Parimi i sovranietit shtetror dhe e drejta pr vetvendosje: shtja e Kosovs

47

Parimi i sovranitetit shtetror dhe e drejta

pr vetvendosje: shtja e Kosovs1
Uro Lipuek*
Prmbledhje
Sovraniteti dhe vetvendosja jan dy norma baz t s drejts
ndrkombtare, t cilat shpeshher bien n kundrshtim me
vetveten. Debati kryesor ktu sht se cili parim e kufizon tjetrin
dhe prgjigjja varet nga vlersimi i secilit rast. shtja e Kosovs
sht nj shembull klasik i ksaj dileme. Q t dyja palt,
shqiptart kosovar dhe serbt, insistojn n t drejtat e tyre.
Duke u bazuar, kryesisht, n arsyen historike, t part krkojn t
drejtn e vetvendosjes n form t shtetit, ndrsa kta t fundit
t drejtn ta mbajn provincn e Kosovs n kornizn e Serbis.
Arsyet historike, ose t drejtat historike, jan nj koncept i
vjetruar. Koncepti modern i vetvendosjes, i zhvilluar nga teoria
demokratike e Woodrow Wilson-it, ua mundson shqiptarve
kosovar t drejtn pr vetvendosje. Sovraniteti shtetror nuk
sht m nj koncept absolut prderisa ka lidhje drejtprdrejt me
respektimin e t drejtave t njeriut. Edhe pse vetvendosja nuk
mund t jet n pajtueshmri me t drejtn ndrkombtare,
shqiptart kosovar e kan t drejtn e vetvendosjes dhe t
shtetit t tyre prderisa kan qen t shtypur nga regjimi i
Milosheviqit. Vetvendosja vazhdon t jet nj koncept radikal i
ksaj kohe dhe aplikimi i saj varet nga rasti n rast duke marr
parasysh faktor t ndryshm.
Fjalt ky: Sovraniteti i brendshm dhe i jashtm, vetvendosje
- e brendshme (autonomi) - dhe e jashtme (e drejta pr ndarje),

Uro Lipuek, PhD, Rektor i Universitetit AAB, Prishtin, Republika e Kosovs,

uros.lipuscek@universitetiaab.com

Ky raport u prezantua nga autori n Konferencn e Par Ndrkombtare pr Paqe dhe

Demokraci: Perceptimet evropiane, perspektivat evropiane, Departamenti i Filozofis,
Fakulteti i Shkencave Humane, Koper (Universiteti Primorska, Slloveni),
Departamenti i Politikes dhe Marrdhnieve Ndrkombtare, Shkolla e Shkencave
Humane (Universiteti Swansea, Britani e Madhe), Seminari pr Filozofi, Fakulteti
Filozofik (Universiteti Martin Luther, Halle-Wittenberg, Gjermani) 4-6, 2008.

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

48

Uro Lipuek

ligji i natyrs, t drejtat themelore t njeriut, demokraci,

Woodrow Wilson, Pakti i Londrs, Konferenca e Paqes n Paris
m 1919, Kushtetuta Jugosllave e vitit 1974.

Parathnie
Nuk sht hera e par q jemi viktim e nj konflikti mbi
parimin e sovranitetit t shteteve, i cili sht njri ndr parimet
m t larta t s drejts ndrkombtare ashtu si sht edhe e
drejta pr vetvendosje e cila e prfshin t drejtn pr ndarje.
Rasti i Kosovs, e cila u shpall e pavarur me 17 shkurt 2008,
sht nj shembull klasik i ksaj dileme n t ciln ka qen
njerzimi, praktikisht gjat tr shekullit XX. Gjat ksaj
periudhe sovraniteti u prhap n tr botn me prmasa t
papara dhe n t njjtn koh e drejta pr vetvendosje kufizoi
konceptin e sovranitetit suprem t shteteve.
N Konferencn e Paqes n Versaj, m 1919, sovraniteti u
konsiderua si nj privilegj i civilizimit (pr t kultivuar dhe
edukuar kryesisht kombet joevropiane). Nn udhheqjen e
gjeneralit Smuts, nga Afrika jugore, katr shtetet m t mdha
(SHBA, Britania e Madhe, Franca dhe Italia), t cilat diktuan
ngjarjet n Versaj, miratuan t ashtuquajturin sistem i
mandateve pr shtetet e pazhvilluara dhe (sipas atyre) t pa
kultivuara, jasht Evrops. Ky sistem mori fund me procesin e
shkolonizimit n vitet 1960 kur Asambleja e Prgjithshme e KBs proklamoi t drejtn e tyre pr vetvendosje.
M shum se njqind shtete lindn n periudhn e pas Lufts
s Dyt Botrore dhe rnies s murit t Berlinit, m 1989, si dhe
m shum se njzet t tjera pas kolapsit t Bashkimit Sovjetik
dhe shprbrjes s ish- Jugosllavis. Doktrina e vetvendosjes, e
cila kufizoi parimin e sovranitetit, i solli bots shum dilema t
pazgjidhura, domethn pyetjen se cili parim e frenon
sovranitetin suprem t shtetit ose t drejtn pr vetvendosje;
kjo dilem u theksua kryesisht pas prfundimit t lufts s
ftoht. Shum kombe, t cilat kan qen viktima t balancimit
strategjik ndrmjet Fuqive t Mdha dhe tiranis ideologjike,
filluan t luftojn pr vetvendosje dhe pr t drejtn e
ndrtimit t shtetit t tyre pas rnies s perdes s hekurt dhe
Thesis Kosova, nr. 1, 2008

