Universiteti i Tiran s Fakulteti i Histori-Filologjis Departamenti i Historis

ESE

SHPALLJA E PAVARSIS S SHQIPRIS M 28 NNTOR 1912 DHE ROLI I FAKTORIT SHQIPTAR

Punoi: Andi Tomja

Pranoi: Prof. Dr Valentina Duka Ma. Artan Hoxha

Tiran, 2012
1

PASQYRA E LNDS

Parathnie...3 Hyrje...4 Kreu I. Pavarsin a na e dhan apo e morm ? 1.1 Kushtet historike n prag t shpalljes s Pavarsis.5 1.2 Roli i faktorit shqiptar me n krye I. Qemalin n shpalljen e Pavarsis....7 Kreu II. Shpallja e Pavarsis dhe Qeveria e re. 2.1 Qeveria e Vlors para sfidave t mdha t kohs..8 2.2 Prezantimi pr njohjen e shtetit shqiptar para fuqive Botrore....9 Epilogu......10 Bibliografia....11

PARATHNIE Pavarsia e Shqipris dhe roli i faktorit shqiptar sht tema q un kam zgjedhur.Kjo ngjarje historike na njeh m mire me luftn dhe perpjekjet e shqiptareve pr t prballuar sfidat e kohes. sht nje tem per te ciln flitet dhe diskutohet shum dhe sot. Jan mjaft gjra q vazhdojn t diskutohen nga historiant n lidhje me kt akt aq t rndsishm n historin e popullit shqiptar.shtjet e trajtuara lidhen me ngjarjet e vitit 1912 dhe prpjekjet e shqiptarve per te arritur 28 nntorin e 1912-s, formimin e qeveris dhe detyrat qe ata i vun vetes pr te shptuar Shqiprin.Ajo ka sht e vrtet sht se roli i faktorit shqiptar ishte dhe mbetet i padiskutueshm n shpalljen e pavarsis. Eseja ime perbehet nga kjo strukture: Parathenia, Hyrja, Kreu I. Pavaresine na e dhane apo e morem?, Kreu II. Shpallja e pavaresise dhe qeveria e re, Epilogu dhe mbyllet me Bibliografine. Bibliografia kryesore ku un jam mbshtetur pr t realizuar punn time si student i vitit t pare jan: materialet e marra nga librat e Prof. Dr. Valentina Duks Historia e Shqipris 1912-2000 dhe Qytetet e Shqipris n vitet 1912-1924. Ata q shpalln pavarsin kombtare t autorit Bardhosh Gae. Historia e popullit shqiptar II. Rilindja Kombtare vitet 30 shek XIX -1912 t Akademis s Shkencave t Shqipris. Instituti i Historis. Mbi bazn e ktyre materialve un kam arritur t realizoj kt ese dhe shpresoj te kem justifikuar ppjekjen time. Falenderoj biblioteken kombetare qe m mundsoi sigurimin e literatures prkatse si dhe familjen time.

