Ι" -.

Περιοδικό Ποίηση: Εξαμηνιαίο περιoδιιcό για την ποιητι/cή τέχνη, Τεύχος 25,
Άνοιξη-Καλοκαίρι 2005, σ. 48-62.
IΊ::Ι'λΣΙ,\ΙU:'; 1,.-\.(\0,\ \"1' Η Σ Φυυ%ώ %υ.ί .\'τεριντύ. 4.9

ρίως τ~ φύση της σχΖσης ανά.μεσα σ'ϊιΧ κείμενα, οπως οί Στοχασμοί του Ρενέ
Ντεκάρτ [Rene Descartes], καί α.λλα κοινωνικοίστορικά καί οιανο-ητικά μορφώ­
μα.τα..

ΓΕΡΑΣΙΝΙΟΣ ΚΑΚΟΛΥΡΗΣ Κομβικό σ-ημείο τ'ης διαμάχης αποτελεί -η ανάγνωσ-η των Στοχασμών του
Ντεκάρτ από τόν Φουκώ, -η οποία καταλαμβάνει μόλις τρείς σελίδες από τίς
περίπου επτακόσιες πού αποτελουν τό Hi.stoire de lafolie. Ό Φουκώ τοποθετεί
/
Φ ουκω και
/Ν
τεΡΡίντα:
ι εν ειδει προλόγου τούς ισχυρισμούς του γύρω από τόν Ντεκάρτ στ~ν αρx~ του
δευτέρου κεφαλαίου, πού φέρει τόν τίτλο (( 'Η μεγάλη εγκάθειΡζη», κrι.ί αναφέ­
~H ανάγνωση ως αρχαιολογία 17 ιός
, δ /
απΌ o/~ιηση;" ρετω στ/ δίαδικrι.σία ίδρυμrι.τoπoίησ-ης των τρελω,ι κrι.τά τό'ι οέκατο εβδομο
α.Ιώνα..
Γιά τόν Φοωιώ, ή ενασχόλ-ησ-η μέ σλες τίς μορφές του πcφαλόγου, τ/ς μrι.­
Στόν Γιά,ηι'η Παπο.θεοδώρου
γείας, της τρέλrι.ς, Tijς αποκάλυψης, Tijς πίστης, των θαυμάτων ητrι.ν θεμελιώδης
γιά τ~ σκεπτικιστικ+Ι παράοοση μέχρι καί τόν οέκατο εκτο αιώνα. Ό στoxrι.­
στΥγ:; τ/ς ΆναγέννησΎjC, δέν ηταν ποτέ σίγουρος στι δέν εΙναι τρελός. Ή συμβου­
α. Ή «διαμάχη»
λ~ του Μοντέιν [Montaigne] ηταν στι αυτός πού θά αΨηφουσε τό πrι.ράλoγo θά
ηταν ενοχος παραλογισμου. "Ομως, μέ τήν ελευσ-η του δέκrι.τoυ εβδομου αιώνα,

Τ
ό 1963 ο Ζάκ Ντερριντά δημοσιεύει τό χείμενο ((Τό cogito καί ή ίστορία τ'ijς
στό εΙδος τ/ς σκέψης πού αναγνώριζε τά σρια τόσο της πραγματικ'ijς σσο καί
τρέλας»,! τό όποίο αποτελεί κριτικ~ στό βιβλίο του Μισέλ Φουκώ Ή
της δυνάμει γνώσης της, καί ώς εκ τούτω δέν ηταν διατεθειμένη νά αποπέμψει
τρέλα καί τό παράλογο: Ή ίστορία τής τρέλας τήJι κλασική εΠΟΧ17.2 Ή απά­
τό παράλογο, αντιπαρατίθεται ή αυτονομία, ή κυριrι.ρχία καί ή vηφαλιότητrι. του
νΤ'f)ση του Φουκώ σΤ'ήν κριτική του Ντερριντά οημοσιεύετω στή δεύτερη γαλλι­
λογικου υποκειμένου τ~ν οποία προτείνει ο Ντεκάρτ, από τ~ σκέψη του οποίου
x~ εκοοση του Hi.stoiI·e de Ια folie τό 1972, υπό μορφήν παραρτήματος, μέ τόν
αποκλείεται απόλυτα ή τρέλα: Έγώ πού σκέφτομαι δέν μπορεί νά εΙμαι τρελός,
τίτλο «Τό σωμα μου, αύτό τό χαρτί, αύτ/ ή φωτιά)), μαζί μέ τό (Ή τρέλα, ή
ισχυρίζεται ο Ντεκάρτ, κατά τόν Φουκώ. Σέ αντίθεσ-η μέ τά oνειprι. η τά λάθη
απουσία εργου)).3 Αυτά τά κείμενα, σταν θεωρηθουν από κοινου, συνιστουν ενα
της αντίλΊjψ'f)ς η της ενόρασ-ης τά οποία θά μπορουσαν νά ενσωματωΘουν στ/
συναρπαστικό καί αρκετά διαφωτιστικό παράοειγμα γιά τίς οιαφορετικές α­
λογική υποκειμενικότητα του cogito καί ώς εκ τούτου νά υπερνικ-ηθουν από
ναγνωστικές στρατηγικές των δύο σΎjμαντικων (ψεταδομιστων)) Γάλλων δια­
αυτό, -η τρέλα αποτελεί ενα απόλυτο αλλο. Τό καρτεσιανό υποκείμενο μπορεί
νοητων. Έπιπλέον, ή συγ',ιεχριμένη (διαμάχ'f)) εγείρει πολλά σημαντικά ερω­
νά εΙνω, στήν πραγματικότητα θά πρέπει νά εΙναι, ενα ((αμφιβάλλον» υποκεί­
τ~ματα αναφορικά μέ τ~ συγκρότηση τ/ς τρέλας ώς εννοιας σ.ντίθετης πρός τή
μενο, αλλά ή βrι.σική υπόθεσ-η ή οποία δέν μπορεί νά αμφισβητηθεί εΙναι στι
λoγικ~, τ~ δυνατότητα συγγραφης της ίστορίας της, τίς οντολογικές καί επι­
πρόκειται γιά ενα λογικό υποκείμενο.
στημολογικές βάσεις τ/ς εννοιας τ'ijς καρτεσιαν'ijς υποκειμενικότητας, χαί κυ­
'Έτσι, γιά τόν Φουκώ, ή ((εζορία της τρέλας)) από τόν νου του καρτεσιανου

" Τό παρόν κείμενο άποτόλεσε είσ'ή'(ηση στήν ~μερίδα πού διοργάνωσε τό περιοδικό Histo-
reίn/Ίστορείl' στΙς 21.1.2005 στήν 'Αθήνα, μέ άφoρμ~ τά "ικοσι χρόνια άπό τόν θάνατο του
Μισέλ Φουκώ [Miche\ Foucault].
1. Ζάκ Ντερριντά, "Τό cogito καΙ ή Ιστορία της τρέλας», στό Ζάκ Ντερριντά-Μισέλ Φουκώ,
Τρέλα καί φιλοσοφία, μτφρ. Κωστής Παπαγιώρy~ς, ΌλκόςlMιχρ~ Άρκτος, 1994 (ΤΦ).
2. iVIiche\ FoucaLut, Folί.e εΙ deraison: HiswiIe de IaIolί.e α l'δ.gε clαssiquε, ΡΙοη, ΠαρΙ.σι 1961.
Τό 1964, τό Hiswlre de Ια Iolίe κυκλοφορει μ:t ε.ναν κατά πολύ μικρότερο πρόλογο, άπό τόν όποιο
παραλείποντιΧΙ κυρίως τά σημεία που άποτέλεσαν στόχο τ-ης σχληρ-ης χριτι.χ7μ; του αρθρου του
Ντερριντά. 'Η έλλΎjνι.κ-ή μετιΧφρα.Of) ακολουθεί τήν εχ.r)οσΎj του 1964 χα.ί, ώς έκ τούτου, περι.­
λαμβάνει τόν μεταγενέστερο πρόλογο, βλ. Μισέλ Φουκώ, Ή ίστορία Τής τρέλας, μτφρ. Φρα­
γχίσχη 'Αμ:τ.:α.ζοπούλου, 'Ηριδανός [1976].
3. Καί τά δύο κείμενα βρίσχονται μεταφρασμένα. στό Ζά.χ Nτερρι'lτιΧ-ίVlισέλ φοuχc.:), Τρέλα
καί φιλοσοφία, IJ.n.
υποκειμένου χρ-ησιμεύει ώς καθοριστικός δείκτ-ης τ/ς διαφορας ανάμεσα στ~ν
Άναγέν,τηση καί τίς κλασικές επιστημες (epi.stemes) σχετικά μέ τόν τρόπο μέ
τόν όποίο «σκέφτονται)) τό παράλογο. 'Έτσι, ανάμεσα στόν Μοντέιν καί τόν
Ντεκάρτ μιά πολύ σημαντικ~ μετατόπισ-η εχει επιτελεστεί, τόσο γιά Τ'ήν α­
νάπτυζ-η του φιλοσοφικου ρασιοναλισμου κατά τόν δέκατο εβδομο αιώνα, σσο
καί γιά τίς νέες μορφές (ψεταχείρισης)) σσων προχωρουσαν πέρα από τά σρια
του Λόγου, μέσω του παραλογισμου τους. Στό υπόλοιπο του συγκεκριμένου
κεφαλαίου ο Φουκώ θά στρέψει τ~ν πρoσoχ~ του στήν ίστορία Tijς ίδρυματο­
ποί ησ-ης των τρελων.