Parimi i sovranietit shtetror dhe e drejta pr vetvendosje: shtja e Kosovs

49

pas ndryshimit t baraspeshs s fuqive. Ky proces ka qen

kundrthns. N njrn an, vetvendosje do t thoshte
shkputje e nj shteti dhe, n ann tjetr, krijim i nj shteti t ri.
Ballkani i cili, sipas deklarats s Winston Churchill, ka
prodhuar m shum histori sesa ka mundur t kaprdij, sht
nj shembull i prsosur pr kt problem; shtja e Kosovs
sht dshmia m e mir pr kt.
I. Argumentet kryesore historike
Pr t kuptuar kt problem, ne duhet ti analizojm rrnjt e
ksaj krize. Fillimisht nga pikpamja historike, serbt, nga njra
an, insistojn q Kosova dhe Metohija ishte dikur pjes e
Perandoris Serbe. Nga ana tjetr, historiant shqiptar
theksojn faktin q shqiptart nuk ishin vetm ardhsit e par
n kt pjes t bots (ata e konsiderojn vetn si pasardhs t
Ilirve) por q Shqipria kishte gjithashtu principatat e veta
autonome gjat Mesjets.
N fillim t shekullit XX, kur u b e ditur se Perandoria
Osmane nuk do t mund t mbijetonte, shqiptart t cilt
jetonin n katr vilajete t Perandoris luftuan pr bashkimin e
shqiptarve n nj vilajet apo njsi politike. N mnyr t
ngjashme, pr shembull, edhe sllovent, n pjest perndimore
t Ballkanit, kan krkuar q nga viti 1848 Zedinjena
Slovenija (Shteti bashkuar slloven), autonomi nn sistemin e
Perandoris s Habsburgve.
Shqiptart t cilt jetuan jasht Perandoris Osmane kan
luftuar pr bashkimin e tyre q nga miratimi i programit t
Lidhjes s Prizrenit n vitin 1878. Ambiciet e fuqive t mdha
n fillim t shekullit t kaluar nuk kan qen n favor t
bashkimit t shqiptarve. I njjti rast ndodhi edhe tek serbt t
cilt nuk kishin sukses n realizimin e ambicieve t tyre pr tu
unifikuar me fiset e tyre q jetonin nn kornizat e Perandoris
s Habsburgve dhe asaj Osmane pas fitoreve n luftrat e
Ballkanit, veanrisht me serbt e Bosnjs dhe Hercegovins, e
cila u prvetsua nga Austria n vitin 1908. N vitin 1912,
shqiptart krkuan nga Fuqit e Mdha t kohs t ishin nj
shtet i pavarur. Perandoria Ruse m s shumti ishte kundr
Thesis Kosova, nr. 1, 2008

50

Uro Lipuek

bashkimit t shqiptarve, pr arsye se kjo do ta dobsonte

shtetin serb dhe ambiciet e saj pr t pasur dalje t lir n det
nprmjet Shqipris. Nga ana tjetr, austro-hungarezt u
munduan t parandalonin rritjen e ndikimit rus mbi Ballkanin.
Rezultati i ksaj gare strategjike ndrmjet Fuqive t Mdha,
ishte shpallja e shtetit t Shqipris n Nntor 1912. Kufijt
shqiptar q u vendosn n at koh, jan pothuajse identik
me ata t sotmit.
Historiani i mirnjohur serb i asaj kohe, Jovan Cvijic,
insistonte q Serbia ka t drejtat e saj historike t okupoj
Shqiprin dhe disa pjes t Greqis, pasi q kto kishin qen t
okupuara nga Car Dushani n kohn e Mesjets dhe ishin n
kornizat e Serbis. Pr shkak t pavarsis ekonomike, Serbia
duhet t kishte dalje n Detin Adriatik prmes nj pjese t
bregdetit shqiptar, ose duke okupuar kt territor, ose duke
fituar t drejtn e veprimit ekonomik dhe t trafikut n kto
rajone.2 Kto krkesa u bazuan n programin e Nacertanijes
i cili u shpall n vitin 1844 dhe m von u zbatua posarisht
nga kryeministri serb Pashiq, i cili krkoi pr Serbin dalje n
Detin Egje npr Selanik dhe, n Detin Adriatik, nprmes
veriut t Shqipris.
Kjo shtje ishte pika kryesore e Konferencs s
Ambasadorve t gjasht shteteve (Austro-Hungaria,
Gjermania, Britania e Madhe, Franca, Italia dhe Rusia) n
Londr, ku u diskutua mbi nj zgjidhje pr shtjen shqiptare.
Pas bisedave t gjata private, n t cilat Italia dhe AustroHungaria treguan pak a shum qndrim t njjt, me ndihmn
e Francs dhe t Britanis s Madhe, Konferenca vendosi q
Shqipria t jet nj shtet i pavarur dhe neutral, ekzistenca e t
cilit do t garantohej nga gjasht Fuqit e Mdha. Serbia nuk
kishte t drejt daljeje n det prmes Shqipris. AustroHungaria insistonte q shteti i ri ti prfshinte t gjitha vendet e
banuara nga shqiptart por kjo u kundrshtua nga Franca dhe
posarisht nga aleati serb, Rusia.3 Pr ti plotsuar interesat e
serbve, malazezve dhe grekve, sipas Paktit t Londrs n

2
3

Ali Jakupi, Dy shtete shqiptare dhe bashkimi kombtar, MMEI, Prishtina, 2004, p.116-117.
Noel Malcolm, Kosova nj histori e shkurtr, Pan Books London, 2002, p.256.

