Manualia universitas studiorum Zagrabiensis

Udbenici Sveuilita u Zagrebu

TROFAZNI PRORAUN TOKOVA SNAGA

Ivica Pavi

Zagreb, veljaa 2011.

TROFAZNI PRORAUN TOKOVA SNAGA

(Sveuilina skripta u elektronikom obliku)
Ivica Pavi

Struna recenzija
Prof.dr.sc. Zdravko Hebel,
Fakultet elektrotehnike i raunarstva Sveuilita u Zagrebu
Prof.dr.sc. Srete Nikolovski
Elektrotehniki fakultet Sveuilita u Osijeku

Odobreno Odlukom Senata Sveuilita u Zagrebu

broj: 380-061/004-11-2 od 17. svibnja 2011.

Fakultet elektrotehnike i raunarstva Sveuilita u Zagrebu

Zagreb, 2011.

Sadraj

1.

Uvod ............................................................................................................... 1

2.

Naponske i strujne nesimetrije ....................................................................... 3

2.1.

3.

4.

5.

Pregled vaee regulative za nesimetrinost napona i struje .................... 4

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga ................. 5

3.1.

Nadomjesni model nadzemnog voda......................................................... 5

3.2.

Nadomjesni model paralelnih vodova s meusobnim utjecajem ............... 7

3.3.

Nadomjesni model transformatora ............................................................. 9

3.4.

Nadomjesni model generatora ................................................................. 15

3.5.

Nadomjesni modeli optereenja............................................................... 16

Trofazni proraun tokova snaga ................................................................... 20

4.1.

Matrica admitancije vorita trofaznog sustava ....................................... 20

4.2.

Proraun tokova snaga u trofaznoj mrei metodom Newton-Raphson .... 24

4.3.

Iterativni postupak za neulanenu Newton-Raphson metodu .................. 30

Primjer trofaznog prorauna tokova snaga ................................................... 34

Literatura ........................................................................................................ 42

Uvod

1.

Uvod
Proraun tokova snaga predstavlja jedan od osnovnih prorauna koji se koristi u

stacionarnoj analizi pogona i planiranju rada elektroenergetskog sustava (EES). Osnovna

pretpostavka od koje se polazi u klasinim proraunima tokova snaga je simetrinost svih
elemenata EES-a, te se zbog toga u tim proraunima koriste jednofazni modeli. Za tonije
proraune u kojima se uzimaju u obzir nesimetrina optereenja i nesimetrinost izvedbe
samih elemenata EES-a treba koristiti trofazne modele i trofazni proraun tokova snaga.
Pored nesimetrinih trofaznih, dvofaznih i jednofaznih optereenja u mrei, znaajan
uzronik pojave nesimetrinih napona i struja u EES-u je i nesimetrina izvedba nadzemnih
vodova i nesimetrian raspored jednofaznih kabela. Navedeni problemi mogu se rijeiti
simetriranjem (preplitanjem) nadzemnih vodova i kabela. Meutim, taj se postupak obino
provodi samo za dulje vodove vieg napona (400 i 220 kV), a 110 kV vodovi su u pravilu
neprepleteni. Stacionarni pogon dalekovoda s prekidom jedne ili dvije faze predstavlja
takoer jedan od znaajnijih izvora nesimetrije koji se moe analizirati primjenom trofaznog
prorauna tokova snaga. Ostali elementi EES-a (transformatori, generatori, prigunice i dr.)
nisu sasvim simetrino izvedeni, ali taj utjecaj na pojavu nesimetrinih napona i struja nije
znaajan. U prijenosnim mreama najvei izvor nesimetrija predstavljaju jednofazna
elektrovuna postrojenja za napajanje eljeznice, koja za trofazni EES predstavljaju
dvofazno optereenje. Isto tako u znaajne izvore nesimetrija spadaju i jednofazne
elektrolune pei, a zbog nejednolikog gorenja luka po fazama do pojave nesimetrija moe
doi i u sluaju trofaznih pei. Na mreama srednjeg i niskog napona do nesimetrija moe
doi i zbog neravnomjernog rasporeda optereenja po fazama.
Jedna od glavnih negativnih posljedica naponske i strujne nesimetrije je pojava
inverzne i nulte komponente struje. Kod sinkronih generatora inverzna komponenta struje
izaziva inverzno okretno magnetsko polje, koje dovodi do dodatnog zagrijavanja rotora
generatora. U asinkronim motorima inverzno okretno magnetsko polje dovodi do smanjenja
zakretnog momenta i poveanja gubitaka. Nulta komponenta struje u stacionarnom pogonu
moe dovesti do pojave induciranog napona, te na taj nain izazvati smetnje na
telekomunikacijskim vodovima. Na kraju treba napomenuti da nesimetrine prilike mogu
dovesti i do poveanja gubitaka djelatne snage u mreama.
Kako bi se za odreivanje nesimetrinih prilika u EES-u mogao primjeniti trofazni
proraun tokova snaga, svi elementi EES-a moraju biti trofazno modelirani, to je znatno
kompliciranije u odnosu na jednofazno modeliranje. Slino kao i kod jednofaznih prorauna
tokova snaga u proraunima trofaznih tokova snaga koriste se iterativne metode, a dvije
najpoznatije su Gauss-Seidel i Newton-Raphson metoda. Pri tom treba naglasiti, da se

Uvod

danas ee koristi Newton-Raphsonov iterativni postupak zbog svoje konvergentnosti i

relativno velike brzine samog postupka. Obino se koristi neulanena Newton-Raphsonova
metoda, koja zanemaruje ovisnost tokova radne snage o iznosu napona, kao i ovisnost
tokova jalove snage o kutu napona.
Iako je trofazni proraun tokova snaga sloeniji, dulje traje i zahtijeva vie
memorijskog prostora, on je naao svoju primjenu zbog svojih prednosti u odnosu na
jednofazni proraun. Primjenom trofaznog prorauna uzima se u obzir grupa spoja i nain
uzemljenja zvjezdita transformatora. Budui da se nadzemni vodovi i kabeli modeliraju
matrino, proraun uzima u obzir meuinduktivni i meukapacitivni utjecaj izmeu pojedinih
faza jednostrukih vodova, te meusobni utjecaj jedne trojke na drugu u sluaju dvostrukih
vodova ili paralelnih vodova s meusobnim utjecajem. Jednu od znaajnijih nesimetrija
predstavlja i prekid jedne ili dvije faze, koji se ne moe analizirati jednofaznim proraunom, te
je stoga nuno primjeniti trofazni proraun tokova snaga.

Naponske i strujne nesimetrije

2.

Naponske i strujne nesimetrije

U sluaju simetrinih prilika fazni naponi imaju isti iznos (amplitudu), a meusobno su

pomaknuti za 120. Bilo kakvo odstupanje, po iznosu i/ili faznom kutu, smatra se naponskom
nesimetrijom. Naponska nesimetrija najee se definira kao omjer inverzne i direktne
komponente, odnosno omjer nulte i direktne komponente napona. Na slian nain definira se
i strujna nesimetrija.
Nesimetrini trofazni sustav moe se pomou metode simetrinih komponenata [1]
rastaviti na tri sustava:
direktni sustav s jednakim redoslijedom faza kao i simetrini sustav,
inverzni sustav s obrnutim redoslijedom faza u odnosu na direktni sustav
nulti sustav s tri istofazne komponente,
Nulte, direktne i inverzne komponente napona (0, 1, 2) odreene su sljedeim izrazima:

V0

1
V a V b V c
3

V1

1
V a aV b a 2V c
3

V2

1
V a a 2V b aV c
3

(2.1)

(2.2)

(2.3)

pri emu operatori a i a2 imaju sljedee vrijednosti:

2
3

2
2
j sin
0.5 j 0.866
3
3
a 2 0.5 j 0.866
ae

cos

(2.4)

Na temelju direktnih, inverznih i nultih vrijednosti napona mogu se odrediti indeksi (faktori)
nesimetrije prema izrazima:

v2 %

V2

v0 %

V0

100

(2.5)

100

(2.6)

V1

V1

Pored odreivanja omjera inverzne i nulte komponente prema direktnoj (izrazi 2.5 i 2.6), u
literaturi se esto koriste i omjeri inverzne, odnosno nulte komponente prema nazivnoj
vrijednosti napona.

Naponske i strujne nesimetrije

2.1.

Pregled vaee regulative za nesimetrinost napona i struje

Nesimetrija napona jedan je od osnovnih pokazatelja kvalitete elektrine energije, a

dozvoljene vrijednosti definirane su normama iz tog podruja. U veini europskih zemalja na

snazi je europska norma EN 50160 vezana uz kvalitetu napona u distribucijskim mreama
(Voltage characteristics of electricity supplied by public distribution systems) koju je 1994.
godine donio Europski komitet za standardizaciju u elektrotehnici CENELEC (European
Committee for Electrotechnical Standardization), a koja se odnosi na naponske razine do 35
kV. Osim europske norme, naponsku nesimetriju kao pokazatelj kvalitete obrauje i
meunarodna norma IEC-a (International Electrotechnical Commission) 61000-4-3.
Prema navedenoj europskoj normi EN 50160, pri normalnim pogonskim uvjetima
95% 10-minutnih srednjih vrijednosti efektivne vrijednosti inverzne, odnosno nulte
komponente napona ne smije, unutar svakog tjednog intervala, prelaziti 2% odgovarajue
direktne komponente. U iznimnim prilikama mogu se dozvoliti i nesimetrije do 3%.
Za naponske razine 110 kV i vie (prijenosna mrea) jo uvijek nije donesena
europska norma, a prema preporukama radne grupe CIGRE C4.07 u mreama visokog
napona dozvoljena vrijednost inverzne komponente napona je 1.5 %. Prema IEC
preporukama

(IEC

Publication

34-1/1983)

dozvoljena

naponska

nesimetrija

visokonaponskim mreama iznad 230 kV je 1 %.

Dozvoljene vrijednosti strujne nesimetrije na generatoru, u pravilu odreuje svaki
proizvoa generatora, a u normama su date tek okvirne vrijednosti. Za generatore s
cilindrinim rotorom preporuka je da strujne nesimetrije ne budu vee od 8 %, a za
generatore s istaknutim polovima 12%.

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

3.

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

3.1.

Nadomjesni model nadzemnog voda

Prilikom modeliranja nadzemnih vodova polazi se od osnovnih izraza za uzdune

impedancije i poprene admitancije svih faznih vodia i zatitnih ueta [2,3]. Za odreivanje
vlastitih i meusobnih impedancija, utjecaj zemlje se uzima u obzir primjenom Carsonovih
korekcijskih faktora, a za odreivanje vlastitih i meusobnih susceptancija voda primjenom
metode zrcaljenja. Vlastite uzdune impedancije vodia i zatitnih ueta izmeu vorita i i j
odreuju se za frekvenciju 50 Hz prema izrazu (3.1), a meusobne impedancije prema izrazu
(3.2).

