Professional Documents
Culture Documents
ΑΘΗΝΑ 2010
2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ:
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
δομές της φεουδαρχίας στο Παλαιό Καθεστώς στη Γαλλία τον 18ο αιώνα.
4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
3
ΕΙΣΑΓΩΓΗ.
Μελετώντας διάφορα κείμενα για τον Τοκβίλ και την συμβολή του στην
πλευρές οι οποίες επιδέχονται ερμηνειών που φωτίζουν ολόκληρο το γεγονός και μας
προηγούμενα διαβάσματά μας και την εικόνα που έχουμε σχηματίσει για καθετί.
Φαντάζομαι ότι και ο Τοκβίλ βοήθησε με τα χαρίσματά του να δούμε από ένα νέο
πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής αλλά και της
συγκεκριμένης χώρας.
Στην Γαλλία του 18ου αιώνα η σύγκρουση ανάμεσα στο παλαιό καθεστώς και
κοινωνικών τάξεων καθορίζονταν από την πολιτική της απολυταρχίας όπως αυτή είχε
διαμορφωθεί από τον 17ο αιώνα. Η Γαλλική Επανάσταση αποτέλεσε μια μετάβαση σε
μια διαφορετική ιστορική δομή και επηρέασε όλο το κοινωνικό σύστημα όχι μόνο
στη Γαλλία αλλά και σε όλες τις χώρες που στέναζαν κάτω από τις ευρωπαϊκές
1
E. J. Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992,
σελ 86.
2
Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, εισαγωγή του Π. Κιτρομηλίδη,
εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2006, σελ 16.
4
Ένα συγκεντρωτικό κράτος οι απαρχές του οποίου βρίσκονταν βαθιά στην ύστερη
φάση του παλαιού καθεστώτος της απόλυτης μοναρχίας. Το διακύβευμα για τον
Τοκβίλ ήταν η λύτρωση του ανθρώπου από τις αναγκαστικές επιλογές της τυραννίας
ανθρώπου;
και είχε εγκαίρως αντιληφθεί ότι τα πράγματα είχαν για πάντα αλλάξει στη Γαλλική
κοινωνία. Ανησυχούσε όμως για την τύχη κάποιων αξιών που κατά τη γνώμη του
συνείχαν μια κοινωνία που δεν είχε ως χαρακτηριστικό της την μετριότητα αλλά το
μεγαλείο. Την μετριότητα και τον μικροαστισμό έφερε η Επανάσταση με την εκδίωξη
της αριστοκρατίας. Ο Τοκβίλ στέκεται κριτικά απέναντι στις δύο κυρίαρχες τάσεις
του φιλελευθερισμού της εποχής του: στους συντηρητικούς φιλελεύθερους και στους
αντιλαμβάνονταν ούτε την αναγκαιότητα για κοινωνική ειρήνη αλλά ούτε και για την
αναφορών του τελευταίου για την επικράτηση συνθηκών ανισότητας στη γαλλική
3
Raymond Aron, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, Τόμος Α΄ εκδόσεις ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1994,
σελ 319.
5
μπορούσαμε να πούμε ότι για το λόγο αυτό η σχέση ελευθερίας και ισότητας στα
κείμενα του Τοκβίλ διατηρεί ένα πρωταγωνιστικό ρόλο. Για το λόγο αυτό και ο
όρου.4 Ο Τοκβίλ ανήκει σε μια φιλελεύθερη σχολή σκέψης που δημιουργήθηκε στη
Γαλλία τον 19ο αιώνα και κατά τη γνώμη πολλών θεωρητικών μπορεί να θεωρηθεί ως
ιδιωτικής κοινωνίας μετά την κατάρρευση των αστικών ψευδαισθήσεων ως προς την
καθιέρωση της ελευθερίας.5 Στην εργασία μας λοιπόν θα εξετάσουμε πως ο Τοκβίλ
διαπιστώνει μια τάση συγκεντρωτισμού της πολιτικής εξουσίας στο επίπεδο του
κράτους όπως αυτό ενσαρκώνεται πριν την Επανάσταση στην απόλυτη μοναρχία και
στο πρόσωπο του βασιλιά και μετά την Επανάσταση στην εγκαθίδρυση ενός
πολιτικού συγκεντρωτισμού.
