16-18 EKİM 2009
Fasikül
medeniyet geçitleri
Keşfetmek
İstanbul! Keşif, keşfetmek,
yol, yolculuk, han ve hancı!
İstanbul’da yaşayanlar, kendini
İstanbullu hissedenler ve bu
şehrin nimetleriyle ömürlerini
genişletenler bilirler ki bu şehir
keşfedilmeyi bekler. Bütün zor-
luklarına, meşakkatlere rağmen
onun binlerce yıla uzayan görke-
mi insanı sarmakta, sihirli, evet
sihirli enerjisi kalpleri şu veya
bu şekilde hızlandırmaktadır.
Bir akşamüstü Edinekapı’nın taş
sokaklarında, Haliç’in altınlı su-
larında ya da Üsküdar’da doğan
güneş bize üç büyük imparator-
luğun rahminin neden bu kadim
şehir olduğunu sorar…
Birbiriyle dost, birbiriyle küs şu
kadar medeniyetin aynı sofra-
ya nasıl olup da oturduğunu,
nasıl olup da aynı tabağa kaşık
sallayıp aynı sürahiden içtiğini
anlatır bize yedi tepenin yedi-
sinde birden okunan şiirler. Kimi
yanık bir gazeldir, kimi kanto
söyler, kimisi de nesli tükenmek-
te olan İstanbul anneannelerinin
lisanıyla ‘maacır’ şarkılar teren-
nüm eder. Orada bir yerde bir
Kur’an okunur, şuralarda bir Se-
ferad düğünü olur, elinizi uzatsa-
nız Ermeni ustanın akik yüzüğü
aydınlatır yüzünüzü. Alışverişe
çıktığınızda Kürtçe konuşur bir
esnaf. Rum kızlarıyla iner sonba-
harın akşamı Stamboliye…
Kemanlar hep ama hep Roman
çalar, darbukalar bir
şehir güzellemesi-
ni anlatır.
İtalyanlar, İs-
kandinavlar,
Fransızlar, Almanlar, Ruslar
akar bir taraftan, bir taraftan
Hintlilere, Farisîlere, Araplara,
Afganilere dokunursunuz yü-
rürken. Anadolu gelir bağdaş
kurar bir banka çöktüğünüzde,
öyle bir selâm verir ki yüreğiniz
sızlar…
Böyle bir şehirdir bu! İstanbul
bir hancıdır zannımızca. Ziya-
retçilerini, seyyahlarını, ko-
nuklarını sarar tombul kol-
larıyla, yedirir, içirir, korur,
kollar gücü yettiğince.
Yüreğine basar âşıklarını…
Hanlar o yüzden önemlidir
bizim için. Hanlar o nedenle asla
terk etmeyeceğimiz, dikkatimizi
üzerlerinden çekmeyeceğimiz
mekânlardır.
MEDENİYET GEÇİTLERİ
HAN VE PASAJ ŞENLİĞİ,
“Cümle âlem birdir bize!” nida-
sıyla yola çıkan, İstanbul mira-
sına; hanlarına dikkat çekmeyi
hedefleyen bir tarihsel sorum-
luluk, hatırlatma ve medeniyet
buluşması projesi, bir halk pro-
jesidir!
Han ve pasajların; farklı dü-
şüncelerin şehre dağıldığı
sinir düğümleri, yeni lisanla
‘network’leri ve hayatı besleyen
birer kültür medyaları olduk-
ları düşüncesinden yola çıkan
proje, bugünün İstanbullularını
kendi şehirleriyle tanıştırmayı,
“İstanbul’un Üstünü Açmayı”
amaçlamakta.
Şenlik, geçen sene Eminönü-
Mercan Büyük Yeni Han’da
bir selâmlama ile başlamıştı.
2009’da Beyoğlu ve Kara-
köy parkında… 2010 yılında
Üsküdar’da, Galata’da, Eminönü
ve Beyazıt’ta olmak istiyor.
Ticaretin, kültürün merkeziydi
hanlar. Resmi konuk evlerinin
1.
Cem Sancar
dışındaydılar, baştan ayağa si-
vildiler.
Uzaklardan başka diyarlardan
geldiler, yüklerini indirdiler, bir
araya oturdular. Birlikte yaşa-
dılar, çokkültürlü bir atmos-
fere katıldılar, ortak bir aklı,
ortak bir kültürü söyleştiler.
Kimi heybesindeki kitapları,
kimi uzak diyarlardan derlediği
hikâyeleri, kimi malını, kimi
ilmini, kimi felsefesini koydu
masaya. Kimi de gizli bilgilerin
kadim sırrını paylaştı, dinini
anlattı. Masa ortak bir masaydı,
adına han dendi. Lâfın özü,
72 millet ortak bir neyi üfledi.
İnsanlık mirası denen şey böyle
böyle biriktirildi…
Vefalı olmak, ilerilere yürürken
geriye bakmak, tarihten dem
almaktan söz edilecekse, evet,
Narmanlı Han acil yardım
bekliyor! Büyük Yeni Han çok
yalnız! Büyük Valide imdat
diyor! Kurşunlu’da Mimar
Sinan kızgın, ortasına niye
gecekondu diktik diye!
Şu sese kulak verin lütfen! Han-
lar, annesini huzur evine yatır-
mış evlâtlarını çağırıyor: Arada
sırada hatırlayın beni, bir şey
istemem gelin elimi öpün bir, bir
de ilginizi eksik etmeyin üstüm-
den, o bana yeter…
Yaşlılarına sahip çıkmayan bir
kent yoksa nasıl çıkar feraha?
Ki tüm gezegen biliyor, hepimiz
biliyoruz; bu kentin adı sözlük-
lerde medeniyetlerin, kültürle-
rin başkenti diye geçmekte. Bir
“Kültür Başkenti”, hatırlamanın
ve şefkatin başkenti!
Keşfetmeye gelince, keşfettiği-
miz kendimizdir aslında…
Akbaba’ya saygılarımızla...
2 medeniyet geçitleri Fikir Sahibi Fikir Sahibi medeniyet geçitleri 3

Babil-İstanbul, hanlar ve tacirler

Bugün birçoğu Tarihi Yarımada haritasından silinmiş yüzlerce han, her şeye
rağmen İstanbul’un yeterince keşfedilememiş en büyük kültür hazinelerinden
biri olarak görülebilir ve bu hanlara gereken ilginin gösterilmesi için hâlâ çok
geç değildir...
1168 yılında, Tudelalı Haham Mazi kalbimde yaradır!
Bünyamin, ziyaret ettiği bir kenti
kıldığında, birçok malın getirilip
depolandığı, dağıtımının yapıldığı
Han, Hovagimyan Han, İbra-
him Rıfat Han, Kavafyan Han, Günümüzde ise değişen sosyal,
Dünyanın hiçbir
M. Sadettin FİDAN*
şu sözlerle anlatıyordu: ve materyallerin işlenerek yeni Kevork Bey Han, Nomico Han, ekonomik ve teknolojik şartlar, ülkesinde bu
kadar farklı
“Babil ve Senaar (Sudan)’dan, ürünlerin üretildiği mekânlar Ömer Abed Han, Singer Han, hanların öneminin azalmasına
İran ve Medea’dan, bütün Mısır olan hanların, ticaretin çok Tahtaburunyan Han ve Yanniso- ve fonksiyon değişikliklerine yol
krallıklarından, Kenan ilinden, önemli odak noktaları olduğu poulo Han bunlara örnek olarak açmıştır. Bunun yanında bazı kültürlerin
Rus krallığından, Macaristan’dan, hemen fark edilir. gösterilebilir. hanlar metruklaşırken, bazıları
Peçeneklerin ülkesinden, Klâsik Osmanlı hanlarının da tamamen ortadan kaybolmuş- birlikteliğine
Hazar’dan, Lombardiya’dan ve büyük avlularının etrafındaki Nakkaşyan, Hammer & tur. Ortadan kalkan hanlara en ve yan yana
İspanya’dan birçok tüccar gelir.” giriş katındaki odalar genellikle Hirzel ve Gabay çarpıcı örnek Asmaaltı ve Balık-
Daha sonra da ilâve ediyordu: depo ve dükkân olarak kullanı- Ekonominin kalbinin attığı bu pazarı bölgesidir. yaşantısına örnek
“Bağdat’tan başka dünyada böyle
bir kent yoktur!”
lırdı. İkinci ve üçüncü katlarsa
ikamete ya da tüccar ve komis-
hanlar, aynı zamanda farklı kül-
türlerin birlikte olduğu, karışıp
Cambaz Han, Kambur Han,
Yaldız Han, Lazari Papazoğlu
gösterilebilecek
Tudelalı Bünyamin’in sözünü yoncuların bürolarına ayrılırdı. kaynaştığı dev birer potadır. Han, Volto Han, Buğdaycı Han, başka ticari
ettiği bu kent, Doğu’nun (Mor-
genland) ve Batı’nın (Abend-
Bazı hanlar ağırlıklı olarak belirli
esnaf grubuna, belirli bir ürünün
Dünyanın hiçbir ülkesinde bu
kadar farklı kültürlerin birlik-
Essayan Han, Osman Efendi
Han, Aslan Han, Nevşehir Han,
mekanlar mevcut
land), Karadeniz ve Akdeniz’in üretimine ya da dağıtımına hiz- teliğine ve yan yana yaşantısına Nafıa Han, Maksudiye Han, Ce- değildir.
kesişme ve birleşme noktası olan met veriyordu. örnek gösterilebilecek başka tica- beli Attar Han ve Valide Sultan
İstanbul’du. Kıtaları ve denizleri ri mekanlar mevcut değildir. Han muhtelif istimlâ klarla yok
birleştiren bu coğrafya, insanları, Kimler geldi, Müslüman, Ermeni, Musevi, olan hanlardan bazılarıdır. Ben-
dilleri, dinleri ve kültürleri de kimler geçti... Rum, Levanten ve diğer kültür- zer nedenlerden, Havyar Han,
birleştiriyordu. İmparatorluğun Evliya Çelebi’ye göre, Hoca Hanı lerden oluşan insanların birlikte Mehmed Ali Paşa Han, Komis-
başkenti olmasıyla ile daha da İranlı tüccarlara, Katır Hanı yaşamı yüzlerce yıl İstanbul yon Han, Kevork Bey Han, ve
gelişip canlanan İstanbul, 16. yy Mısırlılar’a, Kebeciler Hanı Bos- Hanları’nda devam etmiştir. Noradungyan Han Galata’da
ve 19. yy arasında dünyanın en nalı ve Belgradlı tüccarlara, Mer- Bunu daha net görebilmek için, yok olan diğer hanlardan bazı-
kalabalık şehri haline gelmişti. divenli veya Engürü Hanı yün geçmiş zamana, örneğin 1909 larıdır.
tüccarlarına tahsis edilmişti. yılına bir yolculuk yaparsak; Her şeye rağmen, mevcut yüz-
Bağdat’tan başka Nitekim aşağıdaki han isimleri, Büyük Yeni Han’da, tüccar Hu- lerce han, İstanbul’un yeterince
dünyada böyle bir zamanlar bu mekanlarda icra lusizade Hüsnü Bey’i, sarraf keşfedilememiş en büyük kültür
bir kent yoktur! edilen meslekler hakkında bize Nakkaşyan´ı, tüccar Hammer hazinelerinden biri olarak gö-
Bu şehir aynı zamanda ihtiyaç ipuçları vermektedir: & Hirzel’i ve komisyoncu R. rülebilir ve bu hanlara gereken
maddelerini emip tüketen dev Arpacı Han, Astarcı Han, Ço- Gabay’ı, ilginin gösterilmesi için hâlâ çok
bir vakum merkezidir. İmpara- rapçı Han, Çuhacı Han, Fincancı Balkapanı Han’da, tüccar Tü- geç değildir.
torluk dâhilinden ve haricinden Han, İğneci Han, Kaşıkçı Han, tüncüzade Hafız Mehmed’i,
kervanlar ve gemiler İstanbul’a Kuşakçı Han, Kürkçü Han, terzi Yorgi Papazoğlu’nu, derici Han mektupları...
düzenli olarak mal ve gıda mad- Leblebici Han, Perdahçılar Han, Canbezdi Biraderler’i ve tüccar Uzun yıllar süren ve hâlâ sür-
desi taşımaktadır. Gelen mallar Sabuncu Han, Sofçu Han, Yağcı Commandareff ’i, mekte olan bir çaba sonucu Emi-
Tarihi Yarımada’da Eminönü Han, Yelkenciler Han. Camondo Han’da, Komisyoncu nönü ve Galata Hanları’ndaki
meydanına yığılmakta, buradan 19. yy ve 20. yy başında yapılan Ağazade Süleyman’ı, tüccar tüccarların yurtdışına gönderdik-
da hanlara ve depolara nakledil- ticaret hanlarında ise mülkiyet Sabuncuyan Biraderler’i, komis- leri ticari mektuplardan oluşan,
mektedir. sahiplerinin, ya da o handaki yoncu Habib Lazari Efendi’yi ve iki bini orijinal, on bini fotokopi,
17. yy’da Eremya Çelebi Eminö- önemli kişilerin isimleri ön plâna komisyoncu M. Adler’i, toplam on iki bin adetlik “Han
nü Meydanı’nın görünümünü çıkmıştı: Altıparmak Han, Ana- Celal Bey Han’da, piyano ta- Mektupları” koleksiyonu oluştur-
şöyle aktarmaktadır: “Uzak niadi Han, Barnatan Han, Bot- mircisi F. Fasulyeciyan’ı, tüccar dum. Bunlardan bir kısmını, za-
diyarlarda dolaşan tacirler, mü- ton Han, Camondo Han, Emin Taşçızade Hakkı Bey’i, komis- man zaman sergilenmek amacıy-
cevherat ve kıymetli kumaşlar, Bey Han, Gülbenkyan Han, yoncu Abro Schadan’ı ve tüccar la kısa süreler için Almanya’dan
demir, kurşun, kalay, boya, deri, Hacı Bekir Han, Hacopoulo Chrissos’u, İstanbul’a getirerek bu güzel
pamuk ve kenevir getirirler. Han, Kendros Han, Mertzanoff Alyanak Han’da, mimar S. şehre, terk edilen hanlarına ve
Meydan iri bal fıçıları ve Do- Han, Osman Efendi Han, Ralli Hamamcıyan’ı, avukat Trab- bugün hiçbirisi yaşamayan İstan-
navis ile Karadeniz’den ve Hun Han, Topalyan Han, Whittall zonlu Sokrat´ı, manifaturacı bul tacirlerine, sıradan bir birey
memleketinden(Kırım) getirilen Han. İbrahim Ağazade Biraderler’i ve olarak, vefa borcumu ödemeye
yağ fıçıları ile doludur.” Aynı şekilde Haliç’in diğer tara- komisyoncu C. A. Sylvestre’yi, çalışıyorum. Bu sayfada görülen,
Karadeniz kıyısı ülkelerinden fında, Galata’da ise; Arvanitidi Zindan Han’da, yağcı J. Semah’ı, İstanbul tacirlerine ait mektup-
*Continental AG.,
gelen buğday ise Unkapanı’ndaki Han, Çeçeyan Han, Couteaux peynirci Vasilu’yu, zahireci J. lardan alınan adres parçaları,
Technology Center
Hannover, Germany depolara taşınmaktadır. Şehir- Han, Enomatarchi Han, Glavany Seferoğlu’nu ve tüccar Hasretza- bu koleksiyondan sadece birkaç
s.fidan@gmx.de deki ekonomik faaliyetlere ba- Han, Griffin Han, Gül Camondo de Şükrü’yü birlikte görürüz. örnektir.
4 medeniyet geçitleri
I walked through
the passages of civilisations!
Touring the hans at the heart of the project I was astonished by the view of
Beyoğlu, the Bosporus Bridge and the Asian side of the city that opened up
from the roof of the Büyük Valide Han. Most striking is the juxtaposition
Thomas ROUECHE* of the Galata Tower with the high rise buildings of Maslak and Levent that
shadow it, providing a backdrop of economic modernity to the beacon of
Istanbul’s medieval trading past. For this juxtaposition offers us a view into
the continuity of Istanbul’s role in uniting civilizations and peoples.
There are few more fitting metap-
hors for Istanbul than the hans, kervan-
sarays and passages that have for cen-
turies underpinned the economy of the
city. Whilst much is made of Istanbul as
the meeting place of cultures, the fusion
of east and west, it is in these ancient
shopping centres that this is most vis-
cerally experienced. Thus the project
envisioned by my friends Cem Sancar
and Esma Urkmez offers one a trip into
the very core of the ancient multicultu-
ralism of Istanbul that makes it such a
rich and historically fascinating city.
Economic Power of Istanbul
As every good school child knows, Is-
tanbul bridges East and West – a role it
has fulfilled since it became the capital
of the Roman Empire in 330. It is im-
portant to bear in mind the economic
underpinnings of city that straddled
two continents. It was during the era
of the Byzantine Empire that the Silk
Route through Central Asia from Chi-
na reached its zenith, binding together
the diverse peoples all across Asia, and
bringing tradesmen from far and wide
to the great capital of Constantinople.
Such economic forces brought together
an enormous range of peoples, pulling
them towards the great bazaars and
markets, and forcing an economic in-
teraction across empires, continents
and languages. Such a legacy was keenly
taken up by the Ottoman Empire. One
of the first actions of Sultan Mehmet II,
following his conquest of the great city,
was to create a marketplace which wo-
*Historian, uld soon develop into the Grand Bazaar
Cornucopia Magazine or Kapalı Çarşı that we see today. In so
Turkey Correspondent
doing he was following an older tradi-
tion of endowing trading places, Agorae
or Fora; yet the Grand Bazaar has had
a longevity that is particularly note-
worthy – indeed it continues to attest to
Istanbul’s economic prowess as it has for
half a millennium.
For the tourist the bustling and vibrant
Kapalı Çarşı provides all they need to see
of the city’s historical economic cent-
res. Few make the journey down the
hill towards the Golden Horn and the
market district of Eminönü and up the
other side through the Perşembe Pazarı
and the ancient markets, kervansarays
and hans of the early modern city. Here
it is that tradesmen practice their wares
amongst the shades of their ancestors
– sharing the same trades, the same
hans, the same workbenches. Today the
functional metal products produced in
the Perşembe Pazarı contrast strikingly
with the red brick surroundings of old
Galata, the Arap Camii and view across
to the dreaming spires of old Stamboul.
To put the cliché of east meeting west
to one side, here we have past meeting
future, old meeting new.
The True Repercussions of What
It Meant to Live in the Ottoman
Capital...
For me, an English student of History
and Turkish, the Hans offer a view into
the Turkish, Ottoman, and near eas-
tern past that is unrivalled in the other
monuments that make up the ‘Queen
of Cities’. The mosques and byzantine
churches offer us the history of religious
development; the palaces meanwhile
give us the stories of those at the top of
Outside Perspective
The roof of Turkish society. Yet it is in the hans that
the Büyük
we see the interactions of the everyday,
Valide Han
the meeting of simple tradesmen from
vastly different backgrounds. It is thro-
ugh them that we can pick up an imp-
ression of ancient Istanbul, and looking
at the unchanged arts that linger in the
dark corridors of these crumbling mo-
numents to commerce that we can un-
derstand the true repercussions of what
it meant to live in the Ottoman capital.
We must remember that these hans
typically served as inns, as well as offices
and workplaces. On the lower floors
horses would be kept in stables, whilst
above rooms would serve to shelter
tradesmen on their journeys, and give
them a base from which to sell those
goods they had brought. In a world
before hotels, or short term flat rentals
it was here that the visitors to Istanbul
would have stayed. And it is from these
inns that they would explore the city,
where they would meet its inhabitants
and find business and custom. Whilst
today the hans are emptying, no longer
offering places to stay, the corridors
rooms and halls are full of the history of
countless visitors to the city.
The event last year presented these
ideas in the form of a cultural project
that brought together musicians, dan-
cers, and performers in the courtyard of
the Büyük Yeni Han. Whilst traditional
Outside Perspective
gypsy and Turkish music was performed
the shop owners made their own music
with their work. Extravagant Ottoman
food was served and the history of the
building evoked through the mediums
of performance and music. Cem and
Esma helped us to reach what so often
feels tantalisingly intangible in modern
Istanbul: the rich depths of the history
of buildings of places. Gazing out on the
floodlit building, one couldn’t help but
think of the sheer numbers of people
to have passed through the corridors
and arcades of these hans. Yet the team
behind Mediniyet Geçitleri seek to blend
past with future and present with past.
Istanbul is truly one of the few cities
in which this is possible. Furthermore
their choice of highlighting the hans of
the historical area of Istanbul brings
attention to these vast yet forgotten
monuments – forcing us to leave the
complacency of the Beyoğlu art galleries
to experience the true historical reso-
nances of the city.
The Mediniyet Geçitleri project centres,
this year, on three Hans. Those chosen
are vitally important in the history of
the city and monuments of stunning be-
auty, often forgotten by the public and
away from the usual tourist routes. The
first of the hans is the Büyük Yeni Han
(the big new han), so called for its size,
and its relative youth – it was built in
1764 and was the second largest han in
the city at the time of its construction.
Boasting a long narrow courtyard, the
han has three stories of contrasting brick
and plasterwork which gives a feeling of
immense height. The courtyard itself
has been divided in two by the later
addition of a bridging wall, but whilst
this spoils the original effect of the co-
urtyard, it creates a maze-like effect on
the upper stories where warrens of dark
rooms filled with tools and sparks and
metal open off the corridors. The han
was built by Sultan Mustapha III and
is a fine example of Ottoman Baroque.
Walking through the markets of Emi-
nönü, the sheer size of the han can come
as a shock transporting one back to
another age, away from the hectic rush
of the city in to the quiet industry of the
long shady courtyard.
Down the road from the Büyük Yeni
Han one comes to the jewel in the
crown of Ottoman hans – the Büyük
Valide Han. This was the biggest han in
the city, boasting 350 storerooms, and
stables for 1000 horses. It was built by
Valide Köşem in 1641 on the site of an
old palace. The location is historically
fascinating – in the palace that preceded
the han was one of the empire’s first
printing presses, established by Arme-
nians in 1567. The architecture is grand
medeniyet geçitleri 5
The mix of people, rich and poor, foreign and
and of a pleasingly impressive scale with
a two-tiered arcade and a central Mos-
que. This mosque has been for centuries native is one that can only ever be achieved
the centre of the Persian community in in a city of this size and of this importance.
Istanbul, and the han has thusly been
the backdrop to the rituals of the Shiite The geographical location of Istanbul as
muslims in the city. The Büyük Valide
a city, straddling two continents and the
Han thus provides us with an ideal
example of the multicultural nature Bosporus, whilst something of a cliché,
of these institutions, brining together
tradesmen from across the world and
cannot be forgotten.
providing a locus for the nationals of a native community, yet constructed by a
specific community. Today many of the
rooms and corridors stand empty yet
Turkish Ottoman Vizier and architect.
Such a space clearly offers us an example
the long corridors, dark and foreboding of cross-cultural interaction and conf-
will reveal the odd workbench, staffed
by old Turkish men sewing hats under
rontation within the economic sphere.
These three hans, all in their different
the stark light of exposed light bulbs. ways display a fascinating vision into
From the roof the view takes in all of the history of the city of Istanbul, at its
Istanbul, old and new, high and low. deepest end.
From Topkapı and the skyscrapers of It is this geographical location that has
Levent one looks down to the modern made the city the meeting point and
successors of the hans: the warehouses hub for trade and travellers across the
of Eminönü. world. Whilst the ambitious Venetians
and Genoese who set up communities
Nowhere else in Istanbul are the in Galata, or the Persians who created
contrasts more striking, or more the centre of their community at the
beautiful. Buyuk Valide Han, whilst bringing go-
The final han that Cem took me to ods from across the spice route, seem far
is the Kurşunlu Han in Galata, only away, the modern position of Istanbul
metres from the Karakoy shore of the continues to hold the same and mas-
Golden Horn. Here, in the heart of sively influential position, from cont-
foreign Istanbul, Sinan designed a han rolling Bosporous traffic, to culturally
for the Grand Vizier Rustem Paşa. Far serving as the gateway to the Middle
smaller and more intimate than the East. Yet it is precisely because of this
others, this was also completed in 1550, history and geography that Istanbul
making it much older. It is hard not to transcends the present and becomes an
be impressed by the unique beauty of eternal city of passing, meeting, crossing
civilisations. Mercato de
the space and dimensions. The upper
Constantinople
storey is framed by an exceptionally
charming set of arches, and the red
brick of the walls contrasts strikingly
with the luscious green of vines weighed
down by ripening grapes. Notably this
han is far fuller and more busy than the
other two, whilst the Büyük Yeni and
Valide proffer a calm, quiet peaceful-
ness, Sinan’s small crowded space gives
the impression of furious activity and
studious industry. Vast piles of springs,
nails and assorted metal objects crowd
the corridor, and from every room co-
mes showers of sparks and the sound
of welding, drilling, hammering. By the
entrance stands a Roman Corinthian
capital; up-ended it now supports a
water pump. Whilst less grand than the
other two the masterful architecture of
Sinan speaks for itself. Historically the
Galata area was, of course, reserved for
westerners, mostly Italians from Genoa
and Venice who settled as tradesmen
in the area. The Arap Camii, formerly
a western Christian church stands tes-
tament to this community, as does the
famous Galata Tower. Thus again we
see a han deep in the heart of a non-
6 medeniyet geçitleri Fikir Sahibi

