DNLR TERRORU

LNTLYR
ELM TDQQAT VQF

NDKLR
Giri
Terrorun qanl tarixi
Terrorun yaylmasnda dinsiz ideologiyalarn rolu
Terrorizmin qars sevgi il alna bil
hdi-tiq v ncildn slh v gzl xlaqa dvt
Ntic
akraa Mah. Katip Mslihittin Sk. Salam han No:3/12 Aksaray-stanbul Tel: 0212 529 41 18 Fax: 0212
529 63 19 Web: www.bilimarastirmavakfi.org

GR
2001-ci ilin sentyabr aynda Amerika Birlmi tatlarnn iki byk hrind ba vern v minlrl insann
lmn, yaralanmasna sbb olan terror hadislrindn sonra dnyada terrorizm anlay yenidn
mzakiry qoyuldu.nki bu hadis he kimin gzlmdiyi bir zamanda dnyann n gcl lksi olaraq
qbul ediln lky qar reallad.Bu terror hadissi bada Amerika olmaqla btn dnyada qorxu v
axnamaya sbb oldu.Ancaq bu hisslr qsa bir zamanda kedi v ham terrorla nec mbariz
aparmalyq? sualna cavab axtarmaa balad.Yalnz Amerikann deyil, btn lklrin bu thlk il qarqarya olduu aydn idi. Artq he bir lk onsuz da bu hcum mn qar deyildi!, dey dnb terrorizm
qar aparlan mbarizdn knarda qala bilmzdi. nsanlar gec yatarkn, televizora baxarkn, kd
gzrkn, parkda uaqlar il ylnrkn terrorizmin qaranlq z il rastlaa bilcklrini hiss etmy
baladlar. Onlar baa ddlr ki, terroristlrin mqsdi ictimai hyat iflic etmk, insanlar ky xa
bilmyn, ictimai nqliyyatdan istifad etmy kinn, bazarlq ed bilmyn, qsas daim qorxu hisslri il
yaayan vziyyt salmaqdr.
AB hl hcumun okunu yaayb qurtarmam, bir ox lknin dstyi il gcl koalisiya yaratd v
terrorizml dnya miqyasl mbarizy balad. Ancaq aparlan mbariznin sadc hrbi mliyyatlar il sona
yetmycyi vvlcdn mlum idi v bir ox slahiyytli xslr trfindn dil gtirilirdi. Bs terrorizml nec
mbariz aparmaq lazm idi? Bu sual cavablandrmaq n terrorun qaynan tapmaq lazmdr. Bunun n
d terrorun tarixd ilk df n byk gc halna gldiyi XX sr nzr salmaq lazmdr.
XX sr iddt v terror sri oldu.Byk mhariblr, regional qardurmalar v mxtlif terror hadislri bu
sr damasn vurdu.Xsusil d XX srin ortalarnda iddt vasitlrinin inkiaf terrorizmin daha geni
sahlrd tsirli olmasna gtirib-xard.Artq terroristlr sadc bir dymy basmaqla minlrl insann
lmn sbb olur, inkiaf etmi texnologiyalardan istifad etmkl lklrin iqtisadiyyatna milyonlarla dollar
zrr verir, gizli-gizli lk siyastin istiqamt verirlr. Dnyann n byk texnoloji gc hesab ediln Amerika
Birlmi tatlarnn Pentaqon v Dnya Ticart Mrkzi kimi hyati mrkzlrin ediln hcum terrorizm
qarsnda he bir lknin latmaz olmadn gstrdi. Bununla yana nv,bioloji,kimyvi hcum vasitlri
d gr lazm olan tdbirlr alnmazsa, XX srd terrorizmin daha byk bir gc halna gl bilcyini v bir
hcumla on minlrl insan ortadan qaldra bilcyini gstrir.

Terrorun dzgn trifi

Terrorizmin dnya gndminin n sralarnda olduu bu gn, terror, terrorist v terrorizm szlri d
zn hmiyytli yer tutur. Hr lk terrorizmi z milli mnftlrin uyun kild tqdim edir, terrorist imici
yaradr v terror tkilatlarnn siyahsn trtib edir. Bzi lklrin terrorist tkilat olaraq qbul etdiyi qruplar
digr lklr n azadlq dylri, bzilrinin terrorist lk olaraq qbul etdiyi lklr bir baqas n
sadiq mttfiq ola bilir. O halda terror nec tyin edilmli, kimin terrorist olduuna nec qrar verilmlidir?
Bu suallara cavab tapmaq n aadak meyarlardan istifad etmk mqsduyundur:
1)Dinc halinin hdf seilmsi: al lknin ordusuna qar mqavimt gstrmk ial olunmu
lknin qanuni haqqdr. Amma bu adi vtndalara ttbiq edils, bu haqq ortadan qalxr v terror balanr. Bu

kitabda grcyimiz kimi, bu trif slamn mharib haqqndak qaydalarna da tamamil uyundur. Hz.
Mhmmd (s..v.) mslmanlara mharib elan ednlr qar dymyi mr etmi, ancaq adi vtndalar
qtiyyn hdf almamaq, ksin onlarn thlksizliklrin diqqt gstrmk tlimatn vermidir.
2) Slhn pozulmas: Ordunu v ya rsmi dairlri hdf alan hcumlar da terrorizm daxil edil bilr.
gr elan edilmi bir mharib raiti yoxdursa, aralarnda slh olan iki lknin (v ya cmiyytin) slh
vziyytini pozmaq n orduya hcum etmsi d terrorizmdir.
Slh pozan, mharib raiti olsa bel dinc halini hdflyn btn hcumlar terrorizmdir. Bu cr
hcumu mdafi etmk, ona haqq qazandrmaq mmkn deyil.
Buna gr d terrorizml ox hatli kild, hr mrhlsini diqqtl dnrk v bu bataql tamamil
yox etmyi hdflyrk mbariz aparlmaldr. Buna gr d kim qar v hans kild olursa-olsun btn
terror hadislri lntlnmli, btn lklr v frdlr terrordan uzaq olmaldr. Terroru kim v hans kild
ttbiq edirs-etsin, o yen d terrordur. Smimiyytl terrora qar olan insan Dnya Ticart Mrkzind,
Yaponiyada, ya da spaniyada ba vermi terror aktlarnda zrr kmi gnahsz insanlara, rqi
Trkstanda, ndoneziyada hyatn itirn insanlara, Ruandada qtl ediln yarm milyondan ox Hutuya,
sraild v Flstind insafszca qtl ediln mdafisiz insanlara eyni kild sahib xar. Sbbindn v
hdfindn asl olmayaraq hr cr terroru ox iddtl qnayar. Bellikl, terroristlr he bir lkd snacaq
tapa bilmz, dstk ala bilmz v tamamil qvvdn drlr.

Terrorun ideoloji tmli

Terrorizm qar aparlan mbariznin uurla nticlnmsi n hdf doru tsbit edilmli, sullar da
buna gr tyin edilmlidir. El bu sbdn bu kitabda hm terrorun sbb olduu flaktlrdn bhs etdik,
hm d terrorun sl mnbyini vuruladq. iddti, qardurman v anarxiyan yegan yol olaraq tqdim edn
ideologiya v axnlar terrorun mnyini tkil edir. Terroristlr gnahsz insanlar qtl edrkn, cmiyytdki
sakitliyi v nizam pozarkn zlrin tlqin ediln fikirlrin tsiri altnda guya mqbul saylan mbarizni
apardqlarn dnrlr. Bu insanlar zlrini iddt ynldn ideologiyalarn shv v mntiqsiz olduunu,
bununla he ny nail olmayacaqlarn anladqlar zaman terrordan imtina edirlr. ks halda, yni terrora
qaynaq olan ideologiyalarn yalnlar v ziddiyytlri ifa edilmdikc, bu ideologiyalar yxlmadqca terrorizm
qar grln tdbirlr hmi faydasz olacaq, terror bir mddtdn sonra baqa yerlrd, baqa raitd, tam
frqli kild yen cmiyytin qarsna xacaq.
Terrorizmin sona atmas yalnz terrorun fikri infrastrukturunun tamamil ortadan qaldrlmas il
mmkndr. Kitabn nvbti hisslrind terrorun fikri tmlinin darvinizm v darvinizmdn qaynaqlanan
materialist cryanlar olduunu grcksiniz. Materializmin darvinizml birlikd insanlara verdiyi "hyat
mbariz meydandr", "sadc gcllr hyatda qala bilr v ziflr zilmlidir", "insan v btn kainat
tsadflrin sridir, buna gr d he kim etdiklrin gr msuliyyt damr" kimi tlqinlr insanlar sanki
heyvan kimi yaamaa ynlndirir. Bunun nticsind d mrhmtsizlik, tcavzkarlq v iddt adi
qarlanr.
Terrora l atan, hdfin ancaq iddt yolu il nailolacandnnlr hans din, hans irq, hans qrupa
mnsub olursa-olsun slind materialist dncnin v darvinizmin tsiri altndadr. Din adndan istifad
edrk bu faliyyti hyata keirn terrorist qruplar da buraya daxildir. nki sl din xlaqn yaayan insann
iddti hll yolu olaraq mnimsmsi, insanlar ldrrk v qtl edrk mqsdin atmaa almas
qtiyyn mmkn deyil. Hmin xslr din xlaqna tamamil zidd hyat yaayr v hrktlrini materialist
ideologiyalarn tsiri il realladrrlar.

Bu dvrd siyastilr v mxtlif alimlr d terrorizm bataqlnn yalnz hrbi yolladurdurulacann

mmkn olmad barsind hmfikirdirlr. Biz d bu kitabmzda terroru ortadan qaldrmann ancaq sevgi,
xomram v slhl mmkn ola bilcyinin zrind dayanacaq. Allahn elilri vasitsil gndrdiyi haqq
dinlr bu mvzudabizhqiqi yol gstricidirlr. Bunun n d kitabda Qurandan, ncildn v hd-itiqdn
nmunlr verrk terrorun btn lahi dinlr trfindn qadaan edildiyini, lntlndiyini gstrcyik. Bundan
baqa terrorlayegan mbariz sulunun din xlaqnn insanlara qazandrd sevgi, fqt, mrhmt,
tvazkarlq, inc dnc, fvedicilik, xomram v dalt anlaylar olduunu tarixdn nmunlr gtirrk
gstrck v "Allah min-amanlq yurduna arr..." (Yunus Sursi, 25) aysin uyun olaraq, insanlar slh
v sevgi dolu bir dnya meydana gtirmk n sy gstrmy dvt edcyik.

TERRORUN QANLI NTCLR

XXI srd dnyamz thdid edn n byk thlklrdn biri d terrorizmdir. nki terrorizm nzrd
tutulan siyasi hdf nail olmaq n x yolunu iddtd grr. Terroristlr gr siyasi anlalmazlqlar,
etnik v mdni frqlrdn qaynaqlanan problemlrin yegan hll yoluiddtdir. Hr qrup z tlbini ancaq
zorbalq v tzyiql ld ed bilr. (Terroristlrin dnyagrn gr problem, tlb v axsaqlqlar da dyiir.)
Terroristlr inanrlar ki, mvcud cmiyyt nizam pozulsa, gndlik hyata qarqlq, qorxu v narahatlq
hakim olsa hdflrin atacaqlar. Bzi terroristlrin mqsdi iddt yolu iltlblrini qbul etdirmk v ya
iddtin meydana gtirdiyi xaos mhitindn faydalanaraq tkilatlarnn tbliatn aparmaqdr. Sabitliyin
ortadan qalxd, cmiyytd qorxu v narahatln meydana gldiyi bir mhitd terrora l atan qruplar
hdflrin asanlqla atacaqlarn dnrlr. Bu yolla "haqq v dalt"i tmin edcklrini iddia edirlr.
Halbuki haqq v daltin terror hrktlri il brpa edilcyini znn etmk, problemlrin iddt l ataraq hll
olunacan dnmk ox byk shvdir. Allahn "... yer znd fitn-fsad trdnlr..." (Rad Sursi, 25)
olaraq tsvir etdiyi bu xslrin indiykimi ld etdiklri tk ntic hm z trfdarlarnn, hm d gnahsz
insanlarn lmlri olmudur. Dnyada hr il minlrl insan terrorist hcumlar nticsind hyatn itirir,
yaralanr, iqtisadi itkiy mruz qalr, hyatn qorxu v narahatlq iind davam etdirir. Terrorizmin nticsi ox
rkdcdr. Buna gr d btn cmiyyti thdid edn terrorizm thlksi il mbariz aparmaqvacib v
zruridir.

Terrorizm ox yaxnmzdadr!
Dnyada 500- yaxn terrorist qrup olduu txmin edilir. Bu terrorist qruplar arasnda narkotik, silah v
fahi alverin nzart edn beynlxalq cinaytkar bklr, yeralt tkilatlar, marjinal qruplamalar, azn
triqtlr v din adndan istifad edn mxtlif radikal qruplar var. Bir ox terrorist tkilat z lksinin
srhdlri daxilind faliyyt gstrrkn bir qisim tkilatlar dmn olaraq qbul etdiklri lklri yaxud da
ss gtircyini dndklri mxtlif mrkz nqtlri v xslri hdf seirlr.
Terrorizm qdim dvrlrdn bri mvcuddur. Ancaq bu thdid XX srd daha da gclnmidir. Bu srd
terrorizm v terroristlr byk partlaylarasbb oldular. Ktlvi txribat gc yksk olan silahlarn ortaya
xmas v texnologiyada ba vern srtli inkiafterror hrktlrinin klini dyidirdi, dadcln artrd.
60-c illrd atom bombas v ya frqli bir nv silah hr hans terrorist qrupun lin kers n olaca
bard ciddi kild dnlrd. Nv, bioloji ya da kimyvi silahla hcum on minlrl, htta yz minlrl
insann hyatn itirmsi il nticln bilr, lklri ortadan qaldra bilrdi. Ancaq bel bir hcum reallamad.
1990-c illrd is gzlniln trzd bir hcumun reallama ehtimal artd. Xsusil d SSR-in dalmas v
sahib olduu nv silahlar zrindki nzartin ziflmsi bu qaylar artrd. nternetin inkiaf v yaylmas
nticsind asanlqla hr cr mlumatn ld edilmsi bu qaynn daha da artmasna sbb oldu. Mvzusu bu
qorxunu hat edn yzlrl film kildi, kitablar yazld, aradrmalar aparld, hesabatlar hazrland. Artq
terrorist hrktlr bombalama, qsb etm, tyyar qarma, girov gtrmdn daha qorxulu ola bilr,
terroristlr geni ktllri hdf alan hcumlar realladra bilrdilr. stlik bu hrkt insani mdaxil olmadan
uzaqdan bir dymy basmaqla ya da kompyuter kmyi il ola bilrdi.

Yaxn dvrlrd bioloji silahdan istifad edilrk realladrlan bzi terrorist hrkatlar bioterrorizm
thlksinin llrini d ortaya qoydu. Bu dvrd terroristlr sad laboratoriyada v tcrbli kimyagrlrin
kmyi il minlrl insann lmn sbb ola bilck bioloji silah ld ed bilirlr. Bunun ilk nmunlrindn
biri 1984-c ild AB-n Oregon yaltindki bir qsbd restoranlarda yemk yeyn 750 nfrin
zhrlnmsi oldu. Bu hadisdn hmin blgd faliyyt gstrn v Oregon yerlilri il qardurma iind
olan bir terrorist tkilatn msul olduu akar edildi. Tkilat zvlri fermalarnda yetidirdiklri salmonella
bakteriyalarn blgdki drd restorann barlarna yaymdlar. 1995-ci ild Tokio metrosuna "sarin" ad veriln
kimyvi silahla tkil ediln hcum is terrorizmin xalq n qdr yaxndan thdid edn bir thlk olduunu
gstrdi. Aum Shinrikyo (stn Gerk) adl azn bir triqtin tkil etdiyi bu terrorist hcumda 12 nfr ld,
5500 nfris yaraland. Daha sonra aparlan aradrmalar bu triqtin z laboratoriyalarnda bioloji silahlar
zrind ildiyini akar etdi.3
Bioloji v kimyvi silahlarla yana mlumat texnologiyasnn da XXIsrd terrorist hcumlarda hmiyytli
rol oynaya bilcyi nzr atdrlmaldr. Avropadan Amerikaya, Asiyadan Afrikaya qdr dnyann hr
trfind terrorist bombalama, yamalama, tyyar qarma, girov gtrm hadislri d byk srtl davam
edir. Msln,spaniyann Bask Blgsinin mstqilliyi n mbariz apardqlarn iddia edn ETA (Euskadi
Ta Askatasuna) terroristlri 1962-ci ildn etibarn spaniyada ox byk terror hrkatlarna imza atm, 800dn ox insann lmn sbb olmular.4 Qarsna imalirlandiyann mstqilliyini mqsd qoyan RA da
periodik olaraq realladrd bombalama hrkatlar ilne ildir dnya gndmind n sralarda yer tutur.
ngiltrnin imali rlandiyadan kilmsini, rlandiya Respublikas Hkumtinin squtunu, sosialist respublika
qurulmasn hdflyn RA mxtlif qaaqmallq, soyun hadislrin d qarmdr. mumiyytl, imali
rlandiya v bada London olmaq zr ngiltr daxilindhrkatda olan RA Almaniya kimi Avropa lklrind
d mxtlif bombalama hadislrin qarmdr. RA-n 1969-cu ildn indiy kimi realladrd terrorist
hcumlarda hr iki trfdn 3200-dnox insan hyatn itirmidir.5 ngiltrnin mxtlif blglrind
avtomobillr, havalimanlarna, metro stansiyalarna v dinc haliyqarRA-nn realladrd bombal
hcumlar milyonlarla dollarlq zrr sbb olmudur. 15 iyun 1996-c ild ngiltrnin Manester hrind
Avropa Futbol empionat qarlamas snasnda RA-n avtomobil yerldirdiyi bombann ticart
mrkzind partlamas nticsind 200 adam yaralanmdr.
Bu dvrd he bir lk terror hcumlarndan azad deyil v yuxarda saydmz bir ne nmun
terrorizmin insan hyatna n qdr mdaxil etdiyini aq-akar gstrir. Terrorizm artq yalnz myyn
lklrin problemi olmaqdan xm, btn cmiyytin problemi halna glmidir. Terrorun n vaxt, harada, kimi
hdf alaca bilinmir. Buna gr d artq he kim terrorizml mbarizni myyn lklrin v ya myyn
tkilatlarn vzifsi olaraq gr bilmz. Terrorizm btn dnyamz thdid edir v bu problem ancaq insanlar,
slh, dostluu, qardal sevn xo niyytli insanlarn l-l verrk bir-birin dstk olmas il hll edilck.

