Ord. Prof. Dr. A.

Zeki Velidi Togan

TARHTE USUL

( 3 nc Bask )

S T A N B U L
1981

ENDERUN YAYINLARI

ENDERUN KTABEV
Beyazsaray Kitaplar ars
No. 46

Tel.

Beyazt - stanbul
: 22 40 51

Basld Yer . AKSSEDA MATBAASI

<> : 27 21 99
stanbul

Ged. P4. %,.

Fuad Kprl'ye
tek iLmlnl UfuLe fzavuytuemak ualun.da.ki tne<salteclnin
takdie ni^ane^i- atacak-ithaf.

aLunttUtfi
tu-e

indekiler
N S Z XI - XXXI
I
TARHN MEVZUU VE SAHASI : 1-27
1
Tarih ve Tarihte usul mefhumlar, 1-5
2
Nedennaslc tarih ve vazifeleri, 6-19
3
Tarihin baka ilimlerle mnasebeti, 19-23:
Kronoloji, 20. Meskukt, 20. Arkeoloji, 21. Corafya, 22. Etnografya, 22.
Antropoloji, 22. Lisaniyat, 23. iktisadiyat ve timaiyat, 23.

4
Te'lif tarzna ve mevaddn taksimatna gre tarihin nevileri, 23-27
II
METOD BLGS 28-135:
1
Tarih metodunun tarifi, tekml ve taksimat, 28-35
2
Kaynaklar bilgisi, 36-75:
1 Mahedeler ve hatralar, 36-38. 2 Haberler, 38-61 : a) ifahi haberler, 38.
aa) Tarih iirler, 39, ab) Destanlar, 39. Seyyar hikyelar, 40. mit'ler, 42. Tarih destanlar, 43-48 ac)
Menkibeler, 48. ad) Hikyeler ve anekdotlar, 50. ae) Fk-alar, 51. af) Tarih darbmeseller, 51. b) Yazl
haberler, 52-60 : ba) Kitabeler, 52. bb) ecereler, 53. be) Vakanuvisler, 54. bf) Haltercmeleri, 57. bg)
Otobiogafi ve hatralar, 59. bh) Seyahatnameler, 59. bi) Gazeteler ve dier vakitli matbuat, 60. e)
Resimli haberler

VI
60-61. 3 Kaynaklar ve kalntlar, 61-69: a) nsan vcudunun kalntlar, 62. b) Bu gn kullanlan diller
ve coraf isimler, 62-64. c) Adat ve rfler, 64. d) Eski binalar, 64. e) lm mesai mahsulleri, yazma eserler,
64-67. Hukuk vesikalar, f k h kitaplar, 67. g) Edeb eserler, 68-69. 4 Heykeller ve resimler

69-70. 5 Kaynaklarn muhafaza olunduu yerler ve onlardan istifade yolu. 70-72. 6

Kaynaklar bildiren eserler, 72-75.

3
tntikad (Kritik), 75-101:
A
DI NTKAD, 76-96 :
1 Kaynan doruluunu tayin, 76-82 : a) Ad sahtekrlklar, 76. b) Hatr iin yaplan
sahtekrlklar, 72. c) {yi niyetle yaplan sahtekrlklar, 79. 2 Eserin yazld zamann tayini, 83. 3

Malm olmayan mellifin tayini, 83-86.4 Kaynaklarn tahlili, 86-89. 5 Tenkidi!

metin neri, 89-96.

B NTKAD, 95101
1 Kaynaklarn ve haberlerin i intikadl, 97-100. 2 . Tarihinin hkim mevkiinde oinas icah,
100. 3 Menbalarln ifadelerindeki tezadlar, J0.

Yorumlama (Interpretation), 101-106 : 5

Terkip (Synthese), 106-135:
A
UMUM HKMLER, 106-121

1 Sebeb ve sebeplenme ballklar; ruh miller, 167. 3 Fizik miller, 109. 3

Meden miller, 110. 4 Kaynan eksikleri, 111 a) Uydurus-combination, 111. b) Tamir
reparation, 112. 5 Tarafszlk, 113-119 6 GenelIetlirme--generalisation, 119. 7 Materyali
zaman ve mekn mevzularna gre tanzim, 120-121.

B
HADSELERN ESER EKLNE FRAI (TASVR), 121-135

1 Esire isim vermek. 122 2 Tasnif olunacak eserlerin ekil ve mahiyeti t a)

Monografiler, 122. b) El kitaplar, 122. c) Giri-egsai, 122 d) Konferanslar, 123 e) Byk tetkikat 123. f)
Popler eserler, 123. g) Tetkik toplamlar, 123 h) Tenkid makaleler, 123. i) lm eserler, 123. 3 Eserin
yapl ekli, metin, haiyeler, ekler blmler, bab, fasl, pln ve haritalar, 133-155 Yabanc
Dildeki metinlerin edisyonu, 125. 4 Esere harita ve resimler koymak usul, 126. 5
simler fihristi, 126-127 6 Bibliografi, 127.

VII
7 Tahlil ve terkipte sra, 128 ntikad 129. 8 Hazrlk ve vesait, 129-131. Kitap mbadelesi, 133
Bilginlerin karlkl yardm, 133 arkllarda ilim bir sr, 134.

III
TARH FELSEFES, 135-174
1
Teokratik tarih telkkisi, 137-139.
2
Materyalist tarih telakkisi,137-139.
3 Pozitivist tarih
telkkisi, 139-140.
4 idealist tarih
telkkisi, 140-141.
5
Empressionist tarih telkkisi, 141-142.
6 Hmaniteci tarih telkkisi, 145-174 7 islm
arknda tarih telkkileri, 142-145.
Arap ve Yunan tarihileri, 145. El-Brn'nin tar'h anlay, 147-154 bn Miske-veyhin tarih telakisi,
154 bn Sacd al-Magrib ve Reideddin'io tarih anlaylar 155. Tae al-din al-Subk'nin tarihe ait fikirleri,
156. bn Haldunun tarih felsefesi, 157-165. eyh Ahmed al-Maqqr'nin tarihe ait fikirleri, 166 emsettin
Muhammed Saxavinin fikirleri 166. Muhyeddin Kafiyec'nin fikirleri 167 Ahmed Vefik'in Paann fikirleri
169 Geleobevizade Ahmed Tevfik'in f ik ir le r i, 169. Mir Sleyman Paann fikirleri, 170-172
Kprlzade Fuad'n usule aid eseri, 173. Akuroflu Yusuf'un eseri, 172. Taha Hseyin, 173. Reid
Yasim'nin tarih usulne dair eseri, 173-174.

EKLER
Ek No. 1 TRK TARHNE AT
KAYNAKLAR 176-261:
1
Kaynaklan gsteren eserler, 176-179

VIII
2
16. asrdan nceki umum Trk tarihine ait eserler. 79-202
in kaynaklar 179-182* Eski Trk kaynaklar, 182. Yunan Ltin ve Bizans kaynaklan, 183. Eski
Trk destanlar, 183 Islmi kaynaklar t Trk- tarihi iin istifde edilecek umum islm tarihi kaynaklar 184.
Ayr sllelerin ve devirlerin t a r i h l e r i , 209 Seluklulara ait kaynaklar 124. Horezmahlar tarihinin
kaynaklar 191. ehir ve vilyetler, vezirler, itima hayat tarihleri ve hikye tarz eserler, 191- Moollar
devrinin kaynaklar 194 Temr ve oullar devri tarihinin kaynaklan, 197 Moollar devrinde ehirler
tarihine ve iktisad hayata ait eserler, 201.

3
Bat Trkleri tarihinin kaynaklan 202-217
Msr ve Suriye Trkleri tarihine dair eserler, 202. Osmanl ve Trkiye Cumhuriyeti tarihine dair
kaynaklar 206. Azerbaycan ve irvan ve Dou Anadolu tarine dair kaynaklar-212. randa yayan Trklerin
tarihi Safevler, 214. Nadirah Afarn tarihine dair eserler, 215. Kaarlar tarihine ait eserler, 216.

4 Dou Trkleri tarihine

ait kaynaklar 218-226
Buhara da zbek hanlar iin, 21S. Hokand hanlar tarihine ait kaynaklar, 221 Ho-rezm, Altn Orda,
Kazak, Bakurt, Kazan ve Krm tarihlerine ait kaynaklar, 224.

5
Hindistanda Hkmranlk eden Trk Slleleri tarihine ait Kaynaklar.
226-229:
Tugluklar devri, 226. Baburlular devri iin, 227-229.

6
Moolca Kaynaklar, 229. 7
Sryan, Ermeni ve Grc Kaynaklar, 230-231
8
Rus ve Avrupa Kaynaklan, 231-236
9
Hal tercmesine ait eserlerden Trk tarihiyle ilgili olanlar, 236243
air tezkireleri, 239. Hattat ve ressamlar, 241. Trklerde musiki tarihi, 242. Muhtelif ilim sahalarnn
tarihine dair eserler, 242. Osmanl devlet adamlar tarihi, 243.

IX

10
Tarih corafyaya ait eserlerden Trk tarihiyle ilgili olanlar,
243-246.
11
xQ Trk tarihiyle ilgili olan seyahat kitaplar, 246-261.
12
Trk tarihi zerindeki almalarda gereken el kitaplar, 261-262.
EK No. 2
ark, slm ve Trk lemine it mecmualar ve seriler, 263-290
Muhtelif milletlerin ark tetkik maksadiyle kurduklar cemiyetlerin mecmualar, 263. Beynelmilel
msterik kongreleri. 240 Ulum Akademileri neriyatnda arka ait yazlar, 271. arkiyatn ayr ayr
sahalarna a it mecmualarndan Trkleri ilg ile n d ir e n le r i, 272. Ayr ark mntkalarnn tetkikini gaye
edinen ilim cemiyetleri. 275 arkiyatn ayr branlarna ait neriyat, 279. ark reten yksek mekteplerin
neriyat, 281. arka tahsis edilen vakflarn ve hususi teebbslerin serileri, 283. Hristiyanlar ve slamlar
tarafndan mnakaa naksadiyle yaplan neriyat, 285. Muhtelif l i m l e r i n ilm mesailerini takdiren
nerolunan manueller, 286. ngiliz ve Rus Corafya cemiyetlerinin neriyat, 287 arka ve slm Alemine
ait bibliografi kitaplar, 288.

EK No. 3 Tarihle ilgili ayr ilimlerin

metodolojisine dair eserler, 291-299.
EK No. 4 Tasnif ve telif plnlar,
300-312.
Siyas ve meden hayat k a r k olarak yazlan vatan tarihleri. 302. Kltr tarihleri plnlar, 305.
slm tarihi plnlar, 307. Tarihin ayr bahislerine ve devirlerine tahsi edilen monografiler, 308.
Haltercmeleri plnlar, 311.

EK No. 5 Transkripsiyon, iml, iaretler

ve ilm eserlerin tab teknii,
312-320 simler Fihristi, 321-337 Mevad
Fihristi, 338-343 Ksaltmalar, ilve ve
tashihler, 334-350

NSZ
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde 1929-1932 senelerinde okuttuum
ve 1939 da bir daha tedrisine baladm "Tarihte Usul" derslerimi 1941 de taba
balamtk. forma basldktan sonra bu i hayatmda zuhur eden baz hediseler
yznden geri kald ve ancak imdi kitab tam bir ekilde talebelerime ve dier
okuyucu zmresine sunmak frsatna nail oldum. Bu dersler tarihte usuln tatbikatna
hasredilmi, tarih felsefesi ancak derslerin sonuna eklenmitir. Tarih tetkiki usulnn
son asrlar zarfnda geirdii tekmln tarihine hi temas etmedim. Bu mesele ile
uraacaklar iin Cambridge niversitesi umum tarih serilerinde Prof. G. P. Gooch
tarafndan neredilen eseri ') tavsiye etmekle i k t i f a ederim.
Tarihte usul bizde Tanzimattan nce bn Haldunvar dncelerden ibaretti (bk.
b t s. 181-182) aha sonra ise o, (Akarolu Yusuf ve Kprl Fuad'n eserleriyle)
Avrupann tenkidi fikrini, tarih ve edebiyat tarihi bata olmak zere, hmaniter
ilimlere tatbik etmenin usul olarak ele alnmtr, iranl Prof. Reid Ysim de, s. 181
de zikri geen eserinde, onu byle anlamtr. Biz bu kitapta tarih metodolojisinin,
Garb f i k i r sistemini kavrama yollarn gsteren klavuzlarn banda geldiini sras
gelince (bk. b. t s. 19-20 ) anlattk. Mesele byle olunca, be nszde Garb
zihniyetinin mahiyeti ve onun arkla mnasebeti hakknda bir ka sz sylemek
faydadan hali deildir.
Muasr slm dnceleri ve yazarlar Garb-ark
Garp medeniyetinin zel medeniyetlerinin mahiyetine dair mtlealar dervMtflan meselesi
meyan eder - yahut mnakaalarda bulunurken en
ok Ernst Renan, J. W. Draper, Lord E. Cromer, Reinhardt
Dozy gibilerin eserleriyle urarlard 2) ; son zamanlarda
') G. P. G o o c h , The Growth of historical science, d. Cambridge Modern History, vol. XII,

1929, p. 816-850.
2

) Trklerden A h m e t M i d h a t E f e n d i , Nizac-i ilm dn, stanbul, 1313/1887 ;

Abdullah Cevdet ve muarzlar ; randa S e y y i d A h m e d K i s r e v T a b r i z , Ayin,
Tahran, 1311-12/1933, 2 cz ; Araplardan M u h a m m a d Far d V a c d , Al-Islam (i W-j 7c
;7m, Kahire 1905, bilhassa c. II, s. 483-561 ;

XII
ise Henri Massis, Paul Valery, Kayserling, Gustave le Bon. Oswald
Speng-Jer, Arnold Toynbee ve VCill Ourant gibilerin eserlerini hedef edinirler '). Garb
mtefekkirlerinden bu mevzu zerine yazanlarn ou, bilhassa Avrupa medeniyetinin
ahlki cihetinin tekmlnde messir mil sfatiyle hristiyanla ok yer
verilmilerdir. Dini, bir tli mil sfatiyle bahis d brakrsak 2), bu tariflere gre
Garb, eski Yunandan gelen devaml aratrma, akide ve menfaatler arpmasn kendisi
iin fikir hayatnn kayna yapan, kaderden ok kendine ve akla gvenerek tabiat
insana tabi klma isteini hkim klan bir akti-vite lemidir; ark ise huzur ve
feragetten haz duyan murakabeci, esrarl, son derece dindar, uursuz, yaanlan hayata
geici nazarile bakan ve halihazra ancak, mazi ile ilgili olduu lde kymet verebilen, kadere inanm, tabiat kendi haline brakm, passif bir lemdir. ark bu man
ile anlayan ve seven garbli air Goethe'nin "Garp-ark divan" ve arkl air Sir
Muhammed ikbal'in "ark-Garp divan" (Li-'llah-i 'l-mariq va -magrib) Garb-ark
fikir ve zihniyetlerini iirlerinde canlandrmlardr. Son zamanlarda bu mevzu daha
geni bir ufuktan tetkik edilmee balanmtr.
lsvirede Bl niversitesinde profesr (aslen Alman) Kari Jasperr "Tarihin
menei ve hedefi" unvaniyle geen sene nerettii eserinde "Garb" olarak Avrupa ile
birlikte Akdeniz havzasn alm ve Mslman arkn dini olan islamiyeti de mene
bakmndan bu "Garb erevesi" mahsllerinden biri olarak gstermitir. Garb-ark
medeniyet-

H'nd Ulamlarndan i q b a 1 A 1 i s h a h, slm and Eurape, London, 1933 ve ayni zat : The truth about
Islamic decline, London, 1934.
!) Hind Ulamlarndan I C h u d a b a k h s h , Contributions to the history of Islamic Civilisation,
Calcutta, 0O5, yine o : Essays, ndian and Islamic, London, 1912. Bizde mesel Celal Nuri, Tarih-i
tedenniyat-i Osmaniye, Mukadderat-i tarihiye, istanbul, 1318/1915 ; H a i m N b i d , Trkiye iin
necat ve itila yollar, stanbul, 1313/1915; P e y a m i S a f a , Kltr haftas mecmuasnda 1936, say,
3-5 te ve Trk nklabna baklar nam eseri, stanbul, 1938, s. 111-148; Hilmi Ziya lken, Millet ve Tarih
uuru stanbul, 1948. s. 11-16 Rusya Trklerinden Haydar B a m a t , Cases de decadance de la
civilisation musulmane, d. Visages de l'lslam, 1946, p. 481-499.
2
) Avrupa medeniyetine son eklini veren balca mil sfatiyle hristiyanla ok mhim yer ayran
koyu katolik P. V a l e r y ve H. M a s s i s gibileri okuyanlara bu dini o zevat tarafndan tebarz
ettirilen hususiyetlerinin Avrupa itima ve iktisad artlar altnda sonradan kasbettijiai isbat eden
l i m l e r i n (mesel K. K a u t s k y 'nin) eserlerini okumay tavsiye ederim. Redemption (Erlsung)
fikri de Avrupa kltr inkiafnda son eklini almtr ve hristiyanla has delildir.

*,
XIII
Ieri arasndaki farka ait fikirlerini, hlsa ettiimiz u dokuz maddede toplamtr :
1) Coraf bakmdan bile Garb byk bir fark ve hususiyet ar-zeder ; in ve
Hindistann kapal kara lkelerine nazaran Garb, yarm adalar, ller ve vahalar,
Akdeniz iklimi ve imal Alplar mnta-kas tarznda zengin bir tenevv gstermekte,
onda sahillerin nisbeten uzun bulunmasna uygun olarak halklar ve diller eitlii,
fakat (meden) bi rl i k gze arpmaktadr.
2) Garb siyas hrriyet idesini tanr. in ve Hindistan bu siyas mnadaki
hrriyeti bilmezler. Yunanistanda domu olan bu hrriyet, muvakaat bir zaman iin
olsa dahi, dnyann baka hi bir yerinde meydana gelmemitir.
3) Hi bir engel nnde duraklamyan aklchk (Rationalitaet), herkesin her
zaman idrak etmesi lzm gelen mantk tefekkr ve tec-rb gereklik zaruretine
kendini ak bulunduruyor. Yunan aklcl arka nazaran neticeye daha uygun
hareketle riyaziyeyi kuruyor ve sur mant tekemml ettiriyor. Ortaan sonundan
itibaren modern a k l c l k arka nazaran bsbtn ayr vehe kazanyor. Tenkid
usulden mlhem ilm aratrma, klde daimi bir noksanlk arzederken, czde niha
neticeleri istihdaf ve bylece sonsuz bir yolu takib ediyor. Hukuk devlette her trl
cemiyet mnasebetlerinin hukuk neticelerini nceden tayin imkn tebellr ediyor.
ktisad teebbste de her hatva iin sahih hesaplama yer alyor.
4) ahs benlik ve varln uurlu derunlii (die bevvusste Inner-lichkeit
persnlichen Selbsteins) Yahudi peygamberlerinde, Yunan fi-losoflarnda, Romal
devlet adamlarnda her zaman iin muteber bir mutlakiyet kazanyor. Bylece
-Sofistlerdenberi- tabiatten ve insan topluluundan ayrlmak, sonsuz bolua girmek
mmkn olmutur. Garbli insan en yksek hrriyet iinde hrriyetin Hilikteki
hududunu anlamtr. En kat' mnasiyle benliine sahib ve onda var olurken, yanl
bir tesbit neticesinde, sanki insann kendisi mebde' ve halik imi gibi mahz benlik
olarak tamamen kendi zerine kurulabileceini sand ey'n kendisine balanm
olduunu duydu ve grd.
5) Garbli iin dnya kendi realitesi iinde daima kanlmaz eydir. Dier
byk kltrler gibi Garp te insanlktaki blnmeyi (Spaltung) mdriktir : bir yanda
vahet iinde yaama, br yanda dnyadan vazgemi mistisizm ; bir tarafta vahi
insan, dier tarafta evliya. Ancak Garb byle blnme yerine dnyaya ekil
ve dzen vermek

XIV
(Weltgestaltung) iin ykseli yolunu bizzat bulmaya, hakikati bir ideal leminde
temaa ile iktifa etmeyip, gerekletirmee, ide'Ier sayesinde hakikilii
kuvvetlendirmeye teebbs eder.
Garb eine raslanlmyacak bir vuzuh ve katiyetle, dnyay tanzim vazifesini
mdriktir. Garb dnya hakikiliinin mnasn hisseder ; garbli insan dnya dnda
deil onun iinde yaqn\ bulur. Bu yoldan dnya hakikiliini tecrbe il e tanmak yle
bir tarzda mmkn olmutur ki, bunda izah ve tefsirle knhne varlamyan bir
akamet (Scheitern) mndemitir. (Hakikate ulamak gayreti ile akamet onun iinde
trajediler yaratyor ve bu) t r a j i k l i k , ayni zamanda hakikilik ve uur oluyor. yle
ki yalnz Garb trajediyi bilir.
6) Btn kltrler gibi Garb de bir "umumi" nin "ekil" lerini (Gestalten)
gerekletirir. Fakat bu umumi niha messeseler ve tasavvurlar halinde dogmatik bir
selbette donup kalmaz; Garbde hayat ne bir kast sistemi, ne de kosmik bir nizam
(kader mefhumu) iinde te-kalls eder. Garb hi bir mnada mstakir (stabil) olmaz.
Garbdeki usuz bucaksz dinamizmin muharrik kuvvetleri, umumiyi yaran "istisnalar"
dan doarlar. Garb istisnaya yer verir. Garb eriilmiyecek, fakat insanlar iin erime
hedefini tekil eden zirveler yaratr, ite Garbin daim huzursuzluu,
memnuniyetsizlii, bir tekmlde itminan hsl edememesi buradan ileri gelir.
Bylece zahiren tesadfi grnen vaziyetler iinde, imknsz grnen imknlar
dodular, ezcmle Yahudilerin peygamberleri tarafndan getirilen din, aciz artlar
iinde, iktidarlara kar kendilerini korumaktan tamamen ciz bir vaziyette meydana
geldi, izlandallarn imal kltr ve zihniyeti de, devletin mdahalesine (engel olmak
istemesine) ramen ve dnyann bir hcra kesinde ykseldi.
7) imdi hrriyetine ve sonsuz seyyaliyetine kar Garb, islamiyet de dahil
olmak zere, ktb mukaddese dinlerinde akidenin kakl hususunda inhisar
iddias ' n (Ausschliesslichkeitsanspruch der Glaubensvvahrheit) inkiaf ettirmitir.
Bu iddiann klllii tarih boyunca devam eden bir prensip olarak yalnz Garbde
kmtr. Fakat daha sonra ehemmiyet kazanan husus, byle bir iddiann kudreti
sayesinde insanlarn gc artmakla beraber, bu iddiann ayn zamanda ktb
mukaddese ve din mezheplerinde husule gelen itizallerle, keza devlet ve kilise
tezadiyle tehdid edilmi olmasdr. Hkimiyet iddialar biri dieriyle atnca, yalnz
taassubu dourmakla kalmad, daim tecesss ve arama hareketini vcuda getirdi. Bir
tek hkimiyetin tees-

XV
ss edemeyii, devletle kil i s eni n mutlak hkimiyet iin amansz mcadelesi daim
ve siyaset gerginlii (Spannung) yaratt ; bu da Garbin yksek f i k i r kudretini,
yorulmak bilmiyen a ra t r c l n , keiflerini, tecrbe geniliini meydana
getirdi. Bizanstan ine kadar btn ark imparatorluklarnda grlen yeknesaklk,
tevettrszlk (Spannungslo-sigkeit) karsnda Garb bu bakmdan fark azeder.
8) Bir taraftan sonsuz "umumilii", dier taraftan akide h a k l i - m her
muhitin kendine mnhasr olmas iddialarn i i n e alan Garbde f i k i r ve hayat
sahasndaki gerginliin son badeline kmas t ab i i d i r . Bu gerginlikler neticesinde
Garbde mcadelede ftut'iyel zihniyeti (Ent-schiedenheit) domutur ki, bu da her ite
vuzuh, evet ya hayr cevab ister, ayn zamanda prensip a kl n , i
mihncclelerde cephelerin sartlmii'm temin eder. Bu mcadelede katiyet, mahhas
tarih gerginliklerde tezahr e t m i t i r. Mesel hristiyanlk ile kltr, devlet ile kilise, imparatorluk ile mi l l et l er, romen milletler ile germen m i l l e t l e r , ka-tol ikl ik
ile protestanlk, ilahiyat ile felsefe arasndaki gerginliklerde bu hal grlmektedir.
Hi b i r tarafta mutlak ve sabit mekn yoktur. Garbde kimse bunu istemez ve
isteyemez.
9) Gerginlikler lemi olan Garb Yahudi peygamberlerinden ve Yunan
filozoflarndan, byijk Hristiyanlar da iine alarak 16. 17. asr simalarna kadar
zengin bir karakter tenevv' mstakil karakteli ahsiyetler (eigenstaendige
Persnlichkeiten) vcuda getirmi ve hi bir zaman son knhe vasl olamyan bir
kendini tanma (ma'rifet-'n-nefs) kudreti dourmutur. Burada kendini gsteren
akkalplilik, sonsuz teemml, dernlik sayesindedir, ki insanlar arasndaki
mnasebet ve i rt i bat n tam mnas ve asl makuliyetin ufku parldyarak belirir.
Ksaca yle ifade edilebilir : Garbde hrriyet, ahsiyet ide'si, kategorilerin
enginlii, berrak uur ; arkta varla hkim olan istibdat ekli, tarihsizlik ve
kararszlk, cephe vuzuhsuzluu, ruh ve fikrin kader zihniyeti iinde donmas ').
Bnrada 8. maddede anlatlan fikir ve hayat mcadelelerinde cephe sarahati ve
kat'iyet? hususuna itima tarihilerin, Avrupa milletlerinin itima bnyesinde husule
gelen bu mcadele katiyeti nin, bilhassa feodalalk tekiltnda, snf menfaatleri
arpmasnda, itima ve siyas byk ihtilallerde (mesel Fransa ihtilallerinde)
grlen <cep-

') Kari J a r g p e r s , Vom Ursprung and Ziel der Geschicthe, Zrich, 1949, s. 88 - 89.

XVI
he sarahati- nin ark tarihinde grlmediine dair mtlealann eklemek icabederdi.
Bu mtlealar, karlarna son senelerde (Barthold'den balayp) Rus l i m l e r i n i n
ark itima ve iktisad hayat tarihine ait tetkiklerinde meydana kardklar farklar,
erayit husule gelince mcadelelerin arkta da cephe serahati kesbettiini gsteren
hdiseler dikilmekte ise de, ehemmiyetini muhafaza etmektedir. Fakat bu geni
mevzu bir eserin nsznde bahis konusu olamaz.
.. .

Yal.-iz 1935 te msteriklerden Sir Denison Ross

(ingiliz) ile H. H. Schaeder (alman) in "ark ve

Avrupa z ih n i y e t in e

ve

'

G arp- ark m eden mblz- mevzuu zerinde verdikleri konferanslarda1)

nasebetine dair drt li- ve 1947 de muasr felsefecilerden L. Brunschvicg
'in fikri
(fransz) ile zikri geen K. Jaspers (alman) in,
"Avrupa zihniyeti" nam altnda nerettikleri eserlerinde 2)
sylenen fikirleri ilveten zikretmeliyim. Bu zevat tarafndan serdedilen mtlealarn
z udur : Avrupa zihniyeti Yunan riyazi ve tabi ilimlerinin vaz ettikleri usullerle ve
Xenophon'un akidelere dair tenkidi yazlar ile balayan, uzun asrlar durakladktan
sonra, Rne-sansla yenilenen bir zihniyettir. Kayna Yunan zeks, Roma cemiyet
hayat ve hukuku olan bu zihniyet ve ruh Garb leminde akideleri, fikirleri trl trl
kanaatleri biri birine arptryor, bunda hayat buluyor, en ac tenkidlere gs
geriyor, onlar sayesinde canlanyor. Garb ruhu, hi skn bulamyan bir ruhtur. O
btn tahvllerinde ilmin muhtelif sahalarna ait nazariyeleri daima tashis etmi,
rklerini atm, yenisini koymutur. Garb her eyi vastasz anlamaktan holanr,
bunda akla dayanr ve bu yolla keifler peinde koar. Yaratma kudretine inan onun
ba vasfdr. O, bugn cihanmul mahiyet alan medeniyeti, hedeflerini bilerek,
yaratyor ve her yeni yaratt ile evvelkini tamamlyor. O cihana hakim ve
medeniyetin yaratcs olduuna kani olduu iin aratrmalar ve matbuatiyle
dnyay bir dakika inkitaa uramyan bir murakabe altnda bulunduruyor. H. H.
Schaeder Garbin gittike -makineleme ve zhrileme si (Mechanisi*) Sir D e n i s o n R o s s bu konferansn kinci Trk Tarih Kongresinden dnsnde Bonn
niversitesinde vermiti. Prof. H. H. S c h a e d e r i n konferans ise Der Orient und Wir, Sechs
Vortrge des Deutschen Orientvereins, Berlin 1935 de kmtr. Bir de bu zatn Alman msterklannn 8.
Kongresinde syledii a'l nutku, Die Orientforschung und das abendlandische Geschichtsbild (Die V/elt
als Geschiehte, II, 1936, s. 377-396) da ayni mevzua tahsis edilmitir.
2
) K. J a s p e r a, Vom europaeischen Geist, Zrich, 1947 ; Leon B r un s c h-V i c h, L'Esprit
europeenne, Paris 97.

XVII
erung und Veraeusserlichung) karsnda arkn maneviyat sahasnda n safa
(Vorrang der seelischen und geistigen Kulturen) gemesi ihtimalini varid gryorsa
da, bunun birgn btn Garbi arka kar birlemeye sevk edeceini zannediyor ').
Sir Denison Ross 1935 ikinci Trk tarih kongresinden ve 1929 da nasyada yapt
seyahatinden ald intibalarni anlattktan sonra Garbin fikir sahasnda faikiyetinin
artk ebedilemi olduunu ileri srm ve demitir : ark bizden teknik ve metod
reniyor; fakat onun btn teebbslerine istikmet vermek, onun yaad lkelerin
haritalarn izmek, onun tarihine, bu gnk hayatna ve mesaisine kymet bimek
daimi Garbin elinde kalacaktr. Ltin alfabesini kabul eylemeleri arklarn yalnz
teknik deil, maneviyat sahasnda dahi Batnm rehberlii altnda kalmalarn
salyacaktr. Avrupa zihniyeti ve metodu Avrupallarn patentidir ; arklardan
mnferid baz ahsiyetlerin bunlar ksmen yahut tam olarak benimsemesi bu vaziyeti
deitiremez.
ite Garb medeniyetinin mahiyeti, onun mul
ve kudreti hakknda garblilerin fazla gurur ifade
eden szleri bunlardr. Kat' tesiri mnakaa gtrmez bir ekilde sabit olan coraf faktr meselesine bir
de Avrupanm doudan gelen tazyikler neticesinde garb ksmnda daha sk nfus
kesafeti hasl olmakla denizlere almay, bu sayede keif yollarna girmeyi
icabettiren vaziyetini de ilve etmek yerinde olur. Fakat buna, Garb ve arkn
ykseli ve alal sebeplerini inceliyen Ortaasya tetkikcisi F. Grenard'in Asyada
Maleziya ile Japonyann coraf vaziyetlerinin de, elverili olmak bakmndan, Avrupannkna benzediine dair hakl szlerini 2) hemen eklemek gerekir. Deniz yollar
bakmndan ok msaid olan Avrupa ve Amerika bugne kadar kara muvasele sahas
olan Asyada kendi elleriyle asr kara nakil yollarn, bilhassa hava ulatrmasn
inkiaf ettirmektedirler. Bu ise Asyann ehresini bir iki nesilde kat' surette
deitirecektir3). Bir vakitler gya Trk kavimlerinin ba rk vasf imi gibi
gsterilen mutlakyet ve istibdat bugn eski Trk ve Iskitlerde mevcut olan ifte
krallk ve airetler aras muvazene nazariyelerinin tevazzuhu netiBu tariflerin sakat
taraflar

!) Bemerkangen zam modernen slam, d. SdJenthsche Monatschefte, XXX-III, 1936, a. 552.

2) F. G r e n a r d, Grandeur et decadance de l'Asie, Paris 1939, p- 158.
3
) Owon L a t t i m o r e , The Situation in Asia, Boston, 1949, s. 181238,
bilhassa, 230-238.

XVIII
cesinde rmtr '). Ltin alfabesi, Denison Ross'un dedii gibi fkr esaret amac
deil, bilakis, s. b. t. 343-44 te anlattmz gibi, bu sahada Avrupa ile ayn seviyeye
gelme vastasdr 2). Bunu pek yakn istikbal gsterecektir. Zikri geenlerden baka bir
ok umum tarihilerin, o cmleden Jacques Pirenne'in *) Avrupa fikr faikiyetini
lonie'liler mektebinden, Thales ve Pythagor'Iardan muasr Avrupaya kadar uzanp
gelen bir faik zihniyet silsilesi gibi gstermelerine kar zikri geen F. Grenard'in bu
f i k r i n yalanln, Rnesansa kadar Yunan ilim ananesinin Bizansta ve islm
leminde, bundan hi haberi olmyan Avrupaya nisbetle ok daha stn olduuna dair
hakl mtlealarn*) zikretmeliyim.
Yaratma z i h n i y e t i ve
.,. ,
aalk ruhu

Garbin arka faikiyeti her halde byle bin se,-,

, .
,
, .,
,
,
nelk bir mesele degu,o o sadece deniz yollar
#

kefinin salad Avrupa iktisad ve siyas faiki-yetinin

mahsuldr- Garbin faikiyet milleri olarak zikrolunan hususiyetlerin ou ancak son
be asrn ve byk keiflerin dourduu ruh bir halete irca edilmelidir, bu da Garbde
hasl olan yaratma zihniyeti (esprit de creation) ile arkta hasl olan aalk
ruhu> (sen-tement d'inferiorite) den ibarettir. Son be asrn torlusu demek olan bu
hususiyeti pek ok Avrupallar kendilerinin ve arkllarn rk hu-

i
) Bak. Z. V. T o g- a D, bn t adlan,
271-65 ; orada macar limi G. A 1 f I d y-nin B a r
t h o I d 'in ve dierlerinin yazlar da gsterilmitir.
2
) Sir Denison Ross 1<J26 da Barthold Istanbulda iken ona, bana ve ihtimal Fuad
Kprl'ye yazd mektuplarla
illa Ltini alnz diye srar etmi ve 1929 da bu al
fabe lehine
propaganda yapmak maksadiyle Kahire, am, Badad ve Tahrana seyahat yapm, fakat
projelerini Kral Fuad'a ve Riza aha kabul ettiremediini
The Atitaic Reviezv'nia
ayni sene
Temmuz nshasnda nerettii makalesinde
(Impressiorts from the Near and Middle East)
anlatmt. ranl limlerden
Atrid Tebriz Edebiyat Fakltesi neriyatnda
(Neriye-i Dniskedei EdebiySt-i Tebriz
1949. N. 4-6) yaynlad hatra
tnda mezkur 1929 da Londrada ark Hind
c
Cemiyeti (The East India Association)nde Hind Nslmanlarlndan E 1 m e
T a t i f i isminde
bir zatn Hindistan Mslmanlar ve Hinduler iin Urdu dilinde tatbik edilmek zere bir Ltin
alfabesi teklif ederek ver
dii konferansta sz alan Sir Denison Ross'un Ltin alfabesinin
noksanlarna, Arab al
fabesinin mkemmeliyetine dair syledii nutkunu nakletmitir. Denison
Ross'un bu sz
leri seyahatlar neticesinde hasl ettii fikir deitirrnedenmi ibaretti ; yoksa ok
siyas olan bu
ingiliz msteriki daha 1926 da bize Ltin alfabesini kabul zmmnda Trkiye
hkmetini ikna etmeyi
teklif ettii zaman dahi 1935 te Bonn niversitesinde syledii
fikirlerde olduu halde bir oyun mu yapmt ? Bunu anlayamadk.
s
) J. F i r e n n e,
Les (Jrands Courants de
VHistoire niverselle,
I, Neuchtel, 1944, p.
190-91, II, 1946, s. 277-98.
4) F. G r e n a r d, a. es. s. 200-204.

XIX
susiyetleri olarak almlardr. Zikri geen F. Grenard dahi Iykiyle dnlecek
olursa bu faikyetin bir rk psikoloji meselesi olduu grlecektir, ki Garbdeki
milletler gurubu ile arktakilerinin karakter ve ruhunda mhim farklar eklinde
tezahr etmitir-' ') demitir. Bu aryan rk stnl psikozu Trk ve Mool
milletlerinin tarihi ile en geni mikyasta megul olan, tarih devirlerde Orta - ve
Douasyada grlen tekmil kltr hareketlerini beyaz Aryanlere nisbet etmekte
sonsuz uydurmalar yoluna giren aslen sveli rus limi G. E. Grun Grjimaylo'da 2)
had derecesini bulmutur. Ciddi limlerce reddedilmesine ramen Avrupallarda ok
yaylm olan bu stn rkn faikyeti ile dierlerinin deersizlii f i k r i edebiyat
vastasiyle, Avrupann siys yahut manev nfuzu altnda bulunan ark milletlerinin
aydnlarna da alanmtr. Geen asrn rus <Garpiler>i ve rus filozofu aada-yev
de byle dnrlerdi 3). Muhtelif memleketlerdeki Trk aydnlarnda bu f i k i r bir
ruh hastalk eklini almtr. Rusyada grdm ok okumu mnevverlerden
eskiden tenassur etmi Tatar mirzalar neslinden gelen esbak Duma azas Kniaz
Kuguev (Kou olu) kendisini Trk sayard ve derdi : Biz Trk ve Moollar
kendi bamza medeniyet yaratmadk ve yaratamayz ; ' fakat in, Hind, Arap ve
Rus camialarna katldktan sonra-yani bakalar tarafndan alm olan yol zerindekltr yaratma hususunda birinci s n f ahsiyetler vermiizdir. Bizde byk bir
tekiltlk var, o Aryanlerin bizde bu-lunmyan baz rk meziyetleriyle karnca
mucizeler yaratm, Godu-nov, Ktuzov, Rimski Korsakov, aadayev gibi harikalar
yetimitir demiti. Mslman Trk aydnlar arasnda ayni veya buna benzer fikirlerin Trk milletinde i gvenin husule gelmesine mni olduu, bu fikrin
mukadderatmz bakmndan geriletici tesirlerinin kk mikyasta olsa dahi ilm
itihadlarn sanksiyonunu yapacak ve mill bnye iinde inkiaf edecek otoriter i l im
merkezinin domasna ve ilim ananesi husule gelmemesine sebep olduu aikrdr.

*) F. G r e n a r d , ayni eser, s. 198-199 : Tout bien posei, il s' ag-it ci'une quas-tioa de psychologie, de
certaine differences essentieiles dana le cnrnctcre et l ' e s p r i t des deux groupea des peuplea.
2

Bu zatn Zapadnaya Mangalya, Urianxaskig kray i sm i le Rug-Soviet CoJ-rafya

Cemiyeti tarafndan 1926 - 929 da c i l d olarak nerolunan byk eserini kasdediyorum.

3

1916.

Al. V e s e l o v s k i y , Zapadnoye vliyaniye v novoy literatre, Petetsb.

XX
_

stn rk nazerivesiJ
. , ,
nn butlan

Bir ok garbl tarihilerin br riyaz hakikatm

1
.....
^ ,
,
bu ustun Garb rk fikrinin

.>
.1
1 1.1 1
gibi tekerledikleri

,.,

. .

110

butlan o kadar vazihtir, ki bunun iin Rnesans tan nce

bilgiyi Araplardan aldklar zaman Avrupallarn kendilerinde asla byle bir meziyet
grmediklerini; geriliin ve pasifliin timsali olarak bahsuttikleri Hindlilerle
ranllarn aryan rktan olduklar halde bugn Avrupa meden hayatnda erefli mevki
alan Finler'le Istonlarm ve Macarlarn Ural - Altayllardan olduklarn hatrlatmak
kfi gelir. Son cihan harbi de Avrupallarn, Prof. H. H. Scheder'in dedii gibi, kendi
faikiyetlerini korumak ve kstah Asyallar te'dib eylemek iin rk esasnda
birlemelerini deil, rk birliklerini tamamiyle unutarak biribirine dmeleri levhasn
arzzetti, ki bu hal Asyallara Avrupann siyas ve meden tasallutundan ebediyen
kurtulma yolunu salad. Uzun zaman iktidarda bulunmak ferdlerde, asrlarca sren
hakimiyette cemiyetlerde kendilerine keramet atfetmelerine sebep oluyor. Fakat
imdi mstemleke ve yar mstemleke lkeler kendi mcadeleleri neticesinde
kurtulduklar gibi, onlar kurtarmak da, zamann zarureti olarak bugn Amerikada
ileri srlmektedir '). istikll kazanan mstemlekelerdeki yeni hzl inkiaflar, aa
rklar zerinde hkimiyetin Garbin rk meziyetlerinin mantk bir neticesi >
olduuna dair byk Ayrupa mtefekkirleri tarafndan sylenen fikirleri hkmsz
brakacaktr. Zaten gya Alman rklna kar savaan Anglo-Sakson leminde
grlen hakik Garb rk meziyetlerine derin inan, asy' bir unsur telkki ettikleri
Sovyet Rus-luunun, kendileri ile temas neticesinde muhakkak medenleecei ve
yola gireceine dair akbeti cihan mikyasnda elim yanl kanaatler dourmu ve bu
yzden br zamanki Yunan mucizesi gibi Garb mucizesi fikrini de ifls
ettirmi, bunun yerine mstemleke ve Asya kavimleri ile eit demokratik
mnasebetler kurmak fikrini getirmitir. Dnyann eyhi ve mridi kesilen Garb,
kendi frkleri tesirine fazla inanmasnn arlklarn ekince, bir gn bu
kerametler ine kar bir nefret hissi duyurabilir. O vakit yukarda 9 madde ile saylan byk meden meziyetlerin mmtaz rk'n mal olmayp meden beeriyetin
Avrpada inkiaf ettirdii mterek mal olduu ve ya-yan medeniyete intisab eden
her camiann bu meziyetleri benimsemi-yecei ve ona yenilikler ilve edecei
dnyaca kabul olunacaktr.

*)

O. Laimore, The Siluation in Asia, a. 230 v. d.

XXI
Avrupa milletlerinin mill kltrleri olduu gibi
arkl milletlerin gerek kendi aralarnda, gerekse

, .
K u l t u r ve medeniyet

, ,,

,,

farklar ;

. ,..,,,
niyetlen

Yunan

garbli milletlerle onlarn arasnda rf, adat, din

mede-

^,

ve ahlk hususlarnda farklarn kalmas tabiidir;

hakknda hl -

........... ..... .

fakat medeniyet, i l i m ve sanat, bu sahalarda ai-

r u n nn f i k i r l e r i

ma metodu ve teknii btn dnya milletleri iin ayni olmak yoluna girmitir.
Medeniyet yaratt devirlerde slm Alemi, Yunan medeniyetini devam ettiren
Garb Alemi nin bir ksm telakki olunuyordu. Kymet ve l mefhumlar eski
Smer llerinin Yunanllarda ald ekillerden (dinar, dirhem, estar, miskal,
Horezmlilerde ina liram ') v. s.), coraf, riyazi ve felsef anlay, halta Hicret esas
yaylmadan nce takvimi bile yunanl (Selivk takvimi olan, Kur'an vastasiyle
<ifteboynuzlu yu, yani Makedonyal Alexdander'i, bir peygamber derecesine
ykselterek takdis eden slm lemi baka trl telakki olunamazd. Arkadamz
olan alman filozofu K. Jaspers gibi, El-Birn de eserlerinde slm lemini
medeniyeti bakmndan Yunan, Roma ve Msr ile birlikte tek bir Ahl-'l-narib,
Hind ve ini tek bir Ahl-u'l-mariq> olarak anmakta ve bu iki lem arasndcki
karakter farklarn belirtmektedir r). slm leminin eski Yunandau ayr dmesi
onun tereddi zamannda, dini medeniyatle birletirme anda husule gelmitir. ElBirn, Yunan medeniyetine ayr ve mmtaz bir mevki verirken hristiyanha pek
byk rol ayran Henri Massis ve Paul Valery gibilerin aksine olarak, Garb
medeniyetinin itil ve en parlak devri olarak Yunanllarn hristiyanl kabulden
evvelki devrini alm, ilimde itin ve dikkatin her eyi en yksek derecesine
karmak hususunda ancak o devrin
Yunanllarnda
hkim
olduunu
3
belirtmitir ). Fikrimce bir
') Horezm d i l i n d e gram kelimesi geen sene Ortaanadoluda seyahatimiz esnasnda Konyada Yusufaga
Dtphanesinde kefettiim Horezm d i l n a ait lgat kitabnda bulunmaktadr.
3 s
- ) Bk. El - Brn, Kitb al-aydana, Bursa Kurunlu Cami yazmas, vr. 6b :

...y>tf> l.>*j \fS)#t <jy~\ Jl V*^1 V/j -^r11 i ^L-U J-** j>'r-)*
j_^i)lj* (&}

~i^j^- -' fr y* <f^" " 'f* W Jur^l V*l> Mj .

JL'LlC c>*>ll c>;ly ^, l"-c*IU <Jl J _,_-! Jc i,, ,J*

JC*.

^3 b

i_-#L

c>Ji^t yjU j>_y jt^yv *-*Ul J c^U*^ f^-JL oijUb &'j ***' j ,-^.J

gn garbli ve <arkin medeniyet fark kalmyacak, Japonya Ameri-kaya nisbetle

garbi i, Fransa spanyaya gre arkl ocaktr. Bir Male-ziyahnn, yahut bir Moolun
kltr itibariyle bir Almandan yahut bir Amerikaldan fark Avrupa ve Amerika
milletlerinin kendi aralarndaki kltr farklar derecesine inecektir. Mill camialara
ayrlan Garbin medeniyet itibariyle bir kl, yine m i l l camialara ayrlan arkn da
medeniyeti ayr dier bir kl tekil edeceklerini zannetmem, Son be asr zarfnda
Avrupa ile Asya arasnda yer alan yaradclk ve aalk zihniyeti farklar
bundan sonra da epey zaman devam edebilir. Fakat bu yine riz kalacaktr.
Mterakki camia medeniyet yaratmann kaidelerini kendisi vazeder, bunu yapamyan
camia ldr. Bu fikir pek yakn bir zamanda ark leminin yegne rehber iar
haline ykselecektir.
Garb medeniyetini
be1
., ,
nmsernenn
mikyaslar

Bugn Garble ark arasndaki farkn balca al..

., .
..
~

u u
met yarad
zihniyeti ve aalk ruhu olduuna
J

gre, arkta asr yaratma zihniyetinin mi yar ne olaca bes

bellidir ; mstakilleri vcuda getirilen eser. Mesel bir Trk, dnya ilmine yeni bir
ey ilve ederek b i r ilm eser vcude getirmi, mnderecatn ilemekte, metod ve
teknik bakmndan przsz klmakta hi bir garblinin yardmn grmedii halde,
eserine bu bakmndan tam bir garbli eser eklini verebilmise, o Trk Garb medeniyetini tam olarak benimsemi demektir.
Fakat hemen kaydetmeliyim, ki bu mstakil i>, b. t. s. 145 te anlattmz gibi,
ilmi ahslara ait bir sn bilen arkl ii, stadlara ve ilim arkadalarna lzumunda
yaplmas gereken mracaatlerden kanmak demek deildir. Mesai birlii
i l e. vcuda getirilen eserler orijinal bulular, tasnif ve telif usul ve ilm teknik
tehizat bakmndan yine mstakil olabilir.
Dier bir mikyas ta dikkat 'tir. Muasr Avrupada akribie diye
C-ul>

S^

x-ai j .

Tahdid

Togan, Birui'n Picture of the

s. 161 :

Li-l

I .J,V

nihyai-i

'1-amkin,

\Vorld. s. 62-54):

ti ,_, ,;il .

J-Ul o^

4p J> ^-yi) -*H!J (J^JlUi , Ji,Wl

Fatih

'. j*

^y~l\

U )(*
--U\

.jJr; 'u' W b **** ... e-llj j; Jt \ju

Ktphanesi yazmas, 135 ( = Z. (J.

J*\

U1*

i1 J_)l . . .

j*1 ---. jl^Ji "*t}fi

JJ*

... Jj~tll J*l Ltj

* .t'-*- b

XXIII
yunancadan gelen bir kelime ile ifade olunan bu husus belki Avrupallara eski Yunan
ve Romadan miras kalm bir hususiyettir. Fakat bu hususiyet Cinde olduu gibi, eski
Horeznlilerde ve onlarla komu olarak yayan Srderya ve Hore/.m Trklerinde de
grlmektedir '). El-Brn Yunanllarda bulunan bu dikkat hususun Islmlarda
bulunmadndan ikyet etmekte, hatta dikkatsizlii bu bizim kavmin umum
eksikliidir diye vasflandrdktan sonra, yle, ki yazlar tashih etmek ve asl ile
karlatrmak hususunda bize hkim olan dikkatsizlik yznden byle yazma
eserlerin varl ile yokluu msavi oluyor, hatta byle kitaplarn iinde mndere
malmat bilip bilmemenin ehemmiyeti bile kaimiydi'. Eer bizde bu fet olmasa idi,
Dioskurides, Galenos, Paulus ve Oreibasios'un eserlerinin arapaya tercmelerinde
zikredilen yunanca isimleri nakletmek kfi gelirdi, fakat biz o tercmelere
inanamyoruz ve onlarn yazma nshalarnda deimeler yaplp yaplmadndan
emin olamyoruz. Bu yzden bu yunanca isimlerin asl ne olduunu Yunanllardan
soruturup tesbit etmek icabediyor> diyerek kendisinin o zaman Horezme yahut
Gazne-ye gelen bir Rum 'dan soruturup asl eklini onun kendi dilinde, her halde
Rum harfleri ile yazp tesbit ettiini anlatmaktadr 2). Bizim ktphanelerimizdeki
eski yazma eserleri dikkat bakmndan ayrca tetkik etmek, dikkatin hangi
memleketlerde grldn tesbit etmek islm milletlerinin kltr tarihini
renirken ayrca ehemmiyet verilecek bir noktadr. Dikkat rk hususiyet deil,
i'tiyad ve terbiye neticesidir; fakat dikkatsizlie alm olan kavimlerde taammm
zaman ve ihtimam ister ; islm milletleri aldr etmezler, dikkat ve itinann
ehemmiyeti hususunu takdirde ge kalr ve bunu yani nesillere hususi terbiye ile
alamak aresine girimezlerse, bilhassa teknik ilimler sahasnda, daima Garbn
gerisinde kalacaklardr. Her halde Garb sistemini benimsemenin balca mikyaslar
imdi zikrettiimiz eser yaratmada istiklli ve .dikkat hususudur.
r. ,
Acaba biz yaratma zihniyetini byle mstakillen
Demokrasi ve yaratma

. . L. .

ve dikkatle ikmal edilen orinal eserler vcuda

zihniyeti

getirecek derecede ve geni mikyasta benimseme

i)
2

Der VII. OrUnfalUtedtag (ZI)CM, XC, 193), s. *30\

) El-Brn'nin
Saydana'smd&ki
bu kayt hu kitabrn 340 sayfas haiyesinde- naklonulmutur. El-Birun'nin Trkistanda oturduu halde yunanca renmi olduu Ho-merus'un
arapaya ve sryaniceye tercme edilmemi olan eserlerinden bizzat yapt
tercmeleri
ile de
sabittir ; bk. imdi I.
Kr a l c o v s k y ,
Gomer-i Al-birani
(Ho- meros ve EI-Brn), d.
Blletin de l'Academie des Sciences de Russie,
1945, t. IV, p. MO 205.

XXIV
iinde nasl ve ne zaman muvaffak oiabiliriz ? Herhalde itihad yollarnn kapal
kalmasnda balca mil olan asker idare sisteminden demokrasiye gemek bu ii
kolaylatracaktr, idarede demokrasi sistemine, municipium'a, seimli ehir ve
vilyet idarelerine gemek, 1863 ten sonraki ar Rusyasnda olduu gibi, Trkiyede
de hayrl neticeler verecek, itima bnyemizi deitirecek ilimde teebbs ve
ictihad yoluna girmeyi temin edecektir. u satrlar yazld srada Trkiyenin
tarihinde en byk bir inkilp, kan dklmeden, milletin tam bir uurlu hareketi,
fakat emsali bu memlekette belki hi grl-miyen temkinli heyecan iinde
gereklemitir.
Daima asker kalacana inandm Trk milleti bir defa devleti dinden
ayrmt, imdi de devlet idaresini demokrat ve sivil yapacaktr; onun terakkiyatna
artk hi bir engel kalmamtr, yalnz Tanr onu d dmandan korusun. Trk Jileti
uur ve iradesine kavutu ve artk bundan ayrlmyacaktr. Fakat serbest iradeyi
siyas, itima hayatta olduu gibi, ilm hayatta da tatbik imkn hasl olmakla i
bitmiyor, yaratma zihniyetini bnimsemenin yollar ve areleri tespit edilmelidir.
Mademki yaratma ve aalk bir rk hususiyet
Yaratma zihniyetini elde deildir, yle ise bu zihniyeti kendimizde ihya
etmnin art
etmenin yolu fikrimce tr : 1 stn rk nazariyesinin butlann ilme dayanarak telkin etmek ; 2
Yaratmann metodunu renmeyi bir mill vazife yapmak ; 3 lm faaliyetin
kendisini bu ruh arzalar gidermekte faydal olacak bir ekilde plnl yapmak. Bu
mevzuu ayrca izah edelim.
1. stn rk nazariyesinin butlanna daha evvelki yazlarmda iaret etmitim
'). Herkesten nce inandrlmas icabeden sahte garb-ilerin gzlerini amak iin
bilhassa son cihan harbi esnasnda Alman stn rk nazariyesine kar ngiltere ve
Amerikada yaplan neriyattan geni mikyasta istifade edilebilir. Bu yolla aryn
olmyan rklarn yarad istidad meselesi de aydnlatlm olur.
2. Yaratma zihniyeti ve dikkat lehine, aalk ruhu ve dikkatsizlik aleyhine
mcadelede metodlu terbiye ve renme hususuna gelince, bunda her eyden evvel
kendimizin arkl olduumuzu, aalk ruhunun, riz olmakla beraber, bir cidd
hastalk olduunu ve bunun

') Trk destanlarnn tasnifi d. Atsz mecmua 1931, N. 2, a. 27-8; Goethe'nin ark duyua d.
Ycel. 1939. N. 55. s. 8 ; Giri, 275, 405.

XXV
plnl, sistematik tedaviye muhta olduunu kabul etmeliyiz. Biz kendimizi Garb
zihniyetini benimsemek azminde olan bir arkl millet olarak kabul edersek, o vakit
eklin kabul ile zihniyeti benimseme meselesinin kendi kendiliinden
halledilivereceine dair hlyalardan da kurtulmu oluruz. Aalk zihniyeti, Garbark farkn ezel bir keyfiyet diye bilmek ve Garb zihniyetini benimseme yollarn
bulamamak gibi hallerle beslenmektedir. O halde bu aalk ruhunu ve metodu
benimseyiin yalnz hmaniter ilimlerde ve tarih sahasnda deil, baka ilimler ve
hayatn baka sahalar iin de ayn olduunu kabul etmek icabeder. nk
mimarlarmz var, stadla doru iler-liyen yeni yeni ahsiyetlerimiz kar, imr
plnlar yoluyla ehircilik te memleketimize girdi, fakat niin bu uyann neticelerini
alamyor u z ? 1 ) ; yahut Gemilerimiz yryor, gemi inas ilmini tahsil iin bu
kadar Trk Avrupaya gnderdik, geldiler, lykiyle ihtisas kes-betmi adamlarmz
var, fakat gemilerimizi neden kendimiz yapmaktan ekiniyoruz ? 2) gibi sualler
btn dier sahalar iin de soruluyor. O halde aalk ruhundan kurtulup yaratma
zihniyetine geme umum bir meseledir ve bunu benimsemenin usul btn ilimler
ve hayat sahalar iin mil ve bize has bir ilim olarak ilenmeli ve btn yksek
mektep talebelerine okutulmal ve bu i bir mill seferberlik eklini almaldr. Ve
ancak o vakit biz bu hastaln mzminlemesinin nn alabiliriz.
Yaratma zihniyeti nin benimsenmusine gebeGebe ve meden Trk- k an'aneleri mani olduuna dair edebiyatmzlerde yaratma yollarnn da 3) ve Garbde yazlanlarn kymeti yoktur. Bilbenimsenmesi artlan kis rus limlerinin, V. Gregor'yev ve P. Saveliyev'den balayp, mteaddid defa kendi tecrbeleri sfatiyle
tesbit ettikleri gibi, gebe Trk ve Moollarda bu zihniyetin Ortaasyann meden
Trklerine nisbeten daha kolay benimsendii daha geen asr ortasnda Krgzlar
arasndan kan lim okan Velihan ile Buriatlar arasnda zuhur eden lim Grc
Banzarov gibi harikalarn 4) mevcudiyeti ve bunlar takip eden dier baz parlak si-

1)
2)
3)
4)

Cumhuriyet, 12.10.1948.
Yeni istanbul, 22.1.1950.
Bk. Dr. Halil F i k r e t ,
Hayat mecmuas, stanbul III. 1958. N. s. 141-142.
Bu iki zat iin bk. Z. V. T o g a n, Trkili tarihi, 1942, a. 543-551 ve Revn des etde
islamiues. III. Paris 1935. p. 256-260,

XXVI
malar ') ile sabit olmutur. Yalnz gebelerin hayat artlar icab, aralarndan yetien
Garb zihniyetli limler kendi muhitlerinde bir kltr evresi yaralamyorlard, imdi
o gebelikte, yayla klar mstesna, hemen hemen kalmad. Orta ve Onasya
meden ehirli Trklerinde Garb zihniyetini benimsemek ise ok vakit glk
arzeder. nk bunlar gebeler gibi krpe dei l , kafalar asrlarca tam olduklar
medeniyetlerin teressbat ile ok vakit dolmu bulunuyor. Arap ve iranllarda da hal
byledir. Bunlara bu yabanc zihniyeti benimsetebilmek iin kafalarn o eski
medeniyetlerin tortularndan temizlemek, yahut o eski tortulan yenisini kabule
msaid bir hale getirmek lzm geliyor. Bu gibi sahalarda Garb yaratma zihniyeti
(din kltrn kuvvetli tesiri altnda kaldklarndan) en ok din ilimler ve fikriyat
sahalarnda alma metodunu benimseme yoluyla yerleebildii grlmektedir.
Bunu ok i yi takdir eden Hindli Mslman aydn Khudabakhsh mehur slm
tetkikisi I. Goldziher'in almanca eserlerini, ingilizce okuyan Hindli Mslmanlara
okutmak maksadiyle, ilgiliz-ceye tercme ederek neretmitir, 1. Goldzihe-kendisi
dahi 200.000.000 Mslman kendi dinlerini Garbin tarih ten'.;id usuln
benimsemeyip bu ekilde tetkik etmek yoluna girerlerse, muasr meden milletler
arasnda mhim mevki alm ve kendi fikr hayatlarnda yksek seviyeye km
olacaraklardr demitir :). O halde biz srf terbiye bakmndan din sahalarda Garb
tenkidi usullerini reten metodik leri ilemek mecburiyetindeyiz 3).
Gebeleri asr ziraat hayatna geirmekte metodik alma sayesinde hi
beklenmedik msbet neticeler verdii halde, bu terbiyeyi alamyan evrelerde
gebelikten asr ziraate gemek iinin tamamiyle akim kald geen asrda
"Kazak-Krz ve Bakurtlar arasnda yaplan tecrbelerle sabit olmutur. Cengiz
oullarndan Seydaliolu Tilev ve Cantreolu Seyidhan isminde iki sultann Rus
mekteplerinde tahsilden sonra ziraati halkn ruhiyatna uygun bir ekilde ve onlarn
itimadn kazanarak telkin eylemeleri neticesinde Kustanay vilyeti KazakKrgzlarnda ve Kkolu Kkov nam Bakurt subaynn
') Mesel Altay Trklerinden Prof. N. Katanov ve Moollardan Jamsaranov San-j i v e y vesaire.
)
Dil Kultar der Gegenwat- 1-31, s. 131.
3
)
Bu meseleyi ben Reve des Etudes Islamiues mecmuasnda (III. p. 249-27")
de Considerations sur la collaboration scienlifique entre VOrient Islamiaue et l'Europe
nam yazmda izah etmitim ; imdi bu mevzu yeniden ilenerek mecmuas 1950, N.
107-8 de bir daha neredilmitir.
2

XXVII
,

itt

Lilr-r ve hfi&Ul 'lvenine dayanarak alma-

...., .vuyu . u o i i n ru LMjava "un jthTfc, 'jcuunsc, TaKal uy'c milletin

gvenini kazanan bilgin rehberlerin metodlu telkinlerinden mahrum kalan yerlerde

ayni urulara mensup evreler asr ziraat hayatna alamam ve sefalet iinde
yuvarlanp gitmilerdir. Bu halin Anadludaki emsalini de memleketin her tarafnda
ziraat mhendislii iinde bulunanlardan renmek frsatna nail oldum. Btn
bunlar Garbin yarad zihniyetini alamak yolundaki mesaiyi biz Trklerde geni bir
mikyasta ve motodl b i r ekilde umum mill bir i olarak ele alp yapmak
icabettiini gstermektedir. lim sahasnda yarad ile Con Ahmetlik 1er
arasndaki fark da ancak bu metodik telkinlerle anlatmak mmkn olacaktr.
3. Garbli aryan rknn stnl fikrini kafamzTrk i l m i n i medeniyet dan kardmz, bu kbustan kurtulduumuzu
l em i n e arz etmenin
kendimizin yaratma istidadmza inandmz farmbremlii
zedelim ; fakat tatbikat sahasna emeyinde byle bir inan neye yarar ? jlm faaliyetimizi, az yahut ok,
zayf yahut kuvvetli olsun, beynelmilel sahaya karmay mmkn klmak, hatta
bunu yksek i l i m messeselerimiz iin mecbur tutmak bugn iin bir zarurettir.
Terbiye ve renme iin olduu gibi, renmilerin ilm faaliyeti iin de muhakkak
plnllk ve biri dierini tamamlayclk temin edilmelidir. nk biz ok geri
kalmz. Bu ii liberaz zihniyetle kendi haline brakmak asla caiz olmaz. Memleketimizde siyas idare bir gn belki merkeziyetsizlik esasna kurula-labilir; fakat
byle olsa dahi ilm sahadaki faaliyeti sk merkeziyette tabi klmak zarureti
grlecektir. Bu ise itihada karmak, ferdi teebbslere engel olmak demek
olmamal, sf sratli ve plnl olmay temin etmek'maksadiyle ve ilim teknii
bakmndan yaplmal ve devlet btesinden idare olunan i l im messeselerinde
tatbik edilmelidir. Yani devlet hesabna yaplan neriyat muhakkak tek bir merkezden
idare olunmal, metod ve i l i m teknii bakmndan yeknesakln teminine
allmaldr. Bunun iin bu neeiyuH her evden evvel beynelmilel ilim
evrelerinin tenkidine maruz tutma'yi znnde bulundurmalyz. Bunun iin tekmil
neriyatn sonuna eserlerin Garbin ilim dilinden birinde hlsasn (resume)
vermek, mhim eserlerin tam olarak Garb dillerine tercmesini mecbur klmak
icabeder. Trk niversitelerinin neriyatla uraan tekmil ubelerinde ve
enstitlerinde kuvvetli tercmanlar kadrosu bulundurmak, bu gibi messeselerin
dirayetli

XXVIII

?
adammm
ne5dyatl
e I'rin h

^ k3dar mh- Se, O

SUP .Dmvnp *> NW AvyrW*W rittn Mmrttn macunca tvuuHraa Lu

o derece mhimdir. Bu ii ne kadar masrafl olsa dahi yapmak mecburiyetindeyiz.

nk ilmi hayatla itihad kayna tenkiddir ve ancak beynelmilel sahada insanlarn
mahedesine arzedilen mesanin milletler hayatnda kymeti vardr. Biz yaradclk
ziyniyetini benimsemek davasnda bulunurken Garbi eriilecek, hatta erait msait
olunca geilecek bir rnek diye tanrz. Yani o yine bizim stadmzdr, fakat o stad
bizi ancak ak mesai ile ak mcadele ve yarta kendisini gemek azmiyle
altmz grnce takdir edecektir. lm ve meden faaliyetimizi, Garb bata olmak
zere, tekmil cihann gznnde, onun takdir ve tenkidine maruz klarak ilerletmek
bizim iin bi bir gn geciktirmeden balanmas gereken en aktel bir meseledir. Biz
kendi kabuumuz iinde kapal halde ne kadar faaliyet gstersek dahi faydas azdr.
niversitelerde herkes eserini, dnyaya gstermek iin yapmaldr, ki bu sayede
herkes kendi sahasnda medeniyet leminde yaplanlarla ainalk peyda etmeyi zarur
grsn. O halde her mellif eserini, leme ne sylemesi reva olduunu bilerek ve
dnerek yazacaktr. Dank ve kelerde yatp kalacak mesai bizim gibi geri kalan
bir millet iin ziyandr. Biz mesaiyi plnla yapmak ve onu gn gnne dnyaya
bildirerek onu ric bir halde bulundurmak hususunda daima seferber olmalyz. Bu
mesaiyi d ve i iin toplu ve gsterili yapmak her cihetten faydal olacak, gen ilim
unsurumuzu da ie tergip ve tevik edecek, ona hedefini gsterecektir. Biz bunu
yaparsak 20-25 senede ilim yapanlar kafilesine katlm oluruz, yaradn Garbe has
olduuna ve bizim istidatszlmza dair kanaat-lar da kendiliinden kalkar.
Medeniyet yaratan Garbin frik vasflar sfatiyle sylenenler, bir rk hususiyeti
olmamak- ve riz olmakla beraber, yine bugn Garbin zel vasflardr, bu asla inkr
edilemez. Bu hususiyetler bizim iin de medeniyet yaratan bir millet olabilmek iin
lk mahiyetini haizdir ve bu yzden biz usule dair olan bu kitabn basnda teki
dokuz maddeyi saydk. Biz Trkler 9 dan holandmz iin Jaspers'in dokuzuncu
maddesi zerinde dnmek bize eyi gelecektir. nk slm Aleminin ur
mntakalanndaki asker muhitler, silsile-i mertip ananesini, byk lim Seyyid erif
Crcn'nin dedii vehile keret-i rfo '). beslemi, emir almaktan sarho, emir
vermekten marur tipl

) BIc. Z. V. Tojjan, Umum Trk Tarihine giri, s. 362.

XXIX
leri yaratm, fikir sahasnda mstakil karakterlerin ve kategori enginliinin meydana
gelmesine mni olmutur. ki gn evveline kadar devam edip gelen vesayet
zaman/arnda ilm rtbelerde bulunanlarn ancak ktnd seviyelerinden aa olanlara
kar feragat gstermek ve kskanlk itima bellarmzn banda geliyordu. Ak
kalple i birlii yapamyacak insanlar ilim muhiti yaratamazlar ve onlarn evresinde
ilimde riflen zuhur edemez. Aalk ruhunun ilim ile ura-raanlarn her vakit
karlarna kacak en feci tezahr de budur. Biz zikri geen 9 madde ve emsalini
etraflca renmek mecburiyetindeyiz. air Muhammed kbal hakik garbilii
bulamyanlara hitaben

demise, ben de b. t.s. 342'de, grnte garbli, hakikatte <Netyic- '1-vuku'b

karsnda yz karas olan eserlerden tiksindiimi belirttim. te bu yzdendir, ki en
ok zavahirin metod'undan bahseden bu eserin nsz n Garb zihniyeti ve
ma'zs i mevzuuna tahsis ettim.
Bu eserde bir ok nazar meseleleri izah etmeye Trk dilinde ilim ya- altk. Fakat
bu nazariyeler ancak tatbikat sa-ratmaniD zevkli devri hasna geerse kymet
kesbederler. Tarihte Trklerden bir ok ilim adamlar yetimi, fakat ancak Aliir
Nevay*, Ktip elebi, Ali ve Cevdet Paa gibi parmakla saylabilir zevat bildiklerini
kendi ana dillerinde doya doya yazp mill kltr yaratabilmilerdir. Byk lim ElBrn kendi ana dili -her halde trke- ilim dili olmadndan kendisine yabanc olan
ve kullanta mklt ektii arab ve fars dillerinde yazmak mecburiyetinde
kaldn, ana dili ilm mevzular yazmaa msaid olmad iin eserlerinin o dilde
yazacak olursa bunnn yalak zerine kan bir deve kabilinden garib grleceini
sylemitir. Zikri geen okan Velihan ile Altay Trklerinden yetien turkolog Prof.
N. Katanov Tr tarih ve lisaniyatna, miralay Ebubekir Divayolu Trklerin
etnografyasna dair nerettikleri kymetli eserlerini munhasiren rus dilinde yazdlar,
rendikleri ilm usul ve metodla Ruslarn ilmi iin alm oldular. Ka-zakKrgzlardan Almaatal Barlbek Srtlanolu da Petersburg niver-sitesitesinin ark
Fakltesini mkemmel bir ilm eserle ikmal etmi ve ilm metod hususunda rendik
- ve bildiklerini kendi ana dilinde tatbik ederek mill kltr yaratmak istemiti, kendi
kavminin vaziyeti ve Rus hkmeti ona bu emellerini kuvveden file karmaya yol
vermedi. Ve o bu yzden, zntden, hastalanarak daha genken 26.11.1914 te bu
dnyadan ayrld. Ben de eski vatanmda kalm olsaydm, ren-

XXX
diklerimle milletime faydal olamamak bakmndan okan ile Barl-bek'e
benziyecektim. Geri ora trkesince baz popler eser ve derslikler neretmitim,
fakat ilm eserlerimi rusa nerediyordum, bunun baka aresi yoktu. Bereket versin,
ki Trk dili devlet dili olan ve asrlardanberi bu ekilde inkiaf edegelen Trkiyeye
gelerek almaa muvaffak oldum. rendiklerimi tarih eserler eklinde, nihayet bizim yolun heveslilerine ve talebelerime yol gstermek rnaksadiyle topladm bu
nazar fikirlerimi ve "kaynaklar da bir trke usul kitab eklinde Trk aydnlarna
sunabildim. Trk milletinin siyas ve meden sahalarda vesayet devresini tarihe
k a r t r p iradesini istedii gibi iletme yoluna girmesi her kes gibi bana da lam bir
ferah ve daha ok ok alma hevesi vermaktedir. Bu memleketin i r f a n ilerinde
kendimize h a l e f l e r y e t i t i r m e k zere almak benim iin en byk saadet
olacaktr. Bu k i t a p t a b. t. s. 282 ve 310 da tesisi yollarn gsterd i i m ilm
e n s t i t ktphanelerini t e ki l de faydal olabilsem, bir de riyazi ve t a b i
il iml erle b i r l i k t e hmaniler i l i m l e r zerinde alacak ve bnyemize uygun
Trk Ulm Akademisi kurnak hususunda 8.6 ve 5.9.1925 te Maarif Vekili Hamdullah
Suphi Beye takdim et t i im lyihann, ayn f i k r i tayan dier bir ok Trk
aydnlarnn, senelerden-beri, muhtelif vesilelerle, matbuatta izhar edegeldkleri
byk dilekler i n i n kuvveden file ktn grrsem daha ok mesud olurum. nk
bu kitapta s, 13-14, 114, 144, 316-319, 321 de anlattm gibi, tarih ve lisaniyat
ilimleri ancak milshet ilimlerle birlikle ve muhtelif ilim mensuplarnn yardmiyle
ilendikleri zaman lyk olduklar kiymeti kazanrlar ve metod ancak o eraitte t a m
olarak tatbik edilebilir.

A. Zeki Velidi Togan

16.5.1950 Bayezit

I TARHN MEVZUU VE
SAHASI

"Tarih" ve Tarihte usul Mefhumlar

1. Avrupada tarih ilmi usulne dair olmak zere neredilen eserler oktur. Bu
kt'aya mensup milletlerden Franszlar ve ingilizler kendilerini Avrupa medeniyetinin
hakiki banisi telkki ettiklerinden bu medeniyeti ve bunun tarihini renmenin usul
hakknda fazla dnmemilerdir. Buna mukabil Almanlar ve Ruslar gibi meden
inkiaflar yeni olan ve bunu dierlerinden renmek ihtiyacnda kalan milletler bu
mesele ile daha ok megul olmulardr. Almanlardan bu mevzu ile nce
L e i b n i t z , H e g e l ve F i c h t e gibi mtefekkirler alkadar olmulardr Son
zamanlarda buna dair elkitaplar yazan melliflerden unlarn eserlerini zikredelim:
1 . E r n e s t B e r n h e i m , Lehrbuch der historischen Methode. Leipzig l889.
(Bu eseri prof. J. M o r d t m a n n harbiumumide istanbul Darlfnununda tarihte
usul mevzuuna dair okutdugu derslere esas ittihaz etmitir).
2. Ayni mellif: Einflrung in die Gechichtswissenschaft (GschenSammlung, 270), III. Auflage, Berlin, 1926 (Bu eser k r A k k a y a
tarafndan baz yerleri ihtisar edilmek zere trkeye evrilmi ve Tarih ilmine
giri unvaniyle, 1936 da Istanbulda intiar etmitir).
3 . A l f r e d Feder Lehrbuch der geschichtlichen Methode. Regens-burg, 1924,
(nc basm).
4. W. Bauer, Einfhrung in das Studium der Geschichte, Wien, 1921. Bu eser
mellifin Viyana niversitesinde okuttuu derslerinden ibrrettir.
5. C. V. L a n g l o i s et Ch. S e i g n o b o s , Introduclion aux eludes
historigues, Paris, 1905. Bernheimin zikredilen iki eserinden birincisi

2-

esas ittihaz edilerek ve fransz tarihine tatbikan yazlmtr. Bu eser de Galip

Ata tarafndan Tarih tetkiklerine giri unvaniyle 1937 de trke olarak
neredilmitir.
6. F. M. F1 i n g, The zariting of history. introduction to fistorical method.
New-Haven, 1923.
Zikredilen melliflerin eserlerinde daha ziyade mevzuun nazar cihetine
ehemmiyet verilmitir, ben ise balca Bernheimi gz nnde bulundurarak,
tarih felsefesi meselelerini ve dier nazariyat kitabn sonunda ksaca
anlatmakla iktifa edeceim. Bilhassa metodun kendisine, alma usullerine
ve bunlarn teknik cihetlerine ait malmat vermee alacam.
2. "Tarih" kelimesi ibranicede "ay" manasna gelen "yarex" ke
limesinden gelmedir. Nasl, ki yunancadan ltinceye geen "historia''
kelimesi de Araplara asfr (ve cemi ile asfr, Kur'ande asatr al-avvalri) eklinde gemitir.
Hdiselerin seyrinden, hatta madde, ve eyann mazi ve halinden
bahseden her yaz ve her hikye tarihtir. Bylece biz tabi hdiselerin tarihini,
bir ilmin, mevaddan, mesel altnn, demirin, ipek kuman, budayn,
ttnn; muhtelif aa envann, mesel elma aacnn, bom-bo'nun; talardan
mesel mermerin tarihini bahis mevzuu edebiliyoruz. Fakat burada bizim iin
tarih daha ziyade insaniyetin veyahut milletlerin tarihidir. Bu itibarla "tarih"
itima bnyenin zas olmak itibariyle insanln fiil ve fikirlerinin inkiafn
takip eden bilgidir. Tarih, beeriyetin itima ve siyas bnyeler tekil ederek
terakki ve tekml eylemesinde fertler ve cemaatler tarafndan ilenen fiil ve
ortaya atlan fikirleri ve bunlarn neticesi olarak zuhur etmi olan vakalar tefkik eder. Tarih bu vakalarn madd ve manev sebeblerini ve sebeb-ler ile
vakalar arasndaki mnasebetleri aratrp tayin eder. Hatta Yunanca "Istoria"
kelimesi dahi aslnda "aratrma" demektir. Tarihin insann hayatnn tasviri
olmak bakmndan daha salam ve mufassal tarifi biraz sonra verilecektir.
"Tarihte usul" ise bu tarif ettiimiz tarih mevzunnun nasl tetkik edilerek
ilenmesi icabettiini gsteren ilimdir.
3. Tarih, yaz tarzlarna nazaran balca drt nev'e ayrlr :
1) R i v a y e t c i yahut n a k 1 (== histoire referente) yaz,
2) r e t i c i , yahut e ' n tarih (=histoire paragmatique) yaz,

3 3) N e d e n n a s l c , yahut tekevvn? tarih, (= histoire genetique)

yaz ve nihayet,
4) t i m a i tarih yaz.

Rlvayeti tarih, vakayii felsef veya dier bir bakmdan tetkikle ve

sistemletirmekle uramyan, dorudan doruya rivayet yahut hikye eden
eserlerden ibarettir. Mesel H e r o d o t tarihi, ekseri islm kronikleri, mesel
T a b a r ve b n a l - A r gibi melliflerin eserleri, keza tarih
distanlar, mesel Iliada ve Odissea da ksmen bu zmreye girer. Cenub
Arnavutlukta, Makedonyada Tepedelenli Ali Paa hakkndaki destan,
Nogaylarda Edie, Toktam, Urak ve Ma-may destanlar, keza Trklerin pek
mruf olan ensab ecereleri bu cmleye dahildir. Bu ekil her millete tarih
inasnn en eski eklidir. Ve burada vakalarn bir sistem esasnda tetkiki,
esbab ve sebeblen-miler arasndaki mnasebetler mevzuu bahs deildir.
retici maslahat, dier tabirle felsef esasta yazlan tarih eserleri ise
tarih vakayii renerek faideli bir netice karmak gayesini takip eden
eserlerdir. Bu usulde tarih yazanlar bilhassa tarihte ayr ahsiyetlerin hayatn
tavsife fazla ehemmiyet verirler ve onlarn bariz karakterlerinden ekseriya
boyal tablolar kararek bahseder ve sini takip eden eserlerdir. Bu usulde
tarih yazanlar bilhassa tarihte ayr ahsiyetlerin hayatn tavsife fazla
ehemmiyet verirler ve onlarn bariz karakterlerinden ekseJya boyal tablolar
kararak bahseder ve bununla seciye ve ahlk terbiyesine hizmet etmek
isterler. Eski Yunanllardan Thukydides (M. . 460400) bu usuln vaz'
addolunuyor. Sonra mverrihlerden P o l y b i o s (M. . 210 127)
Milddan nce 264 144 yllarnn tarihine ait eserinde ve Roma
tarihilerinden T a c i t u s bu yolu takip etmi, Yunanllarda P l u t a r k o s
ise mehur adamlarn tercmei hallerini yazarken bu usul esas ittihaz
etmitir. slm leminde yazlan hal tercmeleri, evliya menkbeleri ve siyer
kitaplar da bu gayeye hizmet ederler. Bu usulde eser yazanlardan biri de
M a k y a v e l (M a c h i a v e 1 1 i, 1469-1527) dir. Daha sonra ngiliz
tarihisi Kar l e y i ( C a r i y l e , 17^5-188) de bu yolu takip ederek cihan
taihinde bilhassa ahslarn rolne fazla ehemmiyet varmitir.
Nedennaslc, yani hadiselere kar her vakit neden ve nasl byle
oldu? sualini vaz ederek aratrc, genetque, arapa karl ile de
tekevvn>, usule gre yazlan tarih ise tarih vakalar, beer hayatndaki
tekml safhalarn ve bilhassa onlar douran sebepleri

_ 4
aratrarak tavsif etmeyi gaye edinir ki, bizim tarihte usul derslerimizde balca
bahis mevzuu edeceiz tarih yaz tarz budur.
tima tarih yaz usul, tarih hdiselerin arkasnda gizlenmi tarih kanunlar
tebarz ettirmek cihetine nem verir. Bu usl <retici usbn, enfs ve hiss
cihetlerini kenarda brakan baka bir eklinden ibarettir. Marksist ve materyalist
tarihiler, iktisad tarihilerinden Kari L a m p r e c h t ve muasr feylosof O s w a
1 d S p e n g l e r bu yolu tutmulardr.
Muasr ngiliz tarihisi A r n o l d T o y n b e e de/ Study of History isimli
byk cihan tarihinde tarihte daha ziyade mterek tipler arayan, kendine has bir
usul takip etmitir. Bu yzden o, aralarnda mterek hususiyetler bakmndan
Machiavelli ile tarihi lbn Haldun'u, Muhammed Peygamber ile Byk Petro'yu,
Kant ile Xenop-hon'u, Temr ile Annibl', Babr ve Ekber'le Davud ve Sleyman bir
arada zikretmi ayni zamanda kendisi, tarihte medeniyetlerin kalknma ve inhillerin
muayyen devrelerde cereyan ettiine inandndan btn beeriyet tarihinde byk
muhaceretlerin takriben her 300 ylda bir devre tekil ederek husule geldiklerini ileri
srm ve Miiddan nce 2025 ylndan Miiddan sonraa 2175 ylna kadar olan
zaman 300 yllk devrelere ayrmtr.
Tarihte bu gibi husus tetkik tetebbu yolunun icadn dnenler az deildir. Biz
ise burada balca tarih yaz sistemi olarak zikri geen drt sistemi ele aldk.
4. Bu drt nevi tarih yaz tarzndan ilk ikisi de modadan kalkm deildir.
Bilkis zamanmzda dahi bu tarzlarda yazlan eserlere tesadf olunur. nk
insanlarn mukadderatn o "eski usul" mnte-siplerinin tatbik ettikleri tarzda
anlatmak ihtiyac hl baki olduu gibi bu mukadderatn dikkate ayan noktalarn
olduu gibi hikye ettirerek bundan estetik terbiye almak isteyen insanlar da vardr.
Onlar iin tarihi nakl tarzda yazmak lzm geliyor. Keza beer tarihinde ayr
hadiseleri byterek ve mefahir eklinde tasvir ederek hatrlarda kalmasn
kolaylatrmay isteyenler de az deildir. Bu gibi melliflerin yazlan bittabi ind olur.
Bunlara kar hakik ilm tarih eserlerini genetik tarzda yazmak makbul olmu ve o
nisbette tarihinin vazifesi cidden arlamtr.
Eski zamann vak'anvisleri, mesel slm leminin byk tarihisi Tabar,
tarihte vekayin esbabn tahlille uramamtr. Tabar btn tarih hdiselere ait
okuduu, iittii ve grdn fazla indiyat ilve

.5
etmeden eserine almtr. 11-13 nc asrda Cermenlerin ve Ruslarn manastrlarda
alan rahiplerinin kaytlan da yledir. Yalnz bu zevat fazla dindar ve ancak kendi
muhitlerini bilen ksa grl adamlar olduklarndan vekayii tevsik etmeden,
anlayabildikleri gibi, tesbit etmilerdir. Zamanmzda ise vaziyet bambakadadr.
Bugn tarihi olan zat tarih bir ahsiyete ait t e t k i k a t t a bulunurken onun dost ve
dmanlar, varsa kendisi tarafndan yazlan yazlar, muhtelif cephelerden yazlan
kaytlar tetkik etmek mecburiyetindedir. Mesel Sumer-leri ve Hititleri ele alalm.
Bir asr evvel kimse bu kavimlerin tarihinden haberdar deildi. Eski Msrllar, Asur
ve B abil i l er hakknda da ancak pek az ey biliniyordu. imdi ise komu
m i l l et l e ri n o kavimlere ait kaytlarndan ma'ada onlarn kendi kitabeleri okunmu
ve halen okunmakta olduu gibi ehirleri madd medeniyet eserleri de bulunn-mvtur.
Btn bunlara ait tetkikler, modern medeniyetin hmili olan milletlerin dillerinde
yazldndan bunlarn btn aratrmalarn okumak lzm geliyor. Yeni zaman
tarihimiz iin de boylerdir. Mesel Sultan Abdlaziz devrini renmek istersek,'
evvel o zamanki vaka-nvislerin kaytlarn, gazeteleleri ve matbuat tetkik
etmeliyiz. Sonra devrin icraat ve slhat hakknda ve kendinin Avrupa seyahati dolaysile Avrupada neler yazlmsa onlar renmeliyiz. Hkmdarlarn ahs
hayatlarna ve o zamanki ehir hayatna gelince, bu Sultann zamanndan elbiseler,
silhlar, saraylar, ve evler, arabalar, yemek takmlar, yataklar, resimler, tablolar,
ecnebilerin kardklar resimler ve yazdklar tavsifler kalmtr; o zaman gren
adamlar bile henz yaamaktadrlar, bunlardan da sorabiliriz. Btn bunlar
karlatrr ve tahlil ederiz, ve ancak bu artlar altnda Abdlaziz devri tarihini, yahut
o devre ait bir hdiseyi aydnlatmak imknna ereriz. Yani me-vad oaldka tarihi
Nedennaslc (genetik) usulde tetkik zarur oluyor. Maamafih Nedennaslc usul ile
retici (Pragmatik usul birletirerek yazanlar da vardr ').
!) Pragmatik tarih yalnz retici deildir. O da vak'alarn sebep ve sebeblenme balantlTarna
ehemmet verir. Gerek Thukydides ve gerek Polybios tarihte balca messir sebeb ve mil olarak insanlarn
devlet idare sistemlerinin deimesini kabul etmilerdir. Thukydides Peioponnes harplarnn sebebini Atina
ve Sparta devlet hayat artlarnn deiik durumunda gryor ve bu hayat ar-larlndaki deiiklik onca.
tarihte mil olmak itibariyle btn insan camialar iin umum esastr. Thukydides arkeolojik materyaldan
igtiade etmesini de bilmitir. Polybios ise sebepleri incelenmekte daha ileri gider. Ona gre, Kartacallar
savanda da en messir mil devlet idare sistemi farkldr. Romada Senato vardr, Kartacada ise idare
demokrasiye geiyordu. Polybios Kartacallarn muvaf-fakiyetsizliinin sebebini bu domoraside gryor.
Polybios'a gre lerdler gibi devletler de

2
"Nedennaslc tarih ve vazifeleri
5. Bu derslerde Tarih derken, billhassa yazl kaynaklara ve kalntlara
dayanarak retilmekte olan tarih devirlerdin tarihini kastediyoruz. Beeriyetin
bundan nce bir hayvan gibi yaayp geirdii mebdei malm olmyan devir ve yaz
sanatn bildii halde, ancak kalntlar brakt zamandan nceki devirlerin tarihi
ayr meselelerdir. Beeriyetin mebdeini ve tarihin de tarihten nceki devirlerini
retmenin ayr uslleri vardr, fakat bu usller tarih devirlerin tetkik usllerinden
epeyi farkl olduundan ve ayr bir mevzu tekil ettiinden bunlara burada temas
etmiyoruz.
zamanmzdaki ilm tarih, Nedenaslc (genetik) usuliyle yazlan
tarihtir demitik. Bunu nasl anhyacaz ?

Yine demitik ki,-eski tarihilerden ve bugnklerden bazlar tarih vakalara ait

haberleri olduu gibi nakletmekle iktifa ederler, bu haberlerin tenkidi ile
uraamazlar, yalnz rv olarak kalrlar. Fakat tarih yazmann asl mkl ciheti
vak'alarn izah ve tahlilidir. Tarihi bu tarzda yazabilmek eski zamanlarda olc
mkildi; zamanmzda ise bu nevi mesaiyi kolaylatran birok vesait vardr. Eski
tarihiler, daha ziyade imsann siyas hayatyle alkadar olmulardr. Din meseleleri
de byk bir zmreyi ok yakndan alkadar etmitir. Bugn ise tarih yalnz bu
noktalardan deil, dier bakmdan da renilir. Eski mverrihler mesel gem;
zamanlarn tarihini yazarken Herodot tarihinden malmat nakletmekle iktifa ederlerdi.
Zamanmzba ise Msr hiyeroglifleri, nasya ivi yazlar okunmutur. Eski nasya
milletlerinin madd medeniyet eserleri zerinde geni tetkikat yaplmtr. Tarihin
herhangi bir devrini veya dnyann herhangi noktasnda yaayan bir milletin tarihini
tetkik ederken imdi paleografi yani eski yazlarn okunuu, arkeoloji yani eski
madd eserler, binalar ve harabelerin
ihtiyarlar ve mnkariz olur. Romann bana da byle bir hal gelecektir. Eflatun (Rlaton) iin olduu gibi
Polybios iin de beer hayatnda monarizm, aristokratizm ve demok-ratizm tedric tekemml safhalardr.
Bundan anlalyor, ki pragmatik dn de aslnda hdiselerin sebeplerini aramakla balamtr. Zaten
pragma sz i demektir. Bu usul ilk icad eden! r, tarihi, efsanelerden, IM motivlerle izahlardan
kurtararak i ve realite sebep sebeplenme yolu ile izah etmeyi esas edinmileadir, ancak ahslarn
rolne fazla ehemmiyet vermiler ve tarihe retici kymet atfetmilerdir. Bu yzden Ne-dennaslclk,
genetik usuln hususiyeti olarak tannmtr.

tetkiki, lingvistik yani lisaniyat gibi ilimlerin yardmyle elde mevcut btn
mevadd incelemek, muhtelif milletler arasndaki gemite vaki olmu
karlkl dil ve edebiyat tesirlerini tetkik eylemek mecburiyetindeyiz.
Zamanmzda tarih hdiselerin tesbiti iinde ise fotoraflar, vesikalarn
faksimilelerini karmak nutuk ve muhavereleri stenografla, zaptetmek baz
hdiseleri tamamile filme almak gibi tekmllerden geni mikyasta istifade
edilmektedir. Bundan dolay kltr merkezlerinde yalnz evrak deil, ses yani
plk arivleri vcude getirilmitir. Fakat btn bu vesikalardan ve ham
mevaddan istifade edebilmek iin tarih usuln ve lisanlar bilmek balca
artlardandr. Tarihin her hangi sahasnda allrsa allsn bu mevzuu,
onun ilim sahasna akseden cihetlerini renerek tetkik etmek iin tarihinin
ana dilinden ve mevzuu bahis olan maddenin yazld lisandan baka balca
Avrupa dilini, yani ingilizce, franszca ve almancay bilmesi zaruridir.
nk beer tarihinin tetkik edilecek btn sahalar bu dilde yaplan ilm
neriyatta tamamile incelenmi deilse de, tarihin, bu zamana kadar meden
insann hatrna gelen ve bu gne kadar kefolunan bahislerine ve
mevzularna son asr zarfnda, bu dilde yaplan neriyytta u veya bu
ekilde muhakkak temas edilmitir.

Tarihin tarifi :
6. Tarih mefhumunu ve tarihinin vazifelerini nceden iyi bilmemiz
lzmdr. Bunun iin bu ilmin yukarda verdiimiz ksa tarifini biraz daha
tevsi edelim :
Tarih ilmini esasl ve mull bir surette tarif etmek kolay bir i deildir.
G. M o n o d: "Beer faaliyet ve tasavvurlarnn taakkub, inkiaf ve ballk
nisbeti bakmndan tecellilerin heyeti mecmuas" dr diye tarif ediyor. Fakat
E. B e r n h.e i m i n tarifi daha mulldr; onu anlarsak Monud'u da anlarz.
Bernheime gre : "Tarih ilmi, insanlarn zaman ve mekn erevesinde
husule getirdikleri tekml hdiselerini,
bunlarn ma'er (itia) bir vcudun ferdleri ve toplu luklar sfatiyle
yaptklar f i i l l e r i n d e ,
bu ma'er hayatta mevzuu bahis ayr hallerdeki rol ve ehemmiyetleri
tayin ve tesbit edilen psiko-fizik millerin tekil ettii ill ballklar
erevesinde,

_8

tecelli eylemeleri itibariyle tetkik ve tasvir eder,, ') ilk nazarda

anlalmaz grlen uzun cmleli bu tarif muasr meden milletlerin yksek
mekteplerinde talebeye anlatlan umum bir tariftir. Bunu izah edelim. nk
bu kitap bandan sonuna kadar hep bu tarifi ve ona yaptmz ekleri izah
eder.
Evvel tetkik mevzuu olan ey hep hdiseler (faits) dir.
insann ma'er bir vcut, yahut itima bir bnye olmas itibariyle
faaliyeti> derken insanlarn tekil ettikleri her nevi zmre, mesel bir devlet,
bir kabile, bir oymak, t i r aile gibi gruplar halinde ibraz ettii faaliyetini
anlyoruz. Bu faailiyet e bir camiann uurlu uzuvlar olan fertlerinin btn
filleri dahil olur. Fakat insanlarn uzv bir mahlk olmalar itibarile yaptklar
iler, biyoloji yahut fizyoloji mevzuu olacak hayvan hareket ve fiilieri
buraya dahil deildi.
7. Zaman ve mekn erevelerinde husule getirdikleri tekml
hdiseleri* derken, hdiselerin tetkikinde; bunlarn yalnz zamana gre
sralanmasnn kfi gelmediini, ayn zamanda iinde vaki olduklar meknn
da zaman ile beraber ve ikisini bir kl olarak almak lzm
') Die Geschictsvvissenschaf t is die Wissenschaft, vvelche die Tatsachen der rumlich-zeitlicn
Entvvicklung der Menschen in ihren Betatigungen als Gemeinchaftswe-gen im pgycho-physischen
auf jevveilige Gemeinschaftsvverte bezogenen Kausalzusammen-hang erforscht und derstellt.
Ayni tarifi E. B e r n h e i m bir de u ekilde yazlyur : Geschicte ist die Wis-genschaft, welche
die zeitlich und rumlich bestimmten Tatasachen der ntwicklung der Menschen in ihren
(singularen, wie typischen und kollektiven) Betatigungen als soziale Wesen im Zusammenhange
psychologiech-physicher Kausalitt erforscht und darstellt. Prof. W i 1 h e m B a u e r ise
Bernheim'in ve dier bir ok tarihilerin tariflerini de naklederken kendisi yle tarif etmitir :
Geschichte ist die Wissenschaft, der die Erscheinnjren des Lebens zu beschreiben und nachfhlend
zu erklaren sucbt, sovveit es sich um Vernderungen handelt, die das Verhaltni des Menschen zu
den verschiedenen gesellschaftlichen Gesamtheiten mit sich bringt, in dem sie diese vom Standpunkt
ihrer Wirkung auf die Folgezeit der in Rcksicht auf ihre typischen Eingenscbaften ausvvShlt und
ihr Hauptaugenmerk auf solche Vernderungen richtet, die in der Zeit und im Raurn
unweiderholbar sind.
Tarihi, yanl olarak, ancak siyas hdiselerin, yahut devletlerin tarihi telkki edenler
Avrupa'da da eksik deildir. Bk. mesel E. A. F r e e m a d n, The Methodes of historical Stad/
(1881) : History is past politics and ploitics are present history. R. S e e b e r g , Vom Sinn der W elt
gesphichte (1 13) : Das Geschichtliche Leben ist das Staatlicbe Leben. Bazlar tarihi sadece maziden
bahseden ilimdir demekle iktifa ederler: mesel H e n r i Berr La synhese en histoire Paris. 1911. p.
I : I'histoire est l'etude des faits humains du passe. Hlsa tarihin, onu gr tarznn says kadar,
tarifi vardr.

-9geldiini anlatmak istiyoruz. Burada (tekml; (franszca : evolution, almanca :

Entvvicklung, trke : Ragb Hulusi merhuma gre evilme) demekle, bir eyin,
kelimenin maruf mansiyle, terakki ve inkiaf etmesi hususunu deil, hdiselerden
birinin dierine tesiri, birinin dierini dourarak husule getirmesi keyfiyetini ifade
ediyoruz ki, buna gre terakki ve inkiaf mansndaki tekmln zdd olan tedenni
safhalarn arzeden hdiselerin husulne de, biri dierine messir olarak vcut
bulmalar itibariyle, <tekml> yahut tehvl diyoruz. Bunlar birok tekmller
olduklarndan tekmller s ras (Entvvick-lungreihe) tekil ederler. Ma'er
(itima) hayatta mevzubahis ayr hallerdeki rol ve ehemmiyetleri tayin ve tesbit
edilen psiko-fizik millerin tekil ettii ill ballklar erevesinde tecelli eden
hdiseler dedik. nk biz tarihte, bahis mevzuu olan hdiselerin zerinde messir
olan millerin ehemmiyetini, bu millerin her vakit haiz olduklar hakik kymetleri
itibariyle tayin ve takdir etmiyoruz; ancak itima hayattaki ayr halleri bahis
mevzuu*, yani t e t k i k mevzuu ederken bu millerin o haller zerindeki, rol ve
ehemmiyetlerini, yani bahis mevzuu hdiselerin cereyannda yahut neticelerinde
messir olmalar, yahut tesir altnda kalmalar itibariyle tayin ve takdir ediyoruz.
Tarihe ait bir eser vcude getirdiimiz vakit hdiseler arasnda bizce lzumlu
olanlarn intihap ederken ancak zikrettiimiz bu cihete bakyoruz. Bunu terkip*
(synthese) bahsinde de bahis mevzuu edeceiz. Mesel Osmanl devletinin kurucusu
olan Osman Bey zamannda Uta cereyan eden hdiseler zerinde o zamanki
dervilerin tesirin bir mil olarak zikrederiz; Fakat bu dervilerin hareketi yahut
dervilik hareketi bizatihi kymetli bir hareket midir deil midir, biz o mesele ile
megul olmuyoruz; burada yalnz St beylerinin 1290-1300 yllar arasnda sevk
ve idare ettikleri hdiselerde onlarn tesiri itibariyle ihraz ettikleri kymet bahis
mevzuudur.
8. -r 11 i ballklar, dier tabirle sebep ve sebeplenmi ') ball
(faranszca : consensus causal, almanca : Kausalzusammenhang) diye, fiilin
husulnn sebepleri ile o fiil, yani sebeplenmi (yahut m-sebbeb) arasndaki
mnasebti kasdediyoruz. nsanlarn fiilleri, dier tabiat hdiseleri gibi, yalnz fizik
cihetten mtalea edilmez, insanlarn asl kendi iradelerinin, fikirlerinin ve ruh
haletlerinin andmz tekml faaliyetlerindeki rol de ayni derecede mhimdir.
Mesel tarihte milletlerin ftuhat ve muhaceretleri, mer'alar ariyan bir hayvan
srs!)

Bu kelimeyi "maebbebiyet" yerinde kullanyorum.

- 10 gibi, yiyecek aramak neticesi, yahut sadece tabii hdiselerin, mesel iklim
deimesinin, kuraklk, alk, zelzele, nehirlerin mecralarn deitirmesi gibi
tabi amillerin tesiri altnda vaki olursa da bu gibi hadiselerde ayni zamanda
ruh ve manev amiller, mesel kendi iradeleri, ihtiras, cihangirlik emelleri,
ecdaddan kalan g ve istil ananeleri, din hissiyat ve saire de messir olur.
Yalnz cemiyetlerin deil, bunlar tekil edeu btn ferdlerin hareketleri de
byledir. te bu "ruh ve tabi" dier tabirle "psiko-fizik" amillerin birbiri
zerindeki tesirleri "ill ballklar" tekil etmektedir.
9. " Z a m a n - m e k n
erevesinde
husule
gelen
t e k m l h d i s e l e r i " arasndan bazlarn esas hdise, dierlerini
ancak tal hdiseler telkki ediyoruz. Hakikatte ise byle sebep ve msebbep
sfatiyle biribirine balanan hdiseler biri dierine messir olmak ve hepsi bir
"kl"n "cz"leri ^utanmak itibariyle ayni kymeti haiz bulunurlar. Mesel
Temr'n kendisini 1372 senesinde Belh'te bir kabile reisliinden Ortaasyann
bvk hkmdar olarak iln edebilmesi hdisesinin nasl husule geldiini
tetkik ederken bu hdiseden evvel 14 nc asrn ortalarnda-Mavernnehirde,
Afganistan, Horasan, arkitrkistan ve Altnordada cereyan eden hdiselerde
messir olan siyas ve iktisad artlar, buralardaki din ve fikr cereyanlar,
imal Trkistanda budizm ve hristiyanlk ile islmiyet arasndaki cenub
Trkistnda da eyh ve han olan Kazan Han Halil'in temsil ettii Trk
tasavvufu ile Termiz seyitlerinin temsil ettii Iran tasavvufu arasndaki
mcadeleleri, aatay oullar ile geday oullan arasndaki mcadelede
meydana kan diktatr nevinden kabile reisleri ile bunlar arasndaki
mnasebetleri renmemiz lzmdr. Ayni zamanda Temrn ve refiklerinin
bu gibi cereyan ve hareketlerden nasl istifade ve o ceryanlara nasl tesir
edebildiklerini, bununla beraber o cereyanlarn Temrn kendisine karlkl
te'sirlerini etraflca renmeliyiz. Btn hdiseler umum heyetleri itibarile bir
"kl" tekil ederler. Burada Barlas kabilesi banda enerjik bir ahsiyetin reis
olmas ve bunun da o zaman memleketi idare eden Emir Kazgan ailesile
karabeti cihetleri 1373 senesi hdisesinin mhim esasn tekil etmitir,
dolaysile bunu da Temr tarihinin esas mevzularndan biri olarak alabiliriz.
Fakat biz o zamanlar "hanlar"n nfuzunun azalp "kabile reisleri" yani
"beyler" nfuzunun artmas hdisesini keza imal ve cenub Trkistan
arasndaki meden, din ve fikr mcadeleleri de bahis mevzuu olarak alyoruz.
Bunun gibi mesel 14 nc asr balarnda kk bir kabile reisi olan
Osman ve Orhan beyler tarafndan Bursada yeni bir muslman

- 11 Trk devleti kurulmas keyfiyetini renirken evvel bunlarn mensup bulunduklar

Kay kabilesinin nasl bir kabile olduunu ve bunun orta Sakarya "U" kabileleri
arasndaki mevkiini, o zaman Anadoluda hkim Mool meras arasnda olup geen
hdiseleri, Keyhatu Han zamannda "U"da vaki olan isyanlar ve onlarn tenkilini,
Gazan Han zamannda Mool emirlerinden Slemiin isyann, onun mullln,
buna remen tenkilini, Altnorda'ya mensup Ak-Tatarlarn, Rumelideki reisleri
Nogay'n hayatnda ve vefatndan sonra, Balkanlarda oynadklar rol, bunlarn
lhanilerle ve Bizansllarla mnasebetlerini, Bizans imparatorluunun dahil
vaziyetini, bilhassa Bizans'n Bithinia ve Paf-Iagonya hudutlarndaki kuvvetinin o
mntkalardaki Trk kuvvetleri karsndaki halini, lhan devletinin dahil vaziyetini
ve onun ulardaki siyasetini, Bizans ile llhniler arasndaki siyas ve meden mnasebetleri, Altnordann Bizans ve Msr memlkleri, Msr memlkleri ve Altnorda,
Msr memlkleri ve U meras, Msr memlkleri ve llhniler mnasebatn,
lhanilerle Bizans ve Cenevizlilerin deniz ve kara yollarile te'sis ettikleri iktisad ve
ticar mnasebetleri, nihayet Anadolu Trkleri, bilhassa "U" Trkleri arasndaki
itima te^ kilt, "ahilik ve gazilik" gibi messeselerin ve Udaki Trk eyhlerinin,
buralardaki dervilerin roln, bunlarn Rumeli tarafna geerek yerlemelerini, U
beylerinin bir taraftan Bizansla dier taraftan Moollarla ve Memlklerle olan
mnasebetlerini ve btn bu gibi eraiti etraflca renmek icap eder. Bunun zerine
Osman ve Orhan'n ve maiyyetleri erknndan nfuz sahibi olan zevatn ahs
karekterlerini renmek lzm gelir, ite Osmanl devletinin teekklnde btn bu
noktalar biri dieriyle sebep ve msebbep olarak girift bir ekilde balanmtr.
Temr devletinin zuhurunda yekdierine tesir eden yukarda mezkr hdiseler
arasndaki ill mnasebetlerden baka belki onlarn hepsi zerinde mil olan ve onlara
toptan tesir eden dier bir umum mil var dr, ki o ayni zaman da arkta Kaanln
Cinden ekilmesini, garpta llhniler devletinin sukutunu ve Ortaasyada yeni bir
devletin tesssn mucip olmutur. Biz bu gibi milleri aramalyz. Mesel 16 inci
asrdan balayarak Ortaasyann ufak hanlklara blnmesinde balca mil ticaretin
sukutu ve mahaall ziraat hayatnn inkiaf eylemesi olmntur. Fakat ticaretin sukutu
ve ticaret yerine ancak mahall ehemmiyeti haiz bir ziraatn inkiaf dier bir byk
ve umum sebebin neticesidir. O da Hind ve Amerika deniz yollarnn avrupallar tarafndan kefolunarak Ortaasyadan geen eski kara yolunun ehemmiyetten
dmesidir. Ayni ekilde 14 nc asrn son nsfndan garpte

- 12 Trk kuvvetlerinin anakkale ve Karadeniz boazlar ve Gelibolu merkez olmak

zere, Anadolu ve Rumeli etrafnda toplamaya balamas n n da phe yok, ki
umum sebepleri vardr. imdi Trk tarihindeki iki byk vaka ile i l i i i olmak
zere saydmz hdiselerin her biri veyahut onlarn umum heyeti karsnda bu iki
vaka yani douda Temr, batda Osmanl devletinin teekklleri birer
"tekml"drler.
Tarihin t e t k i k mevzuu olan bu "tekml" mesel yukarkiler gibi bir devletin
yahut m i l l e t i n hayat, veyahut kk bir zaman parasun yahut bir ahsiyetin
inkiaf da olabilir. Tekrar ediyorum; neden-naslc usule gre t a r i h yazmak demek,
ite bu "hdise"lerle "tekmll"lerin balann, onlarn nasl bir "umum kl" tekil
edebilmi olduklarn renmek ve ayr hdiselerin veyahut onlarn heyeti
mecmuasnn kymetini ill balant erevesinde tayin etmek demektir'). Biz her ayr
hdisenin kymetini dier hdisenin veyai. birok hdiseler srasnn cereyannda,
ve bu hdiseler cereyannn neticelenmesine i tirak etmi olmas i t i b a r i y l e takdir
edebiliriz. Yani hdiselerin kymeti bunlarn ayr ayr vakitlerde "rabtalarla balanan
ahenktar bir yn" tekil eylemelerine gre takdir edilir. Hdiselerin kymeti mesel
felsefe sistemleriyle isbat olunan yahut isbat yolunda allan "ebed kymetler"
s fat i yl e deil, bir kl tekil eden dank millerin o mnferit birleme anlarnda
tesirleri itibariyle kvmeti eklinde tayin edilir. Bu ayr hdiselerin bir "bir
tekml'deki roln ve ehemmiyetini tayinde muhtelif tarzda olur; biz buna ileride
"terkip" bahsinde de temas edeceiz.
10. Balca B e r n h e i m ' a dayanan ve zamanmzdaki tarihilerin ounca
kabul edilen bu tarifin zayf bir noktasna iaret etmek
') B e r n h e i m : Die Tatsachen im Zusammenhange der Entwiclungen zu erfaggen haben wir die
Einzeldaten mit dem Ganzen und mit dem Allgemeinen der Entvvicklung, in der aie tehen'in kausale Beziehung zu
getzen diye kl (Ganz) ile g e n e l - (Allgemein) ayarrak anlatyor. B i r hadis* (Tatgache) dier hadise il iki
katl ill ballk ta bulunuyor. Mesel arlmann k r a l l nasl ele geirdii meselesinde bu meselenin toptan
mnasebette bulunduu hdiseler bir kl (Ganz) dr; umum t a r i h bakmndan beeriyetin tekmil hayat bir
kl d r ; ayr m i l l i l e r i n tarihi, din ta ri h i , birisinin hal tercmeli, ayr d e v i r l e r i n tarihi de kendi
balarna birer kl tekil ederler ; Frank memletindeki ve talyadaki hdiseler, B i z a n s l a olan mcadele ve
mzakereler, slm leminin o zamanki cihan siysi hayatndaki kahir t es ir i, btn bunlar yine bir birbirine
bal olan hdiselerin tekil ettii ayr bir kl (besoederer Ganz von zusammeobaogen Tatsachen) dr. Genel
sebep (allgemenie Ursache) ise arlamann ihtiras, cihangirlii, dini taassub ve ak, Langobardlarn mill
ruhunun iklim ve medeniyet tesiriyle zayflamas, Franklarn taze ve iptida bir kavim glfatiyl kudreti ve dier ruh
ve f i z i k uusurlar, ite bu tarih hadisedeki tekmln genel cihetidir.

- 13 ~
isterim. Bu tarifte tarih yalnz maeri bir vcudun tekml olarak gsterilmitir.
Halbuki tarih yalz insanlarn maeri bir vcudun uurlu uzuvlar sfatiyle yaptklarn
tasvirle kalmaz bilkis onun hayatnn anotomik ve fizyolojik bakmndan inkiaflar
hususuna da temas eder; insan r k l a r n n mene'i ve bu r k l a r n karmalar ve
onlarn inkiraz meseleleriyle de megul olur. Bunlar "tabi taril"e a i t t i r diye
tarihi bu meseleleri bir tarafa atamaz. Arada fark udur ki, "tabi tarih" daha ziyade
beer tekmlnn fizik hususlariyle, "beer tarih" ise daha ziyade maer hayatn
tezahrleriyle megul olur. Tabi t a r i h i n insanlarn nesli, ekli ve cinsi ile beer
tarihin ancak ayr insan camia l a r n nesli, ekli ve cinsi ile; beer tarihin aneak ayr
insan camialarnn hayat ile megul olduu hakkndaki f i k i r l e r ise doru deildir.
Bilkis "umum cihan tarih" insan neslinin mazisini retir, yalnz beer tarih uurlu
bir ma'eri hayatn tarihi olmak itibariyle maksadna tabi ilimlerden ayr bir yoldan
yrr Ayr insan camialarnn hayat, yine ayni insan tarafndan renilebilecek olan
tedric inkiaf sahalarn ve bu camialarn kendi aralarnda gittike yaklama safhalarn arzeder. Eer beer hayat bu hususta dier hayvanlarn hayatndan farkl
olmasa idi tarihiye ayr camialarn hayatnda durmaa lzum kalmazd. Her halde
beer tarihini tabii tekmlleri itibariyle renmenin inkiaf etmesi tabiat tarihi ile
beer tarihi arasn gittike yaklatrmaktadr ').
Bu mlhazalarla ben B e r h e i m 'in tarih ilmi tarifini u ekilde tadil
ediyorum : "Tarih ilmi insanlarn zaman ve mekn erevesinde husule getirdikleri
tekml hdiselerini, bunlarn uursuz iptida hallerinde, tabiat esirleri yahut maeri
bir vcudun fertleri ve topluluklar sfatiyle yaptklar fiillerinde tecelli eylemeleri
itibariyle; ve maeri hayatnda mevzuu bahis ayr hallerde rol ve ehemmiyetleri tayin
ve tesbit edilen psiko fizik millerin tekil ettii ill ballklar erevesinde tetkik
tasvir eder."
11. Bu tarih tarifinde anlatlan "ruh miller" de ayrca izah edilmesi icab eden
bir hususiyyettir. Almanlardan S a v i g n y ve N i e b u h 1 e r gibiler ill
ballklarda ruh, halk ruhu (Volkesgeist), itima ruh,
cemiyet ruhu
gibi
hususlarda ok ehemmiyet vermiler,
*) Beer ve tabi tarih mefhumleri, keza t a r i h i n ilim olup olmamas meseleleri-ne temas sden
eser ve makalelerin bibliografisi i in bk. W. B a u e r, s. 18 21; A. F e d e r, s. 1214 ve W, B a r t h o 1 d,
htoriya Izuenya Vostoka, 1925, s. 24 ; A. S. L a p p o - D a n i 1 e v s k y, Metodologiya istoriyi, d.
Bulletin de l'Academie des Sciences de Russie 1918.

 14 umumiyetle Almanlarn idealist H e g e 1 mektebine mensup tarihileri

( R a n k e , M o m m s e n ve D r o y s e n ) ve Franszlardan da bu tip
tarihiler (Ta in e ve Mi c h e l e t) bu yolu tutmulardr. G u s t a v 1 e B o n
da Almanlarn "kolektiv ruh (kollektiv Geist) na "l'unite mentale des foules"
ismi vererek buna ilm ballklarda ayr bir yer ayrmtr. Fransz tarihileri
L a n g l o i s ve S e i g n o b o s "tarih cemiyetlerinin, aralarnda
antropoloji bakmndan hi bir ballk olm-yan ve mterek rs karakterleri
de bulunmyan insan gurublar" olduu fikrinde bulunduklarndan, hatt
"Fransz mill ruhu" nu inkr ettikleri gibi Alman ve sair milletlere mensup
limlerin tarihte messir miller sfatiyle kabul ettikleri "mill ruhu" da
katiyyen red ve inkr etmi ve bunlar " eski teolojinin layk kyafete
brnm yeni ekli" diye alayla tavsif etmek istemilerdir. Bunlara gre
"cemiyet ruhu" ve "halk ruhu" birer "mith" den ibarettir. Meneleri Yahudi
olan ve insan camialar arasnda "mill fikir" lerin yaylmasn Yahudilerin
umumi menfaati bakmndan zararl gren tarihiler bu "ruh miller"i
bililtizam inkr ettikleri gibi, Sosyal Demokrat frkasna mensup bir ok
byk limler de milliyet fikrini mteryalistlie aykr telkki etmekte ve bu
ruh cihetleri "superstructure" srasna idhal eylemektedirler. Fikrimce hakikat
udur ki, tarih hdiseleri srf ruh millerle izah etmek yanldr; bunlarn ve
milletlerin ruh karakterlerinin iktisad ve tabi miller kadar messir
olduklarn inkr etmek veya onlar tal eyler saymak t bir tarafgirlik ve
mahdudiyet eseridir.
Tarihi ya'nz fizik hdiselerin tesirini tesbit ile iktifa etmeyip ruh
milleri ve onlar arasndaki mu'dil ill (causal) ballklar aratrmak
mecburiyetinde olduundan vazifesi ardr. Bir ma'deniyat da billurlarn
bir araya getirerek bunlarn ekillerini tesbit ve buna istinaden tabiat
kanunlarnn birini kefeder ; tarihte ise miller o kadar eit ve ill
mnasebetler o kadar karktr, ki burada kanunlar karmak tecrbeleri
ekseriya muvaffakiyetsiz kalyor. Mesel Bkl (Buckle) n istatistik
esnasnda, Marks (Cari. Marx) in iktisadiyat esasnda tarih tetkiki iin
kaideler vazetmek tecrbeleri bu cmledendir. Alman tarih metodularndan
hmanist H e r m a n L o t z e ve B e r n he i m tarih anlayn hmanizm
gibi daha geni ve mull esaslara dayyorlar.
12. Bu mu'dil artlar iinde ilm surette alma yollarn idrak edemiyen
birok zevat tarihi, tabi ilimlerin yannda onlarla hem'ayar bir ilim saymaktan
ekinirler. Hakikatte ise beer tarihini tabiat tarihini tabiat tarihinden
uzaklatrmak hi doru deildir. Beer tarihi ile

 15 tabiat tarihi arasndaki fark, yukarda da anlattm gibi, bu ilmin daha inkiaf
etmedii devirlerdeki mahsulleri tesiri altnda kalmak ve bu ilimde metodun
ehemmiyetini takdir edememek neticesinde bytlmtr, ileride daha
mufassal surette anlatacam gibi, tarih, ayr hdiseler arasndaki
mnasebetlerin tayininde ve senteze indiyat karmas ile ilimlikten kp
edebiyata dnebilir, Fakat bilhassa ayr hdiseleri tetkikfe uraan insann
kendi muhitine ve ahsna taalluku ol-myan hdiseleri tesbitte indiyattan
kenarda kalabilmesi pek mmkndr. Mesel istanbul'un Trkler tarafndan
fethi hdisesini biz milli gayeler> namna fazla gzelletire bileceimiz
gibi, bir hristiyan Rum da bunu kendi din ve mill fikirler bakmndan
mtala ederek son derece kt ve menfur bir i olarak gsterebilir. Yani bu
gibi yollarla hdiselerin kymetini takdirde alnacak tarafgirliklerle tarihe her
nevi yanllklar sokulabilir ve hdiselerin izahnda uydurma ve yalan eyler
dahi yer tutabilir. Fakat mesel bir avrupal, hatta diyelim bir afrikal tarihi
12 inci asrda Ortaasya'da Cengiz devletinin nasl kurulduunu, bu zatn
doum yln; yahut bir Trk, bir hindli, yahut cinli, Napol-yon'un son
hayatn ve artlarn, kattiyen indiyat kartrmadan, tam bir tarafszlk ve
gerekseverlikle tam ilm olarak tesbit edebilir.
Tarih tetkikat, alma artlarnn mudilii ve metodlu almann
kymet ve ehemmiyyeti anlalarak yaplrsa ilm kymeti teki ilimlerden
mesel tabiat sahasndaki mesaiden hi eksik olmaz. leride terkip>
(synthese historique) bahsinde de greceimiz gibi tarihinin ii ok mkl
ve tehlikelidir. Cz' bir dikkatsizlik neticesi bu yoldaki mesa ilm olmaktan
kar, nihayet hayl ve vehim mahsul olur kalr.
Drst bir tarihi mesel hibir senteze girimeden sadece metinleri ve
vesikalar tenkidi surette tetkik ederek veyahut mesel ariv-lerdeki
ilenmemi materyalleri ileyip tarihin ayr bahislerini izah ederek bir tarih
eser yazarsa, ilm kymeti herkese kabul edilecek bir eser vcuda getirmi
olabilir; fakat vakalarn ill balanlarn tesbit eylemek suretile vcude
getirilen bir tarih sentez, tarihinin ahs lemayyllerine maruz kalarak
yaplm olursa, bu nevi tarih, bir ilim eseri olmaktan ziyade eski
alchimitslerin tabiiyata ve fizie dair yazdklar eserlere benzeyebilir.
Herhalde tarih, ilim olmakla beraber, kendisiyle megul olan zevatn
temayllerine pek fazla maruz kalabilen bir ilimdir.
Tarih bir ilim sfatiyle cidd ve usull tetkik yoluna girdikten sonra,
ondan, her yaplan tetkikat neticesinde bahis mevzuu olan me-

_ j6 -

seleleri muhakkak msbet yahut menf olarak halletmeyi deil, yerine gre bu
meselelerin hallinin ne derecede kabil olduunu tesbit etmeyi taleb etmek mmkn
olmutur. Asrmzda yazlan baz tarih kitaplarnda dahi tetkik usulne vakf
olunmadan yazlp, kat'iyetle bilinen eylere bilinmiyenleri karmakark bir ekilde
sralanm olduundan ve kark meselelerin halli ile usulszce uraldndan, bu
gibi eserleri okuyanlar arasnda bu eksiklii btn tarihe temil ederek tarih ilminde
msbet hibir ey olmadn ileri surenle, ve ortaalarda olduu gibi, tarihin ilim
olduunu inkr edip duranlar bulunur. Mesel Th. L e s s i n g daha 1922 ylnda
intiar eden eserinde (Geshicte als Sinngtbung des Sinnlosen. s. 96, 106, 113, 129,
133) "tarih ilminde katiyetle bilinen hi bir ey" demitir. Fakat eseri dikkatle
okunursa bu zatn tarih hadiseleri ilm intikad esasnda renmenin knhne ermedii, bu meseleleri lykiyle kavramak istidadnda olmad cihetle ulu orta atp
tuttuu grlr. Bu gibi szler dier ilimlerin, mesel riyaz ve tabi ilimlerin
mtehassslarndan, yani intikad tarihinin neden ibaret olduu meselelerile
uramyan zevattan iitilir. Mesel daha birka yl nce Viyana Ulm
Akedemisinin riyaziyat olan ktibinin, Rusya'dan gelen eserlerin ancak fenne ait
olanlarn tanzim edip tarihe ait olanlarn sdece tavan arasnda i s t i f ettirdiini
grnce sebebini sormutum, o da cevabnda "tarih ve filoloji ilim deil ki" dedi.
Sonra anlald ki bu zat btn ilim meselelerine ancak kendi ihtisas zaviyesinden
bakabiliyormu.
Bununla beraber eski alardan beri yaayp gelen maruf bir "pheci"
(sceptique) bak vardr, ki buna gre insann hi bir bilgisi kat' olamaz. Baz ilimler
iin doru grlebilen bu phecilik tarih iin varid deildir. nk tarihin mevzuu
olan "nsann faaliyeti" bizim her gn geirdiimiz ve grp duyduumuz hayatn
kendisidir. u dersin ba tarafn dn, kalann bugn yazdm ve bunu bugn beraber
okuyoruz, yani Trkler tarih usuln inceliyor ve onu niversitelerinde tedris
ediyorlar. Bu, tarih bir hdisedir. Bundan nasl phe edilir. nsaniyetin gemiini
tesbit eylemek ne kadar mkl olursa olsun, bir ok ayr hdiseler ve hdise
silsileleri kat'iyetle aydnlatlmtr. Mesel Iskenderin Milddan nce IV. nc asrda
yaayp n-ve Ortaasyada ftuhat yapt; 7. inci asr banda hazreti Muhammedin
yaad; Nopoleon'un doumu, ftuhat ve lm tarihleri bir riyaz hakikat kadar
msbet tarih hakikatlerdir. Keza biz 1914-1918 yllar arasnda vaki olan cihan
harbinin umum hatlarn da herhangi bir riyaz mesele kadar kat'iyetle tesbit
edebiliyoruz. sterse insanlarn fikri hayatnda mhim rol oynyan Buda ve sa gibi
ahsiyetlerin hayat,

- M -

veyahut Sultan Abdlaziz'in nasl lm olduu meseleleri mehul kalsn,

bunun ne zarar var. Btn baka ilimlerde de bilinen eyler bilinmeyenlerine
nisbetle cz olduundan o ilimlerin inkiaf yolunda, asrlar getike,
saylar artan insanlar alrlar. Filhakika tarih ilmi insaniyetin gemi
hayatndan kat'iyetle bildiimiz hdiselerin tavsifine mnhasr kalmyor;
bilkis ihatas mkil, mekk ve mudil meselelerle de uraarak insaniyetin
mazisine ait bilgilerimizin aklklarn doldurmak istiyor. Fakat hdiselerin
iyi bilinenleriyle iyi bilinmiyen-lerini yekdierinden ayrp gstermek
hususunun usullerine riayet etmek icab eder. O zaman tarihin kat'iyetle tesbit
ettii bilgilerin yan banda iyi bilinmiyen hdiselere ait mtalealar
bulunmasnda tarih bir meselenin tetkikine tahsis edilen bir eserin ilm
kymetine hi zarar gelmez.
Zeki ve geni grl bir lim olmakla beraber biraz da septik olan
fransz mverrihi S e i g n o b o s' un tarih kaynaklarn tetkikinde muasr
tenkid usul tam. olarak tatbik edildii halde neticelerin ekseriyetle msbet
olmadn ve bu tetkikler neticesinde kafiyen sabit gibi telkki olunan
olaylarn bazen aksi ktn sylemesi zerine alman limi Kr. E r s l e v
"tenkid tetkiklerin neticelerinin ok defa zayf olmas yalnz tarih iin deil
dier ilimler iin de varid olan bir keyfiyettir. Yalnz bir tetkikin neticesi
yanl olmusa onu aka kabul ederek dorusunu bulmak yolunda tekrar
allmaldr''') demitir. Hakikaten bu byledir. Atomu muvaffakiyetle
bombardman edip paralayncaya kadar fizik limleri asrlardanberi netice
itibariyle bo olan ne kadar mesai sarfettiler, fakat nihayet maksatlarna nail
oldular. Ayr tarih hdiselerin doruluunu tesbit etmek ve hdiseler
hakkndaki tezadl hkm ve takdirler, indiyat, hatt uydurmalar ve
sahtekrlklar arasndan nihayet hakikati bulup karmak da yledir.
Vakalar tesbit yolunda kullanlan usul ve vastalarda sakatlklar olabilir,
fakat asl tetkik mevzuu olan hadise gerektir. Hatt vki olmad tetkikat
neticesinde tesbit olunan^ hdisenin vki olmad da bir gerektir. Tarihin
gayesi ite bu gerei bulmaktr. Bunlar tesbit edebilmesi veyahut tesbiti
urunda uramas itibariyle tarih tam manasizle bir ilimdir.
13. Tarihin faidesi nedir? Bu mesele ile fazla uramaa lzum yoktur,
nk, hepimiz bunu anlyarak burada toplanmz ve alJ

Kr. E r s l e v

Tarihte Usul

Hittorische Technik. Mnchen 1928. s. 96.

F. 2

- 18 yoruz. Her halde bir insan muhitinin tarihini renmek, insann kendisini ve
mensup olduu camiay renmesi ve bunu anlamas demektir. Tarih bize
muasr hayat gemi hayatn tekml olarak yakndan anlatr, hatt istikbl
hakknda dnmeleri de mmkn klar. Bundan baka umum tarih, ileride
bahsedeceimiz vehile itimaiyat ve iktisat tarihi gibi husus ilimlerin
meydana gelmesine sebep olduu gibi, tabi ilimlerin baz mu'dil meselelerini
de halletmee yardm etmitir. Mesel Amuderya nehrinin tarih devirlerde
Hazer Denizine munsap olup olmad ve zboy yatann eski devirlerin
denizlerinden mi yahut Amu-deryann mecra deitirmesi hdiselerinden mi
kalm olduu meselelerini geen asrda jeologlar ne kadar tetkik etmilerse
de haledeme-milerdi. Nihayet bu asr zarfnda tarihiler bu mecrann
mazisine ait tarih kaytlar bularak Arauderyann mild ncesi devirlerde
olduu gibi, mild 13-15 inci asrlarda da Hazer Denizine munsab olmu
olduunu isbat ettiler. (Bak: islm Ansiklopedisi, trke neri, "Amuderya
maddesi).
lim olmak ve bilhassa insaniyete kendisinin mazisini reten bir ilim
olmak itibariyle tarihin faidesi aikrdr. Bir insan kendi hayatnn sonlarna
doru nasl bir kymet tekil ediyorsa tekmil beeriyetin tarihinden elde
edilmi tecrbelerden istifade eden insaniyet de byledir
Tarih ancak ilm haysiyetli erefli bir ilmdir. Bu itibarla fevkalde
hassas. Bunun iin de o vakalar zorlamay sevmez. Ayr ahslar tarihi zorlar,
onu tahrif eder yahut vak'alar tarafgirne bir surette izah edebilir; fakat bir
devletin, bir hkmet ve bir milletin ilm messeseleri bu yola girerse tarih
tetkiki felce uratlm olur.
Tarih ilminin kymet ve mahiyetini anlayan, onu rasyonel ve me-todik bir
surette vesaik zerinde ileyip bu yolda kendi mesaisini dier milletlere de
tantabilen milletler reid ve olgun milletlerdir. Tarih tetkikinde kemale ermek
milletlerin ve cemiyetlerin kemalini lmekte mi'yar olmutur. Cahil
cemiyetlerce tarih hitir. Bu yzdendir ki bizim eski din ulemasnn ok geri
kalanlar tarihi hie saymlardr. Onlarca tarih ilim deildir. Ve bu sebeple
tarih medreselere girmemitir. Fakat medeniyet ilerledike daha fazla anlalr
olmutur. Tarih renmek, insanlarn gndelik hayatnda bile mhim yer
almaldr. Cihan devletleri arasnda demokrasi sistemine sadk kalanlarn
1939-45 yllarnda cereyan eden ikinci byk Cihan Harbi sonunda beer
tarihinin seyrini kendilerince matlup olmyan bir ekilde deitirecek
mahiyette byk apta hatalar yaptklarm bahis mevzuu eden muasr

~ 19 mtefekkirler, bu devletlere rakib olan Rusya'nn hadiseleri gn gnne

takip ederek bunu Rus milletine gn gnne rettii halde, demokrasi
leminde tarih o cmleden Rus tarihi tedrisini ilk cihan harbi sonlarna kadar
getirerek orada brakmann ve cihan hdiselerini muntazam ve sistematik bir
surette ve demokratik prensiplere gre gn gnne takibe altrlmam
olan efkr umumiyeye seimler yolu ile mracaat ederek cihan hdiselerini
halletmei dnmenin byk bir hata olduunu sylemilerdir. Hakikaten
tarihi yaadmz gne kadar getirerek renmemek byk bir hatadr.
Tarihi asla renmeyip onu ihmal etmek ise cehalet ve hamakatin en bariz
tecellisi demek olur.
3
Tarihin baka ilimlerle mnasebeti
14. Hi bir ilim mcerret bir halde inkiaf edemez. Tarih ilmi
de birok ilimlerle muvazi olarak ve onlarn yardmiyle vcude gel
mitir. Bunlardan arkeoloji tarihin eidir, bu ikisi birbirlerinden ayrla
mazlar. Tarih hmaniter ilimlerden biri olduundan bilhassa bu saha
ya ait ilimlerle, mesel umum sosyoloji, sosyal psikoloji ile ve bun
larla ilgili hukuk, iktisat v<s. gibi bir ok ilimlerle fazla alkadar olur.
Mamafih antropoloji, antropogeografi gibi tabi ilimlerle ve corafya ile
pek sk surette merbuttur. Tarih ile corafyann birlemesinden bir "tarih
corafya" doduu gibi, felsefe ile mnasebetinden de "tarih felsefesi"
domutur. Daha baka bir ok ilimler de tarih iin yardmc ilimler
den saylrlar. Mesel: paleografi (eski yazlar ilmi), ariv ilerinin
kollan olan geneoloji (ecere ve ensab), diplomatik (vesaik ilmi),
sphragistique yahut sigillographie (mhrler ilmi), numismatik (mes
kukt ilmi), heraldik (armalar ilmi), kronoloji (takvim ilmi), etnografya
(kavimler ilmi) ve filoloji (diller ve metinler ilmi) byledir. Bu muhte
lif ilimler sahasnda alan mtehassslarn mesaisi sayesinde Msr
hiyeroglifleri, nasya ivi yazlar, Sanskrit yazs ve bunun envai,
Sogd ve Maniha yazlan, eski Gktrk yazs vesaire okunmu ve bu
yazlarla yazlm vesaikteki malmat herkesin istifadesine konulmutur.
Bizde de eski kf, divan ve siyakat v.s. yazlariyle yazlan vesikalar
ancak islm yaz mtehassslar tarafndan okunabilir. Diplomatik,
vesikalar okumak ve anlamak, mhrleri, armalar, ecereleri tetkik
etmek ayr bir ihtisas meselesidir. Btn bu gibi ihtisaslar iin Avrupa
milletlerinde ayr cemiyetler vcuda getirilmi olup ayr mecmualar
karlmaktadr.
I

- 20 -

15. Kronoloji, bilhaasa astronomi mtehasslar. tarafndan veya

hut onlarn yardmiyle ilenen bir ilimdir. Mesel bizim tarih menbalarmzda kullanlm hicr tarihten maada Trklerin 12 senelik hayvan
takvimi, Iranda hicr ems, Trkiyede hicrrum veya mal takvim, in
takvim usul, ve Uygur takvimi grlr. Bunlar birbirleriyle mukaye
se eden cedvelleri elde bulundurmak yahut hesap ile halledebilmek
icabeder. Bu itibarla her tarihinin elinde bulundurmas zaruri eser:
W s t e n f e l d Mahler, Vergleichungstabellen der mohammedanischen
and christichen Zeitrechnungen. Leipzig 1926 dr, ki Faik R e i d
Bey tarafndan Tarih Kurumu Yaynlarnda trke neredilmitir.
Dier takvimler iin mhim eser: G i n s e 1, Hundbuch der mathematischen und technischen Chronologie, I-I1I Leipzig 1906 dr. Bizim Trk
tarihi iin 12 senelik takvimin Mild- Isa bidayetinden zamanmza
kadar gelen bir cedvelini neretmek lzmdr. Bunun iin mesel 12
senelik takvimin ba olan "san yl" nn tetabuk ettii seneleri gs
termek kafidir. Bu nevi cetveli umum Trk tarihine ait eserlerimizin
sonuna ilve etmeliyiz. Bundan baka tarihilerin Metroloji, yani olcu
lar ilmine ait eserlerden de istifade etmeleri icabeder. Mesel hangi
zamanda dirhem, mskal, okka, ratl, men md, kantar ve astar, fersah,
akrm, senk ve aa ne ederdi tayin edebilmemiz lzmdr. nk
bunlarn kymetleri muhtelif devirlerde deiir. Bu hususta da baz
eserler vardr. M. S a u v a i r Materiaux pour servir /' histoire de la
numismatiue et de la metrologie nusulmanes Paris 1882 (Journal
Asiatique de baslmtr.), fakat eskidir ve llerin muhtelif zaman
larda deitiini pek takdir edememitit. Mesel slm tarihinde "dir
hem" ve "miskaP'n deimesinden haberdar olmayp Napolyon Msra
geldii vakit Msr'da cri olan lleri slm tarihinin eski devirlerine
ve dier slm lkelerine temil ettiinden byk hatalara dmtr.
Bu nevi lleri ait baz ksa malmat Encylokedie de V slam'e da
ve R. K l i m p e r t ' i n zikri gelecek eserinde bulunmaktadr. Dilimizde
bu mevzua ait cidd bir eser maalesef yoktur.
16. Meskukt evvelce hkmdar lakablarn, hkmet, sene
ve mahallerini renmek iin menba saylrd. imdi ise daha ziyade
zerindeki resimler ve yazlar ile hkim unsurun san'atn, gzel san'at
zevkini, keza darp mahalli olan lkenin iktisad hayatn, mal vaziye
tini renmek iin salam menbalar olduu anlalmtr. Sikkelerde
ilhlar, mukaddes hayvanlar armalar tersim edilir. Gm ve altn
para ayarlarnn nasl deitiini, memleketin mal vaziyetinde geirilen
parlak devirleri, yahut buhran devirlerini gsterir. Sonra bu paralar o
zamanki metroloji, l hususlarn renmek iin de menba oluyor.

- 21 Onun iin imdi meskukt hakknda, cesameti, arl ve ayar hakknda

malmat verilir. Trk tarihine menba olabilecek meskukt iin : S c h r t t e
r. Wrterbuch der Mnzkunde. (Berlin 1930) da umum malmat vardr.
Meskukt hakknda yine metroloji ile bereber, bk. R i c h a r d
K l i m p e r t , Lexicon der Mnzen, Masse, und Geuichte der Lnder. Berlin.
1896. Ayrca islm ve Trk meskukatna ait bibliyografik malmat mezkr
Schrtter'in meskukt ve metroloji ait kaytlarn Trk tarihi meselelerini izah
iin nasl istifade edilebileceinin misali Moollar devrinde Anadolunun
iktisad vaziyeti (lrk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, I. stanbul. 1930)
isimli makalemde verilmitir.
Arkeoloji tarihin eidir, dedik. Tarih tetkiki filhakika en ziyade arkeoloji
tetkikatna istinat ettii zaman salam oluyor. Mesel nasya ve Msr
tarihleri eskiden Tevrattaki efsanev, mphem nakillerden, Herodot ve sair
eski yunan melliflerinin eserlerinden renilirdi. Zamanmzda ise bunlarn
tarihi balca hafriyat neticelerinde meydana karlan ehirler, orada bulunan
yazma eserler, ve madd medeniyet eserleri ve saire ile canl olarak tesbit ve
izah edilmektedir. Nakl tarih malmat bu arkeoloji asar yannda bazen
ancak tal derece yer tutabilir.
Arkeoloji ile ok sk olarak balanan ilim de Sanat tarihi'dir. San'at
tarihi bazen btn arkeoloji ilerine karr. Resimler, minyatrler ile beraber
elbise kuma zinetleri, keramikler, binalar ehir yapma usulleri, dolaysile
hatt korganlar, hykler bile yapl tarzlar itibariyle san'at tarihine idhal
ediyorlar. Bizim Trk tarihi iin bilhassa Ortaasyada ve Anadoluda arkeoloji
ve Anadoluda arkeoloji ve san'at tarihi mtehassslar tarafndan yaplan
tetkikatn neticeleri mhimdir.
Bunlardan Ortaasya iin ksa malmat : Er n e t V t l d t c h m i d t Gandhara-Katscha-Turfan
Leipzig. 1925 A. lo Coq. Bilderatlas zar fCunst-und Kultur gechicte. Berlin, 1925. Sir Aurel S t e i n .
On Anciet Central Asian Tracks. London. 1933, Anadolu iin M. G a S r i e l'in neriyat : A 1 b e r t
G a b r i e l Monamentt Taret d'Anatolie. I. (Kayseri ve Nide ehir vilyetleri asar). Paris, 1931,
II (Amasya, Tokat; Sivas ehirleri ve vilyetleri), Paris 1934. Bu eserde Trk asarnn gzel resimleri
ile beraber evvelki ekillerini gsteren rekonatruksyon lan da vardr. Amerikal R i f s t a I 'i
ve bizim s m a i l
H a k k
U z u n a r l o g l u ,
Mbarek
Galip,
A b d u r r a h i m e r i f , H a l i l E t h e m ve M e h m e t B e h e t gibi ehir
tarihilerinin ayr ehirlerin kitabelerine ve asar atikasna ait trke neriyat, keza Mill Bakanl
neri olan Gzel San'atlar serisi ki imdiye kadar cildi kmtr.
Umum olarak Trk ve Mool minyatrcl ve san'at eserleri hakknda toplu malmat :
A r t h u r Pop e, A. Surveg of Persian Art. Oxford, 1939. adl alt byk ciltlik eserinde
bulunmaktadr. Mmumiyetle islm san'at eserleri iin S i r T h o m a s A r a o l d , Painting in
islam. Oxf ord 1930. E r n e s t Diez, Die Kunts der Islamischen Vlker Leiptig. 1929.

 22 -

17. Corafya'nn tarihe yardmc bir ilim olmas izaha muhta deildir.
Corafyaya dayanmyan tarih kitab tarih deil roman saylmak icabeder.
Tarihiler iin bilhassa t a r i h c o r a f y a ve t a r i h
a t l a s l a r mhimdir. slm lkelerinin tarih corafyasna ait olmak zere islm Ansiklopedisi; G. 1
e S t r a n g e , The Lands of the Eastern Caliphate- London. 1905 ; W. B a r t h o l d'un ''Mool
istilsna kadar Trkistan" adl eserinin (ki ngilizce tercmesi. Turkestan down to the Mool invasion,
928 de ntiar etmitir) ba tarafndaki Maveannehir tarih corafyas, yine ayni mellifin son zamanda
farsa olarak da neredilmi olan "ran tarih corafyas" (rusas [storiko geografeski obzer Irana,
Petersburg 1903) zikredilmelidir. Anadolu iin W. R a m s e y ' i n The Historical geography of Asia
Minr adl eseri mhimdir. Suriye, Msr, Arabistan ve Hind taraflarnn tarih corafyalarna ait eserler de
vardr. Kadm yunan ve ltin eserlerine gre cihan corafyas iin A. F o r b i g e r'in iki citlik byk eseri
Handbuch der alien Geographie ve P a v v l y W i s s o w a Real-Encyclopaedie der Klassischen
Altertamsmissenschaft mracaat edilecek balca eserlerdir Tarih atlaslardan P. V i d a 1 la B 1 a n c h e,
Atlas general Paris. 1909 ve almanca G. D r o y s e n, Allgcmeiner historischer Han-datlas, 1889 ve H.
K i e p e r t Atlas Antigus, 12. Auf 1. 1912 K. v o n S p r u n e r , Handatlas fiir die Ceschiehte
des Mittelalters and der neueren Zeit, 1893. Keza ark ve imal Ortaasya tarihi iin A l b e r t
H e r r m a n , Hittorical and Commercial Atlas of China. Cambridge, 1935. mhimdir.

Etnografya ve Antropoloji' n i n de tarih iin yardm ok byktr.

Tarihin karanlk safhalar ekseriya etnografik mevad sayesinde
aydnlatlabilir.
Trk kavimleri etnografya ve etnolojisine ait balca eserler: W. R a d 1 I o f, G. P o t a n i n ve
A n u c h i n gibi rus limleri tarafndan neredilmitir. Bilhassa R a d o 1 f f 'un Aus Sibirien adl eseri
mhimdir. Trk kavimlerinin etnografya ve antropolojisne ait tetkikat ihtiva eden mecmualardan ise Rus
Ulm Akademisinin Einog-raf ve Antropoloji Mzesinin Sbronik'i Rus Corafya Cemiyetinin etnografya
ubesinin, keza bu cemiyetin Kafkas, Orenburg, Trkistan, garb ve ark Sibirya ubelerinin Zapitki'leri, ve
etnografyaya tahsis edilen jivavaya Siarina ve Etnografieskoye Oboz-renye adndaki mscmualar mhimdir.
Bir de Macarlarn mill etnografya mecmuns (Etnographya-Nepelet. 50 cild kadar kmtr) ve Macar
Etnografya mzesi mecmuas [Nepraizi Ertesit. 50 cild kadar kmtr) Trk ve Turan kavimleri tarihine
ait pek ok malmat havi bulunur. Tke de ise M e h m e t Halit B a y r 'nn idaresinde dokuz
senedenberi muntazaman neronulmakta olan Halk bilgisi Haberleri ve P e r t e v B o r a t a v, Ali
Rza Yalgn ve A b d l k a d i r nan'm etnografya ve folklara ait neriyat mhimd ir. Bu

etnografi tetkikat sayesinde Orta ve nasyadaki Trk kavimlerinin rf

dtnn ve umiyette dahil kltrnn vahdeti gittike daha gzel izah
edilmektedir. Mesel Korkut, Bams Byrek, Krolu destanlarnn her yerde
mterek motifleri, keza madd medeniyet sahasnda kadn-kz elbiselerinde
ve ev eyasnda grlen zinetler, yayla evlerinde, hayvan beslemede, defin ve
dnlerdeki detlerin vahdeti grlmektedir.

