C. .

/ah iyat

Fakltesi Dergisi

XII/2- 2008, 287-310

Risale fi Beyani Gruhi Ehli'd-Dalal ve Makalatihim Adli

Eserin Maturidi'ye Aidiyeti Meselesi ve Risalede Mezhepterin
Tasnifi
Ahmet AK*
zet
Bu makalede, Maturidi'nin grlerine baz noktalarda benzerlikler arz
eden. ~isa le f beyani gruhi ehli'd-dalal ve Makalatihim adl eserin
Maturidi'ye ait olup olmad ortaya konulacaktr. Bu sebeple, sz konusu risalede geen grler ile Kitab't-Tevhid ve Te'vilat'IKur'an'daki grler karlatrlmaktadr. Bunun sonucunda sz konusu risalede geen irade-i-cziyye ve Mubarekiyye gibi kavramlarn .
Maturidi'nin eserlerinde kullanlmad; Mrcie ve Mutezile gibi baz
kavramlarn ise ok farkl ekilde kullanld tespit edilmitir. Bylece,
sz konusu .risalenin Ma turidi'ye ait olmad ve ondan uzun sre sonra gelen Maturidi ekolne mensup birisi tarafndan yazld sonucuna
varlmtr. Ayrca sz konusu eserin Mekhul en-Nesef tarafndan ya~
zlan Kitab'r-Red ale'I-Bid'a'nn ok kt bir kopyas olduu tespit edilmitir.

Anahtar Kelimeler: Maturidi, Kitab't-Tevhid, Mrcie ve Mutezile

Abstract
In this article, a treatise entitled "Rsala f Bayan Guruh Ahl'd-Dalal
ve Makalathm" that shows same similarities to the Maturidit's views
will be dealt with as to whether it belongs to ai-Maturidi or not.
Therefor, the views put fort in the treatise have been compared witti
that of Kitab ai-Tawhid and Ta'wilat ai~Qur'an. As a result, it has been
concluded that the terms used in the treatise such as al-irada aljuz'iyya and Mubarakyya. Have not been used by ai-Maturidi in his
Works. However, it has been concluded that the terms used in the
treatise such as Murjia and Mutazila have been used quite different
from ai-Maturidi's Works. Thus, it has been argued that the treatise
was written by a man Maturidite school long after the date of
Maturidi. Besides, it has been concluded that this treatise was a bad
copy of Kitab ai-Rad ala'I-Bid'a that was written by Makhul an-Nasaf.
Key Words: ai-Maturidi, Kit:ab ai-Tewhid, Murjia and Mutazila.

Dr., nn niversitesi ilahiyat Fakltesi slam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dal

(aak@inonu.edu.tr).

288 *Ahmet AK
GR

Risa!e fi Beyani Gruhi Ehli'd-Da!al ve Maka!atihim adl eser,

Kahire niversitesi Ktphane'sinin yazmalar blm 19495 numarada kaytl olup toplam 8 varaktan olumaktadr. 1 Sz konusu
risalenin her varanda harekesiz siyah bir nesihle 15 satr bulunmaktadr. Bu risalenin kim tarafndan istinsah edildiine dair eserde her hangi bir kayt yoktur. Sadece risalenin sonunda hicri 1134
tarihinde istinsah edildii yazmaktadr. 3a numaral varaktan ba
layp 10a numaral varakta sona eren risaleden nce Fas/n fi
Usu/i'/-man adl baka bir risale bulunmaktadr. ki varaktan olu.:
an bu risalenin banda "Kale Sahib'I-Akaid Eb'I-MansGr eiMaturldl rahmetullahi aleyh" eklinde bir ifade bulunmaktadr. Sz
konusu bu iki varaklk risalenin 2a numarasndan sonra gelen 3a
numaral varan banda ise Risa/e fi Beyani GrDhi Ehli'd-Dalal ve
Makalatihim ifadesi gemektedir. Bununla birlikte 3a varann ilk
satr "Akaid sahibi e-eyh el-mam rahmetullahi vasian" eklin
dedir.
Gerek Fas/n fi UsD!i'I-man adl eserin banda
"Kale
Sahib'I-Akaid Eb'I-MansGr ei-Maturldl rahmetullahi aleyh" eklin
de bir ifadenin yer almas ve. gerekse Risale fi Beyani G ruhi Ehli'dDalal ve Makalatihim adl risalenin banda "Akaid sahibi e-eyh
el-mam rahmetullahi vasian" ifadesinin gemesi incelediimiz eserin Ebu Mansur ei-Maturldl'ye (333/944) ait olabileceine iaret
etmektedir. Fakat buradaki slam mezhepleri ve onlarn tasnifiyle
ilgili bilgilerle Maturldl'ye aidiyeti kesin olan ve gnmze ulaan
Kitab't-Tevhld ve Te'v1/at'/-Kur'an adl kitaplarnda geen baz
bilgiler arasnda bir t~km tezatlar bulunmaktadr. Ayrca
Maturldl'nin eserlerine dair bize ulaan listede ona ait byle bir
eser ad gememektedir. Bununla birlikte zamanmzdan1000 yl
nce yaam olan Maturidl'nin yaklak yz sene yaad ve mrnn tamamn eitim retim faaliyetleriyle geirdii de bilinmektedir. Nitekim Maturldl'nin hemen btn eserlerini inceledii
anlalan ve onun hayat, grleri ve eserle.ri hakknda en geni ve
en orijinal bilgileri veren Eb'I-Muin en-Nesef, Maturldl'nin baz
eserlerini zikrettikten sonra, ismini zikretmedii baka eserlerinin
de olduunu sylemektedir2 .Yine, Ebu Mansur ei-Maturidl'nin
Kitabu't-Tevhid ve ievilat'I-Kur'an' dndaki eserlerinin istilalar,
gler vb. sebeplerden dolay gnmze ulaamad da bilinmeknshas Ankara niversitesi retim yelerinden Prof. Dr.
Snmez Kutlu'nun zef. ktphanesinde bulunmaktadr. Aratrmamzda bu nshay kullandk. almalarm esnasnda yardmlarn esirgemeyen hocama teekkr ederim.

Ebu'I-Muin en-Nesef, Tabs~rat'/-edille, Thk. Hbseyin Atay, Ankara 2004, I, 471

vd.

i Bu risalenin fotokopi

"Risale fi Beyani GrDhi Ehli'd- ... "Adli Eserin Maturidi'ye Aidiyeti Meselesi ...

* 289

tedir. 3 Yukarda ifade ettiimiz btn hususlar, kaynaklarda gememesine ramen Maturidi'ye ait dier bazi eserlerin de bulunabileceini mmkn klmaktadr. Bu sebeple Maturidi'nin gnmzde
bilinen eserlerinden baka eserlerinin de olabileceini akla getirmektedir. Nitekim Maturidi zerine nemli almalar bulunan
Snmez Kutlu bu risalenin iinde bulunduu "UsOiu'l-iman ve risale
f beyani urOhi ehli'd:.dalal ve makalatihim" adl eseri "Maturidi'ye
Aidiyeti pheli -Olan Eserler" arasnda saymaktadr. 4 Gerekten de
Kutlu'nun dedii gibi bu eserde geen ifadeler ile Matl.ridi'nin dier
. eserlerinde geen ifadeler arasnda benzerlik bulunmaktadr. Bununla birlikte incelediimiz risalede geen baz bilgi ve kavramlarn
Maturldl'nin Kitab't-Tevhid ve Kitab't- Te'vilat'nda yer almad
grlmektedir. Bu bakmdan risaledeki bilgilerin ie . kadarnn
Maturidi'ye ait olduunun tespit edilmesi, Maturidl'nin ve
Maturidiliin doru anialmasna katk salayacaktr. ~

Bu risalede slam mezhepleri 73 frka hadisine gre tasnif edilmekte ve bunlar hakknda ksa bilgiler verilmektedir. Risalenin
sonunda ise EhH Snnetin tafdil anlayna ksaca yer verildikten.
sonra Ebu Hanife'ni n. byk bir alim oluuna vurgu yaplmaktadr. :
A. Risalenin Maturidi'ye Aidiyyeti
incelediimiz Risale fi Beyani GrOh-i Ehl-l Dalale ve
Makaletihim isimli risaleden nce ayn mecmua iinde yer alan
Faslan fi'I-man adl ksmn deerlendirmesi tarafmzdan yaplm. t. O almada sz konusu eserde geen bilgilerle Maturidi'nin eserlerinde geen bilgiler karlatrlmt. O blmn banda
"Akaid sahibi Ebu Mansur ei-Maturidl rahmetullahi aleyh dedi ki" 5
eklinde bir ifadenin bulunmasna ramen o eserin byk ihtimalle
Maturidi'den ok sonra dnyaya gelen Hanefi'Maturldi bir alim ta-

rafndan yazld belirtilmiti. 6

Bu risale ise yaklak 8 varak olup, 3a nolu varakta balayp

nolu varakta bitmektedir. Bu blmn banda "Akaid sahibi .
e-eyh el-mam rahmetullahi aleyh rahmeten vasi'aten" ifadesi
bulunmaktadr. Burada her ne kadar Maturidi'nin ad gemiyorsa
da, nceki faslda "Sahib'I-Akaid Ebu'I-MansOr ei-Maturidi" eklinoa

5
6

Geni bilgi iin bkz. Kutlu, Snmez, "Ebu Mansur Maturidi ve Maturidi Kltr evresiyle lgili Bibliyografya", mam Maturidi ve Maturidilik, Ankara 2003, s. 394;
Topalolu, Bekir, Kitabu't-tevhid Tercmesi, Ankara 2002, XXIV-XXXIV.
Kutlu, Snmez, "Ebu Mansur ei-Maturidi ve Maturidi Kltr evresiyle lgili Bibliyografya", mam Maturidi ve Maturidilik, Ankara 2003, s. 397-398.

Risale fi beyani grDhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, Kahife niversitesi Ktphanesi, Yazmalar Blm, Nu: 19495, v.la.
Geni bilgi iin bkz. Ak, Ahmet, "Fasln Fi Usuli'I-man Adl Risale ve Maturidiye
Aidiyeti", Dini Aratirmalar Dergisi, Cilt: 9, Say: 26, Eyll-Aralk 2006, s. 117-=119.