Zii z R1 0.05 j 0.0628ln

Zij z 0.05 j 0.0628ln

93
DS

93
Dij

/ km

/ km

(3.1)

(3.2)

pri emu je:

R1 - jedinini djelatni otpor vodia (/km)

- specifini otpor zemlje (m)

DS - vlastita srednja geometrijska udaljenost vodia (m)

Dij - meusobna udaljenost vodia i i j (m)

Za jednostruki vod s jednim zatitnim vodiem moe se, na temelju izraza za vlastite i
meusobne imedancije odrediti matrica impedancija vodia:

Z aa
Z
Z uabcp aa
Z aa

Z pa

Z aa
Z aa
Z aa
Z pb

Z aa
Z aa
Z aa
Z pc

Z ap
Z bp
Z cp

Z pp

(3.3)

pri emu indeksi a, b, c oznaavaju fazne vodie, a indeks p oznaava zatitni vodi.
Matrica impedancije vodia, eliminacijom zatitnog vodia blok-transformacijom, svodi se na
matricu ekvivalentnih faznih vodia:

Z
abc
u

Z aa
Z ba
Z ca

Z ab
Z bb
Z cb

Z ac
Z bc
Z cc

(3.4)

Inverzijom ove matrice dobiva se matrica uzdunih admitancija voda:

5

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

Y Z

abc 1
u

abc
u

Yaa Yab Yac

Yba Ybb Ybc
Yca Ycb Ycc

(3.5)

Popreni kapaciteti nadzemnog voda, uzevi u obzir utjecaj zemlje, mogu se odrediti
primjenom metode zrcaljenja. Vlastiti i meusobni potencijalni koeficijenti odreeni su
izrazima:

Pii z 18 106 ln

Di 'i
Dii

Pij z 18 106 ln

Di ' j
Dij

km / F

(3.6)

km / F

(3.7)

pri emu je:

Di 'i - udaljenost vodia i i njegove zrcalne slike i' ispod zemlje (m)

Dii - udaljenost vodia i od samog sebe (reducirani radijus) (m)

Di ' j - udaljenost zrcalne slike vodia i' ispod zemlje i vodia j (m)
Dij - udaljenost vodia i i j (m)
Za vod s tri fazna i jednim zatitnim vodiem dobije se sljedea matrica potencijalnih
koeficijenata:

Paa
P
abcp
P ba
Pca

Ppa

Pab
Pbb
Pcb
Ppb

Pac
Pbc
Pcc
Ppc

Pap
Pbp
Pcp

Ppp

(3.8)

emu indeksi a, b, c oznaavaju fazne vodie, a indeks p oznaava zatitni vodi.

Nakon eliminacije zatitnog vodia, blok-transformacijom se dobije matrica ekvivalentnih
potencijalnih koeficijenata:

P
abc

Paa
Pba
Pca

Pab
Pbb
Pcb

Pac
Pbc
Pcc

(3.9)

Zatim se inverzijom ove matrice dobije matrica kapacitivnih koeficijenata, iz koje se,
mnoenjem sa krunom frekvencijom 2f dobiva matrica poprenih admitancija voda:

Baa
Ypabc j P abc Bba

Bca
1

Bab
Bbb
Bcb

Bac
Bbc
Bcc

(3.10)

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

Model trofaznog voda s matricom uzdunih impedancija i matricom poprenih

admitancija shematski je prikazan na slici 3.1. Osnovna matrina jednadba kojom su
definirani strujno-naponski odnosi trofaznog voda izmeu vorita i i j dana je izrazom (3.11).

I iabc Yu Yp / 2
abc
I j
Yu
U navedenom izrazu

Yu

Yu
Yu

V abc
i
abc
Yp / 2 V j

(3.11)

je matrica uzdunih admitancija, Yp matrica poprenih

abc i
admitacija, I iabc i I abc
j su vektori faznih struja u voritima i, odnosno j, a Vi
V jabc vektori faznih napona u voritima i, odnosno j.
Iiabc

Zaa Zab

Zac

Zba Zbb

Zbc

Zca Zcb

Zcc

Ijabc

Yaa Yab Yac

2

Vi

abc

Yba Ybb Ybc

2

Yca Ycb
2

Slika 3.1.

3.2.

Ycc
2

Yaa Yab Yac

2

Yba Ybb Ybc

2

Yca Ycb
2

Vjabc

Ycc
2

Model trofaznog voda s matricom uzdunih impedancija i poprenih admitancija

Nadomjesni model paralelnih vodova s meusobnim utjecajem

U sluaju dvostrukog nadzemnog voda (dvije trojke na stupu) ili dva paralelna voda

koji su blizu jedan drugome prilikom modeliranja potrebno je uzeti u obzir i meusobni utjecaj
jedne trojke na drugu. Slino kao i kod jednostrukih vodova matrica impedancije vorita
formira se na temelju vlastitih i meusobnih impedancija svih vodia i zatitnih ueta obje
trojke, ali i meusobnih impedancija vodia jedne i druge trojke. Eliminacijom zatitnih ueta
dobiva se matrica 6. stupnja iz koje se zatim inverzijom dobiva matrica uzdunih admitancija

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

vodia. Za dva paralelna voda prikljuena izmeu vorita i i j, odnosno k i l navedena

matrica je zadana izrazom:

Yaa
Y
ba
Y
1
Yuabca 'b ' c ' Z uabca 'b ' c ' ca
Ya ' a
Yb ' a

Yc ' a

Yab Yac Yaa ' Yab ' Yac '

Ybb Ybc Yba ' Ybb ' Ybc '
Ycb Ycc Yca ' Ycb ' Ycc '

Ya 'b Ya ' c Ya ' a ' Ya 'b ' Ya ' c '

Yb 'b Yb ' c Yb ' a ' Yb ' b ' Yb ' c '

Yc 'b Yc ' c Yc ' a ' Yc 'b ' Yc ' c '

Yu i , j

Yu k ,l i , j

(3.12)

Yu i , j k ,l Yu 1 Yu 12

Yu k ,l Yu 21 Yu 2

Slian postupak primjenjuje se i prilikom odreivanja kapaciteta paralelnih vodova s

meusobnim utjecajem. Polazi se od matrice potencijalnih koeficijenata , te se nakon
eliminacije zatitnih ueta matrica 6. stupnja invertira, pomnoi se s krunom frekvencijom

2f , te se na kraju dobije matrica poprenih admitancija dvaju paralelnih vodova s

meusobnim utjecajem. Za dva paralelna voda prikljuena izmeu vorita i i j, odnosno k i l
navedena matrica je:

Yaa
Y
ba
Y
1
Ypabca 'b ' c ' P abca 'b ' c ' ca
Ya ' a
Yb ' a

Yc ' a

Yab Yac Yaa ' Yab ' Yac '

Ybb Ybc Yba ' Ybb ' Ybc '
Ycb Ycc Yca ' Ycb ' Ycc '

Ya 'b Ya ' c Ya ' a ' Ya 'b ' Ya ' c '

Yb 'b Yb ' c Yb ' a ' Yb ' b ' Yb ' c '

Yc 'b Yc ' c Yc ' a ' Yc 'b ' Yc ' c '

Yu i , j

Yu k ,l i , j

(3.13)

Yu i , j k ,l Yu 1 Yu 12

Yu k ,l Yu 21 Yu 2

Strujno-naponski odnosi paralelnih vodova prikljuenih izmeu vorita i i j, odnosno k i l

mogu se izraziti sljedeom matrinom jednadbom:

Yu Yp'
1
1
I iabc
abc
Yu 1
Ij
I ka 'b ' c ' Y Y '
a 'b ' c ' u 21 p 21
I l
Yu 21

Yu 1

Yu 1 Yp' 1
Yu 21
Yu 21 Yp' 21

Yu 1 2
Yu 12 Yp' 12
Vi abc
Yu 12
Yu 12 Yp' 12 V jabc

Vka 'b ' c '

Yu 2
Yu 1 Yp' 2
a 'b 'c '
V
'
Yu 2
Yu 1 Yp 2 l
(3.14)

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

pri emu su 1 i 2 oznake paralelnih vodova izmeu vorita i i j, odnosno k i l, Yp' i Yp'
1
2
su podmatrice poprenih polususceptancija voda 1, odnosno 2, a Yp'
i Yp'
su
1 2
2 1
podmatrice poprenih polususceptancija izmeu vodova 1 i 2.

3.3.

Nadomjesni model transformatora

U EES-u se za transformaciju napona koriste dvonamotni i tronamotni transformatori,

a u prijenosnim mreama vrlo esto i autotransformatori. S obzirom da se na temelju modela

dvonamotnog transformatora mogu, relativno jednostavno, napraviti i modeli za tronamotni i
autotransformator, detaljno e biti opisan samo nadomjesni model dvonamotnog
transformatora. Budui da transformatori igraju vanu ulogu u sustavu regulacije napona i
jalove snage, oni u pravilu imaju regulacijski namot, a ovisno o nainu regulacije dijele se na
transformatore s otcjepima i regulacijske transformatore. Za detaljno modeliranje trofaznih
transformatora potrebno je poznavati vlastite i meusobne impedancije svih namota
transformatora. Pored vlastitih impedancija primara i sekundara, te meusobne impedancije
izmeu primara i sekundara iste faze, za toan model transformatora potrebno je uzeti u
obzir i meusobne impedancije izmeu primarnih namota razliitih faza, zatim meusobne
impedancije izmeu sekundarnih namota razliitih faza, te na kraju i meusobne impedancije
primarnih i sekundarnih namota razliitih faza. Vrijednosti navedenih impedancija dobivaju se
na temelju rezultata pokusa kratkog spoja. Vrijednosti su ovisne o izvedbi samog
transformatora, broju jezgi (3 ili 5) i nainu uzemljenja zvjezdita transformatora. Analizom
dobivenih rezultata lako se moe uoiti da su meusobne impedancije izmeu namota
razliitih faza znatno manje od vlastitih i meusobnih impedancija iste faze. Stoga se, u
proraunima tokova snaga koristi trofazni model transformatora izveden iz tri jednofazna
modela. Osim toga, u modelu transformatora vrlo esto se zanemaruje i poprena grana, te
se transformator modelira samo uzdunom impedancijom, koja se moe odrediti na temelju
izraza:
2

PCu
U n2 PCu
2

ZT
j u k
Sn Sn
S n

(3.15)

pri emu je:

U n - nazivni napon transformatora [kV] na koji se izraunava impedancija,

S n - nazivna snaga transformatora [MVA],

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

uk - napon kratkog spoja [%],

PCu - gubici u bakru [kW].
Problem razliitih naponskih razina transformatora i njegova implementacija u
matematiki model EES-a lako se moe ostvariti primjenom neke od poznatih metoda koje
se koriste u proraunima mrea, a kojima je osnovna zadaa svoenje svih modela
elemenata EES-a na istu naponsku razinu. Danas se u tu svrhu najee koristi metoda
jedininih vrijednosti (p.u. metoda). Openiti jednofazni model transformatora prikljuenog
izmeu vorita j, k na primarnoj i vorita p, q na sekundarnoj strani transformatora i
nenazivnim prijenosnim omjerom na primarnoj strani transformatora prikazan je na slici 3.2.
j

yT

:1

I1

Ij
V1 =Vj -Vk

I2 p

Ip

V2 =Vp -Vq

VT

Iq

Ik

Slika 3.2. Openiti jednofazni model transformatora s nenazivnim prijenosnim omjerom

na primarnoj strani
Uzduna admitancija transformatora YT

prikazana na slici 3.2. predstavlja inverznu

vrijednost uzdune impedancije transformatora odreene izrazom (3.15).