USTA?
Medeniyet geçitlerinden geçtim!
HANLARIN HAKİKÎ SAHİPLERİ; HAN SAKİNLERİ KONUŞUYOR!

Projenin merkezini oluşturan bu hanları gezerken karşılaştığım, Büyük Ne olacak bu

Valide Han’ın çatısından görünen Anadolu yakası, Beyoğlu ve Boğaz
Köprüsü manzarası karşısında âdeta büyülendim. En çarpıcı olanı ise
Galata Kulesi ile onu gölgeleyen Maslak ve Levent’in gökdelenlerinin
hanların hali
İstanbul’da ticaretin kalbinin attığı mekânlardı hanlar. Modernleşmenin yıprattığı çarpık
oluşturduğu tezat; İstanbul’un orta çağlı ticarî geçmişine karşı modern yapılanmayla ne geçmişe, ne günümüze ait, arada kalmış, kitlelerin anlayamadığı bir kültür
Thomas ROUECHE* ekonominin resmi idi. Bu manzara bize İstanbul’un medeniyetler ve mirası haline geldiler. Ticarî ve sosyo-kültürel kimliğin han ustaları aracılığıyla aktarıldığı
toplumlar arası birleştirici özelliğinin halen devam ettiğini gösteriyor... eşsiz tarihi miras bugün son demlerini yaşıyor. Nesillerden nesillere geçen sanatın ve zanaatın;
Yüzyıllardan beri şehrin ekonomi- pazar alanına ve oradan karşı taraftaki zisyen, dansçı ver kimi performans sa- Büyük Valide Han, Sağır Han, Kurşunlu Han ve Büyük Yeni Han’daki yaşayan ustalarına,
sini destekleyen hanlar, kervansaraylar
ve pasajlar kadar İstanbul’a yakışan daha
Perşembe Pazarı’na geçip tarihi alışveriş
mekânlarını, kervansarayları ve eski
natçılarının katılımıyla bir kültürel proje
olarak gerçekleştirildi. Geleneksel Ro-
hanların gerçek sahiplerine; “Ne olacak bu hanların hali usta?” diye sorduk...
iyi bir metafor yok gibidir. “Kültürlerin şehrin hanlarını geziyor. Bu mekânlarda men ve Türk müziği sahnelenirken, han
buluşma mekânı”, “Doğu ile Batı’nın han ustaları atalarının gölgesi altında iş- ustaları da tezgâhlarında kendi müzikle-
karşılaştığı yer” gibi, İstanbul hakkında lerine devam ediyorlar, onlarla hâlâ aynı rini yapıyorlardı. Osmanlı mutfağından
pek çok şey söylenegelmişken, bu söz- sanatı, aynı mekânı, aynı iş tezgâhını zengin yemekler sunulmuş, müzik ve
lerin en iyi gözlemlendiği yerler tarihi paylaşarak... Bugün Perşembe Pazarı’nda sanat aracılığıyla binanın tarihi atmosfe-
alışveriş mekânlarıdır. Bu sebeple, arka- üretilen madeni eşyalar eski Galata’nın ri yeniden canlandırılmıştı. Medeniyet
daşlarım Cem Sancar ve Esma Ürkmez tarihi tuğla yapısına, Arap Camii ve Eski Geçitleri, bizim modern İstanbul’da bir
bizi şehrin tarihi zenginliğini bu derece İstanbul’un kilise kulelerinin oluşturdu- türlü tam olarak tecrübe edilemeyeni,
büyüleyici kılan, İstanbul’daki çokkül- ğu manzaraya tam bir tezat oluşturuyor. tarihi binaların derinliklerinde yatan
türlülüğün merkezine bir yolculuğa Doğu ile Batı’nın birleştiği mekân klişe- zenginliği anlamamıza yardımcı oldular.
davet ediyorlar. sini bir kenara bırakırsak, biz burada asıl Medeniyet Geçitleri, benim gibi kökten
geçmişle geleceğin, yeni ile eskinin bu- bir İngiliz’e göre yalnızca geçmişi yaşat-
İstanbul’un ekonomik gücü luşmasına tanıklık ediyoruz diyebiliriz. mayı hedeflemiyor, kendisine geçmişle
Her okula giden çocuğun bildiği gibi 330
yılında Roma İmparatorluğu’nun baş- Bir Tarih ve Türkçe öğrencisi olan bana, bu hanlar
kenti olduğundan beri, İstanbul Doğu
“Kentlerin Kraliçe”sini meydana getiren pek çok diğer tarihi