290 *Ahmet AK
de geen ifadeden dolay bu blmn de Maturidi'ye nispet edildii
anlalmaktadr. Ay"rca ikinci bahktaki. "Fasln f Beyani GrOh-i
Ehl-i Dalale ve Makaletihim'' ifadesindeki '~rOh" kelimesinin Farsa bir kelime olmas, bu eserin Arap olmayan birine ait olduuna
delil kabul edilebilir ... Bu nokta az da Qlsa eserin Maturidi'ye aidiyetine iaret saylabilir. Fa~at btn bunlar bu eserin ona ait olduu
nU gst~recek kadar yeterli delil olamaz .. Bu nedenle Maturidi'nin
metodui kulland kavramlar ve mezhepleri tasnif ile bu eserde
geen bilgiler karlatrlmak suretiyle mesele aydnlatlmaya allacaktr.

'
.

Risalede Kullanlan Metot

ncelikle risalede kullanlan m;ttla rviaturldi'nin kitab'tTevhid ve Te'vi!at'I-Kur'an'da kulland metot arasndr pnemli
farklar bllunmaktaqr. ,Eserde konular iienirken akli ve nakli delillere hi yer verilmemitir. Halbuki imam Maturidi, grlerini akli
ve nakli delillerle destekleyerek ikna metodunu kullanmaya zen
gstermitir. 7 mam Maturidi; esas ald nakle son derece bal
kalmakla birliktei Kur'an' doru anlayabilmek iin akl kullanmaya
nem vermekle kalmam, her konuda en doru karara varabiimenin ancak dunme ve akl yrtmeyle _mmkn olacan savunmutur. nk ona g_re renkleri_n kar_mas durumunda, salam
bir gze; seslerin karmas durumunda, salam bir kulaa bavu~
rulduu ibi, birbirine karan grlerin dorusunu bulmak iin de
dnmeye ve kl yrtmeye. ihtiya vardr. 8 , Bu nedenle o,
Kitab't-Tevhid adl eserine bilgi kuramyla balanitr. 9

Mat~rldi, kendi grlerini aklarken ve muhalif grQleri reddederken ikna,_ metodunU kullanmaktadr; o~. muha:taplarn ikna
edebilrrek iin akla ~ve ilrpe b'yk nem vermi; bir taraftan nakli
na:zar/istidla,lyoluyla serantik~ s~syo'
deliller dier taraftan akl
lojik ve' tarihi deliller kullanarak grled'nr ortaya koymu ve kar
fikirleri rtmeye almtr. Maturidi,semantik, lgat ilmt sosyal
ve tarihi vakalar, rf, adet ve gelenekler:ve benzeri eylerden elde

ve

Ahmet, Byk Trk Atirri Ma turidi ve Maturfdilik, stahbul2008; s. 48-53. .

EbO MansOr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud ei-Maturidl es~Semerkandl
(333/944),
Kitabu't-tevhld, thk. Bekir topaJolu-Muhammed Arui, Ankara
~003, s.17.
.
.
.
Geni bilgi iin bkz. Maturidl, Kitabu't-tev-hid, s. 3-21; Maturidi'nin bu. anlay
daha sonra tabileri tarafndan benimsenip devam ettirilmitir. Bkz., EbO Seleme,
Muhammed b. Muhammed es-Semerkandi (IV/X. Asr ortalar), -Cmel Usuli'dDin, thk. Ahmet Saim Klavuz, stanbul 1989, s. 7-10; bn Zekeriya Yahya b.
shak (IVfX.asrn sonlar), erhu Cmeli Usulu'd~din, li Ebi Seterne esSerrerkanc!i, Sleymaniye Ktphanesi, ehid Ali Paa Blm, Nu: ,1648/II,
v.18a-25a; Pezdevl, EbO . Ysr Muhammed b. Muhammed b. Hseyin
(493/10999, Ehl-i snnet Akaidi; ev. erafettin Glck, stanbul 1998, s. 71;6; en-Nesefi,Tabsratu't-ed!lle, thk. Claude Salame, am 1992; I, 4-21.

7
Ak,
8

-9

"Risa/e fi Beyani GrO hi Ehli'd- ... "Adlt Eserin Maturidi'yeAidiyeti Meselesi .... *

2g

edilen btn verilerden yararlanarak 10 muhataplarn her zaman

nakli, akli ve mantk( delillerle ikna etme yolunu benimsemitir.

2. Risalede

Kullanlan

Kavramlar

Risalede kullanlan baz kavramlar ile Maturldl'nin Kitab'tTevhid ve Te'vilat'I-Kur'an adl eserlerinde geen kavramlar arasnda da byk farklar bulunmaktadr. Bunlarn banda Mrde,
Mutezile ve irade-i cziyye gibi baz kavramlar gel111ektedir.

a) Mrcie: Risalede Mrcie'nin "Mbarekiyye" olarak

bilindii

kaydedilmektedir.
Halbuki Maturldi'niri bize ulaan eserlerinqe,
Mrcie'nin Mubarekiyye olarak isimrendirildii grlmemektedir. 12
Yine sz konusu risalede Mrcie Qensuplarnn amelsiz imana g~
vendJkleri ve sevap umduklari'~kaydedilmektedir. Ayrca onlarn
"kfr ehline iyilikler fayda vermedii gibi -iman ehline de ktlk~
lerin zarar vermedii" grnde olduklar ve bu yzden imandan
ktklar belirtilmektedir. 13 Fakat Mrcie kavramnn tredii ''iica"
kelimesine ve Ebu Hanife'nin irca anlayn. benimsedii ne hi yer
11

verilmemitir. 14

mam Maturidi ise Mrcie konusunu _buradakinden ok farkl

bir

ekilde

ele

almaktadr.

O, Mrcie'nin irca kelimesinden tretildi-

ini belirttikten sonra ircfr'y "vlen rca" ve "Zemtnedilen rca" .

eklinde iki ksma_ ayrp,blnlardan"vlen rca" grn benm:

seyenieri sav4[lmaktadr. Ona<gre ;.,.vlen rca", byk gnah
iieyenin durumunu Allah'a havaJ_e ~fmektir .. Yce Allah'r irkin
dnda kalan btn gnahlar dilerse affedeceini pildirmesi bu tr
ircann doruluunu gstermektedir. 15
"'Maturldl, asl itibaryla tehfr etmek anlam verdii irca kavra:..
mina, mit etmek manas da yklemitir. 16 Bu sebeple Maur1d1'ye
gre insann Allah'n geni rahmetini ve mafiretini dnerek ba10

Maturidi, Kitabu't-teilhid, s. 611, 614.

Risate fi beyani grOhi ehti'd-dalat ve Makalatihim, v. 8a.
12
Maturidi, Kitabu't-tevhid, 613-618; Ak, Ahmet, "Ebu Mansur ei-Maturidi'nin.
Mrcie'ye Bak", Dini Aratmilatar Dergisi, Oca<~Nisan 2006, Cilt 8, Say:24, s.
193-202.
.
13
Risate fi Beyani GrOh Ehii'd-Delalet ve Makalatihim, v. 8a.
14
Risate fi Beyani GrOh Ehli'd-Delaletye Makalatihim, v. 8a-v; 9b.
.
.
15
Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud ei-Mati.ridi es-Semerkandt
(333/944), Te'vilat Ehli's-snnet, thk. Fattma ei-Htyemi, Beyrut 2004, I, 432.
(Not: Tespitierimize gre Maturidi'nin tefsirinin asl ad Kitab't-Te'vilat'tr. Gerek-byle olmasna ramen onun bu eseri Te'vilatii'I-Ktir'an ve Te'vilat Ehli's-
snnet eklinde de yaygn olarak kullanlmaktadr. (Bu konuda geni bilgi iin.
bkz. Ak, Ahmet, Byk Trk Alimi Maturidi ve Maturidlik, stanb.,l-2008, 7, 8.) .
almamzda Fatma ei-Hyemi'nin tahkik ettii ve Te'vilat Ehli's-sn.net ek-'
lindeki Beyrut 2004 basksn kullandk. Ancak daha nce kullanlanlara atfen yeri geldike Te'vilat'I-Kur'fm ve Kitab't-te'vilat isimlerini de kullandk.
16
Matu'r1J?,'Kitabu't-te11hid, s. 615, 616. ..

11

292 *Ahmet AK- .

lanacan ummas da,

umit etme anlamnda bir eit "irca"dr.

17

Ona gre bu tr irca EbO Hanife tarafndan da benimsenmitir ve

dorudur. 18

Maturidi'nin grlerinireddettii Mrcie ise Mezmum ird grn benimseyenlerdir. Onlar, fiilierin yaratlmasn sadece Allah'a hava le etmiler ve bu konuda insann hibir etkisinin olmadn ileri srmlerdir. 19

Bu hususlar Maturidi'nin, EbO Hanife'nin irca konusundaki g:rn tamamen benimseyip savuiduunu aka gstermesine
ramen incelediimiz risalede ne EbO Hanife'nin ne de imam
Maturidi;nin bu konudaki grlerine hi yer ve-rilmemitir. Benzer
baz hususlarda ortaya kan bu c! urum, risalenin Maturidi'ye ait
olmadn ve baz yerlerinin onun fikirlerine ters dtn gstermektedir.

mam Maturidi, EbO Hanife'nin irca grn benimsemekle

kalmam; ayn zamanda bu tr ircay benimseyenler hakknda
Haeviyye ve Mutezile gibi dier mezhep mensuplarnn ileri srdkleri eletirilerin byk bir ksmn haksz bularak bu tr icray
savunmutur. 20 Hatta imam Maturfdf, kendi anda Mrcie keli_mesinin hakaret ve yergi maksadyla kullanmndan hareketle, asl
Mrcie'nin, Havi'yye ve Mutezile olduunu ileri srmtr. 21

Maturldf, Hz. Peygambere nispet edilen "mmetimden iki

grup, efaatime nail olmaz, Kaderiye ve Mrcie"22 eklindeki haberi
ve Mrcie'nin yetmi dilde lanetlendii yolundaki rivayeti deiik
ekilde yorumlamtr. 23 O, bu haberlerde geen Mrcie ile
Cebriyye'nin kastedilmi olabileceini iddia etmitir. 24

b) Mutezile: Risalenin hemen banda 3a numaral varakta

Kaderiyye'nin Mutezile olduu aka yazlmasna ramen Mutezile
mezhebi ana frkalardan- Har0riyye'nin 25 onuncu alt kolu olarak

17

Maturidi, Kitabu't-tevhid, s. 615, 616.