ούτως ή άλλως αλλά έγινε πιο βίαια και απότομα. Η κατάργηση των προνομίων των
τάξεων του παλαιού καθεστώτος εδραίωσε μεν μια ισχυρή γραφειοκρατική διοίκηση
αλλά περιόρισε τις ατομικές ελευθερίες σύμφωνα με τον Τοκβίλ. Το πρόβλημα για
αυτόν ήταν η ανατροπή των δικαιωμάτων της ιδιοκτησίας και της κοινωνικής
συνοχής.
Μην ξεχνάμε πως η αστική τάξη, που έπαιρνε στα χέρια της τα ηνία της
οικονομίας και της κοινωνίας σταδιακά στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου
αιώνα, δεν ήθελε ούτε κι αυτή, όπως και ο Τοκβίλ, την ανατροπή της υφιστάμενης
τάξης πραγμάτων. Μια κοινωνική τάξη πραγμάτων η οποία ενώ με την Γαλλική
4
Ρούση Γεωργίου, Το Κράτος Από τον Μακιαβέλι έως τον Βέμπερ, εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα χχ, σελ
169.
5
Ρούση Γεωργίου, αυτόθι, σελ 170.
6
Επανάσταση ξεκίνησε έχοντας ως σύνθημα την ελευθερία, την ισότητα και την
Κατά την κρίση του Τοκβίλ ο σοσιαλισμός αντιπροσώπευε την ισότητα χωρίς
την ελευθερία, και αυτό τον έστρεψε μαχητικά κατά του κινήματος της
Τον Τοκβίλ βασανίζει ένα δεύτερο εξίσου θεμελιώδες για αυτόν ερώτημα:
ποιες είναι οι προοπτικές της ελευθερίας στη γαλλική κοινωνία μετά την ανατροπή
Κεντρική θέση διατηρεί στη σκέψη του Τοκβίλ η ανανέωση της ιδιωτικής κοινωνίας,
η σχέση της ιδιωτικότητας και του κράτους. Για το λόγο τούτο και είναι αξιόλογο να
μελετά κανείς τα κείμενά του διότι καταφαίνεται σε αυτά η αγωνία του για το
διαχωρισμό κράτους και κοινωνίας και τη διχοτόμηση δημόσιου και ιδιωτικού βίου,
άσχετα βέβαια εάν εξετάζονται αυτά τα προβλήματα από την οπτική γωνία του
αριστοκράτη Τοκβίλ.
Ο Τοκβίλ ζούσε το δράμα της ήττας της τάξης της αριστοκρατίας, ήττα την
προώθηση της ιδέας της ελευθερίας ως ελευθερία των λίγων απέναντι στην τυραννία
της πλειοψηφίας. Για τούτο το λόγο και συνέγραψε το βιβλίο του Το Παλαιό
Καθεστώς και η Επανάσταση, για να εξετάσει όπως μας λέει τη φύση και το υπόβαθρο
της Γαλλικής Επανάστασης. Η Επανάσταση κατάφερε τον στόχο της, λέει ο Τοκβίλ,
να εγκαθιδρύσει μια νέα κοινωνική τάξη πραγμάτων. Κατά την άποψη του Karl
της ελευθερίας, ενώ οι σύγχρονοί του δημοκρατικοί ήθελαν να έχουν έναν κύριο και
την προθυμία για σκλαβιά την έκαναν βασικό συστατικό στοιχείο της αρετής.
6
Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, εισαγωγή του Π. Κιτρομηλίδη,
εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2006, σελ. 30.
7
Karl Lowith, Από τον Hegel στον Nietzsche, Τόμος Β, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1987, σελ 44.
7
διότι θέλει να ασκήσει κριτική στον κρατικό συγκεντρωτισμό της εποχής του.