Terrorizmin qaranlq z
Bu gn terror AB-dan Anqola, Uqanda, Nigeriya kimi Afrika lklrin, ngiltr, spaniya, Fransa kimi
Avropa lklrindn ri-Lanka, Tayland, Yaponiya kimi Asiya lklrin, Orta rq lklrindn Latn
Amerikasna qdr bir ox lkd minlrl insan narahat edir v ox byk maddi itkilr sbb olur. nsanlar
evlrind oturarkn, kinoda film izlyrkn, ticart mrkzind gzrkn, avtobusda sfrd olarkn v ya
iyerind ilyrkn he gzlmdiklri bir anda terrorizml qarlarlar. Tbii ki, terrorizmin evlrin qdr
girmsi insanlarda byk narahatlq, qorxu v hycan meydana gtirir. nsanlar izdihaml mhitlr
girmkdn, ictimai nqliyyat vasitlrindn istifad etmkdn qorxur, rahat yaaya bilmirlr.Bu, terrorizmin
hdfldiyi cmiyyt modelidir: Qorxaraq narahat yaayancmiyyt.

Dnyada ba vern terrorist hcumlarn rkdc cdvli bu narahatl tsdiqlyir. 1996-c ildki 296
hadis il mqayis edildikd 1997-ci ilrzind cmi 304 beynlxalq terror aktqeyd alnmdr. 1997-ci ild
221 nfr ldrlm, 693 nfrhcumlarda yaralanmdr. 1996-c ild 314 nfr ldrlm v 2.912 nfr
yaralanmdr. 1997-ci ild btn dnyada realladrlan 439 hcumdan 398-i iyerlrin v ya qeyri-rsmi
qurumlara qar tkil edilmi, 139 insan terrorist hcumlarda hyatn itirmidir.6
AB-n Xarici lr Nazirliyinin tqdim etdiyi mlumatlara gr 2000-ci il 1999-cu il il mqayisd terrorist
hrkatlarn saynda 8 % artm olmu v tkc bu il rzind 423 nfr hyatn itirmi, 791 nfr yaralanmdr.
1981-2000-ci illrd terrorist hcumlar nticsind hyatn itirnlrin say is 9.184 nfrdir.7
Amerikan Xarici lr Nazirliyininin verdiyi bu cdvl dnyadak btn terror hadislri nticsind hyatn
itirn btn insanlar daxil edilmmidir. Bu hesabat hazrlanarkn yalnz beynlxalq terror tkilatlarnn
hrktlri nzralnm, yerli terror tkilatlarnn hrktlrin yer verilmmi, AB trfindn terror tkilat
olaraq elan edilmmi bzi qruplarn hcumlar mlumatlara daxil edilmmidir. Daxil edilmyn bu rqmlr
d nzralndqda cdvl daha dhtli bir hala glir. Msln, yalnz Trkiyd 15 avqust 1984-c il il 31
oktyabr 2001-ci il tarixlri arasnda 21.866 terrorist hcum realladrlm v bu hcumlar nticsind 5605
thlksizlik iisi il yana 4646 nfr hyatn itirmidir. 16.562 thlksizlik iisi, 5.091 nfr dinc hali
hcumlar snasnda yaralanmdr.8
Amerikan Salamlq Statistikalar zr Milli Mrkzinin (National Center for Health Statistics) bir
hesabatna gr 1998-ci ild sadc AB-da 3.792 uaq v gnc odlu silahlarla yaralanaraq hyatn itirmidir.
1998-ci ild odlu silahlar vasitsi il 30.708 nfr insan ldrlmdr.9
Terror hadislrinticsind yaranan maddi itki v iqtisadi bhran da hadisnin baqa trfidir. Terror
hadislrinin sbb olduu qarqlq v anarxiya bu blglr srmay qoyulmasna mane trdir.
Terroristlrin laqdar blglrin iqtisadi infrastrukturunu tkil edn nsrlr istiqamtlnn hcumlar
realladrmalar bu blglrd yalnz inkiafa mane trtmkl qalmr, mvcud imkanlar da yox edir. qtisadi
manelr bada thsil olmaqla ictimai hyatn bir ox sahsind geriliy sbb olur. Terrorla mbariz n
srf olunanpullar is btn lklr n lav ykdr.Xalqn rifah sviyysini yksltmk n istifad edil
bilck maddi imkanlar orduya istifad olunur v bu vziyyt hm lk iqtisadiyyatna, hm d qlobal
iqtisadiyyata mnfi tsir edir.
Yuxarda qsaca yekunladrdmz bu mlumatlar terrorun dnya zrind meydana gtirdiyi tinliyi ks
etdirir. Terrorizm btn dnyada byk knt ml gtirir, insanlarn hyatna mnfi tsir edir.

"Aydnlq Yol"un qanl nticsi

Dnyann n qanl terror tkilatlarndan biri d Peruda faliyyt gstrn marksist-leninist-maou partizan
qrupu "Aydnlq Yol"dur. 1960-c illrd flsf professoru Abimael Guzmannbal il qurulan tkilat ilk
illrd hr hans bir siyasi hrkat kimi qiymtlndirilirdi. Ancaq Aydnlq Yol 1970-ci illrd dnyann n vhi
partizan tkilatlarndan biri halna gldi.
Tkilat lideri Guzmann iddti tsdiqlyn ifadlri diqqti zn clbedirdi. Abimael Guzman 19 aprel
1980-c ildki bir nitqind "Glck silahlarda v toplarda yatr'' deyirdi. 10 Bir Aydnlq Yol partizan is "Qan
bizi daha da gcl edir. gr o, axrsa, biz zrr vermz, ksin gc verr" klindki szlri il iddti
ucaldrd. Tkilat mbarizlrinin tmlinin iddt zrind qurulduunu aq-akar ifad edir v lkd
iddtin nec artrla bilcyini mzakir edirdi. Nticd 23.000-dn ox insan yaanan partizan
mharibsind hyatn itirmidi. O dvrd yaananlar qsaca bu kild cryan etmidi:

1980-ci illrd Guzman thsil karyerasna son vermi v Peruda davam edn terrorizm yeni bir balanc
gtirmidi... Guzman v Aydnlq Yol da II Dnya Mharibsi rzind Yaponiyadak kamikadzelr kimi lm
romantikldirmidilr. nandqlar lm Guzmann "qan ay'' olaraq dand v onlar qarda gzlyn
hdiyylr n dmliolduqlar kiik pay idi. ox sayda gnahsz vtnda qarlm, tcavz v
igncy mruz qalm, ldrlmd. halinin 1 %-indn oxu iddt siyasti nticsind vhicsin qtl
edilmidi. Bu zaman "Ba Gonzalo'' olaraq tannan Guzman v Aydnlq Yol mllim, bldiyy bas v
sivil liderlri ldrmdlr.11
Aydnlq Yol illrl Peru xalqna maddi v mnvi chtdn ox byk zrr vermi, xalqn dht iind
yaamasna sbb olmudur. Bu, terrorun tbii nticsidir. Terroru mlub etmyin yolu is kitab boyunca
zrind trafl olaraq dayanacamz kimi sevgidir.

TERRORUN YAYILMASINDA DNSZ

DEOLOGYALARIN ROLU
Hr hanssa bir xstliyin malicsind tsirli ntic ld etmk ndzgn diaqnoz qoyulmasox
hmiyytlidir. Diaqnoz qoyulduqdan sonra balayan malic is xstlik bdndn xana qdr hssas
kild v sbirl davam etdirilmlidir. ks halda xstlikget-ged daha da arlaacaq. Eyni anlay ictimai
xstliklr n d etibarldr. Hr hans bir ictimai probleml mbariz apararknilk nc o problemin
balanc sbblri tyin olunmaldr. Yoxsa grln tdbirlr mvqqti olacaq.Bel ki,ictimai problemlr
qarsnda saslntic ld etmyin n hmiyytli faktorlarndan biri d bu sbblri doru diaqnoz etmkdir.
srimizin n hmiyytli ictimai problemlrindn biri olan terrorizm n d sbblr ox vaxt konkret
hadislrd axtarlr, mbariz d bu sthi hdflr istiqamtlnmi kild planladrlr. Buna gr d
terrorizml mbarizd sasl ntic ld etmk mmkn olmur. Dnyann terrordan xilas ola bilmsi n
vvl terrorun sas mnbyi tsbit edilmli v bu mnb tamamil aradan qaldrlmaldr.

Terroristlrin mntiqi
Terrora yalnz ordu gc il v ya thlksizlik tdbirlri il ar tapmaq mmkn deyil. nki sadc ordu
il alnan tdbirlrdaha ox qan tklmsin sbb olacaq. Terrorla mbarizy balayarkn terroristin hyata
v insana baxn, iddti hans yollarla qanunildirdiyini ox yax baa dmk v bunlarla mbariz
aparmaq lazmdr.
Terroristlr yalnz iddt yolu il mvffqiyyt nail olacaqlarna inanrlar. traflarndak insanlarn
onlardan qorxmasn istyir v bu qorxunu meydana gtirmk n insafsz, mrhmtsiz, tcavzkar
xarakter brnrlr. z dncsin qar xan hr insan onun dmnidir. Dmnini is insan olaraq deyil,
aradan qaldrlmal olan hdf kimi grrlr. Journal Sentinel qzetininmlliflrindn psixoterapevt Philip
Chard terroristlrin mdafisiz insanlara qar vhiliketmlrininec qanunildirdiklriniizah etdiyi "Terrorists
view us as targets, not as humans" (Terroristlr bizi insan olaraq deyil, hdf olaraq grrlr) balql
mqalsind terroristin mntiqini bu kild tsvir edir:
Tdqiqatlar terroristlrin davranlarnn psixoloji sbblrini aradrdlar. Bunlarn ndiqqt clb edni
qurbanlarn ya, obyekt v (olmasn mid etdiklri kli il) qurban siyahsna lav olunacaq adam kimi
grm qabiliyytlridir.
Qurbanlar il insani laqlr - insann yolda il ya da sevdiyi biri il yaratd laq - yaratmaq istmirlr.
ksin onlar ahmat oyunundak piyadalar kimi grmy chd gstrirlr. Nticd d terroristlr z
mntiqlrin gr zlrini insanlar ldrn xslr hesab etmirlr. Asanlqla v he n hiss etmdn qtl
etmk n fikri olaraq bizi qeyri-insani hdflr halna gtirirlr.
Terroristlr gr onlarn hdflri mqdds v ucadr.Bunun n d tviq etdiklri qrn haql
sayrlar. Terroristlrin sas hdflri insanlar deyil, nticlrdir. Onlar n hmiyytli olan qrn deyil,
qrnn tsiridir. Terroristlr bir qrup insann v ya btn bir cmiyytin midlrini, vqnmhv etmk

istyirlr. Terroristlr insanlar ldrrlr, nki bunu mqsdlrin atman n srtli yolu olduuna
inanrlar.12
Philip Chardn diqqt kdiyi mvzu ox hmiyytlidir. Terroristlr qarlarndak insanlarn lmndn
zrr qdr d kdrlnmir, ksin n qdr ox gnahsz insan ls, o qdr mvffqiyytli olduqlarn
dnr v hadisninuurundanhzz alrlar. Gnahsz insanlar insafszca glllybilir, kiik uaqlarn zrin
bomba ata bilirlr. Qan tkmk onlara zvq verir. nsanlqdan xb gz dnm vhi heyvana evrilirlr.
Aralarnda azacq mrhmt hissi gstrn olsa, onu drhal xain elan edirlr. Onsuz da ox vaxt bir-birlrin
gll sxr, z ilrindki qruplara qar qanl hcumlar realladrrlar.
Terroristlrin yuxarda qsa kild izah etdiyimiz iddti dstklyn mntiqlri materialist v darvinist
dncdn qaynaqlanr. nsan heyvan olaraq grn, canllarn inkiafn tbitdki hyat mbarizsin
balayan, bu mbarizni gcl olanlarn qazanaca v ziflrin zilrk yox olacaqlarn mdafi edn
darvinizm terroristin yanlmntiqinin tmlinitkil edir.

Terrorist ideologiya darvinizm zrind

qurulmudur
Darvinizm gr tbitd mrhmtsiz hyat mbarizsi, daimi qardurma var. Gcllr hr zaman
gcszlri zir v inkiaf da bunun hesabna mmkn olur. Bu ideologiyann qurucusu Darvinbu hqiqtdn
knar"hyat mbarizsi" arn"mdni irqlr" (avropal alar) v "aa irqlr" (asiyal v ya afrikal irqlr)
ifadlri il irqi mntiqsaslandrm, dnyadak qardurmalarn, mhariblrin tmlini meydana
gtirmidir. Darvinin ortaya atd "n gcllrin hyatda qalmas" dncsi insanl kin, dmniliy,
qardurmaya, mhariby svq edn bir ox fikir axnna qanuni zmin hazrlamdr.
Darvinizm insanlara yalnz inkiaf etmi bir nv heyvan olduqlar yalann deyil, eyni zamanda babo
tsadflrin sri olduqlarn, yni bir Yaradclarnn olmad yalann da tlqin edir. Yni bu nzriyyy gr,
yer znd yalnz cansz dan, torpan, qazlarn v s. olduu bir dvrd klk, ya v ildrmlarn tsiri il
tsadfn canl bir varlq meydana glmidir. Halbuki tkaml nzriyysinin bu iddias biologiyann n sas
qanunlarna bel uyun olmayan, al v mntiql ziddiyyt tkil edn byk yalandr. Bu tlqinlri
drsliklrdn, seyr etdiklri filmlrdn, oxuduqlar kitablardan mnimsyn insanlar zlrini msuliyytsiz znn
edirlr.Mvffqiyytli olmaq n hr cr pisliyi qanuni sayan, hyat mrhmtsiz sava meydan olaraq
grn darvinist mntiql yetidiriln insanlarn bir-biril heyvan kimi rftar etmyi, htta bir-birlrini yox etmyi
ox adi qarlayan zalm fikirlrl beyinlri yuyulmudur.
Beyinlrin bu crqddar fikirlr alanan insanlar XX sri iddt srin evirmi, darvinizm saslanaraq
'qardurman v mharibni" dstklmi, htta bunu n hmiyytli sul kimi mnimsmilr."Dialektik
qardurma" kommunist ideoloqlarn qtliam trtmlrin rait yaratm, XX srd kommunist terror
nticsind txminn 120 milyon insan qtl edilmidir. Darvinizmin "irqlr aras hyat mbarizsi" v "tbii
seleksiya" iddialar is nasizmin tmlinimeydana gtirmidir.Bu mbariz dnyasnda yalnz stn irqlrin
hyatda qala bilcyini mdafi edn Adolf Hitler is faist terroru il btn dnyada cinayt frtnas
balatmdr. Nasizmin ial v mharib siyasti nticsind balayan II Dnya mharibsind txminn 55
milyon insan hyatn itirmidir.Onlarn XXI srdki tqibilri d yen iddti tk x yolu olaraq grr v XXI
srin tarix "terror sri" olaraq kemsini istyirdilr.Tarix biz darvinizmin insanlarn uraltna yeritdiyi "insan
mbarizaparan heyvandr" tlqininin insanlar zrind ox byk txribat meydana gtirdiyini gstrmidir v
dvrmzdki terror hadislri d bu hqiqti sbut edir.iddti, qardurman, mharibni dstklyn, ancaq

gcl olann hyatda qalacan iddia edn azn darvinist arlar artq dstklnmmlidir.nki darvinizmin
ortadan qaldrlmas o demkdir ki, artq iddtidstklyn flsflr d qvvdn dmdr.
Yer zndki insanlarn byk ksriyytinin inand lahi din d (Xristianlq, Yhudilik v slam)
mbarizy qardr.Nvbti hisslrd trafl kild grcyimiz kimi hr lahi dinin d mqsdi yer
znd slh v rahatl tmin etmk, gnahsz insanlarn ldrlmsin, zlm v ignc grmsin qar
xmaqdr.Mbariz v iddt Allahn insanlar n tyin etmi olduu xlaqa zidd v bynilmyn anlaylar
kimi qbul edilir.Halbuki darvinizm, mbariz v iddti mtlq lazm olan tbii, doru v qanuni anlaylar
olaraq grr v gstrir.Buna gr d dnyamz hat edn terror blasnn mnyi dinsizlikd, dinsizliyin
srimizdki qarl olan "darvinizm" v "materializm"d gizlidir.
Hal-hazrda dnyann btnlklrindki mktblrd darvinizmin elmkimi keirildiyini dnsk, yeni
terrorist gnclrin yetimsini d nzr almalyq.Bunun n d tsadflr nticsind meydana glmi,
atalar heyvanolan, Allaha qar msuliyytdamayan, babo varlqlar olduqlar, ancaq mbariz v
mharib il stn glrk hyatda qala bilcklri yrdiln gnclrin bu tlqinlrdn uzaq tutulmalar
oxvacibdir.nki bu crshv fikirlrl byyn gnclrdavakar, mrhmtsiz, eqoist, iddt meylli
olacaqlar.Bu gnclr anarxiya trfdardrlar v terrorist ideologiyalarn tlqinlrin d asanlqla qapla bilirlr,
daha sonra is gzlrini qrpmadan kiik uaqlar qtl edck, z qardan bel ldrck, hr cr vicdansz
v alsz hrkti edck qdr zalmlaa bilirlr.Son bir srdir ki, dnyan alt-st edn irqi v faist terror
qruplar bu thsil sisteminin mhsullardr.
Buna gr d vvlc terroristin mntiqinin shv olduu btn dlillrl sbut edilmlidir.Darvinizmi
mdafi ednlrin v buna inananlarn hamsnn shv etdiyi ntsirli kild insanlara izah edilmlidir.nsan
babo v msuliyytsiz deyil.Onu yaradan, hr ann mahid edn, dnclrini bel biln v ldkdn
sonra onu sorulayaraq etdiklrinin qarln vern bir Yaradcmz var. Rbbimiz insan heyvanlardan frqli
olaraq ruh, al, irad, ur v mhakim qabiliyyti il yaratmdr. Msln, bir hadis qarsnda
oxsbln, iradsi zif insan zn v qarsndak insan heyvan kimi grs, ona he dnmdn zrr
ver bilr, mrhmtsiz kild davrana bilr.Qarsndaknn kiik uaq, mdafisiz insan olmasnn he bir
frqiyoxdur.Ancaq Allahn zn verdiyi ruhu dadn biln, al v vicdan sahibi insan is hr cr vziyytd
sblrin hakim olar.uru v vicdan hr an aq olar.Allaha hesab ver bilmycyi n kiik hrkti bel
etmz.
Allah Quranda hr insann nfsinin olduunu v ona gnahlardan, pis mllrdn kinmsini ilham
etdiyini bildirir (ms Sursi, 7-10).Buna gr d bzi insanlarn xlaqlarndak pozunluqlarn, cinayt
trtmlrinin arxasndak sbb xyali tkaml mddti deyil.Bunun sbbi Allaha iman etmmlri,
etdiklrinin hesabn Allaha vermycklrini znn etmlri v bu sbbdn d kinmmlridir.Bu gn btn
dnyada meydana gln mhariblrin, irqi qrnlarn, mrhmtsiz hcumlarn, insanlarn acla, sfalt
trk edilmlrinin, daltsizliyin, mrhmtsizliyin ardndak sbb budur.nsanlar heyvan olaraq grnlr,
heyvanlar kimi hyat mbarizsi iind olduqlarn znn ednlr, Allah v axirti unudan v unutduranlar he
bir zalmlqda srhd tanmazlar.
Hr insan Allahn zn fldiyi ruhu dayr v zn yoxdan var edn Yaradcmza qar msuliyyt
dayr.Allah Quranda msuliyytsiz olduqlarn znn ednlr yaradllarn v lmdn sonra tkrar
dirilcklrini bel xatrladr:
Mgr insan el gman edir ki, o, bal-bana (czasz) buraxlacaq?!Mgr o tkln bir qtr
ntf deyildimi?! Sonra laxtalanm qan oldu v (Allah) onu yaradb surt verdi (insan klin
sald). Sonra da ondan biri kii, biri qadn olmaqla iki cift (hmtay) yaratd. El is O Allah llri
diriltmy qadir deyildirmi?! (Qiyamt Sursi, 36-40)

