KAML MAN

Bellri Allah`a, axirt gnn iman gtirir, yax ilr grmyi

buyurur, pis mllri qadaan edir v xeyirxah ilr grmy tlsirlr.
Mhz onlar mlisalehlrdndirlr.
(Ali-mran sursi, 114)

Harun Yhya (Adnan Oktar)

OXUCUYA
Bu kitabda v digr ilrimizd tkaml nzriyysinin squtuna xsusi yer ayrlmasnn sbbi bu
nzriyynin hr cr din leyhdar olan flsfnin tmlini meydana gtirmsidir. Yaradl v dolaysil Allah`n
varln inkar edn darvinizm 150 ildir ki, bir ox insann imann itirmsin v ya bhy dmsin sbb
olmudur. Buna gr d, bu nzriyynin yalan olduunu gzlr nn gtirmk hmiyytli imani bir vzifdir. Bu
hmiyytli xidmtin btn insanla atdrlmas is zruridir. Bzi oxucularmz ola bilr ki, yalnz bir kitabmz
oxumaq imkan tapa bilr. Bu sbbl, hr kitabmzda bu mvzuya xlas d olsa yer ayrlmas uyun hesab
edilmidir.
Qeyd edilmsi lazm olan baqa bir xsus da bu kitablarn mzmunu il laqdardr. Yaznn btn
kitablarnda imani mvzular Quran aylri ynnd izah edilir v insanlar Allah`n aylrini yrnmy v yaamaa
dvt edilirlr. Allah`n aylri il laqdar btn mvzular oxucuda he bir bh v ya sual buraxmayacaq kild
aqlanmdr.
Bu mvzuda istifad ediln smimi, sad v slis slub is kitablarn ham trfindn rahat baa dlmsini
tmin edir. Bu tsirli v sad izah saysind kitablar "bir nfs oxunan kitablar" ibarsin tam uyun glir. Dini qti
kild rdd edn insanlar bel bu kitablarda bildiriln hqiqtlrdn tsirlnir v yazlanlarn doruluunu inkar ed
bilmirlr.
Bu kitab v yaznn digr srlri oxucular trfindn xsn oxuna bilcyi kimi, qarlql shbt raitind
d oxuna bilr. Bu kitablardan istifad etmk istyn bir qrup oxucunun, kitablar bir yerd oxumalar mvzu il
laqdar z tfkkr v tcrblrini d bir-birlrin trmk baxmndan faydaldr.
Bununla bel, yalnz Allah`n razl n yazlan bu kitablarn tannmasnda v oxunmasnda itirak etmk d
byk xidmtdir. nki yaznn btn kitablarnda isbat v raz salc yn son drc gcldr. Bu sbbl, dini izah
etmk istynlr n n tsirli sul bu kitablarn digr insanlar trfindn d oxunmasnn tviq edilmsidir.
Kitablarn arxasna yaznn digr srlrinin tqdimatnn hmiyytli sbblri vardr. Bu sayd kitab
nzrdn keirn xs yuxarda yazlan xsusiyytlri dayan v oxumaqdan xolandn mid etdiyimiz bu kitabla
eyni xsusiyytlr sahib daha bir ox srin olduunu grr, imani v siyasi mvzularda faydalana bilcyi zngin
bir qaynan mvcudluuna ahid olacaq.
Bu srlrd digr bzilrind grln, yaznn xsi qnatlrin v bhli qaynaqlara saslanan izahlara,
mqddsata qar lazm olan db v hrmt diqqt yetirilmyn slublara, bhli v hminin incidici yazlara
rast gl bilmzsiniz.

www.harunyahya.org - www.harunyahya.net - www.harunyahya.az

YAZII V SRLR HAQQINDA

Harun Yhya txllsndn istifad edn yaz Adnan Oktar 1956-c ild Ankarada anadan olmudur. btidai
v orta thsilini Ankarada almdr. Daha sonra stanbul Memar Sinan Universitetinin ncsnt fakltsind v
stanbul Universitetinin Flsf blmsind thsil almdr. 1980-ci illrdn bu yana imani, elmi v siyasi mvzularda
bir ox sr hazrlamdr. Bununla yana, yaznn tkamllrin saxtakarlqlarn, iddialarnn sasszln v
darvinizmin qanl ideologiyalarla olan qaranlq laqlrini ortaya qoyan ox hmiyytli srlri vardr.
Harun Yhyann srlri txminn 30.000 klin olduu cmi 45.000 shiflik klliyyatdr v bu klliyyat 60
frqli dil trcm edilmidir.
Yaznn txlls inkar dncy qar mbariz aparan iki peymbrin xatirsin hrmt olaraq adlarn
yad etmk n Harun v Yhya adlarndan gtrlmdr. Yaz trfindn kitablarn z qabnda Rsulullahn
(s..v) mhrnn olmasnn simvolik mnas is kitablarn mzmunu il laqdardr. Bu mhr Qurani-krimin
Allah`n son kitab v son sz,
Peymbrimizin (s..v) xatml-nbiya olduunun rmzidir. Yaz btn
yaymlarnda Quran v Rsulullahn snnsini zn rhbr etmidir. Bu surtl, inkar dnc sistemlrinin btn
tml iddialarn bir-bir ortadan qaldrma v din qar ynln etirazlar tam susduracaq son sz sylmyi sas
almdr. Byk hikmt v kamal sahibi olan Rsulullahn mhrndn bu son sz sylmk niyytinin duas olaraq
istifad edilmidir.
Yaznn btn ilrindki ortaq hdf Qurann tbliini dnyaya atdrmaq, bellikl, insanlar Allah`n
varl, birliyi v axirt kimi tml imani mvzular zrind dnmy svq etmk v inkar sistemlrin sassz
tmllrini v azn ttbiqlrini gzlr nn kmkdir.
Nec ki, Harun Yhyann srlri Hindistandan Amerikaya, ngiltrdn ndoneziyaya, Poladan Bosniyaherseqovinaya, spaniyadan Braziliyaya, Malayziyadan taliyaya, Fransadan Bolqarstana v Rusiyaya qdr dnyann
lav bir ox lksind sevilrk oxunur. ngilis, fransz, alman, italyan, ispan, portuqal, urdu, rb, alban, rus, bonaq,
uyur, ndoneziya, Malay, benqal, serb, bolqar, in, Danimarka v sve dili kimi bir ox dil trcm ediln srlr
xaricd geni oxucu ktlsi trfindn izlnilir.
Dnyann drd trfind fvqlad tqdir toplayan bu srlr bir ox insann iman etmsin, bir oxunun da
imannda drinlmsin vsil olur. Kitablar oxuyub aradran hr ks bu srlrdki hikmtli, dolun, asan aydn
olan v smimi slubun, all v elmi yanamann frqind olar. Bu srlr srtli tsir etm, qti ntic verm, etiraz
v tkzib edil bilinmyn xsusiyytlri dayr. Bu srlri oxuyan v zrind ciddi kild dnn insanlarn artq
materialist flsfni, ateizmi v digr azn gr v flsflrin he birini smimi olaraq mdafi etmlri mmkn
deyil. Bundan sonra mdafi etslr d, ancaq romantik inadla mdafi edcklr. nki fikri dayaqlar aradan
gtrlmdr. Dvrmzdki btn inkar cryanlar Harun Yhya klliyyat qarsnda fikirl mlub olmular.
bhsiz, bu xsusiyytlr Qurann hikmt v ifad tsirliliyindn qaynaqlanr. Yaz bu srlr gr
ynmr, yalnz Allah`n hidaytin vsil olmaa niyyt etmidir. Bundan baqa, bu srlrin ap v nrind hr
hans bir maddi qazanc gdlmr.
Bu hqiqtlr gz nn gtirildikd insanlarn grmdiklrini grmlrini tmin edn, hidaytlrin vsil
olan bu srlrin oxunmasn tviq etmyin d ox hmiyytli xidmt olduu ortaya xr.
Bu qiymtli srlri tantman yerin insanlarn zehinlrini bulandran, fikri qarqlq meydana gtirn, bh
v trdddlri aparmaq v iman qurtarmaq n gcl v iti tsiri olmad mumi tcrb il sabit olan kitablar
yaymaq is mk v zaman itkisin sbb olar. man qurtarmaq mqsdindn ox, yaznn dbi gcn
vurulamaa ynln srlrd bu tsirin ld edil bilmycyi mlumdur. Bu mvzuda bhsi olanlar varsa, Harun
Yhyann srlrinin tk mqsdinin dinsizliyi yox etmk v Quran xlaqn yaymaq olduunu, bu xidmtdki tsir,
mvffqiyyt v smimiyytin aq kild grndyn oxucularn mumi qnatindn anlaya bilrlr.
Bilmk lazmdr ki, dnyadak zlm v qarqlqlarn, mslmanlarn kdiyi ziyytlrin tml sbbi
dinsizliyin fikri hakimiyytidir. Bunlardan xilas olman yolu is dinsizliyin fikirl mlub edilmsi, iman
hqiqtlrinin ortaya qoyulmas v Quran xlaqnn insanlarn qavrayb yaaya bilcklri kild izah edilmsidir.
3

Dnyann gndn-gn daha ox brndy zlm, fsad v qarqlq mhiti diqqt alndnda bu xidmtin mmkn
qdr srtli v tsirli kild edilmsinin lazm olduu aydndr. ks halda, ox gec ola bilr.
Bu hmiyytli xidmtd ndrliyi zrin gtrn Harun Yhya klliyyat Allah`n izni il 21-ci srd dnya
insanlarn Quranda tsvir ediln hzur, slh, dzgnlk, dalt, gzllik v xobxtliy damaa vsil olacaq.

NDKLR

Giri
Kamil iman ndir?
Kamil iman sahibinin Allah inanc
Kamil iman sahibinin ibadtlri
Kamil iman sahibinin qdr tslimiyyti
Kamil iman sahibinin dnya hyatna bax
Kamil iman sahibinin lm bax
Kamil iman sahibinin axirt inanc
Kamil imann nsib etdiyi stn xlaq
Kamil iman sahiblrinin gzl hyat
Quranda kamil iman nmunlri
Ntic
Quranda kamil iman sahiblri
Kamil iman sahibi olan mmin
lav blm: Tkaml yalan

GR

Allah Quran insanlara yol gstrici olaraq endirmidir. Quran xlaqnn tam mnada yaanmas yalnz aylrin
hamsnn birdn ttbiq olunmas il mmkndr.
Bu hmiyytli hqiqti drk ed bilmyn bzi insanlar Qurann bzi hkmlrini yerin yetirmy diqqt
gstrrkn, bzi hkmlrin lazm olan hmiyyti vermzlr. Sz glii, bzi ibadtlri dqiqlikl yerin yetirrkn
Allah`n Quranda tfsilat il verdiyi gzl xlaq yaamaq n eyni drcd diqqtli davranmazlar.
Bu insanlar: "Mn onsuz da Allah`a inanram", - demyin kifayt edcyini znn edirlr. Halbuki, Allah Quranda
"nsanlar el gman edirlr ki, tkc: man gtirdik! demlri il onlardan l kilck v onlar imtahan
edilmycklr?" (nkbut sursi, 2) aysi il insanlar bu mvzuda xbrdar etmidir. Bu aydn aydn olur ki, bir
insan: "Mn iman etdim", - dedikdn sonra Allah` raz etmk n yaamal, Onun xo grdy xlaq hrkti il d
gstrmlidir. Qarsna xan hr cr vziyytd Allah`n mmnun olaca gzl xlaq yaamal, ksin bir rftar
gstrmkdn d iddtl kinmlidir. sl dindar olman yolu mhz budur. Adamn smimiyyti Allah`n gzl
grdy xlaq hyata keirmk syi il myyn olunur.
Bu mvzuda xalq arasnda olduqca mhur yanl bir fikir vardr. Bir ox insan gzl xlaq v tqvann ancaq
Quranda nmun olaraq gstriln peymbrlr, shablr kimi stn xlaql insanlar trfindn yaana bilcyin
inanr. Halbuki, Allah onlarn xlaq nmunlrini digr insanlarn da hmin rftar v davranlar, hmin xlaq
gstrmlri n vermi v btn insanlar Quranda bildiriln hkmlr uymaa, slam xlaqn nqsansz olaraq
yaamaa dvt etmidir.
nsan vicdannn ssini dinlyib smimiyytdn uzaqlamadqca Quran xlaqn Quranda nmun gstriln saleh
mminlr kimi n gzl kild yaaya bilr.
Allah bir ayd bel bildirir:
Sonra kitab qullarmz irisindn sediklrimiz miras etdik. Onlardan kimisi zn zlm edr, kimisi
orta yol tutar, kimisi d Allah`n izni il yax ilrd nd gedr. Byk ltf d budur. (Fatir sursi, 32)
Ayd aqland kimi, bzi insanlar Allah`n ard doru yola uymayb zrr urayarlar, ancaq bzilri d
yax ilrd yarb n ker v qurtulanlardan olma mid edrlr. Qvvtli imana sahib olan hr mmin gcnn
yetdiyi n stn xlaq sviyysin atmaa alar. nki Allah`n sevgisini v mmnuniyytini ancaq bu kild
qazanacan bilir, onun yaranmasnn sl mqsdi d budur. Rbbimizi haqq il tqdir edib Onun sevgisini, rizasn v
cnntini qazana bilmk...
Hr bir insan bu xlaq hdf almaqla v buna chd gstrmkl msuldur. Bu mvzuda insanlarn nn hr
hans bir srhd qoyulmamdr. Allah`a qlbn iman edn, Ona smimiyytl yaxnlamaa alan hr mmin bu
xlaq qazana bilr v imani yetkinliy ata bilr.
Bu kitabn yazlmasndak mqsdlrindn biri d hr id Allah`a ynlmyin, daim Allah`n razln v
dostluunu qazanmaq n qeyd-rtsiz gzl bir xlaq gstrmyin nticsind yaranan imani yetkinliyi, kamil iman
tyin etmk, din smimiyytl sarlan hr insann bu stn xlaq yaamasna vsil olmaqdr.
Bu kitabn yazlmasndak baqa mqsd is drin Allah qorxusuna sahib olduqdan v smimiyytl
yaxnladqdan sonra peymbr xlaqna atman qarsnda he bir mane olmadn bildirmkdir. n hmiyytlisi
is Allah qatnda qbul olunan davran formasnn axirt n ciddi bir sy gstrmk olduunu vurulamaqdr. Allah
bununla laqdar olaraq bir ayd bel buyurmudur:

Kim d axirti ists, mmin olaraq btn qlbi il ona can atsa, onlarn syi mmnuniyytl qbul olunar.
(sra sursi, 19)

KAML MAN NDR?

Mhz onlar yax ilr grmy tlsr v bu ilrd nd gedrlr. (Muminun sursi, 61)
"Kamil" sifti yetkin, nqsansz, mkmml mnalarn ifad edir. Bu kitabn mvzusu olan kamil iman da bir
insann atd imani yetkinliyin v drinliyin n stn, n mkmml drcsini bildirir. Yax, bir insann imannn
yetkinlmsi, mkmmllmsi nec reallar?
Allah`a iman etmk insann Allah`n hr eyin yegan yaradcs, yegan sahibi v yegan hakimi olduunu
qavramasdr. Hr insann Ona mhtac olduunu bilib, Allah`n he bir ey ehtiyac olmadn v hr ii bir qdr (tale)
il yaratdn anlayaraq hyatn hr annda Ona tslim olmasdr. Allah`a tslim olmaq is Allah`dan ox qorxmaqla v
Ona hr eydn v hr ksdn ox balanb Onu ox sevmkl mmkn olur. Allah`a sl mnada tslim olan bir insan
zn yalnz Allah` dost v vli edir. Hyat boyunca qarsna xan hr hadisnin Allah`n izni il realladn v
btn bunlarn xsusi hikmtlrl yaradldn bilir. Bu sbbl, n olursa-olsun, tslimiyytli rftarndan dnmdn hr
zaman Allah`a qar boyun yici, kr edici v itatli davranr.
Kamil mnada bir imana sahib olmaq n Allah`n zn tantd v qullarndan istdiklrini bildirdiyi Qurana
nqsansz riayt etmk lazmdr. Bu sbbl, mmin hyatnn sonuna qdr Allah`n btn mr v qadaalar
mvzusunda son drc diqqtli davranr. Allah`n byndiyi xlaq modelini d usanmadan ln qdr sbirl ttbiq
edir. Kamil iman sahibi olan bir mminin gstrdiyi gzl xlaqda sbir olduqca hmiyytli v tyinedici bir
xsusiyytdir. nki kamil iman sahibi bu xsusiyyti il insanlar arasnda n xr. Daha vvl d bhs etdiyimiz kimi,
Quranda bu kild Allah`n rizasn qazanmaq mqsdil yax ilrd nd gednlrdn (Fatir sursi, 32) danlr.
Ancaq Quranda "nsanlardan elsi d vardr ki, Allah`a bh il ibadt edir..." (Hcc sursi, 11) aysind ifad edildiyi
kimi, iman gryi kimi yaamayanlardan da bhs edilir.
Kamil imann frqi d bu mqamda ortaya xr. man tam olaraq mnimsy bilmynlr bir ucundan din
ynlrkn kamil iman sahiblri Quran hyatlarnn hr annda zlrin rhbr edrlr. Eyni kild, bu smimiyytsiz
insanlarn imanlar myyn rtlr bal ikn, kamil iman sahiblri qeyd-rtsiz iman edrlr. rtli iman ednlr
ancaq nemt iind olduqlarnda v btn hadislr onlarn istdiyi kimi ba verdiyind din sadiq qalar v gzl xlaq
tqlid ed bilrlr. Ancaq nemtlrd bir azalma olduunda, ya da hr hans bir tinlikl qarladqlarnda asanlqla din
xlaqndan uzaqlaa bilr v sdaqtlrini poza bilrlr. Kamil iman sahiblri is Allah`a olan inanclarnda v
sdaqtlrind daimidirlr. Bunun sl sbbi onlarn qti bir mlumatla iman etmlridir. Qti bir mlumatla iman etmk
adamn Allah`n v axirtin varlna al, qlbi v vicdan il qti olaraq qrara glmsidir. Qurandak "O kslr ki, sn
nazil olana v sndn vvl nazil olanlara iman gtirir, axirt d yqinlikl inanrlar" (Bqr sursi, 4) aysi il d
iman ednlrin bu xsusiyyti vurulanr.
Kamil imann frqliliyi zn tamamil vicdann ssini dinlmkl myyn edir. Vicdan hr zaman Allah`n
mrlri istiqamtind adam hmi doruya dvt edn ssdir. Kamil iman sahibi hr vziyytd vicdannn ssini
dinlyir. Bu da onun daim Qurana uyun v Allah`n mmnun olaca xlaq v rftarlar ortaya qoymasn tmin edir.
Qarsna xan alternativlrdn n dorusunu, Allah`n byncyini mid etdiyi rftar seir. He bir zaman aza
qane olmur. Gzl olan rftar ttbiq edrkn nn xan tinliklr qarsnda midsizliy qaplmr. Nfsinin istk v
hvslrin mlub olaraq doru v gzl olandan vaz kemir.
Bu mvzunu gndlik hyatdan bir misal verrk aqlaya bilrik: byk bir fabrikd yann ba verdiyini
dnk. Bel bir vziyytd fabrik sahibinin qarsna bir ox alternativ xr: fabrikin yanmasnn qarsn almaq n
8

irid qalb iilri d sfrbr edrk yann sndrmy ala bilr; cann qurtarmaq n digr iilr xbr
vermdn fabriki trk ed bilr; yann ba verdiyini eitdirrk btn fabrik iilrinin drhal l xmasn tmin
edib, bir trfdn d vziyytdn xmaq n kmk isty bilr.
Bu alternativlrin hams da myyn drcy qdr mqbul grn bilr. Vicdan insana iind olduu rait
uyun, bunlarn arasndan hansnn, hqiqtn d, n doru v n all qrar, Allah`n rizasn qazanmaa n uyun
davran kli olduunu gstrr. Kamil iman da vicdann gstrdiyi doru rftar v davran nfsin he mhlt
vermdn, qeyd-rtsiz v iind he bir bdrm v pemanlq duymadan ttbiq edn adamn imandr.
Peymbrimiz (s..v) bir hdisind Allah`a iman il laqdar olaraq bel buyurmudur:
Allah`dan baqa ilah yoxdur, O, tkdir, he bir riki yoxdur. Gylrin v yerin mlk Onundur. Btn hmdlr
Ona aiddir, O, hr ey qadirdir"... Dalanm eytandan Allah`a sn. (Ktb-i Sitte, Muhtasar Tercme ve erhi,
Prof. Dr. brahim Canan, 16. cilt, s. 311)

KAML MAN SAHBNN

ALLAH NANCI

Allah`dan qorxub kinrlr

...V Onun qorxusundan tir-tir sirlr. (nbiya sursi, 28)
Allah`n byklyn, gcn v sonsuz aln qavrayan kamil iman sahiblri Rbbimiz qar hrmt dolu bir
qorxu duyarlar. Allah`n Quranda xbr verdiyi "N qdr bacarrsnzsa Allah`dan qorxun..." (Tabun sursi, 16)
mrin itat edrk bu qorxularna srhd qoymazlar. Qarladqlar hr hadis, traflarnda grdklri hr ey Allah`n
byklyn tqdir etmlrin, imanlarnn artmasna, bu sbbdn d qorxularnn drinlmsin vsil olar.
Bel drin bir qorxu gcl kild kinmni d z il gtirir. Bu kinmnin iddti insann Allah`n btn mr
v tvsiylrini diqqtl ttbiq etmkd v Onun mhrum etdiyi eylrdn d z evirmsind zn myyn edir. Bir
ayd kamil iman sahiblrinin bu rftar bel bildirilir:
Onlar zlrinin fvqnd olan Rbbindn qorxur v onlara mr olunanlar yerin yetirirlr. (Nhl sursi,
50)
Allah bir ayd insanlarn qavrayn drinldirck bir nmun verrk raz olaca qorxuya bel iar
etmidir:
gr Biz bu Quran daa nazil etsydik, sn onun Allah`n qorxusundan boyun yib para-para olduunu
grrdin. Biz bu misallar insanlar n kirik ki, blk, fikirllr. (Hr sursi, 21)
Ayd iar edildiyi kimi, qlbn iman ednlrin Allah qorxusu da bu cr iddtli v drindir.
Kamil iman sahiblrinin Allah qorxusu son drc gcldr, lakin bu, cahiliyynin yaad batil qorxular kimi
tin bir qorxu deyil. Bu qorxu mmini onu yaradan v yaadan Allah`a balayan, drin bir hrmt v drin bir sevgiy
saslanan bir qorxudur. nsana hyat vern, vq, hycan v zm vern bir qorxudur. Eyni zamanda da mmini Allah`n
raz olmayaca rftardan kindirn, xeyir istiqamtind hrkt gtirn, Allah`n byndiyi xlaq qazandran v
bunun nticsind d mnvi hzz vern bir duyudur. Bu qorxu ancaq Allah`a duyulan drin sevgi il bir yerd yaana
bilr. Kamil iman sahiblri Allah` n qdr ox sevirlrs, Ondan bir o qdr d ox qorxurlar. Bu iki anlay hr an bir
tarazlq irisind yaanr. Bunlar kamil iman sahiblrinin imanlarnn n hmiyytli gstricilrindndir.
Kamil iman sahiblrinin Allah`dan ilri titryck drcd gcl v hrmt dolu bir qorxu il qorxmalarna
vsil olan is Allah` tqdir ed bilmlridir. Allah`n Qhhar (qhr edn, hr ey, hr istdiyini edn, qalib v hakim),
Mzzib (zablandran), Mntqim (intiqam alan), Saiq (chnnm srn), Mzil (zillt salan, xor v alaq edn)
10

siftlrini biln mminlr Allah`n hm dnyada, hm d axirtd dildiyi an, dildiyi kimsy, dildiyi zab ver
bilcyini bilirlr. Bu zabdan ancaq lazmnca qorxub-kinnlrin xilas ola bilcyinin d urundadrlar. Buna gr
d baqa he bir eydn deyil, yalnz btn gcn sahibi olan Allah`dan qorxarlar.

Allah` hr ksdn v hr eydn ox sevrlr

... Allah biz yetr. O, n gzl qoruyandr! dedilr. (Ali-mran sursi, 173)
Kamil iman sahiblrinin Allah qorxular kimi, Allah`a olan sevgilri d ox gcldr. zlrini yoxdan var ednin,
saysz nemtlri xidmtlrin vernin, onlar hr an qoruyann Allah olduunu bilirlr. Btn varlqlarn ancaq Onun izni
il hyatda var olduqlarna v yen d Onun dilmsi il bir gn mtlq yox olacaqlarna, baqi olann tk Allah olduuna
iman edrlr. Bu hqiqti qavradqlar n btn sevgilrini onlar yaradan v yegan sahiblri olan Allah`a
ynldrlr. Bel ki, Allah` grdklri, bildiklri, qavradqlar hr eydn v hr ksdn ox sevrlr.
Quranda xbr veriln "...O, n gzl himaydar, n gzl yardmdr!" (nfal sursi, 40) aysind d
bildirildiyi kimi, Allah`dan daha gzl bir vli v kmki ola bilmycyinin urundadrlar. stn bir imana sahib
olan hz. brahimin Quranda xbr veriln bir duas beldir:

O Rbb ki, mni yaratm v mni doru yola ynltmidir; O Rbb ki, mni yedirdir v iirdir; O Rbb
ki, xstlndiyim zaman mn fa verir; O Rbb ki, mni ldrck, sonra dirildckdir; O Rbb ki, haqq-hesab
gn xtalarm balayacan Ondan umuram. Ey Rbbim! Mn hikmt ver v mni mlisalehlr qovudur!
(ra sursi, 78-83)
Grndy kimi, hz. brahim d ona can vernin, yer zndki hr hadisni idar ednin, ruzini vernin, xstliyi
v ona fa olacaq imkan yaradann v yer znn yegan hakiminin Allah olduunu ox yax bilir. Bu sbbl d
Allah`a knldn bir sevgi il balanmdr. Kamil iman sahiblrinin nmun gtrdklri Allah sevgisi mhz budur.
Kamil iman sahiblri yaradlm digr btn varlqlar da, Allah`a olan sevgilri v ballqlar il doru
mtnasib olaraq sevirlr. nsanlara olan sevgilrindki l onlarn Allah`n mr etdiyi xlaq zrilrind n drc
dadqlarndan asldr. Allah`n mr v qadaalarna diqqt edn, Onun mr etdiyi xlaq n gzl kild yaayanlara
qar drin sevgi bslyrlr. Bu insanlar sevmlrinin sl sbbi onlarn da Allah` ox sevn, yalnz Allah` dost v
vli edn insanlar olmalardr.
sl iman mminlr dnyada grdklri hr cr gzlliyin, aln v btn qabiliyytin Allah`a aid olduunu
drk etdirr. Gzl, all, ya da qabiliyytli bir insanla qarlaan mminlr onun bu xsusiyytlrindn ox zvq
alarlar, amma btn bunlarn sl qaynann, sl yaradcsnn Allah olduunu da unutmazlar. Bu sbbl, bu
xsusiyytlrdn aldqlar zvq insanlara qar mstqil bir sevgi meydana gtirmz. ksin, rklrind yen Allah`a
qar drin bir hrmt v drin bir sevgi meydana glr.
Drin imana sahib olmayanlarn is Allah sevgisind ziflik olduu grnr. slind, bu insanlar zlrini yaradan
v hyat vernin, hr yerd onlar qoruyan, saysz nemtlri onlara balayann Allah olduunu bilirlr. Ancaq
hyatlarnn byk bir hisssind bu hqiqti unudur v ya nzr almadan yaayrlar. Allah`n yaratd varlqlarn
Allah`dan mstqil bir gc sahib olduqlarn znn edirlr. Bu sbbl d bu varlqlara Allah`dan mstqil bir sevgi
duyurlar. Quranda bu insanlarn vziyyti bel xbr verilir:
nsanlardan ellri d vardr ki, Allah`dan qeyrilrini (Ona) tay tutur, onlar da Allah` sevdiklri kimi
sevirlr. man gtirnlrin is Allah`a olan sevgisi daha gcldr... (Bqr sursi, 165)

11

Bir baqa ayd kamil iman sahiblri il bu insanlar arasndak frq bel aqlanmdr:
Allah iman gtirnlrin himaydardr, onlar zlmtlrdn nura xarr. Kafirlrin dostlar is tautlardr,
onlar nurdan zlmt salarlar. Onlar od sakinlridirlr v orada bdi qalacaqlar. (Bqr sursi, 257)