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

Parimi i sovranietit shtetror dhe e drejta pr vetvendosje: shtja e Kosovs

51

1913, Serbis iu dha Kosova, Malit t Zi Peja dhe Gjakova,

ndrsa Greqis Janina dhe Epiri. Pr pasoj, shumica e
shqiptarve duhej t jetonin jasht kufijve t shtetit t pavarur
t Shqipris.4
Synimi strategjik i Serbis ishte, prve dobsimit t
Perandoris Osmane, t kishte dalje n Detin Adriatik. Pr kt
arsye, ushtria serbe pushtoi portin e Durrsit dhe kreu krime aq
t rnda, saq edhe raportuesi n at koh (lideri i ardhshm
revolucionar rus) Leon Trotsky, i cili raportonte nga Ballkani, i
prshkroi ato si t tmerrshme. Gjithashtu kritik ndaj politiks
ekspansioniste dhe koloniale t qeveris serbe, ka qen dhe
lideri i partis socialdemokrate t Serbis, Dimitrije Tucovic.
Oficeri i ri serb, Dragisa Vasic, i cili mori pjes n ofensivn e
ushtris serbe n veri t Shqipris, shnoi n memoaret e tij q
Shqipria e pafat do t mbetej pr nj koh t gjat varr i
mbuluar me turpin ton.
Pas nnshkrimit s marrveshjes, n Gusht 1913, ministri
britanik i punve t jashtme, Sir Edward Grey, pohoi: Jam
shum i sigurt q kur do t bhet gjithka e njohur, kjo zgjidhje
do t jet shkak pr shum kritika nga njerzit t cilt e njohin
at vend dhe e gjykojn situatn nga kndvshtrimi lokal. Nj
gj nuk duhet harruar q, duke u munduar pr t gjetur nj
zgjidhje, qllimi ishte t arrijm nj marrveshje mes Fuqive t
Mdha dhe t krijojm paqe n Evrop.5 Megjithat, m 4
Gusht, vetm nj vit m von, filloi Lufta e Par Botrore.
Diplomacia e Habsburgve luajti rolin kryesor n prpjekjet
pr ta ndaluar daljen e Serbis n det prmes Shqipris.
Qllimi i Austro-Hungaris ishte q, n kt mnyr, ta
dobsonte Serbin ekonomikisht dhe ta rregullonte rrugn e vet
pr aneksime t mundshme m von, zgjidhje pr t ciln
menduan, n Vjen, q do ta zgjidhte shtjen sllavo-jugore
n favor t tyre. Duke penguar Serbin, Italia dshironte
gjithashtu t ndalonte daljen e Rusis n Detin Adriatik dhe,
duke prkrahur Shqiprin e pavarur, qeveria italiane
mendonte q nj pjes e Shqipris do t mbetej n interesat e

4
5

Hajredin Kui, Pavarsia e Kosovs, Jalifat Group, Houston, 2005, p.26.

Ibid. p. 27

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

52

Uro Lipuek

saj. Ky qllim u aktualizua n Prill 1915, kur Italia si dhe fuqit

tjera nnshkruan Paktin e Londrs. Nga ana tjetr, Britania e
Madhe dshironte ta ndalonte Austro-Hungarin nga marrja e
kontrollit mbi Selanikun, prmes t cilit do t mund ti
kontrollonte t gjitha daljet n det dhe ta ndalonte rikthimin e
Perandoris Osmane.
T njjtat shtete t cilat votuan pr pavarsin e Shqipris
n Konferencn e Ambasadorve n Londr n korrik 1913,
nnshkruan nj marrveshje sekrete (vetm 22 muaj m von,
saktsisht me 22 prill 1915), e cila u b historikisht e njohur si
Marrveshja e Londrs, marrveshje kjo e cila vulosi fatin e
Shqipris pr shum vjet. Pr t shuar etjen imperialiste,
kryesisht t Italis, ata ndan Shqiprin fshehurazi dhe iu
dhan disa pjes t banuara nga shqiptart, ndr t tjer, Serbis
dhe Greqis.
Madje edhe ministri britanik i punve t jashtme, Balfour,
pasardhsi i Sir Edard Grey, i cili ishte autori kryesor i ksaj
marrveshjeje, pohonte gjat vizits s tij n Uashington n
vitin 19176 q n emr t urgjencs strategjike sht br nj
krim i rnd kundr parimit t shtetsis. Pakti i Londrs u b
nj shtje klasike historike e politiks s Fuqive t Mdha mbi
varsin e shteteve dhe popujve t vegjl n emr t
domosdoshmris strategjike.
Edhe pas Lufts s Par Botrore, n Konferencn e Paqes n
Versaj, shqiptart ishin prap viktim, pavarsisht nga e drejta
pr vetvendosje e shpallur nga presidenti amerikan Woodrow
Wilson. E drejta tyre pr unifikimin e plot sht mohuar srish,
pr ti kompensuar aleatet e tyre italian dhe serb, n nj mnyr
dhe Greqin (pr pjesmarrjen e tyre n prkrahjen e aleatve
dhe pr sakrificat gjat t ashtuquajturs Luft t Madhe).
Fati i Shqipris u komplikua edhe pr arsye se amerikant
me ndikimin m t madh n Konferencn e Paqes, nuk patn
qndrim t unifikuar nj koh t gja lidhur me kt shtje. N
njrin nga raportet e tyre, ekspertt amerikan madje dhe
kundrshtuan ekzistencn e Shqipris si shtet i pavarur, duke

Uro Lipuek, Ave Wilson,ZDA in Prekrajanje Slovenije v Versaillesu 1919-1920, Zaloba

Sophia Ljubljana, 2003, p.60.