Άδιευκρίνιστος πάντως παραμένει από τόν Φουκώ ό τρόπος μέ τόν όποίο τό
φιλοσοφικό κείμενο του Ντεκάρτ σχετίζεται μέ τούς επιστημονικούς λόγους

:::ι
50
άλ/ά καί μέ τίς θεσμοθετημένες πρακτικές (άστυνομικά μέτρα, ~ικαστικές
άποφάσεις, εγκλεισμοί, τιμωρίες). 'Αποτελεί τό φιλοσοφικό κείμενο «σύμπτω­
μα» η «αίτία»; 'Άν ~έν uπάρχει άπλως μιά σχέση κοινο\) πλαισίου, καθo~ηγεί ό
φιλοσοφικός λόγος τούς αλ/ους λόγους καί τίς πρακτικές, η συμβαίνει τό άντί­
στροφο;4 Θά πρέπει Τι σχέση τους νά νοηθεΤ σύμφωνα μέ τό μοντέλο βάσης­
επoικo~oμήματoς η σύμφωνα μέ τό πρότυπο της κυκλικης αίτιότητας, η εντέλει
ώς άλ/ηλεπί~ραση ~oμης καί γεγονότος;
Στόν άρχικό πρόλογο της 'Ιστορίας της τρέλας ό Φουκώ άναφέρει: «Γράφω
τήν ίστορία της τρέλας πάει, λοιπόν, νά πεί: γράφω μιά δομική μελέτη του
ίστορικoV συνόλσυ -εννοιων, θεσμων, νομικων καί άστυνομιχων μέτρων, επι­
στημονικων έwοιων- πού κρατάει εΥκλειστη μιά τρέλα, Τι πρωταρχική κατά­
σταση της όποίας ~έν μπορεί ποτέ νά άποκατασταθεί ριζικά»5. Στό «Τό cogito
καί ή ίστορία τ'ijς τρέλας» ό Ντερριντά θέτει μιά σειρά άπό ερωτήσεις σέ σχέση
μέ τά παραπάνω: «πως οργανώνονται, ομως, αυτά τά στοιχεία μέσα στό
"ίστορικό σύνολο"; Τί εΙναι Τι "εννοια"; Οί φιλοσοφικές εννοιες εχουν κάποιο
προνόμιο; πως συσχετίζονται μέ τίς έπιστημονιχές εννοιες η πρακτικές;» Γιά
νά καταλf{,ει παρατηρώντας: «ΕΙναι πολ/ά τά ερωτήματα πού κυκλώνουν αυτό
τό έΎΧ,είρημα» (ΤΦ 38-39).
Ό Ντερριντά, στήν κριτική του, Μν θά έπικεντρώσει τήν προσοχή του στήν
ορθότητα της έρμηνείας τ'ijς «Μεγάλης εγκάθειρξης)) άπό τόν Φουκώ, οπως
συνέβη μέ ~ιάφoρoυς ίστορικούς τ'ijς νεότερης Ευρώπης, άλλά στόν ~ιαχωρισμό
της τρέλας καί το\) λόγου κατά τήν κλασική εποχή, γιά τήν όποία μας μιλα ό
Φουκώ.
Μία άπό τίς ερωτήσεις πού θέτει ό Ντερριντά άφορα τό ευλογο της κατα­
νόησης το\) κειμένου το\) Ντεκάρτ άπό τόν Φουκώ καί της «ίστορικης σημα­
σίας» πού θέλει νά το\) άπo~ώσει μέσω της συσχέτισής του μέ μιά όρισμένη
( 4. 'Η_ ασ~φεια
'Ι. -
της θ'
εσΎ)~ του - <"νoυχ~, .εχει πρ~χ~ λ' , '" , ,
εσει μια σειρα αΠΩ α',:ιχρoυoμ~νεζ, π,α­
ρ)ερμηνειες. Έτσι, γι&. πcφαl>ειγμα, συμφωνα με τον Peter F1aherty, "Γι&. τον Φουκω, αuτη ~
"έξορ(α της τρέλας" ιΧπό τόν νου του κιχρτεσιανοϋ όποχΕιμένου εχει βαθιές συνέπειες γιά τ-ήν
11>ρυματοποΙηση των τρελων, Πιν 1στορΙα της όποΙας [χνηλατεί στό υπόλοιπο του κεφαλαΙου»
[έμείς υπογραμμΙζουμε] (peter F1aherty, «(Con)textual Contest: Derrida and Foucault οη Madness
and the Cartesian Subject», Phίk>sophy ΟΙ ιΜ Social Scwnces, τόμ. 16, 1986, σ. 159). Γιά τόν
, ο ber·t D 'Am'
R , ICO: « 'Ο Φ ~υκω" ψαινεται,"ΧΙ. υπ~στηρ
' Ιζ ει μ~α
Ι. ~χεση
' '" '.Λ -
αντανα><.Λ<λσηζ, η κα θ oρισμo~
" •
αν&.μεσα στο κειμενο του Ντεκ&.ρτ, για παραl>ειγμα, και το πραγματικό δικαστικο, πολι;ικ6 και
οίκονομικ6 γεγονός του μεγιΧλου έ-Υκλεισμου καΙ της ιδρυματοποίησης του τρελου στ/ Γαλλία,
πρΙν &'π6 Πιν 'Επανάσταση. Q[ Στοχασμο{ του Ντεκ&.ρτ ά.ντανακλουν Πιν καταπίεση καί τόν
ά.ποκλεισμ6 του τρελου πού έψ&.ρμοζε ή &'στυνομΙα» (Robert DΆmicο, «Text and Context:
Derrida and Foucault οη Descartes», στό John Fekete [έπιμ .], The Sιn.ιcturαl Allegory, Manchester'
UniversiιyPress, Μάντσεστερ 1984, σ. 170).
5. Michel Foucault, Folie εΙ Mrai:;on ... , δ.π., σ. vii [έμείς υπογραμμΙζουμε κα( μεταφρά:­
ζουμε].
ΠOlΗΣΗ 25 ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΙW<ΟΛΥΡΗΣ Φovκώ καί Ντεριπά 51
ίστορική ~oμή. Μιά αλ/η άφορα τή ρητά εκπεφρασμένη άπόπειρα το\) Φουκώ νά
γράψει τήν «ίστορία της 'ί~ιας της τρέλας)), άπόπειρα Τι όποία, γιά τόν Ντερρι­
ντά, ίσo~υναμεί μέ ϋβριν. Σέ ενα άπόσπασμα πού εχει άφαιρεθεΤ άπό τόν
άναθεωρημένο πρόλογο της 'Ιστορίας της τρέλας, ό Φουκώ ~ηλώνει οτι επι­
χειρεΤ νά γράψει τήν «ίστορία, οχι της ψυχιατρικης, άλ/ά της Ι~ιας της τρέλας,
μέσα στή ζωτικότητά της, πρίν τήν αίχμαλωτίσει Τι πολυμάθεια».6 Σύμφωνα,
ομως, μέ τόν Ντερριντά, εΙναι άδύνατον γιά κάθε Ιστορικό νά άπo~ράσει άπό
τόν κλειστό, μεταqwσικό κύκλο της τάξης το\) λόγου. Προϋπόθεση ~υνατότητας
υπαρξης ένός λόγου γιά τήν τρέλα (συμπεριλαμβανομένου του ίστορικο\) λόγου)
~έν εΙναι παρά ό άποκλεισμός το\) λόγου της τρέλας. Τήν Ι~ια άντίρρηση θά
εκφράσει καί ό Γιο\)ρι..<εν Χάμπερμας [Jίirgen Habeπnas] στό Ό φιλοσοφικός
λόγος της νεωτερικότητας (1985), χωρίς, ομως, νά κάνει καμία άναφορά στό
κείμενο το\) Ντερριντά: « 'Εξίσου ά~ιευκρίνιστo, οπως καί Τι σχέση των λόγων
πρός τίς πρακτικές, παρέμενε στίς πρωτες εργασίες του [το\) Φouκώ) τό μεθο­
δολογικό πρόβλημα πως μπορεΤ γενικά νά γραφεΤ μιά ίστορία των άστερισμων
Λόγου καί Τρέλας, οταν άπό τή μεριά της Τι εργασία το\) ίστορικο\) πρέπει
άναγκαστικά νά κινεΤται μέσα στόν όρίζοντα το\) Λόγου. Στούς προλόγους των
μελετων του πού ~ημoσιεύθηκαν στίς άρχές της ~εκαετίας το\) '60, ό Φουκώ
θέτει αυτό τό ερώτημα χωρίς νά ~ίνει άπάντησηn.7
'Αναφορικά μέ τό ί~ιo τό κείμενο των Στοχασμών το\) Ντεκάρτ, σύμφωνα
μέ τήν άνάγνωση το\) Ντερριντά, «'Η δπόθεση της παραφροσύνης ~είχνει [...]