Allah`dan baqa ilah qbul etmzlr

... Onlar Mn ibadt edir v he nyi Mn rik qomurlar... (Nur sursi, 55)
Kamil iman sahiblrinin imanlar al v vicdana saslanan mhkm bir imandr. Bu sbbl, onlar aylrd ifad
edildiyi kimi, he bir bhy qaplmadan iman edrlr. Allah` btn ucal v bykly il qavradqlar n Ona
bnzr baqa bir ilah olmadn qbul edrlr. nananlarn yol gstricisi olan Quranda bu hqiqt bel xbr verilir:
Allah, Ondan baqa ilah yoxdur, (bdi) yaayandr, (btn yaratdqlarnn) Qyyumudur. Onu n mrg,
n d yuxu tutar. Gylrd v yerd n varsa, Ona mxsusdur. Onun izni olmadan Onun yannda kim havadarlq
ed bilr? O, (mxluqatn) glcyini v kemiini bilir. Onlar Onun elmindn, Onun istdiyindn baqa he bir
ey qavraya bilmzlr. Onun krss gylri v yeri hat edir. Bunlar qoruyub saxlamaq Ona ar glmir. O,
ucadr, uludur. (Bqr sursi, 255)
Bununla brabr, insanlardan bzilri d Allah`n varlna iman etmkl brabr, bzi dnyvi varlqlarn da gc
sahibi olduuna inanr v bunlar zlrin ilah olaraq qbul edirlr. Ancaq bu varlqlardan bhs edrkn ala yalnz
kemi srlrdki btprstlrin tapndqlar dadan, taxtadan oyma heykllr, ya da primitiv qbillrin, batil dinlrin
ortaya atd saxta ilahlar glmmlidir. Dvrmzdki cmiyytd insanlarn zlrin ilah etdiklri ad qoyulmam
maddi-mnvi bir ox ey vardr.
Bir insann Allah`dan baqa hr hans bir varl mmnun etmy almas, bu varln ona kmk etmy gc
yetir bilcyini znn etmsi, hyatn o varln istklri istiqamtind tnzimlmsi onu ilah etmsi kimi tyin oluna
bilr. Msln, bzi insanlar pul, gzllik, etibar, mvqe ld ed bilmyi, ya da z nfslrinin istklrini yerin
yetirmyi hyatlarnn yegan mqsdi halna gtirirlr. Bu insanlar sl mqsdlrini, yni Allah`n rizasn v cnntini
qazanma unudurlar. Mhz bu insanlar Allah`dan baqa ilah qbul edn kslrdir.
Kamil iman sahiblrinin frqi d bu mrhld ortaya xr. nki onlar bu insanlarn tam ksin, dillri il
syldiklri kimi, rklri il d Allah`dan baqa bir ilah olmadn tsdiq edir v btn hyatlar il d bunu isbat
edirlr. Onlar dini yalnz Allah`a mxsus edrk iman edir v Ondan baqa bir ilah qbul etmirlr. Allah bu smimi
qullarnn xsusiyytlrini Quranda bel xbr verir:
Tvb ednlr, (mllrini) islah ednlr, Allah`dan mhkm yapanlar v z dinlrini Allah`a mxsus
ednlr istisnadr. Bunlar mminlrl birg olacaqlar. Mminlr is Allah byk mkafat verckdir. (Nisa
sursi, 146)

12

KAML MAN SAHBNN BADTLR

Kamil iman sahibi olan bir insan ibadtlrin gstrdiyi dqiqlikl zn myyn edir. Allah`n frz qld be
vaxt namaz, oruc, dstmaz ibadtlrini hyat boyunca (salamlq rtlri lverili olduu mddtd) vql davam
etdirir. Allah saleh mslmanlarn ibadt vqn bir ox aysi il xbr vermidir:
O kslr ki, Rbbinin zn dilyrk sbir edir, namaz qlr, onlara verdiyimiz ruzidn gizli v akar
xrclyir v pisliyi yaxlqla df edirlr. Onlar n axirt yurdu mlisaleh atalar, zvclri v vladlar il
birlikd daxil olacaqlar dn balar hazrlanmdr... (Rd sursi, 22-23)
O kslr ki, Allah anld zaman qlbi qorxuya dr, bana gln sbir edr, namaz qlar v onlara
verdiyimiz ruzidn (Allah yolunda) xrclyrlr. (Hcc sursi, 35)

Be vaxt namazn hmiyyti

mandan sonra gln n hmiyytli ibadtlrdn olan namaz mminlr hyatlar boyunca davam etdirmlri
mr ediln, vaxtlar tyin olunmu bir ibadtdir.
nsan unutmaa v qflt dmy meyilli bir varlqdr. radsindn istifad etmyib gndlik hadislrin
axna qaplsa, sl diqqtini vermsi v alnda tutmas lazm olan mvzulardan uzaqlaar. Allah`n hr trfdn onu
sarb-brdyn, hr an onu izldiyini, eitdiyini, etdiyi hr eyin hesabn Allah`a vercyini, lm, cnntin v
chnnmin varln, qdrin (taleyin) xaricind he bir hadisnin meydana glmycyini, qarlad hr eyd, hr
hadisd bir xeyir olduunu unudar. Qflt drk hyatnn sl mqsdini xatirindn xara bilr.
Gnd be vaxt qlnan namaz is bu unutqanlq v qflti yox edr, mminin urunu v iradsini canlandrar.
Mminin daim Allah`a ynlmsini tmin edr v yaradcmzn mrlri istiqamtind hyat srmsin kmk edr.
Namaz qlmaq n Allah`n hzurunda dayanan kamil iman sahibi olan mmin Allah`la gcl bir mnvi laq qurar.
Namazn insana Allah` xatrlatd v insan hr cr pislikdn saxlad bir ayd bel bildirilir:
Kitabdan sn vhy olunanlar oxuyub namaz ql. Hqiqtn, namaz irkin v yaramaz ilrdn kindirir.
Allah` yada salmaq is (ibadtlrin) n zmtlisidir. Allah n etdiklrinizi bilir. (nkbut sursi, 45)
Namaz ibadti bada peymbrlr olmaqla, btn iman ednlr frz qlnm bir ibadtdir. Tarix boyunca
insanlara gndrilmi peymbrlr qvmlrin Allah`n frz etdiyi bu ibadti tbli etmilr, zlri d hyatlar
boyunca bu ibadti n gzl v n doru kild ttbiq edrk btn mminlr nmun olmular. Bu istiqamti il
namaz Allah`n elilrinin qvmlrin etdiklri feili bir tbli klidir.
Quranda peymbrlr namaz qlmalarnn mr edilmsi, onlarn bu ibadt verdiklri hmiyyt, bu ibadti
yerin yetirmkd v qorumaqda gstrdiklri qtiyyt, qvmlrin namaz qlma mr etmlri il laqdar bir ox ay
vardr.
- Bir ayd hz. brahim bard bel bildirilir:
Ey Rbbim! Mni d, nslimdn olanlar da namaz qlan et! Ey Rbbimiz! Duam qbul el! (brahim
sursi, 40)
13

- Hz. smayl bard Quranda bel buyurulur:

Kitabda smaili d xatrla! Hqiqtn, o, z vdin sadiq idi. O, bir eli v peymbr idi. O, z ailsin
namaz qlma, zkat vermyi mr edirdi. O, Rbbinin rizasn qazanmd. (Mrym sursi, 54-55)
- Baqa bir ayd Allah hz. Musaya bel bildirir:
Hqiqtn, Mn Allah`am. Mndn baqa he bir ilah yoxdur. Mn ibadt et v Mni xatrlamaq n
namaz ql! (Taha sursi, 14)
Mmin qadnlara nmun olaraq gstriln hz. Mrym d namaz qlmas mr edilmidir:
Ey Mrym! Rbbin itat et, scd et v rukuya gednlrl birlikd rukuya get! (Ali-mran sursi, 43)
Quranda Allah`n sz olaraq xarakteriz ediln hz. sa da eyni mri almdr:
(Krp dil ab) dedi: Hqiqtn d, mn Allah`n quluyam! O, mn kitab verdi v mni peymbr etdi.
Harada oluramsa olum, mni mbark etdi v n qdr ki saam, mn namaz qlb zkat vermyi mr etdi.
(Mrym sursi, 30-31)

KAML MAN SAHBNN QDR (TALE) TSLMYYT

De: Allah`n bizim n yazdndan baqa bizim bamza he n glmz. O, bizim himaydarmzdr.
Qoy, mminlr Allah`a tvkkl etsinlr! (Tvb sursi, 51)
"Biz, hqiqtn d, hr eyi qdr il yaratdq" (Qmr sursi, 49) aysi il xbr verildiyi kimi, Allah canlcansz btn varlqlar qdrlri il birlikd yaratmdr. Allah`n tyin etdiyi qdr (tale) xaricind he bir varln
yaxla, ya da pisliy mane olmaa v ya ksin evirmy gc yetmz. Mhz kamil iman sahiblri d Allah`n onlar
n yazdqlarndan baqa balarna he bir ey glmycyinin urunda olan insanlardr.
Bu hqiqt, slind, mminlr n yaradlm sonsuz rahatlq qaynadr. nki yer znd byk-kiik btn
hadislri hr cr xrdal il sonsuz bir Al planlamaqdadr. Bu sbbl, hr biri mminlr n n xeyirli kild ba
verir.
Bu mtlq hqiqti qavrayan kamil iman sahiblri Allah`n sonsuz al il tyin etdiyi qdr qlbn tslim olaraq
yaayrlar. Allah`n yaratd btn hadislri dinin mnftin v inananlarn axirtlrin faydal olacaq kild bir
hikmtl yaratdn bilirlr. Bir ayd "...Allah kafirlr mminlri (mlub etmy) yol vermyckdir" (Nisa sursi,
141) klind bildirilmsi hadislrin mtlq surtd inananlarn lehin nticlncyini xbr verir. Yen bir baqa
ayd d "... Allah Ona yardm ednlr, mtlq yardm edr...." (Hcc sursi, 40) klind bildirilmidir. nki Allah
14

iman ednlrin dostu v vlisidir. Allah` vkil edn, yalnz Ona gvnn kamil iman sahiblri dnyada v axirtd bu
kmyin mtlq zlrin atacan he bir zaman unutmazlar. Xsusil d ilk baxda leyhlrin grnn bir vziyyt
olduunda bu dnclrind qtiyyt gstrr v bunda bir xeyir olduunu bilrlr.
Allah dnyan insanlar snamaq n xsusi bir imtahan mhiti olaraq yaratmdr. nsanlarn oxu balarna bir
yaxlq, gzllik, ya da brkt gldiyind bunun Allah`dan olduunu dnrk Allah`a qar tslimiyytli v kr
edici bir rftar gstrrlr. Ancaq trs kimi grnn, ya da istmdiklri bir vziyytl qarladqlarnda bu tslimiyytli
rftarlarn drhal itirrlr. Allah`a qar syan edib ba qaldrmaa qdr atan bir tvkklszlk v nankorluq irisin
girrlr. Quranda insanlarn bu vziyyti bel aqlanmdr:
... Biz insana z mrhmtimizdn daddrdqda ona sevinir. Onlara z llri il etdiklri mllrin
ucbatndan bir bdbxtlik z verdikd is insann nankor olduunu grrsn. (ura sursi, 48)

Kamil iman sahiblri is "... Biz sizi snamaq n r v xeyirl imtahana kirik. Siz ancaq Biz
qaytarlacaqsnz!" (nbiya sursi, 35) aysind veriln sirri qavramlar. Lehin, ya da leyhin kimi grnn hr
hadisnin, slind, Allah`a olan imanlarnn snanmas n xsusi olaraq yaradlm olduunu unutmazlar.
Qarladqlar hadislr n olursa-olsun Allah`a olan tslimiyytlri v tvkkllri azalmaz. Balarna gln v mnfi
kimi grnn bir ox hadisnin axirtlri n son drc xeyirli nticlr meydana gtir bilcyini bilrlr. nki
Allah hr hadisni insann gr bildiyi v gr bilmdiyi bir ox hikmtl birlikd yaradr. Bu hqiqt bir ayd bel
xbr verilir:

... Ola bilsin ki, sevmdiyiniz bir ey sizin n xeyirli, sevdiyiniz bir ey is sizin n zrrli olsun. Allah
bilir, siz is (bunu) bilmirsiniz. (Bqr sursi, 216)
Ayd d diqqt kildiyi kimi, pislik sand ey insan n bir yaxla vsil ola bilr. nki insann bana
gln btn hadislri sonsuz al sahibi olan Allah planlayr. nsann al v mhakimsi is ox mhduddur. Bu
sbbl, insann zrin dn zn hr ehtimalda yaxya atdracaq Allah`n sonsuz al il tyin etdiyi qdr tslim
olmaqdr.
Bir hadis ilk mrhld r kimi grn bilr, amma blk d Allah burada bu hadisy mruz qalan insanlarn
zn olan tslimiyytlrini snayr. V blk d ikinci mrhld bu hadisni byk bir xeyir evirck. Allah`a
gvnmyn insanlar ilk anda bunun bir snaq olduunu unudub tlaa drlr. Kamil bir imana sahib olan insanlar is
hm gzl bir rftar gstrdiklri n Allah`n rizasn qazanm olurlar, hm d hadisnin nticsind mtlq bir xeyir
qovuurlar.
Quranda kamil iman mvzusunda n gzl nmunlri tkil edn peymbrlrin hyatlarndan mxtlif
hisslr verilmidir. Msln, fironun zlmndn uzaqlamaq n Misir xalq il birlikd yola xan hz. Musa ilk anda
he bir qurtulu yolunun grnmdiyi bir vziyytl qarlamdr. Qarya kemlrinin qeyri-mmkn grndy bir
dniz knarna gldiklrind d firon v ordusu onlar izlyirdi. lk baxda xilas olmalarnn qeyri-mmkn kimi
grndy bel bir vziyytd Allah`n hr yaratdnda bir xeyir olduunu qavrayanlarla trddd qaplanlar myyn
olmudur. Bu hadis Quranda bel izah edilir:
Gn fqdn qalxarkn (firon z sgrlri il) onlar izlmy baladlar.
ki dst bir-birini grnc Musann shablri: Biz yaxalanacaq! dedilr.
(Musa) dedi: Xeyr, Rbbim mnimldir. O, mn doru yol gstrckdir!
Biz Musaya: sanla dniz vur!( dey) vhy etdik (Dniz) drhal yarld, (on iki yol ald) v hr biri
nhng bir da kimi oldu.
15

O birilrini d ora yaxnladrdq.

Musa v onunla birlikd olanlarn hamsn xilas etdik.
O birilrini is suya qrq etdik.
bhsiz ki, bu (hekaytd) bir ibrt vardr. Lakin onlarn oxu iman gtirmdi. (ra sursi, 60-67)
Aylrd d xbr verildiyi kimi, Peymbrin yanndak insanlardan bzilri drhal midsizliy qaplm v
artq yaxalandqlarn demilr. Hz. Musa is sla midsizliy qaplmam v Allah`dan qti olaraq bir kmk glcyini
unutmamdr. V Allah bu snaqdan drhal sonra bir mcz yaratm, dnizin iki byk su ktlsi klind ayrlmasn
tmin edrk, Peymbr v onun yanndak inananlarn xilas olmas n yol gstrmidir. Sonra da firon v ordusunu
bu sulara qrq etmidir.
Allah grnc qti olaraq r kimi grnn bir hadisni mminlrin tslimiyyti myyn olduqdan drhal
sonra xeyir evirmidir.
Bu mvzudak digr bir nmun d Peymbrimizl (s..v) laqdardr:
gr siz (Peymbr) kmk etmsniz, (bilin ki,) Allah ona artq kmk gstrmidir. O vaxt kafirlr
onu iki nfrdn ikincisi olaraq (Mkkdn) xartdlar. O iki nfr maarada olarkn (onlardan) biri z
yoldana dedi: Qm yem, Allah bizimldir! Allah ona arxaynlq nazil etdi, sizin grmdiyiniz dylrl
ona yardm gstrdi v kafirlrin szn alaltd. Ancaq Allah`n sz ucadr. Allah qdrtlidir, mdrikdir.
(Tvb sursi, 40)
Peymbrimiz hz. Muhmmd (s..v) iind olduu tin raitlrd tvkkl gstrmi v yanndak yoldan
da Allah`a tslimiyyt dvt etmidir. Kamil iman sahiblri d zlrin Quranda triflnn peymbrlrin xlaqn
nmun gtrrlr. V bu yksk xlaq gstrmyi hdf seib balarna gln hr tinlikd bel deyrlr:
De: Mn Allah yetr. Tvkkl ednlr yalnz Ona tvkkl edirlr! (Zumr sursi, 38)

16

KAML MAN SAHBNN

DNYA HYATINA BAXII

Bu dnya hyat ylnc v oyundan baqa bir ey deyildir. Axirt yurdu is sl hyatdr. Ka ki, bilydilr!
(nkbut sursi, 64)
Allah dnyan insanlar n keici bir yurd olaraq yaratmdr. nsanlarn snanmas, iman ednlrin
nqsanlardan arnmas v yrdilrk cnnt layiq olacaq bir qurulua sahib olmas, inkar ednlrin d pisliklrinin
ortaya xmas n... Ancaq bu hqiqti ox az insan dnb anlayr ki, mhz onlar da kamil iman sahiblridir.
Kamil imana sahib olan bir mminin dnyaya bax Qurana sasn olur. Bel bir adam inkarlar kimi dnyaya
balanmr, ksin, sonsuz axirt hyat n daim hazrlq grr. Bundan baqa, Quranda xbr veriln "... insanlar
ancaq Mn ibadt etmk n yaratdm" (Zariyat sursi, 56) aysinin hkm il dnyada olma mqsdinin hr eydn
vvl Allah`a qulluq etmk olduunu bilir.

17

Allah`a qulluq etmk, daha vvl d ifad etdiyimiz kimi, yalnz namaz qlmaq, oruc tutmaq kimi ibadtlri
yerin yetirmk deyil. ksin, qulluq bir insann btn hyatn hat edn bir hrktdir. Kamil imana sahib olan bir
mmin btn hyatn Allah`a qulluq etmkl keirn insandr. Yalnz Allah n yaayar, Allah n alar, zn
veriln btn imkanlardan yen d yalnz Allah n istifad edr. nki "nsan qardrlm ntfdn yaradaraq onu
snaqdan keirmk mqsdil eidn v grn etdik" (nsan sursi, 2) aysind d ifad edildiyi kimi, Allah dnya
hyatn insan snamaq n yaratdn bildirir.
Allah dnya hyatnn bir snanma yeri olduunu bildirdiyi kimi, bu hyatn hiylsin d xsusil diqqt kmi
v insanlar bu mvzuda aqca xbrdar etmidir:
Ey insanlar, he bhsiz, Allah`n vdi haqdr; el is dnya hyat sizi aldatmasn... (Fatir sursi, 5)
Mhz kamil iman sahiblri n qdr cazibdar grns d, dnya hyatnn bzklrin aldanmayan insanlardr.
nki onlar Allah`n haqq kitabndan dnya hyatnn sl zn yrnmilr. Dnya hyat Quran aylrind bildirildiyi
kimi, oyun, ylnc, bzk, ynm, mal v uaqlar oxaltma hvsidir. Allah bir aysind dnya hyatn yallanb
kinilrin xouna glndn sonra quruyub r-p olan bir kin nmunsin bnztmidir:
Bilin ki, dnya hyat oyun v ylnc, bzk-dzk, bir-birinizin yannda ynmk, var-dvlti v oulua oxaltmaq istyindn ibartdir. Bu, el bir yaa bnzyir ki, ondan ml gln bitki kinilri heyran
edir. Sonra o quruyur v sn onun sapsar olduunu grrsn. Sonra is o, r-p dnr. (Kimisini) axirtd
iddtli zab, (kimisini d) Allah`dan balanma v razlq gzlyir. Dnya hyat is aldadc lzztdn baqa bir
ey deyildir. (Hdid sursi, 20)
Qurann bu nmunsind diqqt kildiyi kimi, yer znd he bir ey zamana qar he n ed bilmz: n gzl
evlr, avtomobillr, mkanlar, mnzrlr, n d gnc, gzl v mvqe sahibi insanlar... Yeni olan hr ey qsa mddtd
khnlir, gnc olan hr ks yalanr, gzl olan khnlir v htta zamanla tannmaz hala glir. Yen n dyr veriln
yalar zamanla khnlib dyrini itirir. n xobxt anlar srtl keib tarix evrilir, n gzl lzztlrdn sr-lamt
bel qalmr. Bir az zaman kediyind insan az qala bunlar he yaamam kimi hisslr keirir. Allah bir ayd insanlara
axirti unutduraraq, onlar dnyaya balayan hvsin nlr olduunu bel bildirmidir:
Qadnlarn, uaqlarn, yn-yn qzl-gmn, yax cins atlarn, mal-qarann v kin yerlrinin verdiyi
zvqlr olan istk insanlarn gzn gzl gstrilmidir. Bunlar, dnya hyatnn keici zvqdr, gzl qayd
yeri is Allah drgahndadr. (Ali-mran sursi, 14)
Diqqt yetirils, ayd zrind durulan dnya nemtlrinin ortaq yan hamsnn mhdud v keici zvqlr
olmalardr. Bu sbbl, dnyada hvsl balanas he bir ey yoxdur. Hr eydn vvl, n insann t v smkdn
ibart olan quruluu, n d dnyadak digr vsaitlr buna uyun yaradlmdr. Bunlar cnntdki nemtlrin ox ksik
bir nsxsi olaraq, axirti xatrlatmaq mqsdil var edilmilr.
Mhz bu hmiyytli hqiqti qavrayan kamil iman sahibi olan bir mmin dnyadak btn nemtlrdn
faydalanar, amma (dnyaya aldanan insanlardan frqlnrk) bu nemtlr qar hvs qaplmaz. He bir zaman
lindkilr sahiblnmz, ksin, ona verdiklrindn tr hr an Allah`a qar kr edici rftar gstrr. nki yer
zndki btn mlkn sl sahibinin Allah olduunu bilr.
Mala, gzlliy, gc sahib olduqlarn znn ednlr is, slind, yalnz zlrini aldadrlar, nki sahib
olduqlarn znn etdiklri eylrin he birini zlri yaratmamlar. Htta bunlarn birini bel yaratmaa gclri atmaz.
stlik, bunlarn yox olmalarna da mane ola bilmzlr. zlri d yaradlmlar v bir gn onlar da mtlq dnya
hyatna aid olan sahib olduqlar hr eyi gerid buraxb lm dadacaqlar.
18

Mhz kamil iman sahiblrini qfltd olan insanlardan ayran n byk frqlrdn biri Quranda "... bunlar tri
dnyan stn tutaraq ar gn grmmzliy vururlar" (nsan sursi, 27) aysind ifad ediln hqiqtin urunda
olmalar v dnyaya deyil, axirt istiqamtli hazrlq iind olmalardr. Allah bu insanlarn bel syldiyini xbr verir:
Onlardan: Ey Rbbimiz! Biz hm dnyada, hm d axirtd gzl nemtlr ver v bizi od zabndan
qoru! deynlri d vardr. (Bqr sursi, 201)
Allah bu smimi davranlarnn v dualarnn vzin onlara hm dnyann, hm d axirtin btn gzlliklrini
v nemtlrini verir. Allah Quranda bunu bel mjdlmidir:
Bellikl, Allah onlara hm dnya mkafatn, hm d gzl axirt mkafatn verdi. Allah yax i
grnlri sevir. (Ali-mran sursi, 148)
Dnya hyatnda da, axirtd d onlara mjd vardr. Allah`n klmlri sla dyiilmz. Bu, byk
uurdur. (Yunis sursi, 64)

KAML MAN SAHBNN

LM BAXII

Hr bir ks lm dadacaqdr. Lakin qiyamt gn mkafatlarnz siz tam verilckdir. Kim oddan
uzaqladrlb cnnt daxil edilrs, o, uur qazanm olar. Dnya hyat is aldadc lzztdn baqa bir ey
deyildir. (Ali-mran sursi, 185)
Quranda "Hr ks lm dadacaqdr. Sonra da Biz qaytarlacaqsnz" (nkbut sursi, 57) aysind d xbr
verildiyi kimi, dnyadak hr insan z n tqdir edilmi bir gnn tyin olunmu bir saatnda, bhsiz ki, lml
qarlaacaq. Bel ki, bu gn qdr he bir insann gc, mal, mlk, srvti, hrti, mvqeyi, etibar, qvvti v
19

gzlliyi lm zndn uzaqladrmaa yetmmidir. lm Allah`n bir qanunudur: glmi-kemi btn insanlar bu
qti v qarsalnmaz hqiqtl qarlamlar.
"Harada olursunuzsa olun, lm sizi haqlayacaq. Htta yksk qalalarda olsanz bel..." (Nisa sursi, 78) aysi il
xatrladld kimi, he kim lmdn qama bacara bilmmidir v bacara bilmyck.
Bu hqiqt kamil iman sahiblrinin drin bir anlayla qavradqlar bir mvzudur. lmn qtiliyini v
yaxnln drk etmlri il birlikd lmdn sonrak sonsuz hyata hazrlq grmlrinin vacibliyini d anlayrlar.
Allah`n mr etdiyi xlaqa tam olaraq atmadan v Allah`n razln qazanmadan lmkdn qorxar, bu sbbl d
byk bir smimiyyt v syl Allah`n dinin sarlrlar. Hr an lckmi kimi Allah`a yaxnlamaa v Onun razln
qazanmaa alrlar. Quranda kamil iman sahiblrinin bel dua etdiklrindn bhs edilir:
... Ey Rbbimiz! Biz oxlu sbir ver v bizi mslman olaraq ldr. (raf sursi, 126)
... Ey gylri v yeri yaradan! Sn dnyada da, axirtd d mnim himaydarmsan. Mnim canm
mslman kimi al v mni mlisalehlr qovudur. (Yusif sursi, 101)
Kamil iman sahiblri lm Allah`n bir mri olduu n son drc tslimiyytl qarlayrlar. Htta lm
Rbbimizin mjdldiyi cnnt qovumaq n bir qap olaraq grrlr. Amma bir trfdn d chnnm zabndan
kinmlri lazm olduunu bilir, var gclri il xeyirlrd yararaq Allah`n razln qazanmaq n mul olurlar.
Quranda inanan insanlarn axirt qdr mid v qorxu irisind olacaqlar bildirilmidir. Ntic olaraq, kamil iman
sahiblri iman etdiklri n cnnti mid edrkn, bir trfdn d zlrini yetrli grmdiklri n chnnmdn
qorxurlar. Quranda kamil iman sahibi olan mminlrin pis hesabdan qorxular, gstrdiklri gzl rftarlar v atdqlar
xeyirli ntic bel bildirilmidir:

O kslr ki, Allah`a verdiklri sz yerin yetirir v hdi pozmurlar.

O kslr ki, Allah`n qovudurulmasn mr etdiyi eylri qovudurur, Rbbindn qorxur v pis haqqhesabdan kinirlr.
O kslr ki, Rbbinin zn dilyrk sbir edir, namaz qlr, onlara verdiyimiz ruzidn gizli v akar
xrclyir v pisliyi yaxlqla df edirlr. Onlar n axirt yurdu mlisaleh atalar, zvclri v vladlar il
birlikd daxil olacaqlar dn balar hazrlanmdr. Mlklr btn qaplardan onlarn yanna daxil olub
(deycklr): Sbir etdiyiniz gr siz salam olsun! Axirt yurdunuz nec d gzldir! (Rd sursi, 20-24)

20

KAML MAN SAHBNN

AXRT NANCI

O kslr ki, sn nazil olana v sndn vvl nazil olanlara iman gtirir, axirt d yqinlikl inanrlar.
(Bqr sursi, 4)
Chnnmd yaanan ar v zabn iddti, bhsiz ki, dnyada yaanan he bir ar il mqayis edil bilmz.
Yalnz at zabnn bel saysz nv vardr. Chnnm hli qqrqlar iind yanar, llri boyunlarna bal kild
atin dar yerin atlar, balarnn stndn qaynar su tklr, dmirdn qamlarla qamlanar, aclq v susuzluqdan
qvrlarkn zabdan-zaba srklnrlr. Sonsuza qdr aclar bitmz. Duyduqlar pemanlq, arsizlik v midsizlik
21

hissi onlar mnn zr, yox olmaq istrlr. Amma bu, sla reallamaz. Yaadqlar dzlmz arlarn iddti getdikc
daha da artar. Onlara bel deyilr:
Yann orada! Dzsniz d, dzmsniz d, sizin n eynidir. Siz ancaq etdiyiniz mllrin czas verilir.
(Tur sursi, 16)
Mhz kamil iman sahibi olan bir mmin Quran aylrind tsvir ediln bu mhiti v zab hmi dnr v
Allah`a ynlr. Hr an lm mlklri il qarlaa bilcyini v bellikl, axirt ke bilcyini he unutmadan
hrkt edr. Verdiyi qrarlarla, gstrdiyi rftar v davran il hmi cnnti qazanma v chnnm zabndan
uzaqlama istrlr. nki dnyada he kim Allah`n zabndan etibarda ola bilmz.
Qarsna xan zrr qdr bir cr imkann bel qarmaq istmz. Hesab gnnd hssas trzilrin (nbiya
sursi, 47) qurulacan bilr. O gn yaxlqlarnn ar glmsi n qarlad hr frsti qiymtlndirmli olduunu
dnrk hrkt edr. nki Allah insanlar bu mvzuda bel xbrdar etmidir:

O gn insanlar mllrinin onlara gstrilmsi n dst-dst glcklr.