Παρουσιάζει την εξουσία των ευγενών βασισμένη στα περίφημα προνόμια ως ένα
συνεργασίας, ένα είδος κοινωνίας των πολιτών θα λέγαμε, μακριά από τα βλέμματα
συγκεκριμένου θέματος, όπως για παράδειγμα στην ερμηνεία του για την Γαλλική
Επανάσταση, εξέθεσε την άποψη ότι δεν ήταν κάτι που απότομα και ξαφνικά διέκοψε
Γάλλοι, επηρεασμένοι από την σχολή του Κοντ και Ντυρκέμ ασχολήθηκαν
περισσότερο με την έρευνα των κοινωνικών δομών παρά των πολιτικών θεσμών.
Ένα άλλο σημαντικό ερώτημα που τον βασανίζει είναι: υπο ποιες συνθήκες
μια κοινωνία έχει τη δυνατότητα να αποφύγει τον δεσποτισμό στην προσπάθειά της
8
Pierre Manent, Tocqueville and the Nature of Democracy, translated by John Waggoner, Rowman
Publishers, 1996, σελ. 110.
9
J. Salwyn Schapiro, “Alexis de Tocqueville, Pioneer of Democratic Liberalism in France”, Political
Science Quarterly, Vol. 57, No 4 (December 1942), σελ: 550.
10
Raymond Aron, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, Τόμος Α΄ εκδόσεις ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1994,
σελ 316.
8
Τοκβίλ έχει ως βοηθό του τον Μοντιεσκιέ. Για να κατανοήσει την πολιτική ερευνά
την κοινωνία. Πίστευε ότι η Γαλλία της εποχής του χρειαζόταν μια μοναρχία ενάντια
Αντιλαμβάνεται ότι δεν υπάρχει γυρισμός προς τα πίσω και θέλει απλώς να
Εξετάζοντας λοιπόν και εμείς το θέμα μας για την συνέχεια του διοικητικού
ακολουθήσουμε τον Τοκβίλ στην αγωνιώδη αναζήτησή του για απάντηση στο
ερώτημά του εάν η επέκταση και η σταθεροποίηση της κεντρικής κυβέρνησης στη
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1.
11
David A. Bell, “The Public Sphere, the State and the World of Law in 18th Century France”, French
Historical Studies, Vol. 17, No 4 (Autumn 1992), pp: 916.
9
ΕΝΟΤΗΤΑ Α.
Στη Γαλλία κατά την χρονική περίοδο μεταξύ του ΧΙΙ και ΧΙΙΙ αιώνα
της αστικής ζωής και σταθεροποίηση του φεουδαρχικού συστήματος. Από τον ΧΙV
αιώνα και μετά η βασιλική εξουσία στο πλαίσιο της φεουδαρχικής μοναρχίας
auctoritas. Παράλληλα με την ιεροποίηση της εξουσίας του βασιλιά παρατηρούμε την
συνδέεται με τη διάκριση της δημόσιας σφαίρας από την ιδιωτική και τη διάκριση της
κρατικής δύναμης από την κοινωνική. Το κράτος αποτελεί προϊόν αυτής της
οποίας οι παραδοσιακοί δεσμοί και μηχανισμοί που συνέχουν τον κοινωνικό ιστό
αντικαθίστανται.
Η εγκαθίδρυση ενός απολυταρχικού κράτους στη Γαλλία του 16ου αιώνα είναι
ένα γεγονός που αντανακλά και την μετάβαση σε ένα καπιταλιστικό οικονομικό
ένας χώρος ξεχωριστός από τις παραδοσιακές κοινωνικές σχέσεις που χαρακτήριζαν
12
Jacques Chevallier, Διοικητική Επιστήμη, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 1993, σσ: 128 – 143.
10
την φεουδαρχία, όπως ήταν η βασσαλική υποτέλεια και η μεταφορά μέσω αυτής ενός
Παρατηρούμε στο διάστημα μεταξύ του 16ου και 17ου αιώνα μια κρίση του
υπεροχή της πάνω στην ανάπτυξη της φορολογίας και στην δημιουργία ενός εθνικού
ενότητα της κοινωνίας και κυβερνά με το Συμβούλιο του Βασιλιά «Conseil du roi».