Prijenosni omjer odreen je odnosom stvarnog i nazivnog prijenosnog omjera napona
primara i sekundara:

V1 / V2
V1,naz / V2,naz

(3.16)

Iz poznatih odnosa za idealni transformator mogu se za jednofazni model transformatora

prikazan na slici 3.2. napisati sljedee jednadbe:

V1 VT

(3.17)

I 2 I1

(3.18)

odnosno:

I 2 V2 VT yT V2 yT
I1

I2

yT

V1

yT

V2

V1

yT

(3.19)
(3.20)

10

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

Uvrtavanjem napona i struja svakog pojedinog vorita (j, k na primarnoj, odnosno p, q na

sekundarnoj strani transformatora) u gornje jednadbe dobije se matrina jednadba:

yT
2
I j y
I T2
k
I p yT

I q
y
T

yT

yT

yT

yT

yT

yT

yT
yT

yT

yT V j

Vk
V
yT p
Vq

yT

(3.21)

Na temelju prethodno izvedene matrine jednadbe moe se za openiti model jednofaznog

transformatora formirati ekvivalentni etveropol prema slici 3.3.
yT /
p

j
-yT /

yT /2

yT

-yT /

yT /
k

Slika 3.3. Ekvivalentni etveropol jednofaznog modela transformatora s nenazivnim

prijenosnim omjerom na primarnoj strani
Sasvim openito transformator moe imati nenazivni prijenosni omjer s obje strane. U tom
sluaju openiti model jednofaznog transformatora moe se prikazati kao serijski spoj dva
izvedena modela s dvostrukim admitancijama stvarnog transformatora, kao na slici 3.4.
j
Ij

I1

2yT
:1

j'

2yT
1:

I2

p
Ip

p'
V1 =Vj -Vk

VT

VT '

V2 =Vp -Vq

k'
Ik
k

q'

Iq
q

Slika 3.4. Openiti jednofazni model transformatora s nenazivnim prijenosnim omjerom

na primarnoj i sekundarnoj strani

11

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

Kombinacijom dva ekvivalentna etveropola prikazanih slikom 3.3, te eliminacijom

meuvorita j' i k' dobiva se ekvivalentni etveropol za sasvim openiti model
transformatora prikazan na slici 3.5.
y
p

j
-y

-y

y
k

Slika 3.5. Ekvivalentni etveropol jednofaznog modela transformatora s nenazivnim

prijenosnim omjerom na primarnoj i sekundarnoj strani
Admitancije na slici 3.5. odreene su izrazima:

yT

yT

yT

(3.22)

Na temelju openitog modela jednofaznog transformatora moe se formirati model

trofaznog transformatora bilo koje grupe spoja. Prijenosni omjeri primara, odnosno
sekundara odreeni su na temelju njihovih stvarnih i nazivnih prijenosnih omjera, pri emu
treba voditi rauna o tome da prijenosni omjer na strani namota spojenog u trokut treba
mnoiti s

3 , bez obzira na poloaj regulacijske preklopke.

Trofazni model transformatora svodi se u osnovi na kombinaciju tri jednofazna

modela [4], vodei pri tom rauna o grupi spoja transformatora i uzemljenju zvjezdita
transformatora. Za mrene transformatore, u pravilu se koriste transformatori grupe spoja
YN,yn0. S obzirom da su zvjezdita transformatora na obje strane transformatora direktno
uzemljene, izvodi A', B' i C' na primarnoj strani, odnosno izvodi a', b' i c' na sekundarnoj
strani meusobno su kratko su spojeni i vezani na zemlju. Ekvivalentni model tog tipa
transformatora prikazan je na slici 3.6. Na temelju izvedenog trofaznog modela
transformatora mogu se napisati strujno-naponski odnosi za primarnu i sekundarnu stranu
transformatora koji su u matrinom obliku dati izrazom (3.23). Izvedenu matricu mogue je
dobiti i primjenom pravila za formiranje matrice admitancije vorita etveropola sa slike 3.6.
12

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

y
-y

A
y

a
y

-y
y

A'

a'
b

-y
y

-y
y

B'

b'
c

-y
y

-y
y

C'

c'

Slika 3.6. Ekvivalentni model trofaznog transformatora tipa YN,yn0

I A y
B 0
I
I C 0
a
I y
I b 0
c
I 0

0
y
0
0
y
0

0
0
y
0
0
y

y
0
0
y
0
0

0
y
0
0
y
0

0 V A
0 V B
y V C

0 V a
0 V b

y V c

(3.23)

Slian postupak moe se primijeniti i u sluaju iste grupe spoja transformatora, ali s
uzemljenjem jednog ili oba zvjezdita transformatora preko impedancije. U tom sluaju samo
se poveava stupanj matrice za jedan ili dva retka i stupca, a kako nema narinute struje u tim
voritima, ona se mogu eliminirati blok-transformacijom te se ponovno dobiva matrica 6.
stupnja.
Za transformator grupe spoja YN,d5 koji se obino koristi kao blok-transformator u
elektranama,

matematiki

model

trofaznog

transformatora

dobiven

je

na

temelju

ekvivalentnog modela prikazanog na slici 3.7. Iz slike se lako moe uoiti da su izvodi A', B' i
C' na primarnoj strani meusobno kratko spojeni i povezani na zemlju, a izvodi na
sekundarnoj strani spojeni su u trokut. Slino kao i kod trofaznog modela transformatora

13

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

grupe spoja YN,yn0 i u ovom sluaju se moe na temelju strujno-naponskih odnosa za

primarnu i sekundarnu stranu transformatora napisati matrina jednadba prema izrazu
(3.24).

a'

-y
y

-y

A'

a
b'

-y
y

-y

B'

y
y

y
b
c'

-y
y

-y

C'

y
c

Slika 3.7. Ekvivalentni model trofaznog transformatora tipa YN,d5

I A y
B 0
I
I C 0
a
I y
I b 0
c
I y

0
y
0
y
y
0

0
0
y
0
y
y

y
y
0
2 y
y
y

0
y
y
y
2 y
y

y V A
0 V B
y V C

y V a
y V b

2 y V c

(3.24)

Analognim razmatranjem mogue je odrediti i matematike modele transformatora

svih ostalih grupa spoja i naina uzemljenja zvjezdita.

14

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

3.4.

Nadomjesni model generatora

Pri modeliranju nadomjesne sheme polazi se od pretpostavke da generator za mreu

uvijek predstavlja izvor trofaznog simetrinog napona. Vrlo vaan podatak za modeliranje
generatora predstavlja i nain uzemljenja zvjezdita generatora koje moe biti izolirano,
direktno uzemljeno ili uzemljeno preko neke impedancije. To, meutim ne utjee na naponski
izvor koji na unutarnjim sabirnicama generatora ima konstantnu vrijednost napona po iznosu
i kutu.

Ea
b

Eb
c

ZZ

Ec

abc

GEN

Slika 3.8. Nadomjesna shema trofaznog generatora

U trofaznom sustavu generator se modelira kao simetrini trofazni naponski izvor
prikljuen izmeu zvjezdita generatora i unutarnjih sabirnica. Za proraune tokova snaga
iznosi vlastitih i meusobnih impedancija namota generatora odreeni su na temelju direktne

Z d , inverzne Zi

Z
abc

GEN

1 1
1 a 2
1 a

i nulte impedancije Z 0 koritenjem sljedee matrine jednadbe:

1 Z d
a 0
a 2 0

Z0 Zd Zi
1
Z 0 a 2 Z d aZ i
3
Z 0 aZ d a 2 Z i

0
Zi
0

0 1 1
1
0 1 a
3
Z 0 1 a 2

Z 0 aZ d a 2 Z i
Z0 Zd Zi
Z 0 a 2 Z d aZ i

1
a 2
a
Z 0 a 2 Z d aZ i

Z 0 aZ d a 2 Z i
Z 0 Z d Z i

(3.25)

S obzirom da su realni dijelovi impedancija generatora znatno manji od njihovih imaginarnih

dijelova, generatori se obino modeliraju njihovim reaktancijama u direktnom, inverznom i
nultom sustavu. U sluaju uzemljenja generatora njegova impedancija se u modelu dodaje
nultoj impedanciji, a ukoliko se radi o direktnom (krutom) uzemljenju njena vrijednost je nula.

15

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

3.5.

Nadomjesni modeli optereenja

U trofaznom elektroenergetskom sustavu postoje razliite vrste optereenja. Prema

naponskoj ovisnosti optereenja se dijele na:

-

optereenja konstantne snage S konst

optereenja konstantne impedancije S f (U 2 )

optereenja konstantne struje S f (U )

Skupine tereta najee imaju karakteristiku koja je neka kombinacija navedenih ovisnosti o
naponu. U proraunima tokova snaga tereti se obino modeliraju na VN strani regulacijskog
transformatora kao optereenja konstantne snage. S obzirom na simetrinost, optereenja
se dijele na:
-

simetrina trofazna optereenja

nesimetrina optereenja (dvofazna, jednofazna)

Budui da se u trofaznim proraunima tokova snaga, kao varijable koriste jednofazne snage,
sva optereenja potrebno je modelirati jednofaznim snagama, vodei pri tom rauna o
karakteristikama svakog pojedinog tipa optereenja.

Simetrina optereenja karakterizirana su konstantnom trofaznom snagom S3 , koja

je jednaka sumi snaga u pojedinim fazama. Iz karaktera simetrinosti proizlaze i dodatni
uvjeti koji moraju biti zadovoljeni za ovaj tip optereenja, tj. mora vrijediti:
-

I 2 0 (inverzna struja optereenja jednaka je nuli)

I 0 0 (nulta struja optereenja jednaka je nuli)

Nadomjesni model ovakvog simetrinog trofaznog optereenja prikazan ja na slici 3.9.

Sa
Va
Sb
Vb
Sc
Vc
Slika 3.9. Nadomjesna model simetrinog trofaznog optereenja
U jednofaznim proraunima tokova snaga za sva optereenja pretpostavlja se da su
simetrina, te se mogu modelirati jednofaznim nadomjesnim modelom.