νά μή ~έx.εται κάποια προνομιακή άντιμετώπιση καί νά μήν uποβάλλεται σέ
κάποιον επιμέρους άποκλεισμό» (ΤΦ 48). 'Όμως, παρόλο πού Τι τρέλα μπορεί
νά μήν άποκλείεται ρητά, πρέπει τουλάχιστον νά ύπάρχει μιά αρρητη άπo~o­
χή, τόσο άπό τόν συγγραφέα οσο καί άπό τόν άναγνώστη, οτι ό ιδιος ό λόγος
εΙναι στή βάση του «λογικός». 'Όπως άναφέρει ό Ντερριντά, «πρόκειται γιά
μιά άναγκαιότητα ουσίας, άπό τήν όποία καμιά επιχειρηματολογία δέν μπορεί
νά ξεφύγει, ουτε κάν εκείνη πού καταγγέλλει εναν φενακισμό η ενα πληΥμα»
(
(ΤΦ 55).
,Από αυτή τή σκοπιά, ό Ντερριντά κρίνει τήν εργασία του Φουκώ πάνω στήν
τρέλα ώς «ενα καρτεσιανό νε\)μα γιά τόν είκοστό αίώνα» (ΤΦ 57). Μέ τό νά
άποβλέπει νά θέσει ύπό περιορισμό τόν «λόγο», άκριβως οπως ίσχυρίζεται οτι
ό Ντεκάρτ άποβλέπει νά θέσει uπό περιορισμό τήν «τρέλα», Τι άνάγνωση του
-
Φουκώ λαμβάνει «uπερβολικό» χαρακτήρα, εφόσον επι~ιώκει τή χίμαιρα μιας
πρωταρχιχης σημασίας πού είναι ίκανή νά ύπερβαίνει τούς φιλοσοφικούς καί
ίστορικούς καθορισμούς οί όποίο ι επιβάλ/ονται στό καρτεσιανό κείμενο.
6. Michel Foucault, Folie εΙ Mrai.sQn... , δ.π., σ. vii.
7. Jίirgen Habermas, Ό φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας, μτψρ. Λ. Άνσ:Υνώστου-Α.
Καραστάθη, 'Αλεξάνδρεια, 1993, σ. 305.
52 1ΊΟΙΗΣΗ
Ό Φουκώ θά απαντ~σει στήν χριτική του Ντερριντά μέ τό κείμενο «Τό σωμα
μου, αΔτό τό χαρτί, αυτή ή φωτιά,», μόνο ώς πρός τό σκέλος τ/ς ανάγνωσης του
Ντεκάρτ,
β. Κοινά σημεία ανάμεσα στόν Φουκώ και τό1! Ντερριντά
'Όμως, παρά τίς σημαντικές διαφωνίες άνάμεσα στόν Φουκώ καί τόν Ντερρι­
ντά, θά μπορούσαμε νά ανιχνεύσουμε κάποια κοινά στοιχεια στίς αναγνωστικές
τους πρακτικές: τήν «άρχαιολογία)) καί τήν «ιΧποδόμηση)). "Ο,τι ενώνει τόν
ΦουκΙ:) καί τόν Ντερριντά, περισσότερο από τόν ανατρεπτικό xαρακτ~ρα τ/ς
κριτικης τους ώς θεωρίας, αλλά καί πρακτικης, είναι ή προσπάθειά τους νά
καταστήσουν εμφανές αύτό πού παραδοσιακά παραμένει αόρατο σέ ενα χείμε­
νο, απελευθερώνοντας κατ' αύτό τόν τρόπο τόν αναγνώστη από τίς επιφανειακές
σημασίες του κειμένου. Τό ολο εγχείρημα, τόσο του Φουκώ οσο καί του Ντερ­
ριντά, λαμβάνει ώς δεδομένο οτι ενα κείμενο κρύβει κάτι η οτι κάτι γύρω από
ενα κείμενο είναι μή εμφανές, οπως επίσης οτι αυτό πού δέν είναι εκει μπορεινά
άποκαλυφθει καί νά εκτεΘεΙ. Γιά τόν Φουκώ, τό κείμενο αποτελει μέρος ενός
διχτύου εξουσΙας τό όποιο σκοπίμως συγκαλύπτεται από τήν κειμενικ'ή μoρφ~
καί τή γνώση πού φέρεται νά προάγει, η χρύβετCΙΙ εντός αύτων. Συνεπως, ή
αΠOκαλυπτικ~ δύναμη τ-ης κριτικης είναι νά επαναφέρει τό κείμενο σέ μιά
όρισμέvη όρατότητα. Τό χρέος του αρχαιολόγου εί\ιαι νά ανασυστήσει καί νά
καταστ-ήσει εμφανές τό δίκτυο γύρω καί, τελικά, πριν από τό κείμενο. 'Αντίθε­
τα, γιά, τόν Ντερριντά, οσο περισσότερο ό κριτικός αρνειται «νά ύπερβει θεμιτά
τό κείμενο γιά νά τραβ+(.:ει πρός κάτι αλλο, πρός μιά αναφορά μεταφυσικ~,
Ιστορική, Ψυχοβιογραφικ'ή πραγματιχότ-ητα)),8 οσο περισσότερο συλλαμβάνει ο
κριτικός τ'ήν «κειμενικότητα του κειμένου)) στόν εαυτό της καί γιά τόν εαυτό
της, αυτό πού δέν είναι εκει μιΧς δίνεται μέ ολο καί μεγαλύτερη λεπτομέρεια.
'Αντί νά αποβλέπει στήν αποκάλυψΊ) του συγχεκριμένου πλέγματος σχέσεων
εξουσίας καΙ γνώσΊ)ς πού βρίσκεται πίσω από τή θέση ενός κειμένου, ή στρα­
τ-ηγιχή του Ντερριντά προσανατολίζεται πρός ην ανατροπή αύτ-ης τ/ς Θέσης
μέσω τ-ης ανάδειξης των αλυτων αντιφάσεων πού συΎΧροτουν τ~ λoγικ~ ΤΊ)ς
έ\ιότ/τα.
Σέ αντίΘεσΊ) μέ τόν Ντερριντά, Ο όποιος παραμένει στό κείμενο γιά νά
ανατρέψει τ~ λογοκεντρικ'ή τάξη αξιων πού τό προτιθέμενο επιχείρψά του η
ή συγγραφική του πρόθεση ύπηρετεϊ, ο Φουκώ ενδιαφέρεται νά παρουσιάσει τό
κείμενο απογυμνωμένο από ίά εσωτεριχά η ερμητικά στοιχεια του χαί επι­
τυγχάνει κάτι τέτοιο μέ τό νά καταδείξει τόν δεσμό του κειμένου μέ λόγους,
8. Ζάκ Ντεριντά, Περί γραμ.ματολογίας, μτψρ. Κωσ'Γής Πιχπιχγιώρyr,ς, Γνώerη, 1990, σ. 273.
25 ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Ii.ΑlωΛ Υ'ΡΗΣ ΦΟ'/)κ(v καί iVτεΡl1rrά 53
θεσμούς, ύπηρεσίες, .άξεις, ακαδημίες, οι περιγραφές ενός κειμένου η ενός
λόγου από τόν Φουκώ επιχεφουν, μέσω τ'ης λεπτομέρειας καί της λεπτότητας
τ/ς περιγραφης, νά επανασημασιολογ17σουν, νά επανακαθορίσουν καί νά επα­
ναπροσδιορίσουν τήν ταυ.ότητα των συγκεκριμένων συμφερόντων, ενδιαφερό­
ντων η επιθυμιων πού ολα τά κείμενα ύπηρετουν καί αναπαράγουν.
Καί στίς δύο περιπτώσεις ό κριτικός εντοπίζει αλλά καί αμφισβητει ην
κουλτούρα καί τίς φαινομενικά κυρίαρχες δυνάμεις οιανσητικης παραγωγης, τίς
όποιες μπορουμε νά αποκαλέσουμε «σύστημα)) η <<μέθοδο)), οταν αυτές αναγο­
ρεύονται σέ συνθήκη τΎjς φιλοσοφίας καί τ/ς επιστήμης. Τόσο ό Ντερριντά οσο
καΙ ό Φουκώ, στό πρώιμο έργο τους, μιλουν γιά «δομές)) πού διέπουν η δια­
νοητική παραγωγή, καί γιά κείμενα τά όποια δέν αποτελουν παρά «συμπτώ­
ματα» αύτων των δομων, αν καί ή φύση καί ή διάρκεια των οομων ποιχίλλει γιά
τόν καθένα. Ό Ντερριντά α\ιαφέρεται παντου σέ μιά «δομική μορφή οσο καί σέ
μιά Ιστορική όλότητα)) -αύτήν τ/ς <<μετιχφυσικης τ/ς παρουσίας)) η του «λο­
γοκεντρισμου», οπως ην ονομάζει- ή όποία «διέπει ενιαια)), από τήν εποχή του
Πλάτωνα μέχρι καί σήμερα, ην Ιστορία τ/ς φιλοσοφίας καί τήν «έννοια τ/ς
επιστήμης -η τ/ς επιστ-ημονικότητας τ/ς επιστήμης)).9 Στό πρώιμο έργο του ό
Φουκώ άναφέρεται σέ διάφορες περιόδους, εποχές, επιστ/μες, δηλαδ~ σέ εκει­
νες τίς όλότψες οΙ όποίες οίκοδομουν τήν κυρίαρχη κουλτούρα σέ θεσμούς
επιβολης, αποκλεισμου, ενσωμάτωσ'Υ)ζ καί διακρίσεων. Τόσο Ο Φουκώ οσο
καΙ ό Ντερριντά. επιχειρουν νά ορίσουν αυτές τΙς αμφισβητούμενες οντότητες
αλλά, επίσης, μέ επίμονο τρόπο, νά τίς απο-ορίσουν, νά επιτεθουν στ~ σταΘε­
ρότητα, τήν παρουσία, τ~ δύναμη τ/ς εξουσίας τους, νά τίς διαλύσουν, αν κάτι
τέτοιο είναι δυνατό. Αυτή ή αμφισβ~ίηση λαμβάνει διαφoρετιx~ μoρφ~ στόν
καθένα.