Οι διοικητικές λειτουργίες ασκούνται όχι απαραίτητα από τους ευγενείς ή τον κλήρο
είναι πηγή κάθε εξουσίας, ο βασιλιάς που προσωποποιεί αυτή την εξουσία έχει
αποτελούσαν ένα είδος ενδιάμεσου στις σχέσεις λαού και βασιλιά αντικαθίστανται
από σχέσεις πολιτικής εξουσίας. Η εξουσία αυτή έχει ανάγκη μια ισχυρότατη
μικρές και απομονωμένες ομάδες ώστε να επιβάλλει την εξουσία του πιο εύκολα. Ο
τάξεων και στρωμάτων ώστε να θεωρείται γεφυροποιός των όποιων διενέξεών τους.
13
Hilton L. Root, The Fountain of Privilege, University of California Press, Los Angeles 1994. στο
κεφάλαιο «Cronyism and the Fall of the Old Regime».
14
Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ. 148
15
Μετά το 1614 δεν συγκαλούνται οι Γενικές Τάξεις.
11
Ο Τοκβίλ κατέδειξε ότι πρώτα θύματα της προσπάθειας αυτής του βασιλιά να
συνεχώς την κατοχή των τίτλων ευγενείας και προνομίων που κατείχαν. Για τούτο
αντιμετωπισθεί εχθρικά από την μοναρχία, «η παλαιά φεουδαρχία», ήταν αυτοί που
τηρούσε μια απόσταση και από τις δυο αυτές ομάδες. Βέβαια η μεγαλύτερη σε
αριθμό κοινωνική ομάδα, η Τρίτη Τάξη, ιδιαίτερα οι αγρότες παρέμεναν εκτός της
τάξη, έμποροι, τραπεζίτες και δικηγόροι έκανα σταδιακά την εμφάνισή τους στο
κοινωνικό στερέωμα της Γαλλίας και διατήρησαν μια αρνητική στάση απέναντι και
ήρθε σε αντίθεση με μεταρρυθμίσεις που περιόριζαν τον έλεγχο που ασκούσε αυτή
πάνω στα οικονομικά του βασιλιά ή του κράτους. Μην ξεχνάμε πως η διατήρηση της
λειτουργίας της αυλής της απολυταρχίας απαιτούσε τεράστια ποσά, τα οποία δεν
διαδικασία αυτή δημιούργησε μια κοινωνική ομάδα ξέχωρη από τους παλαιούς
φεουδάρχες, μια νέα θα λέγαμε φεουδαρχία, την τάξη των πλουσίων αστών που
είχαν επίσης σχέση και με τους φτωχούς αγρότες οι οποίοι κατά τις παραμονές της
Οι φτωχοί αυτοί αγρότες δεν άντεχαν άλλο το δυσβάστακτο βάρος των φόρων
και υποχρεώσεων που τους επέβαλλε το παλαιό καθεστώς. Θα λέγαμε λοιπόν ότι
ακόμη και η αστική τάξη ήταν σε πολύ καλύτερη μοίρα στις παραμονές της
Επανάστασης σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά την
Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη η αστική τάξη δεν είχε
τίποτε περισσότερο να περιμένει. Αυτό που την ενδιέφερε ήταν η κατάργηση των
διοίκησης αφήρεσε από τους τοπικούς ευγενείς την δυνατότητα ελέγχου της
οικονομικής και κοινωνικής ζωής της περιοχής τους με μοναδικό αντάλλαγμα την
αγροτών. Το θέμα είναι αν η κεντρική διοίκηση είχε την απαραίτητη ισχύ για να
ελέγξει μόνη της τις τοπικές ιδιαιτερότητες. Η εμφάνιση οικονομικών κρίσεων στη
Γαλλία τον 18ο αιώνα λόγω και του οικονομικού παραδείγματος που ακολουθούσε
Τοκβίλ ισχυρίζεται το ίδιο. Ενιαίο κέντρο στη καρδιά του βασιλείου, ένας
16
Henry Heller, The Bourgeois Revolution in France, 1789 – 1815, Berghahn Books, 2006.