- 23 -

Lisaniyata gelince, lingvistk tetkikatn kavimler arasndaki lisan sahasndaki

karlkl tesirleri, keza bir kavmin lisannda medeniyetin muhtelif sahalarna ait
olmak zere muhtelif milletlerin dilinden alnan kelimeler zerindeki tetebbuatn
milletler tarihinin karanlk noktalarn ve bilhassa tarih ncesi devirleri izah iin
mhim olduunu kaydedelim. Bizim Trk ve Turan kavimleri iin bu bakmdan
ehemmiyetli tetkikat Macar, Fin ve Rus limleri tarafndan yaplmaktadr. Bunlardan
:W i c h m a n n , Pasonen, R a m s t e d t , R sa ne n, V1adimi
r t s e v, M u n k a c s i , G o m b o c z , Pop p.e, A in a r i n, Y e g o r p o v ,
K o r s c h , M i l y o r a n s k y , M i k l o s e h i t s c h gibi lisaniyatlarn
Trk kavimleriyle Fin, Rus ve Slav kavimleri arasnda lisan sahasndaki karlkl
tesirlere ait tetkikat mhimdir. Bir tarihinin, okuma dili olmak itibarile, her ne
ihtisas iin olursa olsun renmek mecburiyetinde olduu ingillizce, almanca ve
fransz-cadan maada ayr ihtisaslarn, devir ve sahalarn ve tetebbua menba olacak
metinleri tetkiki iini lzm gelen lisanlar da bilmesi zarurdir.
Btn bunlara ilve olarak tarihin kendisinden domu olan iktisadiyat ve
timaiyat'n tarih ilmiyle [alanlarn kanlmaz yardmclar olduunu zikretmek
icabeder. ktisat sistemlerinden haberi olmyan tarihi tarih hdiselerde evresinde
dndren mihveri, hdiselerde messir olan asl ve hakik milleri takdiren aciz kalr,
itimaiyattan haberi olmyan tarihi de hayatn renmekle megul olduu
cemiyetlerin, bnye tiplerini ve arzalarn anlyamaz ve anlatamaz . Bu sahalarda
tarih talebeleri iine tavsiye edile -cek trke eserler : Prof. G a t a n P i r o u
Umum iktisada giri (franszcadan Turhan Feyziolu tarafndan evrilmitir),
istanbul 1945, Prof. G. K e s s l e r , timaiyata Balang (almancadan eviren Ziyaeddin Fahri Fmdkolu), istanbul, 1938 dir.
4

Telif tarzna ve mevadn taksimine gre tarihin

nevileri
18. Tarih eserler, esas kayneklardan vastal veya vastasz istifade edilerek
yazllarna gre b i r i n c i el, i k i n c i el, ve n c e 1 den yazlm
eserler diye nevilere ayrlr.
"Birinci el,, den diye, vukuat henz tarih kitaplarna gemiyen ilk
kaynaklardan alarak izah eden, yahut kitaplara gese de ntemam yahut iyi istifade
edilmeyen kaynaklar doru okuyarak ve anlayarak

- 24 '

yazlan tetkiklere, mongrafilere denir, "tkinci el den yazlm eser de ilk

kaynaklarla bizzat megul olmayp veyahut ancak az miktarda megul olup,
malmatn ekserisini yahut hepsini birinci elden yazlan monografilerden
almakla iktifa eden ve yalnz onlar esas edinerek telifatta bulunan zevatn
eserlerine denir. "nc el den yazlan eserler,, ise bu ikinci elden yazlan
eserlerden ve ksmen de monografilerden alnarak yazlan ve hi bir ksm
tetebbu eseri olroyan kom-pilasyon (telfik) Iara denir.
Bu itibarla mesel: De G e u i g n e s 'nin Hun, Trk ve Moollar tarihi,
D ' O h s s o n 'un Moollar tarihi, De G r o o t 'un Hunlar tarihi, B a r t o 1 d
'un Moollar istils zamanna kadar Trkistan, Ulu Bek ve zaman, J. v. H a
in m e r P u r g s t a h 1 'in Osmanl tarihi, Kprl Fuadn "lk
mutasavvflar,, Kad R z a e d d i n ' i n "Asar,, U z u n a r - l o l u
s m a i l H a k k 'nn muhtelif kitabelere ait neriyat, birinci elden
yazlm eserlerdir. H. H o v v o r t h 'un Mool tarihi, R. G r o u s s e t 'nin
L'empir des steppes kitab, K p r l F u a d ' n "Trkiye tarihi,, e
m- e d d i n G n a l t a y ' n "Mufassal Trk tarihi,, ikinci elden
yazlm eserlerdir. Dier trke tarihi eserler, mesel: A h m e t R a s i m
tarihi, Tarih-i Eblfruk ve saire nc elden yazlm eserlerdir. Hi bir
yabanc dil bilmeyen zevat dier milletlerin limleri tarafndan dokunulmyan
bakir mevzular zerinde birinci el eser yazabilir: fakat Avrupal limlerin de
bildikleri, onlarn da temas edip zerinde tetkikatta bulunduklar mevzular
zerinde birinci el eser yazmak iin Avrupa ilim lisann bilmek, bazan
bunlardan baka bir de mesele hangi kaynaklara istinaden tetkik ediliyorsa o
kaynan yazld lisan bilmek zarur olur. Mesela kaynak yunanca ise onu,
arapa veyahut farsa ise bu iki lisan, Orhun kitabelerinden istifade etmek
iin bu yazlan bizzat okuyup anlayabilmek lzmdr. Yni R a d o l f f
v e T h o m s e n ' i n tetkikat ile iktifa ederek orhun yaztlar hakknda
birinci elden eser vcude getirmek kabil deildir; keza eski Msr ve Asur
tarihlerine ait birinci elden eser yazmak iin hiyeroglifleri ve ivi yazlarn
bizzat okuyabilmek lzmdr, ikinci elden yazan ise, asl menbalarn doru
okuyup, anlalp anlalmad keyfiyetinden mes'ul olmadklar iin, o
menbalarn lisann bilmek mecburiyetinde deildirler. Onlar iin
monografilerin yazld Avrupa dillerini bilmek kfidir. nc el ile
yazanlar ise yalnz trke bildikleri halde iyi bir eser yazabilirler, nk
bunlar mevcut monografileri ve tetkikleri gzden geirmekle de mkellef
deildirler.
19. Burada bir de tarihin taksimat meselesine temas edelim. Tarihin elde
mevcut menbalardan renilmiyen devirleti " t a r i h t e n

- 25 -

n c e k i d e v i r , , saylr. Tarihten nceki devirlerin tarihi (prehistoire)

anthropoloji ile pek sk baldr. nsanlarn o zamanlarda kullandklar aletler yer
alt tabakalarnn derinliinde ancak tatan yontularak yaplan, biraz daha yukar
tabakalarda cilal talardan yaplan daha sonraki tabakalarda bakr, tun ve demirden
yaplan letler olduuna gre tarihten nceki devir de Milddan nce 3025 bin
sene kadar bir zaman istiab etmek zere devirlere ayrlabilir. Yazl vesikalar ise
nasyada'da Millddan nce 4 nc binde bulunduundan beeriyetin bu tarih devri
dnyann bu ksmnda zamanmzdan hemen hemen 6000 yl nce balam
demektir. Bu tarih devrin devirlere taksimi ise tarihten nceki devirler iin olduu
gibi srf letlerin yapld maddelere gre deil, insanlarn balca fikir hayatnda ve
siyas hayatlarnda geirdikleri hdiselere gre yaplmak icap etmitir. Evvel tarihi
"Umum Tarih,, ve "Husus Tarih,, diye ikiye taksim etmek dettir. Umum tarih'i
devirlere taksim ya tekmil tarihin asrlar srasn muayyen devirlere taksim etmek,
yahut da tarihi ayr coraf mntakalara taksim edere"k o mntakalarn mazisini
devirlere ayrmak esasnda olur. Mesel Helmolt'un cihan tarihi coraf mntakalara
taksim olunmutur.
20. Eski zaman tarihileri tekmil tarih hayat kronolojik bir sra ile yazarlard,
bu ise btn insanln hayat bir tek hayat olduu telkkisine dayanyordu. Bu
hususta Yahudilerin taksimat bir ok milletlere numune olmutur. Mesel islm
tarihinden alnarak bizde de yerleen u taslak : Enbiya tarihi, sonra Ssniler ve
Romallar, Mu-hammed Peygamber, Drt Halife, Emevler, Abbasler, ve
Osmanllar, bu eski Yahudi sisteminin bakiyesidir. Yahudi sistemi Milddan 5508
sene evvel vaki olduu zannolunaa hilkati lemden balard. Bunu hristiyan ulemas
alm ve umum tarihi o esasa gre devirlere taksim etmilerdir. Bunu bilhassa
Kayseriydi Eusebius (mild 4 nc asrda) idhal etmitir. Burada eski Yahudi
peygamberleri tarihi ve Yahudi tarihi, Asur, Yunan ve Iran tarihlerini tayin iin esas
oluyor. Bu bizim baz ksas- enbiya kitaplarmzda (mesel Cevdet Paada) ve bazan
umum tarihe ait kitaplarmzda grlr. Yani bunda Yahudi tarihi teki kavimlerin
tarihile muvazi renilir. Hristiyan ulemasndan St. A u g u s t i n u s (l. 430)
buna daha muntazam bir ekil vermiti. Buna gre beeriyet tarihi alt devre inkisam
eder: 1) Ademden Nuha kadar. 2) Nuhdan brahime, 3) tbrahimden Davuda kadar. 4)
Davuddan Beni Israilin esaretine kadar. 5) Bu esaretten Mild Isaya kadar. 6) Isadan
kyamete kadar.
Umum tarihi zamanmzda olduu gibi, Garb Roma imparatorlu-

- 26 unun 476 da sukutuna (veyahut Byk Konstantin zamanna 306-337) kadar Eski
a lslanbulun Trkler tarafndan 1453 de fethine (yahut Amerikann 1492 de
kefine) kadar Orta a, bundan sonras Yeni a olarak e taksim, Almanyada
Halle niversitesi profesr C h r i s t o p h C e l l a r i u s tarafndan yaplmtr
ki, 1644-1707 senelerinde yaamtr. Bu taksim taksim iin ancak Avrupa tarihi
esas ittihaz olunmutur. Bu gibi alardan baka bir de, yine srf Avrupa hdiseleri
esas ittihaz edilmek zere, 1789 ylnda Fransa i ht i l l i ni n balamasndan
zamanmza kadar geen devri Yakn tarih* diye drdnc bir devir olarak ayrmak
det olmutur. Tarih devinlere tarihten nceki devirleri > biri birinden ayrmak ta
dnyann muhtelif mntkalar iin tek bir esas zerine yaplamyor, bilkis muhtelif
lkeler iin ayr ayr esaslar bulmak icabediyor. Mesel Amerika milletleri iin
Uarih devir pek yenidir ; halbuki Msr hiyeroglifleri M. " 3200 yllarnda yaayan
Mens zamanndan balayp olduka muntazam tarih malmat veriyorlar.
Umumiyetle Msrllarda tarih yazlar M. . 2500 yllar ile balanyor. Bu seneden
s~nra hkmdarlar listesi, onlarn hkmranlk seneleri ve dier hdiseler tam bir
vakanvis kayitleri eklinde yazlmtr. ') Demek Msr'da tarih devir Milddan
nceki nc binin ortasnda balyor.
Asya, Amerika ve Afrikadaki byk medeniyetlerin tarihi cihan tarihi
erevesine girdikten sonra bu taksimatn gayri ilm olduu anlalm, baka
taksimat yaplmas lzumu daima sylenmi ve bir ok baka projeler de ortaya
atlmtr; buna ramen insanlar yine teki taksimatta kalyorlar; nk o nihayet bir
erevedir; onun isti'mal olunmasndan tarihilmine byk bir zarar gelmemektedir.
Mamafih umum tarihi mstakil bahislere ayrmak usui de vardr. Mesel O n c
k e n 'in idaresi altnda kan almanca Allgemeine Geshichte in Einzeldarstellungen
nam byk klliyat tarihte malm ve byk hdiselere ait mstakil monografilerden
ibaret olmak zere tertip edilmitir. Bizim Trk tarihine ait moollar zamannda
Resi-d e d d i n i n idaresi altnda vcuda getirilen Cami t-tavrih ile sonra Hafz
Abru kalemile tasnif olunan cihan tarihi Zbdet t-tavrih de Oncken'in usulne
benziyor. Yalnz bu iki eserde Trk ve Mool tarihi cihan tarihinin esas olarak
alnm ve kllivatn esas ciltlerini tekil etmitir. Sonraki ciltte her-ayr milletin
mesel Firenklerin, Papalarn, inlilerin, kadim rnilerin,
Hindilerin,
Beni
Israilin, mslman halife')

Wi11

D u r a n t. Histoire de la Civilhatlon, Paris, 1927-1992.

- 27 lerinin, ayr mslman sllelerinin, Smnler, Gaznev, Selkler, ve sairenin

tarihleri mstakil bahisler eklinde yazlmlardr. Reideddinin eserinde ayr
milletlerin tarihi bu milletlere mensup zevat tarafndan kaleme alnmtr.
21. Husus Tarih'e gelince bu ayr ayr milletlerin tarihi, yahut, da insan
tarihinin ayr ayr bahislerine tahsis edilen tarihler, mesel Alman- tarihi, Fransz
inklb tarihi, Osmanl . tarihi, dinler t a r i h i , gzel sanatlar tarihi, medeniyet tarihi
kilise tarihi, Ehlisalip muharebeleri, Napoleon seferleri,. felsefe- tarihi, ilimler
tarihi, ilimlerin ayr ubelerinin ve sairenin tarihidir. Bu husus tarihler de bariz
hususiyetler arzeden ksmlarna gre devirlere ayrlmaktadr. Muhtelif milletlerin
yahut gurubunun hayat biri dierinden farkl olduundan husus tarihlerin deArlere
ayrlmas keza ayr messeselerin ve maddeler tarihinin devirlere taksimi baka
bakadr. Mesel bizim Umum Trk tarihini tarihi inkiaf safhalarmzn bariz bir
surette ayrld slm'dan nce ve islmiyetten sonraki Trk Tarihi diye, keza islm
devri Trk tarihini de 16 inci asrdan nceki mtemadi ykseli ve bundan sonraki
mtemadi alal devirleri, bir de 20. inci asrn bandan itibaren yeniden ykseli
devri olmak zere e, yani btn Trk tarihini drde ayrmamz mantk olur.
Halbuki tarihimizin devirlere taksimini baka esaslara dayandrmak ta mmkndr.
Hulsa tarih hdiseler byk bir nehir gibi mtemadiyen akt ve bunda muayyen
hdiseler siklinin balangc telkki edileck en mhim hdieler> pek eitli ve
onlara tarihilerin nazar da muhtelif olduu iin insan tarihinin ve milletler tarihinin
devirlere taksimi itibar olarak kalyor. Harhalde devirlere taksimden esas maksad
elde mevcud mevadn renilmesini kolaylatran itibar taslaklara ayrmaktr ve bizi
bu maksada gtrecek yollar muhteliftir.
Bizim islm leminde de ayr ehirlerin, sllelerin, vezirlerin valiler ve kadlarn tarihi, muhtelif
ilim sahalarna mensup ulemann tarihi ve hal tercmeleri gibi mevzulara byk byk eser tahsis
edilmitir. Mesel N a r a x 'nin Buhara tarihi. Hafz Abu Nulaym'\a Axbr- Isfahan, M a q r i z 'nin
Msr topografi ve tarihi, tbn tAdim"\a Halep tarihi, Rvendi'nin Selkler tarihi, H i 1 5 1 a l - a b
'nin vezirler tarihi, a I - K i n d i 'nin Trfx-u vult va Quzat- Msr, Ibn Eb U a y b i c a nin Tabagt alatibb, S v t i 'nin Tabaqt al-luaviyln ; Ibn Qutlub3*nin Tabat hanefiya ', a 1 - Q f \ i 'nin Trx
at-hukamS bn Q u t a y b*a 'nin al-icr val-a'ar s; ran ve Trk edebiyatnda edipler ve airlere tahsis
edilen Tezkiret -uarlar, bu cmleden M u h a m m e d c A v f i ' nin Lbb al-bb; Yaqt'un
Irad al-arlb il maarifat-il-adb ; Ibn X a 1 1 i k n 'in Vafiyt-al acyn ', S f a d i 'nin al-Vfi bi'lvafiyt \ *A s q a 1 n i ' nin sekizinci asr- hicr ricali, a 1 - M u h i b b i ' nin onbirinci asr ricali tercmli
hallerine tahsis edilen eserleri bu cmledendir. Bu gibi bu cmledendir. Bu gibi husus tarihler dnyann
her tarafnda ve her milletde vardr.

II METOD
BLGSt

Tarih metodunun t ari fi , Tekml ve Taksimat

22. Metod (Methode) demek, her hangi bir ilmin itigal mevzuu olan
maddelerden karlmas istenilen neticeleri ve bilgileri elde etmenin vastalar ve
yollar demektir. limlerin inkiaf ile muvazi olarak metodlar da inkiaf etmitir.
Her ilmin inkiaf ederek yeni yeni sahalar aydnlatmas bu yeni sahalara ait bilgilerin
istihsal vastalarnn da yenilemesi ile muvazi olarak husu gelmitir. limlerin
inkia-file muvazi olarak yeni metodlar husule gelirse bu yeni metodlar da yeni yeni
ilim sahalar aarlar. Tp, fiziyoloji ve biyoloji ilimleri iin mikroskobun ve rntgenin
astronomi iin yeni teleskoplar kefinin ve bunlarn kullanma usullerindeki
tekmln bu ilimlerin inkiafndaki ehemmiyeti pek aikrdr. Tarih ilminin inkiaf
ile muvazi olarak onun metod cihetleri de ilenmitir. Fakat tarih ilmindeki bilgilerin
istihsal vasta ve yollarnn kymeti, mesel fiziyolojideki mikroskobun kymeti gibi
gze arpacak mahiyette deildir. Bununla beraber tarih metodu, ilim ve fikir
hayatndaki terakkilerin, insanlarda gr ufkunun genilemesinin bir mikyas olarak
inkiaf etmitir. Tarih metodunun tatbiki insaniyetin ve ayr milletlerin fikr
inkiaflarnda kazand ehemmiyet itibarile mikroskob, teleskop ve rntgenin
tatbikiyle kyas kabul etmiyecek derecede byk olmutur. "Nedennaslc tarih usul"
takarrr ettikten sonra tetkik merak insaniyetin tarih hayatnn tekmil safhalarna
yaylmtr. Ancak kendisinin itima hayatn tekil eden btn faaliyetleri
arasndaki mnasebetleri ve bunlarn pek eitli olan sebeplerini gz nnde
tutabildikten sonradr ki insaniyet mazisinin nasl olup bitmi olduu meselesine
kar toptan alka gstermi ve onu anlyabilmitir. nsan kendi tarihini artk, eskiden
olduu gibi tarihilerin yazdklar kroniklerden renmekle iktifa etmeyip, bilkis
menbalk iini grecek olan her eyi bir araya toplamak ve

- 29 -

"

tarihi o esastan renerek ihata eylemek yoluna girmi ve dolaysile

Kaynaklar Bilgisi husule gelmitir.
Metod bahsi umumiyetle tahlil (analyse) ve terkip (synthese) diye iki
ksma ayrlr. Tarih eserin tasnifine kadar grlen btn ihzari iler tahlil,
bundan sonra grlen tasnif ise terkip'tir. imdi kaynak bilgisini'nin sahas
da gittike genilemektedir.
Nedennaslc usulle alanlar, bu eit kaynaklarn bir tarih hdiseyi
aydnlatmak iindeki kymet ve ehemmiyetlerinin baka baka olduunu
idrak ederken, bu kymetleri tayin eylemenin yollarn da kefetmilerdir.
Eskiden tarih mdekkikleri ellerinde ne gibi menba' ve malmat varsa onunla
iktifa ederek alrlard. Zamanmzda ise tarih bir meseleye ait bir ilm eser
veya makale yazmak iin mevzu-la ilgisi olan tekmil menba'lar grmek,
onlarn kymet itibarile yekdierine nisbetini ta'yin etmek, hadiselere ait
haberleri kaynaklarn kaynaklarndan renmek birinci art saylyor.
Zamanmzn limleri yazl menba'lardan istifade ederken, eskiden olduu
gibi, ele geen herhangi bir yazma nshay esas ittihaz etmekle iktifa
etmezler, her yazma menba'n muhtelif nshalarn karlatirarak dorusunu,
yani mellif eserinin nshasnda nasl yazm olduunu kat'iyyetle tesbit
etmek iin elde ne kadar mevad varsa, onlardan tam olarak istifade ederler.
Eski tarihilerin eser yazarken istinat ettikleri rivayetlere ait vesikalar
arivlerde, yahut kullandklar dier menba'larn yazmalar ktphanelerde
mevcut ise, o tarihilerin nakillerini bu asl nshalarla karlatrarak,
nakillerini doru olup olmadn ayed mellif asl kaynaktaki bir malmat
naklederken onu deitirmi veya tahrif etmise, bu tahrifin eklini tesbit
ederler. Byle almakla yava yava tarih intikadnn yollar kefedilmitir.
23. Bu Tarih ntikadnn gayesi, vakalar tesbit etmek iin lzm gelen
materyalin kymetini mmkn olduu kadar mkemmel ve etrafl bir surette
tayin etmek ve materyali, muhtelif rivayet ve nakil safhalarndan geerken
bizzarure kabul ettii tayir ve tebdil, sehiv, yanl okuyu ilve ve
sahtekrlk eserlerden temizlemektedir. Tarih intikadnn tatbiki tarih ilmini
temelinden deitirmitir. nk bu in-tikad usullerinin kefinden sonra eski
tarihilerin ahadetleri karsnda herkesin u sualleri sormas det olmutur :
Acaba bu tarihi bu malmat nereden almtr ? Eer bu malmat orijinal bir
malmat ise bahis mevzuu olan hdiseyi aydnlatmak iin kymeti haiz
midir ? Sonra acaba mverrih yazlarnda bitaraf mdr ? timada ayan
mdr ? Eer mverrih bu malmat eski kaynaklardan almsa bunlar ne
gibi

- 3U -

kymeti haiz imiler ? Btn tarihi kaytlar karsnda bu sualleri soran muasr tarihi,
bu meseleleri izah ederek tarih hadiselere ait hakik tarih rivayetlerle o hdiselere ait
efsaneleri, keza tarihte hi vaki olmayan mevhum uydurma hadiselere ait haber ve
rivayetleri yekdierinden katiyetle ayrr. Zamanmzda vesikalara ve bakiyelere artk
gelii gzel inanlmaz, bunlar, doru veya uydurma olmalar, ka'sden yahut kasdsz
tahriflere maruz kalmalar ihtimali noktasndan inceden inceye tetkik olunur. Ayn
hdiseye ait muhtelif mahitlerin verdii ahadetler kar karya konulur ve
kymetleri itibariyle takdir edilir. Bu intikad usulleri ve vesaiti, tarih ilmi inkiaf
ettike tebellr etmitir. Bu nev'i tarih intikadn son asrlarda ilk defa olarak a|man
limlerinden B. G. N i e b u h r 1811 - 1813 senelerinde intiar eden Roma tarihine
ait eserinin mukaddemesinde ve mehur mverrih L. von R a n k e ' Roma ve Cermen
kavimleri tarihine ait eserinin 1824 senesinde baslan ilk cildinde izah etmilerdir.
R a n k e ' n i n Alman tarih vesikalar klliyatn, yani Monumenta Germaniae
Historica yi nereden arkadalar ve talebeleri, bilhassa G e o r g w a i t 2, W. G ie s e b e r i c h t , H. S y b e l , . G u s t a v , D r o y s e n , ve dierleri, onlarn
halefleri ve talebeleri, yzlerce cilt tekil eden bu alman tarihi vesikalar klliyatn
neir yolunda bir asrdan fazla bir zaman zarfnda hayatlarn tamamile ona
vakfederek alrken, niversitelerde dersler verirken vesikalar ve metinler
tenkidinde yeni yeni usuller bulmular ve tarih intikad meselesini etraflca
ilemilerdir. Bu tenkid usul sayesinee Avrupada tarih telkkisinde ne gibi byk
tahavvl-ler ve inklplar husule gelmi olduunu anlamak iin 18 inci asrda
tenkitsiz kan eserlerle zamanmzda tarihe ait herhangi ilm neriyat karlatrmak
kfi gelir. J o h a n n e s H b e r isimli alman mverrihinin 1708 senesinde
bastrlp bu as:r zarfnda ok ilm bir eser olarak telkki edilen ve daim mracaat
kitab sfatile kullanlan <en-sab cetvel (Genealogische TabeUen) nam eserinde
Frank hkmdar Chlocvvig'in ecdad sfatile Sikambre sllesi diye bir slle azalar
saylmtr. Bunlar Garb Frank ve ark Frank memleketlerini idare etmi imi.
Burada cem'an 60 kadar hkmdar saylp her birinin ne kadar sene ve hangi seneden
hangi seneye kadar hkmet srdkleri de kat' rakamlarla gsterilmitir. Halbuki
tarih tenkid usul tatbik edilerek Hber'in istifade ettii kaynaklar menba' sfatile
deerleri bakmndan tetkik edildikten sonra, bu Frank hkmdarndan hi olmazsa
birisinin bile tarihte mevcut olmad, hepsi tarihilerin hayal eserleri olduu veyahut
baz alimlerin ilm istintalarnn mahsul olduu tahakkuk etmi ve bu sahte
slle tarihi 19 uncu asrn en

- 31 ehemmiyetsiz t a r i h kitaplarndan bile atlmtr. Avrupann daha 19 uncu asrn

bidayetinde kefederek benimsemi olduu bu tarih inti-kad usullerinden bizim ne
kadar uzak kaldmz renmek iin de, 13 nc asr sonlarnda U> beylerinden
Moollara lbi bir kabile reisi sfatile alan Osman Gaziyi, kadim Trk
hkmdarlar neslinden gelmi bir hanedana mensup gstermek maksadile t erti p
edilen ecereler, bu zatn gya 50 gbek ecdadn gsteren listeler, bu mpvhum
hkmdarlarn hkmdarl senelerine ait Mahmut Bayat'nin eserinde verilen
uydurma malmat ve bu beleri, hkmeti gya Selklerden miras alm gibi
gsteren sahte kaytlarn bizde hal tamamile tetkik ve tahlil edilmi ve aydnlatlm
olmadna iaret etmek kfi gelir. Bunun gibi Mahmud Gaznev'yi Ssnlere
karan ecere (mesel : Tarih-i Firiteh de) ve Selkleri Afrasyaba karan
ecere ve saire de bu cmledendir
Eskiden tarih diye telkki olunan eserlerin ounun uydurma malmatla dolu
olduu, bir ok kaynaklarn ve bakiyelerin sahte kmas Fransada; daha 17 inci asrn
sonlarnda ve 18 inci asrn balarnda idrak edilmitir- fakat itimada ayan kaynaklar
sahtelerinden, hakik tarih kaytlar efsanelerden ve uydurma rivayetlerden
ayrmann yollar daha idrak olunmu olmadndan, umumiyetle tarihe kar bir itimatszlk ve pheci (sceptique) bak dourmutu. 17 inci asrn son yarsnda
yaayan bir fransz limi (de Fontenelle) zamanndaki mnevverlerin tarihe
baklarn Tarih herkesin bildii efsaneden baka bir ey deildir, (l'histoire n'est
qu'une fble convenue) diye hlsa etmi ve bu sz vecize gibi o zamanki Fransz
edebiyat vastasile dier Avrupa milletleri arasnda da yaylmtr. Ancak tarihin
ilim olarak kymeti daha taayyn etmedii devirlerde sylenebilecek bu szlerin
emsali bizim slm leminde de ta orta alardanberi mkerre-ren sylenmi ve bu
ilme istihfafla baklmtr. Tarihe efsane nazarile bakmak bazan limlik iddiasnda
bulunan ahsiyetler tarafndan sylense bile bu szler bu gibi zevatn, insatiyetin
fikr inkiaf sahalarn anlamamak itibarile tam cehaletini, f i k i r sahasndaki
mahdudiyetini gsterir. Tarih intikadn hmaniter ilimler sahasnda en mhim bir
kazan sfatile ortaya atlp hayat hakk kazand ve parlak istikbali anlald bir
zamanda yayoruz Intikad usulile yaplan tarih tetkiklerinin insaniyetin mzisindeki
karanlk safhalar ap gstereceine iman artmtr. Bugn eski tarihiler veya
antikaclar tarafndan yaplan sahtekrlklar veya umumiyetle itimada ayan olmyan
tarih kaytlara, sahte kaldklara tesadf etmek artk tarih tetkikcilerini bu

 32 -

ilme kar phecilie drmez ; zamann tetkikcileri bilkis bu gibi

sahtekrlklar, yanllklar meydana karrlarsa, doruyu yalandan
ayrabilirlerse, bununla ilme en byk bir hizmet grm olmalar iti-rile
sevinirler. Bu itibarla onlar hastal tehis ederek ne olduunu tayin
edebilmekten haz duyan tabibe benzerler. Fakat insaniyetin tarih hayatndaki
faaliyetleri o kadar mu'dil ve giriftdir, ki bunlarn pek ou daha
aydnlatlamyor. Henz aydnlatlm bulunan sahalar sahalar daha pek
cz'idir. Muhakak vaki olmu olduu hafriyatlar sayesinde kat'iyetle anlalan
bir ok tarih hdiseler hakknda tarihlerin hi bir kelime kaydetmemi
olduunu gryoruz. Tarih vak'aiara ait pek ok kaytlarn dorusunu
yalanndan ayrmak tecrbeleri bugn bile muvaffakiyetsiz kalyor. Tenkitsiz
tarih yazan mellifler tarafndan pek sade ve ana hatlar malm gibi
gsterilen baz hdiselerin hakikatte pek mu'dil ve halli mukil meseleleri
tekil ettii anlalyor. Mesel isa Peygamberin doumu bugn btn cihann
tarih mebdei olduu ve kendisi yz milyonlarca insan tarafndan en iyi
bilinen bir tarih ahs gibi telkki olunduu halde, son tetkikat bunun tarih
hayatn hatta onun tarih bir ahsiyet olup olmamas keyfiyetini bile phe
altna almtr. Fakat byle vazhan malm telakki olunan hdiselerin bilkis
pek mu'dil ve karanlk olduunu tarihi intikad yolu ile isbat edebilmekte,
hakik ilim iin mhim bir kazantr. Bu gibi hususlar dier ilimlerde de
vardr. Mesel ziyann bnyesi nce pek sde bir mesele zan olunuyordu,
imdi tetkikat ilerledike bu meselenin mu'dil olduu anlalm ve atomun
kefinden sonra da bu mu'dillik dal budaklan-mtr. Keza elektriin bnyesi
de byledir. Mamafih bu meselelerin mu'dil olduunu tesbit edebilmek yine
kimya fizik ilimleri iin bir gerileme deil bir ilerleme telkki olunur ve
aydnlatlmalar yolundaki tetkikata daha fazla gayretle devam edilir ; bazan
bu gibi mu'dil meseleleri halletmek yolunda alrken tamamile baka
meseleler aydnlatlm oluyor. Tarihte de byledir. Mesel bizim Trk
tarihinde cenub Rusyada 11-12 inci asrlarda hkm sren Kumanlar,
Polovitz ve Kpaklar meselesi vardr. Bu mesele geen asrn ortasnda Golb o v s k y namnda bir Rus limi tarafndan tetkik edilirken pek sade bir
mesele gibi grlmt. Alman limi M a r q u a r t bu meseleyi Avrup ve
islm menba'lan zerinde, in kaynaklarn da tamamen gz nnde
bulundurarak, yeniden tetkik etti. Ve 1914 senesinde bu meseleye tahsis
edilen byk bir eser neretti. Bununla ancak bu Kumanlar meselesinin ok
kark olduu anlald. Bunlarn eski tarih meneleri aydnlatlamad;
Marquart'n eserini tenkit eden P. P e l l i o t ve W. B a r t h o 1 d
da
meseleyi halledemediler. Fakat Marquarfn bu

- 33 tetkikat Trk tarihine ait bugne kadar yazlm yegne cidd bir eserdir. Bu tetkikat
sayesinde Trk tarihinin dier bir ok meseleleri aydnlanmtr. Orta-asyada
yaayan Toxar kavminin mene'i meselesi de byledir. Bu kavmin tarihi hal
aydnlatlamad; mamafih buna ait tetkiklar bilhassa Dou Trkistanda bulunan
vesikalar meyannda <Saka-Xoten, vesikalar* denilen vesikalarn tetkiki sayesinde
Trk tarihine ait bir ok mu'dil meseleler aydnlatlacak bir ekil ald '.
24. nsanln hayatnda ihatas mkil meselelerin biri de tarihte gelip geen
insanlarn, mi l l et l eri n ve ahslarn ruhiyatn onlarn hissiyatn ve fi ki rl er i n i ,
dilek ve isteklerini, onlarn muhitini anlayabilmektir. Yalnz t a r i h t e olup gemi
zamanlar iin deil muasr insanlarn, milletlerin ve hatt ahslarn ruhiyatn,
hissiyatn bile kendi ruhiyatmz ve sezilerimize gre anlamak, idrak ve ihata etmek
mkldr. Mamafih insanlarn dn ve anlay tarzlar, ruh hususiyetleri ne
kadar muhtelif, ihatas mkl ve mu'dil olursa olsun, btn insanlarn, milletlerin ve
ahslarn dn ve anlay tarzlar arasnda bir mabehet vardr. Zamanmzn
psikoloji limleri bu mabeheti gz nnde tutarak aradaki farklar ciddiyetle
renmiler, onlarn neden ne'et ettikleri keyfiyetini tetkik etmiler ve bu mkilt
bertaraf etmenin bir yolunu bulmulardr. Bunu, t ar i h usul mtehassslar da
muhtelif zamanlarn ve muhtelif eserlerini anlyabilmek iin kendi sahalarna tatbik
etmilerdir. Biz bugn muhtelif zamanlarda, muhtelif camialara mensup insanlarn
ruh cihetlerinin tezahrlerini, muhtelif dillerde eit eit ifade tarzlar ile,
ideomlarla yazlm olsalar bile, anlyabiliyoruz. Mesel Sumerlerin, Asrlerin,
Msrllarn kitabeleri, inli Konfius'un fikirleri, Hindli Buda'nn nazariyeleri,
Aristotelin felsefeleri, arab Kur'an, bizimkinden tamamen ayr muhitlere hitap ederken, ayr ayr dillerde, ayr harfler ve ifade tarzlar ile yazlm iseler de biz bunlar
bugn anlyabiliyoruz. Yalnz bizim de muhtelif zamanlardaki muhtelif muhitlerin
dn ve anlay tarzlarnn farklarn, onlar arasndaki mterek ve umum
esaslar da nazar itibara alarak renmemiz, onlar bugnk lisanmzla
anlatabilmemiz icab-eder.
Orta ada yayan bir arap, bir emrin namna kaside yazarsa ba tarafnda bir
mahbubeye yazlabilecek tarzda bir uzun muhabbet

W.

1) Bale Z. V. T o g a n, Umumi Trk Tarihine Giri.l. 1946, s. 406-407 de H. W.

H e n i b g 'in incelemeleri.

Tarihte U.ul

8aiIey

ve
F. 3

__ 34 -

mukaddimesi yazard. Bu onlarn detleridir. Biz buna bakarak, ir ile o emir

arasnda bir muaaka olduunu zannetmemeliyiz. Hayatnda azna bir defa
olsun rak almyan bir ok mutasavvuflarn fikirlerini, Allaha takarrub
maksadiyle yazdklar iirlerini gya bir sarho gibi, hamr ve araba ve
bardaa hitablarile ifade ederler. Bu gibi bize yabanc olan cemiyetlerin
ruhiyat, hissiyat ve ifade tarzlarn anlyarak onlarn szlerini tarif etmeden,
bugnk zihziyetlere uygun bir surette ve drst bir ekilde bugnk lisanla
anlatabilmeliyiz. Yalnz eski zaman deil, zamanmzda dahi' mesel u
tarihte usul ve tarih felsefesi derslerini bile B e r n h e i m , B a u e r ,
L a n g l o i s , K a u t a k y , B u x a r i n , F l i n g gibi limlerin
Avrupa tarihi hayatna tatbik ve onlarn itiyatlarna ve slplarna gre,
onlarn hayatlarndan, fikr inklp zamanlarndan misaller getirerek
yazdklarn harfiyen tercme etmi olsaydm, bir ounuz anlyamazdnz:
bunlar kendi hayatmza tatbik edip, ondan misaller alarak anlalr bir
surette kendi dilimizde yazdktan sonra ise siz bunu anlamakla kalmyor,
ondan ha* duyuyorsunuz, insaniyetin pek muhtelif olan dn ve ifade
farklar ile beraber onlar birletiren umum ruh prosse-ler vardr; bunlar bize
bir analoji, bir kyas imknn veriyorlar. Bu vasta ile biz muasr insanlar
olduu gibi, eskiden olduu gibi, eskiden olup gemi muhitlere mensup
adamlarn fikir ve ifade tarzlarn dahi anlyabiliyoruz. te bu muhtelif
zamanlarda muhtelif muhitlere mensup insanlarn dn ve ifade tarzlarn
anlyabilmek usul tarih metodunun ikinci mhim bahsini tekil ediyor ki, biz
buna Tefsir, Iterpretation (yanut Hermeneutique) diyoruz.
25. Dn ve ifadelerde olduu gibi umumen zamanlar ve medeniyetler arasndaki byk farklar da ancak nedennaslc usulle tarih yaz
tarznn inkiaf neticesinde yakndan anlalmtr. Eskiden her tarihi
kendisinden evvelki bir mellifin eserini yalnz harfi harfine nakil ve tefsir
etmekle kendi vazifesini ifa etmi zannederdi. Zamanmzda ise eserinden
menba' sfatiyle istifade adilecek olan mellifin mensup olduu muhitini, o
muhitin kltr seviyesini, mellifin ahsiyetini, karakterini, keza dier
eserlerinin karakterlerini ve kymetlerini etraflca renmee ehemmiyet
verirler, ilk slm asrlarnda msl-man limleri peygamberden naklolunan
hadsleri toplarken, btn t-vlerin ahsiyetleri, karalcterleri, hangi muhite
mensup olduklar, ne gibi tesirler altnda kaldklar hususuna pek ziyade
ehemmiyet vermiler ve bunu hads ulemsnn hal tercmeleri (ricl-u
hads) kitaplarnda o zaman bakmndan hayret edilecek bir ekilde
dikkatle kay-

- 35 detmilerdir; fakat slm limleri tarih ulemsnn ahsiyeti, hviyeti ve muhiti

meselesine yle bir sistem halinde ehemmiyet vermemilerdir. Hele Osmanl devri
melliflerinde bu hususa hi dikkat edilmemitir. Avrupanm gen ve bu asr
mverrihleri bu hususlara ok ehemmiyet vermiler ve vermemektedirler. Bununla
beraber vesikalar, onlara ayr mill medeniyetlerin ve zamanlarn mahsul nazarile
bakarak, tetkik ederler. Eski tarihiler eski zaman dtn ve messesslerini kendi
zamanlarndaki dt ve messeselerin tpks gibi telkki ederlerdi. Daha 18 inci
asrdaki Voltaire ve Jean-Jacques Rousseau gibi -ideiste lerin orta a grleri
byle idi. O zaman daha Ortaan ne olduu anlalmamtr. Bizdi i l k Osmanl
tarihlerini yazan zevatn muhit ve alkalar, hangi te'sirler altnda kaldklar hususlar
daha hi tetkik olunmamtr; onun i i n zamanmzn pek ok mnevverleri bile
onlarn telkinat tesirinde kalmakta devam ediyorlar. Avrupada ise nedennaslc tarih
tetkiki usul yerleince, o eski tarz telkkiler de kalkt. Herhangi bir zaman anlamak
iin mverrihin o zamann meden seviyesini, itima ahlklarn etraflca renmi
olmas lzumu anlald. Bu yoldaki mesa bilhassa 18 inci asrn sonunda insaniyetin
medeniyet tarihini yazmak tecrbelerile balad. Bu zamanlar bilhassa Fransz ve
Alman mtefekkirleri muhtelif zamanlarda hkm sren tefekkr ve dn
tarzlarn ma'nen o zamanlara intikal ederek renmee baladlar. Bilhassa Hegel ve
August Comtes'un eserleri bu hu-husta messir olmu ve fikirleri amtr. Bu ise
tarihe sosyol-psiko-loji'yi kartrmak demektir, bu da tefsirinterpretation iin bir
yardmc vasta olmutur. Fakat tarih tetkikinin bu incelikleri daha taammn etmi
deildir; onlar tarihilerin ancak bir ksm tarafndan tatbik edilmektedir.
Interpretation'dan sonra asl terkip (synthese historique) geliyor. Burada
hadiselerin sebep ve msebbeb sfatile biri dierine ball (ne de causalite) n
tayin etmek bata gelmektedir. Bunu Bern-h e i m Auffassung des
Zuzummenhanges, Ch. L a n g 1 o i s da fransz'ca olarak conception tabirleriyle
ifade eylemektedirler, ki biz de mnasebetler tayini diyebiliriz. Burada tarihiye
tabi ilimler, tarih felsefesi ile itimaiyat yol gsteriyor; burada dahili ruh (individual psikoloji ve sosyal-psikoloji, ma'er ruhiyat, [psychologie col-lective] ile
alkadar) miller ile haric (fizik) miller ve sebepler arasndaki mnasebetler
izah edilir. Bunlarn her birini ayr ayr izah edeceiz. te tarih metodunun umum
hatlar bunlardr.

 36 2
Kaynaklar Bilgisi
26. Tarihe ait bilgileri veren maddelere m e n b a' yahut kaynak diyoruz. Tarihe,
insanlarn faaliyetinin seyrine ait malmatmzn ancak cz' bir paras kendi
mahedeler'imize dayanabiliyor, bu para da kendi zamanmza ve muhitimize ait
vakalardan ibaret oluyor ; kendi gzmzle grdmz ve bamzdan geirdiimiz
vakalarn teferruatn bile ounca unutuyor ve onlara ait malmat bakalarndan
almak mecburiyetinde kalyoruz. O halde biz yalnz gemi zamanlan deil, kendi
zamanmzn vakalarnn ounu bile bakalarnn rivayet'lerinden yazlarndan,
onlarn kardklar resimlerden renmek mecburiyetinde kalyoruz. nc bir
menba da maziden bize miras kalan kalntlardr, ki bunlar haber deil, bizzat
mazide yayan insanlarn yaptklar eserler, ina ettikleri binalar vesairedir, Tarihin
kaynaklan mtenevvi olduu gibi bahis mevzuumuz olan metod'un onlara tatbiki
keyfiyeti de trldr. Bunun iin menba-larn bu gibi nevilerini ayr ayr izah' etmeh,
ancak ondan sonra me-tod ve intikad meselelerinin teferruatna gemek lzm
gelmektedir.
1

Mahedeler ve Htralar
Bakalarnn yaptklarn bizzat grerek onlar doru tesbit edenler, fotorafa
alanlar, yahut kendi yaptklarna ait htralarn doru olarak yazanlar, tarih iin
mhim vesikalar brakm olurlar; fakat her mahede edenin hadiseleri anlay,
istidadna ve meden seviyesine gre trl trl olduundan, mahidlerin bu
hdiselere ait hkmleri de ekseriya trl olup biri dierine uymaz, bazan mahidlerin ifadelerine bakarak hdisenin hakikatini tesbit etmek mkl, hatta imknsz
oluyor. Bu hususta bilhassa ilerin asl hakknda tahkik filan yapmadan pein hkm
vermek, (apriori hkm, prejuge, almanca tabirle : Voreingenommenheit), telkin
tesirinde kalmak (suggestion) gibi hususlarn rol byk oluyor. Bazan btn bir
camiann yahut bir ka asr byle nden kestirme ve telkinler tesirinde kald vaki
oluyor. Mesel orta alarda, hatta dah 18 inci asrda bile Av-rupada byc
kadnlarn muhakemeleri (Hexenprozesse) olmutur. Jan Dark (Jean d'Arc) da bu
cmleye idhal edildi. Bu gibi muhake-

- 37 melerde ahidler de hakimler de yanl pein hkmde bulunuyorlar. Keza orta ada
mucize ve kerametler ve cinlere inanmak da byle umum idi. bn-Fadlan'n
seyahatnamesinde, fecriimalde cinlerin takm takm olarak harb et t i kl eri ni , bu
seyyahn kendisi gibi bulgar hkmdarnn ve btn Bulgarlarn bunu beraber
mahede ettiklerine dair bir kayt bulunuyor. Byle umumun akide ve telkkilerine
gre tamamiyle uydurma *mahede>lerde bulunmak zamanmzda da oluyor :
Mesel ben kklmde kendi memleketimde Tura Tav da zerinde bulunan
glde bir ejderha bulunduuna dair olan habere eski akidelerin tesiriyle kanmtm ki,
bir yl Temmuz aynda gln yannda ot bimek ve toplamakla megul olan
kyllere bu ejderhann taarruz ettiini o senenin en byk hadisesi olarak renmi
ve ona inanmtm, buna btn millet inanyordu. Bunun gibi filan senede filan glde
ejderha zuhur etti, halkilem ok korktular mealinde eha-detlere eski vakanvislerin
eserlerinde sk sk rast geliniyor. Yani mahedeler umumiyetle zamann f i k i r
cereyanlarna, milletlerin meden seviyelerine ve modaya bal kalyor. Mahede de
dikkat her zaman ahslarn ve camialarn meden seviyeleri yksekliinin delili olmutur. Meden seviyeler, aa olan insanlarn mahedeleri her vakit bir tarafl ve
eksiktir. Eer mahedelerinde her vakit eksiklik gsteren bir muhitte bu hususta
dikkatli olan bir ahsiyet zuhur ederse, bu muhakkak bir tekml eseri, yahut bir
meden milletin tesiri olarak kabul edilmelidir. 19 uncu asrn ilk rub'unda Ortaasyada
seyahat eden Hindli Mir z z e t u l l a h ' n hatralar vardr, ki dikkat itibariyle,
bu eser bizim ark milletlerinde bir ok asrdanberi hi grlmiyen bir manzara tekil
ediyor, nk bu zat ingiliz medeniyetini az ok renmi birisi idi. Bir ka sene
sonra Buharay ziyaret eden gen Rus msteriki K h a n i k o v 'un ve Kagar
ziyaret eden Krgz-Kazak sultan o k a n V e l i k h a n ' n mahedeleri ile
Mir lzctullah'nkinden daha etrafl ve daha dikkatlidir. Menei Trk olduunu
i itti im Khanikov Buhara, okan Sultan Kagar hayatnn btn teferruatn
eserlerinde byk bir ihtimamla aksettirmilerdir. Her mellifin zamannda o devrin
hadiselerini mahit sfatiyle tavsif eden eski tarz yerli tarihiler ise, tekilerin
mhim hadiseler sfatiyle kaydettii vakalarn bir ounu hi zikir bile etmemilerdir,
zira te-kilerce mhim grlen bir ok teferruat bunlarn nazarnda ehemmiyetsizdir.
Keza mesel Byk Reid ve Fuad Paalar devrine, o zamanki Trk mnevverlerine
ve onlarn arasndaki f i k i r cereyanlarna dair bizim kendi mahitlerimizin yazlar
ile o zamanki Alman konsolosu A. M o r d t m a n n 'in yazlar (Stanbul und
das moderne

 38 Trkertum, Leipzig. 1877) mukayese edilirse, yine Avrupal ve Trkiyeli

mahitlerin arasndaki byk fark vazih olarak grlr. Tarihinin ite bu mahede
farklarn, onlarn neden ileri gelmekte olduu keyfiyetini iyi bilmesi lzmdr.
Intikad usullerini bilirsek bize, hadiselere ait mahitlerin verdii malmat arasndaki
farklar bu mahedelerin kendileri kadar mhimdir; i n t i k a d bu farklarn neden
husule gelmekte olduunu gsterir ve tarihiyi de bu ahitlerin fevkinde bulunan bir
hakem derecesine ykseltir. Zamanmzda mahedelerin tesbit vastalar sifatiyle
fotoraf, fonograf, stenografi, film ve sesli film mhim yer tutmaktadr. Bu modern
usullerle hadiseler ve ifadeler doru tesbit edilir. Mamafih bunda da sahtekrlklar
olabilir. Mesel birisi, zamann maruf bir devlet adamna benziyen bir sesle bir
nutuk syleyip fonografa alabilir, yahut ona benziyen birisini karsna koyarak flim
evirebilir. Bu yoldaki sahtekrlklar kontrol eylemek iin de usuller vardr. Bu nevi
menbalar ancak gelecek nesiller iin mhim olacaktr.
2
...

Haberler (Traditions)
27. Mahedelerin sahiplerinden bize nakil ekilleri, dil ile (ifahi) veya yaz ile
(tahriri) veya resim ile olur. Btn bunlara biz haber diyoruz.
a) FAH HABERLER
Kendisinin yahut bakalarnn bandan geenleri manzum veya mensur
hikyeler tarznda nakledenlerin rivayetleri tarihlere menba olan haber lerin en eski
eklidir. Eer bu ifah haberler, olup geen hadiseler hakknda, bu hadiseleri gren
yahut grmiyen birisinin szlerinin bir ok mehul adamlar azndan tekrar edilerek
ald ayialar mahiyetinde olurlarsa, biz buna sim'i haberler (bruits) yahut dou
trkesinde uzun kulak haberleri diyoruz. Eer ifah haberler, olup geen
hadiseler hakknda bata kimin tarafndan sylendii ounca belli olmayp bir halk
ve camia mal, onun umum hatralar eklini alm haberler yahut szler ise, bunlarn
tarih hadiselere ok sadk kalp manzum olanlarna tarih iirler, araya fazla riyet
kartrlm olanlarna destan (almanca olarak Sage) diyoruz. Bu ifah
rivayetlerin nevileri kabilinden olmak zere bir de

- 39 mankibe (leende) ve <hikye ve letif (anecdote), t a r i h esasa mstenid

atalar sz ve fkralar da ifah rivayetler halk iinde yaar.
28. aa) Hadiselere ait tarih iirler iin islmiyetten evvelki ve isln ilk
asrlardaki Araplarda muayyen hadiseler ve muharebeler ve ahslar hakknda
isimleri malm yahut mehul irler tarafndan sylenen iirler ve kasideleri misal
olarak gsterebiliriz. Trk ve Moollarea da destan mahiyette olmayp hadiseleri
halkn hatrnda yaatacak ekilde airler tarafndan sylenen iirler mevcut idi. Reideddin'in Mool tarihi'nde Cengiz'den nce ve hatta onun zamannda komu lkelere
gnderilen elilere, hkmdarn szlerinin manzum olarak ezberletildii syleniyor
Muhtelif hadiselere ait bu gibi manzum vesikalardan zamanmza kadar baz paralar
vasl olmutur. Krgz, Kazak ve Nogaylar iinde bu usul son zamanlara kadar ayi'di.
Eski Cermenlerde de bu nevi tarih iirler pek ayi idi; mesel onlarn ilk
mverrihlerinden, Gregor von Toars (450 495 m.), Langobardlarn tarihisi Paulus
Diabonus, (lm. 800 m.), hatt 11 asrda Friedrich Barbarossa'nn tarihini yazan zat,
mehur Cermen hkmdarlarna ait halk arasnda yaayan ve iir eklinde
naklolunan rivayetlerden istifade etmilerdir. Bu nevi tarih iir ve kasidelerden
bazlar vakalara ait tarih bir malmat nakletmekten ziyade edeb maksatla vcude
getirilmi bulunuyorlar bu nevi iirler bittabi tarih vesika addolunamazlar. Manzum
olmakla beraber vakalar gzel ve drst tesbit eden ifah rivayetler ve fkralar ise
her halde mhim menbalardr.
29. ab) Destaular'a gelince, bunlarn 1) bir ksm tarih esaslara dayanr gibi
grnmekle beraber, hakikatte tarih olmyan, mevhum hdiseler ve ahsiyetlere ai t
oluyorlar, 2) Dier bir ksm tarih vklar tasvir eder; yalnz bu rivayetler, azdan
aza naklolunduundan bunlar ilk defa tedvin eden ztn ismi unutulmu olduundan, destan saylr. 3) Dier bir ksm da bu iki destan nevinin halitas mahiyesinde
oluyor. Birinci nevi destanlar, mesel eski Yunan ilhlarna ait hikyeler, <mythos>,
yahut <myth tesmiye olunarak, tekilerden ayrlrlar; biz de bunlara myth, yahut
yunancadan arapaya geen tabirle astra (esatir) diyebiliriz. Bu myth'lerin
bazlar tarih ahsiyetlere ait olduklar halde, bu ahslarn ulh hususiyet almalar
neticesinde, tavsiflerinde tarih hususiyetleri silinmi oluyor; bazlar da tamamiyle
muhayyel ilhlara ait olduklar halde, ilhlam padiahlarn hikyeleri eklini
arzediyorlar. Mesel Yunan myth'lerini de kadm yunan limi Euhemnros bu ekilde
ilhlatrlm krallar zannetmitir.

 40 Bizim Trk destanlarndan Altay Trklerinde iyi muhafaza olunan aman

destanlar byledir. Filhakika bu destanlar arasnda ilhlat-rlm olduklar
muhakkak olan tarih ahsiyetler vardr. Mesel Q a y-r a h a n , Q a r a l a n
isimlerinde ilhlam hkmdarlara ait hikyeler sylenir. Fakat bu hikayelerdeki
ahsiyetlerin ou hi de tarih deillerdir. Bu nevi destanlardan bir ounu W. W.
Radloff ne-retmitir. (W. R a d l o f f , Proben der Volksliteratur der trkischen
Stmme, cilt, I, II). Bunlar bize b i r tarih menba olamyor. Bir de muhtelif acayip
eyler, maaralar, eski duvarlar, adam, yahut bir bina eklinde olan kayalar hakknda
uydurulmu hikyeler oluyor. Mesel n - ve Ortaasya'nn muhtelif yerlerinde
gsterilen Ahb-i Kehf maaralarna, Ya'cc ve Ma'cc eddi ile Demirkapn
Iara ait hikyeler gibi. Orta alarda gerek ark'ta ve gerekse Garp'ta bu gibi
hikyeleri tarih addederlerdi. Mesel Badad halifesi al-Vsq bi-'Llah, zamannn
mneccimi olan Muhammed b. Musa el-Xorezm'yi, Ahb-i Kehf ve Ahb alRaqim maaralarn bulup renmek iin Anadolu' ya ve Sallm al-Tarcmn' da
Ya'cc ve Me'cc eddini bulup tavsif etmek iin Hazarlarn memleketine ve
Trkistan'a zam etmiti. Avrupada da gya tarih bakiyelermi gibi telkki olunan
eylere ait. bu nev hikyeleri bilhassa S. W i d m a n n (Geschichtel. Missverstandenes und Misseverstandliches aus der Geschicte 1891) ve W. H e r S-1 e t (Der
Tr3ppenwitz der Weltaeschishte 1925) tafsilen bahis mevzuu etmilerdir.
30. Bununla beraber Seyyar hikyeler ve seyyar destanlar* (Wandersagen
vardr, ki bir milletin dierlerine geerek umumlam-lardr. Mesel Hindlilerin,
daha Sasanler devrinde iran'a geerek onr larda <Hezr Efsne ismiyle maruf olan
ve sonra arapaya tercme ve 960 senesi hududunda Araplarn tarih ahslarnn
isimleriyle kartrlarak yeniden tasnif edilmi olan Bin bir gece masallarndan ou artk seyyar hikyeler olmulardr '. Hindlileri Panatantra> hikyeleri de o
cmledendir. Bunlar Hal seferleri zamannda Avrupa'ya gemi, bazlar gya tarih
vaka imi gibi tarihlere de girmitir. Sam kavimlerle Yunan ve Romallara a i t bir
bir ok hikyeler de git gide seyyar hikyeler eklini almtr. Bunlara kar pek
dikkatli davranmak icap eder. Bunlardan bizim Trk tarihine geenleri de vardr.
Mesel 1246 da Moolistana seyahat etmi olan Plan Karpini (Plano

1) Bu Bin bir gece nin tarihi ve menje'i hakknda

der arabisehen Literatr II , 58-61. Suppl. II, 59-63.

bk. C

B r o c k e l m a n n ,

Getchichte

- 41
de Carpini), Cengiz Hann kpekbal imal kavimlerine kar seferinden bahsediyor.
Bu ise, eski Trk Ouz destanlarndan alnmtr. Yani engizin byle bir lkeye
sefeine a i t rivayet, Ortaasyada Hunla-nn imalinde yaayan bir millet s fat i yl e
daha mild 6 inci asr ortasnda sryanice skender romannda da zikredilen
kpekhal insanlara ait kssalarn engizin efsanev tarihine gemi bir eklinden
ibarettir. H e r o d o t bu nevi kpekbal insanlar (Cynocephal) imal Afri-kada
yayan insanlar olarak tasvir eder. Byie bir kavme dair rivayetler dier Yunanl
yazarlar tarafndan da zikredilmitir. Ktisiya bunlar imdiki Belcistan taraflarnda
yaam gibi a n l a t r '). Kpekbal adallara ait efsane 6. asr in kaynaklarnda da
zikredilir 2). Cengiz Han Baykal Gl imalinde bulunan lkelere sefer filan icra
etmi deildir, ancak Trklerde yaayan kpekballar efsanesi engizin tarihine
sokulmutur.
Amazonlara ( arapa kaynaklarda : Mamlakat al-nisa ) ve gilem kulakl
insanlara (faris menbalarda : Kilimgoan) ait rivayetler de bu kabildendir. On
nc asrda yayan trk limi Ceml Qar Orta-asya Trklerinin islmiyeli kabul
eylemeleri tarihine ait naklettii bir hikyede Smnlerden Nar b. Manr isminde
bir prensin Karahan-lardan Satuk Bura Hann amcas olan Oulcak Kadir Hann
bakentinde, yani Kagarda mlteci sfatiyle bulunduunu ve Handan Artu
kasabasnda bir sr derisi kadar toprak istediinde Hann bu istei hemen kabul
e t t i i n i anlatr. Hikyeye nazaran Smn Nasr, Hann rizasn elde ettikten sonra,
b i r sr derisini incecik bir ip eklinde kesmi ve bu incecik kayn ihata edebildii
kadar topra gstererek, ite bir sr derisi kadar toprak dediim budur demi, Han
da bunu byle kabul etmimi. Nasr byle hile ile elde ettii topraa Trk lkesinde
ilk slm camiini . bina etmi ve ilk slm camiini kurmu imi. Bu sr derisi
hikyesi Dydonap hikyesi ismiyle eski Yunanllarda da malm olan ve muhtelif
kavimlerde grlen maruf bir seyyar motifdir 9). Bu mutifin Bakurtlara geen bir
ekli Rus muharriri Leon T o l s t o y'n <(lyas> ismindeki hikyesinde gzel bir
surette anlatlmtr. Destanlarn, masal eklinde olanlar, yani tarih olmyanlar,
tarih iin menba olmyaca gibi, tarih eserlere sokulmu olan seyyar hikyeleri de
hakiki tarih iin yabanc unsur diye tanmak lzmdr.
J

) BIc. J. M a r q u a r t ,
Die Binensammlung des Reichsmussum fiir Volk-kunde in
Leiden, Leiden 3. s. CC-CCX1X. 2) BIc. Belleten, XIII. 189-150. J) BIc. Sbornik Muzeya
Antropolaiiji-i Etnoprafiyi, V. Retersbursr, 1017, s. 149-151.

 42 31. Myth'ler den tarihe ai t meseleleri, bilhassa nasya tarihine ait meseleleri
izah iin geni mikyasta istifade edilmitir. Fakat bunlardan istifade ederken usule
sadk kalmak ve son derecede ihtiyatl olmak ilk arttr. Bizim Trk tarihi iin
bunlardan mesel Ye'c Me' cc eddi, Bozkurt efsanesi ve annesiz doan ced
motifleri ehemmiyeti haizdir. Trk kavimlerinin n-tarihteki yaylmalar ile bal baz
davalar isbat yolunda bunlardan istifade edilebilir. Ye'cc ve Me'cc kavmi ve
eddi Gktrklerin ve engizin ecdadna ait rivayetlerde zikredilir. Ergenekon
denilen bu sed Araplara Kafkasya derbendinde ve Terek nehrinin imalinda
gsterildii gibi, Ural dalarn Kafkasya dalarna balamak zere Sarsn (imdi
Stalingrad) ehri yanndan geip Man'a doru uzanan srtlar da "Ergene'' ismini
tamaktadr. Bundan baka Baykal gl tarafnda da Ergenekon olarak gsterilen yer
vardr '). Halbuki efsanenin Araplar tarafndan mahsus adam gnderilerek lokalize
edildii yer ile nehrinin imalindeki Talk geidi (tarihlerdeki Temirkapu) ve onun
imaliark dr 2). Daha nce mild 630 senesinde Trkistan yoluyla Hindistan., giden
lim in seyyah Hiyyn ang'a Gktrklerin ecdadnn hudud snr olarak
Amuderya imalindeki Termiz Demirkap'sn gstermilerdi ; Orhon Gktrk yayaztlarnda da bu geit Temir Kapug> ismile zikredilmitir. Herhalde Trklerin
ftuhat sahalarnda bu nevi Temirkap 1ar gsterildii gibi 3) tarihin derinliklerinde,
mesel en eski sryanice skender romanlarndan dahi Ye'cc ve Me'cc bir Hun,
yani Trk kavmi olarak tasnif olunduundan bff motifin Yahudi mankibelerinde
grlen eklinin Odaasyadan nasyaya pek eski zamanlarda geen bir Trk kavminden renilerek sokulmu olduu ileri srlebilir. Yani bu efsane Trklerle
nasya kavimleri arasndaki mnasebetin kdemi meselesi tetkik olunurken bir delil
olarak istifade edilebilir. Dii hayvan emerek byyen ocuk-cedd efsanesine
gelince, Romann messisleri olan Romulu ve Remus'un bir dii kurdu emerek
bym olduklarna dair efsanenin Etrsk'lerden
geldiine ve bunla-ia da
Avrupann arkn!) Bk. C. B a z a r o v, Biblioteka Vostonx Istorikov, nr. B e r e n z i n , t. 1, prilojenye (ilve) N.
IV ve B e r e z i n, Reideddin, I tercme, 8. 3 ve 135, ha-iyele, g. 272-273.
) Bk. Z. V. T o g a n. Ibn Fadlans Reisebericht, s. 196-198 ; Terek tarafndaki sed iin bk. Z. Y. T
o jf a n, Vlkerschaften des Chazarenreiches im neunten Jahr-hundert, d. Krsi Csom Archivum, III
(140), s. 51-52 Volga-Man Ergenesi iin bk: B e r e z i n, Reideddin, I, ha6iyeler, s. 278.
3
) E. O b u r h u m m e r , Eisernes Tor, d. Mitteilungun der Wiener Geograph. GeselUchaft,
1919.

- 43 dan gelmi olacana ait yazlar bakarak, bizde bu Elrsk efsanesinin Trk ve Mool
Bozkurt (Brte ana) efsanesinden alnm olduu fikri kolaylkla ileri srlyor.
Fakat bir ksra yahut bir kpei emerek byyen Palias ile Nelee nam i k i z
Homerus'ta, yani eski Yunanlarda olduu gibi, bir kurdu yahut bir ayy emerek
byyen Wal-gora ve Wyrwidab ismindeki i ki z ocuk hikyesi de Slav kavimlerinde bulunmaktadr '). Bu halde motifin Doudan Batya m, yahut bilkis Batdan
Douya m gitmi olduuna hkmetmek mmkn olmuyor. Bunun gibi nasyada,
bilhassa Isa Peygamberin veldeti efsanesinde grlen kocasz gebe kalan annenin
kudsiyet kesbeden ocuu hakkndaki efsane motifi'ni Rus limlerinden G. P o t a n i
n imal ktalarnda iyi grlen yldzlar ile balyarak, bu efsanenin mene yeri
Sibiry?. olacan iddia etmi ve bunu Trk ve Moollarda ve Uygur-lardaki kdan
doan ocuk-cedd efsanesinin Batdaki n'iks diye izah etmitir 2). Fakat bu zatn
buna benzer nazariyeleri ciddi itirazlara arpmtr 3). Bu nevi mankibelerin n tarih
iin emin bir delil olabilecek ciheti eski kavimler arasndaki kltr ve akide
rabtalarn gstermeleridir, kalan taraf faraziyelerden ibarettir.
32. Tarih destanlar ise tarih hdiselere ve ahsiyetlere ait halk airleri
tarafndan sylenip halk arasnda yayan ve bu hdiseleri canlandran rivayetlerdir.
Bunlar bazan bir uzan veya muhtelif uzanlar tarafndan sylendikten ve halk
arasnna ayi olduktan sonra bir yahut bir ka air tarafndan toplanarak tasnif
olunuyor ve muntazam bir tarih eklini alyorlar. ranllarn, Ab-Manr Balhi,
Daqiqi, Firdevs, a'lib, Asadi Tusi gibi rivayetcileri tarafndan toplanm olan
destanlar, bizim de Ouz destanlarmz, Cengiz, Temr, Tokta-m Han, Edie
Mirza, Ebumuslim Horasn, Hamza al-ri'ye ait destanlar, Almanlarn Hunlarla
temaslar devrine ait Niebelungen destanlar bu cmledendir. Baz kavimler kendi
mazilerini mnhasran hikyeler, masallar ve destanlar eklinde hatrlamaktan
holanrlar. Mesel Hindliler kendi tarihlerinden ancak masallar naklederler, Iranler
de tarih mahiyette destanlar sylerler. Iranlerin islmiyetten nceki zamanlarda
yazlm muntazam tarihleri olmayp, Daqiqi ve Firdevs gi') A. H. K r a p p e, Mythologie Univrrselle , Paris , 1930, s. 89. F r e d a K r e t s c h m a r ,
Handesstammvnter und Kerberos. I-II. Stuttjart, 1938Belleten V 5941 s. 172-174.
2
) G. P o t a n i n, Erke, Klt sna neba v Severney Aziyi, Omsk, 1915.
3) B a r t h o 1 d, d. Zopiski Vostonago otdelenya Rasskago Arxeologieskago
Obestva (Icualtrra ile : ZVORAO), XXI, 0150-2.

- 44 -

bi airlerin naklettii rivayetler kabilinden, destanlar syliyerek geindikleri

anlalyor. Trk kavimlerine gelince, bunlar vakalar "mcel" dediimiz oniki
senelik takvim esasnda koyun ylnda, yahut tavan ylnda filn hadise oldu demek
kabilinden ksa ve muciz kronikler eklinde kaydetmilerdir. Orhun yaztlarnda da
yazt mellifinin hatr-lyabildii devirlere ait kaytlar bu tarzda mcel'le tesbit
edilmitir. Muahharan yazlan bu nevi h a l k tarihlerimden mesel Tonyukuk ve
Bk Hana ait paralar ve baz Turfan vesikalar uygur yazsiyle, slm devrinde da
arap harfleriyle yazlmlardr. Bunlar Moollarda da mevcut olmu, hep yar destan
mahiyetini aiz olmutur. Mesel en-gize ve ecdadna ait gizli tarih>, Mongal un
niuca Topa an (cince olarak : Yan-aobi-i), Altnorda hanlarna ait Horezml-i t e
m i Hac 'nn tarihi (Tarih-i Dost Sultan) ve ilk Osmanl rivayetleri bu cmledendir.
Bu nevi yar destan mahiyetindeki tarihler 3-4 batnda cereyan eden hdiselere ait
muciz, ksa ve ok realiste ve doru malmat vermektedirler. Fakat daha eski
batnlarn zamannda vaki olan hadiseler hakkndaki hatralar kar'; mahivet alyor.
Tarih rivayetlerde ve tarih destanlarda realiteye yaknlk nisbeti muhtelif kavimlerde ok farkl olarak grlr. Trk deetanlarnda realiteye yaknlk,
mbalaadan u z a k l k t Orhun yaztlarndan beri mahede edilen bir keyfiyettir.
Trk tarihinin en eski devirlerine ait rivayetler dorudan doruya destan olarak
yazlmtr, ki bunlardan u destan>, Hannamo, *Tn-ga Alp (Efrasyab), Trk,
drt olu ve on kam (On ok, yani garb Gktrk) rivayetleri bize ancak baz
paralarndan malmdur. Kimme-rilerin Ortaasyada baz Trk kavimleri, Hasarlar,
Rak (Urak), iil ve Haklarla birlikte yaadklar zaman anlatan Hanname bize
ancak 17 inci asrda Buharal bir zbek tarafndan efsanelerle kark yazlmas bir
ekilde vasl olmutur. Nisbeten iyi muhafaza edileni Ouz destandr. Bunda 24
kadar padiah zikrolunuyor. Burada bir ka slleye mensup hkmdarlar
kartrlm ; tam bir sllenin hkmdarlk devri tek bir padiahn mr gibi tasvir
olunan noktalar da olabi-bilir. Maamafih bu rivayetlerin tarih hayat aksettirdikleri
aikrdr.
33. Bu gibi destanlardan tarih meselelerin izah yolunda ok ihtiyatl olmak
artiyle, istifade ederek tarihin vesikalarla izah edilmi-yen boluklarn doldurmak
mmkn ve caizdir. Hatta usul ile istifade olunursa vesikalar bulunmyan devirler
iin menba iini de grrler Destan rivayetlerinin elbette ancak vesikalara uygun ve
onlarla herhangi bir il ii kli i olanlar itimada ayandr. Bir ok kavimler iin

~ 45 destanlarn bu gibi noktalar tesbit edilmitir. Mesel iraniyatlardan Schlegel,

Geiger, Nldeke, Marquart ve Chrestensen ran tarihine ait eserlerini daha ziyade tran
destanlarndan alarak yazmlar ve bu destanlarda tarihsiz olarak anlatlan bir ok
uzun yahut ksa kssalar baka baz madd medeniyet eserlerine, yazma vesikalara
dayanarak reel bir t a r i h i n tavsifi olarak kabul etmilerdir. Bunlar teyid edici kayt
Yunan ve Ltin melliflerinin yazlar, ivi, yahut pehlev yazl vesikalarn ahadeti
olduu gibi tpk tran rivayetleri gibi destan mahiyette olan, fakat ranllarn t es iri
altnda uydurulmu olmad usul dairesinde yaplan tahkikattan anlalan Arap
rivayetlerinin ahadetinden ibarettir. Eski (antik) t a ri h mtehasss slan Prof. M o m
m s e n de kendisinin eski Roma tarihine ait mehur eserinin bir ok boluklarn
destanlardan bol bol ald malmatla doldurulmutur. Bizde de Temr ile Toktam
ve Edie ve Doutrkistan diktatr Kamereddin Dulat gibi ahsiyetlerin
hayatlarna, Anadoluda Karamanoullar hayatna, Osmanl ve Krm
mnasebetlerine ait bir ok tafsilt ancak destanlardan alnabilir. Keza Osmanl,
Safev ve Krm mnasebetlerine dair, mesel Bura Gerey ve Adil Gerey sultanlarn
macerelanda ait tarih menbalarmzda, Osmanl ve Safev vakanvislerinde verilen
malmat muhakkak ki, Krm Tatarlar, Nogaylar, Kazak ve Krgzlar arasnda, Adil
Sultan"a dair sylenen ve ksmen baslm olan destanlardan ikmal edilebilir. nk
bu destanlarda bahis mevzuu edilen ve tamamiyle tarih olduunda phe olmyan bir
ok mhm teferruat bizim yazl tarih kaynaklarmzda bulunmamaktadr. Mesel
Tem-re kar Doutrkistan mdafaa eden Kamaereddin Dulat'n Altay dalarna
snd yerde lm olmas, yahut Fatih'in zamannda As-tarhan hanlarnn
baveziri olan Mangt Temrbe'in ha seferi yapt ve Istanbulu ziyareti, Safev
Iranla Krm mnasebetlerinin bir ok teferruat ; keza 1709 da Deli Petra ile
Demirba arl arasnda Pol-tava'da vki olan savalardan az nce Osmanl
devletinden yardm almak midiyle Dastan'da Terek kalesini alp Deli Petro'ya
kar yaplan byk savas Bat Sibirya'dan kalkp gelen iki engizli ehzadesinin
dare ettii tarihlerimizde kaytl deildir : Bunlar biz ancak Mangt Nogay
destanlarndan reniyoruz. Destanlardan istifade de bu destanlarda naklolunan ve
tamamiyle tarih olduunda phe olmyan bir ok mhim teferruat bi zim
vakanvislerin eserlerinde bulunmamaktadr.
Dikkat edilecek nokta btn bu nevi destanlarn itimada ayan olan ve olmyan
cihetleri hakknda muhtelif milletlerin destanlarndan istifade eden zevatn
kaydettikleri mterek hususiyetlerdir. Mesel

- 46
destanlarda asrlar getii halde hi deimedii baz arkayik isim ve tabirlerin
muhafazasndan kolay anlalan noktalar bulunur. Baz teferruatl destanlarn hamili
olan kavimlerin kabul ettii dinjerin an'aneleri ile ak tezad tekil etmediinden,
destanlar syliyen milletler bir ka defa din deitirdikleri halde bu hadiselerden
mteessir olmamtr. Mesel ben bn Fadlana ait eserimde Ouz ve saire Trk
destanlarn, ark ve imaliark Avrupann skit olmyan ve "Saklab" ismi umumisi
ile tesmiye olunan kavimleri hakknda Trk rivayetlerini (s. 309-330), eski Ouzlara
ve Masagitlere (s. 243-244), Bakurt, Macar, Mier ve Bulgar kelimelerinin
meneleri meselesiyle ilgisi grlen bahislerde (s. 147-148), keza eski killerin
menei meselesine ait mtalealarmda (s. XXXI), istifade etmiimdir. Ezcmle
Uzunkpr'de kefolunan bir aatayca Ouz destannda .bei Uygur erdi Aa er
bile, yani "Aga-eriler ile birlikte Hala, Karkl, Karluk ve Kpak'lar hakknda
onlar Be Uygur idiler" denilen cmle (s. 148) mhim bir tarihi meselesinin halline
yardm etmitir- Destanda Edil havzasnda be ve Horasanda Uygur kabilesinin
bulunduuna Agaerilerin de bu be Uygur (Be ogur) heyetine dahil olduklarna dair
bu kk teferruat uydurmakta destan syliyen eski "akn" ve "uzan"lardat
kimsenin alkadar olmadna emin olabildiimiz gibi, Agaerilerin bu be Uygur
heyetine dahil olup olmad hususunun bu destan bu ekilde syliyen Trk
kabilelerinden hi birinin kabul ettii din ve akidelere aykr olmadn de farkedebiliriz. Malm olduu zere Agaeriler Edil (Volga) sahasndan M. s. 460
senelerinde ayrlmlardr. Ouz destannn bu kk kayd bu destann Edil
sahasnda Be ogurlarn yaadklar, yahut onlara dair hatralarn daha taze olduu
eski bir zamanda (ihtimal Garbi Hunlar devrinee) sylenmi bir rivayetten alnm
olduunu gstermek itibariyle de bir kymet kesbeder.
34. Bu gibi destanlar bahis mevzuu olan esas hdiselerden ziyade kaynaklarda
istitard mahiyette temas olunan teferruatn aydnlatlma;..; iin menba olabiliyorlar.
Mesel Ebumislim Horasan destannda eski Merv ehrinde vaki olan hdiseler
anlatlyor. Burada teferruat kabilinden getirilen bir kayt bu ehrin eski topografisine
ait baz meselelerin halline medar olabilecek kadar mhim grlmtr. Ve bu kayt
arkoloji tetkikat ile teyid edilmitir1). Marquart iran ve Trk kavimlerinin eski
tarihine, rann ve Ortaasyann eski corafyasna ait
!) Bk. B a r t a o l d , K. Ittoriyi Merva
Ar.tealoh. Obfetvd, XIX, 115-133.

el.

Zapiski

Vostonago

OidtUnya /?.

- 47 -

bir ok mudil meseleleri ran destanndaki kaytlarla izah etmitir. Fakat destanlara
muhtelif zamanlarda yaplan ilvelerin asl destann bahis mevzuu ettii zamana ait
malmattan fark; keza tarih ahsiyetlere ait olarak sylendikleri haide, bunun
uydurma olduu bazen ancak zorla tesbit edilebiliyor. Mesel Ebumuslim destannn
Osmanl rivayetlerinde bu zat bir Osmanl padiah ve Krm Han ile birlikte Rus
seferine iti rak etti ri lmi ti r, bunun uydurma olduu tarih bilen herkese
malmdur; fakat bu destann farsa nshalarnn bazlarnde Ebumuslimin
Mvernnehir'in imalinde Trk hanlar ile savana ait hikye vardr, bu teferruatn
daha muahhar zamanlarda, mesel Sm-niler yahut Karahanlar ve Horezemahlar
zamannda cereyan eden bir hadiseye ait olmas mmkndr. Bu cihetten biz bu
teferruat 8. inci asr ortasnda Arap-Trk mnasebeti tarihine alamayz. Anadoludaki
slam yahut Trk ftuhat devirlerine ait olmak zere sylenen destanlardan Battal
Gazi Destan'tim kahraman malm') ise de, Cneyid Name'nln tarih bir ahsa ait
olduu malm deildir. Bu yzden bu destan tarih meseleleri izahta kullanlamaz.
Trk ftuhat, devrine ve Danimend Gazi'ye ait gibi telkki olunan Danimend
Name destannn Danimend Gazi ile ilgisi yoktur. Destan Malatya tarafndan i
gren ve orada ehid den bir gazininin hayatn anlatr. Danimend Gazi ise
Malatya emiri olmam ve kffarla tavata lmemitir. Prof- Mkrimin Halil'e gre
destanda Danimend adlandrlan zat Araplarn Malatya emiri olan ve savata ehid
den Emir mer bn Ubayd Allah al-Sa-lam olsa gerektir. Msr Memlklerinden
Sultan Baybars ismiyle balanan destan (Srat Malik al-Zhir Baybars) da hakik
tarihten ok bu zatla ilgisi olmyan eski Arap motifleri ile doldurulmu bir eserdir2).
Maruf tarih ahsiyetlere atfedilen uydurma destanlarn emsali Avrupa'da da oktur.
Tarihte kaynak olmak bakmndan tarihih yahut uydurma tarih destanlara dair
bu anlattklarma ek olarak burada tam ciddiyetle kaydetmek icabader, ki tarihi
meseleleri aydnlatmak yolunda destanlardan usule muvafk olarak istifade
edebilmek ok mkl bir itir ve bunu usuliyle yapabilen tarihi hem tarihin ilim
olarak ne demek olduunu anlam, hem de metod ve intikadn ne olduunu
tamamiyle kavram bir lim olduunu gsterir ve ancak bu gibi zevatn elinde sert
bir intikade tabi tutularak istifade edilen destanlar ok kymettar
') Bk. Itlm Ansiklopedisi I 344-361, Battal majalesi.
2) Blc. H e l m u t W * D ; e 1 i n , Zar Srat Malik az-Zahir Batbars, Bonn, 1936,
Mukaddeme s. III-V1I.

- 48 menba eklini alabiliyorlar. Bu eraite malik olmayan bir tarihi destanlara ba

vurursa baa kamaz ve btn iini berbad ede. Binaenaleyh kfi derecede usule ve
intikad yollarna vakf olmadklar halde t a r i h ile megul olanlara, tarih davalar
isbat zmnnda destanlarn yardmna mracaat etmemeyi tavsiye etmek pek yerinde
ve hayrha-hane bir tavsiye olur.
35. Efsanev mahiyetteki hikyelerle tarih hdiseleri kartran
yahut aslen tarih olduu halde zamanla bir ebed janr mahiyetini alan
rivayetleri halit a sfatiyle nc nevi olarak gsterdik Makedonyal
Iskendere ait romanlar bu cmledendir. skender tarih ahsiyet ol
makla beraber ona ait roman ve destanlara pek ok masal unsuru
karmtr. Bu destanlarn islam ekli tek bir kavmiin mill mahsul
olmayp Iran, Arap ve Trk kavimlerinin eleinden gemi olduklarn
dan bunlara bu kavimlerden her birinin destanlarn hususiyetleri ge
mitir. Bunu iin mesel N i z a m 'nin yahut N e v a y 'nin Iskendernameleri ancak bu ai rl erin kendi zamanlarnn mahsul olmak
itibariyle mhimdir. Bu rivayetlerin esas kayna Pseudokallistin deni
len ve Iskenderin tarihisi Kallistine isnadla uydurulan Yunan destan
ve rivayetidir. Bu rivayetlerinin 6 inci asra ait Srynler tarafndan
ilenen redaksiyonu, ki metni ve ingilizce tercmesi matbudur, yalnz
5-6. nc asrlarn mahsul olmak itibariyle deil, Iskenderin kendi
tarihi iin de ehemmiyeti haizdir, nk o zaman daha ellerde bulunan
Psudokallestin'lerden alnmtr. Hatt ilk Arap tarihisi V a h a b b n
M u n a b b i h tarafndan Araplarn Himyer devleti tarihe uydurularak
iskender'i "ZuM-Oarnayn" (ifte Boynuzlu) ismi altnda bir Arap
kahraman gsterilerek yazlan rivayet te ksmen byledir. Fakat son
raki Iskendernameler ancak yazldklar devrin fikirlerini eski kalba
sokan edebi mahsullerden ibarettir.
36. ac) Mankibe efsane (leende) lerden, bilhassa hristiyan aziz
leri, manastrlar, islm evliyalar ve eyihleri hakknda sylenenlerini
bahis mevzuu ediyoruz. Hazreti Ali hakknda tstanbulda Eyyub-
Ensar hakknda, Buharada Hoca Nakibend Behaeddin, Semerkandde
Quhem bn Abbas (ahizinde), Balh'te cAke, Konyada Celleddin-i
Rum, Herat'ta Hoca Abdullah. Ensar hakknda, onlarn mezarlar ile
de ilgili olarak, sylenen mankibeler mehurdur. Hristiyan leminde
bu gibi mankibeler Ata sanctorum (azizlere ait vesikalar) unvan al
tnda toplanarak neredilmilerdir. Bunlardan mesel 5-8. nci asrlarda
hkm sren Merovving kratlar devrine ait hristiyan azizlerin menkibeleri <German tarihi abideleri (Monumenta Germaniae Historica) kl-

_ 49 liyatnn ayr bir ubesi sfatiyle Scriptorum rerum Merovingicarum un-vaniyle

mteaedit cildler halinde neredilmitir. Bizde ise bu gibi mankibelerin tarih menba
sfatiyle kymeti daha lykiyle anlalmad iin toplanmamlar. Yalnz bu deil
1931-32 knda Temr tarihine ait derslerimde Temrn zuhurunu hazrlyan fikir
cereyanlar meselesini izah ederken A b d u r r a h m a n Cm nin tasavvuf
eyihleri hal tercmelerine ait Nefeht al-uns nam kitabn ona H -seyn a l K s f ve Alisir N e v a y gibiler tarafndan yaplan zeyilleri ve
ktphanelerimizde Hoca Nakibend ve halifelerine ait mankibe kitaplarnn
yazmalarn mahaz sfatiyle gstermi ve onlardan malmat nakletmi olmam
dolaysiyle mebuslardan birisi beni muzr kitaplar mehaz sfatiyle kullanyor diye
merhum Atatrke jurnal etmiti.
c

Aizze mankibeleri bize ounca yazl olarak gelmitir. Fakat bunlarn oa

ifah rivayetlere dayandndan biz de bunlar ifah rivayetler srasna koyduk.
Menkibeler de, yukarda zikrettiimiz destanlar gibi, tarih tetkikat iin mhim menba
olabilirler. Bunlarn nevileri ve onlardan tarih iin istifade imknlar V.
S c h u l t z e (Allgemeine Enziklopdie der Wissenschoften und Kunst von Ersch
und Gruber'a 2. Sektion. Teil 42. 1888 de "Leende" maddesinde) ve H.
D e l a h a y e (Les legendes hagiographiues, Paris, 1906) tarafndan etraflca
anlatlmtr. Bu nevi menkibeleri yazanlarn zayf cihetleri, yani taptklar azizler,
evliya ve maaihe ait uydurmalar bilhassa hangi merkezlerde dnd tesbit
edilebiliyor; bu tesbit edildikten sonra uydurmalar sahasnn dnda kalan haberler,
intikad esaslarna tabi tutularak, istifade edilirler. Bundan kat'inazar bu menkibeler bu
nevi azizlerin ve eyihlerin muayyen memleketlerin ahalisinin efkr zerindeki
tesirlerini gsteren vesikalardr. Azizlerin ve eyihlerin hayatlarna ait teferruatta,
onlarn kerametlerine ait hikyelerde tarih hdiselere temas ediliyor. Mesel
Ortaasya Trk evliyasndan 16 nc asrda yayan Mahtumi Aczam mankibesinde
eyhin Maveran-nehirde Cizak ile Srderya arasnda hi su bulumyan lde
gsterdii keramet sylenir. Bundan biz bugn "Mirza l" ismi ile maruf olan bu
ln eyhin yaad 16 inci asrda, gya Srderyadan kanallar karlarak ska ve
iskn edilmi olduu hakknda baz mhendislerce matbuatta yazlan fikirlerin yanl
olduunu reniyoruz. Bu mhendisler bu Mirza lnn batan baa iskn kabil ve
vaktile iskn edilmi bir saha olduunu iddia ediyorlard. Demek bu gibi menkibeler
memleketlerin imar ve iskn tarihlerini renmek iin de faydal oluyorlar. Hoca
Behaeddin Nakibendi'nin nshalar ktphanelerimizde
Tarihte Usul

F. i

- 50 bulunan menkibelerinin birinde o zamanki aatay emirleri arasndaki

mcadele, muharebe ve entrikalardan bahsedildii gibi, alk seneleri
geldiinden, o gnlerin ekmek fiyatndan, ve "cadl'* denilen Horezm
dirhemlerinin kymetinden istitrad olarak haber verilmektedir. Bunlardan biz
o devrin siys hayatna, (Emir Hseyin ile Emir Bayan Sul-duz'un tarihlerde
tafsilt verilmiyen muharebelerine ve bunlarn nerelerde cereyan ettiine) ve
memleketin o zamanki iktisad hayatna ait malmat elde ediniyoruz. Bir
hristiyan rahibinin, vaktiyle manastrn messisi olan bir azizden, onun
kerametlerinden bahsederken bilhassa hangi noktalarda samim olarak
yanlmakta olduu ve kerametleri nerelerde arad avrupal tarih
mnekkitleri tarafndan tesbit edilmise, bizde kendi eyihlerimizin mridleri
ve halifeleri, stazlar hakknda verdikleri malmatn ne gibi noktalarnda
fazla zaiflik gstermekte olduklarn tetkik ederek aydnlatmalyz. Biz bunu
yaparsak bu men-kibelerden istifadenin usuln tesbit edersek, onlar da bizim
tarihimiz iin kymettar menba olurlar*.
37. ad) Hikyeler ve anekdotlar muhtelif ahslarn ve devirlerin
karateristik cihetlerini tebarz ettirmek maksadiyle sylenirler. Biz Hoca
Nasreddin latifelerini biliriz. Bu zat tarih ahsiyet olduu takdirde bile bir
umum mankibev ahsiyet eklini alm, muhtelif devirlere t Trk latifeleri
onun ismi etrafnda toplanmak det olmutur ; binaenaleyh bu latifeler tarih
iin mehaz olmaz. Ancak edeb mahsuller meyannda yer tutarlar Anekdot>
tabiri Avrupallarn stlahnda yalnz latifelere deil, ksa tarih hikyelere de
itlak olunur, islm eserlerinden mesel Muhammed A v f 'nin Cavmf lhikyt va lavmf r-rivyt kitab, A b h 'nin trkeye ve franszcaya da
tercme olunan al-Musfafraf fi klli faninin mastazraf kitab gibi tarih hikye
mecmualarna da anekdot denilmektedir. nk bunlar ifahi ltifeierle
baldrlar. Bu yzdenbz yazma telifleri de burada ifahi rivayetler meyannda
bahis mevzuu ediyoruz. slm arknda bu nevi anekdot kitaplarna
muhzart kitaplar denir. Bu nevi anekdot (muhzara) kitaplarndan
bazlar, mesel imdi zikri geen Muhammad Avf'nin eseri hakik tarih
rivayetleri cami bulunmaktadr. Bu mellif naklettii hikyelerin hangi
menbadan alndn da bazan gstermitir. Menbalar gsterilmiyen
hikyelerimden bir ounun da nereden alnd eser zerinde tetkikatta
bulunan Hindistanl Muhammed N i z a m e d d i n
tarafndan tesbit
edilmitir'). fslm lkelerinde muhzarb kitaplarnn
*) M u h a m m a d . N i z a m e d d i n ,
London, 1929.

Introduction to the Jami'ul-hikyat of Auft,

 51 tertip ve tanzimi iin'kabul edilmi ve az ok farkl sistemi de olmutur.

Mesel cAvf zikri geen avmi11 l-hikyt kitabn 1) insanlarn snflar
ve onlarn arasndaki mnasebetler, 2) eyi ahlk 3) kt ahlk 4) acayibi lem
ve hayvanlar diye drde taksim etmi, birinci ksm peygamberler, evliyalar,
halifeler, hkmdarlar, vezirler, kadlar ktipler, mneccimler, airler,
musikiinaslar, gibi faslalara; ikinci ksm alkanlk, tedbir, sadakat,
muhabbet, misafirperverlik ve saire ahlk ve muaeret mevzulanna ayrlm
ve hikyeler de bu fasllara gre tanzim edilmitir. Q a z v i n i
A s t e r a b d i tarafndan 1614 (1023 hicr) da telif olunan ve byk bir
cild olarak 1910 da Tahranda baslan fars Trix-i Buhagra nam anekdot
mecmuas ise bata 1) eyi ve kt ahlk, 2) insanlar ve snflar arasnda
mnasebetler, 3) acayibi lem diye byk ksma, sonra da teki eserde
olduu gibi fasllara taksim olunmutur. Her iki kitabn acayibi lem ve tabiat
ksmlarnda corafya, denizler, nehirler, dalar ve ehirlere ait malmat ile
beraber ma'adin, nebatat ve hayvanat hakknda muhtelif asrlarda yazlm,
itimada ayanik bakmndan ok farkl eserlerden malmat toplanmtr.
Bunlarn coraf ksmlarnn dier slm coraf eserlerinden fark, verilen
malmat hikye tarznda sralanm olmasdr. Yani anekdot mecmualar
olmakla beraber bu nevi arab ve fars muhzart kitaplar bazen pek kymetli
tarih menba iini grmektedirler.
38. ae) Fkralar diye muhtelif mehur ahslardan naklolunan ve azdan
aza sylenip gelen hikmetli szlere denir. Bunlara baz Avrupa dillerinde
<kanatl szler de denir. Bunlarda latifeler gibi ekseriya uydurulmu veya
tarih olanlar da oktur. slm edebiyatnda bu nevi fkralar bilhassa AbONuvs ve Mtnebbi, farslardan cUbayd Zkni, Trklerden Nevay ve
Bennayi gibilere nisbet edilenlerini zikredebilirim. Bizde bu gibi tarih
fkralar maalesef toplanmamtr. Arapa eserlerden M u f a z z a l b i n
Salma h'nin gat al-'arab fi mc^nii m yacricala alsinati 'l-Q5mma fi
amlihim va muhvartihim min kalmi 'l-carab (Istanbulda Elcevaip
matbaasnda baslmtr) nam eseri maruftur. Avrupada maruf tarih fkralar
ezcmle D. L a d e n d o r f (Historisches Schalgzurterbuch, 1906) ve G.
B u c h m a n n (Geflgelvorle, 1918) taraflarndan toplanmtr. Umumiyetle bu nevi fkralardan da tarih eserlerde ancak ihtiyat kaydi ile istifade
edilebilir.
af) Tarih darbmeseller diye ahslar ve vakalara nisbetle sylenen
ataszlerimizde de bazan tarih ahslarn veya kavimlerin

- 52 isimleriyle ilgili olarak sylenenleri vardr. M a h m u d K a g a r de (1,

36667) ku yuvazi sagskan, budun yuvaz bansgan meseli o cmledendir
ki, Isskgl civarnda 11. inci asra kadar yaam, sonra baka Trk
kabilelerine karp ortadan kaybolmu olan Bansgan kabilesinin karakterini
gstermektedir. Nogaylardan Edie'ye, Altnorda devrinden irene eene
nisbet edilen szler, son kazak hanlarndan Barak ve Bob Hanlara, Ahmed
Yeseviye ve Trkmenlerden Mahtum K.ulu'ya nisbet edilen darbimesel
kabilinden szler vardr, islm milletlerine mensup tarih ahsiyetlere nisbet
edilen hikmetli szler ve tarih darbimeseller c A b u - M a n r c A b d a l M a l i k al- aclibi tarafndan Ahsin 't-kalim ve Ahsanu m samFtu
unvanlar altnda toplanan szler bu darbmesel ve fkralar zmresine girer ki,
Msr ve Istanbulda baslmtr.
b) YAZILI HABERLER
39. Yazl haberler tabiri nce ifah olup sonradan yazlm deil, daha
bidayette yazl olarak nakledilen haberlere, kitabelere, ecerelere,
vakanuvislerin eserlerine, takviriler ve hal tercmelerine itlak olunur. ifah
haberler azdan aza naklolunurken deitirmelere, ilvelere maruz kald
gib, yazl haberler de istinsah edenler yahut nakiller tarafndan ekseriya
tahrife uryorlar. Maamafih ifah haberlerin azdan aza naklolunurken
maruz kald deiiklikleri kontrol etmek her vakit kabil olmad halde,
yazl haberlerin deime safhalarnn kontrol, asl menbalar elde olduu
takdirde, pek mmkndr. Yazl rivayetler bize ya asl ekli ile yahut
aslndan bilvasta nakledilmek suretiyle vasl olurlar. Biz burada yazl
haberlerin muhtelif nevilerini srasiyle bahis mevzu edeceiz:
ba) Kitabeler'den burada bilhassa eski Msr hieroglifleri, Smer Asur,
Babil ve Iran ivi ivi yazl abideleri, Roma ve Bizans devri kitabeleri, bizim
Trk asarndan Orhun yaztlar ve islm devrindeki kitabeler, mesel
Ktahyadaki Germiyanolu Yakub Beyin byk trk-e vakfiyesi,
Istanbuldaki Okmeydan ve eme kitabeleri zikredilmelidir. Romallarn
kitabelerinden imparator Augustos'un kendi hatralarn muhtevi Ankara
kitabesi mhimdir, ki ilm eserlerde ltince olarak Monumentum Ancyranum
ismiyle zikredilir. Bunun mnderecesi E. D i e h 1 tarafndan Res gestate divi
Augusti ismiyle 1918 de 3 nc defa nerolunan eserde bittafsil anlatlmtr.
slm kitabelerinden Msrda ve nasyada bulunanlar Msrdaki Fransz
arkeoloji enstits tarafndan yava yava
nerolunmaktadr.
Trk
lkelerindeki islmi

- 53

kitabelerden ancak pek az ksm toplanmtr. O cmleden smail Hakk Bey

ile, Halil E d h e m B e y i n Kayserideki, ayni smail H a k k Beyin
Ktahya,
Sivas,
Karasi
ve
dier
ehirlerdeki
kitabeleri;
A b d u r r a h m a n e r i f Beyin Ahlat ve Erzurum kitabelerini,
M e h m e t B e h e t Beyin Kastamonu, Van B e r c h e m ile Halil E d
h e m'in Amid (Diyaribekir) kitabelerini tasvir ederek nerettikleri eserleri,
merhum T e v h i d Beyin makalelerini zikredebiliriz. Kitabeler ekseriya
talara, yahut inilere, bazan da demir, bakr ve tonua yazlr.
Horezmahlarn rgen'teki bir kitabesi kuruna yazlmtr. Kitabeler tarih
menbalarn en esas ksmlarn tekil ederler. Msr hieroglifleri, ivi yazl
kitabeler, Nil sahas ve nasya tarihi hakknda nce Yunan menbalarnn
verdii malmatlara dayanarak kurulmu olan bir ok faraziyelerin
yanllklarn meydana karm ve bu tarihin karanlk safhalarn
aydnlatmtr. Orhun yaztlarnn, uygurca, moolca ve sryanice kitabelerin
Ortaasyann mudil tarihini aydnlatmakta ayn ehemmiyeti haiz olmutur.
slm devri kitabelerimiz de ayn dereeede kymettardr. Daha 1936 senesinde
yazlan bir ilm eserde Bizans menbaalarnn kaytlarna dayanarak
Eskiehirin Seluklular devrinde mevcut olmad, burasnn ancak
Osmanllar devrinde bir ehir eklini ald ileri srlmt1); fakat
Eskiehirde-ki Alaeddin camiindeki Cce Beye ait arapa kitabe burada daha
1262 senesinnen nce, yani Seluklular devrinde yalnz bir deil 18 cami
bulunduunu katiyetle isbat etmitir 2).
43. bb) ecereler (geneoJogie) eski Yunanllar Olympia'da galip
gelenlerin listelerini, keza Atina zadegan Archonotle.rin ecerelerini tertip
ederlerdi. Romada da konsllarn hkmet senelerini sonra da papalarn
papalk senelerini gsteren listeleri bulundurmulardr. Bizde Osmanl
devrinde mlkiye memurlarnn, vezirlerin, eyhlislmlarn listesi
tutulmutur, ki K t i p e l e b i 'nin Takvim t-teva-rih'ine eklenmitir.
Cermen kavimlerinin zadegan arasnda da ensabn zaptna ve ecerelerin
tertibine ehemmiyet verilmitir. Maamafih ecere tutmak usul daha ziyade
ark kavimlerinin detidir. Bunlardan bilhassa Mool devrine ait ensap ok
mazbuttur. engizin ecdadnn ve ahfadnn 1300 senesine kadar ki eceresinin R e i d e d d i n ' i n idaresinde tertip edilen nshas acbi Penc-gne
ismi ile maruf olmutur, ki baz yerleri uygur harfleriyle yazlan
') Byzantion mecmuas, X, Bruxelles, p. 35 39.
) Trk Tarih. Arkeoloji ve Etnografia Dergisi, II, 263.

 .54 yegne nshas Topkap Saraynda (N. 2937) bulunmaktadr. Bu esere

Temrller devrinde Muciz al-ansb ismi verilerek 1426 (h. 830) senesine
kadar getirilmi, sanra Hseyin Baykara zamannde bir daha ilveler
yaplmtr, ki nshalar Paris Mill Ktphanesinde (anc. fond Persan, N. 67)
ve Londrada British Museum'da (R i e u, Catalogue of the Persian
manuscripts, s. 183) bulunmaktadr. Bu ecerelerde bazen ufak ocuklar,
ocukken lenler bile kaydedilmi ve ocuklarn anneleri ve bunlarn hangi
kabileden geldikleri de zikredilmitir. Bir de Topkap Saraynda Baysungur
Mirza'nin hat ve resim albmnde (hazne ksm N. 2152) Temrn, selef ve
haleflerinin uygur harfleri ile yazlm eceresi vardr, ki Alangua ve Temr
ve ahruh dahil olmak zere bir oklarnn resimleri de verilmitir. Kazak
uruglar arasnda yayan Cengiz oullar btn son asrlarda kendi ensap ve
ecerelerini itina ile zapt etmilerdir. Bunlar Kazaklardan ahkerim ve
kazan-l Ahund Kurbanali neretmilerdir. Almanyada ecereleri toplyan,
onlar muhafaza eden ve neriyatta bulunan genealogie cemiyetleri vardr.
Bunlardan "Gotha Cemiyeti" nin neriyat bata gelmektedir. "Gotha Saray
takvim neriyat" ismini tayan bu dergi 1764 denberi her sene kyor. Yine
Herald Cemiyeti tarafndan neredilmekte olan Deutsches Geschlechtsbuch
imdiye kadar 56 cild kmtr. Trkiyede pek bol olan bu nevi ensap
defterlerinin cem ve zaptna daha itina edilmemitir.
41. be) Vakanuvisler 'in eserleri, annal ve kronik'ler milletlerin
medeniyete biraz daha ykseldii devirlerde yazlmaa balamtr.
Msrllarn kaytlarndan yukarda bahsettik. Asur krallarn da vaka-nuvisleri
olmu. Bunlardan kral AssurbanipaFn toglalar zerine yazlm olan
vakayinamesi 1856 da Ninive'de yaplan harfiyatta bulunmutur. Bununla
beraber takvimler ve hristiyan milletlerde paskalya* gnlerini gsteren
fihristler, manastrlarn tesis tarihleri, onlarda yayan rahiplerin
vakayinameleri mebzul bulunmaktadr. Bunlardan bizim Trk tarihi iin
bilhassa Rus ve Leh vakayinameleri (letopisi) bilhassa 11 nci asrda yazlmaya
balam, fakat 10 uncu asrn hdiselerine ait baz mhim kaytlar da ihtiva
etmektedirler. Mesel biz Hazarlar Edil Bulgarlar, Koman ve Peenek gibi
kavimlerin tarihlerini ve Rus-yada Mool hakimiveti devrini en ok Rus
vakayinamelerinden reniyoruz. Vakanuvisler her eyi sene besene, hatta ay
be ay tesbit etmiler, bir ka sene sren" vakalar ekseriya muhtelif sene ve
aylarn kaytlarnda zikredilmektedir. Fakat Rus rahipleri, mesel Leh ve Macar rahiplerine gre, ok cahil insanlar olduklarndan verdikleri malmat
arasnda kltr hayatn tenvir edecek kaytlar pek azdr. Fa-

- 55 kat slm kaynaklarndaki haberleri bilhassa kronoloji bakmndan ve arap harfleriyle

yazlan ve okunamyan isimlerin Rus vakanuvisleri mhimdir. Fakat bu Rus ve Leh
vakanuvislerinin kaytlar ancak Do-uavrupa'da yayan Trk kavimlerinin tarihine
aittir. uml ve bilhassa kltr tarihi bakmndan kymeti, dikkatlilik itibariyle in
vakanuvislerinin kaytlar ok yksek mevki tutar; bunlarn eksii has isimlerin
kaydinde uradklar mklttr, islm vakanuvislerinin kaytlar, bilhassa
cenubigarp Trklerinin tarihi bakmndan ok mhimdir. Bunlardan bilhassa
T a b a r i maruftur. Onun devam olan i-lat al-arlb ve bn M i s k a v a y h
kronikleri nemlidir. Bir de I b n a 1 - A i r tarihi vardr. Bu kitaplar Avrupal
msterikler tarafndan tenkidi mtn usulyle (bn Miskeveyh ise bir de faksimile
olarak) tab edilmilerdir. Bunlardan baka bn a l - K a r , bn a l - C a v z i ,
Sibt bn a l - C a v z Z e h e b i , Msrllardan M a q r i z i, bn Aya, b n
T a n g r i b e r d i gibilerin mufassal kronikleri ve Ayntapl B e d r e d d i n
'Ayni 'nin byk kronii vardr, ki bunlar hakknda bu kitabn sonunda menbalar
listesinde malmat verilecektir. Mool devrinde bilhassa ilhanlar ve Te-mrller
devrinde hkmdarlarn has vakanuvisleri bulundurulmu, bunlar uygur bahlar,
yani ktipleri olup vakalar uygurca kaydetmiler, sonra bunlar tanzim edilerek
Trihi Hn eklinde yazlmlardr. Bu uygurca vakayinamelerden bir nshasnn
isimleri ksmen uygurca yazlan faris tercmesi Tarihi Yasa ismiyle 1920 ye kadar
Buharada hhmet saraynda (Erk'te) bulunmutur. Aslnda Mirza Isa-meddin
Karavulbegiye ait bulunup emir tarafndan msadere edilen bu eser Ruslar 1920 de
Buharan igal edip Erk'i bombardman ettiklerinde telef olmutur. Osmanl devrinde
saraya mensup vakanuvisler asrn vakayiini muntazam olarak tesbit etmilerdir.
Bu eserler bize farsa redaksiyonlarnda vasl olan lhanlar ve Temrller ve Safeviler devri vakayinamelerinden farkl olarak trke olarak gelmitir. Osmanl
vakayinameleri bize Trk tarihini trke yaplan eserlerden renmek imknn veren
ilk mufassal trke tarih kaynaklardr. Osmanl vakayinamelerinin listesi bu
derslerin sonuna ilve edilecektir. Maverannehirde Hive ve Hokand Hanlklar
zamannda da bir ok vakayinameler de trke, Buharada ise farsa yazlmtr.
Bunlarn listesi de bu kitabn sonunda ekli olacaktr.
Vakayinameler vakanuvislerin bizzat kendi zamanlarna ait kaytlarn ihtiva
etmeleri nisbetinde kymettar oluyorlar. Vakanuvislerin bazs, azledilmek, ya baka
memuriyetlere tayin edilmek, veya ni olarak vefat etmek yznden eserlerini bir
kitap ekline sokamam-

- 56 lar.'bunlarn kaytlarn halefleri tanz imetmilerdir. Mesel Osmanl vakanuvislerinden Vasf Efendi tarihinin bir ksm Enver'nin msveddelerinden alnmtr.
Tabii ki vakayinamelerin bu gibileri bazen pek noksanl oluyor.
Zamanmzda ise tarihleri kronoloji srasiyle yazmayp mevzulara gre tertip
ediyorlar. Maamafih mektep talebelerine tarihi sene ve vakayi srasiyle ezberlemeyi
kolaylatrmak iin "tarihi cedvellcri'' tertip etmek deti olduu gfibi, yakn
zamanlare hdiselerini, bilhassa gazeteciler, kolay hatrlyabilmek iin bir ka
senelik cihan vakayiini gn begn tesbit edip yazan eserler nerederler. O cmleden
Londra-da kan News Chronicl gazetesinin byle takvimleri malmdur. Tr-kiyenin
cihan harbinden sonraki hayat iin byle bir kalendar' Prof. J s c h k e telif
etmitir, ki N i y a z Aksu tarafndan trke-ye evrilerek fakltemiz neriyat,
srasnda bastrlmtr.
42. Hristiyan kilise ve manastrlarnda tutulan takvimler gibi islm milletleri,
bilhassa Osmanllar da takvim tutmulardr, ki ktp-hanelerimizde#mevcuttur.
Bunlardan Konya Mzesi ktphanesinde 2120 numarada bulunan Mecmtfat rresail' de M s t e n c i d l-Mev-1 e v 'nin 15 nci asrn banda Emir Tahraten'in
zamannda Erzincan taraflarnda cereyan eden hdiseleri gayet ksa olmak risalesi
sayesinde Temrn Dou Anadoludaki icraatna ait baz mhim teferruat tesbit
etmek mmkn olmutur. (Bk. islm Ansiklopedisi, II, 390); Dou Avrupa hristiyan
milletlerine mensup rahiplerin manastrlarda tuttuklar vakayinamelerde umum siyas
hdiseler kaydedilmi bulunmakla beraber bunlar en ok manastr hayatna din
hayata ait teferruat ihtiva ederler. Maamafih halk ktleleri iinde yayan rahipler
halk tabakalar arasnda cereyan eden hdiseleri de kaydetmilerdir. Osmanl
vekanvisleri saray mensuplar olduklarndan bilhassa saray ve paytaht hayatn,
harpleri, bir saray mensubunun renebilecei siyas hdiseleri kaydetmilerdir.
Vilyetlerde halk ktleleri arasnda cereyan eden hdiseler eksik aksettirilmitir. Biz
de memleketin muhtelif taraflarnda hristiyan manastrlarna benzer tekkeler olmusa
da onlarda vakayinameler tutmak deti olmam ve tekkeler hristiyan rahip
kadrosunun yerini tutan ve onlara benzer hayat artlarnda kadroya mlik
olmadklarndan onlarda muntazam vekanvislikle megul olunmamtr. Maamafih
bizde de ayr tavaifi mulke tahsis edilen eserler mahall mellifler tarafndan mahall
hdiselere ait eser, risale manzum yazlan yazlm ve zikri geen Erzincanl
Mstencidi Mevlevi'nin takvimi gibi takvim tutan zevat olmutur. Btn bunlar bizde
saray, hkmdar, ve paytaht hayatn aksettiren resm vekanvislerin

- 57 vilyetler ve halk ktleleri hayatn aksettirmek hususundaki eksiklerini telfi etmek

iin faydal kaynaklardr.
43. bf) Hal tercmeleri. Hal tercmeleri nce mezar talan yazlarna veya
vakanvislerin her ayr sene hdiseleri srasnda o sene vefat edenlere ait verdikleri
malmata mnhasr kaliyordu. Hal tercmeleri yazmak bilhassa in tarihilerinde
mutaddr, ki slle anrca/'larna ilve edilirler. Avrupada hal tercmesi
ansiklopedileri, yahut klliyatlar olduu gibi slm Aleminde de mteaddit ahsn hal
tercmelerini bir araya toplayp vefiyat yahut rical kitaplar vcude getirmek
deti, bilhassa hadis ilminin tesiri ile ilerletilmitir. O cmleden Sam cni'nin Ansb
kitabn, Yaqt Hamavi'nin rd al-arib nam eserini, I b n X a 1 1 i k n 'in Vafiyt
al-acyn'm, X a 1 i 1 bn. A y b e k a l - a f a d 'nin Al- Vfi bi-'l-vafiyt nam
eserini, trkeden de aq5qu nu'mniye tercmesini ve zeynili zikredelim. slmlar
ayr ihtisaslara ait olarak da hal tercmesi kitaplar vcude getirmilerdir. Ezcmle
vezirlere ait eserlerden C a h i y r 'nin ve Hill a 1 - b i'nin Tnx al-vuzar, M
i r x o n d'un farsa vzera tarihi, trke Hadikat l-viizera; kadlar ve valiler iin a l K i n d ' n i n Tarix-i vult va quzt-i Mir kitab; tabipler iin bn U a y b i ' a
telifi olan Tabaqat al-atibb, filozoflar iin A 1 - Q i ft 'nin eseri olan Trix alhukum, fakihler yani din hukukular iin: haneflerden 1 b n Q u t 1 u b 'nin Tac
al-tarcim fi tabaqt al-hanafiya, A b d u 1 h a y a l - L u k n a v 'nin Al-Favaid
al' bahiya fi tarcim al-hnafiya, afii-lerden de Ab 'mir a l - H a r a v i 'nin,
A b - B a k i r Taqi-a 1 - d i n 'in, ( Abd a l - v a h h b a l - S u b u k 'nin
Tabaqat alffiya nam eserleri; mutasavvflar iin A b Nu'ayra a l - A z d a I
-N i s b 0 r i 'nin Tabaqt al-fyn F a r i d e d d i n ' A t t r ' m Tazkira-i
Avliy, c A b d - A l l a h b i n M u h a m m e d a l - H a r a v i 'nin Tabqt alsfiya, al-luavyn va 'l-nuhl nam eserleri; arab airleri iin bn Q u t a y b B 'nin
Kitb al-icr va'l-ucra; ran airleri iin M u h a m m a d cAvf 'nin Lubb lalbb ve D e v l e t a h Sa-m a r q a n d 'nin Tezkira-i ucar kitaplar; Trk
airleri iin de saylar -ok olan Tezkirei uar kitaplar zikredilmelidir. Bundan
baka slm milletlerinde ressamlar, musikiinaslar, hattatlar gibi sanatkrlarn hal
tercmeleri iin de ayr eserler vcude getirilmitir.
Bu nevi hal tercmeleri medeniyet tarihi zerindeki tetkiklerde mracaat
edilecek ilk mercilerdir. Bunlar bilhassa fikr hayatn inkiaf tarihini renmek iin
ok mhimdir. slm ulemas, siyasleri, mehur ahsiyetleri iin toplu bir tercme-i
hal lgati da Fransz, ngiliz ve

- 58
Alman dillerinde yaynlanan slm Ansiklopedisi (Encyclopedie de l'Is-lam) dr, ki
drt byk cilt ve bir ilve cilt olarak Leyden de intiar etmi ve trkesi de
fakltemiz tarafndan ilvelerle neredilmektedir.
Dier milletlerden mesel ngiliz mehurlarnn tercme-i halleri iin L.
S t e p h e n and S. L e e . Dictinnary of national biografy, 1885 Fransz mehurlar
iin C h . D e z o b r y etTh. B a c h o l e t , Dic-tionnaire general de biographe
et d'Hisloire Almanya iin Allgemenie deutsch Biographe, 1875 ; eski Yunan, Roma
ve saireden balayp zamanmza kadar geen devirlerde yaayan ehasn umum
biografisi iin kullanl ve toplu eser olarak C h a r l e s Dez orby 'nin lgati daha
mufassal bir eser sfatiyle L. G. M i c h a u d, Nouvelle biograp-hte universal
ancienne et moderne, Paris 1843 1865, 65 cilt, birde byk milletlerin byk
umum kamus, ansiklopedileri gsterilmek icabeder.
T e r c m e - i ahval ve t e k i r e kitaplarndan da ancak orjinal-te'lif
mahiyetinde olanlarnn rnenba' sfat ile kymeti vardr. Ansiklopedilerden de mesel
eski Yunan ve Roma ilimleri ve medeniyeti tarihine tahsis edilen ve beynelmilel
mehur byk limler tarafndan neredilen P a u l y - W i s s o w a Ansiklopedisi
ve zikri geen slm Ansiklopedisi, E b e r t'in Kabettarih Bilgiler Ansiklopedisi gibi
tetkik mahiyetinde mehazlar gsterilerek yazlan ilm ansiklopedilerden elbette ilm
eser olarak istifade edilir.
Asl menba'lardan renilecek mevzulara ve ahslarn tercme-i haline ait
malmat mehaz gstermeden yazlan umum ansiklopedilerden nakletmek bir ilm
eser iin caiz olmaz. Mesel, Celleddin Rum hakknda kendi olu, mridleri ve
talebeleri tarafndan yazlan eserler ksmen matbu olup elde mevcut olduu halde bir
ilm eserde bu zattan bahsederken, bu ilk menba'lardan istifade etmeyip, e m s e d-d
i n S a m Be y'in Kamus l-aclm kitabndan malmat nakletmek ve onu mehaz
olarak gstermek caiz olmaz. Bizde umumiyetle tarihe ait ilm olarak yahut iml
olmak iddias ile yazlan eserlerde Kamus l-aclm ve la Grande Encyclopedie gibi
umum kamuslar mehazlar srasnda zikrediliyor, ki doru deildir. Fakat bir ahsn
tercme-i haline ait malmat asl menba'larda grlmedii halde bunlar umum
tercme-i hal kamuslarnda zikredilirse, bundan elbette istifade edilir. Byle
kamuslarda ounca mehaz zikredilmediinden mesel, emed-din Sm'den bu nevi
malmat nakledilecek olursa Kamus l-acalm sahibi bu zat hakknda filn malmat
veriyorsa da nereden aldn zikretmiyor diye zikredilmelidir (Kamus l-aclm'da
mesel bize ma-

 59 lm tezkerelerde grlmiyen baz airler hakknda malmat vardr). lm

eserlerde byle umum kamuslarn hatalarn gsterip gitmek te iyi bir idir.
44. bg) Otobiyografi ve hatralar. Otobiyografi, bir zatn kendisi
taralndan yazlan tercme-i hali ve hatralar (memoire) bilhassa
zamanmzda moda olan eserlerdir. Eski alarda byle eserler nadir
yazlrd. Seza r'n hatralar malmdur. Bizansllardan mparator
K a n t a k u z e n o s'n eseri byle hatra eklinde kaleme alnmtr.
Geen asrda Fransada byk Fransz ihtilli zamannda ve ondan evvelki
istibdad devrinde balarndan geenleri yazan hatrac-lar zuhur etmitir.
Sonra byk devlet adamlar hatralarn yazmlar, o cmleden birisini
Bismark'n prens Blovv'un, bilhassa harb~ umumden sonra ekseri devlet
adamlarnn kardklar hatralar ayan- dikkattir. Bizim Trklerde bu
neviden olmak zere Temr'n genliine ait hatrasndan bir para
(Malfuzt-i Temur) 17. asrda yaplan ilve ve uydurmalarla kark olarak
bize vasl olmu. Sonra onun torunlarndan B a b u r Mirz a'nn gayet
enteresan hatralar (Baburname) vardr, ki karakter itibarile Roma
mparatoru Sezar'n hatratna benzer. Osmanl rical-i devletinden Said
Paann Hatrat ve Atatrk'n byk Nutk'u mhim eserlerdir.
45. bh) Seyjyhatnmeler. Ayr devirleri tarihini renmek iin
seyyhatnameler pek mhim menba'drlar. Bunlarn bir ouna ngilizler
mehur seyyahlar Hyklut (Haykliyut) namna tesis edilen cemiyetin Hyklut
society series unvan ile yzlerce cilt tekil eden seriler halinde
neretmilerdir. Seyyhatnameler bizim tarihimiz iin kaynak olmak itibariyle
ayr bir ehemmiyeti haizdirler. nk yabanc seyyahlar daima bizim dikkat
etmediimiz hususlar grmlerdir. Bizim Trk tarihi iin bilhassa 10. asrda
seyyahat I bn F a d 1 n 'in, Moollar devrinde seyyahat eden P l a n o
C a r p i n i , R u b r u k , M a r c o Polo 'nun ve I b n B a t u t a 'nn
Temr devrindeki seyyahlardan spanyal C 1 a v i j o 'nuu seyyhatnmeleri
mhimdir. Bu gibi seyyhatnmelerin ark Asyaya aid olanlar H e n r i Y u
1 e Marco Polo'nun seyyhatnmesinin ilm nerine ilve ettii notlarnda,
Cathay and the zuay thither yani Hatay ve ona giden yol namile toplad
cihetlerde, gene G a b r i e l F e r r a n d , Reltios de voyages et textes
geographiues arabes, persans et turks relatifs a VExtreme-orient du XIIle au
XVIIIe siecles, Paris 1918-1914 de bir araya getirilmitir. 16. Asrda ngiliz
A. J e n k i n s o n 'nun Rusya tariki ile Ortaasya'ya seyyahat, Murad II
devrinde Trkiyeyi ziyaret eden B e r t r a n d o n

- 60 de la B r o c q u i e r e, Sleyman Kanun zamannda Trkiyede bulunan

Avusturyal B o b e k 'in eserleri, ah Abbas zamannda iran'a giden
ingilizlerin iki birader Shierly'nin, sonra alman Olearius (1635-1639) un ve
Fransz mcevherat Tavernier, Charden, Raphael du Mans'n iran'a
seyyahatnmeleri, Nadir ah zamannda iran'da bulunan Avrupallarn
htralar, seyyahatnmeleri bu lkeler hakknda yerli mverrihlerin verdii
malmat pek ok noktalarda itmam etmektedir. 17-19. asr Avrupallarn
seyyhatnme ve dier tetkikatn gz nnde bulundurmadan yalnz yerli
mverrihlere dayanarak bu asrlardaki Trkiye, ran ve Hind'in ve
Ortaasya'nn tarihini aydnlatmak kabil deildir. Bunun gibi bizim kendi
seyyahlarmzn yazlar da mhimdir. Ezcmle kayd- ihtiyatla istifade
edilmesi icab eden arab E b u Du-1 a f ve trk E v l i y a e l e b i
seyyahatnmeleri vardr. Maamafih usul dairesinde tetkik edilirse Ebu Dulaf
seyyahatnmesinden 10. asr balangcnda Ortaasya Trkleri tarihi iin
istifade edilecei gibi, Evliya elebi seyyahatnmesinden de 17. sr Trkiye
ve onun nfuzu altnda bulunan lkeler hakknda ok ky etdar malmat elde
edilebilir. Bununla beraber bizim muhtelif ms'man lkelerinden Hicaz'a
gelen haclarn mensik kitaplar da bazn ok mhim ma'lmatlar ihtiva
ediyorlar. Bu kitabn son ksmnda tarih kaynaklarmzla birlikte Trk ve
Trkiye tarih iin ehemmiyetli seyyahatnmelerin listesi de verilecektir.
46. b.) Gazeteler ve mevkut matbuat. Gazeteler ve mecmua
lar ve umumen vakitli matbuat zamanmzn vak'anvisleridir. Fakat
bunlarda haberler umumiyetle ^n ve saatinde ve hi tetkik edilmeden
yazlr. Hi bir vakit vakalar ancak bir gazete yznden renilemez.
Bu itibarla gazeteler zamanndaki muhtelif fikirleri, frka mcadeleleri
ni gsteren kaldklardr. Maamafih zamanmzda tarih yazmak iin ilk
mracaat edilecek balca menba bunlardr.
c) RESML HABERLER ve HARTALAR
47. <Resimli haberlen derken ressamlarn ve heykeltralarn kendi
zamanlarndaki hdiselerde rol oynyan ahslar tasvir ederek yapp
braktklar eserleri, fotoraflar, filimleri murad ediyoruz. Bunlar da
tarihin mhim menbalarndan saylrlar. Bunlar bilhassa zamanmzda
byk ehemmiyet kesbetmilerdir. Zamanmzda mesel baz byk
devlet adamlarnn ancak resimlerden veyahut filimlerden ibaret tarih
leri vardr, ki bunlar bilhassa genliin istifadesine korlar.

- 61 Bununla beraber eski kitaplardaki haritalar da byle mhim resimli

haberlerden saylmak icab eder. Bunlardan mesel Pt ol om ey us'un haritas
ve 14. ara ait Katalonia tccarlarnn haritas (Carta Catalana) mtelea
edilirse muhtelif zamanlarda yaplan haritalarn tarih iin ne kadar mhim
menba olduu grlr. Bizim iin mesel islamlardan bn Havqal'in haritalar
ok mhimdir. Bu gibi haritalar Almanlardan K o n r a d Miller, Mappae
Mondi ism-i umumsi altnda neretmektedir. O srada slm haritalarn,
d r i s ve sairenin haritalarn, hatta M a h m u d K a g r 'nin haritasn
neretmitir. Bu gibi haritalar hakknda umum malmat veren eser sfat ile
H. Z o n d e r v a n Allgemeine Kartenkunde, 1901 mhimdir. Mahmud
Kagan'nin eserine ekli olan harita da onun kitabnn metninde bulunmyan
bir ok malmat ihtiva etmek itibarile bir tarih kaynadr. Ben bunu 1939 da
Kopuz mecmuasnda (say: 5) izah etmitim. Bu harita slam haritalar ile
beraber inlilerin en eski kosmogonilerini ve eski Trklerin cihanda
hkimiyet telkkilerini aksettirmitir.
Bizim Trk tarihi iin eski in haritalar da mhimdir, ki bunlar Prof.
A l b e r s H e r r m a n n mehur seyyah Sven Hedin'in seyahat
raporlarnda (Southe-in Tibet, VIII, Stokholm, 1922) neretmitir. Bir de
Mool (Yan) hanlar hakimiyeti devrinde 1332 senesinde, islm alimlerinin
de itirakiyle Asya ve Avrupada Cengiz Oullar hakimiyeti altnda bulunan
lkelerin haritas tertip edilmitir, ki bata E. B r e t s c h n e i d e r ve
Albert Hermann tarafndan neredilmiken, bu devre ait dier haritalarla
birlikte Pekindeki Katolik niversitesi tarafndan da yaynlanmtr1)
Tarih meseleleri aydnlatmakta haritalarn oynad mhim role bir misl
olarak dou Hunlar yani Hiung-nularla Bat Hunlarnn mene birliini ve
ayniyetini isbat iin ba vurulan u ma'lmat arz edelim : O r o s i u s
haritasnda Seres yaknnda, yani in civarnda Chuni adna tesadf
etmekteyiz. Daha sonra S e n t - J e r o m o s haritasnda da in'in
(Seresoppidum = ) stnde Huniscite adn grmekteyiz. Demek oluyor ki
inlilerin imal komular olan Hiung-nu'lara bat kaynaklar Hun ismini
vermektedirler.
3
"Kaldklar" yahut "Kalntlar"
48. "Kaldklar" yahut arabca olarak "baqiyye"ler (almanca ber-reste)
eskiden olup geen hayatn, bize vasl olan vasikalandr. Bunlar
1) W a 11 e r F u c h s, The Mongol Atlas of Cbina and Kuang- Y- 7"u. Pekin, 1916.

 62
ahs tesirlere maruz kalmyarak tarihin kendisinden miras braklan
eserlerdir. Bizim yukarda zikrettiimiz btn tarih yazma ve ifah
haberlerde geen zamanlardaki fikr hayatn bideler, o zamann kltr
bideleri olmak itibariyle <kaldk> drlar. Mesel Osmanl vakan-visleri de,
bize naklettikleri haberler itibariyle tarih menba'lar iseler de o zamann tarih
tasnifinin, yahut o zamanki edeb dilin, o zamanki dn tarznn
kaldklardr. Kaldklar ekseriya dilsizdirler. Tarih meselelere, havadise ait
haberleri onlar sylemiyorlar, bu malmat biz onlardan istihra ediyoruz.
Mesel garb Almanyada Teutoburgerwald ormanlarnda hi bir ehir izi
olmyan yerlerde altndan bir ok eski Roma silahlar ve sikkeleri
bulunmutur. Bundan biz burada bir vakit Komallrla Cermenler arasnda
muharebe vaki olduunu ve Romallarn malub edilerek silahlarn brakp
gitmi olduklarn istihra ve, sikkelere bakarak da, muharebenin zamann
takriben ta'yin edebiliriz. Kaldklar kendi balarna ok bitaraf (objectiv)
ma'lumat veren menba'lar iseler de, onlar izah eylemek ciheti ounca pek
tarafgirne (subjectiv) oluyor. Kaldklar umumiyetle tarihte bir eser brakmak
gibi bir kast takip etmeden vcuda getirilen eserlerdir. Mesel bir ev
ikemetgh olarak, yahut bir kpr nehirden gemek iin vcuda getirilmilerdir, fakat onlar bize tarihten bir kalnt olarak miras kalmlardr. Biz
bu kaldklarn byle maksat takip etmeden yaplp bize miras kalanlarna
"gemi hayatn krntlar" (survivant, Uberbleibsel) diye biliriz. Bununla
beraber bir de bize tarih eser brakmak maksadiyle miras braklan eserler
vardr, biz onlara heykeller> diyoruz. Gemi hayatn krntlar olan bu
kaldklar da trldr. Bunlardan u nevileri zikredelim:
a) nsan vcudunun kaldklar, kafa taslar, yer tabakalar arasnda
kalan iptida insann iskeleleri ve onlarn yannda bulunan eserler, eski Msr
mumyalar. Bu gibi kaldklar antropoloji iin olduu gibi, tarih iin de
mhimdir. Mesel kablelmid 1360 senelerinde ya-yan Msr k'^al
Tutankamon'un ok mkemmel muhafaza olunan mumyas nce ancak
tarihlerden renilen bu kiraln kendisini btn saray ihtiam ve debdebesiyle
bizim nmze getirmi oluyoruz. Keza Lubnor glnn yannda eski Lulan
ehri harabelerinde bulunan sr, bilhassa mezarlardan elbiseleri ile beraber
bulunan mumyal vcutlar da burasnn Milddan evvelki hayatn gzmzn
nne getirerek canlandrmaktadr.
49. b) Bugn konuulan diller de insann tekml tarihinin eseri olmak
itibariyle bir kaldktr. Dillerin mukayeseli tetkiki milletler

- 63 ve kavimler arasndaki karlkl meden tesirlerin tarihinin renmek iin mhimdir.

Mesel Avrupa dillerinde ziraat mahsullerine ait kelimelerin tetkiki bunlarn
Avrupaya Asyadan gelmi olduunu tam kat'iyet-le gstermitir (bak, B. H e h n,
Kulturpflanzen and Tiere in ihrem bergange von Asien nack Griechenland und
Italien, sotuie in dus brige Europa, 1911). Keza mesel muasr lisaniyat limlerinin
Fin ve Uur zmresi kavimlerinin dillerinde mevcut trke ve iranca kelimelere ait
tetkikat ark Avrupann tarihten nceki zamanlarda hangi kavimlerle meskn
olduunu ve bunlar arasnda meden tesirlerin nasl husule geldiini, hangi kavimler
mesel hayvan besleme, ziraat, devlet idaresi, sanayi ve demircilik stlahlarn
kimden aldklar hususunu aydnlatmtr. ')
Dier taraftan eski dil leri n kaldklar sfatiyle, coraf isimler de tarihin uzun
devirlerinde teressb eden bakiyyelerdir. Avrupa milletleri, bilhassa Almanlar bu
isimlere (Ortsna'me) ok ehemmiyet verirler, bunlar toplyan ilm cemiyetler vardr.
Bunlardan gayet mhimmi Bonn niversitesinde Rhein nehri sahasndaki coraf
isimler zerinde uraan enstitdr. Anadolu iin byle tetkik tarih iin en mhim
kaynak olur. Bu sayede Anadoluya gelen Trk kabilerini onlarn dil ve lehelerini
tesbit etmek mmkn olur. Elbette bunun da usul vardr. Srf mabehete aldanarak
mesel Sart> ve Bayburt kelimelerinin Trkis-tandaki "art" ve Bavurt>
kelimelerile birletirmek olmaz, yani bir ismin Trkler gelmeden evvelki bir ismin
trkletirilmi ekli olup olmamasna ehemmiyet vermek ister. Fakat bu madde Trk
tarihi bakmndan ok ehemmiyetlidir nk Trk milleti dnyann her tarafnda
nerede olursa olsun oturduu yerin her kesine, her kck tepesine, emesine,
hatta step yerlerinde hudud gsterilmesi zor, biri dierine benzer, kk arazi
paralarna bile isim vermitir. Bunun Anadoluda byle olduunu ben 1931 senesinde
Bolu vilyetindeki seyyahatimde grdm. Fakat Erkn- harb haritasna bu isimlerin
ancak bir ksm girmitir ve yayla hayat ortadan kalktka bu isimler unutuluyor.
Mesel ben 1926 da Uluda'n muhtelif yerlerine ait isimleri ihtiyarlardan yazp
almtm ; bu isimlerin Erkn- harp haritalarna dere olun-maml olduunu grnce
1940 yaznda bu yaylalarda yrrken bir daha soruturdum, bu defa bu isimleri yeni
neslin bilmediini rendim. Halbuki kck tepe, dere ve talarn, kayalarn
isimleri eski Trk kabile ve ahsiyetleri isimlerine baldr ve muhtelif ivelerin
izlerini
1)

Bak. Z. V. T o g a o , tbn Fadlan's Reisebericht, a. 180-182.

- 64 tar. Coraf isimler sayesinde Almanyada ve Belikada eski Hunlarn ve

Alanlarn oturduklar yerleri tesbit etmek tecrbeleri yaplyor. Keza lehe
tetkikat da mhimdir. Bunlar ve coraf isimler sayesinde Alman-yann hangi
tarafnda eskiden hangi Cermen kabileleri oturduu takriben olsa bile tesbit
edilmektedir. Ortaasyadaki coraf isimler eski Trk ve Mool leheleri
bakmndan daha hi renilmemitir. Trk lkelerinin coraf isimleri
dokunulmam bir halde duruyor. Anadotudaki Trk kabilelerini keza burada
eskiden yayan kavimlerin bakiyyelerini renmek iin bizim Erkn- harb
haritas yahut Dahiliye Vekletinin ner ettii "Kylerimiz" gibi fihristler ok
mhim menba'lardr. Bunlardan istifade ederek Kkasya'ya gelen Trk
kabilelerini renmek tecr-leri yaplmaktadr (bak. H. N i h a l ve A h m e d
Naci, Anadoluda Trklere ait yer isimleri, d. Trkiyat Mecmuas, II, s. 243260).
50. c) Muhtelif kavimlerde bugn mevcut d t ve rfler de eski zaman
tarihlerini aydnlatmak iin ok mhim menba oluyor. Mesel Ortaasya'da
yayan Trk ve Mool kavimlerinin bugn yayan adat, merasim ve rf
kanunlar, hurafat ve akideleri, hayat tarzlar ark Avrupadaki eski Skit'lerin
tarihini aydnlatyor. Adat, huraft ve akideler hakknda baknz: T h e
A c h e l i s , Die Entzvicklung der modernen Ethnographie, 1889.
d) Eski binalar, tulalar, demir ve elik paralar, ehir duvarlar, kanal
yollar, hamam, cami, kilise, manastr, tekke (hanekah) bakiyeleri hepsi tarih
iin mhim menbalardr. Arkeoloji tetkikat son zamanlarda bilhassa ok
mhim eserler meydana karmtr. ehirler, caddeler, eVler, ev esbab ve
zinetleri, elbiseler, tuvalet takmlar, ibadethaneler ve onlara taalk eden eya
ve resimler, ziraat alt, sapanlar, silhlar ve baka her ey bulunuyor. Bu
sayede eski tarih devirler canl olarak gz nmze geliyor. Berlin mzesinde
Bergama mzesi, Berlin Etnografya mzesinde Turfan asar, Londra British
Muzeyumunda Msr ve nasya asar oeski tarih devirlerde bu lkelerdeki
hayat canlandryorlar. imdi tekmil Avrupada eski Romallar devrine ait asar
aranlm, bulunmu, eski Roma.hudud duvarlar (lemes) ve kal'alar hepsi
tesbit olunmutur. Btn bunlar kaldk sfatiyle tarihin menbalandrlar. Eski
medeniyetler kitaplardan ziyade imdi bu nevi kaldklardan renilir.
51e) Bununla beraber tarihin muhtelif devirlerinde vcude getirilen ilm
mesainin muhsullcri, san'at mahsulleri ve el yaz* ma eserleri de,
mnderecatlarndan kat' nazar, vcude getirildikleri zamanlarn kaldklar
saylrlar. Mesel 11. asrda Gazne'de tasnif

- 65 olunan Firdevsi ehname's'mn 14 asrda Tebrizde llhnilerin ressamlar tarafndan

tersim edilerek yazlan mkemmel minyatrl nshalarn, yahut Ilhniler tarafndan
14. asrn banda tertip ettirilen Cami t-te-vrif'in 16 asrda Hind Moollar
memleketinde vcuda getirilen minyatrl nshasn alalm; minyatrleri itibariyle
Firdevs'nin eseri 14. asrn, Cami t-tevarih'te 16. asrn eserleridir.
Yahut mesel mild 10. asrda te'lif olunan Itaxrl corafyas (Kb al-maslik
ve'l-mamlik) nn 13. asrda yaplan farsa tercmenin 15. asrda nesih-ta'lik hatt ile
Herat'da yazlan, haritalar ve resimlerle tezyin edilmi gzel bir nshas elimize
gemi olsun, bunun kab da 16. asrda Buhara'da yaplm olsun. Bu eser mnderecat
itibari ile 10. asrdaki cihann corafyas ise, farsca tercme olmak itibariyle 13.
asrdaki farscann b i r bakiyyesidir. 15. asrda nes i h- t a'li k ile yazlan resimli eser
olmak itibariyle bu asrdaki Herat'da yaatlan hsn-i hat ve ressamlk nmunesidir.
Haritalar ise ksmen eski arapa aslnn kopyas ve ksmen orijinal olursa yine eski
haritalar bu zamanda, yani 15. asrda kopya edilirken ne derecede dikkat ve it i na
gsterebildiini ve orijinal haritalar bu zaman nasl tasnif edildiini betirten
vesikalard. Keza kitabn kd da o zamanki Herat'daki ktlk san'atnn,
kitapdaki boyalar ve yldzlar o zamanki Herat^ boyalarnn bakiyyesidir. Bununla
beraber baz boyalarn in mal olduu, bazlarnn da Azerbeycandan getirilmi
olduu anlalabilir. 16. asrda Buhara'da yaplan kap ise yine islm ve ark san'atnn
mhim bir ubesini tekil eden kitap teclidi iinin bu asrdaki bir numunesi ve ilenen
keymth (agren) deriler de o zamanki dericiliin birer n-munesidirler.
Keza mesel, 13. asr sonlarnda llhanler devrinde Meraga'da yazlan bir hesap
ve hendese kitabnn 15. asrda Konyada yazlan bir nshas da bu ehrin kltr tarihi
bakmndan bir kaldkdr. Bu eser mnderecat itibariyle o zaman Meraga'da inkiaf
eden riyaz ilimlerin bir abidesidir. Burada riyaziyat sahasna ait baz yenilikler de
bulunuyorsa ehemmiyeti daha fazla olur. Bu eserde hesabn drt ameline, ksur ve
faizlere ait misaller o zamann para ve l, sistemleri gsterilmi ise, o zamanki
kymetleri ve o zamann l miskal, dirhem, ratl ve men ve sairelerine renmek
iin bir menbadr. Bu itibarla bu kitap bize bu mevzulara dair malumat naklediyor.
Eser Konya'da yazlm olmakla yazl ve kd itibariyle o asrdaki Konya'nn
san'at eseri nmunesidir. Eer kitap o zaman talebeler elinde ok okunmu, aralarna
ok izahlar yazlm, meseleler hal edilmi ise 13. asrda
Tarihte Usul

F. 5

- 66
Meraga'da yaayan bir riyaziyeci tarafndan yazlan bir kitabn iki asr sonra
Konya'da ders kitab olarak kullanlm olduu yani Mera-ga'daki riyaziyat
limlerinin Anadoludaki tesirini gsteren bir bakiy-yedir.
13. asrda Horzemde telif olunan bir fkh kitabnn, mesel Qun-ya kitabnn, 14.
asrda Altunordann Srderya havzas ehirlerinden birinde yazlan nshasn alalm.
Bunlar istanbul ktphanelerinde epey vardr. Bu eser iindekiler itibariyle bir hanef
fkh kitab olmakla beraber burada mezkr, 13. asrdan sonra lm olan eski
Horezm dilinden bir ok numuneler vardr. Bu itibarla bu eser mnkariz olmu bir
eski kltrn ve bir lisann hazinesidir. Kitabn ierisinde yerli ziraat hayatna ve
iktisad hayata, halkn rf ve dtna ait bir ok notlar vardr. Eser bu itibarla 13.
asrda Horezmde yayan kltr renmek iin meba'dr. Mnderecatndan kat'
nazar edilirse, Altn-orda'da ve ona tabi olan Srderya havzas ehirlerinde yazlan bu
nshann gayet dikkatle, arapa ve farsa ibareleri ok doru olarak, yazlmlardr.
Bu itibarla bu nshalar 14. asrda Altunorda ve Srderya ehirlerinde arab ve faris
dillerin ok iyi renildiini, medreselerde bilhassa Horezm'de, te'lif olunan eserlerin
okunduu ilmin isko-lastie boulmadan filhakika ilim olarak tahsil edildii ve
burada dier ark memleketlerinde pek grlmeyen dikkat (Akribie) hkm
srdn gsteren ok kymetdar abidelerdir '). stanbul ktphanelerinde mehur
Horezm trk limi Zemaxeri'nin nahv ve sarfa ait Unmzac, Mufassal, Muqaddimat
al-adab ve al-Fi'iq nam eserlerinin ve tefsire ait Keaf kitabnn nshalar pek ok
bulunur. Bu eserler mnderecat itibariyle ma'lmdurlar, arab dilini ve Kur'an
retiyorlar. Dier taraftan bunlar Zemaxeri'nin ilmini ve fikirlerini gsteren, ayn
zamanda onun yaad 11. asrda Horezmde arab dili ve edebiyat ne derece kuvvetle
intiar etmi ve Kur'an o memlekette nasl okunmu olduunu gsteren eserlerdir.
Elimizdeki nshalar ise yazllar, hangi ehirlerde yazlm olmalar, kimler
tarafndan ve nasl istifade edilmi, ne gibi kda ne gibi hallerde yazlm olmalar
itiba-barile yazldklar ehir ve vilyetin mahsuldrler. Bununla beraber bunlar
Horzemden ne'et eden bu byk mu'tezle liminin eserleri hangi memleketlerde ve
vilyetlerde ok beenilerek okunduunu gsteren ahidlerdir. Bu kitaplar bu itibarla
birer bakiyye, kaldklardr.

*) Bk. Z. V. T o g- a n ber die Sprache and Kaltur der alten Chmarezmier, d. Zeitschrift der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft, XO 1936, s. 28*-29*.

- 67
Bunu anlyamyan baz maarif memurlar ktphanelerindeki "Mufassal", Keaf
nshalarn mkerrerdir, bu kitaplar zaten mkerrer tab edilmilerdir, yazma
nshalarna ne lzum var diye bir tarafa atmlardr. Mesel Bursa'da Orhan
camiinde bu gibi arabiyyata, tefsir ve hadise ait kitaplarn mkerrer nshalar, bu
eserlerin tarih kayna olmak itibarile kymetleri takdir edilemediinde, dolaplardan
alnm ve uzaklatrlmlardr. Ben 1926 senesinde bunlardan bir ka mhim
nsha grmdm, hatta bunlardan bir al-Mafassai nshasnn 817 hicr, yani
1414 mild'de Edil havzasndaki kek ehrinde istinsah olunduunu grm ve
kaydetmitim. Bu ise Temrn aa Volga ehirlerini tahrip eylemeninin geici bir
hal olduunu, medeniyetin Te-mrden sonra, Temurkutluk Han ve Edie Mirza
zamannda yaadn gsteren mhim bir vesika idi. Bu sene (1941) Bursaya
gittiimde o nshalar bulamadm. Bunun gibi mesel s m a i l C e v h e r i
'nin lugata ait hsl kitabnn, fkhdan Hidye ve Muxtasar al-viqaga ve cAqid
Nasaf nshalar da bakiyye olmak itibariyle Trk lkeleri tarihi, iin mhimdirler,
nk bunlar Trk lkelerinde en ok okunan kitablar imi. Bizim Es'ad Efendi
ktphanesinde No : 1941 da Selu-kiler zamanneaki hkemdan A b ' l B a r a k t a l - B a d - d i 'nin hikmet, mantk, tabiiyyat ve ilahiyata ait alMftabar nam kitabn h. 742-44 senelerinde Horzemde Crcaniye yannda
Hatuniye hangahnda ve ksmen Altunorda'nun Saray ehrinde, oradan Krm'a
giderken U Kargu nam yerde istinsah ve mukabele edilen bir nshas vardr (bak:
lahiyat Fakltesi Mecmuas, IV, 1930, s. 32). Bu nsha, Ab'I-Barakt'n eserinin
mkemmel bir nshas olmasndan ve mnderecatndan kat' nazar, 14. nc
asr mild'de Canibek Han zamannda Horzemden Krm'a- kadar uzanan Altunorda
memleketinde buradaki Trklerin yksek felsefe ile itigallerini gsteren bir bidedir. Biz btn bu nevi eserlerin hangi memleketlerde yazlan nshalar hangi
zamanlarda ve hangi yollarla Trkiyeye gelmi olmalarn tst-kik ederek, Trkiyenin
ilim ve medeniyet sahasnda hangi asrda bilhassa hangi memleketlerde daha sk
temaslarda bulunduunu, Trk ve slm lkelerinin bilhassa hangilerinden eserler
celb ettiini ve bu ilimleri' rendiini renebiliyoruz.
52. f) Kaldklar sfatiyle bir de hukuk vesikalar, mahkeme sicilleri, kanunlar,
fkh kitaplar, noter ktlar, pasaportlar, ticaret muamelesi kdlar, makbuzlar,
mektep kaydlar, defterler, talebelere ait ta'Iimat gibi eyler saylmaldr. Bunlardan
hi biri tarihe menba' olmak maksad ile vcuda getirilmi deillerdir. Onlar eski
zaman hayatnn numuneleri, onlarn paralar sfat ile bize kalmlar-

- 68
dr. Kaldk sfat ile olar da tarihin ok mhim menbalandr. Bir siyas diplomat
mktebesi mnderecat itibarile yazl bir menba'dr. htimal bu mktebe
mnderecat itibarile ok tarafgirne ve tarih mes'eleleri aydnlatmak hususunda ise
pek az yarayacak bir ekildedir ; fakat ayn mktebs o zamanki diplomasnn
vaziyetini ve mu-hakemelerdeki tarafgirlerin ve taassubun numunesi olmak itibarile
bir kaldk, bakiyyedir, ve bu itibarla ok mhim bir vesikadr. Bu gibi vesikalarn
tarihe menba' olmak itibarile istifadesini ve etraflca tetkik edilmek usullerini
C h a r l e s S e i g n o b o s (la Methode histori-que appliqu.ee aux sciences
sociales, 1909) iyi gstermitir. Fkh kitaplarnn mehazlk cihetine yukarda (. 51)
temas etmitim. Bunlarn bilhassa mahall hdiseleri tebarz ettirerek fetva eklinde
yazlanlar ok mhimdir. Mesel zekt, sarraflk (Kitb el-arf) ve ticaret (Kitb elbay*) fasllarnda verilen malmatn yardmiyle muhtelif lkelerin llerini,
metrolojisini, ticaret an'anelerini tesbit etmek mmkn olduu gibi, ziraat ve ska ve
saireye ait baplardan bu kitaplarn yazld zkelin iktisad hayatn, dier bir ok
baplardan itima hayatn renmek mmkn olur. Mesel Horzem, Fergana,
Semerkand, Buhara ve Balh taraflarnda yazlan fkh eserlerinden haram eyler
(Kitb al-Muharramt) ve mekruh eyler (Kitb al-karhigya) bahislerinde slm
eriatna uymyan bir ok yerli detler saylyor, bunlar Horezm ve Sod kavimlerinin
ve Ortaasya Trklerinin islmiyetten evvelki rf ve detlerinin bakiyyelerini tebarz
ettirmektedir.
53. g) Dier taraftan pek byk ehemmiyetle mehaz ittihaz edilecek bakiyyeler
de edeb eserler dir. airlerin muhtelif ahslara hiciv ve medh makamnda ve
hkmdarlarn ftuhatlar ve seferleri dolaysiyle yazdklar iirler yle dursun,
gazeliyat ve saireyi de asla ihmal edemeyiz. Alman fikir tarihi iin Gethe'nin iirleri
byk bir devir iin kymetdar menba' ise, islm Aleminde de F a r a z d a q , M
t e n e b b i , N s r - X u s r e v , c U n s u r , F a r r u x i S i stan i,
M u c i z z i , M a s c u d S a c d S a l m a n , M e v l n a Cel-l e d d i n
Rum, S u l t a n V e l e d , e y h Sacd, Hoca Hafz, S e l m a n S v e c i ,
K a d Burhaneddin, A l i i r N e v a y , Fatih zamannda K a b u 1 ve
sairelerin iir divanlar o nisbette mhim menba'lardr. Bunlar zamannn edeb
zevkinin bakkiyesi sfat ile menba' iseler, zamanlarna at muhtelif stlahlar, rf ve
detleri, kanunlar, hkmdar ve valileri, mahall beleri, onlarn arasndaki mnasebetleri tebarz ettirmeleri itibariye yine o kadar ehemmiyeti haiz kymetdar
kaynaklardr. Mesel Kad Burhaneddin gazeliyatnda mah-buplarnn gzel kam ve
simasn, elbise ve kyafetlerini tavsif edi-

- 69 yor, ivelerinden kelime ve szler naklediyorsa bu iirler o zamanki Sivas, Kayseri

mntakalarndaki Trk ahalisinin tip, kyafet ve karakterlerini renmek iin mhim
vesikalardr. ayet bu iirde mahbubu-nun Semerkand (yani Semerkand slubunda
yaplm) kapusu zikrediyorsa bununla 14-15. asrlarda Horasan ve Azerbaycanda
ve dou Anadoluda grlen ve bir nshas Bursa Yeil Trbesinde bulunan oyma
kaplar tipinin menei anlatlm olur. Eer bunlarda Badad Hatun ile Dimak Hatun
byk ak kahramanlar sfat ile zikr ediliyor ve ibiyalize ediliyorsa bunun son llhn
hkmdar Ebu-Sacid'in devri ve saray hayatnn ve saray maceralarnn Anadolunun
gbeine kadar derin intiba'lar brakm, buraya nfuz etmi olduunu ve hatralarn
bu air zamannda yaadn gstermi olur. Mucizzi, Celled-din Rum, Aliir
Nevay gibi airlerin edeb eserleri tarihimiz iin kymetleri ancak uzun zaman tetkik
ve incelemeler neticesinde aydn-lanlanbilecek geni kaynaklardr.
54. Tarih menba olmak itibariyle kaldklar ok geni sahalar
alr. Hatta tabiat mahsulleri de bu cmleye girer. Mesel bir ok seb
ze, ot ve aalarn Avrupaya ne zaman gelip nasl yetitirildii mes'elesi bir bakmdan nebatat ilmine ait bir mes'eledir, fakat iktisat ta
rihi limlerinden A l f o n s D o p s c h Karolingler devrinde iktisad
inkiaf (Die Kulturentwicklung der Karolingerzeit, 1921) nam eserinde
bu nevi mevad kltr tarihinin kayna olarak ele alm ve orta Av
rupa tarihinin esas kaynaklarndan olan Capitulare de villls'i izahda
mesel 8. asrda Almanya'da ve cenub Fransa'da sebze kltrn
gsteren kaldklardan istifade etmitir. Bunun gibi ben de mesel 1933
de Edil havzasnda Suvar ehri harabelerindeki kazlarda bulunan buda 10. asrda buralarda bulunan Arab eli hey'eti ktibi bn Fadlan'n buradaki ziraat kltrne ait verdii malmat te'yit zmnnda
istifade etmiimdir (ibn Fadlans Reisebericht, 61).
4
Heykeller ve Resimler
55. Heykeller alkadarlar iin hatra olarak yaplyorlar. Bunlar
dan balcalar monument ve kitabeler ve mezar talar, mezar bina
lar, meskukat ve madalyonlardr. Kitbelerdeki yazlar mndereceleri
itibarile haberler ksmna aittirler, fakat keykel ve zamannn bide
leri olmak itibarile "kaldk" drlar. Antik lemde ve Avrupada hey
kel geni bir kaynak sahas ise de, bizim Trk ve ark tarihinde an-

- 70 cak Budizm'in Hind kltrnn ve hristiyanln intiar ettii lkelerde ehemmiyeti

haiz bulunmaktadr. Fakat resim ve minyatrler Trk tarihinin en kymetli
kaynaklarndan birini tekil ederler. Burada bunlardan, yukarda zikrettiimiz
Resimli haberler den ayr, srf kaldk sfatiyle kymeti haiz olanlarn kasd
ediyoruz. Tarihimizin eski Uygur, Temrl ve Osmanl devirlerini canl olarak
aydnlatan bu kaynaklardan istifadenin ayr bir usul vardr. Sras gelirse ona ve
umumiyetle sanat eserlerinden istifadenin usulne, ayr bir ders tahsis ederiz.