16

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

Na temelju zadane simetrine trofazne snage i prethodno navedenih karakteristika

simetrinog trofaznog optereenja mogu se odrediti snage po fazama prema sljedeim
izrazima:

S a Va I a*
Sb Vb I b*
Sc Vc I

(3.25)

*
c

Inverzna i nulta komponenta struje mogu se odrediti iz faznih struja koritenjem metode
simetrinih komponenti prema sljedeim izrazima:

I2

1
I a a 2 I b aI c
3

I0

1
I a Ib Ic
3

(3.26)
(3.27)

Ukoliko se fazne struje u prethodnim formulama izraze pomou napona i snage, simetrino
optereenje moe se modelirati sljedeim sustavom jednadbi:

S a Sb S c S3
*
S a*
Sc*
2 Sb

a
0
Va*
Vb*
Vc*

(3.28)

S a* Sb* Sc*

0
Va* Vb* Vc*
Dobiven je sustav od tri kompleksne jednadbe s tri nepoznanice ( S a , Sb , S c ). Rjeavanjem
ovog sustava jednadbi za fazne snage dobivaju se sljedee vrijednosti:

S a S3

Va aVa a 2Va

Va Vc aVa Vb a Va Vc Vb Va
2

Vb a 2Va Va

Sb S3

S3 Va

3 Va (1)

S3 Vb

3 Vb (1)

Va Vc aVa Vb a Va Vc Vb Va
Vc Va aVa
S V
S c S3
3 c
2
Va Vc aVa Vb a Va Vc Vb Va 3 Vc (1)
2

(3.29)

U gornjim izrazima, naponi Va (1) , Vb (1) i Vc (1) oznaavaju direktne komponente faznih napona.
U sluaju simetrinih naponskih i strujnih prilika u EES-u fazni naponi su jednaki po iznosu i
meusobno su zakrenuti za 120, te se iz prethodnih izraza za fazne snage dobivaju iste
vrijednosti:

S a Sb S c

S3
3

(3.30)

17

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

Uzrok pojavi dvofaznih optereenja u prijenosnim mreama su najee jednofazna

optereenja u srednjenaponskim mreama prikljuenih preko jednofaznih transformatora na
prijenosnu mreu, pri emu je primar transformatora spojen izmeu dvije faze (slika 3.10).
Karakteristian primjer dvofaznog optereenja su elektrovuna postrojenja za napajanje
elektrinih eleljeznica. Za ovaj tip optereenja karakteristina je konstantna dvofazna snaga

S 2 na visokonaponskoj strani transformatora (na strani prijenosne mree). Osim toga, za

dvofazna optereenja karakteristino je da im je nulta komponenta struje jednaka nuli, tj.
vrijedi:

I 0 0 (nulta struja optereenja jednaka je nuli)

Va

Vb

Sa

S2

Sb

Vc
Slika 3.10. Prikljuak dvofaznog optereenja na prijenosnu mreu
Uz zanemarenje gubitaka snage u jednofaznom transformatoru za dvofaznu snagu vrijedi:

S2 (Va Vb ) I a*

(3.31)

Iz te jednadbe moe se odrediti struja I a prema izrazu:

I a*

S2
Va Vb

(3.32)

Uvaavajui injenicu da je I a I b , na temelju prethodnih izraza mogu se za dvofazno

optereenje odrediti snage po fazama:

S a Va I a* Va

S2
Va Vb

Sb Vb I b* Vb

S2
Va Vb

(3.33)

Sc 0
Uz pretpostavku simetrinih naponskih prilika na sabirnicama prikljuka dvofaznog
optereenja na mreu, za fazne napone vrijedi:

Va aVb a 2Vc

(3.34)

18

Modeliranje elemenata EES-a za trofazni proraun tokova snaga

U tom sluaju se za prikljuak dvofaznog optereenja prema slici 3.11. za snage po fazama
dobiva:

Sa Va I a* S 2

Va
S
2 30
Va Vb
3

Sb Vb I b* Vb

S2
S
2 30
Va Vb
3

(3.35)

Sc 0
Jednofazna optereenja, spojena izmeu faze i povratnog nulvodia, u praksi se
susreu samo u uzemljenim srednjenaponskim i niskonaponskim mreama. Njih karakterizira
konstantna jednofazna snaga. Ovakav tip optereenja najei je u niskonaponskim
mreama, zbog relativno velikog broja jednofaznih potroaa (kuanstva, rasvjeta, jednofazni
motori, i dr.). Iako se preko transformatora djelomino uravnotee snage po fazama,
nesimetrija se ipak prenosi i u distribucijsku mreu. Na razini prijenosne mree ne prikljuuju
se direktno jednofazni potroai, ali utjecaj veih jednofaznih tereta poput jednofaznih
elektrolunih i indukcijskih pei moe se prenijeti i na visokonaponsku razinu. Jednofazna
optereenja se u trofaznim proraunima tokova snaga modeliraju konstantnim jednofaznim
snagama ( S a , Sb , S c ).

19

Trofazni proraun tokova snaga

4.

Trofazni proraun tokova snaga

Budui da je broj vorita, a time i broj jednadbi za trofazni proraun tokova snaga tri

puta vei od broja jednadbi za jednofazni proraun, veoma je vaan izbor metode za
proraun. Problem prorauna tokova snaga svodi se u osnovi na odreivanje napona svih
vorita na temelju kojih se zatim mogu odrediti tokovi struja, odnosno snaga u svim
granama mree. Za proraune strujnih i naponskih prilika u mreama danas se najee
koristi metoda vorita. Primjena te metode za rjeavanje problema tokova snaga u
elektroenregetskim mreama svodi se u osnovi na rjeavanje sustava nelinearnih jednadbi.
Za njihovo rjeavanje koriste se iterativne metode, od kojih su najpoznatije Gauss-Seidel i
Newton-Raphson metoda [5]. Poznato je da potrebni broj iteracija Gauss-Seidel metode ovisi
o veliini mree, dok se kod Newton-Raphson metode broj iteracija nebitno mijenja s
poveanjem broja voita. Stoga se za trofazni proraun tokova snaga najee koristi
Newton-Raphson metoda [4]. U pogledu prikaza kompleksnih veliina koje se koriste u
proraunu tokova snaga, u literaturi se primjenjuju gotovo podjednako polarni [4] i algebarski
oblik [6,7] kompleksnog broja, te njihova kombinacija. U izvodima koji slijede polarni oblik
kompleksnog broja e se koristiti za fazne napone, a algebarski oblik za snage i admitancije.

4.1.

Matrica admitancije vorita trofaznog sustava

Nakon modeliranja svih elemenata trofaznog EES-a potrebno je formirati matricu

admitancije vorita. Za njenu tvorbu treba poi od osnovnih jednadbi koje vrijede za
proraun mrea metodom vorita. Prije same tvorbe potrebno je uvesti dogovor o
predznaku struja koje ulaze, odnosno izlaze iz vorita. Najee se primjenjuje dogovor da
se injektirane struje koje ulaze u neko vorite uzimaju s pozitivnim predznakom, dok se
struje koje izlaze iz vorita uzimaju s negativnim predznakom. Za razliku od jednofaznog
modela, kod trofaznog modela e broj jednadbi biti trostruko vei, tako da se za zadanu
mreu od n vorita, pri emu je upravo to n-to vorite referentno, moe napisati
3 x (n-1) jednadbi zadanih izrazom 4.1.

20

Trofazni proraun tokova snaga

n

I1a V1a V ja y1,aaj V1b V jb y1,abj V1c V jc y1,acj

j 2
n

j 2
n

j 2
n

I1b V1a V ja y1,baj V1b V jb y1,bbj V1c V jc y1,bcj

j 2
n

j 2
n

j 2
n

I1c V1a V ja y1,caj V1b V jb y1,cbj V1c V jc y1,ccj

j 2

j 2

j 2

.
.
.
n

I ia Vi a V ja yiaa, j Vi b V jb yiab, j Vi c V jc yiac, j

j 1
j i
n

j 1
j i
n

j 1
j i
n

I ib Vi a V ja yiba, j Vi b V jb yibb, j Vi c V jc yibc, j

j 1
j i
n

j 1
j i
n

j 1
j i
n

I ic Vi a V ja yica, j Vi b V jb yicb, j Vi c V jc yicc, j

j 1
j i

j 1
j i

j 1
j i

.
.
.
I na1
I nb1
I nc1

j 1
j n 1
n

j 1
j n 1
n

j 1
j n 1

Vna1 V ja ynaa1, j

Vna1 V ja ynba1, j
Vna1 V ja ynca1, j

j 1
j n 1
n

j 1
j n 1
n

j 1
j n 1

Vnb1 V jb ynab1, j

Vnb1 V jb ynbb1, j
Vnb1 V jb yncb1, j

j 1
j n 1

Vnc1 V jc ynac1, j

V jc ynbc1, j

V jc yncc1, j

j 1
j n 1

c
n 1

j 1
j n 1

c
n 1

(4.1)

Za dobivanje trofazne matrice admitancije vorita potrebno je srediti gornje jednadbe. Tako
se za i-to vorite i fazu a gore navedena jednadba moe pisati i na sljedei nain:

I ia Vi a V ja yiaa, j Vi b V jb yiab, j Vi c V jc yiac, j Vna yiaa, j

j 1
j i

j 1
j i

j 1
j i

j 1
j i

j 1
j i

j 1
j i

j 1
j i

j 1
j i

j 1
j i

Vnb yiab, j Vnc yiac, j Vna yiaa, j Vnb yiab, j Vnc yiac, j

odnosno grupiranjem po naponima se dobije:

21

Trofazni proraun tokova snaga

I ia V ja Vna yiaa, j V jb Vnb yiab, j V jc Vnc yiac, j

j 1
j i

Vi V
a

a
n

y
n

j 1
j i

aa
i, j

j 1
j i

Vi V
b

b
n

y
n

j 1
j i

ab
i, j

j 1
j i

Vi V
c

c
n

y
n

j 1
j i

(4.2)

ac
i, j

Analognim se postupcima sreuju i ostale jednadbe te se konano moe, za zadanu mreu,

napisati matrina jednadba prema izrazu 4.3.

n ( abc )
y1, j

j 2

( abc )
I1

( abc )
(
abc
)
I 2 y2,1

( abc )

I
n 1
)
yn( abc

1,1

)
y1,( abc

n 1

( abc )
n

V1
y ( abc ) y ( abc )
( abc )
2, j
2,n 1

j 1
V2
j 2

)
Vn(abc

( abc )
( abc )

yn 1,2
yn 1, j
j

1
j n 1

( abc )
y1,2

(4.3)

Jednostupani vektori I1( abc ) , I 2( abc ) , . . . , I n( abc

1 predstavljaju injektirane struje u
)

zadanim voritima mree, a jednostupani vektori V1( abc ) , V2( abc ) , , Vn(abc
1

napone pojedinih vorita prema referentnom voritu.