*Tarihçi, Cornucopia Dergisi
Türkiye muhabiri.
ile Batı arasında köprü kurmuştur. İki
kıtayı dengede tutan aynı zamanda bu
kentin ekonomik katkısıdır. Bizans İm-
paratorluğu döneminde Orta Asya’dan
Çin’e uzanan İpek Yolu, Asya toplu-
luklarını birbirine yakınlaştırarak ve en
uzak noktalardan pek çok tüccarı büyük
başkent İstanbul’a getirmesiyle zirve
noktasına ulaşmıştır. Böyle bir ticarî itici
güç, inanılmaz çeşitlilikte bir topluluk
meydana getirmiş, bu insanları impara-
torluklar, kıtalar ve diller arası bir ticarî
etkileşim içerisine sokmuştur. Osmanlı
İmparatorluğu ise böylesi bir mirasa
hevesle sahip çıktı. İkinci Mehmed’in
bu büyük şehri fethetmesinin ardından
yaptığı ilk icraatlarından birisi, daha
sonra bugünkü Kapalı Çarşı halini ala-
cak bir pazar yeri kurmak oldu. Bu tür
bir girişimde bulunarak Agora ya da
Fora olarak bilinen ticaret mekânlarını
vakfetmek gibi eski bir geleneği de sür-
dürmüş oluyordu, ancak Kapalı Çarşı
özellikle kalıcı olması; İstanbul’un eko-
nomik gücünü yaklaşık 500 yıldır ayakta
tutmasıyla dikkate değer.
Turistler için Kapalı Çarşı şehrin ticarî
merkezlerine dair görmek istedikleri
her şeyi kıpır kıpır ve hareketli haliyle
onlara sunuyor. Ancak turistlerden
yalnızca birkaçı Haliç’e doğru inen tepe-
den yoluna devam ediyor ve Eminönü
yapıdan alamadığım bir bakış açısı sunuyorlar.
Türk, Osmanlı ve Yakın Doğu tarihine bu yeni gözle
bakmamı sağlıyorlar.
Osmanlı Başkentinin gerçek
duygusu hanlarda...
Taze gazeteci ama esas olarak bir tarih
ve Türkçe öğrencisi olan bana, bu hanlar
“Kentlerin Kraliçe”sini meydana getiren
pek çok diğer tarihi yapıdan alamadığım
bir bakış açısı sunuyorlar. Türk, Osmanlı
ve Yakın Doğu tarihine yeni bir gözle
bakmamı sağlıyorlar. Camiler ve Bizans
kiliseleri bize dini gelişimin tarihini
anlatırken, saraylar Türk toplumunu
yönetenlerin hikâyelerini sunuyor. Han-
lar ise, farklı kültür ve dinlerden gelen
tüccarların buluştuğu, sıradan insan-
ların günlük yaşamlarında uğradıkları
mekânlar. Bu hanlar sayesinde eski
İstanbul’daki hayat hakkında fikir sahibi
oluyor ve bu eski yapıların karanlık kori-
dorları sayesinde Osmanlı başkentinde
yaşamanın ne demek olduğuna dair ger-
çek duyguyu öğreniyoruz. Hanların ofis
ve işyeri olarak kullanılmış olmasının dı-
şında, buraların aynı zamanda birer otel
olduğunu da unutmamalıyız. Medeniyet
Geçitleri etkinliği, ilk olarak geçtiğimiz
yıl Büyük Valide Han’ın avlusunda mü-
gelecek ve günümüzü kavuşturmayı
mesele ediniyor. Bizleri Beyoğlu Sanat
Galerilerinin rehavetinden çekip çıkardı
ve şehrin tarihinin gerçek titreşimlerini
tecrübe etmemizi sağladı.
İstanbul’da başka hiçbir yerde
böylesine bir tezat ve hatta güzellik
belki de bulunamaz.
Bu coğrafî konum sayesinde bu şehir
dünyada seyyahların ve tüccarların
buluşma noktası, âdeta merkezi olmuş-
tur. Galata’da kendi topluluklarını kuran
Cenovalı ve Venedikliler, Büyük Valide
Han’ı merkezleri haline getiren İranlılar,
Baharat Yolu’ndan getirilen tüm mallar
şimdi çok uzaklarda görünse de, modern
İstanbul, Boğaz trafiğini kontrol ederek
ve Orta Doğu’ya açılan kültürel kapı ola-
rak yine aynı muazzam tesirini sürdürü-
yor. Bu tarih ve coğrafî konum sayesinde
İstanbul bugünü yarına aktarabiliyor ve
medeniyetlerin karşılaştığı, buluştuğu
ebedi bir geçit olmaya devam ediyor.
Çeviri kısaltılarak alınmıştır.
Bülent EREURMA Burası çok güzelmiş gerçekten, eskiden kim
SAĞIR HAN bilir nasıldı?
Burası kiliseydi şimdi oldu iş yeri! Bizim
“Tarihi güzellik milletimiz tarihinin kıymetini bilmiyor.
kaybolurken o Dediğin zamanda bir milyon, Ermeni’si,
Yahudi’si, Rum’u iç içe bir nüfus vardı. Kim-
güzel insanlar da
se birbirini kırmazdı. Aynı tarihi eserlerin
kayboldu!” kayboluşu gibi o insanlar da kayboldu. Bura-
lar bakımsızlaştı, kimisi emekli oldu kimisi
Kıbrıs’a gitti, kimisi ülkeyi terk etti, kimi
memleketine gitti. Bizim gibi eski İstanbul-
lular kalmadı...
Siz nerelisiniz?
Ben hakikî İstanbulluyum. Çocukluğum
burada, Çukur Han’da geçti. Çıraklığım da
bu handa döküm atölyesinde geçti. Yaş 53
oldu şapkacılığa geçtim, daha hafif bir iş
olduğu için. Ben çocukken turistler gelirdi
bakarlardı imrenirlerdi buralara, çok daha
güzeldi. Meselâ Tekfur Sarayı vardır, oraya
girin yer altı geçidinden yürüyün. O kadar
ilginç mağaralar var, çocukluğumuzda biz
hep oralarda gezer yürürdük! Biz o mağarala-
rı merak ederdik, aramızda konuşurduk. İşte
Malkoçoğlu Cüneyt Arkın nereleri gezmiş
işte nerede yaşarmış sultanlar, bunları merak
ederdik!
Balat’taki kiliselere bakın, o kadar büyük ha-
zine. Bugün Maraş Kilisesi var, Kırmızı Kilise
var, Yahudiler’in yerleri var, Ermeniler’in var,
Süryaniler’in var. Gidin Balat’a yüz elli tane
EREN AYTUĞ
kilise sayarsınız ama o kiliselerin güzelliği
nedir nedendir biliyor musun? Bakımdır,
güzel kızım. Bizim buralar gibi değiller! Ama
o zamanlar baktığımız zaman diyordum ki
hanlar için: “Güzelim Allah’ım ben cennete
mi geldim! Cennette mi yaşıyorum?” Şimdi o
cennet kalmadı. 80’den sonra hele çok bozul-
du şehir, İstanbul elden gidiyor.
Bundan sonra neler olur peki buralarda?
Vallahi geleceği devletin eline kalmıştır bu-
raların. Eğer bu devlet yıkım yapar buraları
kaldırır düzenlerse güzel bir İstanbul olur
bence. Dükkânım da olsa yıksınlar kızım!
Çünkü han üstünde dükkânım da dükkânım
dersen tarihimiz yok olur. Oluyor...
8 medeniyet geçitleri
Cuma İYİLİK Kaç senedir buradasınız?
Hamal Kolbaşısı Ben İstanbul’a ilk 1974’te
BÜYÜK VALİDE HAN ayak bastım. Bir dönem
memlekette kaldım sonra
“Şöyle bir şey tekrar geldim. Memleket
duydum ben, dışarı Adıyaman. Burada 10 kişi
memleketlerden
kadarız. İdareci olarak da
ben varım, yani kolbaşı
birinden bir
diyorlar.
başbakan gelmiş
İsmet İnönü Hamalların nasıl bir çalış-
zamanında. ma şekli var?
Hamalları görmüş, Biz parça hesabı çalışırız.
demiş ki; bunlar Arabalara mal yüklüyo-
kim, neci? İnönü ruz mesela, indiriyoruz,
yani nakliye işi, ambar işi
demiş ki bunlar yaparız. Şoförler ambara
esirlerdir, biz esir
götürüyorlar, ambar baş-
aldık!” ka vilayetlere götürüyor.
Başka bir şey çıkarsa
dükkâncılar çağırıyor, el
arabalarıyla taşıyoruz.
Sabah kaçta geliyorsunuz?
Ben evden saat 6.00’da
çıkıyorum. Durağa geliyo-
rum, otobüs bekliyorum,
oradan Eminönü’ne,
8.00’den önce burada
oluyoruz.
Bu civarda yaşayan var mı
hamallardan?
Yakında oturan yok, her-
kes çok uzakta.
Hamallar nerede toplanı-
yorlar, herkes aynı yere mi
bağlı?
Yok, dışarıda başka bölük-
ler var. Bir bölük var 100
kişi, bir başkası 120 kişi.
Onlar bize dâhil değiller.
Bizimki sadece han içi.
Ohannes Öncelikle bize yaptığınız
DÜLGERYAN işi...
Şapka İmalatçısı Şimdi, kumaş alıyoruz,
BÜYÜK VALİDE HAN şapka yapıyoruz, satıyo-
ruz, paramızı alıyoruz,
“Otel olacak diye alamıyoruz, çek alıyoruz
duyduk. Güzel olur. karşılıksız çıkıyor falan...
Mesleği babamdan öğ-
Ben zaten gelmişim rendim. Babamı dedem
altmışıma. Benden Yozgat’tan getirmiş 7-8
sonra ne olursa yaşındayken hemen bu
olsun.” işe koymuş. Ölene kadar
çalışmış.
Ölümüne bir zanaat di-
yorsunuz?
Yok, babam öyle! Biz her
türlüsünü yaparız, Ana-
dolu, sekiz köşe yaparız,
ondan sonra yazlık yapa-
rız. Ama öbürleri bizim
Eskiden beri bölük bölük
ayrıdır. Ben ilk geldiğimde
74’te buradaki eski Hal’de
çalıştım. Sonra yan hana
geldim. En yaşlı benim,
diğerleri genç 50 yaş, 40
yaş... Burada iş kesilince
bazı kişiler kendine iş
bulup gittiler. Şimdi 70’i
aşmışım. Hâlâ çalışıyorum
şükür.
Çok değişti mi zaman?
Çok değişti, iş olarak tabi.
Tüccarlar dışarı taşındı,
uzak yerlere gittiler. Bura-
da hep dokumacılar vardı.
Kumaş dokunuyordu. Üst
katta birkaç tane yer kaldı,
hep boş şimdi dükkânlar!
Ekmek parası zor çıkıyor.
İş kesilmiş burada, bitmiş
burası! Ama biz daha nere-
ye gidelim, bu yaşta kimse
işe almaz artık, mecbur
gidip geliyoruz. Bizim kira-
mız yok dükkân gibi, kira
olsa geçim işi hiç olmaz.
Semerler nerede?
Var var, hem semerler var
hem de el arabaları var.
Biraz ağır oldu mu el ara-
balarıyla taşırız, ama bod-
rumdan filan çıkacak eşya
varsa semerle taşırız.
Osmanlı zamanında sırık
hamalları varmış, biliyor
musunuz? Sırıklara bağla-
yıp 5-6 kişi taşıyorlarmış...
Biz onları görmedik hiç!
(Gülüşmeler) Nasıl yapı-
yorlarmış, eskileri bilmiyo-
yaptığımızı yapmaz da biz
onların yaptığını yaparız.
Millet hep Amerikan
tarzı yaparlar. Ustalarımız
eskidir, yeni yetişen usta
da yoktur.
Ne olacak peki bu hanla-
rın durumu ustacığım?
Belediye belli ki burada
bir şeyler yapacak! Finalde
belki de bizi kovalayacak!
Şaka bir yana adam olması
için buradakilerin boşal-
tılması lâzım tabii. Bir de
mülk sahipleri var. Vakıfla-
rın olmayan yerler var. Va-
kıf var, o var, bu var! Nasıl
olacak bilmiyorum. Otel
olacak diye duyduk. Güzel
olur. Ben zaten gelmişim
Osmanlı’da
başkaymış ama bacı
şimdi öyle değil,
hamallar üçüncü
sınıftır derler,
hamaldır eğilir
kalkar!
ruz. Şöyle bir şey duydum
ben, dışarı memleketler-
den birinden bir başbakan
gelmiş İsmet İnönü zama-
nında. Hamalları görmüş,
demiş ki; bunlar kim,
neci? Eskiden bölük vardı
çok büyük, hatta hamallar
belediyeye bağlıydı. İnönü
demiş ki bunlar esirlerdir,
biz esir aldık!
Ama Osmanlı’da hamallar
sevilen bir esnaf...
Ama bacı şimdi öyle değil,
hamallar üçüncü sınıftır,
altmışıma. Benden sonra
ne tufan! (Gülüşmeler)
Gençler de zaten buraları
tercih etmiyorlar.
derler hamaldır eğilir
kalkar! Şimdi bizim birçok
insanımızın görüşü öyle-
dir. Hiç önem vermiyor,
adam yerine koymuyorlar.
Hepimiz insanız, öyle
değil hâlbuki!
Senin fotoğrafını çeksek
olur mu?
Sebep? Oturup televizyo-
na koyacaksanız istemem.
Gelecekte Valide Han nasıl
bir yer olur?
Yer yapılmış Giyimkent’te.
Burası diyorlar boşalacak!
Oraya gidecekler, burası
turistik yer olacakmış, eski
yerler yıkılacak, bazı yer-
ler yeşil saha olacak.
Siz istiyor musunuz bunu?
Biz ne isteyelim! Bizim
elimizdeki iş bitmiş, bizi aç
Bir arkadaşımız, ahbabımız vardı,
Hırant Dink’imiz vardı, öldürüldü, hâlâ
bulunamadı failleri... Daha bunlar
hallolmadan nasıl kültür başkenti olacak
bilmiyorum ama olacak mutlaka, çok güzel
şeyler yapılacak, biz ona inanıyoruz.
İstanbul, Avrupa Kültür
Başkenti ile ilgili neler
duydunuz? Bir yararı olur
mu sizce buralara?
Evet, duydum. Öyle bir
şey sordunuz ki yani!
İnsan kala kalıyor. Evet,
kültür başkenti olması çok
güzel, ama önce halledil-
mesi gereken şeyler var.
Bunlar hallolduktan sonra
kültür olur, oluşabilir. Bir
arkadaşımız, ahbabımız
Naklen Tarih
EREN AYTUĞ
bırakmışlar! Biz ne iste-
yelim...
Hanı seviyor musunuz?
Biz iş oluyorsa seviyo-
ruz bacı. İşimiz iyiydi o
zamanlar. Sabah işbaşı
yapıyorduk, yatsıya kadar
çalışıyorduk. Şimdi otu-
ruyoruz, oturuyoruz bir
parça bir yerden çıkmıyor.
İstanbul gelecek sene kül-
tür başkenti oluyor, duy-
dunuz mu?
Bunu ben sizden sorayım.
Değişecek de nasıl olacak?
İyi mi olacak? Ben şunu
söyleyeyim bacım, ekmek
lazım bize! Acaba iş arta-
cak mı düşecek mi?
Artar herhâlde...
E, artsa biz istemez miyiz
bacı?
vardı, Hırant Dink’imiz
vardı, öldürüldü, hâlâ
bulunamadı failleri... Daha
bunlar hallolmadan nasıl
kültür başkenti olacak?
Çocukluktan beri beraber
büyüdüğümüz arkada-
şımızdı. Daha bu hafta
mahkemesi vardı yine
uzadı. Yazık! Ama olacak
mutlaka, çok güzel şeyler
yapılacak, biz ona inanı-
yoruz.
Naklen Tarih medeniyet geçitleri 9
Mehmet KITAY Bu caminin buradaki
İsmail SABEGHİ geçmişi nedir, neler yapılı-
Mescid İmamları yordu?
BÜYÜK VALİDE HAN Bu mescid Osmanlı za-
manında vardı. Kösem
“Tarih kelimesine Sultan’ın zamanından beri
bir bakmak lâzım! var. O zaman ahşaptan
yapılmış küçük bir mes-
Tarih “vrh”
citmiş. Zamanında burası
kökünden gelir. kervansaraymış, hanmış.
O da devenin Şehir dışından gelenler
çölde giderken burada konaklarlarmış.
dönüp arkasına İran Türklerinden, Azeri-
bir bakmasıdır. ler küçük odalar almışlar
Tarih bu kökten ya da kirayla oturmuşlar.
türetilmiş. Geriye
Hiç Türkçe bilmeyenler
değil gelenler. İşte Kösem
bir dön bak demiş.
Sultan’ın annesi rahmetli
Geçmişe bir baksak diyor ki madem burada
şimdiyi daha iyi böyle bir grup var size bu
anlarız.” mescidi bırakalım kendi
ibadetlerinizi yapın. O şe-
kilde İran mescidi olmuş.
Sonra...
Daha sonra tabi mescid
tahtadan, ateş tutmuş
yanmış, soba koyuyorlar-
dı, artık nasıl olduysa... birisinin ismi. Bizde içti- O zaman burada üretim Her şey için kullanılır.
Sonra bu kişi (Fotoğraf hat yoktur. Peygamberin yok. Sadece evleri. Mesela Çok toplanırız. Rama-
gösteriyor) geçmişte Doğu getirdiği kuralın aynısı uy- eserleri var, çeşme yap- zan boyunca iftar verilir.
Bank’ın sahibi, Hacı Meh- gulanır. Pazar günü hariç mışlar bir yere, başka bir Yemek verildi. Milli, dini
met Naki Şefizade, sonra- her gün açıktır burası. yeri düzenlemişler, hatta münasebetlerde burada
dan orası da battı ne oldu çeşmenin kendisi yok olup olunur. Nevruzda, aşurede
bilmiyorum ama o zaman Osmanlı döneminde bura- gitmişti. Ama kitabesi burada program olur. Me-
çok zenginler tabi. Şefiza- da ilk matbaa kurulmuş, vardı, uzun zaman bura- rasime göre yemesi içmesi
de, camiyi bu şekliyle, hal- ilk matbu Kuran-ı Kerim larda durdu. Bir de baktık ikramı da olur.
kın da yardımıyla yeniden burada basılmış, böyle bir ki çalmış götürmüşler.
yaptırmış. Aslında burası bilgi var... Siz ne kadar süredir bura-
sadece İranlıların geldiği Böyle bir malûmatım Siz ne zamandır burada- dasınız? bak demiş. Geçmiş tari-
bir cami değil, çoğu Türk yoktur. sınız? Benim bir geçmişim var himize bir baksak şimdiyi
vatandaşı gelenlerin. Ben Tebriz’de okudum. burada. ‘83’te geldim, daha iyi anlarız. Şimdi
Peki, aileler ne zaman Kum o zaman farstı. 90’a kadar kaldım. Sonra insanlar daha iyi geçini-
Daha çok Türk Caferileri taşındılar? Gittiğimizde Farsça Almanya’ya gittim. 2 se- yor, çünkü daha çok şey
geliyor herhalde... Buralar işyeri olunca, tica- bilmiyorduk, Tebriz’de nedir de geçici olarak gelip biliyorlar. Bildikten sonra
Evet, buradaki Caferi ce- ret merkezi olunca yavaş Azeri Türkleri çok var. gidiyorum. Ben İranlıyım. ortada düşmanlık diye bir
maati geliyor. Azınlıkla da yavaş aile için uygun ol- Tebriz’den sonra da çoğu Diğer hocamız İranlı değil, şey kalmaz.
Sünniler gelir. Cemaatin mamaya başlayınca taşın- Azeri Türküdür. gelip ayda bir meseleleri
dışında namazını kaçıran dılar. Bazıları Avrupa’ya çözüyorum. Hanı dışarıdan baktığı-
vakti olmayan, geçerken gittiler, bazıları İran’a geri (İmam Sabeghi söze gi- nızda nasıl görüyorsunuz?
uğrayan birçok kişi de na- döndüler. Bazı kişiler de riyor) O zamanla şimdi arasında Bu sadece buraya ait bir
maz kılar. Cami, Allah’ın İstanbul’un çeşitli yerleri- Burada İranlıların der- çok fark var mı? durum değil. Dünyanın
Camisi, ayrımı olmaz ki! ne dağıldılar. Tabi bunlar nekleri var. Öğrencilerin, Tabii. Şimdi biz İranlı ya her yeri değişiyor ve
İstanbul’un eski insanları. doktorların, tüccarların da Türk hiç fark görmeyiz. buralar da yenilenecek.
Caferî ne demek? Şia’dan Şimdi annesi babası İs- derneği var. Kimseye farklı gözle bak- Sistemler ilerledi. Bizim
farkı ne? tanbul doğumlu çoğunun! mayız. Toplum birliğinde burada bulunmamızda bir
Caferî meselâ Hanefî İranlıdır ama bir defa Bu mescidin de derneği var ve din barışması yönünde sorun yok. Onu devlet-
diyorlar, İmam Hanefî’nin İran’a gitmemiştir. Pasa- herhalde... çok gelişme oldu. O za- ten de sormak lazım, biz
gittiği yolu takip eden- portları da İran’dır ama! Bu dernek daha çok ta- man daha az kişi vardı, memnunuz. İnsanların
lere deniyor. Şiilik de rihle ilgili. İranlıların İpek bilgili ve kültürlü değil- arasında bir problem yok.
Bu sadece buraya İslam’daki fırkalardandır. Meslek olarak ne yapıyor- Yolundan buralara gel- lerdi. Tarih kelimesine Halkta hiç problem yok.
ait bir durum değil. Onun da birçok kolu var, lardı? meleri, oturmaları, kendi bir bakmak lâzım. Tarih Beraber yaşıyoruz, olabi-
Dünyanın her yeri Şiîlik adına Dürzîler var, Ticaret yapıyorlardı. Alım kültürlerini yaşamaları, vrh kökünden gelir. O da lir dilimiz dinimiz farklı
Mutezileler var, Gulat satım, giyim, gıda madde- yemeleri, içmeleri var. devenin çölde giderken olabilir, ama insanca ya-
değişiyor ve buralar
fırkaları var, Alevi var si. Hatta büyük çikolata dönüp arkasına bir bak- şıyoruz. Burada o da yok,
da yenilenecek. Bektaşî var. Caferilik ismi markalarından birisinin Burası toplantı yeri olarak masıdır. Tarih bu kökten ne dinimiz ayrı, ne dilimiz
Sistemler ilerledi. bizim 12 imamımızdan sahibi burada oturmuş. da kullanılıyor değil mi? türetilmiş. Geriye bir dön ayrı.
10
Ramazan ÖZCAN Neler yapıyorsunuz?
Turistik Eşya Hediyelik eşya imalâtı,
İmalatçısı döküm üzerine çalışı-
BÜYÜK VALİDE HAN yoruz. Önceden daha
farklıydı, sadece çay kaşığı
“Restore olsun yapıyorduk, daha sonra
diye dört gözle turistiğe geçtik, en son işte
bekliyoruz! Eski lâmbalar revaçta, biz de
onları yapıyoruz. Böyle
haline kavuşsun diye
değişik bizimki, el sanatı,
çok istiyoruz ama
makine de kullanıyoruz
olmuyor maalesef... da...
Çok insanlar geliyor,
hocalar geliyor Kimlerdir müşterileriniz?
konuşuyorlar ama Yabancılar gelirler ama
sonuç...” az! Ya bilen rehberler
getiriyor turistleri ya da
ellerinde İstanbul’u tanı-
tan kitaplar var, onlar da
tanıtırsa geliyorlar. Hana
çok turist geliyor da yerli
insan hiç rağbet etmiyor
gibi bir şey! Toptancılar
da zorda yani.
Handa çalıştığınız süre
içerisinde neler oldu, neler
değişti?
Çok çok eski insanlar
vardı, ama şimdi gördü-
ğünüz gibi kimse kalmadı.
Mustafa AYDIN Merhaba!
Tornacı Mesleğimiz tornacı, seri
KURŞUNLU HAN iş! Torna grubuna giriyor.
Fason çalışıyoruz, yani
“Turistik yönden piyasada bulunmayan işi
ele alınmasından yapıyoruz, imalâtımız yok.
yanayım. Ben
tornacılığı, iyi bir
Ne kadar zamandır bu işi
yapıyorsunuz?
sanatkâr olduktan
1975’in on birinci ayından
sonra, her yerde
yaparım.”
beri yani aşağı yukarı otuz
sekiz sene filân. Bunu ben
ustamdan bu handa öğ-
rendim, Vahan Usta’dan!
Müthiş bir ustaydı.
Usta-çırak ilişkisine dayalı
giden bir iş değil mi?
Tâbii, yani genelde mes-
lek liseleri bu işte başarılı
olamaz, meslek liselerinde
gereken özen gösterilmi-
yor.
Burayı görmeye gelenler...
Tâbii ki, yani haftanın
iki üç günü! Bugün geldi-
ler, cuma günü geldiler.
Turistler bildikleri için,
tarihi bir yer olduğu için
geliyorlar, bir de öğrenciler
araştırma için geliyorlar.
Peki, “nasıl olsun bu han-
medeniyet geçitleri
Eskiden meselâ Ermeniler
de vardı burada ama çok
iyi insanlardı. Tornacılar
vardı, kaynakçılar vardı,
dökümcüler vardı. Baba
mesleğini burada öğrendik
ama benim de oğlum var,
asla bu mesleğe sokmayı
düşünmüyorum.
Neden?
Gelecek, işin maddî boyu-
tu! Yani şimdi bizim bura-
da yaptığımız iş el sanatı,
öyle bir emeği var, ama
Uzakdoğu’dan çok ucuza