Maturidi, Kitabu't-tevhfd, s. 616.
.
.
19
Maturidi, KH:abu't-tevhfd, s. 507; Maturldl, Te'vflat Ehli's-snnet, , 36.
20
'Maturidi, Kitabu't-tevhfd; s. 616-621; Matuidi, Te'vilat Ehli's-snnet, I, 36, III,
156; Kr. Koolu, Maturfdf'ye Gre Mrcie, (Baslmam Yksek Lisans Tezi,
Ankara 2000.), s. 83, 84.
21
Maturldi, Kitabu't-tevhfd, s. 613, 614, 616.
22
Moavi, Muhammed AbdrraQf, Feyz'l-kadir. erhu'I-Carri'i's-safr, Beyrut trz.
IV, 208; kr. Tirmizi, Ebu Musa Muhammed b. sa b. Serve, es-Snen, stanbul
1413/1992,"Kader", 13; bn Mace, EbQ Abdullah Muhammed b. Yezid b. Mace,,
es-Snen, stanbul 1413/1992, "Mukaddime", 9.
23
Maturidl, Kitabu't-tevhfd, s. 617.
24
Maturidi, Kitabu't-tevhfd, s. 617, '618.
25
Bu kelimenin aslnn Haruriyye olduu kanaatindeyiz. Bu konuya ileriki sayfalarda
genie yer verilmektedir.

18

"Risale fi Beyani GrDhi Ehli'd- ... "Adl Eserin Matur/di'ye Aidiyeti Meselesi ...

* 29 3

verilmektedir. Ve burada Mutezile, "Ali ile Muaviye arasnda cereyan eden hadiseler hakknda pheye derek ve onlarn her ikisini
de diayarak hak yoldan ayr lanlar" 26 eklinde tanmlanmaktadr.
Kaderiyye ise, "AIIah'n dilernesini ve azametini inkar edenlerdiL Onlar, fiilierin gereklemesinde, Allah'n hibir etkisinin olmadna, onlarin insann kudreti, istei ve ilmiyle meydana geldiine
inanmaktadriar" 27 eklinde tanmlanmaktadr. Halbuki . imam
Maturldi, Kitab't- Tevhid ve Tevilat Ehli's-Snnet adl eserlerinde
Mutezile ile Kaderiyye arasnda yakn bir iliki kurmaktadr. Nitekim
Maturldi, Kitab't-Tevhld'inde errin kayna konusunda Mutezile
ile Mecusilerin benzer dncede olduunu aka belirtikten sonra
"Kaderiyye, bu mmetin Mec0sileridir"28 rivayetini nakletmektedir. 29 O halde sz konusu risalede geen bilgiler ile Maturidi'nin
kendisine ait olduu kesin olan Kitab't-Tevhid'indeki bilgiler arasnda benzerlik yle dursun byk bir eliki bulunmaktadr. Eer
incelediimiz eser, gerekten Maturdi'ye ait olsayd onun Kitabt-
Tevhid'inde geen bilgilere benzemesi gerekirdi. Btn bunlar sz
konusu eserin imam Maturldl'den sonra yazldna iaret etmekte-
dir.
mam Maturldi ile Mutezile, zellikle de Eb'I-Kasm ei-Ka'br
(319/931) arasndaki .ekime 've retlemenin olduu bugn ok
ak bilinmektedir. Eer bu eser Maturidi'ye ait olsayd, Ka'bi ve
Mutezile'den geni bir ekilde bahsetmesi gerekirdi. Yukarda evirisini yaptmz eser incelendiinde durumun byle olmad gr-.
lecektiL Hatta burada Ka'bi'nin adna hi yer verilmemitir. Ayrca
eserde Mutezile ismi ok az gemektedir. Mutezile mezhebi bir
yerde Kaderiyye'nin alt grubu dier bir yerde ise HarOriyye'nin bir
alt grubu olarak gemektedir. 30

c) rade-i Cziyye: Eserde, Kaderiyye'nin ikincisi olarak zikredilen Muazziliyye'nin grleri aniatldktan sonra onlara, "Cemaat ise, hayrn da errin de Allah'n takdiriyle olduuna, fa~at bu
takdirin, insann irade-i cziyyesine bal olduuna inanrlar" 31
eklinde cevap verilmektedir. Yine Cebriyye'ye cevap verilirken de
irade-i cziye kavram gemektedir. 32 Halbuki irade-i cziye ifa26
27

28

29

30
31

32

Risale fi beyani grDhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, v. 6a, v. 7b.

Risale fi beyani grDhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, v. 3a.
Ahmed b. Hanbel, EbO Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, ei~Msied
stanbul 1413/1992, II, 86; Acl0n1, smail b. Muhammed, Kefu'l-hafa', nr
Ahmed ei-Kala, Halep trs. II, 91-92.
.

Maturidi, Kitab't-tevh1d, 139; bu konuda geni bilgi iin bkz. Maturidi, Kitabti'l
tevh1d, s. 135-146.

Risale fi beyani grDhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, v.3a, v. 6b ..

Risa'le fi beyani grDhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, v.3a, 3b.
Risale d beyani grDhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, v.4a.

294 *Ahmet AK
J

"desinin Maturldl den ok sonra kavramlat bilinmektedir. 33 Eser-:

de irade-i cuzye kavramnn kullanlmas da, bu eserin
Maturldi/den sonra yazldna iaret etmektedir.
1

Yukar:daki kavramlardan baka u noktalar da gze arpmaktadr:

Ese-rde Cebriyye iin Muttariyye de denildii ifade edilmektedir.34 Bu ifade de tespit edebildiimiz kadar Maturldi/nin eserlerinde
gemez. Ayrca Maturidi, Cebriyye ile zemmedilen Mrcie arasnda
yakn bir iliki kurmaktadr. 35 Burada ise iki mezhep arasndaki bu
ilikiden hi bahsedilmemektedir.
Risalede Rafzyye/nin 2. alt grubu olarak ia gsterilmektedir.
Burada getiine gre ia, "Hz. Muhammed'in hilafeti Hz. AWy~
vasiyet ettiini fakat ashabn tta ederek Ebu Bekir/i halife setiklerini ileri srenlerdir". 36 Halbuki ia kavram,- Matur1dl nin eserlerinde Rafziyye yi ve Gulviyye/yi de iine alan geni bir anlamda
kullanlmaktadr. 37
1

Risalede Zenadka mezhebi Cehiniyye/nin nc alt grubundan saylmaktadr. Burada getiine gre- Zertad ka, "Rabbini bilen
ve iman kemale erenlere gnahn zarar vermeyeceini ve mmin:_
lerin cennet ehli olduunu syleyerek, onlarn asla cehenneme
girmeyeceklerine inananlardr". 38 Bu tr bir Zenadka anlay
Maturidrnin eserlerinde. tespit edebildiimiz kadaryla gememek;.
tedir. mam Maturldi, Zenadka/y "bir eyin yoktan var olm.asn
reddedenler" 39 ve "Allah riurad etmese de errin, eytandan ve er
tanrs tarafndan yaratldna inananlar"40 eklinde tavsif etmektedir.

33

34

35
36
37
38

39
40

Maturidi'nin es~rlerinde tespit edebildiimiz kadaryla 1 irade-i cziyyeye iaret

eden pek ok ifade bulunmakla bi;,likte, onun Kitab't-tevhid ve Te'vilat'IKur'an'da irade-i cziyye kavram gemez. Bkz., Maturidi, Kitab't-tevhid, s.
365; 380, 381; Maturidi, Te'vflat Ehli's-snnet, II, 45, 115, 173-174, 189, 190,
371, 372, IV, 88; Geni bilgi iin bkz. Ak, Ahmet, "Fasln Fi UsGii'I-man Adl Risale ve Maturldiye Aidiyeti", Dini Arattrmalar Dergisi, Cilt: 9,- Say: 26, EyllAralk 2006, s. 117-119; kr. Yeprem, Saim, rade Hrriyeti ve mam Maturfdi,
stanbul 1984~ s. 275=334;--Yazcolu, M. -Sait, Matur/di ve Eb'I-Muin enNesefiye Gre rade Hrriyeti, Ankara 1988, s. 102-105.

Risate fi beyani grOhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, v.4a.

Maturidi, Kitab't-tevhid, s. 617, 618.
Risale fi beyani grOhi ehli'd-dalaf ve Makalatihim, v. Sb.
Maturidi, Te'vilflt Ehli's-snnet, I, 441-446.
Risale fi beyani grOhi ehli'd-dalal veMakalatihim, v.7a, 7b.
Maturidi, Kitab't-tevhid, s. 145.
Maturidi, Kitab't-tevhid, s. 146,

"Risale fi Beyani GrOh(Ehli'd- ... "Ad/1 Eserin Maturld/'ye Aidiyeti Meselesi ...

* 295

B. Risalede slam Mezheplerinin Tasnifi

1.

Asl Frkalar

Risalede geen asl frkalarn ismi ile klasik mezhepler tarihi kigeen ana frkalarn ismi arasnda benzerlikler bulunmaktadr. Nitekim bu kaynaklarn en nemlilerinden kabul edilen
Eb'I-Feth e-ehristani'nin (479-548/1086-1153) el-Mi/e/ ve'nNihal adl eserinde ana mezhepler MutezHe, Cebriyye, Sfatyye,
Havaric, Mrcie ve ia' eklinde alt ana balkta toplanrritr. 41
Fahreddin er-Razi (606/1210) ise Mutezile, Havaric, Ravfz,
Mebbihe, Kerramiyye, Cebriyye ve Mrcie olmak zere 6 ana
mezhep olarak tasnif etmitir. 42 Fakat Maturidl'nin eserlerinde ana
mezheplerin says hakkinda her hangi bir kayta rastlanmamaktataplarnda

dr.