Vrijedi sljedee:

I ia

I i( abc ) I ib ,
I ic

Vi a Vna

Vi ( abc ) Vi b Vnb
Vi c Vnc

(4.4)

Dijagonalne podmatrice u matrici admitancije vorita trofaznog sustava, navedene u izrazu

4.3, odreuju se za i-to vorite na sljedei nain:

22

Trofazni proraun tokova snaga

n
y aa
i, j

j 1
j i
n
n
y ( abc ) y ba
i, j
i, j

j 1
j 1
j i
j i
n ca
yi , j
j 1
j i

y
j 1
j i

ab
i, j

y
j 1
j i

bb
i, j

y
j 1
j i

cb
i, j

j 1
j i

n
bc
yi , j

j 1
j i

yicc, j

j 1

j i

ac
i, j

(4.5)

Slino tome, vandijagonalne podmatrice u izrazu (4.3) odreene su na sljedei nain:

yiaa, j

)
yi(,abc
yiba, j
j
yica, j

yiab, j
yibb, j
yicb, j

yiac, j

yibc, j
yicc, j

(4.6)

Na temelju gore navedenih izraza moe se definirati i openito pravilo za formiranje matrice
admitancije vorita za trofaznu mreu koje glasi:
"Dijagonalne podmatrice zadane izrazom (4.5) dobivaju se zbrajanjem matrica uzdunih i
poprenih admitancija svih elemenata sustava vezanih na to vorite.
"Vandijagonalne podmatrice zadane izrazom (4.6) predstavljaju negativne matrice uzdunih i
poprenih admitancija elemenata sustava vezanih izmeu dotinih vorita sustava.
Navedene matrice uzdunih i poprenih admitancija elemenata EES-a su kvadratne
matrice 3. stupnja ije su vrijednosti za pojedine elemente (vodovi, transformatori, generatori)
definirane u poglavlju 2.

23

Trofazni proraun tokova snaga

4.2.

Proraun tokova snaga u trofaznoj mrei metodom Newton-Raphson

U sluaju trofaznog prorauna tokova snaga tri osnovna tipa vorita (vorite tereta,

generatorsko i referentno vorite) potrebno je modificirati. Osim to se umjesto jednog

vorita moraju razmatrati tri (za svaku fazu po jedno vorite), potrebno je dodati i neka
fiktivna vorita, kojih u stvarnom sustavu nema.
Za vorite tereta (P,Q vorite) zadane su konstantne snage potroaa prikljuenih
na njihove sabirnice. Za ovo vorite nepoznati su fazni naponi po iznosu i kutu pa ih treba
izraunati.
Generatorska (P,V) vorita modeliraju se za proraun tokova snaga uz pomo
vanjskih i unutarnjih sabirnica generatora. Vanjske sabirnice generatora su stvarne sabirnice
u mrei na koju se prikljuuje generator, a unutarnje sabirnice su fiktivne i predstavljaju toku
izmeu izvora simetrinog napona i sinkrone reaktancije generatora (slika 4.1). Za unutarnje
sabirnice vrijedi:

Vi a Vi b Vi c Ei

(4.7)

ia 120 ib 120 ic i

(4.8)

pri emu su Vi a , Vi b , Vi c iznosi napona, a ia , ib , ic kutovi tih napona.

vanjske
sabirnice

unutarnje
sabirnice

Ygen
Ei
regulator napona

Slika 4.1 Modeliranje (P, V) vorita

Regulacijom uzbude sinkronog generatora odrava se napon vanjskih sabirnica
konstantnim (po iznosu). Ovisno o vrsti regulatora uzbude moe se kontrolirati napon samo
jedne ili vie faza, a postoje i regulatori koji reguliraju direktnu komponentu napona. Djelatna
snaga koju generatorska vorita daju u mreu zadaje se na njegovim unutarnjim
sabirnicama i jednaka je sumi djelatnih snaga po fazama. Budui da je u stvarnom
elektroenergetskom sustavu poznata snaga na vanjskim sabirnicama generatora, to znai da
ova metoda zanemaruje djelatne gubitke u generatoru. Ti gubici ne utjeu na naponske
prilike u mrei i mogu se odrediti i naknadno na temelju izraunatih struja generatora i

24

Trofazni proraun tokova snaga

impedancije sinkronog generatora. U praksi se oni obino zanemaruju, jer je realni dio
impedancije generatora (otpor) znatno manji od reaktancije generatora.
Pretpostavka da su generatori simetrini izvori napona, znai da inverzna i nulta
komponenta napona na unutarnjim sabirnicama generatora moraju biti jednake 0. Direktna
komponenta napona ovisna je o naponu uzbude i direktnoj reaktanciji generatora. Kako bi se
osigurala konvergencija Newton-Raphson metode vano je da u svakom koraku iterativnog
postupka izraunati fazni naponi ne odstupaju znaajnije od nazivnih vrijednosti, to je u
uvjetima normalnog pogona zadovoljeno za sva vorita, osim za unutarnje sabirnice
generatora. Naime, zbog velike sinkrone reaktancije generatora, iznosi napona unutarnjih
sabirnica generatora znatno su vei od nazivnih vrijednosti napona.
Budui da su unutarnje sabirnice generatora spojene radijalno preko vanjskih
sabirnica na mreu, direktna komponenta napona moe se odrediti i naknadno. Stoga se za
direktnu reaktanciju, u samom proraunu, moe uzeti proizvoljno mala vrijednost, ime se
ubrzava postupak i osigurava konvergentnost [8]. Stvarni napon unutarnjih sabirnica
naknadno se odreuje iz poznatog napona na vanjskim sabirnicama generatora i stvarne
direktne reaktancije generatora. Za inverzne i nulte reaktancije generatora u proraunu se
moraju uzeti stvarne vrijednosti.
Referentno vorite (V,) modelira se na slian nain kao i generatorsko vorite. Za
vanjske sabirnice referentnog vorita zadaje se napon po iznosu, a za unutarnje sabirnice
zadaje se kut napona za koji se obino uzima vrijednost 0.
Kako bi se odredio ukupni broj vorita, postojeem broju stvarnih vorita trofazne
elektroenergetske mree potrebno je pridodati jo i unutarnja (fiktivna) vorita svih
generatora u mrei. Ukoliko je broj stvarnih vorita u mrei, kojeg sainjavaju sva P,Q
vorita, vanjske sabirnice P,V vorita i vanjske sabirnice referentnog vorita jednak ns, a
ukupni broj unutarnjih sabirnica svih P,V vorita i referentnog vorita jednak ng, tada je
ukupni broj vorita jednak: ncv ns ng .
Za sva P,Q vorita, vanjska P,V vorita i vanjske sabirnice referentnog vorita
moe se napisati osnovna jednadba za snagu:

S ip Vi p I ip , i 1,......, ns

(4.9)

p a, b, c
pri emu je:

S ip - prividna snaga u i-tom voritu u fazi p

Vi p - kompleksna vrijednost napona u i-tom voritu u fazi p

- konjugirano kompleksna vrijednost struje u i-tom voritu u fazi p.

25

Trofazni proraun tokova snaga

Primjenom izraza (4.3) za injektiranu struju generatora, izraz (4.9) moe se pisati u
sljedeem obliku:
ncv

S ip Vi p Yikpq Vkq

k 1 q a

ncv

Vi p Gikpq jBikpq Vkq

(4.10)

k 1 q a

pri emu je ncv n 1 , a admitancija Yikpq , prikazana u obliku Gikpq jBikpq , element matrice
admitancije vorita trofaznog sustava.

Za produkt napona Vi p i Vkq

Vi p Vkq

dobiva se slijedei izraz:

Vi p Vkq cos ikpq jVi p Vkq sin ikpq

(4.11)

Na temelju toga moe se izraz (4.10) pisati u slijedeem obliku:

ncv

j G

Sip Vi p Vkq Gikpq cos ikpq Bikpq sin ikpq

k 1 q a

pq
ik

sin ikpq Bikpq cos ikpq

(4.12)

Dakle, za sva P,Q vorita i vanjska P,V vorita mogu se napisati izrazi za radnu i jalovu
snagu po fazama:
ncv

(4.13)

(4.14)

Pi p Vi p Vkq Gikpq cos ikpq Bikpq sin ikpq

k 1 q a
ncv

Qip Vi p Vkq Gikpq sin ikpq Bikpq cos ikpq

k 1 q a

Za unutarnje sabirnice P,V vorita, potrebno je odrediti ukupnu radnu snagu, koju generator
daje u mreu. Ta je snaga zapravo suma radnih snaga po fazama, za koju se analognim
izvodom, kao i za prethodni tip vorita, dobiva slijedee:
c

ncv

Pgen j Vint j Vkq G jkpq cos jkpq B jkpq sin jkpq

p a

(4.15)

k 1 q a

pri emu je j ns 1,..., ns ng 1 , a Vint napon unutarnjih sabirnica (internal busbar)

P,V vorita.
Svi lanovi navedeni pod sumom u gornjem izrazu jednaki su 0, osim lanova kojima su
indeksi j i k indeksi unutarnjih, odnosno vanjskih sabirnica istog generatora.
U referentnom voritu i svim P,V voritima konstantnim se odrava jedan od faznih napona
vanjskih sabirnica. Ako se za regulirani napon (regulating voltage) izabere napon vanjskih
sabirnica (terminal busbar) faze a tada vrijedi:
a
Vreg j Vterm
j

(4.16)

pri emu je j ns 1,..., ns ng .

26

Trofazni proraun tokova snaga

Jednadbe zadane izrazima (4.13) (4.16) osnova su za rjeavanje problema

trofaznih tokova snaga metodom Newton-Raphson. Na temelju izraunatih vrijednosti radnih
i jalovih snaga, te napona vanjskih sabirnica generatora faze a, odreenih na temelju gore
navedenih izraza i njihovih zadanih vrijednosti, dobiva se slijedei sustav linearnih jednadbi:

ZAD

Pi p Pi p
Qip

p ZAD

Pgen j Pgen j
Vreg j

Pi p
Qip

ZAD

term j

(4.17)

Pgen j

ZAD

a
Vterm
j

Nepoznanice koje treba odrediti rjeavanjem postavljenog sustava jednadbi su sljedee:

-

iznosi i kutovi napona svih P,Q vorita i svih vanjskih sabirnica generatorskih
vorita (ukljuujui i referentno vorite),

iznosi napona unutarnjih sabirnica svih generatorskih vorita (ukljuujui i

referentno),

kutovi napona unutarnjih sabirnica svih generatorskih vorita (izuzev referentnog

za njega je kut zadan).

Za rjeavanje postavljenog sustava linearnih jednadbi (4.11) treba polazi se od osnovne

matrine jednadbe Newton-Raphson iterativne metode, koju je mogue napisati u
sljedeem obliku:

gen
Q

Vreg

A

B
C

D

Podmatrice

E
F
G
H

I
J
K
L

A,...., R

M
N int

P V / V
R Vint / Vint

Jakobijeve

matrice,

(4.18)

dobivene

su

parcijalnim

derivacijama

odgovarajuih veliina iz podvektora s lijeve strane jednadbe (4.18) po nepoznanicama iz

podvektora s desne strane zadane matrine jednadbe. Zanemarenjem ovisnosti prirasta
iznosa napona V / V i Vint /Vint na priraste radnih snaga P i Pgen , te ovisnosti
prirasta kutova i int na priraste jalovih snaga Q dobiva se:

I M J N 0 , odnosno C G 0 .
Budui da se konstantan napon odrava samo po iznosu, a ne i po kutu, to su i podmatrice
koje predstavljaju ovisnost prirasta reguliranog napona Vreg o kutovima i int
jednake nuli, tj. moe se pisati: D H 0 .