Bura qdr terrorizmin iddti artran, btn problemlr iddtl ar tapmaq istyn bir ideologiya
olduu v tmlinidarvinizmin meydana gtirdiyi haqda bhs etdik. Bunun n d insana heyvan olduunu,
yalnz fiziki olaraq gcl olan insanlarn hyatlarn davam etdir bilcklrini, insan hyatnn bir mbariz
meydan olduunu yrdn bu darvinist ideologiyann ortadan qalxmas terrorizmin d tml dayaqlarndan
birini itirmsi mnasn verir. Bununla birlikd insanlar terror blasndan uzaq tutmann n hmiyytli yolu
mnvi thsildir. Cmiyytlrin daimi slh qovua bilmlri ancaq insanlarn gzl xlaq yrnmlri v bu
xlaq yaamalar il mmkndr. Bundan knar cmiyytin hyatn tnzimlmk n qoyulan qaydalar v
tdbirlr myyn qdr tsir edck, terror blasn tam olaraq ortadan qaldrmayacaqdr.

TERRORZMN QARISINI ANCAQ

SEVG L ALMAQ OLAR
Allah insana z ruhundan frdyn (Scd Sursi, 9) v insann yer zndki xlifsi olduunu (nam
Sursi, 165) bildirir. nsan digr canllardan frqlndirn n hmiyytli xsusiyytlrindn biri onun nfs v
vicdanla birlikd yaradlmasdr. Hr insanda zn pisliyi mr edn nfs v pislikdn kinmsin ilham vern
vicdan var. nsan vicdannn ilhamlandrd sevgi, fdakarlq, mrhmt, tvazkarlq, fqt, doruluq,
smimilik, sdaqt, nzakt kimi gzl xsusiyytlrl yana nfsindn gln mnfi xsusiyytlr d malikdir.
Ancaq inanan insan vicdan saysind doru il shvi bir-birindn frqlndirr v hr zaman gzl xlaq
ser. Allaha olan gcl iman v qorxusu, axirtin varlna olan inanc, sonsuz chnnm zabna qar hiss
etdiyi iddtli qorxu v cnnt hyatna qar hiss etdiyi hsrt onu nfsinin aznlqlarndan qoruyar. nsanlarla
xo rftar edr, hr zaman balamaa stlk verr, pisliy yaxlqla qarlq verr, ehtiyac iind olann
kmyin qaar. Mrhmtli, fqtli, sevgi dolu v xo niyytlidir.
Terroristlr is vicdanlarnn deyil, nfslrinin ssini dinlyirlr. Buna gr d sevgisiz v tcavzkardrlar.
Asanlqla xlaqszlq edir, insanlara he vicdan zab kmdn ziyyt ver bilirlr. Bunun sbbi is bu
xslrin Allahdan qorxmamalar v din xlaqn bilib ttbiq etmmlridir. nki Allahdan qorxmayan insan
cinayt trtmkdn kindirn he bir gc yoxdur.
Cmiyytin mvcud qaydalar insanlar cinayt v pis xlaqdan myyn bir yer qdr kindirr. Dvlt
cmiyytd aq yerlri, klri v mrkzi blglri thlksizlik orqanlar saysind qismn qoruya bilr,
cmiyytin nizamn tmin ed bilr, gcl dalt sistemi saysind cinayt nisbtini azaltmaq n lazm olan
tdbirlri gr bilr. Ancaq hr insana iyirmi drd saat nzart etmk mmkn olmad n myyn bir
yerdn sonra insann vicdan faliyyt kemlidir. Vicdann dinlmyn insan tk olduu zaman ya da z
kimi dnn insanlarla birlikd olarkn asanlqla cinayt trd bilr. Bu halda arsiz qald zaman yalan
danan, kinmdn haqsz qazanc ld edn, he bir narahatlq hiss etmdn ziflri zn frdlrdn ibart
olan bir cmiyyt modeli ortaya xar. Allahdan qorxmayan, mnvi dyrlr gzard ediln cmiyytd fiziki
tdbir v ttbiqlrin ntic vermycyi aydndr. Halbuki din xlaq insana tk d olsa, etdiyi shv gr
trafndak he kim onu czalandrmasa da, gnahdan kinmsini mr edir. Etdiyi hr hrkt, ald hr
qrara, syldiyi hr sz gr Allah qatnda hesaba kilcyini v sonsuz axirt hyatnda bu etdiklrin
gr qarlq tapacan biln insann pislikdn qtiyytl kincyi aydndr.
nsanlar zlri istyrk pislikdn kinmyi yrndiklri n terror tkilatlar cmiyytd zn yer tapa
bilmyck. nki din xlaqnn hakim olduu cmiyytd iddt trfdar olan tkilatlarn ortaya xmasna
sbb olan problemlr d tbii olaraq ortadan qalxar. Cmiyyt drstlk, fdakarlq, sevgi, fqt, dalt kimi
yksk xlaqa sahibdirs, bu cmiyytd yoxsulluq, sosial brabrsizlik, daltsizlik, haqszlq, mzlumun
zilmsi, azadlqlarn mhdudladrlmas kimi mnfi hallarla qarlamaq mmkn olmaz. ksin ehtiyac
iind olanlarn ehtiyaclarnn aradan qaldrld, znginlrin kasblara kmk etdiyi, gclnn zifi qoruduu,
salamlq, thsil, nqliyyat kimi ictimai imkanlardan hr ksin istifad ed bildiyi, frqli etnik mnlr, dinlr v
mdniyytlr arasnda xomram v anlayn hakim olduu bir cmiyyt nizam olar. El bu sbbdn d
gzl xlaq bir ox ictimai problemin hllidir. Bu xlaqn qayna da Allahn insanlara rhbr olaraq gndrdiyi
Qurandr.

Hqiqi slam
slam dini Hz. Mhmmd (s..v.) ilk aynin vhy edilmsindn sonra ken yarm srlik dvr rzind ox
srtl inkiaf etmidir. slamn rbistan yarmadasndan xb btn Orta rq, imali Afrika v htta
spaniyaya qdr yaylmas qrbd yaayan bir ox insann da diqqtini bu din ynltmidir. Mhur slam
mtxssisi John L. Espositonun ifadsi il slamn srtl v mvffqiyytli kild yaylmas ox
tsiredicidir. Qrbli alimlr buna heyran olublar. 13 slam dini 14 sr rzind ndoneziyadan Latn Amerikasna
qdr dnyann hr trfin yaylmdr. Bu gn 1 milyardan ox mslman dnya halisinin txminn 5-d
birini tkil edir v slam ox srtl yaylan din olaraq qbul edilir. Xsusil d 11 sentyabrdak terrorist
hcumlardan sonra slama olan maraq daha da artm, slam dininin n qdr hmiyytli olduu aydn
olmudur.
Bu gn slami qaydalarn mslman dnyasnda hatli kild ttbiq edildiyini grrk. Cmiyytlrin
adt-nnlrin, mdniyytlrin v dnyan qavrama formalarna gr ttbiqlri d frqlidir. Bu mxtliflik
bzn slam anlamaa alan v ya slam dini il bal aradrma aparanlarn shv qnat glmsin sbb
olur. slamla laqdar doru ntic ld etmyin tk yolu bu frqliliklri bir knara qoyub slam xlaqnn izah
edildiyi Qurana v Peymbrmizin (s..v.) hyatna baxmaqdr. nki ox vaxt frqliliklr Quran xlaqnda
olmayan, ancaq o cmiyytin nnvi dyrlrini tmsil edn nsrlr ola bilir.
Cmiyytin byk hisssinin mslmanlardan ibart olmas o cmiyytd btn hrktlrin, anlaylarn
v mhakimlrin tam mnada slami olduu v ya bunlarn slam ad il mdafi edilmli olduu mnasn
vermir. Bir qrup v ya cmiyyt istinadn slam anlay qiymtlndirilrkn bu nzr alnmaldr. Frqlr
hmin insanlarn v ya qruplarn yaadqlar mhit gr izahlarndan qaynaqlanr. Bu izahlarn v nticlrin
doru olub-olmad is ancaq slam biz n doru kild izah edn qaynaa, yni Qurana v
Peymbrimizin (s..v.) snnsin baxaraq aydn ola bilr.
Quran aradrmadan, ttbiq ediln ibadt killrinin Quranda olub-olmad bilmdn slamiyyt v
mslmanlar haqqnda fikir formaladrmaq dzgn deyil. Bir birliyin v ya cmiyytin hyat trzini mahid
edrk slam anlamaa almaq, slam haqqnda qnat glmk v mxtlif fikirlr irli srmk insan ox
yanlda bilr. Bu halda ilk olaraq slam yrnilmlidir. slam dini hqiqi qaynandan yrnildikdn sonra
dnyann frqli lklrind yaanan modellr bu meyarlara gr nzrdn keirilmlidir. Bu zaman slam dinini
bildiyini znn edn bir ox insan blk d hyatnda ilk df hqiqi slamla tan olacaq v bu gn qdrki
btn shv fikirlri ortadan qalxacaq.

slam gnahsz insanlarn ldrlmsini

qadaan edir
slam dinin gr gnahsz bir insan ldrmk ox byk gnahdr v gnahsz bir insan ldrn insan
axirt hyatnda ox byk zabla qarlaacaq:
... hr ks bir kimsni ldrmmi v yer znd fitn-fsad trtmmi bir xsi ldrs, o,
btn insanlar ldrm kimi olur. Hr ks bel bir kimsni dirilts (lmdn qurtarsa), o,
btn insanlar diriltmi kimi olur. Bizim peymbrlrimiz onlara aq mczlr gtirmidilr.
Bundan sonra da onlarn bir oxu yer znd hddi adlar. (Maid sursi, 32)

Yuxardak ayd d grndy kimi, Quranda gnahsz bir insan ldrmk btn insanlar ldrmkl bir
tutulur. Furqan sursind mminlrin insan hyatna verdiklri hmiyyt bu cr diqqt kilir:
Onlar Allahla yana baqa tanrya yalvarmaz, Allahn haram etdiyi cana haqsz yer qymaz v
zina etmzlr. Bunu edn kims czalandrlar. (Furqan sursi, 68)
Allah baqa bir ayd is insanlara bu kild mr edir:
De: Glin Rbbinizin siz nlri haram etdiyini deyim: Ona he bir rik qomayn, ata-anaya
yaxlq edin, kasblq zndn uaqlarnz ldrmyin. Sizin d, onlarn da ruzisini Biz veririk.
Aq v gizlin pis ilr yaxn dmyin. Allahn haram buyurduu cana qymayn. (Allah)
bunlar siz tvsiy etmidir ki, blk, dnb anlayasnz! (nam sursi, 151)
Allaha smimi qlbl iman edn, Onun aylrini dqiq kild ttbiq edn v sonsuz axirt zabndan
qorxan mslman bir nfr bel zrr vermkdn kinr. nki Allahn sonsuz dalt sahibi olduunu v hr
etdiyinin qarln mtlq vercyini dnr. Peymbrimiz (s..v.) bir hdisind Allahn sevmdiyi insanlar
bu kild sadalamdr:
Hrmd (Mqdds blgd) zlm v haqszlq ednlr, cahiliyy adtini arzulayanlar v haqsz yer
insan qan axtmaq istynlr.14

slam daltli olma mr edir

slam xlaq iman ednlr qrar verrkn, danarkn, i grrkn, qsacas hyatlarnn hr annda
daltli olma mr edir. Allah Quranda bildirdiyi mrlri v Peymbrimizin (s..v.) snnsi vasitsil dalt
anlayn btn incliklri il bizlr tsvir etmidir. Quranda bhs ediln btn elilr gndrildiklri qvmlr
dalt v slh gtirmi, peymbrlrin glii mmtlrin zrindki zlmn v qddarln qalxmasna sbb
olmudur. Allah Yunus sursind bu kild bildirir:
Hr mmtin bir peymbri vardr. Onlara peymbr gldiyi zaman aralarnda daltl hkm
olunar v onlara zlm edilmz! (Yunus sursi, 47)
Qarsndak insan z yaxn olsa bel, hr vziyytd daltl hkm etmk mslmann dalt anlaynn
n hmiyytli xsusiyytidir. Allah bir ayd bu kild buyurur:
Ey iman gtirnlr! (ahidliyiniz) sizin znzn, ata-ananzn, yaxn qohumlarnzn leyhin
olsa bel, daltdn mhkm yapan Allah ahidi olun! str dvltli, istr kasb olsun, hr
halda Allah onlarn hr ikisin daha yaxndr. Nfsinizin istyin uyub haqdan z evirmyin!
gr dilinizi yib bzsniz v ya boyun qarsanz, Allah etdiyiniz ilrdn xbrdardr! (Nisa
sursi, 135)
Ayd d grndy kimi, iman edn insan n qarsndak insann maddi vziyyti hmiyyt ksb
etmir. hmiyytli olan haqqn yerini tutmas, he kimin haqszla mruz qalmamas v Allahn aylrinin
qsursuz kild yerin yetirilmsidir. Maid sursind is bu kild buyurulur:
Ey iman gtirnlr! Allah qarsnda sabitqdm v daltli ahidlr olun. Hr hans bir camaata
qar olan kininiz sizi daltsizliy svq etmsin. daltli olun. Bu, tqvaya daha yaxndr.
Allahdan qorxun. Allah etdiklrinizdn xbrdardr! (Maid Sursi, 8)
Yuxardak ayd is Allah iman ednlr z dmnlri lehind olsa bel, hmi daltl hkm
etmlrini mr edir. Mslman qarsndak insann zn haqszlq etdiyini, tin vziyyt saldn v ya

dmn olduunu dnb ani qrarlar vermz, hr zaman vicdan il v Quran aylrin uyun dnr.
Qar trf hqiqtn shv etdikd bel o, yax cavab vermk v Allahn mr etdiyi xlaq gstrmkl
msuldur.
Allah Mumthin sursinin 8-ci aysind is Allah din yolunda sizinl vurumayan v sizi
yurdunuzdan xartmayan kimslr yaxlq etmyi v onlarla daltl rftar etmyi siz qadaan
etmz. Allah daltli olanlar sevr! klind buyurmu v mslmanlarn digr insanlarla olan laqlrinin
srhdlrini bildirmidir. Bu aylr iman edn insann btn insanlara mnasibtinin sasdr. Mslmann
rftar qarsndak insana gr deyil, Allahn Quranda bildirdiklrin grdir. Buna gr d smimi qlbl iman
edn mslman hr zaman dorularn trfinddir. man ednlrin bu mvzudak qtiyytlri Yaratdqlarmz
irisind bir zmr d vardr ki, onlar insanlar haqq yola aparr, daltl hkm edirlr. (raf sursi,
181) aysi il d bizlr xbr verilir. Quranda daltl laqdar digr aylr is bu kilddir:
Allah siz mantlri z sahiblrin qaytarmanz v insanlar arasnda hkm etdiyiniz zaman
daltl hkm etmnizi mr edir. Hqiqtn, Allahn bununla siz verdiyi yd nec d gzldir!
lbtt, Allah eidndir, grndir! (Nisa sursi, 58)
De: Rbbim dalti mr etdi. Hr scdd znz (Ona trf) tutun. (Allah) dini yalnz Ona
mxsus edrk ibadt edin. Sizi yaratd kimi, yen Onun hzuruna qaydacaqsnz! (raf
sursi, 29)
Hqiqtn, Allah daltli olma, yaxlq etmyi, qohumlara vermyi buyurar, zina etmyi, pis
ilr grmyi v zlm etmyi is qadaan edir. (Allah) siz dnb ibrt alasnz dey, bel
yd-nsiht verir! (Nhl sursi, 90)
Quranda tsvir ediln dalt anlayna gr qar trfin hans din, irq v ya cinsiyyt sahib olduu
hmiyyt ksb etmir. nki slam irqlr, cinsiyytlr arasnda brabrliyi mdafi edir. Hr cr etnik ayrsekiliyi rdd edir. Peymbrimiz Hz. Mhmmd (s..v.) "Btn insanlar Hz. Admdn, Hz. Adm is
torpaqdandr"15 klind buyuraraq insanlar arasnda he bir frq olmadn vurulamdr. Drinin rngi,
ictimai status, znginlik kimi xsusiyytlr stnly sbb deyil.
Bu gn dnyann hr trfind insanlar irqlri, dillri ya da bdnlrinin rngin gr vhicsin
mnasibt mruz qalrlar. Quranda is frqli xalqlarn v qbillrin yaradlmasnn hikmtlrindn biri
insanlarn "bir-birlri il tan olmalar" olaraq bildirilir. Frqli milltlr v ya qbillr bir-birlri il tan olmal,
bir-birlrinin frqli mdniyytlrini, dillrini, nnlrini, qabiliyytlrini yrnmlidir. Frqli irq v milltlrin
olmasnn mqsdi mbariz v mharib deyil, mdni znginlikdir. man edn insan stnlyn tqva il,
yni Allah qorxusu v Allaha imandak stnlkl olduunu ox yax bilir. Allah Hucurat sursind bu kild
bildirir:
Ey insanlar! Biz sizi bir kii v bir qadndan yaratdq. Sonra bir-birinizi tanyasnz dey, sizi
xalqlara v qbillr ayrdq. Allah yannda n hrmtli olannz Allahdan n ox qorxannzdr.
Hqiqtn, Allah bilndir, xbrdardr. (Hucurat Sursi, 13)
Bir baqa ayd is Allah "Gylrin v yerin yaradl, dillrinizin v rnglrinizin mxtlifliyi d
Onun qdrt lamtlrindndir. bhsiz ki, bunda bilnlr (al v elm sahiblri) n (Allahn
vhdaniyytin, Onun hr ey qadir olmasna dlalt edn) nianlr vardr!" (Rum sursi, 22) klind
bildirir.
slam tarixin baxdmz zaman iman ednlrin frqli irqlrl daltli mnasibtlrinin nmunlrini
grrik. slam Afrika, Asiya v Avropan hatedn ox geni sahd ox srtl yaylm v bu fthlr
vasitsil slam xlaqnn gzlliklri d yaylmdr. slam hr irq, millt, ictimai qurulua v corafiyaya