13
λεπτομέρεια.17 Ο έπαρχος ήταν το μάτι και το αυτί του βασιλιά σε κάθε περιοχή της
Γαλλίας. Εσφαλμένα θεωρείται λοιπόν, μας λέει ο Τοκβίλ, ότι η συγκέντρωση αυτή
την οικονομική ανάπτυξη. Μην ξεχνάμε τον ανταγωνισμό που σοβούσε μεταξύ των
δυο χωρών, της Αγγλίας και της Γαλλίας. Η δυναμική αστική τάξη της Γαλλίας ήθελε
να επηρεάσει τις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις στη χώρα της και το παλαιό
καθεστώς ήταν φραγμός στα σχέδιά της. Βέβαια τους εμπόρους της γαλλικής αστικής
μια χώρα όπου κατά γενική ομολογία των ιστορικών παρατηρούνταν έντονες
προνόμια. Για το λόγο τούτο και τον πρωταρχικό ρόλο στην Επανάσταση δεν είχαν
Ο Τοκβίλ μας αναφέρει ότι τα αρχεία του κράτους κατά τον 18ο αιώνα ήταν
πήγαζαν από την κεντρική πολιτική. Ένα τρανταχτό παράδειγμα μας δίνει ο Τοκβίλ
των φιλοδοξιών της μοναρχίας η οποία επιζητούσε την συνεχή ενίσχυση του κύρους
του; Ο ρόλος της απόλυτης μοναρχίας, λέει ο Τοκβίλ, στο θέμα της διαμόρφωσης του
Γαλλία μιας ιδεολογίας ισότητας απέναντι στον βασιλιά και δεσποτισμού της
εξουσίας του.20
Γιατί όμως η Επανάσταση έγινε στη Γαλλία και όχι σε κάποια άλλη χώρα;
Γιατί ενώ κατέρρεαν οι θεσμοί του παλαιού καθεστώτος σε όλη την Ευρώπη, η
Μας λέει ο Τοκβίλ στο κεφάλαιο 9 του βιβλίου του Το Παλαιό καθεστώς και η
δεν συγκαλούνταν καθόλου και αστοί και ευγενείς δεν συνεργάζονταν πια. Δεν
Δεν συναντώνταν πια οι Τάξεις παρά μόνο στην ιδιωτική σφαίρα. Χάρη στις
τακτικές της μοναρχίας και την συγκέντρωση όλων των εξουσιών στα χέρια της, οι
παραδοσιακές υποχρεώσεις που πήγαζαν από τον φεουδαλισμό, όπως των βασσάλων
στον κύριό τους, των υπηκόων στους χωροδεσπότες τους διαλύθηκαν και στη θέση
τους παρέμειναν μόνο τεχνητά όρια προνομίων μεταξύ ιδιωτών22, ατόμων οι οποίοι
κατέστησαν όμοιοι απέναντι στη κάθετη σχέση τους με την απολυταρχία. Έχουμε
20
Keith M. Baker, βιβλιοκρισία στο Tocqueville and Beyond. Essays on the Old Regime, του Robert
Schwartz, H – France Review, Vol. 5, December 2005, No 137, σελ 566.
21
Raymond Aron, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, σελ 341.