'Όμως, αν καί, αναμφίβολα, ο συσχετισμός φαινομενικά διαφορετικων κινή­
σεων καί ή άνεύρεση μιας κοιν-ης δομης πού τίς διέπει, πράγμα πού χαρακτ-η­
ρίζει τό έργο καί των δύο διανοητων, μπορει νά αποδειχθουν σέ όρισμένες
περιπτώσεις ιδιαίτερα διαφωτιστικά, μπορουν επίσης πολύ εϋκολα νά καθυπο­
τάξουν τήν ίδιαιτερότ-ητα μιας χί\Π)σης στ~ν τροχιά μιας αλλης. Ή αναγωγή
ενός κειμένου σέ ά.πλό «σύμπτωμω) μιας λανθάνουσας δομης δύσκολα αποφεύ­
γει τόν κίνδυνο νά εξαλείψει τίς οποιες ιδιαιτερότητες του κειμένου. Τό κείμενο
χάνει η σxετιχ~ ερμηνευτιχ~ του αύτονομία καί καταλ~γει νά επεξηγειται
αποκλειστικά από τ~ λειτουργία τ/ς δομ ης της όποίας φέρεται νά αποτελει
σύμπτωμα. 'Ανάλογη κριτικ~ ασκεί ό Ντερριντά στόν Φουκώ, τά πρoβλ~ματα
ώστόσο πού θίγει εντοπίζονται καί στίς δικές του πρώιμες αναλύσεις.
ΠΡOβλ~ματα, ομως, ανακύπτουν καί οσον αφορα τίς αποδείξεις πού επι­
στρατεύουν καΙ οΙ δύο διανοητές, γιά νά στηρίξουν ην ϋπαρξη μιας όρισμέ\Π)ς
9. Ζάκ Ντεριντά, Περί γραμμ.ατολογίας, Ο.π., σ. 14.
54· ΠΟΙΗΣΗ
δομης. Έτσι, ό πλατω\ιικός Φαϊδρος, τά Μαθήματα γενικής γλωσσολογίας του
Σωσσύρ [Saussure] κι ενα ελάχιστα διαβασμένο κείμενο τό όποlΌ εκδόθΎJκε
μετά τόν θάνατο του συγγραφέα του, τό Δοκίμιο περί τ?Ίς καταγωγής τώll
γλωσσών του Ρουσσώ [Rousseau], θά είναι αρκετά γιά τόν Ντερριντά ωστε
νό: μπορέσει νό: ύποσηρίξει τήν ϋπαρξΎJ μιας δομ ης μεγάλου βελΨεJ<oυς, αυτ'ης
του λογοκεντρισμου, πού διέπει τό σύνολο τ'ης 1στορίας τ'ijς δυτικης μεταφυσι­
κης. Τό ιδια συμβαίνει καί στήν 'Ιστορία της τρέλας, οταν ενα μικρό απόσπα­
σμα άπό τούς ΣτοχασμoVς του ΝτεκcY.ρτ αρκεί γιό: νά άποδείξει τή συνενοχή της
φιλοσοφίας στόν αποκλεισμό τ'ijς τρέλας από τήν κλασική εποχή.
Έπιπλέον, πόσο 1κανοποιψιχά αυτοί ΟΙ δύο φιλόσοφοι τ'ijς διαφορiiς σκέ­
φτονται τή διαφορική φύσΎJ αυτών τών δομών, επισΤΎJμών, λόγων, εποχών,
οντοτήτων πού, σύμφωνα μέ τή θεωρψιχή αφεΤΎJρία καί τών δύο, θό: επρεπε
νά είναι αρκετά αμφίβολες, αρκετά δΙΎJΡΎJμένες στό ιδιο τό εσωτερικό τους; Στό
« Ή δομή, τό σΎjμείO καί τό παίγνιο» ό Ντερριντά καηγορεί εμμέσως πλήν
σαφως τήν «αρχαιολογία» του Φουκώ στι κάνει XρήσΎJ μιας μεταφυσικης αντί­
ληψης τ'ijς δομ ης, τό κέντρο τ'ijς όποίας δΎJλώνει πάντοτε τό αμετάβλψο τ'ijς
παρουσίας: «~ κίνηση κάθε "αρχαιολογίας" [... ] επιδιώκει πάντοτε νά νοεί τή
δομή άπό τό σημείο μιας πλήρους κι εκτός παιγνίου παρουσίας».lΟ Θά μπορουσε
κάποιος, σμως, νό: ύπαινιχθεί στι ~ ιδια προσφυγή στό αμετάβλητο τ'ijς παρου­
σίας διέπει καί τήν ανάλυση άπό τόν ιδιο τόν Ντερριντά τ'ijς «δομικης όλόη­
τας» τήν όποία ονομάζει «λογοκεντρισμό».
'Ένα α.λλο χαρακηριστικό πού ό Φουκώ καί ό Ντερριντά μοιράζονται καί τό
όποίο συνδέεται μέ τά παραπάνω είναι ~ εκλειψη, πού ό δομισμός πρώτος είχε
επιφέρει, τόσο του πραγματικου αντικειμένου, σσο καί του ανθρώπινου υποκει­
μένου, ώς πηy'ijς κάθε νοήματος. Τό εργο δέν αντλεί τό νόΎJμά του μέσω τ'ijς
άναφορας του σέ μιό: πραγμο:τικόητα εκτός κειμένου -τό κείμενο σημαίνει
παρά αναπαριστα-, ουτε σμως αποτελεί εκφραση ένός ξεχωριστου υποκειμένου'
καΙ τά. όύο αυτά άποκλεΙονται καί Ο,ΤΙ άπομένει νά: πλα.να.τα.ι aτόν ό:έρα άνάμ'εσά.
τους είναι ενα σύσημα κανόνων τό όποίο εχει τή δικ'ή του ανεξάρηη ζωή καί
άρνείται νά υποκύψει στίς επικλήσεις των ατομικων προθέσεων. Γιά τόν Φουκώ,
~ γρσ.φή δέν αποτελεί ίδιωτική ασΚΎJσΎJ μιας ελεύθεΡΎJς γράφου σας θέλησης ~
συνείδησης, αλλά ενεργοποί-ηση ένός αρκετά περί πλοκου 1στου δυνάμεων, γιά τίς
όποίες τό κείμενο αποτελεί εναν από εκείνους τούς χώρους (συμπεριλαμβανομέ­
νου του σώματος) σπου διεξάγονται ΟΙ στραηγικές του έλέγχου στήν κοινωνία.
Ή σύγκρουση, σέ κάθε κείμενο, ανάμεσα στόν συγγραφέα του καί τή γλώσσα
περιφρονητικά συμπεραίνει, ειναι μιά
πού αυτός XΡΎJσιμoπoιεί είναι κεντρική γιά τήν κειμενική θεωρία του Ντερριντά:
« Ό συγγραφέας γράφει μέσα σέ μιά γλώσσα καί μέσα σέ μιά λογική, καί ό
«μικρ-,j παιδαγωγικ-,j ίστορικά καθορισμ&ιη πού, όλοφάνερα, εκδηλώνεται. Παι­
10. Ζάχ Ντεριvrά, «fH οομ-ή, τό σημείο καΙ τό παίγνιο στό λόγο τών έπιστημων το\)
ύ.νθρώποu», μτφρ. ΓιωργΟζ Φοφάκλαζ, Ό Πολίτης, τείιΧΟζ39, ΊούλΙΟζ 1997, σ. 34.