27

Trofazni proraun tokova snaga

Navedena zanemarenja omoguuju da se matrina jednadba zadana izrazom (4.18)

razbije u dvije matrine jednadbe prema izrazu:

A E
B F

i p

gen j

q
k

(4.19)

intl

pri emu je: i, k 1,..., ns

j, l ns 1,..., ns ng 1 ,
i prema izrazu:

P Vkq / Vkq

R Vint / Vint

Qip K

Vreg j L

(4.20)

pri emu je: i, k 1,..., ns

j, l ns 1,..., ns ng ,
Ova modificirana Newton-Raphsonova metoda ne utjee bitno na tonost, a dovodi do
ubrzanja samog iterativnog postupka. Zbog toga se ta metoda i naziva neulanena NewtonRaphson metoda.
Odgovarajuim

parcijalnim

derivacijama

dobivaju

se

koeficijenti

preostalih

podmatrica. Za elemente podmatrice A dobiva se:

Aikpq

Pi p
Vi p Vkq Gikpq sin ikpq Bikpq cos ikpq
kq

(4.21)

za i k ili p q.
Za koeficijente s indeksima i = k i p = q vrijedi:

Akkqq Bkkqq Vkq

Qkq

(4.22)

Za ostale podmatrice iz jednadbe (4.14) dobiva se:

B qjk
Eilp

Fjl

Pgen j
kq

Vint j Vkq G jkpq sin jkpq B jkpq cos jkpq

p a

c
Pi p
Vintl Vi p Gilpq sin ilpq Bilpq cos ilpq
intl q a

Pgen j
intl

(4.23)

(4.24)

(4.25)

Posljednji izraz vrijedi za sve j l (unutarnje sabirnice generatora s indeksom j nisu vezane
na unutarnje sabirnice generatora s indeksom l). Za sluaj kada je j = l dobiva se:

28

Trofazni proraun tokova snaga

c

Fll Bllpp Vintl

p0a

Qlp Vintl
q a p a
q p

pq
ll

sin llpq Bllpq cos llpq

(4.26)

Za podmatrice iz jednadbe (4.20) parcijalnim derivacijama dobivaju se sljedei

koeficijenti:

Qip
Vkq Vi p Gikpq sin ikpq Bilpq cos ikpq
q
Vk

Kikpq Vkq

(4.27)

za i k ili p q.
Za koeficijente s indeksima i = k i p = q vrijedi:

K kkqq Bkkqq Vkq

Qkq

(4.28)

Za elemente podmatrice L ostale podmatrice vrijedi:

Lqjk Vkq

Vreg j
V

q
k

Vka

(4.29)

pri emu je k indeks vanjskih, a j unutarnjih sabirnica istog generatora i vrijedi q = a.

Za ostale faze vrijedi:

Lqjk 0

(4.30)

Elementi podmatrice P odreeni su izrazom:

Pilp Vintl

c
Qip
Vintl Vi p Gilpq sin ilpq Bilpq cos ilpq
Vintl
q a

(4.31)

dok su elementi podmatrice R odreeni izrazom:

R jl

Vreg j
Vintl

(4.32)

za sve j i l jer regulirani napon ne ovisi o Vint l .

29

Trofazni proraun tokova snaga

Iterativni postupak za neulanenu Newton-Raphson metodu

4.3.

Nakon odreivanja elemenata Jacobijeve matrice, moe se pristupiti rjeavanju

sustava linearnih jednadbi (4.19) i (4.20). Sam postupak rjeavanja odvija se u nekoliko
koraka.
KORAK I
Za sva vorita u mrei potrebno je zadati poetne vrijednosti iznosa i kutova napona.
Za iznose se obino pretpostavlja vrijednost 1 p.u., dok se za kutove napona uzima
vrijednost 0. Kutovi napona u fazama zakrenuti su za 120, pri emu treba voditi rauna o
grupi spoja transformatora. Za kut napona na unutarnjim sabirnicama referentnog vorita
uzima se vrijednost 0.
KORAK II
Uz pomo izraza (4.13) izraunaju se radne snage u fazama svih vorita tereta i
vanjskih sabirnica generatorskih vorita, te se odredi razlika izmeu izraunatih i zadanih
snaga ( i p ). Za unutarnje sabirnice generatorskih vorita (s izuzetkom referentnog)
izrauna se pomou izraza (4.15) ukupna radna snaga koju generatori daju u mreu, te se
odredi razlika izmeu te snage i zadane ( gen j ). Ukoliko su dobivene vrijednosti za i p i

gen j manje od zadanih tonosti, tj. ukoliko vrijedi:

i p P , za sve i 1,......, ns , p a, b, c

(4.33)

gen j Pgen , za sve j ns 1,..., ns ng 1

(4.34)

moe se zakljuiti da trenutne vrijednosti kutova napona zadovoljavaju postavljane uvjete

tonosti radnih snaga. Da bi iterativni postupak bio zavren naponi moraju zadovoljavati i
uvjete navedene u KORAKU III.
Ako bilo koji od uvjeta danih izrazima (4.33) i (4.34) nije zadovoljen, iterativni
postupak se nastavlja. Potrebno je odrediti nove vrijednosti kutova napona, odnosno
potrebno je rijeiti jednadbu danu izrazom (4.13). Jednadbu je mogue rijeiti nekom od
metoda za rjeavanje sustava linearnih jednadbi (metoda Gaussove eliminacije, GaussJordanova metoda, Cholesky metoda i sl.). Izraunati prirasti kutova kq i intl
dodaju se zatim starim vrijednostima kutova, te se dobivaju nove vrijednosti prema izrazima:

q
k

intl

m 1

kq

m1

q
k

intl

intl

(4.35)
(4.36)

pri emu su m i m+1 koraci iteracije.

30

Trofazni proraun tokova snaga

KORAK III
Pomou izraza (4.14) izraunaju se jalove snage po fazama svih vorita tereta i
vanjskih sabirnica generatorskih vorita, te se opet odredi razlika izmeu izraunatih i
zadanih vrijednosti ( Qip ). Za sva generatorska vorita (ukljuujui i referentno) odredi se
razlika izmeu reguliranog napona faze a, na vanjskim sabirnicama generatorskog vorita,
koji je prema izrazu (4.30) upravo jednak stvarnom naponu na tim sabirnicama, i zadanog
napona Vreg j . Zatim se ponovno ove vrijednosti usporeuju sa zadanim tonostima

prema izrazima:

Qip Q , za sve i 1,......, ns , p a, b, c

(4.37)

Vreg j V , za sve j ns 1,..., ns ng 1

(4.38)

te se u sluaju zadovoljenja oba navedena uvjeta, moe zakljuiti da trenutne vrijednosti

iznosa napona zadovoljavaju postavljene uvjete tonosti jalovih snaga i reguliranih napona.
Ukoliko su, uz gornja dva uvjeta, zadovoljeni i uvjeti dani izrazima (4.33) i (4.34), iterativni
postupak je zavren i trenutne vrijednosti koje imaju naponi predstavljaju rjeenja zadanih
jednadbi prema izrazima (4.33) i (4.34), te se postupak nastavlja KORAKOM IV.
Ako, meutim bilo koji od uvjeta (4.37) i (4.38) nije zadovoljen, potrebno je odrediti nove
vrijednosti iznosa napona. U tu svrhu treba rijeiti jednadbu danu izrazom (4.20). Iz
relativnih prirasta iznosa napona Vkq / Vkq i Vintl / Vintl dobivaju se nove vrijednosti
prema izrazima:

V
V
q
k

intl

m 1

V V
Vkq

m1

q
k

(4.39)

intl

(4.40)

intl

Nakon odreivanja novih vrijednosti iznosa napona, iterativni postupak se nastavlja

izvoenjem KORAKA I.
KORAK IV
Odreivanjem napona u svim voritima trofazne mree zavren je sam iterativni
postupak i moe se pristupiti raunanju tokova struja i snaga u granama mree. Izrazi kojima
su odreene fazne struje koje teku izmeu vorita i i j, ovise o vrsti EES-a izmeu ta dva
vorita. Za sluaj jednostrukog voda, te za sluaj transformatora i generatora, izrazi za

abc
struje I iabc
j i I j i su slijedei:

Y V

Y V

Iiabc

abc V jabc Yp Vi abc

j Yu Vi

(4.41)

I abc
j i

(4.42)

abc
j

Vi abc

abc
j

31

Trofazni proraun tokova snaga

pri emu su Yu i Yp matrice uzdune admitancije, odnosno poprene polususceptancije

elementa EES-a, prikljuenog izmeu vorita i i j.
U sluaju paralelnih vodova s meusobnim induktivnim i kapacitivnim utjecajem, ti
izrazi su neto sloeniji, te se prema oznakama iz poglavlja 3.2. za struje kroz vodove
izmeu vorita i i j, odnosno k i l dobiva:

I iabc

abc V jabc Yp Vi abc

j Yu 1 Vi
1

Yu 12 Vka 'b ' c ' Vl a 'b ' c ' Yp Vka 'b ' c '
1 2

I abc

abc Vi abc Yp V jabc

j i Yu 1 V j
1

Y V
Y V
Y V
Y V

Yu 12 Vl

I ka'bl ' c '

I la'kb ' c '

a 'b ' c '

a 'b ' c '

k

u 2

abc

u 2 1

u 2

u 2 1

Vl a 'b ' c '

Yp Vl
1 2
p

a 'b ' c '

Vka 'b ' c '

V jabc Yp Vi abc
2 1

a 'b ' c '

abc
j

a 'b ' c '

k

Vka 'b ' c ' Yp Vl a 'b ' c '

2

Vi abc Yp V jabc
2 1

(4.43)

(4.44)

(4.45)

(4.46)

Iz poznatih izraza za struje mogu se odrediti i izrazi za snage po granama. Za granu izmeu
vorita i i j vrijedi:

Sip j Vi p Iip j

(4.47)

pri emu je p=a,b,c.

KORAK V
Nakon to su odreeni naponi u svim voritima mree i izraunati tokovi struja i
snaga kroz grane, potrebno je odrediti stvarne vrijednosti napona unutarnjih sabirnica
generatorskih vorita. Naime, zbog osiguranja konvergentnosti samog iterativnog postupka,
za sinkrone reaktancije generatora uzete su proizvoljno male vrijednosti pa samim time ni
dobiveni naponi nisu realni.
Odrede li se prema izrazima:
0
Vterm

1 1
d j 1
Vterm j 1 a
V i 3 1 a 2

term j

1 Vterm
j

b
a 2 Vterm
j
c

a Vterm
j

(4.48)

32

Trofazni proraun tokova snaga

0
I term

1 1
d j 1
I term j 1 a
I i 3 1 a 2

term j

1 I term
j

b
a 2 I term
j
c

a I term
j

(4.49)

simetrine komponente napona vanjskih sabirnica i struja generatora, tada se moe, iz

stvarne vrijednosti za sinkronu reaktanciju generatora, odrediti i stvarna vrijednost direktne
komponente napona na unutarnjim sabirnicama generatora prema izrazu:
d
d
Vintd j Vterm
I term
jX d
j
j

(4.50)

Dobivena vrijednost je ujedno i vrijednost napona u fazi a, dok se vrijednosti ostalih faza
dobivaju

zakretanjem

za

120.

Opisani

iterativni

postupak

moemo

prikazati

pojednostavljenim blok-dijagramom kao na slici 4.2.