22
David A. Bell, “The Public Sphere, the State and the World of Law in 18th Century France”, French
Historical Studies, Vol. 17, No 4 (Autumn 1992), p: 916
15
εδώ πέρα θεωρώ την εμφάνιση της διάκρισης μεταξύ κράτους και κοινωνίας, όπως
αυτή αναδύεται από την σύνθεση της κοινωνίας από ξεχωριστά πλέον άτομα,
κανάλι πληροφοριών μεταξύ του βασιλιά και της κοινωνίας. Η μοναρχία υποστήριξε
την δημιουργία μιας εθνικής κοινότητας μέσω της υποστασιοποίησης της ιδέας αυτής
στο πρόσωπο του βασιλιά. Η κοινωνία τώρα πια αναφερόταν απευθείας στον βασιλιά
μεταξύ βασιλιά και υπηκόων. Η ιεροποίηση του βασιλιά σήμαινε επίσης και την
διχοτόμηση μεταξύ του κράτους και της κοινωνίας. Ο βασιλιάς δεν πήγαινε πια στους
υπηκόους αλλά αυτοί σε αυτόν. Η κεντρική εξουσία, μας λέει ο Τοκβίλ, ήθελε να
αγκιστρωμένες και οι δύο στο άρμα του βασιλιά. Μιλήσαμε πιο πριν για μια «νέα
φεουδαρχική τάξη» μέσω της εξαγοράς θέσεων. Μέσω της ολοκληρωτικής και
απόλυτης εξουσίας του ο βασιλιάς επιχείρησε να θέσει υπο την κυριαρχία του όλες
τις εκφάνσεις της γαλλικής κοινωνίας. «Οι εκπρόσωποι της παλαιάς εξουσίας είχαν
διατηρήσει την παραδοσιακή ονομασία τους και τους τίτλους τους αλλά βαθμιαία η
23
Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 205.
24
Ralph E. Giesey, “State – Building in Early Modern France: The Role of Royal Officialdom”, The
Journal of Modern History, Vol 55, No 2 (June 1983), p: 196.
16
κυβέρνηση τους αφαιρούσε την εξουσία που ασκούσαν κάποτε. Δεν τους
απομάκρυνε από τα παλαιά τους φέουδα αλλά τους ωθούσε στο περιθώριο».25 Οι
θεωρούνταν από την απολυταρχία ακίνδυνο μέσο για την εμπέδωση της βασιλικής
εξουσίας. Έπρεπε να περάσουν τρεις εβδομάδες από την 14η του Ιούλη του 1789
ώστε η κοινωνική δομή του γαλλικού φεουδαρχικού συστήματος να οδεύσει προς την
ΕΝΟΤΗΤΑ Β.
Ο ρόλος του κράτους την περίοδο πριν την Επανάσταση του 1789 και η
κοινωνικές δομές τηρώντας την ίδια στάση απέναντι στην elite της κοινωνίας
αυτής καθώς και στον κλήρο και στην Τρίτη Τάξη η οποία δυναμικά ανερχόταν
στο προσκήνιο.
25
Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 141.
17
Τι συνέβαινε στη γαλλική κοινωνία στα τέλη του 18ου αιώνα; Οι αστοί είχαν
γίνει ισχυροί αλλά το καθεστώς δεν ήταν αστικό.26 Το γαλλικό κράτος ήταν οι
Τονίζονταν οι διαφορές και οι οξύνονταν οι διαμάχες και όταν έφθασε η ώρα της
υποστηρίζουν ότι βάσει των «τετραδίων», «cahiers», της αριστοκρατίας κατά τα τέλη
του 18ου αιώνα, μπορεί να αποδειχθεί μια «επιμειξία» μεταξύ της παλαιάς
αριστοκρατίας και της αστικής τάξης.28 Ήταν αυτή η μορφή της αριστοκρατίας που
έγινε πιο φανερό μεταξύ των αριστοκρατών παρά μεταξύ αυτών και της Τρίτης
Τάξης. Όταν καλούσαν οι αντιπρόσωποι της Δεύτερης Τάξης για αποκήρυξη του
δεσποτισμού και της αριστοκρατίας στόχευαν την ιδιοποίηση θέσεων και προνομίων
που κατείχαν οι παλαιοί αριστοκράτες, όταν καλούσαν για εδραίωση της Ισότητας
26
Παναγιώτη Κανελλόπουλου, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, εκδόσεις ΒΗΜΑ, Αθήνα 2010,
τόμος 12ος , σσ: 235- 243.
27
Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 204.
28
Keith M. Baker, βιβλιοκρισία στο Tocqueville and Beyond. Essays on the Old Regime, του Robert
Schwartz, H – France Review, Vol. 5, December 2005, No 137, σελ 559.