5
Kaynaklarn muhafaza olunduu yerler ve onlardan
istifadenin yolu
56. Yazl kaynaklar daha ziyade ktphanelerde ve arivlerde, bakiyeler ise
bilhassa mzelerde muhafaza olunur. Fakat bu eserlerden onlarn muhafaza
olunduklar yerlerinde istifade edebilmenin de usulleri vardr. Avrupa
ktphanelerinden istifade eylemenin yollarna ait malmat A d n a n t k e
n'in Bibliyotek bilgisi ve bibliyograji nam eserinde bulursunuz. Mzeler iin byle bir
trke eser daha mevcut deildir. Almanca olarak O. H o m b e r g e r ,
Museumskunde 1924 tavsiye olunabilir. Bibliyografiden, ktphanelerden istifade
eyleme usullerinden habersiz olan birisi mesel Paris ve Berlin ve Viyana mill
ktphanelerine gelirse istedii kitaplar bulamadan ok vakit kaybeder. Bu
ktphanelerden lykyle istifade edebilmek Avrupallar iin kolay olduu halde,
Avrupa tertibatnn bizim arkllar iin hemen kavramaa elverili olmad ve bir
kitap lzm olursa mutlaka bir ecnebiye mracaat ettikleri grlr. Merhum Rza Nur
bey'in alrlarnda, Paris Mill Ktphanesinde mevcut pek ok eserleri srf bu
ktphanelerden istifade usuln benimsemediinden yok zan ettiini grdm. Usule
gre aranmak lzumu bilhassa mecmualarda intiar eden makaleler hakknda
variddr. Demek her halde htr hangi bir risale veya kitabn mstakil olarak m veyahut
mecmualarda makale sfatiyle mi ner olunduunu renmek ve byk
ktphanelerde istifade edilecek eserlerin listesini tertip ederken melliflerin
isimlerini, onlarn insiyallerini dikkatla kaydetmek lzmdr. Mesel Shmidt, Smid,
Schmid, Schmidt, Schmith, sonra Mller, Moeller, Moller, Miller, Ml-ler, Mler,
Meyer; Hammer gibi isimler pek ok olduundan onlarn insiyalleri kaydedilmezse
ve doru kayd edilmezse bulmak pek zor olur. Mesel sadece Hammer yahut Mller
demekle mellif ve eserle-

- 71 ri bulunmaz, mutlaka A.B. Hammer, W.S. Hammer. T.K. Alller, ba-zan F.W.K.
Mller diye insiyalle yazlrlar. Melliflerin isimleri alfabe sras ile fi
kataloglarndan bulunmazsa kitap mnderecat ve

illisas zerine yaslan Fachkataoiielardan aranr ve acaba bu eser

mecmualardan, akademilerin ve ilm cemiyetlerin serilerinden birinde km deil
mi diye bakmal. Baz ktphanelerde kitaplar ekseriya ancak klliyat ve seriler ve
mecmualara gre kayd edilirler. Klliyat ve mecmualarda yazan melliflere gre
kataloglar tertip etmek bilhassa Almanya'da ilerletilmitir. Mesel bizim istanbul
niversitesinin neriyatnn Avrupann byk bir ehrinin ktphanesine mnhakkak
gnderildiin biliyorsunuz ve bunlardan bir seriyi muhakkak grmek istiyorsunuz;
fakat stanbul niversitesi Yaynlar unvann tayan bu seri ya istanbul diye /
harfnda yahut Yaynlar a gre Y harfnda, yahut bu yayna dahil baz eserlerde bu
seri isminin Avrupa dillerince tercmesi yazlm olduundan kitaplarn bu unvan
tercmelerine ve makalelere gre baka harfler srasnda yazlm olduunu
grrsnz. Mecmualar, vesaik klliyat mellife, toplayana ve naire gre yazlmayp umum unvanna gre kayd edilirler. Bunlarn kayd da muhtelif kaidelere
tabi'dir. Sonra mecmualar baz senelerde byk hacimde in folio olarak intiar
etmise bu hacimdeki ciltler, ktphanenin bir yerinde; dier senelerdeki ciltler in 4
ve in 8 , hatta in 16 intiar etmi ise, onlar da ktphanenin tamamiyle baka
yerlerinde yerletirilmi bulunuyorlar. Yani ayni eser formalarna, cesametine gre
ktphanenin kendilerine mnasip dolaplarnda yerletirilmek zere datlrlar. Bu
halde hacimleri muhtelif olan mecmualar ararken muhtelif senelerde kan
ciltlerinin hacimlerini de kayd etmek ve ona gre aramak icab ediyor. nk bir ok
ktphanelerin kataloglarnda ayr sene ve ciltlerin hacm gsterilmemi, bir umum
signatur konulmu, ciltler ayni Signatur altnda hacmlarna gre muhtelif dolaplara
datlmtr. Bizim Trk ve islm tarihi iin mesel Gibb Memorial Series klliyat
mhimdir. Bunlardan bazlar in 4 , bazlarnda in 8 , bundan bn Miskavayh
faksimilesi ise in 16 hacmnda olarak baslmtr, ve bunlar bazan byle datlr.
Baz ktphanelerde bu klliyat Gibb ismi altnda yani serie'ye, bazlarnda ise bu
seriye eserleri idhal edilen melliflere gre, bazan ktphanelerde, bilhassa
Alnanlarda, bunlarn her ikisine gre kayd edilmilerdir. Sonra baz eserler muhtelif
defa baslr ve bir tab' dierine uymaz. Mesel siz P t o l e m e u s veya S t r a b o
n corafyalarn veya Celle d din Rum 'nin Masnevi sini veya M a r c o P o l o
seyyahatnmesini Cari M a r x'n Kapital'ini hatta 1 e B e a u'nun Bizans tarihini
arasanz, bunlarn muh-

- 72
telif tablarnn hacimlerinin ayr olduunu gfz nnde bulundurmanz ve yle
aramanz icap eder. Eer siz bir yerde bu eserlerden nakledilen para grdnz de
onu asllar ile mukabele etmek istiyorsanz, o grdnz eserin sahibi bu kitaplar
hangi neirlerinden istifade etmi olduklarn muhakkak kaydetmelisiniz, yoksa
bulamazsnz veyahut buluncaya kadar pek ok vakit sarf etmi olursunuz.
ite ktphanelerden kolay istifade edebilmenin bu gibi kark artlan vardr.
6
Kaynaklar Bildiren Eserler
57. Umumiyetle tarihe ve tarih meselelerine ait eserlerin dolgun fihristi Chr.
L a n g l o i s Manuel de bibliohraphie historique, 1901 de verilmitir.
Umum cihan tarihine ait eserler ve menbalar iin bk. H. H e r r e ,
Quellenkunde zur Welt geschichte, W.. R i t t e r , Die Enttvicklung der
Geschichtsvissenschaft an den fhrenden Werken betrachtet, 1919. Ayr devirlerden
eski zamanlar iin: W. S t r e h l und W. Sol t an, Grundriss der alten Geschichte
und Quellenkunde, 2 cilt, 191314; E d u a r d M e y e r , Geschicte des
Altertums, 5 cilt, en son tab Gotha. 19251937. Bu an btn ayr sahasnn tarihi
ve kaynaklan iin bk. 77je Cambridge Ancient History (1924-1934. 10 cilt). Orta
asrlar iin : U l y s s e C h e v a l i e r , Repertoire des sources his-toriques du
moyen ge, 2. cilt, 19051907; ortaalarin ayr sahalarnn kaynaklan iin The
Cambridge Mediaeval History (9 cild).
Yeni alar iin : C h r . L a n g l o i s , Manuel, ikinci ksm; E. F u e t e r,
Geschische der neueren Historigraphie (d. Handbuch der mittelalterlichen und
neueren Geschichte), 1911; bu an ayr sahalar ve meseleleri hakknda mracaat
iin : The Cambridge Modern History (1017-1927, 13. cild).
Ayr memleketlerden Fransa iin : G. M o n o d, Bibliographie de Vhistoire de
France, 1888 ; ingiltere iin : C h. G r O s s, The sources and literatre of English
history (1485 senesine kadar), 1915; Almanya iin : D a h 1 m a n n - W a t Z,
Quellenkunde der deutschen Geschichte. islm memleketleri ve milletleri tarihi iin
Avrupa dillerinde kan balca eserler -C. B r o c k e l m a n n , Geschichte der
is-lamischen Vlker und Statd, 1939 da gsterilmitir. Trkiye iin Os-

- 73
manii menbalar : B u r s a l T a h i r Bey, Osmanl mellifleri, 3. cild; F. B a b
i n g e r. Geschiche der osmanischen Geschichtssch-reiber und Statd und ihre
verice, (Ksaltma ile GOG)- Umum Trk tarihi iin okunacak eserlerin bir
bibliorafisi yaplmamtr, fakat balca eserler benim Umumi Trk tarihine giri
kitabmda, I, 1946 ve R. G r o u s s e t , l'Empire des Steppes de gsterilmitir.
Trkiye tarihine ait Avrupallar tarafnda yazlan eserlerin listesi D e 1 a Jon-q u i e r
e, Histoire de l'Empire Ottoman 1914 Paris. II. 714-727 de ve C o l o n e l
L a m o u c h e , Histoire de la Turquie, 1934'n sonun da verilmitir.
58. Kaynak toplamlarna gelince, bu hususta n safta Almanya gelmektedir.
Alman tarihine ait menbalar ve vesikalar toplyan klliyatn balcas yukarda da
zikri geen Monumenta Germanie Histo-rica'dr. Bu eserin nerine 1819 senesinde
bir tarihiler heyeti tarafndan balanm, git gide bunun nerinin idaresi Alman
Eski Tarih Bilgisi Dernei isminde bir daim ilm cemiyet eklini almtr. Bu
Cemiyet Archiv (1876 senesinden sonra Neues Archiv) der Gesellsc-hafi fr ditere
deutsche Geschichtskunde ismile bir mecmua da nerediyor. Buras imdi bir asrdan
fazla bir zamandr, ki Alman tarih tetkikinin ilm merkezi iini gryor. Bidayetteki
pilna gre Monu-menta> Almanlarn mild 500 1500 seneleri arasnda eski ve
orta asrlardaki tarihlerine ait vesaiki ihtiva edecekti, fakat eser bugne kadar
ortaalardan ancak 13. c asrn sonuna kadar gelen vesikalar neredebilmitir.
Klliyat be byk ubeye ayrlm : 1) Scriptores (<orta-aIman> mverrihlerinin
yazlar), ki in folio (yani listenin byk eklinde) 30 cilt kmtr; in 4 (yahut in
quarla, yani kdn listesi bklerek 4 sahife tekil eden cesamette) imdiye kadar
13 cild kmtr. Bu <Scriptores ksm Almanlara ait Roma tarihilerinin, taliyan
ve saire tarihilerinin eserlerini ihtiva eden cildler, yine ayr seriler halinde in 4
nerediliyorlar. 2) Leges (yani eski Cermen kanunlar) in 4 13 cild km. 3)
Diplomata (fermanlar ve siyas vesikalar) in 4" 5 cild km. 4) Epistolae (yani
mektuplar, resmi mura-sele yazlar) ayn cesamette 9 cild. 5) Antiquiatates (yani her
nevi eski eserler) ayni cesamette 9 cild. Bunlardan baka Auctores Antiqu-issimi, en
eski alman melliflerinin tarihi eserleri unvaniyle (in 4 13 cild) ; Scriptores rerum
Cermaniccrum, Nova series ismiyle (in 8 yahut in octav, yani listen bkldnde
8 sahife kan orta, bizce ve-zir formalarda 9 cild), Poetarum Latinarum medii
aevii, yani Ortaada ltince yazan alman airlerinin eserleri ismiyle (5 cild), talebeler iin Seriptores rerum Germanicurum in usum scholarum ve Monu-

 74
menta> nn yine bilhassa talebelere tahsis edilen almanca tercmesi
Geschichtsschreiber der deutschen Vorzeit isimlerile ve saire ayr serileri vardr.
Bizim Trk tarihinin eski ve orta alara ait alara ait vesikalarn neretmek iin de
Monumenta> neri sistemi ok gzel olurdu. Gryorsunuz, ki vaktiyle eserlerini ve
iirlerini ltince yazan Almanlar da bu gn yayan Alman medeniyetinin selefleri
saylyorlar; bunun gibi biz de kendi milletimizden ortaada eserlerini ve iirlerini
arapa yahut farsa yazan trk mellif ve airlerinin eserlerini mill klliyatmz iine
alabiliriz. Turan kavimlerinden Avrupa medeniyetine daha nce iltihak etmi, onu
bihakkn benimsemi olan Macarlar da Alman menabi ner sistemini alarak
Monumenta Hungariae Historica, yani Macar tarihi asar ismiyle geen asrdan beri
tarih eserlerini nerettiler. Bugn bu klliyat in 4 cesamette yzden fazla cild tekil
etmektedir. Fransada bu nevi vesaik nerine daha evvel 1735 de balanmtr ki
Collection de iocument inedit sur ihistoire de France ismini tayan bu klliyattan
imdiye kadar 100 den fazla cild intiar etmitir. Ruslar da kendi vaka uivislerinin
eserlerin Sobranye russkix letepisey yani Rus vakanvisleri toplam ismiyle (in folio
ve in fjuarta 14 cild), Sobraniye gosudarstvennix gramot, arlarn ferman ve
muharebeleri klliyat (in Folio yzden fazla cild); Akt istorieskiye, tarih vesikalar;
Akty yuridieskiye, hukuk vesikalar ; Akty arxogra-fieskix ekspeditziyi, yani eski
sr dairelerinin vesikalar unvaniyle in 4 mteaddid vesika klliyat neretmilerdir.
Alman eski asarnda bizim tarihimize (mesela Hunlara ve Avarlara) taallk eden
malmat bulunur ; fakat Rus kaynaklarnda bizim tarihimize taallk eden malmat
mstesna bir surette zengindir, Avrupada bir de kilise arivleri byk milletlerde
yzlerce cild otarak neredilmitir. O cmleden M i g n e tarafndan nerine balanan
Patrt>logie curcus completus, Yunan ve Ltin mellifleri eserlerini ihtiva etmek
zere, in 4 382 cild kmtr. Bununla beraber Fransada ark kilise erkn klliyat
Pat-rologie Orientalis unvaniyle pek ok cildler olarak neredilmektedirler, ki
bunlarda slm ve Trk tarihine a i t de mhim malmat bulunuyor. Bu seride sryan
melliflerin eserleri srynice neredildii gibi, hris-tiyan Arap eserleri de arapa
intiar etmitir.
59. slm milletlerinin bilhassa Trklerin tarih vesikalar klliyat halinde
toplam, hattabunlarn tenkidi mtn usuliyle nerine esasl ve cidd bir surette
giriilmi olmak yle dursun, evvel bunlarn bir fihristi dahi neredilmi deildir.
Arap dilinde yazlm tarih eserler C. B r o c k e l m a n n ' n Geschichte der
arabischen Literatr (ksaltma

 75
ile GAL) ismiyle 1898 ve 1902 senelerinde iki cild olarak l) ve imdi de 1937
senesindenberi byk cild olmak zere neretmekte olduu ilve leri
(Supplementbnde) de her devrnki ayr yerde olmak zere saylmtr.
Farsada tarih edebiyat iin de E. B r o w n e 'in 192530 senelerinde
nerettii drt cildlik ran edebiyat tarihi, Literarg History of Persia (ksaltma ile
LHP) nam eseri ve bilhassa fars edebiyat iin zikri geen Brokelmann'n eseri
tipinde C. A. S t o r e y tarafndan 1927 senesinden beri cz cz neredilmekte olan
ran edebiyat bibli-ografisi, Persian Literatre, a bio-bibliographical surveg ok
mhimdirler (bu son son eserin neri daha tamam olmamtr). Osmanl tarihleri iin
Babinger'm eserini yukarda zikretmitik. Btn bu eserler tarihe ait eserlerin matbu
olanlarnn nerede ve hangi senelerde baslm olduklarn, yazma eserlerin de hangi
ktphanelerinde hangi numara altnda muhafaza edilmekte olduklarn bir bir
gstermilerdir. Ben de bu kitabn sonuna eklenen arkiyata ai t bibliografya
bahsinde gerek slm ve gerekse Trk tarihine dair basma ve yazma ilk kaynaklarn
balcalarnn listesini, keza arka ait yazmalarn fihristlerinin ve arkiyata ait
mecmualarn listesini vereceim.
3
ntikad (Kritik)
60. imdi de tarihte usuln asl mayas olan ve onun bel kemiini tekil eden
meseleye geldik. Intikadn2) vazifesi, nmzde bulunan bir kaynan bir hdise
hakkndaki ahadetinin ve bundan karlan neticenin hakikate mutabk olup
olmad meselesini incelemektir. ntikad iki trl olur: a) bir kaynan hdiselere ait
ifadelerinin bir ahadet sfatile kabule ayan olup olmadn tetkik etmek, ki buna
d intikad (critique externe) yahut, mulnde bir az farkl olmak zere, kaynklar
intikad> (critiqe des sources) deriz; b) kaynak ifadelerinin hdiseye ait ahadet
sfatile karlatrarak ve kontrol ederek kymetlerini bimek ve ispat kudretlerini
tesbit etmek ki buna i ntikad (critique interne), yahut az farkl tabirle vakalarn
intikad (critique des faits)
') Bu ilk cildler de imdi ihtimamla tekrar baslmtr.
) Parann ayarn ve deerini denemek manasna jjelen tanqit ve irtit kelimeleri arasnda
fark pek bulunmuyorsa da tenkid'i daha ziyade recension k a a l olarak kullandmzdan kritik
karl olarak da iniikad' aldk.
2

 76
deriz. Kaynaklar ve ifadelet i ancak byle bir i ve d intikada tabi tutulduktan
sonra mekn, zaman ve mevzulara gre tanzim edilebilirler.
A
D tntikad
D ntikad (critique externe) bir ka cepheden yaplr: 1) nmzde bulunan
kaynak sahte midir? sahte de deilse de hatalarla dolu deil midir? Kaynaklarn
sahtelii trl trl olur:
a) Ad sahtekrlk, yani bir eserin benzeri yaplarak asl yerine srlmesi. Bu
ekil sahtekrla bilhassa kaldklarda raslanr. Avrupa-da heykellerde ve resimlerde
pek ok ol^ . slm Aleminde san'atn bu ekilleri inkiaf etmemi olduundan bu nevi
sahtekrlk da pek yoktur. Yalnz minyatrl yazma eserler Avrupada fazla takdir
edilip, mterisi ok olduundan bilhassa iranl antikaclarn yazma eserlerin arasna
sahte minyatrler yaptrarak satt!* ar vaki olmutur. Avrupada bu kaldk
sahtekrlklarna ait husus eserler vardr. R. M u n r o , Archeology and false
antiquities, London 1905. Ayrca sk sk vesika ve hatta kitap sahtekrlklarna da
rastlanmaktadr. Buna dair bir ka misal verelim : Geen asrda Kuds'te S h a p i r o
adnda bir musev bir ok beyaz anak ve mlek yapm ve bunlar Filistin'in en eski
sn sfatiyle Londrada British Museum'a satmt. Bu sattan elde ettii krla kanaat
etmiyen bu macerac sahtekr bu sefer yeni ve daha byk bir sahtekrlk yapt.
Yemen'e giderek orada eski Yahudi hattatlk eserlerine benzeterek eskitilmi deriler
zerine bir Tevrat yazd. Bununla btn Hristiyan Alemi heyecana geldi. Zira bu
Tevrat dnyada malm Tevrat nshalarnn en eskisi oluyordu. Times gazetesi
okuyucularna bu Tevrat hakknda her gn heyacanl haberler veriyordu. Shapiro bunu
satmak iin iki milyon ingiliz liras istiyordu. ngilizler bunu belki de istenen fiyat
zerinde alacaklard. Fakat eserin sahtelii meydana kt. Sahtekr yahudinin btn
mit ve plnlan da bu suretle suya dt. Yine geen asrda Anadolu'da Harput'ta
Romallarn imparator Neron zamannda Ermenistan'a yaptklar seferlerden bahseden
bir kitabe bulunmutu, istanbul'da yayan bir antikac o zamanki Roma
generallerinden Corbulo'ya ait oldunu iddia ettii bir kl yaptrp zerine
bahsettiimiz kitabeyi hakkettirdi. Maksad bunu Avrupa mzelerine yksek fiyatla
satmakt. Bunun da sahte olduu tahakkuk etti. Yine geen asrda Krm'da Karayim
yahudi limlerinden Fir-k o v i ,
Talmud'a inanmyan bu Krm Yahudilerinin
mensup olduk-

- 77

lan mezhebin dier yahudi mezheplerine nisbetle daha eski ve daha hakik
olduunu ve bu Karayimlerin oralarda Milddan evvelki zamanlardan beri
yaadklarn ispat maksadile bir ok Karayim kabir talan uydurdu. nceleri
ilim lemini olduka inandrabildi ; sonradan eserlerinin sahtelii meydana
kt. Avrupa leminde bir ok kimseler kendilerini zadegan snfna nisbet
ettirmek maksadile pek ok vesikalar uydurmulardr. XV. asr sonunda
Hseyin Baykara zamannda Herat'ta vezir olan Nizamlmlk kendisini
Evld Nebi'den gstermek iin sahte bir ecere tertip ettirdi ve bunu ulema
ve eyhlislma tasdik ederek mhrlerini bastlar. Nizamlmlk Mevlna
c
Abd ur-rahman Cm'den de bu ecereyi tasdik etmesini rica etti- Cm bu
teklifi gayet mahirane bir surette reddederek ona u iiri yazp gnderdi :
Anr ke buvad nr-i Nab dar basara Hcat na
buvad ba tl-i carz- acara
Anr ke Zi rux na tbad in nr basara acara na
dihad bi gayr-i la^nat amara

Yani : Alnnda Peygamberin nuru olanlar ecerelerin uzun ve geni

olmasna muhta deillerdir ; yznden byle nur damlamyanlara ise ecere
lanetten baka semere vermez.
Bu gibi sahte ecerelerin bir ounda seyyid ve hceler kendilerini hem
Peygamber evldndan, hem de eski T-ik hanedanndan gstermek iin
araya Ouz Han' da kartrrlar. Srderya havzasnda tertip olunan byle bir
ecere istanbul'da Halis Efendi ktphanesinde bulunuyor.
Demek oluyor, ki vesikalar bir ok maksadlarla uyduruluyor : evvel
para kazanmak iin; saniyen mezhep taassubu yznden yani kendi
mezhebini nazarlarda ykseltmek iin; salisen kendilerini ahslara neseb
itibarile yksek gstermek iin. Bunlardan ma'd bir mlk ele geirmek iin
yalan tapu kayd; msaadesiz bir yere gitmek iin sahte pasaport uydurmak
vs. bu cmledendir. Ayrca bir ok limler kendilerini ok lim ve pek
mhim menbalara malik gstermek iin sahte vesikalar uydururlar veyahut
hi grmedikleri vesika ve kaynaklar grm gibi nakl ederler. Mesel hicr
nc asrda yayan M u h a m m e d b. CA 1 i b. V a h i y a h adl bir
alimist arab limi bir ok sahte eserler yazarak eski Babil medeniyetinin
yksekliini isbat etmek istedi. ark kadimde eskiden kullanlm yazlar ile
yazlar uydurdu. Bunu kefedip okuyan Avrupallar bu-

 78 -

na aldandlar. Eski yazlara ait eserini (Savq al-mustahdm fi marifat alaqlm) 1810 senesinde J. v. H a m m e r ngilizce olarak ilim lemine tebli
etmi ve Nabatlerde ziraat (al-Falhat al-Naba(iyya) adl eserini de
Rusya'da C h w o 1 s o n neretmiti '). Az sonra btn bu eserlerin sahte
olduu grld.
61. b) Baz sahtekrlklar da hkmdarlara ve yksek mevki sahiplerine
yaranmak ve dalkavukluk etmek iin yaplr. Bu cmleden olarak mesel
Feridun Bey Mneat'nda. Osmanl devletinin teekkl devrine ait sahte
vesikalar zikredilebilir, ki bunlarn sahteliinden J. M o r d t m a n Usuli
tarih kitabnda bahsetmiti 2). Sonra Prof. M k r i m i n H a l i l
Y n a n bu vesikalarn nerelerden alndn isbat ederek gstermitir 3).
slm dnyasnda sahtekrlklarn en ou mezhep ve fikir cereyanlarn
Peygambere dayanarak yaatmak maksadiyle mevzu hadisler uydurmak
eklinde tecelli etmitir. Bununla slm limleri (mesel CA I i a 1 - Q 3 r i)
megul olduu gibi, Avrupa limleri ve bunlardan bilhassa I g n a z
G o l d z i h e r uramtr. Bu zatn hadisleri tenkid usulne ait
Mohammedanische tudien adl eseri umumiyetle islmiyeti intikad bir
surette renmek iinde aheser.bir numune telkki edilmektedir. Almanca
olan bu eseri bu yzden Hindistan mslmanlanndan X u d b a x
ingilizceye terceme etmise de, trkemize maalesef hl evrilmemitir.
Mevzuu bahis sahte hadisler arasnda zamann gidiini iyi sezen siyasler
tarafndan uydurulanlar da olmutur. [Mesel 10. asrda Badadda Halife
hizmetindeki Trk askeri adedinin oalmas baz Arablar endieye drd gibi, bazlar arasnda Trklere dayanarak dmanlarndan intikam
almak midini uyandrmtr. Bu cmleden corafyac M u q a d-d a s i 'de
Peygamberden "Benim mmetimi Deylemlilerin tagallbnden Horasan'dan
gelen bir acem (yani Arab olmyan biri) kurtaracaktr. Onun ismi de benimki
gibi Muhammed olacaktr" diye bir hadis nakledilir4). Bunu muaharen
Deylemlileri inkraza uratan Muhammed Turul Beyi nden haber veren bir
hadis olarak tefsir etmilerdir5). Bunun gibi stanbul'u Trklerin
fethedeceine dair hadisler de uydurulmutur. Bunun gibi Hz. Ali'ye ve dier
slam byklerine nisbet edilen pek ok rivayetler vardr.
*) Bk. C. B r o c k e l m a o n , Geschicte, der arabischen Liiteratur,
Supplementdband, I, 430-431.
2) J. H. M o r d t m a n n , Ilm-i usl-i trih, /stanbul, 1918, s. 148-149.
3
) Bk Tarihi Osmani Encmeni Mecmuas, c. XI-XIV, say, 63-69, 81.
4
) Ahsan al-taqsim, Leiden tab. s. 4836) Bk. W. B art hol d d. Mir Islama, II, 1912, . 219-220.

I, 242-243 ;

- 79 62. c) Baz ahslar vardr, ki sahtekr deildirler, fakat mukayesede hayallerini

farla iletmee almlardr ve bu yolla netice itibariyle sahtekrlarn yaptklarn
yaparlar.
Bunun
misallerinden
biri
de
Amasyal
H u s a m e d d i n E f e n d i'nin Amasya Tarihi''ne ait eserinin Anadolunun eski
tarihine ait ksmlardr. Bu eserde Seluklularn ve Osmanllarn meneine ai t
yazdklar, Ouz urug isimlerini nasya tarihinde, Yahudi ve Arab rivayetlerinde
geen isimlerle birletirmeleri, keza Seluklular ve lhanllar devri ehasnn ecere ve
ensabna ait yazdklar srf hayal mukayese mahsuldr. Ezcmle Seluklu
vezirlerinden emseddin Muhammed Tura'?, Mucreddin Emir-ah (Horezm) ve
saireyi Baba tlyas neslinden gsteren ecereler srf hayal mahsuldr. lhanlar
devrinde, Amasya ve Semire merkez olmak zere, Anadoluda yaadklarm syledii
ve faaliyetlerine dair baz teferruat bile naklettii bir ok noyan 1ar (Samuk Noyan,
buga Noyan, Kazanck Noyan, Aydnck Noyanlar) srf tarih isimlerin arap harfleri
ile yazltaki benzeyilerinden karlan uydurma ahsiyetlerdir. Hele Husameddin
Efendinin Anadolu Trk beyleri Baltu ve Bal-tuk Beyler sadece Mool emiri Baltu
bn Teneci'den uydurulmutur. Gya Amasya Darifasndaki kitabede okuduunu
syledii muhayyel Emir-i Anadol Ahmed iharesindeki Ahmed'i Ahmed Lku ile
birletirmesi ve aslen Kazvinli, sonra Tebrizli olan bu Ahmed Lku'yi Seluk
emirlerindeu Alaku Bey'in olu yapmas biri dieri zerine yaplan uydurmalardan
ibarettir. Husameddin Efendi'nin kitabndaki bu gibi uydurmalar sahte bir tarih
uydurmak maksadiyle deil, sadece kaynaklar kendi hayal ve temayllerine gre
okuyup tefsir ettikten sonra bunlarn zerine yeni uydurma silsileleri kurmaktan
ibarettir. Amasya vilyeti ve Orta Anadolu tarihi iin kymetli malmat da ihtiva
eden bu eser uydurmalar yznden toptan br uydurma aibesi altnda kalacaktr.
Maamafih tarih kaynaklarda sahteliin tesbiti hususunda pek ihtiyatl olmak
icap ediyor. ok defa doru olan hakik kaynaklar sahte zannediliyor; hatta
sahtelikleri katiyetle ispat edilmi olarak maruf oluyor.. Fakat sonradan bunlarn
doru olduu tahakkuk ediyor. Mesel Almanlar 10. 12. asrdaki Alman
hkmdarlarndan Byk Otto ve Friedrich Barbarossa hakknda yazlan destan
mahiyetteki kaynaklar geen asr bidayetinde tamamiyle sahte zannetmilerdi.
Sonradan bunlarn hakik olduklar tahakkuk etti. Bunun gibi Cengiz'in hayatna ve
bu cihangirin ecdadna ait Yuan-ao-Bi-i (Mangol un Niuca Topa?an) tarihinde
mevcut olan rivayetler hep sonradan uydurulmu eyler olarak biliniyordu. imdi
bunlarn 10. asrn ortalarna kadar

- 60 kan ksmnn doru oldau tahakkuk ediyor. 10. asrda Trkler arasna seyahat
eden 1 b n F a d 1 a n'n seyahatnamesi daha 1924 senesine kadar tamamiyle sahte,
belki Savsan isminde bir arap elisinin yazmasndan alnarak sonradan uydurulmu
addolunuyordu. Bunu bilhassa Rus arkeologlarndan S p i z y n ve Almanlardan
M a r q u a r t kat'iyetle iddia etmilerdi. Halbuki eserin Mehed'de bulunan asl
nshasnn neredilmesiyle bu iddialarn tamamiyle yanl olduu tahakkuk etti. Yine
bunun gibi Hazar hakanlarndan Yusuf'un 960 senelerine aid spanya Yahudisi
Xaday bn aprt'a yazd bir mektup vardr. 1870 senelerinden itibaren bu mektup
mteaddit defalar tetkik edilmi, en son olarak da 1934 de Ruslardan Kokovtsev
tarafndan tenkidi neri yaplmtr; tedkikatn neticesi bu eserin sahte olduu
kanaatini vermiti. Bilhassa Krm yarmadasna aid tafsilt havi olan mufassal bir
eklinin sahtelii kat'iyetle iddia ediliyordu. imdi ise mektubun her iki nshasnn
tamamiyle orijinal olduu, hatta Xaday bn aprt'n kendisinin Kafkasya (yani
Hazarlar memleketi hududunda) bulunduu tahakkuk etmitir ')
63. Doru eserlerin sahte olduunu iddia etmek hatasna dmemek iin, bir
eserin asl veya sahte olduunu tahkik ve tedkik etmenin usulne tamamiyle uygun
hareket etmekten baka are yoktur. Bu mes'ele iin bilhassa Jul F i c k e r'in
(Beitrge zur Urkundenleh-re, 1877) ve W. B a u e r'in (s. 198, 240) eserlerinin
dikkatle okunmas tavsiye olunur.
Kaynak ve kaldklarn asl yahut sahte olmas keyfiyeti, hakik ve "asl"' olduu
muhakkak olan dier kaynak ve kaldklarla u drt esasa gre karlatrlarak tesbit
olunabilir: 1) Tetkik olunacak veya hakikiliinden phe edilen kaynak, d i 1, y a z ,
slp, t e r k i p ve t a s n i f cihetinden - eer heykelse yapl bakmndan ayn zamanlarda ve ayn yerlerde yazlan yahut yaplan veyahut ayn sahaya aid fakat
hakik olduu phesiz olan dier eserlere tevafuk ediyor mu? 2) Kaynan
mnderecat hakik olduu phesiz olan dier kaynan mnderecatna tevafuk
ediyor mu? Bununla beraber eser bu noktadan tetkik olunurken yanlla dmemek
ve hatal hkmler vermemek iin doruluu daha tesbit edilmiyen bu kaynaktaki
malmatn hakikilii malm olan kaynakta belki de braklm, yahut o kaynan
mellifince malm olmam, yahut onca ehemmiyetsiz grlerek zikre') Z. V. T o g a n, tbn Fadlan, s. 256; yine o, Vlkerschaften

des Chazarenrei-hes. s. 50.

- 81 -

dilmemi veya "hakik" dediimiz bu kaynaktaki malmatn iine her hangi bir
yanlln karm olaca gibi hususlar da hatrda tutulmaldr. 3) Bu kaynan
yaz, dil, slp gibi ekl cihetleri ve mnde-recah bu kaynan ne'et ettii iddia
yahut zannolunan muhitin karakterine ve meden tekml seviyesine tevafuk ediyor
mu? Bununla beraber burada da o muhitin karakter ve seviyesinin, hakik olduu
muhakkak olan kaynaklarda, doru olarak tavsif edilmemi olmas mmkn olduu
da unutulmamaldr. 4) Kaynan iinde yahut zerinde sunlik ve uydurmahk
eserleri, nce malm olan eserlerden alnm alnm yahut ona ilveler yaparak,
deitirerek mevzuu bahis olan zamana uydurulmu yerler yok mu? Yahut mesel
mevcut olmad tarihe muhakkak olan ehir ve yer isimleri yok mu, yazda
anachro-nism, bahis konusu olan zamandaki hayata, rf ve detlere, o zamann
tarihe malm olan hdiselerine aykr eyler yokmu? Yahut mesel eserin sahteliini
rtmek iin alnm olan mbalal ihtiyat tedbirleri yok mu? Bu zikredilen drt
maddedeki suallerle ifade olunan hususlar tetkik mevzuu olan her eserde aramak
lzm gelmez. Bunlar umumiyetle hakikilii pheli olan eserlerin tetkikine medar
olacak eylerdir. Yani bu neviden eserler iin yaplacak tetkikat bu ereve iinde
yrtlmelidir.
Yukarda bahsettiimiz F i r k o v i de sahte eserlerini orijinal gstermek iin
btn arelere tevessl ettii halde dil hususunda bunu yapamam, mild Isa
zamanlarna a i d olarak ortaya att eserlerine bugnk Krm Trk ivesinde
kelimeler sokmutur. Halbuki o zamanlar oralarda Trkler mevcut olsalar dahi
bunlarn ivelerinin Bulgar ve Hazarlarn ecdadnn dili olan Lir trkesi olmas
iktiza ederdi '). Zikri geen Corbulo'ya aidiyeti iddia olunan klcn sahtelii de, harf
ekillerinin yenilii, istinsah hatalar, klcn ekil ve yapl itibariyle o zamann
kllarna hi uymamas, zerindeki kitabe muhteviyatnn byle bir silhla alkas
olmamas, silhlar zerine yaz yazmak detinin arkta mevcut olmas ve
Romallarda byle bir detin ademi mevcudiyeti gibi hususlarda sabit olmutur.
F e r i d u n Bey M n e a t'ndaki eski Osmanllara aid vesikalar dorudan
doruya M u h a m m e d bn M u a y y a d a 1 - B a d d i'nin At - Ta-vassl il cattarassul ve 1 b n CA r a b h'n A(c<.ib al-maqdr adl eserlerinden yalnz ahs
adlarnn deitirilmesi suretile alnm olduklar, bu eserlerle
karlatrmak
usuliyle, kolayca tesbit edilmitir.
*) Ibn Fadlan, Mukaddime, s. XXX.
Tarihte Usul
5

F.

- 82
Geen asrda sahte eserlerin tesbiti nisbeten kolayd. Zamanmzda ise sahtekrlk
usullerinde ok ileri gidilmitir. Onun iin eserlerin sahteliini isbat etmek
mkllemitir.
Baz sahtekrlar sahte eserlerine temel olarak hakik bir eseri ele alyor, ona
ilveler yapyorlar. Mesel 1941 de Konya'da eski Osmanl tarihine aid baz eserler
meydana karlmtr. Bunlarn birisi arabca, dierleri farscadr. Arabcas Tazkirat alc
ibar adnda olup Aksaray'I birisi tarafndan gya 756 (1355) de yani Orhan Gazi zamannda yazlm imi. Bu eserlerin sahtelii, bunlar meydana karan ahsn daha
evvel yaplm sahte eserlerle ilgisi grnmesinden, gerek arabca gerekse farscasnn
gayet bozuk olmasndan, yani sahtekr zat'n her iki dili de az bildii halde kendisini
bu dillerde yazmak yolunda zorlad grlmesinden ve yazlarnn birbirine
benzeyiinden anlalyor. Fakat mhim olan cihet Trkiye'de ancak 20. asrda Avrupal limlerin tetkikatile ainalk peyda edildikten sonra malm olan eylerin
Aksaray'I lime daha Orhan Gazi zamannda malm olmu gibi gsterilmi olmasdr.
Burada mellif Anadolu'daki Hititlerden bahsettii gibi, ancak Orhon kitabelerinin
kefinden sonra mehur olan Orhun nehri bile vardr. Maamafih bu Tazkirat al-cibar
de eski Osmanllar zamanna aid, Konya civarnda yayan birisi tarafndan
uydurulmas mmkn olmyan baz teferruat vardr. Bunlardan anlalyor, ki sahtekr
mellifin eline byle bi eser gemi, o da bunu tevsi ederek Hitit ve sair kavimlere aid
muasr malmat da ilve ederek esere fazla kymet vermek istemitir. Bunun gibi
Temr'e nisbet edilen bir Maljzat ve Tiizkkt vardr. Bunlar imparator Cihanah
zamannda Ab Tlib al Husayni adnda Horasan'l bir tacik tarafndan,
uydurulmutur. Fakat bununla beraber her iki eserde de Temr'e aid tarih haberler
olduunda hi phe olmyan ve teferruata aid kaytlar vardr. Bunlar gsteriyor, ki
Baburlularn elinde Temr tarafndan iml ettirilen bir kk eser yahut sahifeler
bulunmutur. Bunu da Ab Tlib tevsi ederek Temr'n autobiyografyas yahut
Temr'n kanun ve nizamlar adile maruf olan sahte eserleri vcuda getirmitir. Bu
gibi sahte eserlerin tetkiki hususunda istifade edilecek eserlerin birisi de udur: A. G e
r c k e, Die Analyse als Grundlage der hheren Kritik (d. Neue Jahrbcher fr das
Klassisch Altertum. Abt. 1, Bd. VII, 1901).
phe altna alnan bir eserin sahte yahut doru olduu hakknda doru hkm
verebilmek iin bittabi o eserin aid olduu iddia edilen zamana ve hdiselere aid
tekmil menbalar ihata etmek ilk arttr.

-83 M.V7UU hah^pHipn hir hadise veya zaman hakknda bilgimizin bugnk
seviyesini esas tutarak bu bilgiye uymyan her eserin sahte olduunu hemen iddia
edivermek bir cehalet eseridir.
64. 2) D intikad mes'elesinde dikkat edilmesi icabeden ikinci
bir cihet de bir kaynan mellifi malm olduu halde ne zaman
ve nerede yazlm olduunu kat'iyetle tesbit etmek hususudur. Baz
eserlerin zerinde buna dair hi bir kayt bulunmuyor, yahut da yan
l kayt bulunuyor, Bu halde eserin t el i f zamann ve meknn tesbit
etmek ehemmiyet kesbeder. Bu mes'elenin halli resim ve heykeller
iin daha mkl oluyor. Ortaada islm Aleminde istinsah tarihini
yazmak deti mevcut olmusa da "Qad faraa min ta'Iifihi fuln..."
eklinde te'lif senesini tasrih ederek "feragat tarihi" (colophon) yaz
mak deti nadir grlyor. Bir ok eserlerde bu tariheme ebced he
sab ile sz arasnda, ya bir msrada veya bir beyitte bildirilir.
Bir ok yazmalar bize ba ve son taraflar eksik olarak intikal etmitir. Bu gibi
hallerde eserin hangi zaman ve mekna ve ne gibi hdiselere aid olduu ancak bu
mevzua ait dier eserler vs. varsa kaytlarla mukayese etmek suretile tesbit edilebilir.
Bunda eserin lisannn slp itibariyle hangi vilyetlere ve hangi zamana ait olduu
hususu tesbit edilmiye allr. Mesel mellifi, te'lif zaman ve yeri malm olmyan
bir eser alalm. Melllif kendisinin cenub iran'da i-raz ehrinde bulunduuna dair
istitrad bir kayt yapm olsun. Sonra hicr 510 senesinde cereyan eden bir hdise
dolaysiyle bu hdisenin benzerini ayn vilyette 470 senesinde grm olduunu
sylemi olsun. Bundan bu te'lifin 470-510 seneleri arasnda iraz'da yayan bir
mellifin eseri olduu tesbit edilmi olur. Burada 470 senesi gibi yukardan aaya
gelen son seneyi ltince olarak terminus post quem, 510 senesi gibi aadan yukarya
giden son seneyi terminus ante quem tesmiye etmek dettir. Baz eserlerde hibir
tarih kayt bulunmaz. Fakat mellif ne zaman ve nerede cereyan etmi olduu dier
kaynaklardan malm olan bir hdiseyi kendi zamannda vukua gelen bir olay olarak
zikretmi olur. Bununla da mellifin yaad zaman tayin edilebilir. Yahut mellif
gne tutulmas, byk zelzele gibi tabi hdiselere aid bir kayt verir. Yani mesel
filnca gn gne tutulmutu der. Bu gibi bir kayt da eserin te'lif zamannn tayin ve
tesbitinde medar olabilir. nk bu gibi tabi hadiselerin tarihte vukuu zamanlarn
tesbit etmi ayr ve husus eserler vardr. Mesel: T h. O p -p o 1 z e r, Kanon der
Finsternisse. 1887.
65. 3) Mellifi malm olmyan bir eserin mellifi, eserin ait ol
duu devirde yazan melliflerin birisine aid olup olmyaca, dil, s-

-M lp Ve hdiseleri

tetkik ve muhakeme

tary

iHb.-rile

<-> melliflerden

birinin slp ve muhakeme tarzna ve karakterine benzemesi gibi eylerle takriben

tayin edilebilir- Baza bir eserin el yazs, hatt dier eserlerinden malm olan bir
mellifin eli ile yazlm olur. Bu da me l l i f i n o zat olmas ihtimalini ortaya atar.
Tabi ayn zamanda ya-yan melliflerin slp ve yazda mterek hususiyetleri
olabilir. Bunlar da hesaba katlmaldr. O halde eserin o zamanda, o gurupa mensup
melliflerden b i r i ni n eseri olduu tayin edilmi olur. Bazan ismi mehul mellif bize
dier kaynaklar yolu ile malm olan hdiselere itirakinden veya bu gibi malm
hdiseler esnasnda bir mausb ve vazife igal etmi olduundan b i l i s t i t r a d
bahsetmi olur, halbuki bahis konusu hdisenin cereyan srasnda zikredilen mansb
ve vazifede kimin bulunduu dier kaynaklar vastasile bize intikal etmi bulunabilir.
Bununla da eserin mellifi tesbit edilmi bulunur. Mesel mellif; Ben o srada
Diyarbekir'de kad idim yahut f i l n padiah tarafndan filn padiaha eli olarak
gnderilmitim veya "bu sefer ordu kumandan idim" gibi kaytlar verir. Halbuki
dier kaynaklarda o senede Diyarbekir'de kimin kad olarak bulunduu, filn
padiahn filn padiaha kimi eli olarak gnderdii veya bahis konusu seferde kimin
kumandan bulunduu kaydedilmi bulunur. Bu suretle de mellifin kim olduu
meydana km olur. 1924 senesinde ben Berlin'de Alman Devlet Ktphanesinde
agatayca, manzum Cihannum adl bir roman tedkik etmitim. zerinde mellifi
yazlmamtr. Bir Han zikrediliyorsa da onun da ismi tasrih edilmemitir. Yalnz
mellif kendisinin 939 senesinde (ebced hesabile o-c;-; tarihinde) Han ile birlikte
Kagar'dan Bedahan seferine km ve kendisinin han'dan ayrlarak kn
Bedahan'da Qalca-i Zafer'de kalm olduunu ve eseri vakit geirmek iin orada
riazmen te'lif ettiini sylemitir. Halbuki Haydar Mirza Duglat'n Tari/t-i Rest
di'sinde ve dier eserlerde 939 senesinde byle bir sefer icra eden han'n Kaar han'
Sad Han olduu, maiyyetinde veziri Haydar Mirza Duglat'n bulunduu ve bu
Mirza'nn da han memleketine ekildiinde k aylarn Qal ca-i Zafer'de geirdii
mezkr olduundan *Cihannuma kitab mellififinin de ayn Haydar Mirza Duglat
olduu tahakkuk etti '). Dier bir parlak misal Bedi-u'z-zaman Faruzanfcr'in ai-Zaeir
li '"l'gr can mfaraiat-i V-kibar nam eserin Mahmud Zamaxari'ye ait olduunun
muhtelif delillerle ispatdr 2).
1

) Bak. Z .

V. T ogan,

Ein ubekanntes Werk von Haydar Mirza Dughlat, d.

Bulletin of tht School of Oriental Studi**, V I I I . 1937 p. 6S5-81).

2) Ne5riy3t- Danikada-i Adabiyat- Tabriz, 1948, N. 8-9, S. 6*2?.

85 -

Bazan da eserlerin zerine mellif olarak hataen baka birisi yazlabilir. Mesel
istanbul Ktphanelerinin bazlarnda c U t b i ' nin Gazneli Muhmud'un tarihine it
Trix-i Yemini sinin arapa bir erhi CA 1 i i r N e v y i 'nin eseri olarak
gsterilmitir. Bu elbette yanltr. Zira CA 1 i i r 'in eserlerinin listesi malmdur. O
arapa bir eser yazmamtr; hele Tarih-i Yemini gibi bir kitaba erh yazmak asla
onun megul olaca bir i deildir. Tetkikten sonra anlald, ki bu erh Msr 'da
baslm olan M a n i n i erhinden ibarettir. htimal eser A l i i r N e v y i
'nin ktphanesi iin yazlan bir nshadan istinsah edilmi ve onun eserin mellifi
olduu mstensih tarafndan zannedilerek yle kaydedilmitir. Bunun gibi Topkap
saraynda farsca Tevrix-i Alem kitab vardr. zerine kitabn mellifi olarak M u h a
m m e d b. A h m e d a 1 - B u x r i ismi yazlmtr. Bu nshadan Prof. Ch. S c h e f
e r iin dier bir nsha istinsah edilmitir, ki bu nsha da Paris'te Mill Ktphanede
mahfuzdur. Buna da ayn Topkap Saray nshas zerindeki kayt geirilmitir, yani
eser M u h a m m e d b. A h m e d a l - B u x r i 'nin eseri olarak
kaydedilmitir. Halbuki bu eser Raid ed-din et-Tabib'inin eseridir, ve Topkap
Saraynda daha iki nshas vardr. Bu Muhammed b. Ahmed Buxri ' nin R a i d
e d - d i n ' in bu byk eserini onunla mtereken yazm olmas ihtimali de varid
ise de, sadece bir mstensih isminin mellif ad olarak kitaba geirilmi olmas da
mmkndr. Bizim stanbul ktphanelerinin fihristlerinde ise mstensih veya
mstemlik adlarnn mellif ismi olarak kaydolunduu belki de yzlerce eser vardr.
Hatta bunlar da bazan yalnz mellifin deil, kitabn ismi de deitirilerek yazlmtr.
Bu cmleden olarak Hafi s A b r 'nun Zubdat at-tavrih B av sun gurV sinin Fatih
ktphanesindeki nshas M f r x n d 'in Ravzat us-af adl eseri olarak kaydedilmitir.
Mellifi tasrih edilmiyen eserler iinde bilhassa mellifin mtekel-lim
siygasnda yazd szlerini ve zihredilen vakalara muasr olup olmadn gsteren
kaytlan bulmak mhimdir. Bunlar sayesinde mellif meydana kmasa bile hangi
devrin adam olduu tesbit edilmi olur. Bizim ktphalerimizde bazan telfiq
(compilation) sfatile vcuda getirilen eserlerin zerine mellif ismi yazlmayan
ciidlerine tesadf ederek orijinal eser kefettiimizi zannettiimiz de az vaki
olmuyor. Mesel hicr 4. asra aid bir eser bulunuyor. Mellifi malm olmamakla
beraber her halde o devrin tarihi ve yazs da yle. Mal^m tarih eserlerle mukayese
edilince anlalyor, ki bu eser bn Misk vayh'-in matbu Tacarib al-Umam'inin bir
cildi imi. Bunun gibi bn al-Air

 86
ve bn al-Kair gibi melliflerin compilatif eserleri de orijinal birer eser gibi grnrlerse

de, bunlarn eski zamanlara dair bahisleri sadece daha eski eserlerden derlenmi
malmat topluluklarndan baka bir ey deildir.
66. 4) D intikadn dier bir mevzuu bir eserin orijinal mi yoksa baka bir
kaynaktan m alnm olduunu tayin etmektir' Bu da bahis mevzuu eserin verdii
malmatn dier kaynaklarn malmatiyle mukabele edilmesi usuliyle yaplabilir.
Bunun iin kaynaklar tahlili (analyse des sources) usulleri ilenmitir. Bu usul her
muallim, talebelerin yazl vazifelerini kendileri mi yapm, yoksa bakalarndan m
istinsah etmi olduklarn tesbit ederken tatbik eder. Tarih vesikalarn bu ynden
tedkikatnda riayet edilmesi icab eden esas udur : Eer iki veya daha ok kaynak
ayn hdiseleri ayn veyahut birbirine benzer bir ekil ve slbda yazmlarsa, bunlar
herhalde birbirine baldrlar. Fakat bu ballk onlardan birinin dierinden alnm
olduunu kestirmek iin kfi deildir. Byle bir hkm bilhassa ortaa eserleri iin
doru olmaz. nk o zamann mellifleri bir-birlerin tasnif ekillerini ve hatta
slblann kolayca benimsemilerdir. Edeb istikllin bu devirde ehemmiyeti yoktu.
ekil ve slb itibariyle birbirine bal olan eserler arasndaki mnasebet trl trl
olabilir : 1) Bir eser dierinden sadece kopya edilmi, dieri de bu sonuncudan
istinsah edilmi, 2) veya bu eserler mterek bir kaynaktan istifade etmi olurlar. Yani
bir ka mellifin birbirlerinin eserlerinden istifade etmedikleri halde hepsinin de ayn
kaynaktan alarak mstakil eserler vcude getirdiklerinin misali oktur. Mesel bizde
bir ok Ksas Enbiya kitaplar vardr. Bunlarn pek ou B a lc a m i 'nin Taban tercemesinden alnmtr. Eserlerin birbirinden kopya olup olmadm tayin iin
"karlatrma usul" (methode comparative) tatbik olunur. Bahis mevzuu eserlerden
biri bir meseleyi anlyarak yazm, dieri de anlamyarak, kelime ve isimleri yanl
okuyarak yazm ise, bu sonuncusu elbette kopyadr. Mesel Reid ed-din'de Cengiz
Han'a aid, hkmdar azndan naklolunan hikye ve <bilikIerin Ouz destanndan
alnm olduu syleniyor ve buna bir hikye misal olarak gsteriliyordu '). Halbuki
bu hikyeyi Ouz destanndan nakletmi olduu zannedilen Y a z c Z a d e
c
A l i 'nin buna dair szlerini Rid ed-din'in Cmf ut-tavrA'indeki ibareleriyle
mukabele ederken bilakis Yazc Zade'nin Cengiz'e aid rivayeti Raid ed'din'den
kopya etmi olduu anlalmtr. nk Raid ed-din'de &*> (=ta) diye yazlan
l

M. H a r t m a n n ,

Der islamische Orient, III. 37.

- 87
okunmu ve "suya
den ta" demek olan cmle <suya den kpek> diye glne bir ekilde
tercme edilmitir, ki bu hikye iin asla va-rid deildir ') Yine mesel
Seluk'un babas Dukak 'in lkab olan Demiryahg kelimesini saxt keman
(sert yay) diyerek tercme eden farsea eserin esas menba olduunu
zannetmek hatadr. Zira bu farsea eser bu malmat dier bir arapa eserden
almtr. Bu arapa kaynan yazma nshasnda bulunan hadi d (demir)
sznn (hib al-qavs al-hadid) adid (sert) diye yanl yazlm ve farseaya
bu yzden saxt diye tercme edilmi olduu kat' olarak anlalmaktadr 2).
Bunun emsali pek oktur. Bunlar da ancak karlatrma usuliyle tesbit
edilebilmektedir.
kelime Yazc Zade tarafndan yanl olarak ,ii- ( = kpek ) olarak

Bazen de baka bir mellifden nakleden bir mellif asl kaynaktaki

szleri kendi bildiine gre ksaltyor ve bu yzden hikyenin tadn karyor
ve mnsn bozuyor. Bazen de bilkis mstensih asl menba tashihe, izaha
ve ona ilveler yapmaa kalkyor, yanlyor ve bu suretle yakalanyor.
Bundan da anlalr, ki bir mevzuu dierlerine nazaran daha tafsiltl olarak
anlatan eserlerin muhakkak surette asl olduklarn zannetmemelidir. Bazan
bir eserin asl daha muhtasar oluyor. Mesel Msr'l l b n A y " s,
corafyaya aid Nasq al-azhar adl eserinde, Akdeniz ile Kzl Denizi
birletirme tecrbelerine aid bahiste A 1 - B i r n i 'den tarih malmat
nakletmitir. Fakat A 1 - B i r 0 n i 'nin Tahdid nihyt al-amkin adl
eserinde bu hususa aid mnderic bulunan malmat ok ksadr ve gayet
dorudur. Ibn Ays ise Al-Biruni'den aldn tasrih ettii bu malmata baz
eyler ilve etmi ve bozmutur. Bunu okuyan bir kimse al-Birni gibi byk
bir mdekkikin eserinde bu kadar fahi hatalar bulunduuna hayret eder.
Halbuki aslnda bu hatalar al-Birni'ye deil, ondan yanl ve ilaveli nakiller
yapan ibn Aya'a aittir.
67. Birbirine bal olan ve benziyen eserlerden hangisinin hangisinden
alnm olduunu tesbit etmek iin bunlar birbiriyle mukabele-ederken, bu
eserlerin birbirinden farkl olan noktalarn tetkik etmeliyiz. Eer bunlardan A
ve B ile iaret edilen ikisinin C ile iaret edilen ncs ile mukabelesi
esnasnda mesel A nn baz hususlarda C ye pek benzedii, dier tarafdan B
nin de dier hususlar!) B a r t h o 1 d, Ortaasya Trk tarihi hakknda dersler, s. 191; Mir Islama I. 99.
2) Z. V. T o g a n, Umum Trk Tarihine giri, s. 440.

 88 da C ye pek fazla benzedii tezahr edecek olursa, o vakit bu ilk iki eserin, yani A ve
B nin C den rnstaklen kopya edildikleri anlalm olur. ayet A ve B il e iaret
olunan eserlerin C ile iaret olunan eserlerden farkl olan noktalar hemen ayn ise, o
zaman onlardan ancak birisinin (yani ya A yahut B nin) o nc eserden, yani C den
alnm ve A ile B den birisinin de dierinden nakledilmi olduu sabit olur. Eer A
eseri B ve C ye ok benziyor, fakat bu B ve C birbirlerine benzemiyorlarsa o halde A
ile iaret olunan eser muhakkak surette B ve C nin her ikisinden alnarak telif olunan
bir compilation-dur. ayet bir ka kaynak ekil ve mndericat i t i bari l e birbirine yakn iseler bunlar er er veya ikier ikier birbi ril e karlatrmak s uret il e
hangisinin hangisine mehaz olduu meselesinin yukarda gstermi olduumuz usulle
tesbit edilmesi mmkndr. Bazan mterek bir kaynaktan ntifade suretile vcude
getirilen elde mevcut olduu halde, bi'.ann istifade etmi olduklar asl menba
ortadan kaybolmu bulunuyor. l>u kayp menba mesel arapa ise bundan istifade
edenlerin t/azlar ondan arapa cmleler naklederler. Dier bazlar mesel bir farsea
eserden naklederken arapay farseaya evirerek naklederler. Btn bunlar bir araya
toplayp o kayp olan eserin fragment-lerinden o eseri ksmen olsun dahi ihya etmek
mmkn oluyor. Mesel Paul S c h e f e r - B o i c h o r s t 12. asra ait olup da
kaybolan Annales Pater brannenses adl bir tarih kayna dier menbalardaki
nakillerdeki bulunan fragmentleri bir araya getirerek ihya etmi ve 1870 de
neretmitir. Bu eser mukayese usuliyle menbalar renmek ve metinler ihya etmek
tekniini renmek bakmndan, yani bunlarn usul ve tekniini renmek iin ok
mhimdir. Arapcadan da mesel A l - M a d y i n i'nin tarihi ve C a y h n i'nin
corafyas kaybolmulardr. Fakat bunlardan nakiller pek oktur. Bunlar bir araya getirilerek her iki eserin ekli aslsini, ksmen de olsa, ihya etmek mmkndr, lbn
Fadln seyahatnamesinin Mehed nushasndaki eksikleri de Y q t - i a l H a m a v i , Z a k a r i y a l - Q u a z v i n i , Ah-m e d T s i gibi
melliflerin nakillerinden tamamlanarak tarafmdan neredilmitir. Arapca bir eseri
nakillerden toplayp ikmal etmenin usul ve tekniini renmek i i n bu kitabn arapca
metin ksm bir rnek teekil eder. Kaybolan bir menbadan muhtelif asrlarda yayan
mellifler istifade etmi ise de, bunlardan her biri bu menban malmatna bir ey
ilve etmi, yahut onu deitirmi, kendi asrlarna uydurmu olurlarsa hu eserin asl
eklini tesbit etmek kabil olmaz, yahut ok mkil olur. Mesel mild 840
senelerinde Bizans ve Karadeniz taraflarna seyahat eden
Muslirn alC a r m i adnda bir

- 89 zatn kaybolan eserinden 1 b n X u r d d b i h, C a y h n i , Mas' -d f, ve 1 b n

R u s t a h gibi mellifler istifade etmiler. Bazlar bu eserden istifade e t t i k l e r i
halde ismini zikretmemiler. Mesel Hudd al-*lm kitabnn mellifi byle
yapmtr. Maamafih bunlardan toplayp faraziyelere dayanan b i r econstruction
yapmak mmkndr. Fakat bu ekilde nakillerden istifade edip metin ihya etmek
ancak farazi mahiyette olur. Benim 1940 da Budapete'de baslan 11. asrda
Hazarlar memleketine tabi Kavimler ismindeki almanca eserimde (s. 74-75) yalnz
bir mesele hususunda bunun tecrbesi yaplmtr. Bir melliften alnarak dier
m e l l i f l e r i n eserlerine, sonra onlardan da daha muahhar olan baka melliflere
gemi malmat ve kaydlar bulunursa, usuliyle tetkik etmek neticesinde bu
nakillerin eceresini tes-bit kabil oluyor. Bunun misali V. M i n o r s k y'nin Hudd
al-cAlam kitabnn ingilizce tercemesine aid haiyelerinde bulunuyor (Bk. s. 212, 268,
420, 428, 436)
Birbirinden alndklan halde b i r i ni n dierinden i s t i f a d e nisbetleri kark
olan menbalarn kark olan birer asl kaynaa mnasebetlerini tayin etmek zere
mukayese usuliyle metin ner etmenin en mkemmel numunesi Monumenta
Germaniae Historica serisinin 1841 de kan VI. cildidir. Burada menban asl
nshas bir az iri harflerle kitabn ortasnda, ondan alnan derivee ekiller ise kk
harflerle kenarda, kitapdan harfiyyen alnmayp mealen alnanlar ise espase edilerek
yine ayr baslmlardr. Arab corafya klliyatn, mesel Itaxri, bn Havqal ve
saireyi bir araya getirerek neretmek bu esasa gre yaplabilirdi. Fakat bunu daha
kimse yapmad.
68. 5) D intikadn dier bir ciheti de bir menban asl metnini ihya etmek,
nshalar muhtelif olanlarn mukabelesini yapmaktr, ki buna rezeusion veya edition
critique denilir; biz de tenkldli
metin neri diyelim. Zamanmzda, metinleri ele geen herhangi bir nshaya gre
deil, mutlaka dnyada mevcud nshalarnn en mhimlerini karlatrarak, asl
eklini (archetypus) ihya ederek tabederler. Tabidir, ki eldeki nsha mellifin kendisi
tarafndan yazlm nsha ise, o vakit bunu kendisinden istinsah edilmi bulunan
dier nshalarla karlatrlmaa lzum kalmaz. Bunlardan mesel El-Brn'nin, alNuvayri'nin Zahabi'nin ve Ktib elebi'nin stanbul ktphanelerinde bulunan ve
kendi ellerile yazlm eserleri, bunun gibi cAbd ur-razzq Samarqandi'nin Matla
C
s - S a c d a y n adl eserinin Edirne Selimiye ktphanesindeki nshas
zikredilebilir. Eer bir kayna asl nshas bulunmadndan dolay, aslndan istinsah
edilen nshalara gre ne-

- 90 retmek icab ediyorsa, bu ancak bahsettiimiz karlatrma (colla-tion) usulyle

yaplr. Bu usul, sade grnmesine ramen, epeyce mkldr. Bunun usul ve
tekniini ayrca renmek icab eder. Bunun iin mtehassslarn yannda tecrbe
grmek lzmdr.
Tenkidli metin nerinin balca esaslar unlardr: Evvel metnin mevcut
nshalarndan biri esas olarak alnr. Dier nshalara gre yaplan tashihler ve nsha
farklar teki nsha zerine yaplr. Bir kaynan mevcut yazmalarndan en eski
nshasn arayp bulmak kfi gelmez. Sadece bunu esas edinmek de asla caiz deildir.
Mesel 10. asrda telif olunan bir eserin 11. asra aid eski bir nshasnn hatalarla dolu
olduu, buna mukabil bu eserin daha mkemmel ve eski bir nshasndan dikkatli bir
adam tarafndan 17. asrda istinsah edilen nshasnn daha sahih olduu vakidir. Onun
iin elde mevcut nshalar arasndan en eskisini deil, mellifin yazd asl nshay en
iyi aksettirmi olmak itibarile en iyisini ve en ziyada dikkatle yazlm olann tesbit
etmek icap eder. Eer bir eserin yazma nshalar pek ok ise bunlarn hepsini bir
araya getirmee lzum yoktur, Yalnz mevcut nshalarn en iyilerini almak kfi gelir.
Bunun iin de yazmalarn eceresini tesbit etmek ve kendilerini bu esasta bir tasnife
tabi tutmak icab eder. "ecere" den maksad, nshalardan hangisinin hangisinden
istinsah edilmi olduunu, nshalar ayr guruplar tekil ediyorlarsa, hangi nshann
hangi grupa mensup olduunu tesbit etmektir. Bu zahmetli bir itir. Fakat bu zahmete
katlanmadan nshalar gelii gzel sralyarak edition yapmak manaszdr, gayr
ilmdir. Nshalarn ecerelerini vcude getirmenin iki safhas vardr: a) Eserin
rivayetleri yahut muhtelif rivayetlerinden (redaction) alnan nakilleri (citate) bulunup
tenkit gznden geirilir; orijinal nsha ikame edilir, (rezension) b) Yazmalar
noksanl olduu takdirde boluklar faraz olarak doldurulur (emendation). Eserin
tercmesi varsa, yaplan bu tamir ve doldurma (yahut yamama) iinde bundan da
istifade edilir. Elde mevcut nshalar bidayette meneilerine gre tasnif edilirler.
Bunun iin u hususlar aratrlr: acaba nshalardan birisi dierinden alnm deil-mi
dir? ve o aslnda mellifin orijinal nshasna mnasebeti nedir? Bu hususlar yazma
nshalarda mevcut eksiklerin ve muayyen hatalarn tekerrr keyfiyetinden kolayca
anlalr. Mesel Mirxond'un Rav-zat us-af adl eserinin nshalarnda ahruh ve
Baysungur Mirza hakkndaki bahisde ahruh Herat'a dnd, B-i Zn'a indi,
Mirza Baysungur da Mazendran'dan dnb geldi mnsnda olan :

 91 sz elde mevcut 9 nshann 4 nde Jjjr' j^j V j -VJ *^* ji j'j-^'j^ cis Jt jU'j JLJ jl
j4 >^-JI< Ij-Mj *J*J* eklinde yazlmsa bu nshalardan her drdnn de ok yanll
olan bir nshadan istinsah edilmi olduklar, phe gtrmiyen delil ile kafi olarak
sabit olmu olur. Bazan birbirinden farkl olan ikinci orijinaller birinci orijinalden
mu-arref olmaz da mellif kendi eserini iki yahu} rivayette (redaction) yazm
olur ve yazmalar bu rivayetlerin u veya bu nshasndan alnm yahut alnmlardan
alnm olur. Mesel Cami'1 t-Tavrix-i a-zni'n'm K. J a h n nerinde ve G i e s
e'nin Anonim Osmanl Tarihi nerinde bunlar gsterilmitir. Ben kendim Alir
Nevy'nin Maclis n-Naf^is adl eserinin 22 kadar nshasn grdm. Fakat eseri
bunlardan ancak 5 ile tam olarak, dier 7 nshasile de ksmen karlatrarak 12
nsha ile mukayese ettim. Bunlardan 2 nshann Alir'in kendi nshasna dayanan
iki rivayet (redaction) olduu grld. Bunun birisi Ka ile iaret ettiim Kabil ehir
ktphanesi nshas, dieri de Pa ile iaret ettiim Paris suppl. Turc. No. 316
nshasdr. Bunlardan Ka nshas mellifin il k defa yazd ekil olup bunda bir ok
airlerin tercmei halleri eksiktir. Pa nshas da mellifin son tam nshasdr.
Mellifin bu eseri iki redaction'da yazd bu eserin tam nshadan Faln Sultn
Muhammed b. Emiri al-Haravi tarafndan yaplan ve Lefa'ifnme ismi verilen faris
tercemesinden (La) anlald ') aatayca aslnn Ka daki eksiklerini ben bu La
nshasndan aatay-caya evirerek ikmal etmitim. Sonra bu ilvelerimi Pa
nshasna gre tashih ettim. ylece elimde mukayese ettiim 12 nshadan drdnn
Ka dan, sekizinin de Pa dan istinsah edilmi olduu ve Pa dan alnan nshalar da
nsha hatalar ile mukayese ede ede 12 nshadan tarafmdan Ta ve Fa diye
iaretlenen ikisinin Topkap saray, Revan Kk N. 808 ve Fatih ktphanesi N.
4056 nshalar Ka nn aslndan Jc ve Wa nshalarnn da Pa dan alnan nshalar
olduu, kalan nshalardan bir ksmnn Ba, dier bir ksmnn da Wa dan istinsah
edilmi olduklar sabit oldu. Bu cihetten kitabn mukayesesi iin Ka, Pa, La, Ta, Wa
nshalar alnd ve bunlara da Pa esas tutuldu. 22 nshadan kalan on nshas da bu
ikinci, yahut nc asllardan karlm ehemmiyetsiz nshalar olduu
anlaldndan onlar bu mukayese iine celbetmee lzum grlmedi. Bunun gibi
ben Muhammad cAvfi'-nin Cavamf l-hikyat eserinin ve Mascdi'nin Murc alzahab adl
!) Maclis n-na/a''s'in Fasr Sultan Muhammed ve Hakm ah-i Qazvn tarafndan yaplan farsca
tercemeleri 1945 de Talran'da Prof. CA 1 i A g a r Hikmet tarafndan neredilmitir.

- 92
eserinin Trklere aid ksmlarn bu iki eserin mteaddid nshalar ile karlatrdm.
Cavmi' i-hikyt nshalar iin bu zikrettiime benzer bir ecere tertib ettim.
Bu gibi ilerde nshalara harfli birer almet verilir. Bu almetleri sadece A, B, C
gibi hurufat srasile vermek de mmkndr. Fakat almetlerin bir mnya dellet
elecek ekilde olmalar daha mnasiptir. Mesel deminki misalde benim Maclis nnaf'is nshalar iin intihab ettiim iaretlerde Ka-= Kabil'de bulunan nshalardan a
nshas, La= Lat'ifnme nshalarndan a nshas, fa= Paris nshalarndan a nshas,
Ta= Topkap saray ktphanesindeki nshalardan a nshas, Wa=* Viyana
nshalarndan a nshas demektir. Aa= stanbul'da Ayasofya nshas demektir.
(i9. Yukarda zikri geen eserlerden Mirxond'un Ravzat us-af'-snn nshalar
Avrupa ve Asya'da mevcut ktphanelerin ounda bulunur. Yazma nshalar pek
oktur. ' 'alnz fihristlerde kaytl nshalar yz akndr. Halbuki matbu nshalar da
vardr. Eer bu eserin itimada kafiyen ayan olmyan.Hindbtan tablar bir tarafa braklp ilm usulle yeniden neri cihetine gidilecek olursa, bunda yz akn btn
nshalarn mukabelesinden vaz geip ecere ile ehemmiyeti tesbit olunan 5-10
nshasnn karlatrlmas kf gelecektir. Nasl ki B a r t h o 1 d 'de Ulu bey ve
zaman adl eserinin rusca nerinin sonuna Ravzat us-af'dan farsca olarak naklettii
bir fasln mukayesesi iin bu eserin matbu nshasndan maada Petersburg Asya
Mzesindeki 3 ve Petersburg niversitesi Ktphanesindeki 3 nshay
karlatrmakla yetinmitir.
Bir de burada a r a f e d - d i n Y a z d i 'nin Zafarname's'-ni ele alalm.
Bunun Kalkutta'da iki cilt olarak tab olunan nshas baslrken 6 yazma nsha esas
tutulmutur. Fakat bu yazmalarn eceresi tesbit olunmam, gelii gzel alt nsha ele
alnmtr. Bu cihetten zahiren ilm bir neir gibi grnen bu tab pek hataldr.
Gsterilen nsha farklar da ehemmiyetsizdir. Muhakkak ki baz nshalar ayn
asldan gelmektedir. Bu bakmdan bu neir asla bu eserin edition critique'i saylamaz.
Eer biz bu eser stanbul'da yeniden neretmek istersek bunlarn en iyisi ve en eskisi
olan Kara elebi Hsameddin Efendi nshasn (No. 275) esas edineceiz. Bu nsha
mellifin hali hayatnda 17 Safer 840 da Eberqh'da yazlmtr. Bu nshaya Q almeti verelim. Sonra Esad Efendi ktphanesinin 2370 No. lu nshasn alrz. Bu
nsha 855 Zilhiccesinde yazlmtr. Buna E almetini verelim. Sonra nc nsha
olarak Fatih ktphanesinde 4425 No. lu ns-

-.. Q3 _

hay alrz ki 17 Ramazan 871 de ikmal edilmitir. Buna da Fa almetini verelim

(nk Fatihde daha iki nshas vardr). Drdnc olarak Topkap Saray Hazine No.
1328 nshay alrz, ki 857 senesinde yazlm hareketli bir nshadr. Buna da Th
almetini veririz. Beinci olarak Topkap Saray Revan Kk 1522 No. lu nshay
alrz, ki 884 de yazlmtr; Buna da Tr almetini veririz. Nihayet Kalkutta'da baslan
matbu nsha kalr, ki buna da Mt, yani matbu nsha, almetini veririz. Ben
Zafernme'nin stanbul ktphanelerinde mevcut btn yazma nshalarn grdm,
fakat bu nshalarn eceresini yapm deilim. Burada yalnz yazdaki dikkat,
tamamlk ve kdem cihetine bakarak Q nshas esas tutulmutur. htimal ecere tesbit
edilirsa zikri geen be nshadan baka b i r i s i n i n esas tutulmaya daha lyk olduu
meydana kar. araf ed-din Yazdi'nin Zafernamesi bu be nshas ile ve ihtimal
baka nshalarla mukabele edilerek yeniden neredilecek olursa bu neirde yalnz
araf ed-din Yazdi eserinin nshalarn karlatrmak kfi gelmiyeceini de ilve
edeyim. nk ayn mevzu zerinde yazlm dier muvazi eserler de vardr. Bunlar
da N i z m e d - d i n Sami 'nin Zaferrame si H a f i ? A b r 'nun Zubdat
t-tavrix Bagsungur'si ve M u s e v 'nin Asal t-tevri x'id\r. Bu eserden ve
Hindistan ksm iin de G i y a e d - d i n CA 1 i 'nin 'lrix-i azavt-i Hindistan
adl eserinden bilhassa ismi haslarn tes-bitinde muhakkak istifade edilmelidir. nk
bu eserler Temr t a r i h i nin uygurca aslndan istifade edilerek yazlm ve her biri
has isitnle-rile arab hurufat ile transkribe ederken baka ekilde okuyarak yazmtr.
Bu cihetten bu eserlerden biri dierini ikmal etmektedir. ayed Temr t a r i h i n i n
uygurca asl bulunursa araf ed-din Yazdi'nin 2afer-name'sinin nerinde bu uygurca
nsha muhakkak ki en mhim esaslardan biri olarak mukabele edilmelidir. imdi
bunlardan Nim ed-din Sami'ye N, Hafi? Abr'ya HA, Musev'ye de Ms iaretlerini
koyarz. Bu eserlerin de hangi ktphanelerde mevcut hangi nshalarndan i s t i f a d e
edildii de almetlerle beli rt ili r. nk onlarn da mteaddit nshalar vardr.
Demek oluyor ki araf ed-din Yazdi'nin eserinin istanbul'da yaplacak ilm neri 6
nshasna ve dier esere baklarak ve o n l a r l a karlatrlarak vcuda
getirilebiledektir.
Mukayese edilen nshann aasna nsha farklarn gstermek ve mlhazalar
yazmak iin yer braklr, ki buna da upparat denir. Nshadaki farklar gsterirken
mesel bir ji'is z Q nshasnda .y^ yazlm, dier nshalarda ise farkl
yazlm ise ismin bu yazlm Q nshas esas alndndan ayrca gstermek icab
etmez, yahut: Q :

 94 yle, E: jt'l, Fa : >" i diye yazlr. Eer bugn bile mevcut olan bu nehrin ismi Q
da yanl olarak jVI yazlmsa ve yalnz Th da doru
ise, metne bu doru ekil alnp aada : Th : yle, Q : jV\t E: $> ) diye iaret edilir.
Eer tekmil nshalarda yanl yazlm ise, o zaman metinde bugnk ismine gre
yani nairin bildii gibi yazlr ve ap-parat'da nsha farklar gsterilir. Yahut kelime Q
iaretli nshadaki jt1 ise ve metne o ekli alnrsa, haiyede "Q : yle, E : jV\ , Th :
j\>\; fakat bu isim j^dr, bugn dahi mevcuttur" diye izahat verilir. Fakat pek mehur
ve maruf olan isimlerin (mesel Nil nehrinin) yazlnda nshalarda, bilhassa
Msr'dan uzak memleketlerde yazlan nshalarda farklar varsa byle farklar
gstermekten vaz geilir. Evvelce metin nerederken apparat'ta iaretleri ve
ksaltmalar, hatta mlahazalar ltince olarak yazmak makbuld. Mesel M. de G o e
j e tarafndan neredilen Arab corafya klliyat, Tabar ve saire metinlerinin
apparatlar ltincedir. Son zamanlarda arka ait metin neriyatnda nairler
haiyelerini kendi ana dillerinde yazar oldular. Bir ksm msterikler de haiyeleri
arabca yazarlar. Benim lbn Fadlan ve EI-Brn'ye ait neirlerim de arabcadr.
Haiyeleri ltince olanlarda yazma asl nsha cod= yani codex diye iaret edilir, asl
nshada yledin diyecek yerde sic cod. denilir. Arabca olarak da J-Vl j Uf yazlr.
Mesel metindeki ^"}tj kelimesinin mukabilindeki haiyede : Partem primum non
habet LUK sz yazlm bulunsun. Bunun manas kitabn yazma nshalarndan L, U
ve K da bu kelimenin ilk nsf, yani, jjj bulunmuyor, yalnz **!' yazlm demektir.
Yani mesel j)"J mukabilindeki haiyede U om yazlmsa bu U nshasnda yalnz f}
kelimesi bulunuyor demektir. Haiyede Locana in cod. varsa, bunun manas asrf
nshada burann bo ve ak kalddr. Eer bir kelime metinde noktal olarak
yazlm da haiyesinde cod. sine punctes bulunuyorsa, bu kelimenin asl nshada
noktasz olduu anlalmaldr. Eer nair kendisinin muhtemel grd bu ekli
apparat'da veriyorsa fortasse, eer anlalan byle demek istiyorsa videtur yazar.
Eer bir kelimenin eserin baka bir yerinde mesel s. 12 de gemi ekline
baklmasn iaret etmek istiyorsa cf. supra p. 12 ve eer daha sonraki sahifelerden
birinde, mesel s. 261 daki bir ekli ile karlatrlmasn tavsiye ediyorsa cf. infra
261 diye yazar. Yani ltince olan appara'.lardan istifade edebilmek iin bu gibi birka
kelime ve iareti renmek gerektir. Biz ise bu gibi metinlerin neirlerinde sadece
trke yazarz. Yani arapa bir metin bile neretsek yine ya

- 95 arapa, yahut da ltin alfabesile trke yazarz. Arapa metinler ne

rinde haiyeleri gsteren iaretler baz limlerin neriyatnda, mesel
Msr'da ve Tahran'da kan eserlerde, arap harfleri ile yaplmtr.
Tarihimize aid mhim metinler nereden ranl lim Mirza Muhammed
Qazvin de byle yapyor. Fakat bu almetlerin arapa metinde ltin
harflerile yazlmas daha ziyade gze arpar ve iltibastan korur ma
hiyette olduundan ben bu son ekli tercih ederim. Bazan metin an
cak tek bir nsha zerinde neredilir. Yani elde mukabele edilecek
dier nshalar bulunmaz. Bu tek nsha da noksan olur da dier kitaplardaK baz nakillerle (citate) ikmal edilmek icabederse bunun iin
ayr almetler uydurulabilir. Mesel bni Fadln kitabnn nshas tek
dir, noksanldr ; bir ok yerleri Yqt al-Hamavi ve baz yerleri Zekeriy Qazvn'ye gre ikmal edilmitir. Baz yerlerde noksanlar kari
ne ile tarafmdan ikmal edilmitir. Bunlar u ekilde iaretlerle yapl
mtr : Tarafmdan yaplan ilveler ( ) iaretleri arasnda, Yqt
al-Hamavi'den alnan szler [ : y], Qazvini'den alnanlar [ : q],
asl nshada ve Yqt'da mterek olan yerler < > iaretleri ara
snda, yalnz Yqt'da bulnnup da asl nshada bulunmyan ve Yqt'a
gre ikmal edilen yerler *[
] iaretleri arasnda yazlmtr. Metinler nerinde kullanlan bu iaretlerin dier nevileri A. F e d e r s. 192-193 de
gsterilmitir.
70. Nshalar muhtelif memleketlerin muhtelif ktphanelerinde dank olan
bir kaynan nshalarnn mukabelesini yapmak iin zamanmzda btn o
memleketlere gitmee lzum yoktur. Bu nshalarn fotokopilerini getirmekle maksad
hasl olur. Btn byk ktphanelerde eserlerin fotokopilerini almakla mkellef
fotoraflar vardr. Zaten herhangi bir ehirde mevcut nshalar mukayese ederken
bile fotoraflarn elde bulundurmak ve btn matbaa tashihlerini her defasnda o
fotoraflara bakarak yapmak en emin ve salam yoldur. nk insan her istinsahda
bir hata yapabilir, tab esnasnda da hatalar sadir olabilir. Bunun iin asl nshalarn
fotokopilerini daima yannda bulundurmak metin nerinde en emin ve ilm yoldur.
Yalnz fotoraflarda da bazan eksikler olur. Fotoraf baz boyal, renkli yazlar, ince
ve zaif izgili yerleri karr. Bunun gibi bazan sahifenin arka tarafndan mrekkeple
kan noktalar da fotoraf alnan sahife-lerdeki kelimelere aid gibi grnr. Bu gibi
itibah yerlerinde yazma eserin aslna mracaat etmekten baka are yoktur. Bir de
mesel 11. asra aid bir yazma eseri muahhar asrlarda okuyan kari'ler baka
mrekkeple baz iaretler, hatt baz mlhazalar yazm olabilirler. Kitabn aslnda
bunlar farkedilir, fotokopide ise farkedilmez.

fr 96 Umumiyetle metinler neri iin en mkemmel teknik Almanlarn Monomenta

Gerrraniae Historca serisine tatbik edilmitir. Bu editon tekniinin nazariyat iin O
t t o S t a e h 1 i n, Editionstechnik, 1909; G. W i t k o w s k i, Textkrltik und
Editionstechnik. 1927 tavsiye edilecek bal ca eserlerdir. Daha bk. W- B a u e r,
Einfuhrung. s. 210-226. Bu son eserde s. 214, 220-225 de bu mevzua aid bibliorafi
verilmitir.
71. Ben bu derslerin teknie tahsis edilen ikinci ksmnda ki (ayr bir cd tekil
edecektir) metin collation'unun bir rneini vereceim. Burada yalnz metinler
k a r l a t r l p bir menban asl ekli tes-bit edilmeden i s t i f a d e etmek asla caiz
olmadn gstermek zere bir kk misal vermek isterim. 10. as r
corafyaclarndan 1 s t a x r'nin ve Ibn H a v q a !';n eserlerinde ark Avrupa'da
hakimiyeti ellerine alan sveli Rus'larsn idare ettii ehirlerden bahsediyor. Burada
bu ehirlerin arasndaki mesafeler ve onlarn Bulgar'larn memleketinden ka gnlk
mesafede bulunduklar da kaydedilmitir. Buna bakarak bu ehirlerden ismi *}~f
eklinde yazlan birisinin Kiyev olduunu tes-bit ediyorlar. htimal bu dorudur. Fakat
ismi V , ^V', *o' eki ll eri n- yazlan bir dier ehir hakknda geen asrn balarnda
alman alimi C h. F r a e h a den balayp herkes b i r f i k i r ileri srmtr. Bu ehir
cenub Rusyanm muhtelif yerlerinde aranmtr. Baz slv limleri bu ehrin yerini
kafi olarak tesbit etmek zahmetine katlanmlardr. Fakat metinleri mukabele
e t t i k t e n sonra bu zahmetlerin hepsinin beyhude olduu anlalmtr. Burada l*j'
ehri hakkndaki cmle jj*-1 Oy\> V)\ fjaM.H\jVL) yani <Ara ehri Hazarlarla Byk
Bulgar'n arasnda bulunuyor demektir. Halbuki metinlerin tarafmdan mukabelesi
(hn Fadln, s. 320) bu cmlenin sadece ^j jU; s j.?-1 o-'ul> yani Hazer ve Bulgar ve
Peenklerin elbise ile kyafetlerine gelince? demekten ibaret olduunu, yani bu
cmlede 1\>I isminde bir ehrin asla bahis mevzu olmadn, y a l n z crM kelimesi
nshalarn birinde o-^J1 eklinde yazlnz olduundan bunun >L fjt e evrilmi
olduunu gstermitir. Vaka kaynaklarmzda Ruslarn ehrindtn deilde
gru/m'ndan bahseden kaytlar vardr; fakat bu snftan birinin ismi l*jl eklinde deil >Jj\ eklinde yazlmtr. Bu Artab'mda imdiki Rusyada olmaktan ok
iskandinavya'da, sve'te bulunduu anlalyor. Bizim Trk tarihine ait arab ve
faris kaynaklarda da bu nevi uydurmalar pek o,ktur. Buna bariz rnekler vermek
maksadile bir k i t a b n ikinci cildine 'Mas'di'ye gre Trk kabileleri?, krullah,
Avfi ve araf al-za-man Marvazi'de Trk kavimler diye i k i bahis ilve edilecektir.

- 97 B
t ntikad
72. intikad, bir menba'n zahir mahiyetini ta'yin ettikten sonra onun iine
girerek, itimada ayan olup olmadm ve ehadeti-nin kymetini ta'yin etmek
demektir. Bu ii yapmakta olan tarihi adet bir hkim vaziyetine geer.
Hkim mahkemede dva edilen iin hakikatini tesbit etmek iin muhtelif
ahitlerin ifadelerini karlatrarak kontroldan geirdikten sonra kararn
verir. Tarihi de muhtelif menba'larn ifadelerini ayn ekilde tetkik eder ve
hkmn verir, i intikad da birka cepheden ele alnarak yaplr: 1)
intikad kaynaklarn karakterlerine gre, yni bu kaynan mesel bir haber
mi, resim mi yahut bir kaldk olmasna nazaran trl trl olur. Kaldklar
sahte deillerse her vakit itimada ayandrlar. nk onlar eski hayatn birer
paralardrlar. Yalnz onlar hakknda bizim hkmmz tarafgirne yahut
yanl olabilir. Yani bu kaldklar ancak bu cihetten, yni onlar hakknda
bizim vereceimiz hkm cihetinden, kontrol edilmek icabeder. Biz bir kpr
gryoruz ve bunu Mimar Sinan kprs diye tanrz. Buna istinaden stat
Sinan'n mimarisindeki karakteristik hususiyetler hakknda hkmlerimi
veririz; sonra anlalr ki bu kpr daha muahhar bir mimarn eseri imi.
Bununla yalnz bizim bu kpr hakkndaki hkmsz deil, Sinan'n
mimarisinin karakteristik vasflar hakknda verdiimiz hkmler de kymet
ten der. Fakat kpr bir devrin mimarisinin abidesi olmakta devam eder.
Haberlere gelince, onlar hakknda biz ok etrafl dnmek mecburiyetindeyiz. Evvel mellifin ahsiyetini, onun hayatn, hangi din, mezhep
ve partiye mensub olduunu, meden seviyesini, alka sahalarn, onun mesa
tarzn ve ahit olmak itibarile haberlerinin itimada ayan olup olmadn
tesbit etmemiz icab eder. Eer mellifin mufassal tercme-i hali malm
deilse bu malmat onun eserlerini tetkik ederek onlardan karmaa
allr. Herhalde mellif olan ahsiyetin hdiseler hakknda bitaraf ve sadk
haber verilecek kabiliyette bir adam olup olmadn tesbit etmek zarurdir.
Dnyada birok eserler yazp hret kazanan ve sonra eserlerindeki haberlerin
yalan olduu tahakkuk eden birok limlerde grlmtr. Byle bir
mellifin foyas bir defa meydana ktm, bu onun dier eserlerini de phe
altna almak iin kfi bir sebep olur. slm leminde rvilerden M u q t i \
T.rihte Usul

- "'

 98 bin S l e y m a n vardr. Mehur kezzaplardan (yalanclardan) biridir.

Sonra mellifin haber verdii malmatn muasr olup olmadn yani o
hadiseleri kendisinin grb grmediini, ayet bahis mevzuu olan bu
hadiseler hakknda baka birlerinden malmat naklediyorsa, onlarn kim
olduunu, yani onlarn da itimada ayan olup olmadn tesbit etmek
icabeder. islm melliflerinde fena bir i'tiyad vardr. Muhtelif devirlerde
yazlan eserlerden malmat naklederler, fakat kimden aldklarn
sylemezler. Byle bir mellifin kitabn okuyanlar da
0 mellifin bizzat kendi zamanna aid olmak zere toplad malmat
gibi kaydederler. Mesel Y q t a l - H a m a v ' d e Trklerden, Bi
zansllarla birlikte slm memleketlerine kar tecavzlerde bulunarak
zarar iras eden gayri mslim bir kavim olarak bahsedilmitir 1). Hal
buki Yqt'un yaad devirde, yni 13. asrn ilk yarsnda Trkler
artk mslmand, yle Bizansllarla birleerek slm memleketlerine
tecavzde bulunan kuvvetli Trk zmreleri yoktu; bu cihetten Yqt'un Trkler hakknda byle mtlada bulunmas garib grlmtr.
Sonra anlald ki, Yqt bu kayd 10. asr mellifi olan Muqaddas'den almdr 2). slm memleketlerinde corafyaya ait yazlan eserle
rin ou byle muhtelif asrlarda yazlan eserlerin compilation'undan
ibarettir. Ekseriya malmatlarn nereden aldklarn kaydetmezler. K t i b e l e b i de, Cihannma snda, bu yola sapmtr; O bazan top
lad malmat tasnife bile hacet grmeden muhtelif limler tarafn
dan verilen malmat muhtelif coraf mevkilere ait verilen malmat
olarak kaydetmitir. yle mesel o Amuderya nehri hakknda muh
telif mellif malmatn Aral Glne yahut Hazer Denizine munsab
olan birka nehir hakknda verilen malmat gibi nakletmitir. Halbuki
bu nehir bir mellifin yazd zamanda bir isim altnda Aral Glne
munsap olmu, sonra dier bir limin zamannda baka bir isim altn
da Hazer Denizine munsap olmu, Ktib elebi'nin kendi devrinde ise
tekrar Aral glne munsap olmutur. Sonra corafyaya ait eserler ya
zan baz limler, keza baz seyyahlar grmedikleri yerler hakknda da
bizzat grm ve bilmi gibi malmat nakletmekden holanrlar. E v1 i y a e l e b i Seyyahatname'sinde hi grmedii baz kavimler ve
onlarn dili hakknda 14. asr mellifi olan Hamdullah Kazvn'nin ese
rindeki malmat, nereden aldn zikretmeden, kendisi grm ve
iitmi eyler gibi nakleder. Bununla beraber Yedinci klimde de bu,

)Y5qtal-Hamav.
tagsm, 8. 489, satr 9; Barthold,
40.

Maccam al - baldan, IV, 150P gatr 4. *) M u q a d d a s i, Ahsan ald. Der islm, XIX; ayn mellif, Trk tarihine ait konfranslar, s.

- 99 lunmu gibi grnmek iin kendisini eski Altnorda bakenti Oan Saray, \>v\Km
vt Katan laal\anida .a seya\ld\ yapm gibi gsteriyor.

Islmn byk corafyaclarndan a r f a l - l d r i s ' d e grmedii

yerleri grm gibi gstermek ve eski melliflerin malmatn kendi
zamanna aitmi gibi gstermek hastalna mpteldr. Bu zat kendisini
Anadoluyu gezmi gibi gsterir; halbuki Anadolu hakknda verdii malmat
ancak Avrupa kaynaklarndan alnmdr, kendisinin bu lkeyi grdne
dellet eden inanlr kayd yoktur. Sonra bu zat Altnc ve Yedinci klimde
Trklerin ve efsanev Ye'cc ve Me'cuclerin memleketine ait gayet mufassal
malmat vermitir. Fakat malmat da mild- sa'dan 2. asrda yayan
Ptolemeyus'un eserinden alnan malmat 9. asrda yayan Ceyhn ve bn
Xurddbih'in ve kendisine muasr baz dier zavatn verdii malmat ile bir
araya kartrb sun' bir tasnife tbi tutmu, PtolemeyVde zikredilen
isimlerdeki ehirler gya kendi zamannda dahi payidar olduunu kendinden
evvelki arab corafyaclarndan ve kendisine muasr bir Ortaasyal Kimak
hakan olu Canah, (Cnx bin Xqn al-Kimk) dan renmi gibi bir
intiba' husule getirmek istemitir. Bunun gibi Araplardan bir seyyah Abu D u
1 a f vardr, kendisini Trk illerinde, in ve Hind taraflarnda seyahat etmi
gsteriyor. Bunun baka melliflerin eserlerinde grd malmat kendi
eserine gelii gzel nakletmi olmas muhtemeldir. Kendisi herhalde Hind'de
bulunmutur; fakat in seyahati muhakkak, ki yalandr.
ite bu gibi ar mudil meselelere ancak i intikad usul ile yaklalabilir.
Btn bu eski kaynaklarn mellifi zerinde kendi zamanlarnn ve
muhitlerinin tesiri olaca ve bunlarn da ne gibi tesirler olaca iyice
renilmelidir. Koyu mteassb bir hristiyan, mslmanlar hakknda, yahut
mteassb bir mslman hristiyanlar hakknda bitaraf hkm veremez. Keza
hkmdarlara yakn olan melliflerin ou hkmdarlarn tesiri altnda
bulunurlar. Yazlarn sansurdan gemesi eski zamanlarda da olaan bir iti.
htimal mellifin mensub olduu muhit.onun bahsettii hadiselerin hakik
mahiyetini anlyabilecek seviyede deildir, mellif de verdii malmatn o
muhite uydurmak mecburiyetini grmtr. Mesel bir hkmdar bir hekimi
ve filesofu ldrr'. Bir cahil tarihi bu hekimin katlinin hakik sebeblerini
anlya-cak iktidarda olmadndan bunun bir cinayet neticesinde ldrlm
olduunu syler. Yahut hakik sebebini kendisi bilse dahi muhiti o katlin
hakik sebebini yazmaa msait deildi, o da meseleyi o muhite gre izah
etmitir. 16. asrdaki bir tarihi Safev ah Tahmasp ile

 100
zbek han Ubeydullah Han arasnda Horasanda vaki olan muharebelerde
oklarla mcehhez olan zbekler zerinde Tahmasp'n ordusunun toplarla
mcehhez olduunun tesirini ve ehemmiyetini lykile takdir edemez, Safev
ordusuna beyaz gmlekler giyerek gelen erenlerin katlm olduunu
sylemei zamannn ruhuna daha uygun bulur ve vakalar yle anlatr. slm
byk tarihilerinden M a s' c d i' ye gre iktisad meselelerin tarihte yeri
yoktur, nk onu her tccar billir. Bu cihetten o srf iktisad amillerin te'siri
altnda husule gelen hadiseleri de bakaca izahdr. Eski bir kaynan
kymetini bierken onu ancak zamanmzdeki grler esasnda da deil, keza
zamanmzda bir kaynan nasl yazld hususuna gre deil, o mellifin
zamanna kadar giderek o zamann meden seviyesi i'tiyad ve ihtiyalar gznnde tutmak ve ona gre hkm vermek icabeder. Biz 13. asrda yaplan
mahkeme kararn bugnk hukuk noktasndan tetkik edemediimiz gibi, o
zaman isyanlar tenkil ederken ehaliye ve zihinlere tesir maksad ile Iranda ve
Avrupada tatbik edilen kelle minareler yapmak adeti, orta a Avrupasndaki
mahede ettiimiz garip zihniyetleri bugnk grlere gre sadece takbih
edemeyiz. Bu mesele ileride yorumlama (Interpretation) bahsnda da
annatlacaktr.
73. 2) Bir eserin kymetine ait hkm verirken tarihi kendisini filhakika
bir hkim gibi telkki etmelidir. Yni kaynaklarn ifadeleri, onlarn karakteri,
ayan- i'timad olub olmamalar, hangi muhitte ve hangi eraitte yazlm
olmalar bakmndan, ayr ayr tetkik edildikten sonra kaynaklarn
ifadelerindeki tezadlar, varsa onlarn nereden geldii hususunu tyine
ehemmiyet verilecek, ancak ahid sfat ile dinlenen bu kaynaklarn ifadeleri
kartrlarak lldkten sonra hkm verilecekdir. Bu incelemelerde
h a b e r dediimiz kaynaklara a-hidlerin ifadesi nazariyle baktmz gibi,
k a l d k dediimiz kaynaklara da mahkemede hkimin elinde bulunan
maddeler (mesel bir katilin muhakemesinde tabanca, kanl elbise ve
maktuln cesedi) nazari-le bakmak yakr. Bazan btn maddeler ve
ahidlerin ifadeleri olduu halde dva da hakikati isbat etmek mmkn
olmad gi,bi, tarih meselelerinde de yle vaziyetlerle karlalr.
Kaynaklarn ifadeleri birbirinden tam mstakil olduklar halde, tetabuk
etmeleri ve kaldklarn da tevafuku vaki ise elbette hkm de kat' olur.
Maamafih bizim tarihteki hkmlerimiz ekseriya tek bir kaynan ifadesine
istinad ediyor. Mademki bunu nakzeden dier bir ifade ortada yoktur ve
kaynan shhati de pheyi mucib deildir, o halde o hkm de, baka bir
vesika bulunub aksi isbat olununcaya kadar, kat' olur.

 101 Eer ayn zamanda ayn muhitte yazlan dier kaynaklar bizim yegne
menbamz> tarafndan rivayet edilen hadise hakknda hibir ey yazmyorlarsa onlarn sktunu hccet (argumentum ex silentio) yapmakta pek
ileri gidilmemelidir. Olabilir, ki bunlar o hadiseden habersizdirler, yahut
onlar onu ehemmiyetsiz saydlar da zikretmediler, yahut tarafgirlik yznden
kasden zikretmediler. Fakat dier kaynaklarn melliflerinin habersiz
olmamalar icabeden byk hadiseler hakknda skt ediyorlarsa o tek
kayna* in verdii haber phe altna alnr. Bilhassa bir devirde vki olan
hadiseler hakknda daha muahhar zamanda yazlan bir kaynakta biraz
mankibev tarzda haber verilmesine, bu hadise hakknda muasr kaynaklar da
haber verilmemi olmas o muahhar kaynaktaki haberin i'timada ayan
olmadna delil ve hccet telkki edilebilir.
74. 3) Menba'larm ifadelerindeki tezatlar zerinde al
mann da bir usul vardr, ki menba'n ifadelerinde tezat olmakla bun
dan her ikisinin de kymetsiz olduu istidlal olunamaz. Bu nevi ifade
ler baka baka nokta-i nazarlar aksettirmi olabilir. Eer mtezad
ifadeler arasnda hangisini tercih etmek iin bir mesned bulamyorsak,
hkmmz de ona gre gayr-i kat' olur. Baz bir hadiseler hakknda
iki kaynak baka, baka ifadelerde bulunur fakat dier kat' delillerile hakkatin teki ifadelerin anlattnn tam aksi olduunu gsterir.
Demek o iki kaynan her ikiside bu mes'ele hakknda tarafgirne h
km vermilerdir. Tezadlar zorla bertaraf etmee almak cinayetdir.
Tezadlar hal edilmezse, mesele tam o tetkik edildii yerinde kalmal
drlar. Tezadlar karsnda bir mesele hakknda hkm verimemi ise,
bu husus ilm tarih eserde muhakkak tasrih edilmelidir. Umumiyetle
mverrih menbalar nasl kullanldn, onlarn ifadelerinin mahiyetini
lzumu olan heryerde muhakkak anlatmal ve okuyucularn haberdar
etmelidir. Dr. W a 11 e r W r i g h t' in Sar Mehmet Paann Na$'ih
l-vzersmn ingilizce tercme, haiye ve izahlar bu itibarla iyi bir
numune tekil eder.
4 Yorumlama (nterpretation)
75. Yorumlama (yahut tefsir), menba'larn ahadetlerini aralarnda
mevcut yakn yahut uzak balantlar bakmndan izah etmek demektir ').
!) Ben bu nterpretation kelimesini dou trkcesine, mesel Kazak ivesine gre, tercme etse idim
tire yn yorumu derdim. Tire etraf, jn sra, mahiyet mnasna gelir. Birey'in etrafn, srasn, mahiyetini
amak mefhumunu ifade iin bu dou trke terkibi pek muvafk gelirdi. Fakat bat trkesinin selikasine
uymazsa garib olur. Onun iin, ekib Beyin dediine uyarak, sadece yorumlama dedim.

 102
Evvelce menba'lardaki ifadelerin yalnz kelime, sz bakmndan tahliline
en ok itina gsterilirdi; imdi ise eserin hangi eraitta vcuda geldii,
mellifin ne gibi muhite mensub olduu, dier eserlerinin karakteri,
umumiyetle vesikalarn her devirde ayr hususiyetlere malik olduu, hlsa
her vesikann kendi sylediinden baka daha neler syleyebilecei cihetleri
de itibar nazarna alnmaktadr. Menba'larn zamanmz iin yabanc grlen
ifadeleri bahis mevzuu olan detler, dnya grleri, o zamana hulul ederek,
izah edilir. Baz usta tarihiler bu ide mahir bir artist gibi hareket ederler. Bir
menba'n verdii malmat mellifinin dili, ifade i'tiyatlar ve kltr
bakmndan tedkik edilerek yorumlanr. Kitabn ba ksmnda da zerinde
durarak anlattmz bu yorumlama zamanmzda ilm mukayese usullerile
epey ilerletildi ve tarih ilminde derinleme ve genilemenin yollarn gsterdi.
Tetkikte yorumlama usul yalnz yazlm haberler deil, kaldklara da tatbik
olunur. Yukarda bir misal almdk. Almanyada Teuto-burgervvald
ormanlarnda eski Romallar devrine ait birok silhlar ve sikkeler ve sair
mevad toplu olarak bulunmutur. Bundan orada bir zamanlar Romallar ile
Cermenler arasnda bir harb vki olduunu ve Romallarn malub
olduklarn ve sikkelerinde bu hadisenin zamann istihra ediyorsak bu
istihra artk bir yorumlamadr.
Yorumlama bazan kolay, bazan de mudil oluyor. Mesel bir heykel ve
resimden onun ait olduu zamann sanat hakknda fikir edinmek, yahut
mesel 10. asrn mahkeme defterlerinden o zamann sicil tutmak tekniini ve
muhakeme usuln renmek kolaydr; fakat bir ehrin harabelerini tetkik
ederken, o zamanki ehir plnn, o zamann mimarisini, bir sikkeden o
zamann sikke usul ile beraber o zamann din, akide ve sanat hususlarn
renmek, yahut bir hkmdarn fermanlarndan onun divanndaki i yrtme
usullerini, bunun formalitelerini renmek tekisine nisbeten daha mudildir.
nk biz burada baka yardmc ilimlere arkeolojiye, nmizmatike,
diplomatik gibi ilimlerin yardmlarna mracaat etmi bulunacaz.
76. Bize herhangi bir mesele ve hdise .hakknda malmat veren
kaynaklarn, yazmalarn, kitaplarn ve vesikalarn yorumlanmas mteaddit
cebheden yaplmak icabediyor. Umumiyetle haberlerin yorumlanmas
kaldklarn yorumlanmasna nisbeten daha mudildir. Menba'larn dili yalnz
kelime itibarile deil ifade keyfiyetinin tarihi itibarile de tetkik edilmek
icabediyor. Kavimlerin dilleri ve kabilelerin iveleri, idiomlar, bugn bir ey
ifade ediyorsa bu vesikann yazld devirde baka mna ifade etmi olabilir.
Bu hususta bize filoloji, yar-

- 103 dm eder. Demek tarihi olan zat ayn zamanda biraz filolog olmal, yahut
lzumunda filologlarn yardmna mracaat etmesini bilmelidir. Bu gnk
ran edebiyatnda bile bazan but-i yama (Yama putu), <mh- igil
(igil ay), misk- ttr (yani Tatar miski) gibi tbirlere rastgelinir. Bunlar
ancak gzellik ve ho kokuyu ifade ederler. 11. asrda but-i yama ile
mh- igil Tiyanan dalarnda yayan Yama ve igil kabilelerine
mensub gzelleri, misk-i Ttr Dou-trkistandan gelen bir ypar (miski)
ifade ederdi.
Ktahya'daki Germiyan olu Yakub Bey'in kitabesinde babas Gld
Babam tesmiye olunmudur. Halbuki babasnn ad Sleyman'dr. Burada
bir yanllk yoktur. Babas o zamann mn tabu'lara gre, Gld Babam
tesmiye olunmutur. Yani babasnn ismini syle-miyerek yalnz glerek
lm olduuna dair bir mster tbir kullanarak ona kar bir hrmet hissi
ifade edilmitir. Toktam han'n Edil havzasn tavsif ederek syledii
sznde sabam toyga koken yurt tbiri vardr. "Saba" iine kmz konulan
ve deriden mamul bir zarf, "toy" dn. Kmz zarfnn dne doru g
etmesi zamanmzda bir ey ifade etmez; fakat bu cmle Toktam'n
zamannda sylenirken servet ve sehavati, kendisini uzak yerlerde yaplan
dnlere, mill itima ve enliklere sabalar dolu kmz gc olarak
gnderecek derecede zengin yapan vatana kar sonsuz minnetdarln ona
mer-butiyetini ifade ediyordu. Bu gibi ifadeler Dede-Korkut kssalarnda ve
Akpaazade ve Dostsultan tarihlerinde de oktur. Demek tarihi bir
vesikay dil itibarile tetkik ederken ifadelerin muhtelif ve zamanmzdakinden farkl olmas keyfiyetini bilmelidir. Sonra mellifin zamann,
muhitini, onun karakterini ve dier eserlerinin karakterini bilmek lzmdr.
Keza zamann irfan seviyesini, fikir ve dinlerini, dnyaya baklarn bilmek
lzmdr.
77. Ayn hdise hakknda dier bir muasr adam yazmsa elde mevcut
menba'n verdii malmat bununla da karladrlmal ve bunun yardm ile
teki menba izah olunmaldr.
Hristiyan Almanlarn 1122 senesinde Worms'da akdettikleri bir
muahedeleri (konkordat) vardr. Bu muahedenameyi anlamak iin buna
hazrlk olarak yaplan mzakereleri, mnakaalar, frkalarn ekimelerini
renmek lzmdr. Bunun gibi Kk Kaynarca muahedenamesi de yalnz
kendisi ele alnrsa, ifade etmesi icap eden mnay tam olarak ifade edemez;
ondan hakik tarih mnay karabilmek iin bu muahedeleyi hazrlyan
btn vekyi, Rus, Trk, Krm, Eflak ve Budan mnasebetleri renilmi
olmaldr. Keza vesikalardaki ayr isti-

 104 lhlar da muhtelif.zamanda muhtelif mna alrlar. Yahut muhtelif kymetleri

ifade ederler. Zamanmzda "bey", Iranda "han" tbirleri az ok mnevver
insana kar sadece hrmeti ifade ederler. Halbuki bu kelimelerin muhtelif
Trk lkelerinde, muhtelif asrlarda ve Safevler-den nce Iranda ifade ettii
mna bambaka idi. Hazarlarda "bek" hkmdar, hakann nib demek idi.
Eski Usun'larda hkmdar lakab olan "bay" unvan da "bek" unvannn baka
bir teleffuzundan ibaret olmu grnyor. "Han" ise Tunga Alp (Afrasyab)
neslinden gelen slalenin, devleti bizzat idare eden azasnn unvan idi.
Yatgu, Hun-larn, Ouzlarn hkmdarnn lkab idi; halbuki Karahanllar
da bu kelime hkmdardan sonra ikinci derecede gelen vezirin lkab idi.
Muahharan mesel 14. asr nasya Trkmenlerinde ise yabgu (cafga) yalnz
ky khyas mnasn ifade ederdi. Bunun gibi aka, dirhem, dinar,
bali, yastuq> kelimeleri de, paray ifade etmekle beraber bu paralar
muhtelif asrlarda ve asrlarn ayr blgelerinde kymet i ti barile farkl
olmulardr. Bugn 50 kuru gm para mukabili olan iran kran zerine
10,000 dinar diye yazlmtr. Halbuki dinar diye yazlmtr. Halbuki
dinar bir^zamanlarda altn lira demek idi. llhanler devrinde ise takriben 75
kurua muadil byke gm para demekdi. Altn yahut gm kle para
demek olan (yasta benzedii iin kendisine trke) yastuq (ve farsa
tercmesile) bali ta'birleri de muhtelif zamanlarda muhtelif kymetleri ifade
etmilerdir.
78. Umumiyetle tercme edilebilecek derecede anlanmiyan bir metinin
nerine asla giriilmemelidir. Halbuki, biz de olduu gibi, Avrupal
msterikler arasnda da biraz farsa yahut arapa bilenler kendileri hakknda
tercme edecek kadar bilmiyorsam da, metni kar--latrb neredecek
(editon critique yapacak) kadar biliyorum iddia-sile metinler nerine
giriirler. Biz de bunun misali Mevln ve Sultan Veled ve Aksaray! eserleri
metinlerinin neirleridir. Metni tam anlamadan yaplan tercmelerin misali de
Mehmet Tevfik'in G v e y n tarihi ve Nuri Genosmanolu'nun Aksaray
tarihi tercmeleridir. Bu tercmelerde metin aklamas uslleri kafiyen
gznnde bulundurul-mamtr. Mesel Aksaray' de cvmil, ift ^avmil,
muqarrar-i tav-mil, havale, mtavacciht, ift, ifte, zev, marsm, ixract,
c
aded, tavfir-i xa, tavfir-i c~mme, vuch-i xa rasandan, qaf, hkim, hkm- in, niyabat, tasarruf; vazc qann vesair tcbirler, ki asla bizim bugn
bildiimiz farsa ve yahut arapa ile izah edilebilir kelimeler deildir.
Bunlarn istikk mnalar vazh isede o zamanki iktisad ve itima hayatta
kesbettikleri teaml mnalar baka idi. Bazan bu ale-

- 105 lde farsa tbirle o zamann byk iktisad messesesi ve sistemi

ifade edilmitir. Arapa kaynaklarda tesadf olunan bu nevi istilhlarn ifade etdii mna R. D o z y'nin arabca lgat kitabnda (Supplement aux Dictionnaires Arabes, 1881) ksmen izah edilmitir. Farsa
iin ise ancak Horn ve Q u a t r e m e r e gibi msteriklerin eserle
rinde notlarda verilen izahat gibi dank tefsirler varsa da, herkesin
kullanabilecei bir el kitab yoktur. Bu cihetten tarihiye bu gibi me
tinleri okuyup anlamak iin ayn eserde bu stlahlarn mteaddid yer
lerde hangi mnasebetle kullanldna, ayet o zamann dier eserle
rinde kullanlmlarsa, ne gibi mna ifade etdiine dikkat etmekten,
bunlar mukayese ederek cmle ve kelimelerin aklanmasn kendi i
tihad ile yapmakdan baka are yoktur. Bu gibi neticeleri btn va
stalara mracaat ederek tam aklamann kk fakat gzel numune
leri sfat ile Prof. P. K a h 1 e'nin Msr Fatimilerinin hazinesine ait
haberlerin '), ve bir de islm kaynaklarnda in porselenlerine dair
kaytlarn 2) tetkikine ait iki eseri gsterilebilir. Her iki eser tarih
kaynaklarda mevzuc bahis, fakat her paras ayr ihtisas istiyen mese
leler hakknda mevcut ilm edebiyattan maada bu mes'eleleri bileri
mtehassslarn yardmna mracaat ederek metin aklama ii iin de
bir numune tekil eder.
>
79. Mukayese usul (m6thode comparative) kaynaklarn aklanmasnda
da geni mikyasta tatbik edilir. Mesel eski zamann ve bugnn iptida
kavimleri mukayese edilir; fakat bu mukayeselerden netice karmakta fazla
ileri gidilmemelidir. Mesel- H. le M o r g a n 1877 de kan Ancient
Socety kitabnda mterek nikh umumiyetle insanlarn inkiaf safhalarnda
geirmeleri mecbur olan muayyen kltr seviyesinin hususiyetlerinden biri
olarak gstermiti. Bunu mark-sistler de almlard. Sonraki tetkiklerle
anlald, ki bu yle ta'mim ve temil edilecek bir keyfiyet deilmi.
Umumiyetle herhangi mukayesede grlen tetabuk ve tevafuklardan umum
kaide karmakta asla acele edilmemelidir.
Ziya G k a l p da D u r k h e i m ile Moo s'un l'Annee Sosio-logique
mecmuasnda iptida kavimlerin tekiltna ait yazdklar nazariyelerini Trk
kavimlerinin itima hayatn ve tarihini izah iin tat!) P. K a h 1 e, Die Schaetze der Fatimiden d. Zeitschrift der Deatschen Mrgen-laendischen
Geselhchaft. LXXXIX 1935. s. 329-362.
2

) P. K a h 1 e, Islamische Qaellen zam chineeischen Parsellen, ayn mecmua,

1943. s. 145.

c. LXXXLVI1I.

 106 bik edivermidir ') Halbuki burada grlen tevafuklarn bir ou srf tesadfi
mahiyettedir. Herhalde mukayese usul yorumlama (nterpre-tation) iinde
ancak byk ihtiyatla tatbik edilmesi icabeden bir usuldr.
5 Terkip (Synthese)
A
Umum Hkmler
80. Intikad yolile alarak tarih hdiselere ait elde edilen neticeler her
vakit mhimdir. Birok tarihiler metinleri tenkidi usulde nerederler, ve
yahut kaldklar usule gre pv alayp tarih mzelerine korlar ve bununla ilme
byk hizmet etmi olurlar. Fakat bu ancak tarihin kara ii> dir. Tenkidi
usulde nerolunan vesikalarn tarih mzelerinde tanzim edilen kaldklarn
tabiat mrverinde usule gre sralanm maden ve nebatat kolleksiyonlanndan
fark yoktur. Nasl ki tabiat ilmi mtehassslar maden yahut nebatL.r ve dier
madenlerin biri dierine olan mnasebetlerini ve temaslarn renmek
neticesinde tabiat kanunlarn kefederler ve bununla bu ilmin sentezini
yaparlar, bundan tabiatn esrarn aydnlatan keifler yaplr, makineler
icadedi-lir; beeriyet tarihinin mtehasss da yazma menbalarn ve kaldklarn
shhat ve mevskiyet derecesini (autenticite), hdiselerin mahiyetini
belirtmekteki kudretini ve katiyetini (certitude) tayin ettikten sonra, bu yolda
renilen hdiseleri bir araya getirerek, aralarnda sebeb ve sebeblenme
ballklarn (Kausalzusammenhang) bulup bu sayede beerin cemiyet
hayatn idare eden, onun inkiafnda messir olan kanunlar tesbit eder; hi
olmazsa beeriyetin inkiafnn byk hatlarn renebilir. Tabi ilimlerin
mevzuu olan hdiseler ekseriyet itibariyle devaml, tabi olduklar kanunlar da
ounca muayyen olduundan tetkikleri kavray kolay muayyen yollardan
yrr. nsan hayatn tanzim eden, onun inkiafn temin eden kanunlar ve
artlar ise, madd olduu gibi ruh de olduundan dayanlacak vesikalarn
mevskiyetini ve isbat kudretinin tesbit hususu da mkl olduundan
tetkikleri ve tayin edilmeleri ok mkldr. Tabi ilimler arasnda sentez
yapanlar birok faraziyeler kurmak mecburiyetinde kalyorlarsa, beer tarihi
sahasnda sentez yapanlar daha fazla faraziyeler kurmak mecburiyetinde
kalyorlar. Beer hayatnda da, mesel Avrupa milletlerinin ya*) Mell Tetebbler Mecmuas, 1, 1918. s. 385 v.d. Trk medeniyeti tarihi, stanbul. 1341. s.
112 v.d.

- 107 kn zamanlardaki tarihi gibi, herey muhtelif muvakkat ve gayri muvakkat

matbuatta yazlp tesbit edilmi, karlkl kontrol mmkn klan vesikalar
oalm, iktisad hayat iin istatistik malmat toplanm olan devri tetkik
ederek, kat' terkipler yapmak, baz kaideler tesbit etmek mmkn
olmaktadr. Nasl ki incelemeler neticesinde itima ve iktisad hayat
kanunlar demek olan itimaiyat ve iktisad siyas ilimleri vcuda getirmitir.
Fakat orta alar ve eski zamanlar iin, vesikalar az, noksanl, baz devirler
iin mefkud olduundan o zamanlardaki hayata, bilhassa iktisad hayata ait
yaplan terkipler ok mekk ve mphem kalmaktadr. Geri tarih
tetkiklerin hepsinde sentez yoluna girilmez, tarih incelemelerin ounda
vakayiin doru tes-biti gaye edinir; fakat her tarihi herhangi bir hdiseyi
renir ve tesbit ederken en mkl meselelerin sentezini yapyor gibi
hareket etmek mecburiyetindedir.
Tarihi beeriyetin mazisine ait terkibi mahiyette eser vcuda setirebilmek iin 1) hdiselerin sebeb ve msebbib olmak itibariyle mnasebetlerini tayin ederken beer hayat zerinde messir olan ruh, 2) tabi
ve 3) meden milleri kavrayabilmeli ; sonra 4) vesikalarn tamiri kabil olan
eksikliklerini, isterse, fakat usul dairesinde, ikmal etmesini de bilmelidir. 5)
Olaylarn tanzim, tasnif ve tenvirinde tarafsz olabilmeli. 6) Nihayet byle bir
eser vcuda getirmekte olan tarihi vesikalarn tetkikiyle elde edilen
neticeleri, istedii takdirde ve usule gre hareket ederek, baz ilm kaideler
ekline ifra etmeyi ve genelletirmeyi de bilmelidir.
Biz bu hususlar burada bir bir izah edeceiz.
81. 1) Vakalarn birbirine mnasebetlerini biri sebeb dieri sebeblenmi
olmak itibariyle tayin etmek ve onlar bu cihetten kavryabilmek tarihinin
esas iidir. Tarihi hdiselerin zuhur ve inkiafnda messir olan millerden
hangileri daha fazla messir olmutur, bunu tesbit etmeli. Gemi zamanlar
da cereyan eden hdiseleri bu hdiselerde rol oynyan ahslar ve camialar
anlayabilmek iin umumiyetle insan ruhiyatn ve daha ziyade cemiyetlerin,
milletlerin ruhiyatn, yani itima ruhiyat iyi bilmek lzmdr. Dah tannan
tarih ahsiyetlerin hayatn aydnlatmak maksadiyle kaleme alnan eserler,
ancak bu gibi dhileri douran ve ortaya atan muhitin tarihi olarak yazlrsa,
zamanmzda ilm saylr. Mesel biz Sezan, Muham-med Peygamberi yahut
Cengizi anlayabilmek iin onlar douran Roma, Arap, Trk ve Mogul
camialarn, bu camialar efradnn ruhiyatn, hayat baklarn, emellerini
renmeliyiz. Sezar, Muhammed, Cen-

 108 giz, Fatih, Napolyon kendi <zamanlarnn ocuu>, August Comte'un

tabiriyle, kendi <milieu lerinin yetitirdii ahsiyetler olarak renilmelidirler.
Fakat ferdlerin ruhiyat gibi milletlerin, camialarn ruhiyat da biribirine
uymaz ve bu ferdlerden herbirinin muhtelif zamanlardaki ruhiyat da biribirine
uymaz. Yukarda yorumlama> bahsinde de kaydettiimiz gibi, biz bunlar
ruh miller sfatiyle renmek mecburiyetindeyiz. Ayni kavimlerin ve
camialarn psikolojisi muhtelif devirlerde trl olduu ve kymetlerin daima
deitii itibar nazarna alnmazsa, beeriyetin tarihi anlalmaz. Misl olarak
baz ahlk noktalar alalm : Bunlardan mesel tekebbr zamanmzda makbul
bir karakter deildir, fakat byk bir kabahat y: bir su da saylmaz. Halbuki
bir zamanlar baz camialarda o en byk sulardan saylyordu. 11. inci asrda
papa Yedinci Gregor kral Drdnc Henri'yi sadece tekebbr yznden
haPetmiti. Bu o zama : bir hkmdar hal'etmek iin en mhim sebeb tekil
ediyordu. rk tekebbr (superbia) mcessem bir mahluk gibi telkki olunan
eytan ile ittifak akdetmek saylyordu. Bu ise* bir hkmdar iin en byk
bir kabahatti. Keza mesel zamanmzda erkekler iin erkek sevgisi en menfur
bir det telkki olunur. Kimse imdi erkein erkee kar gayri tabi sevgisini
tebarz ettiren hat u gubr'dan bahseden gazeller yazp bunlar mnevver
insan ktleleri arasnda okuyamaz, gazete ve mecmualarda ya-ynlyamaz.
Halbuki eski Yunanllarda, 12-16 inci asr ran'da bu det yalnz meru deil
makbuld. 14-19 uncu asr iran'da btn edebiyat bu ruhta yazlm, hatt akl
banda iki emirin bir erkei sevdikleri yznden harp yaptklar vaki
olmutur. Bu kabilden hdiseler cidd limlerin, hkmdarlarn huzurunda,
hatt kibar kadnlarn ziyafetlerinde pek tabi i gibi konuma mevzuu olurdu.
Bu mealde sylenen iirleri necib insanlar kendi meclislerinde okutarak bazan
klliyetli sla vererek mkfatlandnrlard. 7-12 inci asrlarda bir
mslman hkmdar zina ile itham edilirse halk nazarnda itibarn
kaybederdi. Zamanmzda ise Vabhbi mezhebi gibi ortodoks bir mezhebin
Mekke ve Medine de oturan efleri iin dahi alenen metres tutmann ayp saylmadn sylyorlar.
Halk ve cemiyetler ruhiyat, itima ruhiyat zamanmzda tarih
renmesinde esas olan bilgilerden saylmaktadr. Yalnz W. W u n d
tarafndan 1905 ten beri 10 byk cild olarak karlan Vlkerpsycho-logie
klliyatn, buna tahsis edilen cemiyetlerin ve ayr mecmualarn bulunduunu
hatrlatmak kfi gelir. Orta a Avrupa ruhiyatnn si-

- 109 yas hayattaki tesiri ve onlarn zamanmzn" ruhiyatiyle mukayesesi iin de

ayrca E. B e r n h e i m, Mittelalterliche Zeitanschaungen in ihrem Finfluss
auf Politik und Geschichtsschreibung 1918 e iaret edelim. Biz de ise
talebeye tavsiye edilecek bir eser mevcut olmadndan bu hususta birka
kelime sylemek mecburiyetindeyiz.
Bizde de tarih tetkikatnda bu yola girmek artk bir zaruret haline
gelmitir. Trk tarihinde de bir ehrin, yahut bir uruun tarihi bir muhitin
tarihi olarak renilmelidir. Biz bu muhitin ruhiyatn ve o ruhiyatn neler
yarattn renmeliyiz. Yalnz iyi fikirleri deil, fikirlerin ve itima
zuhuratn" fena taraflarn da renmeliyiz. limler mi var, medrese
talebeleri mi, esnaf cemiyetleri mi var, meyhaneler mi, klhan beyler mi,
hrszlar m, bunlarla mcadele eden polis tekiltn hepsini renmeli ve
bunlarn heyeti mecmuasnn bir camia hayatn, onun mnderecatn nasl
tekil ettii, bu muhitlerin ne gibi hdiseler ve kahramanlar dourduu
incelenmelidir. Padiahlarn, yksek sosyetenin hayatn, umum siyas hayat
renmek iin vaka-nvisler ne kadar mhim ise, mahkeme sicilleri, polis
zabt cerideleri umumiyetle milletin itima hayatn ve ahalinin aa
tabakalarnn hayatn tasvir eden yazlar, iirler, edeb eserler ayn
ehemmiyeti haizdirler. Tarihin ancak vakanvislerden ve dier yazl
vesikalardan tam olarak renileceini zannederek btn himmeti o tarafa
hasretmek byk bir dallettir.
82. 2) Bir insann hayat zerinde messir olan tabii, fizik millerden
yukarda (7) bahsetmitik. Bunda elbette insann kendi yaradlnn ve
yaradl farklarnn tesiri vardr. nsanlarn biri kuvvetli, dieri zayf, dier
biri, kuvvetli olmazsa dahi, kuvvetiyle nisbeten daha mukavemetli olarak
yaradlm. Baz camialar kabalktan holanr, dierleri ise nzik olup
kabalktan kaar. Bozkr (step) kavimlerinin yaradlndaki baz hususiyetleri
onlar bazan ovalardakiler zerinde hkim klm, dadakiler de badakilere
hkim olmutur. Bunun bariz misalini biz Mvernnehir'de Srderya ve
Amuderya havzalarnda zi-raatle. geinen ahalinin her vakit ya bozkr yahut
da kavimlerinin tecavzne maruz kalarak, onlarn idaresi altna girmi
olmasnda gryoruz. Irklarn karakteri, bunlarn rs hususiyetlerindeki
farklar da tarihte akseder. Bu meselelere rk biolojisi ve siyas entojoji megul
olur. Bunun gibi tabi hdiseler insanlarn hayatna tesir ediyor. Bunun iin de
Amuderya nehrinin mecrasnn deimesini misal almtk. Bunun deimesi
btn oradaki hayat sahasnn baka yere naklini, siyas deiiklikleri mucib
olmutur. Bunun gibi byk alklar, yahut

 110
in'de daima tekerrr eden byk feyezanlar, Japonya'daki zelzeleler baz
lkelerde iklimin yavaa deimesi btn hayat altst etmitir. nsann en
eski zamanlarda buz devirlerindeki hayatn biz ancak byk tabii deimeler
bakmndan tetkik edebiliyoruz. Bu meseleler ile jeoloji ve beer corafya
megul olur. Bu meseleler hakknda F r . R a t z e 1 'in Anthropogeogrcphie
der Grundzge der Anzvendung der Erdkunde auf die Geschichte 1920. nam
eseri gzel malmat vermektedir. Tarihinin vazifesi hdisat sebeb ve
msebbeb olmak itibariyle tetkik ederken bu tabi milleri de ayni ruh
miller kadar dikkatle renmektir.
83. 3) lim, san'at, din devlet ve onun idare ekilleri, terbiye, spor, teknik,
sanayi, kapitalizm, onun muhtelif tezahrat, denizcilik, havaclk, btn
bunlar insann tarih hayatnn mahsulleridir. Fakat onlar, yalnz haric
millerin mahsul deildir, teesss ve teekkl ettikten sonra, kendileri da
mil oluyorlar. Yukarda ( 7) de iaret ettiimiz bu hususlara biz meden
miller diyoruz. nsann tarih hayatiyle onun bu hayatta tevlid edip vcuda
getirdii kltr arasnda mnasebet, sebep ve msebbib olmak itibariyle,
karlkldr. ylece insan, ma'er bir varlk olmak sfatiyle, devlet ve
cemiyet iinde, ferd-ler, kk ve byk guruplar, milletler ve snflar olmak
sfatiyle bu ma'er hayata tesir ediyor, onu yaratyor, siyaset yapyor, kltr
yaratyor; halbuki insan dier bakmdan tamamiyle kendi hayat mahsullerinin
esiridir, onlarn tesirleri altnda bocalyor, bu mnasebetler neticesinde o
mes'uddur, yahut istiraplar eken bir bedhahtr. 15 - 16. inci asrda, byk
denizyollarnn kefi insann iidir. Bu da Avrupa'da byk inkiaflara yol
at. Fakat bu inkiaflar eski dnyann baz dier ksmlarnda felketlerin
mebdei oldu : nasya'dan ve Dou Avrupa'dan Hazer Denizinin gney ve
kuzeyinden, Tiyanan dalar stnden Uzakdou'ya giden byk kara ticaret
yolu vard : bu ticaret yolu zerinde yzlerde ehir ve kasabalar payidar
olmutu, bunlar o ticaret sayesinde yayorlard; Bat ile Dounun ticareti
karayollarndan denizyollarna geince, btn bu ticaret yolu zerinde ya'yan insanlarn hayat berbad ekil ald; bu insanlar asrlarca sregelen fakr,
sefalet ve cehalete yuvarlandlar.
Zamanmzdaki havaclkta insan mesaisinin mahsuldr. Bu bir merak
ii gibi balad. imdi o btn dnya milletlerinin mukadderatn baka tarafa
eviren mdhi bir harp silhna dnmtr; yz milyonlarca insan onun
nnde titriyor. Yarn o btn dnya iktisadiyatnda esas mili olacaktr.
Radyo da daha 25 sene nce ancak tak-

- 111 ma kulaklklar vastasiyle ark dinleme leti, deta oynncak gibi bir-eydi; imdi o
ktalardan ktalara mdhi infilk letleri yrten bir kuvvet oldu. Meden miller
bugn bu kadar bariz misalleriyle insann hayatndaki tesirini gsterir. Fakat insann
vcuda getirdii dier meden mahsuller de eski zamanlarda insann hayat zerinde
o kadar messir idi. Herhalde tarih, iktisad materiyalizm taraftarlarndan
biroklarnn yapt gibi, srf istihsal mnasebetleri ile izah etmek, yahut ngiliz
Buckle 'in yapt gibi, hereyde ilmin hkim olduunu ileri srmek tek tarafl
hkmlerdir. Tarihte mil olmak sfatiyle kltr ve beer hayat heyeti umumiyesiyle
mtale edilmelidir. Meseleyi bu ekilde mtale eden lim de H e r m a n n
L o t z e 'dir, ki bunlar ileride bahsedeceimiz Mikrokosmus adl byk eserinde
tahlil etmitir84. 4). Tarihi, tarihe ait malzemeyi d ve i intikad kaideleri bakmndan tetkik
ettikten sonra, bunlar daha kitap ekline sokmadan evvel, imdi bahis mevzuu olan
mnasebetler kavray bakmndan inceler, onlar az sonra anlatacam zaman ve
mekna, mevzu ve sahalara ve dier esaslara gre tasnif ve tertip eder. Fakat o bu ii
yaparken ok vakit eksikliklerle kalar. Bu husus, sebeplerin neticesi olan olaylar
elde olduu halde, sebebini bulamamak, yahut ele geen vesikalar birbirleriyle
balanamyan paralar (fragments) halinde bulmak gibi hallerde grlr. Bu
eksiklikleri doldurmak iin tevessl edilecek baz areler de vardr. Bunlardan birine
uyduru (combination) dierine tamr (reproduction) ismi verdiimiz iki ameliyeyi zikredelim.
a) Tarih malmatn eksik tarafn dier delillere dayanarak buras yle olsa
gerektir diye faraz birer para uydurup doldurmak yolu vardr. Biz buna uydurma
dan farkl olmak zere uyduru dedik, ki combination'un karl olsun. Tarihi
byle bir uyduru yaparken air ve edipler kadar serbest hareket edemez. Yani
gelii gzel fantazisini iletemez. Tarihi ancak menbalardaki malmata isti-nad eder
ve onlarn arasndaki sebep ve sebeblenme mnasebetlerini tayin eyler. Uyduru
yalnz u kadar olabilir: Mesel, zdemirolu Osman Paa'nn eenler lkesinden
getii vakit, ordu mensuplarndan bir bein, sratle iki gnde Tiflisden geldii ve
haber getirdii kaydedilmise, bu bein amah-Derbend yoluyle deil, Daryal geidi
yoluyle gelmi olduunu cidd olarak ileri srmek ve bu geid mnta-kasnn o zaman
Osmanllara tbi olduunu bile farzetmek yerinde olur. Yahut orta alarda
Almanya'da bir hkmdarn 6 ubatta

- 112
Wurzburg'da, 9 ubetta Nrnberg'de bulunduuna ait kayt bulunursa
hkmdarn bu iki ehir arasndaki mesafeyi en ksa bir yoldan ve acele
olarak katettiine hkm etmek ve hkmdarn bu mesafeyi gn zarfnda
hangi yolu takibederek katetmi olduunu tahmin etmek mmkn oluyor.
Kark mu'dil meseleler daima hads (intuition) ile hkmetmee msaiddir,
yani onlarda faraziye (hypothese) lere yer vardr. Trk tarihi ile
uraanlardan bilhassa J. M a r q u a r t 'ta bunlar grlr. Onun baz
faraziyeleri sonradan tahakkuk etmitir.
b) Bu nevi boluklar bazan sadece ta'mr (reproduction) lerle
doldurmak mmkn oluyor. Yalnz eksik paralardan renilen bir hdiseyi,
yahut hal tercmesini tenvir ederken, 6 eksik malmat, yahut mesel
menbada gveler tarafndan yenmi kelimelerin ne olabileceini tasavvur
ederek, elde delil varsa ona gre, tamir etmek mmkndr. Yklm bir
binann enkazndan onun tam eklini reconstruc-tion ile meydana koymak ne
kadar kabilse, kenarlar yrtlm yahut yanm bir vesikann asl eklini
salam kalan ksmna istinaden karine ile ikame etmek de, o kadar
mmkndr. Yalnz asln nereye kadar geldiini ve tamirin nereden
baladn pek vazh olarak gstermek icabeder. Bu nevi ta'mr, bir cmle
iindeki bir kelimelenin ta'm-ri eklinde olaca gibi, byk bir hdisenin
eksik paralarn ta'mr etmek eklinde de olabilir. Mesel bn F a d 1 a n
seyahatnamesinde (s. 33) l/-^ <-\j) (<*Uix. Jbd-.) lj~ Jl JJJS cmlesinde
parantez iindeki <*lk* cii- nn yeri kitabn asl yazma nshasnda
bozulmutur. Bu da tek nsha olduundan, bir baka nshann yardmna
mracaat edilemiyor. Bu cmleyi biz, bu seyahatnameyi okuyup farsa bir
eserinde ondan nakillerde bulunanA h m e d T s 'nin &\ f^ \jj j-jJ jj
cmlesi bulunduundan ta'mr ederek <*U^ cJ*i- diye yazabiliyoruz. Ve bu
ta'mr keyfiyetini ben metine ve tercmeye yaplan haiyelerimde kaydettim.
Bu gibiler W. B a n g ve A. M. Von G a b a i n tarafndan neredilen
uygurca vesikalarda da yaplmtr.
Ta'mr'in bir hdise parasn yamamak eklinde olan iin de yine bn
Fadlan'dan bir misal verebiliriz. Bu mellifin Badad'dan, Horasan, Buhara,
Horezm, Ouz ve Bakurtlar memleketi zerinden orta Edil'deki Bulgarlara
geldii eserinde mufassalen anlatlmtr. Fakat sefaret heyetinin, iini
bitirdikten sonra, Badad'a dnd bu seyahatnamenin tam nshasn grp
okumu olan Yqt al-Hamav ve Ahmed Tusi tarafndan haber veriliyorsa
da, bu eserin bize kadar gelmi olan yegne Mehed nshasnda bu
sefaretin Bulgar'dan Bag-

 113
dada dnne ait ksm bulunmamakta ve seyahatname Hazarlar'a ait bu
malmatn Edil Bulvarlarna ait verdii malmat srasnda yazm
olduundan, kendisinin ve sefaret heyetinin Hazarlar lkesine gitmemi
olduunu ve geldikleri yolla, yani Ouzlar lkesi ve Horezm yoluyle,
dnm olduklarn farz ve tahmin edebiliyoruz. nk Ouzlarn ordu
kumandan (suba) Badad halifesinin kendisine yazd mektuba cevabn
sefaretin Bulgardan dnnde yazp takdim edeceini sylemiti. Dier
taraftan Badad halifesinin Hazar hakanna tabi olan Edil Bulgar kralna eli
gndermesi Hazar hakanna kar dmanca bir hareket olduundan, sefaret
heyeti Hazarlarn bakenti olan Etil ve^Kafkasya yolundan dnemezdi. Hatt
Ouzlarn tarhan rtbesinde) bir beyi bu Araplara kar plnlar kurduu
vakit kendilerini Hazar hakanna teslim etmeyi dndn de Ibn Fadlan
yazmtr. Dier bir delil Hazarlar hakknda yazlan parann bu lkeyi bizzat
grp ziyaret eden birisinin yazs olmayp, Bulgara gelen Ruslara
(Variaglara) ait haberler srasnda yazlm olmasdr. Daha baka bir delil de
bu sefaret heyetinin Edil Bulgalarna gelirken kendi erknndan bazlarn
Horezmde brakm olduu, orada Artahumiten adl yerde para
muamelelerini tamamlamas icabettii, ve Horezm valisinin kendilerine bu
bozkrlarda seyahati temin eden bir muhafz kt'a vermi olduudur. Bu
muhafz kt'ann yolda sefaret heyetini ve tccarlar Bakurtlar taarruzundan
koruduu da kaydedildiinden heyetin bu muhafz kt'ann himayesinde
Horezm yoluyle dnm olaca kat' olarak iddia edilebilir. Bu cihetten biz
921 - 922 senesinde Edil Bul-garlarn ziyaret eden Abbas eliliinin
Horezm ve Ouzlar yoluyle geldii gibij ayn yoldan dnm olduunu
syliyebiliriz. te bu da bir hdiseye ait vesikann eksik ksmini elde mevcut
delillerin yard-myle yamamann bir misalidir.
Avrupada'da eski Yunan ve Ltin kaynaklar zerinde alanlar bu gibi
ta'mrleri yapmlardr. Fakat bu nevi uyduru ve ta'mrler ancak usul
dairesinde ve uyduru-ta'mr keyfiyetinin de tasrihi ar-tiyle yaplabilir.
85. 5) Bir tarih eserin tasnif ve terkibinin ilm olmas ancak tarafszlk
ile temin edilebilir. Fakat bu da ancak mkltla elde edilecek bir meziyettir.
Tarihi de insan cemiyetlerinden herhangi birine itiyaden merbuttur. Bazan
kendisini bu ballktan kurtarmak onun ihtiyarnda deildir. Bu cihetten o,
bilhassa hdisatn kymetini takdir ederken, hislerinin, itiyatlarnn ve
muhitinin esiridir. stelik o vekayiin
kffesini ihata etmek iktidarnda
deildir. O malzeme kalaTarihite Usul

F 8

 114 bal iinden bir ksmn alp bir eser yazarken hdiselerin ancak tipiks- ve
en mhim lerini ele alacak, dierlerini ikinci ve nc derecede mhin ve
az <tipik> diye kenara atacaktr. te bu tipik ve en mhim leri ayrrken
ekseriya hislerinin, itiyatlarnn, bilgi ve ihata seviyesinin esiri olmaktadr.
Bunu biz yukarda ( 12, 25) da zikretmitik. Tarihin mevzuu tabi ilimlerin
mevzular gibi otlar, aalar, talar deildir: onun mevzuu canl ve muhtelif
temayllere ve hislere malik insan ktleleridir. Trl his ve temayllere malik
bir insan camiasna mensup olan tarihi, ayni derecede trl his ve
temayllere tbi kalan dier insan ktlelerinin, kendi camiasnn dostu yahut
dman olan dier camialarn kayatna ve fikirlerine ait hkmler verecektir ; hdiseleri sebeb ve msebbeb olmak bakmndan tetkik edecek ve
messir olan millerin ehemmiyetini tayin edecektir. Halbuki tarih,
zamanmzda umumiyetle dnyadaki hayat mcadelelerine dair biribirine zd
grlerin mbareze sahas yaplmtr. Tarihi, ya bunlardan birine
mensuptur, yahut mensup deilse bile, bu gibi muhtelif cereyanlara mensup
olan dier melliflerin eserlerini, ayr tarih hdiselere ait monografilerini
gznnde bulundurmak mecburiyetindedir. Bylece, kendi hesabna tarafsz
olsa dahi; bakalar onu aidata ve yanlla sevkedebilirler.
Btn bunlar nazar itibara alnrsa, insanlarn tarafszlnn nisb
(relativ) olduu meydana kar. Zaten insann hdiselere kymet bimek
hususunda daima iine yarayacak sabit ve mstakar bir mi'yan yoktur. Ebeb
hakikatler denilen eyler de her cemiyetin, her zamann, hatt bir cemiyet
iindeki muhtelif guruplarn ve ahslarn telkkilerine gre baka baka
ekiller alyor.
Milletlerin kltr seviyeleri, kltr ve mezhep hususiyetleri bazan onlarn
btn tarih eserlerine koyu bir tarafgirlik ekli verir. Mesel hristiyanlktan
nceki Cerman tarihine dair kaynaklar btn sair milletleri deersiz telkki
eden dar bir mill mahdudiyet ruhunu tamaktadr. Mslmanlktan nceki
Trk ve Mool tarihine dair mill eserler de byledir. Mesel Mangolun niua
Topa'an Cengiz'in mensup olduu ve ona tabi Mool ve Trk zmrelerinden
baka btn kavimleri hie sayarak zikreder. Mahmud Kagar'de <Tat ve
Tavga lara dair naklolunan ata szleri ve iir paralar da bu ruhu tar,
islm mezhepleri arasnda 'a mezhebine mensup tarihilerin islm tarihine
dair yazdklar eserlerin hemen hepsi tarihi kendi mezheplerine uydurarak
deitiren bir koyu taassup ruhunu tar (misal olarak Mu-h a m m e d Taqi
Xan S i p h r ' i n 14 cildlik Nsix ut-taorx ki-

 115 tabn, ki 1900 de baslmtr, zikredebiliriz). Kavm ve din taassuptan

syrlarak usule uygun surette vcuda getirilen ilm eserler de ba-zan uzun
zamanlar hkm sren m dalletlerin tesiri altnda kalmaktadr. Mesel 1819. asrlarda eski Yunan tarihinin parlakl hep hmanisttik zaviyesinden
tasvir edildiinden, gerek tarihte olduundan ok mbalal bir ekilde
yazlrd. Keza islmiyetten nceki ran tarihi de ran milleti tarihinin en
parlak bir altn devri olarak tasvir olunurdu. Bazan bu mevzu zamanmzda
dahi bu ekilde yazlr. slmiyetten nceki Iran ilim ve irfanna, tarih
eserleri ihtiva eden zengin ktphanelere dair yazlanlarn bir efsaneden
ibaret olduu, eski ran medeniyeti orijinal bir medeniyet ise de, ran meden
ve edeb hayatnn ancak islm devrinde, parlad ve memleketin iktisaden
ve nfusa inkiafnn da islm devirlerde husule geldii ancak son zamanlarda anlalmaya balyan hakikatlerdendir. Tarihte intikad ve usul
hususunu ilerleten muasr byk tarihilerin eserleri dahi bazan garip ahs
his ve temayller yznden aksamaktadr. Mesel B. G. N i e b u h r 'un tarih
telakkisi kartacal Hanibal ile romal Cicero'ya kar derin sempati, fakat
makedonyal Byk skender'e kar her yerde aka anlatt derin antipati
yznden tarafgirnedir. T h e d o r M o m m s e n ise Sezar', kusurlarn
deer gibi gsterecek derecede sevdii iin, bir hatip ve devlet adam olmak
itibariyle Cicero'yu ok ac ve sert tenkitlere maruz brakmtr. Fransz
mverrihi H. Ta i ne (l. 1893) her yerde August Comte'un tarih grnn
tahakkukunu grmek istediinden ve J. G. D r o y s e n (l. 1884),
Prusyallarn inand gibi, devletlerin ancak byk asker kuvvete mlik
olmak, yahut byle bir asker kuvvete mlik devletlere dayanmak artiyle yaadklarna inandndan pek ok hkmlerinde tarafgirdirler.
Zamanmzda hkim fikir cereyanlarnn besledii tarafgirlik te slm
leminde ' tarihilerinkinden eksik deildir. Mesel Almanyada hkim olan
rk nazariyesi baz Alman limlerini ark ve Trk tarihine ait nerettikleri
eserlerde de kendisini gstermektedir. Bu fikirde olan limler <tebaa Skitler
den ayr olan eski hkmdar Skitler i bunlarn sanatini ve antropolojisini
srf <aryancilik> bakmndan muhakeme etmekte dier Avrupa milletlerine
mensup limlere nisbeten daha byk srar gstermektedirler. Sefevlerden
ah smail'in annesi Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan'n nikhnda bulunan
Trabzon imparatoru kzndan, yani bir Rum kzndan domu olduundan,
btn Safev slalesi damarlarnda Aryan kan akan bir slale telkki olduu gibi, onlarn Osmanllara kar Bat devletleri ile birlemek tec-

 116rbeleri bu noktadan izah olunur. Marksist tarihilere gelince, bunlar tarihte

snf mcadelesi> ve iktisad tezad eserlerini ark ve Trk tarihine de
tatbiken tesbit ederken, en garip uydurmalara tevessl etmekten ekinmezler.
Rum Seluklular tarihine dair 1941 de mhim bir eser nereden marksist rus
msteriki G o r d l e v s k i , bundan 89 asr nce Anadoluda olup biten
hdiseleri snf mcadeleleri bakmndan renirken, elinde kfi miktarda
vesika olmadndan, ma-lum hadiselere ait herkesin bildii kaytlara baka
mana vermi ve 13. asrn ilk yarsnda vaki olan Hoca Ishak Kefert'nin
isyann bu zamanki hayatn merkez hdisesi olarak ele alm ve, yine
Almanlar gibi, rklk yoluna saparak, bu Hoca shak' damarnda eski Eflatun'un kan akan bir Rum mhtedisi gstermitir. Halbuki Hoca Ishak ne
komnistlik, ne de rumluk ile ilgisi olmyan bir derviti. Bunun gibi A.
B e r n t a m m ismindeki dier rus msteriki Orhon Yeni-sey
Trklerinin itima ve iktisad tekilt ismiyle 1946 da nerettii eserinde,
btn kitabeleri marksizm esaslarna uydurmak gayretiyle, 7.-9. asr Trk
tarihini alt st etmekte, srf hayal mahsul olan uydurmalara karp gitmitir
i
).
Bir mezhebin son derecede mtaasp inancs, yahut bir milletin oveni
olduu halde bunu ustalkla gizliyen limler de her millette oktur. Cezvit
tarikatine, keza Ermeni milletine mensup mellifler arasnda bunun misali
ok grlmektedir. Viyanada Cezvitler tarafndan nerolunmakta olan byk
Antropos mecmuasnda ilim kisvesine brnerek kan, fakat koyu katolik
taassubyle yazlm olan yazlar, keza J o s e p h S a n d a l g i a n
isminde bir ermeni papasnn 1917 de Roma'da nerettii <vesaika mstenid
eski Ermenistan tarihi (Histoire documentaire de VArmenie. iki cildlidir) bu
cmledendir.
86. 18. ve 19. uncu asr Avrupasnda, tarih yazsnda tarafgirlikten
kurtulmak byk bir mesele olmutur. Milliyet, din ve mezhep taassubu
ballklar ile beraber bir tarihi iin ne derece bitaraf olmak mmkn olduu
tesbit edilmi, fakat bunun tatbiki kolay olmamtr. Mesel 18. asrda yayan
bir alman protestan limi A r c h i b a 1 d B o w a r papaln tarihi hakknda
bitaraf bir eser yazmak gayretiyle Papaln bitaraf tarihi adl eserini
yazmtr. Elbette mellif bitaraf olmak niyetinde idi, fakat bu bitaraflk ancak
kendi zamanna gre*) A. B e r n t a m m , Sotsialno - ekonumieskiy Strog orxono - yeniseyskix Ti-urkov (Trudy
Instituta vostokovedenya, t. XLV.), Leningrad 1946, bilhassa s. 106 -136, ve 130, 159 - 162 de snf
mcadelelerinin ekilleri ve tekilt bahisleri.