yaylm, dnyada daha vvl bnzri grnmmi kild milyonlarla insan birldirmidir. nsan irqinin
qollar v qara irqin digr mdniyytlrl olan laqlrini aradran v bu mvzudak hmiyytli ilri il
tannan tdqiqat Joel Augustus Ragers mhur kitab Sex and Race (Cinsiyyt v rq) adl srind slam
dininin dnya zrindki tsirini bu kild tsvir edir:
slam dinind irq v sinif hkmlrinin tamamil lv edilmsi, drisinin rngi v ya sosial vziyytindn asl
olmayaraq hr bir insann cmiyytin n yksk mrtblrin qdr ykslm imkannn olmas bu dinin
srlrdir varln davam etdirmsinin sbblrindn biridir. slam dini tarix boyunca z daxilind bir ox irqi
birldirmi v hminin z daxilind dnyann bnzrini grmdiyi byk bir imperiyan saxlamdr.slam
imperiyas gcnn zirvsin atd zaman qrbd spaniya v Fransadan balayaraq Orta Asiya blglri d
daxil olmaqla rqd Hind okean v Sakit okeana qdr uzanrd. Bu geni torpaqlarn sahiblrinin drilrinin
rngi mxtlif idi. Baada frqli rnglrd iklrin olmas bu iklr n n qdr
hmiyytlidirs,mslmanlar ndrilrinin rnginin frqli olmas bundan daha az hmiyytli idi.16
Dnyann ntannm slam mtxssislrindn biri olan Professor Hamilton Aleksandr Rossken Gibb
"Whither Islam?"(slam Haraya?) adlsrind slam dininin frqli irqlr mnasibtini bu kild ifad edir:
Frqli insan irqlrinin mvqe, frst, chd baxmndan hquqlarn brabrldirmkd bu qdr
mvffqiyytli olan baqa bir cmiyyt yoxdur. slam qtiyynuzlamayacaq kimi grnnfrqli irqlri
uzladrma gcn malikdir.rq v qrbdki byk cmiyytlrin mxalifti mkdala balad
tqdird slamn uzladrc rolunun qarsnn alnmas mmkn olmayacaq17
slam xlaq- tmli qardalq, slh, azadlq v rahatlq zrind qurulmu cmiyyti hdflyir. Buna gr
d slamla tan olan btn insanlar kemi dvrlrdki kimi tzyiq, qddarla, mbarizy saslanm
cmiyyt vzinslh saslanan cmiyyt qurmudur. (lav mlumat n baxn:"Quranda dalt v
tolerantlq", Vural Nriyyat, Harun Yhya) Bir ox qrb tarixisi d bu hqiqti srlrind dil gtirmi,
slamla tanln frqli cmiyytlr zrind ox drin v msbt tsir yaratdn ifad etmidir.Professor
Robert Briffault "nsanln inkiaf" ("The Making of Humanity") adl srind Qrb cmiyytinin slamla olan
laqsin bu kild diqqt kir:
"Btn briyyt n azadlq, qardalq, insanlarn qanun qarsnda brabrliyi v mumi sekidn
istifadni nzrd tutan demokratik hkumt ideallar, Amerikan konstitusiyasnn hazrlanmasna liderlik edn
v nsan Haqlar Byannamsinin sasnda duran ideyalar qrbin nailiyyti deyildi. Bu ideyalarn hamsnn
tmli mqdds kitab- Quranda var. Orta srlr Avropasnn ziyallar bu ideyalar mslman spaniyas,
Siciliya, Xallar v slami qardalq drnklrini tqlid edrk Xallardan sonra Avropada inkiaf edn
cmiyytlr vasitsil slamdan yrnmidir."18
Yuxarda izah ediln hqiqtlrslam xlaqnn btn dnyaya srlrlslh, tolerantlq v dalt drsi
verdiyinin ifadsidir.Bu dvrd d btn dnya insanlar bel bir mdniyytin hsrtini kir v bel bir
mdniyytin tkrar yaranmamas n he bir sbb yoxdur.Bunun n insanlar vvl zlrindn balayaraq
Quran xlaqn yaamaa niyyt etmli, daha sonra da insanlar arasnda eyni xlaq yaymaq n sy
gstrmlidirlr.Quranda mr ediln xlaq yaand zaman idarilrdn tabe olanlara kimi hr ks daltli,
mrhmtli, tolerant, sevgi dolu, hrmtcil, balayan, smimi olacaq, btn cmiyytlr rahatlq v slh
glckdir.

Mslman slam xlaqna gzl szl dvt

edr
nsanlar slam xlaqna dvt etmk, onlara Allahn varln v yaradl dlillrini izah etmk hr
mslmann msuliyytidir. Allah "rinizd yaxla aran, xeyirli ilr grmyi mr edn v pis
mllri qadaan edn bir camaat olsun!Bunlar, hqiqtn nicat tapm xslrdir." (Ali-mran sursi,
104) aysiil bu msuliyyti btn mslmanlara bildirmidir. Allah aylrd bu dvtin nec olacan da
bildirir:
nsanlar hikmtl, gzl yd-nsihtl Rbbinin yoluna dvt et, onlarla n gzl surtd
mbahis et. Hqiqtn, Rbbin yolundan azanlar da, doru yolda olanlar da daha yax
tanyr! (Nhl sursi, 125)
Xo bir sz v gnahlar balamaq ziyytl (minntl) veriln sdqdn daha yaxdr. Allah
ehtiyacszdr, hlimdir! (Bqr sursi, 263)
Saleh mminlr Onlar Allaha, axirt gnn inanr, yax ilr grmyi mr edir, pis mllrdn
kindirir v xeyirli ilr grmy tlsirlr.Onlar mlisaleh xslrdndirlr. (Ali-mran sursi, 114)
aysi il d diqqt kiln bu vzifnin hmiyytini drk edirlr.Buna gr d traflarndak hr ksi,
yaxnlarn, aillrini v btn insanlar Allaha iman etmy, qorxub kinmy v gzl xlaq yaamaa
dvt edirlr.Mminlrin bu gzl xsusiyytlri Tvb sursind bu kild xbr verilir:
Mmin kiilrl mmin qadnlar bir-birin dostdurlar.Onlar yax ilr grmyi mr edr, pis
ilri yasaq edr, namaz qlb zkat verr, Allaha v Peymbrin itat edrlr.Allah, lbtt ki,
onlara rhm edckdir. Allah, hqiqtn, yenilmz qvvt sahibi, hikmt sahibidir! (Tvb
Sursi, 71)
Bu aydn d aydn olduu kimi, iman edn hr insan dnya hyat boyunca davaml gzl xlaq tbli
etmkl, z yaamaqla v insanlara gzlliklri tvsiy edib, onlar pisliklrdn kindirmkl msuldur.Allah
Qullarma de ki, n gzl szlri dansnlar(sra Sursi, 53) aysi il iman ednlr gzl szl
danma mr etmidir.Gzl sz v pis sz brahim sursind bu cr tsvir edilir:
Mgr Allahn nec bir msl kdiyini grmrsnmi?Xo bir sz kk yerd mhkm olub
budaqlar gy ucalan gzl bir aac kimidir.O Rbbinin izni il bhrsini hr vaxtverr. Allah
insanlar n bel misallar kir ki, blk, dnb ibrt alsnlar! Pis sz is yerdn
qopardlm, kk olmayan pis bir aaca bnzyir. Allah iman gtirnlri dnyada da, axirtd
d mhkm bir szl sabitqdm edr. Allah zalmlar sapdrar. Allah istdiyini edr! (brahim
Sursi, 24-27)
Gzl yaamaq istyn gzlliklri tviq etmli, yaxlq istyn yaxl yaymaq n sy gstrmli,
vicdanl mnasibtlr grmk istyn vicdanl olma tvsiy etmli, zlm raz olmayan zalmlar xbrdar
etmli, qsas dzgnlk istyn insan digr insanlar da doruya dvt etmlidir. Dvtedrkn hidayt vern
v gzl sz qar trf tsirli ednin ancaq Allah olduunu alndan xarmamaldr. Allah Peymbrimizin
(s..v.) d mkmml xarakterinin v stn xlaqnn nticsi olaraq insanlara hmi gzllikl davrandn
bildirmi v onu btn insanlara nmun gstrmidir.

slam insanlar arasnda hmryliyi v birbirin kmk etmyi mr edir

Allah Quranda insanlara bu kild mr etmidir:
... Yaxlq etmkd v pis mllrdn kinmkd lbir olun, gnah i grmkd v dmnilik
etmkd bir-biriniz kmk gstrmyin. Allahdan qorxun. Hqiqtn, Allahn zab iddtlidir!
(Maid Sursi, 2)
Ayd d xbr verildiyi kimi, mminlr sadc yaxlq etmk n sy gstrrlr. Onlar Allahn "Sizin
etdiyiniz btn xeyirli ilri, bhsiz ki, Allah bilir!" (Nisa sursi, 127) aysini dnr v hr etdiklrinin
qarln Rbbimiz qatnda mtlq tapacaqlarn he unutmazlar. Allah yuxardak ayd "yaxlq v tqva"da
kmklmyinmqbul olduunu bildirmidir. Yaxln n olduu is biz Quranda aqlanmdr:
Yax ml znz mriq v mrib trf evirmyiniz deyildir. Lakin yax ml (sahiblri)
Allaha, Axirt gnn, mlklr, kitablara, peymbrlr iman gtirn, sevdiyi mal qohumqrbaya, yetimlr, kasblara, msafirlr, dilnnlr v kllrin azad edilmsin srf edn,
namaz qlb zkat vern, hd baladqda hdlrini yerin yetirn, sxnt v xstlik z verdikd,
habel dyd sbr edn xslrdir. Onlar imanlarnda doru olanlardr.Mttqi olanlar da el
mhz onlardr. (Bqr sursi, 177)
Grdymz kimi, hqiqi yaxlq cmiyytin qbul etdiyindn frqlidir.Quran xlaqn yaamayan
insanlarrklri istdiyi zaman qar trf kmk etmyi yaxlq hesab edirlr.Bu yaxlqlar is yoldak
dilniy pul vermk, sfrd yallara yer vermk kimi vrdilrl mhduddur.
Halbuki Bqr sursindki ayd grdymz kimi, Qurann bildirdiyi yaxlq mminin btn hyatn
hat edn xlaq klidir v yalnz rk istdikd, ala gldikd deyil, btn mr boyu ttbiq ediln ibadtdir.
Mslman z ehtiyac iind olsa bel yoxsula v yetim kmk edn, istdiklri eylrdn infaq edn (nsan
sursi, 8) ixlas sahibidir. nki Allah "Onlarn mal-dvltind dilninin v yoxsulun pay vardr." (Zriyt
sursi, 19) aysi il kmklmyi, infaq etmyi v yaxlq etmyi mslman xsusiyyti olaraq xbr
vermidir. Onlarn kmyi he bir rt bal deyil.Mmin lazm olduu zaman yaxlq ed bilmk v
baqalarn yaxla tviq ed bilmk n hr cr fdakarl gz ala bilr. Yalnz Allah rizasn hdfalaraq
qarlqsz kmk edr. Allah nsan sursind mminlrin xlaqn bu kild bildirir:
Biz sizi ancaq Allah rizasndan tr yedirdirik. Biz sizdn n bir mkafat, n d bir tkkr
istyirik. Hqiqtn, biz Rbbimizdn, ox srt, tin gndnqorxuruq! (nsan sursi, 9-10)
Mslman bilir ki, Allah sonsuz dalt sahibidir. Bunun n d Allahn,etdiyi gzl mllrinin
qarlnmtlqvercyini alndan xarmr. Dnya hyatnn mvqqti olduunu, sl yurdun Rbbimizin
qatnda olduunu he vaxt unutmur. nki Allah insanlar bu sonla xbrdar etmi v hr ksi gzl mllr
etmy dvt etmidir:
Biz gylri, yeri v onlarn arasnda olanlar yalnz haqq olaraq yaratdq. O saat mtlq
glckdir. Odur ki, sn (onlar) gzl trzd bala. (Hicr sursi, 85)
Allaha ibadt edin v Ona he bir eyi rik qomayn! Ata-anaya qohum-qrbaya, yetimlr,
yoxsullara, yaxn v uzaq qonum-qonuya, yaxn dosta, msafir, linizin altnda olana yaxlq
edin! Hqiqtn, Allah zn bynnlri, lovalq ednlri sevmz! (Nisa sursi, 36)
Gzl mllrin qarln Allah aylrd bu kild bildirir v btn insanlara ox gzl mjd verir:

man gtirib yax mllr ednlr gldikd is Biz (o cr) yax ilr grnlrin mkafatn zay
etmrik! (Khf sursi, 30)
Mttqilr: Allah n nazil etmidir? deyildikd, onlar: Xeyir (nazil etmidir)! deyrlr. Bu
dnyada xeyirli ilr grnlr n gzl mkafat hazrlanmdr. Axirt yurdu is daha
xeyirlidir. Mttqilrin yurdu nec d gzldir. Onlar (aaclar) altndan aylar axan dn
balarna gircklr. Orada onlarn rklrinin istdiklri hr ey vardr. Allah mttqilri bel
mkafatlandrr. (Nhl sursi, 30-31)

slam yaxl mr edib, pisliklrdn

kindirmyi mr edir
man ednlr hqiqi yaxln v pisliyin n olduunu Allahn "dorunu shvdn ayran" kitab
olaraq gndrdiyi Qurandan yrnirlr.Yaxlq v pislik, dz v shv kimi anlaylar Quranda
nmunlrl izah edilmidir.Bundan lav mminlr haqla-nahaq ayrd edn bir nur v bacarq
da verilmidir. (nfal sursi, 29)
Mslman Quranda tsvir ediln doru v shvlri ox yax bilir v btn hyatnda ttbiq etmk n
chd gstrir.Ancaq onunhmiyytli bir msuliyyti daha var: nsanlar dorular grmy, shvlrdn
kinmy, Quran xlaqn yaamaa dvt etmk. Bu sbbdn mminlr btn hyatlar boyu insanlara
yax il pisin arasndak frqi izah edrlr. Allah mminlr bel mr etmidir:
rinizd yaxla aran, xeyirli ilr grmyi mr edn v pis mllri qadaan edn bir
camaat olsun! Bunlar, hqiqtn nicat tapm xslrdir. (Ali mran sursi, 104)
Quranda Allahn bu mrini yerin yetirn insanlarn digr insanlar n n qdr xeyirli olduqlarna da
diqqt kilmidir:
(Ey mslmanlar!) Siz insanlar n ortaya xarlm n yax mmtsiniz (onlara) yax ilr
grmyi mr edir, pis mllri qadaan edir v Allaha inanrsnz. gr kitab hli d (sizin kimi)
iman gtirsydi, lbtt, onlar n yax olard. Onlarn da irisind bzi iman gtirn xslr
vardr, lakin ox hisssi haqq yoldan xanlardr. (Ali mran sursi, 110)
Mminlr Qurann yaxl mr etm hkmn yalnz doru v shvi he bilmyn v he dini anlay
olmayan insanlara deyil, eyni zamanda mminlr qar da ttbiq edirlr.nki insan yalnz bilmdiyindn
deyil, bzn d unutduundan, yanldndan ya da nfsinin tlqinlrini dinldiyindn shv ed bilr.Bu
vziyytd mminlr bir-birlrin Qurann hkmlrini xatrladaraq yaxl mr edir v pislikdnkindirirlr.
Bir-birlrin dnya hyatnda ancaq yaxlq ednlrin v saleh ml sahiblrinincnntl mjdlncklrini,
pislikdn kinmynlrin is chnnm zab il qarlq grcklrini sylyrk xbrdar edirlr.Bu
msuliyyt gr he bir bezginlik v ya tinlik hiss etmir, qarlarndak insan n qdr ox shv edirs-etsin
sbirl, fqtl v mrhmtl xatrlatmaa davam edirlr.nki Allah bir ox aysind sbr ednlri sevdiyini
bildirrk mminlri Quran xlaqn ttbiq etmkd sbirli olmaa dvt etmidir.Allah aylrd bu kild
bildirir:
Ey iman gtirnlr! Sbr v dua il kmk dilyin.nki Allah sbr ednlrldir.(Bqr sursi,
153)
Sbr ednlr v yax ilr grnlr mstsnadr.Mhz onlar (gnahlardan) balanma v
byk bir mkafat gzlyir. (Hud sursi, 11)