Risale fi Beyani GrO hi Ehli'd-Dafaleti ve Makalatihim adl eserde de klasik mezhepler tarihi kaynaklarndakine 'benzer bir tasnif yaplmtr: 43 Eserin banda "Akaid sahibi" Maturidl'nin Ehl-i
Bid'at'i 6 snfa ayrd ve onlardan birincisinin Kaderiyye olduu
ve Kaderiyye'nin 12 snfa ayrld kaydedilmektedir. Bununla birlikte yine eserin banda hibir aklama yaplmakszn Ehl-i
Bid'at'in ilk frkasnn ad Mutezile olarak verilniektedir. 44 Ancak
eserde daha nce belirtildii gibi Kaderiye ile Mutezile arasnda her
hangi bir ilikiden sz edilmemektedir. stelik Mutezile,
Haruriyye'nin 10. alt grubu olarak verilmektedir. 45 Bu tr tuta:sz
lklara ve elikilere Maturldi'nin eserlerinde ve fikirlerinde rastla:mak mmkn deildir.
,
Gerekten incelediimiz risalede kullanlan baz kavramlarda
bir takm tutarszlklar bulunmaktadr. Mesela Muattla kelimesi, bir
yerde Meleklerin, insanlarn arnellerini yazdklarn inkar eden kimseler olarak Mrcie'nin yedinci alt kolu olarak gsterilirken, 46 dier
41

42

43

44

45
46

Bkz., ehristani, Eb'I-Feth Muhammed b. Abdlkerim b. Ebi Bekr Ahmed

(479/548), ei-Milel ve'n-nihal, thk. Abdlemir Ali Mehna-Aii Hasan FaGr, Beyrut
1414/1993, I, 56, 97, 104, 131, 161, 169; kr. 1 EbG Mansur Abdulkahir eiBadadi (42971037), el-Fark beyne'l-flrak, thk. Muhammed Muhyiddin
Abdlhamid, Beyrut 1990, s. 4-355; Malati, Eb'I~Hseyin Muhammed .. b ..
Ahmed b. Abdurrahman (377/987), et-Tenb/h ve'r-red ala Ehli'l-ehva ve'l-bid'a,
thk Muhammed zahid ei-Kevseri, Kahire 1993, s. 1-185.
Fahreddin er-Razi (606/, tikadat flrakJ'/-ms/imin ve'l-mOrikin, thk. Ali Sami:
en-Near, Kahire 1938, s. 38, 46, 52, 63, 67, 68, 70.
.,
Risa!e fi beyani grOhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, v. 3a; kr., Ak, Ahmet,
"ehristani'nin ei-Milel ve'n-Nihal'inde slam Mezheplerinin Tasnifi", Marmara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1996, S'. 37, (Baslmam Yksek
Lisans Tezi).
.
Risale fi beyani grOhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, v.3a.
Risale fi beyani grOhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, v. 3a, v. 6b.
Risale fi beyani grOhi ehli'd-dalal ve Maka!atihim, v. 9a.

296 *Ahmet AK
bir yerde ise, ayn Muattla, ana frkalardan Cehmiyye'nin ikinci
ismi olarak verilmektedir. 47 Muattla burada "AIIah'n sfatlann
inkar edenler ve Allah ey deildir diyerek, hayr, er ve iman gibi
her trl eyin insann elinde olmadna ve Kur'an'n mahluk olduuna inananlar"48 eklinde tanmlanmaktadr.

Eserde Mrcie, Maturidi'nin aksine Mubarekiyye olarak da isimlendirilmektedir.49 Ayrca 12 alt gruba ayrlmasna ramen
zernnedilen Mrcie'den ve vlen Mrele'den hi bahsedilmemektedir. Oysa imam Maturidi, Mrcie'yi vlen ve zernnedilen Mrcie
eklinde ikiye ayrmakta ve bunlardan vlen Mrciileri savunmaktadr.50 Eserde ise byle bir ayrma gidilmedii gibi Ebu Hanife'nin
ve imam Maturidl'nin benimsedii irca anlayna yer verilmemitir.
2. Alt Kollar
Risalede verilen alt ubelerin isimleri. ve says ile Maturidi'nin
eserlerinde geen mezhep isimleri arasnda neredeyse hi benzerlik
bulunmamaktadr. Hatta Maturidi, eserlerinde mezheplerin saysn
dan hi bahsetmez. Bu da sz konusu risalenin Maturidi'ye ait olmadna ayr bir delildir.
Aratrmamz sonucunda incelediimiz risaledeki mezheplerin
tasnifi ile Ebu Muti ei-Mekhul en-Nesef (318/930)'nin Kitabu'r-Red
ala Ehli'I-Bid'a ve'/-Ehva 51 adl eserindeki mezheplerin tasnifinin
ok benzediini tespit ettik. nk her iki eserde de, Ehl-i Biq'at,
Haruriyye, Rafza, Kaderiyye, Cebriyye, Cehmiyye ve Mrcie ek
linoe 6 ana gruba ayrlmaktadr. Her iki eserdeki ana mezheplerin
says ve isimleri ayndr. Alt gruplarn tasnifinde ise kk bir hesap fark vardr. incelediimiz risalede her ana grup 11 alt snfa
ayrlmakta; ve sonuta 6 ana grup + her ana grubun 1l'er alt
grubu + Ehl-i Snnet ve'I-Cemaat ile birlikte 73 frka saysna ulalmaktadr. Baka bir deyile eserde geen slamfrkalarnn says
matematiksel olarak u ekilde ifade edilebilir: (6 x 12 mezhep} +
(Ehl-i Snnet ve'I-Cemaat) = 73 mezhep.
47

Risale fj beyimi grOhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, v.7a.

Risale fi beyani grOhi ehli'd-dalal ve Makalatihim, v.7a.
? Risale fi beyani grOhi ehli'd-dalal ve (vfakalatihim, v. sa.
so Bu konuda geni bilgi iin bkz., Ak, Ahmet, "Maturidi'nin Mrcie'ye Bak", Dini
Aratirmalar Dergisi, Ocak-Nisan 2006, cilt 8, say: 24, s. 193-202; kr., Kutlu,
Snmez, Trklerin slamtama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, Ankara 2000, s. 28
vd; Kutlu, Snmez, Mrcie ve tikadi Grleri, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler' Enstits, Ankara 1989, (Baslamam Yksek Lisans Tezi); Koolu,
Kyasettin, Maturidi'ye Gre Mrcie, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits; Ankara 2000, (Baslmam Yksek Lisans Tezi); Kutlu, Snmez, "Eb Mansur
ei-Maturidi'nin Mezhebi, Arka Plan", Maturidi ve Maturidlik kitab ii_nde Haz.
Snmez Kutlu, Ankara 2003, s: 119-146.
s EbG MekhGI.en-Nesef (318/930), Kitabu'r-red ala Ehli'l-bid'a ve'l-ehva, thk. Marie
Bernand, s. 53-126.

48
4

"Risfte fi Beyani GrOtii Ehli'd- ... "Adlt Eserin Maturld/'ye Aidiyeti Meselesi ...

* 297

Kitab'r-Red a/e'I-Bid'a isimli eserde ise bu hesaplama u e

kilde yaplmtr: her ana mezhep 12 alt gruba ayrlmakta ve zerine Ehli Snnet ilave edilmektedir. Bunu da matematiksel olarak
u ekilde ifade etmek mmkndr: (6x12 alt grup) + (Ehli Snnet
ve'l-cemaat) ~ 73 mezhep. Vardmz bu sonucun daha net anlalmas iin her iki eserde ge~n mezhepleri tablo halinde ayr ayr
aaya alyoruz.

MekhGI en:..Nesef'nin Kitabu'r-Red ala Ehli'f-Bid'a ve'I-Ehva i-

simli eserde slam mezheplerinin 73 mezhebe gre tasnif u ekildedir:

l.Ezrakyye

2.Riifza
.Aieviyye

Z.ibadiyye

2.Emriyye

3.Talibiyye
4.Hazrriyye

4.shakyye

l.Harriyye

S.Haifiyye
6.Kziyye
7.Kesriyye
B.emrahiyye

9.Ahnesiyye
lO.Muhakkemiyye
ll.Mutezillyye
12.Meymniyye

3.Kaderiyye
l.Ahmediy'ye
2.Seneviyye
3:Mutezlle
4.Keysaniyye

4.Cebriyye
l.Muttarriyye
Z.Enfaliyye
3.Maiyye

S.Cehmiyye

4.Mefryye

4.Varidiyye

4.akyye

6.mamiyye

S.eytaniyye
6.erikiyye

7.Zeydiyye
B.Abbasiyye
9.Mtenasiyye
lO.Redyye

7.Vehmiyye
B.Zevendiyye
9.Mteberie
lO. Nilksa

s.zyade
6.Harkyye
7.Mahikyye
a.:;aniyye

S.Beyhesiyye
6.Ameliyye
7 .Menksiyye
B.Mstesniyye

9.Gayriyye

9.Mebbihiyye

.Laniyye

.Kastyye

12.Mterabbsa

12.Nazzamiyye

S.Neccariyye
6.Menaniyye
7.Kesbiyye
a. Sabkyye
9.Hubbiyye
lO.Havfiyye
ll.Bekriyye
12.Hasblyye

3.iiyye

S.Navusiyye

l.Muattla

Z.Merisiyye
3.Mltezikyye

6."1rcie
l.Tarikiyye
z.sayiblyye
3.Raciyye

o.vakfiyye

lO.Haviyye

ll.Kabriyye

ll.Eseriyye

12.Lafzyye

12.Bid'yye

zerinde altmz Risale fi Beyani GrOhl Ehfi'd-Dalaleti ve

Makalf_tibim isimli eserde yer alan slam mezheplerinin tasnifi ise
u ekild~dir:

3. Rafzyye
(Guiuvivvel
l.Amiriyye

Kaderiye
(Mutezilel
l.Ahmediyye
2.Mu'tezlllyye
3.Keysaniyye

2.Cebriyye
(Muztariyye)
l.Efaliyye
2.Miliyye
3.Mefruyye

3.shakyye

3.Cazmiyye

3.Zenadka

3.arikiyye

4.eytaniyye
S.erikiyye

4.Neccariyye
S.Maniyye
6.Kesbiyye
7 .Sabkyye
B.Hablbiyye
9.Havflyye
lO.Bekrjyye
ll.Hasbiyye