- 117 dir; yoksa bu eser o kadar taassupla yazlmtr, ki Papaln bitaraf tarihi?
ismi kendi kendisini alay etmek maksadiyle verilmi gibi grnyor. Byk
mverrih L e o p o l d von R a n k e 'nin Roma Papalnn 16 nc ve 17
nci asrdaki tarihi adiyle yazm olduu eseri ise hakik bir tarafsz tarih
numunesi saylabilir. Eseri yazan bu zat protestandr ve bir Almandr, fakat
eser her okuyana mellifin protestan olmak ihtimalini tamamiyle unutturuyor.
Bir Alman milliyetisi olan protestan lim papay filvaki Aziz Petrus
vastasiyle Hazreti sa'ya yerd halife olan bir ahsiyet diye tanmyor, onu
bilkis milliyetiliin ve protestanln dman biliyor; fakat Papaln
tarihini yazarken hem Petrus'un missionuna hem de Papaln sa'ya halife olduuna inanmann Avrupa'da ve Hristiyanlk Aleminde ne gibi ms-bet
tesirleri olduunu ve bu inancn birok hareketleri yaratan mil olduunu,
onun beynelmilel nfuz ve kudretini itiraf ediyor ve bunlar yazarken
kendisinin Alman milliyetiliinden ve protestanlk gayretinden fedakrlk
ediyor. Bu bitaraflk elbette nisbdir. Fakat srf ahs subjektiv kanaatlere gre
yazlan eserlerle bunun arasnda fark yerle gk aras kadardr.
Filhakika tarihi kendisini namuslu bir hkim telkki etmekte sebat
gsterirse ve karsna kan davaclarn ve maznunlarn bir ms-lman, bir
hristiyan, bir katolik yahut protestan, bir snn yahut ', bir idealist
felsefeci, bir materyalist ve saire gibi ve din fikir cereyanlarna mensup
ahslar olacan gz nnde bulundurmak icabetti-ini mdrik ise, onda
sempati ve ruh temaylleri epeyce dizginlemi olur - Avrnpa iin olduu gibi
ark iin de bu kaide kabili taibiktir.
16. inci asrda, iran'da Safev eyhlerinin gaytetile, ' mezhebi bu
lkenin devlet dini eklini ald. Bu yzden Mslman Trk Alemi, nasya,
ran ve Ortaasya olmak zere, e ayrld, arada uzun sren ve mezhep
ihtilfna dayanan savalar oldu. Eer bir Trkiyeli tarihi Safavilerin tarihini
Osmanl nokta-i nazarndan, yahut bir trkistanl Trk oradaki zbek
hkmdarlarnn nokta-i nazarndan yazacak olurlarsa-, elbette tarafgirne
olur. Ayn ekilde .bir ' iranlnn yazd Safev tarihi de tarafgiranedir.
Fakat trkiyeli yahut bir trkistanl Trk Safevler tarihini yazarken kendisini
o muhite mensup gibi telakki ederek, ah smail Safevi'nin mezhep telkinatn
bir ' gibi renecek-olursa, keza ah Tahmasb'n Osmanllara kar
Avrupa'daki Osmanl dmanlar ile ve Ruslarla birleerek hareket etmesini
dahi, Trkiye tarafndan olduu kadar, Safevi devletinin menafii bakmndan
da tetkik edebilirse, bitaraflk elde edilmi demektir. Keza bir iranl '

- 118
Osmanl tarihini o ekilde bitarafane renebilir. Kendi milletini seven bir
trk mverrihinin Saf evi tarihini, yahut Trk-Rus mnasebat tarihini
tarafszca renmesi, ilim namna, kendi mill fikirlerine kar fedakrlk
etmesi dcmekfir. Elbette onun kalbinde yinede kendi ecdadnn vatan ve onun
mdafaas hakkndaki fikir ve ilerine sempatisi kalacaktr; fakat bir hkim
adalet namna hareket ettii gibi, bir mverrih de hakikat namna kendisini
zaptedecek ve Osmanl tarafndan hakszlk varsa ve vesikalar onu vazihan
gsteriyorsa, onlar aka ortaya koymaktan ekinmiyecektir. Mill
meselelerde olduu gibi, din meselelerde de i byledir, ilk islm devrinde
Peygamber evld ve akrabas ile Emevler ve sonra Emevlerle Abbasler
arasndaki mcadeleler hakknda biz bugn Trkiyede tam bir bitaraflk
yapabiliriz. Fakat bundan 13. asr nce cereyan eden hdiselerin takdirinde
din ve mezhep erevesinden kamayan bir snn mslman, Emevler ve Alevler tarihini brtarafane yazmak isterse kendisini ilim ehli olmak s-fatiyle,
kendi dar mezhebi dncelerinden uzakta tutacaktr. Bir milliyeti Trkn,
Safevler tarihi hakknda, Abbasler zamanndan balayp ayi olan mnasiyle
bir snn. mslmann Alevler ve Emevler hakknda ilm usullere gre eser
yazarken akide ve sempatilerinde fedakrlklarda bulunursa, bitaraf>
kelimesi herhalde nisb olmakla beraber, yine tarafszl ifade etmi olur,
87. Burada ben bu meseleye dair kendi nokta-i nazarm da anlatp
gemei lzumlu buluyorum. Bence vekayii tarafszca renmek tarihinin
mukaddes vazifesidir. Ben Trk tarihi ile, milletler aras msabakada geri
kalan milletime mill bir ruh vererek onu sahili selmete karmak iinde
yardm etmek gibi maksadlarla, yahut tarih ilmini sadece sevdiimden deil;
ancak mensup olduum muhiti ve, vaktim msait olduu kadar, tekmil
insaniyeti renmek iin megul oluyorum. Yani, bence tarih gaye deil,
ancak mensup olduum muhiti onunla temaslarda bulunarak birlikte yayan
muhitleri remek-iin bir vastadr. O cihetten bu tarihi her hangi makaddes
emellere hizmet fikriyle tahrif etmem kendimi aldatmak demek olaca gibi,
eserlerimi bana kar bir gven duyarak okuyan insanlar da aldatmak demek,
olur. 1932 senesinde Ankarada toplanan lk Trk Tarih Kongresinde mdafaa
ettiim tez bu idi. Bence hakikat ve hakik tarih Trk milletinin de iine gelir,
dier milletlerin de iine gelir. Bu cihetten tarih tetkikinde kendilerini ancak,
hakik hkim mevkiinde grecek, hislerini ve sempatilerini vazifelerine tbi
klabilen insanlara kar en samim ballk duyarm. Tarihte namna
kosuopolitik yolu-

- 119 na sapma ve mill balan inkr etmeyi tavsiye edenlerin ou gayri samim
insanlardr. Kendisini idare edebilen ilim ehilleri byle yollara sapmann
lzumu yoktur, nk bu gibi extremitelerden dnyada ok vakit ilimde
sun'lik, yapmaclk ve samimiyetsizlik domaktadr.
Tarih tetkikinde tarafszlk meselelerini en iyi izah eden eserler bence
unlardr :
A. G r o t e n f e l t . Geschichtliche Wertmasstabe in der Geschichtsphilosophie und im Volksbevusstsein, 1905 ; E. B e c h e r, Geistsmissenschaften und Naturvissenschaften, 1921.
88. 6) Tarih eserlerin tasnif ve terkibinde hdiseleri sebeb ve sebeblenme
silsileleri sfatiyle tetkik ederken tarihi usule gre inceledii teferruattan
beerin yahut ayr beer camialarnn hayat hakknda umum kaideler elde
ettii kanaatine varyor. Ve bu kanaat ona genelletirme (generalisation)
yapmak frsatn veriyor. Bu kanaat bazan aldatc olduu gibi, tarihi bu
genelletirme iinde baka sebeplerden de yanl yollara sapabilir. Mesel
umum cihan tarihinde bilhassa ortaalarda feodal tekilt mhim yer tutar.
Feodalite, muhtelif memleketlerde ekseriya ayni olan itima artlar altnda
vcuda gelmitir. Bu artlarn birbirine benzeyenleri tesbit edilirse, itimaiyata ait bir tetkik yaplm olur; fakat artlarn mterek hususiyetlerini tesbit
etmek tarihinin vazifesi ve tarihin gayesi deildir. Evet tarihi de bu mesele
ile megul olur, fakat en ok bu feodalizmi yaatan artlarn, mesel Bizans
imparatorluunda ve dier Avrupa memleketlerinde, Hindistan'da, in'de ve
Japonya'da ne gibi deiik ekillerde tecelli ettii gibi hususlar renmek
mecburiyetindedir. Tarihteki bu gibi itima ve iktisad hdiseleri tetkik
ederken yine mukayese usulne mracaat etmek zarurdir. Buna mracaat
etmeden dnya feodalizm tarihi hususunda genelletirmeler yapanlar daima
yanlmlardr. nk birok mabehetler tesadfidir. Tarihinin umum
kaideler karmakta muvaffak olmak iin evvel teferruat zerinde dikkatle
alm, olmas arttr. Cidd tahlile dayanmyan genelletirmeler daima
esasszdr.
Maamafih usuln bilerek yaplan, ihtiyat kaydiyle, hakikat ile faraziyenin nerede balanp nerede bittiini kendisi bildii gibi okuyucularna
da bildiren byk tarihilerin genelletirmeleri ilimde geni gr ufuklar
almasna sebeb oluyor. Avrupa ve cihan tarihi bakmndan ok
muvaffakiyetli genelletirmeler yapan limlerden L. V o n R a n k e ile
Edvard M e y e r zikre deer. Avrupa limlerinin ark

- 120 tarihiyle megul olanlarndan bu gibi enelletirmeleriyle tannm olanlar B

a r o n V i k t o r R o s e n, K a r i B e c k e r, W. B a r t-h o 1 d idi. Bugn
H. H. S c h a e d e r ve Arn. T o y n b e e eserlerinde ve nutuklarnda byle
genelletirmeler yapmaktadrlar. Bir insann btn ef alini tahlil etmeden o
insann karakteri hakknda hkm vermek mmkn olduu gibi, beer
hayatnda da byle hkmler vermek mmkndr. Elbette bunda yanllklar
olur, fakat intikad melekesine (esprit critique) malik olan ve teferruatn
ciddiyetle renen byk dahlerin genelletirmeleri, fizik ve tabi ilimlerde
olduu gibi, tarihte de geni tetkikata yol amaktadr. Ancak bir ucu, bir
kenar ile bize malm olan hdiselerden mehulleri istihra (method
deductive) tarihte byk keiflere sebebiyet vermitir.
Trk tarihine ait tahlil ve terkip hususunda, muasr usullere dayanarak,
yaplan bir tetkikte W. B a r t h o d 'un <Mool istils nnda Trkistam adl
klasik eseridir. Bu eserin tetkik ve terkipten ibaret olan ikinci cildinin (ki
1901 de rusa nerolunan bu cild 1928 ylnda ingilizce de kmtr.) ba
tarafnda bu^ esere esas olan btn menba-lar gzden geirilmitir. 1900
ylnda kan ilk cildinde ise o zaman daha neredilmemi yazmalardan
alnm kaytlar tenkid-i mtn usulyle bir araya getirilmitir. Barthod'un bu
eserini, gsterdii kaynaklar ile ve bu birinci cildde nerettii metinlerle
karlatrarak okuyanlar sentez bahsinde grlen nazariyatn tatbikata nasl
geirildiini de greceklerdir. Barthold bu eserde birok genelletirmeler de
yapmtr ve bu genelletirmeler Barthold'da daima ihtiyatla ve usule uygun
olarak yaplmtr.
89. 7) Terkibin bahislerinden biri de intikad eleinden geirilmek
suretiyle elde edilen malmat ve materiyeli zaman ve mekn ve mevzulara
gre tanzim etmekdir. Yani tarih menbalardan istihra edebildiimiz vukuat
zuhurlarnn zaman (devir, asr ve senelerini) ve meknn (memleket, lke ve
ktalar) tesbit ederek ona gre tanzim etmek tarihinin esas iidir.
Eer menbalarda hdiseler saylrken seneler gsterilmemise, bunu ak
olarak sylemeli ve mellifin yaad zaman tayin bahsinde ( 64) ksmen
zikredilen vastalarla tayine allmaldr. Hdisenin ne zaman cereyan
ettiine dair sarih bir kayt yoksa, onun en erken ve en ge hangi devirlerde
cereyan ettii tahmin olunur. Bazan tarihi kaydh olmyan bir hdisenin tarihi
malm olan dier bir hdiseye herhangi bir mnasebeti istitradan zikredilmi
olur. Bu da teki hadi-

- 121 senin tarihini tayin etmekte ie yarar. Mesel vesikalarda bu hdisenin bir
hkmdarn hkmet srd zamanda cereyan ettiini, yahut mehur bir
tarih ahsiyetle ilgisi bulunduunu gsteren bir ipucu bulunur. Seneleri
tesbit olunan vekayie ait materyelin tertip ve tasnifinde de vakalarn muhtelif
zamanda ayn yerde ve ayn zamanda muhtelif yerlerde zuhur etmesi imkn
da nazar itibara alnmal ve bunlar s i n k r o n i k m u r a k a b e usulne
tbi tutulmaldr.
Mesel Fatih Sultan Mehmed devrine ait muhtelif vesaik elinize geti.
Bunlar tetkik ettiniz. Bu materyelin terkibini yapmak iin evvel onlar
istifadesi kabil bir sraya koyacaksnz. Bylece bu hkmdarn genlii,
veliahdl ve saltanat zamanlar demek olan 1432-1479 yllar arasnda
geen zamana ve bir de stanbul'un fethi, Srbistann fethi, Trabzon'un fethi,
Karaman Belinin, ark Anadolu'nun ve Krm'n ilhak, yahut Fatih
zamannda Bat Anadolu, o zamanda Orta Anadolu, Balkanlar, Krm ve
ark Anadolu, Fatih zamannda stanbul diye mekna gre taksim
edeceksiniz. ayet elinize geen ve incelenen, fakat daha tanzim olunmyan
malzeme btn islm lkeleri ve kavimleri tarihinin muhtelif devirlerine ait
ise, bunlar da devirlere senelere, memleketlere ve sllelere gre taksim edip
sralamak icap edecektir.
Fakat geni sahalara taalluk eden materyalin tasnifinde zaman ve mekn
erevesi kfi gelmez. Ayn zaman ve meknlarda zuhur eden hdiseleri
ihtisas mevzularna gre taksim etmek icabeder. Bu mevzular muhtelif
tarihilerin kendilerine gre tesbit ettikleri, muhtelif mantk ereveler
eklini arzeder. Mesel Fatih zamanna ait materyali, zaman ve mekn
erevesine gre taksimden baka, ayr devirlerde ayr vilyetlerde ki
stanbul, zmir ve Konya gibi ehirlerdeki ve Krm'daki iktisad ve itima
hayata, kltr hayatna, edebiyat ve san'-ata gre taksim edilir. leride tasnif
plnlar na tahsis edilen Ek No. 4 te ben materyali mevzulara gre
taksimin numunelerini de vereceim.
B
Hdiselerin Eser ekline fra (Tasvir)
90. Intikad usullerine gre incelenen tarih malzemeye imdi burada zikri
geen esaslarda, yani sebeb ve mnasebetler tesbit edilmek zere tarafszca
kymet biip onun zaman, mekn ve mevzulara gre tasnifi ve tarihinin
kafasnda yahut kt zerinde sentez'i yapldktan sonra bu materyal ilm
eser ekline sokulur ve bununla tasvir

 122 ameliyesile tamamlanr. Terkibi yaplan materyale eser eklini vnrmek onu
mellifin hitap ettii muhitte anlalr bir ekle koymak hususu garpl
metodcular tarafndan uzun uzadya izah edilmitir. ')
1) Tarihin birok sahalarn renen tarihi, bildii mevzulardan biri
zerinde bir eser vcuda getirmek isterken, evvel bu mevzua ait yazlm
olan esere muayyen bir isim verir, onun hacmini ve ekli ni tayin eder Eer
eser tekmil cihan tarihine yahut bir milletin, bir devletin tarihini bahis mevzu
edecek ise, yine ona gre isim verir. Bu unvan kitabn mndereeatnn umum
ismi eklinde olmaldr. Eser bir tercmesi (mesel hindistanh lim
M u h a m m e d N i z a m e d d i n i n yazd Gazneli Sultan Mahmud>
yahut Amerikal Prof. Roger B. Mer-r i m a n ' m yazd Kanun
Sleyman tercmei hali) ise, bunlara gre bir isim verir, ve eser mevzuun
hangi bahislerini ihtiva edeceini tasarlar.
91. 2) Bundan sonra tasnif olunacak es '.rin ekli ve mahiyeti gelir, ilm
eserler a) mstakil ve dar mevzular zerinde geni ve etrafl tetkik
mahiyetinde monografi (yahut~ almanca olarak Abhandlung) olur, ki
niversite mezunlarnn doktora tezleri, doent olacaklarn liyakat
(habilitation) tezleri bu cmleye girer, Bu gibi eserlerde btn bahisleri de
menbalar gsterilerek mellifin her tesbiti ve her iddias mehazlara
mracaatla kontrol edilebilir ekle konulur. Monografiler ekseriya bir veya iki
cild kadar olur2), b) Genie mevzularn btn bahisleri haknda mracaat
edilecek el kltab(Handbuch, handbook) yahut maktep ve niversitelerde
tedris kitab: olur, ki mehaz gsterilmemi fakat bibliografi verilmi olur.
Byle el kitab da bir yahut iki cildi, amamak dettir. Mteaddid cildli ve
ansiklopedi mahiyetinde el kitab> larna da tesadf edilir, c) Geni
mevzulara giri (methal, essai) mahiyetinde yazlan eserler, ki her mevzuun
ancak ban ve mebdeini gsterir, teferruatn anlatmaz. Bunlar da ekseriya
birer cildlik, bazan byk, ok vakit kk eserler olur. Benim Umumi
l BIc. Meael: B e r n h e i m Lehrbach' .. 145-157, 777 - 798: H, T i e t z e Die Methode der
Kunstgeschicte, 1913. o. 460-480 E d u a r d M e y o r , Geschlchte des Alter-tums. I. (1927 basm)
F o n c k , Wissenschafliches Arbeiten, Beiiraege zar Methodik und Praxis des akademischen Studiums.
1916' g. 76-110; W" B a u e r, Einfrung, s. 329-336. Sentez ve tasvirin nazar ve amel meseleleri iin
bir de H. Paul, Gurundriss der hermanischen Philologie. 1 (1906) a, 166-178. tavaiye edilecek
kymettedir.
2
) Almanlar kendi stlahlar olan Abhandlung ile Monografia yi ayrd ederek iki muhtelif
ilm eseri belirtmek iin kullanlrlar (bk. W. B a u e r, a. 315-57): fakat bizim iin bu incelikler
fuzulidir.

 123 -

Trk tarihine Giri kitabm gibi d) konferanslar tarznda yazlan ilm eserler, ki
konferans salonlarnda dinleyicilere, talebelere hitap ederek yazlan eserlerdir.
Bunlarda malmat hitab ederken anlayl ve toplu olarak serdedilmi ve
bibliograflar derslerin sonuna ilve edilmi olabilir. B a r t h o 1 d'un Ortrasya Trk
tarihine ait konferanslar'; I. Go 1 d-z i h e rin slama ait konferanslar bu
cmledendir, e) Geni mevzular zerinde byk tetkikat, J o s e p h v o n
H a m m e r - P u r g t a h l'n Osmanl Devleti Tarihi, K a r a m a z i n ' i n Rusya
tarihi, E. M e y e r'in Eski alar tarihi (Geschichte des Altertums) gibi, ki btn
menbalar gsterilerek yazlan ilm tarihlerdir, f) Tahsil grm geni mnevver
tabakas tarafndan okunmak zere yazlan ilm popler eserler, kk byk
(bazan onlarca cild tutan) umum tarih, yahut memleket vatan ve millet tarihi ve
biografleridir. Bunlarda fikir ve mtalealarn dayand menbalar gsterilmez,
yalnz bahislerin, yahut cildlerin, yahut tekmil kitabn sonlarnda (bazan balarnda)
az yahut mufassal bibliografiler verilir. A. R a m b a u d e t E. L a v i s s e ve
onlardan ksaltlm tercme olan A h m e d R e f i k Tarih umum'leri gibi. g)
Muhtelif mevzulara ait tetkiklerin toplamalar mesel G u t s c h m i e d K l e i n e
Sch r i f t e n ve h) lm eserlere ait tenkd makaleler, ve eserler, i) Mecmualarda
nerolunacak ilm makaleler, ite yaplacak eserin bu ekillerden hangisine uyaca
ve cesametini, cild, sa-hife adedi tesbit edilir
92. 2) Eserin ismi ve ekli tesbit olunduktan sonra, onun yapl ekli tasarlanr.
Geni ve muhtelif mevzular ihtivaeden ve muhtelif devirlere ait olan bir eserin ekli,
mahiyeti ve cesameti ne olursa olsun, onda mnderi malmat muhakkak tenasp
(disposition) esasna gre tanzim edilmelidir. Dil ve slubu da hitab ettii muhit
tarafndan kolay anlalacak, hatta lezzetle okunacak bir ekilde olmaldr. Bir tarihsanatkrane tasvirin peinden koamaz ve eserin kymeti ilmiyesine ehemmiyet
vermeyip sadece ifade san'at cihetine daha fazla ehemmiyet vererek yazlan tarih
eserler roman eklini alr, Fakat ilm esas-lara'dayanan bir tarh eseri kolay okunur bir
tarzda, hatt bir iir gibi yazan, yani slubunu o eklide iliyen dhi mverrihler de
vardr. Bilhassa Franszlarda byle alimler kmtr. Bununla eserin ilmliine asla
zarar gelmez. Hadiselerin tasvirinde gaye btn vak'alar almak deil, ancak tipik ve
mhim olanlarn alp hdiselerin mahiyetini ve gidiini anlamaktr. Monografi
mahiyetinde yazlan ilm eserler, materyalin taksimine ve grnl olmasna,
ehemmin mhimden ayrlmasna kitabn okunmasn arlatracak
teferruattan
kanlmasna ehemmi-

- 124 yet verilir. Bir ilm eserin iindekiler itibariyle kymet, teferruat zerindeki
almalarn inceliine olduu kadar, d yaplnn mkemmeliyetine
ehemmiyet verilmi olmasiyle de llr' Bu cihetten ilm eserlerinin tasnif
plnlar, zerinde ayrca durulacak bir mevzudur, ve biz bunun iin kitabn
sonuna ayr bir bahis ilve ettik. Etud mahiyetinde olan eserler metin, ona
taalluk eden notlar demek olan haiyeler metin ve haiyelerden karlan uzun
ilm meseleler ve uzun ilm izahlar ihtiva eden ekler (excurse appendix,
Anhang) gibi ksmlara ayrlr. Eserin asl metni (text) blm (capitel), bab ve
fasl'-larn, yahut ayr bahislere taksim edilip kolay anlalacak bir hale getirilir. Metin ksmnda ancak mevzuun kendisi yazlr. Blm, bab ve fasllara
taksimi gsteren pln ve fihrist kitabn asl Metninde nelerin bahis mevzu
olduunu ak bir sekile1, gstermelidir. Metinde ite bu plnda saylan
hususlarn dna kan ve mevzu ile ilgisi uzak olan yahut bu ilgi teferruattan
olan, yahut ona itnb eklini verecek eyler okuyucuyu yoracak ve
yanllklara sevkedecek teferuat bulunmamaldr. Mnderecati zengin ve
mteaddid ayr bahisleri iine alan eserlerin metinleri blm, bab ve fasllara
taksimden baka bahislerin biri dierine ballk nisbetini gstermek zere,
byk ve kk punto fark larmdan, ayr puntolarn byk (majskl) ve
kk (miniskl) ekillerinden, ayn puntonun, mesel 10 numara ile belirten
puntonun, kaln kaln ve ince, siyah yahut ak ekillefinden, onlarn byk ve
kk harflerden istifade edilerek biri dierinden eklen ayrlan rakamlaryahut harflerle iaret edilen ayr bahislere ayrlr. Mnderacat ok mtenevvi
ve bahisleri mstakil olan bunlarn birinin dierinden yr-dedilmesi faydal
grlen eserlerde ise (mesel bu Tarihto Usul kitabmz gibi eserlerde)
metinde sra ile anlatlan bahisler iareti ile, yahut sadece byk puntolu
rakamlarla paragraflar'a ayrlr.
Umumiyetle ilm eserlerin tasnifiyle megul olanlar yazdklar kl~ bn

asl metninde neler ve haiyeleriude neler yazlmas

icabettiini ayrp bilmelidirler. Haiyeler metni, yahut metinde mezkr isim,

mevad ve hdiseleri izahederler ve bunlar teferruat, yahut mehaz gstererek
dvay tevik eden ehadetlerdan ibaret olur.
Mehazlardan mesel Kur'an, Tevrat ve ncil, Herodot tarihi' Stra-bon ve
Ptolemeus corafyalar, Xenophon ve Tacitus gibi klasik limlerin
asrlardanberi fasl ve paragraflar takarrr etmi olan ve muhtelif tablarnda
ayn fasl ve paragraf (Kur'anda sure ve yet) taksimatn muhafaza eden
eserlerinden yaplan nakiller sdece parantez iinde (X, 15). (V. 7 4) gibi
ekillerle metinde gsterilir; fakat dier

- 125 mahazlar satr alt aparatlarda gsterilir. Keza metnin okunmasna yahut
izahna ait kk haiyeler de bu apparatlarda verilir. Mesel bu eserde s. 45
ve 85 de gsterilen mahazlar s. 5-6, 8 ve 12 deki izahlar metne alnrsa
fikirleri teferruata kartracak mahiyette olduundan haiyelere alnmtr.
Mamafih baz- limler eserlerindeki btn re-ference'lar metinde yaparlar.
lm kamuslar (mesel Pauly Wissowa Kamusu ve slm Ansiklopedisi gibi)
de haiyeleri sadece metinde vermek deti cari olmutur. Metnin altnda
verilmesi icabeden haiyeler uzun olduu ve bunlarn ayr ek (appendix)
eklinde ayrlmas da istenilmedti takdirde bu nevi haiyelerle kitabn
umumi manzarasn bozmamak, okunuunu arlatirmamak iin btn sayfa
aas notlar kitabn sonuna nakledilir. Bunun iin kitabn blmlerine ayr
numaralar verilip bir blm iinde gelen haiyeler blm sonuna kadar sra
numaras ile gsterilir ve kitabn sonundaki haiyeler de bu blmler ve sra
numaralar ile tertip edilir. Benim Umum Trk Tari-rihine Giri> kitabmda
byle yaplmtr. Bu nevi haiyelerin istifadesi mkl oluyorsa da, byle
eserlerin metinleri kolay okunur. ayet kitabn metni yabanc dildeki bir
metnin edisyonu'ndan ve onun tenkitli ve izahl tercmesinden ibaret ise,
yabanc dildeki metne ait haiyeler bu metnin! tercme ve izaha ait haiyeler
de tercmenin altndaki appartlarda veriliri metnin tahlilinden kan bahisler
de ek olmak itibariyle tercmenin sonuna alnr. Benim tbni Fadlan kitabm
ve M a r q u r a r t n ermeni mellifi Musa Xorenakfnin corafyasndan
rana ait ksmn nakil ve tercme ederek ranahr ismiyle nerettii eserinde
bu yol tutulmutur. imdi bu Tarihte Usul kitabmzda da metne sokulmas
mevzuu datacak ve kartracak olan uzun bahisler kitabn sonsna Trk
tarihine dair menbalar, Tarihi corafya ve seyahat kitaplar>, arkiyata ait
mecmua ve saireler Tasnif plnlar, Tarih ilminin ayr ubelerinin
metodlar, Ksatma ve iaretler 1, 1, 3 ve ilah. rakamlarla iaret edilen
Ek 1er eklinde sralanm olacaktr.
ilm eserlerin d yapl sekilileri, tasnif ekillerinin trllne gre
trl oluyor- yle ki baz tasnif ekillerinde metin, haiye ve ek farklar
yapmya hi lum olnuyor. lm eserlerin yapl ekline ait bir mesele de
ksaltmalar ve iaretler kullanmakta zabt-u rabtn temindir Bu mesele kitabn
sonuna ayr bir ek te anltlmtr.
93. 4) Tarihi ilm eserler harita ve resimlerle istifadeye daha elverili
bir ekle konulur. Harita, muayyen corafi saha yahut sahalar
bahis
mevzuu olan tarihi eserler iin muhakkak zarurdir. Byle

 126
haritalar kitabn sonuna mufassal bir ekilde ilve edildii halde, kitabn
metnine de kk kk, haritalar eklinde sokulabilir. Trk tarihi ile ilgili
eserlerden mesel Amerikal Owen L a t t i m o r e'n 1940 da kan tnner
Asian Frontiers of China kitabnn muhtelif yerlerine konulan krokiler,
numune olmaa lyktr. Trk tarihine ait eserlerden mesel Hunlar faslnda
imal in ve Dou Avrupa, Gktrkler ksmnda Orhun sahas, Uygurlarda
Dou Tiyanan, engiz'm tarihinde imal in, Bat Trkistan ve gney
Rusya, Temr'n tarihinde Kpak, Hind ve Ankara seferleri, Fatih'te Mora
ve Srbistan ve Otlkbeli, Ya-vuzda'da aldran ve Msr, Kanun'de
Trablusgarb hep sahife iinde 6X4 ve emsali byklklerde kk krokiler
ilve edilirse bu eser ok anlayl bir ekil alr. Resimler, daha ziyade
ilm~seyahat raporlarna, san'at tarihi eserlerine muhakkak ilve edilir. Keza
resimli popler umum tarihlere ve vatan tarihlerine de konulur. Fakat birok
tetkik mevzular resimle ifade edilemiyecek eylerden ibarettir. Muayyen
mevzular zerinde tetkik mahiyetinde olup bahis mevzu olan maddeleri bu
resimlerle gstermek zarureti olmyan monografilere de resimler konulmaz.
Arkeoloji ve san'at meselelerini bahis mevzuu eden eserlerde bu resimler
kitabn sonuna levhalar ve ekler eklinde de ilve edilir O vakit kitabn
metninde bu resimlerin bulunduu levhalarn numaralar ve bu levhalardaki
resim (figr) sra numaralar ile gsterilir. Mesel Rostovtsev'in Bosforos'ta
ranllar ve Greklen kitabnn almanca tab byled/r.
94. 5) Tarihi eserler, mesel 100 sahifeyi geerse, buna muhakkak
isimler fihristi koymak lzmdr. Bunda coraf isimler, ahs isimleri, kavim
ve kabile isimleri, mevad isimleri, garib kelime ve is-tilhla, hatt eserde
isimleri geen melliflerin isimleri iin ayr ayr fihristler yapmak deti
vardr. Fakat en iyisi btn bunlar bir arada toplamaktr. ngilizler ok zaman
byle yaparlar. (Fihristler srf isimlerden ibaret olduu gibi, tahlil analitik de
olur. Yani her ahsn yahtda maddenin ne mnasebetle zikredildii fihriste
ksaca anlatlr. Byle tahlil fihristler bilhassa ingiltere'de dikkatle ilenir.
Bunlardan bizim iin numune olabilacek olan birisi d e H e n r y Jul e'n
The Book of Sr Marco Polo'snn (nc neri 1929 da kmtr) ikinci cildi
sonundaki fihristir. Burada her isim, veya her maddenin ne mnasebetle
zikredili kaydedilmi olduu gibi, her ahstan veya hdiseden de balca
hangi sahifelerde bizzat hangilerinin de bilistidat anlatlm olduu kaln ve
ince puntolu rakamlarla gsterilmitir. Benim kitaplarmdan Bugnk
Trkistan ve Yakn Tarihbnin 1947'de kan ikinci tab-

- 127
inin fihristi de ksmen byledir. Tarih eserler iin mevad fihristi ok
zarurdir. Fakat bunu tedvin etmek meseleyi iyi kavrayabilmekle ilgilidir.
Byle madde fihristinin ayr yaplmas daha makbuldr. Fihristler her cild
iin deil, ayr bir cilde yahut son cildin sonuna koymak daha iyidir. Muasr
Msrllar fihristleri ayr cildlere datmakla bu fihristerden istifadeyi
gletiriyorlar.
95.) Eserde istifade olunan me'hazlar ve dier kitaplar gsteren
bibliografi veriliyorsa, bunun da usulleri vardr. Mteaddid yerlerde
zikredilecek me'hazlar her zikredildii yerde tam nvaniyie zikretmek
kitapta fazla yer ve mellifin de fazla vaktini igal edeceinden, ksaltma
iaretleriyle nakletmek det olmutur. Byle ksaltmalar unvanlardaki esas
kelimelerin ba harflerinden ibaret olmak zere aralar noktalarla ayrlmayan
byk (majskl) harflerle gsterilir. Mesel Journal de la Societe Finoougrienne yerine JSFOU; Wiener Zeitschrift fiir Kunde des Morgenlandes
yerine WZKM. Menbalar ok ve muhtelif dillerde ise, bunlar arapa eserler,
franszca vesaire eserler diye lisanlara gre ayrarak gsterenler vardr. Bu
lzumsuzdur. Keza eserleri mensup olduklar husus zmrelere gre ayrmak
ta biblografiyi dalr, Mesel A. S. Atiya The crusade in the later Middle
Ages, 1938 de byledir). Fakat eserler dillere ve ihtisaslara ayrlarak gsterilecek olursa dahi, bundan istifadeyi, kolaylatrmann yollar vardr.
Bu da zikri geen btn eserlere birer numara koymak ve btn menbalar
iin iaretleri koymak ve ksaltmalar iin ayr bir index yapmaktr. te bu
indexde gsterilen numaralara bakarak mufassal biblio-grafyadaki eserler
bulunur. Bizim Trk tarihine ait eserlerden profesr B e r t h o l d
S p u l e r ' i n Moollar devrinde Iran ile Altn Orda da Bibliografi byle
gsterilmitir. Bunlar da kitaplarn ihtisaslara ayrlm ve numaralanm
fihristi 40 ve 55 sahife, bunlardan islifadeyi kolaylatran ksaltmalarn alfabe
srasiyle saym 9 ve 16 sahife tutar.
Bu usul kabul eden eserlerde kitabn asil metninde ve haiyelerinde
mehazlar asla tam nvaniyie naklolunmayp ancak ksaltmalariyle gsterilir.'
Tasnifde ok mehaz kullanlan eserler iin bu usul ok iyidir.
96 7) Sentez bahislerinin sonunda tahlil ve terkipde sra meselesine de
temas etmek yerinde olur. Metod bilgisini kaynaklar bil-gisi>, intikad ve
terkib diye e ayrarak bahis mevzuu ettik. Byle bir sralama, bu i
safhasnn, tarihe ait eserler vcuda getirilirken biri dierini takibetmek zere
tedricen geirilmesi icab-eden bir basamak intiban verebilir. Yani 1)
tarih tetkiki mm-

 128
n olduu kadar zengin malzemeye dayandrlr, mverrih onlar toplar,
onlarn itimada ayan olup olmad cihetini, keza bir kaynan dieri
zerindeki tesirini tetkik eder ve bunlar bir sisteme koymaa alr: 2) sonra
haberlerden hdiselere geer, ve bunlar da ayn ekil de tetkik ederek sisteme
koyar: 3) nihayet hdiseleri zaman ve mekn erevesine ve mevzu ve
ihtisasa gre sralayp aralarndaki sebeb ve sebeblendirme ballklarn
tesbit eder. Fakat bu nevi tedricilik> (con-sequence) ancak bir eserin telifi
iinin son neticelere geldii zaman tatbik olunur; bu ise tahlil ile terkibin ayn
zamanda yaplmas demektir. Bazan bir hdisenin kendisinden evvel ve sonra
zuhur eden hdiselerle sebeb ve msebbeb olmak sfatiyle ball, bu
hdisenin hakikaten vki olmu olduunu ihat eyleyen bir vesika eklini alr.
Yani bylece terkib de yaplacak i tahlilce tekaddm etmi, yahut her
ikisi ayn zamanda husule gelmi olur.
ok zaman tarihi teki tedric sramn aksini yapyor: 1) O tarihe ait
mstakil bir ilm eseri yazmaya balamadan nce, kendisinden evvelki
limlerin eserlerine dayanarak; hdiselerin zuhur ve teakubu ile tedrici
inkiaf hakknda bir f i ki r ediniyor ve tetkik mevzuu da ounca bu yolla
taayyn etmi bulunuyor. 2) Tarihi bu ie giritikten sonradr, ki ayn
meseleleri ilk kaynaklardan renirken, baz farklarn ayan itimad olmad
gzne iliiyor, ve dolaysiyle ancak imdi btn malzemeyi tenkidi surette
tahlil ediyor. 3) Bu tetkikin tam m-nasiyle esasl olmas ve neticelerin
gerekten esaslandrlm olmas iin tarihi elindeki kaynaklarn mmkn
olduu kadar ok ve etrafl olmas iin kaynaklarn iine dalyor Bununla
yukardaki taslaa gre hereyden nce ilenmesi icabeden kaynaklan
toplama> ii sonraya gelmi oluyor. Zaten tarih metodolojisi kendisi de bu
esas dahilinde vcuda gelmi olup, terkib ile megul olurken tarih intikad
usuln tesbit etmek ihtiyac hsl olmutur. Sonra arkoloji. meskukt, antropoloji, etnografi, filoloji gibi ilimlere mracaatla kaynak sahasn geniletmek
yoluna gidilmitir
Yani tarihiden tarih metodolojisinde alnm olan sraya harfiyen ve sra
ile nce kaynaklar toplamas, sonra tahlil, ve sonra terkib yapmas talep
olunmaz, ondan ancak bu safhada riayet edilmesi zarur olan eraite
bihakkn riayet ederek eser vcuda getirmesi taleb olunur. Dier taraftan onun
bu eserini ne gibi takdim ve tehirle vcuda getirdiinin ehemmiyeti yoktur.
Btn bu tahlil ve terkib artlarn cibill bir i olarak benimsemesi, yani
intikad melekesi (esprit cri-tique) denilen hususiyete mlik olmasdr. Yoksa
bir tarihi, bir eser

 129 vcuda getirirken, bu iim acaba d veyahut i intikadnn falan veya filn
kaidelerine uydumu, aceba ruh, tabi ve meden millerin tesbiti hususuna
bihakkn riayet ettim mi diye dnp ban yoracak olursa o tarihi metod
iini daha benimseyememi demektir ') r sylemek istidad olmyan birisi,
aruzu nekadar dikkatle renirse rensin ir olamaz. Tarih kavray
istidadna mlik olmyanlar da ne kadar tarih metodiye urarlarsa
urasnlar ve ona harfiyen riayet etmee alsnlar, yine asla ilm bir eser
vcuda getiremezler. Bilkis byk bir airin eseri aruz iin numune ve misal
olduu gibi, esprit critique'e mlik olup tarih tetkiki ilerinde bilfiil alma
ile meleke hsl eden ve bunda kendiliinden kaideler karp metod
sahasnda yeni bulular yapan byk limlerin eserleri, nmne olmaktadr.
Maamafih btn bu dediklerimiz daha alma merhalesinde olan tarihilerin
tarih metodolojisinin gsterdii yoldan bir dakika olsun ayrlmalarna iddiaclk yoluna girmelerine msamaha nazariyle bakmak gibi telakki olunmaldr.
97- 8) Terkib bahsinin sonunda ilm bir mevzuu ele alrken, bunu ilemek
iin gereken hazrlk ve vesaitin mevcudiyetini nazar itibara almann
lzumuna iaret etmek isterim. Bunlar gz nnde bulundurmadan balanan
iler akm kalacak yahut yalan keif davalariyle nihayete erecektr: Hazrlk
derken, ihtisas sahasnn stadlar nnde mektep grm, stadlara beraber
alm, metod grm olmak kastedilir, vesaitin mevcudiyeti derken de,
mevzularn tetkiki iin gereken ilm neriyatn, kaldklarn ve dier malzeme
ve vastalarn mevcudiyetini kasdediyoruz. nk bir ilm eser ancak o
mevzua ait yazlm ve baslm eserler varsa, onlar dikkatle okuyup gzden
geirmek, eksikleri varsa ikmal etmek, ayet byle eserler ortada yoksa bunu
tesbit ederek, mevzuu ilk defa ve yahut yeni malzemelere gre tetkik etmekle
vcuda geliryi franszca, ingilizce ve arapa bilen ve tarihle megul olan bilgi sahibi
bir subay mtekaidi bundan 910 yl nce mehur Arap corafyacs Idrs
(arif al -ldrisi)nin eserlerinin Kprl Ktphanesi nshas zerinde
alarak, bu eserin Orta - ve imal Asya'ya ait ksmlar-ni tetkik etmi ve
Trklerin tarihine dair byk keifler yapm olduu iddiasnda bulunmutu.
Hazrlksz ve eksiz vesaitle giriirse mesisinin beyhude olacan
syleyerek kendisine bu gibi meside takibi
j) Blc. W. B s r t h o 1 d, tstoriya izaenga vosoka, Leningrad, 1925, s. 20-21
Tarihte Usul

F. 9

- 130 zarur olan usule dair fikirlerimi anlattm zaman, mteessir oldu ve alelade
bir msterik Topkap Saray'na gidiyor da Piri Reis'in haritasnda Amerika
kefine dair kymetli eyler buluyor, benim yaptm neden ilm olmaz?> dedi
Bu zat ldrsi'nin Kprl Ktphanesindeki asln, bir de Orta - ve imali
Asya'nn mufassal Rus erkn harp haritasn, Anadolu iin de K i e p e r t
haritasn ele alarak ie balam ve gya Idris'de zikrolunan btn coraf
isimleri bu haritalar zerinde tesbit etmi, Idris'de Ouzlara, Bakurtlara,
Karluk ve Kimklara nis-bet edilen ehir, nehir isimlerini, Trkistan'da
olduu gibi, Anadolu'da da tesbit etmee muvaffak olmu olduunu
zannetmitir.
Bizim vatanda hazrlkszd. nk bir tarih ve tarih corafya mektebi
grm ve bunlarn usullerini benimsemi deildi. Arapa bir kitab okuyup
dorudan doruya Rus erkn harp ve Alman Kiepert haritasna bakarak bir i
yaplmaz. Hereyden evvel, coraf ve tarih malmata mlik olmak ve bu
sahada alma usullerini bilmek arttr, ldris'nin eserindeki tl ve arz
derecelerinin imdikilerine nisbeti, eski coraf eserlerde grlen coraf
isimlerin arada geen asrlar zarfnda ayniyetini muhafaza ederek gelmi
olmalar; bu coraf isimlerin tarih eserlerde izi olup olmamas; eski corafya
kitaplarndaki marrutlarn, eer varsa, muahhar zamanlardaki marrutlara
tevakkufu tesbit edilir.
Bu nevi tetkikatta bulurken, hemen "vesait" meselesi ortaya kar. nk
bu hususta mracaat edilecek eserler, mesel dris'den evvelki ve sonraki
islm corafya ve tarih eserleri elde bulunmaldr. Zira drs bu malmatn
ounu kendisinden evvelki eserlerden almtr- Dier taraftan drs, yukarda
( 73 de) ksa olarak izah ettiim vehile Ptolemeus'a ve onun arapa
tercmelerine baldr. Bu husus Ortaasya iin de byledir. Bu da italyan
riyaziyecisi Nallino, alman msteriki J. M a r q u a r t ve H. M. M z k
gibi limler tarafndan tesbit edilmitir ') Vatandamz ise, bunlardan
haberdar olmadndan, idrs, -nin aynen Ptolemeus'dan ald sabit olan
i'frlJU = OTTopoxoppa ve U-U-l = L U_l = Ixv9a'y Kazakistan'da ancak son
Rus idaresi devrinde zuhur eden Tokraunsk veSpassk isimleriyle
birletirmiti. 11. inci asrda yayan idrs Karluk, Kimk, Ouz ve
Bakurtlarn lkelerinde sa1)- Honigmana Buna ait edebiyat W. Hoenerbach, Deutschland und teine Nach-barlaender
idrs, Stuttgart 1939 . 8 - 1 7 de ksmen gsterilmitir. Bk. yine C. A. N a l l i n o , Al-Kuvarizmi e il
suo rifacimento della geographia di Tolomeo, Roma, 1896. p. 43-44

- 131 nayi ve ticareti inkiaf etmi zengin ehirlerden bahsediyorlarsa da, corafya
tl ve arzna baklrsa, bunlarn bazlar tamamiyle imdiki l mntkasna
tesadf etmektedir. Dier taraftan sanayi ve ticaretin
inkiafn ifade eden tabirler ( ij.f 1jl*j Jj^j Cj-- j>- o'i <* yahut jkJ\3
jUdlj JUlj jUVb j yahut ^U jLJ!_, Jl^^l ;^W ) Idrs'nin Almanya ve
Skandinavya taraflarna dair verdii malmatta da tekrarlandnda klie
intiban vererek pheyi mucib olmutur. Bu cihetten Idrs'nin Endls,
Magrib, talya, Balkan, Baltk, Almanya ve Finlandiya lkelerine ait
ksmlarn neir ve tahlil eden D e G o e j e Dozy, N l d e k e ,
S c h i a p p a r e l l i , T o m a s c h e k , Tuu-1 i o ve Hoenerbach gibilerin
neriyatn gzden geirmi olmak lazmdr. Bizzat onun Ouz lkelerine ait
malmat Barthold tarafndan ') ksa olarak hlsa edilmitir. Idrs'nin
haritalar Ptolemeus'un ve arap melliflerinin haritalariyle karlatran H. v.
Mzk'n ve Conrad Miller'-in neriyatn elde bulundurmak lzmdr. Idrs'nin
menbalardan istifade de pervaszca hareket etmesi onun szlerine bakarak
hemen hkm karmann doru olmadn meydana koymutur. Edil
(Volga) ve Tuna Bulgarlar gibi, Ural Bakurtlar ile Tuna Macarlar Arap
kaynaklarnda birbiriyle kartrldndan bu kavimlere nisbet edilen
ehirlerin hangi lkelere ait olduunu kabul etmekte de ihtiyat lzm geliyor.
Btn bunlar tesbite medar olacak eserler istanbul ktphanelerinde yoktur.
Bunun gibi Msr'da A h m e t Z e k i Paa ve Tahran'da S a-' d N a f
s gibi alimlerin bir ok eserleri de hazrlksz ve vesaitsiz yaplmtr.
Ahmet Zeki Paa Araplarn Amerika'y Kolumbus'dan daha evvel
kefettiklerine dair yazlar neretmi, hatta msterik kongrelerinden birinde
bu mealde rapor okunmu, fakat muvaffak olamamtr. Filvaki ayn Idrs'nin
1041 (hicr 433) ylnda, 80 kiilik bir Arap heyetinin gemilere binerek
Endlsten Atlantik denizine aldklarna ve mehul insanlarn yaad
adalar kefettiklerine dair haberine ve ayn mealde dier kaynaklardaki baz
kaytlara dayanarak, Araplarn Amerika'y Ispanyallardan tam drt buuk
asr evvel kefettiklerine dair mtalaalar son asrn dier slm mellifleri, o
cmleden (1883 de) kazanl
ehabeddin
Mercn
tarafndan ileri
srlmtr2).
J

) Festschaift fr D. ChzuoUon. Berlin 1899, s. 226-241.

) ehabeddin
M e r c n M uqaddimat-u Vafiyat- al-aslf,

338.

Kazan, 1883. s. 337 -

- 132 Fakat Endls'ten Lisbon (Ubne)'dan, byle bir deniz seferi yahut seferleri
yaplmsa, o Kanarya adalarnn tesine gitmemirir. Bu mevzuu slm
Ansiklopedisinde bahis mevzuu eden H e n r i B a s s e t b u mevzuu
sadece "expedition legendaire des aventuriers" diye vasflandrmakla iktifa
etmitir '). Bizde, islm kaynaklarna mracaat ederek, yaplan btn bu nevi
<keifler> hazrlkszln ve vastaszln neticesidir. Sacid Nasfde Naraxi
ve Rdaki hakknda ok geni tetkikatta bulunmu, fakat hazrlksz ve
vesaitsiz yaplan i Samanler zamanndaki kltr hayat tarihine hi bir
yenilik ilve etmemi, faraziyeleri akim kalmtr. Kymetli riyaziyecimiz
Prof. Fa t i n Gkmende kinci Tarih Kongresinde "Eski Trklerde heyet ve
takvim" mevzuu zerinde ok enteresan bir konferans vermi, Trkler gibi
inlilerde de kullanlan bir takvimin imal garb Cinde yayan Trkler
tarafndan, bundan 20,000 yl nce, ilenmi olduunu riyazi delillerle sbata
alm, fakat bu meselede "tarih unsurunu asla itibar nazarna almadn"
franszca olarak nerolunan bu raporunda aka sylemitir 2). Ustad bu gibi
takvimleri tetkikte medar olacak mhim menbalar istanbul'da elinde
bulundursa idi, byle byk tarihi dvay srf riyazi hesaplara dayanarak ileri
sremezdi. nk ok muahhar zamanda yaplm riyazi hesaplar
doruluunu ok eski zamanlara aksettirecek inceliklerle yaplabilir.
98. Vesaiti, ktphaneleri, mzeleri her ihtiyaca kfi gelecek de-cede
zengin olan mesd ehirler Garpta da parmakla saylacak kadar azdr. Bizde
ise en byk eksiimiz Avrupa'da ilmin terakkiyat yolunda nderlik eden
ulm akademilerinin ve dier ilm cemiyetlerin mevkut ve gayr mevkut
mecmua ve serilerinin, nesillerce intiar ederek muhtelif ilim sahalarnda
devirler am olan husus ilm mecmualarn ve klliyatn bulunmamasdr.
Bu gibi erait iinde, vesaitsiz hir memleket yahut ehirde alanlarn eserleri
Avrupa'da da muvaffakiyetsiz-lie uramaa mahkmdur. Yani vesaitsiz
almann akameti yalnz arka ait bir i deildir. Mesel bundan be sene
nce Almanya'da R. H e n n i g isminde bir mdekkik Dou Avrupa ve imal
Asya'ya ait seyahatnameleri ve dier tarih vesikalar bir arada toplayp Terra
Inco-gnita unvan altnda iki cildlik byk bir eser neretti. Hazrlksz ve
aimanyann kk bir ehrinde vesait kifayetsizlii iinde alan bu
1) Encylopedie de Vislam, III. 29 Bk. yine orada, II, 932 Gazair al- khalidt maddesine ek.
2
P r o f. F a t i n G k m e n , V' Asronomie et le CalendrUr chez Us anciens Turcs, istanbul
1937 p. 42-44.

- 133 zatn emekleri ounca fantazi mahsul olduu iin tam bir akamete
urad ').
Vesaiti tedarik etmek iin Avrupa ktphaneleri arasnda gayet ucuz,
fakat tam emniyet altnda yaplan kitap mbadelesi usl yerlemitir.
Yalnz bir ehirden ikincisine deil, memleketler arasnda da bu iare usul
tatbik edilmektedir. Bizim ktphanelerimiz henz beynelmilel itimad
kazanmam olduundan, bizde bu i daha yaplamyor. Maamafih harpten
nce lstanbuldaki Alman ve Fransz Arkeoloji En-sititleri Avrupann
mteaddit kitap haznelerinden kitap getirmekte bize vasta oluyorlard.
Bundan baka Garp ktphane ve mzelerinden ucuz fiatla fotokopiler
getirtmek te mmkndr. Bundan baka istanbul ve Ankara'da mu'di lilm
mevzular zerinde alan profesrler iin, "kn eksikleri not ederek yazn
Avrupa ktphanelerine gidip o eksikleri telfi etmek usul de vardr. Mesel
ben Trkiye'de yazdm bir ok eserlerimi byle yazmmdr. Yani eser
kn stanbul'da yazlm, eksik kalm, sonra yazn Avrupa'da ikmal
edilmitir.
Fakat zikri geen ldrs meselesi gibi mu'dil mevzular zerindeki
almalar ok vakit bu usullerle de halledilemiyor; byle mesi muhtelif
ilim ehillerinin yardmm temin etmeyi icap ettiriyor. Bilhassaarkta
mesel Al-Kindl, El-Brn Ab-ucl-Barak al-Baddi gibi eserleri muhtelif
ilim sahalarnda dal budak salan limlerin eserleri zerindeki almalar
byle mtehassslarn yardmn kanmaz klmaktadr. imdi burada zikri
geen P i r i R e i s'in hatrasnn kefi ve bunun ilim alemine tantlmas da
buna bir misal tekil eder.
Bu haritay kefederek ilim alemine tantan Prof. P. K a h 1 e, 1929 Ekim
aynda Topkap Saraynda, kendisine bu harita gsterildii vakit, nnde ne
gibi bir eserin bulunduunu farkedecek kadar hazrl vard. O bunda
Kolumbusun 1498 senesinde tertip ettii haritann bir ksmnn bulunduunu
hemen anlad. Sonra o haritann fotoraf nshalarn Bonn niversitesine
getirtip alrken, ora niversite ktphanelerinde Yeni Dnya kefi tarihine
ve o zamanki haritalara ait talyan alimi C e s a r d e Lolli s'in Romada
baslan byk eserini, Ispanyal L a s C a-s a s'in spanya tarihine dair
vesikalar klliyatnn 62 - 66 nc cildini tekil eden ve Madrid'de intiar eden
eserini, fransz V i g n a n d ' n Tos-canelli ve Kolumbus haritasna ait
eserlerini, ingiliz alimi H. M a j o r ' u n Kolumbusun mektuplarna dair
eserlerini hemen buldu. Fakat mesele bu
!) Bu zatn ayni tipteki dier yazs da Der islam mecmuasnda kmtr, (c. XXII. . 239 - 265).

- 134 kadar bol vesaitle de halledilemedi. Prof. Kahle dnyann drt bucanda
muhtelif ilim merkezlerinde Amerika kefi ve Kolumbus mevzular zerinde
alan byk otoriklerin yardmna mracaat etti. Bunlar da Viyana'da Prof.
E. O b e r h u m m e r , Berlin niversitesinde Amerika kefi tarihi ile megul
Prof. K. K r e t s c h m e r , Amerikada ayn mevzuun mtehasss Berkley
profesr G. Nunn, Pariste Amerika ve Afrika kefiyat tarihi mtehasss
Prof. De La R o n c i e r e gibi gzide limlerle muhabereye girierek
meseleyi tam olarak aydnlatabildi. Bu teteb-bular neticesinde anlald, ki
Piri Reis haritasnda Orta Amerikada Kba ve Kk Antil adalariyle
Venezella sahilinde kk Tirinidad adas yannda karaya indiini gsteren
para muhafaza olunmutur. KoluTibus buralara geldii vakit Marco Polo'da
okuduu Japonya ile Katay', yani ini bulduunu zannetmiti. imdiki Haiti
adasn o, Marco Polo'daki Zipango, yani Japonya zannetmiti. te
Kolumbus'un nc seferinden sonra 1498 de tertip edilen haritasnn
Avrupada mevcut nshalarnda Koumbusun fikrini aksettiren bu mhim
para bulunmuyordu. Meseleyi muhtelif alim ve mtehassslarn yardm ile
tesbit ve hallettikten sonra, P. Kahle, bu mevzu zerinde Leyden'de
Msterikler Kongresinde, Prof. E. Oberhummer de Viyana Ulm
Akademisinde bu harita hakknda maruzatta bulundular ve P. Kahle bu
tetkikat neticesini 1933 te almanca ve 1935 te ingilice yaynlayp ') Topkap
Saraynda yaplan kefi ilim lemine tantt. Elbette P. Kahle, kendisine bu
ite yardm eden limlerin haklarn da, eserinde kranla yad ederek.dedi.
arkllarda ilim ii bir sr, bakalarna mracat edip yardm istemek te
kendi cehaletini ifa etmek gibi telkki edildiinden bizde herkes kendi bana
alp hemen bir keif yapmak iddiasna der. Bizde Idrs'nin corafyas ve
haritalar, Piri Reis'in haritas gibi ilk grnte, basit gerekte mu'dil
mevzular zerinde megul olup, vesaiti de bulup, dnyann drt kesindeki
limlerin samim ve kalpten yardmlarn da temin ederek eserler yazabilecek
5-10 lim yetiirse o vakit ilim sahasnda artk ayaa kalktk, ilim yapan
dier milletlerin seviyesine ykseldik demek olacaktr.
99. Acaba vesaitimiz eksiktir diye mu'dil tarih mevzular zerinde
almyacakmyz? Elbette imdi burada anlattm usul dahilinde almalyz. Fakat bunlardan evvel hazrlmz ve vesaitimizin msait
l

) P. Kahle, Die verschollene Colarfbas-Karle von1498, Berlin 1933; ayn mellif, The lost
Columbus Map of 1498 ditcovired in a Turkish Map of the World of 1512 d. Aligarh Maslem Universitg
Journal, vol. I I I . N2. 1935.

- 135 olduu mevzular tercihan ele alabiliriz. Mesel tarihimizde Osmanl

devrinin btn safahat ve Ortasya Trk tarihinin tekmil islm devirleri
stanbul'da pek mkemmel olarak ilenebilir. Hatt bir ok mevzular ancak
ve yahut en iyi bir surette burada yaplabilir. Arap ve Iran edebiyatna, slm
tarihine, fkh ve hadis tarihine it en mhim mevzular da memleketimizdeki
ktphanelerde muaffakiyetle ilenebilir. Birok islm limlerinin
eserlerinin, bizzat mellifleri tarafndan yazlan yazma nshalar, hatta baz
alimlerin tekmil eserlerinin klliyat toplu olarak ancak bizde bulunmaktadr.
Byle mevzular ancak bizde yaplr. Muahhar devirlerinin tarihine dair
Hazine-i Evrak (Ariv) vesikalar zerinde almalar da byledir. Ben 1939
yl umum Trk tarihi derslerine balama derslerimde bunlarn Trkiye d
Trk tarihine ait mevzulardan 260 kadarn doktora ve mezuniyet tezleri
olarak ele alnacak ve Itanbulda ilenebilecek mevzular olmak zere saym
listesini vermitim. Osmanl tarihi ve slm tarihi iin ise, bu mevzular
saymakla tkenmez.

III TARH
FELSEFES
100- Tarihi tabinin gayesi nasl arzn ve onu tekil eden her eyin madd
hayatn renmek ise, beer tarihin gayesi de, beeriyetin madd ve manev
hayatn renmektir. Kendi hayatmz ve bugnk vaziyeti muhakemede
bile fikirler muhteliftir. O halde tarih iin de yle olmak icap eder. te bu
sebeple eit eit tarih felsefesi domutur.
Kendi hayatmz tetkik ederken gryoruz, ki mukadderatmz zerinde
ess itibariyle, iki ey messir olmaktadr. Bir taraftan ihtiyacmza tetabuk
eden ve yahut bilkis onlara aykr gelen haric ahval ve erait, dier taraftan
da ahs ve maer seciyemiz. Camialarda da bu hal vakidir. Umum erait,
mesel zelzeleler, feyezanlar, harpler ve vebalar, iklim deimesi gibi tabi
hdiseler ile beraber ferd yahut maeri seciye, insaniyetin i messir
kuvvetleri insanlarn mukadderatnda kat' olarak messir olmutur.
Maruf erlerin (kahramanlarn) ve dehlarn da tesiri vardr. Fakat hayat
onlara bal deildir. Bu gibi erler olmasa dahi tarihin gidii baz, a'rz
farklaryle, yine ayni istikamette bakalar tarafndan idame ettirilmi
bulunacakt. Tarih beeriyetin bir tercmeihali ve ruhiyat gibidir. nsan
bizzarure kendisinin sebeb-i vcudunu dnr. Bunlar tarih

 136
renmesinde de in'iks eder. Onun iin de tarih muhtelif feylosoflann
nazariyat tatbikte esas ittihaz edilmi ve edilmektedir.
Muhtelif tarih felsefesi nazariyelerini Prof. Z i y a e d d i n F a h r i F
n d k o 1 u 1946 ylnda kan Metodoloji ve 1947 de kan timaiyat ve
Hilmi Ziya Olken itima doktrinler nam kitaplarnda toplanm
bulunmaktadrlar.
Biz burada da Tarih felsefesi nazariyelerinden ancak maruf olan bir
kan alyoruz. Onlar 1) teokratik ve dualist tarih telkkisi, 2) materyalist
telkki, 3) positivist tarih telkkisi, 4) idealist tarih telkkisi, 5) ekspressionist
ve 6) nihayet hmaniteci tarih telkkisi.
1 TEOKRATK TARH TELKKS
101. Bunlara gre insaniyetin tarih hayatnn mnderecat ve kymeti
hayatn bir ilh hkmranln esas kanunlarna tevafuk edip etmemesine
gre taayyn eder. islamc mtefekkire gre ancak islm dininin
mukarreratna tevafuk eden, bir hristiyan mtefekkire gre de hristiyan
dininin mukarreratna uygun bir ilh hayat bahis mevzuu olabilir. Dier
dinlere mensup olanlarn hayat ise eytan tarafndan i-dare olunur, ve bu da
bir eytan hkmranla tbi olur. Bir memleket ehalisi, ancak din ehillerinin
emrine tbi olarak hareket eden mtedeyyin devlet adamlar tarafndan idare
olunursa, mesut olur. ste btn insaniyetin tarihi ancak bu bakmdan tetkik
edilir. Devlet ya Al-lahn, yahut da eytann idaresini icra ve tatbik eden bir
tekilt ve vasta telkki olunduundan bu nevi tarih telkkisi teokratik ve
dualist tesmiye edilir. Birok katolik ve cezvit limleri, esasen bu fikri
tadklar halde, bunu strtl surette anlatrlar. Mesel Viyana-l Prof.
Pater W. S c h m i d t "Allah fikrinin mensi,, tarihini kaim bir cild olarak
yazmtr. Kitabn ismine baklrsa, eser bir sosyalist tarafndan yazlm
telkki edilebilir; fakat bunu cezvit papaslarnn postniini srf katolik
hrisitiyanln muasr bir kyafete brnerek, telkin etmek mak-sadiyle
yazmtr. Byk bir lim olan bu zatn btn tarih tetkikleri bu ruhtadr.
Maamafih fikirlerini ak syliyen ve btn beeriyet tarihini ilah ve eytan
idelerin mcadelesi tarznda tasvir eden hristiyan mverrihler de oktur.
Tarih metoduna ait faydal eseri dolaysiyle bu derslerde ismi ok geen
Profesr A l f r e d F e d e r bunlarn mutedilidir. Bizim slm tarih
edebiyatnda da din hkim mevkii igal eder; fakat Ortaa hristiyan leminde
olduu gibi, hayatta eytana o kadar

- 137 mhim mevki ayrlmyor. Bu yzden dualizm islm mverrihleri iin varid
deildir, islam mverrihleri iin, din bir mi'yar, muayyen tarih felsefesinin
temeli eklini almamtr. Yalnz btn hdiseleri srf din esaslarla izah
etmek umumdir. Maamafih Al-Birun Ibn M i s k a v a y h ems i ve Ibn
Haldun gibi limler iin din asla esas faktr mil deildir. Onlar iin din,
daha ziyade, maneviyattan ibarettir. Btn slm tarihi edebiyatn teokratik
esasda yazlm gibi telkki etmek yanl, dualist tabirini onlara temil etmek
bsbtn yanltr. Teokratik felsefe en ok .Avrupallarn bilhassa
katoliklerin tuttuu bir felsefedir.
?, MATERYALST
TARH TELKKS
102. Bu nazariyenin taraftarlarna gre, dnyay idare eden kuvvet ilh
ve tabiat st deildir. Bilkis cihan mihanik bir surette cereyan eden madd
tabiat kanunlarna tbidir; tarih ilmi, ancak bu maddi tabiat kanunlarn insan
cemiyetinin tekmlnde messir olmalar keyfiyetini doru renebilirse
ilm olabilir.
Bu telkkinin mmessilleri, ya D a r v i n'in hayvanlarn ve insanlarn
menei ve hayat iin mcadeleleri nazariyesini esas edinerek, cemiyetler ve
devletler tarihinde tabi biolojik millerin tesirlerini tesbit etmek isterler; ve
yahut K a r i M a r x'n ileri srd iktisad millerin tesirini tesbit ederler.
Materiyalizm derken zamanmzda bilhassa bu son nazariye, yani tarih
materiyalizm anlalr. Buna gre-insaniyetin tekmil hayatnda iktisad istihsal
mnasebetleri esas mildir. Fikr ve itima hayattaki tekmllerde ancak bu
messirdir. L e n i n'e gre, yalnz ayr camialar ve azalar arasnda deil,
muhtelif camialar da snf mcadeleleri vardr. Tarihteki her trl ftuhat ve
beynelmilel mnasebetler bununla izah edilir, insanlar kendi tasarruflarnda
bulunan tabiat mahsullerini teknik vesaitin yardm ile nasl ve ne derecede
kymetlendirebiliyorlar, onlarn hayat ihtiyalar nasl vcuda geliyor? Tabiat
mahsulleri nasl oluyorda bir gn husus mlk maddesi oluyor? nsanlar mesa
mahsullerini nasl taksim ederler? te bu esaslar zerinde insanlar arasnda
doan mnaseebtlere istihsal mnasebetleri (relations de la produetion) denir.
Bunlara gre istihsal mnasebetleri yalnz insaniyetin ve milletlerin iktisad
hayat ntayin etmekle kalmayp, kendilerine has tefekk rve i'tikad ekillerini,
hukuk, siyaset ve itima snflar, medeniyetleri ve onlar arasnda, keza snflar
arasndaki meden, fikr, ve din-ujcadeleleri douruyor. te insann tarih
hayat da bu istihsal mna-

- 138
sebetleri neticesinde husule gelen itima bnyeler ve snflar arasndaki
mcadelelerin tarihi demektir. Onlara gre, Hz. Peygamber ile Cengiz Han ancak
burjuva aristokrat tabakasnn, onlarn muhalifleri olan Mseyleme ile Camuka
een fukara snfnn menfaatlerini temsil etmiler, islm dini ile slm Devleti de
Mool mparatorluu da srf snflar arasndaki mcadele neticesinde, bir istihsal
mnasebetleri neticesi olarak, zuhur etmilerdir. Materyalistlere gre tarihteki byk
ahsiyetler ve ideler istihsal mnasebetlerinin mucidi deil, onun mahsldr.
ktisdi materiyalistler, tarih tetkiklerinde, bazan yalnz iktisadi deil, tabi ve
itima erait altnda husule gelen hdiseleri dahi ancak iktisad esaslara gre izah
etmee alrla. nsanlar arasndaki muhtelif mcadele ve mnakaalar ancak snf
mcadele ve mnakaalar eklinde anlarlar.
Matariyalist telkkinin byk stadlar bi'tn hadisat istihsal mnasebetleri ile
izah etmekle beraber, baka r 'leri de bsbtn inkr etmezler. Bunu Marx istihsal
mnasebetlerini bir s (bazis) olarak tanyor, fakat idenin de, bir st yap sfatiyle
tesirini inkr etmiyor. Daha Fr. Engel s gen (yani kendilerine nisbetle gen)
marksistlerin bu hususta mbala ettiklerini kaydetmi ve bunda ben ve ksmen de
Marx mss'ulz, nk iktisad esaslar inkr edenlere kar cevaplarmz gya istihsal
mnasebetleri dnda baka hibir mil olmadn iddia ve bu nevi millerin tesirini
inkr ediyormuuz gibi intiba brakmtr. Yoksa siyas, hukuk, felsefi ve edeb
inkiaflar iktisad millere dayanyorsa da birer st yap olmak sfatiyle kendileri de o
iktisad bazis (temel) zerine tesir icra ediyorlar ve bu tesirler karlkldr demitir. l)
Fakat iktisad miller ve istihsal mnasebetleri bazis (temfel) tannd iin marksistler
tarafdan yazlan tarih eserler de dier miller tamamen glgede kalmaktadr.
Marksist materiyalistler, tarih meteryalizmi marksist sosyalizmin esas diye
tandklarndan, dier taraftan tarihi kendi nazariyelerini ilmen esaslandrmak ve onun
ilm propagandasn yapmak iin en msait ve en mhim saha olarak bildiklerinden,
kendi tarih telkkilerini yaymak hususuna dier doktorinlerin mmmesillerine
nisbeten daha ok ehemmiyet verirler. Bu sahada en mhim eser. K. K a u t s k y ' n i n
Ma-terialistische Auffassung der Geschichte si dir, ki iki byk cildden ibal

) Bale. A. M. B o I ak o v, Vvedenye e iznenye istoriyi, Moskova. 1923. 75 v. d. ve B u x a r i n,

Materyalistieskoye panimanye istoriyi Moskova 1929. 8. 250-258.

- 139rettir. Ve ehemmiyeti itibariyle M a r x ' n Das Capital kitab ile bir seviyede
gelir. Rus komnistlerinin ideologlarndan B u x a r i n bu eseri hulsa ve
Rus tecrbelerine ai t mtalealar ilve ederek Muteriyalist-ieskoge
ponimaniye Istoriyi (Tarihin meteryalist telkkisi) adl eserini yazmtr, ki
mkerreren neredilmi ve Kazan trkesine ve baz dier ivelere de tam
yahut hulasaten tercme,edilerek yaynlanmtr. Buxarin, st yap bahsinde
(1929 senesi neri s. 162-231), dier nazariyelerin taraftarlar ile kendi
aralarnda ark milletleri tarihine de temas etmitir.
3 POZtTVST

TARH

TELKKS

103. Tarihte pozitivizm, tarih tetkikinde itima ve tabi ilimler

takip etmekten domutur, Bu telkki A u g u s t Corate'm 1839
kan Cours de philosophie positive adl eserinden mlhem olarak
ettirilmitir. Bu nazariye de tarihte tabiat st (metafizik) amillerin
tanmyor, fakat onun meteryalizm ile alakas yoktur.

yolunu
ylnda
inkiaf
tesirini

Buna gre :
1) Herhangi bir insan ktlesinin, bir lke sekenesinin medeniyet
tarihinde geirdii devirler, umumiyetle insan medeniyetindeki tekml
safhalar sosyal psikolojik eraite gre taayyn eder.
2) Herhangi bir insan ktlesinin, yahut bir lke sekenesinin medeniyet

tarihinde geirdii devirlerin mahiyeti (almanca Kulturzeitalter), dier insan

ktlelerinin ve milletlerin geirdii meden hayatn ancak inkiaf eraiti ile
umum ve geni mikyasta, mukayese edilmek (Mas-senbeobachtung) yoluyla
tayin edilebilir.
3) Ferdlerin faaliyeti, umum vaziyetlere ve umum eraite baldr ve
onlardan doar. ahsiyetlere fazla rol atfederek yazlan tarihler ilm olmayp
san'at eserleri, romanlar cmlesinden saylmak icabeder.
4) Tarih, ancak vekayiinin zuhurunun sebeplerini ve millerini tetkik
ederek, onlar kesim olarak anlamak (Kausalerkenntnis) sayesinde ilim
olabilir.

Auguste Comte insanlarn fikri tekmlnde grd tedric tabaka

esasn tarih telkkisinde de tatbik ediyor:
1) nsanlar tarihi hayatlarn tezahrlerini tabiat st hkim ruh kuvvetler
ile izah ediyorlar. 2) Bundan sonraki tekml safhalarnda hayat tezahrlerini
metafizik erait, idelerin ve substanslarn te-

- 140 siriyle izah ediyorlar. 3) Nihayet insanlar hdiselerin tabi sebeblerini, onlarn
sosyal psikolojik artlarm tesbit ederek ve aralarndaki mnasebetleri, geni
mukayese usul ile, tayin etmek yoluna girdiler. 1839 ylnda August
Comte'un kitab kt zaman, byle dnlyordu. Sonra bu fikri ngiliz
mtefekkirleri B u c k l e ingiliz medeniyeti tarihi kitabnda August
Camte'den alarak ve Almanlardan Kari Larap-r e c h t 1891 ylnda kard
eserinde mstakilen (yani August Com-te'dan alm olmyarak) inkiaf
ettirdiler. Herhalde bu yol Avrupann bilhassa liberal burjuva muhitinde
makbul en ilm yollardan biridir. Bu nazariye bilhassa P. B a r t h ' m Die
Philosophie der Geschicte als Sozialogif. 1915, inde mufassalan izah
edilmitir.
4 DEALST TARH TE \KKS
104. dealizm nazariyesi K a n t'n 17 "4 ylnda kan Ideen zu einer
allgemeinen Geschichte in zueltbrgerlicher Hinsicht nam makale-siyle
balanm, sonra F i c h t e ve air S c h i 1 1 e r tarafndan ileri srlm bir
nazariye ve telkkidir.
Buna gre, insanlar, hrriyetlerini temin edebilmek iin, kendi ahsi
hrriyetlerininin mhim ksmn devlete verir, yani kendi ahsi hrriyetini
kendi istekleriyle tahdid ederler. Bu bir idedir, ite beer hayatn idare eden
esas miller de bu gibi idelerdir. de ilh ruhun mahsuldr. Bu ide
hrriyetten mahrum olan iptidai hayatn kendiliinden tekml etmesi
(Selbstentvvicklung) yoluyle husule gelir. ark kavimleri hrriyetin kymetini
anlamyorlar. Bunu eski yunanllar ve Romallar ksmen anlamlar; fakat onu
ancak hristiyan Avrupallar, bilhassa Cermenler, ilk defa olmak zere,
hakikaten idrk etmilerdir. Bu telakkiye gre, insaniyetin tarihi, ancak ide
esasnda tekml eden milletlerin tarihinden ibarettir. Afrika ve eski
Amerika'daki insanlar ise, Hegel'in fikrince, tarih hayat hareketleri haricinde
kalan ktlelerden ibarettir. Umumyetle madde ruhun elinde kullanlan bir
aletten ibarettir; daim olarak yayan hareket ise, ideden ibarettir. Bu ide ya
sbjektif olur, ki bunu E f l a t u n , K a n t ve F i c h t e izah etmiler;
yahut objektiv olur, ki A r i s t o , Schilling. Hegel ve Scho-p e n h a u e r'n
felsefeleri bu nevidendir. Objektivlere gre madde (materyal), ancak ide
vastasiyle hakikat olabilir. Bu telkki materyalizmin tam zdddr. Bu
cihetten marksist tarih felsefesinin en ok mcadele ettii felsefe de bu
idealist tarih telkkisi olmutur. Za-

- 141 manmzda da meteryalizm Rusya'nn ve idealizm de Almanya'ma

devl.etebenmsemi olduklar felsefe olmutur.
5 EKSPRESSOiNtST TARH
TELKKtSt
105. Bu f i k i r Leo F r o b e n i u s ve Osvvald S p e n g l e r tarafndan ileri
srlmtr. Esasen modern sanattaki ekspressionizmden mlhem olarak, ona
dayanlarak, inkiaf ettirilen bu fikir sistemine gre, tarih, insan hayatnn cereyan
halini idrk eylemek iin bir vastadr. Onun iin de o, vakanvislerden
renilmekten ziyade, intutionla hads'le sezilir ve cidd tarih kitaplarndan ziyade
destanlardan anlalr. Tarihin mevzuu, artk kat bir ekil alm olan tbiiyattan ayrdr. Artk vcut bulan ve kat' eklini alm olan <tabiat>, ilm esaslara gre tetkik
edilmeli; ancak henz vcut bulmak zere olup hl cereyan ve inkiaf halinde
bulunan, yayan fakat kat' eklini alam-yan insan hayat demek olan tarih>
hakknda ise, iir sylemek ica-beder. insann hayat sraylardan ve tesadflerden
ibarettir. Medeniyetler yekdieri arasnda ancak tesadfen rabta bularak, anszn
meydana kyor, ihtiyarlyor ve lyorlar, onlarn yerine yenileri douyor. Bir asr
sonra garb medeniyeti de batacaktr. Daha inkiaf devrini yaayp bitmiyen ve hakik
simas henz aka bilinmiyen medeniyetler (mesel imdiki Avrupa medeniyeti)
hakknda, onun takml sr'ati, onun mnderecati, mnas ve neticeleri hakknda
ancak takriben baz fikirler ve mtalealar sylemek mmkndr. Tarihin karanlnda kaybolup giden mehul medeniyet devirlerini anlamak iin ise, ancak
muhayyeleye gre tamir (reconstruction) usulleri tatbik edilebilir. Bu nazariyenin
taraftarlar, insaniyet tarihinde rol oynyan ayr insan ktleleri ve camialar hakknda
da vesikalardan ziyade kendi-intibalarna dayanarak hkm veriyorlar. Mesel tarihte
oynadklar rollar itibariyle arkl ile Garplinin duyu farklar hakknda garip
mtalealar dermeyan ediyorlar. Frobenius'a gre, arkl, bir minare eklin detasavvur
edilir ki darlamakta olan gk kubbesi altnda, mahdut sahada, muhitle temasdan
korkmu bir halde yukarya doru siv-rilmitir; Garpli ise, cihann vs'atn ve
hudutsuzluunu duyarak bu hudutsuz sahay dolduramamak hasreti iinde yanyor.
arkldaki '"minare duygusu" ile Garpldaki "cihan duygusu" biri dierine mukabil
olarak tarihte grnyorlar. L e o Frobenius'un fikirleri Paideuma, Umrisse einer
Kultur-und Seelenlehre 1911; O s v v a l d S p e n g l e r'in

_ 142 fikirleri de 1918-1922 de kan i k i cildlik Der Untergang des Abend-landes,

Umrisse tiner Morphologie der Welt geschichte adl eserinde izah edilmitir. Ayn
nazariyelerin bir benzerini derin inanl bir hristiyan s-fatiyle ileri sren ingiliz
limi A r n o l d T o y n b e e'nin fikirleri ise ismi yukarda (s. 4) de geen A
Stdy of History s inde (19321946) uzun uzadya anlatlmtr. O. Spengler gibi A.
Toynbee daha olgun olmadn zannettii tarihin alt t ert i p ekillerini tan
mamakta; arap bn Haldun'un dnd gibi, medeniyetlerin ykseli ve knde
bir devridaim hdisesi grmekte, fertle cemiyetin biolojik bnye birliine inanmakta;
fakat byk medeniyetlerin kuruluunda nomadlara tekilt ve itici rol atfettii
gibi, tek bir kl olarak ald beer tarih mukayeselerine Sark kavimleri tarihini
geni mikyasta celbetmekte ve beer medeniyetinin, dou ve k devridamisinin
iztiraplar eraitinde dah, deruni ve ruh amillerin tesiriyle ilerlemekte olduuna
inanmaktadr.
6 HMANTEC TARH
TELKKS.
106. Bu telkki Kant ile ayn zamanda yaam olan L e o Her-d e r'in Ideen
zur Philosophie der Geschichte der Menschen, unvaniyle 1788 ylnda kard
eserinde ileri srlm sonra ayni fikri Her-mann L o t z e 1856 ylnda kan
Mikro,kosmu, Ideen zur Naturges-chichte und Geschichte der Menschheit ismindeki
eserinde daha etraflca izah etmitir. Bu iki hmanitecinin grleri, arada az ok
fark olmak zere, hlaseten udur: nsan tabat zerinde hkim olmak iin yaratlmtr; ferdler, milletler ve rklarn zerinde hkim olan bir insaniyet vardr; tabiat ile
kar karya bulunan da kl halinde olan bu insaniyettir. Kltrler, ne kadar muhtelif
olursa olsun, bunlar zerinde uurlu tek bir fail hakim bulunmaktadr: insan.
Binaenaleyh beeriyetin hayat, ayr lkelerin tarihi, ayr kavim ve devletlerin tarihi
olarak renildii halde, bunlar ancak tek insann harekt, efkr, fiilleri telakki
olunmal ve onlarda tek bir insan medeniyeti, idesi aranmaldr. Fertlerin, milletlerin,
ayr camialarn isteklerinin ok mtenevvi olmas ancak bu idenin bykln,
azametini gsterir ve, o nisbette, o mterek byk ide btn dier idelere stn
olur. Herder ve Lotze, buna tarih ilminde, edebiyatta ve sanatta bir metod eklini
verebilmilerdir.
Lotze bu nazariyeyi sade bir hmanite nazariyesi olmaktan kararak, tarih
felsefesi nazariyelerinin fevkinde bir nazariye haline getir-

- 143 mistir. O diyor ki, kavimler hayatnn mtenevvi olan tezahrlerinde bilumum
insanlarn bir umum ideale doru yrmekte olduu grlyor Hmanitecilik"
Rnesansm umdesi olan "hmanizm", yahut beeriyete alanmak istenen cihanmul
ahlk ve f i k i r sistemi olan "hmanizm" demek deildir. "Tarihte hmanitecilik"
insann temaylleri, biri dierine mtemadiyen deien karlkl tesirlerde
bulunurken, yalnz kendisini ihata eden tabiatla deil, yine her vakit mevcud bulunan
meden mnasebetlerle birlikte inkiaf ettiini ileri sren nazariyedir. Tabiatn ve
medeniyeti yaatan cemiyetin hariten yapt tesirler gibi, insann iinden gelen
saikler de, tarih vak'alar zerinde iten ve msta-killen messirdirler. Bu fikri
tayan hmaniteci tarihi tek tarafl olan idealist yahut materyalist tarihilerden daha
geni f i k i r ve esaslara dayanmaktadr. Bana gre, tabiat kanunlarnn makanizmas,
varlklarn i messir kuvvetleri (innerliche Wirkungsimpulse der Wesen)nin fizik,
kimyev ve biyolojik nevilerden eitli ve devaml akslamel-lerle yaattklar
karlkl muazzam tesirler sisteminin husule gelme eklinden ibarettir. Beer
tarihinde, iktisad millerle izah olunamyan pek ok hdiseler, umum insaniyetin
tabi ve meden millere muvazi tesir eden i messir kuvvetleri'nin tesiriyle izah
ediliyor. Burada, bu meselenin teferruatna girerek, onu misallerle anlatmak yersiz
olacaktr; fakat kesin nazariyelerin ve sivrilmi felsefe sistemlerinin hibirisinin
tesirinde kalmayp hdisat karsnda bitaraf kalmak isteyen tarihiler iin kabule
ayan olan geni ve ihatal tarih telkkisi budur. Bu f i k i r tarih .metodolojisi
mutahassslarnn en byklerinin benimsedii bir fikirdir ')
107. Tarihin heyeti umumiyesini bir takm umum dsturlar iine almak
tecrbeleri ekseriya tarih hakikatleri izaha mani olmutur. Maa-mafih tarih felsefesi
tetkikat sayesinde, beeriyetin hayatnda, hangi unsurlarn daha ziyade devaml tesir
icra eylemekte olduu, ksmen bile olsa tesbit edilebilir:
1) Evvel iktisadn, tarihteki roln tesbiti nisbeten kolay en byk mil olduu
muhakkaktr. Muayyen ticaret usullerinin de byk rolleri grlyor. Mesel 17. inci
asrda ticareti devletletirmek ve hazineleri oaltmak, ihracat artrp ithalat
azaltmak, memlekete altn ve gm getirmek, fakat harice karmamak eklinde
grlen merkan') Prof. B c r nh e i m 1880 de nerettii Geschichtsforschung Geschichtspilosophie nam
eserinde Lotza'nin fikirlerini tahlil etmekte ve onlar heyeti umumiyesi itibariyle kabul etmektedir.

- 144 tilizmin, yalnz ingiltere'de deil, tekmil Avrupa'da tesiri malmdur. Ayn
merkantilizmin 10-11. inci asrda Buhara ve Hive'nin, daha dorusu eski
Sodlann ve Horezmlilerin ticaretinde, esas olmu olduu ve orann hayat
zerinde byk bir tesir icra etmi bulunduu grlyor ') Bunun gibi, 16.
inci asrn banda deniz ticaretinin inkiaf ve bunun efkr ve zihinler
zerindeki tesiri bir ok kavimlerin tarihinde mhim deiiklikler
yaratmtr; kara ticaretine bal bulunan slm memlekelerinin medeniyete
sukutunun, hatt Iranda .Snnliin yerine i'liin hkim vaziyete
gemesinin bunun tesiri ile husule geldii malmdur 2).
2) Dier taraftan kltr sahasnda elde edilen baz kaideler de imdi
beeriyet tarihine ait tetkiklerde umde olabiliyor. Bu mesele, yukarda ( 8183) mnasebetler kavray ve kltr milleri bahsinde de izah edilebilirdi.
Biz de buna burada temas edelim. tima hayat ve kltr muhakkak ki,
yalnz messir millerin mahsul deil, ayn zamanda kendisi de messir
olan bir mildir. Mesel insan hayatnda avc hayat, yahut gebe hayat,
yahut ehir hayat ne gibi tesirler yapmt, bu malmdur. Keza mesel devlet
tekiltnda bir ka usuln bulunduu de bunlarn meden tekml zerinde
tesirleri de malmdur. Mesel monarizm, feodalite, cumhuriyet, aristokratik
cumhuriyet ve demokratik cumhuriyet, federasyon, konfederasyon gibi
usulleri tanrz. Keza esaret, klelik ve hrriyet nevilerinin beer hayatna
tesir ekilleri sabit olduundan, bunlar da birer kaide eklini almlardr.
Zamanmzda endstri, makine ve teknik, asr vesaiti nakliye, matbuat
sinema ve radyolarn, havacln ve propagandann beer hayat zerindeki
tesirleri muhakkaktr.
Mamafih hayat zerine messir olmak manasiyle bu gibi miller beer
hayatnn tenevv karsnda pek mahdut kalyor. Zamanmzda mcadele
halinde bulunan ideolojiler, beeriyetin hayatn alt st etmektedir. Bunlardan
her birinin arkasnda (yukarda 104 de iaret ettiimiz) siyas ve iktisad
menfaatler gizlenmektedir. Toplu olarak baklrsa iktisadiyata ide karyor,
ideler de iktisad menfaatleri, ihtiraslar gizliyen bir maske roln
oynuyorlar. Tarihte messir olan byk miller nedir? Bu sualin cevabn,
bilhassa son iki cihan harbinden renmek mmkndr.
Umumiyetle vekayii renirken zikri geen mekteplerden hi biri*) Blc. trke Isl&m Ansiklopedisi, V. (Harizm maddesi) 256.
) Z. V. T o y a n Bugnk Trkistan ve Yakn tarihi ikinci tab a. 121.

- 145 ne kaplmamal; her devir ve her ayr vaka hakknda bunlardan bir veya bir
kann messir miller sfatiyle gsterdii hususiyetleri dnerek
allmaldr. ahsen ben tarih hdiselerde en ok tabi ve iktisad millerin
ve bizzat beer hayatnn kendisinin messir olduuna kan bulunuyorum ve
bununla beraber ruh milleri de mstakil messir mil olarak tanyorum.
Tarih tetkikinde en iyi yol, bu hususlarda tam bir ekilde bitaraf, bulunarak
hdiselerin hangilerinde ne gibi millerin messir bulunduunu hi bir kabl
fikire tbi kalmayp tesbit etmee almakdr.
7

SLM ARKINDA TARH TELKKLER!.

108- Garpta tarih telakkisinin ve metod bilgisinin mkemmel tarihleri
olduu ') gibi, arkta tarih telakkisinin de tarihi vardr. Yunanllardan
T h u k y d i d e s ile P o l y b i o s tarihte felsef bir yol tesbit eden ilk
limlerdir. Bunlarn yolu, yukarda anlattmz gibi Pragmatik tarih usl
idi. Bu usl kendilerinden sonra da yaatlmtr. Romallar devrinde tarih,
edeb zevklere tab tutulmu, ona sanat nazariyle baklm ilm tarih sistemini
ilemek hususuna ehemmiyet verilmemi, yalnz T a c i t u s teki
Thukydides'n yolunu, baz hususlarda, takip etmitir. Hristiyanlk ve slm
devirlerinde ise, tarih sahasnda tam bir irtica hkm srm, din teokratik
nazarlar galib gelmitir. Bizansta da tarih ilminde teoloji hkim olmutur.
Bunlara nazaran tarih vekayiin sebebi malmdur: Allah ve kader.
Mamafih islm teolojisi hrstiyan teolojisinden biraz farkl idi. O da
Allah "istediini yapan'' (faccl-un li-m yaa') bir padiah (melik) olarak
tanyor ve kadere inanyorsa da, Allann iradesi hususunu tarihe "sebep ve
sebeplenme" ballklar kanunu ile bartran bir forml bulmutur. nk
islmiyetin hkim mezheplerine gre, her ey Allann iradesiyle vcuda
geliyorsa da, Allah her eyi muayyen bir kanuna gre yapmak detini icad
etmitir. Bu, onun kendi iradesinin neti cesi ise de, Allah o deti kolay kolay
terk etmiyor. Kur'an'n kendi1) Garpta metod bilgisinin eski alarda zamanmza lcadarlci tarihinin gzel bir hulasas
Geschichte der historisehea Methodenlehre unvaniyle A. r e d e r tarafndan yazlp Lehrbuch der
Geschictlichen Methode'aindt: s. 65-85 de dercedilmijtip.
Tarihte Usul

F. 10

 146
sinde (XLVIII, 23) "Bu Allahn yoludur; sizden nce de byle olmutur ve
Allahn yolu hi deimez" deniliyor. Bu gibi yetlerden dolay bz islm
mezhepleri Allaha kendi vazettii kanuna bal, hatta onun esiri nazariyle
bakmlardr. Baz islm mtefekkirleri de, Allahn byle kendi iradesini
merutiyeti bir hkmdar gibi, kanuna tabi klmasn idealist Alman filosofu
H e g e l'in insan cemiyetinin kendi hrriyetini tahdit ederek refah temin
ettiine dair felsefesine benzer bir ekilde izah etmilerdir. Islmiyetin bu
talimi, tabiatlara olduu gibi, tarihilere de "Allahn snneti" ni, yani sebeb
ve msebbep ball kanunlarn ara mak hususunda geni imknlar amtr.
Buna ramen, slamlar, dier bir ok ilimde, bilhassa tp felsefe, riyaziyat,
corafya ve hey'etde yunanca eserleri tercme ederek onlara Hindlilerden ve
saireden rendiklerini eklemiler ve kendi tecrbelerine dayanarak bu
ilimlerde terakkiler elde etmilerdir. Fakat tarih sahasnda tarih felsefesini
aksettiren eski Yunan ve Roma eserlerinden hi birisi arapaya tercme
edilmemi, mesel Thukydides, Polybios ve Tacitus'un eserleri tslm-larca
tamamiyle mehnl kalmtr. slmlar, Makedonyal Filip'den sonraki Yunan
ve Roma tarihi iin Ptolemeus'un kronolojisinden Bizans-lardan ve
Sryanilerden baz malmatlar elde etmiler, ihtimal tarih eserlerin d ekli
hususuna da antik tarihilerin yarattklar ananenin (Sryanler ve Bizansllar
vastasiyle) zaifde olsa tesiri olmutur. Fakat bu da isbat edilmi deildir.
Yunan edebiyatiyle daha yakndan tanm olan Sryan limlerinden
bazlar, eserlerini Arap dilinde yazmlar ve mslman Araplar da bunlar
okumulardr; fakat Mslmanlarn tarih telkkisi, herhalde Jslmiyetten
nceki Arap ve Fars rivayetleri tesiri altnda tekemml etmitir. Bunlar ise,
tarih deil, rivayet ve epos idi. Az sonra, Araplar ftuhatlar vastasiyle,
muhtelif "futh" kitaplar telifine, yani vakanvilie baladlar. Yani
rivayeti tarih tasnifi yoluna girdiler, ilmin bir ubesi olan tarih felsefesiyle
alkadar olmadlar. Yalnz Peygamberden rivayet edilen hadislerin
mevsukiye-tini tesbit maksadiyle "ul-i hads,, ilmi vcuda getirilmi ve bu
sayede Araplarda rivayetleri tenkid ananesi yerlemitir, ') Hadis rivayeti
tenkidinde kabul olunan usul T a b a r gibi limlerin tarih rivayet sistemi
zerinde messir olmutur. Geri Islmlarda bizzat tarih yazmakta muayyen
sistem takip eden limler de zuhur etmitir; fakat onlar da bu nazariyelerini
ilememiler ve Osmanllar devrinde Ibn Haldun'un
') Bk. I. F c k, Zar berlieferangsgechichie von Buchari't Traditionssammlung. d.
Zeitschrift der Deutsch. Morg. Cet. XCII 1938) . 6087.

 147
tesiri mstesna, bir anane ve bir mektep vcuda getirmemilerdir.
109. Bu gibi mnferit tezahrlerden biri de Eb-Reyhn El-Bi-rn'dir (lm.
1050 lerde). Bu zat tarih meseleleri aydnlatmak yolunda arkeoloji, hatt jeoloji ve
iktisadiyata ehemmiyet vermitir. Keza tarihe hurf fikirlerin karmasna kar
iddetli szler yazmtr. Geri kendisi "din ile devleti i k i z telkki etmitir '); fakat
tarih meseleleri ancak din ve kavm hislerin tesirinden azade ve bitaraf olarak
yazmann lzumundan bahsetmi ve Hind medeniyeti tarihini bu esas dahilinde
yazmtr. El-Brn tarih felsefesine dair fikirlerini mstakil bir eser eklinde
toplamam, her halde byle bir eseri bize kadar gelmemitir. Onun tarih talkkisini
ve felsefesini belirten yazlar Hind medeniyeti tarifine dair yazd Kitb m li 'lhind kitabnda, Al-Aar al-bqiya sinde; mineralojiye ai t A l-Cama hr fi 'l-cevhir,
eczacla ait Al-aydana ve coraf tetkikler metoduna ait yazd Tahdid nihaydt alamkin nam eserinin mukaddimelerinde istitraden sylenmi eylerdir. ElBrn'ye gre tarih hadiseler muhtelif dinlere mensup ehasn baklarnn fevkine
kabilen muhakeme usulyle yaplabilir; Ona gre, "Muhtelif ilimler insann hayat
ihtiyalarndan domutur. nsann iktisad hayat ftabi muamele* usulnden sonra
*vaz' muamele usuln dourmutur. ktisad meeler riyaz ve tabi ilimlere
dayanr. nsanlarn dier ihtiyalar tp, musiki, mantk, lisaniyat ilimlerini, iir ve
edebiyat vcuda getirmitir. Umumiyetle ilimler yekdierine sk bir ekilde
merbuttur ve bu ilimler karsnda muhtelif milletlerin vaziyeti de ayndr. Fakat
slm limleri yabanc milletlerin, mesel Yunanllarn, dt ve dillerine taassupla
bakarlar, bu cihetten insann hayatnda en zarur ve en tabi olan ilimler corafya,
etnografya (Macri-fat al-umam), tarih ve heyet ilimleri olduu halde, bunlara itiraz
ederler,, 2). El-Brn'ye gre, arzn hayat gibi, beeriyetin de mebdei takdir
edilmeyen tarih ncesi hayat vardr. Arzn hayat Ktb MukadJ

) aydana 7a

_,i- "Vl Uj

2) Tahld, vr. 3a: .JaUtl.jkkjil^

<~1V1 i^ll lA^I ^VcJ^jU '"A.

^-

^-u:il

^->jj J^'/

J,~*"^'

i#" &

"^i-^S ^
f

4X Jl 4* i&* ^ iLoUU ltL\ Ji'j itli" j b_l *,J.\j (J-Vj o^-UjJ-lj .Vr. 6a
4^S* W*' -1 f^\ >*4 J**' ^*J i-lj ^-~ Jl "****' J* ^**.
Lr jlj. jlJi)! j >l)lM l^U ^lr oL-li.', Jj->- j l( Dijer ilimlerin zuhu-

- 148 dese ile deil, arz tabakalarnda husule gelen deiiklikleri tetkikle renilir.
Biz bu tabakalar talarn ve topraklarn eklindeki farklar tetkik ederken, ilk
nce bunlarn eritilmi bir maden halinde, hararet tesiriyle muhtelif ekiller
alm olduklarn, sonra soumu bulunduklarn tesbit ederek toprak
zerindeki hayatn deiiklikleri yarlarda ve uurumlarda mahede ettiimiz
fosilleri renerek; insann kltr hayatndaki inklplar da, eski mamurelerin
harabelerini tetkik ederek tesbit ediyoruz'). El-Brn Horezm'in eski kltr
tarihine de, Amuderya nehri mecrasnda vaki olan tabi deiikliklerin arz
tabakalarnda hasl olduunu, bu nehrin eski mecrasnda mahede ettii
eserler ve nehrin dousundaki eski Horezm (Sa Horezm) harabelerinden
istidlal ederek anlatmtr 2). Yani El-Brn jeoloji ile arkeolojiden tarih
hadiselerini izah etmek iin istifade etmitir. Ona gre, arz zerindeki tabi
tahavvller neticesinde scak yerler souk olmu, yahut bilkis souk yerler
scak olmu, insanlar da buna gre yerlerini deitirmiler ve muhaceretler
meydana gelmitir3). El-Brn'ye gre, Mslman avamn inand Kaf Da
hurafesi Hindlilerin ve Sodlula-larn semada asl olduuna inandklar
efsanev da kssasndan mlhem olarak yerlemitir *).
O, Al-Cavhir ile Tahdd'in mukaddimelerinde, medeniyet, sanat ve
hirfetlerin, insanlar arasndaki itim ballklarn nasl husule geldiini
anlatyor. nsan tab'en anarya mtemail ise de, tabiata hkim olmak ve kendi
hayatn korumak zarureti yznden itima ve iktisad kanunlar vazederek
kendisini bunlarn erevesine sokmak ve bu kanunlara tbi kalarak seadetinin
temini iin uramak mecburiyetinde kalmtr. Her iki kitaptaki uzun
mtalelannn z udur: "nsan birbirlerine aykr unsurlarn halitas olduu
iin ancak bir kaahir kuvvet karsnda topluluunu muhafaza edebilir. O yine
dalmak iin rp-nr, fakat kendisini eviren dmanlarnn okluu, daima
maruz kaldrunu sebeplerini de byle izah etmitir. Bu mukaddime 1928 de tabna balanan El Bru-nj'nin Asar
nam eserimde s. 2943 de intiar etmiti, harf inklb zamannda bu formalar Devlet Matbaasnda
imha edildi.
1) TakJd, vr. Hb 16b.
2
) Ayn eser, vr. 14a 14b.
2
) Ayn eser, vr. 13a13b.
') Al-Cevhir, nr. Kren/tovv, 167 ve KSb m&li'l-Hind. arab metni, s. 124.

j--^:' <UJJX ^--illjl jj^>_ J^^y 0:4li xx. *! Lul^t <-*_) ^j)l ^J (J^.) Llt
*j")*? >-**J 4i* _'j iJf*

oi-JI

- 149 bellar karsnda tek hasna mdafaa edememesi onu dier hemcinsleri ile
birlikte meden olarak yaamaa mecbur etmitir. Allah onu ehir ve
kylerde de muhtelif parti ve hiziplerin karsna karmtr. O dierleri
tarafndan ezilmemek iin bakalar ile birlikte hir-fet ve sanayi'i inkiaf
ettirmeye balamtr. Fakat istihsal maddelerini kendi aralarnda msavi
surette taksim etmekle mesele halledilmemitir. nk i karl olarak
ald mbadele maddesi onun ihtiyalarn tatmin etmemitir. Amel msavi
olmad gibi, ihtiya saatleri de uymam. Hirfetkarlarn mahsulleri her
istenilen zaman mbadele edilemeyip bo kald iin kendi aralarnda her
vakit kymeti haiz olan bir mbadele vastas icad etmek mecburiyetinde
kalmlardr. Bu da grnte parlak, ndir bulunan, paslanmadan eklini
muhafaza eden gm ve altn olmutur, ite bunlar yerin gbeine ezelden
beri gml kaldklar yerlerden kararak muameleye koydular. Hayat bununla tanzim edildi. Fakat her haklnn hakk karsna hakszlk tarafnn
batl ileri dikilir. Para sistemine gemekte de byle oldu: nsanlar arasnda
derecesi yksek ve aa ve zayf zmreler zuhur etti. insanlarn banda
olanlar siyaset artlarn buna uydurmak bu zmreler arasnda bir tesviye
aresi bularak Allahn kendilerine tevdi ettii vazifeyi ifa etmek
mecburiyetinde kaldlar.
Allah san ve beyaz madenler vastasiyle hayat ilerini tanzim edince
insanlar arasnda para toplamak hrs artt. Parann kymeti ancak sun' bir
eydir. nk altn ve gm insann karnn doyurmad gibi, onun bana
gelecek bely defetmek, bakasnn zararndan korumak iinde de
faydaszdr. Deniz ticareti ile megul olanlarn gemisini rzgr deniz ticaret
yollarndan uzak bir adaya gtrm, bunlar da yerlilere eya karl olarak
dinar vermiler. Onlar da bunu ellerine alarak tadn ve kokusunu tecrbe
etmiler, fakat bunda ilerine yarayacak bir hususiyet grmediklerinden altn
dinarlar tccarlara iade etmilerdir, ite hayatmla kasem ederim: Meden
insanlar birbirine yardma sevkeden hakiki hayat nizamnn esas bu tabi
muame-Ie'dir.. Maden paralar esasna gre kurulan hayat ise vaz' muamele hayatdr. Bu vaz' muamele hayat insanlar arasnda kadna, evlda, lkse,
para ihtikarna dknlk ve kazan hrs dourmutur. Bu da bir taraftan
fakirlik ve rehinle geinmek, dier taraftan saltanat ve dehqanat (yani
derebeylik) dourmutur. Fakat Allah altn ve gmn define sfatiyle
gizlenmesini takbih etmi, bunlar insanlar arasnda tedavlden, muameleden
alkoyanlar azab elm ile tehdit etmitir. Zaten byle define (kenz) yapmak
domu ocuu geri ana rahmine koy-

 15 -

mak gibi gayri tabi bir itir. Altn ve gm, maden ocaklarndan ktktan
sonra biilmi ekin ve kesilmi hayvan gibidir, ki onlar yemekten baka are
yoktur Altn ve gm te muhakkak ticaret, hak ve hukuklar tesviye
ilerinde kullanlarak tedavlde bulunmaldr.,, ! )
1 ) Al-Cevahir, nr. K r e n 1c o w, . 9-10 : rli.1 J* j-JU"^. cU J ^L'VI

'*j _ _jjl)l_j _il)l Jl ^- <! y- Z)\ tj'i. ajj jarl r-b>-l l-lflj . . *-iU Jl

oleLJij J^il i*l oljljVlj

1

f)- ^} ;U-:-.Vlj

J>>-1;

A_^U\

c-til US .3* iJ5U Jl

rrJ

l________________i tfj&j

"Jl u'j^'J *ta JJJI ^)j-; L_,i L.* ^^-^- J^tj

^U >"S'ia;c # lu a.yui:i:-._, \jtt\ J{J3 ^/S' ;JLT jiVi j^c-i Vj

Jj .J^-J ^j S'jjj .>' JljU l4llj;l:^l. etil j\yH\J* *t jl-""' Jt J> >lojtj >^l;_>lklljlr 1 ^ ^ *ic ^UliL L jf ^.Jllj <-)J j- " ... o)li IJtYl jrf * j>- y* U ... I_^*J l^ |j-t j)l L<r'jL. ^ U^^i:
,! lf.ll Iji^Hl L-t-J.^ ;U^ Jl L-i;ijy r^ <ftt.tj U*j . ..JV ^ >i
?*$ f)^% J'.-^'J *"* ^ulf J^-** >>Sfj Jt*lv-j jlllj .^I^J

IJS\ cjti\ L--HJ >-?fc ^UI^ujL-Jj 5Ll\ ^tp ur^U' ^Jrr>

j,l j Ui.r l^jl vyll JL, L- Jc LrU

jL-^i M ji^f Lr'M

J. y^l

JC_

j tf>l Jl U-'j ^

LL.V L_^_, jJVij -J^-V

L u

* J^J

KM

^I^-UA J <:- j'V l L.I lj^ <._ij J/j ii-li l_jL j <^ cL tSj ^* Jl iULlI^ ^jJ l-Uj <j
J.i"M lc 4, *iz't, L. ^j J^. M' *^*

#J

j **J (*" /*'

j ^VJJ <--_>y i*u uij j^k cni^'.ij j^Laicit; i^ r J\ i-ry

t*X_^' yi UM iU *L^

^ tr_ v^v_jij ^l:)lcl j ^ibjl jJi JjUJt

rr

4>:-)l> cnlli_,j l__ill< ^AJ.U J^ ^C ( jl_,i)IJ ) *'l^ jU^ . l<'' V V ^

N

;;;*Jlj 0*JI.,I LJIj BUJi VI >i" V lrlj JI^VljLjli j^Vl; ^U)liy .,

(

>^,tA. 4*j*- j r'_,-_Vj ;jJij >_^Ji j^^- j-Jij jl* jyp o' *j ,--^-i,->

- 151 Tabi ve iktisad millere bu kadar yer ayran El-Brn muasr pozitivist ve
materyalistlerin mbeiri saylabilir. Fakat o medeniyetlerin inkiafnda bizzat
insann kendisinin ve onun tarafndan yaradlan hayatn da mil olduuna
inandndan muasr hmanitecilere; byk bir idealist olmas itibarile de muasr
idealistlere takaddm eden bir mtefekkirdir. El - Brn medeniyetin mtemadi bir
surette durmadan inkiafna inanm ve kendisinden evvel yayan corafyac C ey h
ni'-nin zamannda ilmin Yunanl P t o l e m e s zamanna nisbeten ilerlemi
olduunu bildiini gibi, kendi zamannda ilm--irfann Ceyhan! zama-nndakine
nisbeten bir daha ilerlemi olduuna kani olmutur. O kendi mesaisiyle nce
Ptolemes devrinde dank olan fikirlerin toplu bir sistem haline getirildiini,
mulak mevzularn anlalr bir ekil aldn kendi keifleri sayesinde ilmin tekml
ettiinb sylemitir. 2)

iU'l _, t+^l jte. j_j V <-yjU pU'V'j "JJ-^I ^jjjl'S'IjU L^L* ^ L_,i-I Ijl *_. U

LS-^J

x/j . \)) ) Lc

A^J^

OL-VIXJ

-J^-J JtU U* dll-Lf j

El-B r n Tahd kitabnda da vr. 3a - 3b ayn fikirleri baka ibarelerle anlatmtr : 1U1 j if 1^)1
t

Jx\ oi Vf le^Ja- jLJN $f jl -u> .^Ul LU oN l ^ *^J ^ cd: yj *LL .A.5U <."V ^j-ISLJI U- ^c *j

i^^T JU Js

JI^UJLIJ jju) IJU <_i J*l A^ J-M^ IJ, -^l ol-**! jy} * frljjl u^j i.)l>

ljf_ ^ Jl j,^- js^llr-tj-lj >i J-^j ^sH J*-! pr* "**1j o'ij' "^j

!jLt

^c

l|b

^JS'jl l^i Jt /J_jl.lj Jl^Vl Ijl; f>>i* _^i-Jzll

Al-Cat/a/'r'in mukaddimesini aloancaya tercme ederek nereden T a q i a d - d i n alil i U I i (Die

Einleitang zu al-Birn's Steinbach, Grafenhaninchen, )44, s. 6-7) kitabn metninin bu parasn
Tchlid'den nakleltiimiz para ile karlatrmad iin cm-nin para sistemi yerlemeden nceki hirfet ehli
hayatna ait olduunu iyice tebarz etti-rememitir.
2) TahtiJ, vr. 21b :

jd M\Tl ) JSU %-j JJiJt Lr .

 152 El-Brn gerekten byk bir idealisttir. O beer hayatnda ahlk

vaz'larn tesirine inanyor. Onca insan tab'an anarya fesada ve pislie
mtemayildir; o kendi kendini skya almak, fedakrlk, mrvvet, i ve d
temizlii, mkllere uurla katlanmak suretile saadete ermektedir. Eyi
ahlkn banda mrvvet ve ftvvet (yiitlik) gelmektedir. nsan kendisi
iin beenmedii bireyi bakalar iin de be-enmemelidir '). Akil ve
mtekmil bir insan ancak ebed kymetlerden ve maneviyattan haz duyar,
gabiler ise ehvetlerinin ve hislerinin esiridir 2). Medeniyet ite insann bu
gibi zayflara kar kendini korumas, iradesini tahdid etmesi ile kaimdir.
Tenkid usulnde, El-Brn, hereyden nce mukayeseyi ele alyor. Ona
gre muhtelif menbalardan alnan malmatn dorusunu yalanndan
ayrdetmekte en iyi yol herhangi malmata hemen inanmayp onlar ihtiyat
kaydile karlamak ve ifadeler arasndaki tezadlardan istifade ederek, birini
dieri aleyhinde ahid yapmaktadr 3). El-Brni'in siyas dnceleri
Aristo'nunki ile bir gibi grnyor. Onca muhtelif kabilelerden ibaret olan
insanlar arada imtiyaz eden bir kabile, bu kabilenin de mmtaz ahsiyetleri
idare eder. Bunlar da slle tekil ederler. Kabile ve zmrelerin banda
bulunarak hkmdarla ykselen ahsiyetler kendilerini asl bir mene'den
gelmi gstermek iin tarihleri kendi isteklerine gre uydurur ve uydurturlar
4
). El-Brn bu gibi iddialar tenkid szgecinden geirmektedir. Hakikatlar
zerine din ve mezhep taassubu neticesinde ken karanlklar aydnlatma
yollarn Kitb m il-Hind'inde gstermitir.
*) Al Cavahtr, nr. K r e n k o w. g. 17 :

lj^\

jl-Uj

:>yll

l4J

X.L\

jl

^kM ^ilUj* t,:* r-j-L* J^cr j^A^* J^r*^ ^ j-^^i ^ifedlj SjlfLHje.
J L___)
J^.

<S-

li.

Vj

2) Bk. yine orada a. 12 :

JA."

jlr

Ji\}

J.U\ <AC-

jUl

i-l-iJIj^Vl;

Vl

j^X.\.\

J._ V

;j] jil jj> f jbVj S^-it**- 1^M-V1*I .'<* :J JiUl jj L-'l ... <b._j>

3) Tahdid. vr. 11 b :

<) Al-Cavahr, . 24-25

JbJuSjjM

UJUL

^ J 0 Udlj I4CL- 0^ tU-

Uf*

JUl

V?)

- 153
El-Brn, Al-Aar al-bqiga sinde (s. 13-41) tarih hayatn mebdei
hakknda muhtelif milletlerin din rivayetlerini ve kronolojilerin balangc
meselelerini incelerken, Tevrat ve incil'in ibran, yunan ve Sryn metin
farklarn, massora'lar : Zlkarneyn meselesinde bunun Makedonyal Filip'in
olu skender, olduu gizlenemeyecek kadar vazh (azhar min an tux)
olduunu; Ye'cc u Me'cc rivayetlerinin bir efsane olduunu, Kur'ann bir
corafi mevki'e balamadn; Kafkasya Derbendinin bununla ilgisi
olmad bunun imalinde yaayan Bulgar ve Suvar Trklerinin o taraflarda
byle bir kavim ve sed'den eser bulunmadna dair ehadetleriyle sabit
olduunu bir hakiki rasyonalist sfatiyle anlatmtr. El-Brn diyor, ki
Tarihte de hakikati meydana karmann yolu aklla istidlal (al-istidll bi 'lmacqlt) ve grp hissedilen eylerle mukayesedir. Fakat tarihin ilk
devirlerine ait malmat ok vakit milletlerin din rivayetlerinden baka bir
eye dayanmaynca i atallayor. Bu gibi kark hallerde rivayetleri ve
fikirleri mukayese etmek, ve bu ide gzleri hakikati grmekten meneden
ihtiyatlardan, ta'assup, ovenlik, hisse kaplmak, egoizm gibi krletici
eylerden kendini temizlemek (korumak) i lk arttr. Geri bu yol ar bir
yoldur, nk haberler ve rivayetler uydurma (abtil) ile kark olduu gibi,
bunlarn bir ou tabi ahvale uygun ve imkn dahilinde grldnden
bunlar arasndan gerei yalandan ayrabilmek mkl oluyor. Mamafih
hakikate ermek iin yegne yol benim gsterdiim yol (yani akl, mukayese
ve tarafsz tenkid yolu) dur. Bu yzden ve bir insann mr tekmil milletlerin
deil, tek bir milletin tarihini dahi (bu ekilde tenkidi usulle) tahkika ve
ihataya kfi gelmedii iin biz ancak hadiselerin kendimize en yakn ve belli
olanlarn ele almamz ve bunlar da (selhiyet sahibi ve itimada lyk)
erbabndan sorup kontrol etmemiz, bundan geri kalann yzst yatm
halde brakmamz icabetmektedir> '). EI-Brn'nin ayn hdise hakknda
sylenen rivayet1) Al-Ar al-b~qiya can al-qurn al x~liya E. S a c h a u tab, s. 45 :

J.

i-Ul <_jjl> ^J +A ^Jl j_jU\j ... tdMi .Li,\j <-\Jl> JUdVj <jj\

J l^ jls'L. JK) ^,ar-j >^i *bVJb. J bi.\j Lg.tr" c____i) ^ijUNlj jL^Vl
JAJ-J

jli4 J _,i-T judys *,'Mk~ a*l^_ iljl Jflij*il <Sj ^ j- jtflNt-.-

f li^A 0t .JC l::d *,V*4

J J

JU

jLj ^ Ljil J^-JL LjJl Jl.,*Vi <y>

- 154
yetlere karan uydurma ve tahriflerin zuhur sebeplerini anlatrken bunun ruh
taraflarn gstermesi de o zaman iin ok dikkate ayan bir keyfiyettir.
110. Meselenin nazariyat hakknda ayr bir eser brakmad halde yazd
eserlerini tertipte sk ve uurlu bir metoda tbi kalm olduunu grdmz
alimlerden biri de El-Brn'nin muasr olup epey bir zaman Horezmde kalarak bu
zatla, lbn Sna, Ab-Nar bn lraq ve saire ile ilim arkadal eden Abu cAI Abnad
bn Miskavayl (l. 1029) dir. Aslen Reyli bir r a n l olan lbn Miskeveyh 906
979 (hicr 295369) seneleri tarihine ait yazd byk eserini kendisinin tarihe
bakn aksettiren Milletlerin tecrbeleri ve himmetlerin biri dierini takip etmesi
(Tacarib al-umam va tcfqub al-himam) ismini vermi ve kitabnda rasyonalist tenkid
c
'krini hkim klmtr. Koyu Iran milliyetisi olduu iin li Buveyhin tarihteki
roln bytm ise de, esatir ve hurafelerin dman olduundan (ona gre Peygamberlerin szlerinin ou remzdir yahut sadece hayal mahsuldr) hadiselerin izahnda
din hislerin tesirinde kalmam, tecrbe ve mukayeseye mstenid tenkid usul
tutmutur, islm aleminin byk lim ve mtefekkirlerinden bn al-cAmd'in talebesi,
ayn zamanda edip, filosof riyaziyeci ve maliyeci olan lbn Miskeveyh eserlerinde
devlet idaresi, asrn ruhiyat, milletlerin inkiaf ve inkrazlarnn sebepleri gibi
meselelere iten gelen bir ilgi ile temas etmi, sras gelince bunlar aydnlatmaa
almtr. Eer lbn Miskeveyh tarihte usul meselesine dair bir eser yazm olsayd
El-Brn'nin ve kendinin devrinde hkim olan fikirleri byk bir selhiyetle
aksettirmi olacakt. Maalesef byle bir eser yazmam, yahut yazsa da bize kadar
gelmemitir. Fikirleri hakknda, tarihinin nairi olan ingiliz msteki Prof. D. S. Margoliouth'un '). I- Krakovski'nin 2) Araplarda Zaki Mubarak'in 3) ve

. ^J"\ --; jl LU ^.riyU j-iJI l* Je LjL ^Vl JK" Ijlj . {fit s-c jk

ifii <y_-, bj ufu o^jj Ly 0* L*i--/j ^Vi* Jf.iVij _,;VL i jl\ JIU L dus j*
4^L j,& l44rJ ji UjL. .
V

1) The Eclips of the Abbatid Caliphate, vol. VII, Oxford, 1920 mukaddimesi, s
lm Ansiklopedisinde ba Miskavvaih maddesini yazan zat da bu Prof. D. S. Margoliouth olsa gerektir.
2

) Balletin de l'Academie dts ScUncs de Petersburg, 1916, s. 539546.

8) Zaki Mu bar ak, al-Nar al-fanni. II, 145158.

-155 bizde zmirli smail Hakk merhumun ') yazlarndan baka, bunlar tarih usul
bakmndan da tahlil eden etrafl bir tetkik daha kmamtr 2).
111. Tarih telkkilerini nazariyata istinat ettiren islm limleri-rinin banda bn
Haldun gelmektedir. Ondan evvel veyahut az sonra geldii halde ondan mstakil
kalan ve mstakil fikirler syleyen tarihiler Endlsl bn Sacd A l - M a r i b ,
Rededdin Tabib,, Tc aidin al-Subki ve Heratl Mirxond'dur. 1274 ylnda vefat
eden tbni SacId al-Marib al-Andalus yorulmaz bir seyyah ve aratrc bir lim
idi. O Hlg Han da ziyaret etmiti. Corafyaya ait eserini okumuumdur;
eserlerinde kendisinin tarih telkkisine ait baz fikirlerini tebarz ettirmi olduunu
ingiliz msteriki H.A. R. Gibb zikretmektedir. 3) ilhanl Gazan ve Olcaytu
Hanlarn veziri olan Reided-dln Tabib (l. 1318) tarih yazarken muayyen bir sistem
kullanmtr. Bu sistem Uzak Dou'dan gelen in, Mool ve Uygur tarih yazma
an'aneleri esas olmutur. Rededdin, tarihi ilk kaynaklardan alarak, yazmay kendisi
iin bir eref saym ve ilhanl devletinin evrak hazinesinden istifade etmesine
msaade edildiinden dolay iftihar etmitir. O, Gazan Hann tarihinde grld
gibi, lhanllar memleketinin iktisad, idare ve kltr meselelerine ait bol malmat
vermi, posta tekilt, ordu, feodal tekilt, ziraat hayat, vergiler, ller, mal
tekilt meselelerini, resm vesikalardan nakiller yaparak gznnde canlandrmtr.
Rededdin zamannn ziraat, imar ve iskn hayatna ait olmak zere r u ihya
isminde ayr bir byk eser yazm ise de, bize bunun yalnz fihristi vasl olmutur.
Fakat bize vasl olan Mneat'-nda, iktisad hayat ile imar siyaseti meselelerini
aydnlatan vesikalar kalmtr. Kendisine tarih felsefe ve lisaniyat bahislerinde
lhanl saraynda ki inli limlerinin messir olduunu, tbba ait inceden tercme
edilen ve yegne nshas Ayasofya ktphanesinde bulunan Tn-suq nme adl
eserinin Gaip ve ark kltr mnasebetlerine ait yazd uzun mukaddimesinde
anlalmaktadr. Reideddin'e gre, cihan tarihine istikamet veren miller Cengiz ve
Gazan Han gibi yksek ahsiyetler ile iktisaddr. Cihan tarihi yazmakta ve
hkmdarlarn slle
!) ilahiyat Fakltesi Mecmuas. 1929, say 10, s. 1733:
Mislcavayh'in dine nazarlar, burada, s- 78.
2

say 11,

59 80

) bn Maskavayh'e ait edebiyat iin bk. C. B r o c l c e l m a n n , Geschichte der arabischen Literatr, Supplementband, I, 582'84.
3

) Encyclopedie de Piulm. Supplem- vo l. p. 257-8

bn

 156
ecerelerini tertip etmekte kendisine has usuller icad etmitir ').
afi fakihlerinden Tac al-dn Ab Nr cAbd al-Vahhb ibn Taqi aldin al-Subk (l. 1370), afi fakihlerinin hal tercmelerine ait yazd
eserlerine "tarihiler iin kaide,, diye bir fasl yazmtr. Byk lim olan
babas Taqi al-din al-Subk'nin de fikri olduunu tasrih ettii bu
mtalealarna gre, tarihilerden bir ounun baz insanlar medh, dierlerini
zem ederek, taassup ile, ayn zamanda, doru ve yalann farketmeden
hertrl rivaye inanarak, yazdklar eserler kymetten mahrumdur. Tarihi,
1) Bitaraf ve sznde sadk olmaldr.
2) Bakalarndan szler naklederken harfiyen nakletmeli, rivayetyetlerin ancak mnasn alp bunlar kend' beendii ibarelerle yazmamahdr.
3) Bakasndan rivayetler naklederken bunun doru ve yalanln
mzakere ederek (yani intikada tbi tutarak} almaldr.
4) Haber ve rivayeti kimden naklederse o rvnin ismini muhakkak
zikretmelidir.
Mverrihin "medllt- elfaz marifet,, i olmal, (yani mverrih bizim
"yorumlama,, (interpretation) dediimiz hususu iyi bilmeli) dir. Tarih
hdiseleri vazih anlamak "hsn tasavvur,, (yani bunlarn zuhurunda mil
olan sebepleri vazh kavramak) ve ilimden baka bir de istihzan (ihata ve
terkib) kudretine mlik olmaldr. nk baz mellifler, kendilerinde
hdiseleri esbabna bilerek kavramak istidad ve ilim mevcut olduu halde,
bildii eyleri tasnif ettii vakit istihzar kudreti gsteremezler. Nakillerin
sahibi ayan itimad adam olup muayene ve mahede ettii hdiseleri,
tahkik ve tetkik ettii vak'alar mazbut bir ekilde rivayet etmi olmaldr. 2)
Sbk'nin *medllt- elfaz' mcarifet hususuna itina gsterdii eserinin
baka yerlerinde de tebarz ettirilmitir. M n e c c i m b a Cmf-d
-:'dvel kitabnn mukaddimesine, Sbk'nin szlerini kendisi iin umde
olarak alm ve bu Medllt-i elfazn ma'rifeti mefhumu zerinde
durmutur. ")
Son temrller devrinin byk mverrihi olan Mirxond (l. 1498)
!) Resideddin'in tarih yazma sistemi benim daha baslmam olan Reideddin, hayat ve eserleri
adli eserimde tafsilat ile anlatlmtr.
2
) TabaqSt al-fi'ya tu' al-Kubr, cild 1. Msr ; Sbk'nin dijer eserlerinden da
ha geni nakiller S- Sax5v, ln al-tavbx, 73-75 de bulunyor.
3
) Bk. N e d i m tercme3 Sahyif l ahbar. 1. 33.

- 157 da, Ravzat u-afa's\nm mukaddimesinde, tarih grlerini 10 maddede

hlseten anlatmtr, ki bunun hlsas da udur:
Bir insan srf kendi mahedelerine dayanarak tarih yazamaz. Tarih
eser bizzarure bakalarnn rivayetlerine dayanacaktr. Bir eser yazarken
rivayetlerin dorusu ile yalann ayrdetmek arttr.
Tarihin faydas, nev'i beerin bandan geen halleri toptan mahede
ederek, hayat iin yol bulmaktr. Nasl ki Kur'an onlar Allah doru yola
sevk etmiti, sen de onlarn doru yoluna uymalsn> ( ,a:i| ^1..$- *$J>\-t*
j Jl iWy ) ve hadiste de Dnyada mesut insan bakalarnn bandan geen
ilerden ibret alan kimsedir > ^; Jiat.y. JU.II denilmitir. Tarihe bilhassa
devlet adamlar muhtatr. Mirxond, bu hususu madde ile anlattktan
sonra, tarihi yanl bir ekilde yazmak vatana ve devlete ihanet etmek
olacaktr, nasl ki Kur'n da byle tahrifkr insanlar hakknda szleri
yerinden deitirerek tahrif ederler <.^\y> jc J3'j>_/- demi ve onlar bu
suretle ktlemitir.
Tarihin tedvin ve tasnifinde be art vardr: Hereyi olduu gibi yazmak,
hereyin fazilet, hayrat, adil ve ihsan taraf olduu gibi irkin (kabh), rezl
taraflar da vardr. Bunlar asla gizlenmemelidir.
Mverrih medh ve zeme girimemeli ve hkm vermekte ok ihtiyatl
olmal; bir mesele hakknda muhakkak hkm vermek lzm geliyorsa itidali
muhafaza etmelidir. Tarihinin ibaare ve slbu sde ve anlalmas kolay
olmal, Tekellfattan kanmal, ki eserini havas gibi avam da anlayp
istifade etsin.
Mverrih sznde doru (diq al-qavl) olmaldr, dini dnyaya
deitirmeyen, salbet sahibi olmal, t ki onun kitabn okuyacak nesiller
vebale uramasn. Bu itibarla tarih yazmak son derecede mes'u-liyetli bir
itir. Mverrih, bunu bilerek, hareket etmeli, tayir ve tebdilden kat' olarak
saknmaldr. Byle yaparsa mverrihin eseri, kyamet gnne kadar, ellerde
kalr ve herkes ondan istifade eder.,,
112. Tarih felsefesini ve usuln mstakil bir mevzu olarak ele alp
inceleyen yegne islm limT Abd al-rahmn Muhammad bn Xaldn (Ibn
Haldun) dr, ki 1332 de Tunus'ta domu Endls'te Gr-nata'da byk devlet
memuriyetlerinde bulunmu, bir mddet Kastelya kral Pcdro'nun nezdinde
Beni Merrin tarafndan sefirlik etmitir. Bir mddet Msrda kadlk etmi ve
1406 da Kahire'de vefat etmitir. Dadaal hayat ona milletlerin
mukadderatn geni mikyasta renmek imknn vermitir. O ilk
kaynaklardan alarak ve ahs mahede-

 158
lerini esas edinerek, bir mufassal imal Afrika, bilhassa Berber'ler tarih yazm,
sonra onu tevsi ederek ona bir byk ve umum islm tarihi eklini vermitir. AI-cbar
yahut cUnvan alHbar ismindeki yedi cilt tutan bu eserine yazd bir cildlik
mukaddimesinde lbn Haldun tarih felsefesiyle ve itimaiyat meseleleriyle megul
olmu ve bu eser dier islm lkelerinde fazla bir akis uyandrmad halde, 16. inci
asrdan balayp Trkiye'de byk bir rabet grm ve 19. uncu asrda bura yoluyla
Edil ve Trkistan Trkleri zerinde de tesir icra etmitir. Bu eseri ilknce
T a k p r z a d e , sonra K t i p e l e b i ,
daha sonra N a i m a
kullanmlar. Bu son mverrih, lbn Haldun'u kendisi iin tarih teikkisinde bir pir ve
eyh bilmitir. Sonra, 18. inci asrda eyhlislm P i r i z a d e M u h a m m e d
S a h i b E f e n d i (l. 1749), ondan kalan bir ksmn da 19. uncu asr ortasnda
C e v d e t Paa (l. 1895) trkeye tercme etmi ve bu eserin franszcaya
tercmesinden az evvel, 1858-1862 seneleri arasnda, cild olarak neredilmitir.
(Eserin franszca tsrcmesi 1862-68 yllar arasnda intiar etmitir.)
ibn Haldun, asl eserinde bir rivayeti olmaktan ayrlmamsa da,
mukaddimesinde serdettii felsefi ve itimai bahislerde vekayiin sebeb ve msebbib
sfatiyie ballklarn arayan ve tarihte intikad yolunu takibeden bir limdir. Tarih
yazsnda intikada dayanan pragmatik bir yol tutmu olan bn Halnn, bu fikirleri eski
Yunanllardan alm deildir. Fikirleri kendi itihad ve mahedelerinin mahsldr.
Ona gre < t a r i h ilmi milletlerin ve kavimlerin, zerinde alarak, inkiafnda rekabet ettikleri bir sahadr. nk tarih, z a h i r i grnnde, eski zamanlara ve
devletlere ait haberlerin naklinde ibaret gibi isede, hakik, b a t i n cephesiyle, o
insan iin tefekkr ve tahkik meydan olmutur. O kinattaki h d i s e l e r i n
zuhurunun i l l e t ve m e bd]e'leini inceler, h d i s e l e r i n vuku
k e f i y e t i n i n s e b e b l e r i n i derinliklerde arar; bu yzden tarih, felsefenin
temdidin '). lbn Haldun'un tarih felselesinin temelini anlatan bu cmleler, muahharren
onun fikirlerini benimseyip eserlerinde tarih felsefesine ait mtelealar yazan Osmanl
mellifi N a i')

Unvn al-cibar f{ divn

al-mubtad va 'lxabar cild, 1, s. 8-4 :

fj JLJI, ^ di o_^j JUtftj f\ 4,\ j}l j^\. ^jUl^i j\ J* x_yy .^fc j s* il . JLiVlj Jyil a

JjkZi JLcVlj li_,__!! c_^. Jl JJj JjWj >i d#i Jj

...Jj^l

j)j5\j* J'.^JNj

Wj (k^O* A*-

^^J H*J*

**. J\> jJrj ut

 159
m a (l. 1716) ile Kazanl l im i h a b - e d d i n M e r c a n (l.1892) tarafndan
iktibas edilmitir. Naima, kendi tarihinde bunlar ksaltarak alm. ') ehabeddin
Mercan ise Vafiyt al-aslf ve tahiyt al-axlf adl arapa eserinin byk bir cild
halinde baslan mukaddimesinde 2) ve Mustafd al-axbr adl eserinde ilk cdinde 3)
^kendisinin tarih telakkisini tebarz ittiren szlerinde Ibn Haldun'un szlerini, bunlar
biraz daha aydnlatan ibareler ilve ederek, almtr. J. v. H a m-mer "arap
Montesquieu'su tesmiye ettii Ibn Haldun'un mukaddimesi hakknda Pirizadenin
trke tercmesine dayanarak 1822 ylnda Journal Asiatiue mecmuasnda yazd
12 sayfalk kk makalesinde Ibn Haldun mukaddimesinin o zamanki Osmanl ilim
ve devlet adamlar arasnda ideoloji yaratan bir eser sfatiyle ok okunduunu zikretmitir. 4) 18-19. asr Trkiye'sinde, Cevdet Paa (l. 1895) da kendisinin fikri
inkiafnda Fransz mverrihleri Michelet ve Taine ile Araplardan Ibn Teymiye ile
Ibn Haldun'un messir oluu yazmtr 5). Stic Bey mverrih Abdurrahman erefin
Ankara vakas n (Temr-Bayazit savan) bile, Ibn Haldun'un nazariyelerini teyid
eden bir hdise olarak, mtalea ettiini kaydetmitir. Bilhassa Devlet nazariyeleri
bakmndan bir otorite saylan Ibn Haldun tarihinde usul meselesinde bilhassa u iki
esas kaydetmitir :
1) T a m h a l - a x b r , yani kaynaklarn tenkidi ki bu yolla hak btldan ve
doru da yalandan ayrdedilmi ve haberlerin hakikate uygunluu tesbit ve te'kid
edilmi olsun.
!
) Naima'nn szlerinin Ibn Haldun'un ibareleriyle mukayegi iin blc. Z i y a e d d i n F a h r i ,
Ibn Haldun 1940. s. 30.
3
) Blc. i h a b e d d i n M e r c a n , Muqaddimat Vafiyt al-aslf, Kazan 1883, s.

265: J* <M Jj ...J_,Jlj (AVt^ jLi-VlJc

<JU.II

tf-L-l^

J,_>_V

iyklfe J ( .jB1 J. ) y> il J-U,

gfcjK^/* <J^f yt il jLi/* <XL\j J-^lj &&s

. aal\ j oji-i'j PjUf j. *J\ ;__;-di~ <i* jiLi y>s OJJ) ^.} OLVH
8

) -ihabeddin Mercn, Mstefd l-ahbVr fi ahvali Kazan ve Bulgar, I, Kazan. 1881. s. 50 : Bu

fenn-i tarix cemi mem ve qabil ahyalini mil * ve efnn-i ulm ve ebhas-i funn ve matrif emsali
mtenvil * geri b:haseb-i zahir ebh-i efsne ve qlg-saxn- der nazari qsir * lkin der haqqat her
lfznda mndemi bir nkte-i bahir * zahiri axbr-i ayym ve dvel * va batn tahqq ve tedqiq-i acml ve
ahvl-i vel " O'ilel-i ka'int ve mebadi daqqlndan muxbir * ve keyfiyt-i vaqyi* ve esbb-i amqn
muzhir 2 Bal huva asil-un f i'1-hikmat-i arq va cadr-un bi an yu'adda min umm-i Tutum--i va xaliq.
<) Journal Asistique, 1822, s. 279.
6) Z i y a e d d i n F a h r i, tbn Haldun, s. 10.

 160 2) Tac 1 1 a l - v a q y i c , yani hdiseler arasnda illi (sebeb ve

msebbeb bakmndan) mnasebetlerin tesbiti, ki bu yolla bu hdiselerin
zuhur keyfiyeti, olaylarn biri dierini tackb ederek kovalamalar tebarz
ettirilmi olsun !). Bu iki hususta ihmal gsterenler, bn Haldun'a gre,
mverrih saylmaz. Ihn Haldun bu iki mevzudan birincisini 14. nc asr
lemi iin hayrete ayan bir dikkat ve itina ile izah etmitir. Tarihte yalan ve
tahliflerin, sahtekrlklarn, neden zuhur etiini misallerle gsterdii gibi,
rivayetlerin doruluunu tesbit etmenin yollarn ve bizzat kendisinin
vaz'ettii beeri itimac> yahut ilm alcumrn> in yardmiyle intikad mevzuu
olan hdiseleriu gemi zamanlar iin mmkn olup olmadn aklla tayin
etme usuln anlam, bu hususta akl ile eriatin arpt noktalara da
temas etmitir; fakat akl mizannn meriyetini mahdud bulan bn Haldun 2)
tacll al-vaq-yi hususunu
mufassalolarak
ilememitir ve malesef
izahetmemitir 3)
bn Haldun'un tarih felsefesi, zamanna gre, ok geni alnmtr.
Akdenizin btn sahillerinin tarih mukadderatn mahede altna alabilmesi,
hatt ran ve Trk lkelerinin mazisini renmesi *) ona eski Yunanllara
nisbeten daha geni itima nazariyeler kurmak imknn vermitir. O dnyada
medeniyetlerin ve devletlerin zuhur, yaama ve zava-linin deimez bir "tarih
kanun, ,a tbi olduunu ve bu ilerde balca coraf ve iktisad millerin ve
hayat tarznn messir olduunu uzun uzadya anlatmtr. Ona gre, byk
devletler, medeniyetle temas az olduu iin safiyetlerini, cevvaliyet ve
aktivitelerini, muhafaza eden gebeler tarafndan kuruluyor. Devletler kuran
milletlerin enerji kayna, kavimlerin bnyesinde mndemi "dinamik
kuvvet,, tir ki ibn Haldun bunu "asabiyet,, kelimesi ile ifade eder. Ona gre bu
"caabiyet kendisini en ok kavm tesand, ayn zamanda ideoloji ve din
tesnd eklinde gsterir. cAsabiyet, islm devrinde Araplar da olduu gibi,
daha evvel ve sonra da mteaddid gayri mslim kavimlere de i'til ve hkimiyet elde etmeyi temin etmitir5). Fakat devlet, 1) bir merkezden
1

Stic Bey 1, 95.: l^.U'j l*"'/ -^-'j ^ri->- "4i^''iiy>i /"A^J^"1'

) bn Haldun'un bu hususlara ait fikirlerini bu lime ait en mufassal ve en gzel bir eser
vermi olan S B { ic Bey a l - H a r i toplamtr. Bk. Al-Dirtat lan Muqad-dimat-i ibn Xa al-dn, I,
Beyrut 1943. s, 158. v. d.
S) Ayni estr 1. 222-236. Mamafih S a t i c B e y al- clbar'ln muhtelif yerlerinden bu ta'iiPe ait
misaller nakletmitri.
*) Bk. Sat ic Bey L 65-72.
2

) Fransz ve Alman mteriklerinin esprit de corps ve Gsmensinn diya eksik tercme ettikleri

bu kelimeyi Sati{ Bey ^/U^-Vl *_A"63l ve solidarite tociale diye anlatmak

- 161 idaresi mkl bir ekilde genilemesi ve 2) cengverlik ruhu ile fatih
kavimlerin temas ettii medeniyet arasndaki tezad neticesinde zayflyor. Ve
3) feodal tekiltn memleketi tedricen paralamas, 4) hkim sllenin kendi
kavminden yz evirerek devirme asker tekiline ve ona dayanmaa
balamas, 5) hkim zmrenin medeniyete kaplmas neticesinde asker ruhun
snmesi, nihayet 6) hkim zmrenin israfa alp daha fazla vergi tarh ederek
tebaay ayaklandrmas gibi haller neticesinde zevale urayor. Devletin
zuhuru, yaamas ve zevali "tavr,, (atvr) tabiri ile ifde ettii bir merhalede
husule gelir, ki 1) ilk zafer devri, 2) onu takip eden istipdat; 3) onu takip eden
huzur, asayi, sknet ve imr devirleri, 4) meden teba'ann ahlk ve
seciyesine uyarak sulh ve msalemet yoluna girmek ve gevemek devri, 5)
nihayet israf merhalesidir. bn Haldun'a gre, devletlerin treyip batmas bir
bioloji hadisesidir. Fertler gibi cemiyetler de muhakkak lecektir. Bu proses
hibir kuvvetle deitirilmez1).
bn Haldun'un eserlerinden habersiz olduklar halde, 18. inci asrda
balyarak Aurupa'da bn Haldn'nkne benzer nazariyeler domutur. 18.
inci asrn sonunda D' H e r b e l o t ve 19 un banda S. De Sacy bn
Haldun'un mukaddimesini renmilerse de ancak bu mtefekkirin fikirlerini
Piriazde tercmesi vastasiyle yakndan renen J. von Hammer zikri geen
makalesini 1822 de nerinden ve nihayet mukaddimenin Fransz
msteriklerinden Quatremere tarafndan metninin, De Slane tarafndan
(1862-68 de) franszca tercmesinin yaynlanmasndan sonra tannm ;
eserlerinin, bilhassa zamanmzda, ilerliyen tetkiki 2) ise, bn Haldun'un
Avrupa'da zuhur eden birok felsef ve itima fikir ve nazariyelerin
mbeiri olduunu meydana karmtr. bn Haldun, tarih tekml
nazariyesi esasnda tarih felsefesi kurmu, cemiyetlerin
iatemi ve nihayet T a i n e'in moment nazariycsiyle birletirmitir (1. 285-306). Fakat ibn Haldun
harplarda 'asabiyetleri mteaddit olanlara tek casabiyet'e mlik olan!arn galip geldiini (Muaddima,
Beyrut tab, 193, 203) sylediinden ve saire yerlerinden onun casabiyetini yine en ok kavm ve mill
birlik hissi (almanca: Gemeingeist eines Volkes),'.ayn zamanda hamillerine heyecan vermek manasryle
msbet ideolojilerle beslenen ktlelerin dinamik kuvveti diye anlamak gerekir.
i)

y*Uui3tflS <.J_jlVM IVM IjJ sljJljt

{Muqadqima : s. 176); r_*)H~J ^JJJOIJ

yine orada, s. 176.