slam pisliy yaxlqla qarlq vermyi mr

edir
Yaxlqla pislik eyni ola bilmz! Sn (pisliyi) yaxlqla df et! Bel olduqda aranzda
dmnilik olan xsi, sanki yaxn bir dost grrsn! (Fussilt sursi, 34)
Sn pisliyi yaxlqla df et! Biz aid etdiklri siftlri daha yax bilirik!(Muminun sursi, 96)
Yuxardak aylrd d grdymz kimi, Allah mminlr pisliy n gzl kildqarlq verdiklri
tqdird xeyirli ntic ld edcklrini vd etmidir.Htta qarlarndak insanla aralarnda dmnilik olsa
bel, yaxn dostluq yarana bilcyin diqqt kmidir.man edn insanlarn mrhmt anlaynn bir rti d
pisliyi yaxlqla df etmkdir.Qar trfin Allahn bynmycyi pis xlaqgstrdiyini grdklri zaman
bunun o insann axirti n hmiyytli olduunu dnrktkbbr v qrur hissi keirmdn ona qar
mlayim v tvazkarkild yanarlar.
man ednlr hyatlar boyu ox frqli xarakterd insanlarla qarlaa bilrlr. Amma qarlarndak
insanlarn xlaqna gr onlar da xlaq anlaylarn dyidirmzlr. Qar trf la ed bilr, pis szlrdn
istifad ed bilr, hirsln bilr, pislik ed bilrv ya dmnc mnasibtgstr bilr. Ancaq mminin
tvazkarl, mrhmtli v mlayim xlaq he vaxt dyimz. Biri pis sz dediyizaman eynil cavab vermz.
La edn la edrk, hirsli olana hirslnrkcavab vermz. Hirslnn insana qar sakitv etidall olar.Sbr
edr v dzml olar. Kobud rftar edn qar onu utandracaq, gzl xlaqa ynldck mehriban v
mrhmtli kild hrkt edr. Bu, Peymbrimizin (s..v.) d bizlr tvsiy etdiyi xlaqdr.
Peymbrimiz (s..v.) bir hdisind "Sbirli ol ki, sn qar dasbirli davranlsn"19 klind buyurmudur. Bir
baqa hdisind d mminlr bu kild sslnmidir:
He biriniz: Mn insanlarla eyniym. nsanlar yaxlq ets, mn d edrm, pis davransa, mn d pis
davranaram deyn xsiyytsizlrdn olmasn! ksin insanlar yaxlq etslr yaxlq etmk, pis
davransalar haqszlq etmmk n nfsinizi trbiy edin.20
Maid sursind Peymbrimiz (s..v.) bzi srailoullarnn xyantlrini balamal olduu bu kild
bildirilmidir:
... xbrdar edildiklri eylrin bir hisssini unudurlar. Onlarn az bir qismi mstsna olmaqla,
sn onlardan hmi xyant grcksn. Bununla bel, onlar bala, gnahlarndan ke.
bhsiz ki, Allah yaxlq ednlri sevr! (Maid sursi, 13)
Ayd d grndy kimi, Allah Peymbrimiz (s..v.) daima xyant grdy bir qisim srailoullarn
bel balamasn mr etmidir.Hminin bu da he unudulmamaldr: Qar trf pis xlaq gstrrs, insan
z d pis xlaq gstrmli deyil. Hr insan Allaha qar etdiklrindn z msuldur.ksin pis rftara qar
fqt, mrhmt v gzl xlaq gstr bilmk Qurana gr stn xlaqn gstricisidir.nki mminin bu
gzl xlaq onun Allaha olan ballnn gcn gstrir.Bu gzl xlaqnn qarl is Yunus sursind bu
kild xbr verilir:
Yax ilr grnlri Cnnt v daha artq mkafat gzlyir.Onlarn zn n bir toz, n d bir
zillt qonar. Onlar cnntlikdirlr v orada bdi qalacaqlar! (Yunus sursi, 26)

slam dini mminlr hr zaman balayan

olma mr edir
Mrhmtin hmiyytli chtlrindn biri d insanlarn balayan olmasdr.Allah Quranda iman edn
qullarn balayan olmaa bel dvt edir:
Sn balama yolunu tut, yax ilr grmyi mr et v cahillrdn z dndr! (raf sursi, 199)
Bu, nfs tin gln, amma Allah qatnda gzl qarl olan davrandr.nsan shv qarsnda
hirslnbilrv ya balamaq istmy bilr.Ancaq Allah mminlr balamann daha gzl olduunu
bildirmi v onlar bu xlaqa tviq etmidir:
Hr hans bir pisliyin czas onun z kimi bir pislikdir. Bununla bel hr ks balasa v
barsa, onun mkafat Allaha aiddir... (ura sursi, 40)
Allah bir baqa ayd lbtt, hr ks sbr edib balasa, ox byniln mllrdndir! (ura
sursi, 43) klind xbr verrk bunun stn bir xlaq olduuna diqqt kmidir. Allah Aranzda olan
fzilt v srvt sahiblri qohum-qrbaya, miskinlr v Allah yolunda hicrt ednlr
vermycklrin and imsinlr. fv edib, vaz kesinlr! Mgr siz Allahn sizi balaman
istmirsiniz? Allah balayandr, rhm edndir! (Nur sursi, 22) aysi il mminlri balayan olmaa
tviq etmidir. nki hqiqtn hr insan Allahn balamasn, sirgmsini v rhmtini istyir. Yen eyni
kild bir shv etdiyi zaman trafndak insanlarn zn balamasn dilyir. Allah mminlr bu vziyyti
xatrladaraq zlrinin byndiklri xlaq baqalarna da gstrmlrini mr etmidir. Bu, mminlr arasnda
mrhmti tviq edn hmiyytli hkmdr. Peymbrimiz d bir hdisind ... Bir haqszl, bir zlm
balayan he bir insan yoxdur ki, Allah onun izztini artrmasn.21 klind buyurmu v mminlri
balayan olmaa tviq etmidir.
Mminlr hr insann shv ed bilcyini bildiklri n qar trf mlayim yanarlar.nki Quranda
tvb il laqdar olan aylrd shv etmyin deyil, shvi hiss edn kimi bir daha tkrar etmmk n syl
chd etmyin hmiyytli olduu bildirilir.Bu aylrdn biri beldir:
Allah yannda yalnz o kslrin tvbsi qbul olunar ki, onlar nadanlq ucundan pis bir i
grdkdn sonra drhal tvb edrlr. Allah bellrinin tvbsini qbul edir! Hqiqtn, Allah
bilndir, hikmt sahibidir! (Nisa Sursi, 17)
Smimiyyti gstrn bu rtlr meydana gldiyi zaman mminlr d bir-birlrin qar ox balayc v
mrhmtli davranrlar.gr shv edn insan etdiyi shvibaa db bir daha etmmy chd gstrirs, o
insan kemid etdiklrin gr mhakim etmirlr.Bundan baqa mminlr zlri tamamil haql olduqlar v
qar trfin tamamil haqsz olduu bir vziyytd bel he trddd etmdn balaya bilirlr.nki Allah
bunun gzl xlaq xsusiyyti olduunu bildirrk mminlr tvsiy etmidir:
O mttqilr ki, bolluqda da, qtlqda da xrclyr, qzblrini udar, insanlarn gnahlarndan
kerlr. Allah yaxlq ednlri sevr.(Ali mran sursi, 134)
Mminlr shvlri byk, kiik dey ayrmaz v shv gr frqli balama trzi semzlr.Shv edn
insan istmdn canv ya mal itkisin sbb ola bilr v bu qar trfin mnftlrin byk zrr ver bilr.
Ancaq hr hadisnin Allahn izni il qdrd ba verdiyini biln mminlr bu cr bir hadisni tvkkll
qarlayar v sblmzlr.
Yen hmin insan chalt nticsind Qurann hr hans bir hkmn qar glmi v Allahn qoyduu
hdlri am ola bilr. Ancaq bu davranna grinsan mhakim etmy layiq olan yalnz Allahdr. Buna

gr d hr hans bir mvzuda insan mhakim etmkv ya balamamaq mminlrin vzifsi deyil. nsan
smimi olaraq tvb edib bu davranndan peman olarsa, alaca qarlq yalnz Allah qatndadr. Allah bir
ox ayd "Allaha ortaq qomaqdan" baqa mminlrin smimiyytl dzltdiklri shvlrini balayacan
bildirmidir. Mminlr bunu bildiklri n Allahn bildirdiyi kild balayar v gr bu mvzuda Quranda
birnmun varsa, shv edn insana qar bu cr davranarlar.

slam dini insanlara hlim xasiyytli olma

mr edir
Allah iman ednlr qar ox mrhmtlidir, balayandr, sirgyndir, hlimdir. O, kainatdak btn
nemtlri insann mrin tabe edn, onlar doru yola ynldn elilrl dstklyn, hidayt rhbri olan
vhylri il saleh qul olmaa ynldn, Rhman v Rhim olandr. Rbbimiz, Hlim (ox yumaq olan), dl
(sonsuz dalt sahibi), fvv (fvi ox olan), Asim (qoruyan), Brr (qullarna qar yaxl ox olan), Gaffar
(balamas ox olan), Hafiz (qoruyan v nzart edn), Krim (ikram bol v cmrd olan), Ltif (ltf sahibi),
Muhsin (sonsuz ltfkar), Rauf (ox sirgyn, ox fqtli), Salam (hr cr thlkdn qullarn
thlksizliyn), Tevvab (tvblri qbul edn) v Vehhab (hdiyysi ox olan, qarlqsz hdiyy edn)dr.
man ednlr Rbbimizin zrlrindki qorumasnn, sonsuz fzl v ltfkarlnn frqinddirlr.Buna gr
d Allahn raz olaca, sonsuz cnntin v rhmtin layiqliqul olmaq n ciddi sy gstrirlr.man
ednlrin n nzrarpan xsusiyytlrindn biri, vvlki shiflrd d vuruladmz kimi, sevgi dolu v
mrhmtli olmalardr.Mslman eyni zamanda ox hlim xasiyytlidir v insanlara qar hmi gzl
davranr.Allah Peymbrimizin (s..v.) bu hlim xasiyytini iman ednlr nmun vermidir:
Allahn mrhmti sbbin sn onlarla yumaq rftar etdin.gr qaba, srt rkli olsaydn,
lbtt, onlar snin trafndan dalb gedrdilr. Artq sn onlar fv et, onlar n balanmaq
dil, id onlarla mslhtl, qti qrara gldikd is Allaha tvkkl et! Hqiqtn Allah
tvkkl ednlri sevr! (Ali mran sursi, 159)
Ayd Peymbrimizin (s..v.) yumaq xasiyytli xlaqnn insanlar zrind ox msbt tsir meydana
gtirdiyi v insanlarn ona daha da balanmalarna sbb olduu xbr verilir.Quranda digr peymbrlrin
sevgi dolu v hlim xasiyytli xlaqlar da insanlara nmun olaraq verilmidir.Bu peymbrlrdn biri
Medyn xalqna eli gndriln Hz. uaybdr. Ayd qvmnn Hz. uayb n " Sn dorudan da, hlim
xasiyytlisn, ox allsan!" (Hudsursi, 87) klind syldiklri xbr verilir. Hz. brahim d stn xlaq il
btn insanlara nmundir. Allah Quranda Hz. brahimin hssas, hlim xasiyytli v sevgi dolu olduunu
bildirir.Aylr bu kilddir:
brahimin z atas n balanma dilmsi is ancaq ona verdiyi bir vd gr idi.Atasnn
Allaha dmn olmas brahim aydn olduqda o, z atasndan uzaqlad.Hqiqtn, brahim
yalvarb-yaxaran v hlim xasiyytli bir zat idi.(Tvb sursi, 114)
Hqiqtn, brahim hlim xasiyytli, yalvarb-yaxaran v zn tamamil (Allaha) tslim etmi
bir zat idi. (Hud sursi, 75)
Allah iman ednlr hmi gzl davranmalarn, gzl sz sylmlrini v insanlara yaxlq etmlrini
mr etmidir. Allahn elilri d insanlara Allahn mr etdiyi kild davranm v gzl xlaqlarndan sla
uzaqlamamlar.Msln, dvrn nazn v n zalm idarisi olan Firona gndriln Hz. Musaya Allah bu
kild sslnmidir:

Sn v qardan mczlriml gedin v Mni zikr etmkd ziflik gstrmyin.Fironun yanna

yollann. O, hqiqtn, aznlab hddini amdr.Onunla yumaq dann. Blk, yd-nsiht
qbul etsin, yaxudqorxsun! (Taha sursi, 42-44)
Yuxardak aylr btn insanlar n ox hmiyytli xatrlatmalar ehtiva edir.Hr insan Allahn Quranda
bildirdiyi bu gzl xlaq qsursuz kild yaamaqla, peymbrlrin xlaqn nmun gtrmkl
msuldur.Quranda insanlara Allahn yaratd btn varlqlara qar ox byk mhbbt bslyn, sevgisini
n gzl kild ifad edn, hr zaman uzlama v gzlliklrintrfdar olan, n tin vziyytd bel gzl
szdn sla uzaqlamayan, istyrk v zvq alaraq fdakarlq edn, insanlar n hmi gzllik v
yaxlq istyn, xsi mnftlrini hr zaman arxa plana atan, z n istmdiyini baqas n d
istmyn, ehtiyac iind olann drhal kmyin qaan, zlml qtiyyn razlamayan insan modeli tqdim
edilir. Bu is btn insanlarn hsrtini kdiklri v ehtiyac duyduqlar modeldir.

slam dini inanc azadln mdafi edir

slam inanc mvzusunda insanlara qti v aq bir dill tam azadlq verir.slamn vhy edildiyi dvrdn
gnmz qdr etibarl olan bu anlay slam xlaqnn da tmlini meydana gtirir.Bu mvzudak aylr ox
aqdr:
Dind mcburiyyt (zoraklq) yoxdur.Artq doruluq (iman) aznlqdan ayrd edildi.Hr ks
Taqutu inkar edib Allaha iman gtirs, o, artq n mhkm bir ipdn yapm olur. Allah
eidndir, bilndir! (Bqr sursi, 256)
slam xlaqna gr insan istdiyi dini semkd azaddr v dind mcburiyyt yoxdur.Mslman slam
dinin dvt etdiyi insana sadc tbli etmkl, Allahn varln, Qurann Allahn haqq kitab olduunu, Hz.
Mhmmdin (s..v.) Onun elisi olduunu, axirtin v hesab gnnn varln, slam xlaqnn gzlliklrini
izah etmkl msuldur. Amma bu vzifsi yalnz dini izah etmkl mhduddur.Allah Peymbrimizin (s..v.)
d sadc tbli etdiyini Nhl sursind bu kild bildirir:
nsanlar hikmtl, gzl yd-nsiht il Rbbinin yoluna dvt et, onlarla n gzl surtd
mbahis et. Hqiqtn, Rbbin yolundan azanlar da, doru yolda olanlar da daha yax
tanyr!(Nhl sursi, 125)
Bir baqa ayd is "... Haqq Rbbinizdndir. Kim istyir inansn, kim d istyir inanmasn..." (Khf
sursi, 29) klind buyrulur v Rbbimiz Peymbrimiz (s..v.) "Onlarn iman gtirmdiyin gr zn
hlakm edcksn?" (ura sursi, 3) klind mracit edir.Qaf sursind is Allah Peymbr bu
xatrlatman edir:
Biz onlarn n dediklrini ox gzl bilirik.Sn onlara zor edn deyilsn. Sn Mnim thdidimdn
qorxanlara Quranla yd-nsiht ver! (Qaf sursi, 45)
nsan Allah qatndan hidayt olaraq endiriln slam dini izah edildiyi zaman z istyi il iman edr, he bir
tzyiq v ya mcburiyytqarsnda qalmadan qrar verr.nsan dorunu v ya yaln semkd azaddr.
gr shv seim ets axirtd bunun qarln alacaq.Quran aylrind bu mvzuyla laqdar ox aq
mrlr v xatrlatmalar var:
gr Rbbin istsydi, yer znd olanlarn hams iman gtirrdi.nsanlar iman gtirmy
snmi mcbur edcksn?! (Yunus sursi, 99)