START

UNOS ULAZNIH PODATAKA

KP = KQ = 1

RAUNANJE

P , gen

DA LI KONVERGIRA?

KP = 0
DA

NE
RAUNANJE NOVIH KUTEVA

, int

KQ = 0 ?

DA

NE
KQ = 1

RAUNANJE

Q , Vreg

RAUNANJE
TOKOVA SNAGA

DA LI KONVERGIRA?

KQ = 0
DA

NE
RAUNANJE NOVIH IZNOSA

V , V int

KP = 0 ?
DA
NE

KP = 1

Slika 4.2. Blok-dijagram iterativnog postupka neulanene Newton-Raphson metode za

trofazni proraun tokova snaga

33

Primjer trofaznog prorauna tokova snaga

5.

Primjer trofaznog prorauna tokova snaga

Primjer prorauna trofaznih tokova snaga proveden je na test mrei shematski

prikazanoj na slici 5.1. Brojevima 1-4 oznaena su vorita prijenosne mree naponske
razine 110 kV, a oznakama G1 i G2 oznaene su vanjske sabirnice generatora prikljuenih na
vorita 1 i 2 prijenosne mree. Unutarnje sabirnice generatora oznaene su kao Gen1 i
Gen2. U voritu 4 prikljueno je simetrino trofazno optereenje snage S 3=50+j20 MVA, a u
voritu 3 prikljuen je dvofazni teret spojen izmeu faza A i B snage S2=10+j4 MVA. Ovakvo
dvofazno optereenje tipino je za prikljuak elektrovunih postrojenja na prijenosnu mreu.
U ovom sluaju pretpostavljeno je da se kontaktna mrea za napajanje elektrine eljeznice,
napaja iz prijenosne mree preko transformatora 110/25 kV. vorita su povezana
prijenosnim vodovima tipa Al/e 240/40 mm2 , a duljine vodova su navedene na slici.
Pretostavljeno je da su vodovi simetrini, tj. zanemareni su meusobni induktiviteti i
kapaciteti izmeu vodia razliitih faza. Blok-transformatori su grupe spoja YN,d5 i nazivnog
prijenosnog omjera 110/10,5 kV. Generator prikljuen na vorite 1 je referentno vorite s
naponom vanjskih sabirnica 1,05 p.u. Generator u voritu 2 predstavlja vorite P,V tipa s
naponom vanjskih sabirnica 1,04 p.u. i proizvodnjom djelatne snage od 40 MW.

S3 = 50+j20 MVA

S2 = 10+j4 MVA

Al/e 240/40 mm2

l=30 km

Al/e 240/40 mm2

l=20 km

Al/e 240/40 mm2

l=20 km

Al/e 240/40 mm2

l=25 km

2
Sn=100 MVA
uk=10%
G1

Sn=100 MVA
uk=10%
G2

1.05 p.u.
=0

1.04 p.u.
P2 = 40 MW

Slika 5.1. Test mrea za trofazni proraun tokova snaga

34

Primjer trofaznog prorauna tokova snaga

Svi podaci vorita, generatora, transformatora i vodova navedeni su u tablici 5.1. U

podacima vezanim uz vorita mogu se uoiti dva razliita tipa optereenja. U voritu 4
prikljuen je simetrini trofazni teret, a u voritu 3 nesimetrini dvofazni teret prikljuen
izmeu faza A i B. Uz vanjske sabirnice generatora zadan je napon (Vterm) generatorskog
(P,V) i referentnog vorita. Na unutarnjim (fiktivnim) sabirnicama generatorskog vorita G 2
zadana je trofazna djelatna snaga P2 = 40 MW, a snaga referentnog vorita bit e odreena
na temelju izraunatih napona. Ta snaga e pokriti razliku izmeu snage proizvodnje svih
generatora P,V vorita i ukupne potronje uveane za gubitke snage u mrei.
Podaci prikazani u tablici 5.1. ujedno su i ulazni podaci za program uz pomo kojeg je
proveden trofazni proraun tokova snaga. Program je razvijen na Zavodu za visoki napon i
energetiku Fakulteta elektrotehnike i raunarstva Zagreb [8] i koristi se za proraune
naponskih i strujnih prilika u mreama pri nesimetrinim uvjetima pogona.
Rezultati prorauna za test mreu prikazanu na slici 5.1. dati su u tablici 5.2. U tablici
su navedene izraunate vrijednosti faznih i linijskih napona, te njihovih simetrinih
komponenti. U nastavku su prikazani tokovi struja i snaga u vodovima, transformatorima i
generatorima, te struje i snage po voritima.
Dobiveni rezultati ukazuju na pojavu nesimetrinih napona i struja, to je bilo i za
oekivati s obzirom na prikljuak dvofaznog optereenja u voritu 3. Pri tom treba
napomenuti da se osim direktnih komponenti napona i struja u mrei pojavljuju samo
inverzne komponente, to je karakteristika dvofaznog nesimetrinog tereta prikljuenog na
prijenosnu mreu. U ovom sluaju u mrei se ne pojavljuju nulte komponente napona i struje.
S obzirom da je za referentno vorite izabran generator G1, te je za njega pretpostavljeno
da mu je kut napona faze A jednak nuli, naponi faze A na voritima prijenosne mree
zakrenuti su za 150 to je rezultat grupe spoja blok-transformatora (YN,d5). Naponi ostalih
faza meusobno su zakrenuti za oko 120 ovisno o stupnju nesimetrije. Na temelju
izraunatih vrijednosti direktnih i inverznih komponenti napona odreeni su i iznosi naponskih
nesimetrija u svim voritima mree (u ovom sluaju samo inverzne komponente, jer nema
nultih napona i struja). Najvei iznos naponske nesimetrije (inverzne) pojavljuje se u voritu
3, u kojem je i prikljuen dvofazni teret i iznosi 2,13% od nazivne vrijednosti napona. Osim
omjera inverzne komponente napona i njegove nazivne vrijednosti, u zadnjoj koloni tablice s
rezultatima simetrinih komponenti napona navedeni su i iznosi omjera inverzne i direktne
komponente napona (Uinv%). Za razliku od nulte komponente napona, koja se zbog grupe
spoja blok-transformatora ne prenosi iz prijenosne mree na stranu generatora, inverzna
komponenta napona pojavljuje se i na generatorskoj strani.

35

Primjer trofaznog prorauna tokova snaga

Rezultati prorauna tokova struja i snaga u vodovima, transformatorima i

generatorima pokazuju da struje i snage nisu simetrine, to je rezultat nesimetrinih napona
u voritima. U svim granama pojavljuju se pored direktnih i inverzne komponente struje i
snage. Struje na primarnoj i sekundarnoj strani obrnuto su proporcionalne prijenosnom
omjeru transformatora, te su kao i naponi zakrenute za 150 zbog grupe spoja bloktransformatora. Budui da inverzne komponente struje izazivaju u generatorima inverzno
okretno magnetsko polje, koje dovodi do dodatnog zagrijavanja rotora, podatak o njihovim
iznosima veoma je bitan, te je stoga i posebno istaknut u dijelu tablice 5.2. u kojem su
navedeni rezultati prorauna za generatore. U konkretnom primjeru test mree inverzna
komponenta struje generatora G1 iznosi 5,1%, a generatora G2 iznosi 5,5%. Na kraju tablice
5.2. nalaze se rezultati o faznim strujama i snagama u voritima mree. Moe se uoiti da
su u voritu u kojem je prikljueno dvofazno optereenje, struje u fazama A i B jednake po
iznosu i meusobno zakrenute za 180 to odgovara karakteru takve vrste tereta. Snage po
fazama nisu jednake, ali njihova suma daje upravo zadani iznos dvofazne snage u tom
voritu. Pored toga, moe se uoiti da u tom voritu, pored direktne komponente snage,
postoji i njegova inverzna komponenta. Zbog nesimetrinosti napona, fazne struje i snage
simetrinog trofaznog tereta u voritu 4 nisu simetrine, ali ukupna suma struja odgovara
zadanoj vrijednosti simetrine trofazne snage u tom voritu. Osim toga, u tom voritu
postoji samo direktna komponenta snage, to je takoer karakteristika simetrinog trofaznog
optereenja.

36

Primjer trofaznog prorauna tokova snaga

Tablica 5.1. Ulazni podaci vorita, generatora, transformatora i vodova test mree
PODACI O CVORISTIMA
CVOR

TIP

Un(kV)

Trofazni teret
Dvofazni teret
Jednofazni teret
Pg(MW) Vterm
P3(MW) Q3(MVAr)
P2(MW) Q2(MVAr) PA(MW) QA(MVAr) PB(MW) QB(MVAr) PC(MW) QC(MVAr)
(p.u)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Cvor1
PQ
110.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.000
Cvor2
PQ
110.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.000
Cvor3
PQ
110.0
0.0
0.0 AB -10.0
-4.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.000
Cvor4
PQ
110.0
-50.0
-20.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.000
G1
PVterm 10.5
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
1.050
G2
PVterm 10.5
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
1.040
Gen2
PVint
10.5
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
40.0
0.000
Gen1
SLACK
10.5
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.000
PODACI O GENERATORIMA
CVOR I
CVOR J
Xd(%)
Xi(%)
X0(%)
Sn(MVA)
-------------------------------------------------------------G1
Gen1
150.0
20.0
10.0
100.00
G2
Gen2
150.0
20.0
10.0
100.00
PODACI O TRANSFORMATORIMA
CVOR I
CVOR J
U1(kV)
U2(kV)
uk(%)
Sn(MVA) Grupa spoja
------------------------------------------------------------------------Cvor1
G1
110.00
10.50
10.00
100.00
Yn-d 5
Cvor2
G2
110.00
10.50
10.00
100.00
Yn-d 5
PODACI O VODOVIMA
CVOR I
CVOR J
R(om)
X(om)
B(mikroS)
-----------------------------------------------------Cvor1
Cvor2
3.00
10.25
67.50
Cvor2
Cvor3
2.40
8.20
54.00
Cvor3
Cvor4
3.60
12.30
81.00
Cvor1
Cvor4
2.40
8.20
54.00