mal getiriyorlar. El emeği-
ne veya ürünün kalitesine
bakmıyor insanlar, üç beş
lira daha ucuzsa onu alı-
yorlar artık.
ların geleceği usta” diye
sorsam?
Sor, ben sana söyleyeyim,
şu İstanbul’da bulun-
maz bir yer burası! Ta
Cenevizliler zamanında
kullanılmış. Yani zaten
çok önemli bir tarihi eser
olmasa, turistler falan
buraya haftanın üç günü
gelmezler. O yüzden ben
turistik yönden değerlen-
dirilmesinden yanayım.
Ben tornacılığı, iyi bir
sanatkâr olduktan sonra,
her yerde yaparım. Beğen-
din mi cevabı mı?
Büyük Valide Han’ın tari-
hi hakkında neler biliyor-
sunuz? Tarihi bir yapıda
çalışmak nasıl bir his?
1600 küsur yılında Valide
Sultan’ın yaptırdığı bir
hanmış. Zaten kervan-
saray olarak yaptırılmış.
Meselâ buralarda baca
var, hani otel gibi, şimdi
otel o zaman kervansaray.
Şimdi arabaları bırakıyo-
ruz, o zaman at arabala-
rını bırakıyorlarmış! Çok
tarihi bir yer. Yazın serin
Berç NİZAM
Elektrik
Malzemeleri
İmalâtçısı
KURŞUNLU HAN
“70’li yıllarda ham
madde yokluğu
döneminde hırsızlar
girmeye başladı,
çatıyı kaldırıp,
kurşunları aldılar,
gerisini de buradaki
esnaf götürdü, şimdi
Kurşunsuz Han
oldu!”
kışın sıcak oluyor! Çok
muhteşem! Restore olsun
diye dört gözle bekliyo-
ruz! Eski haline kavuşsun
istiyoruz ama olmuyor
maalesef... Çok insanlar
geliyor, hocalar geliyor
konuşuyorlar ama bir şey
olmuyor. Resmen bir tarih
burada yok oluyor, biz
buna bire bir şahidiz!
Pekâlâ, siz burada çalışan
üreten bir insan olarak,
ıslah edilmesi için neler
Mesleğim ağaç kesim mo-
toru, tarım âletleri, yedek
parça satışı. Ben 1974’te
askerden geldiğimde bura-
da başladım. Burası imalât
atölyesiydi, benim aileme
ait. Elektrik malzemesi
imal ediyorduk, atölyeyi
kapattık, satışa döndük.
Sizden önce bu handa bu
işi yapanlar var mı?
Yedek parça olarak yok.
Eskiden bu han hep
imalâtçıydı, tüm Perşem-
be Pazarı imalâtçıydı.
Şimdi çoğunluğu dağıldı.
Kimi öldü, kimi emekli
oldu, kimi sanayi bölgele-
rine gitti. Daha çok meza-
ra gittiler!
Siz bu hanın tarihi hak-
kında neler biliyorsunuz?
Ben bu hanın tarihini
Galata Güzelleştirme
Derneği’nden araştırdım.
Cenevizliler’den kalan bir
yıkık katedralin üstüne
yapılmış. Çeşitli amaç-
larla kullanılmış, Han
olarak bugünlere gelmiş.
Rüstem Paşa Camii’nin
vakfiyesi. Kurşunlu Han
Naklen Tarih
yapılması gerektiğini dü-
şünüyorsunuz?
Yani sonuçta buranın
dört yüz seneyi aşkın bir
tarihi var. Burada imalât
olmamalı! Burası çarşı ol-
malı, pazar olmalı. Kapalı
Çarşı’ya yakın veya farklı
bir şey. Alt katları mağaza
üst katları restoran yapa-
bilirsin, terası kullanabilir-
sin. Aslına uygun restore
ettikten sonra çok rahat
turist çekersin. Yerli turist
de gelir iyi bir tanıtımla.
Gel gör ki yapılmıyor!
Hanlarla demek ki pek
ilgilenmiyor yetkililer.
Bu bölgeye emek verenler,
sizler, esnaf bir araya gelse-
niz, dernekleşseniz, devleti
uyarsanız?
Derneklerimiz vardı ön-
ceden fakat son yıllarda
faaliyet azaldı. Bizimki
esnaf ve sanatkarlar oda-
sına bağlıydı, vallahi onlar
da bence her ay aidat
almaktan başka bir şey
yapmıyorlar.
ismi çatısının kurşun kaplı
olmasından ileri geliyor,
du yani! Şimdi Kurşunsuz
Han oldu!
Tarihi hanların bulundu-
ğu bölgelerin ne olacağını
düşünüyorsunuz?
Sonunda bütün bu et-
rafı açacaklar. Açılmalı
tâbii. Çünkü Perşembe
Pazarı’nın yarısı yıkık,
yarısı duruyor ne olduğu
belli değil. Yani şuradan
bakıyorsunuz bütün etrafı
gecekondu. Hanın için-
de gecekondu var, kime
şikâyet etsen umurlarında
değil. Ben 1974 senesinde
buraya geldim, buraların
yıkılacağını turizme yö-
nelik açılacağını söylüyor-
lardı, sene 2009! Hâlâ bir
şey yok.
Naklen Tarih
Eyüp DÜZTAŞ Ne kadar zamandır bu
Elektrik handasınız?
Malzemeleri Aşağı yukarı 1970’ten beri
İmalatçısı buradayım. Hep bu handa
KURŞUNLU HAN çalıştım ben. Ermeni bir
ustamız vardı. Onun ya-
“1970’lerde hep nında çırak olarak yetiştik.
Rumlar, Ermeniler İki, üç tane dükkânı vardı
burada, o vefat ettikten
vardı burada.
sonra ben devraldım dük-
Çokları Ermeni
kanını.
davalarından,
Rumlar Kıbrıs İş olarak neler yapıyorsu-
Savaşı’ndan sonra nuz?
çekinerek gittiler.” Devir değiştikçe yaptığı-
mız işler de değişti. Önce-
den meselâ elektrik idare-
sinin yapılan malzemeleri
vardı, cam yağdanlıklar,
dereceler... Tâbii zamanla
işler de modernleşti. O
zaman hava gazı musluk-
ları yapıyorduk meselâ,
elektrik idaresinden ihale
işleri alıyordu ustamız.
Şimdi daha çok fuar, stand
parçaları, vida, somon özel
parçalar yapıyoruz.
Handa birlikte çalıştığınız
insanlar...
1970’lerde hep Rumlar
Ermeniler vardı burada.
Petro ÇALMOF Merhaba, en eski Kurşun-
Temizlik lulu siz misiniz yoksa?
Malzemeleri 75 yaşındayım. Aşağı
Toptancısı yukarı bir elli sene var
KURŞUNLU HAN buradayım. Biz temizlik
malzemeleri satıyoruz.
“Bu han mutlaka Gemilere veriyoruz. Tica-
turistik bir yer retle uğraşıyoruz. Benden
olacak yani. önce babam vardı o ya-
pıyordu. O da bu handa
Ama öyle çalışıyordu.
az para değil
katrilyon ister.” Geçmişte nasıldı Kurşunlu
Han?
Geçmişte burada şarapçılık
yapılıyordu meselâ, 50’ler-
den aşağı. Çünkü fıçılar
vardı burada ve şarapçılık
yapılıyordu. Burada yetişen
şu üzümlerle.(Asmala-
rı gösteriyor!) Buralar
hep meyhaneydi zaten.
Rumlar’ın zamanında filân
balık lokantaları vardı,
sonra piyasa oldu. Zamanla
ayrıldılar ticaret fazlalaşın-
ca. Ondan sonra hırdavat
üzerine devam etti. Tica-
retle uğraşılıyor şimdi.
İleride nasıl olur sizce
buralar?
medeniyet geçitleri 11
Kosmoı Nalburiye işindeyiz. Satış
DERMASOLOĞLU yapıyoruz ama cadde üstü
Nalbur gibi değil. Çoğu bilmez
KURŞUNLU HAN burayı. Aşağı yukarı yirmi
senedir, belki daha fazladır
“Gelenler hep buradayız. Ama burayı
turistler. Bizim depo olarak kullanıyor-
bilmediğimiz
duk. Caddedeki dükkân
yıkılınca geçtik.
özellikleri, tarihini,
Şu anda han Mimar Sinan’ı
Kurşunlu’da geçmişte ne
kötü durumda! biliyorlar. Bizim gibi işler yapılıyordu?
Bir turist geldiği haberimiz yok.” Hatırlıyorum, ben ufak-
zaman çekiniyoruz, ken at arabası girerdi ka-
utanıyoruz.
pıdan. Burada kapı vardı, yok. Ben de diyorum hana
girerdi, arkadan çıkardı... gelip dört duvarı göreceği-
O zaman 5 tane Türk Nasıl tarihe sahip çıkılı- nize Boğaz’a gidin.
varsa 10-15 tane Rum ya yorsa bu kapı kapatıldı!
da Ermeni vardı. Çokları Sac yapılırdı, soba boruları Perşembe Pazarı’nın ve
Ermeni davalarından, yapılırdı. Bahsettiğim elli Karaköy’deki hanların
Rumlar Kıbrıs Savaşı’ndan beş sene öncesi tâbii, o geleceği hakkında ne düşü-
sonra çekinerek gittiler. zaman kalorifer yoktu, nüyorsunuz?
Yani şimdi sayılacak kadar soba vardı. Her şey kültürdür. Be-
azlar. lediye karşı tarafı açtı,
Bizim kendi görüşümü- Hanları bilmiyoruz, gör- Eminönü’nü. O belediye
ze göre buranın turistik müyoruz, korumuyoruz reisine söylüyorum alsın
bir yer olması lazım. Biz diyorsunuz? hanımını dokuzdan sonra
burada kalıcı olamayız. Buraya gelenler hep turist- bir tur atsın. Hep tinerci-
Turistler geliyor yüzümüz ler, keşke şimdi bir tane ler var. Açmakla olmuyor
kızarıyor bizim. Şu anda turist olsa, size daha iyi oraya kültür sokabilmek
han kötü durumda! Bir malûmat verebilir! Tarihi önemli. Bu zamanda ha-
turist geldiği zaman çeki- eserin tüm özelliklerini yat zor. Biz daha güzel
nerek içeri alıyoruz. biliyorlar. Bizim haberimiz yaşadık.
Aradan yıllar geçti işte o
günden beri
Ne zaman yolda bir
hana rastlasam irkilirim,
Çünkü sizde gizlenen
dertleri bir ben bilirim.
...
Ey garip çizgilerle dolu
han duvarları,
Ey hanların gönlümü
sızlatan duvarları!..
Faruk Nafiz Çamlıbel
EREN AYTUĞ
Bu han mutlaka turistik İki yüz senelik duyduk. Bu Galataport Siz İstanbullu musunuz?
bir yer olacak yani. Çünkü diye bir proje vardı, Tâbii! 200 senelik mazi-
mazimiz var
hep viran olmuş. Ama bu- İsrailliler’e verdiler projeyi miz var burada. Dedemin
ranın yapılması da öyle az burada. sonra bozdular. Şimdi bu babası Heybeli Ada’da
para değil katrilyon ister. Dedemin babası iyi mi olur kötü mü kimse gömülü. Heybeliadalıyım
Heybeli Ada’da bilemez. Bir şirketin alma- ben doğma büyüme. Daha
İstanbul 2010 yılında sı iyi değil. Mademki para denize de girebiliyorum
Kültür Başkenti oluyor.
gömülü... kazanılıyor devlet alsın, ne mutlu bana. (Gülüş-
Duydunuz mu? devlet girsin bu işlere, öyle meler!). Klübe gidiyoruz,
Turistik bir etkinlik olarak değil mi? böyle gidiyoruz!
12
EREN AYTUĞ
Ali AKSU Bize biraz gümüşçülükten
Gümüş Eşya bahsedebilir misiniz?
İşlemecisi Bizim malzememiz tama-
BÜYÜK YENİ HAN men el işçiliği. Tabi ki bir-
takım âletler kullanıyoruz
“Başbakanımız, ama temelde el becerisine
Cumhurbaşkanımız dayalı, tamamen ustalık
isteyen bir meslek dalı.
yurtdışından bir
Bizler de deyim yerindey-
devlet erkânı geldi se sanatçıyız... Özellikle
mi bizden tabak gümüş ev eşyası üretiyo-
alırlar, plâket
ruz, hem tasarımı hem de
alırlar, gelen devlet üretimi bize ait.
erkanını bu şekilde
yüceltirler ama Nasıl öğrendiniz bu mes-
kimin yaptığından leği?
Usta-çırak ilişkisi ile.
haberleri yok!”
1972’den beri bu işteyim.
Yaklaşık otuz yedi sene
oldu.
Sizin yetiştirdiğiniz çırak-
lar var mı?
Tâbii, şu anda dükkân
işletenler bile var. Hep ol-
mak zorunda da. Bizde bir
deyim vardır; “Boynuz ku-
lağı geçmezse sanat ölür”
diye. Mutlaka yetiştirdi-
ğimiz kişinin bizi geçmesi
gerekiyor. Maalesef ki şu
son on beş yıldan beri hiç
eleman yetiştiremiyoruz
desem yeridir.
Neden ilgi yok?
Çünkü çok yorucu ve
para kazandırmıyor. Yani
bu kadar kafa yorduğu-
Bu kadar kafa nuz, emek verdiğiniz bir
yorduğunuz, emek şeyde üstüne üstlük bir
verdiğiniz bir şeyde de para kazanmanız çok
zor oluyor. Ne kadar çok
üstüne üstlük bir de
paran var, özür diliyorum
para kazanmanız affınıza sığınarak, o kadar
çok zor oluyor. adamsın gibi bir yakla-
O yüzden biz şımla geliyor insanlar. O
yüzden biz de çocukları-
de çocuklarımızı
mızı başka alanlara yönel-
başka alanlara tiyoruz. Kimse çocuğunu
yöneltiyoruz. getirip eti senin kemiği
medeniyet geçitleri
benim düşüncesi ile mes-
lek öğrettirmiyor.
Üniversitelerde, sanat
fakültelerinde çalışmalar
yapılsa iyileşme olur mu?
Elbette! Ama bizim sek-
törümüzü şu anda hiçbir
devlet kurumu tanımıyor!
Ticaret Bakanlığı varlığın-
dan bîhaber. İçişleri Ba-
kanlığı tanımıyor. İTO, ki
ben üyeyim, mesleğimiz-
den bîhaber... Yani gümüş
ev eşyası üretildiğinden
haberleri yok. Biz bunun
için müracaat ettik. İtiraz
ettik. Ticaret Odası’na
ama açıyor defterde bakı-
yor, ev eşyası için bir ka-
tegori yok. O zaman bizi
ancak, yüzük, saat, takı
yapanlar olarak belirtiyor-
lar. Dünyanın her yerine
ticaret yapıyoruz, dünya
bizi biliyor onlar bilmiyor-
lar. Yani böyle komik bir
durum!
Buraya araştırma için
gelenler var mı?
Çok fazla çok fazla!
Enteresan bir anı anlata-
yım. Bir gün çalışıyorum
dükkânda, Fransız bir
grup geldi. Ellerinde fo-
toğraf makineleri, kame-
ralar, yanlarında rehber-
leri ile çekim yapıyorlar.
Han tanıtılıyor. Ben de
kâse yapıyordum. Bitince
ne olacağını sordular, ben
de vitrinde bitmiş olan
halini gösterince 4-5 kişi
satın aldı. Biliyorsunuz,
gümüşün nihayetinde en
ucuzu 100-150 milyon ve
buna rağmen hemen satın
aldılar. Çekimde görüntü-
lediğimiz ürünün gerçeği
bu diyebilmek adına al-
dılar. Elde yapılması çok
dikkat çekiyor.
Hanın tarihi ile ilgili bilgi-
niz var mı?
Yani çok üzülerek söylü-
yorum, dedim hatta geçen
gün, odabaşına gidelim
oturalım bize bir şeyler
anlatsın, bilmemekten çok
hicap duyuyorum. Maale-
sef bilmiyorum.
Size sorsalar iyileştirmek
için neler yapılabilir diye...
Kaldırılabilecek en büyük
taşın altına maddî anlam-
da hiç imkanım olmadığı
halde girerim. Çünkü
hanımızı seviyorum,
Türkiye’yi seviyorum,
tarihimizi seviyorum. Bu
hanın gözümüzün önün-
de eriyip bitmesine içim
parçalanıyor. Ama bîçare
izliyoruz. Keşke tarihimi-
ze sahip çıkabilsek! Gerek
İstanbul, gerek Türkiye
açık hava müzesi! Burası
keşke tamir edilse daha
doğrusu tedavi edilse
diyorum, çünkü bir canlı
gibi görüyorum buraları...
2010’da İstanbul’un Avru-
pa Kültür Başkenti olacağı
hakkında neler duydunuz?
Bir tane afiş gördüm, bir
çizim, bunun haricinde de
hiçbir şey bilmiyorum!
Naklen Tarih
Nevzat Öztürk
Kahveci
BÜYÜK YENİ HAN
“Büyük Yeni Han’da
hangi milleti
istersen var yani.
Hepsi de
kardeş gibi
geçiniyorlar!”
Elli dokuz senedir bura-
dayım kızım. Herkes o
zamandan beri tatlı tatlı
geçinir, birbirine iyidir.
Alışverişini yapar, çayını
alır. Herhangi bir olay
çıkmış değildir burada.
Hanın tarihi hakkında...
Vallahi, tarihi 495 sene
falan diyorlar. Fazla bir
bilgimiz yok. Buradaki
esnaflar değişti, ben geldi-
ğimde konfeksiyoncular
vardı, sonra onlar gitti
dokumacılar geldi. Bir
müddet sonra dokumacı-
lar gitti, sonra gümüşçüler
geldi.
Esnaf nasıl, hepsi Türk
mü?
Burada Türk var, Ermeni
var, Süryanî var, Yahudi
var, Kürt var. Hepsi bir
arada! Sonra Ermenilikten
dönmüşler var. Hangi
milleti istersen var yani.
Hepsi de kardeş gibi geçi-
niyorlar!
İleride bu han nasıl bir yer
olur?
Vallahi onu Allah bilir.
Turistik diyorlar, olabilir,
ne olacağını biz bilmiyo-
ruz. Bir tadilât yapılır mı
yapılmaz mı, turistik mi
olur, tamamen yıkarlar mı
hiç bilemiyoruz! Turistler
posta posta geliyorlar. Tek
Turistik diyorlar, başına gelen de oluyor.
Grup halinde gelip dolaşı-
olabilir, ne olacağını
yorlar işte.
bilmiyoruz, soran
da yok zaten. Burada olmaktan mem-
Bir tadilât yapılır nun musunuz?
Memnunuz tâbii kızım.
mı yapılmaz mı, Bugün nerede Büyük Yeni
tamamen yıkarlar Han deseniz, bir şeceresi
mı hiç bilemiyoruz! var!
Naklen Tarih
Mehmet
DOĞRUSU
Şapka İmalâtçısı
BÜYÜK YENİ HAN
“Çin bizi etkiliyor.
Onlarla başımız
dertte! Ayakkabıyı
bitirdiler, şapkanın
durumu da kötü.”
Halit KANDEMİR Gümüş işlemeciliğinin
Gümüş Eşya incelikleri nelerdir?
El Sanatkârları Bizim yapmış olduğumuz
Derneği gümüş eşya işlemeciliğinin
(GESAD) Başkanı aşağı yukarı beş yüz yıllık
BÜYÜK YENİ HAN bir geçmişi var. İstanbul’la
birlikte bizim mesleğimiz
“Gümüş eşya
geleneksel el sanatlarından
üretimi sadece birisi olarak devam ediyor.
Türkiye’de, Bizim diğer branşlardan
İstanbul’da, hanlar
bir diğer farkımız da hâlâ
geleneksel eski usulleri
bölgesinde yapılıyor.” yaşatıyor olmamız. Tâbii
ki teknolojiye kapalı deği-
liz, bugünkü teknolojiden
de meselâ elektriği kulla-
nıyoruz. Örneğin bir delik
deleceksek elektrikli mat-
kap kullanıyoruz.
Hangi hanlarda bulun-
dunuz?
İlk işe başladığımda
Kalcılar Han’da çalışıyor-
dum. Kalcılar Han için
gümüşçülüğün merkezi
diyebiliriz. Hemen hemen
bütün büyük ustalar ora-
dan yetişmiştir. Kalcılar
Han’ın gümüşçülük tari-
hinde bayağı bir eski yeri
vardır. Bugün hâlâ hayatta
olan bazı ustalarımız var,
85-90 yaşında olan bazı
ustalarımız çıraklıklarının
Kalcılar Han’da geçtiğini
söylüyorlar. Tabii onların
ustaları da orada...
Gümüş eşya üretimi Ka-
palı Çarşı civarındaki han-
lar bölgesinde yapılıyor.Ve
diğer bir özelliği de şu ki
bizim mesleğimiz sadece
Türkiye’de, İstanbul’da
hanlar bölgesinde yapılı-
yor. Türkiye’nin başka bir
yerinde gümüş eşya üreti-
medeniyet geçitleri
döndüğünce anlatmaya
çalıştık fakat anlatama-
dık. Neyse ki yavaş yavaş
ne yaptığımızı, çevreden
sanat ve sanatçıya değer
veren bazı kurumlar ta-
rafından desteklenerek
söyledik.
Sizi koruyan bir kanun
yok mu?
mi yok. Bizler burada ge- Bizlere, çevreye zarar
leneksel bir el sanatını icra veriyorsunuz, deniliyor!
eden ustalarız. Fakat ma- Fakat bizim böyle hiçbir
alesef bu yerel yöneticiler yönümüz yok, sanayi
özellikle belediye, geçen falan değiliz. Evet, Tarihi
yıllarda dükkânlarımızın Yarımada’da bir takım
kapısına mühür vurup kirlilikler var ve bizler de
“sizler çevreye zarar veri- bundan şikâyetçiyiz. Biz-
yorsunuz, Eminönü Tarihi lerin ömrü burada geçiyor,
Yarımada’da hiçbir şekilde burada yaşıyoruz. Ama
imalâta yer yok, buradan onlar bize gereken hizmeti
çekip gideceksiniz” dediler. vermiyorlar.
Biz de dedik yahu nereye
gidiyoruz? İşte ne katma Hanın tarihçesi ile ilgili
değeriniz var ki gibi şey- neler biliyorsunuz?
ler... Bunu söyleyen yetkili On beş yıldır burada-
bu sanatın da ne olduğu- yız yeniyiz ama hanın
nu bilmiyor. Dilimizin tarihçesini yavaş yavaş
Şapka...
Şapka yapıyoruz, Ameri-
kan türü şapkaları. Kuma-
şını da buradaki piyasadan
alıyoruz. Ama tâbii Çin
bizi etkiliyor. Oradan
acayip mal geliyor. Nasıl
o kadar ucuza yapıyorlar
anlamıyoruz. Herhâlde
köle çalıştırıyorlar! Bilmi-
yorum nasıl işin içinden
çıkıyorlar. Onlarla başımız
dertte! Ayakkabıyı bitirdi-
ler, şapkanın durumu da
kötü.
Ben çocukluktan çırak
olarak başladım. Yetiştir-
diğim çıraklar da var, hep-
MUSTAFA DOĞULU
öğrenmeye çalıştık. Şim-
di, Büyük Yeni Han’ın 3.
Mustafa’nın en ünlü mi-
marlarından Tahir Ağa ta-
rafından yapıldığını, 1764
tarihli olduğunu öğrendik.
Bir dönem meselâ 1.Dün-
ya Savaşı sonrasında işgal
kuvvetlerinin karargâhı
olarak da kullanıldığını
öğrendik. Şimdilik bil-
diklerimiz bunlar. Daha
da araştırıyoruz. Bir de
bulunduğumuz bu hanın
tarihçesini öğrenip yazılı
bir şekilde Türkçe ve İngi-
lizce olarak hanın kapısına
asılmasını istiyoruz.
İstanbul 2010 Avrupa
Kültür Başkenti projesini
duydunuz mu?
Bu tür çalışmaları duyu-
yoruz ama bu bölgede
çalışan insanlar olarak
gördüğümüz öyle ciddî
bir çalışma yok. Sadece
ve sadece Süleymaniye
Bölgesi’nde birkaç ya-
13
si iş sahibi oldular. Aşağı
yukarı 25-30 seneden beri
yapıyorum. Çocukluğum
burada geçti, gittim ama
sonra yine döndüm bu
hana. Valide Han’da kal-
dım. Bu han eskiden hep
dokumacıydı. Şimdi kal-
madılar burada. Genelde
gümüşçüler var, alt tarafta
da tekstilciler.
İstanbul 2010’da Avrupa
Kültür Başkenti?
Vallahi bizim bir bilgimiz
yok. Ama isteriz ki İstan-
bul çok güzel olsun yani...
Bir dünya kültür
başkentinden
bahsedip, bu kültüre
ait meslekleri icra
eden ustaları
tedirgin etmek çok
yanlış!
pının yıkıldığı görüldü.
Kaplumbağa kadar yavaş
giden bir hızla üstelik!
Yalnızca afişlerde... Bu
projede görev alan yetkili-
ler kimlerdir, sadece masa
başında oturup o afişleri
mi hazırlıyorlar?
Eklemek istediğiniz bir şey
var mı?
Bazı engellerle karşılaştı-
ğımızda bütün hayalle-
rimiz yıkılıyor. Şu anda
Eminönü, Fatih’le birleşti.
Belediye olarak Fatih
Belediyesi’nden bizim
ruhsatlarımızı bir an önce
vermesini istiyoruz. Bizim
tek isteğimiz budur. Daha
çok şey var ama bir yer-
den başlamak gerek. Arzu
ediyoruz ki dünyaya bu
sanatla da ulaşalım. Bizler
her yıl Kültür Başkenti gibi
yaşamaya çalışıyoruz. İster-
dik ki şöyle diyelim, “bu ta-
rihi mekanda mesleğimizi
yapmaktan çok mutluyuz
falan!” Ama diyemiyoruz,
sanki suçluymuşuz gibi bir
maliyeci geldiği zaman mil-
letin eli ayağı titriyor. Böyle
olmamalı. Bir dünya kültür
başkentinden bahsedip bu
kültüre ait meslekleri icra
eden ustaları tedirgin et-
mek çok yanlış!
14 medeniyet geçitleri Fikir Sahibi Fikir Sahibi medeniyet geçitleri 15