HYRJE

Shqiptart nuk e lan asnjher qllimin e tyre pr liri e pavarsi, duke punuar prmes klubeve patriotike, shoqrive patriotike, nprmjet kryengritjeve dhe etave deri sa erdhi 1912. Kristo Frashri, lidhur me kt periudh shprehet: Nuk duhet t harrojm kurrsesi se ajo pavarsi u paraprgatit nga kryengritja m e madhe q ka pare ndonjher Ballkani, nga kryengritja e Kosovs m 1912. Kurse Arben Puto thot: Un anoj nga mendimi se jo gjithmon ka patur lvizje me objektiv kombtar nga ana e shqiptarve, referohem shkrimeve te Edit Durhamit, e cila ke qn ktu ne vitet 1911-12 dhe i ka ndjekur fare afr ngjarjet. Lvizjen kryengritse t shqiptarve n kufi me Malin e Zi e prshkruan si nje lvizje per taksat, per centralizim, pra e thot hapur q ishte nj nje kryengritje sociale. Sigurisht q ky ka qn nj motiv, por objekti kombtar nuk mund t mohohet, madje sa m shum zhvillohet lvizja kryengritse aq m shum piqet vullneti politik pr t dale n nj shtet m vete. Kjo duket edhe n fjalt e Hasan Prishtins n parlamentin turk nga fundi i vitit 1911, ku merr fjaln dhe mes t tjerave thot: N kjoft se qeveria ndrron politikn e administim n Shqypni, n kjofte se shqiptart nuk i gzojn t drejtat e tyne politike asht pr tu vu roe qi kan me shprthye nje varg ndodhimesh t pgjakshme, tidhta. Po due me thane qi n kjoft se Jeunes Turcs vijojn ne zbatim t ktij sistemi mizuer n lame t politiks s prmbrndshme, kam me ken njeni, e ndoshta i pari i atyne, qi kam per ta ngreh flamurin e kryengritjes.1 Dhe vrtet kryengritja filloi ne Kosov dhe ishte m e prgjakshmja. Kryengritjet e mdha t viteve 1910-1912 prbjn nj faqe t re, nj shkall t lart t lvizjes kombtare shqiptare. Ato kishin si objektiv kryesor plotsimin e programit kombtar, t lvizjes shqiptare t prcaktuar qysh n kohn e Lidhjes shqiptare t Prizrenit, krijimin e shtetit autonom e m pas te pavarur shqiptar. Kryengritja e 1912 ishte e pgjithshme, u shtri n mbar vendin, n Kosove, n Shqiprin e Mesme dhe n at t Jugut, ku prej kohsh vepronin etat e armatosura. Megjithat, forca e veprimve te saj luftarake nuk ishte kudo e njjt. Ajo qe m e fuqishme n Vilajetin e Kosovs, krahasuar me territoret e tri vilajetve t tjera (t Shkodrs, Manastirit e t Janins). Nuk pati nj bashkrndim t veprimve luftarake, t cilat ne vise tjera, sidomos n jug fillon m von se n Kosov. Por ndryshe nga kryengritjet e mparshme t armatosura, ajo e vitit 1912 u shtri n mbar Shqiprin, bashkoi gjith shqiptart pa dallim krahine, feje dhe prkatsie shoqrore. _________________________________
1

Bardhosh Gae, Ata q shpalln pavarsin kombtare,Tirane: Maluka, 1997, 240- 241
4

Kreu I.

Pavarsin na e dhan apo e morm?

1.1 Kushtet historike n prag t shpalljes s Pavarsis. Fuqit e mdha i shqetsonte fakti se pmbushja e kerkesave t kryengritsve shqiptar mund t onte n prishjen e ekuilibrit n Ballkan e n Evrop dhe do ta prshpejtonte afrimin e nj konflikti t armatosur t prmasave botrore. Dobsimin e Perandoris Osmane, shtetet ballkanike e shikonin si nj mundsi pr t arritur synimet e tyre t prcaktuara tashm n marrveshjet e nnshkruara n kuadr t Aleancs Ballkanike. Kryengritja arriti suksese t mdha, por nuk u arrit t mnjanoheshin mosmarrveshjet n udhheqjen e saj. Disa nga krert shqiptar filluan t anojn drej krkesave m t moderuara, q nuk ndihmonin zgjidhjen e shtjes shqiptare. Nikolle Ivanoj shkruante n ato dit: T gjith jan besnik t idealit t pavarsis, por arsyetimi ju thot se pr momentin e tashm duhet t moderojm kkesat n mnyr q t bhen t ralizueshme. Realizimi i autonomis mendohej si rruga m e mir pr ti br ball rrezikut imediat t coptimit tashm trsor t trojeve shqiptare ndrmjet fqinjve. Aleatt ballkanas e shikonin mundsin e formimit t nj shteti autonom shqiptar si nj penges serioze n arritjen e synimve t tyre aneksioniste ndaj trojeve shqiptare.2 N tetor te v.1912, pavarsisht nga kundrshtimi i fuqive t mdha evropiane, serbt bullgar, malazezt e grekt, t bashkuar n lidhjen Ballkanike, filluan luftn kundr Ports s fort. Ecuria e lufts i bindi krert shqiptar t shpejtojn dhe t mendojn jo m pr autonomi, por pr shpalljen e pavarsis s Shqipris.3 Jan dhn dy alternative. E para: Shqipria e fitoi pavarsin prej faktorit t brendshm, e cila shpjegohet me luftn e shqiptarve p liri e pavarsi dhe e dyta, e cila thot se shqipria e fitoi pavarsin si dhurat e Shn Adriatikut, me kuptimin pr pozicionin q kishte n Adriatik, pasi fuqit e mdha nuk dinin si ti kontrollonin ndryshe ngushticat e Adriatikut, me pak fjal pavarsia erdhi nga