*) bn Haldun'a ait balca Avrupa tetkikleri G. B r o c k e l m a n n , Ceschicte der arabisehen
Literatr, II. 242-245, Suplementband II, 342-4 da saylmtr. En mhimleri
Tarihte Usul

F. 11

- 162
muayyeniyeti, ferdlerin uzviyeti ile cemiyet ve devletlerin uzviyet birliini ve
medeniyetlerin zuhur, ne'et ve zevallerinde deimez cycle'-lerin biri dierini
takip eylemesi hakkndaki nazariyesini ortaya koymutur. Bu hususta o
talyan feylosofu V i c o (1667-1744) ve muasr Alman feylosofu
expressionist O s w a l d S p e n g l e r v e ingiliz A r n o 1 d T o y n b e e'lerin
mbeiri olmutur ') bn Haldun cemiyetlerin inkiafnda iktisad millerin
balca messir olduunu ileri srmekle muasr materyalist nazariyelerin de
baz hususlarda mbeiri olmutur. Ibn Haldun milletlerin hayatnda coraf
millerin tesirini de uzun uzadya anlatmtr, bu hususta 18. inci asrn Fransz
mfekkiriMontesquieu' nun selefi2); sosyoloji ilmini kurmu, bu hususta
A u g u s t Comte'-un (1798-1857) selefi olmutur 3). Ibn Haldun devletlerin
teekklndeki dinamik kuvveti ve elik iradeyi balca mil saymas
itibariyle italyan M a c h i a v e 11 i'den evvel bu hususlar dnm bir
itimaiyatdr. Ibn Haldun eserlerinde milletlerin ruh ve seciye meselesine de
ok yer ayrmtr. Ibn Haldun'un devlet ve siyasete ve milletlerin mukadderatna ait fikirleri, zlme devrindeki Osmanl ricalinin efkr zerinde byk
tesir icra etmi ve fert ile devleti ayn derecede fni tanyan ve bunu
kanlmaz ve mukadden gsteren nazariyeleri bizde bedbinliin
yerlemesine sebep olmutur. Tarihi N a i m da Ibn Haldun'un <atvar>
nazariyesi ile muayyen bir biyoloji kanununun cemiyet ve devletler bnyesinde hkim olduunu ileri srmesinin mnasn lykiyle anlayamayp bu
nazariyeyi bir hakikat gibi ele alm, ona inanm ve ihtiyar Osmanl
devletinin baz sun' ameliyat sayesinde bir mddet yaatlaulardr : A. Von K r e m e r, Ibn Khaldun and Seine Kalturgeschicta der islami schtn Reiche d.
Sitzangsber. d- Wiener Akademie der Wi*senchaften, Philoe-hist. Classe. XCII (1877). 581-640. Prof.
T a h a H s e y i n , La philosophi sociale d'lbn Khaldan, Paris 1918; arapa nesri FaUdfat Ibn
Xaldn al itima(iya. Kahire 926: Dr. M. Kmil Ajad, Die eschichts - Und esellschaftsphilesokphie
Ibn Chaldans, Stuttgart 1930 -1932 senesinde veldettinin 600 nc seneyi devriyesi dolaysiyle
B o u d h o a l d , La philosophie Sociale d'lbn Khaldoun, Paris 1932 ve ' A b d u l l a h A n n 5 n
Faltafat Ibn Xald5n va taruhu al-fikrt 1933 nam eserler kmtr. Bizde en iyi eserler : Fnd k o l u Z i y a e d d i n F a h r i , Ibn Haldun felsefesi, stanbul ( Mecmuas, 14-19, 21, 22 :
1938 - 1940) ; fakat bu makalelerin mehaz gsteren ksm daha kmamtr) ; ayni F l n d k o 1 u
Z. F. ve H i l m i Z i y a O l k e n , Ibn Haldun stanbul, 1940. F i n-d k o 1 u mecmuas 1910,
say No. 21 de Ibn Haldun'an hakak felsefesine dair bir makale neretmitir. bn Haldn-'a ait en
mufassal tetkikat Satic Bey al-Har'nin 1943-44 senelerinde iki cild olarak Beyrutta nerettii ve zikri
geen A'-Darsa ean Makaddi-mat-i Ibn Xaldn nam eseridir.
*) S a \ ic B e y 1. 148-170.
i) Ayn eser I. 171192.
8
) Ayn eser I. 193205.

- 163 bileceini ileri srmtr. ').

Son 4-5.inci asr Avrupa tarihinde devletlerin ve medeniyetin mtemadi
inkiaf Ibn Haldun'un devlet uzviyeti nazariyesinin yanlln aka
gstermi ve, son Cihan harplerini mteakib Almanya'da Os-vvald
S p e n g l e r ve Ingilterede A r n o l d T o y n b e e gibi medeniyet cycle'leri
nazariyesini kuvvetle ileri srenlerin tremesine ramen, Garb ve arkta
meden ykselilerin temd edecei kanaati sarslmamtr. Keza Ibn
Haldun'un nazariyelerinin islm erevesi iinde kaldna dair ngiliz
msteriki H. A. R. G i b b tarafndan yaplan son neriyat 2) da byk
mtefekkirin fikir ve nazariyelerinin orijinallii hakknda varlan fikirleri
deitirmemitir.
113. Ibn Haldun'un nazariyatnn burada ehemmiyetle zerinde durmak
istediim orijinal taraf: 1) tarihte intikad ve cilliyet yolunu tutmu ve bunda
iktisad ve coraf millere yer ayrm olmas, insan bittabc meden> ve
itima hayat zarur grd halde, devletin dinle kaim olmad fikrini
ileri srerek, devlet idaresinde teokratizmi reddetmi olmas, 2) enerji
kaynaklar tabi halinde bulunan unsur sfatyla gebe unsura devletlerin ve
medeniyetlerin teekklnde mhim rol atfetmesidir. Ibn Haldun dindar bir
mslman olduu halde, dnyay dinden ayrmay bilmi ve byle dnen
bir mverrih yksek iman> inin en iyi tarifini yapm 3), hayat itimaiye
dinle kaimdir ve eriat-sz siyaset olmaz> fikrinde olanlarn fikirlerini
reddetmi 4) ve ayr iki messese sfatiyle, saltanat ile hilfet in
vazifelerini anlatmtr 5).
*) Tarihi Naim. 1. 41 Naima'nn yanlmasn Z i y e A d i n F a h r i , itimaiyat, stanbul
1947, s. 101102 de anlatmtr.
s
) H. A. R. G i b b, The islamic background of Ibn Khaldans philotpphical theory, A.
Bulletin of the School of Oritntal Studies, VB, 23-31.
") Maqaddimm, s. 461 : JA\ jj.Judl^A W*.?) ,_J|)J*,I JA ^jjljlr^l
jU'^V j\
4

1-A.J .....................jUl Jil.,11

) Blc. Maaddima, s. 121 : <ic

JJi|l f f

: blc. S 5\ i c Bey,
-u.ljJS" *ij*>

> rU*i/l^\t jJL ^Jlj^j, j,5J lr'1 _jb)l ?j1 jl

^-Ul jtsut _,! y^l JAIJ .L-5JI i^9 j, rLML^.

II. 170.
jkJI

Vj J

jC

^jUjl* JiJI^
j^T T J, .-*

8) Maqaddima, s. 190 , 192 JjfJJUi dJUlj^l ^is^j Lc^Vl ;U-IJiir jl

- 164 Ibn Haldun'un bu fikirlerini ben 1914 de Bilgi Mecmuasnda ibn Haldun'un
nazarnda slm hkmetlerinin istikbali nvaniyle nerettiim makalede
izahetmi ve Trkler iin hilfet ve teokratizm fikrinden ayrlarak, devlet
ilerinde Ibn Haldun gibi. dnmenin daha hayrl olacan kaydedip
islmiyeti teokratizm esasnda islh ve tamir etmek isteyen Musa Carullah ve
Mft Muhammed Abdu gibilerin mtalea-larn tenkid etmitim1). O zaman
daha <hilfet ve saltanat ayn ahsiyet elinde toplam olduundan, bu
makale Trkiyenin baz islamc mnevverleri arasnda kt akisler
uyandrm ve aleyhimde baz neriyat yaplm 2) ise de, Avrupa fikrini
gerekten benimsemi olan dier bir ksm mnevverlerin bunu iyi karlam
olduunu da 1931 senesi knda Atatrkten, Siirt Meb'usu Mahmuddan ve
Dr. Tevfik Rt Arastan rendim. Prof. Dr. Fndkolu Ziyaeddin Fahri'nin
de "Na-ima Cevdet Paa ve saire Ibn Haldun'un nazariyelerini mnevver arkllar sfatiyle ele almlarsa da, Zeki Velidi bunu Garbin felsefesi ve itima
cereyanlariyle yakndan tanmak neticesinde ayan dikkat bir surette izah
etmitir,, diye karlam olduunu onun Ibn Haldun'a ait 1922 de yazp 1940
da intiar eden eserinden rendim s). imdi bizde Ibn Haldun'un fikirlerini
Garb kavrayfyle inceleyenlerin banda yine mumaileyh Ziyaeddin Fahri
Fndkolu gelmektedir. *)
Ibn Haldun cihan tarihinde, byk devletlerin ve medeniyetlerin
teekkllerinde, gebe unsura yer verip, bunlarn meden tebaalar araJ JJl Jd\

^lau Jc

I J* )*> ^-L-H Uljl ..U'^.J

J>.

Ibn Haldun J- Jt>UjH ile jt-JI jj IUII j\J\ yi sarih olarak ayrmaktadr (s. Muqaddima. a. 221). Ibn
Haldun'un din ve dnya, imamet ve saltanat nazariyeleri iin bk. S t c B e v c. I. s. 164, 242,

II, s. 254-

256.
1) Bilgi Mecmuan, 1914, N. 7, s. 733 - 743.
*) Bk. M u a l l i m M. C e v d e t , imal mverrihi Zeki Velidi ve Ibn Haldun, d. Ted-ritat-
Ibtidaiye Mecmuas, 1920, say 53-55.
3) Z i y a e d d i n F a h r i , Ibn Haldun, 1940. s. 48-51.
*) Zi y aedd in F a h r i 'nin yukarda s" 161, hajiye 2 de zikredilen eserlerinden baka onun 1948 do
Amsterdam'da inikad eden Beynelmilel Felsefe kongresine okududu u kk bir raporu da vardr (Les
theories de la connaissance et de l'histooire chez Ibn Khaldoun d. Procedings of the Xth International
Congres of Philosophg, Amsterdam,

 165
snda yaayp milliyetlerini kaybettikleri hakkndaki fikirleri de zamanmzda
ayn gebeleri medeniyetler kuran, milletleri birbirine katan ve sonunda
meden tebaalar arasnda eriyip kaybolan faal unsur diye tanyan W.
S c h m i d t , O. M e n g e n , W. K o p p e r s 1 ) ve Arnold Toytjbee'ltr'm ileri
srmekte olduklar fikirlerin ayndr. Toynbee zaten bn Haldun'u yakndan
renmi, onun birok esas fikirlerini benimsemi bir limdir2). bn
Haldun'un, nshalar Ayasofya ve Esad Efendi ktphanelerinde bulunan
seyahatnamesinde, am'da Te-mr'le grtn anlatrken, dnyada
hakimiyetin gebe Araplardan sonra gebe Trklere gemi olduunu
kaydetmi ve demitir: Dnyada iki millet hkim olmak zere yaradlmtr:
biri Araplar, dieri Trkler. Bu iki milletin biri Macmrenin gneyinde, dieri
kuzeyinde bulunarak komu kavimler zerine bilmnavebe tegal-lp
etmilerdir. Hicri 4. nc asrn sonuna kadar Araplar hkim idi. Sonra
hkimiyet yava yava Trklere geti. imdi bu hkimiyetin byle Trklere
gei prosesi Temr'n devrinde en yksek keml noktasn bulmutur. bn
Haldun'a gre Temr devri beer tarihinin inkiafnn en yksek noktasdr.
Dnya yaradlaldanberi byle bir devlet kurulmamtr. Babil ve ran
hkmdarlar, ve skender bu byk Trk cihangirine nisbetle glgede kalr.
Zira devlet, 'asabiye ruhu zerine kurulur ve onun ehemmiyeti de bu mill
c
aabiyetin kuvveti nisbetinde olur 3); casabiyet hususunda ise, dnyada hibir
millet Trklere msavi gelmemektedir ) Araplar caabiyetten ziyade din
fikir etrafnda toplanmlard, ve bu dinin etrafnda toplanabildikleri
mddete dnyada hkim kaldlar. Trklerde caabiyet ruhu ise daha
Afrasyab ile Kisr'nn muhaberelerine dair rivayetlerde bile grlmektedir.
Fakat herer zevale mahkmdur. Bir gn gelecek, bu faikiyet Trklerin elinden de kaacaktr.
114. bn Haldun'un Muqaddima'sini Magrib lkesinden eyh Ah-med
al-Maribi al-Maqqari (l. 1631) nin erhetmi olduunu K-tib elebi
zikretmise de 6) bu eserin bize kadar gelip gelmedii ben1, p. 769-771) Hilmi Ziya lken de Fndkoglu ile birlikte bn Haldun'un hayatna ve fikirlerine ait bir eser
neretmi, dier eserlerinde de (islm dnceleri. 336-343) bu mtefekkire dair mtalaalarm yazmtr.
') Z. V. T o g a n, Umum Trk tarihine giri, s. 384
9) A. T o y n b e e . A. Study of History, III- 7-22. 395-154

3)
6

,iWijj; jj r"jLT JJ <-J~JI djC. u' djiiji.

) Kaf-u'l--Zann, yeni Maarif Vekleti tab 1. 282, 11 1124.

 166
ce malm deildir. Msr'da lbn Haldun'un nazariyesini Maqriz'nin erh etmi
ve ilerletmi olduuna dair sylenen baz fikirler ') bu limin al-Maqqar
yazlan ismini Maqriz'nin ismiyle kartrmaktan ileri gelmi olsa gerektir.
Yoksa lbd Haldun'un muhlis talebesi olan Maqriz'nin kltr tarihine
ehemmiyet verdii malm ise de, Muqaddimeye erh yazdndan haberim
yoktur.
Araplar lbn Haldun'u peit ge takdir etmilerdir. Hatt evvelce bir
Osmanl sfatiyle Istanbulda Darlmuallimin mdr olan muasr arap
mtefekkiri Satc Bey, lbn Haldun'un Arap leminde ihmal edildii keyfiyetini
kymettar eserinin mukaddimesinde yana yakla anlatm, Mu-qaddime nin
1858 de baslan Bulak tabnda ayni senede Paris'te Qu-atremere tarafndan
nerolunan nshasnda mnderi 11 fasln (cem'an 60 sahifesinin) eksik
olduunu ve bu eksiklik bu eserin mteakip tablarnda tekrarlandn ve
btn bu tablarn lbn Haldun'un fikirlerinin katiyen anlalmadn gsteren
hatalarla dolu olduunu, bu eserin trke tercmesi ise tam olduu gibi,
Ahmet Cevdet Raa'nn kymettar not ve ilaveleriyle birlikte basldn
kaydetmitir. Her halde lbn Haldun son 4 asr zarfnda en ok Trkler
arasnda takdir grm o-lan bir mtefekkirdir. Osmanl mtercimlerimden ve
sarihlerinden (Ahmet Cevdet Paa'dan) ve zikri geen Kazanl ahabeddin
Mercan'den baka Buhara'da 19. uncu asrn banda yayan H s e y i n AlSct isminde bir zat da lbn Haldun'u tanm ve fikirlerini Marad-u l-tasnjf il macrifat-i'l al-t'llf adl eserinde aksettirmitir.
115. Tarih ilmi ve onun ehemmiyeti hakknda yukarda Mirxond'-dan
naklettiklerimize benzer mtalealar bir ok byk islm melliflerinin tarihe
ait eserlerinin mukaddimelerinde grlmektedir. Bunlardan mesel Mascd,
lbn al-Asir, lbn al-Cavzi, clmd Ifahan, Ali bn. Zfir al-Azdl, Zahab, Sibf
lbn al-Cazv ve Maqrizi gibilerinin bu mealdeki szlerini ams al-dn
Mu^ammad al-Saxv (l. 1499) tarih ilmini inkr edenlere cevap olarak
yazd Al-Icl~n bi 'l-lavbx liman zamma 'l-l~rix nam eserinde (1344 Msr
tab, s. 11-43) toplamtr. Ayni Saxvi kendisinin Al- Tibrul u'l-masbk
kitabnn mukaddimesinde ve bu Al-lIl~n risalesinde tarihten siyaset, tedbir
al-manzil, itimaiyat ve ahlk ilimleri doduunu (ihtimal lbn Haldunun
tesiriyle), tarihin harp ve ftuhat kssalarna mnhasr kalmayp insan
camialarnn fikir hayat tarihini (arh maghib al-ns) amil olmas gerektiini anlatm ve tarihte intikad meselesini izah etmek zere baz mi) Z i y a e d d i o F a h r i , lbn Haldun. 26

4
167
saller getirmitir. Ezcmle {Al-Hn, s. 1011) Halife Al-Q'im bi-am-r-i
'lah zamannda, 1055 tarihinde Badadda Yahudilerin bavezir Ab alQasim cAli'ye maruzatta bulunarak Hazreti Muhammedin Hay-bcr harbi
gnlerinde cizyeyi kendilerinden iskat eyleyip bir berat verdiini
anlattklarn ve bunu teyid etmek zere bir ok sahabe tarafndan imzalanp
tasdik edilen bir ahadetname arzettiklerini, meselede mtehasss sfatiyle
mracaat edilen byk tarihi Xatb al-Badd tarafndan, imzalar arasnda
daha Hayber vakasnda mslman olm-yan Muaviye'nin ve bu vak'adan
nce vefat etmi bulunan Sa'd bn Ma'z'in bulunduu gsterilerek,
ehadetnamenin sahte olduunun ispat edilmi olduunu zikretmitir. Dier
bir misal olarak ta Mcammar bn abib isminde birisinin imam afi'nin
Halife Memun'un yannda arap itiine dair rivayetinin de, bu imamn daha
Memun Horasanda yaad senelerde vefat etmi ve aralarnda grme vaki
olmam olduunu ispat eden vesikalara aykr olduu iin, yalan olduu
sabit olduunu anlatmtr.
Umumiyetle 15. inci asrn Msr ve Suriyesi Maqriz, 'Ayni, bn Hacar,
Suyt ve axv gibi byk tarihiler vermi, bu devirde bir ok byk tarih
eserler meydana gelmi, kltr, fikir ve iktisad tarihi gibi mevzulara ait
eserler ve bn Haldun mukaddimesi gibi bir eser meydana gelerek tarihin
tenevvuu anlalm olduundan bunun bir ilim olduuna ve usulnn
ilenmesi icap ettiine dair fikirler domutur. Bunlardan Suyut'nin stazi
olan Bergamal Muljyeddin Muljan-mad al-Kfiyec 1463 te Memluklardan
Barsbay iin telif ettii Al-Muxtaar al-mufd fi cilm-i'rtrx nam risalesinde
tam manasiyle tarihte usul ilmini tedvin etmek meselesini ortaya koymutur.
Nshalar Ayasofyada ve Msrda bulunan ve Saxvi'nin Al-I'ln'mda (s. 36)
da kendisinden nakiller yaplan bu eserinde (Ayasofya nshas No. 3402, vr.
13a14b)1) Kafiyeci tarihte usuln tedvini lzumundan 'u ekilde
bahsetmektedir. "Tarih bir ilimdir. Bunun usuln tedvin etmek ica-beder.
Bizden evvelkilerin bu ilmi tedvin etmemi olmalar bir misal tekil etmez.
Onlarn zamannda bu ilim, zamanmzda da olduu kadar bol ve zengin
havadis ve vekayile karlamam ve bu kadar mudil bir ekil almamt.
Hakk batldan ayrmay gletiren uydurmaclk ve sahtekrlk ta o
zamanlarda bu kadar ilerlemi deildi. Tarih
!) SSav ile Kafiyeci'nin bu iki risalesi C. B r o c k e 1 m a n n'da Geschichte der arbischen
Literatr, II, 115, Supplemaodband, II, 32, 140 - 1) zikredilmitir. Her iki esere dikkatimi ektiji iin
Prof. Mkrimin Halil Ynanca mtefekkirim. Brockelmann Ka-fiyeci'nin eserinin Ayasofya
nshalarndan baka bir de Kahire nshasn zikretmitir.

-168ilminin ehemmiyeti tarife muhta deildir. Byle erif bir ilim zerinde
alrken gelii gzel i klmak, geceleyin ya ve kurusunu ayrmadan odun
toplyan adam gibi yalan yanl haberleri toplamak bu ilme yakmaz.
Doruyu yalandan ayran bir mizan, bir kstas lzmdr. te ben mizan ve
micyar iini grecek usulleri bu eserde tesbit edeceim. Fkh, usul fkh,
nahiv ve beyn iin byle usuller ve kaideler tesbit edilmi ise tarih iin de
byle kaide ve usul tesbit edilmelidir,, '). Fakat bu lgat limi olan
Muhyeddin Kafiyeci bu iin ehemmiyet ve lzumunu anlamsa da, asl
tedvin iinde muvaffak olmam, tarihi, te-mayile teokratik bir zihniyetle
rendii islmiyetin, bilhassa hadis rivayetlerinin esaslarna balam ve
"mverrih iin muvaffakiyet yolu,, olarak "hads rivayetlerinde olduu gibi 1)
akl, 2) zabt, 3) msl-manlk, 4) adalet umdelerine riayet arttr,, kaidesini
koymutur. Ve e'n tarih ile megul olacak yerde Kaf da, Hayat emesi
'Uc bn cUnk, Zulkarneyn meseleleri gibi islm apokrifleri iine dalarak kaybolmutur. En ok bir muhaddis olan ams ad-dn Muhammad Saxv de
zikri geen risalesinde imdi naklettiim gzel fikirleri sylemi ise de, tarih
intikadnm yine hads intikadndan, "carh ve tacdil den ilerletmemi, ii
tamamiyle eriate balam, baz sivil ahasm "eriat,, dnda bir "siyaset,,
umdesi karmalarna kar isyan etmi (s. 48) ve staz bn Hacar gibi o da
Ibu Haldun'u eriatilik ve snnlik bakmndan cerh etmee ve kltmee
kalkmtr. Hulasa gerek Kafiyeci, gerekse Saxvi tarih ilmi iin bir usul
tedvin etmenin lzumunu duymu, fakat bu hususta hads tenkidi usuln
tarihe tatbik edebilen en iyi mslmann en iyi bir tarihi olacan
sylemekten ileri gidememilerdir. Ve ihata kudreti itibariyle de bn
Haldun'un ok gerisinde kalmlardr.
i)

l^ Jl irLLl a~i jL-j) U* J Ur ijjSJA -fcjflj ^jl^Ll Uj

,>.ii isJVy., ... j/uij 3jJ\ uu j j*. *m\ g?3 LJ, b^j uH
Oy~? >* -i-- I4- \a~ j Ji.15j r*-~ef C% j*-' 5t J*1"! t <i) I4- (&-* H-*

10* &iy\

\j! I4I VLCj JUJ %\'js UH-'/li JJl li* j^5i j-lil J.UT
iae.tfi'

j_)C"

jW|

 169
116. Avrupa mansiyle tarihte usul ve tarih felsefesini aksettiren eserler
sfatiyle bazlarn yukarda (s. 1-2) zikrettiimiz tercmekr (Bernheim,
Monod, Seignobos, Gustave le Bon'dan tercmeler) den baka baz orijinal
eserler de yaynlanmtr.
lk merutiyet hareketleri ile bal olarak tarih tenkidi fikirlerinin
yaylmas Ahmet Vefik Paa'nn 17 ubat 1863 ') Darlfnun ald vakit
tarih felsefesine dair verdii 44 sayfa olarak ayn sene Hik-met-i tarih ismiyle
nerolunan dersinde ve Sultan Hamidin ktibi Ge-Ienbevizade Ahmet
Tevfik Beyin bu sultan namna tarihte usul mevzuu zerine Hamidet-'l-usul
namiyle 1878 de yaynlad 43 sayfalk kk bir risalesinde kendisini
gsterdi. Arapa gibi franszcay da iyi bilen bu iki zat eserlerinde lbn
Haldun'dan baka Franszlarn tarih felsefesine ve usulne dair nerettikleri
eserlerden de istifade etmilerdir. Her iki mellif yazma menbalardan baka
bir de "cantika, yani ey-i 'atika,, dedikleri arkeoloji'yi ve gazeteleri tarih
menba o-larak kaydetmilerdir. Ahmet Vefik Paa tarih ncesi iin arz
zerinde vaki inklplardan istidlal edileceini anlatmtr. Ona gre (s. 2629) "Tarih ilmi, gemi hadiselerin sebep ve hikmeti zuhurunu, milletlerin
ykseliinin, iniinin ve inkraznn sebeplerini aydnlatarak istikbali dnmeye yol atndan btn ilimlerin en by ve en faydalsdr. Hikmeti
tarihten haberdar olanlar akl mizanna mracaat ettiklerinden efsane ve
safsataya aldanmaktan kurtulurlar ve her devrin fikir cereyanlarnda tenkidi
nazarla nfuz edebilirler. Bunu bilenlerTevrat'-taki 'Amlika ile Amerikay,
sihir ve simya hezeyanlarile Eflatun ve Ib-ni Sina felsefesini kartrmazlar;
gemi hadiselerin neden ve nasl zuhuru meseleleri zerinde durarak kyas
ve tatbikla muhakeme ederler. Zamanmzda elde edilen bu muvaffakiyetler
ihmal edilmee gelmez. Cihann bir kesinde zuhur eden ve fikir hayatnda
r aan byk ahsiyetler dnyann dier ksmlarnda akisler uyandrr,
yahut ayn fikirler ve cereyanlar onun tesirinden baka muvazi olarak zuhur
eder. Din kitaplardan renilen Sleyman Peygamberin Istanbulu nc banisi Yangu lbn Madyan'n 2) muasr olduunu; Zlkarneyn, byk skender
ise, onun Peygamber olmayp luhiyet dvasna kalkan birisi olduunu
tesbit etmek; krk kp iinde Konyada felsefe tedris ettiine dair efsanelerin
mevzuu olan Eflatunun hakiki mahiyetini eserlerin1
) 27 aban, 1279, bk. Trk yl, 1928, s. 103 yine bk: O s m a u E r g i n , Trkiye
Maarif Tarihi, II, sta nbul. 1940, s. 458.
2) istanbulini eski tarihine ait rivayetlerde gelen bu isinin tarihi asl bence me
huldr.

 170
den renmek ne mutlu. Tarih siyas vukaat ve esmi zaptna mnhasr
deildir, o milletlerin kaynamalarn, vukuati azimenin hakik ince
manlarn meydana vuran ve akl ayarna dayanan bir fendir,,. Ahmet Vefik
Paa kendi zamannda makbul olan rasyonalist tarih telkkisini
benimsememi grnyor ')
Gelenbevizade zerinde islm an'anelerin tesiri kuvvetlidir. <firenk
lemasn onunca baka bir lemdir, o bunlarn Msr hiyerogliflerini okuyabildiklerine inanmyor. Zlkameyn'in Himyerli acb olmas muhtemel
deildir, nk Himyerlerin bu kral Arabistan darsna kmamtr.
Zlkarneyn (iki boynuzlu) tabiri Makedonyal Iskenderin resimlerinde ve
sikkelerinde grlen iki boynuzlu apkann hmili olan zattan baka bir ey
olmamaldr. Fakat Gelenbevnin mslmanl bu hakikati kabul etmeye
msaid deildir. O lbn Haldun'un afvr> ve gebelerin casabiyeti>
nazariyesini kabul ettii gibi tarih kaynaklarn tenkidinde esas olarak ta bu
mtefekkirin istidlal nazariyesini geniletmekte iktifa etmitir. Maamafih o
Amerika kefinin, tkuvve'i buhariye ve sey-yle-i barkiye keiflerinin
ehemmiyetlerini tebarz ettiriyor, bu sayede dnya artk tek bir mahalle
eklini almtr. O yunanl Tukydides, Polybios ve Tacitus ve fransz Voltaire,
Montesquieu, ve Gibbons gibilerden haberdardr. Eski insanlarn boylarnn
uzunluu, cc bn cUnk kssalar yalandan, cefr ve melhamede hurafattan
ibarettir. Her hdisenin sebebi tesbit edilmeli. Ona gre Usul tarihte
hezkat msab-bebat ile esbab olduu gibi irfan ve idrak demektir, ve medri
fen dahi budun, bu yzden Usul tarihin bir ilim olarak talim ve tedrisi
muktaz dr.
Herhalde Osmanl ilim adamlar 19. asrn nc eyrein de tarihte usul
hakknda dnmlerdir. Mir Sleyman Paa'da (1836 -1892)J) 1871 de
Harbiye Mektebi talebeleri iin ders kitab olarak nerettii Mebnii-in
kitabnda (cild. 1. s. 133-188) franszca eserlerden ve bunlarn banda ismini
burada tasrih etmedii, fakat Tarih AIem> inde mehazlar listesinin banda
zikrettii C l a u d e F r a n o s Dannon'un Cours d'etudes historiues''inin
ilk cildinden (1842) istifade istifade ettii gibi, kendi itihadlariyle de bulduu
baz fikirleri 6 sa-hifede hlsa etmitir. Ona gre tarih 1) siyas ve meden
tarih, 2) ulum ve edebiyat tarihi, 3) tarihi tabic olmak zere e taksim olu!) Ahmet Vefik Pagann fikir utemi iin bk. O m a n 11 (-~A. D. M o r d m a n n), Sianbul
and das moderne Turkentam, 1877, s. 167.
*) Tercmeihal iin bk. Trk gl, lttanbul 1828. . 319 322; Belleten XII (Ankara 1948), 207
221.

 171 tarih de 1) cihan tarihi 2) ayr devletlerin ve milletlerin tarihi ve 3)

hususi tarih olmak zere tekrar e ayrlr. Son an da, kinci Mahmud'un
tanzimatndan sonraki devri asr hazr tarihi olarak drdnc bir ksm
saylr.
Bir C i h a n t a r i h i yazan tarihi, eline kalemini almadan nce,
devletlerin vekayiini ve bu hadiselerin dourduu neticeleri ve eserleri tesbit
ve cemc edip onlar hakikat-i maddiyelerine ittlac kesbederek, gvenilir bir
hale koyacak, bunlar hakik vaziyetiyle karlatracak kadar iyi bilmek ve
renmek mecburiyetindedir.
Ayr d e v l e t l e r i n ve m i l l e t l e r i n t a r i h i Araplar'da bn al-Ar
tarihi, Trkiye'de Hayrullah Efendi tarihi, Romallar'da Titus Li-vius ve
Tacitus, ingiltere'de Lingar'n tarihi gibi eserlerdir. Byle eserleri yazarken
mverrih bu milletlerin mebdei zuhurundan balayp terakki etmelerini ve
bymelerini, onlarn ahlk ve kaidelerini (yani devletlerin iktisad
vaziyetini) devletlerde ve milletlerde husule gelen byk inklplar, inkiraz
etmilerse yahut bymlerse, btn bunlarn hakik sebeplerini tahkik
ederek hdiseleri adm adm takip etmesi lzmdr.
nur. Siyas

Husus t a r i h ise, Hal seferleri, Fransa byk ihtilli Sultan Selim'in

yahut Kanun Sleyman'n hayal, Afganistan'n tarihi, Kata-rina'nn ve
Napolyon'un tarihi gibi mevzulara ait eserlerdir. Mverrih ihtill ve
inkilplar bahis mevzuu ederken bunun esbab zuhurunu, ve ona taalluku
olan dier meselelerle birlikte, izah etmelidir.
Sleyman Paa tercmei hallerin nasl yazlacan, ilm bir "ter-cmei
hal,, ile "sergzet,, i birbirinden ayrmak icab ettiini anlatmtr. Ona gre,
bu gibi husus tarihlerin menbalar ktkler ve tezkerelerdir. Bunlar
yazanlardan fazla tetkik ve taharriyat beklenmeme-melidir. Onlarn fuzuli
taraflarn mverrih kendisi tesbit edecektir.
lim ve e d e b i y a t t a r i h i , muhtelif ilimlerin ve sanatn, keza gzel
yazlarn zuhur ve inkiaflarndan, keza tedenni ve inhitatndan, tereddd ve
tevesslnden, onlarn muhtelif alarda yaptklar tesirlerden, bahseder.
Ulm ve edebiyat tarihisi her bir mellifin mmare-se-i ilmiyesini temyiz ve
onlar dier limlerin eserleriyle mukayese ve muhakeme edecek ve onlarn
iktidar derecelerini ve ilim tarihindeki mevkiini tayin edecektir. Dierlerinin
ilm eserlerini ve edebiyat ten-kid edebilmek iin zek ve vsat-i fikir sahibi
ve rastg olmak arttr, ilm eserler bitarafne tetkik edilerek onlarn yazld
devirler, o devirlerde o memleketlerdeki ahlk, din ve fikir cereyanlar
tebarz ettirilecek ve fikir hayatndaki inkiaflar neticesinde
kymetini
kaybeden

- 172
eserlerden de bahsedilecektir. Nasl slm leminde Kad Mr (yani Ar al-din
A b h a r ' n i n Kitab al-hikmasine arh yazan Qad Mr al-Maybad) gibilerin
felsefeye ait eserleri bir asr evveline kadar muteber iken imdi felsefe sahasndaki
terakki ve inkiaflar neticesinde Kad Mr'in eseri nazar ve itibardan dmtr.
T a r i h i t a b i ecram-i semaviye, krrei arzin nev nmas, jeoloji,
hayvanat, madin ve saireden bahis eder. Tarih ilminin bu ksmnda mverrih daha
fazla deh ve iktidar sahibi olmak, tabii hdi-' selerin derinliklerine inecek kudrette
bulunmak lzmdr.
117. Sleyman Paann 6 sayfalk olmakla beraber meseleyi tam olarak
kavradn gsteren nciz yazsnn nerinden tam 42 yl getikten sonra, 1913 de
Koprlzade Fuad stanbul'da mnteir "Bilgi mecmuas,, nn ilk saysnda Trk
edebiyat tarihinde usul isminde 52 sa-hifelik bir eser neretti. Kprl bu eserini
yalnz edebiyat tarihi deil, umumiyetle tarih tetkikine dair franszca in !ar eden ve
isimlerini makalesinde (s. 51-52) sayd eserleri, bilhasse Langlois ve Seignobos
bata lmek zere, H- Bourdeau, H. Berr ye Monod'un ve sairenin eser ve
makalelerini okuyarak kaleme almtr. Fakat, Vico'dan "lk felsefe tarihi limi,,
sfatiyle bahis ederken, bu fikrin arktaki mbeiri sfatiy-le bn Haldun'dan bahis
etmemi ve umumiyetle eserinde bn Haldun'un ismini hi zikretmemitir. Kprl
Fuat Aliir Nevayi'nin tam klliyatnn istanbul ktphanelerinde mevcut olduunu o
zaman daha renmemi, Kad Burhaneddin'i slm Ansiklopedisinde msteriklerin
makalelerinden renmi olmakla beraber, Trk Edebiyat tarihine ait balca
kaynaklar saym ve bunlarn intikad yoluyle tetkik edilmesi icap ettiini de
sylemitir.
Ziya G k a 1 p'n Tarih ve timaiyat unvaniyle Yeni Mecmuamda. (1918 N.
52), Emin Ali Beyin de onu mtemmimen Tarihte usul unvaniyle ayn mecmuada
nerettikleri makaleleri, Kprl Fuad ile, benim usul gsteren baz tenkidi
makalelerimiz, merhum Ahmet Refik Bey'in "Tarih ve Mverrihler,, unvaniyle
"Hayat,, mecmuasnda (1928, say 60-63,68,69,71,73) ve Ali Canib Bey'in "Trk
Tarihi iin almalar,, unvanyla ayn mecmuada (1928, No. 80) kan makaleleri,
Dr. kr Akkaya'nn tarihte usuln ayr meselelerine dair kan yazlar (Tarih
ilminin tarihi, 2 cz, Ankara .1938) Trk basnnda tarihte usle ait ayr almalar
serisini tekil ederRusya Trkleri arasndaki yaynlardan Akuraolu Yusuf'un Langlois ve
Seignobos'un "Tarih tetkikine methal,, inden mlhem olarak

1906 da Kazan'da verdii bir konferans mhimdir. Ayni senede Ulm ve

tarih ismiyle 16 sahifelik bir risale eklinde nerolunan bu eser Seig-nobos'un
fikirlerini kendi tarihimize tatbik tecrbesi olmak bakmndan mhimdir.
Akoraolu bu makalesinde Leon Cahun'un, "Asya tarihine methal,, inin
Necip Asm Bey tarafndan tercme ve ikmal edilerek "Trk Tarihi,, ismiyle
nerolunan engiz'e kadarki ksmn ilm usule uygun olarak yazlan bir eser
sfatiyle .ele almak yanllnda bulunmutur.
Akoraolu'ndan sonra Sovyetler devrinde tarih materyalizme dair
rusadan yaplan tercmeler (o cmleden Buxarin'in "Tarih Materyalizm,,
inin B a y m b e t o v tarafndan yaplan ve 1924 de Kazan'da baslan tatarca
tercmesi) den maada edebiyat ve etnografya sahasnda tetkikat iin usul
gstermek maksadiyle zbek, Kazak ve Bakurt ivelerinde mteaddit
makaleler ve brorler intiar etmitir.
Arap leminde Taha Hseyn, Abdullah, cAnnan. Kmil Ayyad ve Satic
Bey gibilerin bn Haldun'un tarih felsefesine dair eserlerinde bu felsefedeki
muasr cereyanlar bahis mevzuu olmusa da modern tarihte usul mevzuu
zerinde kitap yahut risale eklinde mstakil bir yayn yaplmamtr. Kahire
niversitesi Profesr Hamza Tahir Bey'in verdii malmat budur. Fakat
Avrupa terbiyesi gren muasr Arap ulemasndan, bilhassa bugn Kahire
Camiasnda alanlar arasnda Garp metodunu lykiyle kavryanlar
bulunduunu eserlerinden reniyoruz. Bunlardan Prof. Taha Huseyn bir
mslman Arap olduu halde is-lmiyetten nceki Arap fikir ve itima
hayatn renmek yolunda Kur'an zamannn mahsul olan bir tarih vesika
sfatiyle ele alm ve mehaz olarak kullanrken bir garpli lim gibi
davranmtr, Arap ilm mecmualarnda da muasir tarih kavrayn gsteren
ilm tenkidlere tesadf edilmektedir.
iran'da, tarihte usul tamamiyle ihmal edilmi iken, bu defa Tahran
niversite Profesr Doktor Red Ysim tarafndan gJn-i nigri-i tarix
isimli (1316 h. .) bir eser neredilmitir. Ayn zat, 1318 h. . de nerettii
Divan-i Mas'd Sa'd Selmria yazd mukaddimesinde, bu divanda hicr 480510 seneleri arasnda Afganistan'da cereyan eden hdiselerin tarihine dair
malmat istihra etmekle, edeb eserlerden tarih iin nasl istifade edileceini
de gstermitir '). 144 sayfa tutan yn-i
!) Muasr rann ileri gelen ediplerinden olan Red Yasm edebiyatta da eski ran edeb
ananelerini garp sistemi ile ve bir metod esasnda telif etmek yolunda eserler ne-retmitir.
Bunlardan Serbedarlar devrinin filosof edibi bn Yemn Farymad'nin hayat ve eserlerine ait
tetkikat mhimdir. Bk. E. B e r t a 1 s, 0;erk istoriyi persidskoy literatr, Leningard, 1938, s. 187-8.

- 174
n i gar i-i t r x ' inde ise tarihte usuln nazariyat ve felsefesini, mantkla
kark olarak, Iran tarihinden baz misallerle, fakat en ok Berg-son'a
dayanarak, izah etmekle iktifa etmiti ve meselenin amel cihetine
yanamamtr. Bundan baka ilm usulleri tam olarak kavryan ve Avrupa
dillerinde ilm neriyatta bulunan ranllardan S e y y i d Hasan T a q i z a d e
ile Prof. A b b a s l q b a l A ' t i y a n de yazlarnda ird mealinde usule
dair mutalealar serdetmilerdir. (mesel Taqiza-denin 1918-20 de Berlinde
nerettii Kava mecmuasnda Iran destan tarihime dair makaleleri ve Abbas
lqbal'in Tahranda neretmekte olduu Yadigr mecmuasndaki tenkidi
makaleleri bilhassa sene IV. say 3 te Nuvitan-i t~rix-i mu'dir, sene V, say
1-2 de mavzu-li ilm-i l~rTx unvaniyle nerettii makaleleri bu cmledendir.)

EKLER

EK No. 1 Trk Tarihine Ait

Kaynaklar
1
KAYNAKLARI GSTEREN ESERLER
Burada Trk tarihine dair tetkikler deil, ancak ilk kaynaklarn balcalar
saylacaktr. Buna giri sfatiyle de 1) dier slm milletleri tarihine ve Trk tarihine
ait islm yazma menbalarn dnya ktphanelerinde bulunanlarn fihristlerini
sayalm, ilm esasta yazlan bu fihristlerde kitaplar yalnz saylm ve
ktphanelerdeki sra numaralar gsterilmi deil, ayr eserler hakknda (bilhassa
ngiliz ktphanelerinin fihristlerinde) iindekiler saylarak dnyann baka
yerlerinde nshalar varsa, onlar eser hakknda tetkikat yaplmsa onlar gsterilerek
mufassal malmat verilmitir.
Bunlardan sonra sra ile 2) Umum Trk tarihine dair kaynaklar, 3) Bat Trk
tarihine, 4) Dou Trk tarihine, 5) Hindistan Trkleri tarihine ait kaynaklar, 6)
Haltercmesi kitaplar, 7) Tarih corafyaya ait kitaplar ve Seyahatnameler ve 8)
Mracaat kitaplar saylacaktr. imdi de fihristlere gaelim:
NGLTEREDEKI YAZMALAR iin: Catalogus codicum manuscrip-torum
orientalium qui in Museo Brifanico asservantur, London, 1846, arab yazmalarn
fihristidir, 452 folio sahife. C h a r l e s Rieu, Supp-lement to the Catalogue of Arabic
mansuscriptes in the British Museum, London, 1869, p. 936. C h. R i e u , Catalogue
of Persian Mss. in the British Museum, vol. I, 1879, vol. 11, 1881, vol. 11/, 1883; Iran
edebiyat eserlerine ait en gzel ve ok byk dikkatle tertip edilen bir eserdir. Ch.
Rieu, Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum,
London, 1895. Ch. R i e u , Catalogue of the Tur-kish Manuscripts in the British
Museum, London, 1888. Otto Loth, Catalogue of Arabic Mss. in the library of ndian
Office. London, 1811. H e r m a n Ethe, Catalogue of Persian Mss. in the Library
of indian

 177 Office, I, Oxford, 1903, 1632 sahife; vol. II, Oxford, 1937, 1374 sahife. H e r m a n
Ethe and E d v v a r d S a c h a u , Catalogue of Persian, Tur-kish, Industani and
Pushtu Mss. in the Bodlean Library, vol. I, Oxford, 1889, 1150 sahife, bu da ok
mkemmel bir eserdir. E. Brovvne, A Catalogue of the Persian Mss. in the library of
the University of Camb-ridge, Cambridge, 1896. E. B r o w n e, The Persian Mss. of
the late of Sir Albert Houtum-Schindler (Journal of the Royal Asiatic Society, octob.
1917 ). R. N i c h o 1 s o n, A discriptive catalogue of the oriental Mss. belonging to
the late E. Brozvne, Cambridge, 1932. A. M in g an e, Catalogue of the Arabic Mss.
in the John Rylands library at Manch-ester, Manchester, 1934. 1182 sahife.
Fransa iin: De SI a n e, Catalogue des Manuscrits arabes de la Bibliotheque
Nationale, Paris, 1883 1898. (820 sahife). E. B l o c h e t , Catalogue des
Manuscrits persans de la Bibliotheue Nationale, t. I, Paris 1905, (412 sahife), t. II,
Paris, 1912, (334 sahife).
Almanya iin : A h 1 w a r d, Verzeichnisse der arabischen Hss. der
kniglichen preussischen Staatsbibliothek zu Berlin, 10 byk cild; c. I, (1887). 414
s.; c. II. (1889). 686 s.; c. III. (1891). 628 s., c. IV (1892). 562 s.; c. V. (1893), 646
s.; c. VI. (1895). 628 s.; c. VII. (1895). 808 s.; c. VIII. (1896). 462 s.; c. IX. (1897),
618 s.; c X. (1899), 596 s.; W. P e r t s c h , Verzeichnis der persischen Hss. der
kn. preussischen
Staatsbibliothek zu Berlin, Berlin 188. (_________s ). W. P e r t s c h , Verzeichniss der trkischen Hss. der kniglichen preussischen Staatsbibliothek zu Berlin
1899 (584 sayfa). P e r t s c h , Die arabischen Hss. der Her-zoglichen Bibliothek zu
Gotha, 5 cild, 1878-92. P e r t s c h , Die persischen und trkischen Hss. der Her
zoglichen Bibliothek zu Gotha, 1859. J' Au-mer, Die arabischen Hss. der Hof-und
Staatsbibliothek in Mnchen, Mnchen, 1866. Ayni mellif, Die persischen Hss. et.
c. in Mnchen, 1866. Yine, Verzeichniss der orientalischen Hss. der Hof-und
Staatsbibliothek in Mnchen (arabi, farisi ve trki yazmalar beraber), Mnchen,
1875. Avusturya iin G. F l g e l , Die arabischen, persischen und trkischen Hss.
der Hofbibliothek in Wien, 3 cild: I, 1865 (734 s.); II, 1865 (614 s.); III, 1867 (654
s.) Alb. K r a f t , Die arabischen, persischen und trkischen Hss. der kniglichen
Orientalischen Akademie zu Wien (imdiki Konsularakademie mektebinin
yazmalar), Wien. 1842.
Hollandadaki yazmalar iin: D o z y - Y o n g - D e G o e j e - H o u t s - m a,
Gatologue codicum orentalium Bibliotlicae Academiae Lugdino Ba-tavae. 18511877 seneleri arasnda alt cild olarak baslmtr.
Tarihte Usul

F. 2

'
178
Bunlardan maada Almanyada Leipzig ve Hamburg, Italyada Roma ve Vatikan
spanyada Eskoryal ktphanelerinin, keza K. Z e t t e r - s t e e n tarafndan tertip
edilen Uppsala ktphanesindeki arab, faris ve trk yazmalarn gzel tavsiflar
vardr.
Rusya'ya gelince burasnn ark yazmalar itibariyle en zengin hazinesi olan
Petersburg Musea Asiatique ktphanesi iin muntazam bir ark yazmalar tavsifi
neredilmitir; yalnz Dorn ve Salemann'lar tarafndan Rus Ulum Akademisinin
Bulletin lerinde (1888 e kadar Melanges Asiatiques ayr basmlarnda) ayr
makaleler halinde fihristleri verilmitir. Dier Rus ktphanelerinin ark yazmalar
iin: B. Dorn Catalogue des manuscrits et xylographes\orientaux de la Bibliotheque
Im-periale Publique de St. Petersburg, 1852, B a r o n V. R o s e n , Les manuscrits
arabes de l'Institue des Langes Oriantales du Ministere des Affaires Etrangeres,
Petersburg, 1877; B a r o n V. Rsen, Les manuscrits persans de l'nstitut des Langes
Orientales, Petersburg, 1886 (370 sahife). ark memleketlerinden ancak Hindistanda
Bankipor ktphanesinin yazmalar iin ok mkemmel ve mufassal tavsif
kataloglar baslmtr : E. Den i son Ross and M a v l a v i A b d u l m u q t a d i r ,
Catalogue of Arabik and Persian manuscripts in the Oriental Public Librar'y at
Bankpore, ilk cildi 1908. 1939 senesine kadar 23 cild kmtr. stanbul
ktphanelerinin, Tahranda Meclis, Mehedde Ravda ktphanelerinin ancak kitap
melliflerinin isimlerini muhtevi sade fihristleri tab edilmitir; mamafih Kahire Hidiv
Ktphanesinin fihristinde bazan faydal malmat ta ilave edilmi bulunuyor.
stanbul ktphanesindeki yazmalar iinde T. Horn. H. Ritter, Max Krause, O. Spies,
ve saire alman msteriklerinin ayr makaleleri olduu gibi, Maarif Vekaleti
tarafndan tesis edilen tasnifi ktp komisyonuna mesaisi de yava yava kmaa
balamtr. 1962 ylna kadar, stanbul Ktphaneleri tarih corafya yazmalar
kataloglar unvan altnda 11 fasikl km bulunmaktadr.
Avrupada ve arkta baslan ark eserlerinin fihristini Z e n k e r 1846-61
senelerinde Bibliotheca Orientalis ismiyla iki cild olarak neretmi; sonra Halil S erk
is al-Kutub al-Matbuca al-^Arabiya ismiyle Msrda iki byk cildde matbu arab
eserlerin fihristini neretmitir. Matbu frrs eserler iin bunlarn British Museum'da
mevcud bulunanlarnn E d w a r d Edwards tarafndan bastrlm olan fihristleri
Catalogue of the Persian printed Books in the British Museum, London, 1922, 968
sahife tekil eden byke eserdir) tavsiye edilebilir. Trke matbu eserler iin: Mill
Ktphanede mevcud arap harfli Trke kitaplarn muvakkot katolou 2 cild, 1735
sahife, 1964 1968 Ankara.

 179
Arapa kaynaklar iin balca rehber: C. B r o c k e l m a n n , Gesc-hichte der
arabischen Literatr, ilk tab (Grundausgabe, ksaltma ile GALG), 1 cild, Weimar,
1898, 1902: ilveleri (Supplementbnde, ksaltma ile: GALS) 3 cild, Leyden, 19371939.
Farsa kaynaklar iin ba rehber: C. A. S t o r e y, Persian Literatre, a biobibliographical survey, iki cild London, 1927 1958 London. (ksaltma ile: PL).
2
16. ASIRDAN NCEK UMUM TRK TARHNE
AT KAYNAKLAR
(slm kitaplarn hangi dilde olduu parantez iinde <4=arapa; F=fara;
r=trke diye gsterilmitir.)

1) Eski Trk tarihine dair in kaynaklar'nn umum bibliog-rafisi iin W.

E b e r h a r d , inin imal komular, Ankara, 1942.
2) in kaynaklarnn en eski zamanlardan 12 asra kadarkilerin toplu hulsas
H y a c i n t h ( Y a k i n f ) - B i u r i n , Sobranye svedenyi o narodax obitavix v
Sredney Aziyi v devneyiye vremena, Petersburg, 18501851, 4 cild. Bu eser,
transkripsiyon ve isim kraeti hatalarna ramen, en zengin bir toplamadr.
3) J. D e g u i g n e s , Histoire Generale des Huns, des Turcs, des Mongols et
des autres Tartares Occidentaux, Paris, 175658. 5 cild. Hseyin Cahid Bey
tarafndan trkeye evrilmi. Trklere ait in kaynaklar bu eserde de toplanm ise
de artk eskimitir; fakat Hya-cinth'de Rus harflerile yazlan isimlerin okunmasnda
Deguignes'den istifade edilir.
4) F. H i r t h , The Story of Chang-Kien, China's piooner in Wes-rem Asia
(Journal of the American Oriental Society, XXXVII, 1917).
5)

De G r o o t , Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, Berlin 1921.

6). Wylie, Notes on the Western Region, Appendix to The Juor-nal of

Anthropological Institut vol. X, XI, London, 18812.
7a) E. C h a v a n n e s , Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occi-dentaux,
Petersburg, 1903.
7b) Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur geschichte der OstTiirken (T'u-ke), II cild, 1958 Wiesbaden.
8) Ortaalar iin Dr. E. B r e t s c h n e i d e r , Mediaeval Resear-ches from
Easiern Asiatic Sources, London, 1888, iki cild.

- 180
Ayr devir ve sllelerin tarihine dair in kaynaklarndan umum Trk ve
Mool tarihi iin mehaz olmak zere u eserler bata gelmektedir:
9-10) En eski devirlere <\A ksmen tarih ve ksmen destan mahiyette
olan u king ve e king M. . 9-6 asrlarda tertip edilmitir, L e g g e (18651871) C o u v r e u r (18961897) tarafndan tercme ve neredilmitir.
11) Tso-uan, in'in M. . 722 450 seneleri arasndaki tarihine
dair eser ayni Legge (1872) ve Couvreur (1914) tarafndan tercme ve
neredilmitir.
12) e-ki "Tarih hatralar,, inin mebdeinden M. . 1. asra ka-darki
tarihine dair, S s e - m a T s ' i e n tarafndan M. . 80 senelerinde telif ve tertib
edilmitir. Bu byk eserin bir ksm E. C h a v a n n e s tarafndan tercme
edilerek Les Memoires historiques de Se-ma Ts'ien ismi altnda 5 cild olarak
1895 -1905 te neredilmitir.
13) Ts'ien-Han u "lk Han sllesi tarihi,, P a n - k u (l. miladi 92. de)
tarafndan telif ve P a n ao (ol. m. 102) tarafndan ikml edilmi; ingilizcesi
H. H. Dubs, The history ofihe Formere Han Dyn-asty, Baltimore, 1938.
14) Heou-Han u "ikinci Han slalesi tarihi,, Fan Ye (l. m. 445); garb
dillerine tercme edilmemi, yalnz E. C h a v a n n e s , Les pays d'Occident
d'apres le Heou-Han chou (T'oung pao 1907) de baz paralarn neretmitir.
15) San-kuo e, " sllenin tarihi,, 'en eou (l. 297) telifi; hla
tercme edilmemitir.
16) Tsin u, "Tsin sllesi tarihi,, (mild 3-4. asr) Fa ng H i-u a n -1 i
n g idaresinde m. 645 te telif edilmi; hla tercme edilmemitir.
17) Song u "lk Song slalesi (420- 478) tarihi,, e n - Y a o tarafndan
488 de telif edilmitir; hla tercme edilmemitir.
18) Nan- Ts'i u, "orta Ts'i sllesi (475-502) tarihi,, Siao T s e u h i e n ' u n telifidir; tercme edilmitir.
19) Leang u, " Leang slalesi (512-556) tarihi,, Yao Ki en tarafndan
telif ve 633 te ikmal edilmi; tercme edilmemitir.

'en u, " 'en sllesi (557 - 588) tarihi tereme edilmemitir.

21) e-Iieou kuo kiang yu e, Cinde Trkler tarafndan kurulan alt
slalenin tarihi, Hong L e a n g e tarafndan muhtelif kaynaklar20)

- 181
dan alnarak yazlm, Des M i c h e l s tarafndan franszcaya tercme edilmitir. (
Historie geographiaue de seize royaumes fondes en China par les Tartares, Paris,
1890.
22) Wey u, "imali Wey (yahut T'opa = Tafga) slalesi (386-550) t arihi,,
Wey eou tarafndan 551-4 te telif olunmu.
23) Pey - Ts'i u, "imal Ts'i sllesi (550-577) tarihi,, 620-36 arasnda L i P a
y - Y a o tarafndan kaleme alnmtr; tercme edilmemitir.
24) Suey u, "Suey sllesi (589-618) tarihi,, Wey-eng idaresinde 629 da
tertip edilmi ve paralar E. C h a v a n n e s ,n garb Gktrklere ait eserinde
neredilmitir, tam tercmesi yoktur.
25) Kieu rang u, " Tang sllesi (618-907) nin eski tarihi, 945 te Lieu Hiu
tarafndan ikmal edilmitir.
26) Sin T'ang u " Tang sllesinin yeni tarihi,, N g e u - Y a n g Sieu ve Song
K'i tarafndan yazlm ve 1060 da ikmal edilmitir. in annallerinin en mkemmeli
olan bu iki eser C h a v a n n e s , Parker ve H y a c i n t h - B i u r i n gibilerin
eserlerinde istifade edilmi, tam tercmesi hal yaplmamtr.
27) T'ang huey yao, Tang sllesi devrinin idare ilerine dair vesika klliyat,
950 de Wang P ' u tarafndan telif olunmutur, tercmesi yoktur.
28) Kieu Wu-tay e, " Be slle (907-960) nin eski tarihi 973 te Siue Kiu
eng tarafndan telif edilmitir.
29) Sin Wurtay e, " Be sllenin yeni tarihi 1072 de Negu Yang Sieu
tarafndan telif edilmitir. Hla tercme edilmemi olan bu iki eserden
C h a v a n n e s T'oung Pao, 1916 da istihralar yapmtr.
30) Ts'eu-e t'ong-kien, eski sllelerin umum tarihi. Bu eser Song
slalesi -zamannda 1084 te S s e u - m a K u a n g tarafndan tertip ve
1119 da filosof u-Hi tarafndan tevsi edilmi geni bir umum ta
rihtir ki, fransz alimi M a i l l a ' n n 1777-85 nerettii 7 cildlik umumi
in tarihi (Histoire generale de la Chine) ne esas olmutur.
31) Song e, "Song slalesi tarihi,, ki Mool prensi T'o-t'o idaresinde 1343-45
seneleri arasnda tertip edilmitir; tercme edilmemitir.
32) K'i-an kuo e, " ktay (Leao) sllesi (916 1115) nin tarihi,,. 1250 de Ye
Long-Li tarafndan tertip edilmitir.

 182
33) Leao e, ayni sllenin zikri geen Mool prensi T' o -1' o ida-

resinde toplanan bir komisyon tarafndan 1343-45 arasnda tertip edilen

mufassal tarihidir. Her iki eser daha tercme edilmemitir.
34) Kin e, "Kin (yahut Crit) sllesi (115-1234) tarihi ayni Mool
prensinin idaresinde ayni senelerde vcuda getirilmitir. Tercmeleri daha
yoktur. Yalnz Manu dilinde yazlan Kin sllesi tarihlerinden biri H. A. von
G a b e l e n z tarafndan 1877 de Petersburgda almanca (Geschichte der
grossen Liao), dieri G. De H a r l e z tarafndan 1887 de franszca olarak
(Histoire de Vempire Kin) neredilmitir.
35) Yunan e, "Yunan (yani Cengiz oullar, Mool hanedannn Cinde
hkimiyeti devri (1234-1369) tarihi,,, Song Lien idaresinde bir komisyon
tarabmdan 1369 da yazlmtr. Bu eserin Cengiz ve onun drt halefi, drt
kaana ait ksmlar H y a c i n t h - B i u r i n tarafndan hulasaten rusaya,
Cengiz Hana ait ksm F. E. A. K r a u s e tarafndan almancaya tercme
edilerek neredilmitir.
36) Yuan e ki e pen mo, bir dier Yuan tarihi, Ming sllesi 'en
P a n g - a n tarafndan tertip edilmitir. Daha tercme edilmemitir.

Bu in kaynaklar cince olarak matbudurlar ve Avrupa ktphanelerinde

bulunurlar. E. C h a v a n n e s , Otto F r a n k e, F. F r i z t h gibi sinololar
in tarihine ait eserlerini bunlardan istifade ederek yazmlardr; fakat
stanbul ktphanelerinde bu ana kaynaklar ksmen bulunuyorsa da trk
tarihine dair ihtiva ettikleri zengin malumat da dilimize hi evrilmemitir.
37 - 38) in kaynaklar hakknda umum malumat veren eserler s-fatiyle
de E. H a u e r, Dit 24 Reichsannalen der Chinesen ( Mitteilungen des
Seminars jr orient- Sprachen, t. 27-27, 1924) ve E. H a e n i s c h ,
Chinesische Ceschichtsliteratur (Ostasiatische Zeitschrift, 10, 1922) zikredilmelidir.
Eski Trk kaynaklar ndan en mhimi kitabeler ve sanat eserleri dir.
Kitabelerin banda Orhon ve Uygur yaztlar gelmektedir. Bunlar:
39) H s e y i n N a m k O r k u n , Eski Trk Yaztlar, istanbul, 193641. 4 cild.
40) W. R a d 1 o f f ve M a 1 o v Uigurische Sprachdenkmler, Leningrad

1928.

41) F. W. K. Mller, Uygurica, 4. cild. Berlin, 1908,1910,1920,1931.

- 183 42) B a n g - R a c h m a t i - G a b a i n , Trkische Turfan Texte, 5 cz.

Berlin, 1929-1934.
Sanat eserleri iin:
43) A. v. Le Coq, Chotscho. Berlin 1913. Buddhistische Sptan-tik in
Mittelasien, cild. I - III, Berlin, 1924; c. IV, 1925; c. V, 1926. c. VI, 1928.
44) A. S tein, Ancient Khotan, Oxford, 1907.
45) A. S tein, Serendia, 5 cild Oxford, 1921.
46) A. S tein, Innermost Asia, 4 cild Oxford 1928.
Eski Trk, skit ve sair kavimlere ait eski Yunan ve Ltin kaynaklar nn
kaytlar
47) E. M i n n s , Skythians and Greeks, Cambridge, 1913 de gs
terilmitir.
Bizans kaynaklarndaki kaytlar iin:
48) K. D i e t r i c h , Byzantinische Quellen zur Laender-und Vlker-kunde (515 Jh.), Leipzig, 1912, 2 cild.
49) G. Mor a v e s i l e , Byzantino-turcica, Berlin 1958,2 cild.
Eski Trk destanlarndan:
50) Han nme (F), 17 asrda Buharada I ma m isminde bir zbek tarafndan
farsa olarak yazlan bu eski Trk destannn yazmas Prof. Mkrimin Halil Yna'in
ktphanesinde. (HAN NME)
51) Ouz Nme (F), llhanler zamannda tesbit edilen eski Ouz destanlar,
Reideddin,
Cmi't-tevrih'mm
ikinci
cildinde
(OUZ-NAME
REDEDDN)
52) Ouz Nme'nin uygurcas, 13 asrdan W. Bang-R. Rachmati, Ouz Han
Destan stanbul, 1940 (Ouz Name uygur).
53) Gktrk - Hazar rivayetlerinin bibliografisi iin bk. Z. V. To-gan. Ibn
Fadlans Reisebericht, s. 381, 313.
54) Eski Trk Cami i Azam rivayetleri . a r a f - e dd i n Y a z d , - Zafernme, mukaddime, stanbul, Umum Ktphane nshas. N. 4975, vr. 15 v. d. ve Xo
n d e m i r Habb- ' s-siyer, Bombay tab, III, s. 2.
55) Dier eski Trk rivayetleri ve lisan kaytlar iin M a h m u d K a g a r ,
Diyn- lugt-i ' t-trk, arapas, 1918, 3 cild; trke Besim At alay tercmesi ve
faksimile 1940-44, 5 ciid.

 184

sln kaynaklar:
Trk tarihi iin istifade edilecek umumi islm tarihi vakanuvisleri :
56) Ahmad bn Yahya al-Balzir, (l. 897) Futh al-buldan (A) Liber
expugnationes regionum, ed. M. De Goeje, Leiden, 1866 (BALA-ZUR, LEDEN)
Bu basmdan yaplan Msr basm da var, fakat De Goe-je'nin haiyeleri
tayyedilmitir.
57)
A h m a d bn A b i - Y a c q b bn a l - V z i h a l - Y a q b i
(l. 897), TSrx Ibn-i' 1-VH (A) Ibn Wadhih Historiae, ed. H o-u t s m a , Leiden
1883, 2 cild (YAcQBl, TRX).
58) Ibn A c s a m a 1 -K f (l. 920), Kitab al Futh (A), arapa aslnn ilk
cildi Yezid bn Muaviye'ye kadar Gotha ktphanesinde N. 1592, 2 ve 3. ciltlerinin
yegane nshas Topkap saraynda N. 2956, de bulunmaktadr, 2 cild. Eksik olan
bataraf M u h a m m a d bn Ahmad a l - H a r a v tarafndan yaplan ve Hseynin
ehadetine kadar gelen farsaya tercmesinde 1303 te Bombay'de baslmtr.
59)
M u h a m m a d bn C a r ' i r a l - T a b a r (l. 932) Trx-u'lumam va cl-mulk (A) Tabari's Annales, ed. M. De G o e j e Leiden, 1879-1901, 3
seride neredilmi, "serie I 3131 sayfa; "Serie II 2017 sayfa; "Serie' III,, 2561
sayfa. (TABAR, LEDEN) Bu eser hicr 302 ye kadarki vakayii ihtiva eder; hicr
291-320 seneleri cArib bn S acd a 1-Q u r t u b l tarafndan ila ismiyle zeyl edilmi
ki Leiden basmna eklidir. 302-360 seneleri Sabit bn S i nn, tarafndan; 360-448
Hill a 1-bi2 tarafndan; 448 478 seneleri bunun olu M u h a m m e d bn Hill
G a r a l - N i c m a tarafndan ^Uyn-u'l-tavrix ismiye bir kitap eklinde
zeyledilmitir. Tabar Leiden tab aynen Msrda 12 cild olarak baslm, fakat De
Goeje'nin haiye ve ilveleri tayyedilmitir. isimler fihristi de yoktur.
60)
A b - c A l i Muhammad a l - B a l c a m (l. 996) Tarcuma-i
TabarT (F), Taberlnin farsa tercmesi. Ktphanelerimizde ok eski yazma
nshalar (ezcmle Edirnede Selimiye Camii ktphanesinde N. 1570) vardr.
(TABAR-BALCAM); franszca tercmesi, Chronique de Ta-bari traduit sur la
version persane de Balam par M. H. Z o t e n b e r g f , Paris, \blA (TABARZOTENBERG) en iyi nshalara dayanmaktadr.
61) CA1 i bn H u s a y n a I - M a s c d (l. 95?), Murc-u '-zahab va
ma'adin-u 'l-cavahir (A). Zamannda byk seyahatler yapm Arabistan, iran ve
Horasandan baka Msrda ve Hindistanda bulunmu, hristiyan ve yahudi limleriyle
bizzat temasta bulunup beer tarihine

- 185 ve corafyaya dair ou bize kadar gelmiyen sistemi eksik bir ok eserler yazm
olan Mascdi'nin bu eseri P a v e t - d e - C o u r t e i l l e v e B a r b i e r de
M e y n a r d tarafndan 1861-77 de 9 cild olarak arab metin ve franszca tercmesi
birlikte neredilmi Les prairies d'or, Paris 1861-1877) ayr cild halinde ve tbn-u '1Air'in hamiinda Msrda da baslmtr.
62) Abu- Al A h m a d b n - u M i s k i v a y h (l. 1029) Taccf-rib-ulumam va ta qub-u l-himam, (A). Hicretin bandan 369 a kadarki havadisi ihtiva
eder. 6 cilddir. Bataraflarn da ihtiva eden tam yazma nshas Ayasofya, N. 31163121; Bunun bandan, c. I. (h. sene 37 ye kadar), c. IV (h. 284-326), c. V. (h. 326369) Ayasofya nshasnda faksimle olarak Caetani tarafndan Gibb Memorial old
series de; 295 senesinden sonraki ksm, c. V (295-329 seneler), VI (329-369) 19141915 te Msrda baslmtr. Buna A b - u c c M u h a m m a d a l R u z r v ' nin h. 369-388 seneleri havadisini ihtiva eden zeyli ile Hill albFnin 393 e kadar oian zeyli 1916 da Amedroz ve Margoliuoth'un ingilizce
tercmeleri ile birlikte The Eclipsc of the Abbasid Caliphate unvanyle, son cildi
fihrist ve ilaveler olmak zere 7 cild olarak neredilmitir. V ve VI cildlerin
faksimilesi de 1909-1917 de Gibb Memorial Series, VII olarak neredilmitir.
63)
M u t a h h a r bn T h i r a ! - M u q a d d a s , Kitb-u l-bad'i va'l-tarix (A). 966 senesinde Samanler devrinde Bst'de yazm, tarih ksm 350 h.
(961 m.) hdiseleri ile bitiyor. Medeniyet tarihine, Trklerin akidelerine, rf ve
detlerine dair verdii malmat bakmndan mhimdir. Arab metni ve franszca
tercmesi C l e m e n t H u a r t tarafndan 5 cild olarak neredilmitir (Le Livre de
la creation et de Vhis-toire, Paris, 1899-1916).
64) cIzz-u al-dn b n - u 'I-A. r (l. 1231), Al-Trx-u 'l-k-mil (A). H. 628
senesi sonuna kadar gelen ve h. 302 ye kadarki ksm Tabar^den hulsa olmak zere
yazlm bulunan bu vakayiname C. T o r n b e r g tarafndan 1851-76 senelerinde
Upsala ve Leyden^de, son cildi isim fihristleri olmak zere, Ibn al-Athir Chronicon
quod Perfec-tissimum inscribitur unvaniyle 13 cild olarak neredilmi, bu tab zerinden 1301 (1883) ten itibaren Msrda da bir ka defa baslmtr.
65)Caml-u'I-dn Ab-'l-Farac al-Cavz(l.
1200),
K i t b - u l - Munt a z am va mu l t a q at - u ' /- muit azam,
(A) H.
585 m. 1156 e kadarki havadisi ihtiva eder (kymeti iin bk. CBrock e l m a n n , Gal. Suppl. I, 915). TabarPnin devam olan ksm
10 cild
olarak 1354=1935 te Haydarabadda neredilmitir.

- 186
66)
a m s - u ' 1 - d n Y s u f b n Q z o l i , S b t - u bn-i'lC a v z (l. 1267) Mir'St-u 'l-zamn fi tarix-i 'l-ayn (A). (Bk. C.
B r o c k e l m a n n , GAL, I. S. 589) Trk tarihine dair ok kymetli malmat ihtiva
eden bu eserin yazma nshalar Esad Efendi, N. 2141, Ayasofya N. 3410-3412,
Topkap Saraynda ve Evkaf Mzesinde (N. 2136) vardr. Bu eserin bir muhtasar
redaksiyonunun h. 499-654 senelerine ait ksmlar faksimile olarak J. R. J e w e t t
tarafndan ikago'da 1907 de neredilmitir. Buna zeyl olarak Q u t b - u '1-din Ms
a l - Y n i n (l. h. 7 26, 'm. 1326) nin nshalar: Feyzullah Efendi, N. 282,
Evkaf Mz. 2135, tam nshas Topkap sarayndadr). Ve a m s-u '1-din
M u h a m m a d bn i b r a h i m a l - C a z a r 'nin (Cav-hir-u 'l-sulnk, 689
699 seneleri vakayini ihtiva eder, Paris, N. 6739 da 72638 seneleri vakayii
Kprl ktphanesinde N. 1307 de. Topkap saraynda tam nshas vardr) eserleri
vardr. Sib{-u lbn-i '1-Cav-z'nin eserinden h. 400521 senelerine ait ksm daha
nce Recueil des historiens des Croisades, t. III de neredilmiti.
67) a m s - u '1-din M u h a m m. a d b n U m n b n Q a y-m z a l Z a h a b a l - T u r k m n i (l. 1348). Tarix-i duval-i 'l-Islam (A), 21 byk
cild, h. 700 senesine kadar gelir. Kendi el yazmalarndan c. 2, 58, 11, 12, 18-21
Ayasofya, N. 3005-3016; Paris N. 2072. Topkap, N. 2910; Kprl, N. 1079.
1948 de Msrda baslmaya baland, Keza bu mellifin, ayrca Kitab-u 1 bar fi
axbar- man abar nam eseri vardr (Bayezid Umumi, 5015), h. 740 senesine kadar
gelir. Buna yazlan zeyillerden a m s-u ' I - d i n M u h a m m a d a l S a h v (l. 1500) nin Vaclz-ul-kalam (i 'l-zayl-i 'ala duval-i 'l-islam, h. 745
900 seneleri havadisini ihtiva eder, nshas Kprl, N. 1045. Hulsas, yine baz
ilvelerle Al-tbar fi axbar-i man'abar, Veliyeddin Ef. N. 2449; Kprl, N. 1048.
Zehebinin eserleri iin bk. C. B r o c k e l m a n n , GAL, II. G. 147, S, 45-6. ve J.
d e S o m o g y i, d. JRAS, 1932, s. 82555.
68) 1 s m 1 I b n - u M - K a r a 1 - D i m a q (l. 1372), Al-Bidaya va
'l-nihaya, (A) h. 737/m 1337 ye kadarki vakayii ve vefi-at ihtiva eder, 14 cild,
1338/1939 da Msrda basld. Eser iin bk. C. Brockelman, GAL. II, G. 49, S. 48.
69)
M u h a m m a d bn k i r a l h-u'1-din a l - K u t b
(l. 1363), Uyn-u,l-tavdrix (A), h. 760/m. 1359 senesine kadarki slm tarihi
vakayiini ihtiva eder, en ok bn Kasir'den alm, 6 cild; baz nshalar 21 cilde
ayrlm. Yazmalar: Topkap Saray, N. 2922;

 187 Feyzullah Ef. N. 1485-95; Fatih N. 4441, Amuca Hseyin, N. 363; Kprl, N.
1121. Mellif ve eserleri iin bk. C. B r o c k e l m a n n GAL. II, G. 48, S. 48.
70) CAI bn A n c a b T c - u ' 1 - d n l b n - u ' l - S c a l - X z i n (l.
1275), Al-Cmic-uLmuxtaar fi unvan- 'l-l~rix va 'uyn-i 'l-t~rlx va ^uyn-i'lbaar (A) ; h. 656, m. 1258e kadarki vakayiin tarihi; 10 cild. Bunun m. 595606
senelerine ait 9. cildi 1934 de Badadda Sryan Katolik matbaasnda baslmtr.
71)
A b - ' l - F a r a c G r i g o r i s 1 b n - u ' 1 -c b r =G r e gor i
u s Bar H e b r a e u s (l. 1286 Maragada), Malatyal yahudi tabibi, sonra hristiyan
ve Ya'kubilerin metropoliti olmu, 22 sene Hlagnn yannda Meragada bulunmu
( B r o c k e l m a n n , GAL. I, G. 349, S. 591 ) 1292 senesine kadar gelen bir
sryani kroniki yazm, Makte banut zabne=Chronicon Syriacun, P a u l
B e d j a n neri, Paris, 1890. imdi Trk Tarih Kurumu tarafndan neredilmitir.
72) Ayn mellifin dier eseri Trix-u muxtaar-i,l-duval (A), teki sryani
eserlerinin baz ilvelerle arapa hulsasdr. 1663 te Oxfordda ltince tercmesiyle
birlikte E. P o c o c k e tarafndan neredilmitir. (Historia orientalis autore AbulPharagion); 1890 da Beyrutte de neredilmi, Trklere ait ksmnn
e r e f e d d i n Y a l t k a y a tarafndan yaplan trke tercmesi 1941 de
Trk Tarih Kurumu tarafndan neredilmitir.
73) Malik-u ' 1 - M u a y y a d c l m d - u ' l - d i n I s m a c i l A b ' 1 - F i d (l. 1331, Hama hkmdar, bk. C. B r o c k e l mann, GAL, II, S. 44
45), Kitb-u. 'l-muxtaar fi axb~r-i 'l-baar (A). bn al-Asiri hulsas gibidir,
fakat mteaakib seneler iin orijinal ve mhimdir. Kitabn ilk ksm F 1 e i s c h e r
tarafndan arapa metni ve ltince tercmesi ile 1831 de Leipzig'de (Abulfedae
Historia anti-islamici); ikinci ks m J. R e i s k e v e j . Adler tarafndan arab
metni ve ltince tercmesi 5 cild olarak 1789 1794 Copenhag'da (Abulfedae
Annales Muslimici arabi) neredilmitir. Yalnz arapas 1286 (186970) de
Istanbulda, sonra defaetle Msrda baslmtr. Arapa aslnn mellife yakn
zamanda yaplan ok gzel ve tam nshas Fahri Bilge Beyin husus ktphanesinde
bulunmakta idi.

Ayr sllelerin ve devirlerin tarihlerinden

74) A b S a c I d c A b d - u 'I - H a y b n Z a h h k a 1 - G a rd z , Zayn-u 'l-axbar (F). h. 440/m. 1040 de yazlm, 1040 e kadar

- 188
Halifelerin, bilhassa Horasann tarihi. H. 903/m. 1500 de yazlan nshas
Cambridgede (King College library, N. 213); h. 1296/m. 1782 de yazlan dier
nshas Oxford'da (Bodlean, Cod. Ouseley, 240) bulunmaktadr. 418 sayfa tutan bu
eserin Trklere ait ksm V. Bar th ol d tarafndan 1897 de (Otel o poyezdke v
Srednuyu Azya, d. Memoires de iAcademie des Sciences de Petersburg, VHIe serie,
cim. hist. phil. vol. 1. N. 4, s. 78126), Horasan vakayiine ait ksm M i r z a
Mu-h a m m a d X a n Q a z v l n i tarafndan 1315/1937 de Tahranda neredilmitir.
75) M uc m al -u ' t - t a v S r I x v a ' l - q i a (F), h. 520/m. 1126 da Seluklu
Sencer namna asl Hemedan Esedabad'ndan olup sfahanda Seluklular hizmetinde
bulund:v anlalan ismi mehul bir zat tarafndan yazlmtr. Seluklu ve sair rk
hanedanlar tarihinden baka eski ran ve eski Trk tarihi bakmmdan fevkalde bir
emniyeti haiz eserdir, (bk. Z. V. T o g a n, Ibn Fat'lans Reisebericht, 3126); h. 813
te yazlan Paris nshas zerinden Melik- '-uar Bahar tarafndan 1940 ta Tahranda
neredilmitir. Eserin h. 751 de yazlm dier bir nshas merhum Fuad Kprl'nn
hususi ktphanesinde bulunmaktadr.
76) Ab Nar M h a m m a d b n A b d - i ' 1 - C a b b r a l cUtb (l.
1036), Tr~ix-u 'l-yamn (A); Gazneli Mahmud'un tarihi, 409 a ka-darki vakayii
ihtiva eder. Nih al-Carbdiqni tarafndan yaplan ksaltlm farsa tercmesi ve
onun zerinden R e y n o 1 d e s tarafndan yaplan ingilizce tercmesi (Londra, 1858)
daha nce neredilmi ve 1286 (m. 1865) te Ahnad al-Manni'nin arhi ile birlikte
arab asl Ka-hirede iki cild olarak baslmtr.
77) AbQ '1-Fail M h a m m a d bn H u s a y n al-Bay-h a q (l. 1077),
Trx-i bayhaql (F), Gazneli Mahmudun olu Sultan Mescd'un tarihi, 1862 de
Calcutta'da W. M. M o r 1 e y tarafndan neredilmitir Tarikh-i Bayhaki, the life of
Mesud) Sad Nafs tarafndan iki cild olarak 1945 te haiye ve fihristlerle birlikte
Tahranda yeniden neredilmitir.

Seluklular iin:
78) cl m d - u '1 - d n K t i b a 1 - 1 s f a h n I (l. 1201). Mrat-u 'l-fitra va curat-u 'l-fitra fi axb r-i 'Idavlai-i ,l-salcuqiya (A)
1180 senesine kadarki vakayii ihtiva eden bu Seluklular tarihi Sultan
Brkyarq zamannda yazlm; nshas: Paris, Supplement Arab. N.
772. 1226 da Fath bn a l - B u n d r i tarafndan yazlan Zubdat-u

 189
7-nura va nuxbat-u 7-cura (A), nam hulsas H o u t s m a tarafndan Recueil de
iextes relatifs Vhistoiredes Seldjukides, t. II olarak 1899 da neredilmitir. Ayni
Ktib Isfahani'nin Salaheddin Eyybi zamanna ait Al-Fath-u 'l-gussl fi fath-i 'lqudsl nam eseri de Seluklular tarihine dair ok malmat ihtiva etmektedir, L a n b
e r g tarafndan 1888 de Leyden'de neredilmitir.
79)
M u h a m m a d bn b r a h i m , Tarix-i salaciqa-i kirman
(F), Kerman Seluklularnn tarih, H o u t s m a tarafndan mezkr Recueil des
Seldjukides'in ilk cildi olarak 1886 da neredilmitir.
80)
A b B a k r M u h a m m a d bn c A 1 A l - R v a n d ,
Rht-u 's-udr va yat-u 's-surr, 1202 de Giyaseddin Keyxusrev bn Kl Arslan
namna yazlan Byk Seluklular tarihi. M u h a m m a d qbl tarafndan 1921 de
Gibb Memorial new Series vol. II olarak neredilmitir. Prof. A. Ate'in trke
tercmesi TTK' u tarafndan neredildi.
81)
N i r - u 'd-din M n i , Simt-u l-cula li- 'l-hairat-i 'l-'uty
(F). Kerman Seluklularnn ve 705 tarihine kadar hkmranlk eden Kerman
Karahtaylarnn tarihinden bahseder, yazma nshas British Museum Or. N. 749 da
bulunmaktadr; imdi Mirza Muhammad Han Qazvn tarafndan Tahranda (1328
1949) neredilmitir.
82) CA 1 i bn N a i r a l - H u s a y n f , Axbr-u 'l-davlat-i 'l-sal-cqiya
(A), h. 590/m. 1194 te yazlm. British Mseum'deki yegne nshas zerinden
Muhammad Ipbal tarafndan 1933 te Lahur'da neredilmi ve Necati Lugal tarafndan
yaplan trke tercmesi 1943 de Trk Tarih Kurumu tarafndan yaynlanmtr.
83)
A f z a l - u 'd-din A h m a d bn H m i d a l - K i r m n ,
qd-u "l-'ul li H-mavqif~i 3l-a'l (F), h. 584/m. 1188 de telif olunmu kk bir eser.
c
Ali Muhammad miri Na'ini tarafndan 1311/1932 da Tahranda neredilmitir.
84) Anonim TrTx-i 5l-i salcuq (F) Paris, Collection Schefer, Pers. '5S3 te
bulunmaktadr. Ch. 765 te Ertene Oullar yannda bulunan bir Seluklu prensi
namna yazlmtr; Prof. F e r i d u n N a f i z Uzluk tarafndan fotoraf ve
tercmesi neredildi.
85)
A b - H m i d bn b r a h i m , Zeyl-i selqname, (F) ?ahr-u 'd-dn al-Nibr'nin nshas daha bulunmyan Seluknamesine zeyldir. Bu
eser hususunda ancak Mecelle-i Mihr, Tahran, II, say 3 te malumat bulunuyor.

 190 86)
H u s a y n bn M u h a m m a d a l - C a f a r i
alM u n , 1 b n Bibi, Al-AvSmir-u 'l-cal~iya fi umr-i 'l-'al'iya, (F) h. h. 588-679
senelerine Rum Reluklarnn tarihi. Ayasofya N. 2985 yazmasnn (744 sayfa)
faksimilesi Trk Tarih Kurumu tarafndan 1949 bastrlmtr. Bu eserin mellifinin
biraderi Y a h y a bn M u h a m m a d tarafndan yaplan bir muhtasar ekli H o
u t s m a tarafndan 1902 de Re-cueil des Seldjukides, IV olarak meredilmi ve
trkeye evrilen bir ekli de Prof. F e r i d u n N a f i z U z l u k tarafndan
Anadolu Sel-uk devleti tarihi ismi altnda 1942 de neredilmitir.
87) K a r i m - u 'd - d i n M a h m u d A q s a r a y , (Aksaray!)
Musamarat-ul Jl- ahbr va musayarat-u'l-axya~r (F), h. 723/1323 te telif olunan
Rum Seluklar tarihi, O s m a n T u r a n 'in syile Tarih Kurumu tarafndan
1944 te nerolundu. Fikret Iltan bu eserin almanca hlasasn ve tahlilini
neretmiti. (Die Seltschukanschichte der Aksa-rayi, Leipzig, 1941).
88)
Y a z c o l u cAli, Seluknme, (T) trke, mufassal yazmas
Topkap Saray, N. 1391 ve 1392; bunun muhtasr ekli H o u t s m a Recueil //olarak
neredilmitir, balca Rvandi ile ibn Bibi'yi esas edinmitir.
89) Tarix-i l-i salq (F) Gotha fars yaymalarndan N. 31, farsa anonim bir eser, 569-619 hdiselerini ihtiva eder, ekseri Ibn Bibi'den
alnmtr.
90) Abu '1-Qsim cAbd-u 'lah bn cAl bn Muhammad al-Qn (Reideddin'in
mesi arkada), Zubdad-u 't-tav5rix (yahut Tarix-i Kal), Mirxond ve Ktib elebi
tarafndan zikredilen ve slm slleleri tarihine ait bu eserin ancak hicr 63/m 682
senesine kadarki ksm Berlin, N. 368 yazmasndan malm idise de (bk. C. A. S t o r
e y, Per-siau Literatre, II. 79) dier ksmlar kaybolmu saylyordu. imdi ise
Tahranda bulunmutur. Bundan Tahranda Muhammad Han Qazvin ve Abbas lqbal
istifade etmektedirler. Bu iki zatn beyanna gre bu eser Seluklular tarihine dair
mhim malmat ihtiva etmektedir. Bu eserde Kerman Seluklularna ve Kara
Hitaylara ait malmatn da mhim olduu Mirza Muhammed Han Qazvini'nin
nakillerinden (Simt-u 'l-cul Tahran tab, 119, 130 v. s.) anlalmaktadr.
91)
M u h a m m a d bn M u h a m m a d ibn a l - N i z m a l Y a z d (l. 1342), Al-cUraza fcl-hikyat-i 'l-salcaiya (F) Kari S s s h e i m
tarafnda neredilmitir {Das Geschenk aus der Szldschukengeschichte,

- 191 Leiden, 1909), trke olarak 1918 de Mill Tetebbuler mecmuasnda baslmaya
balamt, eksik kald.
92) N i d e 1 i Kad A l m e d, Al-Valad-u '-afiq, (F) yazmas, Fatih, N.
45H. Bu eser iin bk. K p r l F u a d, Belleten, VII (1943), s. 391.
98) Horezmahlar tarihi iin R e i d e d d i n Tabi b'in Cami- ,ut-tav~rix
(F) inin ve H f i z A b r Mecmua (F) snn (mesel Damad brahim Paa,
919, vr. 247-250 b) Horezmahlara ait fasl, ve cAt Malik Cuvayni' Cihangua'snn
Horezmahlara ait ksmlar balca kaynaktr.
94)
e h a b - u '1-din M u h a m m a d b Ahmad a l - N a s a v ,
Sirat- 's-sultn caldl-i 'l-din mangubarti (yni Mengubarsi) (A). 1241 de ikmal
edilmi ve 1231 de son horezmah Calalddin'in lmne ka-darki vakayii anlatr. O.
H o u d a s tarafndan arab metin ve fran-szca tercmesi iki cild olarak 1891 de
neredilmitir. Bu eserin bir farsa tercmesi Mkrimin Halil Yinan'n hususi
ktphanesinde bulunuyor. N e c i b Asm B e y bu eseri franszcadan trkeye
evirmitir; (Cellttin Harezmah, stanbul, 1934). Yanllarla dolu ve eksiktir.
95) Nr-u '1-din M u h a m m a d M n i Z i n d a r , Naf-atu 'lmadur, (F) Celleddin Horezmahn muhtasar bir tarihidir, 1305/1928 de Tahranda
tabasma olarak neredilmitir. Horezmah Ce-lleddin'in Nureddin Muhammad
Mni isminde bir ktibi olduu malum ise de, Mirza Muhammad Qazvini bu Nafatu a'I-madr'un da ehab-u 'd-din Muhammad Nasavi'nin -eki Sireat'den bir ka
sene nce farsa olarak kaleme ald muhtasar bir eseri olduunu iddia etmekte
(Dar bb-i nafat-i 'l-madur, Tahran 1308/1929) ise de bn Bibi faksimile tab, s.
368) ihab-u 'd-din al-KusavI (yani NasavI) ile ihab-u 'd-dn al-Rindar (Zindar)
nin iki ayr ahs olduu mahsus tasrih edilmi olduundan bu iki zatn iki ayr
mellif ve eserlerin de iki ayr zata ait olduu pheden ri kalmaktadr.
Moollardan nceki mslman Trklerin tarihi iin kaynak olacak ehirler ve
vilyetler tarihi, vezirler tarihi, itima hayata ait ve hikye tarz
eserlerden unlar zikre ayandr:
96) A b u - b a k r A h m a d bn A l i a 1-X a 11 b l-B a da
d, (l. 1071), Tarix-u badad, (A) Badad ehrinde yayan limlerin
ve meahirin tarih (bk. C. B r o c k e l m a n n , GAL, I, G. 329, S. 562-

 192
64). Kprl Ktphanesinde N. 1022 de bulunan yazmas yznden 14 cild
olarak 1349/1931 de Msrda basld.
97) Abu '1-Q sim A l bn al H a s a n Ibn A s k i r (l, 1176), Tarix-u
madint-i dimaq, (A) Dimak ehir ulemasnn tarihi (bk. C. B r o c k e l m a n n ,
I, G. 331, S. 566-67). 7 cild olarak 1329-51/1911-1932 de am'da basld, Abdullah
bn Sayyar ismiyle bitiyor.
9 8 ) A b - B a k r M u h a m m a d bn C a f a r a l - N a r a x
(l. 659 m.) Trix-i buxara (F), Saman Nuh bn Nasr namna yazlm, bize ancak 13.
asrn ilk yarsnda ksaltlan farsa ekli gelmitir, ki Pariste neredilmitir :
Description topographique et historique de Bukha-ra, ed. par Ch. S c h e f e r , Paris,
1892 Badadl Vehbi, N. 1130 da daha bir yazma nshas vardr. Eser Buharada
tabama olarak baslmtr.
99) M u h a m m a d b n A b d - i '1- C a 1 i 1 a 1-S a m a r q a n d , Muntaxab
al-qand fi trix-i sumarqand (A), h. 537/11423 te telif olunan bu eser bu mellifin
ayni senede vefat eden stad Abu Haf N a c m - u ' 1 - d i n U m a r bn
M u h a m m a d a l - N a s a f i ' nin telifi olan Kitab-u 'l-qand fi tarix-i
samarqand nam eserinin hul-sasdr. Bu eserin eksik (75 varak), fakat ok eski bir
nshas Paris Arab, N. 6284 te bulunmaktadr. Asl Ab Haf'n eserinin farsa nshasndan paralar Petersburg Asya Mzesinde N. Aa 574 ag-, Abb 574 ag ve
Petersburg niversite ktphanesinde N. 859 (C) de bulunmaktadr, ki baz
paralarn B a r t h o 1 d, Turkestan v epoxu mongol. naestviya, I, 4851 de
neredilmitir.
1 0 0 ) A 1 - H k i m A b 0 - rA b d - u '1 1 a h al N i s b r i , Trlx-i
nlsbur (F), m. 998 de telif olunan bu eserin h. 808 srasnda yaplan, muhtasar (74
varak) fakat baz ilveleri muhtevi farsa tercmeli Bursada nebey (Hseyin elebi)
tarih ksm, N. 18 de TerS-cm-i ahvl-i mayih ismi altnda bulunmaktadr.
1 0 1 ) ' A b d - u ' l - G f i r bn s m a i l bn M u h a m m a d a l F r i s i a l - H a f i z , Muntaxab al-siyaq fi tarix-i nlsabr (A). Yazmas,
Kprl, N. 1152 de maafuz bulunan bu eser c A d u 1 1 a h bn M u h a m m a d
bn H a m d n , 1 b n -u '1 - B a y y i' a 1 - N i-s b r i (l. h. 455/m. 1014) nin
Al-Siyaq nam eserinin m. 1213 te yaplan bir muhtasardr (bk. W. B a r t h o 1 d ,
Turkestan, 17). Bu kitaba mehul birisi tarafndan yaplan Zayl-u trix-i nsabur nam
bir

- 193 eserin H harfiyle balanan isimler alfabe srasiyle tertip edilen mhim bir zeyil ismail
Saib Beyin Ankarada Trk Tarih Kurumu elindeki kitaplar meyannda
bulunmaktadr.
102) Ab'l- H a s a n c A 1 bn Z a y d a l - B a y h a q Ibn F n d q
(l. 1169), Trx-i bayhaq (F), 1938 de Tahranda Ahmad Behmanyar tarafndan
neredilmitir.
103) lk defa h. 445 te telif, sonra h. 725 te ikmal olunan Tarx-i siyistSn (F),
1935 de Tahranda Malik-u '-ucara Bahar tarafndan neredilmitir.
104)
A h m a d bn Y u s u f bn A l i bn a 1 - A z'r a q a 1
-F r i q (h. 572/m. 1176), Tarix-i mayyafriqin (A), h. 572,m. 1176 da yazlm,
nshas British Museum, Or. 5803 ve Or. 6310 da bulunmaktadr (bk. M i n o r s k
y'in Bulletin of the Scholl of Orientel Studies, XIII, 1949, p. 27-35).
105)
K a m l - u ' 1 - d n I b n - u ' l - Ad m (ol. m. 1262), Buyat-u 'l'talab fi tarix-i halab (A). Trk tarihine, dair geni malmat muhtevi 10
cildden ibarettir. Yazmalar: Topkap Saray 2925 ; Ayasof-ya, 3036 (ellif yazmas);
Paris, arab. 2138; London British Meseum Or. 1290 (bk. C- Brockelman, GAL, 1, G.
332, S. 568-9). Buna yaplan zeyillerden Qz ibn i h n a'nin Al-Durr-u 'lmuntaxab
fi trix-i ma-mlik-i halab (A) 1909 da Beyrutta J. E. S a r k i s tarafndan neredilmitir.
106) Hill a l - b i ' (ol, m. 1050), Trlx-u 'l-vuzar (A) H. A m e d r o z
tarafndan 1904 te Leyden'de neredilmitir (B r o c-k e 1 m a n n, GAL, . I, 556)
107) Abu - A b d u l l a h Muhammad bn 'Abds al-C ah siya" r (l. m. 942),
KitSb-u 'l-vuzar ve'l-kuttb (A) Viyana ktphanesindeki yegne nshas 1926 da H.
v. Mzik tarafndan faksimile olarak neredilmiken 1938 de Msrda hurufatla
yeniden yaynlanmtr.
1 0 8 ) N i z m -u ' 1 - m u l k (l. m. 1092), Siyasat-name (F) Gh. S c h e f e r
tarafndan 1893 te neredilmitir, (bk. B a r t h o 1 d. Turkes-tcn, 25). H. 1330 da
Bombayda baslan tabasmas da vardr; 1310/1931 de A b d u r r a h i m X a l x a l i
tarafndan Tahranda musahhah bir ekilde yeniden neredilmitir.
109) Muhammad ' " A v f i , Cavmi-Cu' 1-hikSyat va lavamF-u 'r-ri-vyt (F)
m. 1228 de yazlm anekdot mecmuas (bk. yukarda s. 50 ve B a r t h o 1 d,
Turkestan, 36).
Tarihte Usul

F. 13

- 194
110) ar ai-u'l - z a m a n a 1-M a r v a z i, Tabyic-u 'l-hayavn(A), Sultan
Sencer zamannda 1120 ierde yazlan bu eserin in, Trk ve Hinde ait ksmlarnn
arab metni ve ingilizce tercmesi V. M i n o r s k y tarafndan neredilmitir.
{Sharof al-zaman Thir Marvazi on China, the Turks and india, London 1941) bk.
Dou mecmuas, Zonguldak, 1944 N. 11
111) cAmr bn Bahr a l - C h i z (l, 869), Risla fi manaqib-l-turk (A), G. van
V l o t e n , tarafndan 1903 te Leyden'de neredilmitir, (Tria apascula auctore s. 156), ingilizce olarak: C. T. Har ley W a 1 k e r, Johiz on the exploits of the Turks, de
Journal Royal Asiatic Society, 1915, s. 86-516 O. Rescher da almanca neretmitir:
Orienta-lische Miszellen istanbul, 1935. Trke tercmesi R. Seen, Hilfet ordusunun menkibeleri ve Trklerin faziletleri 1967 Ankara.
112) Abu 'l-cAla bn H a s s l (Turul Bey'in veziri) Risala fi tafzi-l-i c/'atrk cal~ sa'ir-i V- acnad (A) erefeddin Yaltkaya tarafndan, 1940, Belleten IV, te
arab metni ve trke ksa tercmesi ile neredilmitir (ibn Hassul'n Trkler
hakknda bir eseri.)
1 1 3 ) F a x r - u 'd-din m u b r e k h Gri, T r i x (F). m. 1206 da
yazlan bu eser 1927 de S i r D e n i s o n Ross tarafndan neredilmitir (bk. Z. V.
Togan, On Mubarakshah Churi, d. Bulletin of the School of Oriental Studies, VI,
1932, p. 847858).
Moollar devri'ne ait eserler :
114) cAl-u 'dn Ata M a l i k C u v a y n i (l. 1283). Tr'ix-i
Cihangu (F), Mirza Muhammad Xan Qazvini tarafndan Cibb Memorial Old series, XVI de, 1912, 1915, 1937 de cild olarak neredil
mitir. Babas Baha3-d-din ilhanllarn veziri olup 1235/6 da Moolistanda bulunduu gibi yine vezir ve Hlagunun 24 senelik Badad vali
si olan At Malik de 6 defa Moolistanda bulunmu ve en byk tari
h hdiseleri grm yahut grenlerden renerek yazmtr.
115)
M i n h a c C u z e c a n , TabaqSt Nairi (F), Gurler memle
ketinde bulunarak Cengizin ve oullarnn ftuhatn mahede eden bu
mellif eserini 1260 da Hindistanda yazm, Horezmahlar ve Hindis
tan Trk slleleri tarihini de mufassalen tavsif etmitir. Eserin farsca
asl islm tarihine ait ksmlar tayyedilerek W. N a s s u L e e s ta
rafndan 1864 de Calcutta'da neredilmi, tekmil eserin Majr R a v e r t y
tarafndan yaplan ingilizce tercmesi 1881 de Londrada yaynlanmtr.
Eserin mufassal nshalar iin bk. S t o r e y . PL. II. 115.

- 195
116) Red-u'd-ddm Fazl-u- 'lah bn Ab- 'l-xayr at-Tabib (l. m. 1318),
CmF-u 't-tavrx (F). iki byk cildden ibaret olup, ilk cildinde (en eski nshas
Topkap N. 1518) Trk ve Moollarn tarihi, Ul-caytu'nun clsne (1307 ye) kadar,
ikinci cildinde (en eski resimli nshas Topkap, N. 2475) eski ran, Hazreti
Muhammed ve Halifeler, Gazneliler, Seluklular, Horezmahlar, Salgurlar, Ismailler,
Ouzlar, in, sraililer, Frenk ve Hind kavimleri tarihi. Birinci cildin bataraf,
Cengizin lmne kadar 1. B e r e z i n tarafndan 1855-1888 de farsa metin ve
rusa tercmeleri ile drt cild olarak Sbornik Letopisey Rei-deddina ismi allnda
( Trudy vostonago otdelenya Russgako Arxeologi-eskago Obestva, t. V. V1J, XII
ve XV) Petersburgda; engizden sonra drt Kaan ve ahfad ile Cindeki Byk
Kaanlarn tarihine ait ksmlar yalnz farsa melin olarak E. Blochet tarafndan
Histoire des Mongols, successurs de Tchinkkiz Khaghan unvaniyle Cibb Memorial
old Series XVIII olarak 1912 de Leydende; lhanlara ait ksmnn Hulagu hana ait
Q u a t r e m e r e tarafndan farsa metni ve franszca tercmesi ile birlikte Histoire
des Mongols de la Perse unvaniyle 1936 da Parisde (bundan alnarak ' S e y y i d
C e l l - ' - d i n T a h r . a n tarafndan 4 Gahname 1313 s. ye ek olarak 1945 te
Tahranda); ilhanlarn Abaka'-dan Gazana kadarki tarihi Dr. K. J a h n tarafndan
yalnz farsas olmak zere (Ceschichte der tlhane, Abaga bis Gayhatu 1265-95)
1941 de Prag'da; Gazan Han ksmnn farsa metni yine K. Jahn tarafndan History of
Chazan Khan unvaniyle Gibb Momiral netu series XIV olmak zere 1940 Londrada
neredilmi; llhanler tarihi ksm kamilen rusa olarak A. K. A r en d tarafndan
Reideddn, Sbornik Letopisey t. III unvaniyle 1946 de Leningradda yaynlanmtr.
117) Ayni Reideddn, u^b-i pencgdne (F), yegne nshas Topkap Saray,
N. 2937. islm, Yahudi, Firenk ve in hkmdarlarnn Moolhanlarnn eceresi,
farsa, arada uygur harfleri ile moolca izahlar havidir. Bu eserin Temr oullar,
ahruh ve Hseyin Baykara zamannda ilveler yaplan dier bir ekli Mu 'iz-u 'lansab ismiyle ma-rufdur, nshas, Paris, cod. Persane, ancien fonds, N. 67. Eserin
Topkap nshas iin bk. Z. V. Togan, Umum Trk tarihine Giri, 270-71, 381.
118) Ab ' 1 - Q s i m cAbd-u ' l a h M u h a m m a d bn {Al al-Q n i ,
Trix-i Ulcaytu, yazmas: Ayasofya N. 3019 h-718 e kadarki vakayii ihtiva eder.
119) Lutf-u'llah Hf? Abr (l. 1430), Zeyl-i Cmi'-u 't-tavarlx (F),
X a n b a b a B e y a n tarafndan 1317/1933 de Tahranda nere-

- 196 redilmitir ; ayni zat bu eseri franszcaya tercme ederek neretmiti. {Hafiz-i Abru,
Chronique des rois mongol en Iran Paris, 1936). Zeyl-i Canic-u 't- tavrVin biraz
baka bir ekilde, galiba yine ayni Hfiz Abr tarafndan tertip olunan ekli
Nuruosmaniye, 3271 de bulunmaktadr.
120) c A b d u - u ' l l a h bn F a z l - u ' l a h al- r z V a a f - u ' 1 h a z r a (l. 1328 srasnda) Tacziyal-u 'l-amar va iazciyat-u,l-atar== Trxi Vaf
(F), m. 1257-1337 senelerinde lhanl tarihi, Cuveyni'nin Cihangua'sna zeyl gibidir.
5 cild, 1853 te Bombay'de tabasma olarak neredilmitir.
1 2 1 ) F a x r - u 'd-dn A b - S u l a y m a n Davfld bn Muham-mad a l B a n k i t i ( F a x r B a n k i t l , l. 1330), Ravzat-u l-i V-albb fi tavarix-i Vakabir va l'-ansb (F), Reideddin tarihinin her iki cildini bir cildde hulsa etmi,
fakat baz ilveler de yapmtr. Nshalar Ayasofya N. 3026 ; Air Efendi, 254;
dierleri iin bk. S t o r j e y . //, 122 air olan Benkiti Gazan Hann "Melik u-uara"
s olmutur. Benkiti Srderya havzasnda Takendin cenubunda Temr devriden
sonra ahruhiye ismiyle maruf kasabadan neet etmitir.
122)
M u h a m m ad b i n CA 1 i- al a b a n g r a - , Mecma-'u
^l-ansab, (F); yazmas Leningrad, Asya mzesi N. d. 566 stanbul Yeni Cami. N. 909
Reideddin'in aleyhtar olmakla beraber ismini zikretmeden eserinden istifade etmi
ve eserini Reideddin'in olu Giyaseddin Muhammede ithaf etmitir, bk. Storey. II.
123. Prof. M. Halil bu eserin lhanllardan sonra ran'da zuhur eden mulk-i tavaife
ait 760'a getirilen ksmnn baka birisi tarafndan zeyl-edilmi olacan zannediyor.
123) Saf l-din Muhammad bn CA 1 i bn T a b t a b lbn T q t a q i ,
Trx iI-faxri (A) 1301 de yazlm. Ahlvvard ve Deren-burg tarafndan h. 1317 de
Msrda neredilmitir; lbn Tqtqa devlet idaresi, halifeler ve Moollar hakkdda
orijinal fikirler sylemi bir mverrihtir. Tahranda baslan farsas. (Tecri-ba 'salaf
iin bk. S t o r e y . . 124.
124 Mahmud Ktb (nce "Git okunan bu ismin doru ekli Yadigar, V. Tahran,
1949 s. 135-40 da aydnlatlmtr.) Trix-i Mazaf{ariya, (F) Ali Muzafferin 1393 te
ihkirazna kadarki tarihi, Gibb. Memorial old series, XIV, 1 (1910) de (s. 613-755) de
Hamdullah Qazvini*nin Tarbc -i Guzide'sine ek olarak baslm fakat eksiktir.
125) M u 1 n - u 'd - d n Y a z d (l. h, 789 m. 1387), Mavahib-i ilhiya (F)
li yazmalar: Ayasofya, N. 3087, 3088, Esad Efendi 2082.

-197126) K a m 1- u '1 - d n CA b d a 1 a 1 - r a z z q b n al-Fuvvat al- B a d a d , Al-Havadis-u'l-camfa va rl-tacc.rib al-nf?a (A). lhanllar zamannn
tarihi, Badadda 1351 m 1932 de neredildi. Bilhassa iktisad tarih bakmndan
mhimdir.
127 H a m;d - u ' 11 a h a 1 - M u s t a f al Q a z v i n (l. 1350) Zafernme
(F), slam tarihi ve Mool tarihi, manzum, 75000 beyit (bk. slm Ansiklopodisi V,
187). Nshalar British Meseum, Or. 2833, istanbul Evkaf Mzesi, N. 2041 (838 de
ahruh nshas) ve N. 2042 (808 dan Safaviler nshas),
128 Ayni mellif, Tarix Gzide (F) slm ve Trk tarihi. E" Bro-wne
tarafndan Gibb Memariul old serios'te faksimile olarak (vol XIV) 1910 da
neredilmi, ayr bir cild halinde de indeksleri ve ingilizce hulcas neredilmitir.
Bu nsha harekeli olmasna ramen ok hatal ve eksiktir; Istanblda eyi nshalar
vardr. (Fatih, 4459, 4460; Esat Efendi, N. 2169; Kprl N. 1054; Topkap Saray,
Mehmed Read ksm, 175).
129) Ceml-u '1-din Abu- 'I-Fazl bn Muhammad al -Qari, Mtdhaq~t-u 'l-urah (A). Mellifin 1282 de Kag-arda telif ettii urah-uU-lua
kitabna ek olarak 1300 lerde yazd bir eser. Ortaasya da Karahanlar, Seluklular, aatay hanlar ve ulema tarihi. Yazmas Leningrad
Asya Mzesi N. 430 a. mhim ksmlar B a r t h o 1 d Turkestan epoxu mongol, naestviya I, s. 128-152 de neretmitir. Bu eser iin bk.
B a r t h o 1 d, Turkestan, ingilizcesi 51-52 Bu eserin dier bir nshas
tarafmdan 1913 te Fergenede Yeni Margilan ehrinde bulunmutur.
130) M u h a m m a d bn H i n d u h a l - N a x i v n
Dustur-u l-katib f\ ta'yin-i 'l'meratib, lhanilerin devlet tekiltn gs
terir ina numuneleri mecmuas, nuhalan Paris, Suppl, Pers. 463;
Viyana A. F. 185; stanbulda Ayasofya, 3869, 3870; Fatih, 3762, 3763
Air Efendi 792.
131 S a m s - u 'd-din M u h a m m a d K n , ehname-i en-gizi (F)
Mool hkmdarla.inin manzum tarihi, ehname taznda. Yazmas! Lala ismail
ktphanesi N. 354
Temr ve oullar devri'ne ait eserler:
132) Nizm-u 'd - d i n a m , Zafernme (F) Temrn seferlerinin tarihi. F.
Tauer tarafndan Prag'da 1932 de Necati Lugal tarafndan yaplan trke tercmesi
de 1949 de (Trk Tarih Kurumu tarafndan)

 198
neredildi. Buna Hafz Abru tarafndan yazlan "zeyl"in baz ksmlar mezkr F. T a
u e r tarafndan Archiv orientalni IV (Prag 1932). s- 250-59 da neredilmitir.
133) ar a f-u 'd - d n CA 1 i Y e z d (l. 1454), Zafemme (F) Temrn tarihi
Mevlevi Muhammed llhdt ve Asiatic Society of Ben-gal tarafndan iki cild olarak
1887-8de Calcutta'da neredilmitir. Petis de le Croix tarrfndan 1720 de neredilen
ok eksik franszca tercmesi de (Histoire de Timur Bec) vardr. Kitabn Istanbuldaki
yazmalar iin bk. yukarda, s. 100-101. Zafernmenin aatay hanalar ve ve ilk
Trk tarihine dair ok kymettar malmat ihtiva eden bi. cidlik "Mukaddime" ksm
vardr, ki nejredilmemitir. Istanbulda nshalar Fatih N. 4425 ve Bayezid Umum
N. 4977 de dir.
134) CA b d - u '1 -1 a h bn L u t l - u ' l l a h a l - X a v f i H a f z
Abru (l. 1430) Mecmu d-i Hsfiz-i Abr (F). Ba tarafnda Tabar'nin Bal'ami
tercmesi, sonrakilerinde Reideddin tarihi esas olmak zere vcuda getirilen cihan
tarihidir. Temr ve ahruhun tarihi Nizameddin Sami'ye zeyl olmak zere 820 (1416)
senesine kadar getirilmitir, islm halifelerinden sonraki slleler u ekilde
sralanmtr: Mool hanlar Gazneliler, Seluklnlar, Horezmahlar, Salguriler,
Isma'ililer. Ouz Han destan, in, Beni israil, Firenkler ve Hindistan tarihi, btn
bunlar Reiddedin'den alnmtr. Sonra mellifin kendi eserleri olmak zere Kert
sllesi tarihi, Togay Temrn, Emir Velnin ve Serbedrlarn trihi ve Reideddinin
CmP-u't-tavrbc'ine zeyl, Muzafferiler tarihi geliyor. Son ksm Nizameddin
Sami'nin Zafername'si ve ona Ha-fiz Abrn'n kendi ilveleri (bk. yukarda N. 132)
ile bitiyor Mecmca-i Hfiz-i Abr'nun Istanbuldaki nshalar: Damad ibrahim Paa
N. 919 ve Topkap Saray, Badad Kk, N. 282 (ayn elle yazlm nshalar).
135 Ayni mellif, Zubdat-u ,tavrix-i bysungur (F. baz yazmalar-lardaki
ismiyle: Mecma'-u ,tav~rix-i) 4 "rnb"den ibaret cihan tarihidir Bu eserde Hafiz Abru
Reideddinden almakla beraber ok yerini mstakil yazmtr, ilk rub: Enbiya ve eski
(Sasani).lran tarihi! ikinci rub: Peygamber ve Mtasim zamanna kadar Halifeler
tarihi. nc rub'. slm ve Trk slleleri (affari Deylemi, Gazneliler, Seluklular,
Kara-hataylar. Horezmahlar, Mool hanedan, h. 736 da lhan Ebu Sad'in vefatna
kadar). Bunun yazmas Murad Molla, N. 1441 de vardr. Drdnc rub': Temr ve
oullar h. 830/m. 1427 senesine kadar. Bunlardan 4. rub Fatih N- 4431 de bulunuvor.
Zubde'nin tekmil drt rub'unun bir arada, evrak kark bir halde, fakat Fatih. N. 4431
deki drdnc rub'un nshas kenarnda tashihler yapan zatn (ihtimal

- 199 mellifin) eliyle yazlan kenar ve satr aras tashihleriyle Topkap Saray N. 1659 da
1. 2 ve 3. rub'lann mkemmel minyatrl nshas da Topkap Saray Hazine ksm,
N. 1653 te bulunduu ilkin 1931 de tarafmdan grlmtr. Bu son nsha 1653
Reideddin'in Cmic-u 't-v rix'inin 14. asr banda Reideddin iin yazlan
minyatrl fakat Ha-, fiz Abru'nun mukaddime ve ekleri ile Hafz Abru eseri olmak
zere cdlenmi nshasndan ibarettir.
Eserin bu nc rub'unun ahruhun kendi ktphanesine ait nshas da
yaknda Tahranda buiunmutur (Yadigar, IV, say, 9-10, s. 171-76) Hafiz Ebru'uun
eserferi iin bk. W. B a r t h o 1 d, ran Takent, 1926, s. 82-83 ve Xanbb Beyni
Zeyl-u Cvmf-t-tavrix,in Tahran tab mukaddimesinde s. 1-34 ve Storey, II. 86-89.
136) G i y a - u ' d d i n CA 1 i b n Ceml-u 'l-Islm, Ruzn-azvSt-i
Hindistan (F) Petersburg, 1915. Eserin Takent ktphanesindeki yegne nshas
zerinden L. Zimin tarafndan neredilmitir.
137) ihb-u 'd-dn M u h a m m a d M n i , (Zikri geen Gya-seddin
Al i'nin olu) Feth-i vilayt-i mu arm, (F) Temrn nasya seferlerinin tarihi,
"Zafername-i Muhammed Mni ismini" de tayan bu eser tarafmdan 1917 de
Margilan ehrinde buluumutur; 1913] senesinde ise ancak bu eserin Margilanl
tarihi Molla Aziz tarafndan okunduu tesbit edilmitir, (bk. Z. V e 1 i d i d. Zapiski
vos-ton. Otdelenya' XXII. 310 ve W. B a r t h o 1 d, RuznSme-i gazavati Hindistan,
a mukaddimesin, s. XXXIII).
c

138) M u h a m m a d bn Amir F a i l - u 'lah al M s a v i ,

Tarx-i'l-xayrSt (F), m. 1428 de telif edilmi, yazmalar: Oxford, Bodlean-Eliot 2 (1440 nshas, Aahahu 't-tavarx diye kaydedilmi); Britsh
Museum, Or. 4t94 (Tarix-i 'bcayrt ismiyle) Istanbulda Hatice Tur
han. N. 224 (Aahh-u 't-tavarx ismizle).
139) Tac S a l m a n i, Tarix-i temri (F), nce "Anonymus ah-rux" ismile
tannan bu eserin yazma nshalar Lala smail Efendi N. 304; Ayasofya, N. 3028,
3029; Fatih, N. 4305 de qulunuyor.
140) Ahmed bn Muhammad Fasih aI-Xavfi, Mucmal-i fasihi (F) ahruh
zamannda h. 833/m. 1430 da yazlm bir umum slm tarihi kendi zamanna kadar
getirilmi, nshas Leningrad Asya Mzesi, N. r>81 a.; dier nshalar iin bk.
S t o r e y . II. 9091. Ksa olmakla beraber hkmdar emriyle deil mstakilen
yazlan bir eser olduundan mhimdir.

-200141) M u ' n - u 'd - d n N a t a n z i TSr'ix-i muHni (F), 1412-1414 arasnda

yazlm, Paris, Suplement Persan, No. 1651 ushas ahruh namna yazlan ilk ekli;
British Museum Or. 1566 ve Leningrad Asya mzesi, 566 be. nshalar Temrn
torunu skender Mirza namna yazlan son ekli oiduu grlmektedir. Barthold bu
eseri 1927'ye kadar "Anonymus iskender" ismi altnda zikretmitir. Bu eserin Paris
nshas "Muntaxab al-tavrix-i Mu-in" ismini tamaktadr. Ortaasya Trk tarihinde
bilhassa yerli halk rivayetlerini aksettirmi olmak itibariyle byk bir kymeti
haizdir.
142)
C a f e r bn M u h a m m a d al - H s e y n , Trix-i ceffar (F) 1433 te yazlm, Baysungur Mirzann vefatna kadarki vakayii muhteviyegne nshas Leningrad Umum Ktphanesinde, Pers. nov. series, N. 201 de
bulunmaktadr; dier nshas iin bk. S t o r e y II. 86
1 4 3 )
A h m a d b n X v a n d h al- H s e y n Zafemme
(F), Bedi cuzzaman Mirza namna yazlm Temrn vefatna kadarki vakayii ihtiva
eder, yegne nshas: Fatih, N. 4429.
144)
H a s a n bn i h a b - i ' d - d i n bn H u s e y n bn Tac-i'd-din
al-Y azd, CamP-u'ttav5rix-i hasan (F) 1452de Muhammed sultan Mirza bn
Baysungur Mirza namna yazlm, yegne nshas Fatih N. 4307
145) Ulubek, Tar\x-i arbac-i l, (=acarat-u 'l-atrk), nshalar British
Museum. Add 26190; Or. 8106 (bu nshadan M i 1 e s'i n,
The Shajarat vl-Atrak, London 1838 tercmesi yaplmtr, tam deildir.; bk.
B a r t h o l d - Tnrkestan, 56-7
146)
A h m a d bn M u h a m m a d bn CA r a b h al-Di ma-qi
Aca'ib-u ^P-maqdr fi axbr-i temur (A) h.840/m. 1436 da yazlmtr, dili mkellef
arapadr. Latince, ingilizce (Tamerlane or Timir the Great Amir. transl by I. H.
S a n d r s . L o n d o n 1936) ve N a z m i z a d e tarafndan yaplan trke
tercmeleri matbudur. Arap-as h. 1306/m. 1887 ve saire senelerde Msrda
baslmtr. Keza bk. B r o c k e l m a n n , GAL, II G. 28-30; S. 2425).
c

c
147) Kaml-u
'd-din
Abd-u,r-zzaq
as-Samarqand,
c
c
Matla -u 's-sa'dayn va macma -u 'l-bahrayn (F). 1304 te ilhanl Ebu Said Han'in
doumundan balayp Hseyin Baykara zamannda 1471 e kadarki vakayii ihtiva eder
Yazmalar istanbulda; 1. cildi, Esad Efendi, N. 2125; 2 cildi, Fatih, N. 431; en
mkemmeli Edirnede Sultan Selim camiinde, N. 1492 de bulunan ve h. 881/m. 1477
de mellifin kendi eliyle yazlan nshadr. Bu eserin h 802-833 senelerine ait
ksm

- 201 Dr. Muhammad Saf tarafndan 1360'1941 de Lahurda tabasma olarak

yaynlanmtr.
148) M i r x o n d, (l. 1498) Raviat- u'-af (F). Aliir Nevayi na
mna yazlm bir umum thrih 1475 senesine kadarki havadisi ihtiva
eder. Bundan sonraki ksm torunu Hondemir tarafindan ilve edilerek
1506 ya kadar getirilmitir, 7 cilddir. 1S04 te Bombey'de tabasma ola
rak yaynlanmtr. Baz paralar ltinceye, franszcaya ve ingilizceye
tercme edilerek neredilmitir; bk. S t o r ey. 11. 92101,
149) G i y a s - u ' d d i n X o n d e m i r (l. 1535. Habib-u s-siyar
fi axbar-i afrd-i 'l-baar (F), anne tarafndan byk babas olan Mirhond'un eserinkine benzer bir plnla kaleme alnm slm tarihidir.
1527 senesine kadarki vakayii ihtiva eder, Beheri 4 czden cild tekil
eden bu eser 1857 de Bombay'de iki cild olarak tabasma ile yaynmtr. Bunun da aatay hanlarna ait ksm Franszca olarak nere
dilmitir. (M. C. D e f r e m e r y, Histoire des Khan Monogls du Tr
kistan, extraite du Habib essier, Paris, 1852). Dier iktibas ve tercme
ler iin bk. Slorei}. II. 101 109.

Moollar devrinde ehirler tarihine dair yazlan eserler;

150) Mu'in-u 'd-din M u h a m m a d a l - l s f i z r al Z a m c i
Rm>z~t-u '1-cannSt fi avsf-i madinat-i Hert (F), 1492 de telif olun
mutur. Yazmalar: stanbul niversite Ktphanesi farsa, eserler N.
698; Paris, Supll. Persan N. 14 44 Leningrad, Asya Mzesi N. 574 agfh.;
bir ksm B a r b i e r de M e y n a r d tarafndan Journal Asiatique'de
1860-61 (t. XV, XVI) de franszca olarak neredilmitir.
151) H u s e y n bn M u h a m m a d Av i, Tarcuma-i mhsin-i
sfahan (F), Seluklu Melikah zamannda yazlan Mahsin-i sfahan'n
h. 729/m 1329 de lhanllar zamanndaki vaziyete dair ilvelerle yap
lan tercmesidir. 1949 da Tahranda Abbas lqbal tarafndan neredil
mitir.
152 Sayfi bn M u h a m m a d bn Yacqb al Haravi, Trix Name-i Hert (F), h.
717/m 1317 srasnda yazlm M u h a m m a d Z u b a y r a 1-S i d d i q i
tarafndan 1944 te Calcutta da neredilmitir. 786 sayfa tutan bu eser de lhanllar
devrinde Heratm tarihi tasvir edilmitir.

- 202
ihanl ve Temrller devrinde
eserler:

iktisadi hayat'a

ait

153 Ham d-u'l lah M u s t a v f i Q a z v i n i , Nuzhat-u l-qulb (F), nde

mnderec malmat (bk. Trk hukuk ve iktisat tarihi mecmuas, 1, 21-27! islm
Ansiklopedisi, II, 108-109),
154 CA 1 3 T a b r i z ahadetname (F), Konya Yusuf Aga. N. 1756 (bk.)
Trk hukuk ve iktisad tarihi mecmuas, I, 3 v.d.
155) CA 1 -u ' d - d i n M u h a m m a d bn Giy a ve Falak-u I-M a5 l ,
Risala-i Fhlakiya (F) Ayasofya N. 2756 bk. W. Hinz d. Der islam XXIX Berlin 1949
s. 1 v.d. 113 V.d.
156) cl m a d-i S a r v Crni-u 7-/.* _&, Konya Yusuf Agfa N. 5038 ve 5927
h. 738 senelerinin bte hasapiarn ihtiva eder.
157) 3A 1 i M u h a m m a d al Q u m i S a m s - u cs-siyq, ah-ruhun
emriyle h, 831/m. 1428telif olunmu ve h. 842/1438 defternamee' sini de ihtiva
etmektedir Nshas Ayasofya, -986. Bk. W. Hinz, Ein orientalisches
Handelsunternehmen im 15 Jahrhundert Die JVelt des Ori-ents, III (1949) s. 313340.
3
BAT

TRKLER TARHNN KAYNAKLAR

Msr ve Suriye Trkleri'ne dar olanlar :

158)
i h b - ' l - d n A b - m a h (l. m. 1268), Kitb-u
^P-raviatayn fi axbar-i l-davlatayn (A). Nureddin Zengi ile Salheddin Eyyubi
zamannn tarihi Msrda baslm franszcas : B a r b i e r de M e y n a r d, Abou
Chamah,\Le livre des deux jardins, Paris, 1891-1901 Bu kitaba mellifin kendisi
tarafndan yaplan "zeyil" de Msrda baslmtr.
c
159)
Muljammedbn
brahim
bn
AlibnaI a d d d (l. 1285), AV-A^la~q al-hazira fi zikr-i umara~i 'l-m va 'l-cezira (A)
Haleb ve Suriye taraflarnn tarihi corafyas ve ehasa gre tarihi. Yazmalar: British
Museum, Arab 281 (cz. 3) Ayasofya, 3084 (cz 1), Revan kk, N 1564 (cz 2),
Bk. C. Brockelmann, GAL. I, G. 482, S. 883 ve Al masriq, 1935 cz 2, s. 161-273.

160)
Q a r a t y a l - c I z z i a l - X a z i n a d a r i , Mecm-u'lna-nadir mmm cara Ifl-ava^il va ^l-avaxir, (A) bk. C. Broc kelman, II, G. 54, S.
53), ilk Ilhanler ve Ehlisalip meselelerine dair ok kymettar hatralar muhtevi bir
eser Yazmalar Gotha, arab. 1655 (h. 616-681 seneleri vekayiini muhtevi 8. cz),
Hindistanda, Rampur, I. 632.

-203161) Amir Baybars al-Manur al-Davadr (l. 1325), Al-Zubdat-u U-fikra fi

trix-i l-hicra (A). 10 cild, (Saxavi Al-icl5m, s. 150 ye gre 25 cild), umum islm
tarihi. Yazmalar: 4 cild Upsala, 231; 5 cild Paris 1572; 6.9 cildleri Oxford Bodlean,
1, 711, 704, 701; 10. cildi Bri-tish Meseum, 1233 (bk. Brockelmann, GAL, II, G. 44,
S. 43 T i e s e n -h a u s e n - I z m i r l i s m a i l H a k k , Altn Ordu, I,
158.)
162) Ayni mellif, Al- Tuhfat- 'l-mulkiya fi ^lldavlat-i 'l-turkiya, m. 12491321 aras Memluklar tarihi, yazmas Viyana, N. 804.
163)
M u h y '1-dn Aba" ' 1 - f az l ' A b d - u 'lak bn Abd-i '1-2 h
ir a - S a cd (l 1293), Sirat-u malik-i 'l-zhir baybars (A). Baybars (1260-77) in
tarihi. Ktphanelerde de en ok mellifin olu Fatih-u 'd-din Muhammad ve bn
Safi tarafndan yaplan muhtasar ekilleri bulunmaktadr; bk. B r o c k e l m a n ,
GAL, I. S. 550-51.
16<<) A b u - B a k r b n c A bd-u'llah bu Aybekal-Davadar (l. 1331
Durar-u cl-ticn ve gurar-u tev~rix-i 'l-azman, 9 cild Qlavun tarihi (1279-1290).
Yazmalar: Damad brahim Paa, N. 913.
165) Ayni mellif, Kanz-u 'l-durar va camf- 'l-gurar, 9 cild. Yazmalar:
(mellifin yazs), Ayasofya N. 3073-3077 (1, 2, 4, 5. cildleri); Topkap Saray, N.
2932 (3, 6, 8, 9. cildler). Her iki eser umum slm ve Memlkler tarihinden maada
bir milliyeti Trk tarafndan kaleme alnm olmakla Trk ve Moollarn
ananelerine ve rivayetlerine de ehemmiyet vererek yazlmtr, (bk. Trk Yurdu, c.
III, 1925, say 14, s. 135-141; yine C. Brockelmann, GAL, Ii, S. s. 44).
166) A b '1-Q si m a 1 - B i r z 1 (l. 1339). Trix-u misr va dimaq (A),
Abu '1-Sma'nn kitabna zeyl. 1338 e kadarki hadiseleri ihtiva eder. Yazmas
Kprl, N. 1047 (bk. B r o c k e l m a n n GAL, II. G. s. 36, S. s. 33-50;
T i e e e n h a u s e n - l z m i r l i s m a i l H a k k , I, 314-319.
167)
i h b - u ' I - d j n A h m a d a l - N u v a y r (l.
1332) Nihayet al-arab fi funn-i 'l-adab (A), ansiklopedik mahiyette bir eser. 30 cild
(bk. C. Brockelman, GAL, II. G. 149-140, S. 173-4) Yazmalar Ayasofya, N. 35113527, yni ceman 17 cildi var, ou mellifin el yazs: Kprl-Fazl Ahmet, N.
221-224; Paris N. 1573-1579, 5050 Msrda 1930'dan beri baslyor.
168) ihb-u 'i-dn b n F a ? 1 - i 'Hah a l - U m a r i (l. 1349), Masalik-u
'l-abar va mamalik-u 'l-amr (A). 24 cild. Yazmalar

- 204
Ayasofya, N. 3415-3439; Topkap Saray, N. 2797. Msrda nerine 1924 te
balanm ise de imdiye kadar ancak ilk cildi kmtr. Eserin Trk tarihi
bakmndan en mhim olan ksmlar 1-3 cildlerdeki coraf tarih ve iktisad
malmattr. Anadolu beyliklerine ait olan ksm Fr. T a e s c h n e r tarafndan
1929 da neredilmitir. Avruada dier istinbatlar da yaplmtr; bk. C. B r o c k e 1 m
a n n, GAL, II. G. 141, S. 175-6 ve T i e s e n h a u s e n - smail H a k k ,
Altn Orya I, 361-414,
169) Amir B a d r - u '1 - d n B e k t a a 1 - F a x i r (l. 1349) T~rix
salatin-i mir va 'l-n va'l-halah (A) 7 cilddir, h. 691-709/m. 1292-1309
senelerinin vakayiini ihtiva eden 7 cildini Mnich, N. 406 yazmasndan alarak K.
Z e t t e r s e e n , R-?rge :ur Geschichte der Mamluken - Sultam, Leidcn 1913
neretmitir (bk. C. B r o c k e l m a n n , GAL, II, S. 34).
170)
M u f a z z a l bn A b J - F a z a ' i l '31. 1350 lerde), Al-Nahc-u
'l-sadid za'-durr-u 'l-farid fi m ba~ d-a t~nx-i ibn-i 'l- amid (A), m. 1260-1348
seneleri vakayiini ihtiva eder. /azmas: Paris, N. 4525 Arab metn ile franszca
tercmesi neredilmitir: E B 1 o c h e t, His toire des Sultan Mamluks, d. Patrologia
Orientalis, t. XII, XIV, XX. Mufazzal Msrl bir hrstiyandr, dier bir Msrl
hrstiyan C i r c s ibn-u '1A m i d'in eserine "Zeyl" olarak kaleme almtr; bk. C.
B r o c k e l m a n n, GAL, I, G. 348, S. 590 ve T i e s e n h a u s e n l z m i r l i i s m a i l H a k k , Altn Ordu I, 320-349.
171) B a d r - u 'I- d n bn H a b b a l - H a l a b (l. 1375),
Durrat-u 'laslak fi davlat-i U-atrk (A). 1250-1375 seneleri vakayiini
ihtiva eder. Kusurlu bir eserdir. Yazmalar: Yeni Cami, N. 849; Damad
brahim, N. 911-912 (mellifin el yazs); Topkap Saray, 3011; Hatice
Sultan, 233 ve Paris, arab. N. 4680. H. F. V e i j e r s ve A. M e u r s i n g e tarafndan 1840 da neredilmitir (C. B r o c k e l m a n n II, G.
37, S. 35).
172) Nir-u '1-dn bn M u h a m m a d bn-u '1-Furat (l. 1405) Trxu- 'lduval va 'l-mulak(A). islm tarihi, 9 cild. 1107-1395 Seneleri vukuatn ihtiva eder.
Yazmalar (mellif yazs) Viyana N. 814. 8-9. cildleri Costi Zurayk tarafndan
Beyrut'ta 1938-39 senelerinde basld. Bk. C. B r o c k e l , man n II, G. 50, S. 49
173) r i m - u '1-din brahim bn M u h a m m a d ibn-u Do q-mq (l.
1407), Nzhat-u '1-anSm fi trx-i 'l-islm (A). 1382 de tamam olmu islm tarihi, 12
cild. Yazmalar: Paris, N. 1597, Gotha, arab, N. 1570; Kprl, N. 1052.

- 205 174) Ayni mellif, Al-Cavhar al-amin fi siyar-i 'lxlaf va 'l-salatin

(A), h. 818/m. 1414 e kadarki vakayii ihtiva eder. Yazmalar: Ayasofya N. 3172; Fatih, N. 4313.; Esad Efendi, N. 2243 lbn Doqmaq ve
eserleri iin bk. C. Brockelmann, GAL, II. G. 50, S. 49-50
175) cAbd-u 1-rahman l b n X a l d n (l. 1406), i/nvn-u 'Hbor va divnu 'l-mubtad va 'l-xabar (A), 7 cild. 12841867 de Msrda neredilmitir; simdi
yeniden baslyor.
176)
T a q i - ' l - d n A h m a d a l - M a q r z (\. U42), A-Sulkfi ma'rifat-i 'l-duval-t va 'l-mulk (). h. 831/1427/28 senesine kadarki vakayii
ihtiva eder. Bu eseri Q u a t r e m e r e, franszca olarak iki cilde hulsa etmiti
(Histoire des Mamluks, Paris. 1842); 1934 den balyarak Msrda tam olarak
neredilmektedir, imdiye kadar h. 791 senesine kadarki vakayii ihtiva eden cildleri
intiar etmitir. Bk. C. B r o c k e l m a n n , GAL II. G. 39 - 40, S. 36 - 38.
177) B a d r - u '1-d in M u h a m m a d b n A h m a d a-1 'Ayni
(l. 1451), 'Iqd-ul - c u ma n f i t a r i x - i ahi-i 'I- z a m a n (A)
1446 ya kadarki islm tarihini 24 cilde toplamtr. Yazmalar. Veliyeddin
Efendi, N. 2374-2396 (mellifin el yazs); Topkap Saray, 2911, 2912
Topkap Badad Kk, N. 278 Sleymaniye, 830-935; Esad Efendi
2317, 2321, 2346, ir Efendi, N. 678. Maqrz ve3 Ayn Kahire bele
diye ve zabta reisi olduklarndan eserlerinde dnyev meselelere
ok yer ayrm, kltr hayatna ve iktisadiyata ait mhim malmat
vermilerdir. cAyni iin bk. C. B r o c k e l m a n n , GAL. II. G. 52-53
S. 51.
178) A h m a d bn CA 1 i bn M u h a m m a d tbn H a c a r
(l. 1449), Inb'u "l-gumr b abnS-i 'Pumr (A), H. 773-850/m. 1371-1446
seneleri vakayiini ihtiva eder. Yazmalar Yeni Cami, N. 814; Kprl
N. 1005-1009 (5 cild); Nuruosmaniye, N. 3056; Ayasofya N. 2974 Paris
arab N. 1602-1804. Bunlar yukarda, N. 68 de zikri geen lbn. al-Kassire zeyil gibidir. lbn Hacer iin bk. B r o c k e l m a n n , GAL, II, G.
67-60, S. 72-76.
179) Ab ' 1 - M a h s i n Y s u f bn T a g r i b e r d (l. 1469)
Al-Nucm-u 'l-zhira fi mulk-i mir va 'l-q~hira (A), Misrn Islmanlamas devrinden balayp m. 1468 synesine kadarki mufassal tarihi
7 cilddir 1-2 cildleri 1851, 1855 te J u y n b o 1 I tarafndan Leyden'de
cild 2 nin son ksm ile, cild 3-7 W I 11 i a m P o p p e r tarafndan
California'da Berkley'de 1909-1920 seneleri arasnda (Abu 'l-Mahsin

-206bn Taghribard'1, Annals ismi altnda) neredilmitir. 1929-1941 seneleri arasnda 9

cildi Msrda yeniden basld ve daha tamam olmad. Ayn mellifin h. 845 -864
seneleri vekayiine ait ve Maqrizi'nin <SuIk>'une zeyl olarak yazd Havadi-u 'lduhr fi maza 'l-ayy~m-i va J-uhr nam eseri ayni W. P o p p e r tarafndan 1932
de neredilmitir. Istan-bulda Al-Nucm al-?ahira'nn yazmalar; Kprl N. 1181;
Aa, N, 856; Ayasofya, N. 3494-3499 da bulunmaktadr. Ibn Tagriberdi'nin dier
eserleri iin bk. C. B r o c k e l m a n n , GAL, II, G. 41, S. 39.
180 Call-u '1-d i n a l - S u y t i (l. 1505), Hasn-u 'l-muhazara fi axbr-i
miri va 'l-qhira (A) Msrn 1497 senesine kadarki tarihi. Istanbulda Yazmalar;
Ayasofya, N. 3178; Veliyeddin Efendi, 2416; Yeni Cami, N. 844-846; Sleymaniye.
N. 825; Kl Ali, 351; Hamidiye N. 340; Paris N. 1796-1810 Suyuti'nin dier tarihi
eserleri iin bk. C. B r o c k e l m a n n , GAL, II, G. 156-158, S. 195-198
181) Abu '1-Valid M u h a m m a d bn M u h a m m a d Ibn-u '1- i h n a
(l. 1412), Ravz-u 'l-maanzr fi axbr-i 'l-avai'l va 'l-ava xir (A), Abu '1-Fida'yi
hlsa etmi ve ona ilveler yazmtr. Ibn al-Air tarihinin 1303 deki Msr tabnn
11. ve 12 cildlerinin hamiinde baslmtr; bk. Brockelmann GAL, II, G. 141-2.
182) Abu Bakr bn Ahmad bn Qzi uhba al-Dimaq fl.1448), Al-i cl~m bitrx-i ahi - 'l-islam, Zahabiye zeylidir Yazmalar: Feyzul-lah Efendi, N. 1403
(mellifin el yazs); Kprl, 1027; Paris, N. 1598 1600. H. 780 tarihine kadarki
vakayii ihtiva eder.
183) Abu 3I-Ba r a k a t Muhammad bn Ahmad Ibn Ays (l. 1524), Bad5y?-u
'l-zuhr fi vaq~yic-i duhr (A), lk 3 cildi h. 1311 22 de Msrda baslm (c. I, h.
810 a kadar; c. II, 811 906 c. li. 922 928; 3-5 cildleri P. K a h 1 e ve M. M u st
a f a tarafndan Istanbulda baslmtr; (c. III, 872 - 905 yllar; c. IV, 906 - 921 yllar;
c. V, 922-928 yllar) bk. C. B r o c k e l m a n n , GAL, II, S. 405
Osmanl ve Trkiye Cumhuriyeti tarihi'ne dair kaynaklardan balcalar
unlardr:
184) a m s - u ' d - d i n M u h a m m a d a l - C e z a r i (l. 1425), Zat-u
'l-ifa fi sira-i 'l-muluk va 'lxulafa (A), ksa umum tarih olmakla be
raber Osmanl tarihine dair kaytlar da havidir. Yazmalar: British
Museum, arab. 616; Berlin, N. 9692. Bk. C. B r o c k e l m a n n , GAL II,
G. 203, S. 277.
I '

 207

185) Tafsil-u l-aqdlim-i 'l-sab'a (A), ikinci Murad zamannda yazlm kk

para risale, i!k Osmanllar tarihine, umum corafya ve Anadolu corafyasna dair
mhim malmat ihtiva eder. Mkrimin Halil Yinan'n milkidir.
186)
A b d u r r a h m a n bn M u h a m m a d a l - B i s t m i (61. h.
845/m. 1441) Naim al-sulk fi musamarat-i 'Imuluk (A). Ayasofya N. 3503; yine
Durrat-u tc-i 'l-rasa'l Nuruosmaniye, N. 4905! Al Favdih-u '-misklya, Atif Efendi,
N. 1474; Pertevpaa N. 499 ve Manisa, Muradi-N. 1470 nam eserleri vardr. Muhtelif
risaleler birlii olan bu son eserde 80 risale olarak Al- Tibr-u 'l-masbk fi tavrx-i 'lmulk nam eseri bulunmaktadr. Benim grdm Manisa Atf Efendi ve Pertev Paa
nshalar ancak 30 risaleyi ihtiva eder. Al-Tibr-u '1-masbuk bundan sonraki ksmda
geldiinden bu nshalarda bulunmuyor. Bu zatn muhtelif mevzulara ait dier
eserlerinde de dank olarak baz tarihi malumat bulunmaktadr.
187) air Ahmed'nin (vef. 1412) kendi tskendername sine (T) yapt ilfveler
ki, Osmanllara a i t ksm Nhad Sami Banarl tarafndan Trkiyat\Mecmuas VI da
neredilmitir. lhanllara ait ksm daha ne-redilmemitir.
188) kpaazde, Tevarih-i Al-i Osman (T), 1477 e kadar, mufassal, 1502 ye
kadar da kaytlar var. Istanbulda 1332
(1916) ve Leipzig'de 1922 de neredilmitir.
189) ukrullah, Behcet- '-tevarih (F), umum tarih, Osmanl tari-1488 e kadar
geliyor; trkeletirilerek N i h a l A t s z tarafndan 1939 da Dokuz boy Trkler ve
Osmanl sultnalar tarihi ismi altnda neredilmitir.
190) Uruc bn cdil, Tevarih-i Al-i 'Osman (T), 1967 ye kadar, 1925
Hannover'de neredilmitir. Eblfeth Sultan Mahmud Han (T) 1484 e kadar, Tarih-i
Osman Encmeni Mecmuas'mn 26 38 saylarna ilve edilerek neredilmitir.
191)"Tursun Bey, Tarihi.
192) N u h a m m a d N e r , Kitatab- Cihnnum (T), umum tarih
6 inci cilt Osmanl tarihi, 1492 de telif olunmutur, ilk cildi 1949 da
Trk Tarih Durumu tarafndan neredilmitir.
193) Anonim Tarih-i l-i 'Osman, Fr. Gie neri (T) 1922 1555 e kadar gelir.
194) Sinan e l e b i B i h i t i Tarih, 1481 e kadar Nshas Brit. Museum.
Add, 7869 ve Add. 24, 955. Bk. Der islm, XII, 106 v. p.