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

Parimi i sovranietit shtetror dhe e drejta pr vetvendosje: shtja e Kosovs

53

propozuar ndarjen e saj. Territori verior me Shkodr duhej ti

takonte Malit t Zi; territori i mesm, duke prfshir dhe
Durrsin, Serbis dhe pjesa jugore me Vlorn, Greqis. Autori i
ktij projekti i justifikoi ndarjet, duke pohuar se shqiptart jan
nj popull i zhurmshm dhe malor q ka munges t
organizimit jetsor social.7
M n fund, presidenti Wilson refuzoi, n Konferencn e
Parisit, ndarjen e Shqipris e cila ishte prcaktuar n Paktin
sekret t Londrs me 1915, por, n ann tjetr, refuzoi gjithashtu
krkesat e Shqipris pr t pasur nj mandat amerikan mbi
Shqiprin (Arment kishin shprehur dshira t ngjashme). Ai
gjithashtu refuzoi iden q Serbia apo Greqia t qeveriste n
Shqipri meq t dyja palt kishin interesat e tyre n rajon.
Britania e Madhe dhe Franca nuk ishin t interesuara pr at
rol, prandaj i vetmi shtet me apetitin m t madh pr
Shqiprin mbeti Italia dhe Wilson zgjodhi at pr t qeverisur
shtetin. Ai dukshm dshironte ti ndalte krkesat e Italis mbi
rajone t tjera t Adriatikut, posarisht ato drejt Rjeks dhe
Dalmacis.
N Prill 1919, Wilson rekomandoi q Italia t kishte kontroll
mbi Vlorn. Nj zgjidhje e till u parashikua edhe nga koloneli
sekret i tij House n nj letr drguar atij n tetor 1918.8 Kur ajo
letr me kt propozim u zbulua nga antart e delegacionit
shqiptar, ata i drguan nj letr Wilsonit, n t ciln pohuan se
propozimi i tij bie n kundrshtim me parimet e shtetsis dhe
t drejtn e secilit popull pr vetvendosje. Nse Italis i takon
Vlora pr arsye t veanta, ather edhe pr Greqin dhe
Serbin do t jet e mundur ti marrin jo vetm territoret e
okupuara, por t krkojn edhe m tepr, si Greqia Korn dhe
Serbia Shkodrn. 9 Pr t ndaluar Italin nga okupimi i
Shqipris, Serbia rekomandoi q Shqipria t mbetej e pavarur
brenda kufijve t vitit 1913. Mirpo, presidenti amerikan i kohs
insistoi me kokfortsi n propozimin e tij t par.10
Haris Silajdi, Albanija i SAD kroz arhive Waingtona, Oslobodjenje, Sarajevo, 1991,
p.71.
8 Owen Pearson, Shqipria dhe mbreti Zog, Qendra pr studime shqiptare, London, 2004,
p.114.
9 Haris Silajdi, vep. cit. p.127-128.
10 Politikant slloven q, n pajtim me Paktin e Londrs, i krkuan Wilsonit n
7

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

54

Uro Lipuek

Wilson ndrroi prfundimisht qndrimin e tij dhe ndaloi

ndarjen e mtejme t Shqipris kur m 24 shkurt 1920 refuzoi
propozimet e bra, pa dijen e tij, nga Britania e Madhe dhe
Franca m 14 janar 1920,11 duke argumentuar se qeveria
amerikane po i kundrshtonte ashpr padrejtsit e bra n
Shqipri nga Jugosllavia dhe, nga ana tjetr, po i toleronte ato t
ngjashme, t bra nga Italia kundr Jugosllavis 12. N nj
njoftim diplomatik n Konferencn e Paqes n Paris n mars,
zyrtart e lart t shtetit deklaruan se as presidenti, por as
populli amerikan kurr nuk do t miratonin q populli
shqiptar, i cili ka luftuar dymij vjet pr lirin e tij, t
sakrifikohej pr ambiciet politike t fqinjve t tyre.13
Ende nuk dihet se si dhe nn ndikimin e kujt ai shpalosi nj
qndrim pozitiv pro-shqiptar. N janar 1918, Wilson u deklarua
q ai nuk i kishte marr aspak parasysh interesat e popullit
shqiptar n programin e tij pr paqe. Nn pikn njmbdhjet,
ai e injoroi trsisht ekzistencn e pavarsis s Shqipris,
duke krkuar, n ann tjetr, largimin e Rumanis, Serbis dhe
Malit t Zi. Mirpo, n nj form t paqart u prfshin edhe
interesat e Shqipris n at formulim q lidhjet e disa shteteve
ballkanike duhej t prcaktoheshin prmes nj kshilli miqsor
bazuar n besnikri dhe shtetsi. Sidoqoft, propozimi i Wilsonit q Italia t merrte mandatin mbi Shqiprin dhe sovranitetin
mbi portin e Vlors, mbetet fakt historik. Ky propozim nuk
prputhej me parimin e s drejts pr vetvendosje, t ciln e
mbronte ai n fund t lufts. Atbot, Wilson-i ishte ai q
propozoi mandatin italian dhe okupimin e Vlors pa miratimin
Konferencn e Paqes n Paris, referendum apo plebishit popullor n territoret e
okupuara nga ushtria italiane, n rajonin Primorska, por u refuzuan, kaluan po aq
keq. Po ashtu, kur delegacioni slloven n Mbledhjen e Parisit n qershor 1919 lutn
Wilsonin q t mos lejonte nj plebishit n Carinthia, sepse sllovent do t humbnin
pr shkak t politikave asimiluese austriake, Wilsoni qndroi plotsisht imun ndaj
krkesave t tyre.
11Kryeministrat e Britanis s Madhe, Francs dhe Italis (n munges t delegatit
amerikan Frank Polk) u propozuan delegatve jugosllav q Italia t mbante
Vlorn, si thuhej n Paktin e Londrs, q kufijt verior t Shqipris do t
rirregulloheshin; q qarku shqiptar q do t prfshinte Shkodrn dhe Shngjini do
t administroheshin nga Serbia.
12 Pearson, Ibid p.141.
13 Ibid, p. 142.