____________________________________
2

Historia e popullit shqiptar, vll II, Tirane: Toena, 2007,487,497,499 Valentina Duka, Historia e Shqipris 1912-2000, Tirane: Kristalina-KH, 2007, 19
5

fuqit e mdha. Dhe historiani Kristo Frashri lidhur me kt shprehet: Nuk ka asnj shtet q bhet i till pa vullnetin e popullit t tij. Me nj popull q nuk e do shtetin e tij, ai shtet nuk sht i vrtet por artificial. E vrteta sht se fuqit e mdha nuk donin t kishin nj shtet mysliman n Ballkan, ata krkonin nj kontinent t krishter evropian. Ata donin q shqiprin ta coptonin, ndanin n parcela-parcela, duke i dhn nj pjes Serbis, nj pjes Greqis dhe Malit t Zi. Ata nuk donin nj shtet shqiptar. N kto caste t vshtira pr popullin shqiptar, kur krert e Lvizjes Kombtare bnin mos pr mbrojtjen e vendi nga coptimi, vendimtarja ishte nisja e Ismail Qemalit nga Stambolli pr n Bukuresht, prej ku m 25 tetor i prcjell nga 20 atdhetar, arriti n Vjen, ku u takua me diplomat t jashtm, konti Berhtold dhe me ambasadort e Anglis dhe Italis.

1.2 Roli i faktorit shqiptar me n krye I. Qemalin n shpalljen e Pavarsis. Nga Vjena u kthye n Bukuresht, ku m 5 nntor n nj mbledhje t rndsishme n hotel Continental, u mor vendimi i rndsishm politik pr emrimin e nj Komiteti drejtonjs, nga vet shqiptart pr t udhhequr vet politikn e Shqipris. N kto aste t vshtira t popullit shqiptar, m n fund diplomacia shqiptare, fal Ismail Qemalit, arriti t perfitonte nga kundrthniet ekzistuese t Fuqive t Mdha, q t prfitonte simpati pr rregullimin e ardhshm t Shqipris. Ismail Qemali, n takimet e fundit q pati me prfaqsuesit diplomatik evropian, arriti t siguroj simpatin e ides s popullit shqiptar pr shpalljen e pavarsis. Krijimi i shtetit t ri shqiptar u vu n tryezn diplomatike t interesave t fuqive t mdha. M t interesuarit pr shtjen shqiptare ishin Austro-Hungaria, Italia dhe Rusia. Dy t parat krkonin nj shqipri t pavarur, me kufij t gjr, por nn ndikimin e tyre. Kjo ra ndesh me politikn e Rusis, e cila kmbngulte n shtrirjen e zmadhimin e kufijve sllave n kt gadishull.4 Para se t nisej pr n Shqipri, Ismail Qemali pati nj takim ,me ministrin e Punve t Jashtme, kontin Berhtold, takim q u mbajt n Budapest. Pas ktij takimi Ismail Qemali drgoi nj telegram pr organizimin e Kuvendit q duhej t thirrej n Durrs ose Vlor duke theksuar se shtaja e Shqipris sht siguruar. Pr kt arsye ai duhej formuar nj komision pr shpalljen e pavarsi, prandaj ai krkonte me urgjenc mbledhjen e delegatve t Shqipris n Durrs apo n Vlor. Pas arritjes s tij n Durrs m 21 nntor 1912, aty nuk ekzistonin kushte politike pr shpalljen e pavarsi s Shqipris, pasi propaganda greko-turke, n bashkpunim me policin, e kishin prgatitur terrenin pr t burgosur Ismail Qemalin. N mbrmjen e 27 nntorit t 1912-s, pas nj rryge t mundimshme, Ismail Qemali hyri n Vlor dhe me 28 nntor 1912, n orn 14:00, pa arritur ende t gjith pjesmarrsit e krahinave shqiptare, u hap Kuvendi Kombtar i Vlors. Aty mernin pjes 37 delegat q u shprehn njzri pr shpalljen e pavarsis s Shqipris. Me an t ktij akti formalisht t rndsishm synohej t arrihej nj gjendje faktike p t mos lejuar deprtimin n territorin shqiptar t ushtarve serb, malazez dhe grek me shkak luftn kundr osmanve, q pastaj t shndrrohej n nj pushtim prelud ky i ndarjes s territorve t Shqipris.5 Ismail Qemali propozoi q Shqipria t shpallet shtet m vete, e lire, e pavarur. T gjith delegatt kt propzim e aprovuan duke u ngritur n kmb she duke e prcjell me duartrokitje aktin e Shpalljes s Pavarsis. _______________________________________
4 5