4.Farisiyye
S.imamiyye
6.Zeydiyye
7 .Abbasiyye
B.Mtenasihiyye
9.Riciyye

4.Halekiyye
S.Kenziyye
6.Kziyye

4.Harfiyye

4.Mubarekiyye
S.Beyhesiyye
6.Dasiyye

6.Vehiyye
7 .Ravendiyye
B.Mterebbiyye
9.Naksiyye
o.Kastyye

ll.Nazzamiyye

2.iiyye

o.Laniyye

12.Mterabbisiyye

4. Harriyye

_(_Ezrakyyi

l.bildlyye
2.Talebiyye

S.Cehmiyye
_(Muattliyye)

l.Merisiyye
2.Merfiyye
S.Mahlkyye

7.emrahiyye

6.Faniyye
7 .Luaviyye

B.Ahnesiyye
9.Hakemlyye
lO.Mutezile
ll.Halmniyye

9.Kabriyye
lO.Mnkiriyye
ll.Raveniyye

a.vakfiyye

6.Mrcie
(Mubarekiwtl_

l.Sebbilbiyye
Z.Raciyye

7.Muattliyye
B.Mhebbihiy-

ye
9.Haeviyye

lO.Eseriyye
ll.Bid'vve

ncelikle evirisini ve deerlendirmesini yapmaya altmz

Risale fi beyani grOhi eh/i'd-dafal ve Makalatihim adl. eserin
Maturldl'ye ait olmad aktr. kinci olarak incelediimiz Fas/n fi
GrOh Ehfi'd-Dalaletihi ve Makalatihim adl eserde ve Mekhul enNesef'nin Kitab'r-Red ale'I-Bid'a isimli kitabnda yer alan ana
mezhepler ve onlarn alt gruplar arasnda byk benzerlik olduu
tespit edilmitir. Sadece ana mezheplerin sralamasnda ve isim-

 298 *Ahmet AK
lendirmede ok kk farklar vardr. Nesef'nin derinde ana frka
lar, HarCriyye, Rafza, Kaderiye, Cebriyye, Cehmiyye ve Mrc'ie
eklinde tasnif edilirken; incelediimiz risalede bu sra Kaderiyye;
Cebriyye, Rafziyye, CerrCriyye 52 , Cehmiyye ve Mrcie eklindedir.
Burada grld gibi Nesef'nin eserinde ilk srada HarCriyye ele
alnrken incelediimiz risalede ise ilk sray Kaderiye ele alnmtr.
Ayrca dier bir kk fark ise Nesef'nin eserinde ana mezhepler,den biri "Rafza" eklinde geerken risalede "Rafziyye" eklinde
gemektedir. Bu iki kk fark iin unlar sylemek mmkndr:
Birincisi Mekhul en-Nesef'nin yaad dnemde HarCriyye yani
Hariciyye mezhebine mensup olanlarn etkisi daha fazla grlm
olabilir. incelediimiz risalenin kaleme alnd d~virde ise
Kaderiyye/Mutezile daha etkili olmu olabilir. Ayrca bir ana mezebin sz konusu risalede "Rafziyye" eklinde; Nesef'nin eserinde
ise "Rifza" eklinde gemesi yaadklar dnemdeki kullanm farkndan kaynaklanabilir. O halde incelediimiz ve Maturidi'ye aidiyetinden _phe edilen Fas/n fi GrOh Ehli'd-Da/aleti ve
Makalatihfm1n Mekhul en-Nesef'nin Kitab'r-Red .a/e'I-Bid'a isimli
eserin zet' eklinde yazlm kt bir kopyas olduunu rahatlkla
syleyebiliriz.

73 mezhep isminin yardan fazlas ::-37 adet mezhep- her ikisinde harfi harfine bulunmaktadr. Bu mezhepler unlardr: Kaderiye, Cebriyye, Cehmiyye, Ahmediyye, Muteziliyye, Keysaniyye,
eytaniyye, erikiyye, Kastiyye, Nazzamiyye, Muztariyye, Maiyye,
Mefruiyye, Neccariyye, Kesbiyye, Sabkiyye, Havfiyye, Bekriyye,
Hasbiyye, iyye, shakiyye, mamiyye, Zeydiyye, Abbasiyye,
Riciyye, Ibadiyye, Talebiyye, KCziyye, e\.mrahiyye, Ahnesiyye,
Mutezile~ Merisiyye, MahiCkiyye, Faniyye, Vakfiyye, Kabriyye,
Raciyye, Beyhesiyye, Haeviyye, Eseriyye ve Bid'yye.
Baz harf deiiklikleriyle birlikte ayn anlamda benzer kelimelerle kullanlan mezhepler ise unlardr: Vehmiyye, Vehiyye;
Mteberria, Mterebbiye; Naksa, Naksiyye; Enfaliyye, Efaliyye;
Mennaniyye, Maniyye; Hubbiyye, Habibiyye; Emriyye, Amiriyye;
Mtenasiyye, Mtenasihiyye; Laniyye, Laniyye; Mterabbsa,.
Mterabbsiyye;
Ezrakiyye, Erzakiyye; Hazmiyye, Haziriiyye;
Farisiyye, Navisiyye; Halfiyye, Halekiyye; Kesriyye, Kenziyye;
Muhakkemiyye, Hakemiyye; MeymCniyye, HalmCniyye; Muattla,
Muattliyye; Harkiyye, Harfiyye; Sabiiyye, Sebbabiyye; akkiyye,
arikiyye ve Mebbihiyye, Mhebbihiyye.

52

Bu ismin HarOriyye olduu anlalmaktadr. Kanaatimizce bu hata mstensih

hatasndan kaynaklanmtr. nk HarOriyye ve CerrOriyye arasnda ok benzerlik vardr.

"Risa/e fi Beyani GrOtii Ehli'd- ... "Adli Eserin Maturidi'ye Aidiyeti Meselesi ...

* 299

Baz mezhep isimleri ise Lafziyye ve:.:.uaviyye rneinde olduu

gibi farkl kelimelerle fakat benzer anlamda kullanlmtr.

Farkl mezhep isimleri ise unlardr: Seneviyye 1 Aleviyye 1

Merfiyye1 Mltezikiyye 1 Zenadka 1 Varidikyye 1 Ziyade 1 Gayriyye 1
Mnkiriyye 1 Raveniyye 1 Tarikyye 1 Dasiyye ve MenkOsiyye'dir.

ki eser arasndaki dier kk bir fark ise udur: Kitab/Red

ale'/-Bid'a adl eserde ana me~hepler Har0riyye 1 R8fiza/Kade.riyye 1
Cebriyye 1 Cehmiyyeye Mrde eklinde gemektedir. incelediimiz
Risalede ise 6 ana mezhebir.. isimleri birer sfatla veya deiik isimler eklinde verilmektedir. Mesela Kaderiye 1 Mutezile; Cebriyye 1
Muztariyye; Rafziyye 1 Gulviyye; HarGriyye 1 Erzakiyye yani .
Ezrakiyye; Cehmiyye 1 Muattliyye; Mrcie, Mbarekiyye.

Yukardaki
bilgiler nda incelediimiz Risalenin imam
Maturidi'den asrlar sonra kuvvetle muhtemel mam Maturdi'nin
isminin ve fikirlerinin iyice ne kt Seluklular dneminde 1 Hanefi-Maturidi bir alim tarafndan kaleme alnd sylenebilir. Bununla birlikte sz konusu eserde byk lde istinsah hatalarnn
da bulunduu tespit edilmitir.

Bu risale ile Mekhul en-Nesef'nin Kitab/r-Red a/e/1-Bid/a adl

eserinde hemen hemen 73 mezhebin isimlerinin ayn almas aralarnda asrlar olmas bakmndan imkansz gibidir. Nitekim ayn a
da ve ayn kltrde yazld bilinen Mekhul en-Nesef'nin Kitab/rRed ale'/-Bida isimli eserinde yer alan mezhep isimleriyle Hakim
es-Semerkandi'ye nispet edilen mezhep isimleri arasnda byk
fark vardr. Nitekim Tercme-i Sevadi'I-Azam adl eserde geen
fakat incelediimiz risalede ismi bulunmayan mezheplerin isimleri
unlardr:

Sa'lebiyye 1 Cazimiyye 1 Batniyye 1 Lem Yezeliyye 1 Ca'feriyye 1

Kenifiyye 1 Savveriyye, Ca'diyye, Hasbiyye 1 Sarikyye 1
Meyliyye 1 Kavliyye, Ramadiyye, adkiyye/ Cuiyye 1 Belltiyye 1
Meyaniyye1 Sfyaniyye, Ma'rOfiyye, MechOiiyye, Muhaciriyye 1
Ma'z0riyye 1 Mtevelliyye, Miriyye 1 Rak0kiyye 1 Tayibiyye 1 Muniyye 1
Mslimiyye 1 Akliyye 1 Fikriyye, Satyye 1 afiyye 1 Mstaniyye 1
Tufeyliyye 1
Fedaiyye 1
Melh0niyye 1
Saniyye,
Galibiyye,
Makamatiyye,
'evkyye,
Behimiyye/
Seyyaniyye,
Gifiyye,
Msteviyye, Kelamiyye, Cebeliyye,
Kerramiyye 1 Snniyye,
Cemaatiyye ve Nacihiyye53
Hanefyye 1

53

Hakim es-Semerkandi, Terceme-i Sevad'l-a'zam, thk. Abdlhayy Habibi, Tahran

1348, s. 166-178.

300

* Ahmet AK
Ek: I

3a

Dalalet Ehlini ve Onlarn Grlerini Beyan Eden Risale

Akaid sahibi e-eyh el-mam, -AIIah'n geni rahmeti onun

zerine olsun- Ehl-i Bid'at'i 6 snfa ayrd. Birincisi Kaderiyye, onlar
Mutezile'dir. kincisi Cebriyye, ncs Rafzyye, drdncs
HarCriyye, beincisi Cehmiyye ve altncs Mrcie'dir.
A. KADERYYE
Allah'n dilernesini ve kazasn inkar etti. Onlar, fiilgereklemesinde, Allah'n hibir etkisinin olmadna, onlarn
insann kudreti, kazas ve ilmiyle meydana geldiine inanmaktadr
lar. Ehl...:i Snnet ve'I-Cemaat gre .ise, Allah insann fiilini gerek-

Kaderiyye,

Ierin

letirmesinde tek yetkili deildir. Hi kimse Allah'n ilmini takdir

edemez. Her ey Allah'n dilemesi, ilmi, gazas ve kudretiyle meydana gelir. Kaderiye, 11 snfa ayrlmtr.