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

Parimi i sovranietit shtetror dhe e drejta pr vetvendosje: shtja e Kosovs

55

dhe kundr dshirs s popullit shqiptar. Me sa duket, ai e

pranoi padrejtsin e madhe ndaj popullit shqiptar dhe
parandaloi ndarjen radikale t territorit shqiptar ndrmjet
fqinjve. Veprimet e tij n Konferencn e Paqes n Paris
vlersohen edhe sot si kundrthnse.14
Gjat Mbretris s Jugosllavis, e cila lindi pas Lufts s
Par Botrore, shqiptart ishin viktima t tiranis dhe
kolonializmit. Kjo politik u prkrah nga Vasa Cubrilovic (i cili
ishte pjestar i nj komploti pr vrasjen e trashgimtarit
mbretror austriak Franc Ferdinand). N fjalimin e tij t
famshm n klubin kulturor n vitin 1937, ai propozoi
dbimin e krejt shqiptarve me kultur turke. Vetm pr
shkak t fillimit t Lufts s Dyt Botrore, marrveshja e
nnshkruar me 1938 ndrmjet Mbretris Jugosllave dhe
Turqis mbi emigrimin e mijra shqiptarve n Turqi (pr arsye
se ata ishin mysliman, ata u konsideruan si turq), nuk ka
mundur t ekzekutohej trsisht.
Gjithashtu edhe shqiptarve t Kosovs iu mor e drejta e
vetvendosjes nga udhheqja komuniste serbe n vitin 1945 me
anulimin e t ashtuquajturs Deklarata e Bujanit, q u miratua
n vitin 1944, n t ciln Partia Komuniste e Jugosllavis kishte
pranuar t drejtn e vetvendosje pr shqiptart kosovar dhe
bashkimin e tyre.
Edhe pas lufts, Qeveria e Re Socialiste e Jugosllavis nuk e
ndaloi politikn e dbimit t shqiptarve n Turqi. N baz t
Marrveshjes s Splitit ndrmjet Jugosllavis dhe Turqis n
vitin 1952, disa qindra- mijra shqiptar kosovar (srish)
emigruan n Turqi. Edhe ky plan nuk u ekzekutua trsisht
pasi q autori kryesor i tij, ministri i punve t brendshme,
Aleksandr Rankovic, u largua nga pushteti n vitin 1966.
Sidoqoft, valt e emigrimit t shqiptarve nga Kosova
vazhduan deri n shprbrjen e Jugosllavis.15
Urosh Lipusek, shtja Kombtare Sllovene dhe Shqiptare n kuadrin e Lufts s
Par Botrore - ngjashmri dhe dallime, in Pavarsia e Shqipris dhe sfidat e Shtetit
Shqiptar gjat shek. XX, Instituti Historis, Universiteti i Tirans, Tiran 2008, p.238.
15 Historiant serb ende argumentojn se shqiptart kan okupuar territorin i cili ishte i
banuar nga rreth 300.000 serb, t cilt u larguan nga Kosova q ti shmangeshin
masakrave turke pas dshtimit t forcave serbe dhe austriake pr t larguar
armatn turke nga Kosova. Ata theksojn, po ashtu, se serbve, q jan larguar nga
14

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

56

Uro Lipuek

Q t dyja palt kundrshtuese insistojn n t drejtat e tyre

historike, posarisht serbt t cilt nuk mund t harrojn q
Kosova ishte vendi ku n vitin 1389, pas betejs epike n Fush
Kosov, Serbt humbn pavarsin e tyre dhe ishin pr shekuj
t tr vetm nj vilajet i parndsishm i Perandoris Turke.
Krkesat e serbve bazohen n t drejta historike dhe traditn e
Serbis n mesjet. (Istorijsko pravo zasnovano na tradiciji
srpske srednjevekovne drave). Ky koncept i vjetr u shua gjat
Lufts s Par Botrore me shprbrjen e perandorive t vjetra.
Perandoria Austro-Hungareze sht nj shembull i prsosur pr
argumentet e bazuara n t drejtn historike.
ekt, polakt dhe kroatt, pr shembull, krkuan shtetet e
tyre n kornizat e Perandoris s Habsburgve, duke u bazuar
n t drejtat e tyre historike pasi q t gjith ata kishin
mbretrit e tyre t pavarura n t kaluarn.16 Ky koncept kaloi
n histori me rastin e shpalljes s doktrins s vetvendosjes n
fund t Lufts s Par Botrore, e cila u iniciua nga lideri rus
socialist- revolucionar Vladimir Iljic Lenin dhe u zhvillua m
von nga presidenti amerikan Woodrow Wilson.
II. Argumentet kryesore ligjore
Koncepti i Leninit mbi vetvendosjen u dha t drejtn pr
vetvendosje t gjith popujve t kolonizuar. Duke zgjeruar
kt koncept, e drejta pr vetvendosje u b nj koncept global.
Nga ana tjetr, presidenti amerikan Woodrow Wilson zhvilloi,
posarisht pas Lufts s Par Botrore, konceptin e
vetvendosjes duke u fokusuar kryesisht n Evrop n
zgjidhjen e problemeve t Perandorive t Habsburgve dhe asaj
Osmane. Ai bri nj lidhje t drejtprdrejt mes demokracis
dhe parimit t vetvendosjes, ndrsa Lenini u fokusua m
shum n vetvendosjen e popujve t ashtuquajtur kolonial.17
Kosova gjat Lufts s Dyt Botrore, u sht ndaluar nga autoritet komuniste q
pas lufts t ktheheshin n Kosov.
16 Sllovent q nuk e kishin kt tradit, bazuan krkesat e tyre n Zedinjena Slovenia
(Sllovenia e Bashkuar), si p.sh. n t drejtn e ligjit natyror dhe m von n t
drejtn pr vetvendosje t proklamuar nga presidenti Wilson.
17 Parimet e Leninit mbi vetvendosjen vlenin n praktik vetm pr kombet: vetm