Büyük Valide’yle birkaç gün

Çaycı Hüseyin turu hemen tamamlamak istiyor çünkü bu sabah bir misafir
bekliyor. Han’daki eski çalışma arkadaşlarından Reşit Bey’i uzun zamandır
görmemiş, geldiğinde kırk-elli sene öncesinden, İsmail Dümbüllü’den,
Mecidiyeköy’deki gramofonlu pikniklerden, handa günde bin çay sattıkları
günlerden bahsedecekler...
Burak SEVİNGEN*
12 Temmuz 2005 Pazartesi
Gün Başlıyor... FOTOĞRAFLAR: EREN AYTUĞ

Bugün hanın kapısını açmak Çaycı Hüseyin

Bey’e kalmış çünkü gece bekçisi Uzunçarşı’da arkasını görmen lazım’ diye nasihat veriyor, dığı bir tüccardan aldığı çeklerin karşılıksız
bir çanta atölyesinde gündüz işi bulduğu iyi mi?” diye gülüyor. Sigara bitince kalıpları çıkacağı konusunda endişeleri var. Bu sırada
için erkenden çıkması gerekmiş. Hüseyin’in toplamaya başlıyor. Döküm işini yarın yap- kapı çalınıyor, gelen bir Fransız turist. Hanın
Bakırcılar’da tramvaydan inip hana varması maya karar veriyor; eğer şimdi başlarsa sekiz- çatısına nasıl çıkabileceğini öğrenmek istiyor.
altı buçuğu buluyor, bu sırada han bakkalı den önce bitiremeyecekmiş. Kulaktan kulağa Amacı kar yağarken Haliç’i seyretmek. Ah-
Mercan yokuşundan yukarı yürüyerek geli- yayılan gasp ve hırsızlık olaylarından sonra met dükkânın önünden geçen han bekçisini
yor, odabaşının kâhyası ise çoktan gelmiş içeri son günlerde güvenlik konusunda herkes daha görüyor. Bekçi Rasim avluda dolaşan salepçi-
girmeyi bekliyor. Kapıda selamlaştıktan sonra tedirgin, geç saate kalmamalı... den salep almış, yeni aldığı birkaç dvd film ile
Hüseyin sürgüyü çekip kapının iki kanadını hanın ana kapısının üstündeki ikametgâhına
sonuna kadar itiyor. Kâhya avluda duran 11 Haziran 2007 Çarşamba gidiyor. Ahmet, ondan turiste merdivenleri
ambar kamyonunu kapının yakınına çekmeye Rekor Günde 900 Kasket! göstermesini istiyor, masasına döndüğün-
gidiyor, çünkü birazdan otomobiller ve kam-
yonetler avluyu dolduracak, ambar kamyonu-
Şapkacı Selami bugün neredeyse hiç ara ver-
meden çalıştı. Saat altı buçuk olmak üzere.
de çekleri bir kenara kaldırıp internetten
kurucusu olduğu Çiftal Köyü Geliştirme
Remzi, on beş Cevat ise biten tıraştan pek memnun de-
ğil çünkü berberin gene yüzünü kestiğini
nun öğlen olmadan yüklenip Zeytinburnu’na Bir saat daha böyle devam ederse bir günde Derneği’nin sitesine bakmak üzere bilgisayarı- senedir ikamet söylüyor. Cevat bugün hanın tek ayakkabı
antrepoya gitmesi lazım.
Bakkal Han’ın girişindeki dükkânını açarken
900 kasket kalıplayıp kendi rekorunu kıracak.
Komşusu ve meslektaşı İsmail Usta onun
nı açıyor. Bu sırada kardan adam tamamlan-
mış ve herkes birer birer hanı terk etmekte.
ettiği atölye boyacısı, çünkü yetmiş dört yaşındaki ba-
bası hasta olduğu için evde yatıyor. Berber,
tost siparişleri gelmeye başlıyor. Hüseyin ise kadar hızlı değil, ama daha çok yardımcısı Ancak kardan adamın avludaki yalnızlığı pek üzerindeki odasının birinci avluya bakan penceresinden

odasına çıkıp bir

çoktan çay ocağında suyun altını açmış. Çoğu var. Okulların kapanmasıyla bir haftadan beri de uzun sürmüyor çünkü günlerden Perşem- Odabaşı’nın hanın girişindeki yazıhanesine
esnaf hana sekiz gibi gelmeye başlıyor, erken- handa çalışan çocuk sayısında artış var ve be ve avludaki İranlılar Mescidi’ndeki tören sesleniyor. Tahar ustası ve aynı zamanda bir
cilerden cilacı Halil bal ve kaymağı, etiketçi İsmail’in atölyesinde yaşları 14-17 arasında için cemaat mensupları gruplar halinde gel- aydır beslediği kırık çıkıkçı olan Rıfat, Beykoz’daki evinden
EREN AYTUĞ

Cengiz poğaçalarıyla gelip çayın olmasını değişen dört yardımcı var. Bunlardan birisi de meye başlamışlar bile. buraya hem eski dostları ziyarete, hem de
beklemeye başlıyorlar. Terzi Haşmet’in elinde oğlu. Hep beraber askeri malzeme dağıtımcısı tavşanı ile kemik ağrısı çekenlere şifa dağıtmaya gelmiş.
gelirken avludaki ağaçtan topladığı dutlar var. bir müşteri için kamuflajlı kepleri hazırlama- 27 Ağustos 2008 Cuma ilgileniyor. Bu sırada dikkatlerini ana girişten avluya
Birbiri ardına çırakların çay söylemeye gelme- ya çalışıyorlar. Hovig, Eski Günlerdeki Gibi... girenler çekiyor. İranlılar Mescidi cemaati
si de atölyelerin çoğunda mesaiye başlanıldı- Diğer bir şapka atölyesinin sahibi Arsen ise Nargileciler birkaç haftadır üzerinde çalış- Romanyalı Cumartesi toplantısı için bir araya gelmeye
ğına işaret ediyor. Birazdan saat sekiz buçuk
olacak ve Hüseyin gün içinde beş kere çıktığı
çıkmak üzere. Geçen haftaki altı köşeli köy
tipi kasket işi bittiğinden beri iş yok ve atölye-
tıkları siparişi tamamlayıp hamallara teslim
ettiler. Öğleden sonra zemzem takımları
ütücü Ivan’ın başlamış, mescid sorumlusu Nedim gelenleri
kapıda karşılıyor. Han’ın üst katında ise farklı
çay servisi turlarından ilkine başlayacak. Turu si sessiz. Akşam yemeği için Pangaltı’ya topik siparişi ile ilgili gelecek haftanın hazırlıklarına akşam yemeği bir kalabalık var.
hemen tamamlamak istiyor çünkü bu sabah
bir misafir bekliyor. Han’daki eski çalışma
almaya gideceğini söyleyip yardımcısı Remzi
Bey’e ‘sağlıcakla kal’ diyor.
başlayacaklar. Ama şimdi çay bahçesinde bir
masanın etrafında toplanmış acılı Malatya
için kendisine Birkaç turist grubu atölyelere bakarak çatıya
doğru yürüyorlar. Bu gruplardan bir tanesin-
arkadaşlarından Reşit Bey’i uzun zamandır Remzi, on beş senedir ikamet ettiği atölye üze- ayranı içiyorlar. Diğer bir nargile atölyesinde seslediğini deki Hollandalı üç turist, dokumacı Hagop’un
görmemiş, geldiğinde kırk-elli sene öncesin-
den, İsmail Dümbüllü’den, Mecidiyeköy’deki
rindeki odasına çıkıp bir aydır beslediği tavşanı
ile ilgileniyor. Romanyalı ütücü Ivan’ın akşam
ise iş devam ediyor.
Kasım Bey yetiştirmesi gereken birkaç mi-
duyunca aşağı atölyesinde hiç konuşmadan yetmiş senelik
kara tezgâhını inceliyorlar. Han’da kalan son
iniyor...
MUSTAFA ÖZER

gramofonlu pikniklerden, handa günde bin yemeği için kendisine seslediğini duyunca nare alemi daha olduğunu söyleyip çalışmayı dokuma tezgâhı, iki haftadır iş olmadığı için
çay sattıkları günlerden bahsedecekler. aşağı iniyor. Handa yaşayan Romanyalı ailenin sürdürüyor. Atölyede yalnız değil, emekli çalışmıyor. Birazdan gene eski bir dokuma
yanına vardığında kaynakçı Ertuğrul da işten tornacı Hovig bu haftayı eski çırağının ya- ustası olan Mevlüt turistleri çatıya çıkartıp
7 Kasım 2006 Salı dönmüş, bir hafta oturduktan sonra çalışma- nında geçirdi. Yetmiş yedi yaşındaki usta, işi onlara İpek Yolu’nu anlatacak.
Akşama Geçerken... nın iyi geldiğini söylüyor. Birazdan Ivan’ın eşi çoktan bırakmış olmasına rağmen zaman Çatıya çıkan merdivenlerin orada Roman-
Saat daha öğleden sonra dört bile olmamasına Romanya usulü köfteleri getirecek, Ertuğrul da zaman buraya gelip yeni tasarımlar üzerinde yalı ailenin oğlu Abel’in beşinci doğum günü
rağmen dökümhanenin olduğu yer zifiri ka- gemilerde kaynakçılık yaptığı yıllardan, Singa- çalışmayı seviyor. Bu sıralar kapaklı bir bahçe partisi için hazırlıklar bitmiş; bu, ailenin
ranlık. Dökümcü Fethi’nin ziyaretçisi gitmek pur ve Karayipler’den bahsedecek. fenerinin modelini hazırlıyor. Fenerde am- burada kutlayacağı son doğum günü olacak
üzere kalkmış. Beş sene önce emekli olmuş pulün konumu ve cam seçimi gibi konularda çünkü Abel bir ay sonra okula başlamak için
*Doğuş Üniversitesi,
İnsan ve Toplum amcası şimdi kendisi gibi yetmişlerindeki 1 Şubat 2008 Perşembe karara vardığında eskiden kendisinin olan annesiyle ülkesine dönüş yapacak. Şapka us-
Bilimleri Bölümü ahbaplarını ziyaret için hana geliyor. Yeğeni Kardan Han Adamı! takımları kullanarak imalata başlayabilecek. talarının hepsi partiye bekleniyor, koridorun
Araştırma Görevlisi Fethi’nin akşamki döküm için hazırladığı ütü Avlu yarım metre yüksekliğinde kar ile kap- “İran Şahı için vaktiyle yaptığım kadar olmaz sonundaki atölyesinde tornacı Sefa ise Cu-
kalıplarını son kez inceleyip Allahaısmarladık lanmış. Henüz evine gitmemiş kumaş tüc- ama bittiğinde güzel olacak” diyor. martesi gününü Han’a yeni taşınan marangoz
diyor. Çıkmasıyla Fethi’nin Tekel 2000 siga- carlarının çoğu büyük bir kardan adam inşa arkadaşı ile geçirecek, “Eylül ayında bu güneşi
BURAK SEVİNGEN