. Ahmediyye: Onlara emriyye 54 de denilir. Onlar, ha.yrn Allah'tan geldiine errin ise eytandan ve nefsimizden geldiine
inandlar. Onlara gre, iyilik yapan llerin ruhuyla amel eder. Ktlk yapan ise, eytann ruhuyla amel eder. Bu anlay Ehl-i Snnet'e gre yanltr.
2. Mu'teziliyye: Onlar, Allah'n hayr yarattna, erri yarat~
madna inanrlar. Eer Allah'n erri yarattn sylersek, Allah'a
zulm isnat etmi oluruz derler. Cemaat ise, hayrn da errin de
Allah'n takdiriyle olduuna, fakat bu takdirin, insann irade-i

cziyyesi ile kulun fiili esnasnda yaratldna inanr.

3b

3. Keysaniyye: Onlar fiilierinin Allah'tan veya kuldan olduunu

sylemeyiz diyorlar. nk biz azap ya da af ile karlaacamz
bilmeyiz derler. Bu anlay Ehl-i Snnet'e gre yanltr.
4. eytaniyye'dir. Onlar eytann yaratlmadna inanrlar. Bu
ta Ehl-i Snnet Cemaat'na gre yanltr.

anlay

5. erikiyye'dir. Onlar iyiliklerin ve ktlklerin mahiCkatn eseri olduuna inanrlar. EI-Cemaat ise, iman ile kfr.n insann
kesbi dorultusunda Allah tarafndan yaratlm olduuna inanrlar.
nk insan da, fiili de yaratlmtr. Bununla birlikte, imanda tasdik ve ikrar bakmndan kulun fiili mahiCktur. Allah katndan hidayet ynndense mahiCk deildir.
6. Vehiyye'dir. Onlar mahiCkatn kelamna ve fiilierine zat
demezler. Buna inananlar Kur'an'n mahiCk olduuna inanm kabul ederler. Cemaat Ehli ise, Allah'n mkatat ve cezay zat olma54

Dorusu Seneviyye olmaldr.

"Rlsale fi Beyani GrOhi Ehli'd- ... "Adli Eserin Maturidi'ye Aidiyeti Meselesi ...

* 301

dan vermeyecei -gerekesiyle, bir eyin zatsz olmasn imkansz

grrler.

"7. Ravendiyye'dir. Onlar Allah'n peygamberlerine indirdii her

kitabn

"hak olduunu syleyerek, nasih ve mensuh ayetlerle hkm vermenin caiz olduunu iddia ederler. Cemaat ise, sadece
nasih ayetler ve mensCh olmayan ayetlerle hkm ve arnelin caiz
olduuna inanrlar.

8. Mterebbiyye'dir. Onlar gnahkar insanlarn tvbelerini ve

mrtedin tekrar slam'a dnmesini Allah'n kabul etmeyeceine
inanrlar. O kii, piman olup yaptklarndan vazgese bile. Bu anlay da Cemaat'e gre yanltr.
4a
9. Nakisiyye'dir. Onlar Nebi'nin hkmne biati vacip grmeyerek, biatsiz balanmann olabileceini savunurlar. Bu anlay ta
Ehl-i Snnet ve'I-Cemaat'egre yanltr.
o.Kastyye'dir.

Onlar

dnyann

huzura erme ve

yaptklarnn

karln alma yeri olduuna inandklar iin dnyadaki her trl

nimetin insanlara ait olduuna inanrlar. Cemaat'e gre ise, dnya-

dan

uzaklamak

gerekir. nk dnya fitnedir ve mrninler iin

zindandr ..

.Nazzamiyye: Onlar Allah'a ey diyenierin de, ey demeyenIerin de arnellerinin geersiz olduunu iddia ederler. Cemaat'e gre
ise, Allah'a, ey denebilir. Fakat _o, bildiimiz eylerden deildir.
nk O, kendisinden bakasna benzemekten ve benzetilmekten
mnezzehtir.

B. CEBRYYE

Muztariyye de denilen Cebriyye'ye gre, btn gnahlar Alnk O'nun izni olmadka insann hi bir eye gc
yetmez. Bu sebeple hi kimse Allah'n emrini yerine getirmeye ve
yasaklarndan kanmaya muktedir deildir. Cemaat'e gre ise,
hay'r ve er Allah'n takdiriyledir. Fakat Allah, btn hayr ve erle
ri insann irade-i cziyyesine gre yaratmaktadr. Cebriye l l snfa
lah'tandr.

ayrlmtr.

. Efaliyye: Onlar istitaatin fiilden

yacn fiil esnasnda olduuna inanrlar.

birlikte

nce olduuna, rabbe ihtiCemaat ise, istitaatin fiille

olduuna inanrlar.

4b

2. Mayye: Onlar, Efaliyye gibi istitaatin fiilden nce olduunu

ileri srerler.

302 *Ahmet AK

3. Mferriyye: Onlara gre Yce Allah, kalemeyazmay emredince kalem, olan ve olacak her eyi yazd. Ondan sonra Allah,
insanlarn eylemlerine hi karmad. Cemaat'e gre ise, bu anlay
yanltr. nk Yce Allah, "0, her an bir itedir"55 ayetinde belirtildii gibi Allah var etmekle veya yok etmekle kullarn fiilierinden
uzak deil, Insanlarn yaptklarnda haberdardr..
'
4. Neccariyye: onlara gre Yce Allah, in'~anlara, yaptklarn
dan dolay deil, kendi efalinden dolay_ azap eder. Cemaat'e gre
ise, Yce Allah, insana yaptklar ktl~klerden dolay azap eder.
nk O, u ayetinde "Sen kullarna zulmedici bir Rab deilsin"56
buyurmaktadr.

s.

Maniyye: Onlar Neccariyye Be ayn grtedirler.

6. Kesbiyye: Onlar iyiliklere sevap, ktlklere ceza verilmeyeceini iddia ederler. Bu anlay ta Cemaai:'e gre yanltr. nk

burada ahirette hesaba ekilmeyi inkar sz konusudur.

7. Sabikyye: Onlar~ kt kimseye yapt iyiliin faydasnn, iyi
kimseye de yapt ktln zararnn olmayacan ileri srerler.
Ce.maat'e gre ise, arneller sahibine ya fayda salar ya da zarar
verir. Qnk Yce Allah, "Kim iyilik yaparsa, o, kendisinin lehinedir.
Kim de ktlk yaparsa o da, kendi aleyhinedir"57 buyurmaktadr.
8. Hablbiyye: Onlar dnyada kurbiyyet derecesine

ulap

Yce

Allah'n muhabbet kasesinden ien kiiden kulluk borcunun de

ceini iddia ederler. Cemaat'e gre ise, insann sorumluluu Allah'a
kavuuncaya

kadar devam eder.

Sa.

9. Havfiyye: Onlar, Al.lah' seven kimsenin Q'ndan korkmas

na gerek olmadn savunurlar. nk onlara gr~, seven, seveni
korkutmaz. Bu anlay ta EhL-i Snnet'e gre yanltr.

10. Bekriyye: Onlar Hamziyyedir. Onlara gre ilmini artran

kimsenin ibadet yapmas gerekmez. O kii insanlarn malna ortak
olur ve onun ihtiyalar dier insanlar tarafndan karlanmaldr. BU
anlay da Ehl-i Snnet ve'I-Cemaat'e gre yanltr.
11. Hasbiyye: Onlar HurOfiyyedir. Onlar, dnyadaki mallarn
btn insanlar iin yaratldn savunarak, dileyen her kesin ba
kasnn maln kullanabilecei_ni iddia ederler. Bu anlay .da Cema
at'e gre yanltr.

55

Rahman 55/29.

56

Fussilet 41/46.
Zilzal 99/7-8.

57

"Risale ti Beyani Gruhi Ehli'd- ... "Adli Eserin Matur/di'ye Aidiyeti Meselesi ...

* 303

C. RAFIZIYYE
Kendilerine Guluvviyye ismi de verilen Rafzyye mensuplar
zinadan ve dier byk gnahlardan kanmazlar. Onlar risaletin
aslnda Ali'ye indirildiini fakat Cebrail'in yanllkla Muhammed'e
verildiini iler:i srerler. Bu yanl szden Allah'a snrz. Cemaat'e
gre Muhammed (s.a.s.), eksiz phesiz Allah'n resuldr. nk
Yce Allah yle. buyurmaktadr: "O (Muhammed), ancak Allah'n
resulii ve peygarhberlerin sonuncusudur"58 Rafizyye l l snfa ayrlmtr.
.

Amiriyye: Onlar Ali'nin Muhammed'e nbvvette ortak olnk onlara gre peygamber Ali'ye yle
demitir: "Benimle sen Musa ile Harun gibiyiz". Bu gr Ehl-i
Snnet'e gre doru deildir. nk Yce Allah'n kitabnda getii
gibi, Muhammed (a.s.) peygamberlerin sonuncusudur..
duu grndedirler.

Sb
2. i'iyye: Muhammed'in hilafeti Ali'ye vasiyet ettiini, fakat
ashabn hata ederek Ebu Bekir'i halife setiklerini sylerler. Cemaat'e-gre Hz .. Peygamberden sonra halifenin Ebu Bekir olmasnda
phe

yoktur.

3. shakiyye: onlar peygamberliin sona ermediine bil akis

onun kyamete kadar devam edeceine. inanrlar. Bu gr de Ehl-i
Snnet'e gre yanltr.
4. Faris~yye: Onlar
olduuna inanrlar.

peygamberden sonra en stn kimsenin Ali

5. mamiyye: Onlar imametin sadece Hz. Hseyin'in soyuna

ait olduuna inanrlar.

6:

Zeydiyye: Onlar Hz Hseyin'in soyundan

bakasnn

arka-

snda naniaz klmann caiz olmadn iddia ederler.

7. Abbasiyye: Onlar Hz. Peygamberden sonra Hz. Abbas'n ha. life olmas gerektiine inanrlar. nk onlara gre o, Hz. Peygamberin amcasdr.