- 208 195) dris Bitlisi Het-i Bihit (F), 1506 ya kadar, Farsa olup daha
neredilmemi, fakat ediliyor; Isatnbulda nshas Nuruosmaniye,
N. 3078.
196 ) Hadid, Tarih-i l-i 'Osman (T) 1522 ye kadar, yazmas
Es'ad efendi N. 2081 bk. GOG I, 220 v. d.
197 Kemal P a a z a d e , Tevarihi l-i ^Osman 10 cild. Nshalar Ali Emiri
Efendi, Tarih Ksm. No. 28-31. cild Mahanme (T), Yazmalar stanbul; Fatih N.
422i, Es'ad Efendi. N. 2087.
1 9 8 S a d r a z a m L u t f i P a a , Tavarih-i VOsman (T) 1553 e kadar,
1341 (1925) te Istanbulda baslmtr.
199 Muhy i d d i n C e m a l Zenbilizade (l. 1550), Tarih-i l-i
Osman [T] 1549 e kadar Yazmalar: Berlin 207, Viyana N. 1000. Bk.
Babinger GOG, s. 72-74.
200)
M u s l i h e d d i n L r , Mir at-a l-edvr va mirkat-'l-ahbr
(F), 1566 ya kadar Yazma : Ayasofya, N. 2085; Hsrev Paa, N, 345
201)
M u s t a f a e l e b i K o c a N i a n c Tabakt-'l memlik
ve derect-'l- meslik (T), 1555 e kadar. Yazmalar: Ayasofya, N. 3296, Es'ad
Efendi N. 3215.
202)
K k N i a n c M e h m e d Paa, Tarih-i Nianc (T) 1561
e kadar 1279 da Istanbulda baslmtr.
203 e m s i Ahm>t P a a (l. 1580). ehname-i Sultan Murad (T) 1579 kadar
gelen manzum Osmanl Tarihi. Yazmalar: Viyana, N. 1025; Paris, Schefer N. 1149.
B a b i n g e r s. 105.
204) M u s t a f a 1 - C e n n b , (l. 1590). Al-aylam-u 'l-zahir fi
axbSr-i 'l-ava'il va 'lavxir (A) 588 e kadar. Nshas Nuruosmaniye
3008, trke tercmesi yine orada N. 3099 3102.
205)
M e h m e d Paa A s e f , ecaatnme (T. manzum) zde-mirolu
Osman Paann arktaki faaliyeti, Azerbaycan vakalar, 1586 ya kadar. Yldz
ktphanesi yazmas : N. 304. 86 kadar minyatrle.
206)
e y h l i s l m Hoca S d e d d i n E f e n d i , Tac-'l-teva-rih
(T), 1521 e kadar, iki cild, istanbul, 1280 (1864) te matbu.
207) S o l a k z a d e Mehmed Hemdem E f e n d i , Solakzade
Tarihi (T), balangtan 1053 e kadar. 1297 (1881) de baslm, bir
cild. Hoca Sdeddin tarihinin sadeletirilerek baz ilveler yaplmasn-

- 20;;

dan ibarettir. 1521 den sonraki ksmlar kendi eseridir. Prof. Cavid Baysun'un
tetkikatma gre bu ksmn Kanni'dcn sonraki zamana ait f a s l l a r Hasan Beyzade
tarihinden alnmtr.
208) li E f e n d i , KnhU'l-ahltr t lukh-ul-efkr (T), 1597ye kadar.
Umum t a r i h . 4. nen eridi Osmanl tarihi; F a t i h devrine kadar ksm, dier slm
slleleri t a r i h i le beraber 5 cild olarak 1 27 7- 1 28 5 te baslmtr. Basrnyan
k s m l a r m muhtevi yazmalar Nuruosmauiye 3400-3409; Es'ad Efendi, N. 2161.
209)
M u s t a f a S e l a n i k i, Tarihi Selnik (T), Sleyman Kanunnin balangcndan 1599 a kadar, bir cild, istanbul 1281 de baslmtr. Selanik'nin h.
1001-1008 senelerine ai t gayr matbu ksm Veliyeddin Efendi N. 2363, Esad
Efendi, 2259 da bulunmaktadr.
210) 1 b n Y u s u f e 1-V a i z , Al-Futhnt-u '1-murSdiye (A). nc
Murad zamannn mufassal tarihi, Atf Efendi ktphanesi, N. 1912.
211) A h m e d bn Y u s u f e 1 - K a r a m n , Axbar-u 'l-duval va ar-ii 'lu'vl (A), 1599 a kadar. Msrda bn'1-Asr tarihinin Bulak tabnn 11-12 nci
ci i dl er i n i n kenarnda baslmtr.
22) M e h m e d N i a n c z a d e , Mirt-C 'l-kint (T), 1566 ya kadar,
1257 de Bulak'ta ve 1290 da stanbulda iki cild olarak iki defa baslmtr.
213)
b r a h i m P e e v , Peev Tarihi (T), 15201639 (927
1094 hc.) senelerin t ar i h i , iki cild 1283 te stanbulda baslmtr.
214)
K t i p e l e b i , Fezlike (T), 1591-1654 (10001065 hc.)
seneleri tarihi, iki cild, 1286 87 de baslmtr.
215) Ayn mellif, Takvim- 't-tevrih (T), (h. 1058/m. 1648) e kadar ksa
hlsa, 1733 te brahim Mteferrika tarafndan neredilmiti!.
216)
eyhlislm Abdlaziz Karaelebizade,
Rav-zat-l-ebrar (T) Matbu ksm 1645 (1055 hc.) e kadar, 1284 de Bulakta
baslmtr. 1646 1657 (1056 1068 hc.) e kadarki ksm neredilme-mitir.
Yazmas: Ayasofya, 3047 Nuruosmaniye, N. 3149 3151.
217) H a z a r f e n H s e y i n E f e n d i , Tenkih-i tevarih-i mlk (T), umum tarih ve 1672 ye kadar g-etirilen Osmanl tarihi. Bu
eserde Roma ve Bizans tarihleri slm leminde ilk defa olmak zere
Ltin ve Bizans kaynaklarndan vastasz istifade olunarak yazlmtr.
Eser daha neredilmemitir. Yazmalar: Ayasofya N. 3166; Es'ad EfenTarihte Usul

F. U

 210 di N. 2236; bk. Zdischr d. Deuiseh, morgeul Ges. XXX, 468 ve B a b-inger GOG.
228-231.
2 S) S i 1 a l d a r Fi n di k i l l i M elraed Agfa, Slhdar Tarihi (T), Ktip
elebinin Fezlekesine zeyl olarak kaleme alnmt, 1654 1694 senelerine ait i k i
cildi baslm, 1694 1720 senelerine ait olup "Nusrctname" ismini tayan nc
cildi dahi i nt i ar etmitir. Yazmas Veliyeddin Efendi, N. 2369.
219) A l m et bn L t fil 11 a l M n e c c i m b a , Camf --dvel
(yahut Sahaif- 'l-ahbar) (T). Umum islm t a ri hi , Osmanl tarihi ise
1672 ye kadar getirilmitir. Kitabn air Nedim tarafndan yaplan trkesi 1295 te Istanbulda 3 cild olarak baslmtr; kitabn daha ok mufasal olan arapa asl (aha'if-u cl-axba~r fi vayl'-i 'la'ar) gayrimatbudur. Yazmalar! Beyazt umum ktphanesinde N. 5019 5020;
Hamidiye N. 915; Esad Ef. 2101 - 2103
220)
M u s t a f a N a ' m E f e n d i , Tarih-i Naim (Revzat-ii 7hsegn fi hulasal-i ahbr-i 'l-hafikayn) (T), 1591 1659 (1000-1070 hc.) seneleri
vakayni havidir, 6 cild olarak iki defa baslmt. Osmanl "vakanuvis" lerinin piri
saylr.
221)
R i d E f e n d i , Tarih-i Rid (T), 1660-1721 (1071-1134 hc.)
senelerinin tarihi ve Na'mnn devamdr, son cildi elebizadenin eseri olmak zere
3 ve 5 cild olarak 1740 ve 1865 senelerinde iki defa baslmtr.
222) Esir Hasan bn eyh Hseyn (l. 1727) Mfyr- 'd-dvel ve misbr- 'lmilel (T). Macaristanda bulunmu olan bu mellif eserine haritalar da eklemitir. ki
cilddir. Yazmalar: Esad Efendi, 2109, 2110; Hekimolu Ali Paa, N. 803.
223)
s m a i l Asm E f e n d i K k e l e b i z a d e , Tarih-i vakayic (T), 1722 1728 (1135 1141 h.) seneleri vakiatnn tarihi, Istanbulda 1741
de baslmtr.
224) M u s t a f a Sami, H s e y i n a k i r ve M e h m e d S u p h i .
Tarih (T) leri 17301743 (11431156 h.) senelerinin vakayii. 1198 de
iki ksmdan mrekkep bir cild olarak baslmtr.
225) Sleyman 'Izz, Tarih-i vakay , (T) 1744-1752 (1157-1165 h.) se
nelerinin vakayii; 1199 da iki ksmdan mrekkep bir cild olarak baslmtr.
226)

Mustafa Vsf Efendi,

Mahasin- 'l-asr ve haka'i-

- 21 kul-ehbr (T), 17521774 (1166-1188 h.) senelerinin tarihi. 1219 da stanbul da

ve iki cild olarak 1246 da Bulak'ta baslmtr.
227) Mehmed Asm Ayntab, Asm tarihi (T), 1787-1808 (12021223 h.) senelerinin tarihi iki cild olarak baslmtr.
228) Ataullah nizade, anizade Tarihi (T), 1808-1820 (1223-1236 he.)
senelerinin tarihi, 4 cild olarak tstanbulda matbu
229)
S a h h a f l a r e y h i z a d e Es'ad Efendi, Tarih (T), (1729
1141 h.) senesinin tarihi. Yazmas Es'ad Efendi. N. 2083-2084 de bulunuyor. TEM,
nin 1 ci cildine baklsn. Ayni meliifin anizdeye zeyli, Viyana N. 11494 ve Ussi
zafer ki t ab , ki iki defa baslmtr.
230) A h m e t C e v d e t P a a , Tarih-i Cevdet, (Vakyi-'i DevUt-i aliye-i 'Osmaniye) (T), 17741830 (1188 1241 h) Mustafa Vsf
Efendi tarihini devam ettirmek zere kaleme alnm, 12 cild olarak
defa baslmtr; Osmanl vakayinamelerinin en mufassaldr. Cevdet Paa'nn ilk cildinde sayd kaynaklara baklsn.
231) L u t f i E f e n d i , Lutfi Tarihi (T), 1825-1849 1241-1266 hc)
senelerine ait olan ksm 8 cild olarak baslm, kalan 7 cildi yazma halinde olup
1876 (1293 h) ye kadar gelmektedir.
2 3 2 )
H a y r u l l a h E f e n d i , Tarih-i Devlet-i ''aliye-i Osmaniye
(T), balangtan 1648 (1058 senesine kadar olan vakayiin tarihi 18 cz 2 cild
halinde 1292 de baslmtr.
233 a) Tayyarzade Ata Bey, Tarih-i cAta enderun t ar i h i d i r , 5 cild ve
matbudur.
233 b) Seyyid Mustafa Nuri Paa, Netyic-'lvuk t (T) Osmanl tarihinin
tenkidi tasviri ve itimada en ayan olanlarndan biridir. 1294, 1327 senelerinde 4 cild
olarak iki defa baslmtr.
234) Dier islm memleketlerinde Trkiyeye ait yazlm tarihi
eserlerden en ayan istifade olan sf atiyle rA b d a I - c A b b s Ahmad bn M u h a m m a d a 1-M a q q r i'nin Endls tarihine dir eseri
Nabh-u '[-(ib min usn-i 7 andalus al-ratlb (A), 4 cild, Msr-Bulak,
1302 C'bk. C. B r o c k e l m a n n , GAL, II, G. 296-9 7; S. 408) ve
Abbas al-cAzzv, Tarx-u l- ciraaq (A), Badad 1928-9 (3 cild) zik
redilmelidir.
235) Sultan Abdlaziz ve Abdlhamit II devirleri tarihi yazlma
m yahut ilenmemi ise de (bk. islm Ansiklopedisi, I, s. 60, 80 A, H.
O n g u n s u , Abdlaziz ve Abdlhamid II maddeleri) Tanzimat iin
E n g e l h a r d t tercmesi (Isianbul, 1328J, Maarif Vekletinin 1940 ta
nerettii l'Tanzimat, yznc yl dnm mnasebetiyle'''; M a h m u d

- 2m~
Celi i e dd i n P a a, Atiri-t hakikat, istanbul, [326; I b n 1 e m i n M a l n d
Kemal; Osmanl devrinde son sadriazamlar, 1934, 1949, 10 cz: A hm e d Sib
Vakcgi-i Sultun Abdlaziz' Msr, 1326, Tarih-i Sullan Murad-i hris, Msr, 1326:
Abdiilhamidin evail-i saltanat, Msr. 1326; O s m a n N u r i, Abdulhamid-i
Sami'nin devri saltanat, 1927; S a i d v e Kmil P a s a 1 a'nn hatrat, stanbul
1328; Hakk T r i k Us, Meclis- Mebusa nn ilk devre mzakere zabtlar, 1940;
Osman Ercin, Maarif tarihi (5 cld, 193945, S l e y m a n p a a z a d e Sami.
Sleyman Pafann muhakemesi, 1328. bu devrin tarihine dair balca eserlerdir. Bu
devirler iin "TaLvim-i Vakay,, gazetesi mhimdir.
236) Cumhuriyet devri iin, slm Ansiklopedisi, I, 719807 " Ata
trk" maddesi; M u s t a f a K e m a l , 'Nutuk, 1934 (3 cild); H i k m e t Bayur, Trk Inkilp tarihi, 1940 (2 cild). Dier kaynaklar islm Ansik
lopedisi, I, 801 804. Bir de Ayn Turild mecmuas ve Resm Gazete
mhimdir.
Azerbaycan, irvan ve Dou Anadolu tarihime ait kaynaklar.
237) Mas d b n N m d r (12. asr), Muna'at-u arrn (A), Paris
ktphanesi, arab N. 4433 bk. V. M i n o r s k y et C. C a h e n, Le Recueil
Transcaucasien de Mas'd b. NSmdar d. Journal Asiatiue t. CCXXXVII, Paris,
1949, p. 93-142.
238) A. Kaz e m B e g, Derbend-Name, the History'of Derbend, translated
from Turksh version by. K. B. Petersburg, 1851. Arapa aslnn kaybolduu
zannolunan (bk- C.'A. S t o r e y. PL. II. 42225) bu eserin yazmas daha 18.
asrda Istanbulda bulunduu Mneccimba-'nn hHf-u ,l-axbar'md& T~rixu 'l-bb va '1-abvb'da.n naklettii paralardan anlalmtr (Bayezit Umum
Ktphanesi nshas, N. 5019, s. 11111130; N. 5020, s. 719-842). bu nakillere
nazaran bu kitapta Dastan ve Azerbaycan tarihine ait malmat h. 468 senesine
kadar gelmitir. Bu eser tarafmdan taba hazrlanmtr.
239) Aziz bn A r d a i r A s t a r a b d i , Bazm u razm (F), h. 800/m.
1398 de telif olunmutur, istanbul, 1928.
240) Q a z i Abu B a k r a l - T a h r n a l - l f a h a n , KitSb-u
'd-diyaribekriya (F). Akkoyunlular'n mufassal tarihidir, h. 875 de telif
olunmutur. Bk. A b b s c A z z v i, Tarix-u 'l-irq Badad, 1932, s. 217.
Ankarada Trk Tarih Kurumunda N. Lugal ve F. Smer tarafndan neredildi.

241) F a z 1 - u ' 11 a h bn R u z b ah t 1 ! a h a n i Tarix-i amini (F),

Akkoyunlulann t ari hi , yegne nshas: Fatih N. 4431.
242a) a r a f X a n bn a m s- u * d - d n Bitlisi arafnme
(F), Krdlerin ve bilistitrad ark" Anadolu ile Azerbayeann tarihi. 1596 da telif
olunmutur. Matbudur: Scheref-Nameh, publiee par V e 1 i-a m i n o f - Z e r n o f,
farsa rfii tni: t. I. Petersburjr, 1860, 459 sayfa; t. II (1862), 308 + 79 sayfa. F. C h a r
m o y t a r a f n d a n yaplan fransz-ca tercmesi ve haiyeleri: t. 1, part i
(Petersburg', L868), 852 sayfa; t. I, part 2 (1870), 502 s a y f a ; t. U, part 1 (1873),
706 sayfa; t. II, part 2 (1875), 712 sayfa. Bu haiyelerde baka bir ok eserlerden de
Tenis nakiller bulunmaktadr.
242b) H u s a y n a 1 - H a fi z a 1 - K e r b e i a ' , Ra-<zl-,: 7-cannt (F)
Tebriz .ehri ve civar meayih ve mezarlar, ilk afeviler devrinde yazlm.
Yazmas: F.scad lif. N. 2273.
243a) Mir? a V a h i d, M ;.-. a'r ( Tarix-i takriz) (F) ah Abbas Sn'nin
1053/1642 de clsnde balayp Azerbaycan vakayii. Yazmas : Rag-p Paa N.
1211,
243b) B. D o r n, Geschcihte Schirtbam von 1538-1820, d. hUtnirs
de V Acadcmic des sciences d, Petersburg. 1841. 6. serie. vol. V. Muhtelif ran
kaynaklarnda irvan t a r i h i n e ait malmat toplanmtr.
244) Z e y n - u '1 - a b i d i n i r v a n , Hadiqat-u's-siyhat, Paris sup.
pers. 1305
245) Ayni mellif, Bustn-b s-siyahal, h. 1247 m. 1832 da yazlmtr.
Taliran, 1315/1897. Zeyn-u '1-bidin irvan ve eserleri iin bk. A. Sank-u 'd-davla,
Ndne-i dnivarn. Y. 80 88.
246) A b b a s k u 1 i X a n B a k i x a n o v (l. 1816), Giilistn-i irem. Rusa
tercmesi 1926 da Baku'da neredilmitir. Bu m e l l i f ve hayati iin bk. Journal
Asiatique, 1925, t. CCVII. p. 149-157.
247) M rza C e m a 1 Q a r a b a - i (son Karabaf ham veziri). Qaraba
n&me, Azerbaycan, irvan ve Erran'n tarihidir. Yazmas Ba-kude versesi elindedir.
400 s a y f a l k bir eseridir.
.. o ' man Azerba'ycan tarihi M e h m e d Emin Resizad'
rtin tslm-Ttk Mu/titlmaarifi, cild 1. N. 45 de netettri Azerbaycan
ddsipde : ".' *
edil i ve hu devre ait bihliograi nal
71 ') ora :
.

 214 randa yaayan Trklerin Tarili'ne dair kaynaklar: Safeviler devri

iin :
248) a y x H u s a y n bn a y x - A b d l - Z i h i d i . lslat 'nnasab-i '-safaviya (F). Berlin 1924 de neredilmitir. Bk. S t o r e y , PL. II. 318.
249) Haci B a z z z T a v a k k u l , Al-Mavahib-u 's-saniya fi "lmanSqib-i 's-afaviya (F), eyh Safyeddin Erdebil'nin manakibidir. Yazmalar:
Ayasofya N. 2123, 3099.
250) Hasan Bek Rumlu, Ahsan-u. 't-tavarix (F), 12 cildlik cihan tarihidir, elde
10 cildi var (Bk.'c. A- S t o r e y PL. II. 306-8). 9-10 (1112) cildlerinin yazmas
Nuriosmaniyede N. 3317. Safevilerin 1495 1577 senelerine ait ksm 10 (12) cildi
baslmtr. A. Chronic of the earlg afatois. vol. I. pers. text. ed. by C. N. S e d d o n ,
Baroda, 1931.
251) Q a z i A h m a d bn M u h a m m a d a T-G a f f a r , Nusax-i cihan
r (F), 1577 senesine kadarki havadis. Yazmas: Viyana, Pers.
N. 837.
252) Amir Y a h y a bn ! A b d - u "1-latif a l - Q a z v n (l. 960/1553),
Lubb-u 't-tav5r~ix (F), Bahram Mirza namna yazlm, 1541 e kadarki vakayii ihtiva
eder. Yazmalar: Veliyeddin Efendi, N. 2444; Esad Efendi, N. 2394. Almanca
hulsas: Busching Magazin, XVII, Halle, 1783, s, 5-186. Bk. S t o r e y PL. II. 111
113.
2 5 3 ) M i r z a H a s a n C a n b i d i , Raviat-u '-afaviya. Yazmas, Lala
smail Efendi, N. 346.
254)

Mehul mellif, Trlx-i h ismail (F), Esad Efendi, 2370, 2157.

255) Q g z i Ahmed bn
Qum, Gulistsn-i tav~rix (F),
Prusya devlet ktphanesi,
Ges. 1935, s. 315328).

M r M n i b r a h i m H u s a y n i a 11593e kadarki havadisin tarihi. Yazmas :

2202 (bk. Zeitschrifi d. Deutschtn Mor-henl.

2 5 6 ) B u d a q M n i a I - Q a z v i n i , Cavahir-ul-axbr (F), 1577 ye

kadarki havadisin tarihi. Yazmas: Petersburg- Umum Ktphanesi, pers. N. 288. bk.
S t o r e y . PL. II, 118.
257)
Call-u'd-din Muhammed Mni Yazdi,
Tarix-i cabbsi (F), Oxford. Bodlean Library, Elliot, 367. 1661 senesine kadarki
vakayii ihtiva eder.

258) 1.! a y d a r b n c A 1 i H u s a y n i a 1 - R a t i, TSri.t-i

hajdari (F), 2 cd, Prusya Devlet Ktphanesi yazmas, N. Ms. or. Fol. 181.,
N. 41S. 1619 senesi v e k a y i i l e b i t i y o r . Bk. S t o r e y , PL. W. 124259) I k e n d e r M ti n i T r k m e n (l. 1043 1633), Trix-i tglam
iird-i abbasi, S n fe vi l e ri mebdeinden 1629 a kadarki mufassal t arihi. Tahran,
1313'1895. Buna zeyil: Y u s u f M u v a r r i x Zeyl-i tttrir-i alam dra-i 'abbasi,
Tahran 1317 193S. 1050 1610-41 senesine kadarki vakayii i l t i v a eder. Bu eser Ali
Akber Genceli tarafndan trkeye evrilmi olup Trk Tarih Kurumu tarafndan
neredilecektir. Bu eser ve zeyli iin bk. S t o r e y . I I , 310-313.
260) M a h m u d b n H i d a y a t - 'II a h N a t a nzi, AV/a-vat-u 'l-aar
fi 2kr-i 'l-Sr (F), ah Tahmaspn vefatndan h. 1007'm.' 1599 senesine kadarki
vakayiin t ar i h i . Yegne yazma nshas Tahranda "Yadigr,, mecmuas
ktphanesinde bulunmaktadr. 2 cilddir. bk. Yadigr V, 62-78.
261) Ta:kirai-u ''l-mttlk (F), Safeviler devrinin mali idare mesele
lerine ait eser. 1725 s.tasnda yazlmtr. ngilizce tercmesi metni ile
b i r l i k t e n e r e d i l m i t i r : Tadhkifat al-mulk. A manuel uf ufavid Administration, edil. by V. M i n o r s k y , London, 1913.
Safeviler tarihine dair dier eserler iin bk. C. A. Star e y , PL,
li, 301-322.
N'adirah Afar'la tarihine'ne d a i r eserler:
262)
M n i M u h a m in a d K z m M r v a z i, Kitb-i nadiri
(F). Nadirah'n tarihine ait bu byk eserin 2. ve 3. c i l dl e ri Leningrad
Akademisi'nin arkiyat Ensttsnde bulunmaktadr, bk. B a r t h o l d , Bdletin
da VAcademie des Sciences de Leningrad, 1919, s. 927930 ve L. L o c k h a r t ,
Nadir hah, London, 1939, p. VII, 163--274.
263)
M i r z a M a h d i X a n A s t e r b a d i. Trx-i nadiri (F),
Tebriz, 1260/1844, dier neirleri, yazmalar, ingilizce ve almanca tercmeleri iin
bk. C. A. S t o r e y , PL, II, 322-24.
264) Ayn melf, Durra-i ndiri (F), Bombay, 1271/1854, Yazmlar iin
bk. G. A. S t o r e y , H, 324-5.
265) M u h a m m e d H a s a n X & n a n i ' - u ' d - d a v 1 a (l. 1896),
Matla u '-ams (F), 3 cild, Tahran, 1886 86. Horasann topografisine
ait olmakla beraber Nadir ah zamanna ve icraatna ait mhim ma-'. mat i ht i v a
eder.

 716
266)

MvH Ndir ah (T), Esad Efendi, N. 2178.

267) Vakyi name-i ndiri (T), bir Trkn hatratdr; Esad efendi.
2436.
268) Maktubt-i nadiri (F), Nadir ahn mektuplar, Armaan mec
muas, Tahran, 1929, Ekim ay nshas. Bu nevi mektuplar trke
mneat kitaplarnda da vardr.
269)
M u h a m m a d A l X z i n , Vqfat-i iran
Indian Office ktphanesi, N. 1714. Nadirin Hind seferine aittir.

hind, Londra,

270) Xoca c Abd u - u ' 1 - k a r i m K a m i r i , Bayn-i vagayi'i {Irix-i

ndir: ^-A'dirnmc) (F), Nadirin Hind seferini, son hayatn, m e l l i f i n o zamanki
iran ve Iraktaki mahedelerini ihtiva eder; nshalar ve tercmeleri bk. C. A.
S t o r e y , PL, II, 326. Nadir ah devri tarihine dijer eserler iin bk. S t o r e y , II,
32229..
Nadir ah devletinin inhillini taakub eden hdiseler iin:
271)
M u h a m m a d bn H a c i M u h a m m a d R a n X n,
Trix-i ahmad ah-i durrani (orducadan farsaya tercme), Londra, British Museum,
Or. 3550.
272) A b '1 - H a s a n b n M u h a m m a d A m i n, Mucmal-u 't-tarix-i
bacd-a n-nadiriya (F), 17471882 seneleri vukuat, O s k a r Mann neretmitir.
Leyden, 1891.
273)
M i r z a M u h a m m a d S d i q Nm i, Ta~rix-i iti gua (F),
Zendller devri vakayii, Tahran 1316.
274) cA1 i Riz bn { A b d - u ' 1 - k a r i m i r z , T~rlx-i zandiya (F),
1779 1794 seneleri vakayiini muhtevidir. E. Beer tarafndan 1888 de Leyden'de
neredilmitir.
Kaarlar devri'ne ve sonrasna ait kaynaklar:
275)
R i z q u l i X n H i d y a t (l. 1871), Rax<iat-u c-afs-i
nairi (F), 10 cild, Tahran 1853 6. Reideddin eserini kendi eserine ekliyerek
byk bir cihan tarihi yazan Hafz Abru gibi, Rza Kuli Han Hidayet te Mirhond'un
Ravat-u 'saf'sn harfiyen naklederek ona Safav ve Kaar tarihini eklemitir.
Kaarlarn 1850 ye kadarki tarihi kitabn 910 nc cildlerini tekil ediyor.
276)
M i r z a Taqi X a n S i p i h r - i K a n (l. 1880), Nsix-u
t-tav~rx (F), 14 cidlik islm tarihi (bk. yukarda, s. 124), Tahran

 217
18S6 7, 9 cildi Kaarlar tarihi olup 1857 senesine kadarki vakayii ihtiva eder.
Bk. Storey. PL. 152 4.
277)
M i r z a a d i q M a r v a z i V a q a y i n i g r , Trix-i cihnar (F), Kaarlarn 1797 1818 seneleri tarihini ihtiva eder 2 cilddir; yazma tam
nshas Kirmenah da Muhammad Hasan Han Calel'nin milkidir (bk. Zadigr, V,
1949, c 2 s. 155 v. d.). Dier yazmalar iin bk. C. A. S t o r e y , PL. 11. 335-6
278) Abd-'r - r a z z a q Be bn N e c e f q u 1 i Xan D u n b u l l i (l. 1827)
Ma'ri ultniya (F), 3 Fathaliah'n tarihi, 1814 e kadar, Tebrizde 1241/1826 da
hurufatla baslmtr.
279) Abd-u 'lah Mustavfi, Tarix-i itimai u iddri-i davra-i q'c5ri-ja (F), 3
cild, c. I. Tahran, 1324/1945 (Aka Muhammad Handan Nasi-reddin ahn sonuna,
kadar), 728 sayfa; c. II, Tahran, 1324 1945, 720 sayfa (Muzafferiddin ah'dan
Vuukuddevle'nin ingilizlerle mvkavele akdine kadar); c. Hf, ksm I, Tahran,
1325/1946 sayfa (Seyyid Ziyaed-din Tabata' kabinesinin dmesine kadar).
280)
M u h a m m a d H a s a n X a n S a n -u" d -davla (l. 1896)
Al-Ma'ir va 'r (F), Nasireddin ahn hayat. Tahran, 1889
281) Ayn mellif, Tarix-i mtmtazam-i nairi (F), 1882 senesine kadar
getirilen cihan tarihi, o cmleden 1779 1882 senelerinin Kacar-tarihi. 3 cild,
Tahran, 1881 83 Bk. S t o r e y II, 154- 5.
282) Ayn' mellif, gerek bu kitabn sonlarna.gerekse h. 1296 = 1324
senelerinde 7 cild olarak nerettii Ncime-i dnivern kitabnn 3. cildden balyan
cildlerin sonuna Kaar devletin devlet idare makinesini gsteren mkemmel
kalenerler eklemitir.
283) Ndir-u'd-din ah, Ruznme-i sefer-i firengistan, Tahran 1874 ahn
Avrupa seyahatinin hatratdr.
284)
C i h a n g i r M i r z a bn Abbas M i r z a N i b - u s s a l t a n a , Tar~ix-i nav (F). 1240 1267 (m. 1824 - 1851) senelerinin tarihi
Tahran 1945 A b b a s lqbal neri. Kaarlarn tarihine dair dier kaynaklar iin bk.
C. A. S t o r e y . PL, II, 332 = 48.
285)
H a b i b - u 'lah M u x t r - u ' s - s a l t a n a , Trix- bidari
recin (F), Tahran, 1947, 922 sayfalk.
286) A b d - ' 11 a h X a n A m i r T a h m a s b, Tarx-i Shinh-i
al hairat-i riza h-i pehlevi, Tahran, 1305 1926.

~ 2i8
4
DOU TORKLER TARHNE AT KAYNAKLAR

Buharada zbek hanlar t a r i h i i i n '.

287) M as c B d K u h i s a n i, Trix-i abu'h'xagir xni (F). zbek hanlarma
ceddi olan Abulhayr Hann hayat (14o2 1468), yazmalar British museum'da (Rieu-,
ata!. Pers, J. 103) ve Leningrad Dni-verstesi ktphanesi farsa eserler meyanmda,
N. 852 de bulunmaktadr; bk. S t o rey. l'L. !!. 110.
288) igbil-nme (T), m e l l i f i mehul, 908 1502-3 de yatlm; !.
B e r e z i n tarafndan 1849 da Kazanda neredilmitir (Bibliottka vostoni.v
is'orikot', I).
289) Be n n a 'i Hara v i, iybnT-name (F), aybak Hann man-mum tarihidir,
yazmalar Takent Umum kt" 'hanesinde ve Hiyve' le bulunuyor, bk. C. A.
S t o r e y , il, 372.
290) M u h a m m a d a 1 i h, iybnl name (T), aybak Hann manzum
t a r i h i , H. Vambery tarafndan V'ivanada (1885), M e 1 y o r a n s k y ve A.
S a m o y l o v i tarafndan Petersburg-da (1908) neredilmitir.
291) Fath-nme, aybak Hann seferlerinin tarihi, mellifi mehul, yazmas
Semerkantda Viyatkn ktahanesinde bulunuyor, bk. B a r t-holdd. Zapiski VosL
Otd. XV, 176 -187.
2 9 2 ) F a z l - u ' l l a h bn R u z b a h a n a l - I s f a h n , Mihman-mdmei buxara. aybak Hann 9[4/1508 de Kazak hanlarna kar seferini tavsif eder.
Yazmas : Nurosmaniye. N. 3431.
293) Tavarx-i gazide yahud Nusret-nme (T), zbek hanlarnn
tarihi. Yazmas Leningrad Akademisinin arkiyat Enstitsnde, N. 590
ve Londra British Museum'da (bk. R i e u , Catalogul of the Turkish
Manuscripts in the British Musaum, p. 276) bulunmaktadr.
294) CA b-u'11 a h bn M u h a m m a d bn cAI Na r u l l h ,
Zubdet-'l-aar (T), ag'atayca dnya tarihi, son ksmlar Temr ve
oullar ve zbekler tarihidir. Yazmas Semerkandda Viatkin ktp
hanesinde bulunuyor; bk. Zap. Vost. Otd. XV. 187205.
'295) Z a y n - u ' d - d i n Mahmud V a s i f , Badayic-a 'l-z<a qyi~, son
Temrller ve zbek hanlar zamannda Herat ve maverannehirde itima ye kltr
hayatn anlatan byk bir eserdir. Yazmas Leningrad

 219 arkiyat Enstitsndedir. Bk. Z. V. T o % a n, d. Zap. Vost. XXII, 28, ve Trudi

Otdtla Vostoka Gosud. Ermitaj'a II, 1940, s. 218 v.d.
296) c A b d - u 'ilah M u f i q i, Tdrlx-i cabd-u Hah xan (F), Buharada
hususi elde; bk. Z. V. T o g a n, Zap. Vost. Otd. XXII, 318.
297) A m r c A b d - u ' I I a l, tskendar -nme, iskender Han bn inamkuli
Han namna yazlm Mavernnehir zbekleri tarihi 1520 ye kadarki vakayii tasvir
eder. Nshas Takent Umumi Ktphanesinde-dir, bk. E. K a h 1, Persidskiya,
arabskiyai tiurksb'ya rukopisi Trkestans-koy Pudlinoy Biblioteki, Takent, 1889,
s. 20.
298)
H a f z T a n B u x a r , '-Abd-u 'ilah -nme yahut arafnme-i h (F), Abdullah Han iban'nin mufassal t a r i h i , 1587 de vefatna kadar
Nshalar; Leningrad arkiyat Enstitsnde N. 574 age ve saire iin bk. C. A. S t o r
e y, II, 374-78. Yeni bir nshas lstanbul-da Prof. ismail Hikmet Ertaylann hususi
ktphanesinde bulunuyordu.
299) M a h m u d b n A m i r V a l i , Bahr-u 'l-asrr fi manqib-i 'l-axyr
(F). Reideddin, Hafz Abru ve Mirxond'un eserleri tipinde kaleme alnan cihan
tarihidir. Trk tarihine ait ksmlar Hafz Abru'-nun 4 rubs> u karl olarak -A
rukn> e taksim edilen bu muazzam eserin ' ilk rkn Cengiz Hann, Ulu Yurd, yani
Kaanlarn, ve lhanlarn; 2 ikinci rkn agataylarn Ve Temilerin: s nc rkn
Co Han evldnn, bilhassa banllarn; 4 drdnc rkn Co oullarndan
Tukaytemr Han neslinin, o cmleden Buharadaki Astarhanl'-larn tarihine tahsis
edilmitir. Eserin ilk rkn Takentte, Crebek'-in hususi ktphanesinde (bk. B a
r t h o 1 d, d. Zap. Vost. Otd. XV, s-232260); drdnc rkn Londrada Office
ktphanesinde (N. 575) bulunmakta idi. 1913 te kitabn btn dier aksamn, o
cmleden corafya ve tabiiyata, acibi leme ait ksmn ihtiva eden iki nshas
tarafmdan Hokandde ve Buhara'da hususi ellerde bulunmu ve eserin tekmil cildleri
bylece meydana kmtr (bk. Z- V. T o g a n d. Zap. Vost. Otd. XXII. s. ) Eserin
tasnifine 1634 te Nadir Muhammed Hann emrile balanmtr. Kitabn ikinci
rknnde aatay hanlarna ayrlan ksmlarda Kagar hanlarnn tarihi, mellifin
kendi zamanna kadar getirilmi; drdnc rknnde de Tukaytemr oullarndan
olan kazak hanlarnn hayatna ait orjinal malmat verilmitir. Bahr-u '1-asrr'on-dan
az nce Hindistanda Ekber ah'n emriyle yazlan Trx-i Elfl, az sonra Trkiyede
Mneccimba tarafndan yazlan ah'if-u 'l-axbr biri dierinden mstakil olarak
17. asr Trk leminde vcude getirilen byk umum slm ve Trk tarihidir.

 220300) A x u n d M u I 1 a r af- u ' d-din AMam b n Nur-u ' d - d i n R ii

q i m, Tarix-i raimi (F). Temrn veldetinden 1616 senesine dadar getirilen
muhtasar kronolojidir. Qari Rahmatuah'n Trx-i kesire ismile 1913 te Takene
intiar eden eserinin kenarnda T5rTx-i rqim de neredilmitir. Pek ok vefiyat ve
tercmi ahvali ihtiva eden hu eserin mnderecat B a r o n V. R o s e n tarafndan
bit-tafsil saylmtr : Collectlon gcientifiaues, U\, mancsr, Persans, Peters-burg,
886, p. '.15-140. Bk. yine C. A. S t o rey, PL II, 376-8.
301) M'i'r [ l i h $ i y h f i 3 r d , St'Manauli-nme
senelerinin mufassal tarihidir. Takentte rjnst;ik A.
fe;tphanesfrtde bulunmaktadr, bk. C. A. S tre y, l, 378.

(F). 68-r-1702
A. SmeROV'un

.302) M i r M u h a rn m a d A m i n b n M i r z a Z a m a n - i B u x r i, Tdrixi sabhanatli xanU Subhakuli Hanm zaman (1680 1702) mufassal olmak zere,
engizliler t a r i h i . Yazr.al an Paris (supp. Persan, N. 1548; bk. E. B l o c h e t ,
Uannscr. persans, 1, 295), Leningrad, Takent
ve K!>:! !e vardr.
303) M i r M u h a m m a d A m i n B u x a r . Tarix-i cUnay-du ilah Xa;i.
Astnrhanlerden Ubeydullah Hamn (17021711) t a r i h i d i r . Yazmalar iin bk.
S t o r e y , PL. II, 379. Mnderecalmn almanca hlsas F. T e u f e 1 tarafndan
Zdischrift d.Deulsch. Morgetl. Ges. XXXVIII (1888), 299-376 da verilmitir.
304) M h a m m a d Y u s u f M u l b n X o c B a q a B a 1-x ,
Turix-i mutfftn xani (F). Subhankuli Hann Ball valisi olan olu Mukim Han namna
yazlan zbek hanlar tarihidir, j o s e p h Sen-k o v s k i, Snppfament a /' Histoire
generale des Hns, Petersburg 1824 te hulsa edilmitir. Yazmalar iin bk.
S t o r e y , II, 379380.
305) Hac i Mr M u h a m m a d S a l i m . ilsilal-u 's-salatln (F). 1711 e
kadarki zbek hanlar tarihi. Yazmas Cambridge, Bodlean k-tphanesindedir, bk.
C. A. S t o r e y , PL. II, 380-81.
306) M ir M u h a m m a d V e f a K a r m i n a g i, Trix-i Ra-himxan
(F) Mangt slalesi messisi Rahim Hann tahihi, 1722 1759 seneleri vakayiini
ihtiva eder. Yazmalar Takent ve Leningrad (arkiyat Enstits, N. c 581 b) de
bulunur.
307) Z a y n - u ' d - d i n M u h a m m a d Amn K a gar, Du r-u 'l-akabir
(F). Mangt ah Murad'n zamannda 1776 da kaleme alnm mufassal islm ve
zbekler tarihidir. Yazmas Buharada hususi eldedir,

 221
bk. B a r t h o l d , Oted o komandirovke v Turkestanskiy krayv. 1920 d.
Bdletin de lAcademie des Sciences de Leningrad, 1921. s. 198).
308) TdrJx-i amir ma'sm (F), mellifi mehul olan bu eser Man
gt Emir Ma'sm devrinin (17851800) tarihini ihtiva eder. Yazmas
Buharada hususi eldedir, bk. A. S e m e n ov, Ukazatel persidskoy literatori po istoriyi Uzbekov v Sredney Aziyi, Takend, 1926, s. 17.
309) Muhammad a r f b n Muhammad T a q i B u x r , Tac-u-tlav5rix (F). 1801 de Buhara emiri Emir Haydar namna yazlm mufassal Mangt
sllesi tarihidir, yazmas Buharada hususi eldedir, bk. Z. V. Togan, d. Zap. Vost.
Otd. XXIII, 25152. Bundan nakiller Z. V. Togan, Nekotoriye danniye po istoriyi
Fergan 18. stolet'ya, Takent, 1915 te verilmitir.
310)
M i r z a Sank M u h a m m a d B a d a x , Trix-i badaxn
(F), Badahann 1658 1809 seneleri tarihi. Yazmas Buharada hususi eldedir, bk.
Z. V. Togan, d. Zap. Vost. Otd. XXIII. 303.
3 1 1 ) M u l l a E d , Trx-i xnn-i buxr (T), Emir Ma'sum zamannda
yazlm agatayca Mangt sllesi tarihi; yazmas Semerkandde Vialkin
ktphanesindedir, bk. B a r t h o l d , Zap. Vost. Qtd. XV. 217.
3 1 2 ) S a d r - u 'd-d in Ayn, Tarix-i amirn-i mangitya (F), Takent, 1923.
Mangt emirlerinin son devirleri ve Buhara inklb tarihini ihtiva eder.
313) Mir c A b d - ' 1 - k a r i m B u x a r , Ahval-i kabil, buxar u xiva u
xoqand (F). Ch. Schefer tarafndan 1871 de Pariste neredilmitir {Publication de
l'Ecole des Langues orientales, I). 1805 te Peter-sburgda, 1807 de Istanbulda Buhara
emiri tarafndan eli olarak bulunduu zaman kaleme ald eseridir.
Hokand Hanlar tarihi'ne ait kaynaklar :
314)
X o c a M u h a m m a d H e g i m x a n T r e bn Macmxan, Muntaxab-u 't-tav~rix (F). Umum islm ve Maverannehir, bilhassa Hokand
hanl tarihi, 1843 e kadar getirilmitir. Leningrad, Takent ve Fergane nshalar
iin bk. B a r . V. R o s e n, Collection Scientifiaues, VIII, 154; B a r t h o l d , d. Zap.
Vost. Otd. XV, 218; Z. V e l i d i , Zap. Vost. Otd. XXII, 304 ve Nekotoriye danniyi
po istoriyi Fergan 18. stolet'ya, s. 16. Bu eserin agataycas da vard.
3 1 5 ) A t a b e k Q z i A n d i c a n i , Mirt-u 'l-futuh (F), Umum islm ve
Mavernnehir, bilhassa Fergane tarihi, 1865 e kadarki vakayii

-222
ihtiva eder. Nshalar iin bk. B a r t h o 1 d, Zap. Vost. Otd. XV, 273; Z. V e 1 i d i,
Zap. Vost. Otd. XXII, 310, Mnderecatna ait tafsilt L. Z i m i n tarafndan
Protokol zased. Turhet. Krujka Liubit, arxeologiyi, XVII 1913. s. 31-38 de
verilmitir.
316) Zafernme-i xwlayarxan, mellifi mehul, Haydar Hann 184558
seneleri arasndaki hayatn ve vakayii tasvir eder. Yazmas Takent Umum
ktphanesindedir; bk. B a r t h o 1 d, Otet o koman-dirovke ve Turkcston 1920
(Bulletin de /''Academie des scences de Leningrad. 1921. p. 194-195).
317)
M i r z a cAziz bn M u h a m m a d Riz M a r i l n , Ta-rixi azlzi (F). Haydar Hann mnilerinden olan Molla Aziz bu hann hanlk devrindeki
Fergane vakayiini baka kaynaklarda grlmiyen vesaik ve mahedelere gre tasvir
etmitir. Yazmas Mergilanda hususi eldedir; bk. Z. Veli d i, Zap. Vost. Otd. XXII,
310. Bu eserde Mar-gilen ehrinin ve bu ehirden neet eden mehur ehasn tarihi de
vardr.
c

318) M u 11 cl v a z - M u h a m m ad bn M i r z a R z i S f i
A t t r , Tuhfat-u 't-tav~rix-i xni (F), Fergane'nin 1866 senesine kadarki tarihini tasvir eden iki cildlik bir eserdir. Mellifi Hokand hanlarndan Mehmet
Ali, irali ve Hudayar hanlarn zamann ahs mahedeleri ve vesikalar esasnda
tasvir etmitir. Leningrad ve Margilan nshalar iin bk. Bar t hol d, Zap. Vost. Otd.
XV, 2723 1 9 ) M u I l c A l i - Q r Q n d u z I , Tavrix-i munzma (F), Hokand
hanhnn 18221867 seneleri tarihini ihtiva eder. Ferg-anede hususi eldedir, bk. Z.
V e 1 i d i, d. Zap. Vost. Otd. XXII, 304.
320) Mull Muhammad v u l , Hadiat-u '-haa'iy (F), Mehmet Ali
Han devrinin tarihidir; yazmas hususi eldedir; bk. A. A. S e m e n o v, Ukazatel
persidskoy literatur po istoriyi Uzbekov, 17.
321) Mull N i y a z M u h a m m a d bn M u l l c A u r Muhammad
X o q a n d , Tarix-i ahruxi (F), Fergane hanlnn 17091872 senelerindeki
tekmil tarihini tasvir eder. 1885 te Kazanda baslmtr. Buna ilveler iin bk. Z.
V e l i d i, d. Zap. Vost. Otd. XXII, 3034.
3 2 2 ) M i r z a cAlim b n M u l l R a h i m T a k e n d I , Ansb-u s-saltin
va tav~rix-u 'l-xav~qin, Rus istilasna kadar Hokand hanl tarihi, yazmas hususi
eldedir, bk. Z. V e l i d i , d. Zap. Vost. Otd. XXII, 303-4.
3 2 3 ) a v q , Tarx-i avqi (F), Hokand hanlnn son senelerini

--- 223
tasvir eden bir eserdir. Yazmas hususi eldedir, bk. Z. Veli d i, d. Zap. Vost. Otd.
XXII, 320.
Kagar Hanlar iarihi'r.e dair kaynaklar :
324)
H a y d a r M i r z a D u l a t . Tarix-i ralJi (F ve T). aatay
hanlarnn T.546 senesine kadarki tarihidir. Maveriinnehir ve Kazak hanlar tarihi iin
de birinci snf kaynaktr. Yazmalar iin bk. C. A. S t o r e y, PL. II. 273-276. Eserin
Muhammad Sadiq Kagar tarafndan yaplan agatayas da vardr, bk. V e 1 y a m i
n o v Z e r n o v, zsltdovanya o kasiwovskix tsariax, II, (1864), 1405). Kitabn baz
ksmlarnn ihtisari ile yaplan ingilizcesi : 7'he Tharikh-i Rasihidi of Mirza
Muhammad Haydar Dughlat, A history of Mongols in Central Asid, translated by
D e n i s o n R o s s and edited by N. E1 i a s, Lon-don, 1895.
325)
M i r z a h M a h m u d u r s, Trix-i ah mahmud
urs (F), Haydar Mirza tarihinin devam 1182 de yazlm nshalar hususi
ellerdedir, bk. Z. V e l i di d. Zap. Vost. Otd. XXII, 314-319. Burada eserin btn
bablar ve fasllar saylmtr.
326)
M u h a m m a d a d i q K g a r i , Tezkire-i xocagn, (F ve T)
Kagarda Hocalar hkimiyeti devrinin tarihi. Nshalar iin Bk. A. A. S e m e n o v ,
Ukazatel persidskoy literatuar po istoriyi Uzbekov, s. 15 ve M. H a r t m a n n, Ein
Heiligenstaat im islam: das Ende der Tschaga-taiden und die Herrschaft der
Chodschas, Der islamische Orient, VI-X; Berlin, 1905. M.K. zerg-in'de Trke bir
nshas vardr.
327) Mulla Musa bn M u l l I s a S a y r a m . Trix-i Eminiye (T),
Hocalar ve Ya'kub Bek devri tarihi. Pantusov tarafndan 1905 te Kazanda
neredilmitir.
328) Muhammad Atif, Kagar tarihi ve b'isi hayret ahvali garibesi, stanbul
1300. 464 sayfalk bir eserdir.
3 2 9 ) A k d e s N i m e t , Atalk Gazi Yakub Bek, (T) 1930 da yazlm
mezuniyet tezi. Yazma olarak-lstanbulda Trkiyat Enstits ktphanesinde mahfuz
bulunmaktadr. Yakub Bege ait yerli ve Avrvpa kaynaklarnda verilen malmat 90
sayfada hulsa etmitir.
3 3 0 ) H o t e n l i M e h m e t E m i n B e k B u r a , ark Trkistan
Tarihi, Hindistan, Baravul, 1940. lk cildi 462 sayfa. 1934 te balanan son isyanlara
kadar ki vakayii anlatr.
331)

Zeki V e l i d i Togan, 1929-1940 seneleri arasnda Trkis-

- 224
tann vaziyeti. (T), stanbul, 1940. Burada ark Trkistanda 1934-1937 seneleri
arasnda yaayan "ark Trkistan Cumhuriyeti., devri vakaii tasvir edilmitir.
332) Garb Trkstann, Buhara, Fergane, Kazakistan, Hiyve ve
Trkmenistann en son tarihi (1928 e kadar) iin : Z e k i V e l i d i Togan, Bugnk Trkistan ve yakn tarihi, 1929-1940 ta Msrda ve 194247 Istanbulda iki defa baslmtr.
Horezm (Hiyve), Altn Orda, Kazak, Bakurt, Kazan ve Krm tarihleri'ne
dair kaynaklar :
333) te m i H a C l. T rx-t dost sultan (T), 1550 senelerinde yazlm
Altn Orda hanlar tarihidir, tam nshas benim hususi ktp-hanemdedir, bk. Z.
V e l i d i , d. Zap. Vost. Otd. XXII, 310; dier bir ksm da Takent Umum
Ktphanesinde bulunmaktadr, bk. Bart-hold, Zap. Vost. Otd. XV, 226-232.
3 3 4 ) E b l g a z i B a h a d r X n (l. 1664), ecere-i trk. engizlilerin ve kendi zamanna kadar Horezm zbek hanlarnn tarihidir. Matbudur :
B a r o n D e s m a i s o n , Histoire des Alongols et des Tat a-res, I, Petersburg, 1861
(aatayca metni), II, 1874 (franszca tercmesi). Rza Nur Bey bu franszcasndan
baz ihtisarlarla garp trkesi-ne evirerek neretmitir; Trk eceresi, stanbul, 1925.
Eblgazi Hann son senelerine ait ksm olu ve halefi reng Han tarafndan zeyl
edilmitir.
3 3 5 ) i r M u h a m m e d M i r b M n i s (l. 1829), Firdevs-i iqbl,
Horezmde zbek hanlar tarihi ile Kongrat sllesinin teessnden 1740 senesine
kadarki tarihi. Yazma nshas: stanbul niversite Ktphanesi trke yazmalar, N.
82.
336) M u h a m m e d R i z a g e h i , Riyi-u 'd-dcvle (T), Allah
Kuli Han devri (1825-1842) tarihi.
337) Ayni mellif, Zbbet-u 't-tev~rx, Rahim Kuli Han devri (1842-1845)
nin tarihi,
338) Ayni mellif, C~m?- cl-vaquca~t-i 's-sultniya, (T), Mehmet Emin
Han Devri (1845-55) nin tarihi;
Bu kitabn yazmas Leningrad, arkiyat Enstits, N. F, 6.; Riyz-u 'd-devle
ve Zubdet- 't-tavrix de stanbul nversite Ktphanesinde trke yazmalar N. 82
de bulunmaktadr.

- 225 3 3 9 ) M u h a m m e d R i z A g e h i , Glen-i iqbl, Seyyid Meh-med

Han devr (1856-65) nin tarihi. Yazmas; Leningrad arkiyat Enstits, B. 1891, N.
562.
340) Ayni mellif, hid-i iqbl, 1865 te clus eden Mehmet Rahim Hann
1872 senesine kadarki hayat ve icraat. Ayni Leningrad arkiyat Enstits
yazmalarndan N, C 572.
3 4 1 ) B a b a c a n M a n g t , Tav~rTx-i xorezmhiye (T), Horezm
Kongrat emirlerinin 1864 e kadarki tarihi. Yazmas : Berlin, Acc. mss. or. 1927, N.
144.

Kazak hanlar, Kalkmuklar ve Krgzlar tarihi iin ayrca:

342) S ey fi e l e b i (l. h. 990/m. 1582), Hind, Qalmuq, Kagar
ve Qrgzlar tarihi, (T), yegne yazmas: Paris, Supplm. Turc. 1136.
Neredilmitir.
343) ah K e r i m , Qazaq eceresi, Orenburg, 1915.
344)
Q u r b a n ' a l i X 1 i d , Tav~rTx-i xamsa-i arql, Kazan,
1910. Kazak, Kalmuk ve Kagar tarihine dair, bir ou htrat mahiyetinde 791 sayfa
tutan byk bir eserdir.
345)
1924.

M u h a m m a d c a n T n b a y , Qazaq tariq (T). Almata

Altn Orda tarihi, Bakurt hr ve Kazan iin:

3 4 6 ) M u r a d R e m z i (l. 1935), Talfiq-u ,l-axbr va talq'ih-u 7-~s~r fi
ahvl-i qSzSn va bulgr va mulk-i '1-tStSr, Orenburg, 1908. ki cild (A) 1 cild 716
sayfa, 2, cild 534 sayfa.
347) Zeki V e l i d i Togan, Bakurtlarn tarihi. Yazmas: stanbul niversite
ktphanesinde bulunuyor.
3 4 8 ) S a m s u n T i p i y e v, Bakurt nklb tarihi, Ufa. 1925.
349) c A l C a l y r , Cmf-u 't-tuvrix, Reideddin tarihinden tercme ve
ona Altn Orda hanlarna ait ekler, Berezin tarafndan 1850 de Kazanda
neredilmitir. Bu eserin yeni bir yazmas hakknda bk. Ali R a h i m d. Vestnik
Naunago obestva tatroyedenya, VII, Kazan 1927 s. 133148.
3 5 0 ) i h b e d d i n M e r c a n ([. 1892), Mstefd- 'l-axbr fi tarix-i
qazan va bulgar (T), iki cild, Kazan, 1885, 1900.
3 5 1 ) A b d u l l a h B a t t a l , Qazan Trkleri, stanbul, 1925. yeni tab' 1966,
Bilhassa 1917 senesinden sonraki hayat tasvir edilmitir.
Tarihte Uul

F. 15

-226-Krm
iin ayrca :
352) Q a y s u n i z a d e , N i d a ' R e m m a l Xoca, Trix-i sahib
geray xan (T), Yazmalar : Paris, supplem. Turc, N. 164; Leningrad
niversitesi ark yazmalar, N, 488. Sahib Gerey Hann devrinin (1532-1551)
tarihidir.
353) Haci A b d - u ' 1 - g a f f a r Q r m , Umdet-ut-tavrix, 1744 te

yazlmitr (T). Mellifin kendi eliyle yazlan nshas Esad Efendi, N. 2331,
Bundan baz ksmlar tayyedilerek N e c i b Asim Bey tarafndan Istanbulda
1343/1927 neredilmitir.
354) S ey i d Riza, (l. 1169/1756) Es-seb'-u 's-seyyar. (T). Yazmalar :
Hamidiye, 950, Ragib Paa, No. 1016. 1855 te Kazem Bek tarafndan
Kazanda neredilmitir.
355) K e f e l i b r a h i m E f e n d i , Tavri\-i tatarxan ve t atan
va musquv va deti qpaq lkelerinindir (T), 1736 da yazlmtr. 1933 de
Romanyada Bazark'ta baslmtr.
356) Halim G e r a y S u l t a n , Glben-i xnn, (T) 1226/1811 de
yazlmtr. Yazmas : Paris, supplem. Turc, N. 1116. Istanbulda 1287/ 1871
de ve baz izahatn ilvesiyle 1327/1911 de neredilmitir.
357) H a m d i Geray, Mstakil Altn Ordu devletinin bir lkesi olan
Krmn tarihi. Krm hanlnn mufassal tarihidir. Mezuniyet tezi olan bu
eserin nshas Trkiyat Enstitsnde muhafaza edilmektedir.

Son zamanlar ve Krma ait bibliografya iin : E t h e m F e y z i Gz ay

d in. Krm, istanbul 1948.

5
HlNDSTANDA HKMRANLIK EDEN TRK SLLELER,
TARHNE AT KAYNAKLAR
Tugluklular Devri in:
358) Sadr-u'd-din Muhammad bn H a s a n a l - N i z a m i , Tc-u
'l-ma^ir fi ahvl-i mulk-i 'l-hind (F), Air Efendi, N. 601; Ayasofya
N. 2847, 2848, 2991.
359 Z i y - u ' d - d i n B a r r a n , Trlx-i flrzhl (F), 1266 da
Firuz ah devrinden 1356 senesine kadar. Calcutta, 1862 Bibliotheca
ndica, N. 119).

 227 360) ams-i Sirc 'Afif, Tr'ix-i firzahi (F), Calcutta, 1891 Bibliotheca
Indica N. 119)
361) Yahya b n A h m a d b u A b d - u ' l l a h S e r h e n d i , Trx-i
mbrakh (F) Hzr hanilerden Mubarekah bn Hzr (1421 1434) namna
yazlmtr, Calcutta, 1931
362)
H a c i M u h a m m a d b n H a c i Ali N i ' a m i , Trix-i firuzhl (F), yazmas: Ayasofya N. 3055.
Babrller devri iin :
363) Z a h i r - u d-d in B b u r, Bbur-nme, agataycas 11 m i n s k i
tarafndan 1857 de Kazanda; agataycasnn faksimilesi B e v e r i d g e tarafndan
1905 te Londrada; Bat trkesine R e i t R a h m e t i Arat tarafndan yaplan
tercmesi, Trk Tarih Kurumu tarafndan 1943 te Istanbulda neredilmitir. Erskine
(1836). S i r L u k a s K i n g - ( 1 9 2 1 ) , Beveridge (1922) tarafndan ngilizceye, A.
P a v e t de C o u r t e i l l e (1861) tarafndan franszcaya ve A. K a i s e r (1828)
tarafndan alman-caya tercme edilerek neredilmitir. B a y r a m Xan tarafndan
yaplan tercmesi agataycasndan daha evvel malum olmu, bu da 1308/1890
Bombay'de neredilmitir.
3 6 4 ) G l b e d e n B e g - i m (Bbrn kz), Humyn-name (F) trk-e
tercmesi Trk Tarih Kurumu tarafndan 1945 te Istanbulda neredilmitir.
365)

B a y e z i d Bek Trx-i hmyn, Calcutta, 1898.

366) Abu ' 1 -Fazl-C A l l m i, kbr nme (F) Ekberin hayat 1602 ye kadar
3 cild, Calcutta, 1877, 1887 (Bibliotheca Indica N. 79)
367)
A b u * l - F a z l al- ' A l l a m, yin-i akbar'i (F) Ekber zamannn
idare tekilt. Calcutta, 1872, H. B l o c k m a n n tarafndan yaplan ingilizce
tercmesi, (1873. 1907) de vardr.
368) 5 A b d - u ' l - q d i r ba M e l i k h a l - B u d u v n , Munta-xb-u
'tvnx (F) 3 cild 1595 e kadar Bburlular tarihi. Calcutta, 1862, 1868 (Bibliothe
Indica, N. 97).
369) Ni?am-u 'd-dn Ahmad bn Muhammad M u q m H a r a v , Tabqt-i
akbar (F), 2 cild Calcutta, 1913, 1936. Bburlularn 1593 e kadarki tarihi.
(Bibliotheca Indica, N. 223j.

- 228
370) Mulla A h m a d T a t t a v i , N a q i b X a n , C a f e r Bek ve
A b u ' 1 - F a z l c Al lam i dan mrekkep heyet Trix-i alfi. Hicri 1000 1591/2
tarihi dolaysiyle Ekber ahn emriyle yazlm bir slm ve Temrllar tarihidir.
Baslmamtr, yazmas; Britisch Museum add 16. 681; bk. Storey II. 118-121.
371)
H a s a n Bek bn M u h a m m a d Bek Xki i r z (l. 1613).
Muntaxab-u yt5v~rix (= Ahsan-u ,t~varix). 1613 senesine kadar gelen umum slm
tarihi, yazmalar iin bk. S t o r e y PL. II. 123.
372)
C i h a n g i r P a d i a h , Tezkire-i cihangiri (F), Cihangirin hatratdr. Aligar, 1864 A. B o g e r s tarafndan yaplan ingilizcesi 2 cild olarak 1904,
1914 te neredilmitir. (Bibliotheca tndica, N. 126).
373)
cutta, 1865.

M u c t a m a d X a n B a x i , tqb~l-n~me-i cihangiri (F) Cal-

374) Xoca G a y r a t Xan, (Kmgr Hseyn) Ma'ir-i cihangiri (F),

baslmtr, bk. C. A. Storey PL. 563.
375) c A b d - u ' l - h a m d Lahr (l. 1065/1655), PadiahnSme (F)
imparator ahcihann tarihi, 1662 sayfalk byk iki cildlik eser. Calcutta, 1867,
1868.
376)
M u h a m m a d a d q , Trix-i ahcihni (F), neredilmitir, bk.
Elliot, History of tndia, vol. VII. 133.
377) Muhammad S a l i h Kamb L a h u r i , ^Amal-i lih yahut ahcihannme (F), 2 cild, Calcutta, 1927 (Bibliotheca tndica, N. 214
378) M u n Muhammad K z i m bn Muhammad Amin,
AlamgIr-nme (F), imparator Alemgirin mufassal tarihi, 1160 sayfalk
Calcutta, 1868,
c

379)
X o c a q u l i Bek bn Q p c a q Xan, T~rix-i qpcaqxSnl, (F) 1712
ye kadarki vakayii anlatr. Yazmalar iin bk. Storey PL II. 136.
380) Muhammad S a q i M u s t a c i d Xan, MSir-i calamgiri (F), 2 cild
Calcutta, 1870, 1871
381)
h n u v z X a n a m m - u ' d -davla, McPsir-i cl-uma-r
(F), Ekber devrinden 1870 e kadar ki devrin tarihi 2 cild, Calcutta 1887, 1895. H.
B e v e r i d g e tarafndan yaplan ingilizcesi de vardr (1912 Bibliotheca tndica, N.
112).
382) Mull Abu ' 1 - q 3 s i m H i n d i a h F e r i t a h , T~rix-i fe

- 229
ritah (F) Biapurda Adlahlerden ibrahim Sani (1579-1626) a ithaf edilmi
slam ve Hind islam slleri tarihi. 2 cild 1831 de Bombey'de ve 1905 te
Luknau'da tabasma ile neredilmitir. Afganistanda Cengiz-liler ve
Hindistanda Bburlular tarihi iin de ok mhimdir,
383) M u h a m m a d H i m X f i X n , Muntaxab-u 'l-ubsb (F),
2214 sayfa tutan muazzam eser. 3 cild olup Alemdir zamanna kadarki
Bburlulardan 3. cildinde de Dekkan hkimlerinin tarihinden bahse
der, Calcutta, 1869, 1874, 1925.
384) c U b a y d - u ' l l a h M u h a m m a d Gucu rti, Trix-i gucurat
(F), Calcutta, 1910.
385) H a c i ' d - D a b i r Z a f a r - u ' 1 - v l a h , Trix-u gucurt (A)
3 cilddir. London 1928.
Hindistan Trk slaleleri tarine dair dier kaynaklar iin bk. C. A.
Storey, PL. II. s. 435 vd.

6
MOOLCA KAYNAKLAR
386) Mongol'un niua topa an (Yan-ao pi-i), Moollarn gizli
tarihi, Almanca tercmesi: Die geheime Geschichte der Mongolen von
Erich Haenisch, Leipzig, 1941. Bunun iindeki kelimelerin tahlili yine
Erch Haenisch, Wrterbuch zut mongol'un niuca tobaan, Leipzig, 1939
Bu almancadan tercmeden Ahmet Temir tarafndan yaplan tercmesi,
1948 de Trk Tarih Kurumunca neredilmitir. Bu eser iin bk. yuka
rda s. 4444.
397) Altan top, Mool vakayinamesi lama Galsan Gombayev tarafndan moolca metni ve rusa tercmesi ile Trudi Vost Otdelenya Russk:
Arxolog. Obestva, VI, 1858 de neredilmitir.
388) Sanang seen, Erdenijin topa (Kymettar incilerin toplanmas)
almanca tercmesi: Geschichte der Ostmongolen und ihres Frstenahuses
bers. v. 1. Schmidt. Petersburg, 1829.
389) S. J a m s a r a n o v , Mongolskaya letopis XVII. veka, (17-asr
Mool vekayinamesi). Leningrad 1931 (Trudi tnstituta Vostokove-denya
XVI).

- 230-

7 SRYAN, ERMEN ve
GRC KAYNAKLARI
390) Mr M i c h e l l e S y r i e n , Chronique, ed-par J. B. Chabot Paris
1899-3924. 4 cild. Sryani metn ve franszca tercmesi, 1166-1199 da monofizitlerin
patrii olan bu zat 1196ya kadarki vakayii toplamtr. Daha evvelki Sryani
kaynaklar iin bk. N. P i g u I e v s kaya Siriysaiye istoniki po istoriyi norodov S. S.
R., Lenigrad 1941.
3 9 1 ) L a s d i v e r d ' l i Arisdakes (Aresdakes Lasdivertzj), Ermeni tarihi
franszcas : Histoirs d'Armenie, comprenant la fin du royaume d*Ani et
commencement des invasion des Seldjoukides traduit par E v. Pru d ' h o m e , Paris
1864
392) Urfah Mateos (Mateos Urhayetzi). 952 1136, Hal seferleri kronolojik
tarihi; talebesi Grigor tarafndan 1163'e kadar devam ettirilmitir. Franszcas:
Chronique de Mathieue d'Edesse trad. par E. D u 1 a u r-ier, Paris, 1858. H r a n t
A n d r e a s y a n tarafndan yaplan trkesi Trk Tarih kurumunca neredilmitir.
393) Ani'li Samuel (Samuel Anetzi), Vakayi takvimi. Franzcass: S a m u e 1
d'Ani, Table chronologique, traduit par M. B r o s s e t Petersburg 1876.
394)
M a g a k i y a A b e g a (Malagia Apegha, Rahib Magaki-ya),
Oku milletin tarihi, rusas : Istoriya monogolov inoka Magakia, perev. Patkanova,
Petersburg, 1871. Brosset tarafndan yaplan franszcas Petersburg 1874.
395)
G e n c e l i Z y r i a k (Giragos Kandzagei), Ermeni tarihi
franszca E. D u l a u r i e r tercmesi (Journal Asiatique, 5. serie, t. XI, 1858, p.
197-255, 426-508) nden trkesi Trkiyat Mecmuas II, 1928 s. 139-218. Ayrca
Brosset de franszca olarak Petersburgda 1870 te neretmitir.
396)
V a r d a n P a d m i (Vardan Vardapet), Cihan tarihi, rusas : Vsebosaya istoriya Vardana Velikogo, Peredov N. m i n ' a Moskova, 1864,
Franszcas: E. D u 1 a u r i e r, Les Mongols d'apres les historiens Armeniens.
Journal Asiatique, 1860. oct- nov. Trkeleri! Trkiyat Mecmuas, V, 1935; stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Semineri Dergisi, say 2, 1937
397) Aryavankl Mixitar (Mixitar Arivanetzi). Kronolojik cedvel. Franszcas:
Historie chronologique par Makithar d'Airvanak traduit par B r o s s e t , Petersburg
1869 (d. Memoires del'Academie de Petersburg 7. serie. t. XIII. N. 5).

 231 398)
S t e p a n o s O r b e l y a n (Etienne Orpelian), Snik (Karada)
vilyeti iarifi. Franszcas: Historie de la Siounie par Stephaneos Orbelian traduit
par M. Brosset, Petersburg 1864
3 9 9 ) M e d z o p ' l u Torna (Tovma Medoptzi). Temiir tarihi. Franszcas:
Felix Neve, Expose dcs uerres da Tamerlan et de Shah-rokh dans VAsie
occidentale d'apres Thomas de Medzoph, Paris, 1858. Hrant Andreasyan tarafndan
yaplan trkesi Trk Tarih Kurumu elindedir.
400)
K ' a r t ' l i s C h o v r e b a , Grc tarihi I. asra kadar. lk cildi
(1469 a kadarki ksm) M. B r o s s e t tarafndan 1849 da Peters-burgda
neredilmitir.
401) Bu eser esas olmak zere geen asrn ilk yarsnda malm olan btn
Grc kaynaklar M. E. Brosset, Historie de la Georgie depuis lanli(}uitv. jusqan
XIX siecle, Petersburg, 1849-58 (4 cild) te toplanmtr.
8 GREK, LTN, RUS ve dier
AVRUPA KAYNAKLARI
402) Naalnaya letopis: Ruslarn mebde vakayinamesi, A. ax-matov 1916
neri. ksmdan ibaret olan bu vakayiname 1051 de yazlm, sonra, 12. asrda
(Nestor ve bakalar tarafndan) ilenmitir.
403) Polnoye sobranye russkix letopisey, Rus vakayinamelerinin klliyat,
1842 de balayp tam bir asrdr nerediliyor. Bunlardan Trk tarihi ile de ilgili olan
balcalar unlardr :
C. I: Troytskaya letopis' ve Lavret'yevskaya letopis'. Lavretyev vakayinamesi
14. asrda Suzdal'da yazlm ve 1305 e kadar gelir.
C. II: Gustinskaya letopis', ve Ipatyevskaya letopis. Ipat'yev vakayinamesi 15.
asrda yazlmtr, 1292 senesine kadar gelir.
C. III:
C. IV :

ISovgorodskaya letopis' (3 rivayeti vardr)

etverlaya novgorodskaya letopis'

C. IVV :
C. VfV'2:
C. VII:

Pskovskaya letopis'
Semenovskaya letopis'

Voskresenskaya letopis'

 232 -

C. IXXIII: Nikonovskaya letopis1 (Rus vekayinamelerinin en

mufassal, mnderecat ve Trklere ait kaytlarnn genilii itibariyle en
zengini.
C. XV: Tverskaya letopis'
C. XIX : Kazanskaya letopis' C. XX :
L'vovskaya letopis' C. XXI:
Stepennaya kniga C. XXIII:
Yermolovskaya letopis'
Rus vakayinameleri iin en iyi rehber: A. a x m a t o v, Obezrenye
russkix letipismx svodov 1416. vekov, Moskova, 1938 ve Brokhaus
ansiklopedisinin rusas, c. 35, s. 195 197 Polnoye sobranye russk. letop
maddesi.
404) Sobranye gosudarstvennx gramot i dogovorov, Rusya devletinin
ferman ve muahedeleri klliyat. Petersburg 1813 1828 de folyo olarak 5
cild kmtr. 1265 1699 senelerine ait vesaiki ihtiva eder 5. cild (1894)
natamam kalmtr.
405) Drevnaya rossiyskaya vivliofeka Eski. Rus ktphanesi,
Petersburg-, 1773 75 senelerine N o v i k o v tarafndan neredilmitir, 10
cilddir. Buna ilve olan Prodoljenye drene -rossiyskoy vivliofeki, 1789 dan
balayp kmtr. Bu klliyat 16 17 asr Nogay, Kazan Krm tarihi iin
fevkalde mhim vesaiki ihtiva eder.
406) Ponoye sobranye zakonov rossiyskoy Imperiyi. Rusyann kanun,
muahede, bunlarn esbab mucibesini ihtiva eden vesaik mecmuas. 1649 dan
1825 e kadar 45 cild; ikinci seri (Vtoroye Polnoye Sobranye Zakonov) 1825
1881 arasnda 55 cild km; 1881 de nc seri balamtr. Rusyann en
zengin vesaik mecmuasdr. Rus idaresine girmi veya girmek zere bulunan
(Nogaylar, Kalmklar, Kafkasllar) kavimler tarihi iin ilk kaynaklardandr.
407) Akt istorieskiye, Tarih vesikalar, A. U. T u r g e n e v neri, 1216
1679 seneleri arasna ait vesikalar, 2 cild. lk cildi 1841 de kmtr. Buna
ilve olan Dopolnenye k Aktam Istorieskim, 1581 1700 seneleri vesaiki,
12 cild.

Akt otnosiaiyesia do yuridieskago bta drevney Rossiyi 13-18

asrn hukuk vesaiki mecmuas, cild. Petersburg, 1857 1864 v. s. 1685 e
kadar ki vesikalar ihtiva eder.
408)

- 233 409) Akt istorieskiye i yuridieskiye, M. S e m e v s k i neri 17 18. asr

tarih ve hukuk vesikalar, Moskova, 1870.
410) Akt Arxeagrafieskoy Ekspeclitsiyi Akdemiyi Navk, Rus Ulm
Akademisinin vesaik ubesi neri 1249 1645 senelerine ait vesikala-ihtiva eder. 4
cild Petersburg 1836 ved.
411) Akt Arxeografieskoy Kommissiyi. Rus Devlet ariv komisyonunun
vesikalar. 1334 ten 1699 a kadarki vesikalar: 5 cild. Buna ilveler, Dopolnenye k
Aktam Arxeografieskoy Kommissiyi. 12 cild
412) Pamiatniki diphmatieskix snosenyi Rossiyi sinontrannmi der-javami
Petersburg 1851-1875 arasnda 10 cild kmtr. lk cildi 1488 den balyor.
413) Pamiatniki diplomatieskix snosenyi Rossiyi s Persiyey. Rus-yann ranla
olan siyas ve ticar mnasebetlerine ait vesikalar, N. 1. Veselovski tarafndan 1890
93 senelerinde neredilmitir. 2 cild.
414) Akt Kavkazskoy Arxeografieskoy Kommissiyi, Kafkasya ar-ivbilimi
komisyonu vesaiki. Bunda ermenice, grcce, trke, arapa ve rusa vesaik
nerediliyordu. Bana malm olan 11 cildinde u devirlerin vesaiki mndere
bulunuyor: C. I 1398-1799 senelerin vesaiki. C. II 1802 1806 Tsitsianov
zamanna ait vesikalar C, III 1806 9, Gudovi devri vesk C.IV. 1809
1811 Tormasov devri vesaiki C V. 1811-16 Pavlui devri vesaiki C. VI1816
1827, Yermolov devri vesaiki C. VII 1827-1831 Paskev devri vesaiki C. VIII
1831 37* Baron Rosen devri vesaiki C. IX, 1837 42, Golovin devri vesaiki C.
X. 183742, Vorontsev devri vesaiki C. XI 185254, Murav'yev devri vesaiki.
415) S. Belokurov. Snonye Rossiyi s Kavkuzom. V.p. I. Moskva 1896, 1568
1613 seneleri vesaiki.
416) P. B u t k o v , Materyali po novoy istoriyi Kavkaza, 17221803
senelerinin imal Kafkasya tarihine ait vesaik. 3 cild. Petersburg-, 1869.
417) N. F. D u b r o v i n , Istoriya voyni ivladiestva russkix na Kav-kaze.
Petersburg 1871-88. 6 cilddir Rusyann Kavkasyada igal seferleri ve harplerinin
mufassal tarihi.
418) Materyali po istoriyo narodov SSSR, Koloniyalnaya politika rossiyskago
tsarizma ve Azerbaycane. arlnn Azerbaycandaki mstemleke siyasetine ait
vesaik (Ulum Akademisinin Tarih Enstits neri) ast I, Leningrad, 1937, 464
sayfa, 18271843. senelerine ait vesaik. Bu eserde Azerbaycan tarihine dair dier
vesaik toplamlar da gsterilmitir.

-- 234 -419) V. U l a n t S k , Snoenye Rossiyi s Sredney Aziyey v 16-17 vekax.

Rusyann 16 17. asrda Ortaasya ile mnasebetlerine ait vesaik.
420) S. Jukovski, Snoenye Rossiyi s Buxoroy i A'ivoy za poslccl-niye
trexsotlet'yf, Petersburg, 1915. Rusyann son asrda Buhara ve Hiyve ile
mnasebeti tarihi.
421) A. P o p o v, Snoenye Rossiyi s Xivoy i Buxaroy pri Petre-Velikom, d.
Zapiski Russk. Cvcgraf. Obsest-oa, kn. IX, Petersburjr, 1853. Petro zamannda
Rusyann Hiyve ve Buhara ile mnasebeti tarihi.
422) M. M. Terent'yev, storiya :avoye,anya Sredney Aziyi, Orta-asyann
Ruslar tarafndan igalinin t a r i h i , haritalarla 4 cild, Petersburg
1906.
423) N. Grodckov, Vouna v Turkmeniyi, Trkmenistan savalar
t a r i h i 3 cild. Petersburg, 1888!
424) Materyali po istoriyi Trkmen i Turkmeniyi Trkmenler ve
Tkmenistana ait i s l m i k a y n a k l a r n verdii malmat toplam, Rus
UJm Akadimi.si ark E n s t i t s neri 2 c i l d , c. I, Leningrad 1939; c.
1!, Leningrad 1938.
425 V. Frotskiv Materyali dlia opsayna xifinskopo poxada 1873 go-goda, 1873
te Ruslarn Horezmi istilalarnn tarihine ait materyallar, Takent. 1881.
426) Materyali po istoriyi Uzbekksoky, Tacitskoy i Tarkmcnskoy
SSR- I, Leningrad. 1933. zbekistan, Tacikistanve Trkmenistan Cum
huriyetleri t a r i h i .
427) P. I v a n o v . Oerk istoriyi Karakalpokov, Leningrad 1935 (Trudi
i a t i t t d a Vostokovedeya VII). 1613 senesinden balar. Horem-de yaayan
Karakalpaklann t ari hi .
428) A. G. Screbrennikov, Sbornik rnateryalov dlia istoriyi zevoy-evanya
Tarkestanskago Krayj, Trkistan lkesini igal tarihine ait me-vaddn toplam. 1910
dan balayp 8 cild kmtr.
429) A. L e v i n, Opisanye kirgtz-kaysatskixrdi stepey, Krgz-Kazak
uruglar ve bozkrlarnn tavsifi 3 ci l d, Petersburg. 1832.
430) V e 1 ya m in o v Z e r n o v, hsledovanya o kasimovskix tsariax, Kasm hanlar tarihine a i t telkikat. Burada Astarhan, Kazan ve
Kazak hanlar tarihine ait vesaik toplanmtr. 4 cild. Peteresburg,
1864. v. d.

- 235 431) Materyali po isteriyi Kazaxskoy SSR, Kazakistan Cumhuriyeti tarihine

dair mayeryallar. Rus Ulm Akademisinin Tarih Enstits tarafndan neredilmitir.
1940 a kadar 4 cild kmtr. Burada Rus arivlerindeki trke vesaik de a s l n da
olduu gibi arap harfleriyle neredilmektedir.
432) P. 1. R k o v, Istoriya Orenhurgskoy gitmemi, ilk tab. Pe-tersbug,
1759. Orenburg vilyetindeki Kazak. Krgz ve Bakurtlarn tarihi.
433) P. 1. R k o v, Todugrafiya orenhurgskoy guberni ilk tab, Petersburg,
1762, ikinci tab Orenburg, 1887. Orenburg vilyeti Kazak, Bakurt Kalmuk ve
saire kavimlerin tarihi lkenin tarihi corafyas.
434) Materyali pa istoriyi Bakirskoy ASR, Bakurdistan Cumhuriyetinin ve
Bakurtlarn tarihi Leningrad, 1936 dan beri 3 cild kmtr. (Rus Ulm
Akademisinin Tarih ve arkeoloji Ensttsun Trudn larndan,).
435) Istoriya Tataryi v muteri\alax i dokummdax, Moskova, 1937 iki cild.
Tataristan Cumhuriyeii t a r i h i .
436) Materyali po isteriyi taturskoy ASSR, Pistsovaya kniga gorada Kazan,
Leningrad i932. Tataristann eski t a r i h i n e ait mevad toplam ve Kazan ehrinin
topografyas.
4 3 7 ) P i e r , Sibirskaya, storiya, Sibir t a ri hi . Petersburg, 1774: almancas
daha nce 1768 de k m t r .
438) G. F. Miller, Opisanye sibirskago t s ar s t va i vsex proljscdi.v v nem
del, Sibir hanlnn ve orada zuhur eden btn vakayiin tavsifi, c. I. Petersburg, 1750
Kitabn ikinci cildi Rus Ulm Akademisinin Etnografya Enstits tarafndan 1941 de
neredilmitir. Ve bu ci l di n haiyelerinde, s. 549585 Sibirya ve orada yaayan
Trkler tarihine dair Rus vesaiki saylmtr'.
439) Bar. T i e s en h a u s e n, Sbornik materyalov otnosiaxsia kistoriyi
Zolotoy Ord. Altn Orda tarihine ait materyallar, c. I, Petersburg, 1884 (arap
kaynaklarndan toplanan malmat ki s m a i l H a k k i z m i r l i tarafndan
trkeye evrilmitir ve 1941 de Maarif Vekleti tarafndan ilk cildi neredilmitir),
i k i n c i cildi Leningrad, 1937 (farsa kaynaklardan toplanan malmat farsa metin ve
rua tercmeleri).
:'
440) Sovyetler devri iin biihassa Krasny Arxiv, Krmz ariv mhimdir,
1938 senesine kadar 87 ci l d k m t .

- 236
Rus dilinde yazlan dier vesaik Karamizm ve Solovyov'n Rusya tarihine dair
eserlerinin haiyelerinde ve ayrca K. B e s t u j ev-R i u m i n'in Russkaya istoriya
(Rus tarihi) n i n I, 1872, s. 1246 da verilen muntazam bibliografiyasnda ve V.
l k o n n i k o v ' n Opt russkoy istoriogra-fiyi, 1891-2, 1908 (3 cild, 4 cz) inde
gsterilmitir.
Trk tarihine taallk yeni a Avrupa kaynaklarndan ancak bir ikisini
gstermekle iktifa ediyorum:
441) Hans L e u n c l a v i u s , Historiae Muslumanea Turcorum de
monumentis ipsorum excriptae. Kanun zamannda Trkiyede bulunan bu Alman,
eserini Osmanl menbalarndan alm ise de kendi zamanna ait malmat kendisi
toplamtr. Frankfurt 1591. 900 sayfa. Bu zatn yine Annales Sultanarum
Othmaniarum ilimli eseri de 1590 da nerolunmutur.
442)
R i c h a r d K n o l l e s , Tfe Generale historie of the Turkes,
London 1638. 1511 sayfa. Bu eserde de mellifin bizzat kendisinin toplad malmat
oktur; birde zamanna ait resimleri mhimdir.
Avrupada Alman, ingiliz, Fransz, Macar, Leh, Rumen ve talyanlarn Trk
tarihine taalluku olan dier kaynaklar J. V. H a m m e r P u r g s t a h l'in 1774 e
kadar gelen byk Osmanl tarihi (Geschichte des osmanischen Reiches, Budapest,
1827-35, 10 cild; trke Mehmet Ata tercmesindan imdiye kadar (1913-1947) 1676
ye kadar 11 cild kmtr), onun Altn Orda (Geschcihte der Goldenen Horde,
Budapest, 1840), Krm (Geschcihte der Chane der Krm, Wien 1856) ve lhanllar
tarihi (Geschihte der llchane, Darmsdat, 1824-44 ne ait eserlerinde; J. W.
Zinkeisen'in (Geschichte des osmanischen Reisches in Europa, Hamburg, 1840-63, 7
cild) ve N. Jorga'nn (Geschichte des osmaniechen Reiches, Gotha, 1908-13 cild)
Osmanl tarihinde; B e r t h o 1 d S p u 1 e r'in lhanllar (Die Mongolen in ran,
Leipzig, 1939) ve Altn Orda tarihinde (Die Goldene Horde, Leipzig 1943)
mufassalen saylmtr.

9
HAL TERCMESNE AT ESERLERNDEN TRK
TARHYLE LGL OLANLARI
443) Y q t a l - H a m a v i (l. 1229), rSd-u 'l-arb li-mac rifat-i
'l-adb (A), M a r g o l i o u t h neri, London-Kahire, 1923-27 7 cild-Gibb
Memorial old series, VI. Msrda hareketli olarak 1936-38 de 20 cild
olarak yeniden basld.

- 237 444)
A h m a d b n l b r h i m l b n X a l l i k n , (l. 1282), VafiySt-u 7 a^yan (A) F. W s t.'e n f e 1 d 1842-71 de kendi el yazsiyle ta-basma
olarak Gttingen de 13 cz olarak bastrm ; Mc. De Slane ingilizce tercmesi 18421871 de Paris ve Londrada 4 cild olarak; Ro-doslu Mehmet Efendinin trke
tercmesi h. 1280 de 2 cild olarak ls-tanbulda intiar etmitir. 1299/1882 Bulak tab
iki cilddir.
445) Halil bn A y b e k a l - a f a d , (l. 1383), Al-Vfi bi 7-vafiyat (A);
Ibn Hallikna zeyldir. Nuruosmaniye, N. 3191-93 Ayasofya, N. 2966. H. R i t t e r
1931 de nerine balanmt, kald. Yazmalar iin bk. B r o c k e l m a n , GAL. II. G.
32, S. 28.
446) Ayni Mellif, Ayn-u 'l-ar va acvan-u 'l-nar (A); Ayasofya, 2962-70;
Lleli, N. 1996.
447) Abu M - M a h s i n l b n T a g r i b e r d i (l. 1469), Al-Man-hal-u 7/f va 'l-mustavfi bi 'l-vfi (A). Yazmalar: Es'ad Efendi, 2345 ; Ragib Paa, N. 1374
; Nuruosmaniye, N. 3428-9. Baka yazmalar iin bk. B r o c k e l m a n , II. G. 42, S.
40.
4 4 8 ) a m s - u '1-dn a l - Z a h a b i , Trlx-i 'l-nubal (A), yazmas Topkap
Saray N. 2910. 20 den fazla cild, ancak son cildleri eksik. slm teracm ahval
kitaplarnn ana kitabdr.
449) Ibn H a c a r (l. 1440), Al-durar-u 'l-kmina fi acyan-i 7-mfat-i '1Smina (A); Haydarbadda 1348-50 de 4 cild olarak baslmtr.
4 5 0 ) C a l l - u ' 1 - d i n a l - S u y t (l. 1505), Nazm-u,l-,iqyn fi cfyan-i
'l-ayn (A); Fil ip H i t t neri, New York, 1927 15. asrn Who's who'su>
saylyor.
4 5 1 ) a m s - u ' I - d i n Muhammad a l - S a x v i , Al-Zav-'u 7-lmf li-ahl-i
'l-qarn-i 'l-tsiQ (A). Kahire 1303 basm 12 cild.
452) c A b d - u ' l - q d i r a l - c - I d r s i , T~rlx-u'l-nr-i'l-saflrcan axbri 'l-qarn-i 'l-'ir (A); Badad 1934 baslmtr. Tercm ve havadis beraber.
453) Muhammad a l - M u h i b b i , Xulat-u 'l-aar f a'yn-i 'l-qarn-i 'lhdi caar (A). H. 1284 Msrda baslmtr. 4 cild.
454)
M u h a m m a d b n X a l i l a l - M u r d , Silk-u 'l-durar fi
a'-yn-i 'l-qam-i 'l-ni aar (A) ; h. 1288 de Kahirede baslmtr, 4 cild.
455) cAbd-u '1-hay b n a l - t m d a l - H a n b a l (l. 1678) azart-u 'lzahab fi axbr-i man zahab (A); h. 1350 Kahirede baslmtr, 8 cild. Tercmahval
ve havadisler beraberdir.

 23S
456)
A h m e d T a k p r i z a d e (l. 1553), aqa'iq-u nu'maniya
fi ulema'i 'l-davlat-i 'l-usmaniya (A), Msrda h. 1299/m. 1882 bn Hal-l i k a n * n
hamiinde: Mehmed Mecdi Efendi tercmesi 1852 de Istanbul-da baslmtr. Buna
Ali bn B l i ' n i n Al-Iqd-u 'l-manzm ismindeki zeyli (A) bn Hallikan hamiinde,
Nev zade Ataullah Efendinin trke zeyli (Hadiqal-ii 'l-haq~iq fi zeyl-i 'saq~'iq) h. 1268 de Istanbulda baslmtr. Bundan baka Ahmet Habib
Uakizade'nin (Es'ad Efendi, N. 2439) ve dikerlerinin zeyilleri (Veliyeddin Efendi,
N. 2419-2423) vardr
457)
M a h m u d bin S l e y m a n K e f e v (l. 1589), Alm-u 7axyar min fuqahcV-i mazha-i 'l-nu man-i 'l-muxtr (A) ; yazmalar iin bk. C.
B r o c k e l m a n n , II, G. 433, s. 645, ve Borsada Hseyin elebi, t ar i h ksm, N.
53.
458) Abd-u '1 - q d i r a l - Q u r a (l. 1375), Al-Cavhir-u 7muzj'a fi tabaqdt-i 'l-hanafiya (A). 1332 de Haydarabad'da baslmtr.
Yazmalar iin bk. B r o c k e l m a n n , II, s. 89.
459)
Q a s i m b i Q u t l u b u g - a <l. 1474), Tac-u '1-tarScim fi
\abaqat-i 'l-hanafiya (A); G. Flgel neri, Leipzigf 1862.
460) T a q ' 1 - d n b n A b d - u '1 - q a d i r a 1 - T a m m (l. 1601), AlTabaqat-u al-saniya fi tercim-i 'l-hanafiya (A). Yazmalar: Sley-maniye, N. 829;
Kprl, N. 1113. Bk. Brockelmann, II, S. 429.
461) Tc-u 'i-din a l - S u b u k l (l. 1370), Jabaql-u'l-5fiiya al-kubra (A);
5 cild. Msrda baslm. Yazmalar iin bk. B r o c k e l mann, II, S. 106.
Ortaasya ve Edil ulemas iin:
4 6 2 ) i h a b e d d i n Mercan, Vafiyat-u 'l-aslf va tahiyat-u 7-axlf (A). 7
cildlik bir eserdir. Mukaddimesi hari baslmamhr, nshas Kazanda Alimcan
Brud Ktphanesinde bulunuyor.
4 6 3 ) R i z a e d d i n bn F a x r e d d i n , Aar (T) 1902 den balayp cz cz
baslmtr, 3 cilddir.
464) Abd-u 'J-hay a l - L u k n a v (l. 1840) AUFav'idu 'l-bahiya fi tercm-i 'l-hanafiya (A). Msr, 1304, 1324, 1918, 1924. Kazan
1903 Bk. B r o c k e l m a n n , II: S. 302-3.
Trk tarihiyle ilgili Suf iler teracmnden:
465) Abd-u'r r a h m a n C a m i , NafahSt-u 'l-uns, (F), Luknau
tab, h. 1333/m. 1915; trke Lmic tercmesi, stanbul, 1289-1874.

 239
466)

A . \ i ' r N e v a y (l. 150S"), Ves5'im-u 'l-mahabba (T), Ne-

vayi klliyatnda Fatih, N. 4056 vr. 52b 162a.

467)
Ali bn H u s a y n al- V a i z a l - K i f i (F), Rcahat an
ayn-i 'l-hayat, Kavinpur basm, 1912. Trke tercmesi stanbulda h.
1279/m. 1863 te baslmtr.
Lmr'nin Nefahat tercmesine Osmanl meayihi de ilve edilmitir. Dier
Osmanl meayih tercmeihalleri ve menakibi iin bk. istanbul kitaplklar, tarih ve
corafya yazmalar kataloglar, I, trke yazmalar, stanbul, 1946, S. 443-571.
468) CA b d - u '1 h a q b i n S a y f - u 'd - d i n a 1 - T u r k a 1 - D i h-lav a l B u x a r (l. 1052/1642), Axb~r-u 'l-axyr fi asrr-i 'l-abrr (Tezkire-i maayix-i
hind). (F), Hindistan meayihi tarihidir. Yazmas. Kayseri, Raid Efendi, N. 927. bk.
Tarih Dergisi, 1, istanbul, 1949, s. 69. British Museum'de de N. Or. 221 (Rieu,
Catalogue of Pers. Mss. I. 355) ve lndia Office N. 640 ( E t h e , Catalogue of Pers
Mss. I, 273) dsha-lan vardr.
469) Bburlulrdan M u h a m m a d D a r i k h , Safinat-u 'l-av-liua.
(1049/1639 da yazlm), Luknav tab, 1872. Bu eserin mufassal hulsas Ethe,
Catalogue of lndia Office Library 1. 274-315 de.

airler tezkerelerinden :
470) Muhammad A v f i , Lubb-u'l-albb (F), E. B r o w n e ne
ri, Leyden, 1903, 1906. 2 cild.
471 D e v l e t h S e m e r q a n d , (l. 1495) Tazkira-i u ara (F), E.
B r o v v n e neri, Leyden, 1901. Yine Hindistanda 1887, 1914 senelerinde baslm,
Sleyman Fehmi tarafndan yaplan trke tercmesi de Sefinet- '-uar ismiyle h.
1259/m. 1843 te stanbulda neredilmitir.
472) c A l i i r Nevyi, Meclis- 'n-nefa'is. agataycas. Ftih, N. 4056
Farsa tercmesi ve zeyilleri Prof. cAli A s a r H i k m e t
tarafndan
neredilmitir ( The Majalis-un-nafa'is, Galaxy of poets Mir Alishir Nava'i, Tahran,
1945).
4 7 3 ) H a s a n X o c a N a q i b - u ' 1 - a r a f ( H a s a n N i r I ) , Muzakkir-i ahbb (F), Berlin yazmas, Ms. or. Minut, 40. Bu eser Berlin ve Kabil
nshalar tarafmdan karlatrlarak taba hazrlanmtr. Leningrad nshalar iin bk.
A. B o l d i r e v d. Trud Otdela Vostoka Gasu-darstv. Ermitaja, II. Leningrad,
1940, s. 291-300.

- 740
Tr kist anda f ara yazan ediplerin hal tercmeleri:
474) M n l r e d d n Abu-e r e f H s e y n e l - F e r g n , el-Bul-gri
e l - B u x a r , Yavqit-u 'l-r min xavnln-i ,l-axyr, 1854-70 te yazlm bir
eserdir. Yazmas: Takend'de Devlet ktphanesi yazmalarndan N. 138; yine
a d r - u ' d - d i n cAyni, Numune edebivt-i tcik (?); Takent, 1925.
425) aatay edebiyat tarihi iin Kprl Fuad aatay Edebiyat d. slm
Ansiklopedisi, III, 270323.
476) Kazan Trk edebiyat iin, A z i z U bay dul lir. ve Ali
R a h i m , Tatar Edebiyat tarihi (T), Kazan. 1923, 3 cild (600 sayfa) ve
A b d u r r a_h m a n S a cd , Tatar edebiyat tarixi, Kazan, 1926 (300 sayfa).
Azerbaycan ve Krm edebiyat tarihi iin :
477) Azerbaycan Edebiyat tarihi (T), F. K e r l i , Baku 1925-26 (4 cild),
s m a i l H i k m e t , Baku, 1928. (2 cild).
478)
M u h a m m a d CA 1 i T a r b i y a t , Dnimendn-i zerbaycn
(F), Tahran. 1314/1935.
479)

B u r s a l T a h i r , Qmm mellifleri (T), istanbul. 1334/1919.

randa Trk meneli airler iin daha :

480) Sam M i r z a a f v , Tuhfa-i sml (F), Vhid Dastgardi neri, Tahran,
1314/1935.
4 8 1 ) L u t f ' a l l Bek, Atekede-i zer (F). Bombay, 1299/1881.
4 8 2 ) R i z q u l i X n H i d y ajt, Macma^-u 'l-fuah (F), Tahran,
1295/1878. Dier tezkire ler R i i a z a d e a f a q , Trix-i adabiyt-i Iran,
Tahran, 1321/1932, S. 139-140 ta saylmtr.
Hindistanda yetien Trk airleri'ni renmek iin:
483) Amn Ahmad R z i , Haft-i iql\m (F), Calcutta. 1918,den balayp
basld. (Bibliotheca Indica. N. 1336). H. 1002/1593 te yazlmtr.
484) Taq 'd-dn a l - K Xulaat-u 'l-r va zubdat-u 7-afkr (F), 1578 de
yazlm; bunun 1585 te yazlm "Hatime" si de vardr. 4 cild. Yazmas Londrada
India Office'de bulunuyor. ( E t h e , Catologue of Pers. Mss. I. 343 348).
485) Gulm cAl Xn z a d, Xazn-i cmira (F), 1762 de yazlm.
Kavanpur basm, 1900.

- 241
486) H c i M u h a m m a d B e k T a l i b i a 1 - T a b r i z i (l 1805),
Xult-u 'l-fkr (F). Yazmas, Londra IndiaOffice'te bulunuyor (Et h e.
Ctloue of Persion Mss. I, 357 8). Bu zat Avrupaya seyahat yapp
mufassal hatralarn yazan ilk Trktr; bk. aada s. 256. N. 604.
Osmanl devri airleri iin:
487)

E d i r n e l i Seh i, Tezkire (T), stanbul, 1325/1910.

488)

K a s t a m o n u l u L a t i f i , Tezkire (T), stanbul, 1314/1898.

B u r s a l cAiq M e h m e d e l e b i (l, 978/1570) Meair-u 'u ar (T), (bk. B u r s a l T a h i r , Osm. melliflerij II, 307). Yazmas : Ali
Emiri Efendi, tarih ksm, N. 772, 777 sayfa. 87 kadar airin minyatr
resimleri ile.
489)

490) af'I, TezUret-ii '-uar (T); eyi yazmalar: Kayseri, Rait

Efendi, N. 35; 274 varak. Yine Ali Emiri Efendi, tarih ksm, N. 771; 503
sayfa, 1132/1720 de tamam olmu nshadr.
491) B u r s a l H a s a n e l e b i X a y a l z a d e (l. 1005 / 1596),
Tezkire (T). Yazmalar: Kayseri, Raid Efendi, N. 934; Ali Emiri Efendi, N.
758-761.
492) E d i r n e l i S e y y i d R i z a (l. 1082/1671), Tezkire (T), stanbul, 1316/1900).
493) M i r z a z a d e M e h m e d S l i m.(l. 1156/1743), Tezkire (T);
stanbul, 1314/1898.

,494) Fatn Efend, Xtimet 'l-e'r (T); istanbul, 1269/1853. Salim

Tezkeresine zeyildir.
495) Ibn- '1-emin Mahmud Keml, Son asr Osmanl airleri (T),
istanbul, 1930-1940 da 10 cz kmtr.
Osmanl edebiyat tarihine dair dier kaynaklar K prl Fua d,
Encyclopedie de l'Islam, III, "Trk" maddesinde ve istanbul Kitaplklar
Tarih ve Corafya yazmalar, I, trke yazmalar, fasikl, VII, 1947, S. 576614 de gsterilmitir.
Hattat ve ressamlar iin:
486) Ah m ad a l - H u s a y n i , Risle-i naqqn (F). Yazmas:
Topkap Saray, N. 2164 numaral murakka'da.
497) Dost Muhammad K i t b d r , Halt-l hunervern (F) La-hur,
1936.
Tarihte Usul

F. 16

 242
498) S d q K i t b d i r , Mecme'-u n-xavs (T.F.) Tebriz, 1947,
Yazmas: istanbul niversitesi, trke yazmalar, N. 4097, vr. 240b 267a).
C

A1 i, Menqib-i hnerveran (T), stanbul, 1926.

500a) M u s t a q i m z a d e S l e y m a n S a c d u l l a h , Tuhfe-i xafffn (T). stanbul, 1928.
499)

500b) b r a h i m N e f e s z d e (l. 1940) Tezkiret- 'l^atfatin,

Yazmalar: Ali Emiri Ef. Tarih K. N. 808;. Es'at Ef. N. 2547; 139-140.
501)

M i r z a S e n g l x . Tezkirei xaf(atln (F), stanbul, 1291-1876.

H a bib E f e n d i , Xaf ve xat(atan (T), stanbul, 1305/1889.

503) ullm Muhammad D i h l a v , Tezkire'i xunuvisn (F),
Calcutta, 1910.
502)

Trklerde musiki tarihi iin:

504) Mir Muhammad E m i n B u x a r , Risla dar musii (F), Paris
suppl. Persan, N. 1548, vr. 73a96b.
505) H a f i z D a r v i - C a l e n g i , Tuhfat-u 's-surr (F), Buharada Abdurrauf Fitrat in milkidir.
Dier eserler Abdurrauf. F i t r a t zbek klassik musikisi ve o-nun tarixi
(T). Takent, 1927; M o l l a B i k c a n (Muhammed Yusuf Divan), Xorezm
musiisi tarixi (T), Moskova; 1925. Garb Trkleri musikisi tarihine dair
kaynaklarda R a u f Yekta, Trk musikisine dair tetebbular, d. mill
tetebbuler macmuas I 1916: 465493, II, 135-141, 233-239; S a d e d d i n
Nzhet, Trk musikisi antolojisi, stanbul 1943 (2 cild) den renilir. Yine bk.
Es'a d E f e n d i Afrab-u '1-5 ar. Yazmas : Ali Emiri ktphanesi, tarih K.
N. 706.
Muhtelif ilim sahalar iin:
506) B u r s a l M. J a h i r, Osmanl mellifleri (T), 3 cild, stanbul,
1333, 1338, 1342 ve bir de Ahmet R e m z i tarafndan bu esere yaplan esami
indeksi, Mifth- 'l-ktb ve esmi-i mellifin, stanbul, 1346/1928.
507) Mehmet S r e y y a Bey, Sicilli osman (T) 4 cild. stanbul 13061311.
Trklerde lim tarihi iin A b d u l h a k Adnan ( A d v a r ) , Osmanl
Trklerinde ilim (T), stanbul, 1943 ve ayrca Trklerde tp ta-

- 243 -

rihi iin Dr. Osman e v k i , Trk Tababet tarihi, stanbul 1925 ve Prof.S h e y l O n v e r ' i n idaresinde 1939 a kadar 15 say kan Trk tb tarihi
arivi'nde kaynaklar gsterilmi yahut ksmen neredilmitir.
Osmanl devlet adamlar tarihi iin ayrca :
508) Osmanzade T'ib (l. 1723), Hadiqat- 'l-vuzer stanbul, 1271 ;
bunun zeyilleri.
509) b n l e m i n M a h m u t K e m a l Osmanl devrinde son astr
sadrazamlar, 1944-1948 de 9 cz kt. eyhlislmlar, sdat ve saire
Osmanl devlet erleri tercmeihallerine ait eserler iin bk. istanbul Kitaplklar Tarih ve corafya yazmalar kataloglar, I. trke eserler, fa-sikl
VIII, 1948, S. 616-747.

10
TARH CORAFYAYA AT ESERLERDEN TRK
TARHYLE LGLt OLANLARI
c

U b a y d - u 'ilah bn X u r d d b e h (eserini c. m. 840 yazmtr),

Kitsb al-masalik va 'l-mamlik (A), M. De Go e j e neri, Leyden, 1889
Bibliotheca Geographorum Arabicorum (Ksaltma ile BGA), cild VI.
510)

511) Qudama bn Ca'far, Kitab-u ' l-xar~c (A) Ibn Hurdadbe-h'in eseri
ile birlikte baslmtr; yazmas Kprl ktphanesi N. 1076.

Ahmad bn al- V a z i h a l - Yacq b, Kitsb-u 7-6uWn(A); 891

de yazlm, De Goeje neri, Leyden, 1892 = 5G^4 VII.
512)

Abu 'Al Ahmad bn CU m ar Ibn Rusta, Al-Aclq-u H-nafsa (A),

920 sralarnda yazm, M. De G o e j e neri, Leyden, 1892 = BGA, VII.
513)

514) Ibn a l - F a q h a l - H a m a d n , Axbr-u 'l-buldn (A); 930

senelerinde yazlm, M. De G o e j e neri, Leyden, 1888= BGA, V. Bu
kitabn mufassal nshasnn mhim bir ksm Mehed'de Ravza
ktphanesinde, N. 109 da bulunmaktadr, Bk. Zeki V e 1 i d i, Mehedskaya rukopis' bn-u l-faqiha, d. Bulletin de la Academie des Sciences de
Russie, 1924, s. 237 248.
515) A b l s l j a q b r a h i m b n M u h a m m a d a l - F r i s a l i t a x r i , Kitb- 'l-masalik va 'l-mamlik (A); c. 951 senesinde yazlm,
M. De G o e j e neri, Leyden, 1870 = BGA, I.

 244
516) Abu ' 1 - Q s i m b n H a v q a l , Kitb-u 'l-maslik va 7-mamalik (A);
976 da yazlmtr. M. De G o e j e neri, Leyden, 1873= BGA; II. Bu eserin en eski
ve en mkemmel nshas olan Topkap Saray, N. 3346 dan J. H. K r a m e r s
Opus geographicum auctore ibn Hau-kal unvan altnda yeni nerini yapmtr,
Leyden, 1939.
5 1 7 ) M u h a m m a d bn Ahmad a l - M u q a d d a s i , Ahsan-u 7-taq~sim
fi mcfrifat-i ,l-aqalm (A); c. 985 te yazlmtr. M. De G/>eje neri, Leyden, 1877,
yeni tab, 1906 = BGA, III.
' 518) cAI ibn a l - H u s a y n a l - M a s c d (l. 956), Kitb al-tan-bih va 'l-iraf
(A); De G o e j e neri, Leyden, 1894 BGA VIII. Fran-szcas: Le Livre de
Vavertissement, traduit par B. C a r r a de Vaux, Paris, 1896.
519) Hudd arslam, h. 372/m. 982 de yazlm (F), mellifi mehuldr. Metni
V. B a r t h o l d ve Rus Ulum Akademisi tarafndan faksimile olarak neredilmitir.
(Hudd al-calam, rukopis' Tumanskoge, Leningrad, 1930); ingilizce tercmesi:
.Hudd al-^lam, The Regions of the zuorld, translated by V. M i n o r s k y, London,
1937 Gibb Me-morial nevv-series, XI.
520)
A h m a d Tsi, 'Acih-i maxlq~t, Byk Seluklularda Turul
bn Arslan (1173-1193) namna yazlmtr; yazmalar iin bk. Z. V. Togan, ibn
Fadlans Reisebericht Leipzig, 1939, mukaddime, s. IX.
521)
A b H a m i d a 1-An d a l u s a l - G r a n t l , Tuhfat-u 7albb va muhbat-u 'l-a'cb (A), 1162 yazlmtr. G a b r i e l F e r r a n d tarafndan
1925 te Pariste neredilmitir. (Journal Asiatique, 1925 t. CCVI). Eserin Ferrand
tarafndan istifade edilmiyen stanbul yazmalar : Kprl Ktphanesi, Fazl Ahmet
ksm, N. 198 (bir cildde iki nsha); Ayasofya, N. 3127; Bayezt Umumi, N. 5014.
522) c A b d - u ' l l a h bn cAbd-i 'l^azz a l - B a k r (l. 1904), Kitab-u
'ImasSlik va 'l-mamlik (A); yazmalar jin bk. C. B r o c k e l - mann, I, G. 476, S.
876. Istanbulda Lleli, N. 2144; Nuruosmaniye, 3034. Bunun Slavlara ve Trklere ait
ksmlar A. K u n i k ve B a r o n V. R o s e n, tarafndan neredilmitir. (Izvestiya
al-Bakri o rusi i sla-vianax, I. Petersburg, 1878.) '
523) Ayn mellif, Muccam-u ma^ sta^cam (A), F. W s t e n f e l d neri,
Gttngen, Paris, 1876 77: 2 cild istanbul yazmas: Ragp Paa N. 1066.

 245
524) Abu cAbd-i ' l a h Muhammad bn Muhammad al- a r f a l - l d r i s i
(l. 1180), Nuzhat-u ,l-mutaq va ixtiraq-u '1-5fq (A), Paris yazmalarndan (arab.
2221, 2222) ve saireden baka Istan-bulda tam nshas Kprl, N. 955 (606 sayfa),
1499 yazmas, haritalarla; Ayasofya, N. 3502, yalnz ilk 3 iklim. Paris yazmalar
zerinden eksik ve yanl ok franszcas: Geographie d'ldrisi, traduit par J a u-b e r
t, Paris, 1836, 1840 (== Memoires de la Societe de Geographie, t. V VI) Bu eser
Trklerin yaad iklimlere ve Horasana ait ksmlar tarafndam mteaddit nshalar
ile karlatrlarak, nere hazrlanmtr.
525) Ayn mellif, Ravi-u 'l-furac va nuzhat-u 'l-mihac (A), ki "kk drisi"
ismiyle maruftur. Nshas: Hekimolu Ali Paa, N. 688.
526) 'Abd-u ' 1 - k a r m SamnI (l. 1167), Kitb-u 'l-ansab (A), faksimile
tab Gibb Memorial old Series, XX, London, 1912, ls-tanbulda yazmas: Kprl, N.
1010.
5 2 7 ) Y q t al-Ha ma v (l. 1229), Muccam-u 'l-buldn (A), F.
W s t e n f e l d neri, Leipzig, 186673. 6 cild, 7. cildi fihristler ve ilveler. Msr
basmas h. 1324/1906 - 7 de Muhammad Amin al-Xanci'nin iki cildlik ilveleri ile
10 cild tekil etmektedir.
528) bn Sacd a l - M a g r i b (l. 1274), Kitb-u curfiy fi 'l-aq~lim-i
'l-sab'-a (A); yazmas: Paris, arab. N. 2234.
529) Z a k a r i y a l - Q a z v i n i (l. 1283), *Ac5ib-u ,l-maxlq5t ve sar-u
n-bild (A); F. W s t e n f e 1 d neri, Gttingen, 1848 - 49. Yazmalar iin bk.
B r o c k e l m a n n , GAL, I. G. 481, S. 882.
5 3 0 ) a m s - u ' l - d i n M u h a m m a d a l - D i m a q (l. 1327),
Nuxbat-u 'l-dahr fi <aca,ib-i 'l-barr-i va 'l-bahr (A) ; A. F. M e h r e n neri
(Cosmographie de Dimashqi), Petersburg, 1866. Ayni A. Mehre'in franszca
tercmesi Kopenhagen, 1874. Istanbulda yazmas: Ayasofya, N. 2945. Baka
yazmalar iin Bk. C. B r o c k e 1 m a n n, GAL II, S. 161.
5 3 1 ) A b - ' l - F i d , Taqv'im-u 'l-buldn (A), De Slane, R e i a n u d ve
S t a n i s l a s G u y a r d tarafndan arapa metin, franszca tercme ve geni
haiyelerle 3 cild olarak Pariste 1848 1883 senelerinde neredilmi; Ch. S c h i e r
tarafndan da yalnz arab metni letograf olarak 1846 da Dresdende yaynlanmtr.
Msr basmlar da vardr.
532) bn F a z l - i ' l l a h a l - c U m a r (l. 1348), Maslik-u'l-ab-ar fi
mamalik-i 'l-amr (A). Yukarda, N. 168 da zikri geen bu

 246 eserin ilk cildi corafyaya aittir. Yazmalar: Ayasofya, N. 3415 3449 (25 cild);
Topkap Saray, N. 2797 (17 cild). Coraf ksmlarndan istihralar Q u a t r e m e r e
tarafndan franszca olarak (Notices et Extraits des manuscripts, XIII, Paris. 1838),
Anadoluya ait ksmlar F. T a e s c h n e r tarafndan yalnz arapa olarak (AlUmarVs Bericht ber Anatolien, Leipzig, 1929) neredilmitir.
5 3 3 ) H a m d - u 'lah M u s t a v f i Q a z v n (l. 1350). Nuzhat-u 'lulb (F). G. Le S t r a n g e tarafndan farscas ve ingilizce tercmesi neredilmitir.
(= Gibb Memorial old series, XXIII, 1 2, London, 1915, 1919); tabiiyta ait ksm,
yalnz ingilizce olarak 1928 de (Orien-tal Translation Fund, XXX); yalnz farscas
Bombay'da 1311/1893 de neredilmitir.
5 3 4 ) H a f i ? Abr, uvar-u 'l-agllm (F), 817/1317 de ahruh iin
yazlmtr. ki cild. Yazmalar: Tahran devlet ktphanesi, N. 1151; London, British
Museum, or. 577 (768 sayfa); Leningrad Umum Ktphanesi, farsi yazmalar, N.
290;. Takend'de zbekistan Ulm Akademisi, "ark yazmalar Entits" N. 5361 ;
daha dier yazmalar iin bk. X a n b b B a y a n i, Zayl-u camvu 't-tavarix,
Tahran, 1317, mukaddime, s. j_l
5 3 5 ) M a h m d bn V a l i , Bahr-u 'l-asrr fi nan~qib-i 'l-axy~r (F), inin
(bk. yukarda, N. 299), ilk'cildi- Bk. Zeki Velidi, ZVO, XXIII.
255 - 257.
536)

K a t i b e l e b i , Cihannma (T), stanbul, 1725.

537) cAq M e h m e d e l e b i , Manzir-u 'l^avdlim (T), 1006/1597 de

yazlmtr. Yazmalar: Esad Efendi, N. 2421; tam bir nshas, Kayseri, Reid Efendi,
N. 961.
538)
P r e n s V a x u t i, Grcstan corafyas, rusas: Ceog-rafiya
Gruziyi, d. Zapiski Kavkazsk. Otdela Russk. Geograf. Obestua, kn. XXIV, vp. 5,
Tiflis, 1904.
11
TRK TARHYLE LISl OLAN SEYAHAT KTAPLARI
539) Yan-ang, (7. asrda Bat Gktrk memleketi zerindnn
Hindistana seyahat yapan byk in seyyah rahibi) franszcas: S t a
n i s l a s J u l i e n , Memoires sur les countries occidentales par Hiouen-

 247

thang, Paris 1857 ve Histoire de la vle de Hiouen-thsang, Paris, 1853, ingilizcesi:

Samuel Beal, The life of Hiuen-siang. London, 1911 ve. Hiu-en-tsiaiig, Siyu-ki,
buddhist records of the Westem World, iki cilddir.
London, 1906. Gktrklere ve Trkistana ait ksmlar N. Togan tarafndan tercme
edilerek neredilmitir.
540) Ahmed bn Fazlan, Rihla (A) 921 22 de Trk lkelerinde yapt
seyahatinin hatras. Arabi metniyle birlikte almancas Zeki V e l i d i T o g a n, ibn
Fadlans Reiseberciht, Leipzing 1939 Abhandlun gen fr die Kunde des
Morgenlandes, XXIV, 3). yeni tab' : 1967.
541)
A b u - D u l a f M i s ' ar ibn M u h a l h i l , RisSla (A)
Tam nshas Mehed Ravza ktphanesindeki bn al-Faqih' nshasna ekli
bulunmaktadr. Bak Z. V. T o g a n ibn Fadlan, mukaddime, s; VII-IX Trklere ait
ksmnn en yeni tercmesi: Dr. Alf. v. R o h r S a u e tarafndan yaplmtr. AbuDulaf's Berichte ber seine Reise nach Tur-kestan, China. und India (Bonner
Orientalische Studien, XXVI) Stut-gart, 1930.
542) V a n g - y e n - t i, Uygurlara seyahat hatras. Franszcas! d. Journal
Asiatique, 1847, t. IX, -. 52-66; bu eser de tarafmdan tercme edilerek tab'a
hazrlanmtr.
543)
B i n y a m i n a l - T a t i l , Rihla, Seluklular devrinde
1165-1173 de slm memleketlerinde seyahat eden Endlsl Yahudi'nin
seyahatnamesi. Arapa E r z a H a d d a d ; tercmesi; Rihlat-u Binyamin, Badad,
1945.
5 4 4 ) a n g - u n g , Garp lkelerinde seyahat, inli Tauest rahibi'-nin
Cengiz Hann garp seferleri esnasnda Trkistan ziyareti hatralar. ngilizce
tercmesi : Travels of an alchimist, transl. by A. W a 1 e y, London 1931 (Broadvvay
Travellers serisinde.)
5 4 5 ) C i a o - g o n v e P u n - d a y a Seyahatname'leri. engize eli sfatiyle
gelen bu iki inlinin hatrat, cince aslndan C e l a l e d d i n W a n g - z i n - a n g
tarafndan yaplan trke tercmesi Trkiyat Enstits ktphanesinde ve benim
elimdedir. Daha nce bunlarn bir ksm Men-hon'n eseri zanniyle V a s e l y e v
tarafndan Trud Vost. Otd. Russk. Arxeol. Obestva,, IV, (Petersburg, 1857), s. 26135 te rusa olarak neredilmiti.
546) Plano K a r p i n i , Seyahatname, Papann 1245-46 da Kara-kurumu
ziyaret eden elisinin hatrat. Almancas : J o h a n n de Plano C a r p i n i ,
Geschihte der.Mongolen und Reiseberichte, bersetzt von F. R i s c h, Leipzig, 1930.

 248
547) R u b r u k , Fransz kralnn 1253 te Karakurum'da bulunan elisinin
hatrat. Ingilizcesi : The Journay of Wliam of Rubruck to the eastern part of the
toorld, trans. by W. R o c k h i 11, Hakluyt Society second series, N. 4, London,
1900. Plano Karpini ile Rubruk'un seyahatnameleri A. M a 1 e y i n tarafndan 1911
de rusa olarak da neredilmitir.
\) 548) M a r k o Polo, 1271-91 de Moollar memleketinde seyahat eden tccardr.
Ing-ilizcesi : The book. of ser Marko Polo, ed. by H. Yule, iki cild, ilk tab, London
1875, son tab, London 1929, Fransz-calarnn iyisi : A. J. Ch a r i g n o n , Le livre
de Marko Polo, Pekin, 3 cild, 1924. 1926, 1928.
549) H. Yule, Chalay and the ancient way thither, 4 cild, ikinci neri Hakluyt
Society series, II, vol. 33, 37, 38, 41, London, 191316. Bunda Eski Yunan, Arap ve
Moollar devrindeki Avrupal seyyahlarn verdii malmat topanm ve tahlil
edilmitir. 4. cildinde cizvit misyoneri G o e s ' i n seyahatnamesi de dercolunmutur.
550) slamlarn ini deniz yoluyla renmeleri ve islm seyyah ve
melliflerinin Uzak Dou'ya dair haberleri ise u eserde toplanm ve tahlil
edilmitir : G a br i e 1 Fer r and Relations de voyages et iextes geographiues,
arabes, persans et turks relatifs a iExtreme-Orient du VHIe au XVIIIe siecles. iki
cilddir, Paris, 1913-14. Bu eserde Abu-Du-laf'in Trklere ait haberleri de alnmtr.
551) Abu'A b d - u ' l l a h M u h a m m a d bn Muhammad bn
B a t t a t a Rihla. Arab metin ve franszca tercmesi C h. D e f r 6 m e r y
ve B. S a n g u i n i t t i tarafndan 1854 Pariste, trkesi Mehmet e r i f
Paa tarafndan 1919-25 de Istanbulda neredilmitir. Yalnz arapa
metni Msr 1322/1904've sair senelerde neredilmitir.
552) Ruy G o n z a l e s de C l a v i j o , Del Grand Tamorlan, Kas-tilya
kiralnn bu elisinin 1403-1406 da Temr Semerkandde ziyaret etmesi tarihi ve
seyahatnamesi. En iyi neri Rus Ulm Akademisinin ispanyolca metni ve rusa
tercmesinin neridir : Ruy G o n z a l e d e K1 a v i x o, Dnevnik putiestviya ko
dvoru Timura, perevod I. Sreznev-sk'ag-o, Petersburg-, 1881. 456 sayfa. Ksaltlm
bir ingilizce tercmesinden mer Riza D o r u l ' u n yapt trkesi de iki cz
olarak neredilmitir.
553) iv. Schi 1 tberg e r , Seyahatname. Yldrm Bayezit ve Te-mrin
nezdinde bulunan bu Almann 1396-1427 arasnda Asyadaki seyahati hatralar. Ingilizcesi : The Bondage and travels of Johann

 249 -

Schiltberger, transl. by J. B u c h an Te 1 f er, with notes by Prof. P. B r u n n ,

London, 1879 (=Hakluyt Society old series, N. LVI); rusas ayn Brun tarafndad
Zapiski Novorossiyskago Universiteia, 1868 de.

n e re d ilm itir.
5 5 4 ) G i y a - u d - d i n Naqq, frnme-i ln. ahruhun 1419 ine
gnderdii eli heyeti azasndan olan bu zatn hatratdk. M. Q u a t r e m e r e
tarafndan franszcaya tercme edilerek neredilmitir. Notices et Extrits des
manusers, t. XIV, p. 308-341, 387-426; metnin asl M u h a m m a d a f i ;
tarafndan A b u-'r-a z zq S a m a r - q a n d i , Matla-u 's-sa dayan, Neri Lahur,
1941, s. 477-531 de Hafiz Abru ile karlatrlarak neredilmitir. Bu zat bu
seyahatnamenin Hafiz Abrudaki eklini Calcutta'da Oriental College Magazine, N.
23 te (1940) te ayrca neretmitir.
5 5 5 ) B e r t r a n d o n de la Br oq u i e r e'in ikinci Murad zamanndaki
seyahat hatrat : Le Voyage d' Outremer de Bertrandon de la Bro-quiere, d. Recueil
de voyages et de documents pour servir a Vhistore de la geographie, XII, Paris,
1892.
5 5 6 ) J o s e f B a r b a r o, // Viaggio della Tana. Bu Venediklilerin Azak ve
Astarhan yoluyla Tebrize Uzun Hasana elilik seyahatnamesi-dir; italyanca metni
ve rusa tercmesi (Puteestviye v Tany Yosefa Barbaro) Bibliotek inostrannx
pisateley o Rossiyi, t. I, Petersburg, 1836 da kmtr. 156 sayfa.
5 5 7 ) A m b r o s i C o n t a r i n i , Viaggio del magnifico. 1473 de Krm,
Astarhan yoluyla Tebrize Uzun Hasana giden Venedik elisinin hatrat : talyanca
metni ve rusa tercmesi (Puteestiviye Ambarosiya Kontarini), ayni Biblioteka
inostannx pisateley o Rossiyi, de c. II. olarak neredilmitir. 192 sayfa.
5 5 8 ) A f a n a s i N i k i t i n , Xojdenye za tri moria, 1466-1472 senelerinde
Tebrizde Uzun Hasan ziyaretten sonra Hindistan (Haydarabad'-n imaligarbindeki
Beder'i) da ziyaret eden bu Rus elisinin seyahat-namesidir. B . G r e k ov idaresinde
Rus Akademisi neri, Leningrad, 1948. 228 sayfa.
5 5 9 ) A l i a k b e r H t y i,Qanunname-i in u Xit (F), 1500 -1510
srasnda ini ziyaret eden Osmanl seyyahnn hatrat, farsa aslnn yazmas :
Mustafa Air, N. 309, 310; Air Efendi, 249. Bk. slm An-siklodedisi, "Ali Ekber,,
maddesi.
5 6 0 ) e y d i Ali Reis, Mir't-u 'l-mamlik (T), stanbul, 1313/ 1897.

 250
561) S ey fi e l e b i (l. 990/1582), Kitab-i tavrlx-i pdihn-i vilyet-i
Hindustan, Xitay u Xulen u Kagar u Qalmq u in MacTn (T). Yazmas : Paris,
supplem. Turc, N. 1136. Bu memleketleri XVI. asrn nc rub'unda gezen Osmanl
seyyahnn hatratdr.
5 6 2 ) L u d o v i c o V a r t h e m a , 1502-8 arasnda Temrller memleketlerinde ve Heratta bulunan Venedikli seyyahn hatratdr: The Itinerary
ofLudovica Varthema of Bologna, ed. by P e n z e r, London, 1928.
5 6 3 ) C h i s e l i n B u s b e q , Trk Mektuplar Kanuni Sleyman zamannda
Avusturya elisi olan bu zatn 1555 te Viyanadan, 1556 ve 1560 ta Istanbuldan, 1562
de Frankforttan arkada Michault'a Trkiye ahvali; Trklerin hayat hakknda
yazd, mektuplar. Franazca nesri : Leltres du Baron de Busbec. ed. par l'abbe de
Foy, Paris, 1748 (3 cild). Muhtasar Hseyin Cahid Yaln tarafndan .arkeye
evrilmi ve Istan-bulda neredilmitir. ( B u s b e c , Trk mektuplar, 1949).
564) Early Voyages and travels to Russsa and Persia by Anthony Jenkinson
and other Englishman, ed. by. E. Dr mar M o r g a n and C. H. C o o t e , vol. I,
London, 1886. (=Hyklut Society series, N. 72). 1558-59 da Moskova, Astarhan
yoluyla Horezm ve Buharaya kadar giden ingiliz tccarnn seyahat hatras.
5 6 5 ) S i g m u n d von H e r be r s t e i n , Rerum moscoviticarum commentarii, Viyana, 1549. Maksimilyan 1 'nin elisi sfatiyle 1516-17 ve 1526
senelerinde Moskovada bulunan bu zat o zaman daha mstakil olan Kazan, Astarhan
hanlklar ve Nogaylar hakknda malmat toplamtr. Eserini 1549 da ltince olarak
kendisi neretmi, 1550 de italyanca tercmesi, 1551 ve 1556 da ltincesinin yeni
neirleri, 1557 de kendisi tarafndan yaplan almanca tercmesi nerolunmutur.
Rusa tercmelerinden I. A n o n i m o v'un tercmesi Zapiski o Moskoviyi, Petersburg, 1866) ve zerindeki tetkiklerden E. Z a m s l o v s k i ' n i n eseri (Gerbersteyn
i yego istoriko-geografieskiya izvestiya o Rossiyi, Peters-gurg, 1884) zikredilmelidir.
566) Giles F l e t t s c h e r , Of the Russt Commonwealth, London 1856
(=Hyklut society series; 1575-1591 de Rusyada bulunan Jero-me H o r y e y ' s
Travels in Russia ile birlikte). Flettscher 1588 de ingiltere elisi sfatiyle Moskovaya
gelmi ve Rus siyas ve itima hayat hakknda itimada ayan ok kymetli ve bitaraf
malmat brakmtr. Kitabn 15. 20. baplar Rusyaya tabi Mslman ve dier
gayri rus kavimlere aiddir. Rusa tercmeleri mukerreren baslmtr, Buna ait
tetkikat : S. M. S er ed on i n, Soenenye Fletera kak istoreskiy isto-nik,
Petersburg 1891.

 251
567.) Jean C h e s n e a u , Le Voyage de M. D'Aramon Paris, 1887. Ch. Schefer
neri. Istanbulda Fransz sefiri bulunan bu d'Aramon Sleyman Kanuninin 1548
ikinci Iran seferinde beraberinde bulunmutur.
568a) N i c o l a s de N i c o l a y , Discours et histoire veritable des navigations
et voyages faits dans la Turuie, Anvers, 1586. 1551 de lstanbulda bulunan bu zatn
eserinde 60 tane gzel gravr vardr.
568b) John S a n d e r s o n , The Traveh of J. Sandarson in the Levant 15841602. Edit. By. Sir Villiam Foster. "JVorks insaid by the Hyklut Society Second
Sere. Fo. N. LXVII" London. 1940" 322 sayfa.
569 S t e p h a n G e r l a c h Tagebuch, Frankfurt, 1614. imparator
Maksimiiyan H'nin elisinin maiyetinde 1573-78 de lstanbulda bulunan bu Almann
hatralardr.
570) The Traveils of Pietro della Vallein ndia, ed. by E. G r e y Lon
don, 1892 ( = Haklyut Society Series, N. 84). 1614 te seyahata kan
Trkiye, Msr ve ran gezen zamanna gre (bilhassa zikri geen
Varthema'ya nisbetle) mnevver bir Venediklidir. Trkiyeden yazdklarile ah Abbas hakknda yazdklar daha kendisinin hayatnda nere
dilmitir. Seyahatnamenin daha mufassal ekli italyanca olup Viaggi di
Pietro della Valle ismi altnda iki cild olarak 1843 de baslmtr. Tr
kiye ve ahabbas I e ait ksmlar ikinci cilddedir.
571) I. C h a r d i n, Voyages du chevalier Chardin en Perse et aut-res lieux,
Amsterdam, 1735. 4 cilddir. Bu zat 1664-1670 ve 1671-1677 senelerinde iki defa
Trkiye ve Irana seyahat eden bir fransz mcev-ratsdr. Safav ahnn saray
mcevharats vazifesinde bulunan C h a r d i n Trkiyeye, bilhassa Iran ve
Azerbaycana ait mufasaal ve ayan itimat seyahatname brakmtr.
572) J, B. T a v e r n i e r, Les six voyages en Turguie, en perse et aux Indes,
Paris, 1882; iki cild Bu fransz seyyah daha nce 1636-1663 seneleri arasnda
Trkiye ve randa bulunarak bu memleketleri
tavsif etmi ve Trkiyenin dahili siyaseti ve hayatna dair 1676 da baslm olan
dier bir eser de brakmtr.
573) W i 1 1. P a r r y, A. nem discours of. Anton Suerley's Trvels to the Persian
Empire, London, 1601. Anthony'nin ve biraderi Thomas' in seyahatnamelerile birlikte
Travellers of Thomas and Anthony Sher-ley, Sir D e n i s n Ross tarafndan
neredilmitir. ah Abbasn

-252hizmetinde bulunmutr. lk defa 1598 de rana giden bu kardelerden Thomas 1603

de Agriboz'da Trk ordusuna esir dmtr.
574)
T h o m a s H e r b e r t ' i n seyahatnamesi, bunu da Sir Denison Ross neretmitir. Bu zat 1627-1629 da randa seyahat etmitir.
575) Adam O l e a r i u s , Ausfhrliche Beschreibung der kundba-ren Reise
nach Muscov and Persian, Schlesweg, 1671. 1635-39 seneleri arasnda Almanyada
Holstein dkl tarafndan gnderilen eli sfatyle Safev ahnn nezdinde
bulunmu, Azerbeycan ve ran hakknda ok mufassal eser brakmtr. En eyi
neirleri rusalardr. P. B a r s o v tercmesi Moskova Tarih ve Asariatika Cemiyet]
tarafndan 1870te, L o v i a g-'in tercmesi Svarin tarafndan 1906 da haiyelerle ve
resimlerle beraber neredilmitir,
576) Evliya elebi (l. c. 1678), Seyahatname (T) 11, cild 1-6 cildler,
stanbul, 1314-19/1898-1902; c. 7-8, Ist-nbul, 1928-1929; c. 9, 10 Isranbul 1935,
1938 (yeni harflerle) lk 6 cild! :rinde sansrn kard yerlerin baz ksmlarn
M u s t a f a N i h a d zn tarafndan Evliya elebi Seyahatnamesi Sansrden
kardan paralar, ismiyle yeni harflerle ayr bir cz olarak (1932 de) neredilmitir.
577) Rafhael du Mans, Voyages en Persie, Etat de la Perse en 1660. Paris,
1890. Bu fransz seyyah 1643 den 1696 da vefatna kadar randa kalm ve orann
iktisad itima ve siyas hayatna dair gayet mhim eser brakmtr. Suriye ve
Badad taraflar hakknda da malmat vermitir.
578a) F r. B e r n i e r. Voyages. Amesterdam, 1711. Evrenzib zamannda Hind
Moollar nezdinde bulunmu ve bu memlekette 1655-60 senelerinde vaki olan
byk hdiseler hakknda ayr bir eser brakmtr. Seyahatini Suriye, Msr ve ran
tarikiyle yaptndan Trkiye ve ran meselelerine de temas etmitir. Eser iki ildir.
578b) E n g e l b e r t K a e m p f e r , Am Hofte des persischen
Grossknigs, ed. von W. Hinz, Berlin, 1940. Alman seyyah 1684-85 te Safaviler
paytahtnda bulunarak bu hanedann saray hayatna dair, mhim malmat brakmtr.
579) A n t o i n e G a l l a n d , Journal de voyages faits en 1671-73, Paris,
1831. Fransz sefiri Maintel ile birlikte Istanbula gelen fransz msterikidir.
Seyahahnamesinin N a h i d S rr Orik tarafndan yaplan trkesinin ilk cildi Trk
Tarih Kurumu tarafndan neredilmitir (Ankara 1949).

- 253 580)
P i t t o n d e T o u r n e f o r t , Relation d'n voyage de Levant jait par l'ordre du roy, Paris, 1717. ki ildir. Bu zat 1700-1702 de beraberinde
bir ressam olduu halde Trkiyeyi gezmi ve kendisi bir nebatat olduundan bu
hususa ait malmatla birlikte siyaset ve kltr hayatna ait te ok kymetli malmat
vermitir. Haritalar ve resimleri ok mhimdir.
581)
C o r n e i l l e le B r u y n Voyage en Levant. Paris, 1725. 5
cilddir. lk iki cildinde Anadolu, Msr, Suriye ve Filistin, 3-4. cildinde Rusya, ran
ve ark Hindistan seyahati tavsif edilmitir. 1708 de nihayete eren bu seyahat
Franszlar tarafndan giriilen en mhim teebbslerden biridir.
582) R. C h a n d 1 e r, Travels in Asia Minre, London, 1775. Franszca
tercmesi 1806 kmtr, 3 cilddir. Bu zat 1764-66 senelerinde Trkiye de bulunarak
mahedatn yazmtr.
583)
G l a d i e v ve M u r a v i n , Poyezdka iz Orska v Xivu i
obratno v 1740-41 godax d. zvestiya tmperatorsk Geogr. Obestva, Otd. II.
Petersburg, 1850' Kazak-Krgz han Abulhayr Hana ve Nadir-aha Rus mmessilleri
sfatiyle 1740-41 de Orsk'dan Hiyveye giden ve ayn yoldan dnen Rus subaylar
Gladiev ve Muravin'in hatratdr.
584) Kazanl smail Seyahatname. Kazan, 1903 Bu zat, Yakub, Molla Nadir
ve Abdurrahman Nadirek isminde arkada ile Rusya tarafndan mmessil sfatiyle
Hindistana gnderilmiler, Buhara, Andxoy ye He-rat zerinden Evrengzib
zamannda (1658-1787) Dehliyi ziyaret etmi ler, oradan da hacca gitmiler, smail
ise uzun mddet Istanbulda kal' m, sonra Rusyada hatratn yazmtr. Bu
seyahatnameyi Kad Riza-eddin bn Fahreddin neretmitir.
585) John Bell, Travels from St. Petersburg, to divers parts of Asia. London,
1764. 2 cild. Aslen Skoyal olan bu zat 1714 te Rus hizmetine istisab etmi ve Rus
mmessili sfatiyle randa, Cinde ve Trkiyede bulunmu, ine Sibirya ve ark
Trkistan yoluyla gittiinden btn bu lkeleri eserinde tavsif emitir. Petro'nun ran
ve Der-bend seferinde de beraber bulunmutur. Bu kitap 1776 da franszca olarak da
intiar etmitir.
586) John O t t e r , Voyages en Turquie et en Perse avec n rela-tion des
expeditions de Tahmas-Kouli Khan, Paris 1848. 2 ciddiir. Bu zat Nadirahin 1736 da
Istanbula gnderdii elisi Abdlbaki Han'a

 254 -

katlarak rana gelmi ve sene Nadirah'n yannda kalm. Daha

nerolunmyan hatrat (Journal des voyages) Paris Mill ktphanesinde N.
989 ve 10062 da mahfuz bulunmaktadr. Bak. L. Lockhart, Nadir shah,
London, 1938. p. 306-7.
587) Luis Andree de M a m y e Clairac, Histoire de Perse depuis le
commencement de ce siecle. Paris 1750 3. cild. 1724-27 senelerinde
lstanbulda bulunarak 18. asrda Irann vaziyetine dair ok geni malumat
toplamtr. Bk. L. Lockhart. a. e. s. 307-8.
588) J a m e s F r a s e r , The history ot Nadir Shah, London 1742. Bu
ngiliz taciri 1730-40 da Hindistanda Surat ve Ahmedabad'da bulunarak
Nadirah hakknda malumat toplam Nadirah'n nezdinde bulunan baz
zevatn yazlarn eserine almtir.
589) Dr. John C o o k , Voyages and Travels through the Rus-sian
Empire, Tartary, and port of Persia, Edinburg 1770. ngiliz kraliesi Elizabet
tarafndan] 1746 da Nadirah'a gnderilen eli heyetine dahil olan bu zatn
hatratdr, ki Rusya, Nogaylar ve Daistan yoluyla gitmitir.
590) J o n a s H a n w a y, An historical Account of the British
Tradeover the Caspian Sea zuith a Journal of travels through Russia to
Persia, and back again through Russia, Germany and Holland, London 1753.
4 ildir. Rusya yoluyla Nadirah zamannda Irana giden bu ngiliz tacirinin
seyahat hatralar ve Hazar denizinde ingiliz ticareti tarihine ait kaytlardr. Bu
zat kendi ticaret ileri iin Nadiri ziyaret etmitir. Bk. L. Lockhart, a. es. s.
308-310.
591) Pere L o u i s B a z i n , Memoires sur les derniers annes du regne
de Tahmas Kouli Khan, Paris 1780 4 cilddir. Aslen papas olduu halde tp da
tahsil eden bu ingiliz 1741 den balayp randa bulunmu, Nadirah' 1744 te
Rest ve Lahican'da grm sonra 1746 dan lmne kadar Nadir'in yannda
has tabiblik vazifesini grm ve 1751 de randan ayrlmtr. Nadiraha ait
en kymetli malumat ihtiva etmektedir, Bk. L. Lockhart, s. 310-311.
592) Baron de Tott, Memoires sur les Turcs et les Tartares, Paris. 1785
iki cild, 1875 neri 4 cild.- Trkiye hizmetinde bulunarak Krmda da bulunan
bu franszn hatratnda Garp ve ark medeniyetleri farklarn, fikr hayatn,
tekilt meselelerini aksettirmitir.
593)

N i c o l a s K l e e m a n , Voyage de Vienna Belgrad, Neu

- 255
Chatel, 1780. Bucak Tatarlar ve Nogaylar aramda 1769, 1770 senelerinde
kalarak hayatlarna dair ok mhim malmat brakmtr.
5 9 4 ) E l i s a b e t h C r a v e n , Journey throgh Crimea to Constan-tinople.
London, 1789. Bu ingiliz muharriri 1786 da Krm ve lstanbul-da bulunduunun
hatratdr.
5 9 5 ) L a d y ( M a r y ) M o n t a g u e , Lettres, Paris, 1805. ngiliz sefirinin
zevcesi tarafndan yazlan bu mektuplarn ksas R e a d Ekrem Kou tarafndan
trke olarak (1946 da) neredilmitir : Lle devrinde Trkiyeyi ziyaret eden Mary
Montague.
596) A. O l i v i e r , Voyages dans VEmpire Ottoman, VEgypte et la Perse.
Paris, 1804. 2 cilddir. Fransz hkmetinin emriyle 6 sene yaplan seyahatin
raporudur.
5 9 7 ) S a m u e l G m e l i n , Reise durch Russland, Petersburg, 1771-74. 3
cild. 1767-74 senelerinde 6 sene Rus Ulm Akademisi namna Sibirya ve Kafkasyada
seyahat yapmtr. Ayn eserin rusas da vardr (Puteestiviye po Rossiyi).
598) P e t e r-S i m e n P a l l a s , Reise in verschiedenen Provinzen des Russ.
Reisches, Petersburg, 1771-76. 3 byk cilddir. 1768-73 senelerinde Rus Ulm
Akademisi tarafndan Edil, Ural, Sibirya ve Ortasyada geni seyahatler yapan bu
nebatat Trk kavimlerinin etnografyas, tarih ve hayatna dair kymet biilmez
malumat toplamtr. Eserin rusas (Puteestviya po raznm provintsam Rossimyskoy
mperiyi) ve 1785 te Paris'te intiar eden franszcas da (5 cild) vardr.
Pallas'n franszcas Pariste 1798, 1811 de intiar eden iki Krm seyahatnamesi
(Tableau de la Tauride ve Socoud Voyage) de vardr.
5 9 9 ) Y o h a n n G e o r g , Beobachtungen vaehrend einer Reise im
Russschen Reche, Petersburg, 1775.
600) I. 1. L e p e x i n Tagebuch der Reise m verschededenen Provinzen
Russlands, Altenburg, 1775. ki cild. 1767-1771 senelerinde Edil, Ural. Sibirya
taraflarnda yapt ilm seyahatin hatratdr. Trk kavimlerinin etnografisine ve
hayatlarna ait toplad malmat ok mhim ve zengindir. Eser rusa da kmtr.
(Petersburg, 1771-1780). Gmelin, Pallas, Rkov, Georgi ve Lepexin Trk tarihi
tetkikatnda kanlmaz ilk kaynaklardr.

 256 601) Filip Y e f r e m o y , Stranstvovanye v Buxary, Kive, Perisyi

i ndiyi, Petersburg, 1786, 1796, 1811. Krgzlar tarafdan esir alnarak
Buharaya satlan bu Rus casusunun 1774-82 senelerinde Buhara, Hiyve
ve Hokand'da muhtelif vazifelerde, bilhassa Buharada Daniyal Atalk
nezdinde bulanarak oradan Iran yoluyla Hindistana gidip, oradan da
Londra yoluyla Petersburga dnmesi ile sona eren seyahat maceralar
nn hatratdr.
602) J. A- G l d e n s t a d t , Reise durch Russland und im Caucasischen Gebirge, Petersburg, 1787-1791. 2 cild. Bu zat 1770-73 senelerinden
cenub Rusya, Kafkasyada seyahat etmi, etnografi, tarih ve bilhassa
lisan malmat toplamtr.
603)
B l a n k e n n a g e l , Seyahatname, 1793-94 senelerinde Rusya
tarafndan Hive'ye eli olarak gnderilmitir. Vestnk Imperatorskago Obestva,
XXII, Petersburg, 1858, s. 87-116.
604) H c i Mehmet B e k T a l i b i (=Mirza Talib Han), Mas'i-rat-i talibi
fi bilad- afranc, Talib'nin Frengistandan seyahati, Kalkutta, 1812. Azerbaycan
Trklerinden olup Hindistanda Lknev ve Kalkuta'da yerleerek orada ingilizlerin
hizmetine intisab etmi. 1799 senesinde Rechardson nam ingiliz subay refakatinde
Kap yoluyla Ingiltereye seyahat etmi, orada be sene kadar kaldktan sonra Paris,
Roma, stanbul, Badad ve Basra yoluyla 1804 te Hindistana dnm ve yazd
seyahatnamesi olu Mirza Hseyin Han tarafndan 1812 de Kal-kuttada 850 sayfalk
bir eser halinde neredilmitir. Eserin ingilizce (Travels in Europe and Asia by Mirza
Abu Talib Khan), franszca ve almanca neirleri iin bak. E d w a r d E d w a r d s,
Catalogue of Per-sian printed books of Brt. Museum, p. 65. Talib'nin dier bir eseri
yukarda, N. 386 da zikredilmitir.
605) S i r W. O u s e 1 e y, Travels in the various countries in the East,
especially m Persia. London 1819-23. 3 cilddir. 1810-12 de randa ve Azerbaycanda
seyahat edip pek ok ark yazmalar toplam olan o zaman gen ingiliz diplomatnn
hatratdr.
606) J. M O r i e r, A journey through Persia, Armenia and Aia Minre to
Constantinople in the years 1808 and 1809, London 1812. Ayni mellif, A second
journey through, Persia, Armenia and Asia Mi nore betueen the years 1810 and
1816. London 1818. ark Anadolu Krdistan, Azerbaycan ve Irann etnografyasna
dair de ok mhim malmat ihtiva eder.