Zrr qdr yaxlq edn (vzini) alacaqdr.
Zrr qdr pislik edn d (vzini) alacaqdr. (Zlzl sursi, 6-8)
Kamil iman sahibi Allah`n rizasna ks olan hr rftardan da iddtl kinr. nki etdiyi hr hrkt onu ya
cnnt, ya da chnnm yaxnladracaq. Bu ikisindn baqa gedilck bir yer is yoxdur.
Bu hqiqti biln kamil iman sahiblri hyatlar boyunca qorxu v mid iind olarlar. Hesab gn qorxu iind
cnnt v ya chnnm girmyi gzlyn insanlarn ruh hallarn xatirlrindn xarmazlar.
nsanlar bu an cnntl chnnm arasnda seim etmli olsalar v bir azdan soru il sonsuz hyata
balayacaqlarn anlasalar, hans rftar gstrrlr?
Bu rtlr altndak bir insana yaxn olan v blk d bir an sonra irisin atlaca chnnmi gr-gr Allah`n
raz olmayaca bir rftar gstrmsi mmkn olarm?
bhsiz ki, xeyr. ksin, bel bir vziyytl qar-qarya gln hr insan son da olsa bir frstinin olduunu
dnrk cnnt gir bilmk n al v vicdanndan tam istifad edr, Allah`n n byndiyi rftar ttbiq etmy
alar. Dnyada ikn bu vziyyti zndn ox uzaq grn v axirt hyat n he bir hazrlq etmy ehtiyac
duymayan bir insan bel byk bir axnama irisind vz vermy alacaq. Ancaq o gn artq vz vermk n
vaxt yoxdur. nki Allah`n qullarna tyin etdiyi imtahan mddti lmlri il birlikd sona atm v hesab dftrlri
balanmdr. O ana qdr yaxlqdan, ya da pislikdn yana n etdilrs, yalnz bunlarla vz grcklr.
Mhz kamil iman sahiblrinin dnya hyatnda gstrdiklri sy axirt - sonsuz cnnt v chnnm hyatna
qti mlumatla iman etmlri, bunu allarndan xarmamalar v hr an lml qarlaa bilcklrindn qaynaqlanr.
Onlar axirtd bu qorxu v pemanl yaamamaq n dnya hyat boyunca zlrini hr an bu toplanma yerind
barlrind qrar verilmsini gzlyirmi kimi dnrlr. Sanki oraya getmi, cnntin gzlliyini v chnnmin
qorxuncluunu grb dnyaya geri dnmlr. Bu aq ur v imanla axirt hazrlq grrlr. V belc,
qarladqlar hr hadisd n vicdanl v n gzl rftar ortaya qoyarlar. nki bilirlr ki, gstrdiklri n kiik bir
ziflik, ya da bir vicdanszlq o gn rk ars olacaq pemanla sbb ola bilr.
Ntic olaraq, kamil iman sahiblrinin axirt iman etmlri, onlarn Allah`a yaxnlamaqda v qorxubkinmkd srhd tanmamalarn tmin edir. Quranda "N qdr bacarrsnzsa Allah`dan qorxun...." (Tabun sursi,
16) aysind ifad edildiyi kimi, btn gclri il Allah`dan qorxub-kinir v sonsuz mkanlarnn cnnt olmasn
mid edirlr.

22

KAML MANIN NSB ETDY

STN XLAQ

Hqiqtn d, sn byk xlaq sahibisn! (Qlm sursi, 4)

Allah`a qlbn iman edn hr insan Onun btn mrlrini qeyd-rtsiz yerin yetirr. Bunun nticsind d ortaya
stn bir xlaq modeli xar. Mhz kamil iman sahibi olan mminin sahib olduu Quran hkmlrin itat etmyin nsib
etdiyi bu stn xlaqdr.
nsan gzl v qiymtli olan btn xsusiyytlr ancaq Allah`n hkmlrin riayt etmkl sahib ola bilr. Allah
Quranda doruluu, dalti, sbri, fdakarl, vfan, sdaqti, dzmlly, itati, tvazkarl, xo mnasibti,
fqti, mrhmti, qzbi mlub etmyi v s. bir ox stn xlaq xsusiyytini mr edir. Bunlarn ksin olan btn
xlaq pozuntularn aq hkmlrl qadaan edir.
Quranda tqdim ediln bu stn xlaq yaamaq is insann Allah qorxusunun iddtindn, bu sbbdn,
vicdannn ssini dinlmsindn asldr. nki bir insan Allah`dan n qdr ox qorxsa v vicdannn gstrdiyi
dorulara n qdr tabe olsa, Allah`n hkmlrin o qdr itat edr. Buna zidd vziyytdki adam is Quran xlaqn
23

yaamaqda stabillik gstr bilmz. Allah`n gzl olaraq gstrdiyi xlaqn bzi xsusiyytlrini zrind dasa bel,
mnftlri il zidd ddy anda tam frqli xarakter gstr bilr.
Mhz bu mqamda imani yetkinliy atm insanlarn stnly ortaya xar. Kamil iman sahibi gzl xlaq
nmunlrini hyatnn hr annda, sla imtina etmdn, digr insanlardan qat-qat daha ox v stn bir kild gstrr.
O, sbrin n oxunu, fdakarln n gzlini, tslimiyytin n mkmmlini, Allah sevgisinin n iddtlisini yaamaa
chd gstrr. Bu sbbl d digr insanlar irisind xlaqi xsusiyytlri il n ker. Qurandak ifad il desk,
tqva sahiblrin ndr olar.
lbtt, hr mslman n sas hdf bel stn bir xlaqa sahib olmaqdr. ksin, insan zn bir srhd
ks, zn yetrli grn bir mvqey dr. Qurann bir ox aysind insana zn he bir mvzuda yetrli
grmmsi lazm olduu yrdilir. Bir ayd insann zn yetrli grmnin adam azdracana, yoldan xaracana
diqqt kilir:
Xeyr! nsan, dorudan da, hddini ar znn ehtiyacsz olduunu znn etdiyin gr. (lq sursi, 6-7)
Mhz bu sbbl, Allah`a v axirt gnn inanan hr ks Quranda mr ediln xlaq gcnn yetdiyinin n oxu
il yaama hdf semlidir. Ancaq bel bir hdfi olan cnnt girmyi v sonsuz hyatn orada peymbrlrl,
saleh mminlrl, hidlik mvqeyin atm v doru szl insanlarla keirmyi mid ed bilr. Allah yalnz itatin bu
gzl nticy atdracan xbr vermidir:
Allah`a v Elisin itat ednlr Allah`n onlara nemt olaraq bx etdiyi peymbrlrl, sidq rkdn
inananlarla, hidlrl v mlisalehlrl birlikd olacaqlar. Onlar nec d gzl dostlardr. (Nisa sursi, 69)
Bu hissd Allah`n mr etdiyi stn xlaq Quranda bildiriln detallar il aradracaq. Aylrin ifadsi il
desk, qurtulanlardan olmaq n insann n drc yksk vq iind olmasn v sy gstrmsini aqlayacaq.

Kamil man sahibinin vicdan

nsan zn daim pisliyi mr edn bir ssl - nfsi il birlikd yaradlmdr. Ancaq bu ssin yannda nfsin
ilham olunan v ona pisliklrdn kinmyi tlqin edn, onu hmi doruya v yaxya aran, yanlmayan bir ss
d vardr. Nfsdki bu doruya ynldn ss vicdan deyilir. Allah insann nfsindki bu iki xsusiyyti biz aylrd
bel tandr:

And olsun nfs v onu yaradb kamilldirn,

ona gnahlar v (Allah`dan) qorxma tlqin edn!
Nfsini tmizlyn uur qazanmdr.
Onu batran is ziyana uramdr. (ms sursi, 7-10)
Ayd ifad edildiyi kimi, Allah insana nfsinin pisliklrindn kinmyi ilham edir. Allah`n bu ilham insann
vicdan vasitsil olur. Bu sbbdn, vicdan mmini doruya, gzl olana aran Allah`n ssidir. Bu sbbl d vicdan,
eyni zamanda, kamil imann aardr.
Kamil iman sahiblri hmi bu ss qulaq asrlar. Bu insanlarn vicdan anlay cmiyytin daxilind mlum
olan vicdan anlayndan ox frqlidir. Xalq arasnda vicdan yalnz yoxsullara, yallara kmk etmk, yardm

24

aksiyalarnda itirak etmk kimi nmunlrl llr. Buna bnzr nadir hadislrdn baqa, insanlar vicdann hrkt
etmz v nfslrinin nzrd tutduu kild bir hyat trzi keirrlr.
Vicdanlarndan Quranda mr ediln kild istifad ednlr yalnz kamil iman sahiblridir. nki onlar
vicdanlarndan hyatlar boyunca hr zaman istifad edrlr. Hdflri Allah`a yaxnlamaq v Onun mmnuniyytini
qazanmaq olduu n rtlr n olursa-olsun, gnn iyirmi drd saat boyunca vicdanlarnn ssin qulaq asarlar. N
yorunluq, n yuxusuzluq, n d gndlik hyatn qarql onlarn bu ssi dinlmlrin mane ola bilr. n tin
anlarnda, n tcili ilrind bel vicdanlarndan gln bir xbrdarlqla drhal dorunu grr v n xeyirli olan rftara
ynlrlr.
Bu mvzunu daha yax aqlamaq n bel bir nmun ver bilrik: gnlrl ar bir id aldqdan sonra ac,
yorun, yuxusuz v blk d xst bir halda uzun bir sfrdn dnn mmin bir kimsni dnk. Bu ehtiyaclarn
dmk n zn vaxt ayrd zaman kmk tlb edn tin vziyytd qalm bir insanla qarlasa, he bir
trddd qaplmadan z ehtiyaclarn bir knara qoyaraq, bu kimsnin kmyin tlsr. gr z fiziki vziyyti buna
lverili deyils, btn imkanlarn bu adam n sfrbr edrk ona kmk ed biln baqa insanlardan yardm istyr.
V bu qdr tin vziyytd hr eyi bir trf buraxb bel bir kmk etdiyi n d qar trf sla minnt etmz. N
iind olduu tin vziyyti, n d qar trf n etdiyi fdakarl dil gtirr. nki o, btn bunlar yalnz v
yalnz Allah`n razln qazanmaq mqsdil edir v bundan baqa da he kimdn n maddi, n d mnvi bir vz
gzlyir. Bu insanlarn rftar Quranda bel bildirilir:
Biz sizi yalnz Allah`n z xatirin yedirdirik v sizdn n vzini, n d minntdarlq gzlyirik!
slind, biz Rbbimizdn gl biln ox kskin v ar bir gndn ehtiyat edirik! (nsan sursi, 9-10)
Mhz kamil iman sahibinin vicdan anlay budur. Hr cr tin vziyyt v raitd vicdanna uyar v etdiyi he
bir yaxlq n he kimdn bir vz gzlmz. Allah`n raz olmasnn sevinci ona yetr.
Buna qar eyni nmunni bir d kamil iman sahib olmayan bir kims n dnk. Bu adam iind olduu
tin v lverisiz rtlri z n bir bhan olaraq grr v vicdannn gstrdiyi yolu grmzlikdn glr.
Yuxusuzluq, yorunluq, ya da aclq kimi fiziki ehtiyaclarnn olmas rftarlarnn dyimsin sbb ola bilr. Bir anda
dzmsz, sbi v trs bir insana evril bilr. Bel bir vziyytd ninki kmk istyn birin kmk etmk, htta
zn kmk etmy alan yaxnlarna qar bel anlaysz v trs davranma tbii bir haqq olaraq gr bilr. gr
istisnal bir vziyyt olaraq qar trf kmk etmyi qbul ets bel, bunu mtlq dil gtirrk v qar trfi minnt
altnda buraxaraq edr.
Grndy kimi, kamil iman sahibi olan insanlarla olmayanlarn xlaq v rftarlar arasnda byk bir uurum
vardr. Bu frq hyatlarnn hr anna ks olunar v eyni kild, axirtd alaca vzl mtlq ortaya xacaq.

Kamil iman sahibinin sbri

Kamil iman sahibi olan adamn sbir etmyi yalnz tinliklr sin grmk klind mhdud bir anlay iind
qiymtlndirilmmlidir. Quranda xbr veriln "Ey iman gtirnlr! Sbir edin, dzml olun..." (Ali-mran sursi,
200) aysinin hkm il hr vziyytd Qurann btn hkmlrini nqsansz v mkmml kild yerin yetirmkd,
qadaan ediln mvzulardan kinmy maksimum diqqt gstrmkd v hr vziyytd n ideal rftar v davran,
n stn xlaq gstrmkd hyat boyunca qorxmadan v ziflik gstrmdn hmi qtiyyt gstrr. Qsaca,
Quranda tsvir ediln ideal mmin modelini yaamaqda qtiyytli davranaraq, he bir raitd v vziyytd
yorulmadan, usanmadan, ziflik gstrmdn sbrini ortaya qoyar. nki gzl xlaq ancaq sy gstrildiyi zaman
ortaya xar v kamil iman sahiblri d bu sylrind sbir ednlrdir.
Mhz bu sbbl d sbir kamil iman sahibinin btn hyatn hat edr, btn hrkt v davranlarnda ks
olunar. Kamil iman sahibi Rbbimizin "Sn tmkinl sbir et!" (Maric sursi, 5) hkm istiqamtind ox sbirli olar.

25

Tvazkarlqda sbir gstrr, n tvazkar insan olar; Allah rizas n zkatda sbir gstrr, n comrd insan olar; z
nfsini semmkd sbir gstrr, n fdakar insan olar.
n gzl xlaq gstrn sbirl laqdar Allah Quranda bel bir nmun vermidir:
Yaxlqla pislik eyni ola bilmz. Sn (pisliyi) yaxlqla df et! O zaman sninl davt aparan kims sanki
yaxn bir dost olar. Bu is ancaq sbir ednlr verilir v ancaq byk qismt sahiblrin nsib olur. (Fussilt
sursi, 34-35)
Aydn grndy kimi, Allah mminlr bir pislikl qarladqlarnda n gzl rftar gstrmlrini mr
etmidir. V bunu da ancaq sbir ednlrin bacara bilcyini bildirmidir. Bu nmun gzl xlaq gstrmkd sbrin n
qdr hmiyytli bir rolu olduunu aq gstrir.
Kamil iman sahibinin bir xsusiyyti d bu gzl xlaq nmunlrini gstrrkn qarlad mnfi kimi
grnn he bir hadisd ziflik v qrarszlq gstrmmsi v ya zn bir nemt verildiyind d sla tkbbr
gstrmmsidir.
Bir insan hyatnn bzi zamanlarnda comrd, fdakar v ya son drc tvazkar ola bilr. V ya bir tinliy
qar dzmllk gstr bilr. Ancaq insann bu gzl xsusiyytlri myyn vziyytlrd trk etmsi, zn bzi
srhdlr qoymas, "zif damar"nn olmas, tin anlarnda gzl davranlarndan vaz kemsi, pis rftar gstrmsi o
gn qdr etdiklrinin d dyrsiz qalmasna sbb ola bilr. nki hmiyytli olan tqlidi, saxta, sthi v ya keici bir
gzl xlaq deyil, he bir raitd vaz keilmyn, xsiyyti il inteqrasiya olunmu, yerlmi bir quruludur. Allah bir
ayd "... bdi qalan yax mllr is Rbbinin drgahnda savab v mid baxmndan daha fzldir" (Khf sursi, 46)
klind bildirrk insann mumi xarakterinin bir hisssi olan gzl xlaq v davranlarn z qatnda qiymtli
olduunu ifad etmidir.
Sbir mminin Allah`a qar olan smimiyytinin v Ona yaxnlamaq n gstrdiyi chdin n hmiyytli
gstricilrindn biridir. nki insan ancaq smimiyyti, Allah`a olan yaxnl nisbtind sbir gstr bilr. Bu
xsusiyytlri n st sviyyd saxlayan kamil iman sahiblri d sbir gstrmd yararlar. Bir fdakarlq etmlri
lazmdrsa, bunu n gzl kild, llrindki imkandan n yksk drcd istifad edrk edrlr. Bir ayd: "O kslr
ki, Rbbinin zn dilyrk sbir edir" (Rd sursi, 22) - dey xbr verilir. Bu insanlar bir tinlikl qarlasalar
da, qtiyyn ruhn tinlik v tvkklszlk yaamadan Allah`dan kmk dilyrlr.
Xalq arasnda sbir dzm il qardrlr. Halbuki, kamil iman sahibinin yaad sbrin dzm anlay il he
bir laqsi yoxdur. nki dzmk xouna glmyn, arl-acl bir vziyyt qarsnda zruri bir dzm, ya da knlsz
bir gzlm haldr. Allah n gstriln sbir is bir tinlik qayna deyil, byk bir zvq v xobxtlik vsilsidir.
Kamil iman sahibi olan mmin Allah`n rizasn qazanmaq mqsdil sbir edr, bu sbbdn, sbrindn tr tinliy
qaplmaz, ksin, bundan mnvi hzz duyar, Allah`n bu sbrin vzind vd etdiyi nemt v gzlliklri mid edrk
byk sevinc duyar. Allah sbrin iman etmynlr n tinlik vern bir vziyyt olduunu bir ayd bel xbr verir:
Sbir etmk v namaz qlmaqla (Allah`dan) kmk dilyin! Hqiqtn, bu, (Allah`a) itat ednlrdn
baqa (hamya) ar glir. (Bqr sursi, 45)
Kamil imanl bir mminin sbri o qdr drindir ki, xilas olmaq istdiyi hr hans bir problemdn qurtulmadqda
v ya istdiklrin ata bilmdikd bel sbrind v tlbind yen dyiiklik olmaz. nki hr eyin Allah`n idarsind
olduunu v sbrinin vzini axirtd artqlamas il alacan bilir. Buna gr, qarsna xan hr hadisd Allah`dan
hmi razdr, Onun sonsuz fqt v mrhmtin iman edr, Ona gvnr. gr Allah onun istdiyi bir eyi drhal
vermirs, mtlq bunda daha byk bir xeyir v gzlliyin olduunu bilir. nki Allah btn dualara cavab vern v
sbir edn d vzini verndir, vdi haqdr. Bir ayd bildirildiyi kimi: "... Allah`dan daha doru (sylyn) kim ola
bilr?" (Nisa sursi, 87). Bunu drk edn mmin bel dnr: blk Allah ona istdiyindn oxunu verck, lakin

26

vvlc onu yetkinldirir, blk d onun rftarn v zn olan balln snayr. Mminlrin Allah`a olan bu
tslimiyytlri Quranda bel bildirilmidir:
O kslr ki, onlara bir msibt z verdikd: Biz, Allah`a mxsusuq v Ona da qaydacaq! - deyirlr.
(Bqr sursi, 156)
Bel ki, Allah onlar snayacan bildirrk, mminlr qarlarna xan tinliklr qar sbir etmlrini
tvsiy etmi v bunun xeyirl nticlncyini d mjdlmidir:
Bizi sizi bir az qorxu, bir az aclq, bir az da mal-dvlt, insan v mhsul itkisi il snayarq. Sbir ednlr
mjd ver. (Bqr sursi, 155)
Mmin mr boyunca gzl bir sbir gstrr. "Rbbin n sbir et!" (Muddssir sursi, 7) hkmn hyatnn
hr annda itat edr. Sonunda is Allah`a qovuar v Allah onu razl v cnnti il mkafatlandrar. Cnntin
qapsndak mlklr gln mminlr bel sslnrlr:
Sbir etdiyiniz gr siz salam olsun! Axirt yurdunuz nec d gzldir! (Rd sursi, 24)

Kamil iman sahibinin mrhmt

anlay
Sonra is o, iman gtirn, bir-birin sbir v mrhmt tvsiy ednlrdn olmaqdr. (Bld sursi, 17)
Quranda xbr veriln "Sn bir hnif kimi zn din trf evir! Allah`n insanlara xlq etdiyi (urlu) mxluq
kimi verdiyi fitrt budur...." (Rum sursi, 30) aysind aqland kimi, insann fitrti din xlaqn yaamaqdan zvq
alacaq v ancaq bu kild rahat olacaq kild yaradlmdr. Bu sbbl, Quranda tvsiy ediln fqt v mrhmt
hisslri kamil iman sahiblrinin he bir tinlik kmdn imanlarnn tbii bir nticsi olaraq sahib olduqlar bir
xlaqdr. Allah Quran xlaqn yaayan mmin qullarnn zrind Rauf (ox sirgyn, ox acyan) v Rhman adlarn
tclli etdirir. nki Allah mrhmtlilrin n mrhmtlisi, sonsuz fqt sahibidir. Quranda bir ox ay il Allah`n
sonsuz fqtin v mrhmtin diqqt kilmidir:
... nki (Allah) onlara (mslmanlara) qar fqtlidir, rhmlidir. (Tvb sursi, 117)
... O, rhm ednlrin n rhmlisidir. (Yusif sursi, 92)
Hqiqtn, Allah insanlara fqtlidir, mrhmtlidir. (Hcc sursi, 65)
Mhz bu xlaq zrilrind dayan kamil iman sahiblri insanlara qar fqtli v mrhmtlidirlr. Ancaq
onlarn mrhmt anlay xalq arasnda mhur olan mrhmt anlayndan ox frqlnir. Onlarn mrhmti Allah`n
mrhmtinin bir tcllisi olduu n Allah`n rizasna v Qurana uyun bir mrhmt klidir. Mrhmtlrind l
gtrdklri yegan yol gstrici Qurandr. Qurandan baqa bir sistemin llrini znd ks etdirn bir mrhmt
anlaynn da eytani bir mrhmt olacan bilirlr.
Onlardan kmk istyn bir kimsnin bu kmkdn xeyir yolundam, yoxsa Allah`n bynmdiyi bir yoldam
istifad edcyi onlar n hmiyytli bir ldr. gr bu kmk xeyir n istnirs, mrhmtlri dvry girr v
27

maddi-mnvi hr cr kmyi edrlr. Ancaq eyni raitd olduu halda, ld etdiyi kmkdn haram bir hrkt n
istifad edck birin yardm etmyi qbul etmzlr. Allah`n byndiyi sl mrhmt d budur. Bir adam Allah`n
bynmdiyi bir rftardan kindirib dz yola atdrmaq, dnyada qavraya bilms bel, axirtd anlayaca v ox
kr edcyi bir yaxlq v mrhmt klidir.
Bundan baqa, mminlr fqt v mrhmti sas hdflri din mxalif xan inkarlara qar gstrmzlr.
Quranda bu mvzuda veriln l is ayd bel bildirilmidir:
Muhmmd Allah`n elisidir. Onunla birlikd olanlar kafirlr qar srt, z aralarnda is
mrhmtlidirlr... (Fth sursi, 29)

nananlar ancaq Allah`a knldn bal kslr olan mminlr mrhmt edrlr. nkarlara qar is son drc
srt v qrarl xarakter gstrr v mrhmt ad altnda sla zifliy dmzlr. nki bel bir rftar yuxarda
aqladmz kimi, eytan bir mrhmt anlay olar. Allah onlarn mminlr qar rftarnn "gr onlar sizi l
keirslr, siz dmn ksilr, llri v dillri il siz pislik edr v sizin kafir olmanz istyrlr " (Mumthin sursi,
2) klind olduunu bildirmidir. Bu vziyytd dmnliklrini gstrmk n frst axtaran bel insanlara
mrhmt gstrmyin all bir rftar olmayaca da mlumdur.
Bununla brabr, inananlarn mminlr gstrdiyi mrhmt v fqt is dnyada bnzri grlmmi xlaq
nmunsidir. Bu mrhmt onlara z il brabr fdakarl, inc dncni, balayc olma, sevgi v hrmti d
gtirir. Kamil iman sahiblri qarlarndak adamn maddi-mnvi hr cr ehtiyacnn o sylmdn frqin varar,
duyduqlar drin fqt sbbi il ona drhal kmk etmy alarlar. Bu mvzuda sy gstrmkdn he bir kild
usanmazlar. bhsiz ki, hr mvzuda olduu kimi, bu mvzuda da mminlr n gzl nmun peymbrlrin
rftardr. Ayd Peymbrimizin (s..v) mslmanlara qar duyduu fqt v mrhmt bel izah edilmidir:
Siz znzdn el bir Eli gldi ki, sizin ziyyt dmyiniz ona ar glir. O, siz qar qayke,
mminlr fqtli, rhmlidir. (Tvb sursi, 128)
Aydn d grndy kimi, Peymbrimizin (s..v) fqti iman il dz mtnasib olaraq o qdr oxdur ki,
Allah mminlrin hr hans bir mvzuda tinliy dmlrinin ona ar gldiyini bildirmidir. Mhz kamil iman
sahiblrinin zlrin hdf etdiklri mrhmt anlay da budur.

Kamil iman sahibinin fdakarl

Bir insann he bir vz gzlmdn qarsndak insanlar n fdakarlq etmsi ancaq Allah`dan qorxmas v
axirt inanmas il mmkn olar. nki bu insanlar dnya hyatnda gstrdiklri maddi-mnvi hr cr chdin vzini
Allah`dan gzlyirlr. Mhz bu sbbl d cahiliyy insanlarnn ksin, kamil iman sahiblri hr mvzuda hamya qar
stn fdakarlq nmunlri gstr bilirlr.
Cahiliyy cmiyytind is insanlarn byk hisssi inc fdakarlq anlayndan uzaq olurlar. Bunun n byk
sbbi din xlaqndan uzaqlamalarndan qaynaqlanan eqoist olmalardr. Hr ks birinci z mnftini dnr, digr
insanlarn ehtiyaclar is ikinci planda olur.
Halbuki, sl imana sahib bir adamn xlaq v rftar bu insanlardan tamamil frqlidir. Bu insanlarn n
hmiyytli xsusiyytlrindn biri nfslrinin eqoist hvslrindn xilas olmalardr. nki ancaq nfsinin hdsiz
istklrini mlub edn, onu idarsi altnda tutan mmin digr mminlr qar fdakar v inc dncli davrana bilr.
Bel ki, kamil iman mminlrin lazm gldikd z haqlarndan da imtina edrk digr mmin qardalarn zlrindn
28

daha stn tutduqlar bir xlaq gtirr. sl iman, hqiqi tslimiyyt v hqiqi vicdan da budur. Bu mvzu il laqdar
Quranda bel bir nmun verilmidir:
vvl yurd salm v iman gtirmi kimslr z yanlarna hicrt ednlri sevir, onlara verdiklrin gr
qlblrind pemanlq hissi duymurlar. Htta zlri ehtiyac iind olsalar bel, onlar zlrindn stn tuturlar.
Nfsinin tamahndan qorunan kimslr nicat tapanlardr. (Hr sursi, 9)
Ayd bu xslr ehtiyac iind olsalar da, mmin qardalarnn ehtiyac v istklrini zlrininkindn stn
tutarlar. Gstrdiklri bu xlaq yalnz myyn hadislrd ortaya xmr, bu btn hyatlarna hakim olan bir rftardr.
n ac, yuxusuz, yorun, qsacas fiziki baxmdan n tin vziyytd olduqlarnda bel he bir trddd etmdn birinci
nvbd digr mminlrin ehtiyacn dyrk z ehtiyaclarn ikinci plana ata bilirlr. V bundan tr he bir zaman
tinlik duymaz, he bir zaman fdakarlq etmk n qar trfi minnt altnda qoymazlar.
Cahiliyy xlaqna malik olan insanlar zruri olaraq bir fdakarlq etdiklri zaman mtlq qeyri-mmnun
olduqlarn bildirrlr. Ya ibarli bir szl, ya trs bir baxla, ya da irkin bir rftarla daxiln duyduqlar qzbi v
dzmszly hiss etdirrlr. Halbuki, sl imana sahib olan bir insan he vaxt qar trfin, slind, onun n byk bir
fdakarlq etmyini anlamas n trs davranmaz. ksin, bunu qar trf mmkn olduqca hiss etdirmmy
alaraq haqlarndan kerlr. nki onun n etdiyi gzl rftar yalnz Allah`n bilmsi kifaytdir. Bzn qar trf
fdakarlq etdiyinin frqin bel varmaz.