. 8. Mtenasihyye: Onlar ruhlarn tenashne inanrlar. Onlara

gre ruhu kan bir kimse baka bir yaratlta rahat bir hayat srer. Bu anlay da Ehl-i Snnet'e gre yanltr. nk ruh, baka
bir bedende desayd kesilen hayvanlarn etini yemek ve hayvanlar kullanmak helal olmazd.
9. Ric'iyye: . Grilar ahir zamanda Ali ve taraftarlarnn tekrar
dnyaya geleceklerine ve dmanlarndan intikam alacaklarna

58

Ahzab 33/40.

304 *'Ahmet AK
',

inanrlar.

Ehl-i Snnet'e gre ise, bedenle dnyaya

"hair"den sonra mmkndr.

dn

ancak

o.Anebe:

Onlar Talha, Zbeyr, Aie ve Muaviye'ye (Allah onhepsinden raz olsun) kfrederler. Bu anlay da yanltr.
nk sahabe hayrla anlr.
larn

6a
dam

ll.Mterabbisiyye: Onlar Nisabur'un Serahsl kynden bir aseerek ona bir yer tahsis ettiler ve onun mehdi olduuna

inandlar.

D. HARRYYE

Onlara Ezrakyye de denilir. Onlar, Ali (k.v.)'den uzaklatlar

ve onun kfrne hkmettiler. nk onlar Nebi'nin dQnyadan gmesiyle vahyin kesilmesinden sonra birisinin mrnin olduunu sylerler. Onlar 11 snfa ayrldlar.
. badiyye: Onlar, "Biz hi kimseyi mmin, kafir veya mnafk
olarak isimlendirmeyiz" derler. Bu anlay yanltr. nk mmin,
tasdik ve ikrar ettii iin gerekten mmindir. Katir ise, kfr ve
inkar ettii iin katirdir.

2. Ta'libiyye: Onlar, hayr ve errin gereklemesinde kaza ve,

kaderi inkar ederler. ei-Cemaat ise, hayr ve errin Allah'n takdiriyle olduuna inanrlar.
3. Cazmiyye: Onlar, imann mehul olduunu ve btn insaniman ve arnelden sorumlu olmadn savunurlar, Bu gr
yanltr.
nk insanlar u ayette Allah'a iman etmekle
emrolunmulardr. "Ey iman edenler, Allah'a iman ediniz."59
larn

4. Halkyye: Kadn .olsun erkek olsun herkesin cihc;ddan kamasnn caiz olmadna inanrlar. ei-Cemaat'a gre ise, bu grev
sadece erkeklere farzdr"'

5. Kenziyye: Allah'n farz kld mali haklarn tazineden kar

.. lanmas gerektiine inanrlar. Ehl-i Snnet ve'I-Cemaat'a gre bu
gr yanltr.

6. KGziyye: Bakasndan bir eyler alnmasn doru bulmazlar.

nk Onlara gre, bir eyin temiz veya pis olduu bilinemez. Bu
anlay da yanltr.
7. emrahiyye: Onlara gre btn kadnlar yeryzndeki reyhan gibidir. Bu sebeple onlarla nikahsz yaamakta bir saknca yok-

-.
59

Al-i mran 4/136. .

.:.

"Risale f7 Beyani Gruhi Ehli'd- ... "Ad/J Eserin Maturidi'ye Aidiyeti Meselesi ...

* 305

tur. Ehl-i Snnet'e gre ise b.u gr de yanltr. nk Yce Allah," Evleniniz.~." 60 ayeti ile nikah emretmi, zinay yasaklamtr.
8. Ahnesiyye: Yaplan iyiliin ldkten sonra sahibine fayda
vermeyeceine inanrlar. Bu anlay ta yanltr. nk Hz. Peygamber (s.a.s.) yle buyurmaktadr: " Kim gzel bir r aarsa,
lmnden sonra o gzel ii yapann sevab eksilmeksizin ayn sevap kendisine de veritir. Kim de, kt bir r aar ve lmnden
sonra o ktl yapann gnah eksilmeksizin ayn gnah, o kt
adeti ilk kartana da verilir" 61
9. Hakemiyye: Drt halifeden sonra imametin olmadna ve
kesinlikle kimseye itaat edilmeyeceine inanrlar. ei-Cemaat'a gre
ise, eriatta "mera" ya (amirlere) ve gnderilmi imarnlara itaat
vaciptir.
o.Mutezile: Ali ile Muaviye arasnda cereyan eden hadiseler
konusunda pheye derek ve onlarn her ikisini de diayarak
hak yoldan ayrldlar.
nk
Ehl-i Snnet ve'I-Cemaat,
Rasulullah'n her iki ashabn da slam'n ncleri olarak grrler.

7a
I.HalmOniyye: mametin sadece Rasulullah'a mahsus olduu
nu ileri srerek, Hz. Peygamberden sonra imametin sahili olmad
na inanrlar. ei-Cemaat'e gre, bu gr Hz. Peygamberin sal
nda geerli olmakla birlikte, onun vefatndan sonra da imarnet
sahihtir ve Allah katnda sevilen bir eydir. nk Habibl'nin eria
tdr.

E. CEHMYYE
Onlara Muattaliyye de denir. Onlar Allah'n sfatiarn inkar
ederler ve Allah ey deildir derler. Hayr, er, iman ve Kur'an gibi
insanda gerekleen her ey mahiOktur. Bunlar Ehl-i Snnet'e gre
yanltr. Cehmiyye'nin11 at grubu bulunmaktadr. Bunlar unlar
dr:

. Merisiyye: Onlar Allah'n kendisini vasflandrd ilminin,

kudretinin, yaratmasnn ve meietinin maliOk olduuna inanrlar.
Onlar bu grlerinden dolay slam'dan ayrldlar. nk Allah'n
sfatlar mahiOk deildir.

2. Merfiyye: Onlar Yce Allah'a snr ve mekan nispet ederler.

Cemaat'e gre ise, Allah kendisine mekan ve snr .nispet edilmekten mnezzehtir. O, kendinden bakasndan uzaktr. .

..
50
61

Nisa 4/25.
.
Mslim, lim, 15; bn Mace, Mukaddime, 14; Darimi, Mukaddime, 44; Ahmed b.
Hanbel, IV/362.

* Ahinet AK

306

3. Zenadka: Onlar "Rabbini bilen ve iman kemale erenler

cennet ehli olduu ve onlara gnah zarar vermeyecei iin kendilerinin asla cehenneme girmeyeceklerine inanrlar. Bu gr de Ehl-i
Snnet ve'I-Cemaat'a gre yanltr. nk gnah ileyen 'mmin,
cennete gnahnn karl olarak cezasn ektikten sonra girecektir.

7b
4. Harfiyye: Yce Allah'n katirieri sadece bir kere yakacan
baka yakmayacana inanrlar.

Bu .anlay da yanltr. .nk Yce

Allah, " ... onlarn eriyen ci ltierini bakalaryla deitiririz" 62 buyurmaktadr.

5. Mahlukyye: Onla'r Allah'n sfatlarnn, ketarnnn ve fiilierinin mahiOk ve muhdes olduuna inanrlar. Onlar bu anlaylar sebebiyle slam'dan ktlar. nk Allah'n sfatlar, kelam ve fiilieri
mahiOk deildir.

6. Faniyye: Onlar cennet ve cehennemin iinlekilerle birlikte

fani olduuna, baki olmadna inanrlar. Bu gr de EhH Snnet
V:!'I-Cemaat'e gre yarltr. nk cennet ve cehennem iindekilerle birlikte ebedidir. Zira Allah yle buyurmaktadr: " .... Orada
ebedi kalrlar. " 63

7. Laviyye: 'onla.ra gre Allah, Ademolundan baka bir peygamber gnderecekti fakat Hz. Muhammed bunu anlad ve kendisine inen kitap ile daha nce inen kitaplarn hkmlerini nesh etti.
Byle bi.r anlaytan Allah'a snrz.

8. Vakfyye: Onlar, l(ur'an'n mahiOk olup olmad konusunda

kesin bir ayet ve iaret olmadn ileri srerek bu konuda her hangi bir gr beyan etmeyenlerdir. Bu anlay da yanltr. nk
Yce Allah, zat ve efalinin sfatlaryla mahlukattan mnezzehtir..
K.lir'an Allah'n sfatlarndanolup, o, mahiOk deildir ..
9a

. . 9. Kabriyye: -Onlar, iki metrelik bir mekanda hesaba ekmenin

mmkn olmayacan ileri srerek, kabir suatini inkar ederler. Bu
yanltr. Cemaat'e gre, kabir suali, dnyada keyfiyetini anlayaniayacamz bir ekilde olacaktr. nk Yce Al.lah yle. buyurmaktadr: " .. siz kabir azabn inkar ediyorsunuz. O, en byk azabn d.nda daha kk bir azaptr" 64
: o.Mnkiriyye: Onlar "efaate hi kimsenin gcnn yetmeye. cei gerekesiyle, efaati inkar ederler. Cemaat'e gre ise', byk

;::

62

Nisa 4/56.
63

Yunus 10/26; Zuhruf 43/74; Beyyine 98/6.

64 Secde 32/2i. ..

.....
"RisfUe fi Beyani GrO~i Ehli'd- ... "Adli Eserin f1aturidi'ye Aidiye.ti Mes~lesi ...
;;~~

'

* 307

gnah ileyen m miniere efaat olunacaktr. Ayette ge~i " Onlara efaat edecek hibir efaati olmaz;uG_S ffadesi bidat ve dalalet
ehline efaat -olmayaca anlamnadr; lerin

ll.Raveniyye: Onlar peygambejerin, velilerin ve Salih kimseefaatini inkar ederler. Bu anlay da yanltr.

F. M.RCE
.
.
~ ~-~

Mrcie'ye Mubarekiyye de denilmektedir. Onlar .amelsiz imana

guvenirler ve sevap umarlar. Allah;n yasklarn inkar ederek yle
derler: "Kfr ehline iyilikler fayda vermedii, gibi, iman ehline de
ktlkler zarar vermez.u Onlar-bu grleri\tle imandan kmlar-
dr. Mrc!e 11 alt gruba ayrlmtr:. Bunlar unlardr:
. - - - - .- . Sebbabiyye: Onlar Y e Ailah~irf "dilediiniz ekild~ am el ediniz"66 sznde olduu gibi insanlarjn Allah'a itaat edip ethemede
bir sakncalarnn _ohnac;lna inanrfar.- Cemaat Ehline gre ise;
Yce Allah, mahJOkat bo yere yaratmamtr. nk- O, "Cinleri ve .
. insanlar bana ibadet etmeleri iin yarattm"67 buyurmaktadr.