BURAK SEVİNGEN

rasından yakması bir oluyor, “İki saattir kor- etmekle meşguller. Ahmet Bey arkadaşlarının 22 Eylül 2008 Cumartesi bir Küçükçekmece Kanarya’da bir de Valide
kumdan içemedim, hele ustası Monşer’den çağrılarına aldırış etmiyor çünkü bankaların Gezi, Kutlama, Berber Cumartesisi... Han’da görebilirsin!” diyerek kasaptan aldığı
bahsetmeye başlayınca yerimde zor oturdum. kapanmasına yarım saat var ve onun hâlâ Öğlen olmasına rağmen berber Cemil siftahı tavuk kanatlarını yeni yaktığı mangala dizme-
Kırk beş yaşıma geldim, hâlâ ‘dağa bakınca birkaç telefon etmesi gerekiyor. İyi tanıma- henüz yapmış, müşterisi ayakkabı boyacısı ye başlıyor.
16 medeniyet geçitleri
tarafından hazırlanmıştır.
Yayın Ekibi
Esma Ürkmez, Şahin Erkoçak,
Kevser Demir, Kurtuluş Turgay,
Dursun Çavuş, Eren Aytuğ,
Mustafa Özer, Mustafa Doğulu,
Ali Sancar, Handan Arıkan,
Ayşe Tuba Ayman, Nalan Yıldırım,
Fisun Yalçınkaya, Mustafa Payat,
Özlem Ulubay, Cem Sancar.
Bu gazete ve tüm proje için ayrıca;
TÜBİTAK Büyük Valide Han
Projesi ekibi, M.Hilmi Baş, Ayşe
Çelikbaş Aykut, Saliha Özdemir,
Aslı Şüküroğlu, İskender Pala,
Sabit Halat, Hayati Karakullukçu,
Hüseyin Cebeci, Serhan Ada,
Hüseyin Öztürk, Numan Güzey,
Hande Minetoğlu, Salih Yıldırım,
Sabri Kuşkonmaz, İlker Berke,
Orhan Soylu, Şems Çakıroğlu,
Suriye Pasajı Yönetimi ve Kemal
Baran’a teşekkür etmeyi bir borç
biliriz.
Han Sineması Han Sineması medeniyet geçitleri 17
EL
İstiklal Caddesi 166 Suriye Pasajı Kat 5/48 Beyoğlu - İstanbul HOTEL
VERENLER
Tel.: 0212 245 80 04
iletisim@medeniyetgecitleri.com
EYFEL
★★ ★
www.medeniyetgecitleri.com
Baskı: Özdinç Ofset
Davutpaşa cad. Güven Sanayi Sitesi, C Blok, no:257
Topkapı/İstanbul
Dağıtım: Yurtiçi Kargo
GESAD
Ulaştırma: Fikret Bay
Medeniyet Geçitleri-Han ve Pasaj Şenliği projesi ile birlikte
senede bir fasikül yayınlanır.
Bu yayının tüm konsepti, yazıları, ve görsel malzemeleri Tekfilm
Faydalı Kültürel Projeler’e aittir, izinsiz kullanılamaz.
18
Hanları Korumak:
Esnafa rağmen mi,
esnafla birlikte mi?
Hanlar bölgesindeki insanların temel beklentilerinden biri, kentsel dönüşüm
projelerinin mülk sahipleri ve bölge sakinleriyle işbirliği içinde yürütülmesine
Alev ERKİLET*
özen gösterilmesidir. Hanlar bölgesinin sadece bir ticaret ya da sadece bir
turizm merkezi olması yerine, bu iki işlevin ahenkli bir bileşiminden oluşacak
yeni bir dengeye oturtulması gerektiği söylenebilir.
Hanlar bölgesi Rüstempa-
şa, Hobyar, Hocapaşa, Molla
Fenari, Beyazıt, Mercan,
Tahtakale, Sururi ve Dayaha-
tun mahallelerinden oluşan
ve adını içinde barındırdığı
çok sayıdaki tarihi handan
alan İstanbul’un en büyük
geleneksel ticaret bölgelerin-
den biri. Bizans döneminden
bu yana tedricen oluşmuş ve
gelişmiş olan bu bölge, Tarihi
Yarımada’nın da ticari kalbi
olma özelliğine sahip. Tarihi
Yarımada Koruma Amaçlı
İmar Planı’nın hayata akta-
rılması amacıyla yapılması
öngörülen kentsel tasarım
projesinin ilk safhâlârında
yarımadanın bütününde
bir nitel araştırma gerçek-
*Sosyolog Dr.,
leştirildi. Bu araştırmanın
İMP-Bimtaş
Kültürel Miras Yönetimi önemli ayaklarından birini
Proje Yöneticisi. de hanlar bölgesinde yapılan
Eren AYTUĞ
medeniyet geçitleri
araştırmalar oluşturuyordu.
Koruma planlarının amacı,
“Tarihi Yarımada’daki mev-
cut olumsuzlukları ortadan
kaldırmak, bölgenin tarihi,
kültürel ve mimari değerleri-
ne sahip çıkan özgün kimlik
yapısını oluşturmak ve geç-
miş ile gelecek arasında bir
süreklilik kurmak” şeklinde
ifade edilmişti.
İstanbul’un en büyük
geleneksel ticaret
bölgelerinden biri
Araştırmanın kapsamı
dâhilindeki koruma planı
hedefleri ise,
• Küçük sanayi, imalât, depo-
lama gibi işlevlerin desantra-
lizasyonu,
• Tarihi Yarımada’nın
kimliği ile özdeş işlevlerin
yüklenmesi,
• Çöküntü bölgesi yönelişle-
rinin önüne geçilmesi,
• Tarihi eserlerin yoğunlaştığı
bölgelerin özelliklerinin vur-
gulanarak asli fonksiyonları
çerçevesinde korunması,
• Görsel bütünlüğü olumsuz
etkileyen yapılaşmaların
tasfiyesi,
• Bölgenin sorunlarının tes-
piti ve bunlara ilişkin çözüm
önerilerinin geliştirilmesi ve
• Lâstik tekerlekli ulaşımın
sınırlandırılması olarak sıra-
lanmıştı.
Nitel araştırmada bu ilke-
lerin uygulanması halinde
bölgede yaşayan paydaşlar
açısından doğurabileceği
sonuçlar ortaya konulma-
ya çalışılmıştır. Odak grup
toplantıları ve derinleme-
sine mülâkatlar yardımı ile
bölgede yaşayan ve çalışan
kesimlerin konu hakkındaki
fikirleri alınmıştır.
Durum hakkındaki hususi
bakış açılarının ortaya
konması...
Odak grup toplantıları, bir
grup insanın bir ürün, hiz-
met, kavram, reklâm, fikir
ya da uygulama hakkındaki
tutum ve kanaatlerinin so-
rulduğu bir nitel araştırma
tekniğidir. Sorular katılım-
cıların diğer grup üyeleriyle
serbestçe konuşabildiği in-
teraktif bir grup bağlamında
yöneltilir. Grupta 6-10 kişi
bulunur ve her oturum bir-
iki saat sürer. Derinlemesine
mülâkat ise, cevaplayıcıların
belirli bir fikir, program ya
da durum hakkındaki hu-
susi bakış açılarının ortaya
konulmaya çalışıldığı yoğun
bireysel mülakatlardır. Tarihi
Fikir Sahibi
Yarımada Koruma Amaçlı
Kentsel Tasarım Projesi çer-
çevesinde, hanlar bölgesinde
muhtarlar, sivil toplum kuru-
luşları temsilcileri, akademis-
yenler, geleneksel sanatlarda
yetkinleşmiş ustalar, İstanbul
Kuyumcular Odası yetkilile-
ri, Sultanhamam, Tahtakale
ve Kapalıçarşı esnafı, han
sahipleri, imalathane sahip-
leri ve çalışanları, hamallar,
matbaacılar ve yedek par-
çacılar ile odak grup toplan-
tıları yapılmıştır. İstanbul
içinden ve dışından ticaret
amacıyla bölgeye gelenler,
Han odabaşları, Kuyumcular
Odası ve Kapalıçarşı Esnafla-
rı Derneği yetkilileri, bölgede
ikamet eden din görevlileri
ve bölgede faaliyet gösteren
emniyet birimlerinin yet-
kilileri ile de derinlemesine
mülakatlar gerçekleştirilmiş-
tir. Odak grup toplantıları ve
derinlemesine mülakatlarda
bölge ile ilgili çok farklı ka-
tegorilerde veri toplanmış
olmakla birlikte, bu yazı
çerçevesinde bunlardan
yalnızca merkezden dışarı
gönderilme ve turizm-ticaret
ilişkisi hakkındaki görüşlere
değinilecektir. Bu iki başlığı
önemli kılan husus, bundan
sonraki koruma kararlarında
göz önünde bulundurulması
gereken bazı temel ilkelere
işaret eden bulgulara ulaşıl-
mış olmasıdır.
Merkezin dışına
gönderilmek esnafı
nasıl etkiler?
Araştırmada görüşlerine
başvurulan katılımcılar, mer-
kezden dışarı gönderilmenin
tekstil, matbaa ve kuyumcu
Fikir Sahibi medeniyet geçitleri 19
atölyeleri ile tamirhanele-
rinin işçileri arasında hatırı
sayılır oranda bir işsizliğe yol
açacağı yönünde görüş bil-
dirmiştir. Bu yaklaşıma göre,
merkezden dışarı gönderil-
meleri halinde kuyumculuk
sektöründe yaklaşık bin- iki
bin kişi işini kaybedebilir.
Tarihi merkezin dışına gön-
derilmenin kuyumculuk
sektöründe yaratacağı diğer
problem ise, özellikle usta
konumunda bulunan işçile-
rin büyük kuyumculuk fab-
rikalarında iş bulmalarının
zorluğudur. Bazı katılımcılar,
küçük atölyelerin kentin
kıyısında ayakta kalmasının
mümkün olamayacağını,
bunun da sektördeki çırak
yetiştirme mekanizmalarının
sonunu getireceğini belirt-
mişlerdir. Somut olmayan
kültür mirasının korunması
açısından bakıldığında bu
durum, ciddi bir sorun alanı
olarak karşımıza çıkmaktadır.
Birleşmiş Milletler Eğitim
Bilim ve Kültür Örgü-
tü UNESCO, 17 Ekim
2003 tarihli 32. Genel
Konferansı’nda Somut Ol-
mayan Kültürel Mirasın Ko-
runması Sözleşmesini kabul
etmiştir. Somut olmayan
kültür mirası “toplulukların,
grupların ve kimi durum-
larda bireylerin, kültürel
miraslarının bir parçası
olarak tanımladıkları uygu-
lamalar, temsiller, anlatımlar,
bilgiler, beceriler ve bunlara
ilişkin araçlar, gereçler ve
kültürel mekânlar” şeklinde
tanımlanmaktadır. Kuşaktan
kuşağa aktarılan somut ol-
mayan mirasın, toplulukların
ve grupların çevreleriyle,
doğayla ve tarihleriyle et-
kileşimlerine bağlı olarak,
sürekli biçimde yeniden ya-
pılandığı ve bunun onlara bir
kimlik ve devamlılık duy-
gusu verdiği ifade edilmiştir.
BURAK SEVİNGEN
Sözleşme, “Somut Olmayan
Kültürel Mirasın” belirdiği
alanları, somut olmayan
kültürel mirasın aktarılma-
sında taşıyıcı işlevi gören dille
Büyük Valide
birlikte sözlü gelenekler ve alanlarda beliren mirasın Han’ın
iletişim araçlarında olumlu Kuşaktan kuşağa işlevine zarar verecek bu tür
anlatımlar; gösteri sanatları; araştırılmasını, derlenmesi- son kumaş kültür değerleri olarak yer aktarılan somut olmayan gelişmelerin somut olmayan
boyama
toplumsal uygulamalar, ri- ni, arşiv ve dokümantasyon verilmesini ve kuşaklar ara- mirasın hayatiyeti... kültür mirasının korunması
ustası
tüeller ve şölenler; doğa ve merkezlerinin oluşturulması- sında ortaya çıkan kopukluk- Bu açıdan bakıldığında, gereklerine ciddi anlamda
evrenle ilgili uygulamalar nı, müzelerinin kurulmasını, ları giderecek tarzda etkin kuyumculuk sektöründeki zarar vereceğini söylemek
ve el sanatları geleneği şek- öğretim kurumlarında ders biçimde değerlendirilmesini” ustaların kendilerinden yanlış olmaz.
linde tanımlamakta ve “bu olarak okutulmasını, kitle öngörmektedir. sonraki kuşakları yetiştirme Nitekim Gümüş Eşya El
20
Eren AYTUĞ
Bir marka olarak Tahtakale ve Sultanhamam’ın yok olmasının
telafisinin olmayacağı ve somut olmayan kültür mirasının
korunmasının da en az somut kültür mirasının korunması kadar
önemli olduğu hatırlanacak olursa...
Sanatkârları Derneği (GE-
SAD) yetkilileri de, hanlar
bölgesinden dışarı gönderil-
menin, % 80’i hanlarda kiracı
olarak bulunan gümüşçüler
açısından taşıdığı sakıncalara
işaretle, dört hanın restore
edilerek kendilerine veril-
mesini ve küçük han oda-
larında zanaatlarına ilişkin
üretimin sürmesine imkân
tanınmasını talep etmişlerdir.
Kuyumcular Odası yetkilileri
de imalat sektörünün büyük
firmalara ara kademe eleman
yetiştirilebilmesi bakımından
yaşamsal olduğunu vur-
gulayarak somut olmayan
kültür mirasının korunması
yönündeki çabaların son
tahlilde büyük firmaların
ihtiyaçlarının karşılanmasına
da hizmet edeceğini belirt-
mişlerdir.
Benzer bir durum Sul-
tanhamam ve Tahtakale
esnafı için söz konusudur.
Sultanhamam esnafı, tarihi
merkezin dışına gönderil-
menin kendileri için iflas
anlamına geleceğini belirtmiş
ve iş alanlarında bir deği-
şiklik yapmanın kendileri
için mümkün olmadığını
ifade etmişlerdir. Özellikle
ileri yaştaki esnaf, sektör
değiştirmenin kendileri için
imkânsız olduğunu öne sür-
mektedir. Büyük marketlerin
küçük ve orta ölçekli firmalar
medeniyet geçitleri
üzerindeki olumsuz etkileri,
araştırma sürecinde üzerinde
durulan önemli hususlardan
biri olmuştur.
Tarihi hamal bölüklerinin
sonu olur!
Hanlar bölgesinin ticari
dolaşımı içinde hamallar da
önemli enformel sektörler-
den biri olarak karşımıza
çıkmaktadır. Geçmişten
bugüne “bölükler” şeklinde
örgütlenmiş olan hamalların
Eminönü’nde 8 bölüğü oldu-
ğu ve bunların Sirkeci, İplik-
çiler, Asma altı, Yeni İskele,
Unkapanı, Kazcılar, Mercan
ve Meydancık bölükleri
olduğu belirtilmiştir. Her
bölüğün bölgesi ayrı ve be-
lirlidir ve bir bölük diğer bir
bölüğün alanında iş yapamaz.
Yoğun hemşerilik bağları ile
dayanışmacı bir yapı sergile-
yen hamallar, araçların han-
lar bölgesinin dar sokaklarına
girmekte yaşadığı zorluklar
ve gelen malın hanların üst
katlarına çıkarılması mec-
buriyeti nedeniyle bölgenin
ana karakterlerinden biri
olma özelliği taşımaktadırlar.
Hamalların bölgedeki varlığı
da esnafın varlığına bağlı
görünüyor. Modern ticaret
ve işbölümü kalıpları çerçe-
vesinde bu sektörün hayatını
sürdürmesine imkân yok.
Hamallar toptan ticaretin
bölgeden desantralizasyonu
ile ilgili olarak şunları söyle-
mişlerdir:
“Siteler kuruldu... Sitelerde
mallar fokliftle indirilecek,
bindirilecek. Kimse karış-
mayacak... Esnafın buradan
Fikir Sahibi
Eren AYTUĞ
çıkması bizim ekmeğimizin
kesilmesi demek.”
Herkesin katılacağı
bir çözüm...
Hanlar bölgesindeki paydaş-
ların temel beklentilerinden
biri, yukarıdaki sakıncalar
da göz önünde bulundu-
rularak, kentsel dönüşüm
projelerinin mülk sahipleri
ve bölge sakinleri ile ilişki ve
işbirliği içinde yürütülme-
sine özen gösterilmesidir.
Katılım temelli projelerin
halktan daha fazla destek
alacağı ve özellikle bölgedeki
mülk sahiplerinin dönüşüm
süreçlerine dâhil edilmesinin
gerekliliği araştırma boyunca
altı çizilen hususlardan biri
olmuştur.
Desantralizasyon ve katılım
ile ilgili sorunlar yanında,
araştırma boyunca ana hat
oluşturan bir diğer sorun
alanı da hanların ticaret
Fikir Sahibi
işlevlerinin turizm işlevine
dönüştürülmesinin yararlı
olup olmayacağıdır.
Hanlar bölgesi bir turizm
merkezi olmalı mı?
Tarihi Yarımada’nın bölgeyi
kirleten ve yük bindiren
küçük sanayi, imalât ve de-
polama gibi işlevlerden arın-
dırılması düşüncesi, bölgeye
yüklenecek yeni işlevlerin
neler olacağı tartışmasını da
beraberinde getirmiştir. Bu
bağlamda, söz konusu imalât
ve toptan ticaret işlevleri ye-
rine restore edilecek hanlara
turistik bir işlev yüklenme-
sinin daha doğru olabileceği
fikri ortaya atılmıştır. Ancak,
hanlara çeşitli turistik işlevler
yüklenmesi, örneğin han-
ların butik otellere dönüş-
türülmesi fikri, gerek bölge
esnafı nezdinde gerekse sivil
toplum kuruluşlarının tem-
silcileri nezdinde pek kabul
görmemiştir. Esnafın bu
konudaki görüşlerini desant-
ralizasyon kararları bağla-
mında ifade etmiş bulundu-
ğumuz için, burada kısaca
sivil toplumun ve konu ile
ilgilenen akademisyenlerin
görüşlerine değinmek yeterli
olacaktır.
Sivil toplum kuruluşları
ne diyor?
Sivil toplum, hanların
mevcut ticari işlevlerinin
korunmasından yanadır.
Sivil toplumun bu yaklaşımı
elbette ki hanlardaki yeni-
leme ve rehabilitasyon pro-
jelerinin bir an önce hayata
geçirilmesinin yararlı olacağı
üzerindeki mutabakatı dış-
lamamaktadır. Buradaki
itiraz daha ziyade doğal bir
dokuya, doğal olmayan mü-
dahalelerde bulunulmasının
yaratabileceği sakıncalarla
ilgili görünmektedir. Nitekim
araştırma bağlamında görüş-
lerine başvurulan akademis-
yenler de, hanlar bölgesinde
mevcut olan ticari yapının
desantralize edilerek buraya
turizm işleviyle bağlantılı bir
takım geleneksel el sanatları-
nın aşılanmaya çalışılmasının
yapay taklitler olmaktan
öteye geçemeyeceğinin altını
çizmişlerdir. Odak gruba
katılan akademisyenlerden
biri, şehre aşırı müdahalenin
medeniyet geçitleri 21
doğru olmadığını vurgula-
yarak, “bu tür çalışmalarda
önemli olan hakikilik” demiş
ve “bir takım yapay, masada
düşünülmüş fonksiyonla-
rın belirli yerlere dağıtılıp
buralarda bunlar yapılacak
demenin” bir operet dekoru
yaratmaktan öteye gitmeye-
ceğini ifade etmiştir.
Şehre aşırı müdahalenin
doğru olmadığını...
Yukarıdaki alıntılardan da
anlaşılacağı üzere, hanlar
bölgesi pek çok sektörün bir
ortakyaşarlık ilişkisi içinde
yaşamını sürdürdüğü canlı
bir ticaret alanıdır. Bu alanın
yaşayan bir iş merkezi ve bir
anlamda canlı bir müze ol-
mak yerine, butik otellerden
oluşan bir turizm alanına dö-
nüşümü paydaşların hemen
hiçbiri tarafından desteklen-
memiştir. Müteşebbislerin
bölgede çeşitli kafeterya ve
restoranlar açması ya da ufak
tefek barınma işlevlerine yer
verilmesi dışında hanların
geleneksel ticaret işlevinin
sürmesi ortak bir talep ola-
rak öne çıkmaktadır. Hanlar
bölgesinin sadece bir ticaret
ya da sadece bir turizm
merkezi olması yerine, bu iki
işlevin ahenkli bir bileşimin-
den oluşacak yeni bir den-
geye oturtulması gerektiği
söylenebilir. Bunun dışındaki
seçeneklerin Türkiye’nin ve
İstanbul’un bu en önemli ta-
rihi ticari merkezinin dağıl-
ması anlamına geleceği, bu-
nun başka yerlerde yeniden
kurulmasının imkânsızlığı,
bir marka olarak Tahtakale
ve Sultanhamam’ın yok
olmasının telafisinin olma-
yacağı ve somut olmayan
kültür mirasının korunma-
sının da en az somut kültür
mirasının korunması kadar
önemli olduğu hatırlanacak
olursa, hanlar bölgesinde
gerçekleştirilecek dönüşüm
çalışmalarının hangi esaslar
üzerinde yükselmesi gerekti-
ği ortaya çıkmaktadır.
Özetle, çöküntü bölgesi özel-
liği göstermek bir yana, ciddi
bir ticari canlılığa sahip olan
hanlar bölgesinin, Bizans’tan
BURAK SEVİNGEN
bu yana sahip olduğu işlevleri
yitirmeksizin korunması ve
yaşatılması gerektiği söylene-
bilir...
22 medeniyet geçitleri
Nejdet ERTUĞ*
Handa birlikte yaşamak
Pek çok tüccar, yolcu, elçi, seyyah, iş taliplisi hanları iyi bilirdi. Ama hanlarla
en çok ilgisi olan esnaf elbette hamallardı. Ticarî mal veya yolcu eşyası
mutlaka gideceği yere varmadan onların sırtından geçerdi.
Han kelimesinin pek çoğumuzda çağrış- Tarihsel dönemlerde de hanlarda kalanların
*Doç. Dr.,
tırdığı Faruk Nafiz Çamlıbel’in şiiri Han azımsanmayacak sayıda olanını gurbetçiler
Sakarya Üniversitesi
Felsefe Bölümü
Duvarları’nda da olduğu gibi sanki hanlar
yol, gurbet, hasret ve belki biraz da yokluk ile
oluştururdu. Gurbetçiler kelimesini yolcu ye-
rine özellikle kullanıyorum. Çünkü hanların
Öğretim Üyesi. birlikte akla gelmektedir. sakinlerini mukimler, gurbetçiler ve yolcular
olarak tasnif etmek mümkün. Herhalde hem
en hazin hem en içten birliktelikler gurbet-
çiler arasında yaşanmıştı. Nitekim yolcu
yolunda dinlenir ve aslında kente ait değildir,
sadece soluklanmaktadır.
Peki han ve bekar odalarının daimi sakinleri
olan gurbetçiler uzun aylar ve yıllar yaşadık-
ları kente ait mi idiler? Bu soruyu görünüşe
göre kısaca hayır diyerek cevaplamak müm-
künse de aidiyetin göreceliği cevabı güçleştiri-
yor. Bununla birlikte hanlarda yaşananlardan
kesitlerin ortaya konulabilmesi, İstanbul
toplumsal hayatının önemli bir kısmını en
azından tasavvur etmemizi sağlayacaktır.
Balkapanı, yağkapanı, unkapanı...
Belki denilebilir ki, İstanbul gibi çokkültürlü-
lüğün yaşanabildiği bir bölgenin tarihsel silu-
etinin görülebilmesi insanlık tarihinin kurgu-
lanmasında önemli bir merhale teşkil etmek-
tedir. Nitekim, İstanbul güvenli bir limana
Fikir Sahibi
sahip oluşuyla her dönemde önemli bir ticaret
kenti olmuştu. Osmanlı döneminde fetihten
hemen sonra başlanan hızlı imar faaliyeti
kenti daha da geliştirmiş ve daha Sultan II.
Bayezid döneminde Sirkeci ile Unkapanı arası
bir uluslararası liman yoğunluğuna ulaşmıştı.
Kıyılarda gelen mal, eşya ve emtianın tar-
tıldığı kapanlar inşa edilmişti. Buraya gelen
mallar cinslerine göre muhtelif iskelelere
indirilebilirdi. Bu çok yoğun faaliyete sahne
olan bölgede elbette kapanlar ve gümrükler
dışında hanlar, bekâr odaları, pek çok farklı
dükkân bulunmaktaydı. Bu tabloda her mil-
letten, dinden insan hareket ve koşturmaca
içindeydi. Bu tarz, yoğun bir ticarî ve sosyal
hayat birlikteliği ortaya çıkarmış olmalı ki
değil milliyet, inanışların farklılığı bile göze
batar bir sorun teşkil etmezdi. Mesela özel-
likle hamal ve kayıkçılarda buna dair örnekler
açıkça görülmektedir.
Han misafirleri...
Hanlar ticari hayatın can damarıydılar. Bazı
hanlarda belli meslekler icra edilir ve hatta
o isimle anılırdı. Pek çok farklı esnaf grubu,
tüccar, yolcu, elçi, seyyah, iş taliplisi hanları iyi
Fikir Sahibi
bilirdi. Ama hanlarla en çok ilgisi olan esnaf
elbette hamallardı. Ticari mal veya yolcu eş-
yası mutlaka gideceği yere varmadan onların
sırtından geçerdi. Gidilen nokta ise çoğun-
lukla hanlardı. Elbette malların götürüldüğü
müstakil depo ve mahzenler de vardı.
Bir kısım hanlarda tacirler yükleriyle birlikte
kalırlardı. Hanın giriş katına veya avluya
binekleri ve hayvanlar bağlanır, yattıkları
odaların alt veya üstünde de eşyaları depola-
nırdı. Bununla birlikte han ve bekar odaları-
nın sakinleri arasında İstanbul’un farklı esnaf
gruplarından kimseler daha ziyade bulun-
maktaydı. Özellikle hamal ve kayıkçı esnafı,
hanlarda bazen müstakil odalarda kalırlar
ama çoğunlukla aynı odayı paylaşırlardı.
Mesela 1726 yılı Temmuz’unda Yeni-han’daki
otuz iki odadan on altısında kayıkçılar; Teş-
rifati hanındaki on üç odadan üç odada on
bir hamlacı, iki odada altı sandalcı, bir odada
dört yedi çifte kayıkçısı, bir odada dört gayr-i
müslim kayıkçı kalmaktadır. Diğer dört odada
arka hamalları ve odun yarıcıları yatmaktadır.
Ayrıca, Bakkalhanı ve Yarımhan gibi birçok
handa da kayıkçılar barınmaktadır. Yine 1792
Ekim’inde Bahçekapısı’ndaki Kaptan Hasan
Paşa Hanı’ndaki on bir odadan dördünde
Vezir iskelesinden on altı hamal yatmaktadır.
Diğer odalardan dördü boştur, birisine karcı-
başı tarafından keçe konulmuştur, ikisi Kap-
tanpaşa rahtvanı tarafından tutulmuştur. Yine
Taşhan’da bulunan yirmi iki odanın beşini
sarraflar, dördünü duhaniler(tütüncü), sekizini
Gümrük ve Eminönü hamalları, dördünü
manavlar, birini eskici tutmuştur.
Hanlarda belli esnaf gruplarından olanlardan
beş altısı bir oda kiralar ve burayı paylaşırdı.
Yiyecek temini, akşam yemeği hazırlaması,
odanın temizliği ve icabında hakemlik etmesi
için de akrabalarından yaşlı birisini seçerlerdi.
Bu kişiye de belli bir ücret ödenir ve ihtiyaçla-
rı karşılanırdı. Bazı hanlarda akşam yemeği de
çıkarılırdı. İçinde kiracıların gıda ihtiyaçlarını
karşılayabilecekleri dükkânlar ve berberler de
olabilirdi.
medeniyet geçitleri
Yalnız hanlardan bazıları özellikle Suriçi
bölgesindeki hanların içinde ticari faaliyet de