Msln, mmin tbli edrkn bir nfr drhal iman etdiyi halda digri inkar edrk la ed v pis qarlq
ver bilr.Baqa bir nfr vicdannn ssini dinlyib hyatn Allahn raz olaca kild keirmy qrar
verrkn digr is inkarlardan olub gzl sz pislikl qarlq ver bilr. Ancaq bu inkar dvt edn insan
he bir kild midsizliyqapdrmaz ya da kdrlndirmz. Allah Yusuf sursind bu kild buyurur:
Sn n qdr ox istsn d, insanlarn ksriyyti iman gtirn deyildir. Sn ki bunun vzin
onlardan bir mkafat istmirsn. Bu almlr n ancaq bir yd-nsihtdir. (Yusuf sursi, 103104)
Burada hmiyytli olan Qurana tabe olmaa dvt edn insann qarlad reaksiyalardan asl
olmayaraq hr zaman Allahn raz olaca xlaq gstrmsi, gzl xlaqdan qtiyynuzaqlamamas,
tvkkll davranmasdr. Nec ki, Allah "rilrindn zlm ednlr istisna olmaqla Kitab hli il n gzl
trzd mbahis edin v deyin: Biz hm zmz nazil olana, hm d siz nazil olana iman gtirdik.
Bizim d mbudumuz, sizin d mbudumuz birdir. Biz yalnz Ona itat edirik" (nkbut sursi, 46) aysi
il dinin nec izah edilcyini d bizlr bildirmidir: "n gzl trzd".
Yer zndki btn hadislrin Allahn yaratd qdr daxilindba verdiyi unudulmamaldr.mana dvt
ediln insana hidayti vern d Allahdr. Buna gr d mminlr inkarlarn hrktlrindn kdrlnmzlr.
Quranda bu mvzu il laqdar bir ox nmun verilmidir. Allah "Onlar bu Kitaba inanmrlar dey,
arxalarnca kdrlnib zn hlakm edcksn?" (Khf sursi, 6) aysi il Peymbrimiz (s..v.)
Qurana dvt etdiyi insanlarn iman etmdiklri nkdrlnmmli olduunu bildirmidir.Bir baqa ayd is
"bhsiz ki, sn istdiyini doru yola ynld bilmzsn. Amma Allah istdiyini doru yola ynldir.
O, doru yolda olanlar da daha yax tanyr" (Qss sursi, 56) klind bildirilmidir. Buna gr d
insanlarn dvtlri, syldiklri gzl szlr, izah etdiklri hr inclik yalnz Allahn istyi il qarsndak
insana tsir edr.
man ednlrin msuliyyti insanlar Qurana dvt etmkdir.nkarlarn inkarndan v buna gr d
chnnm zabna layiq olmalarndan msul olmaq deyil. Rbbimiz, "Biz snihaqq il mjd vermy v
qorxutmaa gndrdik.Chnnm hli barsind is sn soru-suala tutulmayacaqsan." (Bqr
sursi, 119) aysi il bu geryi Peymbrimiz (s..v.) d bildirmidir.
Allah insana al v vicdan vermidir.Elilri v elilrin vhy etdiyi mqdds kitablar il haqq yolunu
gstrmidir.Buna gr d hr insan sadc z qrarlarna gr msuliyyt dayr.slam xlaq ancaq smimi
qrarla, Allaha tslimiyytl v hr zaman dorular mr edn vicdann ssini dinlmkl yaana bilr.nsanlar
ibadt etmy mcbur etmk slam xlaqna tamamil zidddir.nki hmiyytli olan insann rkdn Allaha
tslim olmas, smimi olaraq iman etmsidir.gr bir sistem insanlar inanca v ibadt mcbur ets, bu
vziyytd insanlar o sistemdn qorxduqlar n dindar olarlar.Dini chtdn mqbul olan is vicdanlarn
tamamil srbst buraxld bir mhitd Allah rizas n dinin yaanmasdr. Allah aiy sursind
Peymbrimiz (s..v.) bu kild buyurmudur:
yd-nsiht ver. Sn ancaq yd-nsiht vernsn! Sn onlarn zrind hakim deyilsn!
Lakin kim z dndrib inkar ets Allah onu n byk zaba dar edr!bhsiz ki, onlarn axr
dn Bizdir! Onlarla haqq-hesab kmk d Biz aiddir! (aiy sursi, 21-26)
slam dini insanlar dini inanclarn semd azad buraxaraq onlarn digr dinlr hrmt etmlrini d mr
edir.Bir insan Quranda batil olaraq tsvir ediln bir inanca sahib olsa bel,slam torpaqlarnda rahat v slh
raitind yaaya bilr, ibadtlrini azad kild yerinyetir bilr.Allah Peymbrimiz (s..v.) inkar ednlr
bu kild sylmsini mr etmidir:

Mn sizin tapndqlarnza tapnmam.Mnim tapndma siz tapnacaq deyilsiniz.Mn d sizin

tapndqlarnza tapnacaq deyilm.Siz d mnim tapndma tapnacaq deyilsiniz.Sizin dininiz
siz, mnim dinim mn.(Kafirun sursi, 2-6)
slam xlaqna gr hr insan z inanclarna uyun ibadtlrini azad kild yerin yetir bilr.He kim bir
baqasn z dininin ibadtlrini yerin yetirmy mhdudiyyt qoya bilmz. Yaxud da bir insan istdiyi kild
ibadt etmy mcbur ed bilmz.Bu, slam xlaqna ziddir v Allahn raz olmad xlaq modelidir. slam
tarixini aradrdmz zaman hr ksin azad kild ibadt ed bildiyi, inanclarnn tlblrini yerin yetir
bildiyi bir cmiyyt modeli grrk.Quranda hli Kitabn ibadt yerlri olan monastr, kils v sinaqoqlardan
Allahn qoruduu ibadt mkanlar olaraq bhs olunur:
... gr Allah insanlarn bir qismini digr qismi il df etmsydi, szsz ki, irisind Allahn
ad ox zikr olunan somlr, kilslr, mbdlr v mscidlr dalb gedrdi.Allah Ona yardm
ednlr, bhsiz ki, yardm edr. Hqiqtn, Allah yenilmz qvvt, qdrt sahibidir! (Hcc
sursi, 40)
Peymbrimizin (s..v.) hyat da bu kimi nmunlrl doludur.Htta Peymbrimiz (s..v.) z il
grmy gln xristianlarn z mscidind ibadt etmlrini sylmi v bu i n mscidi onlarn
istifadsin vermidir.22 Peymbrimizdn (s..v.) sonrak xliflr dvrnd d bu xo anlay qorunmudur.
am fth edildiyi zaman mscid evriln bir kils ikiy blnm, bir hisssind xristianlar, o biri
hisssindmslmanlar ibadt etmidir.23

slam dini zlm razlalmama mr edir

Mminlr ahid olduqlar, eitdiklri, htta bilvasit xbrdar olduqlar he bir zlm qar laqeyd
qalmazlar.Quran xlaqndan qaynaqlanan mrhmtlri onlar hr cr vhiliy, pisliy v zlm qar olmaa,
mzlumlarn haqqn qorumaa v onlar n fikri mbariz aparmaa ynldir.Qarlarndak n yaxn dostlar
da olsa, he tanmadqlar v he bir mnftlrinin olmad yad biri d olsa, ediln zlm maneolmaqn
qrarl davranarlar.Bu vziyytin Allahn razln qazanmaq v Quran xlaqn ttbiq etmk n byk frst
olduunu dnrlr.Mminin vicdan ox hssas olduu n mrhmt anlay n kiik bir haqszla v ya
zlm gz yummasna qtiyynraz olmaz.z he kim zlm etmz, haqszlq etmyrk bu xlaqda nmun
olar.Baqalarnda ahid olduu zaman is bu vziyyti aradan qaldrmaq n lindn gln n son ana qdr
sy srf etmdikc vicdan rahatlamaz.nki hqiqi mrhmtd zlm gzard etmk, unutmaq, ona
hmiyyt vermmk olmaz.
Cahil cmiyytdis insanlar,zlm onlara toxunana qdr he bir hrkt etmzlr."Mn toxunmayan ilan
min il yaasn" atalar sz bu mntiqi n gzl kild vurulayr.Bu onlarn ediln yaxlqlarn v gstriln
gzl xlaqn axirtd qarlarna xacan unutmalarndan v ya bunu inkar etmlrindn
qaynaqlanr.Mmin is bu vziyytin urundadr,buna gr d tanmad bir insana bel mrhmtl
yaxnlab onu zlmdn qurtarmaa alar. He kimkmketms bel, tk z btn imkanlarn sfrbr
edrk pisliyinqarsnalmaa alar. ksriyyt frqli fikird olsa da, onlarn vicdanszlqlar v he nyi
veclrin almamalar inananlarn ziflik gstrmlrin sbb olmaz.Mslmanlaraxirtd hr ahid olduqlar
hadisd n cr sy gstrdiklrindn soruya kilcklrini v bu zlm mane olmaq n n
etdiklrindnsoru-sual olunacaqlarn bilrlr.Dnyada bir ox insann etdiyi kimi "grmdim, eitmdim,hiss
etmdim" deyrk msuliyytdn qaa bilmycklrini, yalnz vicdanl davranann qazancl olacan
unutmazlar.nki insan tk bana imtahan verir v "... hzurumuza tk-tnha glckdir" (Mrym sursi, 80)
aysind d ifad edildiyi kimi, tk bana Allahn hzuruna gedib, dnyada etdiklrinin hesabn

verckdir.Yax v gzl mllr edib hr cr zlm qar xanlar v pisliklr qar Allah yolunda gzl
mbariz aparanlar mllrinin qarlnda Allahdan gzl bir cr mid ed bilcklr. Allah bir aysind bu
mvzudan bel bhs edir:
Xeyr! Kim yax ilr grb Allaha tslim olarsa, Rbbi yannda onun mkafat olar.Onlara he
bir qorxu yoxdur v onlar kdrlnmycklr. (Bqr sursi, 112)

hdi tiqdn v ncildn slh,

xomramllav gzl xlaqa dvt
vvlki hissd Allahn Quran aylri il insanlar sevgiy, hzura v gvn dolu bir hyata dvt etdiyinin
zrind dayandq v slamn slh dini olduunu vuruladq. Quran xlaqnn yaand cmiyytd
xomraml, insanprvr, dnc azadlna hrmtedn, insan haqqlarna hmiyyt vern bir model
meydana glcyini izah etdik. nki slam xlaq digr lahi dinlrd d olduu kimi mehriban, yetkin, etidall,
hlim xasiyytli, mlayim, nzaktli, mharib v qardurmadan kinn, insafl, vfal, anlayl, balayan
v gzl xlaqa sahib insanlardan ibart olan cmiyyt modeli tqdim edir v iman ednlr d bel bir
cmiyyt meydana gtirmk n chd gstrmlrini mr edir.
Qurandan vvl endiriln haqq kitablarda da Quranla uyunlaan hisslr var. Quranda ad ken bu
kitablarda eyni gzl xlaq mr edilir, insanlar sevgiy v slh svq edilir. Bu hissd d hdi tiq v hdi
Cdidin Qurana uyun olan hisslrindn sevgiy, slh v xomrama tviq edn izahlara, terrorun v
zlmn qadaan edildiyi mrlr diqqt kck, dnyann drd bir trfindki yhudilrin v xristianlarn da
bu mrlr uyun hrkt edib, terrora qar olduqlarnn zrind dayanacaq.

hti tiqdn terroru lntlyn, sevgini v

slh tviq edn aqlamalar
Pislikdn yaxla dnn ki, sa qalasnz! Belc iddia etdiyiniz kimi Ordular Allah Rbb, hqiqtn, siz
yar olacaq. Pisliy nifrt edin, yaxl sevin (Amos, 5-ci fsil, 14-15)
Kitabn vvlki hisslrind d trafl izah etdiyimiz kimi, Allahn qullarna hidayt rhbri olaraq gndrdiyi
haqq kitablarda sevgiy, xomramlla v dalt syknn cmiyyt modelindn bhs olunur. Msln,
Allah Maid sursind yhudilr endiriln Tvratn insanlara yol gstrdiyi xbr verilir:
bhsiz ki, Tvrat da Biz nazil etdik.Onda haqq yol v nur vardr.(Allaha) tslim olan
peymbrlr yhudilr arasnda onunla, din alimlri v fqihlr is kitabdan qorunub
saxlanlanlarla hkm edrdilr. Onlar ona ahiddirlr (Maid sursi, 44)
Tvratdak bu lahi mrlrin bir qismini hdi tiqd tapmaq mmkndr. hdi tiqd d insanlar pislik
etmkdn, tcavzkarlqdan, rvtdn, saxtakarlqdan, zalmlqdan kindirilir, hr zaman gzl xlaqa
ynlndirilir. Bel ki, Allah raf sursind bu cr buyurur:
(Allah) bel buyurdu: Ya Musa! Mn z risaltlrimd v danmamla insanlardan sni seib
stn tutdum.ndi sn verdiyimi al v kr ednlrdn ol!Biz onun n lvhlrdn hr
eydn, moiz v tfsilata dair hr eyi yazdq. (V bel buyurduq:) Bundan mhkm yap v

mmtin d onun n gzl hkmlrindn yapma mr et.

gstrcym! (raf sursi, 144-145)

Siz fasiqlrin yurdunu

srail oullarnn mqdds kitabnn bir ok hisssind gzl xlaq trafl kild v mxtlif nmunlrl
izah edilir. Bir ok hissd is iddtin, qddarln pislndiyi, iddt meyl ednlrin lntlndiyi ifadlr var.
Bunlardan bzilrini aada inclycyik:

Hr cr iddt v vhilik qadaan edilmidir

hdi tiqd pislik ednlr v insanlar arasnda pisliyin yaylmasn istyn insanlarn alaca qarlq trafl
kild izah edilir, insanlar bu xslrin yoluna tabe olmamaq n xbrdar edilirlr.sblib insanlara zrr
vermk, onlar doru yollardan uzaqladrmaq, qan tkmk, insanlarla mnaqiy girmk Allahn bynmdiyi
v qadaan etdiyi mllr olaraq xbr verilir.Allah r v qddarln arxasnca gednlri lntlyir v bu
insanlarn sla rahatlq tapmayacaqlarn xbr verir. hdi tiqdki bzi aqlamalar bu kilddir:
imeonla Levi qardadr, qddarlq qlnclar il silahlanblar.Ey qlbim, onlarn mclisin getm,
ey rfim, onlarn toplantsnda olma.nki onlar qzblnnd qtl etdilr, ylnnd
kzlrin ayaq vtrini ksdilr. Lnt olsun vhi qzblrin, lnt olsun qddar
hiddtlrin (Yaradl, fsil 49, 5-7)
... Pislr is sanki dalalanan dnizdir, bu dniz sakit dura bilmz, onun sular palq v kir
xarar.Pislr is slh yoxdur deyir mnim Allahm. (Yeaya, 57-ci fsil, 20-21)
Ey srail vladlar sdaqt, mhbbt, Allah tanmaq Bu yerd yox olub.Lnt, yalan, qtl,
ourluq v zina hr yer yaylb. Qoluzorluluq edrk qan stn qan tkrlr. Bundan tr lk
yas tutur, orada yaayan hr ks bezib. Hminin l heyvanlar, gy qular, Htta dnizdki balqlar
da mhv olur.Ancaq he ks dava etmsin, he ks baqasn tqsirlndirmsin, nki mnim davam
sninldir, ey kahin. (Hoea, 4-c fsil, 1-4)
Gilead r adamlarn hridir, qan izlri il doludur. Quldur dstlri nec insan n pusquya
yatrsa, Kahin dstlri d ekem gedn yolda adam ldrr, bli, xbislik edir. (Hoea, 6-c fsil, 89)
nsann sadiqliyi ona xeyir gtirr, qddar adam zn zab verr Sidq rkdn saleh olan hyata
qovuar, rin ardnca dn lm atar Dorudan da, pis czasz qalmaz, salehlrin nsli xilas
olar. (Sleymann Msllri, 11-ci fsil, 17-21)
Yaramaz r quyusu qazar, dili alov kimi yandrb-yaxar. Hiylgr adam dava yaradar, qeybti ziz
dostlar ayrar. Zorak qonularn aldadar, onlar yax olmayan yola aparar gid olmaqdan sbirli
olmaq yaxdr (Sleymann Msllri, 16-c fsil, 27-32)
Rbb r adamdan gen dayanar (Sleymann Msllri, 15-ci fsil, 29)
hdi tiqd pislik ednlrin, insanlarla qddar kild rftar ednlrin, qddarlarn etdiklri zlm trafl
kild izah edilir, mtlq etdiklri mllrin qarln alacaqlarn xbr verir.Ancaq buna baxmayaraq tvb
edib, Allahn dinin tabe olsalar yax insan olaraq qbul edilcklrini d xbr verir. Bu mvzuyla laqdar
izahlar bu kilddir:
Ancaq siz Rbbin yolu dz deyil deyirsiniz. Ey srail nsli, indi qulaq asn: Mnimmi yolum dz deyil?
Dz olmayan sizin yollarnz deyilmi? Saleh adam z salehliyindn dnb pislik edrs, buna gr
lck. Bli, etdiyi pisliy gr lck. Pis adam da etdiyi pislikdn dnb daltli v saleh ilr

grrs, z hyatn qoruyar. Bir halda ki, diqqt edib eldiyi btn gnahlardan dnrs, lbtt,
lmyib yaayacaq.Ancaq srail nsli Rbbin yolu dz deyil deyir.Ey srail nsli, Mnimmi yollarm dz
deyil?Dz olmayan sizin yollarnz deyilmi?Buna gr, ey srail nsli, sizin hr birinizi mllriniz gr
mhakim edcym Xudavnd Rbb bel byan edir.Tvb edib btn gnahlarnzdan dnn ki,
tqsir sizi mhv srklmsin.Etdiyiniz gnahlarn hamsn stnzdn gtrn, znzd yeni rk
v yeni ruh yaradn.N n lsiniz, ey srail nsli? Xudavnd Rbb byan edir: Mn mhv olacaq
adamn lmndn zvq almram. Buna gr d gnahlardan dnn v yaayn. (Yezekel, 18-ci fsil,
25-32)
Rbb bel deyir: siz bir qsd qururam. ndi hr biriniz z pis yolunuzdan dnb yaaynz v
mllrinizi islah edin. Ancaq onlar deyir: Bo szdr, biz z niyytlrimizin dalnca gedcyik, hr
birimiz z qara ryimizin inadna gr rftar edcyik. (Yeremya, 18-ci fsil, 11-12)
... Atalarnz kimi olmayn! vvlki peymbrlr onlara mracit edib syldi ki, Ordular Rbbi onlara
pis mllrinizdn v pis ilrinizdn qaydn deyir. Ancaq onlar eitmdi v Mn qulaq asmad...
(Zekeriyye, 1-ci fsil, 3-4)

nsanlara zarr vermk qadaan edilmidir

hdi tiqd insanlara zrr vermk, cinayt trtmmk, insanlar arasnda daltl hkm etmk, haqszlk
etmmkl laqdar bir ox mr var:
Qtl etm.Zina etm.Ourluq etm.He kim qar yalan ahidlik etm. He kimin evin tamah salma...
(x, 20-ci fsil, 13-17)
Mhkmd haqszlq etmyin.N yoxsula stnlk ver, n d varlya meyl sal, amma bir-birinizi
daltl mhakim edin.Xalq arasnda xbrilik etm; qonunun qannn tklmsini istm. Rbb
Mnm. qisas alma, he kim qar kin saxlama. Ancaq qonunu zn kimi sev. Rbb Mnm.
(Levililr, 19-cu fsil, 15-18)
Bel ki, Allahnz Rbbin irs olaraq siz vercyi torpaqda gnahsz qan tklmsin v hm d qan
tkmkd tqsirkar olmayasnz. (Qanunun Tkrar, 19-cu fsil, 10)
lm aparlanlar qurtar, Qrn thlksi altnda olanlar geri k.Desn ki, bax bundan xbrim yox
idi, rklri yoxlayan bunu grmzmi? Cann qoruyan bunu bilmzmi? (Sleymann Msllri, 24-c
fsil, 11-12)