- 257 607)
F o n t a n i e r e , Vogages en Armenie et en Orient, la Turqu-ie
de VAsie Paris, 1829. Bu zatn 1821-1828 senelerinde Fransz hkmeti tarafndan
Trkiyede yapt seyahatin hatratdr.
608) W i 1 1 i a m H e u d e , A voyage up to the Persian Gulf, London,
1819. 1817 de Hindistandan Acem Krfezi ve Trkiye yoluyla ngiltereye seyahati
hatratdr,
609) A m e d e e J a u b e r t , Voyage en Armenie et en Perse, Paris, 1821.
Mehur msterikin 1805-6 da Kafkasya, Ermenistan ve randa yapt seyahatinin
tavsifidir.
610) J u 1 i u s v. K1 a p r o t h, Reise in den Kaukasus und nach Georgien,
Halle-Berlin, 1812. 2 cild. Bu mehur msrerikin 1807-8 de Kafkasyada yapt
ilm seyahatin tavsifidir.
611) Ayn mellif, Geographisch-historische Beschreibung dts sl-lichen
Kaukasus, Weimar, 1814. ark Kafkasyann corafya ve tarihine ait malmat, ki
teki seyahatnamenin itmamdr.
612) Mir z ze tu 11 ah, Mesir-i Buxara (F), Hindistan mslmanlarndan ngilizlerin hizmetinde bulunan bu mnevver zat 1812-1813 senele
rinde Buhara, Hokand ve Kagarda bulunmu ve bu hatratn yazm
tr. Eserin ingilizce ve franszca (Magazine Asiatique, Paris 1926, II,
1*51, 162-183) hlasatan neirleri varsa da, farsa asl Paris milli k
tphanesinde (Suppl. Persan, N. 1346) mahfuz bulunmaktadr: Eser
hakknda bk. Z. V. T o g a n d. Yeni Trkistan, stanbul 1929. N 4 s. 41-44
613) M. N. Murav'yev, Voyage en Turcomanie et Khiva, Paris, 1823. Rus
elisi Muravyev'in 1819-20 de Trkmenistan yoluyla Hiy-ve'ye yapt seyahatin
hatrasdr. 400 sayfa.
614) M. M e y e n d o r f f , Voyage d'Orenburg a Boukhara, Paris 1826. Rus
elisi Baron Meyendorfun 1820 de Buharaya yapt seyahatin raporudur. 500 sayfa.
615) N. X a n i k o v, Upsanye buxarskago xanstva, Petersburg, 1843. 184142 de Buharay ziyaret eden Rus elilii heyetinde bulunan msterik Xanikof'un
hatrat ve bu hanln tavsifidir. 280 sayfa.
6 1 6 ) A l e x a n d e r B u r n s , Travds into Buklara, London. 1835. ilddir.
Rusa tercmesi de neredilmitir. Afganistan ve Buharada 1832 de seyahat etmi
ngiliz diplomatdr.
617) John Mac do nal d K i n n e i r , Vogages rfanf'A ne Muttur,
VArmenie et le Kourditan, Paris 1815. 2 ilddir. ngilizceden tercmedir.
Tarihte Usul

'

: 17

 258
61S) M. M i c h a u d et M. P a u j o u 1 at, Correspondance d'Orient, Paris,
1833-35. 7 cilddir Fransz Akademisi azas olan larihci Michaud ile yolda
Poujoulat'nn 1830-31 senelerinde yaptklar seyahatinin hatratn ihtiva eden ok
mufassal bir eserdir. 2-3 cildleri stanbul ve Trkiyeye, dierleri Suriye ve bilhassa
Msr'a aiddir. Michaud ls-tanbulun ktphanelerinden ve Trkiyede ilm hayattan da
ehemmiyetle bahsetmitir.
619) C h. T e u I e, Pensees et notes critique exraits du Journal de mes
uoyages dans VEmpire du Sultan et dans les provinces russes, ge-orgiens et tartares
de Caucase et dans la royaume de Perse. Paris 1842.
620)

Mac F a r l a n e , TVJO years in Constantinople, London, 1829. 2 cild.

621) Ayni mellif, Turkcy and ils Destiny, London 1832. Inkiraza yz tutmu
olan Osmanl devletinin mukadderat zerinde en etrafl tetkikatta bulunan bir
tngilizdir.
622) Ch. T e x i e r , Description de VAsie Mineure, Paris, 1839. Fransa
hkmeti emriyle 1833-37 de yaplan tetkik seyahati neticesinde yazlan bu eser
lrke olarak ta neredilmitir. {Kk Asya, stanbul, 1924-25, cild.) En ok tarih
corafya bakmndan yazlan bir eserdir.
623)
V i c t o r L a n g l o i s , Voyage dans la Cilicie et dans les
n'ontagnes de Taurus, Paris, 1864. Bu msterikin 1852-3 te Kilikya ve
Toroslarda yapt seyahatin hatratdr.
624) J. R. F r a s e r , Reise nach und in Khorasan, Weimar, 1829
ki ildir. 1821, 1822 de yapt seyahatin intihalardr. ngilizce asl
(Narrative of a journey into Khorasan), 1826. da kmtr. ran Trk
leri ve Horasan Trkmenleri hakknda pek kymetli ve ok mufassal
malmat ihtiva etmektedir. kinci cildinde Hiyve (s. 535-567) ve Buha
ra (s. 568-625) hanlklar hakknda elde ettii malmat da ilve et
mitir. Kaarlarn Trk urular ile mnasebetleri hususunu da (s. 559
da balayp) canlandrmtr.
625) Ayn mellif, Travels and adventure in the Persian provinces an the
southern banks of the Caspian Sea London, 1826. Bunda da Trkmenler hakknda
ok malmat vardr.
626) A. C o n o 11 y, Journey to the north of India, overland from England
through Russia, Persia and Affghanislan, London, 1838.

 259 627) Ch. M a s s O n, Narrative of various journey in Balodjistan,

Afghanistan and Turkestan, London, 1844. 4 cilddir.
628) J. P. F e r r i e r , Voyages et aventures en Perse, dans l'Afghanistan, le
Beloutchistan et le Turkestan, Paris, 1870. iki cilddir. randa uzun vakit kalan bu
fransz generalinin 1845-46 senelerinde Horasanda, bilhassa Afganistann garb ve
imal ksmlarnda yapt seyahatinin hatratdr. Bu vilyetlerdeki Trklerin,
Trkmenlerin hayatn pek gzel anlatmtr.
629) H. V a m b e r y , Travels in Central Asia, London, 1864. Buna ek olarak
ta ayrca Sketches of Central asia, the Ethnology, 1865 Orta-asya'nn etnografyasn
neretmitir.
Bir sahte Derviin Asya- Vustada seyahati* ismiyle trkce 1295/1878 de
neredilmi olan bu seyahatname, ihtiyatla okunacak eser olmakla beraber, Ortaasya
bilhassa Hiyve ve Trkmenistan Trklerine ait bahisleri ihmal edilemez.
6 3 0 ) i r i k o v , Putevoy Jurnal, Petersburg, 1875. Bu zat 1849-1852 de
ran ve Trkiye snrlarn tayin eden devletler aras komisyonun azas sfatiyle
Trkiyenin ark vilayetleri, Azerbeycan ve Kr-dstan hakknda mufassal malmat
toplamtr. Bunun Irana ait ksm rana ait mteaddid eserleri olan Rus alimi (mene
itibariyle Trk) Xanikov'un ilaveleriyle 1874 de baslmtr fakat bu kitabn son cildi
kmamtr.
631) 1. Be r ezin, Putesestviye po vostoku. Kazan, 1849-1852, iki cilddir, ilk
cildi Daistan ve Azerbeycan'a, ikincisi Irana aittir. Tebriz-in ilk defa yaplan ilm
tavsifini ve plnn ihtiva eder.
6 3 2 ) M i r z a R i z a q u l i L l a b a , Safratnme-i xorexm (F) ParisBulak, 1875 (Publications de l'Ecole des langes orientales vivantes,
III ve IV). ran elisi Mirza Rizakul Llabann 1852 de Hiyve han Mehmet
Emin Hann zamannda bu lkede grdkleri anlatlmtr; c.
IV franszca tercmesidir.
633) J. A b b o t, Narrative of an Jaurney from Herat to Khiva and
Mangyshlak, Calcutta, 1840. Bu ngiliz subaynn 1839 da Hiyve Han Allahkuli'yi
ziyaretini ve grd bu lkelerdeki hayat ve Trkmenleri anlatr.
6 3 4 ) D a n i l e v s k y , Opisanye xivinskago xanstva, Petersburg, 1851
{Zapiski Geografieskago Obestva, V). 1842 de Hiyveyi ziyaret eden Rus elisinin
hatrat.

 260
635) 1. A. Mac G a h a n, Compcining on the Oxus and the fail of Khiva,
London, 1875. Ruslarn Hiyve seferine New York Herald Gazetesinin muhabiri olarak
itirak eden bu zatn bu hatrat Hiyve seyahatnamesi e tarihi ismiyle 1292/1877 de
Istanbulda trke olarak, fakat ksaltlarak neredilmitir.
636) E. S c h u y l e r , Trkistan, London, 1877. ki cilddir. 876 sayfa. Ruslarn
Trkistan seferlerine gazete muhabiri olarak itirak e-den bu zat Trkistann o
zamanki vaziyetini olduka tarafsz olarak tasvir etmitir. Eser Musavvar Trkistan ve
seyahatnamesi unvaniyle ancak 255 sayfa kadar ksaltlarak Istanbulda 1877 de
neredilmitir.
637) Fr. B u r n a b y , A Ride to Khiva, London, 1876. ngiliz seyyah ve
muharririnin Rus istilsndan sonra yapt seyahati hatratdr.
6 3 8 ) M e h m e t Emin, Istanbuldan Asyai vustaya seyahat (T). stanbul,
1295/1879.
6 3 9 ) M a j r C. E. Y a t e , Northern Afghanistan. London. 1888. 1885
senesinde Heratta bulunan bu ngiliz seyyahnn hatrat (430 sayfa.) Ayni mellif,
Klmrasan and Sistan, London, 1900 (430 sayfa).
640) W. W. R a d 1 o f f, Aus Siberien, Leipzig, 1882 2 cild. Trkistan ve
Altay Trk kabileleri ve oralardaki eski Trk sr tetkikinde kullanlacak esas
kaynaklardandr.
641) Colonel C. M. G r e g O r, Narrative of a Journey through Khorasan and
on the N. W. frontiers of Afghanistan. London, 1879. iki cild. Bu ingiliz subaynn
1875 de Horasan ve imal garb Afganis-tanda seyahati hatratdr.
64!;) G. N. C u r z o n , Persia and the Persian Question, London, 1892. Mehur
Lord Curzon'un Times gazetesi muhabiri sfatiyle yapt seyahatinin hatratdr.
Trkiyenin medeni ve siyas tarihi iin garp ve ark memleketlerine gnderilen
Osmanl elilerinin ,,sefaretname" leri ok mhim kaynaktr. Trkiye arivlerinde ve
ktphanelerde ok bulunan bu sefaretname-ler Trk Tarih Kurumu tarafndan
neredilmitir. Bunlardan :
6 4 3 ) G i r i d Ahmet R e s m E f e n d i , Xulaat-u 'l-ictibr (T), stanbul,
1282/1866. (Byhk Fredrike gnderilen elinin raporudur);
644) Vah i d E f e n d i , Sefaretname-i Fransa, stanbul, 1283/1867,
(Napolyona gnderilen elinin yazlar);

 261
645) M e h m e d Emin N a h i f " ) , Sefarelname-i Abdlkerim Paa,
stanbul, 1316/1900, (1776 da Rusyaya gnderilen eli heyetinin grdk
lerine ait yazlar).

12
TRK TARH ZERNDEK ALIMALARDA DAMA ELDE
BULUNDURULMALARI LZIM OLAN ESERLER
6 4 6 ) W s t e n f e l d - M a h l e r , Vergleichungstabellen der mohammedanischen und christlichen Zeitrcchunagen. Leipzig, 1926 ve trkesi; bk.
yukarda, s. 20.
647)

Osman Turan, On iki hayvanl Trk takvimi, (T), stanbul 1941.

648) G i n s e 1, Handbuch der mathematischen und technischen

Chronologie, Leipzig, 1909. 3 cilddir. Bk. yukarda, s. 20.
6 4 9 ) S c h r t t e r , Wrterbuch fiir Mnzkunde, Berlin, 1930.
6 5 0 ) R i c h a r d K l i m p e r d , Lexikon der Mnzen, Masse und Geuichte
der Ldnder, Berlin 1896.
6 5 1 ) M a u r i c e D i m a n d , A. Handbook of Mohammedan Art, Nevv
York, 1947; ok byk ve pahal ise de medeniyet tarihimizle megul olan herkesin
daima mracaat edecei eser de Ar t hur P o p e, A Survey of Persian Art, Oxford,
1939 dr. Bak yukarda, s. 21. Bu byk eserde ran ile birlikte Trk sanatna ait
btn ilm neriyat gsterilmitir.
652) E. Diez, De Kunst der islamischen Vlker, 1925 neri ve ayni zatn
Trk Sanat (T), istanbul, 1946.
653) - Muham mad F u ' d c Abd'u ' l'b q i, Al-Muccam almufahras li-alfz-i 'l-qur'n-i 'l-karm (A), Msr, 1364/1945. Menbalarda rastlanan Kur'an ayetlerini bulmak iin en iyi fihristtir; daha kolay
olan : G. Flgel, Conordantiae Corani, Leipzig, 1875, yalnz bu fih
rist Flgel neri Kur'ana dayanmaktadr.
654) Tarih eserlerde arasra tesadf eden Bibelden nakillere bak
mak iin : Alexander Cruden, A Complete Concordance to the Holy
Scriptures of the Old and Nezu Testament, New York, 1874; daha mu-

 262 fassai Bibel fihristi : J a m e s S t r o n g , The Exhaustive Concordance of the Bibel,

New York, 1890.
655) Encyclopedie de Vlslam. Biri ilve olmak zere 5 cilddir. Trke nerinde
Trk tarihine ait makaleler muntazaman ikmal edilmektedir. Hindistanda Trkler
hakimiyeti devirleri iin bir de ingilizlerin nerettii Hobson Jobson 1903; lgati
faydaldr.
te Trk niversitelerinde kurulan ve kurulacak Trk Tarihi Enstitlerinin veya
bu mevzuu tetkik etmek zere kurulacak dier ilm messeselerin ve cemiyetlerin
ktphaneleri burada unvanlarn saydmz bu ilk kaynaklardan, onlarn yazma
olanlarnn fotoraf ve filimlerden, keza bu ilk kaynaklara dayanarak vcuda
getirilen tetkik mahsul eserlerden teekkl edecektir- Tetkik mahsl eserler ise
benim Umumi Trk Tarihine Giri kitbmm mukaddimesinde ve haiyelerinde
saylm Ve bu kitabn ikinci cildinde daha saylacaktr-

\\

\. \
\'

EK N. 2
ark, slm ve Trk lemine ait mecmualar ve seriler (*)
Bu neriyatn banda byk meden milletlerin ark tetkik naksadiyle
kurduklar cemiyetlerinin mecmualar gelir. Byle cemiyetler ngiltere, Fransa ve
Almanyada geen asrn banda tesis edildi ve bu cemiyetlerin neriyat da bu asrn
ilk drtte birinde balad. ngiliz Krallk Asya Cemiyeti 1815 te The Journal ismi altnda aylk mecmua karmaya balad, 1S22 ye kadar 14 cild (84 defter) k p 1824
te 18. nci ci ldi kt , sonra 1830-1833 te <new scries-sfatiyle daha 12 cild k t .
Sonra bu mecmua 1834 ten balayp Journal of the Royal Asiatic Society of Grrat
Britain and Irland (arka ait ilm neriyatta ksaltlmas: JRAS) unvan altnda
kmaya balayp, 1842 den balayp her sene bir cil d olarak kt ve 1863 te 20 cild
ile ilk seri si tamland;. 1865 ten <rtew seriesi balanp 1891 de 22 cild kt . 1944
e kadar her sene bir cilt! olmak zere muntazam kt, fakat 1940 de ngiliz Bibel
Arkeolojisi Cemiyeti (Society of Biblical Archaeo-logy) ile birleerek mecmua b i r
as rl k ehresini biraz dei ti rdi . F. P a r g i t i r bu mecmuann 1821-1922
senelerinde kan 95 senelik nshalarnn indeksini neretmitir. Bu ngiliz Krallk
Asya Cemiyetinin bize ve tarimize epey taalluku olan Hindistanda Bengal ve
Uzakdoda in ve imal in ubeleri ve bunlarn neriyat vardr, ki ileri de zikredilecektir. Bu n g i l i z mecmualar teesssleri srasnda kymeti eksik yazlar da
almlardr.
Patiste Fransz Asya Cemiyeti tarafndan da 125 senedenberi tam ilm bir neir
olmak zere Journal Asiaticjuc (ksaltma ile: JA) mecmuas neredilmektedir. Bu
mecmua 1822 de msteriklerden Julius von Klaproth, Abel Remusat, Saint Martin,
Silvester de Sacy ve saire tarafndan, yine ngili z mecmuas gibi aylk olarak
karlmaya balanp
(*) Bu liste 1943 de tertip edilmiti, son senelerde nerine halanan, dergiler yahut h r r p ve inklplar
d o l a y s y l a goo senelerde mecmualarn balarna gelen haller burada z i k r c d i l n e i i i t i r .

- 264 her sene iki cild neredildi. 1828-1835 arasnda M. Quatremere idaresinde Nouveau
Journal Asiatique ismiyle ktysa da, 1836 da tekrar sadece Journal Asiatique>
ismiyle neredilmi oldu. Mecmuann her 10 senede kan 20 cildi bir ^serie tekil
ediyor ve bu cildler iin bir mufassal fifrist tertip ediliyordu. 1922 senesinde <serie
sisteminden vaz geerek sra cildlerle neredilmeye balam ve o sene kan cild 202
inci cild olarak km 1942 de 233. ye gelmi ise de, 221 nci cildin sonuna ilve
edilen fihrist XI inci seri nin fihristi olarak tertip edilmitir. Bu cemiyetin 100 yl
dolaysiyle 1922 de nerolunan Soct-ete Asiatique. Le livre du centaire ismiyle kan
eser bu mecmua iin de rehber iini grmektedir.
Yine Fransada Academie des Inscription et des Belles-lettres'e mlhak bir heyeti
tekil eden msterikler Paris Mill Ktphanesindeki yazmalardan karmalar
yaparak Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothique Imperiale (Naonale)
klliyatn bu ktphanedeki ark yazmalarndan istihralar, notlar neretmilerdir.
1787 de kmaya balyan bu klliyat 1933 e kadar 42 cild kmtr. Buradaki
tetkikat-tan M. Q u a t r e m e r e ' i n Temrller tarihine dair Abdurrazzak Semerkand'nin eserinden (c. 14) ve 14 nc asr islm ve Trk lkeleri corafyasna ait ibn
Fazl-u 'lah al-cUmar'nin eserinden istihralar (c. 13) ve E. B l o c h e t ' n i n yazlar
mhimdir.
Alman ark lkeleri Cemiyeti tarafndan neredilmekte olan Ze-itschrift der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (ksaltma ile: ZDMG) mecmuas 1943
senesine kadar 97 cild kmtr. Bu mecmua nce 1837 de Gttingen
niversite'sindeki hindolog ve iranyat-lar (Gabelenz, Rdiger, Lassan ve air
Rckert) tarafndan Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes unvan altnda
intar etmi; 4 nc cildden balayp bunu Lassan Bonn'da neretmi, 1845 te 4 nci
cildi km; sonra 1847 den balayp, asl idare merkezi ekseriya Halle'de olmak
zere, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ismi altnda, her
sene bir cild olmak zere, intiar etmitir. Bu cemiyetin bir de monografiler iin
tahsis edilen Abhandlungen fr die Kunde des Morgenlandes mecmuas neredilmi,
bu da 1941 senesine kadar 26 cild kmtr, ki benim bn Fadlans Reisebericht
kitabm da bu Abhandlun'larn 24 nc cildinin 3. nc cz olarak intiar etmitir.
imal Amerika ark Cemiyeti de 1851 senesinden balayp her sene bir cild
olmak zere Journal of the American Oriental Society (ksaltma ile: JAOS)
neretmektedir, 1938 senesine kadar 58 cild kmtr.

- 265 Viyana Ulm Akademisi ve niversite ark Semineri etrafnda birlemi

msterikler, Karabaek ve G. Bchler idaresinde (son zamanlarda Prof. Christian
idaresinde) Wiener Zeitschrift fr die Kunde
des Margenlundes (ksaltm a ile:
W ZKM )m ecmuasn kardlar, ki 1887
den
1940 a kadar 46 cild kmtr.
ttalyan ark Cemiyeti de ayni ekilde neriyata balamt: Bunun mecmuas
olan Giornale della Societa Asiatica Italiana 1887 den balayp Firenze'de kmtr,
1902 de 15. cildi km, 1930 te nova seria> ismiyle bir daha km, sonra
batmtr.
Alman ve Avusturya msteriklerinden turkolo olanlar Osmanl tarihine
tahsis ederek 1920 de Mitteilungen zur osmanischen Geschichte ismiyle bir mecmua
karmya balamlar, fakat bu mecmua 1920-23 iki cild ktktan sonra durmutur.
Macaristan da Budapete Macar Ulm Akademisinin parasiyle Macar
Etnografya Cemiyetinin ark ubesi azalar ve ark Ticaret Akademisinin hocalar
ve saire tarafndan 1900 de Kekti Szemlc (ksaltma ile KSz; franszca olarak Revue
Orientale da denilir) mecmuas karlmaya balad. Bidayette bilhassa Ural-Altay
dillerine tahsis edilen bu mecmua Macaristann merkezi arkiyat mecmuas eklini
alarak muhtelif memleketlerin msteriklerinin itirakini temin etti. 1922 ye kadar 19
cild kp mevkiini daha 1921 de Prof. Nemeth Gyula tarafndan en ok turkoloji
bahislerine tahsis edilerek karlmaya balyan Krsi Csoma Archivum (ksaltma
ile: KCsA) memuasna terketti. Bu son mecmua da 1943 e kadar ancak 3 cild ve 1
cild ilave cild> (Ergnzun-gsband) kmtr.
ngiltere, Fransa, Almanya, Amerika, Avusturya, talya ve Maca-ristanda kan
bu balca arkiyat mecmualar 19 ve 20 inci asrlarn en gzide orientalistlerinin
tetkkatn ihtiva etmektedir, ki bunlarn Trk ve islam tarih, edebiyat ve filolojisine
ait olanlar ayr fihristlerle ve icabeden fasllara ayrlarak gsterilmeli, bu
mecmualarn kk notlar ve celse zabtlar dahi grlmelidir.
Ruslarda muntazam alan bir merkezi ark cemiyeti son inklaba kadar
kurulmad, Rus Ulm Akademisinin Asya Mzesi (Musee Asia-tique) ve Petersburg
niversitesinin ark Fakltesi etrafnda toplanan msterikler bu akademinin umum
neriyatnda ve Rus Asariatika Cemiyetinin ark ubesi namna tesis etlikleri iki
mecmuay Rus arkiyatlnn merkez organ sfatiyle yaattlar. Bunlardan birisi
1855 de Prof. V. Grigo'yev tarafndan tesis olunan Trud Vostonago Otdelenya

- 266 Imperatorskago Russkago Arxiologieskago Obestva (ksaltma ile: TVORAO) dr,

ki 22 cild kmtr. Bu mecmuada ayr makalelerden baka, monografiler
mahiyetinde, Karahanlar t a r i h i (c. 17), Reideddinin Moollar t a r i h i n i n metin ve
rusa tercme ve haiyeleri (c. 5, 7, 13, 15), Vilyaminov Zernov'un Kasm Hanlarna
ait tetkikat (c. 9, 10, 11, 12), Savelyev'in Altonorda Hanlar meskukt,
Veselovski'nin Rus-lran ticaret tarihine dair vesikalar (c. 21, 22 1892, 1898) kmtr.
kinci mecmua Zapiski Vostonago Otdelenya Imperatorskago Russkago Ar.viologieskago Obsestar'a (ksaltma ile: ZVORAO, yani Rus Arkeoloji Cemiyetinin
ark ubesi tahrirat) dr, ki 1887 de Bar. V. R o s e n tarafndan tesis edilip, sonra
W. B a r t h o l d tarafndan idare edilmi. Her yl 1 cild kan bu mecmua 1925
senesine kadar 25 cild kmtr. Burada Rus msteriklerinin en ileri gelenle-!
tetkikat makaleleri neret-milerdir. Bunlardan V. Smirnov'un Rusyada mslman
matbuat (c. 3, 4). Samoylovi'in Ortaasya Trklerinin edebiyatna, Krakovski'nin
Arap edebiyatna. Jukovski ve fnostransevin ran edebiyatna ait makaleleri,
Meoranski'nin Kltekin abidelerine (c. 12), tbn Mhennann Mool di. line ait
eserine (15), Bartholdun Trk ve slm tarihine ait makaleleri, bu zatn ve Bar.
Rosen'in Avrupa ark neriyatna ait tenkidi yazlar intiar etmitir. Burada bir de
Bar. Tiesenhauen'in slm ve Trk meskuktna ait makaleleri ve slm lkeleri sanat
ve arkeolojisine dair mufassal bibliografisi (c. 3, 6, 16) ve benim de Trkistan
asariatikasma ait makalelerim (c. 22, 23) i nt i ar etmitir. Mecmuann 10. ve 20.
cild-lerinde 1-20 cil dleri n mufassal indeksleri vardr. Sovyetler zamannda bu nevi
ciddi Rus arkiyat tetkikat 1924 ten balayp Rus Ulm Akademisinin arkiyat
Enstits (eski Musee Asiatique) etrafnda toplanp eski <Trudi' (yani TVORAO
monografileri) serisi Trudi Instituta Vos-tokonedeya Akademiyi Nauk SSSR
(ksaltma ile: TIVAN) ismi altnda devam ettirilmekte. Bunlardan 1941 e kadar 41 cild
km; 39 nci cildi Rum Seluklar tarihine ait G o r d l e v s k i 'nin, 41 inci cildi
de Trk tarihine ait syan kaynaklar hakknda P i g u l e v s k a y a 'nin eseridir. Eski vZapiski (ZVORAO) nin yerine de Zapiski Instituta Vasto-kovedenya
Akademiyi Nauk SSSR (ksaltma ile: ZVAN) karyor, ki msteriklerin ayr
tetkikatn, makalelerini ve ilm eserlerin tenkidini ihtiva etmektedir. Bu da 1940 a
kadar 8 cild kmtr.
Eski Rus mparatorluk Arkeoloji Cemiyeti yerine Sovyetler "Madd medeniyet
Akademisi,, (Akademiyi materyanl'noy Kul'turi) kurdular; bunun da Izvestiya
(Btlletin), Sobroiiik (memoires) lan neredilmektedir, ki Trk lkelerinin trih ve
arkeolojisine ve sanat t a r i h i n e dair

-267 mhim makaleleri i ht i v a eder. Bundan baka Leningrad'da Musee de 1'Ermitage'n

ark ubesi de ok kymettar tetkikleri ihtiva eden Trudt Otdela Vostoka (Travaux
dt Departement Orientale) karmaktadr, ki 1930-41 de cildi kmtr.
Rusyada bunlardan baka Moskova Asaratika Cemiyeti tarafndan Drevnosti
Vostonya (yani ark asarkadimesi) isminde bir mecmua neredildii gibi, geen
asrn ortasndan beri faaliyette bulunan Kazan niversitesi Tarih, Arkeoloji ve
Etnografya Cemiyeti kendisinin haberler ini (Izvestiya Obestva htoriyi,
Arxiologiyi i Etnografiyi pri Imperatorskom Kazanskom Universiteie, 18S2 den 1929
a kadar 34 cild kmtr). Krmda Tavrid lm Ariv Komisyonu da ayn ekilde
<ha-berler i, Izvestiya Tavrieskoy Ueno-arxivnoy Kommisiyi, 1914 e kadar 52
nsha km ve 1927 den balayp Izvestiya Tavrieskago Obcsva htoriyi,
Arirologiyi i Etnografiyi ismi altnda kmaya balamtr. Bundan maada Trkistan
Asariatika muhipleri Cemiyeti de 1918 e kadar 21 cz kan Protokol
Trkestanskago Krjka Liobitelcy Arxio-logiyi mecmuasn neretti. Kazan
<zvestiya> s gibi bu Trkistan Po-tokol larna ben de makalelerimle i t i rak
etmiimdir. Kafkasya tarih ve etnografyas iin Kafkasya Maarif Mfettilii
tarafndan 1881-1926 seneleri arasnda 45 cild neredilmi olan Sbornik materyalov
dlia opisanya mestnostey i plemen Kavkaza (Kafkasya lkeleri ve kavimleri tavsifine
ait materyallar mecmuas; 1-30 cildleri iin fihristi de vardr) ve inklptan sonra
Azerbaycan, Ermeni ve Grc ilm tarih ve arkeoloji cemiyetleri tarafndan karlan
mecmualar mhimdir. Trklerin yaad Trkistan (imdi zbekistan, Kazakistan,
Trkmenistan, Tacikistan), Bakurdstan ve Tataristan (Kazan) lkelerinde
inklptan sonra tesis olunan mteaddid ilm cemiyetlerin, ve yksek mekteplerin
neriyatm burada sayamayz.
arka, bilhassa Ural-AItay kavimleri tarih ve lisaniyatna ait ciddi neriyat
yapan bir memleket te Finlandiya'dr. Burada teesss eden ciddi ilm cemiyet olan
Fin-Ugur Cemiyeti (Societe Finno-Ougrienne) 1886 da nerine balad Journah
ndan 1937 ye kadar 49 cild, Me-moire> larmdan da 75 cild neretmitir. Journal
de la Societe Finno-Ougrienne (ksaltma ile: JSFO) de nerolunan eserlerden O.
Donner'in imal Asya Trk alfabesi (c. 14), C. G. Mannerheim Saruygurlara ait
tetkiki (c. 17), Passonen'in Mordva dilinde Trkeden alnma kelimeler (c. 15)
Raastedt'in Mool dil ine a i t t e t k i k l e r i (c. 23,27, 28) ve - i m a l
Mogoli-.tandaki Uygur-Orhun yaztlar* (yani Moyunur kitabeleri, c. 30);
Mcnvnres de la Societe Finno-Ougrienne (ksaltma ile: MSFO) dan da

- 268 Vilhelm Thomsen'in Orhun kitabeleri (c. 5) ve Turcica> ismi altnda bu mevzua
ait nerettii yeni tetkikleri (c. 37), H. Vambery'nin ayni Gktrk kitabelerine ait
tetkikat (c. 12), Macar alimi Gombocz'in ma-carcada eski bulgarcadan alnma
kelimelere ait tetkiki (c. 30) ve saire bulunur.
sve'te msterikler Le Monde Orientale mecmuas etrafnda toplanmlardr;
mecmua 1906 dan balayp Upsalada Z e t t e r s t e e n , son senelerde de H.
N y b e r g ' i n idaresinde neredilmektedir. 1935 te 29 uncu cildi kmtr. Bir de bu
memlekette Prof. J. A. L u n d e l i ' n i n idaresinde Upsalada her sene bir cild olarak
kan Archives d'Etudes Orientales neredilmektedir. 1911-1926 arasnda 25 cilt
kmtr. Tarih, corafya, arkeoloji, dil ve folklor meselelerine ait tetkikler nereder,
fakat nair slavist olduundan ark Avrupa ve Slav kavimlerine ait eserleri de araya
kartryor. Ezcmle R. E k b l o m ' u n Rus ve Va-ring nam eseri A. Chr is t e n s
en'in eski ran'a ait, Tor Andre'nin Muhammad Peygambere ait maruf eseri bu seride
kmtr.
Lehistan msteriklerinin arka ait cidd mecmuas 1914 te W 1. K o t v i ,
A n d r e i G a w r o n s k i tarafndan Krakov'da intiara balayp Lwow'da
kmaya devam eden Rocznik Orhntalisticzny mecmuasdr, ilk cildi 1914-1918 de
km, sonra mecmua her sene intiar etmitir. Nairi olan W1. Kotvi mongolist
olduundan mecmua da balca Ural-Altay dilleri ve mongolistik meseleleri ile
megul olmaktadr. 1936 da 12 cildi kt, sonraki ciltleri varsa da grmedim.
ekoslovak msterikleri Prof. H r o z n y ' nin idaresinde 1929 da Prag'da
Archiv Orientalny mecmuasn nere baladlar. Her sene bir cildi kan bu mecmua
en ciddi ilm arkiyat mecmualarndan biridir, 1938 e kadar 8 cild kmtr. Nairi
olan Prof. Hronzy eski nasya dilleri mtehasss olduundan tetkikatn ekserisi buna
hasr ediliyorsa da, Rypka, F. Tauer vesairenin Trk ve slm kavimleri dil ve tarihlerine dair makaleleri de intiar etmektedir. Macar ve Leh ilm mecmualar gibi ek
ilm mecmualarnda da baz makaleler kendi dillerinde intiar ediyorsa da, ekseri
franszca, almanca ve ingilizcedir. Prag limleri bu mecmua ile birlikte bir de
Monographiae Archivu Orientalnino karmaktadrlar ki H. W. Duda'nn Ferhad ve
irin hikyelerine dair tetkiki ile F. T a u e r 'in Trk tarihine ait metinleri burada
intiar etmitir. Her iki mecmua Czechoslovak Oriental Institute tarafndan
kartlyor.
Hollanda'da Leiden'de Danimarka ve Norve ark Cemiyetleri de birleerek
Ata Orientalia mecmuasn neretmektedirler. 1922-1944

- 269
seneleri arasnda 18 cild kmtr- Nair olan Prof. S t e n K o n o w Sanskrit ve
lraniyat mtehasss olduu iin mecmuada bu mevzua ati tetkikata fazla yer
ayryorsa da, Islmiyyat ve Trkiyata ait de mhim tetkikler kmaktadr. O
cmleden Prof. P. Kahle, Minorsky ve Kramers gibilerin makaleleri zikre deer.
Burada bir de Finlaniya ark Cemiyeti (Societas Orientalis Fin-nica) tarafndan
1925 te Helsinki'de nerine balanan Studio Orientalia serisini, (ki bunda M.
R s n e n ' i n Trkiyata, Uygurcaya, Anadolu ivelerine, O. Tagren'in drs'nin
imal lkelerinden bahseden fasllarna ait tetkikleri kmtr) ve Vatikan'n nstitut
Biblicisi profesrleri tarafndan nerolunmakta olan Orientalia mecmuas (ki 1936
dan beri 5 cild kmtr, Arab tarih ve filolojisine ait tetkikat ve trkolo-jisine ait
makaleleri havidir) zikredilmelidir.
3u listeye spanya'da Madrid'te arabiyat Asin P a l a c i o s tarafndan son
senelerde karlmaya balyan Al-Andalus mecmuasn da sokmak icab eder. Fakat
bilhassa ispanyada Arab devrini ren-miye hasredilen bu mecmuadan ancak tek bir
nshasn grdmden mahiyeti hakknda hkm veremem.
Zikredilmesi elzem olan dier bir arkiyat mecmuas da arka ait Avrupa ilm
neriyatn, bazan ark, mesel Trkiye, neriyatn da t ahli l e tahsis edilmi olan
Orientalistische Literatuzeitung dr, ki 1898 de F. P e i s e r tarafndan tesis edilmi,
son zamanlarda Prof. R i eh a r d H a r t m a n n idare ediyor. Her ay kar, tenkidi
makalelerden baka ba tarafnda arkiyatn aktel meselelerine dair ilm makaleler
de baslr, ark bibliografisine dair en ciddi mecmuadr ve dier bir na-zr de yoktur.
ark memleketlerinden Msrda yaplan neriyattan bilhassa Franszlarn daha
Napolyon zamannda tesis etmi olduklar Arkeoloji Ens-tits'nn neriyat
Msrllarn Arab dil ve edebiyat cemiyetinin neriyat zikre ayandr. Franszlara
uyan Msr alimleri de Msrdaki slm, abide ve kitabeleri neri hususuna, byk
ehemmiyet vermekte ve ayrca neriyat yapmaktadrlar.
Bunun gibi Beyrut daki Fransz katolik misyonerleri tarafndan tesis edilmi olup
son zamanlarda dnyevi mahiyet almakta olan Saint-Joseph niversitesi hocalar da
arka ai t mhim neriyatta bulunmaktadrlar. Bunlar en ok hristiyanla
ehemmiyet vermekle beraber ara sra ok cidd ilm eserler ve tetkikler de
nerediyorlar. Bunlar tarafndan neredilen Melanges de la Faculle Orientale de
t'Udvercite Sa-

- 270 int-Joseph Beyruth. 1906-1925 seneleri arasnda kan 10 cildindeki tetkikat

arasnda H. Lammens'in Muaviye ve olu Yezid'in hayatna ait byk eserleri intiar
etmitir. Bir de bu mektebin hocalar tarafndan arapa olarak 1898 denberi alMasriq mecmuas neredilmektedir.
Badad'da da Araplar, bilhassa hristiyan Araplar edeb ilm ve tarih olarak
1911 denberi Luat-u'l-arab mecmuas neretmektedirler [imdi Badad'da bir Arab
islam Akademisi de teesss etmitir]. Suriye'de de 1921 de bir Arab Ulm Cemiyeti
kurulmu ve bunun tarafndan 1921 den balayp Macallat-u 'l-macmcf-i 'l-Ulmf
nerolunmaktadr [imdi bunun 23 nc cildi kmtr].
Trkiyede islm ve Trk tarih ve kltrne ait ilm mecmualardan Osmanl
Tarih Encmeni Mecmuas ile Trkiyat Enstits'nn mecmuas ve Trk Tarih
Kurumu'nun neri olan Belleten zikredilmelidir.
Trihi Osmani Encmeni Mecmuas (1923 ten sonra Trk Tarih Encmeni
Mecmuas olduundan ksaltmas TTEM) 1909 da teesss eden tarih encmeni
tarafndan neredildi, 1928 e kadar 96 cz, 16 cild intiar etmitir. Halil Edhem Bey
tarafndan t e rt i p olunan bir fihristi de matbudur. Yeni harflerle de 5 cz km
ve 1930 da lavedilmitir.
Trkiyat Mecmuas 1925 te istanbul niversitesinin Trkiyat Enstits
tarafndan Kprlzade Fuad'n idaresinde neredilmee balam ve 1942 ye kadar 8
cild kmtr. Bu enstit bir de 1930 de ayni Kp-rlzadenin idaresinde Trk
Hukuk ve tktisad tarihi Mecmuas karmaya balamt, bundan bugne kadar ancak
iki cild neredilmitir.
Belleten mecmuas 1937 de Ankarada Trk Tarih Kurumu tarafndan, ayda
bir fasikl olmak zere, her sene bir cild karlmaktadr, imdiye kadar 9 cild intiar
etmitir. Bununla beraber istanbul Edebiyat ve Ankara Dil-Tarih Fakltelerinin
yaynlar da gittike ilm kymet kesbetmekte, hukuk, iktisat ve tp faklteleri
neriyatnda dahi orientalistik bakmndan sevinle karlanacak eserler gn getike
oalmaktadr.

Beynelmilel Msterik Kongreleri

Byle kongreler geen asrn son yarsnda toplanmya balanm, arada 3-5 sene,
bazan daha byk faslalarla muhtelif memleketlerin paytaht ve ilim merkezlerinde
toplanarak arkiyat i l m i n i n aktel meselelerini mzakere etmiler, kongreleri
mteakip bunlarda okunan ra-

- 271 porlar cildler halinde neredilmitir. 1- kongre Pariste (1873 te), II. k. Londrada
(1876 da), III. k. Petersburgda (1877 de), IV. k. Florenz'de (1878 de), V. k. Berlinde
(1SS1 de), VI. k. Leiden'dc (1883 te), VII. k. Viyata'da (1888'de), VIII. k.
Stokholmde (1889 da), IX. k. Londrada (1892 de)r X. k. Cenevrede (1894 de), XI. k.
tekrar Pariste (1897 de), XII. k. Pomada (1899 da), XIII. k. Hamburgda (1902 de),
XIV. k. Cezayir'de (1905 te), XV. k. Kopenhag'ta (1908 te), XVI. k. Atinada (1912
de) toplanmtr. lk cihan harbi senelerinde msterikler kongresi toplanmam,
ancak 24 sene sonra toplanabilmiler. Bunlar da XVII. kongre olarak Oxfordda
(1928 de), XVIII k. Leidende (1932 de), XIX. k. Romada (1935 de), XX. k. olarak
Brkselde (1938 de) toplanan kongrelerdir. Btn bu kongrelerin mesai mahsulleri
2-3, hatta bazan 5-6 cild halinde Travaux, Actes, Att, Trancasiions Verhandlungen
ve Trud gibi isimler altnda intiar etmitir, ki arkiyata ait ok mhim ilm raporlar
i h t i v a ederler. Bu nevi raporlardan bizim stanbulda ancak baz c i l dl e r Trkiyat
Enstitsnde, Katanov'un kitaplar meyannda, Asariatika Mzesi ve Alman
Arkeoloji Enstits ktphanelerinde bulunmaktadr.

Ulm Akademileri neriyatnda arka ait yazlar

arka ait en ciddi ilm tetkikat ayni zamanda umum ulm akademilerinin
neriyatnda, baka mevzularla kark neriyat arasnda, intiar etmi ve etmektedir.
Bunlarn banda Alman, Avusturya ve Rus Akademileri gelmektedir. Almanyada
Bavyera, Saksonya ve sair ulm akademileri neriyatnda da arka a i t tetkikler
neredilmise de, bunlar bilhassa Prusya akademisi ve Gttiagen ilimler Cemiyeti
neriyatnda ok intiar etmitir. Prusya Ulm Akademisi'in Abhandlungen der
Kaiserlichen Preussischen Akademie der Vissenchaften (ksaltma ile: Abh. Pr. Ak.
W.) ismindeki memoire ve monografileri ile Sitzungs-berichte der Preussischen
Akademie der IVissenschaften ksaltma ile: SB. Pr. Ak. W.) ismindeki celse zabtlar
ve kk tetkikler mecmuas arkiyata ve trkiyata ait mteaddid tetkikat ihtiva
etmektedir. E. Sachu islmiyata, F. W. K. Mtler, Le Coq, W. Ban?, W. Fhning
gibilerin trk dil ine, sogda ve saireye ait tetkikleri burada kmtr. Gttingen
mler Cemiyeti'nin Abhandlugen der Gesellshaft (imdi Akadvmi) ftlr div
IVissenschaften tetkikat serisinde ve Gttingener Gelehrter AmAp - nam
neriyatlarnda Nldeke, August Mller, J. Well-hausen. Goldzihcr, Paul Horn,!
Marquart, Lders, W. Bang, H. H. Scha-

- 272 eder, M. Krause ve R. Strothmann gibilerin arkiyat ve trkiyata ait en ciddi ilm
tetkikleri intiar etmitir.
Viyana Ulm Akademisi'nin memoirelar Denkscriften der Wiener Akadcmie
der Wissensechaften (ksaltma ile: D. Wien Ak. W.), celse zabtlar ve makaleler
Sitzngsberichte der Wiener Akademie dar Wissen-schaften (ksaltma ile: SB. Wien.
Ak. W.) de slm ve Trk lemine dair mhim makale ve tetkikleri ihtiva etmektedir.
Von Kremer'in, Karabaek, Mzik ve saire msteriklerin tetkikleri bu
Denkschriftlerde, W. Tomaschek'in mhim tetkikleri bu akademinin
Sitzunngsbericht'le-rinde (mesel 121, 124, 133 nc cildlerinde Kkasyanm tarihi
corafyas; 113 te Hmus yarmadas, yani Balkan tarihi corafyas; 87 de Ortaasya
tetkikat, Sogd lkesi tarihi ve tarih corafyas; 116, 117 cildlerinde "imal ve Skit
lkeleri hakknda eski haberlerin tenkidi,, ismi altnda eski Trk tarihine ait klasik
tetkikleri ve saire), I. Kara-baek'in baz tetkikleri (mesel 172 nci cildde onun "Trk
asariatkasi ve slm sanati), dier birlerinin slm ve in tarihine ait yazlar burada
i nt i ar etmitir. Bunlar hep bu Abhandlungen ve Sitzungsbericht'le-rin "histor.
philol. Classe.s ksmlarnda baslmlardr.
Ulm akademileri arasnda arka ait tetkikatn okluu ile Rus (Petersburg)
Ulm Akademisi belki birinci mevkii igal etmektedir. Yzlerce cild tekil eden ve
bir ksm ayrca rusa olarak neredilen Memoires de l'Academie des Sciences de St.
Petersburg imdi Memoires de l"Academie de Sciences de URSS, (ksaltma ile:
MASR) da Ci. Frhn'in Hazarlara ve Bakurtlara ait Arap haberlerinin tahlili (1822,
ltince), Bulgarlara ait Arap haberleri (1830-1832), Charmoy'nn Tem-rn
Detikpak seferlerine dair haberlerin (1863), ayni mellifin Mes'u-dnin Slavlara ait
haberlerinin tetkiki (1833), B. Dorn'n Hazarlara ve Kafkas kavimlerine ve Hazar
Denizine ve Cenup sahiline ait Arap ve ran melliflerinin haberlerini tetkikleri,
Brosset'nin Ermeni ve Grc tarihine ait tetkikleri intiar etmi ve son zamanlarda da
Bar. V. Rosen ve W. Barthold (1897 de bunun Ortaasyaya seyahatinin hesaplan, 1918
de "Ulugbek ve zaman,,) un tetkikleri de bu "Memoire,, larda kmtr. Bu
akademinin celse zabtlarn ve makalelerini ihtiva eden Bulletin de VAcademie des
Sciences de St. Petersburg (imdi URSS; ksaltma ile: BASR rusa olarak "Izvestiya
Akadeyi Nauk SSSR,,) de arka ait intiar eden tetkikat ise daha oktur. Bunlar ge^en
asrda Melanges Asiatiues unvan altnda ayrca toplayp cildliyorlard, fakat 10 cild
intiar ettikten sonra bu gzel usul brakld; Buetin'in ondan sonraki yllarda kan
nshalarnda K- Saleman'n Hekim Ataya (1896), Orta-

asyada bulunan Manihayi yazlarna (1907, 1912, 1913) ve ran fi l ol oji sine
(mesel 1914) ait kymetli makaleleri ve Asya Mzesindeki yazmalara ait makaleler
ve fi hri s tl eri ; F. Hirth ve Dr. Shiratori'rin Hklarn neneine ve Trk
kavimlerinin eski tarihine; W. Radloff'u eski trkeye ait tetkikleri (Attrkische
Studien, Chuastuanift ve saire), tnostransev'in iraniyata, Vladimirtsev'in ve
Poppe'nin Mool filolojisine, Samoylovi'in turkiyata, Krakovski'nin arabiyata ait
mteaddit makaleleri ile Barthold'un says pek ok olan tetkikat hep bu Bulletin'lerden intiar etmitir, akademinin bir de yabanc limlerin eserlerine tahsis edilen
Memoires des savants etrangers unvanl bir serisi vard (imdi yoktur); bunun V.
cildi olarak ta 1851 de Kazm Bek'in yukarda (s. 212 N. 238) zikredilen trke
Derbend-Name ve onun ingilizce tercmesi intiar etmitir. Son zamanlarda bir de
Doklad Akademiyi Na-uk RSSS (Comptes rendus de l'Academie de URSS; ksaltma
ile: Cr. ASR) kmaktadr, ki bunda da arkiyata ait ksa makale ve mlahazalar
intiar ediyor; bununla beraber Akademinin ayr sessionlarnda ori-entalistler grupu
faaliyetlerine dair onlarn makalelerini muhtevi Dok-lad (Comptes rendus)
karlyor, bundan ancak 1936 da kan bir cildi manzurum olmutur, sonrasn
gremedim. Krakow'daki Lehistan Ulm Akademisi'nin Memoires de la
Commission Orientaliste ismiyle 1919 da balayan neriyatnda da 'T. Kowalsky ve
Zaiaszkowski gibilerin turkiyata ait deerli tetkikleri intiar etmektedir. [imdiye
kadar bu mecmuadan 36 cz intiar etmitir. Bunlar arasnda Kowalski'nin Trk
aruzuna (N. 5) Karayin Trk ivesine (N. 11), imaliark Bulgaristan'daki Trklere
ve dillerine (N. 16), randaki Aynal Trkleri ivesine (N. 29), Zajaczkowski'nin
Karaym trk diline (N. 15), eski Os-manlcaya (17, 27) ve Hazarlara (N. 36), Saadet
shak'nin Cura Batr destanna (N. 20) ait tetkikleri intiar etmitir].

arkiyatn ayr ayr sahalarna ait mecmualardan Trkleri

ilgilendirenleri
Bunlardan islmiyeti ve islm Alemini bahis mevzuu edenlerinden balca
unlar zikredelim:
Der islam. C. H. B e c k e r tarafndan Strassburg - Berliade nerolunmak zere
1910 da tahssis edilmi, sonra H. R i t t e r ve R. S t r o t h - mann tarafndan
Hamburgda devam ettirilmitir. [imdiye kadar 28 cild kmtr]. Bilhassa slm
ilimlerinin aktel meseleleri ile megul
Tarihte Usul

F. S

 274
oldu ve Becker bu mecmuada slm leminin iktisad tarihini renmek hususunda
r aan tetkikatn neretti (bunlarn ou B e c k e r 'in mecmuai sr olan
Islamstudien nam iki cilde de g-irmitir).
slamica, Leipzig Asia Maior neriyat tarafndan 1924 te tesis ve A. Fischer
tarafndan idare olunan ve islam ilimlerinin daha spesial meselelerine tahsis edilen
mecmuadr. 1930 a kadar 4 cild karak durdu. Burada (1927) benim de eski
Horezm diline ait makalem baslmtr.
Die Welt des Islams, Berlinde 1913 te tesis olunan slam renme cemiyeti
(Gesellschaft fr Islamkunde) tarafndan Prof. G. Kampfmeier'in idaresinde kan
mecmuadr. 1942 de 24. nc cildi kmtr. Bu mecmua Der slam'a nazaran daha
aktel meseleleri bahis mevzuu ediyor, burada ayr islm milletlerinin
mukadderatna, Rusya Trklerinin meselelerine (c. 4), hilafet meselesine (c. 5),
panturanizme (c. 23), Boazlar meselesine (c. 2), J. Hammer'e kadar Trklere ait
Avrupa tetkika-tna (c. 7) dair makaleler nerolunduu gibi, G. Jschke'nin son inklp zaman Trkiyesinin siyas takvimi (c. 10, 12, 15) ve Bartholdn Ortaasya trkleri
tarihine ait konferanslar da intiar etmitir.
Rusyada Barthold bu mecmuann ve Der slam'n iini grmek zere rusa
olarak Mir slama (islam lemi) isminde bir mecmua tesis etmiti, 1912 de ancak bir
cild intiar etti. Bunda bilhassa Trk tarihine ait ok mhim makaleler kmt; Rus
hkmeti bunu fazla bitaraf ve ilm bularak kendi siyasetini daha iyi aksettirecek
olan Prof. Pozd-neev'in eline verdi. Mecmua bunlarn elinde de bir ka sene kt, fakat ilm kymeti yoktu. Barthold 1917 de Musulmanski Mir (Mslman lemi)
isminde bir mecmua nerine balamt, brr czden fazla kamad.
Mslmanlar tarafndan slam lemi mukadderatna, tarih ve kltrne dair
nerolunan mecmualarn en ilmsi Hindistanda Haydera-badda burasnn hkmdar
ve onun mnevver maiyeti tarafndan tesis olunan slamic Culture Board cemiyetince
1927 de mslman ngiliz Marmaduke Pictuall idaresinde nerine balanan ve
ayda bir kan islamic Culture mecmuasdr; 1937 ye kadar 10 kadar cild kmt.
Msteriklerden F. Krenkov, J. Horowitz ve sairenin makaleleri ile birlikte Hind
mslman alimlerinin o cmleden Hind Mslmanlarnn byk limi Sleyman
Nadvi'nin makaleleri intiar etmitir. 1934 senesinin cildinde benim de slamiyet ve
corafya ilmi isminde bir tetkikim baslmtr.

- 275 -

Hristiyan arka ait mecmualardan Prof. A. Baumstark tarafndan Romada 1901

de tesis olunan Orients Christianus senelik mecmuas nde gelmektedir. 1908 e
kadar 12 cild, 1911-1924 te <yeni seri; olarak daha 10 cild, 1926-41 arasnda ayni
Baumstarkn idaresinde (nc seri olarak 14 cild, ceman 36 cild kmtr.
Hristiyan arka ait en cidd ilmi mecmua budur, bu mecmuada slm limlerinin,
mesel El-Brn'nin Hristiyan alemi ve dini hakkndaki yazlar da tahlil edilmektedir.
Fransada ayni mevzu zerinde 1896 da nerine balanan Revue de l'Orient
Chretiene 1934 e kadar 28 cild kmtr. Yine Franszlar, tarafndan arka ait
mhim vesikalar htiva eden Patrologia Orientalis mecmuas nerederler, ki
bunlardan birisi yukarda s. 203 N- 170 de zikredilmitir.
Ayni mevzua ait olmak zere Rus Ulm Akademisi tarafndan B a r t h o l d ,
Marr ve K r a k o v s k y idaresinde Xristianskiy Vostok mecmuas neredildi.
1917-22 seneleri arasnda 6 cildi kmtr. Bu cildlerde, Grc, Ermeni ve
Sryanilerin tarihi eserleri, Memun zamannda yaplan ncil tercmesi, Emevi
halifesi mer bn Abdulazizin hayat, El-Brr'nin ark Hristiyanlarna dair kaytlar
ve saire mevzularda mhim tetkikler kmtr.
Ingilterede bu mevzu ait olmak zere 1920 den balayp The Ch-ristian Ecst
mecmuas neredilmektedir,'1938 e kadar 18 cild kmtr.
Papaln neriyatnda da (o cmleden Orientalia Christiana Perio-dica'da)
hristiyan ark mevzuu mhim yer tutmaktadr.

Ayr ark untakalarmn tetkikini gaye edinen ilim

cemiyetleri
nden bazlar da Trk ve slm leminin bu gnn ve gemiini renmekte
kanlmyacak derecede mhim neriyat yapmaktadr. Orta-asyay renme
cemiyetleri banda Londrada faaliyette bulunan ngiliz Kralik Ortaasya Cemiyeti
gelmektedir, ki 1914 te teesss etmi ve neretmekte olduu Journal of Royal
Central Asiatic Socie/y bugne kadar 28 cild km bulunmaktadr. Mecmuada ilm
tetkikat ile birlikte siyasete kaanlar da vardr. Birde 1902 de Hamburgda toplanan
beynelmilel msterikler kongresi karariyle Petersburg Ulm Akademi-

 276
si yannnda bir Ortaasya ve Uzakdou tetkik komitesi kurulmutu. Bu komite
tarafndan, bilhassa Bar t h ol d 'un yakndan itirakiyle, Izzestiya Komiteta dlia
izucnya Vostonoy i Sredney Aziyi isminde bir mecmua da nerediliyordu. imdiki
hali bence mehuldr. 1896 da Ta-kentte Prof. Bartholdun tevikiyle ve S m i r n o v
idaresinde kurulan bir Ortaasyay renmeyi sevenler dernei (krujok)'de ayni sene
Vestnik Sredney Aziyi (Ortaasya muhbiri) ismiyle bir popler-ilm mecmua nerine
balam, sonra buna benzer bir zmre 1911 den ba-lyarak redniaya Aziya, yani
Ortaasya ismiyle bir kaln mecmua tesis etmiti. Ancak ilk cihan harbine kadar
devam etti. Bu mecmua Orta-asyaya ait Yunan ve Arap klasiklerini de neretmeyi
tasarlamt, yalnz Arriyanos'un skender Anabasis'ini nerettiini hatrlyorum.
Uzakdouya ait nerolunmakta olan ilm mecmualar da Trk tarihi iin istifade
edilecek olan tetkikat ihtiva eder. Bunlarn banda Hollandada Leidende 1890 da bu
ehir niversitesinin Sinoloji profesr G. S ehle gel ile Paris ark dilleri mektebi
Sinoloji hocas H. C o r d i e r tarafndan nerine balanan T'oung pao mecmuas
gelmektedir. Bu mecmua 1910dan sonra fransz msteriki E. C h a v a n n e s ile
mumaileyh Cordier tarafndan, son zamanlarda Cordier ve P. Pel-liot ve nihayet
yalnz Pelliot tarafndan neredilmitir, 1935 e kadar 31 cild km; bir de 1900-1910
arasnda 10 cild kadar yeni seri diye bir muvazi seri neredilmitir. Bu ok ilm
mecmuada Trk ve Mool tarihine ait pek ok makaleler, ve bilhassa Pelliot
tarafndan Orta ve Uzakdou tarihine ait ilm neriyatn tenkidleri, o cmleden inli
lim Wan - Kuwey'in ve Barthold'n Ortaasya tarihine ait eserlerinin tenkidi
neredilmitir.
Sonra 1924 te Leipzigde Uzakdou ve Ortaasya tarih, dil ve kltrne tahsis
edilerek Asia Majr mecmuas neredilmeye baland. B. S c h i n d l e r ve Fr.
W e l l e r tarafndan idare olunan bu mecmua 1933 e kadar 10 cild iatiar etmitir.
Bir de Saygon'da Fransz Uzakdou Mektebi tarafndan 1901 den balayp
nerolunmakta olan Bulletin de VEcole Franaise d'Ext-reme Orient (ksaltmas:
BEFEO), 1924 e kadar 24 cild kmtr. Bunda da Pelliot ve saire fransz Uzakdou
ve Ortaasya mtehassslarnn mhim makaleleri yaynlanmtr. Almanyada yine
T'o-ung pao gibi Uzakdou tarih, etnografya ve tarih corafya meselelerine, ilve
olarak ta Uzakdou sanat tarihine, tahsis edilerek Ostasi-atisehe Zeitschrift mecmuas
kmaktadr. 1912de O. Kmmel ve Cohn W i e n e r idaresinde kmaya bahyan bu
mecmua 1922 de ye-

 277
ni seri sine balam ve Berlinde Sinoloji profesr E. H n i s c h ve saire
idaresinde devam etmitir.
Bir de ngilizlerin Uzakdou'da in tarih ve kltrn yakndan renmek
maksadiyle Royal Asiatic Society'nin in ube'leri sfa-tiyle 1858 de tesis attikleri
messeselerin neriyatlar zikredilmelidir. Trkler ve Cinde Trkler ve( islmlar
meselesi iin bunlardan imal in ubesi> nin organ sfatiyle karlan Journal of
the China Branch ile Journal of the North China Branch of Royal Asiatic Society bilhassa mhimdir. Bu mecmua 1931 e kadar kan 63 cildinde eski Trk ve Mool
tarihine dair in kaynaklar tercme ve istifade olunmu, iniyat Hirth, Wylie ve
Parker gibilerin eski Trk tarihine dair tetkikleri bu mecmuada yaynlanmtr. Bu
mecmuadan istifade eylemek iin rehber iini, onun 1924 te kan 55 inci cildine
ilve olarak nerolunan ilk 54 cildinin indeksi (P. B. Ferguson, lndex to the JNCBRAS for vol. I to vol. LIV) ve mecmuann 1931 de kan 63 nc cildine ek olan
1912-1931 seneleri cildlerinin indeksi: (z. Woo and Chao, List of artikles vvhich
have appeared in the JNCBRAS 1912-2931) grecektir.
Bundan baka Japonlarn Asya Cemiyeti tarafndan 1874 tenberi Yokohama'da,
sonra da Tokyo'da nerolunan Transactions of the Asiatic Society of Japan
mecmualar vardr, ki bunda da Uzakdou Trk ve Moollar tarihine taalluklu
makaleler oluyor. 1914 e kadar 42 cild km, sonra yeni seri si balamtr.
Ruslarn Vladivostok'ta 1900 de ayn tipte kurduu ark Enstitsnce karlan
Izvestiya Vostonago nstituta (1900-1919) ve Xarbinde 1909 de tesis ettikleri Rus
oryantalistleri Cemiyeti tarafndan nerolunan Vestnik Aziyi (1909-1927) mecmualar
da Mool ve Manularn tarih, dil, etnografya ve hukukuna dair makaleler
yaynlyorlar. Fakat bunlardan kuvvetli ilim ehilleri olmadndan neriyatlar fazla
bir ilim kymeti kesbetmiyor, ekseri Rus ilm messeseleri gibi, Rusyann yaylma
plnlarna giren yerlerle, burada Japonlarn ve inlilerin elindeki lkeler ve
kavimlerle megul oluyorlard. Sovyetler devrinde Vla-divostok ark Enstitsnn
ileri, orada tekil edilen yeni bir niversite ile yine orada tesis olunan <Uzakdou
Ulm Akademisi ne geti ve bu akademinin 1932 sene neriyatndan bir makale
(Tls ve Tar-dulara ait bir yaz) trke olarak da yaynlanmtr {lk VII* Ankara, 1936, s. 372-75) Vestnik Asiyi de mnderi makalelerin D. P a n-t e ley ev
tarafndan 1927 de bir fihristi neredilmitir.

-278Bunlardan baka Avrupallarn in'de din ve misyonerlik tekiltlar tarafndan

nerolunan mecmualarn bazlar da bizim Trk ve slm lemi iin mhimdir.
Bunlarn banda Pekindeki Katolik niversitesi tarafndan nerolunmakta olan
Monumenta Serica [1935-1947 arasnda 12 cild kmtr] ile Pekinde Rus Misyoner
Cemiyeti'nin nerettii Trud Pekinskoy Duxovnoy Missiyi (1852-66) arasnda 4 cild
kmtr) mhimdir. [Monumenta'da bizim Ankara niversitesi profesr W.
Eberhard'n makaleleri de intiar etmektedir, VII. cildde Kay kabilesi hakknda in
kaytlar mevzuu zerine makalesi vardr]. Ruslarn Trud'snda ise engizin Gizli
tarihi (Yan-ao-pi-i) ve daha dier mhim tercmeler neredilmitir.
Uzakdou neriyat arasnda Trk tarihi iin mhim tetkikleri yaynlayan The
China Reviezv mecmuas mhimdir. Bu mecmua 1872 denberi Honkong'da intiar
etmekte, 1919-1922 de New China Reviezu ismi ile kmaktadr. Eski Trk tarihine
taalluku olan yazlardan E. H. Parker'inkiler (XX, 1892; XXI, 1896; XXIV, 1899;
XXV, 1900) mhimdir. 1918 e kadar bu mecmua da intiar eden makalelerin indeksi
F e r g u s o n tarafndan neredilmitir.
Avrupa ve Amerikada intiar etmekte olan sinoloji messeseleri neriyat
meyannda bilhassa Frankfurt Sinoloji Enstits tarafndan 1927 de nerine balanan
Sinica mecmuas ok mhimdir.
Cenub Asyadan bizi bilhassa Hindistana ait ilm mecmualar ilgilendirir.
Bunlarin banda ingiliz Krallk Cemiyetinin Bengal ve Bombay ubeleri'nin
neriyat mhimdir. Journal of the Royal Asiatic Society of Bengal ve Journal of the
Bombay Bransh of the Royal Asiatic Society 1841 denberi her sene muntazam
kmlardr. Bu mecmualar ilk serilerinde daha ziyade budizme, brahman
Hindistana, sanskrit edebiyatna ehemmiyet vermiken 1902 den sonra Hindistandaki
msl-man slleler ve Trkler tarihine, Afganistan ve Horasan tarihine de
ehemmiyet verir olmulardr. Bengal cemiyetinin 1905 te nerine balad bir
Memoire'lar da vardr ki, 1923 e kadar 8 cild kmtr, sonra kp kmadn
renemedim.
Onasya tetkikine tahsis edilen ilm cemiyetler'in ark Kadim, Bibel ve
Yahudilie ait olanlar mevzuumuzun dnda kalr, islm devrine de temas eden ilm
cemiyetlerin banda gelen 1878 de kurulan Alman Filistin Cemiyeti (Deutsche
Palastina Verein) nin mezkr senede balayp kan ve bugn dahi kmakta devam
eden Zeitschrift des Deutschen Palestina Vereines mecmuas (ki 1878-1930 seneleri
ara-

 279
snda 50 cild kmtr) ve 1895 te teekkl eden Alman nasya ve Msr Cemiyeti
(Deutsche vorderasiatisch-aegyptische Geselschaft) nin 1896 dan balayp
neredilmekte olan Mitteilungen der Deutschen Vor-derasiatisch-Aegyptischen
Gesellschajt mecmuas zikredilmelidir. Bu son cemiyetin 1930 da kan raporundan
o sene Almanyann en gzide alimlerinden mrekkep 433 azas olduunu gryoruz.
Ayni zamanda ngilizlerle Yahudiler de Kuds'te bir Filistin ark Cemiyeti (The Palastine Oriental Society) kurmular ve bunun tarafndan da 1920 den balayp
Journal of the Palostine Oriental Society mecmuas karlmaktadr, ki bu gne
kadar 20 cild kmtr.

arkiyatn ayr branlarna ait neriyat

arasnda bilhassa slm lkelerinin Arkeoloji ve sanat tarihi meselelerine tahsis
edilenleri zikredilmelidir. Arkeolojiye ait neriyatn banda Franszlarn daha
Napolyon zamannda Msrda tesis ettikleri ve yukarda zikrettiim Fransz Arkeoloji
Enstits'rn Memoire'lar gelmektedir. Memoires publit's par les Membres de la
Mission Archeo-logiaue Franaise au Caire 1886 dan 1936 ya kadar 31 cild
kmtr. Memoires publies par VInstiute Franaise d'Archeologie Orientale d
Caire ismini tayan 1902-1938 arasnda 71 kadar cilt halinde km bulunan
mecmua nce daha ok bu memleketteki eski Msr eserlerine, hiyerogliflere tahsis
edilmi idiyse de son zamanlarda Msr ve komu memleketler ve o cmleden
Anadolu slm eserlerine de yer ayrmaktadr. Buna uyan Msr limleri de Msrdaki
slm eserlerine ve kitabelerin nerine tahsis edilen yaynlar yapmaktadrlar. Bu
mecmuada Trk tarihine ait kan yazlardan ezcmle P. Pelliot'un eski Trk takvimine ait tetkiki (c. 49. 1924) zikredilmelidir.
Alman Arkeoloji Enstitsnn Irandaki mmessili Prof. E. Herz.-feld
tarafndan Archeologische Mitteilungen aus Iran neredildi (1929-1938 arasnda 1-9
cildleri kmtr). Istanbulda mlga Rus Arkeolojisi Enstits tarafndan da
Bulletin de Vlnstitut Archeologiqe Russe Cnstantinople mecmuas karlyordu,
1912 ye kadar 16 cild kmt. nklptan sonra Istanbuldaki Alman Arkeoloji
Enstits 1932 de Istanbulda Istanbuler Mitteilungen ve Istanbuler Forschungen
serilerini nere balad, ki bunlardan birinci mecmuann ikinci cildi P. Wittek'in
Mentee oullar tarihine, 5. si K. B i t t e l ' i n Kk Asya tetkikatna; kincisinin
13. cildi ise znik asar islmiyesine ayrlmtr. stanbuldaki Fransz Arkeoloji
Enstits de 1933 ten balayp Memoires ve Etu-

- 280des Orientales unvanW jltnda ok kymetli tetkikler neretmiye balamtr.

Memoircs'lardan ilk cildi stanbul niversitesi ktphanesindeki minyatrl
yazmalar tetkike tahsis edilmitir. Etudes'lerin kan czleri de muasr Tr,k
muharrirlerine, Kk Asyann tarih corafyasna ait tetkikleri, Fuat Kprlnn
Osmanl devletinin meneine ait eserini (III) ihtiva etmektedir. Bu enstit bir de ayr
ve byk folio eb'adnda arkeoloji tetkikleri (Monuments tures d'Anatolie) neretmektedir, ki imdiye kadar cilt kmtr.
Hindistan iin Denlide ingilizlerin tesis ettikleri Direction of Arc-haeology of
India tarafndan neredilmekte olan Memoirs of the Arc-haelogical Survey of Indi
mhim yer tutmaktadr. Bu mecmuada Hin-distann islm eserlerine mhim yer
ayrldktan baka hatta arkeoloji dnda tetkiklere de yer veilmektediir. (1940 ta
kan 53. cild benim Birunis Picture of the World> nam eserimi tekil etmektedir, ki
El-Biruni'nin, 11. asr cihan corafyasna, o zaman etnografyas ve kltr hayatna ait
malmatn ihtiva etmektedir). Ortaasya'ya gelince burann asariatikasna ait Ruslarn
Takent'teki Trkistan asariatika cemi-yeti'nin neriyat olduunu yukarda zikrettik.
Kafkasya iin de Ruslarn Materyali po arxiologiyi Kavkaza mecmualar vard; imdi
repub-Ii ki l er i n ayr neriyat varsa da bunlar hakknda kfi malmatm yoktur.
Sanat tarihine ait neriyat'a gelince bunlarn C. H e n z e ve A. S a l o m n y
tarafndan Dresden'de 1925 ten balayp neredilen ve imdiye kadar 8 cildi kan
Artibus Asiae mecmuas; Viyana Asya Sanat ve Kltr Muhipleri Dernei tarafndan
1928 de nerine balanan Wiener Beitrge :ur Kunst-und Kulturgeshichte Asiens
mecmuas (ki 1937 ye kadar 11 cild kmtr, slm, Memlklar ve Temr devrine ait
sanat eserleri hakknda mhim makale ve tetkikleri ihtiva eder); 1924 tenberi
Leipzig'de nerolunmakta olan Jahrbuch der asialisehen Kunst mecmuas ( S a r r e ,
G l c k , C o h n W i e n e r ve K h n e l gibi mhim islm sanat tarihilerinin
itirakiyle E. G r o s s e tarafndan neredilir, ilk cildinde H. Glck'n stanbul
emeleri, F. Babinger'in Osmanl sanat tarihi menbalar hakkndaki tetkikleri
enteresandr); Syria, Revue de'Art oriental et d'Archeologie, ki 1920-1937 arasnna 18
cildi kan ciddi Paris mecmuas (Trk tarihine taalluklu gayet mhim yazlar ve
resimleri ihtiva eder); thr-i ran, Annales du Service arc-heologique de l'ran (Y. A.
G o d a r d , P. P e l l i o t ve M. S m i t h tarafndan 1936 da karlmaya
balamtr); Leipzigde 191 Oda H . G r o t - h e tarafndan karlmaya balayan
Orentalisches Archiv; Amerikada Michigan niveasitesinin islm sanat semineri ve
gzel sanatlar enstits

 281 tarafndan Mehmet Aaolunun idaresinde 1934 te karlmaya bah-yan Ars

slamica (1938 e kadar 5 cild kmtr ve ok gzel resimlerle doludur); Pariste
Muse Guimet tarafndan 1926 da karlmaya balyan Revue des Arts Asiatiues
(1936 ya kadar 10 cild kmtr; zaten Annales de Musec Guimet daha 1880 de
kmaya balayp 1909 a kadar 33 cild kmtr); nihayet Iran sanatine tahsis
edilerek New-Yorkta ran Sanat ve Arkeolojisi Enstits tarafndan 1932 de
k ar l maya balyan, bilhassa ark ran ve Afganistan asarna ait kymettar
resimlerle dolu Bulletin of the American Institute for Persian Art and Archealogy
(bundan 1943 e kadar kan 7 czn grdm) kltr tarihimiz iin ok istifade
edilecek dergilerdir.
arka ait ilm neriyat meyannda

ark reten yksek mekteplerin neriyat

da mhim yer tutmaktadr. Bunlardan unlar zikredelim: Bulletin of the School of
Oriental Studies, (ksaltma ile BSOS), Londra niversitesinin ark Mektebi
tarafndan Sir Denison Ross'n idaresinde 1917 de kmaya balam, 1942 ye kadar
11 cild kmtr. Bugn Avrupada nerolunmakta olan arkiyat mecmualarnn en
ciddtlerindendir; V. Mi-norsky ve Baily, Henning'in kymettar yazlar kmaktadr;
benim de Mubarekahi Guri ve Hayder Mirza Doglat'n eserleri hakknda iki makalem bu mecmuada ba s l m t r. Minovi ve Taqizade gibi ranl alimler de buna
iti rak etmektedirler. Mitleilungen des Seminars fr Orienta-lische Sprachen z
Universilet Berlin (ksaltma ile: MSOS) Berlin niversitesi ark dilleri semineri
tarafndan E. Sachau'nun idaresinde 1900 senesinde Batasya ve Douasya ubeleri
iin bazan ayr cildler olmak zere neredilmi, 1943 e kadar 36 cild kmtr. (ark
Dilleri Semineri son zamanlarda Auslandhochschule'ye evrilmitir). Burada pek
ou tedris maksadiyle yazlan eserler ile beraber orjinal ilm tetkikler de ok kt;
Trkolojiye ait Martin Hartmann, J. Mordtmann, G. Jschke ve sairenin makaleleri,
Bartholdun arka ait Rus neriyatn tenkitleri intiar etti. Revista degli Studi
Orientali, Roma niversitesinin ark Mektebi (Scoula Orientale) tarafndan 1906
da neredilmee balam ve 1938 e kadar 17 cild kmtr. Bunda da bu niversite
hocalarndan baka dier memleketlerin ark bilginlerinin de yazlar kmakta,
makaleler italyancadan baka franszca, ingilizce ve almanca da intiar etmektedir.
Burada bilhassa italyanlarn nder msteriki Michael Angelo Guidi'nin arabiyata ait
tetkikleri mhimdir. Macarlarn Berlinde

 282
tesis ettikleri Macar Enstits tarafndan 1920 denberi neredilmekte olan
Ungarische Jahrbcher mecmuas da zikredilmek icab eden ciddi ilm bir dergidir, ki
1935 e kadar 14 cild kmtr. Burada trkiyata ait ok mhim makaleler, Ural-altay
dilleri mnasebeti tarihine dair tetkikler, imal lkeleri Trkleri tarihine ve ivelerine
ait Marquart'n yazlar intiar etmitir (c. 4. 9).
Bunlardan baka ayr ark mekteplerinin gayrimevkut serileri vardr, ki saylar
oktur. Bunlardan Franszlarn daha 1795 de tesis etmi olduklar Paris Elsine-i
arkiye mektebinin 1871 den balayp nerettii Publications de l'Ecole des langues
orientales vivantes bata gelmektedir. Her 20 cild bir seri olmak zere imdiye kadar
6 seri kmtr. Bunlar meyannda Abdlkerim Buuarinin seyahatnamesi (s. 1, c. 2)
Rizaquli Han Hidayet Llaba'nn Horezm sefaretnamesi (s. 1. c. 3, 4); Nr-i
Xusrev'n seyahatnamesi (s- 2, c. 1); Barbier de Mey-nard, agayca lgati (s. 2. c. 46); agatayca-uygurca Micracnme (s. 2,'c. 6); Nalivkin'in Hokand (Fergane) tarihinin
franszcas (s. 4, cild 4); Nzam-u '1-mlk'n Siyasetname'si (s. 2, c. 7-8); Thir
Muqaddasi'nin Kitdb-u '1-bad'i va 'l-trix'inin tam metni ve tercmesi (ki tarihimize
ait en mhim menbalarndandr, s. 4, c. 16-18, 21, 22); Asad Tusi'nin Guraspnme'si
(s. 6, c. 2) intiar etmi olduunu zikretmek kfidir.
Petersburg niversitesinin ark fakltesi'nin <tzdanya yani Pub-lication'lar
(Izdanya Fakulteta Vostonx Yazkov S. Pet. Universiteta) da bir ok cildler tekil
eder, ki Barthold'n klasik eseri olan Mool istils hengamnda Trkistan> in her iki
cildi, ve ran'n tarih corafyas, Jukovski'nin mhim fars metinleri burada
kmtr. Bunun gibi Moskovann Lazarev ark dilleri Enstits tarafndan Trud (
Trud Lasarevskago Instituta Vostonx Yazkov) yani Travaux> sda bir ok cildler
tekil etmekte, Krmskinin Arablarn ve edebiyatlarnn tarihi, iran'n ve edebiyatnn
tarihi, Trkiyenin ve Trk edebiyatnn tarihi ismi altndaki eserleri, tarihimize
taalluku olan baz ermeni metinleri hep bu Trud meyannda kmtr. Fakat bunlar
daha ziyade talebenin ihtyalarn tatmin maksadiyle kaleme alnm eserlerdir. AImanyada Bonn niversitesi ark Seminer'inin neriyat serisi olan Bonner
Orientalische Studien de imdiye kadar 25 cild km, bunlar arasnda ihabeddin
Shreverdinin Mnis-u 'l-cuq' ve dier risalesi, drs corafyasnn Almanyaya
ait ksmnn tahlili, Tannhi'nin Mustacd nam eseri, Kanun'nin Venediklilerle
akdettii muahedenin metni, bunun tercme ve tahlili, Memlk Baybars'n destan,
Ebudle-fin Trk ellerine dair yazsnn tahlili ve saire vardr. Bunun gibi T-

-283
bingen, Hamburg, Breslau, Leipzig niversitelerinde bu neviden muhtelif seriler
neredilmektedir.
Mekteplerden baka arka tahsis edilen vakf (fond) larm yahut hususi
teebbslerinin serileri vardr. Bunlardan en mehurlar unlardr: E. J. W. Gibb
memorial Publications, msterik Gibb'in vakflar hesabna neredilen eserler
serisi. 1905 ten balyan *eski serisi 20 eser ve 40 cildden ibarettir. 1921 de
balyan yeni seri den de 1940 a kadar 14 eser, 22 cild kmtr. slm ve Trk
kllr tarihi iin mhim menbalardan ve metinlerden Cuveyn, Reidedin,
Hamdullah Qaz-vini, Yaqt al-Hamav, bn Cubeyr, Baburname gibi eserleri,
Mesnevi Celeleddin Ruminin tenkidi nerini, tbn Miskiveyh ve Semcn'nin tpk
basmlar, Barthold'un Trkistan ve Minorsky'nin Hudud al-Alemi gibi tetkiklerini
ihtiva eder.
Bu neviden dier bir mhim seri ngiliz Asya Cemiyetinin Ben-gal ubesi
tarafndan Kalkuttada 1849 danberi neredilmekte olan Bib-liotheca Indicadr ki,
imdiye kadar 250 kadar eser bu seride intiar etmitir, bunlardan slm ve Trk ve
Hind slmlar tarihine ait olanlar unlardr: Ayn-i Akbar (N. 58, iki cild), Farhangi
Reidi (N. 67, iki cild), Jabaqti Nairi ve tercmesi (N. 78, 3 cild), Akbarnme ve
tercmesi (N. 79, cild), Muntaxab-u- 't-tavarix (N. 97), Zafernme-i Yezd (N.
100, iki cild). Ma'ir-'1-umar (N. 112), Trx-i ferzh (N. 119), Tzk-i
cihangiri (N. 119), Rayaz-u 's-saltln (N. 129, 154), Muqaddas (N. 137), Meir-i
rahml (N. 181), Mabni- '1-lut Mehdi Xn (N. 184), Tabaqt-i xunuvlsn (N.
187), Divan-i trk Bayram Xn (N. 189), Frsnme-i Him N. 191), Hadqat-
Mhaqqat (N. 197), Ma'ir '1-umar (N. 202) ah Tahmasp'in hatrat (N. 210),
hclim-nme (N. 211), Ziy-u 'd-din Naxabi (N. 213), Amin Ahmad Rzt, Heft-i
iqlm (N. 215), Tabaqt-i Akbar (N. 223), Gazaliyt-i Sayx-i Sacd (N. 234).
Birde ingiliz Krallk Asya Cemiyeti'nin Oriental Translation Fund (1939 a
kadar 35 cild kmdr, ki arada Mirxond, Cm, Muh-yi'd-din bn al-cArab, keza
ibn Aya'n Msrn Osmanllar tarafndan igali tarihi, Hamdullah al-Qazvini'nin
Nzhet-l-qulb kitabnn tabii-yat ksminin tercmesi, ark Trkistanda bulunan
tarih vesikalarn tercmesi vardr); Royal Asiatic Society Monographs (1938 e kadar
23 cild kmtr, arada Le Strange'n 14. nci asrda Mesopotamya ve ran,
aharmakale-i cAruz tercmesi, Wittek'in Osmanl devletinin kurulu tarihi ve saire
vardr); Prize Publication Fund (1938 e kadar 17 cild kmtr, o cmleden
tvanov'un tsmail edebiyatna rehber; Takizade'nin,

- 24

Eski ran takvimi; N. Poliak'n Msr, Suriye ve Filistinde feudalizm tarihi gibi eserler
vardr); James G. Forlong Fund (1942 ye kadar 22 cild kmtr, o cmleden Gibb'in
Ortaasyada Arap ftuhat tarihi, ki trkeye de tercme edilmitir, Tarih-i Fahruddin
Mubarekah Gur, paiirf rrvani'nin hayat ve iirleri, CuveynI Cihangu'sinden
yeni bulunan bir eski nshann faksimilesi, Denison Ross'un ark Trkistan ivesi
numuneleri, erefuzzeman Mervezi'nin Tabayil- '1-hayavn'ndan i s t i l ra c at onun
tercme ve t a h l i l i ) zikredilmeden geilemez.
arka ait olmak zere nerolunan popler - ilm ve siyas mecmualar
Bunlardan biri The Calcutta Revtev dir, ki 1544 ten 1912 ye kadar 135 cild km,
1913-1920 de new-series s f a t i y l e daha 8 cild, 1921-1933 arasnda nc
seri olmak zere daha 49 cild intiar etmitir. Mecmua Kalkutta niversitesi namna
nerolunmakla beraber siyas mahiyettedir. Franszlardan M. A. C h a t e l i e r
Cezairdeki Fransz ilm heyeti namna 1907 de bir Revue du Monde Mslman tesis
etmiti, arada baz ilm makaleler bulunmakla beraber siyas idi; 1926 ya kadar 64
cild ktktan sonra yerini 1927 de arabiyat Prof. M a r a i s'in riyaseti ve L.
M a s s i g n o n ' u n sekreterlii altnda tesis edilen slm tetkikleri Enstits* nn
mecmuas olarak kmaya balayan Revue des Etudes Islamiques dergisine terketti.
Bu son mecmua islm alemine dair i s t at i s t i k malmat neretmek ve aktel
meselelere temas etmekle beraber ilm kymeti haizdir, Almanlarn Die Welt des
Islams mecmualarna denk gelir. Bu mecmua da 1938 e kadar 20 cild kmtr.
Bunlara nisbeten daha ok siyas olarak kan fakat arkiyat ile megul olanlarca
takip edilmeleri muhakkak faydal olan mecmualar
vardr: Bunlardan Londrada ngiliz yksek siyas ahsiyetlerinin ve msteriklerden
Sir Denison Ross'un itirakiyle neredilmekte olan Asiatic Reviem ismindeki aylk
(quarterly) mecmua bata gelmektedir. Mnih ark Cemiyeti ve Alman Asya
Cemiyeti tarafndan 1901 de nerine balanan Asien mecmuas (1919 a kadar 16 cild
km) da bu neviden-dir. Franszlarn ark Cemiyeti (Societe Orieritale) de 1843 ten
balayp bir Revue de VOrient mecmuas neretmektedir, ki 1854 e kadar 16 cild
kmt, sonra 1855-1864 te yeni sem ve 1865 ten balayp ta nc seri olarak
intiara devam etmitir. Bu mecmua da ingiliz mecmuas gibi siyasi bilhassa,
mstemleke meseleleri ile megul olmaktadr. talyanlarda da Napoli'de tesis edilen
ark Enstits (Istituto superiore Ortentale) tarafndan bir Annali karlmaktadr, ki
1926-1938

- 285 arasnda 10 cild kp, 1940 ta <yeni sem si kmaya balamtr, Makalelerin ou
italyancadr ve siyasdir. Arada ilm olanlar da vardr (mesel Caferolu Ahmedin
Azerbaycandaki sayecilere, Fr. Babinger'in Malkooullar tarihine ait yazlar o
cmledendir). Bir de Romadaki ark Enstits (nstituto per l'Orient) tarafndan
muasr ark hayatn tetkik, bilhassa ark matbuatndan hulasalar vermek maksadiyle
Ori-ento Moderno mecmuas karlmaktadr. Ruslar tarafndan arlk zamannda
Petersburgda siyas maksatlarla Prof. Pozdneev'in idaresinde bir Mir Islama^
mecmuas karldn zikretmitim. Bir de ayn maksatla Kazanda Prof. N.
Katanov'un ve Yemilyanov'un idaresinde gayrirus milletler in hayat ve edebiyatn
t e t k i k ve hulsa etmek maksadiyle 1912 de Inoreodeskoye Obezrenyc mecmuas
karld. Her iki mecmuada msteriklerin ve Rusya Islmlarnn nerettikleri
eserlere ait ve faydadan hali olmyan tenkitler de kyordu. nklptan sonra kan
bu nevi Rus neriyatnn banda Moskovada "ark renme dernei-tarafndan ve
hariciye memurlarndan Pavlovi'in idaresinde nerolunan Novy Vostok (Yeni ark)
mecmuas gelmektedirler. arkn aktel meseleleri hakknda Sovyet noktainazarn
tebarz ettirerek yazlan, bazen ok mhim makaleler neredilmektedir. 1922-1930
seneleri arasnda 29 cildi kmtr. Macarlar da 1918 de Graf Teleki idaresinde bir
yan ilm Turan mecmuas nerine balamlard, ilk senesinde ok ilm makaleler de
nerolundu, sonra Macar parlamentosundaki siyas Turan Cemiyeti'nin niriefkr
olarak bidayetteki yolundan ayrlmtr, 1944 e kadar 27 cildi kmtr. Son
zamanlarda nairi Dr. Cholnoky Jen'dr. Almanlarn da Der nene Orient, Der Nahe
Osten gibi isimler altnda siyasi mahiyette nerettikleri mecmualarnda bazen faydal
yaz.'ar neretmektedir.
Hristiyan ve islamlar tarafndan mnakaa ve mdafaa mevzuu olarak
mslmanlk meselesi zerine yaplan neriyat da ihmal edilmemelidir. Bu cmleden
Amerika misyonerlerince, bazan Margoliuth gibi byk msteriklerin de itiraki ile
The Moslem World (islam lemi) mecmuas nerolunmaktadr. 1910-1937 arasnda
27 cild intiar etmitir. New York'ta kar. Mslmanlarn noktainazarlarn ise
bilhassa Hindistanl Ahmedler mdafaa etmektedirler. Bunlardan Khoja Kemaleddin ve Sadreddin tarafndan Londrada neredilmekte olan The Isla-mic Review ile
Berlinde yine bunlarn arkadalar tarafndan neredilen Moslimische Revue ve
Hindistanda kan The Mslim Revieu Lucknozu zikredilmelidir. Btn bu son nevi
neriyatn ilm mesaide ancak pek ihtiyatla istifade edilebileceini kaydetmeliyim.

 286

arka ait malmat muhtevi dier neriyat

arka ait neriyattan asla ihmal edilmemesi icap eden bir ksm da muhtelif
alimlerin ilm mesaisini takdir ederek nerolunan ithaf cild-leri dir, ki bunlara
Symbolae grammatieal in honorem..., Miscellanea in memoriam. Livre d'hommage
la memoire de..., Anniversary volum, Commentationes in honorem.., Festschrift,
Festansgabe, Melanges, Ma-nuel, gibi unvanlar verilir, bazan bunlar ilm
messeselerin, cemiyetlerin ve mekteplerin seneidevriyesi dolaysiyle de karlr.
Bunlardan bizim slm lemi ve Trkiyat ile megul olanlar ezcmle u alimler
namna karlan ithaf mecmualarn grmelidirler: H. Fleischer, Baron V. Rosen
(1897), Theodor Nldeke (1906, 2 cild), Vilhelm Thomsen (1912), Ignaz Goldzieher
(1912), A. N. Vaselovsky (1914), E. Sachau (1915), W. Radloff (1918) F. Hirth
(1920) E. G. Browne (1920), Joseph Strzygovvski (1923), W. Barthold (1927),
Georg Jacob (1932), Sven He-den (1936), P. Kahle (1935), Fr. Giese (1940).
slam ve Trk Aleminin tarih ve kltr meseleleri ile ilm esasta alan zevat
arkiyata ait eser ve mecmualar tetkik etmekle i k t i f a edemezler, ulm akademileri
bahsinde dediimiz gibi, mesel umum corafya, arkeoloji, etnografya, antropoloji,
lengistik ve numizmatik sahalarna ait nerolunmakta olan yahut nerolunan
mecmualarda ark ait tetkikat da mukakkak gzden geirmi olmaldrlar. Bunlardan
mesel ngiliz, Fransz, Alman, ve Rus arkeoloji corafya ve antropoioji
mecmualarnda bize ait pek ok kymeltar tetkikler kmtr. Hele bu memleketlerde
sinoloji ve bizantolojiye ait neriyat tarihilerimiz tarafndan asla ihmal edilemez.
Bizantolojiye ait Almanlarn neretmekte olduklar Byzantinische Zeitchrift,
Belikada Brkselde 1925 tenberi nerolunmakta olan Byzantion mecmuas, Ruslarn
Vizantiysli Vremen-nik mecmuas, yine Pragda rus bizantoluu Kondakov namna
tesis edilen seminerin neriyat olan Seminarium Kondadovianum (Recueil d'etudes
Byzantines, 1927 de kmaya balamtr), tarihimiz iin ok mhim tetkikleri ihtiva
etmektedir. Byzantion da Gregoire, P. Wittek ve Honigmann gibilerin Anadoluda
islm devri tarihine, Anadolunun tarih corafyasna dair yazlar, Kondakov semineri
mecmuasnda D. A. Rosovski (bilhassa Peenek, Tork, Uz, Brendi, Koman ve
Kpak-larn tarihine dair), N. Toll, G. Vernadski, Beliayev (bunun metrolo-jiye ait
makaleleri kmtr). Ruslarn 1894 tenberi nerettikleri Vizan-yski Vremennik
mecmuasnda kan Seluknamelere gre Bizans (c. 3), Ruslarn 10. asrda
Azerbaycana taarruzlar (c. 24), Seluklarn 1221 de Krmda Sudaki fethetmeleri (c.
25, ki 1927 de kmtr) gibi makaleleri burada zikretmeden gemiyelim.

- 287 Atinada almanca kmakta olan Byzanlinisch- neugriechische Jahr-bcher

mecmuasnda bile uygurca Aesop hikyesine dair bir t e t k i k intiar etmitir,
lnsilizlerin ncil Arkeolojisi Cemiyeti neri olan Procee-dings of tle Socicty of
Biblical Archaelogy mecmuasnda, Almanlarn Sm kavimlerin kltrne ve
dillerine tahsis ettikleri Zeitschrift fr Semitistik und verzuandte Gebiete
mecmuasnda (ki 1922-1935 arasnda 10 cild kmtr) yine nasya lkelerinin
islm devri tarihi iin mhim tetkikler intiar etmitir.
ngiliz ve Rus corafya cemiyetlerinin neriyatnda, ingilizlerin The
Geographical Journal ve ruslarn Zapiski Russakago Crogra-fieskago Obestva (ki
umum corafya, etnografya ve statistik gibi ubelere blnmektedir) mecmualarnda
Ortaasyann ve dier Trk lkelerinin corafya ve etnografyasna a i t kan
makaleler tarihimizle uraan hi bir limin ihmal etmesi caiz olmyacak kadar
mhimdir. ngilzler tarafnda Ortaasyada taharriyatta bulunan Sir Aurel Stein gibi ve
nasyada tetkikatta bulunan Ramsary, D. Hograthe ve J. A. R. Murno gibilerin
raporlar hep bu ngi l i z Corafya Cemiyeti Jour-nal'nda intiar etmitir. Bunlardan
D. Hograth'n 1908 nshalarnda kan "Kkasyann ark ksmnda eski ve yeni
yollar,, ve "Garb-asyann tetkik problemleri,, unvanl yazlar; Aurel Slein'nin bu
mecmuann 1925 nshalarnda "Ortaasya tarihinde messir mil olmak zere bu
lkenin corafyas,, ismindeki yazs ve seyahatlarna ait raporlar zikredilmelidir.
Rus Corafya Cemiyeti'ne gelince onun Kafkasya, Orenburg, Trkistan,
Semipalat, Batsibirya, Dousibirya, Kiakhta, Kafkasya ubelerinin "Zapiski,, leri
batan baa Trk il ve uluslarna ait yazlarla doludur. Bunlardan Garb Sibirya
ubesinin "Zapiski,, leri 1917 ye kadar 15 cild, Orenburg ubesininki 1917 ye kadar
10 cild, Semipalat ubesinin "Zapiski,, leri 1913 e kadar 5 cild, Takentte intiar eden
Trkistan ubesinin "Izvestiya,, lan 1918e kadar 14 cild, Kafkasya ubesinin
"Zapiski,, leri 1852-1916 seneleri arasnda 30 cild, bunun "zvestiya,, s 1894-1917
arasnda 25 cild kmtr. Rus statistik komiteleri ve corafya cemiyetleri tarafndan
idare edilen bu mesai bugn ayr ayr re-publiklerde alan Sovyet Ulm Akademisi
(yani Leningrad akademisi) ubeleri yahut mstakil ulm akademileri "lke renme
cemiyet,, (Obestvo Krayovedenya) leri ve sairenin eline gemi bulunmaktadr, ki
bunlar ve mesaileri hakknda yeter derecede malmata mlik bulunmamaktayz.
Londradaki Kraliyet antropoloji cemiyeti tarafndan nerolunan Journal of the
Royal Antropologecal Societyberinde de Trk

~ 288 t a r i h i n e dair in kaynaklarnn malumat tercme edilerek neredilmi, Asyann

drt kesindeki tarihten nceki kavimlerle Ortaasya kavimlerinin mnasebetleri bir
ok defa t e t k i k edilmi olduu ffibi, Viyana antropoloji cemiyeti mecmuasnda
(Mitteilungen der Wientr Antropo-logischen Gesellschaftj da muhtelif Trk kavimleri
antropolojisine, bunlarla dier milletler arasndaki kltr mnasebetlerine, dair Fck,
Han-ar, Mzik vs. gibi limlerin mteaddid makaleleri, J. W a s 11'in Bakurtlarn
antropolojisine ait tetkikat (Baschkiren, ein Btitrag zur Kl-rung der
Rassenprobleme Osteuropas, 1938) nerolunmutur. Rus Ulm Akademisi yannda
Byk Petro namna tesis edilmi olan Antropoloji ve Etnografya Mresi'nin
"Sbornik,, leri (ki bu mze mehur msterik Radioff tarafndan idare olunurdu)
batan baa Ural-Altay kavimlerine ait t e t k i k a t l a doludur. Radloffun Sibirya ve
Ortaasya Trk kavimleri etnografyasna ait tetkikleri de Berlin etnografya
(Vlkerkunde) mecmuasnda i nt i ar etmitir. Berlin, Heidelberg Corafya
Cemiyetlerinin "Zeitschrift,, ve Viyana Corafya Cemiyetinin "Mitteilungen,,
lerinde. Gotha da ki - n "Petermans Mitteilungen,, da, beynelmilel ilim tarihi
mecmuas olan /sz's'de, Belikada Louvain de kan Museon mecmuasnda ve
Almanlarn tabi ilimler ve tp i l m i tarihine ait mecmualarda, Franszlarn Journal
des Savants gibi umum ilm mecmualarnda arkiyata ait nerolunan kymetli
tetkikat saymak ancak bir umum bib-liografi nin iidir- Btn bu nevi dank
neriyattan istifade edebilmek ancak mkemmel tasnif olunan bibliografilerin
yardmiyle mmkn olur. Fakat byle bibliografiler maalesef meydana getirilmi
deildir. Almanlardan G. P f a n d m l l e r isminde birisi islmiyete ve slm
milletlerine ait Avrupa neriyatnn bibliografyasm bir ciltte toplamak tecrbesinde
bulunmu (G. P f a n d m l l e r , Handbuch der islamischen Literatr, Berlin,
1925); daha nce talyan G a b r i e l i byle bir eser (Bibliographia Musulmana,
Roma, 1916) neretmi ise de her ikisi eksiktir. [ngliz Royal Historical Society Mr.
C. H. P h i 1 i p s 'in idaresinde bir ark tarih elkitab (Handbook of oriental
history, London, 1949) neretmise de bunu daha gremedim. Alman alimleri de B.
Spuler'in idaresinde bir geni arkiyat elkitab> (Handbuch fiir Qrientalistik) 1938
de teebbs ettilerse de imdiye kadar bu ii yrtemediler, islm tarihi iin yaplan
yeni bir bibliografi kitab Jean S a u v a g e t ' i n Intorduction Vhistoire de VOrient
musluman. Elements de bibliographie. Paris 1946 dr. Bu eser ark ve slm tarihiyle
uraan talebeler iin yazlm ise de, kendisine niversiteler dnda alanlar iin
de rehberler iini grebilecek bir ekil verilmi; Hindistan ihmal edilmi, Trk
tarihine az yer ayrlm olmasna ramen metod hususuna ehem-

 2y
miyet verilmi, eserlere dair ksa fakat ok faydal malmat ilve edilmi olduundan
bu eser Avrupa bilhassa Fransz neriyat bakmndan cidden tavsiye edilebilir.]
Ruslardan da M e j o v adnda birisi Asya ve Sibirya kavimlerine ait geen asrda
kan Rus neriyatnn c i l t l i k bibliografisini neretmitir. Fakat bu eser de Rus
ilm neriyatnn ilk genilemekte olduu 1890 senelerine kadar getirilebilmitir.
Alman, talyan, ngiliz, Fransz ve Rusiar tarafndan nerolunan bu bibliografi eserleri sistematik bibliografiden ok bu milletlerin dilinde arka ait neriyat renmek
bakmndan nemlidir. arka ait almalarda muhakkak faydal olabilecek sistematik
rehber ve bibliografya Barthold'n vaktiyle Ragp Huls tarafndan tercme edilerek
"Mill Tetebbler Mecmuas,, nda neredilmeye balanp ta yar kalan eseri "Avrupa
ve Rusyada ark renme t ari hi ,, dir, ki ilk neri 1911 de km, bundan yaplan
almanca tercmesi de 1913te intiar etmi (W. B a r t h o l d , Die geographischen
und historischen Entdeckngen des Orients mit be-sonderer Beriicksichtigung der
russischen Arbeiten, d. Quellen und For-schungen zur Erd-une Kulturkunde, B. VIII,
tLeipzig) ve yeniden ikmal edilen rusa neri de 1925 de kmtr. slam ve Trk
kltr tarihine ait tetkikatta ve bibliografi aranmasnda hareket noktas Encyclopedie
de l'islam (ksaltma ile: El) olmaldr. Bu eser^ beynelmilel msterikler
kongrelerinin msbet mahsuldr. 1913 de muhtelif ulm akademilerinin yardmiyle
Leidende msterik M. Th.^Houtsma, \T. W. Arnold, R. Hartmann idaresinde
franszca, ingilizce ve almanca olarak dilde neredilmee balam, sonra da bu
neir heyeti A. J. Wensinck, W. Heffening, H. A. R. Gibb gibilerin iltihakiyle
genilemi ve eser byk 4 cild ve bir ilve cildiyle 1938 de tamamlanmtr. Eser
1939 dan balayp trke olarak ta, bir ok ilvelerle intiar etmektedir: islam
Ansiklopedisi (ksaltma ile: t A).
te Trk niversitelerinde arka ve slm lemine ait tetkikat-la megul
olacak messeseler, Trk devlet ktphanesi ve niversite ktphaneleri
burada zikri geen btn bu periodik neriyat ve emsalini elde etmek
mecburiyetindedirler- Periodik ilm neriyata mlik olmyan niversiteler hakiki
ilim messesesi olamazlar. lm mecmualarn ve serilerin tedarikinde ge
kalmz. Bunun iin yegne are: devlet ktphanesi ve niversiteler iin kitap
tedariki iini bir devlet meselesi olarak ele almak, bunun iin niversiteler ve
ktphaneler aras bir ilm ve amel heyet kurmak, bunlar dnyann her
kesinde eski kitaplar ve ilm neriyat satan byk kiTarihte Usul

F. 19

-290taplar, antikvarlar ile sk temasta bulunarak, muhtelif memleketlere kitap iini

bilen adamlar g-ndererek ve vefat eden limlerin miraslarna dair ilnlar gzden
karmayp tedarik etmek, ilm neriyat ile periodik neriyat tedarik ederek mill ilim
hazineleri vcuda getirmeyi bir mill haysiyet meselesi yapmak olacaktr.

Bir t a v s i y e : Herhangi bir Avrupa (Londra, Paris, Viyana v. s.) ve Asya (stanbul, Msr,
Calcutta v. s.) ehirlerinde Trk tarihi ve arkiyat sahasnda alan Trkler o ehirlerin ktphanelerinde
mevcut olup okunmalar uyg-un grlen eser ve mecmualarn kayt numaralarn bu eserde sayldklar
yerin kenarna yazarlarsa, bu kitabmzn sonunda melliflerin isim fihristi de olduundan, istifade iin
kolaylk olacaktr.

Ek. N. 3
Tarihin ayr ubelerinin ve tarihle ilgili ilimlerden bazlarnn
metodolojisine dair eserler

Tarihle bir ilim olarak megul olanlarn, bu ilmin usulnden baka, bir de onun
baz ubelerinin ve tarihle ilgisi olan baz baka il i m l eri n metodolojisi hakknda
da bilgi sahibi olmalar icabetmektedir. Bunlardan iktisad tarihi ile itimaiyat ve
lisaniyat ilimlerinin metodlar (bk. yukarda, s. 23) bata gelmektedir.
ktisat tarihi, iktisat sistemleri ve itimaiyat ile de bal olduundan, bunlarn
alma metotlar da birbirine baldr. Biz btn cihan tarihini bir iktisad tarihi
olarak renebildiimiz gibi, tarihin herhangi bir devrini ve safhalarn renirken
dahi siyas ve hars meselelerle beraber, o devrin ve safhalarnn iktisad hayatn da
bizzarura reniyoruz. Mesela, biz siyaset ve kltr hayat bakmndan Trkiye ve
rann 16. asrdan sonraki tedric gerilemesini ve Rusyada bu devirden sonra vukua
gelen inklplar rendiimiz gibi, smail Galib Beyin Meskukat-i Osmaniye
kitabnn sonundaki cetvelden ve dier tarih kaynaklarmzdan <Osmanl akesi
kymetinin Orhan Gaziden Drdnc Mehmet zamanna; 14. asrda takriben 75 kuru
kymetinde bir gm para olan lhanl dinar inin, son Kaarlar devrinde ayn kymeti haiz olan gm ran kran> inin zerinde onbin dnar> eklinde yazlan
yazdan, <Genc-i ayign dan ve ran tarih kaynaklarndan ve seyahatnamelerden
alt asr zar/nda kymete tedricen 10.000 defa aa inmi olduunu; keza Ruslarn
kopeyka (yani <kepek dinar>) ismindeki gm paralarnn dahi 16. asrdanberi
tedricen bir bakr mangr seviyesine inmi olduunu renebiliyoruz. Bundan
Irandaki tedrici dinar enflasyonunun katastrofal mahiyette olduu, Osmanl akesinin
kymetini kaybetmesinin o nisbette olmamakla beraber, yine mtemadi bir surette
devam ettii grlr. Bu paralarn kymetsizlenmelerini tes-bit iin, her devir iin bu
paralar o zamann beynelmilel para kurlar ile karlatrmak gerektii gibi, her
devrin dinar, ake ve kopeykala-rnn kimyev tahlilini elde etmek icabetmektedir. Bu
paralarn muhtelif

 29i
devirlerdeki kurlar hakknda yerli ve yabanc kaynaklarn verdii malmat
kymetlendirmek bir metoda tabi olduu gibi, 16 19. asrlarda nasya ve
Douavrupadaki siyas ve iktisad inkiaflarn bilanosunu yaparken zikri geen
devletin umm iktisad vaziyeti, ticaret, sanayi ve ziraati hakknda kaynaklarda
verilen malmatla birlikte bu enflasyon keyfiyetine dair belirtilerden istifade etmek de
yine ayr me-todlata tabi bulunmakladr. 15. asrdan balayp, nasya islm kaynaklarnda, bilhassa Bedreddin El-Cayni'de ayr seneler iin ascr, yani para kuru
kaytlar, bunlarn baz ecnebi paralarla mukayesesi bulunduu gibi, Hamdullah
Qazvini, cAla' Tabriz, cAl'-u 'd-din Fa-lak-u '1-ma'li, cImad Sarvi, cAli bn
Muhammad aI-Qumi gibilerin lhanl ve Temrller devr maliyesine (bk. yukarda, s.
202 N. 153-7), keza Safevler devri maliyesine (bk. s. 215, N. 261) ait eserleri gibi
kymetli kaynaklar kalmtr. Bir oklar erqm stenografisi demek olan siyq
halt ile yazlm olan bu vesaiki okuyup, mutad rakamlara evirmek, mal stlahlar,
para ve kymet nevilerini, vergi ve varidat, keza masarif tiplerini tayin eylemek, sonra
bu malmat o zamanlarda dier medeni lkelerde, mesel Avrupa memleketlerinde
kymetler, devlet bteleri, varidat ve masraflarna, beynelmilel ticarete ait kuyudat
ile karlatrarak, bu eserlerin cihan tarihi mikyasnda kymetlerini tesbit etmek yine
metoda tbi bir itir. Bunlar ilm edebiyatta daha ancak pek az bir miktarda istifade
edilerek kymetiendi-rilebilmitir. (bk. Z. V. Togan, Moollar devrinde Anadolunun
iktisad vaziyeti, istanbul, 1931; yine benim slm Ansiklopedisi, II. c. 108 109 de
Azerbaycan maddesindeki ve Umum Trk Tarihine Giri, I. s 294-296 da verdiim
malmat ve W. H i n z ' i n Der slm, XXIX ve Die Welt des Orients, III de nerettii
yazlar). Bizim 13 15. asr tarihimize, yani umum Trk tarihine dair
tetkikatmzda mesel bu asrlarda Cinde i ticaretin, pamuk ve demir istihsali inkiaf
ile bunlarn in-Hind deniz yollar ticaretinde istifade edilmelerine dair in
kaynaklarnda mevcut malmat da ele almamz icabetmektedir (bk. Giri, s. 429). 9
10. asr arap kaynaklarnda da Abbas Halifeliinin iktisad vaziyetine ait mhim
baz kaytlar mnderi bulunmaktadr, bunlarda zamanmzda bu halifeliin iktisad
hayatini aydnlatmak yolunda istifade edilmee balamtr (Bk. Abd-u 'laziz a l D r , Al-hayt-u ' l-qtiadiga fi 'l-qarn-i '1-Sli-i min al-hicra, Msr, 1947).
Ayni eski Arap tarih ve coraf kaynaklarnda muahhar Iran menba-larnda, keza in
annallarnda Asyann muhtelif ksmlarnda muhtelif devirlerde nfus kesafeti, bunun
artmas ve eksilmesi meselelerini aydnlatacak kaytlar bulunmaktadr (bk. Z. V.
Togan, Uber die Be-

- 293vlkerungsdichte Zentralasiens im Mittelalter, d. Festschrift fiir Alf. Dopsch, 1938,

42433). Trk ve sl m alemi tarihinde feodal tekilat ve vergiler, bunlarn baka
memleketlerdeki feodal t e k i l a t ve vergilerle mukayesesi ilerinde yaryacak
kaytlar gibi, ky hayat, halk tabakalar, snflar aras mcadele meselelerini
aydnlatacak malmat ta bu slm tarih eserlerinde, vakf ve sicil vesikalarnda ve
f k h kitaplarnda bulunmaktadr (bk. yukarda, S. 47, 48). Btn bu gibi kaynaklardan slm ve Trk lkelerinin iktisad ve itima tarihlerini taz-makta istifade
etmek ayr usullere tabidir.
Avrupallar tarafndan bu yolda yazlan baz eserleri yukarda (s. 23, G a t a n
P i r o u , G. K e s s l e r , s. 68, S e i g n o b o s ' u n eserleri) zikretmitim. ktisadiyat
ve itimaiyat meseleleri iin Kari M e lige r, Untersuchunen ber die Methode der
Sozialzuissenschaften und der politischen Okonomie insbesondere, 1883; 1. N. K en
ey s, The Scope and method of political econorn;/, London, 1904; ayrca iktisad tarihi
iin Max W e b e r ' i n mnakaa tarznda kaleme ald aheseri: Rosc-her und
Knies und die logische Probleme der historischen Nationalko-nomie (Schmoller's
Jahrbcher fr Nationalkonomie, 1903-1904) ve G. B e l o v v ' u n Probleme der
Wirtschaftsgeschichte, 1920, keza Alf ons D o p s c h 'in Zur Methodologie der
Wirtschaftsgeschichte (d. Verfassungs-und Wirtschaftsgeschichte Mittelalters, Wien,
1928, s. 543564) gsterilebilir. Bir ilim olan iktisad tarihinin metodlarn
nazariyattan ok tatbikat sahasnda renmek iin u i k i byk i kt i s a d tarihisinin
Avrupa iktisad tarihine ait balca eserlerini yazarken kullandklar usul tetkik
etmenin ok faydal olacan zannediyorum: W e r n e r Sora-bart, Der moderne
Kapitalismus Leipzig, 1902; A. D o p s c h , Grnd-zge der europaischen
Kltrentzvicklund aus der Z.it von Caesar bis auf Kari des Grossen (2 cild), 192324. Avrupa iktisad tarihini renmenin usuln reten bu eserler ark ve slm
kaynaklar esasnda ark, slm ve Trk lkelerinin iktisad tarihini renmek iin
asla kfi gelmez, bu mevzuu muhakkak kendine has hususiyetleri tebarz ettirilerek
ayrca yazlmak icabeder.
Metodu ayrca tarihcilerce de renilmesi icabeden bir ilim olarak Lisaniyat da
zikretmitik. Bizde tarih meseleleri bu yolla izah etmek, bazan hastalkl bir ekilde
tatbik edildii iin, bunun zerinde durmak bilhassa zarurdir. Tarihi, lisaniyatn
yardmna mracaat etmek mecburiyetindedir. Fakat lisaniyatn usullerini bilmiyen
birisi bu ii tarihe kartrrsa muhakkak yanl yollara sapar. Yukarda (S 7) Trk ve
Fin kavimleri arasnda kltr mnasebeti meselesini tayin yo-

- 294lunda Finlandiyal limlerin ve Macarlarn baz eserlerini zikretmitim. Bu limler bu

eserlerinde muayyen sistemlere ve metodlara tevessl etmilerdir. Mesel birok
kavimlerin dillerinde mterek kelimeler bulunmasna bakarak, bundan bunlarn
rkan kardeliini istihra etmek yanl olur. Lehistanl Celleddin Paa Leh ve Trk
dillerinde bulunan mterek kelimelere dayanarak, bu i ki milletin akrabaln isbat
etmek istemitir, halbuki kendisi Osmanlcadaki kelimelerin ou arapa yahut farsa
olduunun farkna varmamtr. Bunun gibi, mderris Yusuf Ziya Bey, eski Trk ve
Yunan meden mnasebetleri hakknda trke ve almanca olarak yaynlad
Yunandan evvelki Trk medeniyeti) 1927 (almancas: Arier und Turanier 1942)
eserinde ve smail Hami Danimend Trk ve Hind Avrupallarn mene birlii
nam iki cildlik eserinde (1945 6) srf kelime mabehetlerine bakarak byk
iddialara girimilerdir. Umumiyetle Trkiye'de Trk Tarih Kurumu'un neri olan
Trk Tarihinin Ana Hatlar adl eser de, bu lisan mabehetlere bakarak, bir ok
kavimlerin mene itibariyle Trklere akrabal ve medeniyetlerin Trklerden
alnd1 iddia olundu. Bunlar lisaniyat metoduna aykr harekelerdi.
Yusuf Ziya Beyin iddialar ilim leminde istihza ile karland ') Halbuki ayn
Trk Tarih Kurumu'nun neriyatnda (Belleten V, 9495, IX, 4808), iki tarih
talebesi Suvar ve igil kabile isimlerinin ok eski ve ok yaylm olduuna dair bir
Trk tarihisinin faraziye yolunda dermeyan ettii mtalealar, hocalar olan bir gen
Macar mster i k i n i n fikirlerine uymadn grerek, bilmedikleri almanca ile
yazlm olmasna ramen, deersiz gstermek istediler. Bu da Avrupallardan
herhangi birinin, hatta mptedi birinin dediklerine uymyan vatanda itihadlarn
Con Ahmetcilik saymann krpe niversite talebeleri arasnda dahi yer tutmakta
olduunu gsteren menfi ve ayan esef bir misldir. Yani tarih mesaide filolojinin
yardmna mracaatta metoda snmann zarureti anlalamamakta, bunlarn
ehemmiyeti ya sadece inkr edilmekte ve yahut bu usuller ancak Avrupallarca
anlalabilecek birey telkki edilmektedir.
!) Bk. Dr. Fr. B l e i b e r d . Wiener Zeitschrift fr Kandtdes Morgenlandet 1934, s. 159: Um so
harter die Enttaeuschung. Denn man mugg sbon nach kurram Blattem er-kennen, dass hier vveder von
Quellen noch von irgendeiner Methode gegprochen vverden darf. Zur Erhartung aeiner These, Arier und
Turanier rassisch gleich geien, bedient sich der Verfasser vvarhaft abenteuerlicher Mittel. Die im Okident
gelaufige Vorstellung von mangelnden methodischer Unterbau orientalischer Forschung in Geschichte und
Sp-rachvvissenschaft hat durch Ziyas monstrses Werk bedauerlichervveise eine neuerliche Bestatigung
gefunden. Bk. yine R i c h a r d H a r t m a n n , d. Deutsche Literaturzeltung 1935.

- 295 Umumiyetle tarihte filolojinin yardmna mracaat, usul vehile yaplrsa

dvann kuvvetlenmesine, usulsz yaplrsa hu ilm davalarn sakatlna saik
olmaktadr. Filoloji sahas trl temayller icab idi-yat kartrmaya ok msaiddir.
Mesel Dou Avrupa Skit ve Sarmat-lar ile ve Ortaasya Hindo-Skitlerinden kalan
isimler, yahut onlara ait olaca zannolunan kelimeler hakknda ilim mensupleri
iinde dahi pek ok bir dierine zd eyler yazlmtr, ki ekserisi kabl fikirlere dayanr. Mesel Rus Slavlar arasnda Sarmatlarn mevcut olmas hususunda Rus Ulm
Akademisi neriyatnda rus akademisyeni A. Sobol e vsk y Rus zadegfn ailesi ismi
olan iremet kelimesini esas ittihaz etmitir. (svestiya Otdel. Russk. Yazka Akad.
Nauk, XXVI, 1921. s. 11); halbuki bu kelime, Altn-Orda Tatarlarndan ruslam bir
ailenin tatarca ismi olup farsa ir ile arapa ahmet kelimelerinden mrekkeptir. Skit
ve Slav mnasebetleriyle megul olan Max Vasmer'in Prusya Ulm Akademisi
neriyatnda yaynlad tetkikat da, bu gibi uydurmalarla doludur '). Bizini Trk
tarihine gelince, bunda filolojinin yardmna bilhassa Macar limleri mracaat
etmilerdir. Fakat bu tetkikat ta ekseriya bugn yayan trkeye, yahut o r t a asr
trkesine ancak ksmen LR trkesine dayandrlmaktadr. Halbuki kableltarih
devirlerden kalan pek ok Trk kabile isimlerinin bazlar Ural-Altay dillerinin bir
arada yaadklar devirlere ai t kelimeler olaca anlalyor. Kora diline dair G.
Ramstedt2), Hindistanda Munda ve Dravid dillerine dair T. Burrow 3), Pamirde
Buruask diline dair L. R. Lorimer *) tarafndan toplanan malzeme, Trklerin komu
kavimlerden bazlar ile, dil hususundaki temaslarnn dier Ural-Altay kavimleri ile
mterek bir maziye irca edilmesi icabettiini gstermektedir, itikak dvalar yalnz
bizde deil, dier bir ok milletlerde dahi tarih hakikatleri feragatle renmee engel
oluyor. Mesel Ruslar rus ismini Skandinaviya Cer-menlerinin bir ksmna verilen
isim olduunu, tarih delillerin sarahatine ramen, kabul etmek istemezler. Macar
limlerinden ou da maan kelimesini mill Ugor dilinden karmak (maynsi
aslndan getirmek) hususunda dier Macar limleri ile arpp dururlar. Bylelikle
filoloji her trl prejjelerin esiri olmaktan kurulamamaktadr.
Umumiyetle kavimlerin
meneini tesbit
yolunda Hsan
faydalanmak ok ihtiyat istiyen bir keyfiyettir. Biz mesel 13-14 asr1)
2)

B. Z. V. T o g-a n Ibn Fadlan, mukaddime, s. XXIX-XXX.

G. R a m 11 e d t, Studies in Korean Ethymology Helsinki, 1949
3
) T. B u r r o w , The Dravidian Studies, d. Bulletin of the school of oriental
Studies, XI, London, 1944, -328-356.
*) L R. L o r i m e r , The Burushaski Language, Oslo, 1936.

delillerden

- 296 larda, muhtelif Trk ve Mool kavimleri hakknda mufassal malmat veen
ftr;d*ddin tarihinde ve ark Mool kaynaklarnda zikredilen isimlere bakarak bu
kavimlerin hangilerinin Trk yahut Mool olduunu iddia edebiliriz. Fakat Trk dili
mogolcaya nisbeten ok yaylm ve ayn zamanda edeb dil olduundan, ana dili
mogolca olan kavimler de, son zamanlardaki Ortaasya Tacikleri gibi, trke isimler
almlardr, Buna mukabil Cengiz nesli byk kudret kesbettikten sonra, halis Trk
olan kabileler de, bazan moolca yahut mool edatl isimler almlardr. Bir ok
kavimler, din ve medeniyet tesiriyle, batan baa yabanc bir dilden gelen
isimler alyorlar. Mesel 1918 de yaplm olan bir nfus tahririnde,
Bakurdistan'da bir Tatar kynde tesbit olunan yzlerce ahs ismi arasnda,
ancak iki tanesinin trke, kalannn kamilen farsa yahut arapa olduu
grlmtr. Bunun gibi 8-10 asr ark Trkistan Trk ve Moollarnda bir ok
isimlerin Hindistan meneli olduunu, yani budda dini tesiriyle, isimlerin aldklar
vesikalardan aka grlmektedir. Bunun gibi Mild hududunda Orta-asya'da yaayan
Skit ve Hindo-Skit kavimlerinin ahs isimleri arasnda trke ile izah edilen lakab ve
isimler mevcud olduu halde, bunlardaki isimlerin ou Iran ve Hind dillerinden
gelmekte, Karadeniz Skitlerinin isimlerinde de ran unsuru grlmektedir. Geri
baka dillerden alnan isimleri, her milletin kendi ivesine uydurarak telaffuz
etmesi sebebi ile husule gelen deimeler zerindeki incelemeler, o nevi
isimlerin ekli aslsini tesbit yolunda alanlara ok vakit bir ip ucu veriyor (Mesel
eski Franklardaki ahs isimleri hususunda bu cihet dikkatle incelenmitir). Fakat
ahs isimleri, kavimlerin meneini tayin hususunda, her vakit itimada az ayan bir
delil olarak kalmaktadr.
Tarih meselelerinde filolojinin yardmna mracaat eden tarihi iin filoloji
metodlarna vukuf elzemdir. Fakat filoloji metodunun bilhassa ark lkeleri
tarihilerini tatmin edebilecek bir eser tavsiye etmek gtr. Umum filoloji iin
A u g u s t B o e c k h ' in 1877 ve 1888 aralarnda intiar eden Encyklopaedie und
Methodologie der philologischen Wis-senschaft; Grundriss der indo-arischen
Philologie, herg. von Bhler ve Grundriss der indogermanischen Sprachvissenschaft
herg. von B r u g-mann 1916 gibi kamuslarn ilk cildlerinin mukaddemeleri, bilhassa
bu son eserin ilk cildinde H e r m a n n P a u l tarafndan filoloji metoduna dair
yazlan mufassal eserler tavsiye edilebilir. Bu meselelere ait dier rehber kitaplara ve
isimlerini zikrettiim bu eserlere dayanarak, kendi dillerimize tatbikat filoloji metod
bilgisine dair trke bir eser vcude getirmek Iisaniyatlarmza den bir vazifedir.

- 297 Bunun gibi etnografya nn da ayr usul vardr. Bundan da usul bilinmeden
istifade edilemez. Mesel tarihimizde, biz Masaget'lerde olduu gibi, eski
Krgzlarda ve dier baz Trk kavimlerinde ihtiyar adamlar, muayyen bir ya
haddine geldikleri vakit merasimle ve muayyen yemekler vererek ldrmek deti
varm; kuzey Cinde Mild-dan nce yayan baz gebe kavimlerde de bunu
gryoruz. Bu gibi detler Masagetler ve Trklerle bu kavimler arasnda mevcut
mnasebeti, belki karabeti gsterebilir. Eski Skit kavimleriyle muahhar Trk ve
Mool kavimleri arasndaki mnasebeti retmek hususunda mukayeseli etnografya
ok ie yaramaktadr. Bunun gibi Meksika ve Orta Amerika medeniyetini yaatan
kavimlerde grlen 12 senelik takvim ile bizdeki 12 senelik takvim arasnda senenin,
ubat yahut Mart aynda balamas kadar yakn kltr mnasebeti grlmektedir.
Buna benzer yaknlklar kuzey Amerika'nn kadim sekenesi ile Uzakdou, kuzey ve
Ortaasya kavimleri arasndaki kltr yahut etnik mnasebetleri tes-bit hususunda ie
yaramaktadr. Bilhassa Ural-Altay ve Trk kavimle-nin kendi aralarnda hangi kavim
ve kabilenin mene itibariyle hangi gurup ve zmreye yakn olduklarn tayin ve
bunlar arasnda kltr vahdeti meseleleri tetkik bakmndan etnografya esastr. Fakat
btn bu nevi etnik malzemede insanlarn itima ve iktisad havatlarnn muayyen
seviyesinin mterek mahsul olanlar ok grlr; bunlar asl kavm, etnik
hususiyetlerinden ayrabilecek ancak etnografya'nn usulne vukufla mmkn
olmaktadr. Etnografya ve etnolojide muhtelif cereyanlar vardr. Bunu Prof. W.
E b e r h a r d "Bugnk Avrupada etnolojinin esas cereyanlar" adl yazsnda
(Ankara Dil ve Tarih Fakltesi dergisi VI, 1948 s. 1 - 15) izah etmitir. Muhtelif
cereyanlar izah eden metod kitab sfatiyle De Rosny, Trate d'ethnographie Paris
1950; Konrad Prenss'n Lehrbuch der Volkerkunde, Stuttgrat 1937 ve P. Rad in'in
The Methode and Theory of Ethnology, London 1927, eserleri tavsiye edilebilir.
Etnografya'da tarih etnoloji (historische Vlgerkunde) ve medeniyet evrelem
(Kulturkreise) mektebini temsil edenlerin metodolojisi ise F. G r a e b n e r ' n
Methode der Ethnologie, Heidelberg, 1911 ve G u s t a v von B u l c k ' n Beitrge
zur Methode der Volkerkunde, Wien, 1931 dir. Etnoloji ve iktisad tarihi ile ilgili olan
hukuk tarihinin de ayr metodu vardr. Buna dair eserler de W. Bauer s. 142 - 145
de gsterilmitir. Bu hususta trke ok faydal eser Orhan Mnir al, hukuk
Metolojisi dersleri, stanbul, 1949. Bu nevi eserler arasnda en iyisi K. Gravies'in
Enzyklopdie und Methodo-logie der Rechtszvis sen s chaj'ten'dir. (4.nc tab 1912
de kmtr).
Tarihte yardmc ilimlerden corafya ve tarih corafya'nn

 298
metodu da ayrca renilmek ister. Tarih iin corafyadan istifadenin yollarn
renmek iin E. Oberhumme r'in Die Stellung der Geog-raphie "a den historischen
Wissenschaften Wien 1904 faydaldr. Corafya metodu iin H e t t n e r ,
Geographie, ihr Wesen, ihre Geschichte und ihre Methode gsterilmelidir. Tarih
corafya metodlar hakknda kaynaklar iin bk. W. Bauer s. 164-170 Tarihte
yardmc olan Anthro-ponimie, Toponymie metoduna ait eserler de ayn yerde
gsterilmitir. Sanat tarihi'nin metodu iin R. H e i d i c k e, Methodenlehre der
Kuns-tgeschichte 1924 ile K. T i e t z e , Die Methode der Kunstgeschichde 1913.
zikredelim.
Burada, tarihe yardmc olan ilimlerin metod bilgisi hakkndaki eserleri
gstermemiz, tarihiler tarih metod bilgisinden baka bu ilimlerin de metodlarna
vkf olmaldrlar demek deildir. Fakat, tarih dolaysiyle, bu ilimler sahasnda
almak mecburiyetinde kalnd vakit, bilinmesi icap eden metodun nereden
renilebileceini gstermek iin, bu eserleri saydm. Fakat tarih ile uraanlar iin
iktisad tarihi ve itimaiyat ile tarih corafya metodlarn bilmek zarur, lisaniyat
metodunu bilmek faydaldr; corafya, sanat tarihi, arkeoloji metodlar ise, ancak
l z u m u o l d u u n d a mracaat edilecek mevzulardr.
islm ve Trk kltr tarihinde slmlarda tabi ve riyaz ilimlerin tp, fizik ve
kimya ve tekniin tarihine dair tetkikat'ta ok mhim yer tutmaa balamtr. Bu
hususta bilhassa Erlangen niversitesi profesr E i h a r d W i e d e m a n n (l.
1928) m 1880-1925 aralarnda km says 70 i geen irili ufakl eserleri, tabi ve
riyaz ilimler tarihisi J u l i u s Rusk a'nn mesaisi artk bir mektep am bulunuyor.
Franszlardan M. L. S e d i l l o t , talyan N a l l i n o , ingiliz R. Ram s ey W r i g h t ,
Almanlardan H e n r i c h Su t e r , Ch. Schoy, Max Kra-us e, P. L u c k e y , Kari
G a r b e r s , Msrda yayan alman Yahudi'lerinden M. M e y e r h o f ve P a u l
K r a u s gibilerin tetkikat sayesinde bu mesai dal budaklanmtr. Teknik
sahasndaki tetkiklerde harp teknii, yol inaat, demircilik, deirmencilik, saat, ocuk
oyuncaklar, spor takmlar, ziraat aletleri, ller, tp lt ve edevat, kimya laboratuvar edevat v.s. bunlarn muhtelif ark ve islm kavimlerindeki farklar tebarz
ettirilmek zere mukayesesi tetkik mevzuu olmaktadr. Bu sahada almak istiyen
arkllar iin metod bilgisine byk bir ihtiya vardr. Fakat Garpta bu nevi tetkikatn
usullerini retecek toplu bir eser yoktur. Yalnz bu mevzular zerinde yaplan
neriyat tetkikle metodu renebilir. Bir de K a r i
G a r b e r s 'in
slm
meden

 2yy evrelerinde tabi ve riyazi ilimlerin tarihini renmenin aktel meseleleri

unvaniyle 1943 te nerettii eserini (Das aktelle Interesse am Studium der
Geschichte der Mathematik und der Naturvissenchaften im islamischen
Kultarkreis, d. Zeitschrift fr gesammte Naturvissenchaften, Berlin, 1943, H. 12,
den ayr basm) bir methal sf atiyle tavsiye edebilirim.

EK N. 4
Tasnif ve te'lif plnlar
Yukarda ( 89) vesika ve malzemelerin terkip ve telifini yapmak iin,
evvel onlar, istifadelerini kabil klan bir sraya koyup tasnif eylemek icab
ettiini kaydetmi ve materyallerin zaman ve mekna gre tasnifinden baka,
hadise ve fiillerin nevileri demek olan <mantk farklara gre' tasnif etmek
det olduunu anlatmtk. Materyallerin tasnifinde zaman [(kronoloji), mekn
(coraf saha), millet ve camia esaslarna gre tasnif etmek ok eskiden
anlalm en kolay bir yoldur. Tite Live, Tacitus v.s. Romal mverrihler gibi,
fslm mverrihleri de eserlerini bu esaslara gre yazmlar, harpler ve
ihtilllerle birlikte yangnlar, fezeyanlar, zelzele, veba ve doum ucubeleri
gibi eyleri bu ereve iinde kaydedivermilerdir. Yeni ve mkil olan tasnif
usul ise, hadiseleri b esastan baka bir de mahiyetlerine gre tasnif etmek
ve sralamaktr. Tarihi herhalde megul olduu, yahut bir eser hazrlad
sahay kat' olarak tahdit etmeli, sonra materyelleri mahiyetlerine gre,
guruplara ve onlar da ubelere, muayyen prensiplere isnat ederek ayrp,
sralamaldr.
Seignobos muasr bir Avrupa devletinin siyas ve meden tarihi ile
uraanlara materyalleri tasnif ederken bunlar 1) madd ve fizik hususlar, 2)
fikir hayat, 3) husus ve itima hayat, 4) iktisad hayat, 5) itima
messeseler ve hukuk, 6) halk ve devlet messeseleri diye balca alt byk
gurupa ayrmay tavsiye ediyor.
Sonra da bu alt guruba giren maddeleri u ekilde ralyor,
I. Madd ve Fizik hususlar: insan tipleri, doum, ve lm nfus, erkek yahut
kadn cinsinin okluu. Hastalklar, iklim, toprak, nebatat, hububat ve hayvanlar.
II. Fikir hayat: dil, yaz, nefs sanatlar, musiki, dans, edebiyat, ilimler ve nevileri,
ahlak, din, dinler arsalndaki mnasebetler, mezhepler.
III. Madd ve husus itima hayat: yemek, imek, elbise, kyafet, mesken, ev, mo
bilya, adrlar, merasim, doum-vefat-evlenme ve dn merasimi, bayramlar, terifat,
elenceler, msamereler ve tiyatrolar, oyunlar, seyahatler.

-301 ~
IV. ktisad hayat: ziraat, hayvan besleme, maden iletme, mnakalat, yollar, ose
ler; kprler, ehirler, kasabalar, imar ve inaat, binalar, teknik hayat, bunda i bl
m, fabrikalar, ticaret, i ve d ticaret, bankalar, para sistemi, istihsal ve istih l k te
kilt.
V. tima meseleler ve hukuk. Aile hayat, kad'nn hukuku, miras usul, terbiye
ve talim, itima snflar, esnaf ve amele tekilt.
VI. Halk ve devlet messeseleri: siyas nizamlar, hkmdar, memurlar, hkmet
ugul, hkmet meseleleri. dare tekilt. Harbiye-adliye-dahitiye-maliye ve saire teki
lt, polis, jandarma tekilt, intihabat, meclisler, vilyet idareleri, asker ve harb m
esseseler. Ordu, harp sanat spor ve ona ait messesat, din meseseler, shhat messeleri, hamamlar ve kaplcalar'

te, mesel, Fransa tarihi ile megul olan birisi, okuduu eserlerden ve
vesikalardan karaca notlarn, bu ve buna benzer bir plna gre tasnif
eder. Tasnif iin fi usul, yahut defterler tutmak usul vardr. Her okunan
eser ve vesikadan karlacak not, ite bu filere yahut ayr bahislere tahsis
edilen defterlere taksim edilir. Ben ahsen Trk tarihi, islm milletleri tarihi,
umum tarih, tarih corafya, edebiyat ve sanat tarihi, arkeoloji, iktisadiyat ve
itimaiyat, etnografya ve antropoloji gibi muhtelif ilim sahalariyle
ilgilendiimden bu mevzularn muhtelif meselelerine tahsih edilen yzlerce
defter tutarm. Hayat artlar msaid ve hususi evlere malik olan bir ok
bildiklerim ise fi usuln ihtiyar etmilerdir.
Tasnif olunmu olan materyalleri bir araya getirerek eser telif eylemek
daha g bir itir. Tarih bir eser yazarken, telif pln, eserin ba tarafna en
eski, son tarafna en yeni hdiseleri almak gibi kaba zaman tasla deil,
bunlar bir fikir ve ideye gre harman etmek suretiyle yaplacaktr. Tarihin.
19 21, 91 de zikrettiimiz eitli ekillerine gre, telif plnlar da trl
trl olur. Biz burada ancak bir millet ve memleketin, yahut bir camiann
husus tarihi ile ayr tarih bahislerine ait olmak zere yazlacak monografileri
ele alacaz Seignobos'un Fransa kltr tarihine ait materyali tasnif
hususunda teklif ettii taslak, kltr tarihine yahut siyasi ve kltrel tarih
kark bir tarihe tahsis edilen eserlerin telifinde de gznnde bulundurulacaktr. Elbette bir eser orada zikredilen 6 sahann hepsine, yahut onlarn
birine, yahut gruplarn ubelerinin birine, yahut bir kana tahsis edilecektir.
Fakat bu taslak her millete ve lkeye olduu gibi tatbik edilemez, o Avrupa
iindir. Fakat ayr millet ve memleketin husus eraitine gre ele alnmak
artiyle telif iin de esas tutulabilir. Yazlacak eser, ya siyasi, yahut meden,
yahut bunlarn kar eklinde olur; millet ve memleketin, yahut bir din
camiann tarihi, bunlara g-

 302-

re, devirlere taksim olunur, ve Seignobos'un kltr tarihi tasnif plnnda

zikredilen teki mevad ve benzerleri her devir iin varid tasavvur edilerek,
bir vatan ve devlet tarihinin btn devirleri, madd ve manev hayatn her
sahas iin malmat elde etmee alr.
Telif plnlar iin yazlacak eserin mensup olduu tipte neredilen
eserlerin plnlarn ele almak faydal olacandan burada bu mevzu zerinde
duracaz. Biz burada bir millet yahut vatan, vatan yahut camia tarihlerinden
bir yahut iki cild olarak kaleme alnan elki-tap>larnn siyas ve meden
hayat bahis mevzuu olanlarn ele alacaz. Siyas ve meden hayat
kark olarak yazlan vatan tarihleri'nden rnek olacak eserler imdi
btn meden milletlerde vardr. Bunlardan misal olarak ngiltere tarihi iin
Cambridge niversitesi profesr Georgf Maan la y Travelyan'n bir cidlik
History of England (ikinci basm 1937 de kmtr) ve Budapete
niversitesi Macar tarihi profesr F. E c k h a r t tarafndan yazlan ve
trkesi 1949 da Trk Tarih Kurumu tarafndan neredilen Macaristan
Tarihi gsterilebilir. Her iki eser, tipik eserler olmak itibariyle, tetkik olunacak olursa Trkiye tarihi iin byle tertibi muayyen bir fikir sistemine
dayandrlmakla telif pln numune ittihaz edilebilecek bir eserin daha
meydan da olmad grlecektir. D el a J o n q u i e r e ' i n iki cild-lik
Osmanl tarihi (1914 de ikinci basm kmtr) telif pln zerinde ok
dnlmeden ftuhat, ykseli, inhill, slhat ve siyaseti hazra diye be
devre ayrlan bir siyas tarhtir. Umum Trk tarihine dir B a r t h o 1 d'un
Ortaasya Trk tarihine dair dersleri ile benim Umum Trk Tarihine Giri
kitabmn telif plnlarn ele alalm.
Bathold'un 1927 de trke neredildikten sonra almanca (1935) ve
franszca (1945) olarak ta yaynlanan eseri konferans adedine gre 12 bab'a
ayrlmtr.
1) Trk tarihi renmenin artlar. Gktrk Hakanl ve Orhun abideleri Trklerin iptida
din ve medeniyetleri.

2)

Trk tarihinde meneleri aydnlanm slaleler. Dou Tiyanan'da ilk meden Trkler.

3) Trklerin Sasan Iranla ve inlilerle temaslar iranl Sogd ticaret kolonileri Meden
Uygurlar ve manha mezhebi. Milletlerin* seciyesine dinin tesiri.
4) Trkler arasnda islmiyetin intiar. Horezmin Hazarlar ve Ruslarla mnasebeti, Hazar
medeniyeti. Ortaasya'da Karahanllar sllesi Ouzlarn islmiyet! kabul etmesi.
5) slmiyetin kabul neticsinde Trkler arasnda medeniyetin intiar, Mahmut Kagar'nin
eseri.

 303 6) Ouzlarn islm memleketlerini istil eylemeleri. Azerbaycan ve Anadolu Trkleri. Gney
Rusya'da Peenek ve kpaklar. Eski gayri mslm Trklerin itima ve hars hususiyetleri
7) Uzakdou kavimleri ve anlarn ( inliler in ve Karahtaylarn) Ortaasya msl-man
Trkleri zerinde tesiri. lk islm trke edeb eserler.
8) Trk medeniyeti tarihinde Morezmin ehemmiyeti. Horezm'de Trk edebiyat.
9) Cengiz Han ve onun Trkistan'daki ftuhat. Mool ftuhatnn cihan tarihindeki
ehemmiyeti. Altn-Orda10) O.-taasya'da Mool slaleleri. ark Trkistan ehirlerinin mukadderat. Cengiz
evld zamannda trk ve fars dillerin in ehemmiyeti. Moollarn Frenklerle mnasebetleri.
11)

Ortaasya'da Tcmr devrini hazrlayan din mcadeleler ve Temr'n kurduu devlet-

12) Temr ve oullar! dsvrinde Ortaasyada iktisad ve meden hayat. zbek hanlar, 18.
inci asr ihtilalleri. 19. uncu asr hanlklar, Trk kavimlerin bugnk hali.
Demek Barthold bu eserini yazarken Ortaasya Trklerinin siyas tarihini
sralamakta, bunlarn komu meden kavimlerle temaslarn -zerlerinde muhtelif
dinlein ve medeniyetlerin tesirini, bu yolla bir Trk medeniyetinin meydana gelmesi
hususunu tebarz ettirmeyi, telif plnna esas edinmitir. Barthold Ortaasya ile iktifa
etmeyip Douaavru-pa ve nasya Trklerinin tarihini de bahis mevzuu ettiinden
kitab Ortaasya Trkleri tarihi deil de, Umum Trk, bilhassa Ortaasya Tkleri
tarihi yani eser bir vatan ve onun sekenesinin tarihi deil, bir milletin tarihi
olmutur. Halbuki ayn Barthold'un bir sene sonra 1928 de nerettii Trkistan
meden hayat tarihi adl eseri bir vatan ve onun Trk ve ranl olan sekenesinin
meden tarihidir.
Ve pln da udur :
1 l a l a m d a n n c e k i T r k i s t a n Sasaolerin ve inlilerin tesirleri Sogdl-larin
Ortaasya meden hayatndaki rol. 2 slm d e v r i n d e T r k i s t a n dillerin deimesi.
ehir hayatinin deimii Buda, hristiyan maniha dinlerinin yaylmas, onlarn messeseleri, islm
devrinde medrese hanekah, tasavuf ve afilikle haneflik arasndaki nevbetleme. 3
T r k i s t a n v e T r k l e r . Iran ve Trk unsurlar arasndaki mnasebet. Karahanllar ve
Karahtaylarn temsil ettikleri kltrler. Bu devrin maliyesinde gm buhran. Trk beyleri ve trk
dili, 4 Mool d e v r i . Bu devirde ehir hayat, Trklerin geni mikyasta ehir ve ky hayatna
gemeleri. Trkitanda Devlet idare makinas 5 z b e k h a n l a r i , Buhara, Hokand ve Hiyva
hanlklar. 6. Rus devr i n d e y e r l e i k ve g e b e h a y a t Ahalinin bu iki zmresi
arasnda mektep ve medreselerin rol. 7 Rus m u h a c e r e t h a r e k e t i . Pamukuluk,
Trkistanda Uzakdou kltr tesirinin son zamanlara kadar gelen izleri 8 Rus devrinde ehir
hayat. Rus ehir hayat artlarnn yerli Trkler zerisde tesiri. 9 M e m l e k e t i d a r e s i n in
a v r u p a l l a m a s Toprak meselesi, isyanlar. Bunlara kar alnan mukabil tedbirler,

 304

Ben ise Umum Trk tarihine Giri iin, Trkleri 11. asra kadar
Ortaasya'y' sonra Orta- ve nasya'y vatan edinen bir millet olmas
bakmndan ele alarak, siyas hayatlar ile birlikte medeni ve iktisad
hayatlarn bahis mevzuu etmek zere bir telif pln tertip etmitim.
ki cild olarak kaleme alnan, fakat ikinci cildi daha kmam; olan bu eserin pln udur:
O Trk kabileleri ve saylar, Trk tarihinin devirlere taksimi ve o devirler hakknda okunacak
eserler.