yapıldığından, bu tip olanları pansiyon tarzı
olanlardan farklı düşünmek gerekir. Özellik-
le ticarî faaliyetin bulunduğu hanlar hamal
başının denetimine tabi olurdu. Zaten kısaca
esnaf grubunun reisi diyebileceğimiz kethüda
tayinlerinde kullanılan ifadelerde bile han
kelimesi geçmektedir. Meselâ Galata yani
Avrupa yakası gümrük, han ve iskeleleri arka
hamalları hamalbaşılığı gibi. Bir hanın hamalı
başka bir hana işleyemezdi. Hatta narh be-
lirlemelerinde de bir başlangıç noktası ile bir
han arasındaki mesafenin yük taşıma ücretine
esas olduğu görülmektedir.
Han arkadaşlığı...
Burada maksadım hamal, kayıkçı ve sair esnaf
grubunu anlatmak olmadığından hanlardaki
düzenlerinden bahsetmekten ziyade yaşam
tarzlarından en azından bir örnek vermek,
dönemi tasavvur ve tahayyülümüzü kolay-
laştıracaktır. Dolayısıyla aşağıda handa kalan
hamalların yaşamına dair Şeriyye sicillerin-
den (dönemin mahkeme/noter kayıtları)
derlenmiş bir kesiti “Osmanlı Döneminde
İstanbul Hamalları” kitabımdan aynen alıntı
ile sunarak sözü bağlamak istiyorum.
Birlikte yaşama dersi...
Bu, Bali veled-i Oseb veled-i Kosta’nın
hikâyesidir. Bali, aslen Anadolu’nun Kayseri
kazası Talas köyündendir. Karısı Nazlı, oğulları
23
Osmanlı dönemi
Abram ile Simon ve kızları Şatem, Gülizar ve sırık hamalları
Meryem’i köyünde bırakarak, İstanbul’a kö-
yündeki başkalarının da yaptığı gibi, ailesinin
ve kendisinin geçimini temin etmek maksa-
dıyla gelmiştir. Yapabileceği en iyi iş memle-
ketinde yaptığı gibi at sürmektir. Bunun için
hemşehrilerinin de desteğiyle at hammalları
arasına kabul edilmiştir. Onu aralarına aldıkları
gibi yerleşecek yer de bulmuşlardır. İstanbul’da
Unkapanı yakınında, Değirmen Hanı isimli
handa bir odada hemşehrileri ile birlikte kal-
maktadır. En yakın arkadaşları (muhtemelen
hepsi) hemşehrileri olan Mustafa Beşe bin
Nitekim
Balkapanı,
Şahin, Osman Beşe bin Şahin, Mustafa Beşe
bin Mehmed, İbrahim Beşe bin Receb, Osman Yağkapanı,
Beşe bin Mustafa, İsa Beşe bin Halil, Yagob Unkapanı
veled-i Murad, Aganiyan veled-i Vasil, Bali
veled-i İsa ve Bayram veled-i Ayan’dır. Ancak gerçekten de
Temmuz 1725’te, Bali ciddi biçimde hastalan-
balın, yağın,
mıştır (Bali’nin kendisinin mahkemeye bizzat
gelememesi buna delildir). Artık son olarak unun iskelelerde
aynı mekânı paylaştıkları hemşehrilerinden
vasiyetini yerine getirmelerini istemektedir.
indirildikten
Hikâyenin resmi tarafında Bali mahkemeye sonra tartılıp
gidemediğinden Mustafa Beşe bin Şahin’den
mahkemede kendisine vekalet etmesini iste-
vergisinin
miştir. Hemşehrileri Osman Beşe bin Şahin alındığı ve
esnafa dağıtım
ve Mustafa Beşe bin Mehmed’i de buna şahit
göstermektedir. Vekili aracılığıyla Receb
Beşe bin Veli’yi vasiyetini yerine getirmeye için tutulduğu
yetkili vasi tayin ettiğini mahkemede kayıt-
lara geçirtmiştir. Vasiyetine göre Receb Beşe yerlerdi.
ölümünden sonra terekesinden defin için bir
para ayırarak İstanbul’da gömülmesini sağla-
yacak, kalan borçlarını ödeyecektir. Terekesi-
nin geri kalanını da Talas köyündeki ailesine
götürüp teslim edecektir. Bali’nin hayatı pay-
laştığı arkadaşlarından son isteği olan ailesine
kazancını götürmeleri isteğini Receb Beşe,
vasisi olarak ve diğerleri de şahitlik ederek
kabul etmişlerdir.
Bu hüccette geçen bilgiler “birlikte yaşama
tecrübesi” için olumlu bir örnektir. Ayrıca evli
olup, İstanbul’da hanlarda, bekar odalarında
kalanların yaşamına ışık tutmaktadır.
24 medeniyet geçitleri
Han restorasyonlarında
yöntem arayışı
Her geçen gün değişimin, yıpranmanın ve yozlaşmanın hız kazandığı
hanlarda, yaşanan mekanın, esnaf geleneklerinin ve alışveriş
alışkanlıklarının yeniden yapılandırılması için bölgeyi besleyen yerli
ve yabancı ziyaretçinin fikrini de restorasyon kararlarına katacak
Gülhan BENLİ*
organizasyonlar yapılmalıdır.
İktisadi ve kültürel tarihimiz boyunca önemli bir ticaret
merkezi olan İstanbul Kapalı Çarşı ve çevresindeki hanların
oluşturduğu “Hanlar Bölgesi”, Bizans’tan günümüze, zenginliği,
çeşitliliği, canlılığı ile koruna gelmiştir. Bedestenler, dükkânlar,
arastalar, kervansaray ve hanlar bölgenin ticari tesisleridir.
Hanlarda zemin katın, uzaktan gelen tüccarın malını getirip
önce depoladığı, sonra pazarlayıp sattığı yerler olarak kul-
lanıldığı düşünülmektedir. Üst katlar ise hem depo hem de
şehir içinden ya da şehir dışından gelen tüccarların kısa süreli
konakladığı odalar olarak kullanılmıştır. Hanlar; geçmişte de
zanaatkarların, tüccarların, gezginlerin kullandığı sağlam ve
güvenlikli yapılardır.
Osmanlı çarşısı ve koruma bilinci...
Bölgede sırt sırta, yan yana konumlanmış avlulu-avlusuz han-
lar bir arada büyük bir oluşturmuştur. Bu çarşı düzeneğinin
ülkemizin başka hiçbir yerinde örneği bulunmamaktadır.
Sahip olunan tarihi mirasın farkına varmak ve onu koruma
bilincine ulaşmak aslında kullanıcıları kadar biz ziyaretçilerin
de görevidir.
Ancak günün ihtiyaçlarına cevap verebilmek için yapılan
müdahale ve eklentiler, tarihi yapıya uygun olmayan imalat ve
depolama gibi yük getirici faaliyetler, bu anıt eserlere geri dö-
nüşü olmayacak zararlar vermiştir.
Büyük Valide Han örneğinde olduğu gibi orijinal hanın önüne
eklenen yapıların han mimarisini çok değiştirdiği gözlenmek-
tedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü mülkiyetinde olan hanların
zaman içerisinde -1930/1935’lerden sonra- parçalı biçimde
*Dr., Mimar-Restoratör,
özel mülkiyete geçmesiyle hanlarda yıpranmalar çok daha
İMP-Bimtaş
Kültürel Miras Yönetimi hızlı gerçekleşmiştir.
Proje Yöneticisi.
EREN AYTUĞ
Fikir Sahibi
Restorasyon sürecine kullanıcılarının katılması
Hanlar Bölgesi toptan ve perakende ticaret, kamu hizmetleri, bürolar ve imalat
fonksiyonunun yoğunluk kazandığı bir bölge durumundadır. Aynı zamanda
Bedestenler ve Kapalı Çarşı dışında sahip olduğu diğer tarihi -Mahmutpaşa,
Rüstempaşa Camileri, Rüstempaşa Medresesi, Mahmutpaşa ve Tahtakale
Hamamı gibi eserler- değerleri nedeniyle bölgeye “Turizm Merkezi” niteliğini
de kazandırmaktadır. Hanlar Bölgesi’nde sürdürülebilir kentsel korumanın
gerçekleştirilebilmesini sağlayacak en önemli etken; mülk sahiplerinin yöne-
time, koruma ve planlama sürecine katılımının sağlanmasıdır. Hanların mülk
sahipleri kadar, bu mekanlarda 40-50 yıldır çalışanlar, babadan oğula geçerek
zanaatını icra eden zanaatkarlar, esnaflar, tüccarlar da restorasyon sürecinde
söz sahibi olmalıdır. Bölgeyi besleyen yerli ve yabancı ziyaretçinin fikrini de res-
torasyon kararlarına katacak organizasyonlar yapılmalıdır. Hanlar Bölgesi’nin
son dönemde revaçta olan “kentsel yenileme” kavramı ya da “turistik amaçlı
restorasyon” çalışmaları arasında sıkışıp kalmaması, bölgenin yaşayanları ve
kullanıcıları ile birlikte yaşam koşullarının iyileştirilerek yine geleneksel ticaret
merkezi olmayı sürdürülebilmesi amaçlanmalıdır. Her geçen gün değişimin,
yıpranmanın ve yozlaşmanın hız kazandığı hanlarda, yaşanan mekânın, esnaf
geleneklerinin ve alışveriş alışkanlıklarının yeniden sağlıklaştırılması için hem
kamunun hem de yaşayanların birlikte çabası gereklidir.
Restorasyon ile ekonomik geri kazanım
Hanlarda restorasyon büyük maliyetler gerektiren bir konu olsa da başarılı
bir iyileştirme, sağlamlaştırma, sağlıklaştırma ve restorasyon uygulamasının
sonunda elde edilen rant, bu maliyeti geri kazandırabilmektedir. İtalya ve
Fransa gibi ülkelerde buna benzer başarılı örnekler mevcuttur. Hanlar Bölgesi
bütününde yapılacak restorasyon çalışmalarında, sahip olunan mimari kimliğin
sürekliliği esas kabul edilmelidir. Koruma uygulama çalışmalarının kişiye geti-
receği ekonomik fayda, bir yandan yeni bir nitelik ve çehre kazanan alanın, arsa
ve yapı değerlerini yükseltmek, diğer yandan da alanda yaşayan yerel halkın ve
işgücünün ekonomik durumunu iyileştirmek şeklinde olmalıdır.
Fikir Sahibi medeniyet geçitleri 25
Hanlar Bölgesi’nin son dönemde
revaçta olan “kentsel yenileme”
kavramı ya da “turistik amaçlı restorasyon”
çalışmaları arasında sıkışıp kalmaması için
hem kamunun hem de yaşayanların
ortak çabası gereklidir. Restorasyon
çalışmalarında, sahip olunan mimarî
kimliğin sürekliliği esas kabul edilmelidir.
Sürdürülebilir iyileştirmede finansal olanaklar...
“Kentsel Yenileme Programları” çerçevesinde UNESCO destekli koruma
uygulama çalışmaları için ayrılan fonlar, Avrupa Birliği fonları, kamu
kurum ve kuruluşlarının bütçelerinden ayrılacak finansman, banka
kredileri, takas olanakları, kişisel olanaklar, vergilendirme ile geri ödeme
-düşük bedelli, uzun vadeli- restorasyonlar için kullanılabilecek finansal
olanaklardan bazılarıdır.
Tüm bu finansal olanakları bir araya getirip entegre edecek, böylece
etkin ve dengeli kaynak dağılımı ile örgütlü ve ekonomik yararları yüksek
program oluşturacak birimler kurulmalıdır. Böylesi bir birim, handaki
mülk sahipleri tarafından rahatlıkla oluşturulabilir. Belediyelerin görev
alanlarında kalan kültür varlıklarının korunması ve değerlendirilmesi
amacıyla kullanılmak üzere 1319 sayılı Emlâk Vergisi Kanunu’nun 8. ve
18. maddeleri doğrultusunda yerel emlâk vergisinden %10’luk bir payın
(Kültür Varlıklarını Koruma Payı), kültürel varlıkların korunması yö-
nündeki uygulamaları finanse etmek üzere ayrıldığı bilinmektedir. Bu
pay yukarıda bahsedilen finansal olanaklar ile birlikte kullanılabilir.
Sürdürülebilir iyileşmenin gerçekleşmesini sağlamak için toplum katılı-
mının sağlanması bir zorunluluktur. Bölge sakinleri için yeni iş olanakları
ve becerilerinin yaratılması gereklidir.
Restorasyonda kooperatif yöntemi...
Çoklu mülkiyetin söz konusu olduğu hanlarda tüm mülk sahiplerinin
bakım, onarım ve restorasyona katılımının sağlanması, mülk sahiplerinin
uzman kişilerce aydınlatılıp mülkiyette olabilecek değişikliklere hazır
olmalarının sağlanması gerekir. Hanlardaki mülk sahipleri aralarında
anlaşarak kooperatif kurabilirler. Proje ve uygulama, ilgili kooperatif
tarafından yürütülebilir. Ancak mülk sahipleri aralarında anlaşarak bazı
fedakârlıklarda bulunmak zorunda kalabilirler. Örneğin;
a) Haksız mülkiyetin (yasallık kazanmamış olan işgalin) geçersiz olduğu-
nun mülk sahipleri tarafından kabul edilmesi,
b) Uygulamayı –restorasyonu- her mülk sahibinin kabul etmesi.
Böyle bir anlaşmada, herkes kendi parseliyle ilgili proje bedellerini ve
restorasyon maliyetini kooperatife öder. Uygulama tek elden yapılır ya
da yaptırılır. Anlaşma yolu ile kurulan kooperatif, tüm maliklerin birlikte
anlaşarak ve uzlaşarak haklarına razı olmaları nedeniyle, karşılaşılacak
yasal ve finansal sorunların çözümünde pratik bir yoldur.
Kooperatifin üniversitelerden alacağı danışmanlık desteği ile, bölge
kullanıcılarının -yani kiracılar ve çalışanlar gibi etkilenecek kitlenin- res-
torasyonlar sırasında yaşanacak sıkıntılar ve süreç hakkında bilgi sahibi
olmalarının sağlanması ve onların manevi olarak hazırlanması sorunu da
çözülebilir. Böyle bir durumda kişiler restorasyonda kendileri için gele-
cek görerek kendiliğinden uygulama yapmaya istekli olabileceklerdir.
Sonuç alıcı çözümler için...
Bu konuya Büyükşehir ya da İlçe Belediyesi’nin ya da İl Özel
İdaresi’nin yapacağı uygulamaların öncülük etmesi beklenir. Ancak
hanlarda bulunan çok sayıdaki mülkiyetin varlığı konuyu daha baştan
BURAK SEVİNGEN
zorlu bir duruma sokmaktadır. Aynı bölgede bulunan Çuhacı Han’ın
benzer bir yöntemle restorasyonunun yapıldığı göz önünde bulundu-
rulursa, diğer hanlar için de kooperatif kurularak çözüm geliştirilebile-
ceği söylenebilir.
26 medeniyet geçitleri
İstanbul’un En Eski Gezi Rehberindeki Sekiz Han
İstanbul: Rehber-i Seyyahin
İstanbul hakkındaki ilk rehber kitaplardan biri olarak görebileceğimiz ve
cumhuriyetin ilk yıllarında İstanbul şehr emaneti tarafından
Türk Seyyahin Cemiyetine sipariş edilerek hazırlatılan rehber
‘İstanbul: Rehber-i Seyyahin’dir.
İstanbul üzerine bilgi veren seyahatna-
Özhan AYKUT* melerin sayısı oldukça fazladır. Özellikle 16.
yy’ın ikinci yarısından sonra, İstanbul’a gelen
gezginler, tüccarlar, diplomatlar, tutsaklar ve
sanatçılar, Avrupa’da bir edebiyat dalı olarak
gelişmiş olan “seyahatname” tipinde, gözle-
me ve araştırmaya dayanan eserler vermeye
başlamışlardır. Bunlar kentin mimarî yapısı
yanında toplumun günlük yaşantısını yan-
*Kütüphaneci sıtan sahnelerin de ayrıntısına girmişlerdir.
Genellikle seyahatnamelerde tarihi ve siyasî
olaylara ilişkin gözlemler üzerinde yoğunlaşıl-
mış, mimarlık tarihi yönünden fazla ayrıntıya
girilmemiştir.
Seyahatnamelerin dışında şehirler hakkında
bilgi veren bir başka tür de günümüzde kulla-
nılan şehir rehberleridir. İstanbul hakkındaki
ilk rehber kitaplardan biri olarak görebilece-
ğimiz ve cumhuriyetin ilk yıllarında İstanbul
şehr emaneti tarafından Türk Seyyahin ce-
miyetine sipariş edilerek hazırlatılan rehber
‘İstanbul: Rehber-i Seyyahin’dir. O dönemde,
şehir rehberlerini hazırlayan en tanınmış
sima, İsviçre asıllı araştırmacı Ernest Mam-
boury (1878-1953) idi. 1906’da Lausanne’da
resim öğretmeni olarak görev yapan Mambo-
ury, 1909’da izinli olarak geldiği İstanbul’dan
ayrılmadı ve Lausanne’daki görevinden istifa
etti. Ressam ve topograf olarak, Türkiye’deki
arkeologların çalışmalarına katkıda bulundu,
onlar için bazı plan ve röleveler çizdi. Daha
sonra rehber yazarı olarak tanındı. 1921 yı-
lından başlayarak, Galatasaray Lisesi ve bazı
yabancı okullarda Fransızca ve geometrik
desen konularında dersler verdi.
Çok dilli şehir rehberi
Mamboury’nin hazırladığı ‘İstanbul: Rehber-i
Fikir Sahibi
Seyyahin’ isimli çalışma ilk önce Osmanlıca
olarak 1924 yılında, daha sonra Almanca ve
Fransızca olarak 1925 yılında yine İstanbul’da
yayınlandı. Uzun yıllar İstanbul’u ziyarete
gelenlerin kullandığı bu rehber kitap, yazarın
ölümünden iki yıl kadar önce İngilizce’ye
çevrildi.
Kitabın bu kadar ilgi görmesinin sebeplerinin
dışında kullanım kolaylığı ve dili gelmekteydi.
Mamboury kitabı üç bölümde toplamıştı:
Birinci bölümde İstanbul hakkında genel,
kültürel ve tarihsel bilgiler veriliyordu. İkinci
bölümde turistlerin tek başlarına İstanbul’da
rahatça dolaşabilmeleri için bir program bu-
lunmaktaydı ki bu program farklı kategorilere
hitap etmesi bakımından dikkate şayandır.
Üçüncü ve son bölümde ise programlar
dâhilinde anlatılan bütün mekânlara nasıl
ulaşılabileceği tek tek tarif ediliyor ve kısa
Fikir Sahibi
tarihçeleri ile birlikte özellikleri hakkında
bilgiler veriliyordu.
Mamboury uzun programda görülmesi gere-
ken yerler arasında İstanbul’un ticaret haya-
tında önemli bir yer taşıyan hanlardan sekiz
tanesinin görülmesini tavsiye etmiştir. Üçün-
cü bölümdeki hanlar kısmındaki Büyük Yeni
Han ve Hüseyin Paşa Han’ına ait fotoğraflar
da yine Mamboury tarafından o dönemde
çekilmiştir.
Aynı zamanda kitabın en önemli eklerinden
olan ve yazar tarafından çizilen İstanbul hari-
tasında bu hanların nerelere denk düştüğünü
de verdiği numaralar ile gösteren yazar 1924
yılında İstanbul’un hanları hakkında kendi
kaleminden şu bilgileri vermiştir;
Mamboury’nin Sekiz Hanı
Han ve ev manasına da gelen bu Farisî kelime
Türkçede bundan elli sene evveline gelinceye
kadar hem kervansaray hem de emtia ambarı
manasını ifade eder idi. Eski üslûpta bina edilmiş
olan hanların hemen çoğu zail oldu. Henüz baki
ve mevcut olanlar ise ortasında geniş bir avluyu
havi, taştan merbut el şekil büyük bir binadan
ibarettirler ki avlunun etrafında mahzen ve am-
barlar ve bunların üzerinde misafir odaları var
idi. Bu odalar avlu dâhilinde kâin sütunlar üzeri-
ne müstenid oldukları gibi üstü tunuslu uzun bir
divanhane ile yek diğerine piyade ederler ve âdeta
dairevi bir dehlize sahip olan bu divanhaneler
dahi doğrudan doğruya avluya nazır bulunur idi.
Hanlar, münhasıran gelip geçici tacirlere mahsus
olarak yapılmış olduklarından bu tüccarları
iskan için bir oda ile bir de mallarını emin bir
mevkide muhafaza için bir ambar isticar eder.
İşlerini hanlarda tavsiye eyler ve orada mal satar
veya satın alırlar idi. Bazıları eski muhabbetlerini
muhafaza eylemiş olan bu hanlar bugün tica-
rethaneleri ihtiva eylemektedir veyahut mahsus
kiralık olur haline kalb edilmiştir.
Elçi Hanı
Vaktiyle Çemberlitaş civarında kain idi. Bugün
zail olmuştur. Elçilere mahsus olarak 16. Asr-ı
miladi esnasında inşa edilmiş ve 1865 senesinde
muhteruk olmuştur. Avrupa sefirleri burada
ikamet ederler idi. Elçi hanı muhterik olduktan
sonra bir müddet böylece hali hazırda kaldı ve
bilâhare arsası üzerine bugün görülmekte olan
matbaa-i Osmaniye bina edildi.
Balkapanı Hanı
Eminönü meydanından sağda Haliç’e doğru giden
caddeye girerek solda ilk sokağa sapmalı ve Mısır
Çarşısı’na girdikten sonra bunun garb kapısından
Hasırcılar Caddesi’ne çıkarak doğru ileri gitmeli
ve solda ikinci Bal Kapanı sokağına girmelidir.
Bu han Bizans devrinden kalmıştır. Rüstem
Paşa Camii civarında yani Venediklilerin sakin
bulunmuş oldukları mahallede kâin olduğu
için Venedikliler tarafından inşa edilmiş olması
muhtemeldir. Zemin katı ile bodrumun bir kısmı
muhafaza olunabilmiştir. Avlu dâhilinde şeklen
Bizans ve fakat aslen Türk eseri olan büyük bir
terazi görülmektedir.
medeniyet geçitleri
Büyük Yeni Han
Eminönü meydanından sağda Haliç cihetine
giden caddeye girerek solda birinci sokağa sapmalı
ve Mısır Çarşısı’na girerek nihayetindeki kapıdan
çıkınca yolun sonuna kadar doğru ileriye devam
etmeli ve bade sağa Çakmakçılar Sokağı’na
sapmalı. Han derhâl sol kolda görülür. Valide
camiinin hemen karşında kani olan bu binanın
iki kat kemer sıralarına havi uzun havlusu yeni
inşaat ile ikiye taksim olunmuştur. Han onyedinci
asr-ı milâdîye yani onuncu asr-ı hicriyede inşa
olunmuşdu.
Çuhacılar Hanı
Ayasofya...Mevkinin tayini için Nuri
Osmaniye’ye müracaat etmeli. Han iş bu caminin
şimalindedir ve bir sokak ile ayrılmıştır. Onbeşinci
asr-ı milâdîye kadar vasıl olabilen bu hanın in-
şasındaki tarz-ı kani Türk mübanisinden hayli
farklı olduğu için bunun Bizans inşaatından
olması mülahızdır. Müstahil elçi hanındakine
benzer.
Hasan Paşa Hanı
Koska’dan Aksaray’a giden tramvay hattını takip
edince han solda ve inişin baş tarafında kaindir.
Hasan Paşa Hanı bu nevi inşaa-
tın en mükemmellerinden biridir.
1161 [1847] senesinde vefat
etmiş olan Seyyid Hasan Paşa
tarafından inşa edilmiş olup mid-
hali tarıki tasviyesi hengâmında
maateessüf bozulmuş olduğunda
kapının tarafında kain olan iki
çeşme halihazırda sathı zeminden
1,80 metre yukarıda bulun-
maktadır. Bu mithal tam kavis
şeklindeki kemeri ile devrinin
çiçek yapraklarından müteşekkir
başlığına havi olan dört adet ince
sütunları ile bir sıra dirseklere
metki çıkıntısıyla pek ziyade celep
itinadır. Havlu azameti haizdir.
Zemin 6,20 metre irtifaındadır.
27
Kemerleri de biraz Bizans şeklini andırmaktadır.
Mamboury’nin
Herhâlde Türk mimarisinin en güzel numunele-
rinden biridir. hazırladığı
Harmanlı Hanı
‘İstanbul:
Eminönü. Mevkiinin tayini için Rüstem Paşa Rehber-i
Camii’ne müracaat oluna. Rüstem Paşa
Camii’nin şark cihetini muhit alan avluda bugün
Seyyahin’ isimli
Harmanlı Han denilen bu kadim Bizans bina- çalışma ilk önce
sının bir kısmı hâlâ mevcuttur. Kabalarla mü-
Osmanlıca
cahhıs bulunan dahili dehlizin bazı kemerlerine
bakılırsa bütün altıncı veya yedinci asr-ı miladiye olarak 1924,
ait olması icab eder.
daha sonra
Kürkçüler Hanı Almanca ve
Eminönü. Mevkinin tespiti için Büyük Yeni Han’a
müracaat oluna. Kürkçüler hanı iki havludan Fransızca olarak
mürekkeptir ki biri haraptır ve büyük iki handan
ancak dar bir sokakla ayrılmıştır. Valide Hanı
1925 yılında
tarzında güzel bir Türk binasıdır. yine İstanbul’da
Valide Hanı
yayınlandı.
Eminönü. Mevkiin tespiti için Büyük Yeni Han’a Uzun yıllar
müracaat olunmalıdır. Valide Hanı ise bu tek
karşısında ve fakat biraz yukarıda ve sağda Çak-
İstanbul’u
makçılar Sokağı’ndadır. ziyarete
Valide Hanı bu nevi mebaninin en büyükle-
rindendir. Çakmakçılar Sokağı’nda kain olup gelenlerin
üç havludan mürekkep ve onuncu asr-ı hicri kullandığı
[onyedinci asr-ı miladi]ye mensuptur ve Sultan
İbrahim’in validesine ithafen valide denilmekle bu rehber
maruf olan Mahpeyker Sultan tarafından inşa
olunmuştur. Üçüncü havlunun dâhilinde 25
kitap, yazarın
metre irtifada merbu el şekil büyük bir kule görü- ölümünden iki
lür. İranilerin aşure-i muharremde icra eyledikleri
ayin [sahife 104] bu hanın birinci havlusu dahi-
yıl kadar önce
İngilizceye
linde vuku bulur...
Naklettiğimiz metinlerden anlaşılacağı üzere
Mamboury hanları işlevleri yerine onların
çevrildi.
mimari özellikleri ve kısmen de tarihçelerine
vurgu yaparak tanıtmaktadır. Anlatılan han-
lardan bazıları günümüzde dahi işlevlerini
sürdürebilmekteler, fakat mimari özelliklerini
kaybetmeye başlamışlardır. Asırlar boyu
İstanbullunun ve yabancı tüccar, gezgin, ente-
lektüelleri konuk etmiş olan bu yapıların bu-
gün İstanbul’da yaşayanlara emanet olduğunu İstanbul: Rehber-i
Seyyahin’den
unutmamak ve unutturmamak gereklidir.
hanlara ait sayfalar
28 medeniyet geçitleri Han Mirası Han Mirası medeniyet geçitleri 29