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

Parimi i sovranietit shtetror dhe e drejta pr vetvendosje: shtja e Kosovs

57

Parimi i tij sht n thelb nj koncept i zhvilluar nga Rousseau

dhe sht i njohur si volont gnrale (dshira e prgjithshme apo
thjesht dshira e popullit). Me fjal t tjera, secili njeri,
pavarsisht nga vendi gjeografik, ka t drejt t jetoj n
demokraci. Sipas doktrins s Wilsonit t zhvilluar pas Lufts
s Dyt Botrore me themelimin e Organizats s Kombeve t
Bashkuara, minoritetet dhe nacionalitetet, t cilt jetojn n
demokraci, kan vetm t drejtn pr vetqeverisje me
prjashtim t s drejts pr shkputje. Sipas msimeve t vjetra
t Thomas Aquin-it, grupet e shtypura zhvilluan t drejtn pr
lirimin e tyre nga diktaturat (n pajtim me ligjin e natyrs).
Msimet e tij morale, teologjike jan prfshir edhe nga Wilson
n prcaktimin e tij t vetvendosjes. Sipas tij, njerzit t cilt
jetojn nn diktatur, kan t drejt t zgjedhin fatin e tyre; ky
koncept i zhvilluar gjat Lufts s Par Botrore, sht,
domethn, e drejta pr vetvendosje t jashtme. E drejta pr
vetqeverisje sht e njohur si vetvendosje e brendshme,
ndrsa e drejta pr shkputje u b e njohur si vetvendosje e
jashtme.
Koncepti modern i vetvendosjes, i prpiluar pas vitit 1960
kur asambleja e prgjithshme e KB-s nxori t drejtn pr
vetvendosje pr t gjith popujt kolonial, sht n lidhje t
drejtprdrejt me demokracin dhe, posarisht, me konceptin
e t drejtave themelore t njeriut. Duhet theksuar q, gjat
viteve t fundit, asnj dokument i rndsishm ndrkombtar
nuk sht prpiluar n lidhje me t drejtn e vetvendosjes. Nj
shembull konkret sht Marrveshja Prfundimtare e Helsinkit
mbi paqen dhe sigurin evropiane, e cila parasheh q kufijt n
Evrop mund t ndryshohen vetm me plqimin e t gjitha
shteteve prkatse. Deklaratat e bra nga Kombet e Bashkuara
insistojn, kryesisht, n integritetin territorial t shteteve. Ashtu
kombet e tra kan t drejtn e vetvendosjes. Koncepti i zhvilluar nga Wilson-i, i
cili lidhet me parimet e demokracis, lejon edhe vetvendosjen e nj pjese t kombit;
p. sh., potencialisht minoritetet e shtypura brenda nj shteti kane t drejtn e
vetvendosjes. N rastin e Kosovs, koncepti i Leninit nuk do ti lejonte nj pjese t
kombit shqiptar, q jetonte n Serbi, t drejtn pr vetvendosje, pasi q shqiptart
tashm kishin nj shtet t tyre. Koncepti i zhvilluar nga Woodrow Wilson n ann
tjetr, do tu lejonte t drejtn pr vetvendosje pr shkak t shtypjes s tyre t
vazhdueshme dhe shfuqizimit t autonomis s tyre gjat regjimit t Milosheviqit.

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

58

Uro Lipuek

si sht, pr shembull, shtja e vetvendosjes, edhe koncepti i

sovranitetit ka dy an: ato t jashtme dhe ato t brendshme.
Dimensioni i jashtm i sovranitetit sht relativisht leht pr tu
matur; meq ky sht koncept i sistemit t s drejts
ndrkombtare, do t thot q nj shtet vepron si nj entitet i
njohur ndrkombtarisht, pa iu nnshtruar formalisht ndonj
shteti t huaj. Sovraniteti i brendshm sht nj fenomen m
kompleks. N thelb, ky prshkruan ekzistencn e vetm nj
autoriteti suprem shtetror brenda kufijve t nj shteti.
Hapsira dhe kufijt e sovranitetit jan shum m t paqarta.
Ky proces filloi me miratimin e t ashtuquajturs Marrveshjes
pr Minoritete n Konferencn e Paqes n Versaj m 1919, e
cila kufizoi pushtetin e disa shteteve, dhe m von u konfirmua,
me rastin e themelimit t Ligs s Kombeve dhe, n vitin 1945,
me organizimin e Kombeve t Bashkuara, t cilat shpalln
Deklaratn Universale pr t Drejtat e Njeriut, m 1948.
Koncepti i t drejtave t njeriut sht prmirsuar q ather
dhe sht br qendr e s drejts ndrkombtare si dhe e
matjes s demokracis bile edhe i ligjshmris s disa qeverive.
Domethn, sovraniteti absolut nuk ekziston m.18
Pavarsisht nga ky fakt, e drejta ndrkombtare ka zhvilluar
nj koncept i cili garanton m tepr sovranitetin e shteteve sesa
t drejtn pr vetvendosje. Fuqizimi i nj koncepti pr t
drejtat e njeriut ndryshoi qllimin e sovranitetit, i cili
konsiderohet t mos jet m absolut. Kuptimi i prgjithshm
shkaktoi q sovraniteti t jet kufizuar seriozisht n mbrojtjen e
t drejtave themelore t njerzve t nj shteti prkats. Popujt
dhe minoritetet t cilt nuk i gzojn t drejtat themelore t
njeriut n shtetin ku ata jetojn apo t cilt jan t shtypur, kan
t drejtn pr vetvendosje t jashtme.
Kjo ishte saktsisht arsyeja t ciln prdorn shqiptart e
Kosovs n mbrojtjen e s drejts s tyre pr vetvendosje t
jashtme dhe s drejts pr pavarsi. N vitet 1990, regjimi i
Milosheviqit ndryshoi statusin t cilin e kishte Kosova n
kornizn kushtetuese t ish- Jugosllavis t miratuar n vitin

18

Termi sovranitet nnkupton zakonisht autoritetin suprem. N nj kndvshtrim

klasik t ligjit ndrkombtar, sovraniteti definohet nga shteti si arbitr suprem.