18
στάση λοιπόν της παλαιάς αριστοκρατίας απέναντι στην κατάργηση των προνομίων
εξαρτιόταν από την στάση τους απέναντι στην εξής αναγκαιότητα: καλύτερα να
ανοίξουν τις στρατιωτικές θέσεις και άλλα αξιώματα στην αξιοκρατία, «merit»,
παρά να αφήσουν σημαντικές θέσεις στα χέρια αστών που εξαγοράζουν αυτές ως
Η κατάσταση αυτή επέτρεψε την ανάδυση των αντιθέσεων μέσα στο σώμα
της αριστοκρατίας και ενέτεινε τις εσωτερικές διαιρέσεις του παλαιού καθεστώτος.
ήταν αυτή μεταξύ των τάξεων. Η μοναρχία έφερε μια διαφορετική διχοτόμηση, αυτή
μεταξύ κράτους και κοινωνίας. Από απολυταρχία φεουδαλικού τύπου ώθησε τις
φάση της τουλάχιστον, δεν ήταν τόσο η μετάβαση από μια μορφή διακυβέρνησης σε
μια άλλη (πολιτικός χαρακτήρας) όσο η επισημοποίηση της αλλαγής μιας κοινωνικής
δομής. Η Επανάσταση αρχικά δεν είχε ως στόχο περισσότερο την Διακήρυξη των
Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη από την κατάργηση των προνομίων της
πολιτικού ύφους όταν υποστηρίζει ότι η βασιλική εξουσία ώθησε τις εξελίξεις σε μια
διέθετε δύναμη αλλά απλά μια ξεχωριστή, εξαιρετική θέση σε σχέση με τους άλλους
29
Keith M. Baker, βιβλιοκρισία στο Tocqueville and Beyond. Essays on the Old Regime, του Robert
Schwartz, H – France Review, Vol. 5, December 2005, No 137, σελ 560.
30
Pierre Manent, Tocqueville and the Nature of Democracy, translated by John Waggoner, Rowman
Publishers, 1996, σελ 111.
19
των άλλων τάξεων. Η αδιαφορία της βασιλικής εξουσίας απέναντι στους ευγενείς
αυτούς αλλά και η αδιαφορία των αγροτών, χωρικών και γενικά των μη
καθεστώτος.
των τάξεων; Η απουσία πολιτικής ελευθερίας και η απουσία ενός δημόσιου χώρου
ενός για τον άλλον. Η κοινωνική αυτή αλλαγή προήλθε από την συγκεντροποίηση
τη στιγμή που οι τάξεις αυτές μετέβησαν στη σφαίρα της ιδιωτικότητας, της
απομόνωσης και της αυτονομίας του ατόμου. Η δημιουργία ενός χάσματος, μας λέει
ο Τοκβίλ, μεταξύ των τάξεων, έγινε με τον καιρό η δικαιολογητική βάση της
κοινωνικών τάξεων διευκόλυνε την επιθυμία για εξέγερση των μη προνομιούχων. Δεν
υπήρχε κάποιο κανάλι διαφυγής και εκτόνωσης της επιθυμίας αυτής όπως παλαιότερα
νέων αξιών αστικού χαρακτήρα και εμφάνισης μιας πολιτικής κοινωνίας που στάθηκε
και των αριστοκρατών. Η έρευνα της στάσης όμως των αριστοκρατών απέναντι στα
γεγονότα του 1789 μπορεί να φωτίσει την απάντηση στο ερώτημα για το πώς έβλεπαν
31
Pierre Manent, Tocqueville and the Nature of Democracy, translated by John Waggoner, Rowman
Publishers, 1996, σελ 115.
32
Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 205.
33
David A. Bell, “The Public Sphere, the State and the World of Law in 18th Century France”, French
Historical Studies, Vol. 17, No 4 (Autumn 1992), p: 915
20
το θέμα της ελευθερίας και του συγκεντρωτισμού οι αριστοκράτες από το 1789 και
μετά.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.