Bardhosh Gae, vepr e prmendur, 20 Valentina Duka, Historia e shqipris 1912-2000, Tirane: Kristalina-KH, 2007, 19
7

Kreu II. Shpallja e pavarsis dhe Qeveria e Re

2.1 Qeveria e Vlors para sfidave t mdha t kohs. Shpallja e pavarsi shnoi fillimin e nj etape t re historike q shtonte detyra t reja dhe t nderlikuara prpara popullit shqiptar dhe udheheqsve t Lvizjes Kombtare, q kishin marr prsipr barren e rnd t krijimit te shtetit t pavarur shqiptar. Prof. Valentina Duka n librin e Qytetet e Shqipris ne 1912 1924 thot: Shpallja e pavarsis, m 28 nntor 1912 ishte nj kusht iu rndsishm politik dhe premise themelore pr zhvillimin ekonomik e shoqror t vendit. Por para shtetit shqiptar t sapo krijuar dilnin detyra t mdha. Ai duhej sanksinonte statusin e pavarsis n aren ndkombtare, t shptonte trsin territorial nga lakmit e monarkive fqinje, t pastronte e vendin nga ushtrit t shteteve ballkanike, t ngrinte n gjith vendin administratn shtetrore shqiptare dhe te fillonte betejen pr zgjidhjen e problemeve t ndrlikuara politike, ekonomike, shoqrore, kulturore dhe arsimore q shtroheshin para vendit. Por pr zgjidhjen e ktyre problemeve material dhe ushtarake pr kaprcimin e vshtirsive t panumrta mungonin n nj mas t madhe. N dit e para t shtetit shqiptar zona ku shtriu pushtetin e vet qeveria e prkohshme e Vlors ishte e ngusht. Ajo prfitonte Vlorn, Fierin, Lushnjen, Tepelenn dhe Gjirokastrn.6 Q n momentet e para Kuvendi zgjodhi sikryetar Ismail Qemalin. Me ardhjen e delegatve t tjer n Kuvend, kur numri i tyre u rrit nga 37 n 63, kuvendi kaloi n zgjedhjet e antarve t qeveris dhe t pleqris. N projekt-planin q Ismail Qemali paraqiti Kuvendit pr prbrjen e qeveris, ai kishte pasur parasysh faktin q qeveria e tij si qeveria e pare shqiptare, t prbhej nga njerz me reputacion n vend, q kishin mbshtetjen e fuqive t mdha europiane, por edhe t stambollit. Ai i propozon kuvendit t Vlors Pr antar t kabinetit t tij kta zotrinj: Mehmet Pash Tetovn, Myfi Bej Libohovn, Aziz Pashn, Vehbi Dibrn, Abdi Toptanin etj. Ky kabinet nuk u pronua nga Kuvendi i Vlors, sepse n t mungonte elementi kristian q prfaqsonte rreth 30 prqind t popullsis shqiptare. N kto kushte atributet e formimit t qeveris mori vet Kuvendi Vlors dhe me 4 dhjetor, ai arriti t miratoj prbrjen e qeveris si vijon: Kryeministri dhe Ministri i Jashtm Ismail Qemali. Ministri i Brendshm Myfit Libohova, Ministri i drejtsis Petro Poga, Ministri I Bujqsis Pandeli Cale, Ministri i Financave Abdi Bej Toptani, Ministr i Arsimit Luigj Gurakuqi, Ministr i Lufts Mehmet Pash Deralla, Ministr i Punve Botrore Mithat Frashri, Ministr i Posttelegrafis Lef Nosi. Kjo qeveri qendroi ne detyre deri m 22 janar 1914.7
_________________________________________________________
6 7

Valentina Duka, Qytetet e shqipris n vitet 1912-1924, Tirane: Toena, 1997, 18 Valentina Duka, Historia e Shqipris Tirane, Kristalina-KH, 2007, 23-24
8