Kamil iman sahibinin tvazkarl

Sizin tanrnz tk olan lahdr. Yalnz Ona itat edin. Sn mti olanlara mjd ver. (Hcc sursi, 34)
Quran xlaqnda tvazkarlq insann Allah`a qar aciz bir qul olduunu bilmsi v btn hyatn v
davranlarn bu istiqamtd ynltmsidir. Allah` tqdir ed biln bir mmin n bunun ksi mmkn deyil. nki
Allah`dan baqa ilah yoxdur. Hr eyi yaradan, ldrn v sonra yenidn dirildck olan, hr ii idar edn Odur. Ondan
baqa qvv sahibi yoxdur. O, hr eyi hat edn, hr ey gc yetn, qdri (taleyi) yaradan, hr eyi eidn v grn,
hr eydn xbri olandr. Allah btn nqsanlardan uzaq v he bir ey ehtiyac olmayan, daim diri olan, yanlmayan,
unutmayandr.
nsan is he bir eyi yaratmaa gc atmayan, stlik, z yaradlm olan v Allah`n ona yrtdiyindn baqa
he bir mlumat olmayan aciz bir varlqdr. Hr an ehtiyac iinddir v Allah`n ona an-an verdiyi minlrl nemt
mhtacdr. Bunlardan biri bel olmadnda acizliy v tinliy dr. Ancaq Allah`n verdiyi ruzi il hyatn davam
etdir biln, qsurlu bir varlqdr.
Bel stn, bnzrsiz v tk olan Allah`n bykly qarsnda bu qdr byk acizliklr irisind olan insann
tvazkarlq xaricind bir xlaq gstrmsi hr eydn vvl yaradlna ziddir. Bu sbbl, kamil iman sahiblri
hyatlarnn hr ann acizliklrini bilrk keirirlr. Mhz bu ur da onlara tbii olaraq tvazkar davran qazandrr.
Bu tvazkarlq onlarn zlrindn, baxlarndan, danqlarndan aydn olduu qdr digr btn xlaq
xsusiyytlrind d zn gstrir. Msln, ancaq tvazkar insan zn veriln ydlri nzr alar. Mminlrin
verdiyi hr cr tvsiy v tnqid aqdr. Bel ki, drin iman sahibi bir adam diqqtl ttbiq etdiyini dndy bir
mvzuda bel zn bir yd verildiyind, he bir etiraz etmz v deyildiyi kimi, daha yaxsn etmy alar.
Tamamil haql olduu bir mvzuda haqsz olduu deyils bel, bunu da anlayla qarlayar. V hz. Yusif kimi bel
deyr:
Mn zm brat qazandrmram. nki Rbbimin rhm etdiyi ks istisna olmaqla, nfs pis ilri mr
edr... (Yusif sursi, 53)
29

Bel bir tvazkar anlay adamn zn yetrli grmsini v n qdr all olursa-olsun aln bynmsin
mane olduu n onun hr zaman daha yaxya v daha mkmml doru irlily bilmsini, eitdiyi hr szdn,
ald hr yddn, hr tvsiydn istifad etmsini tmin edr.
Aln bynn v iind olduu acizliyi unudub Allah`a qar byklnn bir kims is hr eydn vvl
yaradlna zidd davranm olar. Allah Quranda "Allah`n aylri barsind mbahis ednlrin rklrind byklk
iddiasndan baqa bir ey yoxdur...." (Mmin sursi, 56) hkm il diqqt kmidir. Allah bir baqa ayd d
byklnnlri sevmdiyini bildirmidir:
nsanlardan tkbbrl z evirm, yer znd zn darta-darta gzib dolanma. Hqiqtn, Allah he
bir zndn razn, zn yni sevmir. (Loman sursi, 18)
Bu xslr nec yaradldqlarn, hm fiziki, hm d zehni chtdn Allah`n qarsnda n qdr byk bir acizlik
irisind olduqlarn unutmular. Bu rftar is Quranda eytann xsusiyyti olaraq izah edilir. Allah ilk insan olan hz.
Admi yaratdnda btn mlklr ona scd etmlrini mr etmi, ancaq eytan znn insandan daha stn bir
varlq olduunu qarya qoyaraq scd etmyi inkar etmidir. Quranda eytann bu irkin rftar bel bildirilir:
Bir zaman snin Rbbin mlklr bel demidi: Mn palqdan bir insan yaradacaam. Mn ona surt
verib z ruhumdan frdym zaman ona scd edin! Mlklrin hams birlikd scd etdi, yalnz iblisdn
baqa! O, tkbbr gstrdi v kafirlrdn oldu. (Allah) dedi: Ey iblis! Sn Mnim iki liml yaratdma scd
etmy mane olan n idi? Tkbbr gstrdin, yoxsa byklrdn olmudun? (blis) dedi: Mn ondan daha
xeyirliym. nki Sn mni oddan, onu is palqdan yaratdn! (Allah) dedi: x oradan! Sn artq
qovulmusan! Haqq-hesab gnn qdr lntim snin zrind olacaqdr! (Sad sursi, 71-78)
Mhz Allah`a qar byklndiklri n insanlara qar da byklk gstrnlrin vziyyti budur. Bu insanlar
zlrini ox byndiklri v allarndan ox min olduqlar n he kimin szn etibar etmzlr. Hr zaman z
bildiklrini ttbiq edrlr. Bu da onlarn Quranda mr ediln bir ox xlaq xsusiyytini yaaya bilmmlrin sbb
olar. Allah Quranda "Aylrimizi yalan sayb onlara tkbbrlkl yanaanlar is od sakinlridirlr. Onlar orada bdi
qalacaqlar" (raf sursi, 36) klind bildirmidir. Allah`a qar acizliklrini unudanlar v byklk gstrnlr
chnnml vz grcklr.
Kamil iman sahiblri is bu rftardan kindiklri n cnntl mkafatlandrlacaqlar:
Biz o axirt yurdunu yer znd tkbbrlk etmk v fitn-fsad trtmk istmynlr nsib edirik.
(Gzl) aqibt mttqilrindir. (Qss sursi, 83)

Kamil iman sahibinin fvediciliyi

nsan shv etmy uyun bir varlqdr. Dnyaya snaqdan keirilmk n glmidir v ancaq Quran xlaqn
yrndikc yetkinl, etdiyi shvlrdn xilas ola v ancaq bu kild stn bir xlaqa ata bilr. Bel ki, Quranda
bildiriln tvb il laqdar aylr d insann bu acizliyinin bir gstricisidir. Allah yaradcs olaraq insann bu
acizliyini bilir v Quranda chalt sbbi il shv edn, frqin vardnda is drhal tvb edib rftarn dzldnlrin
shvlrini balayacan bildirir:

30

Allah ancaq o kslrin tvblrini qbul edir ki, onlar avamlqlar zndn pis i grdkdn sonra tezlikl
tvb edirlr. Allah onlarn tvblrini qbul edr. Hqiqtn, Allah bilndir, mdrikdir. (Nisa sursi, 17)
nsan n gzl kild all v vicdanl davranb btn smimiyyti il hrkt edirs v buna baxmayaraq, shv
bir rftar edirs, Allah`n balamasn mid ed bilr. Allah bir ox ayd balayan, rhmli olduunu xbr vermidir.
Bir ayd bel deyilir:
Qullarma xbr ver ki, Mn balayanam, rhmliym. (Hicr sursi, 49)
Allah ediln shvlri balayacan bildirmikn mminlrin bu insanlar balamamalar is, lbtt, mmkn
deyil. Bundan baqa, Allah bir ox ayd mminlr d eyni kild rhmli olmalarn tvsiy etmidir:
Sn balama (yolunu) tut, yax i grmyi mr et v cahillrdn z dndr. (raf sursi, 199)
Bu xlaq zrindki kamil iman sahiblri mminlr qar Allah`n mr etdiyi kild balayc bir rftar
gstrrlr. bh yoxdur ki, bu, stn bir vicdan lamtidir. nki bir shv edildiyind, xsusil d bu shvdn tr
maddi, ya da mnvi bir zrr meydana gldiyind, balamaq insanlarn nfslrin ox ar glir. Htta ksin,
sbilrk hirslrini bruz vermk v qar trf etdiyinin vzini vermk istyrlr. Halbuki, mminlr Allah`n
Quranda mr etdiyi kimi qzblrini boarlar.
nananlar Allah`n mrin mvafiq olaraq nfslrin uymaz v Qurann tvsiysin riayt edrk balama
yolunu serlr. Bir shv yol vern adama edcklri n byk yaxln gzl szl yd vermk v bu kild
shvini gstrmk olduunu bilrlr. nki bir ayd "Sn xatrlat! nki xatrlatmaq mminlr fayda verir" (Zariyat
sursi, 55) klind ifad edilmidir.
Bir baqa ayd d Allah "... Qoy fv edib balasnlar. Mgr siz Allah`n sizi balamasn istmirsinizmi?
Allah balayandr, rhmlidir" (Nur sursi, 22) klind buyurmudur. Mmin bir shv etdiyi v bundan smimi olaraq
imtina etdiyi zaman bunun hm Allah qatnda balanmasn qlbn arzu edr, hm d mslmanlarn onu
balamalarn istyr. V rhmli bir rftarla qarlad zaman bunun Allah`n byk bir nemti v Allah`n tmin
etdiyi bir asanlq olduunu drk edr. Bu sbbl, kamil iman sahiblri zlri n tlb etdiklri bu balanma
qarlarndak insanlara da gstrrlr. bhsiz ki, bu, eyni zamanda, Allah`n mmnuniyytini v rizasn qazanmaa
da n uyun olan rftardr:
... Lakin onlar fv etsniz, (gnahlarndan) kesniz v balasanz, (bilin ki,) Allah balayandr,
rhmlidir. (Tabun sursi, 14)

Kamil iman sahibinin dalt anlay

Hqiqtn, Allah daltli olma, yaxlq etmyi v qohumlara (haqqn) vermyi mr edir, iyrnc ilr
grmyi, pis mllr trtmyi v aznlq etmyi is qadaan edir. O, siz yd-nsiht verir ki, blk, dnb
ibrt alasnz. (Nhl sursi, 90)
Allah Quranda insanlara rtlr n olursa-olsun dalti qorumalarn mr etmidir:

31

Ey iman gtirnlr! znzn v ya valideynlrin, ya da yaxn qohumlarn leyhin olsa bel, Allah
ahidlri kimi dalti qoruyun. (leyhin ahidlik edcyiniz xslrin) varl v ya kasb olmasndan asl
olmayaraq, Allah onlarn hr ikisin daha yaxndr. Hissiyyata qaplb haqdan uzaqlamayn! gr siz
(cfngiyat) dansanz v ya (hqiqti demkdn) boyun qarsanz, bilin ki, Allah n etdiklrinizdn
xbrdardr. (Nisa sursi, 135)
Kamil imana sahib olan mminlr Allah`n bu mrini skiksiz olaraq yerin yetirrlr. Vercklri qrarn
nticlri zlrin, ya da n yaxnlarna tsir ets d, Allah n dalti qoruyarlar. nki onlar ldkdn sonra hesab
vercklrini v btn etdiklrinin qarlarna xacan, byk-kiik hr eydn hesaba kilcklrini bilrlr. Bu
sbbl, dnyada he bir mnfti axirtd qazanacaqlarn mid etdiklri Allah`n rizasndan v cnntindn stn
grmzlr.
Smimi mminlrin n hmiyytli xsusiyytlrindn biri zlrin yarb n kenlrin yolunu semlridir.
Bu sbbl, hr ilrind Allah`n n ox raz olacan mid etdiklri rftar gstrrlr. Buna gr, qohumluq laqlri
v ya z dnyvi mnftlri onlar daltli davranmaqdan saxlamaz. nki Allah bir Quran aysind bel mr edir:
Hqiqtn, Allah siz mantlri sahiblrin qaytarmanz v insanlar arasnda hkm verrkn daltl
hkm vermnizi mr edir. Allah`n siz verdiyi bu yd-nsiht nec d gzldir! bhsiz ki, Allah eidndir,
grndir. (Nisa sursi, 58)
Bir baqa ayd is Allah inananlarn dmnilik bsldiklri xslr qar da son drc daltli davranaraq,
tqvalarndan vaz kemmlrini mr etmidir:
Ey iman gtirnlr! Allah xatirin dalti qoruyan ahidlr olun. (Hr hans bir) camaata qar olan kinkdurt sizi daltsizliy svq etmsin. daltli olun! Bu, tqvaya daha yaxndr. Allah`dan qorxun! bhsiz ki,
Allah n etdiklrinizdn xbrdardr. (Maid sursi, 8)
Allah`n hkmlrini yerin yetirn kamil iman sahiblri bu xsusiyytlri il cahiliyy cmiyytindn tamamil
frqlnirlr. nki cahiliyy sistemind qzb v kin duyulan bir kimsdn intiqam alma duyusu hr zaman stnlk
tkil edir. Vicdan knarda qalr v insann alaca qrarlarda nfsi hakim mvqe tutur. Nfsd olan qzb v hirs is
insann aln v mhakim qabiliyytini sradan xarr. Buna gr d insan daltli qrarlar ver bilmir.
Qurann ifad etdiyi mnada bir dalt anlay n is insan hr eydn vvl nfsinin istklrindn imtina
etmli v vicdannn szndn bir an olsun bel xmamaldr. Hirslndiyind qzbin hakim olacaq bir irady sahib
olmas v bunu hr an Qurann qoyduu llr daxilind dnmsi vacib rtdir.
Mhz kamil iman sahiblri bu xsusiyytlrin hamsna sahibdir. "... Szsz ki, Allah insafllar sevir" (Hucurat
sursi, 9) aysinin hkm il daltdn sla z evirmzlr.

Kamil iman sahibinin haqq tvsiy etmsi

Qoy sizin irinizdn xeyr aran, yax ilr grmyi buyuran v pis mllri qadaan edn bir camaat
xsn. Mhz onlar nicata qovuanlardr. (Ali-mran sursi, 104)
Allah`n Qurandak bu mrin kamil iman sahiblri tam olaraq riayt edrlr. Yax ilr grmyi buyurub, pis
mllr qadaa qoymaq anlay ln qdr btn hyatlarna hakim olar. Yax ilr grmyi buyurub, pis mllr
qadaa qoyman n olduunu is, bhsiz, n doru olaraq Qurandan yrn bilrik.
32

Qurana gr yaxl mr etmk qar trfin hr eydn vvl Allah` tanmas, Onu ox sevmsi v Ondan ox
qorxmal olduunu bilmsini, axirtin qti bir hqiqt olduunu v Qurandan hesaba kilcyini qavramasn tmin
etmk; vicdann dinlmy tviq etmk, smimiyyti, sevgini, hrmti, fqti, mrhmti, xo mnasibti,
balaycl, fdakarl, qsacas, btn Quran xlaqn n mkmml kild yaamasn tmin etmkdir. sl
yaxlq budur. nki bu, qar trfin dnyada v axirtd n gzl hyat yaamasn tmin edr v onun sonsuz bir
zabdan xilas olmasna vsil olar.
Pislikdn kindirmk is adamn eytana uymasna mane olmaq, nfsinin eqoist istklrindn arnmasn tmin
etmk, onu smimiyytsizlikdn, ikizllkdn, qrurdan, Allah`a qar byklnmkdn, vicdanszlqdan tmizlmk
v Allah`n raz olmayaca bir rftar etmsin mane olmaqdr.
Mhz kamil iman sahiblrinin haqq tvsiy etmlri bu kild ba verir. Allah bu xslri Quranda bel tyin
etmidir:
Bellri Allah`a, axirt gnn iman gtirir, yax ilr grmyi buyurur, pis mllri qadaan edir v
xeyirxah ilr grmy tlsirlr. Mhz onlar mlisalehlrdndirlr. (Ali-mran sursi, 114)
Onlar bu sylrin gr he kimdn bir ey istmzlr. Onlarn yegan hdflri Qurann mrlrini yerin yetir
bilmk v belc, Rbbimizin rizasn qazana bilmkdir. Allah inananlara bu mvzuda peymbrlrin xlaqn nmun
gstrir. Allah`n elilri tarix boyunca gndrildiklri btn qvmlri xbrdar edib qorxutmu v onlara bel
sylmilr:
Mn bunun vzin sizdn he bir mkafat istmirm. Mnim mkafatm ancaq almlrin Rbbin aiddir.
(ra sursi, 109)
Quranda bu mvzudak bir baqa nmun d hz. Musann firona olan tbliidir. Aylrd bel buyurulur:
O zaman Rbbi onu mqdds Tuva vadisind sslyib demidi:
Fironun yanna yollan! O, hddini ox amdr.
De: (Gnahlardan) xilas olmaq istyirsnmi?
Sni Rbbin doru ynldimmi ki, (Ondan) qorxub kinsn?
(Musa) n byk mczni (firona) gstrdi.
O is yalan sayb syankar olduunu gstrdi.
Sonra da z dndrib (fsad trtmy) giridi.
O, (camaatn) toplayb dedi: Sizin n uca rbbiniz mnm!
(Bel olduqda), Allah da onu dnya v axirt zab il yaxalad.
Hqiqtn, bunda (Allah`dan) qorxanlardan tr iar var. (Naziat sursi, 16-26)
Aylrdn grndy kimi, hz. Musa fironu Allah`a iman etmy dvt etmi, ancaq o, byklnrk Allah`a
qar syan etmidir. Hz. Musann bundan sonra zrind bir msuliyyt qalmamdr. Onun vzifsi yax ilr grmyi
buyurub, pis mllr qadaa qoymaqdr.
Ancaq mminlrin tblii yalnz inkarlar din dvt etmkdn ibart deyil. Onlar mslmanlarn da hmi
daha yaxya ynlmlri, daha gzl davranlar gstrmlri v shvlrindn tmizlnmlri n tbli edrlr.
Mmin qardalarna yax ilr grmyi buyurub pis mllrdn kindirrlr. Bir-birlrinin Allah`n rizasn v cnntin
n yksk mvqelrini qazanmalarn istyrlr.
Bu mqamda kamil iman sahiblrinin hmiyytli bir xsusiyytin diqqt kmkd fayda vardr. Onlar din
xlaqn yalnz szlri il tbli etmz, eyni zamanda, btn hyatlar il d bu xlaq gstrmi olarlar. Saatlarla
33

dostluun, smimiyytin n olduunu izah etmyin vzin, smimiyyti yaayar v bu gzl xlaq rftarlar il izah
etmi olarlar. Qarlarndak insanlar onlarn etdiyi bu rftarla tbliini grdklrind smimiyytin n olduunu he
izah edilmdiyi halda, ox dqiq bir kild qavraya bilrlr. Bu, Quranda mr ediln hr cr xsusiyyt n etibarldr.
Kamil iman sahibi fdakarl, tvazkarl, balaycl, dalti, mrhmti, drstly, qsacas, hr cr gzl xlaq
xsusiyytini trafndak insanlara yaayaraq gstrr. Qar trf sl tsir edn d budur. nki fdakarln n
olduunu uzun-uzad izah etdiyi halda, bzn bu rftar gstrmkdn kinn v htta blk d eqoist davranan bir
kims, qar trf smimiyytsiz olduu tssratn balayar v ona mnfi tsir edr.
Bunun yerin izah edn v izah etdiyi eyi btn smimiyyti il yaayan bir insann qar trfin vicdann qti
olaraq hrkt keircyi ox aqdr.

Kamil iman sahibinin Allah`a ynlmsi

Qullarm sndn Mnim barmd sorusalar, Mn (onlara) yaxnam, Mn yalvarann duasn yalvard
vaxt qbul edrm. Qoy, onlar da Mnim arm qbul edib Mn iman gtirsinlr ki, doru yola ynl
bilsinlr. (Bqr sursi, 186)
Allah hr yeri hat edn, insana ah damarndan daha yaxn olan, eidn v bilndir. Mmin bilir ki, iindn
ken bir dnc bel Allah`dan gizli deyil. Smimi olaraq Allah`dan bir ey istmk n insann yalnz dnmsi
kifaytdir. Bu dnc sinlrd gizli olsa bel, Allah onu eidr v smimi qullarnn duasna mtlq cavab verr. nki
Allah iman ednlrin dostu, qoruyucusu v kmkisidir.
Qurana gr, dua insann btn smimiyyti il Allah`a ynlmsi v Onun sonsuz v srhdsiz gcn snaraq
Ondan kmk dilmsidir. Gc mhdud v sonlu bir varln srhdsiz gcl bir qdrt qarsnda acizliyini ortaya
qoyaraq dilmsidir. Dua adamn Allah`la bilavasit laqsidir. Alndan keirdiyi btn dnclr, istklr Allah`la
adam arasnda gizli qalr. Bu sbbdn, nc bir xs trfindn bilinmsin imkan olmayan bu ibadtd nmayi yer
yoxdur. Tamamil smimiyyt saslanan bir ibadtdir.
Allah`n zlrin hr ksdn v hr eydn daha yaxn olduunu, btn dualar eitdiyini v btn dualara cavab
verdiyini n drindn hiss edn v yaayanlar is kamil iman sahiblridir. nki Allah`a smimi bir qlbl ynlrlr v
Onun byklyn qar zlrinin insan olaraq n cr byk bir acizlik irisind olduqlarn bilrlr. V yen bilrlr
ki, dualara cavab vern yalnz Allah`dr v insan tinlikdn qurtara biln d yen ancaq Odur.
Kamil iman sahiblri yalnz tin v arsiz anlarda deyil, hmi v hr vziyytd Allah`a ynlrlr. nki
insann hyatnda Allah`a mhtac olmad bir ann bel olmadn bilirlr. Onlar dua etmk n tinlikl
qarlama gzlmzlr. nki bu ibadtin, eyni zamanda, bir qulluq vzifsi v Allah`a yaxnlamaq n
hmiyytli bir yol olduunun frqin varmlar. Bu da onlar digr insanlardan ayran n hmiyytli xsusiyytlrdn
biridir. Ayd yalnz arsizlik v tinlikd ikn Allah`a ynln, ancaq bu tinlikdn xilas olduqda drhal z
evirnlrin xlaq bel ifad edilmidir:
nsana bla z verdikd uzananda da, oturanda da, ayaq st olanda da Bizi arar. Bu blan ondan
sovudurduqda is sanki ona z vermi bladan tr Bizi armam kimi xb gedr. Hddi aanlara etdiklri
mllr belc gzl gstrildi. (Yunis sursi, 12)
Kamil iman sahiblri is nemt v rifah irisind ikn d, tinliy ddklrind d Rbbimiz ynlnlrdir.
nki onlar " gr yalvarmanz olmasayd, Rbbim siz diqqt yetirmzdi" (Furqan sursi, 77) aysini dnb
qavrayanlardr.
34

Onlar dualarn da yen Allah`n Quranda tsvir etdiyi kild edrlr. Bir ayd bel buyurulur:
Shr-axam ryind yalvararaq v qorxaraq, ssini qaldrmadan Rbbini yad et v qafillrdn olma.
(raf sursi, 205)

Rbbiniz acizan, hm d gizlic dua edin! bhsiz ki, O, hddi aanlar sevmir. (raf sursi, 55)
Grndy kimi, Quranda duann yalvararaq v iin-iin edilmsi bildirilir. nki Allah duada adamn
smimiyytini l gtrr. Dua etdiyimiz Rbbimiz bizim iimizdn keirdiyimizi d, ssli olaraq syldiyimizi d
eidn, bilndir. Qurann bu mrin uyan mminlr d o ank smimi rftarlar istiqamtind bzn ilrindn, bzn d
ssli dua edrlr. Ancaq bu, he bir zaman trafdak insanlara eitdirmy v nmayi istiqamtli bir dua deyil. nki
Allah Quranda dini yalnz Allah`a mxsus edrk dua etmnin hmiyytin bel diqqt kmidir:
O, (bdi) yaayandr, Ondan baqa mbud yoxdur. (Allah`a), dini yalnz Ona mxsus edrk, dua edin.
Almlrin Rbbi olan Allah`a hmd olsun! (Mmin sursi, 65)
Mminlrin dualarnda diqqt kn bir baqa xsusiyyt d Allah`n varln hiss edrk dua etmlridir. Onlar
dua edrkn yalnz istdiklri eylri deyil, Allah`n vahidliyini, byklyn, sonsuz gcn dnrlr. Quranda bel
mr edilmidir:
Rbbinin adn zikr et v zn tamamil Ona hsr et! (Mzzmmil sursi, 8)
Kamil iman sahiblri Allah` n gzl adlar il dnrk dua edrlr. Allah`n adlar insanlara Onun
xsusiyytlrini tandar. Allah`n rhmli, mrhmtli, yol gstrici, qullarna qar ox fqtli olduunu bilrk Ona
sslnn mminlr Allah`n yaxnln v rhmtini daha ox yax qavrayarlar. Bel ki, Quranda Allah`a mxtlif
adlarla dua edil bilcyi bel ifad edilmidir:
n gzl adlar Allah`ndr. Ona bu adlar vasitsi il dua edin v Onun adlar barsind haqdan sapanlar
trk edin. Onlar etdiklri mllrin czasn alacaqlar. (raf sursi, 180)
Hr mvzuda olduu kimi, lbtt, bu mvzuda da inananlar n n gzl nmunlr peymbrlr aiddir.
Quranda xsusil peymbr dualarndak drin smimiyyt diqqt kilmidir:
O dedi: Ey Rbbim! Mni bala v mn el bir sltnt ver ki, mndn sonra he kim nsib olmasn.
Hqiqtn, Sn bxednsn. (Sad sursi, 35)
(Musa) dedi: Ey Rbbim! Mni v qardam bala, bizi z mrhmtin qovudur. Sn rhm ednlrin
n rhmlisisn! (raf sursi, 151)
Mminlr, eyni zamanda, dualarnda sbirli olanlardr. Ayd onlara Allah`dan Sbir etmk v namaz qlmaqla
(Bqr sursi, 45) kmk dilmlri bildirilmidir. Bu sbir v dayanqllq Allah`a duyduqlar etibardan v
35

tslimiyytdn qaynaqlanr. Mmin Allah`n dualara qti olaraq cavab vercyindn mindir v "... Allah`n
mrhmtindn midinizi zmyin. nki Allah`n mrhmtindn ancaq kafir adamlar midlrini ksr" (Yusif sursi,
87) aysin sasn, sla midini itirmz v sbirl Rbbimiz yalvarar.
Kamil iman sahiblrinin dua anlay beldir: Allah`dan titryrk qorxar, ondan hrmt v sbirl kmk
dilyrlr. Bzn he kimin frqind olmad bir anda, gnn ala bel glmyck vaxtnda, dnmdiklri bir yerd
Allah`a hrmtl yalvarb kmk dily bilrlr. Onlar gndlik hyatn n qarq v n grgin anlarnda bel
rklrind Allah qorxusu il Ona snar, Ona yalvarar v Ondan kmk dilyrlr. V bilrlr ki, bu, onlar Allah`a
yaxnladracaq, onlara Rbbimizin rizasn v cnntini qazandracaq n asan yoldur. Bu yaxnln hr an daha da
artmas n nlrind he bir mane yoxdur. Allah Quranda qullarndan smimi qlbl zn ynlmlrini istyir.
Aylrd bel buyurulur:
Cnnt mttqilr yaxnladrlacaq, (onlardan) uzaqda olmayacaqdr. Budur siz vd ediln. O, hr bir
(Allah`a) z tutan, (Onun mrin) riayt edn, mrhmtli (Allah`dan) (Onu) grmdn qorxan v (Allah`a)
ynlmi qlbl gln kimslr ndr. (Qaf sursi, 31-33)