37

Primjer trofaznog prorauna tokova snaga

Tablica 5.2. Rezultati trofaznog prorauna tokova snaga za test mreu

----------------------------------------------------------------------------------------F A Z N I
N A P O N I
----------------------------------------------------------------------------------------CVOR
FAZA A
FAZA B
FAZA C
Mod.(p.c.)
Kut(st.)
Mod.(p.c.)
Kut(st.)
Mod.(p.c.)
Kut(st.)
----------------------------------------------------------------------------------------Cvor1
104.65
148.16
102.21
28.71
104.31
269.59
Cvor2
104.86
148.72
102.25
29.36
104.59
270.28
Cvor3
104.06
147.59
100.75
28.52
103.88
269.62
Cvor4
103.07
146.95
100.27
27.63
102.75
268.64
G1
105.00
-0.61
104.80
-119.66
106.41
119.96
G2
104.00
1.02
103.88
-117.93
105.58
121.60
Gen2
128.04
28.21
128.04
-91.79
128.04
148.21
Gen1
134.20
12.48
134.20
-107.52
134.20
132.48
----------------------------------------------------------------------------------------L I N I J S K I
N A P O N I
----------------------------------------------------------------------------------------CVOR
A - B
A - C
B - C
Re(kV)
Im(kV)
U(kV)
Re(kV)
Im(kV)
U(kV)
Re(kV)
Im(kV)
U(kV)
----------------------------------------------------------------------------------------Cvor1
-113.389
3.888 113.456 -55.984 101.309 115.748
57.405
97.420 113.075
Cvor2
-113.512
2.741 113.545 -57.237 101.001 116.092
56.275
98.260 113.234
Cvor3
-112.016
4.872 112.122 -55.359 101.388 115.517
56.657
96.516 111.917
Cvor4
-111.282
6.169 111.453 -53.322 100.936 114.155
57.960
94.768 111.087
G1
9.509
5.453
10.961
9.586
-5.657
11.131
0.077 -11.110
11.110
G2
9.253
5.676
10.856
9.658
-5.339
11.035
0.404 -11.016
11.023
Gen2
7.082
11.427
13.444
13.437
-0.419
13.444
6.355 -11.847
13.444
Gen1
10.393
9.515
14.091
13.437
-4.243
14.091
3.044 -13.758
14.091

38

Primjer trofaznog prorauna tokova snaga

Tablica 5.2. Rezultati trofaznog prorauna tokova snaga za test mreu (nastavak)
---------------------------------------------------------------------------------------S I M E T R I C N E
K O M P O N E N T E
N A P O N A
---------------------------------------------------------------------------------------CVOR
Direktna komp.
Inverzna komp.
Nulta komp.
Mod.(p.c.)
Kut(st.) Mod.(p.c.)
Kut(st.) Mod.(p.c.)
Kut(st.) Uinv(%)
---------------------------------------------------------------------------------------Cvor1
103.72
148.82
1.52
96.29
0.00
4.20
1.47
Cvor2
103.89
149.45
1.65
95.07
0.00
7.51
1.59
Cvor3
102.88
148.58
2.13
91.44
0.00
1.92
2.07
Cvor4
102.02
147.74
1.77
93.93
0.00
-5.72
1.73
G1
105.40
-0.11
1.01
246.29
0.00
0.00
0.96
G2
104.49
1.56
1.10
245.06
0.00
0.00
1.05
Gen2
128.04
28.21
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
Gen1
134.20
12.48
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
---------------------------------------------------------------------------------------------T O K O V I
S T R U J A
I
S N A G A
V O D O V I
---------------------------------------------------------------------------------------------CVOR_I
CVOR_J KOMP. Imod(A) Ikut(st.) FAZA IRe(A)
IIm(A)
P(MW)
Q(MVAr) It(%)
---------------------------------------------------------------------------------------------Cvor1
Cvor2
dir
68.9
-25.2
A
54.5
-30.3
-4.1
0.2
10.3
inv
8.0
187.3
B
-51.8
-45.7
-4.4
1.0
11.4
nul
0.0
0.0
C
-2.7
76.0
-5.0
0.2
12.6
Cvor2
Cvor1
dir
69.5
158.5
A
-56.8
26.5
4.2
-0.5
10.4
inv
7.9
7.3
B
49.6
49.5
4.4
-1.2
11.6
nul
0.0
0.0
C
7.2
-76.0
5.1
-0.5
12.6
Cvor2
Cvor3
dir
138.8
133.5
A
-132.2
97.2
10.9
1.0
27.1
inv
36.9
185.6
B
156.5
2.3
8.9
4.9
25.9
nul
0.0
0.0
C
-24.3
-99.5
6.6
1.6
16.9
Cvor3
Cvor2
dir
139.8
-47.9
A
130.3
-100.2
-10.8
-1.0
27.2
inv
36.8
5.6
B
-158.2
0.8
-8.9
-4.9
26.1
nul
0.0
0.0
C
27.8
99.5
-6.6
-1.8
17.1
Cvor3
Cvor4
dir
84.9
136.2
A
-42.7
60.7
4.5
1.9
12.3
inv
18.6
6.0
B
70.6
38.8
5.2
0.0
13.3
nul
0.0
0.0
C
-27.8
-99.5
6.6
1.8
17.1

39

Primjer trofaznog prorauna tokova snaga

Tablica 5.2. Rezultati trofaznog prorauna tokova snaga za test mreu (nastavak)
---------------------------------------------------------------------------------------------T O K O V I
S T R U J A
I
S N A G A
V O D O V I
---------------------------------------------------------------------------------------------CVOR_I
CVOR_J KOMP. Imod(A) Ikut(st.) FAZA IRe(A)
IIm(A)
P(MW)
Q(MVAr) It(%)
---------------------------------------------------------------------------------------------Cvor4
Cvor3
dir
86.2
-47.2
A
39.9
-65.2
-4.5
-2.2
12.6
inv
18.7
186.0
B
-73.0
-34.2
-5.1
-0.2
13.3
nul
0.0
0.0
C
33.2
99.4
-6.5
-2.0
17.3
Cvor1
Cvor4
dir
190.3
123.8
A
-124.6
156.1
12.5
4.4
33.0
inv
18.8
185.9
B
200.9
-2.5
11.4
6.4
33.2
nul
0.0
5.2
C
-76.2
-153.6
10.2
5.0
28.3
Cvor4
Cvor1
dir
191.8
-57.1
A
122.7
-159.1
-12.4
-4.3
33.2
inv
18.7
5.9
B
-202.5
5.5
-11.3
-6.3
33.5
nul
0.0
185.1
C
79.8
153.6
-10.1
-5.0
28.6
---------------------------------------------------------------------------------------------T O K O V I
S T R U J A
I
S N A G A
T R A N S F O R M A T O R I
---------------------------------------------------------------------------------------------CVOR_I
CVOR_J KOMP. Imod(A) Ikut(st.) FAZA IRe(A)
IIm(A)
P(MW)
Q(MVAr) It(%)
---------------------------------------------------------------------------------------------Cvor1
G1
dir
135.9
-71.3
A
70.1
-125.9
-8.4
-4.6
27.5
inv
26.7
6.3
B
-149.1
48.0
-7.0
-7.4
29.8
nul
0.1
-85.7
C
78.9
77.6
-5.2
-5.2
21.1
G1
Cvor1
dir 1423.8
-41.3
A
1325.8
-1051.8
8.5
6.6
30.8
inv
279.5
-23.7
B -1379.1
-179.0
5.3
7.1
25.3
nul
0.0
0.0
C
53.3
1230.8
6.7
4.3
22.4
Cvor2
G2
dir
203.9
-38.3
A
189.0
-123.8
-15.0
-0.5
43.0
inv
28.9
5.1
B
-206.0
-51.9
-13.3
-3.6
40.5
nul
0.1
-82.3
C
17.1
175.5
-11.7
-1.2
33.6
G2
Cvor2
dir 2136.3
-8.3
A
2389.1
-434.8
15.0
3.0
44.2
inv
303.2
-24.9
B -1349.8
-1375.4
11.6
3.5
35.0
nul
0.0
0.0
C -1039.3
1810.2
13.4
0.4
38.0

40

Primjer trofaznog prorauna tokova snaga

Tablica 5.2. Rezultati trofaznog prorauna tokova snaga za test mreu (nastavak)
---------------------------------------------------------------------------------------------T O K O V I
S T R U J A
I
S N A G A
G E N E R A T O R I
---------------------------------------------------------------------------------------------CVOR_I
CVOR_J KOMP. Imod(A) Ikut(st.) FAZA IRe(A)
IIm(A)
P(MW)
Q(MVAr) Ii(%)
---------------------------------------------------------------------------------------------G1
Gen1
dir 1423.8
138.7
A -1325.8
1051.6
-8.5
-6.6
inv
279.0
156.3
B
1378.6
179.2
-5.3
-7.0
5.1
nul
0.1
197.7
C
-54.4
-1231.3
-6.7
-4.3
Gen1
G1
dir 1423.8
-41.3
A
1325.8
-1051.6
8.7
10.7
inv
279.0
-23.7
B -1378.6
-179.2
4.8
10.3
5.1
nul
0.1
17.7
C
54.4
1231.3
7.1
7.1
G2
Gen2
dir 2136.4
171.7
A -2389.2
434.6
-15.0
-3.0
inv
302.7
155.1
B
1349.4
1375.8
-11.6
-3.4
5.5
nul
0.1
201.1
C
1038.4
-1810.9
-13.4
-0.4
Gen2
G2
dir 2136.4
-8.3
A
2389.2
-434.6
14.7
11.7
inv
302.7
-24.9
B -1349.4
-1375.8
11.0
10.1
5.5
nul
0.1
21.1
C -1038.4
1810.9
14.3
7.7
---------------------------------------------------------------------------------------S T R U J E
I
S N A G E
P O
C V O R I S T I M A
---------------------------------------------------------------------------------------CVOR
FAZA
IRe(A)
IIm(A)
P(MW)
Q(MVAr)
KOMP.
P(MW)
Q(MVAr)
---------------------------------------------------------------------------------------Cvor1
A
0.
0.
0.000
-0.006
dir
0.000
0.000
B
0.
0.
0.000
0.008
inv
0.000
0.000
C
0.
0.
0.000
-0.002
nul
0.000
0.000
Cvor2
A
0.
0.
0.000
-0.005
dir
0.000
0.000
B
0.
0.
0.000
0.008
inv
0.000
0.000
C
0.
0.
0.000
-0.003
nul
0.000
0.000
Cvor3
A
88.
-40.
-6.284
0.896
dir
-10.017
-4.225
B
-88.
40.
-3.716
-4.896
inv
0.017
0.225
C
0.
0.
0.000
0.000
nul
0.000
0.000
Cvor4
A
163.
-224.
-16.930
-6.504
dir
-50.000
-20.001
B
-276.
-29.
-16.392
-6.522
inv
0.000
0.000
C
113.
253.
-16.678
-6.975
nul
0.000
0.000

41

Literatura
1. H. Poar: "Visokonaponska rasklopna postrojenja", Tehnika knjiga Zagreb, 1990.
2. M. Oegovi, K. Oegovi: "Elektrine energetske mree I", FESB, Split, 1996.
3. M. Oegovi, K. Oegovi: "Elektrine energetske mree II", FESB, Split, 1996.
4. J. Arrillaga, C.P. Arnold: "Computer Analysis of Power systems", John Wiley &
Sons, 1995.
5. M. Oegovi, K. Oegovi: "Elektrine energetske mree IV", FESB, Split, 1997.
6. K.A. Birt, J.J. Graffy, J.D. McDonald, A.H. El-Abiad: "Three phase load flow
program", IEEE Transactions on Power Apparatus and Systems, Vol. PAS-95,
No. 1, January/February 1976.
7. R.G. Wasley, M.A. Shlash: "Newton-Raphson algorithm for 3-phase load flow",
Proc. IEE, Vol. 121, No. 7, July 1974.
8. I. Pavi: "Proraun tokova snaga u trofaznom nesimetrinom sistemu", Magistarski
rad, FER Zagreb, 1992.

42