nsanlara yax mnasibt gstrmk mr

edilmidir
Yen Tvratda insanlar arasnda dostluq, sevgi, fdakarlq, tvazkarl mr edn bir ox tvsiy var.
Yhudilr d eyni mslmanlar v xristianlar kimi insanalra gzl davranmaq, yaxlq etmk, doru yoldan
sapmamaq, mehriban v hlim xasiyytli olmaq, balayan v xo rftarl olmaqla mr olunmular. Bu
tvsiylrdn bzilri bunlardr:
Siz is haqszla etirazn bildirnlr, dz dananlara nifrt edirsiniz. Kasb ayaq altna
saldnza gr, Ondan taxl qopardnza gr yonulmu dadan evlr tikib Onlarn iind

yaamayacaqsnz. Gzl zmlklr salb onlarn rabn imycksiniz. nki cinaytlrinizin ox,
gnahlarnzn ar olduunu bilirm. Ey salehi incidnlr, rvt alanlar, mhtaclarn haqqn
tapdalayanlar! Bu zman o qdr pisdir ki, al banda olan susur. Pislikdn yaxla dnn ki, sa
qalasnz! Belc iddia etdiyiniz kimi Ordular Allah Rbb, Hqiqtn, siz yar olacaq. Pisliy nifrt
edin, yaxl sevin, mhkmd dalt stnlk verin (Amos, 5-ci fsil, 10-15)

nsanlar gzl xlaqa dvt edilmidir

Ey insanlar, Allah siz yax olan bildirdi.Rbb sizdn bundan baqa n istyir ki?Adil olun,
mhbbt gstrmyi sevin, Allahnzn nnd tvazkarlqla gzin. (Mika, 6-c fsil, 8)
N vaxtadk nahaq hkm vercksiniz, pislr trfkelik edcksiniz? Yoxsulun v yetimin iin
daltl baxn, mzlumun v fqirin haqqn verin.Yoxsul v mhtaclar qurtarn, pislrin lindn
onlar azad edin. (Mzmurlar, 82-ci fsil, 2-4)
mlisalehi kamillik yolu aparar, xyantkar yriliyindn mhv olar.He kimi var-dvlti qzb
gnndn xilas etmz, amma salehlik insan lmdn qurtarar.Kamil insann yolunu salehliyi dz edr,
r adam pisliyi yxar. mlisalehi salehliyi qurtarar, xaini acgzly tly salar. (Sleymann
Msllri, 11-ci fsil, 3-6)
Salehlr yalnz yaxlq arzular, r adama qzb nsib olar. (Sleymann Msllri, 11-ci fsil, 23)
Syl yaxln ardnca gedn ltf axtarar, r ardnca dn is ban blaya salar. (Sleymann
Msllri, 11-ci fsil, 27)
Rbb r insann yollarndan ikrah edr, amma salehliyin ardnca gedni sevr. (Sleymann Msllri,
15-ci fsil, 9)
Xeyirxahlq v sdaqt hr tqsiri kffar edr, insan Rbb qorxusuna gr pislikdn dnr.Rbb
insann hyatndan raz qaldsa, dmnlrini bel, onunla bardrar. Salehlikl qazanlan az ey
haqsz yolla olan bol glirdn yaxdr. (Sleymann Msllri, 16-c fsil, 6-8)
mlisalehlr pislikdn dnmk yolunu tutar... (Sleymann Msllri, 16-c fsil, 17)
Pis adamlara qibt etm, onlara qoulmaq istm.nki rklrind zalml fikirlr, dillri
qddarlqdan danar. (Sleymann Msllri, 24-c fsil, 1-2)
Ey r insan, salehin yurdu n pusqu qurma, onun evini soyma.Saleh yeddi df yxlsa bel, yen
qalxar, r insan bdrs, blaya dar olar.Dmninin yxlmasna sevinm, onun bdrmsin
gr ryin frhlnmsin.Yoxsa Rbb grr, bundan xou glmz, dmnin zrindn
qzbini gtrr. Pislik ednlr gr qzblnm, r insanlara qibt etm, nki pis insann
axr yoxdur... (Sleymann Msllri, 24-c fsil,15-20)

Slh trfdar olmaq mr edilmidir

Yhudilr d mslmanlar kimi mhariby mane olmaq v slh mhiti yaratmaqla mr olunmular. hdi
tiq v ncil gr Xristian xlaq adl srd bu vziyytdn Mqdds Kitabda bhs olunan mnaqilrin
sbbi zn qorumaqdr dey bhs olunur.24 Mharib zaman mdafisiz uaqlara zrr vermk is
qadaan edilmidir.

Padahlq lind mhkmlnnd Amasya padah olan atasn ldrm yanlar ldrd. Ancaq
Musann Qanun kitabnda yazld kimi qatillrin oullarn ldrmdi, nki Rbb mr edib
demidi: Oula gr ata, ataya gr oul ldrlmsin... (2 Padahlar, 14-c fsil, 5-6)

ht-I tiq gr din xlaqnn hakim olduu

mhit
Mslmanlqda olduu kimi yhudilikd d insanlara nmunvi cmiyyt modeli tqdim edilir.Allahn
insanlara rhbr olaraq gndrdiyi elilr Allaha olan gcl imanlar, gzl xlaqlar v Allahn aylrini ttbiq
etmk chd gstrmlri insanlar n n gzl nmundir.Buna gr d iman ednlr peymbrlrin
xlaqn zlrin nmun gtrmli, onlar kimi yaamaa almaldrlar. Din xlaqnn qazandrd gzl
xlaq xsusiyytlrinin insanlar arasnda yaylmas dnyada cnnt raiti yaradacaq. Bu raitd terror v
anarxiya aradan qalxacaq.nki Allahdan qorxan iman sahiblri Onun mrlrin itatkar olduqlar n fitnfsaddan, itatsizlikdn ox kinck, dnyan slh, xomraml, mlayim v anlayl insanlar
bryck.hdi tiqd d din xlaqnn hakim olduu hyatn nec olaca bzi nmunlrl izah edilir.
Bunlardan bzilri bu kilddir:
Sonra dalt shrada mskunlaacaq, Salehlik mhsuldar tarlada yaayacaq.Salehliyin bhrsi
min-amanlq, nticsi is bdi sakitlik v thlksizlik olacaq.Xalqm min-amanlq iind
evlrind, thlksiz msknd, rahat yerlrd yaayacaq. (Yeaya, 32-ci fsil, 16-18)
Shra v quru torpaq sevinck, l adlanacaq, nrgiz kimi iklnck. Hr yan gl aacaq,
adlanacaq, sevincdn nm oxuyacaq Ham Rbbin izztini, Allahmzn zmtini
grck.Zif llr qvvt verin, sn dizlri mhkmlndirin. rklrind qorxanlara deyin:
Csartlnin, qorxmayn!... O vaxt korlarn gzlri, karlarn qulaqlar alacaq, axsaqlar ceyran
kimi hoppanacaq, lallarn dili sevincl nm deyck, nki shrada bulaqlar fqracaq, quru
torpaqda aylar axacaq. (Yeaya, 35-ci fsil, 1-6)
Amma salehlik yolu il gedn, doru szlr danan, zoraklqla ld ediln qazanc rdd edn, lini
rvtdn uzaq tutan, qatillrin qurduu qsd fikir vermyn, pisliy qar gzlrini yuman
ykskliklrd yaayacaq, tplrin bandak qalalar onun daya olacaq. O, rkl, su il tmin
olunacaq. (Yeaya, 33-c fsil, 15-16)
... Mnim istdiyim oruc is haqszln buxovlarn qrmaq, boyunduruun iplrini amaq,
sxnt iind olanlar azad etmk, hr cr boyunduruu mhv etmk deyilmi?Yediyiniz ryi
acla bldrmk, yurdsuz kasblar eviniz gtirmk deyilmi?Mnim istdiyim oruc bu deyilmi?
lpaq grnd geyindirmk, yaxnlarnzdan kmyinizi sirgmmk deyilmi?Onda fq kimi
nurunuz saacaq, tezlikl fa tapacaqsnz, qarnzda salehliyiniz gedck, Rbbin izzti siz
arxa olacaq. O vaxt Rbbi kmy aracaqsnz, Rbb cavab verck. Fryad edcksiniz, O,
siz buradayam deyck.gr siz boyunduruu, yni baqalarna zlm etmyinizi, aranzdan
rdd etsniz, barmaq uzadb r szlr sylmy yol vermsniz, cani-dildn aclarn qaysna
qalsanz, fqirlrin ehtiyaclarn dsniz, nurunuz qaranlqda parlayacaq, qaranlnz gnorta
i kimi nur saacaq. (Yeaya, 58-ci fsil, 6-10)

Sevgi v slh dolu dnya n hd-i

Cdiddn insanlara tvsiylr
... Allahn Rbbi btn qlbinl, btn varlnla v btn dncnl sev.Bu, birinci v n byk
mrdir. Buna bnzyn ikincisi budur: Qonunu zn kimi sev. (Matta, 22-ci fsil, 37-39)
hdi tiqd olduu kimi, xristianlarn mqdds kitab hdi Cdidd, yni ncild d insanlar zlm v
fitn-fsaddan kindirn bir ox aqlama var. nsanlar balayan olmaa, slh, xomramlla,dostlua
dvt edilirlr. Buna gr d, xristianlq mlayim, anlayl, sevgi dolu, mharib v mnaqidn uzaq insan
modelini mslht grr. Hz. sann endiriln din tabe olan v onun gzl xlaqn nmun gtrn
xristianlarn xlaqlar Qurann Hdid sursind bu kild xbr verilir:
Sonra onlarn ardnca peymbrlrimizi yolladq. (Onlardan sonra) Mrym olu san gndrib
ona ncil verdik. Onun ardnca gednlrin qlblrind bir-birin fqt, mrhmt oyatdq...
(Hdid sursi, 27)
Allah digr bir Quran aysind, Biz xaprstik! deynlri is dostluq baxmndan iman gtirnlr
n yaxn olduunu grcksn. nki onlarn arasnda keilr v rahiblr vardr v onlar tkbbrlk
gstrmirlr. (Maid sursi, 82) klind buyuraraq, smimi qlbl Allaha ynln xristianlarn gzl
xlaqlarn triflyir.
Xristianln bu msbt xlaq ncildki hkmlr saslanr.Xristianlar ncilin hkmlrin uyun olaraq
pisliy yaxlqla cavab vermy, insanlar qarlqsz sevmkl v ehtiyac olanlara qarlqsz kmk etmkl
mrolunmular. Htta hdi Cdidd iman ednlrin Rbbimiz v iman ednlr qar hiss etdiklri
qarlqsz sevgini anlatmaq n xsusi bir ifaddn istifad edilir. Xristian xlaqndan bhs ediln bir srd
bu vziyyt bel xbr verilir:
Agape (ncild) n ox istifad ediln sevgi szdr (116 df).Agape hr zaman vern v he vaxt
qarlq gzlmyn sevgidir. Msln: ... Allahn Rbbi btn qlbinl, btn varlnla v btn dncnl
sev.Bu, birinci v n byk mrdir. Buna bnzyn ikincisi budur: Qonunu zn kimi sev (Matta, 22-ci fsil,
37-39) mrind sevgi klimsi istifad ediln yerd agape sz keir. Yni qarlqsz sevgi.25
Aada ncild insanlar pislikdn v qan tkmkdn kindirn, gzl xlaq tviq edn bzi hisslr
yer verilck.

Qarlqsz sevmk, fqtli v mrhmtli

olmaq
Siz yeni bir mr verirm: bir-birinizi sevin, mn sizi sevdiyim kimi siz d bir-birinizi sevin.
(Yhya, 13-c fsil, 34)
Qoy mhbbtiniz riyasz olsun. Pislikdn ikrah edin, yaxla balann. Qardalq sevgisi il birbirinizi sevin.Hrmt gstrmkd bir-birinizi qabaqlayn. Syiniz azalmasn, ruhunuz alovlu olsun.
Rbb qulluq edin. midinizl sevinin. ziyytd dzml olun.dayanmadan dua edin. Ehtiyac iind
olan mqddslr yardm etmy rik olun. Qonaqprvr olmaa sy edin. Sizi tqib ednlr xeyirdua verin; lnt deyil, xeyir-dua verin. (Paulun Romallara Mktubu, 12-ci fsil, 9-14)

Bir-birinizi sevmkdn baqa he nd he kim borclu qalmayn; nki baqasn sevn

Qanuna ml etmi olur. Bel ki Zina etm! Qtl etm! Ourluq etm! Tamah salma! v
bunlardan baqa n mr varsa, bu Klamla yekunladrmaq olar: Qonunu zn kimi sev. Sevn
insan qonusuna qar pis i grmz, buna gr d mhbbt Qanunun tamamlanmasdr. (Paulun
Romallara Mktubu, 13-c fsil, 8-10)
Rbb bir-biriniz v btn insanlara olan mhbbtinizi siz olan mhbbtiniz tk artrboxaltsn! (Paulun Saloniklilr birinci mktubu, 3-c fsil, 12)
... lahiyyatlardan biri glib onlarn mbahislrin qulaq asd v sann onlara yax cavab verdiyini
grb ondan sorudu: mrlrin n sas hansdr? sa cavab verdi: mrlrin n sas budur: (Dinl,
ey srail! Allahmz Rbb, yegan Rbdir. Allahn Rbbi btn qlbinl, btn varlnla, btn
dncnl v var gcnl sev). kincisi d budur: (Qonunu zn kimi sev). Bunlardan byk mr
yoxdur. lahiyyat ona dedi: ox yax, mllim, sn hqiqti syldin. Allah yegandir.Ondan
baqas yoxdur.Onu btn qlbinl, btn alnla v var gcnl sevmk, qonunu zn kimi sevmk
yandrma qurbanlarnn v baqa qurbanlarn hamsndan daha vacibdir. (Mark, 12-ci fsil, 28-33)
Hqiqt itat edrk rklrinizi safladrb riyasz qardalq mhbbtin sahib oldunuz. Buna gr
bir-birinizi var gcnzl smimi qlbdn sevin (Peterin birinci mktubu, 1-ci fsil, 22-23)
Nhayt, hamnz hmfikir olun. Baqalarnn hr bir hissin rik olun, bir-birinizi qardalq
mhbbti il sevin, rhmli v itatkar olun. Pisliy pislikl, sy d syl cavab vermyin,
ksin xeyir-dua edin. nki bunun n arlmsnz ki, xeyir dualar irs olaraq alasnz. (Peterin
birinci mktubu, 3-c fsil, 8-10)
Hr eydn vvl, bir-birinizi can-dildn sevin, nki mhbbt ox gnah rtr. ikayt
etmdn bir-biriniz qonaqprvrlik gstrin. Hr ks Allahn oxchtli ltfnn yax idarilri ald
nama gr bir-birin xidmt etsin. (Peterin birinci mktubu, 4-c fsil, 8-10)

Dmnlrini bel sevmk

Qonunu sev v dmnin nifrt et deyildiyini eitmisiniz. Mn is siz deyirm ki, dmnlrinizi
sevin, sizi tqib ednlr n dua edin. (Matta, 5-ci fsil, 43-44)
Amma szm sizdir, ey Mni dinlynlr: dmnlrinizi sevin, siz nifrt ednlr yaxlq
edin. Sizi lntlynlr xeyir-dua verin v sizi incidnlr n dua edin.Bir zn vurana o
birini d evir v st paltarn aparandan kynyini d sirgm.Sndn dilyn hr ks ver v
snin maln aparandan geri istm.nsanlarn sizinl nec rftar etmsini istyirsinizs, siz d
onlarla el rftar edin.
gr siz ancaq sizi sevnlri sevirsinizs, hans trif layiqsiniz?nki gnahkarlar da onlar sevnlri
sevirlr.gr siz yaxlq ednlr yaxlq edirsinizs, hans t'rif layiqsiniz?nki gnahkarlar da
el edirlr.gr siz geri almaq midi il insanlara borc verirsinizs, hans trif layiqsiniz?
Gnahkarlar da gnahkarlara borc verirlr ki, hmin borcu tam geri alsnlar. Siz is dmnlrinizi
sevin, onlara yaxlq edin v he bir ey ummadan borc verin. Alacanz mkafat byk
olacaq (Luka, 6-c fsil, 27-35)

Gzl xlaql olmaq

Mrhmtli olanlar n bxtiyardr! nki onlara mrhmt edilck. ryi tmiz olanlar n
bxtiyardr! nki onlar Allah grck. Slhyaradanlar n bxtiyardr (Matta, 5-ci fsil, 7-9)
Mhakim etmyin ki, siz d mhakim olunmayasnz.Gnahlandrmayn ki, sizi d
gnahlandrmasnlar. Baqalarn balayn ki, siz d balanasnz. Verin, siz d verilck:
silklnib-baslm, dolub-dam bol bir l il siz qucaq-qucaq verilck. nki hans l il
lsniz, eyni l il siz llck. (Luka, 6-c fsil, 37-38)
Sn n n qardann gznd p grrsn, amma z gzndki tiri semirsn? z gzndki
p is grmdn qardana nec dey bilrsn: [Qardam! Qoy gzndki p xarm!]Ey ikizl,
vvlc z gzndn tiri xar, sonra qardann gzndki p nec xarma aydn grcksn.
(Luka, 6-c fsil, 41-42)
Bellikl, Allahin seilmilri, mqddslri v sevimlilri kimi rk mrhmti, xeyirxahliq,
tvazkarliq, hlimlik v sbri yniniz geyinin. Bir-biriniz dzn v birinizin digrindn
ikayti varsa, balayn. Rbb sizi balad kimi siz d balayin. Btn bunlardan lav
kamil birliyin bai olan mhbbti geyinin. (Koloselilr, 3-c fsil, 12-14)
Nhayt, qardalar, doru, ehtiramli, saleh, pak, cazibli, etibarli n varsa, gr la v trif
layiq bir ey varsa, bunlari dnn. (Filipililr, 4-c fsil, 8)
... Allah mrurlara qardr, itatkarlara is ltf gstrr. Buna gr d Allaha tabe olun. blis
qar durun v o sizdn qaacaq. Allaha yaxnlan, O da siz yaxnlaacaq. Ey gnahkarlar,
llrinizi paklayn! Ey qrarsz insanlar, rklrinizi safladrn! Kdrlnin, yas tutun, alayn! Qoy
glnz yasa, sevinciniz d qm dnsn! Rbbin nnd znz aa tutun, O da sizi
ucaldacaq. Qardalar bir-birinizi pislmyin. Qardam pislyn yaxud qardan mhakim edn
ks Qanunu pislyir v Qanunu mhakim edir. Amma sn Qanunu mhakim edirsns, Qanunun
icras deyil, onun hakimisn. Qanun vern v Hakim birdir, xilas etmy v hlak etmy qadir olan
Odur. Bs sn kimsn ki, qonunu mhakim edirsn? (Yaqubun mktubu, 4-c fsil, 6-12)