Kamil iman sahiblrinin tin anda gstrdiklri gzl rftar

Kamil iman sahiblrinin tin anda gstrdiklri rftarlarndan vvl onlarn tinliyi nec qbul etmlrin
diqqt kmkd fayda vardr. Onlar dnyann xsusi olaraq hazrlanm bir imtahan mkan olduunu drindn
qavrayan insanlardr. V onlar tinlik anlaynn da, hqiqtn, iman ednlrl rklrind xstlik olanlarn ayrd
edilmsi n yaradldn bilnlrdir. tinlik onlarn smimi olduqlarn isbat ed bilmlri baxmndan hmiyytli
bir imkandr. Bu mnada tinlik onlar n bilinn mnasndan tam ks bir anlama, yni nemt evrilir.
Bu sayd, qarlarna xan hr cr tinlik qarsnda tvkkll davranarlar. Amma, lbtt, Allah`a gclrinin
yet bilcyindn artq tinlik yklmmsi n d dua edrlr. Onlarn bu duas v Allah`n razl bel bildirilir:
Allah hr ksi yalnz onun qvvsi atd qdr mkllf edr. Hr ksin qazand (xeyir yalnz) onun
zn, qazand (r d yalnz) z leyhindir. Ey Rbbimiz, unutsaq v ya xta etsk, bizi czalandrma! Ey
Rbbimiz, bizdn vvlkilr ykldiyin kimi, biz d ar yk yklm! Ey Rbbimiz, gcmz atmayan eyi
damaa bizi vadar etm! Bizi fv et, bizi bala v biz rhm et! Sn bizim himaydarmzsan! Kafirlri mlub
etmkd biz yardm et! (Bqr sursi, 286)
Allah`n tqdiri il bir tinlikl qarlasalar, bunun gclri atdqlar bir snaq olduunu anlayar v bu hadis
qarsnda Allah`a olan tslimiyytlrini v tvkkllrini n gzl kild ortaya qoymaa alarlar. nki onlar
tinlik annda gstrdiklri rftarla rifah zamannda gstrdiklri rftarn Allah qatnda mqbul olmas baxmndan bir
olmadn bilrlr. Allah bu mvzuda bel bir nmun vermidir:
Mminlrdn zrllr istisna olmaqla (evd) oturanlarla Allah yolunda z mallar v canlar il cihad
ednlr eyni olmazlar. Allah z mallar v canlar il cihad ednlri (evd) oturanlardan drc etibaril stn
etdi (Nisa sursi, 95)
Grndy kimi, Allah tin bir mhitd Onun rizasn axtaranlarn sy gstrmynlrdn drc baxmndan
daha stn olduqlarn ifad etmidir. nki burada nmun gstriln mminlrin tin bir mhitd btn gclri il
din xlaqna sarlmalar, bhsiz ki, onlarn imanlarnn drcsini gstrir. Halbuki, rahat bir mhitd fdakarlq edn

36

insanlarn smimiyytlrindn min olmaq tindir. nsanlar bu kild tinliklrl snamaq, Allah`n doru
sylynlrl yalanlar bir-birlrindn ayrd etmsinin bir yoludur.
Allah`n mminlri tinlikl snamann bir baqa hikmti d vardr. tinliyi dadan insanlar nemtlrin
qiymtini ox daha yax anlayr v ox daha kr edici rftar gstrirlr. nki tinlik v acnn insann ruhunu
yetkinldirn bir yn d vardr. Allah bu kild insanlarn dnyada yax il pisin, bolluq il darln, rahatlq il
tinliyin mqayissini etmlrini tmin edir. nsanlar ancaq bu mqayislr saysind zlrin veriln maddi v mnvi
nemtlrin dyrini anlayrlar. Daha da hmiyytlisi, Allah`a hr mvzuda n qdr mhtac olduqlarn grr, Onun
qarsndak acizliklrini qavrayrlar.
nsann dnyada n cr tinliklrl snana bilcyi is bir ayd bel bildirilir:
Biz sizi bir az qorxu, bir az aclq, bir az da mal-dvlt, insan v mhsul itkisi il snayarq. Sbir ednlr
mjd ver. (Bqr sursi, 155)
Bu ayni biln bir mmin tinliklrl hl qarlamadan vvl zn bu vziyyt hazrlayar v n olursaolsun sbir v tvkkld qtiyyt gstrcyin, Rbbimiz sadiq qalacana dair Allah`a sz verr. Bu gzl rftar
onun kamil imannn gryidir. Qarlad ey qorxu, aclq, kasblq, yaralanma, htta lm bel olsa, Allah`dan raz
olmaa v kr edici rftar gstrmy qti qrarldr. V bilr ki, btn bunlar onu Allah`a daha da yaxnladracaq v
Onun sonsuz cnntind yaamasna vsil olacaq. Bir ayd bel bildirilmidir:
Dorudan da, Allah mminlrdn cnnt mqabilind onlarn canlarn v mallarn satn almdr.
(nki) onlar Allah yolunda vuruub ldrr v ldrlrlr. (Bu, Allah`n) Tvratda, ncild v Quranda z
hdsin gtrdy bir vddir. Allah`dan daha yax hdini yerin yetirn kimdir? El is svdldiyiniz alveri gr sevinin. Mhz bu, byk uurdur. (Tvb sursi, 111)
mani yetkinliy atm mmin bilir ki, cnnt kimi byk bir mkafat yalnz "iman etdik" demkl qazanlmaz.
Allah bunu Quranda bel bildirmidir:
nsanlar el gman edirlr ki, tkc: man gtirdik! demlri il onlardan l kilck v onlar
imtahan edilmycklr? Biz onlardan nckilri d snaqdan keirmidik. Szsz ki, Allah doru dananlar da,
yalanlar da akara xardacaqdr. (nkbut sursi, 2-3)
Yen bir baqa ayd Allah bu hmiyytli hqiqt bel diqqt kir:
Yoxsa sizdn vvl glib-kenlrin hal banza glmdn cnnt gircyinizimi sandnz? Onlara el bir
yoxsulluq, el dzlmz bir tinlik atd v el sarsldlar ki, sonunda eli brabrindki mminlr: "Allah`n
kmyi n vaxt?" - deyirdi. Diqqt yetirin, bhsiz, Allah`n kmyi ox yaxndr. (Bqr sursi, 214)
Btn bu aylr gstrir ki, glmi-kemi btn insanlar Allah`n dnya n yaratd qanunlarn bir gryi
olaraq bu tinliklrl qarlamlar. Onlar da mal v canlarndan azaldlaraq snanm, onlar da inkar ednlrin tzyiq
v zlmlri il qarlam v aralarndak mminlrl smimiyytsizlrin frqi bu kild ortaya xmdr. Bu sbbl,
mmin Quran yrndiyi andan etibarn aylrd ifad ediln btn bu hadislr qar hazrlq grr. Ancaq bilr ki,
imtahann rtlrin uyun olaraq qarlaaca hadislr peymbr dvrndki rtlrl eyni olmaya bilr.
Dvrmzd bu tinliklr frqli rtlr altnda qarmza xa bilr.
37

Kamil iman sahibinin imani hazrl qarsna xan hadislri ayrd etmdn hamsnn snaq olduunu
bilmsini tlb edir. Qarlaaca tinlik qorxu, aclq, mallarnn azalmas v canna glck zrr ola bilcyi kimi,
gndlik hyatda qarlaaca snaq da ola bilr. Msln, bzn n tin grnn rtlr st-st gl bilr. nsan he
gzlnilmz bir zamanda yaxnn itir bilr. Hmin gnlrd bir trfdn d maddi tinlikl qarlaa bilr. Btn
bunlarn stn bir d ar xstliy tutula bilr. Htta bu vziyyti frst biln eytan da mxtlif yollardan vsvs
verrk ona yaxnlamaa ala bilr. Mhz bu zamanda bir mmin ondan kmk isty bilr. Kamil iman sahibinin
rftar hr zaman Allah`n byndiyi xlaqa uyun olar. Btn tinlik, yorunluq v xstliklr baxmayaraq, bu haln
qar trf he bir kild hiss etdirmz. V ona n gzl z ifadsi il, n rahatladc ss tonu il v lindn gln n
yax rftarla kmki olmaa alar.
Kamil iman sahibi olan mmin btn bu sbir v bu gzl xlaq Allah`a olan sevgisin, hrmtin, qorxusuna v
Ona olan tslimiyytin gr gstrir.
Burada verdiyimiz nmun bir mminin hyat boyunca dflrl qarlaa bilcyi hadislrdn yalnz biridir.
Ancaq izah etmy aldmz budur: n qdr ox tinlik st-st glirs-glsin, kamil iman sahibi rftar v
dannda gzl xlaqndan sla kinmz. Bana gln hr cr tinliyin Allah`n izni il bana gldiyini bildiyindn
arni v qurtuluu yen Allah`dan mid edr. Onsuz da dnyada az bir zaman qalb gedck. sas olan burada hr
vziyyt v raitd gzl sbir gstrib Allah`n istdiyi v byndiyi xlaq yaamaq v Onu raz etmkdir.
Nticd, dnya hyatnda hr ey glib keicidir. hmiyytli olan is insann bu glib-ken hadislrl
imtahan verdiyini unutmamas v bu imtahann nticsind d sonsuz hyatn zn gzldiyini bilmsidir. nki
insanlarn sl yurdu axirtdir. nsan dnyada n byk ac v tinliyi yaasa da, btn bunlar mtlq keck v ya
lml sona atacaq.
nsan dnyada bolluq v rifah iind d olsa, bunlarn he biri ona aid deyil, lm il birlikd hams dnyada
qalacaq. V blk d dnyada bolluq iind yaayan bu insann sonu chnnm zab olacaq. Burada izah ediln d
budur: bir insann dnyadak hyat rtlri l deyil, ancaq snaqdan ibartdir. Dnyada bzi tinliklrl qarlam
bir insan axirt hyatnda, cnntd sonsuza qdr xobxtlik v sevinc iind ola bilr. nki dnyada ikn hr rait v
mhitd Allah` dost etmi v Onun mmnuniyytini qazanmaq n sbir etmidir. Axirtd bu xslrin deycyi sz
budur:
Onlar deycklr: Qm-qssni bizdn uzaq edn Allah`a hmd olsun! Hqiqtn, Rbbimiz
balayandr, krn vzini verndir. z ltf il bizi bdi iqamtgahda yerldirn Odur. Orada biz n bir
yorunluq z verck, n d bir zgnlk toxunacaqdr! (Fatir sursi 34-35)

Kamil iman sahibinin nemt verildiyind gstrdiyi rftar

nsanlarn oxuna tinlikdn sonra nemt verilnd aydki ifad il desk, ynb sevinrlr. Bu nemtin
zlrin kim trfindn verildiyini unudub drhal z evirrlr. Halbuki, Allah Quranda "... ynm! Hqiqtn, Allah
ynnlri sevmir (Qss sursi, 76) klind buyurmudur.
sl iman sahiblri zlrin veriln nemtlrdn qrurlanmayan v btn bunlarn Rbbimizdn olduunu
bilnlrdir. Onlar tin zamanda olduu kimi, nemt v rifah iind olarkn d Allah`a mhtac olduqlarn v Allah`n
dildiyi anda onlardan nemti ala bilcyini, zlrini acizlik irisind buraxa bilcyini unutmazlar. Buna gr, darlqda
da, bolluqda da, tinlikd d, rahatlqda da hr zaman Allah`a kr edrlr.
Onlar qarlarna xacaq tin bir gnn zabndan qorxarlar. nki Allah`n verdiyi nemtlr nankorluq
ednlri czalandracan bilirlr. Nankorluq ednlrin czalandrlaca bir ayd bel xbr verilmidir:
Nankorluqlarna gr onlar bel czalandrdq. Mgr biz nankordan baqasn czalandrarqm? (Sba
sursi, 17)

38

Onlar veriln nemtlrin d eynil tinliklr kimi dnya hyat n hazrlanan xsusi imtahann bir paras
olduunu bilirlr. Quranda hz. Sleymann bu hqiqti bel ifad etdiyi bildirilir:
Bu, Rbbimin ltfndndir ki, mni snaa ksin, grk kr edcym, yoxsa nankor olacaam!
Kim kr ets, ancaq z xeyrin kr etmi olar, kim d nankor olsa, (bilsin ki), hqiqtn, Rbbim (onun
krn) mhtac deyildir, sxavtlidir! (Nml sursi, 40)
Mhz kamil iman sahibi olan mminin nemt qarsnda gstrdiyi rftar da eynil beldir. Bunun snaq olduunu
drhal dnrk Allah`a snar v Ona kr edr. Bundan sonra lin ken bu imkanlarla Allah`n mrlrini v digr
ibadtlri nqsansz yerin yetirr.
Ancaq bunu da unutmaq olmaz ki, insanlara veriln nemtlr yalnz maddi dyrlrl mhdudlamr. nsann
iman, gzlliyi, al, qabiliyytlri, salaml kimi mvzular da mminlrin kr etmsini tlb edn byk
nemtlrdir. Bir ayd "O, siz istdiyiniz hr eydn vermidir. gr Allah`n nemtlrini sayacaq olsanz, onlar sayb
qurtara bilmzsiniz." (brahim sursi, 34) klind bildirilrk Allah`n qullar zrindki sonsuz nemtin diqqt
kilmidir.
Quran v peymbrlrin hyatna baxdmzda ox zngin v ya ox gcl olmalarna baxmayaraq, onlarn
stn xlaq gstrdiklri, daltdn sla vaz kemdiklri v Allah`a qar tvazkarlqlarn qoruduqlar grnr. Allah
iman edn qullarnn bu stn xsusiyytlrini Qurann bu aysi il triflyir:
gr onlara yer znd hkmranlq versk, onlar namaz qlar, zkat verr, yax ilr grmyi mr edib,
pis ilr grmyi qadaan edrlr. Btn ilrin aqibti Allah`a aiddir. (Hcc sursi, 41)

39

KAML MAN SAHBLRNN

GZL HYATI

Hqiqtn d: Rbbimiz Allah`dr! deyib sonra dz yol tutanlara he bir qorxu yoxdur v onlar
kdrlnmycklr. Onlar cnnt hlidirlr v etdiklri mllrin vzi olaraq orada bdi qalacaqlar. (hqaf
sursi, 13-14)

Mminlr iman edr v sonra doru yn tutub imanlarnda qtiyyt gstrrlr.

Onlar Rbbimizdn gln hr eyd xeyir olduunu bilr, hr zaman kr edr v Ona qlbn balanaraq
tslimiyyt gstrrlr.
Onlar Allah qatnda tqva sahiblridir.
Allah onlarn bu smimi yaxnlqlarna vz olaraq hm dnyada, hm d axirtd yaxlq vd etmidir. Daha da
hmiyytlisi, onlar rhmti il hat etmi, onlardan raz olmu v onlara sevgisini v mmnuniyytini ynltmidir.
Bu, Quranda bel mjdlnmidir:
Allah onlardan razdr, onlar da Ondan razdrlar. (Allah) onlar n (aaclar) altndan aylar axan,
iind bdi qalacaqlar cnnt balar hazrlamdr. Bu, byk uurdur. (Tvb sursi, 100)
Onlar dnyaya hvsl balanmaz, Allah`n rizasn v cnntini qazanmaq n axirt ynlrlr. Allah onlarn
bu drin tslimiyytlrin vz olaraq onlara cnntl brabr dnya hyatnn nemtlrini d artrar:

40

Bellikl, Allah onlara hm dnya mkafatn, hm d gzl axirt mkafatn verdi. Allah yax i
grnlri sevir. (Ali-mran sursi, 148)
... Bu dnyada xeyirli ilr grnlr n gzl mkafat hazrlanmdr. Axirt yurdu is daha xeyirlidir.
Mttqilrin yurdu nec d gzldir. (Nhl sursi, 30)
Dnya hyatnda da, axirtd d onlara mjd vardr. Allah`n klmlri sla dyiilmz. Bu, byk
uurdur. (Yunis sursi, 64)
Onlar dnyada qarladqlar btn tinliklr sbir edr v balarna gln tinlik n olursa-olsun, Allah`dan
baqa dostlar, kmkilri v vlilri olmadn unutmazlar.
Onlar ancaq Ona snb, ancaq Ondan kmk dilyrlr.
Rbbimiz olan Allah onlar rhmti il hat edr v onlar qoruyar. Hr hadisni onlarn lehin evirr v onlarn
yollarn aar, onlara asanlq verr. Daha da hmiyytlisi, Allah`n dostlar olmalar sbbi il onlar yer znd mtlq
qalib edr, onlara zfr verr v onlar dnyann v cnntin varislri edr:
Musa z qvmn dedi: Allah`dan kmk dilyin v sbir edin. bhsiz ki, yer z Allah`ndr. O,
qullarndan dildiyini onun varislri tyin edir. (Gzl) aqibt mttqilrindir. (raf sursi, 128)
Onlar deycklr: Biz verdiyi vdini yerin yetirn v bizi bu yer varis edn Allah`a hmd olsun! Biz
cnntin istdiyimiz yerind sakin oluruq. (Yax) ml sahiblrinin mkafat nec d gzldir! (Zumr sursi,
74)
Onlar Rbbimizin rhmtin qovuma qlbn arzu edn, Onun heybtindn titryrk qorxanlardr.
Onlar Allah`a qlbn bal olaraq yalvaranlardr.
Onlar zlrini xilas etmsi, chnnm zabndan qorumas v cnnti nsib etmsi n Allah`a acizlikl v
rkdn yalvaranlardr. Rbbimiz d onlarn bu smimi yalvarlarna cavab verr v onlar sonsuza qdr rhmti
altnda yaayacaqlar cnntlr yerldirr:
Allah`dan qorxanlar is thlksiz bir yerd baalarda v emlr banda olacaqlar! Taftadan v
atlazdan libaslar geyib qar-qarya ylcklr. Bax bel! stlik, onlar iri qaragzl hurilrl d
evlndircyik. Onlar orada min-amanlq iind hr meyvdn istycklr. Onlar orada ilk lmdn baqa he
bir lm dadmayacaqlar. (Allah) onlar chnnm zabndan qorumudur snin Rbbinin ltfkarl saysind.
Mhz bu, byk uurdur. (Duxan sursi, 51-57)

Hqiqtn d cnnt hli hmin gn nemtlr iind kef kck. Onlar zvclri il birlikd klgliklrd
taxtlara sykncklr. Orada onlar n meyvlr v istdiklri hr ey vardr. stlik, rhmli Rbb (onlara):
Salam, - deyck. (Yasin sursi, 55-58)
Mhz onlar Allah`n rizasn qazanan kamil iman sahiblridir.

41

QURANDA KAML MANDAN

NMUNLR

Allah`n Elisi sizlr Allah`a v axirt gnn midini balayanlara v Allah` ox zikr ednlr gzl
nmundir. (hzab sursi, 21)
Allah hr eyin aq-akar bir dill izah edildiyi v he bir mvzunun nqsan buraxlmad bir kitab gndrrk
imani bir yetkinliy nec ata bilcyimizi, nec dncyimizi, nec yaayacamz v nlri hdf gtrcyimizi
biz bildirmidir. Bununla yana, Allah nmun olaraq peymbrlr gndrmi v onlarn vasitsil insanlara hyatda
imani yetkinliyin nec yaandn gstrmidir. Onlara yaxl mr edib pislikdn kindirmyi frz edrk insanlara
kamil iman yaamaqda kmki olmalarn tmin etmidir. Ayrca, Allah Quranda kemid yaayan peymbrlrdn
xbr verib onlarn stn xlaqndan nmunlr gstrmidir ki, iman sahiblri bundan nmun gtrsnlr.
Kitabn vvlind d aqladmz kimi, insann imannn v Allah qorxusunun qarsnda srhd qoyulmamdr.
styn xs hr zaman Rbbimiz bir yol tapa bilr v Ona hr ksdn daha yaxn ola bilr. Bu sbbl, kamil iman
sahiblri n peymbrlrin v Quranda nmun gstriln saleh mminlrin iman v xlaq hmiyytli bir
hdfdir. Ancaq bu da onlar n son srhd deyil. Allah Quranda "N qdr bacarrsnzsa, Allah`dan qorxun.
(Peymbr) qulaq asb itat edin..." (Tabun sursi, 16) aysi il mminlrin tqvada he bir srhd tanmamalarn
buyurmudur.
Bu sbbl, hr mminin hdfi Allah`n n sevimli v Ona n yaxn qulu ola bilmkdir.
Mhz bu hissd bel rfli v stn axtarda olan hr ks Allah`n Quranda peymbrlrdn v digr kamil
iman sahiblrindn verdiyi nmunlri yen xatrladacaq v imani yetkinliyi qavramann yollarn ortaya qoyacaq.

Hz. Yusif
Quranda bildiriln hekaylrin birind Allah hz. Yusifin uaqlndan etibarn myyn hikmtl hazrlanm
snaqlardan kediyini v onun btn bu hadislr qar n yetkin, n tslimiyytli rftar gstrdiyini xbr verir. rtlr
n qdr ar, qurulan tllr n qdr tin grns d, hz. Yusif imanndan, Allah`a olan ballndan, etibarndan v
tslimiyytindn vaz kemmi, ksin, Allah`a daha da yaxnlaaraq Ona qar tam tslimiyytli xlaq gstrmidir.
Allah`a yaxnlamaqda yol axtaranlar n hz. Yusifin hyatnda, hqiqtn d ox bnzrsiz, ox stn iman v
xlaq nmunlri vardr. Qurandan hz. Yusif dair ilk yrndiyimiz mlumat onun hl kiik yalarda vacib bir yuxu
grdy v atas hz. Yaqubun bu yuxu haqqnda etdiyi rhl laqlidir:
Bir zaman Yusif atasna dedi: Atacan! Mn (yuxuda) on bir ulduz, gn v ay grdm. Onlarn mn ba
ydiyini d grdm. O dedi: Olum! Yuxunu qardalarna danma, yoxsa sn hiyl qurarlar. Hqiqtn,
eytan insann aq-aydn dmnidir. Belc, Rbbin sni seck, sn yuxular yozma yrdck v z
42

nemtini bundan vvl atalarn brahim v shaqa tamamlad kimi, sn v Yaqub nslin d
tamamlayacaqdr. bhsiz ki, Rbbin bilndir, mdrikdir. (Yusif sursi, 4-6)
Atas hz. Yusifin grdy bu yuxunun Allah`dan bir iar olduunu v onun glckd Allah qatnda stn xs
olacan dnrk bu yuxunu he kim izah etmmsini sylmidir. Daha sonra atalarnn hz. Yusif olan
dknlynn ox olduunu hiss edn qardalar atalarnn bu sevgisini qsqanaraq qardalarna tl qurmular. Onu
ldrmy v belc, atalarnn sevgisini zlrin ynltmy almlar:
Szsz ki, Yusif v onun qardalarnn (hekaytind) soruanlar n ibrtlr vardr. Bir vaxt (qardalar)
dedilr: Biz btv bir dst olmamza baxmayaraq, Yusif v onun qarda atamza bizdn daha sevimlidir.
Aydn grnr ki, atamz akar bir yanllq iinddir. Yusifi ya ldrn, ya da onu bir yer aparb atn ki, atanz
ancaq siz mhbbt bslsin v bundan sonra siz mlisalehlrdn olarsnz. Onlardan biri dedi: Yusifi
ldrmyin! gr n is etmk istyirsinizs, onda onu bir quyuya atn ki, karvanlardan biri onu gtrsn!
(Yusif sursi, 7-10)
Qardalar hz. Yusifi drin bir quyuya atm v atalarna da onu bir qurdun paraladn sylyrk zrin
yalandan qan srdklri kynyini gtirmilr. Syldiklri bu yalana baxmayaraq, hz. Yaqub bu hadisnin bir qurmadan
ibart olduunu anlam v Allah`a snaraq Ondan kmk istmidir. Hr hadisni bir qdr (tale) v hikmtl yaradan
Allah`n dilmsi il quyunun olduu yerdn ken bir karvan hz. Yusifi tapm v onu sir olaraq Misird bir vzir
satmdr:
... Bellikl, Yusifi yer znd yerldirdik v ona yuxular yozma yrtdik. Allah z iini qlb il baa
atdrandr. Lakin insanlarn oxu bilmir. (Yusif) yetkin ana atdqda Biz ona mhakim yrtmk (bacar)
v elm verdik. Biz yax i grnlri bel mkafatlandrrq. (Yusif sursi, 21-22)
Onu satn alan vzirin arvad heyrtamiz bir gzlliy sahib olan hz. Yusif yaxnlamaq istmi v bu istyi
qbul edilmyinc hz. Yusif bhtan ataraq zn tmiz xarmaq istmidir:
Evind qald qadn onu yoldan xartmaq istdi v qaplar balayb: Yanma gl! dedi. O is: Allah
uzaq elsin! Ax (snin rin) mnim aamdr, mn yax baxmdr. bhsiz ki, zalmlar nicat tapmazlar!
dedi. (Yusif sursi, 23)
Onlar bir-birini qabaqlamaq mqsdil qapya trf yyrdlr v qadn onun kynyini arxadan crd.
kisi d qapnn yannda qadnn ri il rastlad. (Qadn) dedi: Snin ailn pislik etmk istynin czas
zindana salnmaqdan v ya arl-acl bir zaba dar edilmkdn baqa n ola bilr?! (Yusif) dedi: O, mni
yoldan xartmaq istyirdi... (Yusif sursi, 25-26)
(Qadnn ri) onun kynyinin arxadan crldn grdkd dedi: bhsiz ki, bu, sizin
hiyllrinizdndir. Hqiqtn d, sizin hiylniz bykdr. Yusif, sn bundan (bu ii ab danmaqdan) vaz ke!
Sn d gnahna gr balanma dil. nki sn gnah iltmisn. (Yusif sursi, 28-29)
Ancaq kynyin arxadan crld aydn olduu v hz. Yusifin gnahszl ox aq kild grndy halda
bel, onu zindana atmaqdan imtina etmmilr. Hz. Yusif is qarlad btn hadislrd olduu kimi, ddy

43

vziyytdn Allah`a snm v zn x yolu gstrmsi n Ona tslim olmudur. Allah onun bu duasn qbul
etmi v qadnn hiylsini ondan uzaqladrmdr:
"... (Qadn) dedi: Barsind mni qnadnz, bax, budur! Mn onu yoldan xartmaa aldm, o is
imtina etdi. gr mrimi yerin yetirms, lbtt ki, zindana atlacaq v zlillrdn olacaqdr. (Yusif) dedi: Ey
Rbbim! Mnim n zindan bunlarn mni svq etdiklri ii grmkdn daha xodur. gr bu qadnlarn
hiylsini mndn uzaq etmsn, mn onlara meyil edr v cahillrdn olaram. Rbbi onun duasn qbul etdi v
onlarn hiylsini ondan uzaq etdi. Hqiqtn, O, eidndir, bilndir. Dlillri grdkdn sonra, yen d onu bir
mddt zindana salmaq qrarna gldilr. (Yusif sursi, 32-35)
... v o, zindanda bir ne il d qald. (Yusif sursi, 42)
Qardalarnn ona qurduu tl il balayan v bhtan atlmas il davam edn bu hadislr Yusif peymbrin
uzun illr boyu zindanda qalmas il davam etmidir. Ancaq bu mddt boyunca o, bir an bel midsizliy qaplmam,
Allah`dan midl kmk dilmi, btn bu hadislrin xeyirl yaradldn bilmi, sbrind v imannda qtiyyt
gstrmidir. Bel ki, illr sonra hkmdar grdy bir yuxunun yozumunu soruduunda hz. Yusifi zindandan tanyan v
onun yuxular yozduunu biln bir kims bu vziyyti hkmdara xbr vermidir. Hz. Yusifdn yuxusunun n doru
rhini yrnn hkmdar onu artdrmdr. Lakin peymbr hkmdarn vvl vzirin arvadn v llrini ksn
qadnlar ardb kemid yaanan bu hadisnin slini onlardan yrnmsini istmidir. Onlar da bel cavab vermilr:
...Onlar dedilr: Allah bizdn uzaq elsin! Biz onun haqqnda pis bir ey bilmirik. Zadgan kiinin is
arvad dedi: ndi haqq blli oldu. Onu mn yoldan xartmaq istyirdim. Hqiqtn d, o, doru
dananlardandr. (Yusif sursi, 51)
Onlarn bu etiraflarndan sonra hz. Yusif bu rhi etmidir:
Bu, ona grdir ki, ri yannda olmadqda ona xyant etmdiyimi v Allah`n xainlrin hiyllrin yol
vermdiyini bilsin. Mn zm brat qazandrmram. nki Rbbimin rhm etdiyi ks istisna olmaqla, nfs pis
ilri mr edr. Hqiqtn, Rbbim balayandr, rhmlidir. (Yusif sursi, 52-53)
Yusif peymbrin bu szlri onun nec imani yetkinliy v nec stn xlaqa sahib olduunu ox aq kild
ortaya qoymudur. O, n badan bri Allah`n kmyinin mtlq iman v sbir ednlrl birlikd olduunu v Ona
xyant ednlrin hiyllrinin mtlq boa xardn bilir. Allah`a duyduu gvn, qdr olan tslimiyytindn v
tvkklndn aydn olur. rtlr n qdr leyhin kimi grns d, slind, btn bunlarn arxasnda Allah`n yaxn
olduunu ox yax grr.
Yusif peymbrin stn xlaqnda diqqt kn hmiyytli bir xsusiyyt d onun haql olduu vziyytlrd
bel nfsin arxa xmamas, ona sla gvnmmsi v onun Allah`n dilmsindn baqa mtlq pisliyi mr edn qvv
olduunu ox yax bilir. Bu, ancaq kamil iman sahiblrinin yaaya bilcyi bir xlaqdr. nki nfs eytann sullarna
snaraq insana hiyl il yaxnlar v vicdannn ssini dinlmyn insanlara etdiklrini gzl gstrrk onlar pisliy
ynldir.
Hz. Yusifin nfsin qar mvqeyi is onun imani yetkinliyinin rftarlarna ks olunmasdr. bh yoxdur ki,
Allah`a bel gvnn v tslim olan bir insann sonu da mtlq xeyir olar. Nec ki, onun hyat boyunca gstrdiyi bu
tslimiyytin vzin Allah ona dnyada gc v iqtidar vermidir. Ayrca, ona dnyada gzl hyat vermi v axirtd d
yaxlqlarnn vzini vermkl cnntl mjdlmidir:

44

Bellikl, Yusif yer znd hkmranlq verdik. O, istdiyi yerd qala bilrdi. Biz istdiyimiz
mrhmtimizi nsib edirik v yax i grnlrin mkafatn sirgmirik. man gtirnlr v mttqi olanlar
n, lbtt, axirt mkafat daha xeyirlidir. (Yusif sursi, 56-57)

Hz. Sleyman
Allah Hz. Sleymann smimi imann Quranda bel bildirir:
Biz Davuda Sleyman bx etdik. O, nec d gzl qul idi! Daima (Allah`a) z tutard. (Sad sursi, 30)
Hz Sleymann Quranda izah ediln n hmiyytli xsusiyytlrindn biri gc, iqtidar v ehtiama sahib olmas
idi. Ona Allah qatndan bir ox stn qabiliyytlr verilmidi. Hz. Sleyman zn veriln bu nemtlr n daim
Allah`a kr v dua etmkl Ona ynlmidi. Allah hz. Sleymann dualarndan birini Quranda bel bildirir:
"... Ey Rbbim! Mn hm mnim zm, hm d valideynlrim ta etdiyin nemt kr etmk n,
Snin raz qalacan yax ml etmk n ilham ver v mni z mrhmtinl mlisaleh qullarna qovudur!
(Nml sursi, 19)
Hz. Sleymann smimi bir duas da beldir:
O dedi: Ey Rbbim! Mni bala v mn el bir sltnt ver ki, mndn sonra he kim nsib olmasn.
Hqiqtn, Sn bxednsn. (Sad sursi, 35)
Allah bu duasna gr, hz. Sleymana dnyada xsusi bir qabiliyyt, znginlik v elmd stnlk verdiyi kimi,
onu axirtd d n gzl kild mkafatlandracan vd etmidir. Allah Quranda hz. Sleyman n bel bildirmidir:
Hqiqtn, o, Biz yaxn olanlardandr v onun n gzl qayd yeri hazrlanmdr. (Sad sursi, 40)
Hz. Sleymann bel stn v seilmi bir mvqey layiq edilmsi, lbtt, lind olan maddi imkanlar Allah
rizas n istifad etmsin grdir. Bu imkanlar onun Allah`a yaxnlnn daha da artmasna, Allah` xatrlamasna
vsil olmudur. Onun: "... Mn gzlliyi Rbbimin zikrindn dolay sevirm..." (Sad sursi, 32) - dediyi bir ayd
bildirilmidir. Nemtlr v imkanlar n qdr ox olursa-olsun, bunlardan tr tkbbrlk etmmk v lovalanmadan
yalnz Allah`a ynlmk ancaq kamil iman sahiblrin xas olan xlaqdr. Allah hz. Sleymann bu xlaqn btn
insanlara nmun olaraq bildirmidir.