NARMANLI HAN Büyük yeni han

“Entelektüel bir cennet!” “Bir İstanbul şiiri”
İstiklâl Caddesi, 1831 Mercan Çakmakçılar Yokuşu, 1794

Yazar Ahmet Hamdi Tanpınar İstanbul’un en modern hanı olarak

burada yazdı.
Ressam Bedri Rahmi Eyüboğlu
ve Aliye Berger burada çizdi.
Kenan Yontuç Atatürk
büstlerini, Gürdal Duyar
heykellerini burada yaptı.
kuruldu.
III. Mustafa’nın en ünlü mimarı Tahir Ağa
yaptı.
Osmanlı’da ticaretin kalbi olarak tanındı.
Mûsiki öğretildi, kitap basıldı, sarraf oldu.

Troçki burada tartıştı. Emniyet Sandığı’yla emekçilere destek

sağladı.
Güzel Sanatlar’ın
kurucularından Gross burada Ermenileri gördü, millet-i sadıka sözünü
yaşadı. alnına yazdı.

Dönemin tek Ermeni gazetesi I.Dünya Savaşı’nda işgal kuvvetleri Büyük

Jamanak burada çıktı. Yeni Han’a
Geldikleri gibi gittiler...
Büyük valide han
“Tarihin sarrafı”
Mercan Çakmakçılar Yokuşu, 1651

Kösem Sultan, Üsküdar Çinili Camii’nin vakfiyesi olarak inşa

ettirdi.
Bizans Saint Irene kulesi ile sırdaştı.

Hazzo pulo pasajı İstanbul’un en büyük hanlarından birisi olarak gösterildi.

“Yakışıklı Türkiye!” Tarihçi Naima’nın, Evliya Çelebi’nin, Cevdet Paşa’nın, Reşat
İstiklâl Caddesi, 1871 Ekrem Koçu’nun, Ahmet Rasim’in kitaplarına girdi.
Jöntürkler toplanıp konuştular. Yetmiş iki millet konut, işyeri, atölye ve ahır olarak kullandı.
Ahmet Mithat Efendi matbaa kurdu. İranlı matbaacılar ilk Kur’an-ı Kerim’i burada bastı.
Namık Kemal yaşadı. Kahvehanesi meşhurdu.
İbret Gazetesi çıktı. İranlıların yaptırdığı mescidle anıldı.
Çuhacıyan tiyatro yaptı. Dokumacıları, sarraflarıyla pek meşhurdu.
Şapkacı Katya bütün şıklığıyla geçiyor... Bacaları yok oldu, ahşap yerleri yıkıldı ama hâlâ dillere destan.
Suriye pasajı Kurşunlu han
“Bir kültür sarayı!” “Mimar Sinan’dan mektup”
İstiklâl Caddesi, 1908 Karaköy Perşembe Pazarı, 1550

Cine Centrale burada kuruldu. Ceneviz katedrali Saint Michele’nin

temelleri üstüne Rüstem Paşa, Mimar
Stamboul Gazetesi burada çıktı. Sinan’a yaptırdı.
Apoyevmatini Gazetesi geçiyor. Eski Galata surlarıyla kol kolaydı.
Heykeltraş Namık Denizhan geçiyor... Şaraphaneleriyle anılmıştı.
Rumları, Ermenileri, Musevîleri kucakladı.
Kurşunları sökülüp satıldı lâkin hâlâ
Perşembe Pazarı’nın keşfedilmemiş definesi.
30
Han solo!
Medeniyet Geçitleri 2009, bu yıl hanlardan geçen üç medeniyeti müzikleriyle konuk
ediyor. Tangolar kantolar, Balkan şarkıları ve çok dilli türküler şenlik boyunca
ücretsiz izlenebilecek.
Kanto: İstanbullu Avrupa!
Tombaz ile yıl 1870’lerde. Tiyatro ve müzikli
oyunlar Osmanlı İmparatorluğu’nun batı-
lılaşma hareketlerinin sanatsal sesi olmuş.
İstanbul’un çok kültürlü dönemindeyiz.
Saray müziğine tepki olarak doğan kantolar
Pera’daki oyunlarda, gezici kumpanyalarda
çınlıyor. Oyunlarda, sahne aralarında söyle-
nerek dilden dile dolaşıyor.
Tombaz ile yıl 1930’larda. Kantolar
Cumhuriyet’le yeniden keşfedilmişler. Yeni
sosyal yaşamı ve tartışmaları müziğe taşımış.
Kadın hakları, kadın erkek tartışmaları,
çapkınlar, hovardalar kantolarla dile geliyor.
Kantolara yüzyılın başlarından itibaren ülke-
yi sarsan tangolar eklenmiş. Arjantin’in yoksul
insanlarının bu eğlenceli müziği, tüm dünya
gibi Türkiye’ye seçkin insanların müziği ola-
rak gelmiş. Gecelere tango danslarıyla başlan-
mış. Cumhuriyet yıllarının bu yaygın modası
Türk sanatçılara birbirinden güzel tango söz
ve müzikleri yazdırmış. Artık gardıroplarda
tango ayakkabıları, elbiseleri, fotoğraflarda
tangolu kareler var.
Tombaz!
Sahnede gerçek bir taş plâk solisti. Sadece
müzik değil, bir kültür aktarımı. Müzikal
yorumlar, tiyatrovari skeçler, komik anlar,
antika kostümler, özel danslar… Kantolar, o
zamanın Direklerarası tiyatro geleneği ve ha-
vası ile çalınıyor, ritim ve doğaçlamalar dans
ile birleşerek, konserin sonuna doğru varyete
havasında bir gösteriye dönüşüyor.
Tombaz  1998 yılında Emirhan Tuğa ve
Meral Ari-Tuğa çifti tarafından kuruldu.
Türk, Yunan, Romanyalı ve Hollândalı mü-
zisyenlerden oluşmakta. Arjantin tango dans
ve müziğine olan ilgi ve sevgileri onları, Türk
tangolarında birleştirdi.
“Maacırlar”ın
İstanbul’u!
Sokak atışmaları, düğün
medeniyet geçitleri
kaynaşmaları, göç kervanları. Gayda İstanbul
ile Balkanlar’da, Avrupa’nın tarih boyunca
işgale ve istilâya maruz kalsa da en neşeli şe-
hirlerinde, kırlarında, göçebe çadırlarındayız.
Birçok defa hem göç eden, hem de toprakları-
na sürekli göç alan bölge topraklarında birçok
kültürün insanı yüzyıllar boyunca bir arada
yaşar, acıyı ve dostluğu paylaşır, yeni ve kendi-
lerine özgü ortak bir kültür kurarlar.
“Muhacir” ya da Trakya ve Marmara bölge-
sindeki günlük konuşma dilindeki kullanımıy-
la “macır”lardır onlar. 1878 Berlin Kongresi
sonrası, bu topraklardaki Osmanlı egemen-
liğinin inişe geçmesiyle birlikte, süreç büyük
ölçüde tersine dönmüş ve Anadolu’ya kitleler
halinde yeni bir göç hareketi gerçekleşmiştir.
Balkan topraklarının diğer bir rengi olan
Çingeneler’in Türkiye yolculuğu ise, özellikle
1920’li yıllarda yaşanan mübadelelerin so-
nucudur. Ancak göç sırasında ve sonrasında
yaşadıklarında, on binlerce Çingene, Muha-
cirler kadar şanslı olamaz, Anadolu toprakla-
rında zor bir geçim savaşı verirler.
Gayda İstanbul!
Onlar isimlerini Balkan halklarının gelenek-
sel nefesli çalgısı olan, bugün yaygın olarak
kullanılmasa da sembolik değeri büyük olan
“Gayda”dan aldılar. Gaydacılar İstanbul’a
gelen muhacirlerin ve romanların yaşadıkları
keşmekeşi, İstanbul eğlencelerini, gündelik
yaşamlarını ve sorunlarını dile getiriyorlar.
Müziklerini fikirleriyle birleştiriyor, Trakya
ve Balkan halklarının -özellikle de Çingenele-
rin- sadece mizahî yanları öne çıkartılarak tek
yönlü bir “gırgıriye” formatı içinde sunulması-
na mesafeli duruyorlar.
Müzik
Boğaziçi Gösteri Sanatları Topluluğu’nun
neşeli üyeleri ile Türkiye’deki genç Roman ye-
teneklerin bu ortaklaşa grubu, repertuarında
geleneksel Balkan müziğinden, Türk roman
müziklerinden örneklerin yanı sıra Gaydacı-
ların kendi eserleri de yer alıyor.
Türkü Performasyonları!
Köyler şehir, atlar araba, kınalar boya, şalvar-
lar, yemeniler, yeldirmeler içlikler gömlek,
tunik oldular. Ev yemekleri lokantalara, kına
geceleri otellere taşındı. Dünya aynılaşıyor.
Müzikler de tek tipleşiyor mu sorusu müzi-
kologların araştırma alanına her gün daha çok
giriyor. Yerel olana, aynılaşmamış olana vurgu
yapan yeniden yorumlamalar, geçmişin ezgi-
lerini bugünün şartlarında var etme çabaları
farklı renklerle buluşmamızı sağlıyor.
Yüzyıllar boyu aynı topraklarda yaşamış,
Türk, Kürt, Ermeni, Rum, Fars, Arap, Gürcü,
Lâz ve Çerkezler hem bulundukları toprakla-
rın geçmiş ve güncel kültürünü kendi kimlik-
lerini inşa için kullanmış, hem de özgün kül-
türlerini bu topraklara işlemişler. Her dilden
deyimler, yemekler, desenler gibi müzikleri de
birbirlerinden etkilenmiş. Bir taraftan ortak
kültürün izlerini taşımış, bir taraftan da kendi
kültürlerini ortaya koymuş.
Günyüzü!
Günyüzü, Doğu kültürünün farklı ülkelerin-
deki ezgileri yeni kültürel akrabalıklar için
keşfediyor. Şarkılarını Mezopotamya’dan
Kafkaslar’a Ortadoğu’dan Anadolu’ya geniş
bir coğrafyanın müzik haritasından seçiyor.
Arapça, Farsça, Azerîce, Makedonca, Lazca,
Rumca, Çerkezçe ve Türkçe şarkılarıyla kon-
ser boyunca sadece Anadolu’da yüzyıllardır
yaşayan ortak kültürün müziğini dinlemiyo-
ruz, aynı zamanda Doğu ezgilerinin Batı saz-
larıyla yeniden yorumlanıyor. Saksafondan,
curaya, kemençeden tuluma, bas ve elektrogi-
tarlara farklı enstrümanlar, Günyüzü parçala-
rında yeni rock soundlarla buluşuyor.
EL
VERENLER
HOTEL
EYFEL
★★ ★
GESAD
medeniyet geçitleri
Discover Istanbul!
“Cümle âlem bir’dir bize!” Cem Sancar

Explore the ancient roads,
journeys, inns and innkeepers!
Those who live in Istanbul, feel
that they are Istanbullians, and
those lives are enriched with the
blessings of this city, know well
that this city waits for others to
discover her treasures. Despite all
the hardships and troubles, mil-
lenia of the city’s abundent and
glorious history captures people’s
imagination and its magical
energy makes the heart beat
faster. The sunrise on cobble-
stoned streets in Edirnekapı, on
the sparkling waters around the
“The whole world is one to us!” and settled closely. They lived
together, joined in a multicultural
atmosphere, they speak of a col-
lective mind and collective cul-
ture in the hans and of the hans.
“Tout le mond est egal pour nous!” Some brought out the books from
their pockets, or stories of far off
“Voor ons is iedereen gelijk” lands, some put out the goods
‫تسیکی ام یارب ملاع مامت‬ they owned, while others brought
the knowledge and philosophy to
“Totus mundus est nobis aequus!” the table. And some shared an-
cient mystic secrets, while others
“Tseliat sviat e raven zavsicki!” conveyed the message of their
“Egjith bota perneve eshte e barabart!” faith. The table was a shared one
and its called han. In short, sev-
“Todo el mundo es igual para nosotros!” enty-two nations played the same

“Mez Hamar meg e polor asharh!”

Golden Horn, and in Üsküdar
somehow render moot the ques-
tion as to why this ancient city
had been the womb of three
great empires…
 Poetry that flows around each
of the seven hills of the city re-
cants how civilizations, either on
peaceful terms at times or at war
other times, could at one time sit
on the same table and eat from
the same plate. Some are sad lyric
works, some sing kanto, while
others sing pleasantly the songs
of the immigrants, “maacır” songs
as Istanbullian grandmothers
used to call them. Where unseen
recitations of Qur’anic verses
drift over nearby Sephardic Jew-
ish wedding ceremonies, and
when your gaze reaches your
hand, an Armenian craftsman’s
cornelian ring shim-
mers light onto
your face.
When shop-
ping, the
“Hemu kes yeke mera!”
“Tutto di mondo medesimo per nostro!”
“Kuli sar ju mare!”
“Für uns sind alle gleich!”
sounds of shopkeepers bartering and guests. This city embraces
in Kurdish, and autumn visions and cherishes those who love
of beautiful Greek girls at sunsets her… That’s why the inns (hans)
in Istamboli tantilise the senses. are so important for us. That’s
Fiddlers fill the streets with Ro- why we can never abandon them
mani songs, while tabors glorify and these places will never be
the city. Italians, Scandinavians, free of our care.
French, Germans and Russians Crossing Civilisations, The Han
flow through on one side, and and Passage Festival has started
brush past Hindus, Persians, its journey with the slogan “The
Arabs and Afghanis on the other. World is One” to raise historical
Anatolia sits humbly, cross- awareness on the hans, the legacy
legged on a bench next to you, of Istanbul. This is a project to
and smiles at you in a way that bring civilisations together, this is
warms your heart… a people’s project!
Such is Istanbul! We view Starting with the idea that the
Istanbul as an innkeeper; hans and passages are the net-
who welcomes, feeds, and works that allow the different
protects its visitors, travellers cultures and thoughts to interact
around the city, and that they are
the cultural medium that nour-
ishes life in the city, the project
aims to help Istanbullians get to
know their city, to uncover Istan-
bul. The festival made a modest
start in Eminönü-Mercan Büyük
Yeni Han last year. This year it
is taking place in Beyoğlu and
Karaköy Park… The festival is
also planning events in Üsküdar,
Galata, Eminönü and Beyazıt in
2010.
The hans were the cultural
centers of trade. They were the
non-official guesthouses, they
belonged completely to the pub-
lic. People arrived from far and
wide, unloaded their burden,
reed flute. The legacy of man thus
came into being…
If it is about gaining experience
from history, being loyal, and
looking back while moving for-
ward; yes, Narmanlı Han needs
urgent help! Büyük Yeni Han is
left all alone! Büyük Valide Han is
screaming for immediate help! Si-
nan the Architect is upset about
Kurşunlu Han for  we have built
slums in the middle of it!
Hear us please! The hans are
calling for their children, who left
them to the nursing homes and
they say:  “remember me now
and then, I don’t want anything
but to be noticed and cared for a
little bit, that’s all..”
How could a city that does not
respect its history be ever at
ease? The entire planet knows,
we know that this city is called
the“cultural capital” of civilisa-
tions. A “Cultural Capital”, the
centre of our shared memory and
of mercy!
It is, in fact, ourselves we discover
as we explore…