Sb:.
2. Raciyye;- Onlar,.-ahiretaivalini bllemeyiz diy~rek, insanlar
asi veya rriuti olarak isimlendirmeyi doru . bulmazlar. Cemaate
gre ise; insann afiretteki durumu bilinmez. Fakat o, -dnyada
Allah'a isyan ederse~. asi;Jtaat eders~,:muti olarak isimlendirilir.
3. Sarkyye: Oiilar 10 dirh:!m,lik bir ey alan kimsenin, ald
eyin dirhemini tasadduk. etmesi durumunda bunun 'gnahn kefareti- olmayacc;tn_. savunurlar. Onlar bu g'rlerini- Allah'n "Bir
_iyilikle gelene 10 ecir vardr" 68 ayetine dayandrnaktadrlar .. Cemaate gre ise, bu ayetin bu ekilde yorumlanmas yanltr: rik
. clnt mal ve bakasnn maln izinsiz kullanmak helal deildir:
.Sz- koiusu ayet, helalndan kazanp iyilik yapanlar kapsamakta-:
dr. Ayrca baka bir ayette1 hrszn .elinin kesilmesi emrediln:ektedlr:69

. . .
.
. -.
4. Mubarekiyye: Onlar Allah'n her eyi insanlara helal kldn
i!eri srerek, bakasna ait eyann izinli ya da izinsiz kullanlma
snda bir mahsur grmezler. Bunlara Hamzaviyye de denilmektedir. Cemaate gre ise Allah, peygamberinin eriatna uygun olarak
hareket edilmesin:i. istemektedir. nk kim emjr ve nehyi terk ederse bu batldr.
65

Mddessir 74/48.
.
Bu ayetin devam yledir: "Dilediinizi yapn. phesiz o, yaptklarnz haJ:<.kyla
grr;" Fussilet 41/40.

67
zariyat 51/56.
68
Nemi 27/89.
69
Maide 5/38.
66

~---~---~~~--

---

--~T~-~-~---

-.

-~-~--~--~~->~

308

* Ahmet AK

5. Beyhesiyye: Onlara gre iman, ilimdir. Hakk batldan ay

ramayan kafirdir. Cemaate gre ise, imC!n ilim deildir. nk kim
Allah'a ve resulne bilmed~n inanrsa o mmindir. Bununla birlikte,
Mslmanlnn shhate kavumas ve istikcmet bulmas iin ona
bilmedikleri retilmelidir.

6. Dasyye: Onlar, "La ilahe illalla~ Muhammedn rasululllah"

ta olduu gibi Allah'n isminin mahlukattan birinin ismiyle birlikte
anlmasn caiz grmezler ve ikisinin arasn ayrrlar. Cemaat ehline
gre ise, Allah'n isminin habibi ile birlikte zikredilmesi, zikrin en
fazif.etlisidir.
9a

7.

Muattlyye:

Onlar meleklerin

insanlarn

arnellerini

yazdkla

rn inkar ederler. Cemaate gre ise, bu konuda phe yoktur.

nk Yce Allah, "Kiramen, katipleri sizin yaptklarnz bilir"70 buyurmaktadr.

8. Mebbihe: Onlar, Allah'n kend.i zatnda gz, kulak ve ben-

zeri ile insaria benzediini sylyorlar. Onlar bu grlerinden dolay slam'dan ayrl mlardr. cemaat ve Ehl-:i Snnet ise, Allah~n
kemal sfatlarla muttasf olduuna inanrlar. Fakat O'nun yemesinin
imesinin olmadi, akl ve tefekkre gerek olmakszn ilim sahibi,
kulaa ihtiya duymakszn iitici, gze ihtiya duymakszn grc,
tabiata ihtiya duymakszn irade ile yeme ime, zayf hasta olma
ve gaflet olmakszn kamil kudretiyle dil, az, ses ve harfe ihtiya
duymakszn kelam sfatlarla mevsuf olduuna inanrlar.

9. Haeviyye: Onlara gre ki,m peygamberi.n getirdii hkm,lerdem birini beenmezse hepsini inkar etmi demektir. Onlar bu
konuda da hata ettiler. nk Ehl-i Snnet ve'I-Cemaat bu konuda
Allah'n ayetlerinin ve Rasul'nn hadislerinin ok eitli olduunu
ve bunlarn hepsinin ayr hkmler ifade ettiine inanrlar. Bunlar
arasnda farzlar, snnetler, vacipler, fedail, nasih mEmsuh vardr.
slam ve itaatte bunlar fark etmek gerekir. Bunlardan bazlarn
yerine getirmek yetmez, onlarn ta mainn ifa etmeye .gayret etmelidir.

9b
lO.Eseriyye: Onlar eser taraftarlar gibi Rabbimizi her eyde
grrz ve bize gre Allah'n hakk ve masivas konusunda fark
olduuna kyas etmek kfrdr derler. Onlar bu grlerinden dolay slam'dan ktlar. nk Ehl-i Snnet ve'I-Cemaat, Rab ile
yaratklarnn, iman ile kfrn, helal ile haramn ve emir ile nehyin
farkl olduuna kyas yapmak gerekir derler ..
70 nftik s:? 11 1

"Risale fi Beyan i. GrOhi Ehli'd- ... "Adlt Eserin Ma turidi'ye Aidiyeti Meselesi:

* 309

ll.Bd'yye: Onlar1 bidat hadisler uydurarck onlar Hz. Peygamber .. s.a.s.)'~. isnat ettiler. Ayrca Rasulullahh baz halifelerini
inkar ederek onlara byk g-nah isnat ettiler. Ve onlarn hilafetini
inkar ettiler. Ktl emretse bile onlarn batn emretme ihtimali
olduu iin imarnlara ve meayiha muhalefet edilmesini caiz grmezler. Bu gr de Cemaate gre yanltr. Vahhab olan Allah'n
yardm ile kitap bitti.

Gerekten de Peygamberimiz .Muhammed (s.a.s)'den sonra inen faziletlisi 1 Ebu Bekir (r.a.)'tr. nk 0 1 nbvvet ve
mira konularnda bir an bile dnmeden/ tereddt etmeden geri
kalmakszn onu tasdik etti. Ebu Bekir'den sonra insanln en faziletiisi meru'I-Faruk'tur. Onun adaleti Allah katnda vlmtr.
nk 0 1 adaletiyle slam'n iterini yoluna koyarak 1 hakk ve batl
eksiksiz ve tahrifsiz .olarak beyan etti. meru'I-Faruk'tan sonra
insanlarn en stn Osman Znnureyen'dir. nk 0 1 Kur'an' toplatt ve iki nur sahibi olarak isimlendirildi.

sanlarn.

lOa
Peygamber (s.a.s.) onu kz Rukyye ile evlendirdi. Rukyye lnce mm Glsm ile evlendirdi. Bundan dolay 0 1 "znnGreyn"
(iki nur sahibi) adn ald. Osman'dan sonra beerin en stn, Ali
(r.a.)'dir. O, imam 1 emir ve nur sahibi olan Hasan ile Hseyin'in
babasdr. O ikisi cennetin iki gen efendisidirler. Ehl-i Snnet'in
gznn nurudurlar. Allah o ikisinden raz olsl!n. phesiz ki,
Rasulullah din-i mbinin gneidir. Onun ashab ise dinin yldzlar
dr. Numan b. Sabit dinin kandilidir. afii 1 Malik ve Hanbel de yle.
Fakat bu nn derecesi 1 Nurnan'n derecesinden dktr. nk peygamber (s.a.s.) yle buyurdu: "Benden sonra ismi Numan
b. Sabit, knyesi Ebu Hanife olan bir zat gelecektir. 0 1 mmetin
kandilidir."
lnda

Salih b. Hseyin bu
tensih etti.

kitab Allah'n yardmyla

hicri 1134

310 *Ahmet AK

. .

?6 . akiyye
27. Meyliyye
28. Kavliyye
29. . Raniadiyye
30. adki}tye
31. CGiyye
32. Belitiyye_
33. Meyariiyye

Mrefe

2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Kaderiyye
emrahiyye

Ezrakiyye
Ahnesiyye
S(3'1ebiyye
Beyhesiyye
MeymGniyye

9.
10.
11.

Cazimiyye

12.
13.
14.

Batniyye

15.
16.
17.
18.

Mu'tezile
Cebriyy~

37 .. Haeviyye
38. Ma'rGflyye
39. MechGiiyye
40. Muhaciriyye
41. Hazimiyye
42. Ma'zGriyye
43. Mt~velliye
44. Miriyye
45. RakGkiyye
46. Tayibiyye

Lem yezeliyye
Ca'feriyye
Hanefiyye
Kenifyye

Savveriyye

Mebbihe

19.
20.

Ca'diyye

21.
22.
23.
24.

KGziyye

25.

34. _ Sfyaniyye
35. HarGriyye
36. Abbaslyye

.,

Hasbiyye
Ziyadiyye
Sarikryye
Zeydiyye

"' '.

.,

,.
. '

Gehmiyye

'

Muniyye

47.
48.

Mslimiyye

49.

Akliyye

so.

Fikriyye

s.

Varidiyye

52. satryye
53. atiyye
54. Mstaniyye
ss. Tufeyliyye
56. Fed~Hyye
57. MefrGiyye
58. MelhGniyye
59. saniyy;!
60. Galibiyye
61. . Makamatiyye
62. evkryye
63. Behimiyye
64. Seyyaniyye
65. Gifiyye
66~
Emriyye
67. Vehmiyye
68. ,M steviye
69 . Kelamiyye
70. Cebeliyye
71.
72.
73.

i''yye

Kerramiyye
SC)nniyye,
Cemaatiyye
Nikihiyye

ve

Ek2: Tercme-i Sevad'l-a'zam'da 73 mezhebi n tasnifi yu kardaki ekildedir:

71

71

Hakim es-Semerkandi, Terceme-i Sevad'/-a'zam, thk. Abdlhayy Habibi, Tahran

1348,5.166-178.
.