25 ΓΕΡΑΣ!ΜΟΣ Ι,ΑJ-ωΛ ίΡΗΣ Φovκώ καί Ντεριvrά ss
λόγος του εξ όρισμου δέν μπορεί νά κυριαρχήσει απολύτως πάνω στό σύσημα,
στούς νόμους καί στήν ζωή τους. ΤΙς XΡΎJσιμoπoιεί αφήνοντας κατά εν αν τρόπο
καί μέχρις ένός σΎJμείoυ νά κυβερνώνται από τό σύσημα. Καί ή ανάγνωσΎJ
οφείλει πά.ντα νά αποβλέπει σέ μιάν όρισμένη, αθέατη γιά τόν συγγραφέα σXέσΎj
ανάμεσα σέ Ο,τι κατευθύνει καί Ο,τι δέν κατευθύνει τά σχήματα ης γλώσσας τήν
όποία XΡΎJσψ.oΠOιεί».lI 'Άν καί ό Ντερριντά δέν αποπέμπει παντελώς τόν συγ­
γραφέα από τήν ανάγνωσή του, αυτό γίνεται μέ τήν πρoϋπόθεσΎJ στι ό αποδο­
μψής-αναγνώσης μπορεί νά παράγει τό κείμενο ώς μιά πλατύτεΡΎJ «σΎJμαί­
νουσα δομή», μέσα στήν όποία ή θέλΎJσΎJ του συγγραφέα εγγράφεται ώς εν ας
μόνο παράγοντας μεταξύ α.λλων. Οί προθέσεις του συγγραφέα θεωρουνται δευ­
τερεύουσες καί υποταγμένες στό κείμενο στό όποίο εμπεριέχονται.
'Ως εκ τούτου, καί οί δύο διεκδικουν μιά σταθερή πρoτεραιόΤΎJτα του κριτικου
σέ σXέσΎJ μέ τόν συγγραφέα. Ό κριτικός-α\ιαγνώστης επιχειρεί νά δείξει στι
είναι καλύτερος άνo:γνώστΎJς του κειμένου από τόν ιδιο τόν συγγραφέα του.
'Ί"ποσηρίζει μιά μεγαλύτερη «κυριαρχία» πάνω στό κείμενο γιά τόν έαυτό
του απ' σ,τι γιά τόν συγγραφέα του. Ό κριτικός εξυψώνεται σέ υψΎJλότερo
επίπεδο συναίσθησΎJς καί κοιτάζει αφ' υψΎJλoυ οσα ό συγγραφέας εχει πεί ~
θά μπορ ου σε νά πεί. 'Όμως, οϋτε ό Φουκώ ουτε ό Ντερριντά έξΎJγoυν τήν αίτία
αύτΎjς τ'ijς μεγαλύτερ-ης οξυδέρκειας του κριτικου-αναγνώση σέ σXέσΎJ μέ τόν
συγγραφέα. Σέ καμιά περίπτωσ-η δέν μας λένε τί ειναι αυτό πού επιτρέπει στόν
κριτικό νά βλέπει σσα ό ιδιος ό συγγραφέας αδυνατεί νά δεί. ουτε ομως επε­
·ξΎJγoυν τήν καταστατική θέση τών δικών τους κειμένων σέ σXέσΎJ μέ τή δομ-ή-ί)
τίς δομές πού επεξηγουν.
γ. <Η κριτική τoV Φουκώ στόν Ντερριντά
Ή απευθείας ενασXόλΎJσΎJ του Φουκώ μέ τίς α\ιαγνωστικές πρακτικές του Ντερ­
ριντά άλλά καί ~ σθεναρή άντίθεσή του σέ αυτές λαμβάνει χώρα πρός τό τέλος
της απάνησής του στό «Τό σωμα μου, αυτό τό χαρτί, αυτή ~ φωτιά». Άφου
θεωρήσει τόν Ντερριντά επίμεμπτο λόγω σοβαρων πα.ρανοήσεων του Ντεκάρτ,
ό Φουκώ θά δΎJλώσει στι ό Ντερριντά, μέ τό νά ανάγει τίς πρακτικές του λόγου
μιας όρισμέvης ίστορικ'ijς συγκυρίας σέ άπλά κειμενικά «ΙΧVΎJ» , εχει κατα­
σκευάσει ενα μεταφυσικό σύσημα άπό μόνος του. Αυτό τό σύστημα, ό Φουκώ
aayWyLx-,j'i) όποία διδάσκει τόν μαθητ/ ΟΤΙ δέν υπάρχει τίποτα εκτός κειμένου,
11. Ζάκ Ντεριντά, Περί γραμματολογίας, δ.π., σ. 273.
56 ΠΟΙΗΣΗ
αλλά στι μέσα στό χείμενο, στά μεσοδιαστήματα, στά λευχά χαί στά μή είπω­
μένα, βασιλεύει ~ παραχαταθήχη της xαταγωγΎjς' συνεπως, οέν χρειάζεται νά.
γυρέψουμε αλλου, αλλά μόνο εδω, οχι βέβαια μέσα στίς λέξεις, αλλά μέσα στίς
λέξεις ώς διαγραφές, στό δικτυωτό τους, απ ου λέγεται τό "νόημα του είναι".
Παιδαγωγιχή πού, αντίστροφα, 8ίνει στή φωνή του δασχάλου αυτή τήν απε­
ριόριστη ήγεμονία πού του επιτρέπει νά ξαναπεί απεριόριστα τό χείμενο» (ΤΦ
129-130).
Λίγο νωρίτερα, ό Φουκώ είχε ίσχυριστεϊ στι ό Ντερριντά παραμένει οέσμιος
εκείVfjς της θέσης ποι) θέλει τή φιλοσοφική σκέψη αυτόνομη, άνεπηρέαστη άπό
τίς έκφάνσεις της πραγματικότητας:
« Ή επιχειρηματολογία του Ντερριντά είναι αξιοπαρατήρητη. Γιά τή βαθύτητά
της χαί, ίσως αχόμη περισσότερο, γιά τήν παρρησία της. 'Απαρχης, ή χατάθεση
του ζητήματος εχει διατυπωθεί σαφως: θά μπορουσε άραγε νά υπάρχει χάτι
πρότερο η εξωτεριχό πρός τό φιλοσοφιχό επιχείρημα; Μπορεϊ νά ύπάρχει ή
προϋπόθεσή του σέ εναν αποκλεισμό, σέ μιά αρνηση, σέ εναν αποδραμόντα
κίνδυνο, χαί, γιατί οχι, σέ εναν φόβο; Αυτή τήν υποψία ό Ντερριντά τήν απορρί­
πτει μέ πάθος» (ΤΦ 97).
'Εοώ ό Φουκώ κατηγορεϊ τόν Ντερριντά στι άναπαράγει τή θέση στι ~ φιλο­
σοφία, ή όποία παραοοσιακά θεωρεϊται νά άπαντα μόνο στήν «άνιοιοτελή ασκη­
ση του λόγου», έπιοιώκει τά. ένοιαφέροντά της χωρίς φόβο έξωτερικών παρεμ­
βολών η επιβΟλών. 'Ενώ έπιτρέπεται στή φιλοσοφική σκέΨη νά έπιορα, νά
οιαμορφώνει, νά άναμορψώνει τήν πραγματικότητα, ~ τελευταία στερείται
μιά άνάλογη Ουνατότητα. Ή ένασχόληση του Ντερριντά, γιά παράοειγμα, μέ
τό καρτεσιανό κείμενο, μιά ενασχόληση 'ή όποία, κατά τόν Φουκώ, συστηματικά.
οέν λαμβά.νει υπόΨη της αυτό ποι) κειται εκτός 'κειμένου, τό περικείμενο, θέτει
εντέλει τό ερώτημα του κατά. πόσον ό Ντερριντά. πιστεuει στι Xρειeιζεται νά. παμε
πέρα άπό τό κείμενο, αν τελικά πιστεuει στι 'ή οιαρκής καί συστηματική ενασχό­
ληση μέ τό φιλοσοφικό κείμενο ειναι επαρκής ώς πολιτική στρατηγική.
Σίγουρα, ό Ντερριντά θέλει νά άντιτεθεί στήν Ιοέα στι ό φιλοσοφικός λόγος
στέκεται σέ μιά παράγωγη σχέση μέ κάποια πρωταρχική υλική περιοχή. Ό
περιορισμός της φιλοσοφίας σέ οευτερευον η παράγωγο άποτέλεσμα μιας πρω­
ταρχικ'Yjς (ίστορικ'Yjς-κοινωνικ'Yjς-πολιτικ'Yjς) περιοχ'Yjς είναι άστήρικτος. Στό
«Τό cogito καί 'ή ίστορία της τρέλας», ό Ντερριντά. Ισχυρίζεται στι, .αν καί ό
Φουκώ «εΙναι ό πρώτος ποι) άπομόνωσε μέ παρόμοιο τρόπο, σέ αυτό' τόν Δ~α­
λογισμό, τό παραλήρημα καί τήν τρέλα τών αΙσθήσεων καί των 6νείρων [... ] στό
φιλοσοφικό τους νόημα καί στή μεθοδολογική τους λειτουργίω), βιάστηκε νά
υποτάξει αυτό τό φιλοσοφικό νόημα στή οομή ποι) ηθελε νeι άποοείξει (ΤΦ 44).