I. Trk ta ri h i n i n eski d e v i r l e r i : 1) Trkistann asl sekenesi meselesi ve Trkler. 2)

Gney Trkistann kadm sekenesi ve onlarn komular. 3) Sakalarn trkl ve Afrasyab. 4) Tck ve
Turan kelimelerinin asl ve Trk ismi tayan ilk kavim. 5) Eski devirlerde ana yurdda olup biten siyas
vakalar. 6) Bu eski devrin umum vasf.
II. Trk T a r i h i n i n s l m a n d a y k s e l i d e v r i l ) Bu devirdeki balca
siyas hdiseler, hkmet sren slleler ve tannm ahsiyetler, 2) slm anda ykseli devrinin umum
vasf.
III. Tr ki erin f t u h a t l a r ve n t i a r l a r 1) Trklerin ftuhat an'ane-leri. 2) Trk
ve Mool ftuhatnn cihan tarihindeki ehemmiyeti. 3) Trklerin yaylma ekilleri ve bunda messir olan
miller 4) Trk ve Turanllarn en eski yaylmalar. 5) Trklerin ve Turanllarn Gney - ve Douasya
taraflarna yaylmalar" 6) Trklerin ve Turanllarn Dou - ve Ortaavrupa'ya yaylmalar. 7) Trklerin
nasya ve kuzey Af ri-kaya yaylmalar.
IV. O n a s y a'd a yeni T r k v a t a n n n k u r u l m a s . 1) Seluklular ve onlarn asl.
2) Seluklularn Mevernnehir'deki hayat, Horasan ve Iraka gemeleri. 3) Seluklularn ve Ouzlarn
Azerbaycan'da ve Anadoluda yerlemeleri. 4) Seluklular devrinde Azerbaycan'n ve Anadolu'nun
trklemesi. 5) lhanl hkmdarlar ve onlarn yerlerine geen beylikler. 6) lhanllar zamannda kltr
hayat. 7) Osmanl devletinin kuruluu. 8) Osmanl devletinin tekilt. 9) Co Ulusunun bats ve
Osmanllar. 10) 14. inci asrn son yarsnda Azerbaycan'n siyas hayat. 11) Osmanl devletinin kurulduu
devirde bat Trklerinin kltr hayat.
V. Avrupa ve in istilsna kadar Ortaaasya. 1) zbek hanlar. 2) Garb Sibirya'da
ibanllar. 3) Kazaklar ve Kalmuklar. 4) Kjrar'da banlar ve hocalar. 5) Nogaylar ve
Bakurtlarn Ruslarla mcadeleleri. 6) Kazan hanlar. 7) Bu devrin umumi vasf.
VI. 18. inci asrn bana kadar nasya, 1) Osmanl devleti 1579'a kadar. 2) Safevler. 3) Krm kanl ve Rusya. 4) Bu devrin mmura vasf
VII. Rus ve in i d a r e s i a l t n d a O r t a a s y a .
VIII. C u m h u r i y e t i n k l b n a k a d a r n a s y a Osmanllar. Kafkasya
ve Azerbaycan'da hanlklar ve Rus istils.
IX. i n k l p l a r d e v r i n d e O r t a - ve n a s y a

Trk tarihinin seyri hususunun uzun seneler zarfnda renerek, tertib

edilen bir ok defalar deimelere maruz tutulan ve nihayet

- 305 son eklini alan bu plnla, Ortaasya'da Trk ve Aryan kavimlerin Milddan bir ka
asr nce balayan medd- cezirleri, Trk ve Mool kavimlerinin muhtelif devirlerde
yaylp tamalarnn plnl ftuhat yahut plnsz intiarlar eklinde inkiaf ede
ede, nfus artklnn eski dnyann muhtelif taraflarnda yerleme tecrbelerinin
nihayet n-asya'da yeni bir vatan kurmakla muayyen bir ekil alm olmas, btn
bu devirlerde Trklerin muhtelif medeniyetlerle daim temas neticesinde kendi mill
medeniyetlerini kurmalar, bugnk chan siyas ve meden hayatnda kendilerine
mnasip mevkii almak yolunda geirdikleri ve geirmekte olduklar mcadeleler ksa
olarak, anlatlmtr. Kitabn metninde hi bir meselenin derinliklerine dalmayp
onlar renmekte faydas olacak kaynaklar haiyelerde gstermekle iktifa edilmi
ve bu yzden de kitaba giri ismi verilmi ve her devrin vukuat sonunda onun
umum vasf yazlmtr.
Garp milletlerinin, kltr tarihleri iin yazdklar eserlerin telif plnlar
arkllar iin de rnek olmaldr. Fakat garpl limlerin (mesel B o c k l e ' i n )
Avrupa milletlerinin meden tarihlerine dair yazdklar eserlerden ok, ark milletleri
ve Rusya gibi yar arkl milletlerin kltr tarihine dair yazdklar eserler, rnek
olmak itibariyle, bizim iin daha elverilidir. Byle eserler birer cildlik popler
kltr tarihlerinden ngilizlerin Prof. C. S e l i g m a n ' n idaresinde 1931 de nere
baladklar The Cressert Historical Series'te Rus, Japon, in ve Hind kltr
tarihlerine tahsis edilen cildler mhimdir. Olduka tafsilatl bir eser sfatiyle Prof. P.
M i 1 i uk o v'un ilk defa 1896 nerettii 4 ildik Rus medeniyeti tarihi (Oerki
istorigi russkoy Kultur) 'nin telif pln istifadeye ayandr.
Garbn tenkidi tarih metodu ve onun Rus leminde tatbikat zerinde ok duran ve Rus kltr
tarihileri zerinde geni tesir yapan bu eserin 21 sayfa tutan fihristinin hulsas udur :

1 Rusyada A h a l i n i n a r t m a s ve o n u n d e v i r l e r i . Bunun coraf artlar.

Eski Slavlarn hayat tarzlar ve meskenleri.
2 15-18. asrda k t i s a d h a y a t . Mbadele ve para iktisadiyat. Ziraat hayatna gemenin
temposu. ehirli ve kyl iktisadiyat arasnda tenasp. Sanayi ve fabrika hayatnn balangc ve inkiaf.
Yollar, kara-nehir ve deniz yollar. ve d ticaret, panayrlar. Ticaretin 17. asrdan sonraki inkiaf. Rus
tarihinde para ve kymet mefhumu. Kredi ileri ve bankaclk.
3 D e v l e t h a y a t . Moskova kniazlnn asker btesinin muhtelif devirlerde devlet
maliyesinde tuttuu yer. Sarayn masraflar ve bunun muhtelif devirlerde devlet btesinde yeri. Rus mal
idare sistemleri, bunda komu milletlerin tesirleri. VerTarihte Usul

F. 20

- 306 giler, nevileri ve muhtelif devirlerde deimeleri. Muhtelif devirlerde gelir vergileri. Devlet ahl idare
messeselerinin ta r ih i. Vilyetlerin idar taksimatnn geirdii devirler.
4 S n f l a r h a y a t . Garpta ve Rusyada zadegan hayat, Rus zadegan hayatnn 17 18.
asrlarda jerdigi deimeler. Rus ehir hayatnn bu asrlarda gelimeli. thirlerde nfusun artmasnn
geirdii safhalar. Tccar snf Kyl gnf, onun zadegan ve ehir ahalimi ile mnasebetlerinin tarihi. Bu
snflarn i temaslarnn Rus milletinin bir millet olarak gelimesine tesiri. Bu meselede "milliyeti ve
"garp,, tarihilerin gr farklar,

5 K i l i s e ve din. Rus kilisesinin ve dininin milllemesi. Bizans ve Rus kilisesi. Mezhepler ve

din isyanlar. Hkim kilisenin i gelimeleri.
6

K i l i s e ve f i k r y a r a t c l k , Kilise

ve edebiyat. Kilise ve sanat.

7 M a a r i f ve m e k t e p Petro'dan nceki Rus mektebi. Bunun 17 18. asrda geirdii

inkiaf safhalar.
8 Asr D e v l e t in t e e k k l d e v r i n d e mill f i k r i n g e l i m e s i Rusyada
fikr takip ananesini yaratan ekoller. Rusyada mill idealin felsefesi. Rus milliyetiliinin gelimesinde
yabanclarn tesiri. Garpilik ve ekolleri.
9 R u s y a n n yeni f i k i r h a y a t n'da tenkid unsurunun ve metodun zaferi. Bunda mil
olan ahsiyetler, eserler, mecmualar ve cemiyetler. Avrupa medeniyetinin d ve i hususiyetleri. Rusyada
f i k i r hareketlerinin plnllnl temin eden cerevanlar ve mektepler. Bunun Petersburg devri. Ordu bahriye
ve iktisad tekiltnda f i k i r ceryanla-rndaki tekam;n tesirleri. tima slhat hareketleri. Garp tenkidi
f i k r i n i n itima karekter kesbetmesi. Petro ve Katerina zamannda efkrumumiyenin iktidar ile arpmas. Ve bundan mstakil umum fikrin domas. Masonluk hareketi, bunun inkiaf safhalar, onun Rus
cemiyetindeki tesirleri. Rsdikalizm ve irtica. Fransz ve Alman idealizm ve materyalizminin Rusyada
itima slhat fikirlerini dourmas. Tiyatroda halklk ve milliyetiliin inkif.

Milletlerin ve camialarn kltr tarihinin ayr bir kolu olarak ilenen tefekkr
tarihi parti ve mezhep tesirlerine en ok maruz kalan bir sahadr. Miliukov eserinin
son yarsnda bu mevzuu bir pozitivist olarak ele alm ise, edebiyat tarihisi ve
sanskriti olan Prof. D. Ov-s i a n i k o - K u I u k o v s k i Rus aydnlnn tarihb
(Istoriya russkoy intellegntsiyi, 3 cild, 1912) bunu bir sosyal-psikolog olarak;
sosyolog G. Plexanov da Rus itima fikrinin tarihi (Istoriya russkoy obestivennoy misli, 3 cild 1914-16, 1925) bir sosyal-demokrad siatiyle tahlil
etmilerdir. Rusyada Trk aydnlarnn bir ou zerinde de messir olan bu eserler
telif plnlar itibariyle, muasr hayattan tecer-rd ederek, ortaa slm ve ran fikir
cereyanlarn mill malmz gibi ele olarak Trk tefekkr tarihi yaratmaa alanlar
iin de rnek olabilirler. nk fikrimce bizde de Trk fefekkr tarihi en ok muasr
Garp fikir cereyanlarn benimsemenin ve bu yoldaki mcadelelerin tarihi eklinde,
bilhassa Tanzimattan sonraki f i k i r hayat olarak

 307 ilenecektir. Elbette bu, Trk camias zerinde messir olan eski ve ortaa
f i k i r cereyanlarn ihmal etmek olmaz,
Vatan ve milliyet evresine girmiyen camialarn tarihi'nden slm tarihi bizi
tedenberi yakndan ilgilendirmi, hatta ok zamanlar mill tarihimizin yerini
tutmutur. Muasr ilm anlayla uurlu telif plnlariyla vcuda getirilen bir trke
eser hl meydanda yoktur-Araplardan, bilhassa Msr niversitesi profesrlerinden
Ahmet Emin Beyin Avrupa grm bir l i m sfatiyle yazp yaynlad eserler netice
itibariyle bir arap tarihi eklini almtr. Byle bir tslm tarihini geen asrda
Gttingen niversitesi profesr A u g u s t Mller <Onc-ken'in Tarihi Umumsi'
ne dahil olmak zere neretmiti. JDer islm im Morgen-und Abendland. 2 cild,
Berlin, 1885, 1887). Rusa tercmesi de yaynlanm olan bu eserin plnn, bu
mellifin slm camias tarihini telkki tarz artk eskimi olduundan, burada bahis
mevzuu etmiyoruz. Zamanmzn byk Arap edebiyat ve slm tarihi bilgini olan
Prof. C. Brockelmann'n 1939 da bir cild olarak neretii ve franszcaya da tercme
edilmi olan tslm kavimleri ve devletleri t a r i h i (Ceschicte der islamischen
vlker und Siaaten) nin pln ele alnmaa deer.
Brockelmann elindeki btn mataryali 1) Araplar ve Arap d e v l e t i . 2) Cihanmul islm devleti ve
onun paralanmas. 3) I s l m n n kuvveti olmak i t i b a r i y l e Osmanl devleti. 4) 10 uncu asrda islm.
5) ilk cilarr harbinden sonra islm devletlerinin teceddd diye be esas baba ( k a p i t e l ) ayrm; sonra da
bu mevzulara ait teferruat u fasl (rubrik) larda avraiamilr.
I. A r a p l a r ve Arap d e v l e t i : 1) slmdan nceki Arabistan. 2) Muhammed
Peygamber 3) Onun t a l i m a t , 4) Drt Halife. 5) Emevler.
II. Cihanmul slm devleti ve onun paralanmas: 1 lk Abhaler, 2) Hilfetin
dalmas ve kk sllelerin ortaya kmas. 3) ranllar ve Trkler (Gazttdler ve Sel
uklular), 4) spanya'da ve imal Afrika'da islmiyet, 5) Hallar zamannda 5>,'"< ve
Msr'da Memlklerin zuhuru. 6) Trkler ve Moollar ve Abba halifeliinin sonu.
III. l a l a m n n k u v v e t i o l m a k i t i b a r i y 1 a O s m a n l l a r : 1) Osmanl
devletinin teesss ve onun Kanun devrine kadarki genilemesi. 2) Devletin en parlak
devrinde Osmanl kltr. 3) Osmanllarn rakibi sfatiyle yeni tran devleti (Safev dev
leti) nin teesss, i) 18 inci asrn sonuna doru Osmanl devletinin inhitat.
IV. 19 uncu asrda islmiyet. 1) 19. uncu asrda Msrda Osmanl hkimiyeti, 2) 19. uncu asrda
Osmanl devletinde ve Msrda fikri hayat 3) 19 uncu arda imal Afrika, 4) 19 uncu asrda Sudan. Bu
asrda ran ve Afganistan.
V. ilk c i h a n h a r b i s o n u n d a s l m m e m l e k etle r i n d e t e c e d d t : 1)
Cihan harbinde Trkler. 2) Cihan harbinden sonra Msr. 3) Arabistan. 4) Suriye, Filistin , Mevri rdn
ve Irak. 5) Cihan harbinden sonra ran ve Afganistan.

- 308 Fakat bu plnda qer eyden nce gze arpan cihet bugn Rus idaresinde
bulunan Ortaasya'nn ve ingiliz idaresinde bulunan Hindistan'n slm kavimleri ve
devletleri tarihi erevesinin dnda braklm olmas yani bugn mevcut slm
devletlerini esas edinmesi, fakat imal Afrika'da Fransa ve talya mstemlekeleri
olan lkelerin tarihini kitabna almakla bu prensibe sadk kalmam olmasdr. Avrupa
milletlerinin siyas ve meden tarihi bir Hristiyanlar tarihi ismi altnda
birletirilmedii halde, islmiyet, kendisine intisab eden milletler iin bir din
olmaktan baka, siyas bir umde iini de grm olduundan, btn bu kavimlerin
siyas ve meden tarihini tek bir slm tarihi altnda birletirmek deti cari olmutur.
Brockelmann da eserini yazarken, bu yanl telakkiyi devam ettirmitir. Yoksa bir camia tarihi sfatiyle slm milletleri tarihi bu kavimlerin ayr milletler eklinde
geirdikleri hayattan baka, birlikte geirdikleri mterek hayat, bu milletlerin
birlikte dourduklar mterek medeniyeti bahis mevzuu etmelidir. Avrupa milletleri
iin hallk ancak iki asrlk bir zaman iin bir mterek siyas umde olduu halde
islmiyet ms-lman milletler iin son mill uyanlar zamanna kadar siyas ve fikr
hayat tanzim eden ezel ve edeb bir umde telkk olunmu, ran gibi bir millet
islamiyet erevesi altnda kendi mevcudiyetini asrlarca rtl brakm, dier bir
ok kavimler, ve arada Trkler, kendilerini bir mslman milleti saymlardr.
Fakat asrmzda balyan mill uyan devrinde vcuda getirilen Arap tarihi ran
tarihi ve Trk tarihi slm umdesine tarihte verilmekte olan roln zam edilmi olduunu gstermitir. slm milletlerinin mterek mal olan slm medeniyeti halis
Arap mal olan Arap kltr nden ayrlmakta ve ayr tetkik mevzuuna tekil
etmektedir. Bu gne kadar Arap medeniyetini ( G u s t a v e L e B o n , La Civilisdtion
des Arabes, 1884) yahut islm medeniyetini (A. v. Krem er, Cultergeschichte des
Orients unter den Chalifen, 1875-7 ve Curci Zeydan, Trx-u 'l-tamaddun-i Vislml,
1902-6) bu hakikati tam olarak idrak etmi olmadklarndan, idrak edenler de (A. M e
z, Die Renaissance des Islms, 1922) bu fikri tam olarak tatbik etmediklerinden
mevzu bu hudud iinde yeniden.ilenmek ihtiyacm-dadr.

Tarihin ayr bahislerine ve devirlerine tahsis edilen Monografiler'e

gelince, burada bunlardan ancak bizim Trk ve islm tarihini ilgilendirenlerini bahis
mevzu edeceiz. Ve bunlardan da 1) tarihimizin ayr devir yahut sllelerine tahsis
edilen, 2) tarihimizin ayr bahislerini aydnlatacak metinleri esas edinerek vcuda
getirilen

- 309 eserlerden ve 3) tarih ahsiyetlerin hal tercmelerine tahsis edilen tetkikattan bazlarn zikredeceiz.
Zamanmzda ayr devirlerin tarihine ve ahsiyetlerin hayatna tahsis
edilen tetkikatta, o devirlerin kltr hayatn aydnlatmak usulden olduu
iin, bu nevi eserler vcada getirmek zere alanlar Seigno-bos'un tasnif
taslanda yazd kltr hayat teferruatn kafalarnda tutmak
mecburiyetindedirler. Bu husus metinler tetkikinde dahi her vakit hatrda
tutulacaktr.
Trk tarihinin ayr devirlerine tahsis edilen eserlerin banda B a r thold'un Mool istils srasnda Trkistan>, P. Wittek'in Menteeo-ullarn
B. Spuler'in lhanlar ve Co oullar tarihine tahsis ederek nerettikleri
eserler gelmektedir. Barthold 1012 asrlarda. Trkistanda cereyan eden
siyas ve meden deiiklikleri bata kaynaklar, sonra lkenin tarih
corafyas meselelerini izah ettikten sonra, elde mevcut btn vesaiki tenkidi
surette gzden geirerek, 400 sayfada aydnlatmtr Wittek Batanadoludaki
bir kk Trk beyliinde 13. 15. asrlarda cereyan eden hadiselere ait
slm ve Bizans kaynaklarnda mevcut malmat metodik bir surette tahlil
etmi, burasnn kltr hayatna dair eline geen kaytlar dahi ihmal
etmemitir. B. Spuler de lhanlarn ve Altn-orda hanlarnn tarihini eldeki
malzemeyi her iki eserinde 1) siyas hayat 2) din hayat, 3) devlet idaresi, 4)
hkmdar, saray memurlar ve zden, 5) hkmet tekilt, 6) vergiler ve
maliye ileri,?) vilyetlerin idaresi, 8) elilikler, 9) hukuk, 10) asker tekilt.
11) umum hayat, ticaret ve sanayi, yemek, elbise, ev hayat, ehir hayat dil
ve milliyet meseleleri olmak zere kltr hayatnn safhalarna gre tanzim
ederek yazmtr.
Metin tahlili esas edinerek yaplan tetkikat iin misal olarak J.
Marquart'n Eranahr (Berlin 1900), P. P e l l i o t ve E. C h a v a n n e s ' i n
Une traiti manichaienne rerouvee en chine (Paris 1913), Benim bn Fadlans Reisebericht ve Dr. W. Wright'n Ottoman Statecraft (Princeton 1935)
adl eserleri gsterilebilir.
Bunlarda Marquart, Ptolemeus Cografya'snn ermeni mellifi Koronu
Musa'nn eserine alnan eklinin Mediya. Iran, Horasan. Baktr, Sogdiyana,
Horezm ve Skithiya ait ksmlarn ele alp, ermenicesinin edition kritiini,
tercmesini, tahlilini ve bu metin ve tahlilden kan tarih meseleleri ekler
eklinde sralayp ve indekslerle de tehiz ederek bu mevzu iin klasik bir
eser vcuda getirmitir.

- 310
Pelliot-Chavannes m. 8. asrda imal Cinde ve Uygurlar Memleketinde
manihaizmin intiar zamannda yazlp m. 900'Iarda inceye tercme edilen
ve 1908 de Tungh Uvang'da bulunan manihailie ait 26 say falk bir paray
neretmilerdir. Tenkidli tercmesi 81, bundan kan meselelere ait haiyeler
210 sayfa' eserin meneine ve mevzua ait bir mukaddime l2 sayfa olup 26
sayfalk cince metni ve indeksleri birlikte ceman 360 sayfa tutar. Pelliot bu
eser iin yazd haiyelerinde 8. asr Ortaasya, Uzakdou (o arada Uygurlar)
hayatna ait mteaddit meseleleri izah etmitir. Fakat bu meseleler cince
metnin tahlili dolaysiyle ortaya km olduklarndan yazllarndaki sra da
ona gre yaplmtr.
Benim bn Fadlan kitabm da buna benzer. 920-22 de Trk illerin de
seyahat eden bir Arabn seyahatnamesinin arapa metni 406 sayfalk eserde
ancak 46 sayfa tutmakta; sonra eseri, mellifini ve bu eserden neet eden
meselelerin ehemmiyetini izah eden 34 sayfalk bir mukaddime; sonra 104
sayfa tutan haiyeli tenkidi tercme; nihayet 232 sayfa tutan ve metin
tahlilinden ortaya km olan meselelerin izahna tahsis edilen sekler
gelmektedir. Bu eserde bu meseleler arapa metnin tahlili dolaysiyle ortaya
km olduklarndan, o sra ile tertip edilmilerdir. Bu gibi eserlerde
meselelerin mevzularn, nevilerine gre sralanmann lzumu yoktur.
Bunlardan istifade de muntazam fihrist, bilhassa tahlil indeks 1er
sayesinde mmkn olmaktadr.
Trk tarihine ait monografilerden Dr. W. Wright'in yukarda s. 101 da
zikri geen Sar Mehmet Paann Osmanl devlet idaresi bilgisine dair trke
eserinin tercme ve tahlilinde ise, metnin tahl.linde ortaya kan meseleler
tercmenin sonunda deil mukaddime ile tercme ile ksm arasna sokulan
bir makale'de (63 sayfa) ve tercmenin haiyelerinde (90 sayfa) izah
edilmitir. Mr. Wright eserine 14 sayfalk tahlil bir indeks ilve ettiinden,
ondan istifade etmek kolaydr. Yani bu nevi metin tercme ve tahliline ait
eserlerin telif plnlar sa. dedir. Elbette ayr meselelere ait yazlar kendi
balarna birer mstakil ilm eser olduklarndan her birinin birer ilm makale
sfatiyle metod bakmndan mkemmeliyetine itina edilecektir. Tercme
haiyelerinde ve eklerde dank materyalden istifade tahlil indeks lerle
kolaylatrlm olmak iin bu indekslerin tertibinde mevzularn btn
teferruatiyle kavranmasna ve okuyucunun arama ihtiyalarn anlamakta
cidden maharet gsterilmesine baldr.
Haltercmeleri de zamanmzda br devrin, yahut bir milletin yahut bir
mefkurenin izah iin bir ereve olarak ele alnr. Byle eserlerden islm
tarihinin byk ahsiyetlerinden Emev halifelerinden

 311
Muaviye'nin ve olu Yezid'in hayatna dair Henri Lammens'in iki byk seri (Etudes
sur le regne du Calife Omaiyada Mocawia ler, Beyrut, 1908; Le califate de Yazid f*,
Beyrut, 1921) H a r o l d Bowen"n Abbas veziri Ali bn sa'nn hayalna ve
zamanna dair (The Life and Times of Ali bni sa, Cambridge, 1907); W.
B a r t h o l d ' u n Temrl-lerden Ulugbek'in hayatna ve zamanna ait eseri
(Ulubek ve zaman Akdes Nimet tercmesi, stanbul, 1932); R o g e r B. M e r r i m
an'n Kanun Sleymann (Suleman the magnifecent, USA Cambridge, 1938)
Lucien Levis Bellan'n Safav ah Abbas'n (Chah Abdas I, sa vie, son histoire. Paris,
1932) L. L o c k h a r t ' n Nadirahn (Nadir Shah, a critical study based upon
contemporay sources, London, 1938) hayatlarna ve zamanlarna ait eserleri bu nevi
eserler vcuda getirmek istiyenler iin numune olacak mahiyettedir. Papas olan
Lammens'in eserlerinde hep siyas ve din meselelerden bahsedilmi iktisadiyat ve
itima mevzular ihmal edilmi; BellanJn eserinde fazla poplerlie kalm,
mehazlar bablarn sonunda gstermekle i kt i f a edebilmi, Merriman, Kanuni'nin en
ok Avrupa tarihinde oynad rol aydnlatmak hususuna ehemmiyet vererek Asya
meselelerini (trk-e de bilmedii iip) ihmal etmi iseler de, Harold Bowen,
Barthold ve Lockhart'n eserleri bahis mevzuu olan zevatn haltercmelerini zaman ve
muhit erevesinde ve zamann itima hayatn aydnlatmak yoluyla yazmlardr.
Ali bn. sa'nn hayat h. 279 335[m, 892 945 seneleri arasnda Badad
halifeleri, bilhassa el-Muktedir zamannn tavsifi iin bir vesile ve bir erveve olarak
ele alnm 400 sayfa tutan eserde hadiseler, haritalar ilve edilerek aydnlatlmtr.
Barthold'un Ulugbek kitab da tekmil Temr ve ahruh saltanat devrindeki ilm ve
itima hayat aydnlatmak iin bir vesile yaplm, Ulug Bek bu muhitin ocuu
olarak tasvir edilmitir. Haltercmesine ait Avrupada Trk ve slm tarihi dnda
nerolunan eserlerden bizim iin numune olabilecekleri sayszdr. Mamafih ben
ahsiyetleri, temsil ettikleri yahut mensup olduklar muhiti, siyaset ve f i k i r
cereyanlarn aydnlatmak iin ele almakta viyanal profesr H c h v. S r b i k ' i n
Metternich'in hayatna ait yazd eserini Mtternich der Staatsmann und Mensch,
Viyana, 1925) tavsiye ederdim. Yukarda s. 132 de Fatih Sultan Meh-medin devrine
ait yazlacak eserden bahsetmitim. Mesel onun 500 nc senei devriyesi
dolaysiyle, bu byk Trk hkmdarnn hayat, devri ve muhiti izah edilerek eser
yazlacak olursa, bunun bu Metternich, yahut S. istiakov'm, ve son zamanlarda dier
Rus alimlerinin Birinci Petroya tahsis ederek yazdklar eserler tipinde bir eser
vcuda getirilmesini arzu ederdim.

Ek- N. 5
Transkripsiyon, iml, iaretler ve ilm eserlerin tab
teknii

1 Bu eserin 3 forma ile kalan ilk basmnn formalar ayr matbaalar da

basld gribi, bu yeni basmnn da Devlet matbaasnda bulunan transkripsiyon
iaretlerinin mevcut bulunmad matbaalarda baslacan gznnde tutarak kitab
sde harflerle yazm, yalnz ^ yerine X ve j karl olarak ta Q harfini almtm.
Mamafih ilk tab brahim Horoz Basmevinde yaplan bu kitap, ikinci defa olarak
Edebiyat Fakltesi matbaasnda basld ve birok trankripsiyon iaretleri de
kullanmak imknn bulduk. Arapa, farsa ve eski trkede kullanlan harflerin
karl olarak kullandmz iaretler unlardr : ^=, ,-H, ;-=X, j>=Z, ^=, ^=2,
J.=T i>=Z, =c, _ , j=Q, i)=N. Slav dillerindeki III ve LI karl olarak ve i'
iaretleri, b iin apostirof kullanlmtr. Burada transkripsiyon mellif ve kitap
isinlerinin tesbitinde, metin ve ibaretlerin harfiyen naklinde kullanld (Riza qull xn,
Mirxond); kitabn asl metninde ise isimler sade olarak yazld (Rizakuli Han,
Mirhond).
2 Has isimler byk harflerle (majskile), fakat sfat yerinde kullanlan has
isimler kk harflerle yazlmtr. Her yerde tam olarak tatbik edemediimiz bu
usule baz yerlerde (mesel s. 117) ehemmiyetle raiye edilmitir. Trkler, bir Trk,
ranllar, bir ranl, Trkiyeliler, bir Trkiyeli, in slmlar, ark tetkikleri,
Hristiyan lemi byk harflerle; fakat bir trk mverrihi, bir iranl i mtefekkir,
bir snn mslman, hristiyan mslman kark bir ehir, onun arknda, tekinin
garbinde, islmiyet, hristiyanlk, trke, franszca, arapa, ingilizce, yahut, ingiliz
dili, rus dili, ingiliz Ramsey, italyan Rossi btn bun'ar kk harflerle yazlmtr.
Has isimlerle birleerek haslk mahiyeti alan genel isimler de kk harflerle yazld :
profesrler, bir viyanah profesr, faklteler, Alman niversitelerinin enstitleri,
hanlar, mirzalar, sultanlar, halifeler kk harflerle; fakat Prof. Ebert, stanbul
Edebiyat Fakltesi, stanbul niversitesi, Trkiyat Enstits, Cengiz Han, Isken-

- 313 der Mirza, Sultan Ahmet, Hatice Sultan, Halife El-Muktedir olunca
byk harflerle yazlmtr.
3 Kere (parantez), keli parantez kullanmakta ve noktalamalarda
eski Osmanl usul, yani ismihaslar yahut rakamlar kere iine alarak
yazmak, haiyeleri keli parantezle gstermek, noktal virgl yersiz
suiistimal etmek gibi eski Osmanl edebiyatndan kalma detlere bu eserde
yer verilmedii gibi, dier ilm neriyatta da bu gibi detlerin kat' olarak
braklmasn tavsiye ederim. Keza ltin harfleriyle trke metinler arasna
sktrlan arab hurufatl cmleler dahi artk ltin kaidelerine uydurulmaldr.
Bu cihetten mesel Zeheb tarihinden naklolunan u 3 satrlk cmleyi sayl
limlerimizden birisinin yapt gibi (Zeheb) diyor ki : o (yani (Melihah)
(Horzeme); (Belge Tekin) in klesi (En Tekin)i vali tayin etti ve ona
(Harzimah) lakabn verdi
diye yazmak yanltr '); dorusu yle olur : Zeheb diyor ki :
!) Bu cmledeki 23 parantez yay 23 yanl tekil eder. Dierlerini de sayalm : 24Arab mutarize
cmle sfatiyle parantez iine alnrken J.JO.'J nin sandaki ) ile balanan bu cmle kendisinin son kelimesi
olan ve ismihas sfatiyle parantez iine alnan (LLjjl^i) in yanna daha dier bir parantez koymak
icabederdi, o konulmamtr. 25 Bu arab cmlenin iindeki (aLtxJ L$\) sz Zeheb'ye ait olmayup bu
cmleyi naklederek trke tercmesini yapann ve bunu ltin harfleriyle yazan zate aittir. O halde mutarize
iinde mutarize olan bu sz teki parantezden ayrd etmek iin ya iki izgi yahut da keli parantez [ ]
arasna almak icabederdi. Bu yaplmadndan cmle iinde parantezler iine alnan ismihaslarla Zeheb'nin
szleri karmtr. 26 Dier taraftan bu arab cmle Ltin srasna tabi tutulmam, son satrn sol
tarafna konulacak yerde Arap usulne gre saa konulmu. 27 Nokta da el^j^y- kelimesinin sana
konulacak yerde soluna konulmutur. 28 Zeheb'nin sz burada harfiyen alndndan bunlar trnak
iine alnmal ve 29 cmle bandaki O harfi byk yazlmail idi. 30 Melihah sz has isim
sfatiyle parantez iinde alndktan sonra bizim mellifimize ait olan yani Melihah sz de (gani
(Melihah) demek gibi b/r ekle koaulacak olsa dahi tekilerden ayrlm olmas lzmd. 31 Hanem
ah kelimesi has isim olmayp lakap olduundan bunun byk H ile yazlmas icabetmez. 32 33
Belgetekin ve Entekin szleri bitiik yazlacak isimler olduundan bunlarn tekini byk T il* Tekin
eklinde ve ayr yazmak ta bizim mellifimizin iki yanldr. 34 Memleket ismi harzem eklinde
yazlnca hkmdar lkab olan kelime de harzimah deil har-zamah olmak icabederdi. 35
Mademki kereler has isim iin kullanlm, o halde e edat parantezlerin dnda (Harzem) e eklinde
olacakt. 36 (Harzeme) sznn sonundaki noktal virgl yersizdir. te 3 satrlk bu cmlede 36 kadar
ltinceye intibak yanl vardr. Halbuki tekin'mi tein'vai? Harzem'mi?, Horzem'mi?, Horezm mi' *j)\ykelimesini r i r ve * seslerini kartran H ile yazp gemek bir ilm esere yakrn? Belg mi? Bilg'm,
Anu'mi?, En'm'?, yoksa "nuye'mi? Acaba bu cmle ve isimler Zehebi'nin yazma nshasnda nasl
yazlmt? Bunlar artk tab teknii ve iml dnda kalan meselelerdir.

 314
"O (Melikah) Horezme Belgetekinin klesi olan Entekin'i vali tayin etti ve ona
horezmoh lakabn verdi" (fjj'i" Je [aCxJ.) J j J..l.<j
Yani burada parantez iverdi kelmesiile |-3j'^->:> arasnda balayacak ^Jc^il
kelimesinin sa tarafnda kapanacak ve ltin alfabesi ile tertip edilen bu cmle bu son
parantez'in sana konulan bir nokta ile bitecektir.
Cmlelerde naklonulan arabi kelimeler arasndaki virgller de ltin-ce sol
virgllerle tertip edilecektir. yle ki mesela
Bunun arkasndan j;B , rjj

U ve jdt kelimeleri gelmitir cmlesi

Bunun arkasndan J^->; !* , rj) J-c- kelimeleri gelmitir eklinde

sa virgllerle ve catf vaviyle yazlnca yanl olur.
4 Terkipli isimler ve terkipli kitap isimleri ltince yazlrken arap, fars ve trk
dilleri iin ayr usulle yazlacaktr. Arapa eliflm tacrf artkl 'I qamer harfler* ( l-y-* K CC.'^'^-' '"* '** ' ' f * * ' * * ** ' ^en sonra gelince
<el> olarak telffuz olunurken, ems harfler (o , i , J ,
i > j , j , < s ~ , J - , u " , J ' , ' , ^ , ^ , j ) den sonra bunlarn ba harflerinin
iftlemesi (ette, erre, esse v. ilh.) eklini alrlar. Biz de trankrip-siyon'da arapa
cmlelerde eliflm t a r i f a r t i k l i ni qamer ve ems harflerin her biri sonunda
al ve izafelerde a nn apostrofa nakli ile ile M eklinde; farsa ve trke
cmlelerde ise (ranllar ve trkler bu qamer ve ems harflerin farklarn bilmek
mecburiyetinde olmadklar iin) qameri harflerden sonra ab, eb (yahut apostrofla
'!> ), ems harfleden sonra da sonlarndaki kelimelerin ba harfleriyle iflemi
eklinde kullanrz. Arab has isimlerin ba harflerini byk harflerle, uzun cmleli
kitap isimlerinin de ancak ilk kelimenin ba harfini byk harfle yazmay adet
edinenler vardr, ben de bu usul kabul ettim. Arap cmlelerinin transkripsiyonunda
icrab (rafc, nab, car ve tenvin) gsterilmeden al tacrif'ini olduu gibi yazmak (bk.
yukarda s. 87 shib al-qavs al-hadid), yahut icrab gstererek, al ta'rif'ini apostrofla
iaret ederek (shb-u 'I-qavs-i '1-hadid), yahut icrablan, matbaa msaid ise kk
puntolarla tertip ederek (hib-u 'l-qavs-' '1-hadid) yazmak mmkndr '). Ben bu
kitabn ekler ksmnda bu usulden ikincisini al1
Alman ark Cemiyetinin slm eserleri trankripsiyon komisyoou 1935 te Ro-nada inikad eden
Msterikler Kongresi iin hazrlad raporunda Die Transkription der arabischen Schrift, Denkschrift
der D. M. G, dem 19. tnterrationalen Orientalisten-

 315 mmdr. Bu ikinci usule gre arapa ^J^'1 $U^ J, J* ^A< *' ismi bir arab
eserdeki cmle ise :
Ab-cAbdi 'ilh Bakr ibn-u Fail-i 'ilh al- Tarmiti eklinde; bir farsa
eserdeki cmle olmak zere :
Ab-^ Abdullah ibn-u Failullah et-Tarmiz eklinde; bir
trke eserdeki cmle sfatiyle de :
Ebu-C Abdullah ibn-u Fadlullah et- Termiz eklinde yazlacaktr. Arapa kitab
isimleri de arab eserler iin Arap imlsna uygun ekilde fabaqt-u '1-Sffiyat-i '1lcubrS eklinde; farsa bir eserin arapa ismi olursa, farsa terkibine uygun olarak,
Nafah-i l'-uns u nasamt-i 'l-quds eklinde; bir trke eser olmak itibariyle de
Nejeht- 'l-ns ve nesemt- 'l-quds eklinde yazarz. zmirli smail Hakk ve
erefd-din Yaltkayann ltin harfli eserlerinde olduu gibi, bu nevi kitab isimlerini
Tabakatsafi'igetlkbra yazmak yanltr. Bunu telaffuzumuza uydurup
yazdmzda dahi Tabaq~t- '-Sfi"iyet-i 'l-kbra diye yazmalyz. bn kelimesi
i ht i s a r olunmazsa 7zz-n 'l-dn ibn-u 'l-Acrac eklinde; bn eklinde ihtisarla
olunca cJzz-u 'l-dn bn 'l-A'rac eklinde trke olarak Iz~eddin Ibn-ii 'l-Erec
eklinde yazarz.
ok maruf coraf isimleri vasflariyle birletirerek yazdk, mesel Onasya,
Ortaasya bu ikisini bir kelime ihtisariyle Orta- ve Onasya deriz, keza Douavrupa
yazarz. Fakat imal Afrika'y ayr yazdk ve vasf ile birletiremedik. Sene
saylarnda Milddan, kstltma ile M., Hicretten, ksaltma ile H. diye byk harfle;
fakat vasf olunca mild, ksaltma ile m, hicr, ksaltma ile h, diye kk
yazlmtr. ,,Takriben" manasnda circa dan ksaltlm c harfini kullandk. M. c.
950, ,,yani Milddan sonra takriben 950 senelerde". Bir de bir makalenin unvann
dercolunduu mecmua unvanndan ayrrken, bu mecmua unvannn sonunda gelmesi
icabeden de yahut oa'y iki unvan arasna alarak ksaltlm d. harfi kullandk; mesela
s. 229 da Recueil Transcaucasien, d. Journal Asiatique de unvanlar italikle, d. de
dz olarak tertip edilmitir. Arab ismihaslarda ahs ismi tarif a/'i ile syleniyorsa
Al, yahut trkede El byk harfle, sondaki isim de bykle Al-Kind (El-Kind), AlBirni (El-Birn), eklinde; fakat a/'sz syleniyorsa
gress in Rom, Leipzig-, Ig35) arapa iin i'raplar izgi ile ayrmadan 4 ekil (kitap ve mellif isimleri yine
ayr), ran iin (eski farsa ve yeni farsa olmak zere) 2, trke iin (eski Osmanlca, arab-fars kark
mkellef Osmanlca, eski dou ve mkellef dou trlceleri, mkellefi zerice olmak zere) 5 yol
gsterilmitir.

- 316 al kk : al-lsfaxn (el-lsfaxr) eklinde yazdk. /6n'le balanan isimlerde

hret Ibn'le ise, bu kelime byk yazlr ve fihristlere de lbnle geer : Ibn-u
Stn, bn-u Safid al-Maribi, tbn-u 'l-1 Arabi, Ibn-u 'l-Air gibi ; fakat hret
ibn'le deilse bu kelime kk yazlr : Yahya ibn-u Sacid al-Anfki, cArb
ibn-u Sacd al-Qurfubi gibi.
5 Zamanmzda teknik ve reyaz ilimlerde ve tab tekniindeki
tekmln ltin alfabesine dayanm olmas arap alfabesini kullanan
milletlerin, bu alfabe ile muvazi olarak, yahut onu brakarak, ltin alfabesini
almalarn zaruri klmtr, yahut klacaktr. Geri Iranda bu fikri bundan 20
sene nce tervi eden fikir adamlar, Trkiyede bu alfabenin ilim sahasnda
tatbiknda grlen mklt mahede ederek, bu fikirden kesin bir ekilde
vaz gemi grnmektedirler '); fakat Araplarn biri dierinden ancak noktalar
yahut kk dilerle farkedi-len, bitiik ve ounca saitsiz yazlan yazlarnn,
ayr hurufattan mteekkil ltince ve rumca karsnda ilim iin bir fet
olduuna dair 10. asrda Hamza-i Isfahan 2) ve 11. asrda El-Brn 3) gibi
byk slm mtefekkirleri tarafndan sylenen hakikat er ge ran, Arap ve
Mslman Hind alemince de anlalacaktr.
') Muasr Irann byk mtefekkiri S e y y i d H a s a n i Taq zade 1928 de fargaya Ltini
teklif ederek Muqaddime-i taclm-i 'umm ilminde bir eser neretmi-ti. 1918 senesinde Tahranda
Yadigr mecmuasnda Fars dilini koruma mecburiyeti balkl yazsnda (N. 6, s. 39) Trkiyenin
tatbikatndan uzun uzadya bahsettikten sonra Ltini farsaya tatbik fikrinden vaz getiini ve
istifar ettiini beyan etti :

k_I,, UJU JJ i Jc&tj ^-jl S\j^ ^j/V !*- <_!>-* Jt* JJ Jl c.jj wilp \
ijf AJLU^-,1

jLo_>-

jVjj

Jj'

*}*

<b.lj +}jC JjJc o-i-e

j\j

S Sjai-

<_J.W'J X s jo^jljj

& jr L jSL*

jljl Bk. yine R i z a a d e S f a q . Far fcan^ o xat u zabSn

dar tarkiye d. Keyhn, 1327 (1948). 23 Ardibeht.

2) H a m z a s f a h a n (l. h. 360/m. 970) Al-Tanblh cal ftud-' 't-tanlf
nam eserinde, ki yazma nshas Mirza Muhammad Qazvininin elindedir, s. 23, Arap
alfabesinin noksanlar u ibarelerle ifade etmitir :

L^J 1 Ipjj- j)^ _x\ Sl j> ^4 y^U-Lf j !_^^dl ji) 'r^-^i Ul

j>) ;a.lj- Ijy* Js~\ >" ij .'I (iij o ^ JL -Llu-l Vj \S*~ jjt ^5Sj*-^ <^L ej)*> o^- js3 /-^i j\ <? <SL\ **.) jKj oyj\} Uij M\) \j
>s~ k ^ \f*if >>~ *'^-'"*" *fe-^ Jr ^r^^^<jl J'Jj Ji-Lr'' <^* lr**,i
U3V [fi ilj JaU)_, j^J J/ . S. 27 : : }S~\ j* ;JUJ & **< Ijl*
J.C_JL.J l$Js" lilr l*a j\ jl ^Laj. L. ii^j 5K3I oUui Jj *.-M ii^-r^l
3

El-Brn

(l,

m. 1U50

senelerinde)

nshas

Bursada

Kurunlu

camiinde

- 317 nk Arab alfabesi, bir vakit Rusya Trklerinde, imdi Msrda yaplan
tab tekniine intbak'n tekml plnlar tahakkuk ettii takdirde dahi, teknik
sahada Ltin'in yerini tutamaz; ancak onunla muvazi olarak, bilhassa din ve
edeb neriyat alannda yaamak hakkn kazanabilir. Ltin alfabesinin ilim
sahasndaki tatbikatnda, bizde srp giden aksaklk, bu alfabenin umum
olarak arka intibak istidadnn azlndan deil, sadece bu alfabeyi kabul
ederken, ii arkinas limleri de celbeden bir akademik merkezin eliyle
muayyen senelerde plnl olarak ve ilm esaslara dayandrarak yrtmek
hakkndaki teklifleri ') reddetmi, bunu bir inkilap amac yapm, ii o zaman
matbuatta <ke-fiyatiyle darlfnunlar artan mm saatlan diye
vasflandrlan amatr dilci> lere vermi olmamzdan, bunlarn kabul
ettikleri ekli devletin himayesine alm ve onu zimamdarlar iin bir
izzetinefis meselesi yapmakla ona tatbikatta tekaml yollarn kapatm
olmamzdan ileri
gelmitir. Bu olmasayd alfabemizden {j j ve sar kf harflerini sadece
atmak, bunlar kullanan dier trk lehelerinden tecerrt etmek bahasna
etimolojiden kanmak ve kelime tesbitinde zaten oynak olduu daha nce
bilginler tarafndan ciddiyetle tesbit olunan stanbul Trk telffuzuna 2)
mnhasran dayanmakla dil ve imly sonu gelmebuiunan Kitb al-aydana nam eserinde (vr. 8a : M. Meyerhof, Das Vorvort zur Drogen-kunde,
Berlin, 1932, 8. 14) nebatat, meyvalar ne hububatn yunanca isimlerini Horezm-de bulunan bir
Kumdan nasl yazp kaydettiini sylerken Arap alfabesinin eksikler: meselesine gerek u
cmleleri yazmtr :

. Jli-lj ^.Jl ^_<: v_ijli! L^il U u*_>^ ^j"" <J'A>- -u-* S'jir* j cJ^r- Ji UJMJ oUJlj JLJJIJ
JJJJIJ

>->.>-^ <J' ^r' c-'-V> t^jl j L^JJ \ <^t I-AL_ jj,_} *-*)J-\}f *^* <y ~<~n T

i-^Jl JLCD J&) l*jj"lj ^ii; lr^<'l * JL-lj

r

W JJI

* dta} . all ^ JUlj OjUl JU1 UjUil lili . \fi

r>f

4l

Bk. Zeki Velidi Togan, Trk dnyatmda alfabe meseleleri, stanbul, 1928, s. 18.
* Bk. Th. K o w a 1 s k y, d. Enzyklopadie des Islams, 1, 997 : Das Schwanken in der
Artikulation einzelner Laute muss auch einem Mangel an Praezision in der Aussprache, der den
Trken eigentmlich ist, zugeschieben vverden. Die artikulationsstelle sowie der Grand der Offnung
und die Spannung der Sjfrachorjjane vveisen oft einen weiten Spielraum auf. Prof. G.
B e r g t r a s s e r de stanbul mnevverlerinin ivesine dair daha 1918 de nerettii tetkikinde bu
ivenin oynakln uzun uzad anlatlmtr (Zur Phonetik des Trkischen nach gehildeter
Konstantinopler Aussprache, d. Zeitschrift der Deutschen Morganlaendischen Geselschaft, LXX1I, 233
62).

- 318
yen istikrarszla atmak yoluna gidilmi olmazd. Bizim mslman komularmz
Arablarla iranllarn mstakbelen lrin harflerini kabul ederken, bizini
tecrbelerimizden istifade edecekleri, bu iki dili Kur'an arapas ve edeb farsa
yolundan ayrarak telffuza gre mahall lehelere ayrlmak yoluna
sevketmiyecekleri aikrdr. Dier taraftan mslman ark dillerinde ltin harfleri ile
yazlan eserleri Garp memleketleri matbaalarnda bastrmay imknsz klan I ve
gibi harfleri o memleketlerde mevcut ekillerle (Mesel /' ve i ile) deitirmek, yaz
makinesi ve linotipin -ispanyolca dahil- Garp dilleri iin yaplanlar ile birliini temin
etmek Q ve X harflerini alfabe de bulundurmak, biz Trkler bata olmak zere, islm
milletleri iin istikbalde iktisad men-fatler salayan ve beraberce dnlmesi
icabeden mterek kltr mevzular olacaktr. Trklerin garpllama namna arktan
infirad bir efsanedir; biz Trkler iin, ilim teknii ve metodu hususunda mslman
arkllarn nlerinde bulunmakla beraber onlarla birlikte tekaml etmemiz, yeni
kltrmz gelitirmek iin eski kltrmz ocuklarmza daha niversitelere
gelmeden retmek yoluna gireceimiz mukadderdir. Sras geldiinden unu da
kaydetmeliyim ki, yoluna giren Ltin alfabesi ayr ivelerde konuan Trklere Batda
ve Douda, Trkiye ve Trkistan edeb d i l l e r i n i n telaffuzunu kolay renmeyi
salayacaktr.
6 Lisan ve imlda istikrarszlk devam ettike, ilm hayatmzda istikrarszlk
devam edip gidecektir. Geri garp kltr ve dn tarz Arap ve Sanskrit
alfabeleri, in ve Japon iaretleri kullanlmakla muvazi olarak ta pek al
benimsenebilmektedir; fakat Ltin alfabesi bu medeniyetin btn millete geni
mikyasta benimsenip be-nimsenmediini gsteren en doru kstas ve mikyastr. Geri
yeni harflerle, gya muasr metoda uygun olarak aparatlarda notlarla neriyat yapan
d garpl", fakat ii arkl melliflerin eserleri, d arkl olmakla beraber hakik
tenkidi fikre mlik Mustafa Nuri Paa'nn "Ne-tyic- 'l-vukuct,, ' yannda bazen yz
karas tekil eder. islm Ansiklopedisi tercmesinde ittrada ehemmiyet veriyorlarsa
da bunun iml ve teknii ancak kendisine has bir yolu takip etmektedir. Muhtelif
ehirlerimizdeki ktphanelerde islm ve eski Trk eserlerinin ltince yazlan yeni
fihristlerinden yazmalar ararken bunlarn ve melliflerin bir ka kelimeden ibaret
isimlerinin saysz yanllarla tesbit edilmi olduklarndan mehulat iine gmlm
olduklarn gryoruz.
niversite yaynlarndan olan ilm eserlerin dahi, ilm teknik bakmndan
przsz yaplmak istenmeleri nisbetinde kmaza girdikleri grlyor. nk
hocann, asistann, daktilonun, mrettibin ve msahhi-

 320 lzm gelir. Avrupada bu mevzu zerne, bilhassa Almanyada, mkemmel eserler
vcude getirilmitir. Bunlardan bazlar 5-10 defa baslmtr, ite bazlar:
Prof. J. E. H e y d e, Technik des vissenchaftlichen Arbeitens, Berlin, 1935
(beinci tab).
Dr. L e o p o l d Fonck, Wisssenchatliches Arbeiten. Beitraege zur Methodik
und Praxis des akademischen Studiums, Innsbruck, 1926 (3. tab).
A r t h u r Weinmann, Die zuissenschaftlichen Arbeiten. Eine prak-tische
Anleitung zur Anfertigurtg der haeuslichen Arbeit fr der Refe-rendar, die Doktorund Assessorprfng. Berlin, 1932 (4. tab). Bu eserde niversitelerde mezuniyet ve
doktora tezleri nasl yazlaca, onlarn tasnif ve telid ve basn hususlar retilmitir.
A r t h u r Ungar, Wie ein Buch entsteht. Teubner, 1927(6. tab).
Ayn mellif, Die Herstellung von Bchern, Halle 1923. Byke eserdir her iki
eser ilm eserlerin tab tekniinden bahseder.
Bu gibi eserleri ve bizim vaziyetimizi lyikiyle tetkik edenler greceklerdir, ki
Avrupallar buna asrlrdanberi alm olduklarndan onlarn metod rehberleri bize
kfi gelmez; bizde ilimler iin mterek umum metod bilgisi gibi ilm alma
teknii de, hayatmza uygun olmak artiyle, etraflca ilenmi mstakil bir ilim
olarak ele alnmak icbeder.

 Siy-

isin iml ve tab teknii anlaylar birbirini tutmad gibi, ayn mellifin imls dahi bilhassa basm uzun sren eserlerde deiir. Fakat
biz buna bakarak ylmamalyz. Bilkis mesel Trk dil ve tarihiyle megul yksek
ilim messeselerimizin neriyatnda gsterilen itinaya ramen, transkripsiyon ve tab
teknii tutmazlnn hkm srdn grrsek '), bu husus Garp sistemlerini
benimsemekte arkllarn geirdii mkltn, ltin alfabesini aldktan ve onu
eserlere hakik ilm ekil vermek gayretiyle tatbika baladktan sonra, daha bariz ve
dikkati eker bir surette aa vurduunu gsterdii iin, buna ancak sevinmeliyiz.
nk eski Arap yazs arkasna gizlenen hastalk artk meydandadr tedavi
edilebilir2). Garp ilim metodunu renmi olan her arkl bilmelidir, ki ark onu
tekrar kendi seviyesine indirmek, kendine uydurmak hususunda ok musirdir. Onun
sinsice yapt taz-yiklara. ancak uurla ve fedakrlkla kar konabilir. Kltr
itibariyle garpl olanlar ve tazyiki bilhassa dil, iml ve tab tekniinde greceklerdir.
Ltin alfabesini kabul etmi olmamz, tekmil arkllarn geirmeleri mukadder olan
bu dertleri kendi bnyemizde tecrbe etmeyi bilerek i i t i z am eylememiz demek
olduundan bu tecrbelerin bize Garp metodunu arka tatbik etmekte erefli bir
nderlik temin edeceini grerek kendimize daha fazla gvenebiliriz. nk arkta
mesel dier bir ok mnevver milletdalarmn ve u s a t r l a r l a benim de anlatmaa al t m gibi, Garp ilm i tekniine intibaktaki aksaklklar, onlarn slah
maksadiyle umum millete ve yksek mektepler muhitine hitap ederek bunu bir mill
dava yapan bir islm milleti-Trkn yannda daha bulunmamaktadr.
7 "lm almalarn teknii" Garpta bir ilim eklini almtr. Bu da almada
tutulmas gereken sistemleri, kart ve fi usulleri, husus ktphanelerin tekil ve
tanzimi, eserin yazlmas, transkripsiyon iaretler, bunlarn matbaaya verilirken
manskride gsterme usulleri, tab ve tashih teknii, ilm mecmualarn teknii gibi
mevzulardan ibarettir. Bizde bu mesele tamamiyle ayr bir ilim olarak okutulmak,
bunun metodik'ini niversitelerimiz arasnda kurulan mterek bir heyetten tertip
ettirmek, sonra buna riayet edilmeden yaplan talebe tezlerini kabul etmemek, bunlar
ihmal eden ilm eserleri de bastrmamak
1) bret iin mesel en ok i t i n a gsterilen M'yesiret-l-ulm (Trk Dil Kurumu yayn 1946) ile
Ner Cihnnwnas\ (Trk Tarih Kurumu yayn 1949) nn transkripsiyonuna
ve punto farklar
kullanlmasna bakn.
2) Bunun bir parlak delili Muhammad Raduyn'nin Tercman al-ba!Sa'si (Edebiyat Fakltesi
yayn, 1949) ve Uygur metinleri neridir.

Eserde zikirleri geen melliflerin

SM CETVEL

Abbis cAzzv, 211, 212.

Abb5 Iqbftl A?tiy8n, 174, 190, 201, 217.
Abbaskuli Han Bakixanov, 213.
Abbot, J. 259.
c
Abd a)- c abbs Ahmad bn Muhammad alMaqqar, 165, 211. cAbd a!-cazz al-Duvar,
292. cAbd-u 'l-affr Hac Qrm, 226. cAbd-u l'afir bn Ismcl bn Muhammad
at-Hafiz al Frisi, 192. cAbd-u 'l-hamld
Lahri, 228. cAbd-u l'-haq bn Sayf-u 'd-dn alturk alDahlavi al-Buxar, 239. cAbd- '1-hay bn alc
'md al-Hanbal 237. cAbd-u 'l-karim
Kamiri, 216. cAbdullah cAnn5D, 162, 173.
c
Abdullah Battal bk. Taymas cAbd-u 'ilah bn
Muhammad Harav, 57. Abd-u 'lah bn
Muhammad bn cAl Nar u l l a h , 218. cAbd-u 'lah Mustavf, 217.
c
Abd-u 'lah X5n Amir Tahmgp, 217. cAbd-u
'lmuqtadir Mavlavi, 178. cAbdulq5dir bn
MalikjSh al-BuduvBn, 227 cAbd-u 'I-qdir slQuraj, 238. cAbdurrahmSn bn Muhammad
al-Bistarai,
207. cAbd^u '1-rahman al-Azdl al-Nsabr,
57. 'Abdurrahman Sacd, 240. Abdurrahman
eref, 159 Abdurrahman erif, [Beygu] 21, 53.
c
Abd-u 'r-razz5q Bej bn Neeefquli Xn
Dunbull, 217. cAbd-u *r-razzq Samarqand,
89, 200, 249,
264. Abdurreuf Fi^rat, 242.
c
Abd al-Vahbab Subuki, 57.
c

Abih, 50.
Abu cAnir al-Haravi, 57.
Ab Bak' (Qazi) al-Tahrni al-lsfahn, 212.
Ab '1-Barakat Badad, 67. 133.
Ab Dulaf Miscar bn Muhalhil, 60, 99, 247, 248,
282.
Ab '1-Farac CamJl al-din al-Cavz, 185.
Ab '1-Fail al-cAllam, 227, 228.
Ab '1-Fazl Muhammad bn Husayn al-Bay-haq,
bk. Bayhaq
Ab M-Fid'Malik-u '1 mu3ayyad cIm3d -u 'l-dn
Ism5cl, 187, 206. 245.
Ab Haf Macm-u '1-din cUmar bn Muhammad,
192.
Ab Hamid al-Andalugi al Gro3ti, 244.
Ab Hamid bn brahim, 189.
Ab M-Hasan bn Muhammad Amn, 216.
Ab Manr al-BaIx, 4:3.
Ab Nar bn -,ir3q, 154.
Ab Nu'aym (Hafz) al-Ufahn, 27, 57.
Ab N'uvSa, 51.
Ab l'OJsim cAbd-u'ilah bn cAl bn Muhammad
a l - Q 5 a o i , 190.
Ab l'Q&sim cAbd-u'llah Muhammad bn cAl alQsan, 195.
Ab amah ihb-u'd-dn, 202, 203.
Ab uc3c Muhammad al-RuzrSv, 185.
Ab TBlib Husayn, 82.
Abu Talb Khan, bk. Talb

Aehelis, Th. 64.

Advar, Abdulhak Adnan, 242.
Adler, J. 187.
Afzal-u 'd-dn Ahmad bn Hamid al-Kir-mn,
189.
Agaoglu, Mehmet, 281.
Ageh, Muhammad Riza, 224. 225.
AhUvard, 177, 196.

 322
Ahmad Amn, 307.
Ahmad (Abu Baltr) bn cAl al-Xtib alBagdad, 167, 191. Ahmad Behmenyr, 193.
Ahmad al-Husayn, 241. Ahmad Q54i bn Mir
Mun ibrahim Husayn al-Qumi, 214. Ahmad Qz bn Muhammad
al-Gaffr, 214 Ahmad bn Muhammad Fasih alXavfif, 199. Ahmad Nizam-u 'd-dn bn
Muhammad Muqm Harav, 227. Ahmed Naci, 64. Ahmed
(Kad) Nigdeli, 9. Ahmed Resm Efendi
Girid, 260. Ahmed Refik, 132, 172. Ahmed
Rasim, 24. Ahmed Remzi, 242. Ahmed Sib,
212. Ahmed Vefik Paa, 169. 170. Ahmad bn
Xvand5h al-Huseyn, 700. Ahmed Tus, 88,
112, 244. Ahmed Zeki Paa, 131. Ahmed, 207.
Akuraoglu, Yusuf, 172, 173. Akkaya
kr. 1, 172.
Aksarayi, Karm-u 'd-dn Mahmd, 104. 190 Aksu,
Niyaz 56. 'Al'-u'd-dn Muhammad bn Giya
Falak-u'
l-macl, 202, 292. cAl" Tabriz, 202, 292. cAl
bn Husayn al-Va^z al-Kaif, 239. cAl bn
Muhammad ai-Qum, 202. 292. cAl Muhammad
Amiri NaQin, 189. cAl Mustafa, 209. 242. cAl
Akbar Xit5y, 24g. cAl Asgar Hikmet, 91, 239. cAl
Calyir, 225. Ali Canib, 172.
c
Al bn Nair al-Husayn, 189. CA alQr. 87. Ali Rahim 225, 240.
c
Al Ri bn cAbd-u"lkarm irz, 216. cAl bn Zsfir
al-Azd. 166. Amedroz, H. 185. 193. Amn Ahmad
Raz, 240. Amir Abd-u'llah, 219. Andre, Tor, 268.
Andreasyon, H. 230.

Anonimov, I. 250.
Anuchin, 22.
Arat, Rejit Rahmeti (Rachmati). 183, 227.
Arend. A.K. 195.
c
Arb bn Sa'd al-Ou^Hb, 184.
Arisdakes, Lasdiverdli, 230Aristo, 140. 152.
Arnold, Sir Th., 21.
Arnold, T. W. 289.
Arriyanos, 276.
Asad TSs. 43, 282.
Asaf Mehmed Paa, 208.
Asm, Ayntab Mehmed'211.
Ar-u'1-dn Abhar, 172.
c
AsqaIan, 27.
c
_Aq Mehmed elebi, 241, 246.
kpaazade, 103, 207:
Amarin, Nikolay, 23.
Atabek Qai Andicn, 221.

Ata, Galib, 2.
Atalay Besim, 183.
Atatrk. 49, 59, 164, 212.
Ate Ahmed, 189.
Atiya, A. S. 127.
Atsz, Nihal. 64, 207.
c
AUar, Ferdeddn, 57.
Augustinus, 25.
Aumer, J. 177.
Avf, Muhammad, 27. 50, 51, 57, 91, 96,
193. 239. cAyn, Badr-u'd-dn Muhammad bn
Ahmad,
55, 167, 205. 292. cAyni, adr-u'd-din, 221,
240. cAzz bn Ardair starbd, 212,
B
Babacan Mangt, 225.
Babinger. F. 73, 75, 202. 210, 280, 285.
Babur Mirza Zahr-u'd-din, 59, 227.
Bachelet, Th. 58.
Badr-u'd-dn (Amir) Bskta al-Faxiri, 204.
Bahar. Melik-'-ucara 188, 193.
Bailey. H. W. 33, 281.
al-Bak?, Abd allah bn cAbd-u'lcazz, 244.
Balcam, Ab cAl Muhammad, 86, 184, 198.
Balazuri, Ahmad bn Yahya, 184.
Banarl N. S. 207.

 323
Ban*. W. 112. 183, 271.
Banzarov, C 42.

Bar Hebraeui, Gregorius, 187.

Barbaro. J. 249.
Barsov, P. 252.
Bart. P. 140.
Barthold, W. 13. 22, 24, 32, 43, 46, 78, 87, 92, 98,
120, 123, 129, 181. 188, 192, 193, 197, 199, 200,
215, 218, 219, 221, 222, 224, 244, 266. 272, 273,
274, 275, 276, 281, 282, 283, 286, 289. 302, 303,
311.
Basset, H. 131.
Bauer, W. 1, 8, 13, 34, 80, 96, 122, 297, 298.
Baumstark, A. 275.
Baybars (Amir) al-Manr al-Davdar 203.
Bayezid Bek, 227.
Bayhaq, 188.
BaylmbetoV, 173.

Bayram Xan, 227.

Bayr, Muhammed Hlid, 22.
Baysun, C. 209.
Bayur Hikmet, 212.
Bazin, Pere Louis, 254.
Beal, Samuel, 247.
le Beau, 71.
Becher, E. 119.
Becker, C. H. 119, 273, 274.
Bedjan, P. 187.
Beer, E. 216.
Belieyev, 286.
Bell, J. 253Bellan, L. L. 311.
Brlokurov, S. 233.
BeIow, G. 293.
Benna-' Haravf, 51, 218.
Berchem. M. var. 53.
Berev.i, . 42, 195, 218, 225, 259.
Bergson,_ 174.
Berg-atrSsger, G. 317.
Bernheim, E. 1, 7, 8, 12, 13, 14, 15, 34, 35, 109,
122, 143. 169.
Bernier, Fr. 252.
Berntamm, A. 116.
Ber, H. 8, 172.
Bertels, E. 173.
Bestujev, K. 236.
Beveridge, 227, 228.

Biniti, Sinan elebi. 207.

Bilge, F. 181.
Binyamin al-Tatil, 247. | el-Birn, 87, 89, 94,
133, 137, 147-154,
275, 280, 316. i al-BirzalI. Abu'lQasim, 203. ; Bismarck. 59. 1 Bittel, K.
279.
la Blanche, 22.
Blankennagel, 256. Bleiber. Fr. 294. i
Blochet. E. 177, 195, 201, 220. 264.
Blockmann H. 227.
Boeckh, A. 296. I
Bojrers, A. 228. |
Boichorst, 88. | Boldrev,
A. 239. i Bolakov, A. M.
138,
le Bon, Gustav. 14, 169, 308.
Boratav, P. 22.
Bourdeau, H. 172.
Bouthould, 162.
Bowar, A. 116.
Bretschneider, E. 61, 179. | Brockelmann. C. 40,
72, 74^, 78, 155, 161, 167, 179, 185, 186, 187,
191, 192, 200, 202. 203, 204, 205, 211,
237. 238. 244.
245. 307, 303. :
Broekhaus, 232.
Broqniere, B. de la, 59, 249.
Brosset, M. 230, 231, 272.
Brovvne, E. G. 75, 177, 197, 239, 286.
Brugmann, 296.
Brunn, P. 248.
le Bruyn, C. 253.
Buchmann, G. 51.
Buckle, 14, 111, 140.
Budaq Mun aI-Qazvn, 214.
Buh3r, Muhammad bn Ahmad 85.
Bulck, G. on. 297.
Burnaby, Fr. 230.
Burns, A. 257.
Burrow, T. 295.
Busbecq, C. 60, 250.
Butkov, P. 233.
Bucarin, 34, 139, 173.
Bchler, G. 265.

Blow, 59.

 324

Coolc. J. 254.
Coote. C. H. 250.
le Coq. A. von. 21. 183. 271.
Cordier, H. 276.
Costi Zuralc. 204. \ Courteille,
A. P. de. 185. i Couvreur, 180. I
Craven, E, 255. Curci Zeydan.
308. I Cruden, A. 261. i Curzon,
G. N. 260.
! Cuvayn, Ala5-u-d-dn 'A^a Malik, 104. 191, j
194, 196, 283, 284. i CuzecSni, MinhSc. 94.

Caetani, 185.
Cacfar bn Muhammad al-Huaayn, 200.
Cacfer Bek. 225.
Caferoglu, A. 228.
Cahen, C 212.
al-Chiz. cAmr bn Babr. 194.
Cahiyr, Ab cAbd allah Muhammad bn
c
Abdus, 57, 193.
Cahun, L., 173.
Call-u 'dn Muhammad Mun Yazd, 214.
Camal-u'd-dn Ab-'l-Fazl bn Muhammad
aI-Qari, 197, 198. Cam, cAbd-u'-r-rahman,
I [aatay] Saadet ghaki, 273. i
49, 57, 238. 283. Cariyle, 3.
agil, Orhan MDr, 297. i angCayhan. cAbd-u'-lIah. 88. 99- 151. Celleddin
ung, 247. t 'en Pang-an. 182. !
Paa. 294. Celleddin Rumi Mevlana. 68, 69'en eou. 18071. 104.
irikov. 259.
283.
istiakov. S. 311, ;
CelSl-u'd-din al-Suyuti. 27, 57, 167, 206, 237.
u-Hi. 181.
Cellariu. Ch. 26.
Cennb Mustafa' 208.
Cevdet. M. Muallim. 164.
D
Cevdet Paa. A. 25. 158. 159. 161. 166. 211.
Dahlmann, 72.
Chabot J. B. 230.
Dapilevsky, 14, 259.
Chandler. R. 253.
Danimend, t. H. 294.
Chao. 277.
Dannon, D. F. 170. ! Daqq, 43. j
Chardin. E. 60. 251,
Darvin, 137. | Darvi cAli engi
Charignon. A. J. 248.
(Hfifiz). 242.
Charmoy. F. 213. 272.
er
Dede Korkut, 03. i
Chatelier. M. A. 284. Chavanneg. E. 179-182.
Defremery,
Ch. 248. j
276. 309. 310. Cheneau. J. 251. Chevalier. U. 72.
Defremery, M. C. 201. |
Cholnoky. J. 285. Christensen. A. 45. 265.
Deguignes, 24, 179. '
Christian. 265. Cbwolgon. 78. Ciao-gon. 247.
Delehaye, H. 49.
c
Cihangir Mirza bn Abbs Mirza N'ibu'sDerenburg, 196.
sultana. 217. Cihangir Padiah. 228.
Desmaison, Baron. 224.
Clavjo. R. G. de 50- 248. Comte. A. 35. 108.
Devletah amarqand, 57, 23i). ;
117, 139. 140. 162. Conolly. A. 258.
Dezobry, Ch. 58. i Diabonus, P. 39. I
Contarini. A. 249.
Diehl, E. 52. j Dietrich, K. 183. ! Die, E.,
21, 261. i Dihlav, Gulam Muhammad,
242,

- 325 Dimand, M. 261.

al-Dimaq, ama-u'd-dn Muhammad. 245.

Dorul, . R. 248.
Donner, O. 267.
Dopsch. A. 69, 293.
Dorn, B. 178, 213, 272.
Dost Muhammad Kitabdr, 241.
Dost Sultan. 103.
Dozy, R. 105, 131, 177.
Droysen, 14, 22, 30, 115.
Dubrovin, N. F. 233.
Dub, H. H. 180.
Duda, H. W. 268.
Dulaurier, E. 230.
Durant, W. 26.
Durkheim, 105.
E
Eberhard, W. 179, 278. 297.
Ebert. 58.
EbljrSz Bahdr Xan. 224.
Eclchart, F- 302.
Edvvarda, E. 178, 256.
Eflatun, bale: Platon.
Elcblom, R. 268.
Elias, N. 223.
Elliot, 228.
Emin Ali. 172.
Emin. N. 230.
Enjjelhardt. 211.
Engels, Fr. 138.
Enveri. 56.
Ergin, O. 169, 212.
Erach 49.
Erslev, Kr., 17.
Ertaylan, 1. H, 219, 240.
Erza Haddad, 247.
Es'ad Efendi, Sahaflar eyhi zade, 211, 242
Estr Hasan bn eyh Hseyin, 210.
Ethe, H., 176, 177, 239, 240Euhemeros, 39.
Eugebius, 25.
Evliya elebi. 60, 98, 252.
F
Falak-u'l-macal, Al'-u 'd-dn, 292. Falak,
irvani, 284.

Fan, Ye, 180.

Fang Hiuanjr-ling, 180.
Farazdaq, 68. :
Farlane, M. 258.
Farruxl Sustan, 68.
Fath bn al-Bundar, 188.
Fath-u 'd-dn Muhammad, 203.
Fatn Efendi, 241.
Fatr-u 'd-din Abii Sulaytnn DSvd bn
Muhammad al-Bankit, 196.
Faxr-u 'd-dn Mubarekh Gr, 194, 281.
Faxr Sultan Muhammad bn Emr Harav, 91.
Fazl-u'llah bn RuzbahSn Ifahan, 213, 218.
Feder, A, 1, 14, 95, 136, 145.
Ferjfuson, P. B., 277, 278.
Ferrand, G. 59, 244, 248.
Ferrier, J. P 259.
Feyzioflu, T., 23.
Fichte, 1, 140.
Ficker, J., 80
Fischer, A., 274,
Fier, 235.
Fndkoglu, Z. F., 23. 136, 156, 162, 166.
Firdevs, 43, 65.
Fleiacher, H 187.
Flettsher, G. 250.
Fling, F. M., 2, 34.
Fliigel, G., 177, 288, 261.
Fonck, 122, 320.
Fontaniere, 257.
de Fontenelle, 31.
Forbiger, A., 22. .
Foster W., 251.
Foy, A. de, 250.
Fraehn. Ch. 96, 272.
Franke, O., 182. i Fraser, J.
R., 254, 258. .
Freemann, E. A., 8.
Frizth, F., 182.
Frobenju, L., 141. I
Fuche, W.. 61. '<
Fueter, E., 72. i Fck,
]., 146, 288.

G
Gabain. A. M., von, 112, 183.
Gabelenz, H. A. von. 182, 264.
Gabriel, M. A. 21.

326

Cahrieli, 2SS.
Gross, Ch. 72.
Galland, A. 252.
Grosse, E. 280.
Galsao. 229.
Grotenfeldt. A. 119.
Garbers, K. 298, 229.
Grothe. H. 280.
al-Gardz, Ab Sa'Id cAbd-u'l-hay bn ZanGrou.set. R. 24. 73.
hak, 187.
Gruber. 49.
Gars al-nicma, Muhammad bn HilH, 184.
Gubaydillin Aziz (Aziz UbaydulUhof lu) 240.
Oavvronsk, A. 268.
Guidi. M. A. 281.
Geijrer, 45.
ulam cAl Xn Azad. 240.
Gelenbevizade Ahmed Tevfik Bey. 169, 170.
ullam Muhammad Dihlav. 242.
Genceli, A. E., 215.
Gutschmied. 123.
Genosman, N. 104.
Guyard. S. 245.
Georgi, Y. 255.
Glbeden Beg'ira. 227.
Cereke, A. 82.
Gldenstadt, J. A. 256.
Gerlach. S. 251.
Gnaltay. . 24.
Gibb. E. J. W. 283.
Gibb, H. A. R. 157, 163, 284, 289.
H
Gibbons, 170.
Giese, Fr. 91, 207, 2S6.
Giesebrecht, 30.
Ginsel, 20, 261.
Giyas-u'd-dn cAli bn
190.
GiyS-u'd-dn Kaqq55,
Glck. H. 280.
Gmelin, S. 255.
Godard, Y. A. 280.
de Goeje, M. 94, 131,
Gc-es, 248.
Goethe. 68.
Goldziher. I. 78. 123.
Golubbvsky. 32.
Gombayev, 229.
Gombocz. 23. 268.
Gordlevski. 116. 266.
Gkmen. F. 132.
Gzaydm. E. F. 226.
Graebner, F. 297.
Gravieg, K. 297.
Grejoire, H. 286.
G egor, C. M. 260.
Gregor von Tours, 39.
Grekov, B. 249.
Grey, E. 251.
Grejjor, 230.
Grigor'yev, V. 265.
Grodekov. N, 234.
de Groot, 24. 179.

Habib Efendi. 242.

Habib-u'llah MuxtSr-uV-aaltana. 217.
Haci Bezzaz Tavakkul, 214.
Haddi, 208.
Camal-u'1-islSm, 93,
Haenisch, E. 182, 229, 279,
Hafz Abr. Lutf-u'Ilah, 26, 85, 93, 191, 195,
249.
196, 1<)8, 199, 216, 219, 246, 249.
Hsfiz (Hoca), 68.
Hsfiz Tan Buxr, 219.
al-Hkim Abu cAbd-u'Iah Niabur, 192.
177, 184, 243. 244
Hakim 5h Qazvnl, 91.
Halil Edhem, 21, 23, 53, 270.
Halil Serkis, 178.
271. 286.
Halim Geray Sultan, 226.
' Hamdi Geray 226.
Hamd-u'llah Mustavf, Qazvini, 98, 196, 197,
202, 246, 283, 292Hummer-Purggtall, J. von. 24, 78, 123, 159.
j 161, 236.
Hamza sfahn. 316.
j Hamza Tahir Bey. 173.
Hanar, 288.
Hanvvay, J. 254.
' Harley Walker, C. T. 194.
j de Harlez, G. 182.
i Hartmann. M. 86, 223, 281.
Hartmann, R, 269, 289, 294.
Hasan Bek bn Muhammad Bek Xk rSz,
228,
Hasan; Bek Rumlu, 214.
, Hasan Beyzade, 209.

 327
Hasan bn ihab-i'd-din bn Husayn bn Taci'd-dn al Yazd, 200. Hasan Xoca Naqib-u'l-arSf
(Hasan NisSr) ' 239.
Hauer, E. 182.
Haydar Mirza Dulat. 84. 223. 281, Haydar bn cAl
HusaynI al-R5z, 215. Hayrullah Efendi. 171,
211. Hedin, Sven, 61, 286. Heffeninjf, W. 289. He?
el, 1. 14, 35, 140, 146. Hehn, B. 63. Heidicke, R.
298. Hennig, R. 132. Hening, W. 33. 271, 281.
Henze, C, 280. d'Herbelot, 161. Herberstein, S.
von. 250. Herbert, Th. 252. Herder, L. 142.
Herodot, 8, 7. 21. 41, 124. Herre. H. 72.
Herrmann. A. 22, 61. Herslet. W. 40. Herzfeld.
E. 279. Hettner. 296. Heude. W. 257. Heydc. J.
320.
Hezarfen Hseyin Efendi. 209. Hill al-bi. 27.
57. 184. 185. 19'!. Hinz. W. 202. 252. 272. Hirth. F.
179. 273. 277. 286. Hitti. F. 237. Hiyen anjj. 42.
Hoca Sadettin Efendi. 208. Hoenerbach. ty. 130.
131. Hojjarth. 287. Homberjjer. O. 70. Homerus.
43. Hondemir bak Xondemir. Hong- Leang e. 180.
Honigmann. 286. Horn. P. 271. Horn. T. 105. 178.
Horovvitz, J. 274. Horyey. J. 250. Houdas. O. 191.
Houtsma. Th. 177. 184, 189. 190. 289.

] Hovvorth. H. 24.
Hrozny. 268.
Huart. C. 185.
Husameddin Efendi. Amasyal. 79.
Husayn bn Muhammad al-Av. 201. i Husayn
al-Hfiz al-Kerbelc. 213.
Husayn Sacti. 166.
Hseyin Cahid, bk. Yaln, H. C.
Hber. J. 30Hseyin akir. 210.
Hseyn Kifi. 49.
Hyacinth-Biurin (Yakinf). 179. 181. 182.
Hyklut, 59.
I v
Ibn cAdm. Kamal-u'd-din. 27. 193.
Ibn-u cAmd Circis 154, 204.
Ibn cArab5h Ahmad bn Muhammad al-Dimaq, 81, 200. Ibn cAs3kir Ab-1-Qasim cAl bn alHasan.
192. | Ibn Acam al-K5f,
184.
IbnTu'1-Ar, 3, 55, 85, 166, 171, 185, 187, I 206, 209.
Ibn Ays, Ab'l-Barakt Muhammad bn
Ahmad 55, 87, 206, 283. Ibn Aybek al-Davdar, Ab
Bakr bn cAbdi'ilah, 203. Ibn al-Azraq, Ahmad bn Ysuf bn cAli
alFriq, )3. ISn Battuta, Ab cAbd-i'llah
Muhammad bn
Muhammad, 59, 248. lbn-u'I-Bayyic al-Nisbr,
c
Abd-u'llah bn
Muhammad bn Hamdn. 192. Ibn Bibi, Husayn
bn Muhammad a i - C a l a r i
al-Mun, 190, 191. I Ibn-u'lCavzI, 59, 166. ! Ibn Cubayr, 283.
Ibn Doqmq. ?rTm-u'd-dn Ibrabm bn Mu-|
hammad, 204, 205. i Ibn Fazl5n, Ahmad. 37, 44, 69, 69,
80, 81,
88, 94, 95. 93, 112, 113, 125, 147. Ibn FSzl-i'llahaIc
Umar, ihab-u'd-din. 203,
245, 245, 264. Ibn-u'l-Faqih a!-Hamadn, 243, 247.
Ibn Fndq Abii'l-Hasan fAh bn Zayd alBayhaq, 193. Ibn-u'1-Furt, Nair-u'd-din
Muhammad 204.

 328
bn- u'l-Fu vv t i KemSl-u'd-dn cAbd-u'l-razzak al-Badadi, 197. Ibn Habb al-Haiab.
Badr-uM-dTn, 204. Ibn Hacar, Ahmad bn CAII
hn Muhammad.
167, 168, 205, 237. Ibn Haldun, bk. Ibn Xaldun.
Ibn Hassl, Ab 'l-'Ala3, 194. Ibn Havqal, 61, 89.
96. 244. Ibn-u'1-Kasr al-Dimasq. 55, 86. 186. Ibn
Miskavayh Abu cAl Ahmad, 55, 71. 85.
137. 154. 155. 185. 283.
Ibn Mhenna. 266.
i
Ibn Qaz uhba 8-Dimaq. 206. Ibn Qutayba. 27.
57. Ibn Qutiubua. 27. 57. Ibn Rustah, Ab CA1I
Ahmad bn cOmar 89. j
243. Ibn ifi. 203. . Ibn-u's-Sc a l - X a z n . cAli
bn Ancab Tc- j
u'd-din. 187. Ibn-Sa^id al-Andalusi al-Magrib.
155. 244.] Ibn Sna. 154. Ibn addd. Muhammad
bn ibrahim bn cAl.
202.
Ibn ihna. CUz. 193. 206.
Ibn Tangriberd. Ab'l-mahSsIn Ysuf. 55.
205. 206. 237.
Ibn Taymiyya. 159Ibn Tiqtaqa, af-u'd-din Muhammad bn cAli
bn TibatabS. 196. Ibn
Uaybica. 27. 57,
Ibnlemin Muhammad Kemal. 212. 241. 243. Ibn
Xaldn. cbd-u'l-rahmSn. 4. 137. 142.
146. 155. 157.-170. 172. 205. Ibn Xallikan. 27, 57.
237. 238. Ibn Xurddbih. cUbayd-u'l-Ilah. 89- 99.
243. Ibn Yamn Farymad. 173. Ibn Ysuf alVa'iz. 209. Idris Bitlisi. 208. Idrs. cAbd-u'l-qadir.
237. Idrs. arf. 61.99. 129. -131. 133. 134.
245. 269. 282.
Ikannikov. V. 236.
Ilminski. 227.
Imd-u'-d-din Ktib al-Ifah5n 166. 188.
c
Im5d-i Saravi. 202. 292. ImSmi. 183. inan. A.
22.

Inostantsev. 266. 273Ipat'yev. 231.

iskender. Mun Trkmen. 215.
smail Galib. 23. 291.
IsmScl al-Cavhar. 67.
ismail Hakk zmirli. 155. 203. 204. 235. 313.
smail Saib. 193.
Itaxr. 65. 89. 96. 243.

lsbill. 57.
Iltan. Fikret. 190.
Ivanov. P. 234. 283.
tzz. Sleyman. 210.
J
Jacob. G. 286.
JHschke. G. 58. 274, 281.
Jahn. K. 91. 195.
Jamsaranov. S. 229.
Jaubert, A. 245. 257.
Jenkinson. A. 59. 250.
Sent-Jeromos. 61.
Jevvett." J. R. 186.
Jonquiere. de la. 73. 302.
Jorga. N. 236.
Jukovski. S. 234. 266. 282.
Jule. H. 126.
Julien, Stanislas. 246.
Juynboll. 205.
K
Kabl. 68.
Kad Burhanettin. 68- 172.
Kad Mir Maybadi. 172.
Kaempfer. E. 252.
Kahl. E. 219.
Kahle. P. 104. 133. 134. 206, 269. 286.
Kaisser. A. 227.
Kallistin. 48.
Kmil. M. Ayyad. 162. 173.
Kmil Paa. 212.
Kampfmeier G. 274.
Kant I. 4, 140, 142,
Kantakuzeuos, 59,
Karabaek, 265, 272.
Karaelebizade, Abdulaziz Efendi 209.
el-Karamn, Abmed bn Yusuf, 209.
Karamzini 123, 236,

 329
K?arflis Chovreba. 231.
Katanov, N. 271. 285.
Ktip elebi. 53. 89. 98. 158. 165. 190. 210.
248. Kautsky. K. 34. 138.
Kazanh smail. 253. Kazem Beg,
A, 212. 226. 273. Kefeli brahim
Efendi. 226. Kemal Paazade. 208.
Keneys I. N. 293. Kessler G. 25.
293. Kiepert H. 22. 130. al-Kindi.
27. 57. 133. Kiog, Sir L. 227.
Kinneir, J. M. 257. Klaproth. J.
von 257. 263. Kleeman. H. 254.
Klimpert. R. 20. 21. 261. Knolles.
R. 236.
Koca Nianc Mustafa elebi. 208.
Kou R. E. 255. Kokovtsev. 80.
Kondakov. 286. Konow. S. 269Korscb, 23. Kopperg. W, 165. Kotvi.
W. 268. Kowalsky. Th. 273. 317.
Kerli. F. 240.
Kprl M. F. 24. 172. 188. 191. 240. 280.
Krakovski. J. 154. 266. 273. 275. Kraft. A. 177,
Kramers. J. H. 244. 269. Krappe. A. H. 43.
Kraus. P. 298. Krause. F. E. A. 182. Krause. M.
178. 272. Kremer. A. von 162. 272. 308.
Ksenkow. F. 148. 150. 152. 274. Kretschmar. F.
43. Kretscbmer. K. 134. Krimski. 282. Ktisiya.
41. Kunik. A. 244. Kurat. A. N. 223. 311.
Kk elebizade smail Asm Efendi. 210.
Kk Nianc Mehmed Paa. 208. Khnel. O.
280.

Kmmel, D. 276.

Ladendorf, D. 51.
Lamif, 238, 239.
Lammens, H. 270, 311.
Lamprecht, K. 4, 140.
Lamouche, Colonel, 73.
Landberg, 189.
Laoglois, C. V. 1, 14, 34. 35, 72, 172, 258.
Lappo. A. S. -Danilevsky 13.
Las Casas, 133Lassan, 2ri4L a t i f i , Kastamonulu. 241.
Lattimore, O. 126.
Lavisse, E. 123Lebeau, 71.
Lee, S. 58.
Legge, 180.
Leibnitz, 1.
Lanin, 137.
Lpekhin, I. I. 255.
LeSBnjr Th, 16.
Leunclavius, H. 236.
Levin, A. 234.
Lieu Hiu, 181.
Lingar, 171.
Li Pay-Yao, 181.
Liu Mau-Tsai, 179.
Lockhart, L. 215, 254, 311.
Lollis C. de, 133.
Lorimer, L. R. 295.
Loth, H. 176.
Lotze, H. 15, 111, 142, 143.
Loviag, 252.
Lugl, N. 189, 197, 212.
Luckey.^P. 298.
Luknav, cAbd-u'l-Hayy, 57, 238.
Lundell, J. A/268.
Lutfcal Bek. 240Ltfi Efendi, 211.
Ltfi Paa. 208.
Lders, 271.
M
Mac Gahan. I. A. 260.

 330
Machiavalli, 3, 4, 162.
MadSyin, 88.
Magakiya Abega, 230.
Mahler, 21, 261.
Mahmud Bayat, 31.
Muhammad bn Ahmad Harav. 184.
Mahmud Celleddin Paa, 211, 212.
Mahmud Kar, 52, 61, 114, 183.
Mahmud bn Sleyman Kefev, 238.
Mahmud Ktbi, 196.
Mahmud hn Hidayat-u'llah Natanz, 215.
Mahmud bn (Amr) Vali, 219, 246.
Mailla, 181.
Majr, H. 1K:.
Maley. A. 248.
Malov, 182.
Mamye Clairac, L. A. de la, 254.
al-Mann, Ahmad. 85, 188.
Mann, O. 216.
Mannerheim, C. G. 267.
Mana, R. du. 60, 252.
Maqriz, Taq-u'l-dn Ahmad, 27, 55, 166,
167, 205. 206.
Marcais, 284'
Marco Polo, 59, 71, 131, 248. Margoliouth, D. S.
151, 185, 236, 285. Marqua,t J. 32, 11, 45, 46,
80, 112. 125.
130, 271, 282, 309.
Marr, 275.
Marx, C. 15, 71, 137-139-Massignon, L. 281.
Masson Ch, 25 J. Mascd Kuhiata, 218. Mascd
bn Namdr. 212. Mascd, CA bn Hugayn, 89,
91, 96, 100,
166, 184, 244, 272. Mateos,
Urfal, 230t Mehmed Ata, 236.
Mehmed Behet, 21, 53. Mehmed
Efendi Rodoslu, 237. Mehmed
Emin, 260.
Mehmet Emin Bek Bura, Hotenli, 223.
Mehmed Emin Nahifi, 261. Mehmed Mecdi, 538.
Mehmed Suphi, 210. Mehmed Sreyya Bey, 242.
Mehmed erif Paa, 248. Mehmed Tevfik, 104.

Mehren, A. F. 245.
Mejov, 289.
Melyuransky, 23, 218, 266.
Mengen, O. 165.
Menger K, 293.
Mercan, 131, 159, 166, 225. 238.
Merriman, R. B. 122, 311.
Meursinge, A. 204.
Meyendorrf. M. 257.
Meyer, E. 72, 119, 122, 123.
Meyerhof M. 298, 317.
Meynard, B. de, 185, 201, 202, 282.
Mez, A . 308.
Michel (Mar) le Syrien, 230.
Micaud, L. G. 58.
Michaud M. 258.
Michelet, 14, 159.
Deg Miehels, 181.
Migne, 74
Miklosehitsch, 23.
Miles, 200Miliukov, P. 305.
Miller, G F. 235.
Miller, K. 61, 131.
Mingane, A. 177.
Minh5c Czec5ni-bk. Czecan
Mins, E- 183.
Minorsky, V. 89, 193, 194, 212, 215, 244,
269, 281, 293.
Minovi, 281.
Mr cAbd-u'l-karim Bu^rr. 221. Mr clzzetullah, 37,
257. Mr Muhammad Amn Bunar, 220, 242. Mr
Muhammad Salm (Hac) 220. Mr Muhammed
Vef5 KarminSg, 220. Mr iyahgrd 220.
Mncond, 57. 85, 90, 92, 155-157, 190, 201,
216, 219 . MirzcAlm bn Mulla Rahm
Takend, 222. MirzcAziz bn Muhammad Riz5
Marl5n,
222' Mirza Ceml Qaraba, 213. Mirz5
Hasan Canbidi, 214. Mirza Mahd Xan
Agtarabadi, 215. Mirza Muhammad Xn
Qazvn, 95,
188, 189, 190, 191, 194, 339. Mirza Rizaqul
Lalaba, 259. Mirzz dlq Marvaz
Vaqycnigr, 217.

 331
Mirza Senk Muhammad Badax, 221.
Mirza Senjrl, 242.
Mirza Sh Mahmd uras, 223.
Mirza Taq Xan Sipihr-i Kn, 216.
Mirza Vahd, 213.
Mirzade Mehmed Salim, 241.
Mixit8r, Aryavankl, 230.
Molla Bikcan, 242.
Mommsen, Th. 14, 45, 115.
Monod, G. 7, 72, 169, 172.
Montague, Lady Mary, 255,
Montesqieu, 159, 162, 170.
Moog, 105.
Moravecik, G. 183.
Mordtmann, A. 37, 170,
Mordtman J. 1, 78, 281.
Mordan D. E. 250.
Morgan H. 105,
Morirr, J. 256.
Morley, W. M. 188.
Mbarek Galib, 21.
Mufazzal Ab-i'l Faz'il, 204.
Muffazial bn Salmah, 51.
Muhammad cAbd, 164.
Muhammad bn c Abd- 'I-Call al-Samarqandi
192. Muhammad cA!i Tarbiyat, 240.
Muhammad '-Al Xazm, 213, Muhammad bn
'"Al al-Sabangra'i, 193, Muhammad bn cAli bn
Vahiyh, 77, Muhammad Amin al Xanci, 245.
Muhammad ctif, 223. Muhammad cAvfi, bk,
c
Avf, M. Muhammad Draikb, 239,
Muhammad Fu'd cAbd-u'l-B5q, 261. Muhammad
bn Hac Muhammad Ran Xan,
216. Muhammad Hasim Xafi Xn, 229.
Muhammad bn HinduBh I-Naxivn, 97.
Muhammad bn brahim, 189. Muhammad qbl,
189. Muhammad Ilhdd Mavlavi, 198.
Muhammad bn Mu'ayyad al-Baddi 81.
Muhammad bn Muhammad bn al-Nizm
a-Yazd, 190. Muhammad bn Miisa alXorezm, 40. Muhammad Nizameddin, 50,
122. Muhammed Riza Agahi, 224, 225.

Muhammad ?.diq Hindi, 228. Muhammad Sadiq

Kaar, 223. Muhammad Salih Kamb Lhr, 228.
Muhammad Sq MustaSd X8n, 228. Muhammad
efic, 201, 249. Muhammad bn kir alah-u'd-din
al-Kutb
183. Muhammad erif bn Muhammad Taq
BuxSri, 221. Muhammad-can Tlnlbay, 225,
Muhammad Nizam-u'd-din, 50, 122. Muhammad
Taqi Xan Sipehr, 114. Muhammad bn Xalil alMurdi, 237. Muhammad Ysuf Mni bn Xoca
Baq alBalx, 220. Muhammad Zubayr al-iddiq, 201
al-Muhibb Muhammad, 27, 237. M u h y i - ' l - d i n
Ab '1-Fail cAbd-u'llSh. bn
'bd-i'z-Zhlr al-Sacdi. 203. Muhyi'1-din bn alc
Arabi, 283. Muhyi '1-din Muhammad Kfiyec,
167, 163. Mucin-u'd-Tn Muhammad al-sfizSr alZamc,
201. Mucn-u'd-dn Natanz, 200.
Mucin-u'd-dn Yazd, 196. MU'MZZ,
69.
Mull Abu '!-Qasim Hindiah Feritah, 228. Mul!5
Ahmad Tattav. 228. Mull cAli-Qri Qunduzi
222. Muli Ed, 221. Mull cvaz-Muhemmad bn
Mull Rz fi
c
Attar, 222. Mulla Muhammad igSvul, 222.
Mull MusS bn Mull clsa SayramT, 223. Mull
Niyaz Muhammad bn Mull cAs>
Muhammad Xoqandi, 222. Mull araf-u'd-din
Aclam bn Nr-i'd-dn Rnq:m Bux5ri, 220. Munru'd-dn Ab aaf Huayn al-Bulgar
al-Bux5r al-Fan, 240-Munkacsi, 23. Munro,
76. Mn Muhammad Kzim bn Muhammad A"
mn, 228. Mun Muhammad Mazim Maravz,
215. al-Muqaddas, Muhammad bn Ahmad, 244. alMuqaddasi, Mutahhar bn Thir, 78, 98,
185, 282.

 332
Muq5til bn Sulaymn, 97.
Murad Remzi, 225.
Muravin, 253.
Mn-av'yev M. M. 257.
Murno, J. A. R. 287.
Musa Carullah, 164.
Musa Xoreoaki (Xorenli). 125, 309.
al-Msavi Muhammad bn Amir Fazl-u'llSh,
Muslih-u'd-dn Lr, 208.
Mslim al-Carmi, 88.
Mustafa, M. 206.
Mustafa Kemal, bk. Atatrk.
Mustafa Nuri Paa, 211, 318.
Mustafa Sami, 210.
Mustaqimzade Sleyman Sacdullah, 242.
Mufiqi cAbd-u'llah 210.
Muctamad Xn Bax, 228.
Mller A. 271, 307.
Mller F. W. K. 182, 271.
Mneccimba, 210, 213, 219.
Mtenebb. 51, 68.
Miik, H. von. 130, 131, 193, 272, 288.

j Nicam, Haci Muhammad bn Haci cAl, 227.

j Nieholson, R. 177.
i Nicolay N. de, 251.
!
Niebuhler, 13; Niebnhr B. G. 30, 115.
Nikitin A. 249.
Nianczade Mehmed, 204. i, Nizmu'iddin am, 93. 197, 198.
Nizam, 48. j Nizam-u'1-mulk,
193, 282. I Novikov, 232,
\ Nldeke, Th. 45, 131, 271, 286. | Nunn, G. 134. I alNuvayri, ihab-u'l-dn Ahmad, 89. 203.
NyU.-g, H, 268.
O
I Oberhummer, E. 42, 134, 298.
; D'Ohsson, 24.

j Olearius, A. 60, 252.

j Olivier, A. 255.
Oncken, 26, 807. I
Ongunsu, A. H. 211. ,
Oppolzer Th. 83Orasius, 61.
Orbelyan. S, 231.
N Naima Mustafa. 158,
Orkun H. N. 182.
159. 162-164, 210, Nalivkin, 282. Nallino, C. A.
Osman Nuri, 212.
130, 298. Naqb X?n, 228. Narai, Abu Bakr
Osman evki, 243.
Muhammad bn Cacfar, 27,
Osmanzade Ta'ib, 243.
132, 192. al-Nasav, Muhammad bn Ahmad, 191,
Otter J. 253.
192, Nih al-Carbdiqn, 188. Nar-u'd-dn
OvsianikoKulikovski. D. 306.
Muns, 189. Nir-u'd-din +, 217. N8ir-i
Ouseley, W. 256.
Xusrav, 282. Nassau. W. 194. Nazmzade, 200
reag Xan, 224.
Necib Asm, 173, 101, 226. Nedm, 156. 210.
rik, Nahid S. 252.
Nefegzade, brahim, 242. Nejju Yanjj Sieu, 181.
temi Hac, 44, 224.
Nemeth, G, 265. Nestor, 231. Neri, Muhammad,
tken, A. 70.
207. NevSy cAliir. 48, 49, 51, 68, 69. 85, 91,
zn, M. 252.
172, 201, 239. Neve, F. 231. Nev'izade
Ataullah Efendi, 238.
P
Palacios, A., 260. Pallas, P. S. 255.
Pan-ao, 180. Pan - Ku, 180.
Panteleyev, D. 277. Pargitir, F. 263. I
Parker. E. H- 181, 277, 278.

 333
Parry, W. 251.
Passonen, 23, 267.
Paujoulat, M. 258.
Paul, H. 122, 296.
Pauly ve Wissova, 22, 58.
Pavet de Courteille, 185, 227.
Pavlovi, 285.
reev , brahim, 209.
Peiser, F, 269.
Pelliot, P- 32, 276, 279, 280, 309. 310.
Penzer 250,
Pertsch, W.. 177.
Pfandmller, G, 288.
Philips, H. 288.
Pictuall, M., 274.
Pietro Della Valle, 251.
Pigulevskaya, N. 230, 266.
Piri Reis, 130, 133, 134.
Pirizade Muhammed Sahib Eferdi, 158, 159,
161. Pirou, G. 23,
293.
Plano de Carpini, J., 40, 41, 59, 247, 248. Platon,
6, 116, 140, 169, Piexanov. G., 305. Plutarkos, 3.
Pococke, E.' 187. Po'.iak. N., 2S4Polybios. 3, 5, 6, 145, 146, 170. Pope, A. 21, 261.
Popov, A.. 234. Poppe, 23, 273. Popper, W., 205,
206. Potanin, G., 22, 43. Pozdneev, 274, 285.
Prenss, K., 297. Prud'home, E., 230. Ptolomeys,
61, 71, 99, 124, 130, 181, 146,
151. Pun-daya;
247.

Qaratay al-cIzzi al-Xazinadr, 202. Qari

Rahmatullah, 220. Qsim bn Qutlubua. 238.
Qaysunizade Nida' Remmal Xoca, 226.
Qazzn Astrabdi, 51. Qitf, 27, 57.

Quatremere, M-, 05. 161, 195, 205, 246,

249, 264. Qudsmarbn Cacfar. 243. Qutbu'd-dn Ms al-Ynn, 186.
R
i Rachmati, bk. Arat.
Radin, P. 297. i Radloff. W. W., 22, 24, 40, 182,
260, 273,
286, 288. I Ra?b Hulusi, 9, 289, I
Rambaud, A., 123. 1 Ramsay, W., 22,
298. i Ramstedt, G.. 23, 267, 295. |
Ranke. L. von, 14, 30, 117, 129.
Rqim BuTar, Bk. MullS araf-u'd-din
Rsanen, 23, 269.
Raid Efendi, 2T0.
Ratzel. Fr., 110.
Rauf Yekta, 242.
al-RSvand, Abu Bakr Muhammad bu cAli, 27, 189,
190.
Raverty, Majr, 194.
Reinaud, 245.
Reiske, J., 187.
Remusat, A.. 263.
Rescher, O., 194.
Resulzade Mehmet! Emin, 213.
Reid Ysim, 173Reideddin, 26, 39, 53, 85, 86, 155, 156, 183, 192,
195, 196, 198, 199, 216, 219, 225, 266, 283.
Reynoldes, 188.
R.kov, P. I., 235, 255,
Rieu, Ch., 176, 218, 239.
Rifstal, 21.
Rindari, ihSb-u'd-dio, Bk. Zindan.
Risch, F., 247.
Ritter, H., 178, 237, 273.
Ritter, W., 72.
Riumin, 236.
Riza Nur, 70, 224.
Rzaeddin bn Fahreddin, 24, 238. 253.
Rii3quli X3o Hidyat Lalaba,2l6, 240, 282.
RitSZSde afaq, 240, 316.
Rockhill, W.. 248.
Rohr Saue, A. von, 247.

 334
Sar Mehmed Paa, 0, 310. 221.
Sakis, J. E. 193. Sarre, 2S0.
Satic Bey al-Har, 159-164, 166, 173.
Sauvaget, J., 288. 281, ' Sauvair, M., 20Svec, Selmn, 68.
Savelyev, P. 266.
Savijrny, 13.
Sayfi bn Muhammad bn Yacqb al Harav,
201. Schaeder, H. H., 120, 271, 272. Schefer,
Ch.. 85, 192, 193, 221, 245. 251. Schefer, P. 88.
Schiaparelli, 131. Schilling-, 140. Schiller. 140.
Schiltberger, 248, 249. Schindler, B. 276. |
Sehlegel, ., 45, 276. j Sohmidt, I., 229.
S
Schmidt, W., 136, 165. i Schopenhauer, 140. |
Schoy, Ch., 298. ! Sehrtter, 21, 261. 1 Schultze,
Saadet shak, bk. aatay.
c
V., 49. ! Schuyler, E., 260. Seddon, C. N. 214.
a Slib, 43, 52.
Sedillot, M. L., 298. Seeberg, R., 8. Sehi, Edirneli,
Sabit bin Sinan, 184.
241. Sei^nobos, Ch., 1, 14. 17,68, 169, 172, 173,
Sachau, E., 188, 177, 271, 281, 286.
293, 300, 301, 302, 309. Selnik, 209.
Sacy, S. de 161, 263.
Seligmann. C, 305. Semenov, A. A., 220,
Sadeddin Nzhet, 242,
223, Semevski, M., 233. Senkovski, J. 220,
Sacd, eyh, 68.
Serebrennikov, A.G., 234. eydi Ali Reis,
diq Kitabdar, 242.
249. Seyfi elebi, 225, 250. Seyyid CelalSndir] Nm, Mirza Muhammad, 216.
u'd-dn Tahran, 195. Seyid Rza, 226.
Scad Salman, Mascud, 68, 173.
Seyyid Riia Edirneli, 241. Sezar, 59.
Sadreddin (Ahmedlerden), 285.
Sherley. A.. 251. Sherley, Th., 251, 252.
adr-u'd-din Muhammad bn Hasan al-NiSml,
Shierly, 60.
226. al-afadi, Xalil bn Aybek, 27, 57, 287
Safari, 241.
Sacd Nafs, 131, 132, 188. Said Paa, 59, 212.
Saint Martin, 263. Salemann, K., 178, 272.
Sallm aUTarcamn, 40. Salomny, 280. Sam
Mirza, Safavi, 240. Samcan, cAbd-u'l-Karm, 57,
245, 283. amoylovi, A., 218, 266, 273. Samuel,
ni'li. 230. Sandalgian, J., 116. Sanderg, 1. H.,
200. Sanderson J, 251. Sanguinetti, B., 248. ani'u'davla, A., 213. anic-u'd-davla Muhammd
Hasan Xan 215, 214
Ronciere, De la, 184.
Rosen V. Baron von, 120, 178, 220,
244, 266, 272, 286, Rosny, De, 2P7.
Rosovki, A 286. Ross, E. D., 178, 194.
2*23, 251, 252,
284. Rostovsev, 126.
Rosseau. J. J.. 35.
Rdig-er, 264. Rubruk,
59, 248. Rdak, 132.
Ruska, J . 298. Rckert,
264. Rypka. 268.

 335
Shiratori, 273.
Siao Tseu-hien, 180.
Sibt Ibn al-Cavzi, 55, 166, 186.
Silhdar Fndkl Mehmed Aa 210.
Siue Kiu eng, 181.
De Slane, Mc, 161, 177, 237, 245.
Smirnov, 266, 276.
Smith, M., 280.
Sobolevsky, A., 295.
Solakzade Mehmed Hemdem Efendi, 208.
Solov'yev, 236.
Soltan, W.. 72.
Sombart, W., 293.
Somojryi, J. de, 186.

Song K\ 181.
Song Lien, 182.
Spengler. O., 4, 141, 142, 162, 163.
Spies, O., 178.
Spizyn, 80.
Spruner, K. von, 22.
Spuler, B, 127, 236, 288, 308.
Srbik, H. von, 311.
Sreznevskiy, 1., 248.
Sse-ma Kuang, 181.
Sse-ma Ts'ien, 180.
Staehlin O., 96.
Stein, Sir A., 21, 183, 237.
Stepnen, L., 58.
Storey. C A. 75, 179, 190, 194, 196, 199
200, 201, 212, 214-220, 223, 228, 229. Strabon,
71, 24. le Strange, G., 22, 246, 283. Strehl, W.,
72. Strong, J., 262. Strothman, R., 272, 273.
Strzygovvski, J., 286. Sultan Veled, 68, 104. Suter,
H., 298. Svarin, 252.
Shreverd, ihab-u'd-din, 282.
Sleyman Fehmi, 239. Sleyman Nadv,
274. Sleyman Paa, Mir, 170, 172.
Sleyman Paazade Sami, 212. Smer,
F. 212. Sssheim, K., 190. Sybel, H.,
30.

ahkerim, 54, 225.

ahnuvaz X5n amam-u'd-davla, 228.
ama-u'd-dn Muhammad Saxvi, 156, 166, 168,
186, 203, 237,
ams-i Sirac cAft, 227.
ams-u'd-dn Muhammad bn brahim alCazar, 186, 206.
ams-'d-dn Muhammad Kan, 197.
anizade Ataullah, 211.
araf Xan bn ams-u'd-dn, Bitlisi, 213. I araf-u'dn
C
A1I Yazd, 92, 93, 183, 198.
araf-u'z-Zaman Marvaz, 96, 194, 284.

avqi, 222.
axmatov, A., 231, 232.
ayx Husayn bn ayx-Abdl-Zhid, 214.
ems ci, 137.
emseddin Sami, 58.
ems Ahmed Paa 208. j
en-Yao, 180.
ihab-u'-dn Muhammad Mni, li)9. | ir
Muhammad Mirab Munis, 224. j kruah,
96, 207.

T
Tabar, Muhammad bn Carir, 3-4, 55,86, 94,
U6. 184, 185, 198. Tc-u'-d-in Subk, 55, 57, 156,
238. Tacitus, 3, 124, 145, 146, 170. 171, 300. Tac
Salman, 199-Taeschner, F., 204, 246. Taba Hseyin,
162, 173-Tabir, Bursal, 73, 240, 241, 242. Taine, H.
14. 115, 159, 161. Talibi Hac Mnhammad Bak alTabriz, 241, ' 256.
Tallgren, O., 269Tannh, 282.
Taq-u'd-din Abu Bakr, 57. Taqu'd-din al-Hilal, 151. Teqi'd-dn
al-Ka, 240.
Taq-u'd-dn cAbd-u'l Qdir al-Tammi, 238. Taqzade
Seyyid Hasan, 174, 281, 283, 316. Takprzade
Ahmed, 158, 238, Tauer, F., 197, 198, 268.
Tavernier, J. B., 60, 251. Taymas, Abdullah Battal,
225.

 336
Tayyarzade Atabey, 211.
Teleki, Graf. 285.
Telfer, J. B., 249Temir, A., 229.
Temr, 59.
Terenfyev, M. A.. 231.
Teufel, F.t 220.
Teule, Ch.. 258.
Tevhid, 53.
Texier, Ch. 258.
Thomsen, V., 24. 268, 286.
Thukydides, 3, 5, 145, 146, 170.
Tiesenhauscn, 203, 204, 235, 286.
Tietze, H., 122.
Tietze, K., 298.
Tipiyev S. 225.
Titus-Liviu. 18, 171, 300.
Togan, Z, V. 21, 39, 42, 61, 63. 66, 80, 84,
87, 144, 164. 183, 188, 194, 199, 219,
221,222, 223, 224. 225, 243, 246, 247, 257,
292, 295, 317.
Toll, N., 286.
Tolstoy, L., 41.
1 oma, Medzoplu, 231.
Tomaschek, W. 131. 272.
Tornberjj, C, 185.
T'o T"o, 181, 182.
Tott, Baron de, 254.
Tournefort, P. de, 253.
Toynbee, A., 4, 120, 142, 162, 163, 165.
Travelyan, G. M., 302.
Trotsky, V. 234.
Turan. O., 190, 261.
Turyenev. A. U. 232.
Tursun Bey, 207.
Ts, A. 43.
fuulio. 131.
U
c

Ubayd Zfikan. 51.

Ubayd-u'll5h Muhammad Gucurt. 229.
Ulianitski. V. 234.
Ulufrbek. 200.
Unat. Faik Reit. 20.
Ungar. A. 320c
Unsur. 68.
Uruc bn Adil. 207.
c

Us. H. T. 212.
Usakizade, A. H. 238. : al-cUtb. ^bn Nar
Muhammad dn cAbd-i-cabbr. 85. 188.
Uzluk. F. N. 189. 190Uzunartotu . H. 21. 24. 53. :
lken. H. Z. 136. 163. 165.
nver. S. 243.
V
Vahab bn Munabbih. 48.
Vahid Dastgard. 240. ! Vahid
Efendi. 260. ' Vambery. H. 218.
259. 268-! Vang-yen-ti. 247. I
Vardan Padmi. 230. ;
Varthema. L. 250. i Vaselyev.
247. ; Vasf Efendi. 56. 210.
Vasif. Zayn-u'd-dn Mahmud. 218. I Vasmer.
M. 295. i Vass5f-u'l-Hazra cAbd-u'IISh bn Faz!u'llSh
'-irz. 196. I
Vaxuti. Prens. 246. !
Veijers. H. F., 204.
Veliamioof -Zernof. 213. 223. 234. 266.
Velikhan. ok. 37.
Vernadski G. 2S6. i
Veselovski. N. , 2(3. 266. i Vico.
162, 172.
Vidal, P. 22.
Vignand. 133.
Vladimirtsev. 23, 273.
Vlotet G. von. 194.
Voltaire. 35. 170.

W
Waitz. G. 30. 72.
Waldchmidt. E. 21.
Waley. A. 247. j WanKuwey. 276. j Wan? P'u
181.
Wangf-si-angr. Celaieddin. 247.
Wangelin. H. 47. j
Wastl. J. 288.
Weber. M. 293.
Weinmann. A. 32(1

- 337 WeIIer. F. 276.

Wellhausen. 271.
WeSrsinck. A. J. 289.

Wey-et>g. W.
Wey. eou, 181.
Wichmann. 232
Widmann, S" 40.
Wiedemann. E. 298.
Wiener, C, 276, 280.
Wissowa ve Pauly 22. 58, 125.
Witlcowai. G- 96.
Wittek, P. 279, 283, 309.
Woo, Z. 277.
Wrht. R. R. 298.
Wngrht, W. 101. 309, 310.
Wund, W. 108.
VPstenfeld. F. 20, 237. 244. 245. 261.
Wylie. 179. 277.
X (leh)
XSlid Ahund Qurbanali, 54, 225. Xalxl, cAbd-u
'r-Rahm, 193. Xanbaba, Beyn, 195, 199, 246.
Xaaikov (Khanikov), N. 37, 257. Xay5lzde
Bursal Hasan elebi, 241. Xoea Gayret Xan
(KSmjar Hseyn), 228. Xoca Kemaledrlin. 285.
Xoca Muhammad Hekimxn Tre bn Macgmx5n, 221. Xocaquli Bek bn Qlpcaq
X5n, 228. Xondemr, Gy5s-u*d-dn, 183,
201. Xud5baxs, 78. Xenophon, 4, 124.
Y
c

Yahya bn Abd-u 'l-La^f (Amir) al-Qazvn, Yahya

bn Ahmad bn cAbd-u 'lah Serhandi, 227. Yahya bn Muhammad, 190. Yaln,
H. C, 179, 250. Yalgrn, A. R., 22. Yaltkaya,
erafeddin, 187, 194, 315.

! Yao Kien, 180.

!
Yacqb Ahmad bn Ab-i Yacqb bn al-V5-zih, 184,
243.
Ygt, 27, 57, 88, 95, 98,112, 236, 245, 283.
Yate. C. E.. 260.
Yazczade Ali, 86, 87. 190. j
Yefremov, F., 256.
Yegorov, 23.
Ye Loag -Li, 181.
Yemilyanov, 285.
Yman, M. H., 47, 78, 167, 183, 191, 196, 207. I
Yon?, 177.1 Yule, H.. 59, 126, 248.
Yusuf Muverrix, 215' |
Yusuf Ziya Bey, 294.
Yan-anjj, 246.

!
; Zafar-u 'l-Vallah Hac Dabr, 229.
| Zahab, ams-u 'd-dn Muhammad bn cUs
man bn Qaym3z al-TurkmSn- 55, 89 206,
|
237.
j Zahlr-u 'd-dn al-Nisabr, 189.
j Zajaszkowski, 273.
| Zakariya Qazvn, 88, 95, 245.
; Zaki Mubrak, 154.
Zamslovski, E., 250-!
Zemakher, 66, 84.
Zenbilializade Mubyiddin Cemali, 208.
Zenker, 178.
Zayn-u'd-dn Muhammad Amn Kasar, 220.
Zayn-u'l-cAbidn irvn, 213.
Zetterateen, K, 178, 204, 268.
Zimin, L., 199, 222.
Zindari, Nr-u'd-dn Muhammad Mun, 9Zinkeigen, j. W., 236.
ZiyS-u 'd-dn Barran, 226.
Ziya Gkalp, 105. 172.
Zondervan, H., 61.
Zotenberg, M. H., 184.
Zyriak, Genceli, 230.

MEVAD

A
Adat ve rfler, 64.
Alimler arasnda karlkl yardm, 133.
Allahn snneti, 145, 146.
Alman Arkeoloji Enstits, 279. neriyat,
264. Almanyada ark yazmalar, 177.
Altn Orda tarihi (Spuler), 127. Aktl
istorieskiye, 74. Amozonlar, 41.
Amerika ark Cemiyeti neriyat, 264.
Anoxronizm (coraf eserlerde), 78.
Anekdotlar, 50. Annee sosiologique, 105.
Antropoloji ve tarihi, 22. AntropoM, 116.
Arab edebiyat tarihi (Broekelmann), 74, 75.
Araplar ve Yunan tarihileri, 146. Arab dilinde
matbu eserler, 178. Arkeoloji ve tarih, 21.
Artha ehri, 96. Asabiyet manas, 160. alAsar-u 'l-baqiya, 153. Aar a ihya (Reideddin),
155. Ashab-i kehif, 40. Asturar, asatir, 2, 39.
Ayin-i nigri-i tarix (Reid Yasimi), 173.
Azerbeycan ve irvan tarihin* ait eerler,
212-213. Azerbeycan Trle airleri tezkereleri,
240.
B
Bab taksimat, 124. Balklar
(kitaplarda), 124. Battal Gazi,
47. Baybars destan, 47. Be
Uygur, 46.
Beynelmilel Msierik Kongreleri, 270, 271. ElBrn'nin tarih felsefesine dair fikirleri, 147.

FHRST

El-Bn'nin hurufata ait szleri, 318,317. ElBro'nn mrvvet ve futuvvet e

ait szleri, 152. El-Brn'nin tabi muamele
ve sun' muameleye ait szleri, 152. Bibliografiye dair, 127.
' Bibliografiya arka ait, 288. j Binbir gece, 40. !
Birinci el eserler, 23, 24. Bozkurt efsanesi, 43.
Blm (kitaplarda), 124. Buhara zbek hanlar
tarihine dair kaynak,
218-221. Byk tetkikat tipi eserler,
123.

c
Cace Bey camii, 58>
al-Camahir fi'l-cavahir(,B\rnl), 147.
Cenubi Asva ve Hindistana ait eserler, 278.
Cezvitler, 116.
Cihannuma (Haydar Duglat), 84.
Corafya ve tarih, 22. j Coraf eserler. 88, 89,
98. j Coraf isimler, 63. I Corafya metodolojisi,
297, 298. j Cours d'Etudes philosophiue (Claude
Franoi Dannon), 170. J Cours de phiosophei
historiue, (AujfUgt Comte), 139.
Th Crusades in the later middle ages (Ati-ya),
127.
Cneydname. 47.

ekoslovak ark neriyat, 268.

|
D
Danimendname, 47.

- 339
Demirkapla, 40, 42.
Destanlar, t a r i h kayna, 44, 45.
Diller kalnt olmak i t i b a r i y l e 62, 63.
Di i u t i k a d , 7ti.
Dydon hikayeleri, 41.
E
Ebu-Mslim hikyeleri, 46,
Edeb eserler kaynak s f a ti y l e , 68.
Ekler (kitaplarda), 124.
El k ita b , 122.
El yazma eserler, kaldk olmak itibariyle.
65, 66. Encyclopetlie de l'lslam, 58.
Eserlerin yapl ekli, 122, Eski
binalar (kaldk), 64. Etnografya ve
tarih, 22. Etnografya metodolojisi,
297.
F
Farsa matbu eserlerin fihristi, 179.
Fasl (kitabda), 124.
Fatih devri, 121.
Fihrist tertibi, 124.
Finlandiya Sark neriyat, 269.
Fkh kitaplar kaynak, 66. 67 in iktisad
t a r i h bakmndan ehemmiyetii, 68.
Fkralar, 51. Fransz ark Cemiyeti neriyat,
263.

Hatmlar, 36.
Haiyeler, 124.
Hazine- evrak vesikalar, 135.
Hazrlk, mektep grme art, 129.
Heykeller ve resimler, 69Hikmet-i tarih, 1611.
Hindistan Asariatika Cemiyeti neriyat, 280.
Hindistanda Baburlular devrine ait kaynkk-lar 227229.
Hindistanda a'k yazmalar, 178.
Hindistanda Tugluklar t a r i h i n e dair kaynaklar,
226-227.
Hindistan Trk airlerine dair tezkireler, 240-241.
Holanda ark n e r iy a t , 2'>b'.
Holandada ark yazmalar, 177.
Hokand hanlar tarihine dair kaynaklar, 221-223.
Horezm kltr, 148Horezm-Altn Orda tarihine dair yazma kaynaklar,
224-225.
Horezmahlar tarihi kaynaklar, 191Hmaniteci tarihi telkisi, 142.
Hukuk vesikalar, 67.
Hristiyan arka ait neriyat, 275.

tbn Haldun'un f ik ir le r i, 157-166.

Ibn Miskeveyh'in f i k i r l e r i , 154.
intikad, 97.
j dealist tarih telkkisi, 140.
I
deen zil ener allgemeinen Geschicte (Kant),
G
i
140. ideen zar Philosophie der Geschichte,
Gazeteler, kaynak, 60. Genelletirme (hkmlerde), (Her119. Giri (kitaplarda), 122.
der) 142. drisi'nin eserlerinin tetkiki, 130.
kinci el kitaplar, 24. ktisadiyat ve tarih, 23.
H
iktisad tarihi metodolojisi, 291 al-rlam bi'l-tavhix
limanzam.mal-ta.rix (SaHads tenkidi, 34, 35.
jcav), 166. lhanl ve Temrller devri iktisad
Halk ruhiyat, 108,
devrine
Haltercmeleri (plnlar), 310-311, ne ait edair eserler, 201-202. lm alma teknii, 319serler, 57, 236-238.
320.
lm ve fenn eserler, kaldk sfatiyle, 64.
Hamidet-u 'l-usl, 169.
Hamza-i Isfahn'nin hurufata ait szleri, ' 316. ngilrz Asya Cemiyetinin Hindistan ubesi
neriyat, 283.
Hanname, 44.
Haritalar, 61. Kaldk sfatiyle, 65.
Harita ve resimler ilvesi usul, 125.
[

 340
n g iliz Corafya Cemiyetinin arka ait neriyat , 287.
ngiliz Kr a l l k Ortaasya Cemiyeti, 2*5.
ngiliz medeniyeti tarihi I.Buckle), 140, 305.
ngilterede rk yazmalar, 176.
in g i li z ark Cemiyeti neriyat, 263.
ingiliz Uzakdou ve in Cemiyeti neriyat, 277.
Innerasian Fronttiers of China (Lattimore), 12H.
nsann i messir kuvvetleri, 143-

tntikad, 75.
Intikad melekesi, 128.
Iranda Alman Arkeoloji Enstits, 279.
ran destan, 43-44.
ran edebiyat tarihi (Brovvne ve Storey), 75.
randa Trk airlerine ait tezkireler, 240.
randa yayan Trklerin tarihine dair kaynaklar, 214-217.
isimler f ih r is t i (kitaplarda), 126.
skender kssalar, 48.
slm Hristiyan mnakaa mecmualar, 285.
( l a m l a r d a tabi ilimler, 298.
slm tarihi ve slm medeniyeti tarihi
anlaylar, 307-303.
slm arknda tarih telkkileri, 145. v.d.
skitler , teba skitler, 115.
sve ark neriyat, 268.
italyan ark Cemiyeti neriyat, 265.
Iktan doan ocuk. 43.
J
Japonya Asya Cemiyeti, 277.
K
Kaf da efsanesi, 148.
Kad, kaldk sfatiyle, 65.
Kaldklar, kalntlar, 61Kalender, takvimler, 56.
Kamuslar, ansiklopediler, 58.
Kanarya adalar tesine seyahat, 132.
Kanun Sleyman tercmeihali, 122.
Das Kapital, (Man), 139.
Katologlardan istifade, 70
Kagar hanlar tarihine dair kaynaklar, 223224. Kaynak bilgisi, 36. Kaynaklarn tahlili,
86; bildiren eserler, 72.

Kaaf (Zamaxeri) yazmalar, 66.

Kilimguan. 41, K i t a n cesametleri. 71. Kitab-u
m li'l-hind (Brn), 152. Kitab mbadelemi,
133. Kitabeler, kaynak, 52, Krm tarihine
dair eserler, 226. Kolombos haritas. 133.
Konferans eklindeki eserler, 123.
Kosmopolitlik, 118, Kpekbal insanlar, 41.
Kronoloji, 20. Kltr tarihlerinin planlar,
305-305.
L
Lstin yazs, trkede ve dier slm milletleri
dillerinde, 312-319. Lehistan ark neriyat, 268.
Limes, 64,
Lisaniyat metodolojisi, 293.
Lisaniyat ve tarih, 23.
M
i Macaristan ark Cemiyeti neriyat, 265.
Menkbeler, kaynak, 48.
Yateryaliat tarih ielkkisi, 137.
Materialische Aufjassung der Geschichte
(Kautski). 138. Mebni-i ina (Mir Sleyman
Paa), 170. ; Meclis-u n-nefis neri, 91. i
Meden miller, 110.
mektep kitaplar 122.
Melfaztt temri, 59, 82.
Mensik-i hac kaynak, 60.
Meskukat, 20, 21.
Metin kitabda, 124; edisyonu, 125.
Metodun tarifi, 28.
Mevad fihristi, kitabda, 127.
Mevzu hadisler, 78.
Mikrokosmus (Lotze), 111, 142.
Milieu, muhit, 107.
Minyatrler, kaynak, 70.
Misyoner cemiyetleri neriyat, 278.
Msr ve Suriye Trkleri tarihine dair eserler,
202-206.
Msr ilm cemiyetleri neriyat, 269.
Moolca kaynaklar, 229.

- 341 Mool devrinde ehirler tarihine ait kaynaklar,

201.
Mool devri trihi, 194-197.
Mool devrinde Iran (Spuler), 127.
Mool istils annda Trkistan (Bartholdl 120,
309.
Monografiler, 122; in plnlar, 300-310.
Moname.nta Germaniae historica 73-74, 98.
Monumeta Hmrariae Historica, 74.
Mel yl, hayvan isimli yllar, 44,261.
Mufassal (Zamanari) yazmalar, 66.
al-Muxtaar al-mufid ffiilm-i 'l-tarix (Ka-fiyeci),
167.
Muhtetif ilim sahalarna ait eserler. 242.
Mu'-izz-u 'l-atsab (u'-b-i penegane), 54.
Mahedeler, kaynak, 36.
Mnasebetler kavray, 111.
Miinaal-i raidi, 155.
Mnpat-i Feridun, 78, S.
Mzelerden istifade, 70.
Myth, 42.

Para sistemi, 149.

Patrologia, kaynak, 74.
Pein hkm, 36.
Piri Reis haritas, 133.
Pln, 124, tasnif plnlar, 300-311.
Pozitif tarih telkkisi, 139Prusya Ulm Akademisi ark neriyat, 271.
R
Ravzat- '-afa (Mirhond), 157. Resimli haberler,
60. Riyaziyata ait kitaplar, kaynak, 65. Riyazi
i l i m l e r tarihi, 298. Ruhiyat ve tarih, 32. Ruh
miller tarihte, 108. Rus Corafya Cemiyetlerinin
arka ait neriyat, 287. Rus medeniyeti tarihi
(Miliukov) 305-305. Rus ark Cemiyetleri
neriyat, 265-266. Rusyada ark yazmalar, 178.
Rus Ulm Akademisi ark neriyat, 272-273. Rus
Uzakdou cemiyetleri, 277.
S

Saba kelimesi, 103. | Safevcr tarihi

kaynaklar, 214-215.
N
Sahtekrlklar, 76.
Sanat tarihi metodolojisi, 298.
Nadirahn tarihine dair kaynaklar, 215-216.
Sebeblenme b a l l k l a r , 108. I Seluk
Nasihat-u 'l-vazara (Sar Mehmed Paa), 101.
tarihi kaynaklan, 188-191.
O
Semerkand kaplar tabiri, 69.
Seyyar hikyeler, 40. ; Seyahatnameler, 59. I
Ouz destan, 43, 44.
Sinkronik murakabe, 120. I Sbornik russkix
On ok, 44.
gosudorstvennix gramot, 74.
Orhon-Yenisey Trklerinin itima' ve iktisadi
Sobranye russkix letopisey, 74.
tekilt, 116.
A Study of hitory (Toynbee), 4, 142- 165
Osmanl devlet adamlar tarihine ait eserler, 243.
Sultan Mahmud Gaznevi tercmeihali, (MuOsmanl devletinin ilk teekkl mevzuu, 10, 11.
hammad Nizameddin), 122.
Osmanl devri airlerinin tezkireleri. 241.
Osmanl tarihi kaynaklar, 75, 206-212.

Otobigrafi, 59.
ark detleri, ilm mesaide, 134. ark slm ve

Trk lemine ait mecmualar ve seriler, 263- v.d.

ark renen yksek mekteplerin neriyat, 281-2S2.
ller, 20.
I ark sanat tarihine ait mecmualar, 279-281.
nasya cemiyetleri n e r i y a t . 278-279.
P
Paideuma (Frobenius), 141.
Pancatantra, -10.
Popler tarih eserleri, 123.

- 342
arkiyatn ayn sahalarna ait mecmualar,
273-275. ecereler, kaynak, 53.
ifah haberle, kaynak, 38. ucb-i
pencgne, 53, 54.

T
TabaqSt-u 'l-ff&ya-ti 'l-kubr (Subk), 156.
Tabiat mahsulleri, kaynak, 69.
Tabii miller tarihte, 109.
Tabirler, muhtelif devirlerdeki deiik mnalar,
10:i.
Tahdid-u nihayt-i 'l-amkin (Birn), 148.
Tahlil ve t e r k i p t e sra, 127.
TacII-u 'l-vaqayic, 160.
Tamxi-u 'l-axbar, 159.
Ta'mir, metinleri ve vakalar, 112.
Tansunane (Reideddin), 155.
Tarafszlk, 113.
Tarihenin hakemlii, 100.
Tarihten nceki d e v i r l e r , 24, 25.
Tarih felsefesi, 135 v.d.
Tarih ve itimaiyat (Ziya Gkalp). 172.
Tarih kelimesinin mene, 2.
Tarih corafyaya ait eserler, 243-246.
Tarih corafya metodolojisi, 297, 298.
Tarih i t e i , kaynak, oTarih darbmeseller, 51.
Tarihin tarifi, 7*8.
Trix-i yasa, 55.
Tarihin yazl tarzlarna g5ra nevileri, 2-3.
Tasnifte mantk erevesi, 121.
Tasnif plnlar, 300.
Tasnifte zaman ve mekn esas, 120.
Tasvir, 121.
Tavr ve atvar, 162.
Tacrib-u 'l-umam (bn Mikiveyh), 154.
Tefsir, interpretation. 34, 101-106.
Tekml nazariyesi, 9.
Telif plnlan, 301.
Temr'n ilk devirleri, 10.
Temr ve oullar devri tarihi kaynaklar, 197201.
Tenkidli metin neri edition critique, 89.
Terkip, sentez, 35, 106-135.
Terra incognita, 132.
Tercme usul, 125.
Tezadlardan tenkidde istifade, 101, 153.

' Teokrathk ve bn Haldun. 163.

Teokratik tarih telkkisi, 183Tazkirat-a 'l-cibnr (sahte eser), 82.
Tung-aalp destan, 44.
Trk destanlar, 183.
Trk ve drt olu, 44. ', Trk edebiyat tarihinde
usul (Kprl) 172.
Trklerin halk ruhunda tarihleri, 44.
Trklerde hattat ve ressamlara ait eserler, 241-242.
Trk minyatrleri, 70.
Trklerde musiki tarihine ait eserler, 242-\ Trk
airlerine ait tezkireler, 239.
Trk tarihi ile alanlar iin umum el ki- . taplar,
261-262.
Trk tarihi ile ilgili seyahat kitaplar, 246-|
260.
Trk tarih kaynaklar, kitabeler v.s. 182-183.
Trk tarihine dair Avrupa kaynaklar, 236. j Trk
tarihine dair in kaynaklar, 179 v.d.
Trk tarihine dair Ermeni kaynaklar, 230.
Trk tarihine dair Grc kaynaklar, 230-231. ' Trk
tarihine dair slm kaynaklar, 16. asra kadar, 1841S8.
Trk tarihine dair Rus kaynaklar, 231 v.d.
Trk tarihine dair Sryan kaynaklar, 230.
Trk tarihine dair Yunan ve Ltin kaynaklar, 183. i
Trkiyede ilm neriyat, 270.
Trk meden ve siyas tarihi plnlar, 324-27. j
Transkripsiyon iaretleri. 312.

i
U
Ulm Akademilerinin arka ait neriyatlar
271-278. Ulm ve tarih, (Yusuf Akura), 173.
Der Untergang des Abendlandes (Spengle
142. Ural-altay kavimlerine ait neriyat, 297.
Uzakdouya ait mecmualar, 276. Uzunkulak
tabiri 38. Uyduru, combination, 111. cUnv5n-u
l-cibar va divn-u 'l-mubtadi
l-xabar (bn Haldun) ve mukaddimesi,
v.b. l nc el kitaplar,
24.

- 343 V
Vajiyt-u 'l-asldf (Mercan), 15.
Vakanuvisler, 54.
Viyana ark Cemiyeti neriyat, 265. Viyana
Ulum Akademisi neriyat, 272.

Y
Yadigr (Mecmua), 174.

Ye'cuc ve Me'cuc, 40,12.

Yorumlama, O. Yaanao bii,
79, 114.

z
Zafer nam* ( Yazd), 92 v. d.
Zamaleri'nin eserleri, 66.

- 344 Eaerde zikri geen KTAP

SM

KISALTMALARI
(Rakamlar bu ksaltmalarn izah edildii yerleri gsterir)

Abh. P. Ak.
W. 271.
BASR, '132.
BEFEO, 276.
BGA, 243.
BSOS, 281.
CrASR, 273.
DWAkW, 272.
El, 311.
GAL, 75, 179.

GOG, 73.
JA, 263.
JAOS, 264.
jRAS, 263.
JSFO, 267.
KCsA, 265.
LHP, 75.
MASR, 272.
MSFO, 267.
MSOS, 281.

SBPrAkW.
271.
SBWAkW,
272.
Tabar-Bal'am, 184.
Tabar-Leiden,
184.
TVAN, 266.
TVORAO, 266.

TTEM, 270.
WZKM, 265.
Yacqbl-Trx'
184.
ZDMG. 264.
ZiVAN, 266.
ZVORAO, 266.

 L V E VE TASHHLER

tnsz>, s. XIII. XV. te K. Jaspers'in 4. ve 9, maddelerinin son ksmlarnn

izaha muhta olduuna dair vaktiyle bir arkadamn iaretini de, yine ayrca burada
cevaplandraym :
4. Maddeden maksad, garbli insann inkiaf neticesinde kendi benliini tam
olarak idrak ettiini, bu sayede onun karanlk mehulat leminde teredddsz
dalglk yaptn, ilim ve medeniyette yarad-cln tebarz ettirmektedir. Jaspers'e
gre garbli insan benliini o kadar sarahatle anlamtr, ki o eski Yunanllarn
anthropocentrique tasavvurlarnn bir gn kendisine balanm olduunu grmtr.
9. maddede Jaspers Garbin bir hakim insan tipbni deil, bilakis birbirine zt
insan tiplerimi yaratm olduunu, Garbde hi bir insann her ey olmadn, garbli
insan camiasnda her ferdin yeri olduunu garblilerden kimsenin byle bir herey>
ve btn olmak arzusunda olmadn, bu yzden bu ktada bir mir ve memur
insan tipi deil, her ferdi ayr kymeti haiz olan karakter sahibi mstakil insanlar vcuda geldiini ve garbli insanlar arasndaki balln, hkim tip insan evresindeki
ballk eklinde olmayp mstakil ve hr insanlarn ak kalplilik ve ahsi sevgi
esasna dayandn anlatmtr.
Bu 9. maddenin nsz, s. XXX da, arkta, bilhassa ur> da, husule gelen
mir ve memur tipi insanlar arasnda, bilhassa son asrlarn meydana getirdii
aalk ruhu> nun hkim olduu muhitlerde ilim ve fikir sahasnda crifler>
vcuda gelmiyeceine dair mtalealar-da bulunmamza vesile olan parasnn asl
udur: Und schliesslich und vor allem ist ein Moment des Abendlandes die
persuliche Liebe und die Kraft grenzloser Selbstdurcleuchtung in einer nie
vollendeter Buzu-egung. Hier ist ein Mass von Auf geschlosesndeter Reflexion, von
Innerli-chkeit erzuachsen, fr die erst der volle Sinn von Kommunikion zzuischen
Menschen und der Horizont eigentlicher Vernunft aufleuchtete Yani Ve nihayet ve
her eyden evvel, Garbin bir hususiyeti sfatiyle ahs sevgi ve hududsuz lde
kendini tanma kudretinin hi bir zaman ta-mamlanmyan bir hareket eklinde
tezahr (tebarz ettirilmelidir). Burada

 346

geni lde akkalplilik, sonsuz bir bir dn (kabiliyeti) ve dernilik

ykselmitir ve ancak bunlarn sayesinde (garbli) insanlar arasnda tam mnasiyle
ballk ve asl mackliyet ufku parldayarak belirtmitir>
Burada <akkalplilik> diye tercme ettiimiz Aufgeschossenheit sz ile
hereyi tetkike hazr ve her makl fikri kabule mde bulunmak gibi samimiyet ifade
edilmek istenmitir. Trkleri vesayet devrinden ayran son 14 mays inklbnn ilim
ve fikir sahas iin ehemmiyetini idrak etmek iin iki tip camiay ayrd edebilmek
arttr:
Biri : hr ve mstakil insanlar camias, ki kendilerini dier insan camialar
arasnda ykselten fikirleri nesiller boyunca kan kaln mecmualar, mtefekkirlerin
nesillerce okunan klliyatlar dalmadan nesillerce devam eden cemiyetleri
vastasiyle yaatrlar; hr ve mstakil ferdler kendilerini ilgilendiren hayat, fikir, ve
din meselelerini saatlerce, gnlerce, yllar ve nesillerce muhakeme ve tenkid eder,
makl olanlarn kabul, olmayanlarn reddeder, ferdler arasnda ballk,
akkalplilie, ahs sevgi ve dernlik esaslarna dayanr, fikr takip yoluyla
camialarnda kltr durmadan inkiaf eder.
Dieri: ancak mirler idaresinde birleen insanlarn camias, ki burada ferdler
ancak yukarya bal olduklarndan kendi aralarnda ki ballklar gevek ve sathdir!
her mesele yukardan halledilecei kanaati hkim olduundan, zamanmzda en cidd
meseleler hakknda bu tip insanlar ayak zerinde bir ka kelime mbadelesi ile iktifa
ettii, bunlara dair gazete sayfalarnda stn kr birka satr okuyup unuttuu gibi,
daha evvelki asrlarda da kimse hayatla bal sistem halinde fikirlerle kalpten gelen
sevgi ve derin teemml yoluyla balanmam ve bu nevi fikirler cemiyetlerin
yaamasnda medar olamam, en derin sevgi ve en dern dnce metafizik leme
mnhasr kalmtr. te ieyhi Ekber> diye tannan, <Ftht-u mekkiyosi ikinci
Kur'an sanlan byk Araba ait bir hikye: _C j^ (*&, ^""jf j^ ,_j.L-. jjjj ^ tf**j u'albr !*>! Jlj" >ft *,** <s\J* tjlauuj j^jjj
<jM,j0J iy

Zjy* J's'J

t>-Jlj/

'j))*^;

' tf**jM j\j

J^t-^^

ki-

&J

ji) Jk j \- y lyuMi < Jul *i\i-j 4JIJUI cJtj *j** lc~- J>i-" u/i|jl Ojllv

^ji sfj y-\ u _,. ^ikij ji.c CJLJJ *jf i}i- f^st sa ^-J . j Jijy
-4^'J1 M i' . Ne bu hikyeyi <Mecmuac-u 'l-lat'ifinde nakleden U-

. .

J47

beyd Zkni arka ait efsaneler anlatan bir garbli seyyahtr, ne de biz Muhiddin
Arab gibi kalpsiz insanlar Garbde de mebzuldr diye bu hikyenin yanndan
geebiliriz. slm leminin Onasyadaki, Garbin de Douavrupada ki tsr unda bu
hal hemen hemen umumdir. Trklere efkatsizlik ve vefaszlk isnad Acem
airlerinin Trk gzellerine nisbetle kullandklar bir gazel ifade tarzndan ibarettir. ')
Eski Yunanllarn tskitlerde, muahhar arkl ve garbli seyyahlarn (bn Fad-lan,
Pallas, Vambery, Radlof v. s. nin) Trk airetlerinde bu camialar tekil eden hr
ahslar arasnda devletilik balarnn gevekliine dair kaytlar; keza Horezmde
yetien limler, ora mutezilelerinin eserleri, erif Curcn ve Ali Ku gibi nasya
ulemas arasnda grdkleri merasim kalabalmdan (kesret-i rf den) t i k s i n t i ile
bahsedileri, hayat l resm kalba sokma usulnn Ortaasya iin yabanc olduunu
gsterir. Geici olan bu itima illetlerden Trkler fikir ve ahs hrriyetini temin
eden erayit husule gelince hi phe yok pek abuk kurtulacaklardr. nsz de s.
XXX da biz Trklere bu 9. madde zerinde dnmek iyi gelecektir* dediimin
sebebi de budur.
1) Krl. A. Adnan Advar. lim ve Din I 1944, s. 2 46

"ys,, sahifenin yukarsndan "as,, sahifenin aasndan saylan s at rl ard r.

Zikredilen satrlardaki. hatal ekiller gsterilmeyip ancak dorusu verilmitir.
1,
2,
3,
4,
5,

6,
7,

as 3 : ibarettir.
as 5 : mevzuunun.
ys 19: kararak
ys 20, 21, 22. satrlar silinecek.
ys 14, Annibal.
ys 13-14, bulunmutur, as 9 ,
ehemmiyet
as '6 , durumunda., artlarndaki as 4 ,
istifde as 1 , ferdler
ys 11, Zamanmzdaki ys 8
, Platon
ys 19, neriyatta

as 5 , itima
9, as 15, tesirini
as 8 , franszca
as 6 , mnsebeti
o as 18, Trkistan'da
, ys 7 , ramen
ys 8 , teesssn
as 6 , mahall
12 ys 8 , parasnn
, ys lo, tekamllerin
13 ys 2 , yalnz
, as 10, tetkik ile tasvir arasna
"ve" gelecek.
14 ys 5 , ill
, as 9 , esasnda

- 348
45,
as 1-2, "tabiat tarihini" silinecek
15, ys 7 , tetkikle
16, ys 7 , btn ys 8 ,
srenler
46,
ys 12, ey ile demitir arasna "yoktur"
gelecek. 20, ys 18, ller as 12, llere as
12, Encyklopedie
47,
23, ys 14, ngilizce
51,
as 6 , kaynaklardan
52,
24, ys 1 . monografilere
53,
as 1 , devirleri
26, ys 5 , "taksim" silinecek.
54,
27, ys 23, edilecek ys
25, herhalde
31, ys 2 , kefederek as 9 ,
55,
insaniyetin
32, ys 7 , "sai.alar" silinecek.
33, as 1 , Hening
34, ys 7 , zihniyetlere ys 11,
Kautsky
ys 18, prosses ys 25,
yahut as 9 , edilecek
56,
35, ys 5 , vermektedirler.
36, ys 15, etmek as
3 , daha
37, ys 19, seviyeleri
39, ys 8 , Moollarca as 2 ,
Euhemeros
40, as 4 , hikyeler
57,
41, ys 12, imalinde as
58,
11, Dydona
59,
42, ys 4 , Ye'cc-Mecc.
43, ys 22, arasnda
44, ys 17, mahiyet ys
19, destan as 8 , Ik
61,
62,

ys 11, olan ys 18, maceralarna ys 29,

Petro ys 15, tarih ys 27, devrinde as 2
, Barthold ys 29, tarih as 13,
Mtenebb ys 18i gibi ys 9 , tunca ys
17, derecede as 16. krallarnn as 14,
hafriyat as 6 , hkimiyeti ys 2 ,
"isimlerin" den sonra u ifade
gelecek: "Rus telffuzuna gre olsa
dahi varyantlarn vermilerdir,
bu bakmdan' as 17, hkmet as
15, Buharay ys 7 , zamanlarn ys 13,
neriyat ys 19, "olmak" dan sonra
u ifde gelecek: "zere, sene
besene tesbit eden takvimi zikre
deer. Bu takvim". ys 14, aqiq u
as 9 , ilm as 19, devirlerin as 12,
"seyyahat" den sonra
"eden", as 9 , Clavijo'nun as 1 ,
China ys 10, "yerlerde" den sonra
"yer" gelecek ys 12,
Roma ys 14, muharebe ys
19, ikametgh

m
- 349 63,
64,
67,
68,
69,
71,
74,
75,
93,
96,
97,
100
,
101,
104,
106,
109
,
110,

m
112
,
114,
116
,
117
,
118,

122
,
123,
124
,
125,

as
as
as
ys
ys
ys
ys
ys
as
as
as
ys
ys
ys
ys
as
as
as
as
ys
ys
ys
ys
ys
ys
ys
ys
as
as
as
ys
ys
as
as
as
ys
as
as

12, iskelet
5 , -mam
10, o eski
19, zamanndaki
1 , olarak da
9 , idealize
10, muhakkak
3 , "alara ait" silinecek.
9 , kaynaklar
11, Nizm ed-di
9 , -zlm
17, hkmlerimizi
7 , bilir
21, hakikatin
8 , Yabgu
10, Cveyn
2 , Mill
5 , etnoloji
10, yzlerce
1 , oyuncak
19, karlar.
1 , ubatta
11, hayatna,
24, ebed
8, malm
25, tatbiktir
26, gayretiyle
10, renmek
9 , mukaddes
1 , "Tarihte" den sonra "bitaraflk" kelimesi gelecek.
1 , vermek
24, mektep
17, 92- 3)
11, kitabn
10, haiyelerinde
5 , limler
11, ksaltma
6 , lzum

126,
lr;7,
132,
133,
146,
148,
154,
158,
159,
161,

166,
173,
180,
187,
188,
189,
191,
192,
193,
196,
197,

198,

199,

as
as
as
ys
ys
ys
ys
ys
ys
ys
ys
ys
ys
ys
as
ys
ys
as
as
ys
ys
ys
as
as
ys
as
as
ys
as
as
ys
ys
as
ys
ys
ys
ys
ys
as
as

4 , teminidir... anlatlmtr.
10, yahutta
istifdeyi
28, bir
12, mu'dil ilm
17, mehul
28, vakanvis
21, itima
24, msteriki
11, telkkisinde
16, tercmesi
6 , ettiren
17, Avrupa
20, Pirizde
5, Muqaddima
16, Paa
15, Abdullah Annan
3 , tercme
12, mteakib
14, ehemmiyeti
1 , hulasas
15, Iqbal
13, teki Siret
5 , Abdullah
18, Mellif.. Museum
8 , Ch.
10, hakknda
Memorial. series
13, Ferg-ane
6 , hkmdarlarnn
9 , hanlar
10, bir
11, rub
7 , cildlenmi
10, Ebru'nun eserleri.. ran
13, Ruznme-i
17, am u Rm
19, bulunmutur.
10, ismiyle
7 , bulunuyor.

n,

m
- 350

200,

201,
202,
203,

204
205,

207,

208,
221,

ys
ys
as
as
ys
as
ys
ys
as
ys.
y
s
as
as
y

2 . ns ha s
5 , olduu 'i13,
')
4 ,
15,
7,
y.
2
7
,
5 ,
5,
4,
8 naqci:r
camiinde
tarih
'1-ravzatayn fi '1davlat-i Ab... Abdu'lah 'Hah
Altmordu
Xaldn
Msrn
senesine
-miskiya
25, Sultanlar
ys 27, 'del
"EbUfeth"

den sonraki c.nlelelerl

as 8 , deki "Tarih-i" den!
sonra gelecek.
ys 7 Mohanme as
9 , Hekimxan

235,
237,
238,
240,
245,
257,
260,
275,
282,
286,
287,

293,
304,
306,

307,
320,

ys 2 , ys
17,
as 9 ,
ys 21,
ys 19,
as 5 ,
ys 11,
as 3 ,
ys 19,
ys 18,
ys 21,
ys 3 ,
ys 15,
ys 16,
ys 8 ,
ys 13,
ys 6 ,
as 8 ,
as 3 ,
as 14,
ys 12,

matery
aller
Cumhu
riyeti
drisi
Stbki
Safavi
Schefer
mster
ikin
byk
ElBrun
Kitab-u
antropo
loji

ngilizl
erin
ngilizl
er
Ramsay
yaztarihini
n
Ahal
sfatyla
tefekkr
Abbasil
er
telif