Fironun zvcsi
Fironun zvcsi Misird srail oullarna rhbrlik edn fironla evlidir. Tarix dnyann n zalm insanlarndan
biri olaraq dn fironun evli olduu bu insan ondan tamamil frqli xlaqa malikdir. Quranda tarixin n qiymtli v n

45

saleh mslmanlarndan biri olaraq zikr edilmidir. Allah`n tqdir etdiyi qdrd bir imtahan olaraq dnyann n zalm
insanlarndan biri il n yax insanlarndan biri eyni evd yaamdr.
Bu qiymtli insann sahib olduu kamil iman Quranda qiyamt qdr yaayacaq mslmanlara nmun
verilmidir:
Allah iman gtirnlr is fironun zvcsini misal kdi.... (Thrim sursi, 11)
Allah`n iman ednlr fironun zvcsini nmun gstrmsinin sbbi bu stn xlaql insann tarixd az rast
glinn bir thlk altnda ikn, ox tin rtlrd iman etmsidir. Eyni zamanda, cahiliyy insanlarnn tam ksin,
dnyada blk d ox az insann sahib olduu bir mlkdn tsirlnmyrk gcl bir xarakterl Allah`a drindn
balanmasdr.
O dvrd Misir xalq fironun ilahi gc sahib olduuna inanrd. Firon Misir xalqnn bu inancndan istifad
edrk zn ilah elan etmy crt etmidi. Fironun zvcsi d bel thlkli bir mhitd, bu drc zalm bir insanla
eyni evi paylaarkn Allah`a iman etmidir. Allah`n varln v o gn qdr Misir hakim olan inanclarn hamsnn
batil olduunu tsdiqlmidir. bhsiz, bu, dnyada ox az insann nzr alaca v ancaq Allah`a qlbn balanmaqla
mmkn olan bir hyat klidir. lbtt, byk sbir tlb edn bir snaqdr. Bu tinlikdn tsirlnmdn yaamaq n
iradli, all, romantiklikdn uzaq ox gcl bir iman lazmdr. Mhz fironun zvcsi d bel bir xlaqa v kamil imana
sahib olmas sbbi il all davranm v zn sezdirmdn fironun saraynda gizlic iman edn mmin bir qadn
olaraq yaamdr. O, almlrin qadnlarna nmun verilmkl rflndirilmidir:
Allah iman gtirnlr is fironun zvcsini misal kdi. O zaman o: Ey Rbbim! Mn z yannda
cnntd bir ev tik. Mni firondan v onun mlindn xilas et. Mni zalm adamlardan qurtar! demidi.
(Thrim sursi, 11)
Fironun zvcsi byk bir znginliyin iind olmasna baxmayaraq, dnyvi hvslr qaplmam, yalnz Allah
n yaayaca hyat semi, Allah`n mmnuniyytini, rizasn hr eydn stn tutmudur. Buna gr d Allah`a
boyun ymsi, tvkkl, stn sbri v yetkinliyi il peymbr olmad halda, btn insanlara nmun olaraq
Quranda zikr edilmi qiymtli mslman bir qadndr.

Sehrbazlarn man
Hz. Musa firona Allah`n varln aqlayb sonra da Allah`n mczlrini gstrdiyind firon qrurlanm v
slind, hz. Musan hrmtdn salma planlad n onu n ox gvndiyi sehrbazlar il qar-qarya gtir bilcyi
bir yarma tkil etmidi. Firon srail oullarnn hz. Musadan tsirlndiyini v ona inanmaa baladn sezdiyi n
hz. Musann gstrdiyi mczlri xalqa bir sehrbaz hiylsi olaraq gstrmyi mqsd qoymudu. Firon Misir xalqnn
Allah`a iman etmsindn v batil dinlrini trk etmsindn narahat idi. Yegan mqsdi z sistemini davam etdirmsi
olduundan, daltli ad verilmi hiylli bir oyunla sistemini qoruyacan v htta mhkmldcyini znn etmidi.
Tyin olunan gn gldiyind hz. Musa v sehrbazlar xalqn topland bir meydanda qar-qarya gldilr.
Sehrbazlar gclrini gstrmk n salarn atdlar. Etdiklri sehrin tsiri il salar insanlara qaan kimi grnd. Hz.
Musa is sasn atnca Allah`n izni il sa sehrbazlarn qurduu oyunu uddu. Hadislr Quranda bel izah edilir:
(Sehrbazlar) dedilr: Ey Musa! Ya sn at, ya da biz ataq! (Musa) dedi: Siz atn! Onlar atdqda,
insanlarn gzlrini sehrlyib canlarna qorxu saldlar v byk bir sehr gstrdilr. Biz Musaya: san at!

46

dey vhy etdik. El bu an (sa ilana evrilib) onlarn dzltdiklri eylri uddu. Artq haqq z xd, onlarn
etdiklri is batil oldu. (Sehrbazlar) orada mlub oldular v rsvay olaraq geri dndlr. (raf sursi, 115-119)
Bunun n hz. Musann hqiqti syldiyini anlayan sehrbazlar Allah`a iman etdilr:
Sehrbazlar scdy qapandlar v dedilr: Biz iman gtirdik almlrin Rbbin Musann v Harunun
Rbbin! (ra sursi, 46-48)
Hz. Musann sehrbazlarn etdiklrini etibarsz etmsi v sehrbazlarn da onun stnlyn qbul edrk iman
etmsi firon n byk bir uduzma idi. Buna gr d fironun reaksiyas ox srt oldu. nki hm xalqnn gz
qarsnda alalm, hm hmiyytli gcn itirmi, hm d z sistemin qar byk thlk grdy hz. Musa
qalibiyyt ld etmidi. Ntic olaraq, iman edn sehrbazlara ox ar cza vercyin qrar verdi:
(Firon) dedi: Mn siz izn vermmidn vvl siz Ona iman gtirdiniz? bhsiz ki, O, siz sehr yrdn
byynzdr. Mn sizin llrinizi v ayaqlarnz arpaz ksdirib xurma aaclarnn gvdlrind armxa
kcym. Onda hansmzn zabnn daha iddtli v daha srkli olduunu bilcksiniz! (Taha sursi, 71)
Sehrbazlar is fironun zorbaln bilmlrin v bu ar thdidlr baxmayaraq, Allah`n varln anladqlar an
iman etmilr v scdy qapanmlar. He bir bhan uydurmadan, mnft gdmdn firona qar hz. Musann trfin
kerk onu dstklmilr. Hz. Musaya qar xdqlarna v ona qar mbariz apardqlarna gr d Allah`dan zr
istmilr:
Onlar dedilr: Biz he vaxt sni biz gln bu aydn dlillrdn v bizi yaradandan stn tutmayacaq.
ndi n hkm vercksns, ver. Sn ancaq bu dnyada hkm ver bilrsn! Hqiqtn, biz Rbbimiz iman
gtirdik ki, O, bizi gnahlarmza v snin bizi mcbur etdirdiyin sehr gr balasn. Allah`n (mkafat) daha
xeyirli, (czas) is daha daimidir! (Taha sursi, 72-73)
Mhz burada qeyd-rtsiz Allah`a tslim olmann ilk andan insana qazandrd xsiyyt, gc v qtiyyt baqa
szl desk, imani yetkinlik nzr arpr. gr sehrbazlar fironun nizamna gr mnft gdmy chd etsydilr, sla
bel bir rftar gstr bilmzdilr. nki grnc yaadqlar mvcud mhitd iman etmlri dnyvi mnftlri il
zidd drd.
Ancaq lbtt, Allah`n varlna iman edn bir insan n btn bu thlklr gerid qalr. nki Allah btn bu
saylan hadislr hkm edn, hr eydn stn olan gcdr. Kamil imanda Allah`a myyn rtlr bal olaraq qul
olunmaz. nki sl iman he bir rt bal olmayan imandr. Sehrbazlarn gstrdiklri d Allah`a v din smimi
yaxnlaan, he bir rt bal olmayan kamil bir imandr.

Ba sahibi
Allah hz. Muhmmd (s..v) iki adamn arasnda ba vern bir hadisni vhy etmidir. Belc, srlr vvl
yaayan bu iki adamn nmunsi qiyamt qdr btn insanlara atmdr:
Onlara iki kiinin (hvalatn) misal k. Bunlarn birin iki zm ba verib onlar xurmalqlarla hat
etdik v aralarnda kin saldq.
47

Hr iki ba z barn verdi v bu bardan he bir ey skilmdi. Biz d onlarn arasndan bir ay axtdq.
Onun (baqa) srvti d var idi... (Khf sursi, 32-34)
Bu xslrdn birinin gstrdiyi xarakter Quranda ibrt gtrlck xarakter kimi kerkn, digrinin etidall
rftar da kamil iman nmunsi meydana gtirmidir.
Mal baxmndan varl olan adam zndn son drc min halda tkbbrlk gstrir v bu da znginlikdn
qaynaqlanr. Baasnn mhsuldar olmas v grnnn gzlliyi onun zn olan arxaynlnn sas dayadr. Srf
yanndak adamdan daha zngin v gcl olduunu dndy n normal rtlrd ed bilmdiyi tkbbr v zmt
haqq qazandrmdr:
... O z (mmin) yolda il shbt edrkn ona: Mn srvt baxmndan sndn daha zngin v
adamlarma gr sndn daha qvvtliym! dedi. (Khf sursi, 34)
Bu adam bann gzlliyini v brktini grdynd gcl olmaq n Allah`a v Onun dinin ehtiyac
olmadn dnm v zndn son drc min halda v alsz bir slubdan istifad etmidir:
O, zn zlm edrk bana daxil olub dedi: Bunun n vaxtsa yox ola bilcyini dnmrm. O saatn
glcyini d znn etmirm. Rbbimin drgahna qaytarlmal olsam, szsz ki, bundan daha firavan bir hyat
qismtim olacaq! (Khf sursi, 35-36)
Allah`n ayd d diqqt kdiyi kimi, ba sahibi bana demk olar ki, sonsuzluq tf etmi v he bir gcn onu
yox ed bilmycyini dndyn d aq kild dil gtirmidir. Halbuki, bu dnyagrnn zn nec son
hazrladnn frqin vara bilmmidir.
Allah bu adamla yana, baqa bir ba sahibindn bhs edir. Bu adam da mlk sahibidir v zngindir, ancaq
digri qdr deyil... Lakin sahib olduu znginlik inancna v xarakterin tsir etmmidir. Bu sbbl, yoldann
zrindki inkar grrk ona bu kild cavab vermidir:
... Sni torpaqdan, sonra ntfdn yaratm, daha sonra sni kii qiyafsin salm (Rbbini) inkarm
edirsn? Lakin Allah mnim Rbbimdir v mn he ksi Rbbim rik qomaram! Bana girdiyin zaman:
MaaAllah! Qvvt yalnz Allah`a mxsusdur! - demli deyildinmi? gr var-dvltc v vladca mni
zndn kasb sayrsansa. (Khf sursi, 37-39)
Aynin davamnda yoldann malndan tr aznlamasn drhal xbrdar etmsi v Allah`n verdiyi malla
Allah`a qar byklnmmyi nsiht etmsi bildirilmidir:
Ola bilsin ki, Rbbim mn snin bandan daha yaxsn versin, (snin bana) is gydn bir bla
gndrsin v o, hamar bir yer dnsn. Yaxud suyu kilib getsin v bir d onu axtarb tapa bilmysn! Belc,
onun mhsulu bir anda mhv edildi. O, ora qoyduu xrc gr (pemanlq kmy) v llrini bir-birin
vurmaa balad. Ban talvarlar bel darmadan olub yer yxlmd. O dedi: Ka Rbbim he ksi rik
qomayaydm! Allah`dan baqa ona yardm ed bilck dostlar yox idi v o da z-zn kmk ed bilmzdi.
Bel hallarda kmk etmk ancaq haqq olan Allah`a mxsusdur. n yax mkafat vern v n gzl aqibt nsib
edn Odur. (Khf sursi, 40-44)

48

Etidall ba sahibinin gstrdiyi xlaq Allah`n byndiyi xlaq modelidir. Sahib olduu mntiq hadislr
dnyagr v slubu kamil imana dair lamtlrdir. Bu sbbdn, Allah Peymbrimiz (s..v) bu hadisni btn
mminlr nmun olaraq izah etmsini mr etmidir. Digr ba sahibinin gstrdiyi pis xlaq is kamil iman sahibinin
xlaqndak stnlyn bel bir mqayis il ortaya xmasna vsil olmudur.

NTC

49

Kitabn vvlindn bu yana yalnz "iman etdik" demyin, ya da din xlaqna bir ucundan ibadt etmyin kifayt
etmycyini, Allah`n mqbul grdy modelin yarb n kemk, tqva sahibi mminlr nmun olmaq, hr an
stn bir xlaq gstrmk olduunu izah etmy aldq. Mminlri Allah`dan gclri yetdiyi qdr qorxmaa, zlrini
sla yetrli grmmy v hr an Allah rizasn axtarmaa, vicdanlarndan son hdd qdr istifad etmy ardq.
Ancaq burada hmiyytli olan bir mvzu yen vardr. Kamil iman sahibi olmaq uzun srn sy nticsind ld
edilck bir ey deyil. Allah bir ayd "Sni n asan olana mvffq edrik" (la sursi, 8) klind bildirmidir. nsan
kamil mnada bir imana qsa bir mddtd ata bilr. O gn qdr nec hyat srmyindn asl olmayaraq, bu bir anlq
qrar il hyatnn qalan hisssini Allah`n mmnun olaca kild keir bilr. Dinin tqdim etdiyi gzl xlaq
nqsansz kild yaaya bilr.
Btn bunlar aq kild ifad etdikdn sonra indi d hr ksi bu mvzuda tlsik davranmaa v txir
salmamaa arrq. nki insana veriln mddt qsadr. nsan bu dnyada, blk, bir gz qrpmnda v ya gndzn
ancaq bir saat qdr bir mddt hyat srck. Bu vziyytd ona veriln bu mhdud mddt rzind zamanla yarmal
v gzl davranlar gstrmy almal, kamil iman yaamaa tlsmlidir. Allah bu mddtin sonunda tqvada
davamllq gstrn, yarb n ken, zn yaxnlamaqda tlsn qullarna cnnti vd etmidir. Orada onlar
peymbrlr, sadiqlr, hidlr v salehlrl birlikd olacaqlar v hr eydn hmiyytlisi, Rbbimiz qovuacaqlar.
Allah orada onlara bir d salam olduunu mjdlyir ki, mminlr n bu, n gzl mkafatlardan biridir:
Hqiqtn d, cnnt hli hmin gn nemtlr iind kef kck.
Onlar zvclri il birlikd klgliklrd taxtlara sykncklr.
Orada onlar n meyvlr v istdiklri hr ey vardr.
stlik, rhmli Rbb (onlara): Salam, - deyck. (Yasin sursi, 55-58)
Allah`a v Elisin itat ednlr Allah`n onlara nemt olaraq bx etdiyi peymbrlrl, sidq rkdn
inananlarla, hidlrl v mlisalehlrl birlikd olacaqlar. Onlar nec d gzl dostlardr. Bu ltf Allah`dandr.
Biln olaraq Allah kifayt edr. (Nisa sursi, 69-70)
Glin siz d bu mkafat ld etmk, Allah`n rizasn qazanmaq v cnntlrd peymbrlrl v kamil iman
sahibi mminlrl yerlmk n tlsin.
Kamil iman n gzl kild yaayaraq btn mslmanlara aylrd ifad edildiyi kimi, tqvada ndr v
nmun olun. Allah Quranda qurtulu tapmaq istyn btn insanlar bu xlaq yaamaa dvt edir:
Onlara Rbbinin aylri xatrland zaman o aylr qar kar v kor kimi davranmazlar.
Onlar deyrlr: Ey Rbbimiz! Biz gzmzn aydnl olan zvclr v vladlar bx et v bizi
mttqilr imam et!
Onlar sbir etdiklrin gr (cnntd olan) otaqla mkafatlandrlacaq, orada xeyir-dua il, salamla
qarlanacaqlar.
Onlar orada bdi qalacaqlar. O, n gzl mskn, nec d gzl iqamtgahdr! (Furqan sursi, 73- 76)

QURANDA KAML MAN

50

SAHBLR

Kamil iman sahiblrinin Quranda bildiriln xsusiyytlrindn bzilri beldir:

- "Onlar iman gtirmi v (Allah`dan) qorxmular. (Yunis sursi, 63)
- "manlarna zlm qatdrmayanlar" (nam sursi, 82)
- "Ondan qorxur v Allah`dan baqa he ksdn qorxmurdular" (hzab sursi, 39)
- "Onun qorxusundan tir-tir sirlr" (nbiya sursi, 28)
- "Rbbimiz Allah`dr! deyib sonra dz yol tutanlar" (hqaf sursi, 13)
- "...Allah biz yetr. O, n gzl qoruyandr! dedilr". (Ali-mran sursi, 173)
- "Allah anld zaman qlbi qorxuya dr" (Hcc sursi, 35)
- "Rbbindn qorxur v pis haqq-hesabdan kinirlr". (Rd sursi, 21)
- "Onlar Mn ibadt edir v he nyi Mn rik qomurlar" (Nur sursi, 55)
- "zlrin nazil ediln iman gtirir, Allah`n aylrini ucuz qiymt satmrlar" (Ali-mran sursi,
199)
- "nki onlar z Rbbi il qarlaacaqlarn v Ona qaydacaqlarn yqin bilirlr". (Bqr sursi, 46)
- "O kslr ki, haqq-hesab gnn tsdiq edirlr. (Maric sursi, 26)
- "Qeyb iman gtirir" (Bqr sursi, 3)
- "(Glck) o saatdan lrzy glirlr..." (nbiya sursi, 49)
- "O kslr ki, sn nazil olana v sndn vvl nazil olanlara iman gtirir" (Bqr sursi, 4)
- "Axirt d yqinlikl inanrlar. (Bqr sursi, 4)
- "Kitabdan mhkm yapanlar..." (raf sursi, 170)
- "Namaz qlr" (Bqr sursi, 3)

51

- "O kslr ki, namazlarnda mtidirlr". (Muminun sursi, 2)

- "O kslr ki, namazlarn z vaxtlarnda qlrlar. (Muminun sursi, 9)
- "O kslr ki, namazlarn hmi qlrlar". (Maric sursi, 23)
- "Qorxu v mid iind z Rbbin yalvarr". (Scd sursi, 16)
- "...Ancaq Rbbin tvkkl ednlrdir". (Nhl sursi, 42)
- "Ayb yerlrini (zinadan) qoruyub saxlayarlar". (Muminun sursi, 5)
- "O kslrdir ki, zkat verirlr". (Muminun sursi, 4)
- "Mallarn gec v gndz, gizli v akar xrclynlr" (Bqr sursi, 274)
- "O kslr ki, Rbbinin zn dilyrk sbir edir" (Rd sursi, 22)
- "O kslr ki, Allah`a verdiklri sz yerin yetirir v hdi pozmurlar". (Rd sursi, 20)
- "O kslr ki, manti danmr v hdlrini pozmurlar". (Maric sursi, 32)
- "Onlar Allah`n risaltini tbli edir" (hzab sursi, 39)
- "Pisliyi yaxlqla df edirlr" (Rd sursi, 22)
- "Yax ilr grmyi buyurur, pis mllr qadaa qoyur" (Tvb sursi, 71)
- "O kslr ki, ahidliklrind mtindirlr. (Maric sursi, 33)
- "Mti olan" (Ali-mran sursi, 17)
- "Sbh ana yaxn balanma dilyn kimslrdir". (Ali-mran sursi, 17)
- "Onlar bil-bil etdiklrin gr israr etmzlr." (Ali-mran sursi, 135)
- "O kslrdir ki, szbazlqdan qarlar (Muminun sursi, 3)
- "lri bard z aralarnda mslhtlir" (ura sursi, 38)
- "O kslr n ki, haqszla mruz qaldqda intiqam alrlar". (ura sursi, 39)
- "Doru danan" (Ali-mran sursi, 17)
- "Gln sbir edr" (Hcc sursi, 35)
- "Allah`dan ltf v razlq dilyn..." (Fth sursi, 29)

52

- "O kslr ki: Ey Rbbimiz! Hqiqtn, biz iman gtirdik, bizim gnahlarmz bala v bizi od
zabndan qoru! deyirlr". (Ali-mran sursi, 16)
- "Mhz onlar yax ilr grmy tlsr v bu ilrd nd gedrlr". (Muminun sursi, 61)
- "lamtlri is zlrind olan scd izidir" (Fth sursi, 29)
- "man gtirib yax ilr grnlr mxluqlarn n yaxsdrlar". (Beyyin sursi, 7)
- "Cnnt balarnda hrmt gstrilck insanlar da el onlar olacaqdr". (Maric sursi, 35)

53

KAML MAN SAHB

OLAN MMN...

N cr Allah inancna
malikdir?
- Allah`dan baqa bir ilah olmadn,
- Hr eyi yaradann ancaq Allah olduunu,
- Hr ii idar ednin Allah olduunu,
- Btn rklrin ancaq Allah`n idarsind olduunu,
- Allah`n hr eyi hat etdiyini,
- Qdri (taleyi) tyin etdiyini,
- Hr ey gc yetn v dildiyini edn olduunu,
- Hr eydn xbrdar olduunu v hr eyi eidib grdyn,
- Hr eyin zrind qoruyucu olduunu,
- Qeybi bildiyini,
- He bir ey ehtiyac olmadn v btn nqsanlardan uzaq olduunu,
- Domam v doulmam olduunu,
- Yanlmayan v unutmayan olduunu,
- Mlkn yegan sahibi olduunu,
- Hr eyin tk varisi olduunu,
- Daim diri olduunu,
- zzt v rfin tk sahibi olduunu,
- Daim stn v qalib olduunu,
- n gzl adlarn sahibi olduunu,
- Hkm v hikmt sahibi olduunu,
- Qullarna ah damarlarndan daha yaxn olduunu,
- rklrindn keirdiklri n kiik eyi d bildiyini,
- Gizlinin gizlisini bildiyini,
- Sonsuz daltli olduunu,
- Mrhmtlilrin n mrhmtlisi olduunu,
- Qullarna qar ox balayc olduunu,
- Qullarn ox sevn olduunu,
- Tvblri qbul edn olduunu,
- Smimi duaya cavab vern olduunu,
- Yaxln v krn vzini artqlamas il vern olduunu,
54

- nsana hr eyi yrdn olduunu,

- Xbrdar edib qorxudan olduunu,
- llri dirildn v hesab gnn yaradan olduunu,
- Dinin kmk ednlr dnyada v axirtd kmk edn olduunu,
- Vdinin haqq olduunu,
- nkarlar n chnnmi v mminlr n d cnnti yaradan olduunu biln bir Allah inancna malikdir.

N cr Allah qorxusuna malikdir?

- Yalnz Allah`dan qorxar v yalnz Ondan kinr
- Allah`dan baqa he bir eydn qorxmaz.
- Allah`dan gc yetdiyi qdr ox qorxar.
- man v Allah qorxusunu ry yerldirnin Allah olduunu bilr.
- Bu qorxunu yalnz tinlik v arsizlik anlarnda deyil, hr an yaayar.
- Allah`n qlblrd olan v gizlinin gizlisini biln olduunu unutmaz.
- Kimsnin grmdiyi yerd d Allah`n grn olduunu hr an xatrlayar.
- Hesab vercyini bilrk hrkt edr.
- Haram v halallara diqqt edr.
- Etdiyi hr eyin sas bu qorxu zrin quruludur.
- Ediln hr id Allah`a ynlr.
- Tk czalandrann Allah olduunu bilr.
- Allah`n mvqeyindn, thdidindn v chnnm zabndan qorxar.
- Daha vvl glib-kenlr Allah`n verdiyi zablar unutmaz.
- Hrmt dolu, ii titryn v iddtli bir Allah qorxusuna malikdir.

Nec bir imana malikdir?

- Allah qorxusuna v Allah sevgisin saslanan.
- Yalnz Allah`a ibadt etdirn.
- Allah` hr eydn stn tutma tmin edn.
- Allah`dan baqa ilah axtarmayan.
- Allah`a he bir eyi ortaq qomayan.
- Hr eyin Allah`dan olduunu biln.
- Allah`n hmi onun yannda olub etdiklrini grdyn biln.
- Hyatnn hr annda Allah`n razln qazanma hdf alan.
- Btn hyat Allah n yaama grkdirn.
- Allah`n srhdlrini qoruma tmin edn.
- Allah`n qarsnda acizliyini ox yax bilmyi tmin edn.
- Allah`n aylrin qlbn boyun ymyi tmin edn.
- Yalnz Allah`a gvnmyi tmin edn.
- Kmyin ancaq Allah`dan olduunu qavrama tmin edn.
- Daim Allah` xatrlama tmin edn.
- Qurana bal olma tmin edn.
- Allah`a sla nankorluq etdirmyn.
- Qiyamt gnn qti bilgi il iman etdirn.
- Axirtin varlna qti olaraq inandran.
- Dnya hyatna aldanmaa mane olan.
- Glck narahatln ortadan qaldran.
- Hr id bir xeyir olduunu hr an hiss etdirn.
55

- Hr id Allah`a ynlmyi tmin edn.