Ό Ντερριντά θεωρεί στι, προτου θέσουμε «τήν ερώτηση άναφορικά. μέ τή σχέση
25 ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΙW<ΟΛΤΡΗΣ Φovκώ καί Ντεριντά 57
άνάμεσα στό "σημεϊο" καί τή "οομή"», θά πρέπει «νά προσπαθήσουμε νά
οουμε [,..] τί μπορεϊ νά είναι τό νόημα τού ϊδιου του σημείου. 'Εφόσον εοώ
τό σημεϊο εχει ηοη τήν αυτονομία μιας φιλοσοφικης επιχειρηματολογίας»(ΤΦ
45). Ό Ντερριντά Ισχυρίζεται στι, πρίν άπό κάθε προσπάθειά μας νά καθορί­
σουμε τή σχέση του μέσα μέ τό εξω του φιλοσοφικου κειμένου, θά πρέπει νά
προβαίνουμε σέ μιά έσωτερική καί c.ύτόνομ.η άνάλυση του φιλοσοφικου περιε­
χομένου της φιλοσοφικης γλώσσας. Τήν ίοια θέση θά επαναλάβει σέ ενα αλλο
του κείμενο γιά. τό .. Φουκώ, τό 1991, μέ τίτλο «"''Ας είμαστε δίκαιοι μέ τόν
Freud": Ή ίστορία τYjς τρέλας στήν εποχή τYjς Ψυχανάλυσης»:
«Νά κατανοήσουμε όρθως, μέ τρόπο σχεδόν σχολιχό, φιλολογιχό καί γραμμα­
τιχό, μέ δεδομένους τούς χυρίαρχους χαΙ σταθεροποιημένουςτύπους, αυτό πού ό
Ντεχάρτ ήθελε νά πει στήν ηδη δύσχολη επιφάνεια του χειμένου του, απως είναι
μεταφρά.σιμη σύμφωνα μέ τούς κλασικούς χανόνες ανάγνωσης, χαί νά τό χατα­
λάβουμε αίιτό μάλιστα πρίν νά υποβάλουμε αύτ-ή τήν πρώτη ανάγνωση σΕ μιά
ερμηνεία συμπτωματολογιχουτύπου καί 1σ'rΟΡική, πού ρυθμίζεται από άλλα
αξιώματα η αλλα πρωτόχολλα. Πρέπει όπωσδήποτε νά τό χαταλάβουμε αυτό'
μάλιστα πρίν νά καί γιά νά αποσταθεροποιήσουμε,εχεί απου εΙναι δυνατόν καΙ
εφόσον είναι αναγκαιο, τό χύρος των κανονιστικών ερμψειωνη.12
Αυτό γιά τό όποίο, σμως, θά. χρειαζόταν κανείς νά άναρωτηθεί είναι τό κατά
πόσον ό «άναοιπλασιασμός» της συγγραφικ'ijςπρόθεσης, του «θέλω-νά-πώ» του
κειμένου, ό καθορισμός ((του νοήματος τού ϊδιου του σημείου» μπορεί νά. λαμβά.­
νει χώρα ερήμην τών Ισχυουσών πρακτικών λόγου η του ίστορικου καί πολιτι­
κοκοινωνικουπλαισίου εντός του όποίου Οιεξά.γεται ~ άνά.γνωση. Ή άνάγνωση
δέν πραγματοποιείταισέ κενό όξυγόνου. Ώς εκ τοuτου, ~ ερώτησηποι) έγείρεται
ειναι 'ή έξ'ijς: « "Ως ποιό βαθμό μιά. εσωτερική άνάγνωση εΙναι ουνατή»; Ή
άποοοχή μιας τέτοιας προβληματικ'Yjς φαίνεται νά. λαμβάνεται ρητά υπόψη άπό
τόν Ντερριντά εννέα χρόνια άργότερα, στό πλαίσιο της Οι.αμάχης του μέ τόν
Τζών Σάρλ [John Searle] στό «'Επίλογος: πρός μιά. -ηθική της συζήτησης»
[«Postface: vel'S une ethique de la discussion»]. Ή συνάντησή μας μέ τά κεί­
μενα γίνεται μέσα άπό «έρμηνευτικά.πλαίσια» τά. όποία εΙναι «σχετικά. σταθε­
ρά, μερικές φορές προφανώς άχλόVfjΤΟ::» καί τά όποία είναι «τό άποτέλεσμα μιας
όλόκληρης ίστορίας άπό σχέσεις Μναμης (ενοοσημασιολογικέςκαί εξωσημα­
σιολογικές, ενοο- καί έξω-λογικές, ένοο- καί εξω-λογοτεχνικέςη φιλοσοφικές,
ενοο- καί εξω-ακαοημαϊκές,χλπ».13 Αυτός είναι ενας αλλος τρόπος νά εΙπωθεί
12. Ζά:χ Nτεριvτά, «"''Ας είμαστε σίχcιιoι μέ τόν Freud": Ή Ιστορία τ'ijς τρέλας στήν έποχή
τ'ijς Ψuχανάλuσ-η<;)), στ6 'Αντιστάσεις τής ψυχανάλυσης, μτφρ. Ε. KovτovιXaιou-B. Νασο,)λ'l),
Πλέθρον, σ. 130.
13. Jacques Deπida, «Postface)), στό Limίted Inc, Edίtions GaliJee, Παρίσι 1990, σ. 267.
1';
58 ΠΟΙΗΣΗ
οτι ή σχέση άνάμεσα στόν άναγνώστη καί τό κείμενο δέν εΙναι αμεση, άλλά
πάντα διαμεσολαβείται, σχι μόνο άπό τή γλώσσα, άλλά καί άπό κοινωνικές,
πολιτικές, θεσμικές συνθηκες, πού εΙναι σχετικά σταθερές. 'ΑΛλά καί ή γλώσσα
8έν εΙναι ~να ιΧπλό εργαλείο επικοινωνίας, ~να αυτόνομο καί αυταρκες σύστημα
άποκομμένο άπό τίς πρακτικές καί πολιτικές χρήσεις του. Ώς εκ τούτου, γιά τόν
Ντερριντά δέν ((εΙναι ευθετο νά διαχωρίσουμε ερωτήσεις γύρω άπό τίς "σχέσεις
εξουσίας" η τόν "ρητορικό καταναγκασμό" άπό ερωτήσεις γύρω άπό τή δυνα­
τότητα προσδιορισμου η μή προσδιορισμου τ'1)ζ "σημασίας"».14
8. Ή l!ννoια τού «γενικου κειμένου»
"Ας δουμε, σμως, πως εΙχε άντιδράσει ό Ντερριντά στή μομφή του Φουκώ στι
άναπαράγει μιά ((μικρή παιδαγωγική Ιστορικά καθορισμένη, ή όποία δι8άσκει
τόν μαθητή οτι δέν ύπάρχει τίποτα εκτός κειμένου», άλλά καί άπέναντι σέ σλους
σσοι επιμένουν Οτι ή άποδόμηση θά πρέπει νά πάει ((πέρα ιΧπό τό κείμενο», μιά
παρατήρηση πού συνήθως γίνεται ύπό τήν επίδραση του Μισέλ Φουκώ. Ή
πολύπαθη εκφραση ((δέν ύπάρχει τίποτα εκτός κειμένου» (<<ll η'Υ a ήeη hors
du texte») η «δέν ύπάρχει τό εκτός-κειμένοω) (((ll η'Υ a pas de hors-texte)))
άνήκει στόν 'ίδιο τόν Ντερριντά καί άπαντα στό δεύτερο μέρος του Περί γραμ­
ματολογίας, στό ύποκεφάλαιο μέ τίτλο (('Η ύπερβολή. Ζήτημα μεθόδου», στό
πλαίσιο της επεξήγησης των πρωτοκόλλων άνάγνωσης του Ρουσσώ. Γιά τόν
15
Ντερριντά, τόσο οΙ σχηματισμοί λόγου, σσο καί οΙ θεσμικές πρακτικές μέ τίς
όποίες αυτοί εμπλέκονται, δέν βρίσκονται εκτός κειμένου, άλλά άποτελουν
μέρος μιας διευρυμένης εννοιας κειμένου, του ((γενικου κειμένοω), ή όποία
σίγουρα δέν περιορίζεται στό εμπειρικό κείμενο. Καί αυτό άπέχει άρκετά
άπό τόν Ισχυρισμό στι οΙ πρακτικές λόγου στ-ήν Ιστορική τους διάσταση εΙναι
άσήμαντες τουναντίον. Αυτό πού ό Ντερριντά φαίνεται στι θέλει νά δείξει εδω
8έν είναι πώς ή ενασχόληση μέ τά κοινωνικά καί πολιτικά ζητήματα δέν εΙναι
σημαντική η εφικτή, άλλά στι ή ρητορική της άμεσότητας μπορεί νά εΙναι
παραπλανητική:
((Θά. -ηθελα νά ύπενθυμίσω στι ή εννοια του κειμένου πού προτείνω Οέν περιορί­
ζεται ουτε στό γραφιστικό, ουτε στό βιβλίο, oUτε .χκόμα στόν λόγο καί, άχόμα
λιγότερο, στή σημασιολογική, .χναπαραστατική, συμβολική, ΙΟεατή.η ιοεολογική
σφαίρα. Αυτό πού άποκαλω "κείμενο" ύποοηλώνει σλες τίς οομές πού .χποχα­
λουνται "Ιστορικές", κοινωνικές, θεσμικές, εν συντoμί~: σλα τά πιθανά άναφε~
14. Jacques Derrida, «Postface», δ.π., σ. 270.
15. Ζάκ Ντεριντά., Περί γραμματολογίας, δ.π., σ. 280, 274 (μετάφριχση τροποποιημένη).