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

Parimi i sovranietit shtetror dhe e drejta pr vetvendosje: shtja e Kosovs

59

1974. Regjimi i Milosheviqit shfuqizoi trsisht kushtetutn, e

cila prcaktonte Kosovn si pjes prbrse t Federats
Jugosllave, duke qen vet prfaqsuese n Parlamentin
Federativ. Kosova ishte njsi kushtetuese federative (Neni 1,2 i
Kushtetuts Federative) e prfaqsuar n t gjitha organet
federative, duke prfshir ktu edhe presidencn kolektive,
parlamentin, ekzekutivin dhe gjyqin federativ (Neni 381). Ajo
gzoi t drejtn e mbrojtjes territoriale dhe pjesmarrjen n
bashkpunime ndrkombtare (Neni 277). Ajo kishte buxhetin e
vet, i cili miratohej nga Asambleja Federative si dhe
institucionet e veta bankare (Neni 250). 19
Jo vetm q regjimi i Milosheviqit shfuqizoi statusin autonom
t Kosovs brenda Federats Jugosllave, por ai ushtroi edhe
sundim t ashpr n Kosov, q shkaktoi dbimin e pothuajse
gjysms s popullats shqiptare-kosovare nga Kosova n vitin
1999. Prandaj, t drejtat themelore t njeriut t shqiptarve
kosovar atje u diskriminuan n mnyre skandaloze. Kjo gjendje
prfundoi me intervenimin direkt t NATO-s, me bombardimet
n Serbi edhe pa miratimin e Kshillit t Siguris.
Shtetet udhheqse perndimore e justifikuan intervenimin
direkt kundr Serbis me argumentin q koncepti i t drejtave
t njeriut sht koncept suprem i s drejts globale dhe q
sovraniteti i shteteve sht n shrbimin e ktij parimi.
Prndryshe, komuniteti ndrkombtar nuk mund t toleroj
dhun skandaloze dhe mosprfillje t t drejtave themelore t
njeriut n nj vend, edhe nse kjo bie n kundrshtim me
parimin e sovranitetit t shteteve.20 Komuniteti ndrkombtar
Dr. Islam Lauka, Kosova: rast universal apo sui generis?, Instituti shqiptar pr studime
politike, Instituti i Historis i Kosovs, Kristalina-KH, Tirana 2007, p. 111.
20 Intervenimi i NATO-s kundr Serbis pa nj miratim eksplicit t Kshillit t Sigurimit
i cili, sipas rregullave t KB-s, sht organ prgjegjs pr ruajtjen e paqes dhe t
siguris ndrkombtare, sht kritikuar nga shum jurist prominent
ndrkombtar si nj aksion joligjor q mund t cilsohet si agresion. Ata mendonin
se nj krim nuk mund t luftohet me shkeljen e nj norme tjetr dhe, pr kt arsye,
kjo do t shkaktonte nj krim t ri[] Sipas mendimit t tyre, t drejtat e njeriut nuk
jan m nj shtje e brendshme dhe nuk i prkasin ekskluzivisht sistemit t
brendshm juridik t cilitdo shtet. Pr kt m shum sht shkruar n Alain Pellet,
Sovraniteti shtetror dhe mbrojta e t drejtave themelore njerzore, nj kndvshtrim i ligjit
ndrkombtar, Puglash Occasional Papers, Shkurt, 2000. www.pugwash.org/
reports/re/pellet.htm. accessed 10/20-2008.
19

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

60

Uro Lipuek

veproi, pra, n baz t konceptit t Woodrow Wilson-it, sipas t

cilit secili popull dhe secili person ka t drejt t jetoj n
demokraci dhe pa asnj tirani.
Pr kt arsye, rasti i Kosovs sht shum i veant. Ky rast
dallon, pr shembull, krejtsisht nga ai n Bosnje dhe
Hercegovin -Republika Serbe, edhe nse e anashkalojm faktin
q kjo Republik lindi nga dbimi masiv i Boshnjakve nga
vendet n Bosnje me shumic serbe. Ky entitet nuk ka t drejt
shkputjeje dhe pavarsie prderisa komuniteti serb n Bosnje
dhe Hercegovin jeton n demokraci (sipas nj interpretimit t
vetvendosjes nga Wilson).
Politikant serb n Beograd e mbrojn vazhdimisht t
drejtn e Serbis pr t ndaluar shkputjen e Kosovs nga
Serbia, duke argumentuar se Serbia sht tashm nj vend
demokratik i njohur nga komuniteti ndrkombtar. Ky
argument sht i pamjaftueshm. Pr shkak t sundimit t
rnd, t cilin regjimi i Milosheviqit i ka shkaktuar Kosovs,
komuniteti ndrkombtar (m saktsisht Kshilli i Sigurimit) i
ka drguar Kosovs nj protektorat mbikqyrs t KB-s. Me
Rezolutn 1244 t miratuar n vitin 1999, Kshilli i Sigurimit
shfuqizoi de facto sovranitetin serb mbi Kosovn. Kjo ishte
gjendja deri n shkurtin e ktij viti kur institucionet provizore t
Kosovs shpalln pavarsin e saj. Mirpo, edhe pas shpalljes s
pavarsis, Kosova ende nuk sht trsisht dhe zyrtarisht shtet
i pavarur dhe sovran prderisa sht nn mbikqyrjen e
komunitetit ndrkombtar. Kujtimet nga koha e sundimit t
rnd serb jan akoma thell ne mendjet e shqiptarve nga
Kosova. Me kt sundim gjat viteve 1990, Serbia ka humbur
legjitimitetin pr t qeverisur Kosovn n t ardhmen. Asnj
shtet, duke prfshir ktu edhe Serbin, nuk mundet ta kthej
statusin e mparshm t Kosovs si provinc e Serbis,
prderisa shqiptart kosovar nuk duan (n asnj mnyr) t
pranojn nj gj t till nga autoritetet e Beogradit.
Ky sht realitet i cili nuk mund t injorohet. Zgjidhja e
vetme pr t krijuar paqe n kt pjes t Ballkanit dhe stabilitet
n rajon, sht njohja e t drejts s shqiptarve kosovar pr
shtetin e pavarur. Kjo sht edhe n interesin e Serbis. Sikur
shqiptart kosovar t qndronin vetm edhe pr nj gjenerat
n kornizn e Serbis, pothuajse gjysma e popullats do t
Thesis Kosova, nr. 1, 2008