- Sahib olunan btn xsusiyytlrin Allah`dan olduunu unutdurmayan.
- Allah`a, hkmlrin v elilrin knldn itati tmin edn.
- eytann tsirin izn vermyn.
- Hr an vicdann ssi il hrkt etmyi tmin edn.
- Yalnz Allah`a ynlmi bir ruh hal vern.
- Yalnz Allah` v inananlar dost etmyi tmin edn.
- Allah`a yaxnlamaq n ciddi sy gstrn.
- Allah`a hr an kr edici olma tmin edn.
- Gizli v aq zkat vermyi unutdurmayan.
- Hr tinliy sbir edck v qtiyyn qorxmayacaq bir qtiyyt vern.
- stn xlaq qazandran.
- Gstriln mmin lamtlrind qtiyyt tmin edn.
- Tqvada yarb n keirn bir imana malikdir.

Nec bir qdr (tale) anlayna malikdir?

- Hr eyin bir qdr il yaradldn.
- Doumdan lm qdr hr hadisni Allah`n xsusi olaraq planladn.
- Hr hadisnin ancaq Allah`n tqdir etdiyi zamanda reallaacan,
- Allah`a qar qlbn tam gvnrk balanmal olduunu.
- Knldn boyun ymyin mqbul olduunu.
- Allah`n btn zamanlar bir an iind grdyn.
- Yalnz Allah`a tslim olmann lazmlln.
- N edirs-etsin, nticni Allah`n tyin edcyini.
- Allah`a tam bir tslimiyyt gstrdiyi tqdird sla qmgin olmayacan.
- Allah`n yaratd hr grntdn raz olmal olduunu bilr.
- Bana gln hr eyin Allah`dan olduunu bildiyi n:
-hycana qaplmaz.
-kdr v ya tinliy dmz.
-axnamaya qaplmaz.
-midsizliy dmz.
-tinlik v sb keirmz.
-narahat olmaz.
-qzblnmz.
-"Ka ki", - demz.
-ani v hddindn artq reaksiyalar vermz.
-lm qarsnda kdrlnmz.
-lindn gedn v bana gln kdrlnmz.

Hans dncy v n cr ala malikdir?

- Quran gryi kimi, yaxca dnn.
- Hr eyi Quran mntiqi il qiymtlndirn.
- Hr eyi msbt dnn.
- Vicdann istiqamtlndirdiyi kild hrkt edn.
- Hr eyi qdrd (taled) Allah`n tqdir etdiyi kild meydana gldiyini bilrk dnn.
- Hr hadisnin ardnda gizlnn xeyir v hikmti grmy alan.
- Ayaq st, oturarkn, yatarkn, hr an daim Allah` dnn.
56

- Allah`n varln v yaratmasndak sntini drindn dnn.

- Allah`n diqqt kdiyi mvzular v iman hqiqtlrini aradrb, dnn.
- Suallarnn cavablarn yalnz Qurandan tapan.
- Axsamalar qarsnda hlli hmi Quranda axtaran.
- Daim dinin lehin dnn.
- Vsvs gldiyind eytandan olduunu dnb Allah`a snan.
- Mminlr haqqnda hsn-znl dnn.
- Baqalarnn ehtiyaclarn dn biln.
- Tcili ilri tsbit edib onlara stnlk ver biln.
- Haqq il batil arasnda Qurana uyun mqayis ed biln.
- Tmiz bir al il dn biln.
- z yaradln dnn.
- Qiyamti dnn.
- Hesab gnn dnn.
- Cnnti v xsusil d chnnmi dnb yd alan.
- zn veriln ydlri yaxca dnn.
- z nfsini hesaba k biln al v dncy malikdir.

Hans sevgi anlayna malikdir?

- Allah` hr ksdn v hr eydn ox sevr,
- Peymbrimiz (s..v) duyduu sevgi btn inananlara duyduu sevgidn stndr.
- Mminlr olan sevgisi Allah`n rizasna saslanan bir sevgidir.
- n ox sevdiyi insanlar Allah`n rizasn qazanmaa n ox sy gstrn, n tqval olduunu mid etdiyi
xslrdir.
- Dnya hyatnn bzklrin iddtl sevgi hiss etmz.
- ldiyi xeyirlrin vzind Allah`n sevgisindn baqa he bir mkafat istmz.
- Allah`a v elisin qar ba qaldranlara qar sla sevgi duymaz.
- Bir ey qar duyduu sevgi v ehtiyac o mvzuda fdakarlq gstrmsin mane olmaz.

Nec v n haqda danar?

- Allah` n gzl adlar il tsbih edr.
- Szn n gzlini sylyr.
- Glckd olacaq bir hadis n hr zaman "Allah dils" mnasndak "inaAllah" szndn istifad edr.
- Allah`n sntini ks etdirn hr gzlliyi grdynd: "maaAllah", - deyrk Allah`n ann ucaldar.
- Allah`n mmnun olacan mid etdiyi sz sylyr.
- Danqlarnda aylri xatrladaraq danar.
- Hikmtli danar.
- Qsa, mnal v aydn danar.
- Bo v faydasz shbtlr etmz.
- Ehtiyaca uyun danar.
- Yalan sz sylmz.
- Ana v atasna qar "uf" bel demyck qdr hrmtli danar.
- Yumaq sz sylyr.
- Dan il qar trf etibarl olduunu hiss etdirr.
- Bacard qdr smimi, sad, iindn gldiyi kimi danar.
- Gizli shbtlrdn kinr.
- Syldiyi szn n mna vercyini bilrk v yax dnrk danar.
57

- yd verrk danar.
- Bir ev girdiyind vvl Quranda ifad edildiyi kimi "salam" szn sylyr.
- Cahillrl qarladnda onlarla chaltl danmaz, "Salam", - deyrk ker.
- Bhtan atmaz.
- V bu cr shbtlr qatlmayb rfl ker.
- Yax v gzl rftarlar tviq edck v pis davranlardan kindirck kild danar.
- Ssind orta yol tutar, qqraraq danmaz.
- Azndan xan hr szdn msul olduunu bilr.
- Bo v grksiz mqsdlr n and imz.
- Dannda he kimi ayblayb, pislmz.
- Dedi-qodu etmz.
- Vicdan hrkt keirck tsirli szlr sylyr.

Nec v nlr dua edr?

- Hr eyd Allah`a ynlrk.
- Yalnz Allah`a dua edrk v yalnz Ondan kmk dilyrk.
- Allah`n hr duaya cavab verdiyini bilrk.
- Allah`n ona ah damarndan daha yaxn olduunu v hr dndyn annda eitdiyini bilrk.
- Allah` n gzl adlar il tsbih edrk v bu adlarnn mnalarn drin-drin dnrk.
- Dua edrkn Allah`dan istyin srhd qoymayaraq.
- Duann bir kli olmadn, Allah`n rizasn qazanmaq n ediln hr hrktin bir dua olduunu bilrk.
- Dua etmk n xsusi bir mkan v yer grk olmadn, hr zaman, hr yerd dua ed bilcyini bilrk.
- Allah`a qar ola bilck n hrmtli kild dua edr.
- Yalnz tinlik v ehtiyac iind olarkn deyil, bolluq v nemt irisind olarkn d dua edr.
- Dualarndan sonra veriln nemtlr nankorluq etmz.
- Duas smimi v idndir.
- Allah`a yalvara-yalvara, iin-iin dua edr.
- Nmayi n dua etmz.
- Qorxu v midl dua edr.
- z n olduu qdr, htta zndn daha ox peymbrlr v digr mminlr n d dua edr.
- Mminlrin salaml, thlksizliyi, rahatl, znginliyi v gc n dua edr.
- Allah`a yaxnlamaq, mvffqiyytli olmaq, din xlaqn n yax kild yaaya bilmk v gzl xlaqda sbir
gstr bilmk n dua edr.
- Dnyada v axirtd Allah`n n gzlini vermsi, nemtlrini artrmas n dua edr.
- He kimin mminlr zrr ver bilmmsi n dua edr.
- Dmnlrinin xor v alaq qlnmalar v etdiklrinin vzini grmlri n dua edr.
- Quranda yer veriln peymbr dualarn zn nmun gtrr.
- Dualarnn sonunda: Hmd olsun almlrin Rbbi Allah`a! (Yunis sursi, 10) - deyrk Allah` tsbih edr.

LAV BLM: TKAML YALANI

Darvinizm, yni tkaml nzriyysi yaradl hqiqtini inkar etmk mqsdil irli srlm, ancaq
uursuzluqla nticlnmi elmdn knar cfngiyatdan baqa bir ey deyil. Canllarn cansz maddlrdn tsadfn
ml gldiyini iddia edn bu nzriyy kainatda v canllarda ox mczvi nizam olduunun elm trfindn sbut
58

edilmsi il v tkaml prosesinin sla ba vermdiyini gstrn 350 milyona yaxn fosilin taplmas il squt etmidir.
Bellikl, Allahn btn kainat v canllar yaratd elm trfindn d sbut edilmidir. Bu gn tkaml nzriyysini
dirltmk n dnya sviyysind aparlan tbliat sadc elmi hqiqtlrin thrif olunmasna, trfli rhin, elm ad
altnda sylniln yalan v saxtakarlqlara saslanr.
Ancaq bu tbliat hqiqti gizltmir. Tkaml nzriyysinin elm tarixind n byk xta olmas son 20-30 il
rzind elm dnyasnda getdikc daha ucadan dil gtirilir. Xsusil 1980-ci illrdn sonra aparlan tdqiqatlar darvinist
iddialarn tamamil shv olduunu z xarm v bu hqiqt bir ox elm adam trfindn dil gtirilmidir. AB-da
biologiya, biokimya, paleontologiya kimi frqli sahlrl mul olan bir ox elm adam darvinizmin sasszln grr,
canllarn mnyini artq yaradlla aqlayrlar.
Tkaml nzriyysinin squtundan v yaradl dlillrindn digr bir ox srimizd btn elmi tfrratlar il
bhs etmiik v etmy davam edirik. Ancaq hmiyyti baxmndan mvzudan burada da bhs etmkd fayda var.
Darvini mhv edn tinliklr
Tkaml nzriyysi tarixi qdim yunanlara gedib xan bir tlim olmasna baxmayaraq, XIX srd hrtrfli
kild irli srld. Nzriyyni elm dnyasnn gndmin gtirn n mhm irlilyi arlz Darvinin 1859-cu ild
nr ediln Nvlrin mnyi adl kitab idi. Darvin bu kitabda dnyadak mxtlif canl nvlrini Allahn ayr-ayr
yaratdna qar xrd. Darvinin fikrinc, btn nvlr ortaq cdaddan trmi v zaman rzind kiik dyiikliklrl
mxtliflmidilr.
Darvinin nzriyysi he bir konkret elmi tapntya saslanmrd; znn d qbul etdiyi kimi, sadc bir mntiq
yeritm idi. Htta Darvin kitabndak Nzriyynin qarsnda duran tinliklr balql uzun blmd etiraf etdiyi
kimi, nzriyy bir ox mhm suala cavab ver bilmirdi.
Darvin nzriyysinin qarsndak tinliklr inkiaf edn elmin stn glcyin, yeni elmi kflrin
nzriyysini gclndircyin mid edirdi. Bunu kitabnda tez-tez bildirirdi. Ancaq inkiaf edn elm Darvinin
midlrinin tam ksin, nzriyynin sas iddialarn bir-bir sassz qoydu.
Darvinizmin elm qarsndak mlubiyytini sas balq altnda thlil etmk olar:
Nzriyy hyatn yer znd ilk df nec ortaya xdn sla aqlaya bilmir.
Nzriyynin irli srdy tkaml mexanizmlrinin, slind, tkaml xarakterin malik olduunu gstrn he
bir elmi tapnt yoxdur.
Fosillr tkaml nzriyysinin iddialarnn tam ksini gstrir.
Bu blmd bu sas bal sasl thlil edcyik.
Keilmz ilk pill: hyatn mnyi
Tkaml nzriyysi btn canl nvlrinin bundan txminn 3.8 milyard il vvl dnyada fantastik kild
tsadfn meydana gln birc canl hceyrdn trdiklrini iddia edir. Birc hceyrnin milyonlarla kompleks canl
nvn nec ml gtirmsi v gr hqiqtn bu cr tkaml ba vermis, n n izlrinin fosillrd taplmad
nzriyynin aqlaya bilmdiyi suallardandr. Ancaq btn bunlardan vvl iddia ediln tkaml prosesinin ilk pillsi
zrind dayanmaq lazmdr. Hmin ilk hceyr nec ortaya xmdr?
Tkaml nzriyysi cahillikl yaradl inkar etdiyin gr, hmin ilk hceyrnin he bir plan v nizam
olmadan tbit qanunlar rivsind tsadfn meydana gldiyini iddia edir. Yni bu nzriyyy sasn, cansz
madd kortbii tsadflr nticsind ortaya canl hceyr xarmaldr. Ancaq bu, mlum olan n tml biologiya
qanunlarna zidd iddiadr.
Hyat hyatdan glir
Darvin kitabnda hyatn mnyindn he bhs etmmidi. nki onun dvrndki ibtidai elm anlay
canllarn ox sad qurulua malik olduqlarn frz edirdi. Orta srlrdn bri spontane generation adl nzriyyy
sasn, cansz maddlrin tsadfn birlrk canl varlq ml gtirmsin inanrdlar. Bu dvrd hratlarn yemk
artqlarndan, sianlarn da budadan ml glmsi geni yaylm dnc idi. Bunu sbut etmk n qrib

59

tcrblr aparlmd. irkli sginin stn bir az buda qoyulmu v bir mddt sonra bu qarqdan sianlarn ml
glmsini gzlmidilr.
tin qurdlanmas da hyatn cansz maddlrdn trdiyin dlil hesab edilirdi. Lakin daha sonra mlum olacaqd
ki, tin stndki qurdlar z-zlrindn ml glmirlr, milklrin gtirib qoyduu gzl grlmyn srflrdn
xrdlar. Darvin Nvlrin mnyi adl kitabn yazd dvrd is bakteriyalarn cansz madddn ml glmsi
inanc elm dnyasnda geni kild qbul edilirdi.
Lakin Darvinin kitabnn nr edilmsindn be il sonra mhur fransz bioloq Lui Paster tkaml sas vern bu
inanc qti kild tkzib etdi. Paster apard uzun elmi faliyyt v tcrblrd gldiyi nticni bel rh etmidi:
Cansz maddlrin hyat ml gtirmsi iddias artq qti kild tarix gmlmdr. (Sidney Fox, Klaus
Dose, Molecular Evolution and The Origin of Life, New York: Marcel Dekker, 1977, sh. 2)
Tkaml nzriyysinin trfdarlar Pasterin kflrin uzun mddt qar xdlar. Ancaq inkiaf edn elm canl
hceyrsinin mrkkb quruluunu z xardqca hyatn z-zn ml glmsi iddiasnn sasszl daha da aq
kil ald.
XX srdki nticsiz sylr
XX srd hyatn mnyi mvzusunu tdqiq edn ilk tkaml mhur rus bioloq Aleksandr Oparin oldu.
Oparin 1930-cu illrd irli srdy bzi tezislrl canl hceyrsinin tsadfn meydana gl bilcyini sbut etmy
ald. Ancaq bu faliyytlr uursuzluqla nticlnck v Oparin bu etiraf etmli olacaqd:
Tssf ki, hceyrnin mnyi tkaml nzriyysinin tamamil hat edn n qaranlq nqtdn ibartdir.
(Alexander I. Oparin, Origin of Life, (1936) New York, Dover Publications, 1953 (Reprint), sh. 196)
Oparinin yolunu davam etdirn tkamllr hyatn mnyi problemini hll etmk n tcrblr aparmaa
aldlar. Bu tcrblrin n mhuru amerikal kimya Stenli Miller trfindn 1953-c ild aparld. Miller ibtidai
atmosferd mvcud olduunu iddia etdiyi qazlar bir tcrbd birldirdi v bu qara enerji verrk zlallar tkil
edn bir ne zvi molekul (amin turusu) sintezldi.
O illrd tkamll bal mhm mrhl kimi tandlan bu tcrbnin sassz olduu v tcrbd ttbiq ediln
atmosferin yer rtlrindn ox frqli olduu sonrak illrd z xacaqd. (New Evidence on Evolution of Early
Atmosphere and Life, Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63, Kasm 1982, sh. 1328-1330)
Uzun skutdan sonra Millerin z d ttbiq etdiyi atmosfer mhitinin hqiqi olmadn etiraf etdi. (Stanley
Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, sh. 7)
Hyatn mnyi problemini aqlamaq n XX sr boyu gstriln btn tkaml sylr uursuzluqla
nticlndi. San Diyeqo Skrips nstitutundan mhur geokimya Cefri Bada tkaml Earth jurnalnda 1998-ci ild
drc ediln bir mqald bu hqiqti bel qbul edir:
Bu gn XX sri arxada qoyarkn hl d XX srin balancndak n byk hll edilmmi probleml qarqaryayq: hyat yer znd nec balayb. (Jeffrey Bada, Earth, ubat 1998, sh. 40)
Hyatn kompleks quruluu
Tkamllrin hyatn mnyi il bal bu qdr xlmaz vziyyt dmsinin balca sbbi n sad hesab
etdiklri canllarn bu qdr mrkkb qurulua malik olmasdr. Canl hceyrsi insann hazrlad btn texnoloji
mhsullardan daha mrkkbdir. Bel ki, bu gn dnyann n qabaqcl laboratoriyalarnda bel cansz maddlr
birldirilrk ninki canl hceyr, htta hceyry aid birc zlal da hasil etmk mmkn deyil.
Bir hceyrnin meydana glmsi n lazml rtlr sla tsadflrl aqlanmayacaq qdr oxdur. Lakin bunu
aqlamaa he ehtiyac yoxdur. Tkamllr hl hceyr sviyysin atmadan xlmaz vziyyt drlr. nki
hceyrnin sasn tkil edn zlallarn tsadfn sintezlnm ehtimal riyazi chtdn sfrdr.
Bunun n sas sbbi budur ki, bir zlaln ml glmsi n baqa zlallar da olmaldr. Bu sbb bir zlaln
tsadfn mlglm ehtimaln tamamil aradan qaldrr. Ona gr, tkc bu fakt tkamllrin tsadf iddiasn
tkzib etmk n kifaytdir. Mvzunun hmiyytini qsaca aqlayaq:
- Fermentlr olmasa, zlal sintezln bilmz, fermentlr d zlaldr.

60

- Birc zlaln sintezlnmsi n 100- yaxn hazr zlal olmaldr. Ona gr, zlallarn olmas n
zlallar lazmdr.
- Zlallar sintezlyn fermentlri DNT hazrlayr. DNT olmasa, zlal sintezln bilmz. Ona gr,
zlallarn ml glmsi n DNT d lazmdr.
- Zlal sintezlm prosesind hceyrdki btn orqanoidlrin mhm funksiyalar var. Yni zlallarn
ml glmsi n tam funksional hceyr btn orqanoidlri il birlikd mvcud olmaldr.
Hceyrnin nvsind yerln, genetik mlumat dayan DNT molekulu is informasiya bankdr. nsan DNTsindki informasiyan kaza krmk istsk, hr biri 500 shifdn ibart 900 cildlik kitabxana ortaya xar.
Burada ox maraql dilemma da var: DNT ancaq bir sra xsusi zlallarn (fermentlrin) kmyi il qoalaa
bilr. Amma bu fermentlr d ancaq DNT-dki informasiya sasnda sintezlnir. Bir-birlrindn asl olduqlarna gr,
DNT-nin qoalamas n ikisi d eyni anda mvcud olmaldr. Bu is hyatn z-zn meydana glmsi ssenarisini
xlmaz vziyyt salr. San Diyeqo Kaliforniya Universitetindn mhur tkaml prof. Lesli Orcel Scientific
American jurnalnn 1994-c il oktyabr saynda bu hqiqti bel etiraf edir:
Olduqca kompleks qurulua malik olan zlallarn v nuklein turularnn (RNT v DNT) eyni yerd v eyni
zamanda tsadfn ml glmlri hddindn artq ehtimaldan knardr. Ancaq bunlarn biri olmadan digrini ld
etmk d mmkn deyil. Ona gr, insan mcburn hyatn kimyvi yollarla meydana glmsinin tamamil qeyrimmkn olduu nticsin glir. (Leslie E. Orgel, The Origin of Life on Earth, Scientific American, c. 271, Ekim
1994, sh. 78)
bhsiz ki, gr hyatn kortbii tsadflrl z-zn meydana glmsi mmkn deyils, onda hyatn
yaradld qbul edilmlidir. Bu hqiqt sas mqsdi yaradl inkar etmk olan tkaml nzriyysini aq-aydn
sassz edir.
Tkamln xyali mexanizmlri
Darvinin nzriyysini sassz edn ikinci sas cht nzriyynin tkaml mexanizmlri kimi irli srdy iki
anlayn da, slind, he bir tkaml gcn malik olmamasdr.
Darvin irli srdy tkaml iddiasn tamamil tbii seleksiya mexanizmi il laqlndirmidi. Bu mexanizm
verdiyi hmiyyt kitabnn adndan da aq kild baa dlr: Nvlrin mnyi, tbii seleksiya yolu il...
Tbii seleksiya tbii sem demkdir, tbitdki hyat urunda mbarizd tbii rtlr uyun v gcl
canllarn hyatda qalaca dncsin saslanr. Msln, yrtc heyvanlar trfindn thlky mruz qalan bir maral
srsnd daha srtl qaan marallar hyatda qalacaq. Bellikl, maral srs srtl qaan v gcl frdlrdn ibart
olacaq. Amma bu mexanizm marallarn tkaml keirmsin sbb olmaz, onlar baqa bir canl nvn, msln, atlara
evirmz.
Ona gr, tbii sem mexanizmi he bir tkaml gcn malik deyil. Darvin d bu hqiqti anlamd v
Nvlrin mnyi adl kitabnda: Faydal dyiikliklr ba vermdikc tbii sem he bir ey ed bilmz, demk mcburiyytind qalmd. (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard
University Press, 1964, sh. 184)
Lamarkn tsiri
Bs bu faydal dyiikliklr nec ba ver bilrdi? Darvin z dvrnn ibtidai elm anlay rivsind bu suala
Lamarka saslanaraq cavab vermy almd. Darvindn vvl yaam fransz bioloq Lamarka gr, canllar
hyatlar boyu keirdiklri fiziki dyiikliklri sonrak nsl trrlr, nsildn-nsl toplanan bu xsusiyytlr
nticsind yeni nvlr meydana glir. Msln, Lamarkn fikrinc, zraflr ceyranlardan tryiblr, hndr aaclarn
yarpaqlarn yemy alarkn nsildn-nsl boyunlar uzanmdr.
Darvin d buna bnzr misallar kmi, msln, Nvlrin mnyi kitabnda qida tapmaq n suya girn bzi
aylarn tdricn balinalara evrildiyini iddia etmidi. (B. G. Ranganathan, Origins?, Pennsylvania: The Banner Of Truth
Trust, 1988.)
Lakin Mendelin kf etdiyi v XX srd inkiaf edn genetika elmi il qti kild sbut ediln genetika
qanunlar qazanlm xsusiyytlrin sonrak nsillr trlmsi fsansini mhv etdi. Bellikl, tbii sem
tkbana v tamamil tsirsiz mexanizm olaraq qald.
61

Neodarvinizm v mutasiyalar
Darvinistlr is bu vziyyt bir x yolu tapmaq n 1930-cu illrin sonlarnda masir sintetik nzriyyni v
ya daha geni yaylm ad il neodarvinizmi ortaya atdlar. Neodarvinizm tbii semnin yanna faydal dyiiklik
sbbi kimi mutasiyalar, yni canllarn genlrind radiasiya kimi xarici amillr v ya transkripsiya xtalar nticsind
ml gln pozulmalar lav etdi. Bu gn d elmi chtdn sassz olduunu bilmlrin baxmayaraq, darvinistlr
neodarvinist modeli mdafi edirlr. Nzriyy yer zndki milyonlarla canl nvnn, onlarn qulaq, gz, aciyr,
qanad kimi saysz-hesabsz mrkkb orqanlarnn mutasiyalara, yni genetik pozulmalara saslanan bir proses
nticsind ml gldiyini iddia edir. Amma nzriyyni arsiz qoyan bir aq elmi hqiqt var: mutasiyalar canllar
tkmilldirmirlr, ksin, hr zaman canllara zrr verirlr.
Bunun sbbi ox saddir: DNT ox mrkkb qurulua malikdir. Bu molekula olan hr hans tsadfi tsir ancaq
zrr verir. Amerikal genetik B.G. Ranqanatan bunu bel aqlayr:
Mutasiyalar kiik, tsadfi v zrrlidirlr. ox nadir meydana glirlr v n yax halda tsirsizdirlr. Bu
xsusiyyt mutasiyalarn tkaml xarakterli tsir meydana gtirmycyini sbut edir. Yksk drcd xsusilmi
orqanizmd meydana gln tsadfi dyiiklik ya tsirsiz, ya da zrrli olur. Bir qol saatnda meydana gln tsadfi
dyiiklik qol saatn tkmilldirmz. Ona byk ehtimalla zrr verr v ya n yax halda tsir etmz. Bir zlzl
bir hri daha yax hala salmaz, onu mhv edr. (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First
Edition, Harvard University Press, 1964, sh. 179)
Bu gn qdr he bir faydal, yni genetik mlumat tkmilldirn mutasiya mahid edilmyib. Btn
mutasiyalarn zrrli olmas akar edilib. Aydn olmudur ki, tkaml nzriyysinin tkaml mexanizmi kimi gstrdiyi
mutasiyalar, slind, canllar sadc mhv edn, ikst edn genetik hadislrdir (insanlarda mutasiyann n ox rast
glinn tsiri xrngdir). lbtt, mhvedici mexanizm tkaml mexanizmi ola bilmz. Tbii sem is Darvinin d
qbul etdiyi kimi, tk bana he bir ey ed bilmz. Bu hqiqt biz tbitd he bir tkaml mexanizminin olmadn
gstrir. Tkaml mexanizmi olmadna gr, tkaml deyiln xyali proses d ba vermyib.
Fosillr: ara-keid formalardan sr-lamt yoxdur
Tkaml nzriyysinin iddia etdiyi prosesin ba vermdiyinin n aq gstricisi is fosillrdir.
Tkaml nzriyysin gr, btn canllar bir-birlrindn tryiblr. vvlcdn mvcud olan bir canl nv
zaman rzind digrin evrilmi v btn nvlr bu kild ml glmilr. Nzriyyy sasn, bu evrilm yz
milyon illr davam edn uzun dvr hat etmi v mrhl-mrhl irlilmidir. Bu tqdird iddia ediln uzun
evrilm prosesi zaman saysz-hesabsz ara nvlr ml glmli v yaamaldrlar.
Msln, kemid balq xsusiyytlrini damalarna baxmayaraq, bir trfdn d bzi srnn canl
xsusiyytlrini qazanm yar-balq, yar-srnn canllar yaamaldr v ya srnn xsusiyytlrini dayan, bir
trfdn d bzi qu xsusiyytlri qazanm srnn qular ortaya xmaldr. Bunlar bir keid prosesind olduqlar
n ikst, yarmq, qsurlu canllar olmaldr. Tkamllr kemid yaadna inandqlar bu nzri mxluqlar
ara-keid formas adlandrrlar.
gr, hqiqtn, bu cr canllar kemid yaaybsa, onlarn say v nv milyonlarla, htta milyardlarla
olmaldr v bu caib canllarn qalqlarna mtlq fosil izlrind rast glinmlidir. Darvin Nvlrin mnyind bunu
bel aqlamdr:
gr nzriyym dorudursa, nvlri bir-biri il laqlndirn saysz-hesabsz ara-keid nvlri kemid
mtlq yaamaldr... Onlarn yaadnn dlillri d sadc fosil qalqlar arasnda tapla bilr. (Charles Darwin,
The Origin of Species, sh. 172, 280)
Ancaq bu stirlri yazan Darvin ara-keid formalarn he cr taplmadn bilir v bunun nzriyysi n byk
problem olduunu grrd. Ona gr, Nvlrin mnyi kitabnn Nzriyynin qarsnda duran tinliklr
(Difficulties on Theory) adl blmsind bel yazmd:
gr, hqiqtn, nvlr digr nvlrdn yava dyiikliklrl tryibs, n n saysz-hesabsz ara-keid
formasna rast glmirik? N n btn tbit qarmaqarq vziyytd deyil, mhz yerli-yerinddir? Saysz-hesabsz