25 ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΙW<ΟΛΤΡΗΣ Φουκώ καί Nτεριvι:ά 59
ρόμενα. 'Ένας .χκόμα τρόπος γιά νά .χνακαλέσουμε στι "οέν ύπάρχει τό εκτός­
κειμένου". Αύτό οέν σημαίνει Οτι όλα τά άναφερόμενα .xναστέλλovται, τά άρνού­
μαστε- ~ εγκλείονται σέ ενα βιβλίο, σπως πολλοί εχουν Ισχυριστεί ~ εχουν ύ­
πάρξει άρκετά άφελεΊς νά πιστεύουν -η μέ εχουν κατηγορήσει ότι πιστεύω. 'Αλλά
σΎ)μαίνει ότι κάθε .χναφερόμενο, σλη ή πραγματικότητα, εχει τή οομή ενός Οια··
φορικοϋ 'ίχνους, καί στι κάποιος οέν μπορεΊ νά άναφέρεται σέ αύτό τό "πραγμα­
τικό" παρά μόνο εντός μιας ερμηνεuτικ'ijς εμπειρίας. Ή τελευταία oUτε εχει
σΎ)μασία oUτε τήν ύποθέτει, παρά μόνο σέ μιά κίvηcrη μιας Oιαφopικ'ijς .χναφο­
ρικότητας. Α&τά λοιπόν».16
Ή κριτική άνάγνωση 8έν μπορεί νά άποβλέπει στ-ήν ((ύπέρβαση» του κειμέ­
νου πρός τήν κατεύθυνση ενός ίστορικού ((άναφερ6μενου» τό όποίο ύποτίθεται
Οτι ύπάρχει εξω άπό τή γλώσσα, η, οπως τό θέτει ό 'ίδιος ό Ντερριντά, ~ξω άπό
τή ((γραφή-εν-γένει». Τόσο τό κείμενο καί ό συγγραφέας του σσο καί αUτό πού
συνηθίζεται νά άποκαλείται τό ίστορικό του άναφερόμενο συμμετέχouν σέ ~να
γενικότερο κειμενικό σύστημα, τό όποίο δέν εμποδίζει τίς μεταξί> τους δια­
συν8έσεις νά άρθρώνονται ίστορικά.
Ή «(πραγματική-Ιστορία-του-κόσμου» δέν εΙναι, σύμφωνα μέ τόν Ντερριντά,
~να μετα-κείμενο η ~να μετα-πλαίσιο, πού θά μπορουσε νά καθορίσει τή σημα­
σία του ~ τή σημασία ενός κειμένου άπό τή θέση ενός ιXπόλuτoυ ((εξω)). Είτε
λαμβάνεται ώς κείμενο η ώς πλαίσιο, χρειάζεται νά ερμηνεύεται, νά επανερμη­
νεύεται, νά τίθεται η νά επανατίθεται εντός πλαισίου, μέ τόν 'ίδιο τρόπο σπως τό
εμπειρικό κείμενο η πλαίσιο. Ώς ενα πλαίσιο γιά τόν λόγο, οΙ Ιστορικοί η
επιστημονικοί περιορισμοί άποτελουν οΙ ίδιοι μέρος ενός μεγαλ6τερου πλαι­
σίου: «(Τό πέρας του πλαισίου δέν εΙναι αυστηρ"ά καθορισμένο' ύπάρχει μιά
ρευστότητα των άρίων κάθε πλαισίου, μιά ουσιώδης ελλειψη όλοχλήρωσ'1)ς».17
Βάζοντας σλες αυτές τίς ((παρ-ερμηνείες» του «δέν ύπάρχει τό έκτός-κειμέ­
νου» στήν ακρη, θά θεωρούσαμε πολύ πιό γόνιμη τήν εξέταση των διαφορων, ώς
πρός τίς πρακτικές καί τούς σκοπούς, αυτων των δύο άναγνωστικων στρατη­
γικων. "Ετσι, ενω ό Ντερριντά αισθάνεται οτι τό κείμενο πρέπει άπηνως νά
((άποδομείται», ετσι ωστε τό δίκτυο των ((Ιχνων» του νά εκτίθεται ώς παγι­
δευμένο στόν (ιοίκο-φυλακή» του λογοκεντρισμου, ά Φουκώ λαμβάνει τή θέση
στι τό κείμενο μπορεί 'Καλύτερα νά 8ιαβαστεί ένάντια στό πλαίσιό του, δ'1)λαδή
ώς μέρος ενός μεγαλύτερου συνόλου άπό πρακτικές του λόγου, πού άποτελουν
τήν επιστήμη της συγκεκριμένης του χωροχρονικης διαμόρφωσ'1)ζ.
Ή γενίκευση της εννοιας του ((κειμένου» 8έν θά πρέπει, ομως, νά άποσπάσει
τήν προσοχή μας άπό τό οτι ό Ντερριντά συχνά, στήν πράξη, μεταχειρίζεται τό
φιλοσοφικό κείμενο σέ άπομόνωση άπό -αυτό πού μέ παραδοσιακό τρόπο θά
16. Jacques Derrida, «Postface», δ.π., σ. 273.
17. Jacques Derrida, «Postface», δ.π., σ. 253.
60 ΠΟΙΗΣΗ
εξακολουΘούσαμε να τό όνομάζουμε- «εξωκειμενικές» συνθηκες παραγωγης
του. Μολονότι ό Ντερριντά επικεντρώνει τ-ήν προσοχή του σέ ενα «οιακειμενι­
κό» οίκτυο επιρροων -«τό κείμενο κυκλοφορει μέσα από αλλα κείμενα»-,
αυτός ό οιακειμενικός Ιστός σπάνια περιλαμβάνει, τουλάχιστον κατά τίς Οεκαε­
τίες του 1960 καί 1970, τίς [στορικές καί πολιτικοχοινωνικές συνθηκες παρα­
γωγης του. πως θά μπορούσαμε να εξηγ-ήσουμε αυτ-ή τ-ήν παράλειψη, αν οντως
αποτελει παράλειψη; 'Ίσως επειο-ή, οπως πιστεύει ό ίΌιος ό Ντερριντά, ο[
ουνατότητες πού μας προσφέρονται σήμερα γιά νά επεξεργαστοUμε τό γενεα­
λογικό ερώΤΎ)μα είναι ακόμα ελλιπεις:
«Γνωρίζοιψε οτι ~ μεταφορά, 'ή όποία θά περιέγραφε αλάθητα τ-ή γενεαλογία
ένός κειμένου, ιΧκόμη απαγορεύεται, Μέσα στή σύνταξή του καί στό λεξικό του,
μέσα στά όιασΤ'ήματά "rou, μ~ τ~ στίξη του, τά. κενά του, τά. περιθώριά του, ~
ίστορική εξάρηση ένός κειμένου δέν είναι ποτέ εUθύγραμμη. Οϋτε μεταδοτική
αιτιότητα. Οϋτε άπλή συσσώρευσ-η διαστρώσεων. Οϋτε άπλή παράθεση δανει­
κων τεμαχίων»18
Γιά νά οηλώσει λίγο παρακάτω: « 'Ένα κείμενο εχει πάντα πολλές ηλικίες,
η ανάγνωσΎ) όφείλει πάντα νά προσαρμόζεται».19
Έοω θά θέλαμε να προσθέσουμε οτι η ουσαναλογη (χαί είναι ούσκολο νά
βρουμε τό σΎ)μειο Ισορροπίας) ενασχόλησΎ) μέ τίς «εξωκειμενιχές» συνΘηκες
παραγωγης του κειμένου, ακόμα καί οταν γίνεται μέ τ-ή γνώσΎ) οτι ο[ ϊοιες οέν
άποτελουν παρά γραφ-ή, μπορει νά λειτουργήσει εΙς βάρος του ϊοιου του κειμέ­
νου. 'Υπάρχει πα.ντα ό κίνουνος, στ-ήν προσπάθεια άποσαφ-ήνισης της σXέσΎJζ
του κειμένου μέ τό «έξω» του, νά «χάσουμε» τό πρωτο στό τελευταΙο. ΔΎ)λαο-ή,
η οποια Ιοιαιτερότητα του κειμένου, αυτό πού τό κείμενο θέλει νά μας πει (καί
τουτο οέν περιορίζεται, άναγκαστικά, στό θεματικό του περιεχόμενο) νά «κα­
ταποθεΤ» άπό τό «έξωκείμενό» του, Σέ καμία περίπτωση οέν θά πρέπει νά
υποκαταστ-ιισουμε τό ϊοιο τό )(είμενο μέ τίς ίστορικοπολιτικοκοινωνιχές συνθη­
κες παραγωγης του.
ε. Έπίλ!Υ)!ος
Τελειώνοντας, παρά τίς μονομερεΤς προσεγγίσεις πού μπορει εσφαλμένα νά
δημιούργησε ή «οιαμαχη» μεταξύ Φουκώ καί Ντερριντά -μια οιαμάχη, α.πό τή
φύσΎ) ΤΎJζ, ευκολότερα παράγει αποκλίσεις παρά συγκλίσεις-, θεωρουμε οτι ενα
κείμενο μπορεΤ νά προσεγγιστεΤ από πληθώρα οιαφορετικων ερμψεuτικων
18. ΖιΧκ Ντεριντά, Περί γραμματολογίας, δ.π., σ. 182.