Parimi i sovranietit shtetror dhe e drejta pr vetvendosje: shtja e Kosovs

61

prbhej nga shqiptart pr shkak t shtimit t popullats n

Kosov, e cila sht m i larti n Evrop, dhe zvoglimit t saj
n Serbi. Me fjal t tjera, nse Kosova do t mbetej pjes
kushtetuese e Serbis, ather Serbia nuk do t ishte m shtet
kombtar serb, por do t bhej nj shtet federal. N kt rast,
shqiptart kosovar do t duhej t kishin nj prfaqsim t
duhur n Parlamentin Serb dhe institucionet qeverisse. A jan
politikant serb t gatshm pr nj skenar t till? Kohrat kur
Kosova ka mundur t shndrrohej n nj lloj Bantustani, kan
marr fund prgjithmon.
Prfundim
Historia sht e mbushur prplot me lindje dhe rnie t
shteteve. Serbt mund ta mbajn shtetin e tyre kombtar vetm
nse e pranojn realitetin e ri; prndryshe, ka mundsi t
shndrrohen n minoritet pas disa gjeneratave pr shkak t
zvoglimit t popullsis. Sa i prket t drejts ndrkombtare,
rasti i Kosovs dshmon se sovraniteti nuk sht m vler
absolute dhe q ajo nuk mund t keqprdoret pr ti shkelur t
drejtat themelore t njeriut tek minoritetet (t paktn n
Evrop) dhe q vetvendosja, edhe pse nuk sht br koncept
legjitim, mund t zbatohet n t gjitha vendet dhe krizat e
mundshme; ky koncept ka ende potencial t madh. Kjo e drejt
nuk sht e nnkuptueshme; pr t vendoset sipas rastit n rast,
varsisht nga gjendja gjeostrategjike dhe aspiratat e personave
prkats n pushtet. Shqiptart kosovar, pr shembull,
fillimisht e kan shpallur pavarsin e tyre n Kaanik n vitin
1999, nj fakt i cili nuk u miratua nga komuniteti
ndrkombtar. Sot, pavarsia e Kosovs sht njohur nga m
shum se 50 shtete, gj q dshmon se nj pjes e rndsishme e
komunitetit global ia ka miratuar Kosovs sovranitetin e saj t
jashtm.
Minoriteti shqiptaro-kosovar i mparshm n Republikn e
Serbis tashm sht shumic n shtetin e ri t Kosovs dhe
serbt jan n minoritet. Pra, sht detyr e shumics s re pr
ti siguruar t drejtat e njeriut n shoqrin kosovare. shtja e
siguris, lvizja e lir e serbve (dhe e minoriteteve t tjera), si
Thesis Kosova, nr. 1, 2008

62

Uro Lipuek

dhe kthimi i personave t zhvendosur dhe refugjatve, vazhdon

t jet sfida m e madhe pr shtetin e ri t Kosovs. N afat m
t gjat, kjo pjes e Ballkanit ka vetm nj rrugdalje; ajo sht
integrimi n Bashkimin Evropian, i cili duhet t bhet spiritus
agens i bashkpunimit ndrkulturor dhe ndretnik si dhe
bashkjetess paqsore t t gjith njerzve.
Bibliografi
Jakupi, Ali. Dy shtete shqiptare dhe bashkimi kombtar, MMEI, Prishtin:
2004.
Kui, Hajredin. Pavarsia e Kosovs, Jalifat Group, Housto: 2005.
Lauka, Dr. Islam. Kosova rast universal apo sui generis?, Instituti
shqiptar pr studime politike, Instituti i Historis i Kosovs,
Kristalina-KH, Tiran: 2007.
Lipuek, Uro, Ave Wilson, ZDA, in Prekrajanje Slovenije v Versaillesu
1919-1920, Zaloba Sophia, Ljubljana, 2003.
Lipusek, Urosh. shtja kombtare Sllovene dhe Shqiptare n
kuadrin e Lufts s Par Botrore - ngjashmri dhe dallime, in
Pavarsia e Shqipris dhe sfidat e shtetit Shqiptar gjat shek. XX,
Instituti Historis,Universiteti i Tirans, Tiran: 2008.
Malcolm, Noel. Kosova Nj histori e shkurtr, Pan Books, London:
2002.
Pearson, Owen. Shqipria dhe mbreti Zog, Qendra e studimeve
shqiptare, London: 2004.
Pellet, Alain. Sovraniteti shtetror dhe mbrojta e t drejtave themelore
njerzore, nj kndvshtrim i ligjit ndrkombtar. Puglash Occasional
Papers, Shkurt, 2000. www.pugwash.org/reports/re/pellet.htm.
Accessed 10/20-2008.
Silajdi, Haris, Albanija i SAD kroz arhive Waingtona, Oslobodjenje,
Sarajevo: 1991.

Prktheu nga anglishtja Dafina Vezaj.

Thesis Kosova, nr. 1, 2008