62

ara-keid formas olmaldr, bs n n yer znn oxsayl tbqlrind onlar tapmrq?... N n hr geoloji
forma v hr tbq bel qalqlarla dolu deyil? (Charles Darwin, The Origin of Species, sh. 172, 280)
Darvinin pu olan midlri
Ancaq XIX srin ortasndan indiy qdr dnyann hr trfind qzn fosil aradrmalar aparlmasna
baxmayaraq, ara-keid formalarna rast glinmmidir. Aparlan qaznt ilrind v tdqiqatlarda ld ediln btn
tapntlar tkamllrin gzldiklrinin ksin, canllarn yer znd birdn-bir, tam v qsursuz formada ortaya
xdqlarn gstrmidir.
Mhur ingilis paleontoloq Derek V. Eycer tkaml olmasna baxmayaraq, bu hqiqti bel etiraf edir:
Problemimiz budur: fosillri hrtrfli tdqiq etdikd nvlr v ya siniflr sviyysind bel daima eyni
hqiqtl qarlarq; mrhlli tkamll tkmilln deyil, birdn-bir yer znd ml gln qruplar grrk.
(Derek A. Ager, The Nature of the Fossil Record, Proceedings of the British Geological Association, c. 87, 1976, sh.
133)
Yni fosil qeydlrind btn canl nvlri aralarnda he bir keid formas olmadan, tam formada ani surtd
ortaya xrlar. Bu, Darvinin fikirlrinin tam ksidir. Habel, bu, canl nvlrinin yaradldqlarn gstrn ox gcl
dlildir. nki bir canl nvnn he bir cdad olmadan, bir anda v qsursuz kild ortaya xmasnn tk aqlamas
var: o nv yaradlmdr. Bu hqiqt mhur tkaml bioloq Duqlas Futuyma trfindn d qbul edilir:
Yaradl v tkaml yaayan canllarn mnyi haqqnda iki yegan aqlamadr. Canllar dnyada ya
tamamil mkmml v tam formada ortaya xmlar, ya da bel olmamdr. gr bel olmamdrsa, bir dyiiklik
prosesi nticsind zlrindn vvl mvcud olan bzi canl nvlrindn tkaml keirrk meydana glmlidirlr.
Amma gr tam v mkmml formada ortaya xblarsa, onda sonsuz gc sahibi olan bir al trfindn
yaradlmlar. (Douglas J. Futuyma, Science on Trial, New York: Pantheon Books, 1983. Sh. 197)
Fosillr is canllarn yer znd tam v mkmml formada ortaya xdqlarn gstrir. Yni nvlrin
mnyi Darvinin hesab etdiyinin ksin, tkaml deyil, yaradldr.
nsann tkaml nal
Tkaml nzriyysinin trfdarlarnn n ox gndm gtirdiklri msl insann mnyidir. Bununla bal
darvinist iddia bu gn yaayan masir insann meymunabnzr mxluqlardan trdiyini znn edir. 4-5 milyon il vvl
balad frz ediln bu prosesd masir insan il cdadlar arasnda bzi ara-keid formalarn yaad iddia edilir.
slind, tamamil fantastik olan bu ssenarid drd sas kateqoriya var:
Australopithecus
Homo habilis
Homo erectus
Homo sapiens
Tkamllr insanlarn ilk meymunabnzr cdadlarna cnub meymunu mnasn vern australopithecus
adn veriblr. Bu canllar, slind, nsli ksilmi meymun nvdr. Lord Solli Zukerman v prof. arlz Oksnard kimi
ngiltr v AB-dan iki mhur anatomun australopithecus nmunlri zrind apard hrtrfli aradrmalar bu
canllarn sadc nsli ksilmi meymun nvn aid olduqlarn v insanlarla he bir bnzrlik tkil etmdiklrini
gstrmidir. (Charles E. Oxnard, The Place of Australopithecines in Human Evolution: Grounds for Doubt, Nature,
c. 258, sh. 389)
Tkamllr insann tkamlnn sonrak mrhlsini d homo, yni insan kimi tsnif edirlr. ddiaya sasn,
homo srasndak canllar australopithecuslardan daha ox inkiaf ediblr. Tkamllr bu frqli canllara aid fosillri
ardcl dzrk fantastik tkaml sxemi qururlar. Bu sxem xyalidir, nki bu frqli siniflrin arasnda tkaml xarakterli
laq olmas sla sbut edil bilmmidir. Tkaml nzriyysinin XX srdki n mhm trfdarlarndan biri olan
Ernst Mayr: Homo sapiens uzanan zncir halqas, slind, itib, - deyrk bunu qbul edir. (J. Rennie, Darwins
Current Bulldog: Ernst Mayr, Scientific American, Aralk 1992)
Tkamllr ausrtalopithecus > homo habilis > homo erectus > homo sapiens ardclln qurarkn bu
nvlrin hr birinin daha sonraknn cdad olmasn irli srrlr. Lakin paleoantropoloqlarn son kflri
63

australopithecus, homo habilis v homo erectusun dnyann mxtlif blglrind eyni dvrlrd yaadqlarn gstrir.
(Alan Walker, Science, c. 207, 1980, s. 1103; A. J. Kelso, Physical Antropology, 1. bask, New York: J. B. Lipincott Co.,
1970, s. 221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, Cambridge: Cambridge University Press, 1971, sh. 272)
Habel, homo erectus sinfin aid olan insanlarn bir qismi ox masir dvrlr qdr yaayblar, homo sapiens
neandertalensis v homo sapiens sapiens (insan) il eyni mhitd birlikd mvcud olmular. (Time, noyabr 1996)
Bu is, lbtt, bu siniflrin bir-birilrinin cdad olduqlar iddiasnn sasszln aq kild ortaya qoyur.
Harvard Universitetinin paleontoloqlarndan Stiven Cey Quld, tkaml olmasna baxmayaraq, darvinist nzriyynin
ddy bu xlmaz vziyyti bel aqlayr:
gr bir-biri il paralel kild yaayan mxtlif hominid (insanabnzr) sxemi varsa, onda bizim soy
aacmza n oldu? Aydndr ki, bunlarn biri digrindn try bilmz. Habel, biri digri il mqayis edildikd
tkaml xarakterli inkiaf meyli gstrmirlr. (S. J. Gould, Natural History, c. 85, 1976, sh. 30)
Qsaca desk, KV-d v ya drsliklrd veriln bir cr fantastik yar-meymun yar-insan canllarn rsmlri il,
yni srf tbliat yolu il dirldilmy allan insann tkaml ssenarisi he bir elmi sas olmayan naldan ibartdir.
Bu mvzunu uzun illr tdqiq edn, xsusil australopithecus fosillri zrind 15 il aradrma aparan ngiltrnin n
mhur v hrmtli elm adamlarndan biri olan Lord Solli Zukerman tkaml olmasna baxmayaraq, meymunabnzr
canllardan insana uzanan nsil aac olmad nticsin glmidir.
Zukerman maraql elm kalas da qurmudur. Elmi hesab etdiyi elm sahlrindn elmdn knar qbul etdiyi elm
sahlrin qdr axli cdvl kmidir. Zukermann bu cdvlind n elmi, yni konkret faktlara saslanan elm
sahlri kimya v fizikadr. Cdvld bunlardan sonra bioloji elmlr, daha sonra sosial fnlr glir. axlnmnin n
knar ucunda, yni elmdn knar hesab ediln hissd is Zukermann fikrinc telepatiya, altnc hiss kimi hissin
fvqnd olan qavrama anlaylar v bir d insann tkaml yerlir! Zukerman axlnmnin bu ucunu bel
aqlayr:
Obyektiv reallq sahsindn xb bioloji elm frz ediln bu sahlr, yni hissin fvqnd olan qavramaya
v insann fosil tarixinin rh edilmsin daxil olduqda, tkaml nzriyysin inanan bir xs n hr eyin
mmkn olduunu grrk. Bel ki, nzriyylrin qti kild inanan bu xslrin ziddiyytli bzi rylri eyni
anda qbul etmlri bel mmkndr. (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, New York: Toplinger
Publications, 1970, sh. 19)
nsann tkaml nal da nzriyylrin kor-koran inanan bir sra insanlarn tapdqlar bzi fosillr haqqnda
qabaqcadan ry verrk rh etmlrindn ibartdir.
Darvin formulu!
ndiy qdr thlil etdiyimiz btn dlillrl yana, istyirsinizs, tkamllrin nec cfng inanca malik
olduqlarna bir d uaqlarn bel anlayaca qdr aq misalla baxaq.
Tkaml nzriyysi canllarn tsadfn ml gldiyini iddia edir. Ona gr, bu iddiaya sasn, cansz v
ursuz atomlar birlrk vvlc hceyrni ml gtirmi v sonra eyni atomlar birlrk digr canllar v insan
meydana gtirmilr. ndi dnk, canllarn sasn tkil edn karbon, fosfor, azot, kalium kimi elementlri
birldirdikd bir yn ml glir. Bu atom yn hans prosesdn keirils d, birc canl bel ml gtirmz.
styirsinizs, bununla bal bir tcrb keirk v tkamllrin, slind, mdafi etdiklri, amma ucadan syly
bilmdiklri iddian onlarn adndan Darvin formulu ad il nzrdn keirk:
Tkamllr oxlu sayda byk nin iin canllarn sasn tkil edn fosfor, azot, karbon, oksigen, dmir,
maqnezium kimi elementlrdn bol miqdarda qoysunlar. Htta normal rtlrd mvcud olmayan, ancaq bu qarn
iind lazml bildiklri maddlri d bu nlr lav etsinlr. Qarqlarn iin istdiklri qdr amin turusu,
istdiklri qdr d zlal doldursunlar. Bu qarqlara istdiklri nisbtd temperatur v rtubt versinlr. Bunlar
istdiklri n yax texnoloji cihazlarla qardrsnlar. nlrin banda nzarti kimi dnyann qabaqcl elm adamlarn
qoysunlar. Bu mtxssislr atadan oula, nsildn-nsl trlrk nvb il milyardlarla, htta trilyonlarla il fasilsiz
nlrin banda gzlsinlr. Bir canlnn ml glmsi n hans rtlrin mvcud olmasn lazm bilirlrs, hamsn
ttbiq etsinlr. Ancaq n etslr d, o nlrdn sla bir canl xara bilmzlr. Zraflri, aslanlar, arlar, blbllri,
tutuquular, atlar, delfinlri, gllri, shlb iklrini, zanbaqlar, qrnfillri, bananlar, portaallar, almalar,
64

xurmalar, pomidorlar, qovunlar, qarpzlar, ncirlri, zeytunlar, zmlri, aftallar, tovuz qularn, qrqovullar,
rngarng kpnklri v bunlar kimi milyonlarla canl nvndn he birini ml gtir bilmzlr. Ninki burada
sadaladmz bir ne canln, bunlarn birc hceyrsini bel ld ed bilmzlr.
Qsaca desk, ursuz atomlar birlrk hceyrni ml gtir bilmzlr. Sonra yeni qrar verrk bir
hceyrni iki yer blb, sonra ardcl baqa qrarlar verib elektron mikroskopunu icad edn, sonra z hceyr
quruluunu bu mikroskop altnda tdqiq edn professorlar ml gtir bilmzlr. Madd ancaq Allahn stn
yaratmas il hyat qazanr. Bunun ksini iddia edn tkaml nzriyysi is ala tamamil zidd cfngiyatdr.
Tkamllrin ortaya atd iddialar zrind bir az dnmk yuxardak misalda gstrildiyi kimi, bu hqiqti z
xarar.
Gz v qulaqdak texnologiya
Tkaml nzriyysinin qtiyyn aqlaya bilmdiyi digr msl is gz v qulaqdak stn duyu keyfiyytidir.
Gzl bal mvzuya kemzdn vvl Nec grrk? sualna qsaca cavab verk. Bir cisimdn gln alar
gzd tor qiaya trsin dr. Bu alar buradak hceyrlr trfindn elektrik siqnallarna evrilir v beyinin arxa
hisssindki grm mrkzi adlanan kiik nqty trlr. Bu elektrik siqnallar bir sra ardcl proseslrdn sonra
beyindki bu mrkzd grnt kimi rh edilir. Bu mlumatdan sonra dnk: beyin ia qapaldr. Yni beyinin ii
qapqaranlqdr, iq beyinin yerldiyi yer gir bilmz. Grm mrkzi adlanan yer qapqaranlq, in dmdiyi,
blk, he qarlamadnz qdr qaranlq yerdir. Ancaq siz bu zlmt qaranlqda iql, aydn dnyan izlyirsiniz.
stlik, bu, o qdr aydn v keyfiyytli grntdr ki, XXI srin texnologiyas bel hr cr imkan olmasna
baxmayaraq, bu aydn grntn ld ed bilmir. Msln, hal-hazrda oxuduunuz kitaba, kitab tutan llriniz baxn,
sonra banz qaldrn v trafnza baxn. Hal-hazrda grdynz aydn v keyfiyytli grntn baqa bir yerd
grmsnzm? Bu qdr aydn grntn siz dnyann qabaqcl televizor irktlrinin istehsal etdiyi tkmilldirilmi
televizor ekran bel ver bilmz. 100 ildn bri minlrl mhndis bu aydn grntn ld etmk n alr. Bunun
n fabriklr, byk mssislr qurulur, tdqiqatlar aparlr, planlar v dizaynlar edilir. Bir televizor ekranna baxn,
bir d hal-hazrda linizd tutduunuz bu kitaba. Arada byk aydnlq v keyfiyyt frqi olduunu grcksiniz. Hm
d televizorun ekran siz iki ll grnt gstrir, lakin siz ll, drin perspektivi olan grnt izlyirsiniz.
Uzun illrdn bri on minlrl mhndis ll televizor icad etmy, gzn grm keyfiyytini ld etmy
alrlar. Bli, ll televizor kimi sistem istehsal ed bildilr, amma onu da eynksiz ll grmk mmkn
deyil, hm d bu, sni ll grntdr. Arxa trf daha bulanq, n trf is kaz dekorasiya kimi grnr. He bir
zaman gzn grdy qdr aydn v keyfiyytli grnt ml glmir. Kamerada da, televizorda da mtlq grnt
itkisi olur.
Tkamllr bu keyfiyytli v aydn grntn ml gtirn mexanizmin tsadfn ml gldiyini iddia
edirlr. ndi birisi siz otanzdak televizorun tsadflr nticsind ml gldiyini, atomlarn birlib bu grntn
ml gtirn alti meydana gtirdiyini des, n dnrsiniz? Minlrl insann birlikd ed bilmdiyini ursuz atomlar
nec etsin?
Gzn grdyndn daha bsit grntn ml gtirn alt tsadfn ml glmirs, gzn v gzn grdy
grntnn d tsadfn meydana glmycyi ox aqdr. Eyni vziyyt qulaa da aiddir. Xarici qulaq trafdak
sslri qulaq seyvan vasitsil toplayb daxili qulaa trr; daxili qulaq da bu titryilri elektrik impulslarna
evirrk beyin gndrir. Eynil grmd olduu kimi, eitm prosesi d beyindki eitm mrkzind hyata keir.
Gz n dediklrimiz qulaa da aiddir, yni beyin iq kimi ss d qapaldr, ss keirmir. Ona gr, xarici
alm n qdr ss-kyl olsa da, beyinin ii tamamil sssizdir. Buna baxmayaraq, n aydn sslr beyind eidilir. Ss
keirmyn beyninizd orkestr simfoniyalar dinlyir, traf mhitin btn ss-kyn eidirsiniz. Ancaq hmin anda
hssas bir cihazla beyninizin iindki ss sviyysi lls, burada sssizliyin hakim olduu mlum olacaqdr. Aydn
grnt ld etmk midi il texnologiyadan nec istifad edilirs, ss n d eyni sylr on illrdn bri davam
etdirilir. Ssyazma cihazlar, musiqi mrkzlri, bir ox elektron alt, ss qbul edn musiqi sistemlri bu faliyytlrin
nticlrindn bzilridir. Ancaq btn texnologiyaya v bu sahd minlrl mhndis v mtxssis ilmsin
baxmayaraq, qulan ml gtirdiyi qdr aydn v keyfiyytli ss ld edilmmidir. n byk musiqi sistemi
irktinin istehsal etdiyi n keyfiyytli musiqi mrkzini dnn. Ssi qeyd etdikd mtlq ssin bir hisssi itir, az da
65

olsa thrif olur v ya musiqi mrkzini i saldqda hl musiqi almazdan vvl mtlq bir czlt eidirsiniz. Ancaq
insan orqanizmindki texnologiyann mhsulu olan sslr olduqca aydn v qsursuzdur. nsan qula he vaxt musiqi
mrkzind olduu kimi czltl v ya thrif olunmu kild ss eitmir; ss necdirs, tam v aydn kild onu eidir.
Bu, insan yaradld gndn bri beldir. ndiy qdr insann istehsal etdiyi he bir grnt v ss cihaz gz v qulaq
qdr hssas v keyfiyytli qbuledici olmamdr. Ancaq grm v eitm hadissind btn bunlarn fvqnd duran
ox byk hqiqt d var.

Beyinin iind grn v eidn ur kim aiddir?

Beyinin iind parlaq, rngli dnyan izlyn, simfoniyalar, qularn civiltilrini dinlyn, gl qoxulayan
kimdir?
nsann gzlrindn, qulaqlarndan, burnundan gln siqnallar elektrik impulsu kimi beyin trlr. Biologiya,
fiziologiya v ya biokimya kitablarnda bu grntnn beyind nec ml glmsin dair bir ox ey oxuyursunuz.
Ancaq bu mvzu haqqnda n mhm hqiqt he bir yerd rast gl bilmzsiniz: beyind bu elektrik impulslarn
grnt, ss, qoxu v hiss kimi qavrayan kimdir? Beyinin iind gz, qulaa, buruna ehtiyac hiss etmdn btn
bunlar qavrayan bir ur var. Bu ur kim aiddir?
lbtt, bu ur beyini tkil edn sinirlr, ya tbqsi v sinir hceyrlrin aid deyil. El buna gr, hr eyin
madddn ibart olduunu znn edn darvinist-materialistlr bu suallara he cr cavab ver bilmirlr. nki bu ur
Allahn yaratd ruhdur. Ruhun grntn izlmk n gz, ssi eitmk n qulaa ehtiyac yoxdur. Eyni
zamanda, dnmk n beyin d ehtiyac yoxdur.
Bu aq v elmi hqiqti oxuyan hr insan beyinin iindki bir ne sm 3-lik, qapqaranlq yer btn kainat
ll, rngli, klgli v iql kild sdran uca Allah dnb, Ondan qorxub Ona snmaldr.
Materialist inanc
Bura qdr thlil etdiklrimiz tkaml nzriyysinin elmi kflr zidd iddia olduunu gstrir. Nzriyynin
hyatn mnyi haqqndak iddias elm ziddir, irli srdy tkaml mexanizmlrinin he bir tkaml gc yoxdur v
fosillr nzriyynin iddia etdiyi ara keid formalarnn yaamadn gstrir. Bu tqdird, lbtt, tkaml nzriyysi
elm zidd frziyy kimi bir knara qoyulmaldr. Bel ki, tarix boyu dnya mrkzli kainat modeli kimi bir ox dnc
trzi elmin gndmindn xarlmdr. Ancaq tkaml nzriyysi tkidl elmin gndliyind saxlanlr. Htta bzi
insanlar nzriyynin tnqid edilmsini elm tcavz kimi gstrmy alrlar. Ax niy? Bunun sbbi tkaml
nzriyysinin bzi ktllr n l kilmz doqmatik inanc olmasdr. Bu ktllr materialist flsfy kor-koran
baldrlar v darvinizmi d tbit haqqnda yegan materialist aqlama olduu n mnimsyiblr. Bzn bunu aq
kild etiraf edirlr. Harvard Universitetindn mhur genetik v eyni zamanda, qabaqcl tkamllrdn olan Riard
Levontin vvlc materialist, sonra elm adam olduunu bel etiraf edir:
Bizim materializm bir inancmz var, bu a priori (vvlcdn qbul edilmi, doru frz edilmi) inancdr.
Bizi dnya haqqnda materialist aqlama vermy mcbur edn ey elmi metodlar v qanunlar deyil. ksin,
materializm olan a priori ballmz sbbi il dnya haqqnda materialist aqlama vern tdqiqat metodlar v
anlaylarn uydururuq. Materializm mtlq doru olduuna gr d lahi aqlamann shny xmasna icaz ver
bilmrik. (Richard Lewontin, The Demon-Haunted World, The New York Review of Books, 9 Ocak, 1997, sh.
28)
Bu szlr darvinizmin materialist flsfy ballq urunda davam etdiriln bir doqma olduunun aq ifadsidir.
Bu doqma madddn baqa he bir varlq olmadn qbul edir. Bu sbbdn d cansz, ursuz maddnin hyat ml
gtirdiyin inanr. Milyonlarla mxtlif canl nvnn, msln, qularn, balqlarn, zraflrin, plnglrin,
hratlarn, aaclarn, iklrin, balinalarn v insanlarn maddnin z daxilindki reaksiyalarla, yni yaan yala,
axan imkl, cansz madddn ml gldiyini qbul edir. slind is bu, hm ala, hm d elm ziddir. Amma
darvinistlr Allahn aq-akar varln qbul etmmk n bu aldan v elmdn knar fikri cahillikl mdafi
etmkd davam edirlr.

66

Canllarn mnyin materialist dnc il baxmayan insanlar is bu aq hqiqti grcklr: btn canllar
stn gc, bilik v ala malik olan Yaradann sridir. Yaradan btn kainat yoxdan var edn, n qsursuz kild
nizama salan v btn canllar yaradan Allahdr.
Tkaml nzriyysi dnya tarixinin n tsirli sehridir
Burada bunu da bildirmk lazmdr ki, he bir ideologiyann tsiri altnda qalmadan, sadc aln v mntiqini
ildn hr insan elm v mdniyytdn uzaq xalqlarn xurafatlarn xatrladan tkaml nzriyysin inanman qeyrimmkn olduunu asanlqla anlayacaqdr.
Yuxarda da bildirildiyi kimi, tkaml nzriyysin inananlar byk bir nin iin bir ox atomu, molekulu,
cansz maddni dolduran v bunlarn qarndan zaman rzind dnn, drk edn, kflr edn professorlarn,
universitet tlblrinin, Eynteyn, Habl kimi elm adamlarnn, Frank Sinatra, arlton Heston kimi aktyorlarn, bununla
yana, ceyranlarn, limon aaclarnn, qrnfillrin xacana inanrlar. Hm d bu cfng iddiaya inananlar elm
adamlar, professorlar, mdniyytli, thsilli insanlardr. Bu sbbdn, tkaml nzriyysi haqqnda dnya tarixinin n
byk v n tsirli sehri ifadsini iltmk yerin dr. nki dnya tarixind insanlarn bu drcd aln bandan
alan, al v mntiql dnmlrin imkan vermyn, gzlrinin qarsna sanki bir prd kib ox aq olan
hqiqtlri grmlrin mane olan baqa inanc v ya iddia yoxdur. Bu, afrikal bzi qbillrin totemlr, Sba xalqnn
Gn tapnmasndan, hz. brahimin qvmnn dzltdiklri btlr, hz. Musann qvmnn qzldan dzltdiklri
buzova tapnmalarndan daha qorxulu v alasmaz korluqdur. slind, bu vziyyt Allahn Quranda iar etdiyi
alszlqdr. Allah bzi insanlarn anlaylarnn bal olacan v hqiqtlri grmkdn mhrum olacan bir ox
aysind bildirir. Bu aylrdn bzilri beldir:
Hqiqtn, kafirlri zabla qorxutsan da, qorxutmasan da, onlar n birdir, iman gtirmzlr. Allah
onlarn ryin v qulana mhr vurmudur. Gzlrind d prd vardr. Onlar byk bir zab gzlyir!
(Bqr sursi, 6-7)
... Onlarn qlblri vardr, lakin onunla anlamazlar. Onlarn gzlri vardr, lakin onunla grmzlr.
Onlarn qulaqlar vardr, lakin onunla eitmzlr. Onlar heyvan kimidirlr, blk d, daha ox zlaltddirlr.
Qafil olanlar da mhz onlardr! (raf sursi, 179)
Allah Hicr sursind d bu insanlarn mczlr grslr d, inanmayacaq qdr sehrlndiklrini bel bildirir:
gr onlara gydn bir qap asaq v oradan durmadan yuxar drmasalar yen d: Gzmz
balanm, biz sehrlnmiik, - deyrlr. (Hicr sursi, 14-15)
Bu qdr geni ktly bu sehrin tsir etmsi, insanlarn hqiqtlrdn bu qdr uzaq saxlanmas v 150 ildn
bri bu sehrin pozulmamas is szl ifad edilmyck qdr heyrtli vziyytdir. nki bir v ya bir ne insann
qeyri-mmkn ssenarilr, cfng v mntiqsiz iddialara inanmalarn anlamaq olar. Ancaq dnyann hr trfindki
insanlarn ursuz v cansz atomlarn ani qrarla birlib qeyri-adi mtkkillik, nizam, al v ur nmayi etdirrk
qsursuz sisteml ilyn kainat, hyat n uyun hr cr xsusiyyt malik olan Yer planetini v saysz-hesabsz
kompleks sistemdn ibart canllar meydana gtirdiyin inanmasnn sehrdn baqa he bir aqlamas yoxdur.
Allah Quranda inkar flsfnin trfdar olan bzi xslrin etdiklri sehrlrl insanlara tsir etdiklrini hz.
Musa il firon arasnda ba vern bir hadis il biz bildirir. Hz. Musa firona haqq dini tbli etdikd firon hz. Musaya
z bilici sehrkarlar il insanlarn toplad bir yerd qarlamasn sylyir. Hz. Musa sehrkarlarla qarladqda
vvlc onlarn bacarqlarn gstrmsini mr edir. Bu hadisnin danld ay beldir:
(Musa:) Siz atn, - dedi. Onlar (salarn yer) atdqda, adamlarn gzlrini balayb (sehrlyib)
onlar qorxutdular v byk bir sehr gstrdilr. (raf sursi, 116)
Grndy kimi, fironun sehrkarlar hz. Musa v ona inananlardan baqa insanlarn hamsn sehrly bilmidilr.
Ancaq onlarn atdqlarna qar hz. Musann ortaya qoyduu dlil onlarn bu sehrini, aydki ifad il uydurduqlarn
udmu, yni tsirsiz etmidir:

67

Biz d Musaya: san tulla! - dey vhy etdik. Bir d (baxb grdlr ki,) sa onlarn uydurub
dzltdiklri btn eylri udur. Artq haqq zahir, onlarn uydurub dzltdiklri yalanlar is batil oldu.
(Sehrbazlar) orada mlub edildilr v xar olaraq geri dndlr. (raf sursi, 117-119)
Aylrd d bildirildiyi kimi, vvllr insanlara sehrlyrk tsir gstrn bu xslrin etdiklrinin saxtakarlq
olmasnn baa dlmsi il szgedn xslr alalmlar. Dvrmzd d bir sehrin tsiri il elmilik ad altnda
olduqca cfng iddialara inanan v bunlar mdafi etmk n hyatlarn qurban vernlr gr bu iddialardan l
kmslr, hqiqtlr tam mnas il z xdqda v sehr pozulduqda alalacaqlar. Bel ki, tqribn 60 yana qdr
tkaml mdafi edn v ateist filosof olan, ancaq sonradan hqiqtlri grn Malkolm Maqeric tkaml
nzriyysinin yaxn glckd dcyi vziyyti bel aqlayr:
Mn zm tkaml nzriyysinin xsusil ttbiq edildiyi sahlrd glcyin tarix kitablarndak n
byk yumor hdflrindn biri olacana inandm. Glck nsillr bu qdr rk v qeyri-myyn hipotezin
inanlmaz saflqla qbul edilmsini heyrtl qarlayacaqlar. (Malcolm Muggeridge, The End of Christendom,
Grand Rapids: Eerdmans, 1980, sh. 43)
Bu glck uzaq deyil, ksin, ox yaxn glckd insanlar tsadflrin ilah olmasnn mmknszlyn
anlayacaqlar v tkaml nzriyysi dnya tarixinin n byk yalan v n gcl sehri kimi trif edilckdir. Bu gcl
sehr byk srtl dnyann hr trfind insanlar zrind tsirini itirmy balamdr. Tkaml yalannn sirrinin
yrnn bir ox insan bu yalana nec aldandn heyrt v tccbl qarlayr.
Snin biz yrtdiklrindn baqa bizd he bir bilik yoxdur!
Hqiqtn, Sn bilnsn, mdriksn!
(Bqr sursi, 32)

68