19. Ζάκ Ντεριντά, Περί γραμματολογίας, δ.π., σ. 183.
25 ΓEΙ)A~IΛωΣ 1\.\ιωΛ n'ΗΣ ΦΟ'ι',αύ ;{uί ,Vτεl!"η;ύ. 61
όπτικων, ανάλογα μέ τ-ήν ερώτηση πού του υποβάλλουμε. Δέν εξυπηρετουν ολες
οί ερωτ-ήσεις τούς Ζοιους σκοπούς. Για παράοειγμα, μιά «εζωκειμενικ-ή)) θεώ­
ΡΎ)ση του κειμένου ειναι οευτερευούσΎ)ς σΎ)μασίας γιά μιά ανάγνωσΎ) οπως η
αποοομητικ-ή, ή όποία ασχολεΤται μέ τούς ορους συγχρότησΎ)ς του επιχειρ-ήμα­
τος του κειμένου. Κι εοω θά πρέπει νeι. παρατηρ~σoυμε οτι τόσο ή αρχαιολογία
οσο καί η αποοόμησ'l) οέν πρέπει νά α.ποτελουν οιακ-ήρυξη γύρω από τό πως ή
άνάγνωσΎ) θά πρέπει 'ιά οιενεργειται γενικά. Τόσο ή άρχαιολογι.κ-ή οσο καί 'ή
αποοομητική άνeι.γνωσΎ) επιτελουν εναν όρισμένο σκοπό, αποτελοUν μέρος μιας
όρισμένης στρατηγικης. Κατ' αυτό τόν τρόπο ειναι λογικό νά άποοίοονται από
τ-ήν άρχαιολογική ~ αποοομητικ-ή στρά.τηγικ-ή συγκεκριμένες προτεραιότητες,
ενω κάποιες άλλες ανα'rJωστικές παράμετροι νά καλoυvται νά παίξουν Οευτε­
ρεύοντα ρόλο. Ώς εκ τούτου, οέν μπορει, καί θά ~ταν λάθος, να οιεκοικεΤ η
καθεμιά για τόν εαυτό της καθολικ-ή ισχύ.
Έπομένως, ή άποΟόμψη οέν είναι η μοναοικ-ή στρατηγικ-ή πού μπορεΤ νά
ασχοληθει μέ τ6 πραγματικό. Δέν νομίζουμε οτι άποτελει επιθυμία του Ντερ­
ριvτα ή φιλοσοφία να υποκαταστήσει άλλους λόγους πού σχετίζονται μέ τό
πραγματικό, οπως, για παράοειγμα, τ-ήν ίστορία, τήν κοινωνιολογία, τ-ήν πο­
λιτικ-ή. "Αλλωστε, ό Ντερριντά οέν προσβλέπει σέ μιά επ' άπειρον αποΟόμΎ)σΎ)
των κειμένων. Παρ' ολα αυτά, άπό τ-ή στιγμ-ή πού ή φιλοσοφικ-ή εννοιολ6γηση
συμμετέχει στ/ν κατασκευ-ή του πραγματικου, τότε ενα όρισμένο εργο θά πρέ­
πει νά επιτελεστει καί στό επί πεΟΟ των εννοιων.
, Ή καταπίεση των γυναικων, γιά παράοειγμα, εχει βασιστει σέ ~ εχει πα­
ραγάγει συγκεκριμένους όρισμούς των «γυναικων» μέ τούς όποίους Θά πρέπει
νά άσχοληθουμε. Ή αποΟόμΎ)σΎ) είναι μιά στρατηγικ-ή γιά νά τούς αντιμετω­
πίσουμε. Μιά άλλΎ) στρατηγικ-ή θά ηταν νά ασχολΎ)θουμε μέ ίστορικα (κοινω­
νικοπολιτικα) μορφώματα τα όποια ΟΎ)μιούργΎ)σαν αυτές τίς «εννοιες)). Ή μιά
αλλη στρατηγικ-ή θά ηταν νά ασχολΎ)Θουμε μέ τίς πραγματικές εμπειρίες των
γυναικων. 'Όλες αυτές οί στρατηγικές ειναι απoλύ~ως απαραίτητες γιά τίς
πολιτικές του φύλου, μέ αποτέλεσμα ή ερώτησΎ) της επιλογης μεταξύ αυτων νά
καθίσταται ασΤΟΧΎ). Στό « Ή οομ-ή, τό σΎjμειO καί τό παίγνιο στό λόγο των
επιστ/μων του άνθρώπου)), ό Ντερριντα Ισχυρίζεται: «Βρισκόμαστε έοω σέ
, ,ιl, -.. ) Ι ,,( , ''11
Ι ~
μια πεΡΙΟΧΎ) -ας την πουμε ακομΎ), προσωρινα, ισΤΟΡΙΚΟΤΎ)τα - οπου η κατη­
γορία "επιλoγ-fι" φαίνεται ελάχιστα σοβαρή)),20/21
20. Στό Rethinkirιg lnι.ellecιuαl Hί.sιoΓY: 1'exιs, Conι.exιs, Languαge (Ithaca, Νέα Υόρκη 1983),
ό Ντομινίκ ΛακcXπρα [Dominicj( LaCapra] ενοιαφέρεται νιΧ οεί πως οί ιΧναΥνωστικές στρατηγι­
κές του Ντερριντά. κα.ί του Φουχώ μπορουν νό: συνΟυσ.στουν: ((τό κείμενο μίτορs:ϊ νά. ιδωθεί σάν νσ.
cXποτελεί πα.ρά.όειγμα πρακτικών λόγου κα.ί ίόεολογιων μ.έ ενα.ν σ'.(Ετl.χό: εύθύ τρόπο, άλλά Ζπίσης
σάν νά. έμπλέκετσ.ι σέ μιά. 8ια.όιχασία. πού, συνειόητά ή άσυνείό-ητα., τΙς χαθιστα προβλημα.τικές,
ένίοτε μέ κριτικές συνέπειες)} (σ. 42).
21. ΖιΧκ Ντεριντά, ,<'Η οομ-ή, τό σΎjμείO καί τό πα.ίΥνΙΟ .. ,)), δ.π., σ. 34.
62 ΠΟΙΗΣΗ 2S

Συντομογραφίες

ΤΦ: 2σ-χ Ντερριντά-Μισέλ Φουκώ, Τρέλα καί φιλοσοφία, μτφρ. Κωστής ΠαπαγιώΡYfJς,
Όλχός/Μιψή Άρκτος, 1994.22

Βιβλιογραφία

DΆmicο RobeI1, «Text and Context: DelTida and Foucault οη Descartes», στό 10hn l<ekete
(επιμ.), The StIuctural Allegory, Manchestel' Univel"Sily Pl'ess, Μάντσεστερ 1984, σ. 164-
182.
Ντεριντά Ζάκ, Περί γραμματολογίας, μτφρ. Κωστ-ής ΠαπαγιώΡYfJς, Γνώση, 1990.
Ντεριντά Ζάκ, «""Ας ειμαστε δίκαιοι.μέ τόν Fl'eud": Ή ίστορία τ/<; τρέλας στ-ήν εποχή της
Ψυχανάλυσης», στό 'Αιrrιστάσεις τής ψvχανάλυσης, μτφρ. Ε. Κοντονάσιου-Β. Νασούλη,
Πλέθρον.
Ντεριντά Ζάκ, «'Η δφή, τό σημείο καί τό παίγνιο στό λόγο των επιστημων του ανθρώ­
που», μτφρ. Γιωργος Φαράκλας, Ό ΠολίnΥ;, τευχος 39, 'Ιούλιος 1997, σ. 33-41.
DelTida lacques, «Postface», στό Limίted !πc, Editions Galilee, Παρίσι 1990.
F1aherty Peter, «(Con)textual Contest: DelTida and Foucault οη Madness and the Cartesian
Subject», Philosophy 0/ εΜ Socia1 Scieπces, τόμο 16, 1986, σ. 155-175.
Φουκώ Μισέλ, Ή ίστορία τής τρέλας, μτφρ. Φραγκίσκη Άμπατζοπούλου, 'Ηριδανός
[1976].
Foucault Michel, Folie εΙ diraison: Histoire de lα/olίε α l'αgε clαssique, ΡΙοη, Παρίσι 1961.
Habeπnas lίίrgen, Ό φιλοσοφικός λόγος τής νεωτερικότητας, μ.φρ. Λ. Άναγνώστου-Α.
Καραστocθη, Άλεξocνδρεια, 1993.
LaCapra Dominick, Rethinking !ntellectuαl History: Texts, Contexts, Ιαnguαgε, Ithaca, Νέα
'Υόρκη 1983.

22. Θά. ηθελα 'Ioc εUχ.αριστήσω 'ΓΙ] φίλη Κωνστoc'lτίνoc Χάμου, πού έ;πιμελήθηκε γλωσσικά τό
πα.ρόν κείμενο.