Ehtiyac olanlara kmk v yaxlq etmk

Yax aac pis meyv gtirmz, pis aac da yax meyv gtirmz.nki hr aac z meyvsindn
tannr.Tikanl kollardan ncir ymazlar, byrtkn kolundan da zm drmzlr. Yax adam ryinin
yaxlq xzinsindn yax eylr, pis adam is ryinin pislik xzinsindn pis eylr xarr. nki
insann az ryini dolduran fikirlri sylyir. (Luka, 6-c fsil, 43-45)
Sizs, qardalar, yaxlq etmkdn yorulmayn.gr kims bu mktubdak szlrimiz qulaq asmaq
istmzs, onu nzrd saxlayn v onunla laqni ksin ki, utansn.Yen d onu dmn sanmayn,
bir qarda kimi ona nsiht verin. (Paulun Saloniklilr ikinci mktubu, 3-c fsil, 13-15)
Camaat ondan soruurdu: "Bs biz n edk?" Yhya onlara bel cavab verdi: "ki kynyi olan birini
kynyi olmayana versin. Hminin yemyi olan adam da olmayanla blsn". Vergiyanlar da
vftiz olunmaq n onun yanna glib sorudu: "Mllim, biz n edk?". Yhya onlara dedi: "Siz
taprlan mbldn artq vergi ymayn". sgrlrin bzisi d glib ondan sorudu: "Bs biz n
etmliyik?" Yhya da onlara cavab verdi: "He kimdn zorla pul almayn, nahaq yer ittiham
etmyin, aldnz maala kifaytlnin". (Luka, 3-c fsil, 10-14)

Grdym hr id bel mk srf edrk Rbb sann vermk almaqdan daha ox bxtiyarlq gtirr
szn yaddan xarmayb ziflr kmk etmyin vacibliyini siz gstrdim. (Hvarilrin ilri, 20ci fsil, 35)
Xidmtdirs, xidmt etsin; mllimlikdirs, yrtsin; nsiht verndirs, nsiht versin; pay
verndirs, sxavtl, rhbrdirs, syl, mrhmt gstrndirs, sevin-sevin z iini
grsn. (Romallara mktub, 12-ci fsil, 7-8)
Allahn iradsi yaxlq edrk axmaqlarn cahilliyini susdurmanzdr. Azad insanlar kimi
yaayn.Amma azadlnz pislik etmk n bhan saymayb Allahn qullar olaraq yaayn.Hamya
hrmt edin. manl bac-qardalar sevin, Allahdan qorxun (Peterin birinci mktubu, 2-ci fsil, 16-17)
... Kim hyatdan kam almaq, xo gn grmk istyirs, qoy dilini rdn, azn hiyl
danmaqdan qorusun, qoy rdn kinib yaxlq etsin, qoy slh axtarb ardnca getsin!
nki Rbbin gz salehlrin zrinddir.Qulaqlar onlarn fryadlarna aqdr.Amma Rbbin z r
ilr grnlr qardr. (Peterin birinci mktubu, 3-c fsil, 10-12)

Pislikdn uzaq olmaq v slh trfdar olmaq

Aranzda dava v kimlrin kk haradadandr? Bdnlrinizin zvlrind mbariz edn
ehtiraslarnzdan deyilmi? N is arzu edib ld etmyinc adam ldrrsnz. Hsd aparrsnz,
amma istdiyiniz nail olmaynca kiib dava edirsiniz. ld ed bilmirsiniz, nki dinlmirsiniz.
Dinlyirsiniz, amma anlamrsnz, nki z kefiniz srf etmk n pis niyytl dilyirsiniz. Ey
vfaszlar, dnya il dostluun Allaha qar dmnilik olduunu bilmirsinizmi? (Yaqubun mktubu, 4c fsil, 1-4)
Qoy hr cr kinl birlikd aclq, hiddt, qzb, rt, bhtan bsbtn sizdn uzaq olsun.
Amma bir-biriniz qari ltfkar, fqtli olun v Allah Msihd sizi bailad kimi siz d bir-birinizi
balayn. (Efeslilr, 4-c fsil, 31-32)
Slhyaradanlar n bxtiyardr!... (Matta, 5-ci fsil, 9)
mkan daxilind bacardqca btn adamlarla slh iind yaayn. Ey sevimlilr, he ksdn
qisas almayn Rbb bel deyir: Qisas Mnimdir, vzini Mn vercym. ksin, Dmnin
acdrsa, onu yedizdir, susuzdursa, ona su ver. Bel etmkl sanki onun bana kz tkrsn.
(Romallara mktup, 12-ci fsil, 18-20)
znz fikir verin. gr qardan sn qar gnah edrs, onu mzmmt et. gr o tvb
edrs, onu bala. (Luka, 17-ci fsil, 3)

Ntic
Kitabda vuruladmz kimi,gr lazmi tdbirlr alnmazsa, XXI srd d eynil XX srd olduu kimi
iddt v terror davam edck. Bunun n terrorla fikri mbariz ox srtl v ox geni ktllri hat
edck kild baladlmaldr. Bhs etdiyimiz bu fikri mbariz cahillikv iddtdn gc alanterroristlrl,
Allaha iman edn, fqtli, sevgi dolu, balayan, mrhmtli v vicdanl insanlar arasnda reallaacaq.
Rbbimiz Hud sursinin 116-c aysind ... yer znd fitn-fsad trtmyi qadaan edn al v hikmt
sahiblri olayd dey buyurur. Allahn bu aylrd bhs etdiyi fzilt sahiblri iman ednlrdir. Terroristlr
arni iddtd grdklri halda, iman sahiblri nailiyytin sadc Allahn dinin tam kild tabe olmaqda
ld edilcyinin urundadrlar. Mslmanlar, yhudilr, xristianlar birlrk fikri mbariz aparacaq v
Allahn izni il qalib olacaqlar. Bu Allahn btn iman ednlr verdiyi mtlq reallaacaq olan vdidir.
Terroristlr mdafi etdiklri ideoloji fikirlrin tml prinsiplrini zbr bilirlr.Ancaq z n hm dnyada,
hm d axirtd hqiqi xobtxlik v rahatla sbb olacaq aq-akar hqiqtdn xbrsizdirlr.nki mr
boyu dinsiz ideologiyalarla, hyatn sadc gcllrl ziflr arasnda reallaan mbarizdn ibart olduu fikri
il byyblr.Onlara gr yaamaq n sadc iddt v zoraklq ttbiq etmk lazmdr.Amma
unudulmamaldr ki, dinindn, irqindn, milltindn asl olmayaraq terrora mracit edn hr insan materialist
v darvinist dncnin tsiri il hrkt edir.Terrora mracit ednlr Allahn v axirtin varlndan, dnya
hyatnn sadc imtahan yeri olduundan v sadc iman edib saleh ml sahiblrinin qurtulacandan
xbrsizdirlr.Bu insanlar hm dnyada, hm d axirtd ox byk zaba dar olacaqlar.
Bunun n d dinindn asl olmayaraq iman edn hr insann zrin byk msuliyyt dr.Yhudilr
hdi-tiqd insanlar slh v dostlua dvt edn aqlamalar gz ard etmmli, btn yhudilri terrora
qar mbariz aparmaa dvt etmlidirlr.Xristianlar da Allahn raz qalaca gzl xlaq zlrin rhbr
edrk, btn xristianlar terrorizml mbarizy dvt etmlidirlr.Mslmanlar da Allahn Quranda yrtdiyi
gzl xlaqa tabe olmal v slam dini adndan istifad edilrk terrorizm mracit ednlr qar diqqtli
olmaldrlar.
bhsiz bu mbariz, terrora zmin yaradan ideologiyalara qar aparlan fikri mbarizdir. Eyni zamanda
bu ideologiyalarn ziddiyytlrindn, hminin iddt, tzyiq, zlml he bir fikrin sla gzllik
yaratmayacandan bhs etmlidirlr.
Terrorist ideologiya bo tmllr zrind qurulub. Kitabda bhs etdiyimiz terrorizmin btn tml fikirlri
doru tliml aradan qaldrla bilr. Dnyadak btn mslmanlar da arlr axtara, kitab v mqallr
yazaraq, mxtlif seminarlar keirrk terrorizm qar mbariz apara bilr, cahilliyin qarsn ala bilrlr.
Dnyada Allahn mr etdiyi gzl xlaqn, slhn v rifahn hakim olmas, terrorizmi bir daha geri
qaytmayacaq kild tarix qardracaq.

Qeydlr
1 Vladimir Orlov, Anton Khlophov, Nezavissimaia Gazeta, Moskova, Le Courrier International, No: 571,
11-17 oktyabr 2001, s. 99-100
2

Asl Zlal, Biyolojik Silahlar, Bilim ve Teknik, say 407, oktyabr 2001, s.44

Asl Zlal, Biyolojik Silahlar, Bilim ve Teknik, say 407, oktyabr 2001, s.44

http://www.terrorismfiles.org/organisations/ basque_fatherland_and_liberty.html

http://www.terrorismanswers.com/groups/ ira.html

http://www.cia.gov/cia/di/products/terrorism/index.html

7 Patterns of Global Terrorism 2000, Department of State Publication Office, Nisan 2001, http://
www.usis.usemb.se/terror/rpt2000/yearinreview.html
8

http://www.teror.gen.tr/turkce/rakamlarla/index.html

http://www.cbsnews.com/stories/2000/07/ 24/national/main218209.shtml

10 http://www.worldtrek.org/odyssey/latinamerica/050899/050899team.html
11 http://www.worldtrek.org/odyssey/latinamerica/050899/050899team.html
12 Journal
Sentinel,
24
sentyabr
http://www.jsonline.com/lifestyle/advice/sep01/charcol25092401a.asp

2001,

Philip

Chard,

13 John L. Esposito, Islam: The Straight Path, Oxford : Oxford University, England, 1991, s. 33
14 Buhari, Rudani, Byk Hadis Klliyat Cem'ul-fevaid, 5-ci cild, No: 9704, z Yaynclk, stanbul, s.324
15 bni Mace, Menasik, s. 84, http://www.esselam.com/ogutler.html
16 Andy Thomas, slam nsanln Ruhu, Tima Yaynlar, stanbul, 1997, s. 33
17 H.A.R. Gibb, Whither Islam, London, 1932, s. 379., Andy Thomas, slam nsanln Ruhu, Tima
Yaynlar, stanbul, 1997, s. 37
18 Prof. Robert Briffault, nsanln Geliimi (The Making of Humanity), http://www.tolueislam.
com/Shabbir/SA_WINC_4.htm, Andy Thomas, slam nsanln Ruhu, Tima Yaynlar, stanbul, 1997, s.38
19 Ahmet, I. 248 (El-Camiu's Sair, I, 34, Abdurrezzak'dan, Ata), Do. Dr. Talat Sakall, Hadislerle slam'da
Hogr ve Kolaylk, alayan Yaynlar, zmir, 1996, s. 78
20 Trmizi, Rudani, Byk Hadis Klliyat Cem'ul-fevaid, 5-ci cild, No: 9692, z Yaynclk, stanbul, s.323
21 Ahmet, II 235, aru-nsaf, s. 219, Do. Dr. Talat Sakall, Hadislerle slam'da Hogr ve Kolaylk,
alayan Yaynlar, zmir, 1996, s.52
22 Ali Bula, ada Kavramlar ve Dzenler, z yaynclk, 16-c nr, stanbul, 1998, s. 241
23 Ali Bula, ada Kavramlar ve Dzenler, z Yaynclk, 16-c nr, stanbul, 1998, s. 241

24 Hristiyan Ahlak, Turgay al, Derek Malcolm, n Asya Basm Yayn Datm, sentyabr 2000, s. 51
25 Turgay al, Derek Malcolm, Hristiyan Ahlak, n Asya Basm Yayn Datm, sentyabr 2000, s. 55

RESM ALTI YAZILARI

4
11 sentyabr hadislri minlrl insann lmn, bir ox insann da yaralanmasna sbb oldu.

6
Bu dvrd terror nticsind dnyann bir ox lksi qana bulanr.
Buna gr d terrorla mbariz n sl hdf, terroru dstklyn fikri qaynaqlarn qurudulmas v slh
dstklmkdir.

13
Oregonda 750 nfrin zhrlnmsin sbb olan hcumu realladran azn triqtin lideri Bhagwan
Shee Rajneesh mridlri il birlikd.

14
Oregon hcumu, bioloji silahlarn terrorist qruplarn lind n qdr byk bir thdid evrildiyini gstrn
hmiyytli nmundir.

Aum Shinrikyo

16
ETA v IRA terror tkilatlar spaniya v ngiltrd uzun mddt byk can v mal itkisin sbb oldular.

19
Yuxardak qrafiklr AB Xarici lr Nazirliyi trfindn hazrlanmdr.stdki qrafikd 1995-2000
illrdba vern terror hadislrinin regional yaylmas grnr.Aadak qrafik is 1981-2000 illrd ba
vern terror hadislrinin yaylmasn gstrir.

21
Aydnlq Yol terror tkilat Peruda 23 mindn ox insann lmn sbb olmudur.
stdki kild grnn tkilatn lideri Abimeal Guzmandr.

24
Terrorist, mvffqiyyt yalnz iddt yolu il atacana inanr.
trafndak insanlarn zndn qorxmasn istyir v bu qorxunu meydana gtirmk n insafsz,
mrhmtsiz, tcavzkar xarakter alr.

26
Terrorun dhti az qala btn dnya lklrind hiss edilir. Amerika Xarici lr Nazirliyinin mlumatlarna
gr 2000-ci ild terror hadislri 1999-cu ill mqayisd8df artmdr.

32
Darvinizmin mktblrd elmi gerk kimi oxudulmas,uaqlarn v gnclrin darvinist flsf il
bydlmsi, yeni terror hadislrinin olacann labdly mnasn verir. Qardurmann v mbariznin,
hyatn bir paras olduu tlqinini alan gnclr addm-addm iddtdn zvq alan, vhiliyi adi qarlayan
frdlr evrilir.

39
Terror gnahszlar da hdf alr. Halbuki Allah, gnahsz insan ldrmyi qadaan etmidir.

45
Joel Augustus Ragers

nsanlarn irq v milliyyt frqi qardurma sbbi deyil.ksin bu, mdni znginlikdir.

56
(Xeyr, onlarn dediyi kimi deyil) ksin, yax ilr grb zlrini Allaha tslim ednlrin Rbbi yannda
mkafat vardr. Onlarn he bir qorxusu yoxdur v onlar qm-qss grmzlr.(Bqr Sursi, 112)

65
gr Rbbin istsydi, yer znd olanlarn hams iman gtirrdi. nsanlar iman gtirmy snmi mcbur
edcksn?! (Yunus Sursi, 99)

68
Allaha trf aran, yax i grn v: Mn mslmanlardanam! deyn ksdn daha gzl danan kim
ola bilr?! (Fussilt Sursi, 33)

80
Yhudilr d eynil mslman v xristianlar kimi insanlara gzllikl davranmaqla v yaxlq etmkl
msuldurlar.

82
Allahn mr etdiyi xlaq yaayan yhudi, xristian v mslmanlar bir yerd slh v thlksizlik iind
yaaya bilrlr.

ARKA KAPAK YAZISI

XX sr iddt v terror sri oldu. Byk mhariblr, regional qardurmalar vmxtlif terror hadislri bu
sr z damasn vurdu.gr lazm olan tdbirlr alnmasa, XXI srd d eyni il XX srd olduu kimi iddt
v terror davam edck.Bunun n terrorla fikri mbariz ox srtl v ox geni ktllri hat edck
kild aparlmaldr.Bhs etdiyimiz bu fikri mbariz, cahillikv iddtdn gc alanterroristlrl, Allaha iman
edn, fqtli, sevgi dolu, balayan, mrhmtli v vicdanl insanlar arasnda reallaacaq.
Dinindn frqi olmayaraq iman sahibi hr insana ox byk msuliyyt dr.Yhudilr hdi tiqd bhs
ediln,cmiyyti slh v daltdvt edn izahlar gz ard etmmli, btn yhudilri terrorla mbarizy
dvt etmlidirlr.Xristianlar da Allahn mmnun olaca gzl xlaq zlrin rhbr edrk btn xristianlar
terrorizml mbarizy dvt etmlidirlr. Mslmanlar da Allahn Quranda yrtdiyi gzl xlaq qanunlarna
daha gcl balanmal v slam dini adndan istifad edrk terrorizm zmin hazrlamaq istyn anlaylara
qar diqqtli olmaldrlar. bhsiz, bu mbariz terrora zmin yaradan ideologiyalarla fikri sahd
aparlacaqmbarizdir. Bir trfdn bu ideologiyalarn ziddiyytlrini, digr trfdn d he bir fikirin iddtl,
tzyiql, zlml hakim ola bilmycyini, zorakln sla gzllik ml gtir bilmycyini izah etmlidirlr.
Terrorist ideologiya bo tmllr zrin qurulmudur v doru thsil sistemi il ortadan qaldrlmas
mmkndr. Yer zndki btn smimi mminlr d ar axtararaq kitablar v mqallr yaza bilr,
seminarlar keir bilr, terrorizm qar olaraq chaltin qarsn ala bilrlr.
Bu kitab yhudi, xristian v mslman iman sahiblrini, terrora qar ortaq sy gstrmy dvt etmk,
bununla da dnya zrind Allahn mr etdiyi slh v salamln hakim olmasna kmk etmk mqsdi il
yazlmdr.