2.2 Prezantimi pr njohjen e shtetit shqiptar para fuqive Botrore.

Kryetari i qeveris s Prkohshme Ismail Qemali i njofton pr aktin historik gjasht fuqit e mdha: Anglin, Italin, Austro-Hungarin, Francn, Gjermanin dhe Rusin. Po ashtu pr kt vendim Ismail Qemali njofton edhe shtetet Ballkanike, Rumanin, Malin e Zi, Serbin, Bullgarin, Greqin dhe Turqin, duke nga ato q t njihnin aktin e pavarsi si ndryshim t vullnetit politik te kombit shqiptar. Megjithat Shqipria fitoi pavarsin e saj n nntor t vitit 1912, dhe fuqit evropiane e njohn at si shtet m vete, kto t fundit, n mnyr arbitrare, vendosn coptimin e saj (nntor 1913) n favor t shteteve fqinje. Ato lan jasht kufijve gjysmn e popullsis dhe t territorit etnik shqiptar.8

_________________________________________________
8

Valentina Duka, Historia e Shqipris Tirane, Kristalina-KH, 2007, 7

EPILOGU

Ajo pjes e shqipris q nuk ishte nn juridiksionin e qeveris s Vors, ishte kthyer n nj shesh midis ushtrive ndluftuese ballkanike dhe ushtrive turke. Por rrethanat politike q pasuan shpalljen e Pavarsis si: caktimi i kufijve te rinj politik, ekzistencn e okupacionit serb, malazez, dhe grek, i cili shkaktoi dme t mdha njerzore dhe materjale vendit, bn q edhe zhvillimin ekonomik n vend t shum i ngadalt. Qeveria e Vlors nuk qe n gjendje t vendoste autoritetin e saj n mbar viset shqiptare, pas largimit t ushtrive t huaja. Me largimin e ushtrive serbe nga Shqipria e Mesme (pril 1913), qeveria e Ismail Qemalit, e vetmja qeveri kombetare, nuk e shtriu dot autoritetin e saj prtej viseve t rretheve t Elbasanit, Lushnjes, Fierit, Beratit, Vlors, Gjirokastrs dhe t Tepelens, t cilat i kishte nn qeverisje q m par. Viset shqiptare midis lumenjve Shkumbin dhe Mat kaluan nn pushtetin e Pleqris s Shqipris s Mesme t kryesuar nga Esat Pash Toptani (Kazaja e Durrsit, e Kavajs, Tirans, Shijakut dhe Krujs). Nga ana tjetr, Shqipria edhe pas shpalljes s Pavarsi, vazhdoi t paguante detyrimet n kuadrin e borxhit publik otoman ndaj fuqive evropiane. Fuqit e mdha, pas shembjes s Perandoris Osmane, vendosn q detyrimet e prgjithshme n kuadrin e borxhit t lartprmendur tua ndanin pjesrisht shteteve ballkanike, q kishin qen nn sundimin e ksaj perandorie. Kjo zyr deri m vitin 1920 mbeti nn kompetencat e Fuqive t Mdha.9 Me 28 nntor, n Kruj, kishte lindur shteti shqiptar i Kohs s Mesme. M 28 nntor, n Vlor, lindi shteti shqiptar i Kohs s Re. Fati e caktoi ditn 28 nntorit pr kto dy ngjarje t mdha historike t Kombit dhe prandaj kto duhen kremtuar si shenja bashkimi e vllazrimi, si dshmi dashurije per atdhe, pr popull e pr liri.10

_________________________________________________
9

Valentina Duka, Qytetet e shqipris n vitet 1912-1924, Tirane: Toena, 1997, 20-21 Eduard Licho, Sknderbeu 1468-1968, Boston: Federata Pan-shqiptare e Amerikes Vatra 1968,158
10

10

BIBLIOGRAFIA

1- Duka, Valentina. Qytetet e Shqipris n vitet 1912-1924. Tiran: KristalinaKH, 2007. 2- Duka, Valentina. Historia e Shqipris 1912-2000.Tiran: Toena, 1997. 3- Gae, Bardhosh. Ata q shpalln pavasin kombtare.Tiran: Maluka 1997. 4- Lio, Eduart. Skenderbeu 1468-1968 . Boston: Federata Pan-shqiptare e Amerikes Vatra 1968. 5- Historia e Popullit Shqiptar II. Rilindja Kombtare vitet 30 shek XIX-1912, Akademia e Shkencave t Shqipris, Insituti i Historis. Tiran: Toena 2007.

11