ΕΝΟΤΗΤΑ Α.
Η στάση της elite της γαλλικής κοινωνίας απέναντι στα γεγονότα του 1789 και
συγκεντρωτισμός και ελευθερία με το δίπολο: ελευθερία και elite στη Γαλλία του
18ου αιώνα. Πως επιδρά αυτή η σχέση στην αντίληψη του Tocqueville για την
ελευθερία και την ισότητα μέσα από την Επανάσταση του 1789.
21
Μιλώντας για την elite της γαλλικής κοινωνίας στα τέλη του 18ου αιώνα δεν
μπορούμε να μην αναφερθούμε στο ρόλο της ιδεολογίας και των λεγόμενων
“philosophes”. Η κριτική του Διαφωτισμού για την κοινωνία και τον δεσποτισμό της
εξουσίας και της εκκλησίας ήταν το θεωρητικό υπόβαθρο μιας νέας τάξης
απέναντι στην καταπίεση, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αφύπνιση των μαζών. Το
θέμα είναι αν η καλλιέργεια αυτών των ιδεών περιορίσθηκε μόνο στο στενό πλαίσιο
των φιλοσόφων και δεν διαδόθηκε ευρύτερα. Μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι και η
οι θεσμοί που επρόκειτο να καταλυθούν από τα γεγονότα του 1789 είχαν γίνει
μπορούσε να γίνει πραγματικότητα μόνον στη Γαλλία όπου κατά τη γνώμη του
Η ιδεολογία του 1789 ήταν η μασονική ιδεολογία όπως τόσο περίτεχνα αυτή
εκφράζεται μέσα από τον Μαγεμένο Αυλό του Mozart (1791).36 Η Διακήρυξη των
Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη αποτέλεσε ένα κείμενο που αξίωνε την
κατάργηση των προνομίων των ευγενών, δεν προχωρούσε όμως παραπέρα στην
34
Peter Campbell, The Origins of the French Revolution, University of Sussex, London 2004.
35
Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 276.
36
E. J. Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992,
σελ 91.
22
ικανοποιούσε την αστική τάξη, ίσως και τους απογοητευμένους αριστοκράτες του
παλαιού καθεστώτος.37
κοινού τόπου στον οποίο θα συνέκλιναν οι απόψεις τόσο της παλαιάς αριστοκρατίας
όσο και της αναδυόμενης αστικής τάξης ήταν στην πραγματικότητα η υιοθέτηση μιας
του ο Τοκβίλ εξαίρει το ρόλο της ιδεολογίας στην Επανάσταση του 1789. Μάλιστα
δούμε τον Τοκβίλ να υπερβάλλει στο βιβλίο του όταν υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι
των γραμμάτων προστάτεψαν τόσο πολύ το πνεύμα της πολιτικής εχθρότητας των μη
προνομιούχων απέναντι στο παλαιό καθεστώς ώστε δεν επέτρεψαν να εξαπλωθεί στο
εχθρικές προς την ύπαρξη των κοινωνικών προνομίων, ακόμη και αν αυτά
αφορούσαν τον θεσμό της εκκλησίας. Η εκκλησία αντιπροσώπευε ένα σύμβολο της
εκκλησίας στη Γαλλία με σκοπό να συσχετίσει τον συγκεντρωτισμό και την ιεραρχία
θέμα αυτό στο βιβλίο του για το παλαιό καθεστώς. 39 Πάντως σημειώνει ότι η επίθεση
37
Αναφέρει ο Παναγιώτης Κονδύλης στο βιβλίο του Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τόμος Α΄ εκδόσεις
Θεμέλιο, Αθήνα 1981, σσ: 39 – 40. : «Η συζήτηση γύρω από την επιρροή διαφωτιστικών ιδεών στην
έκρηξη και στη πορεία της Γαλλικής Επανάστασης έγινε ως επί το πλείστον με κριτήρια πολεμικά. Η
επανάσταση θεωρείται ως αναγκαία συνέπεια ή και ως κορύφωση του Διαφωτισμού, και μάλιστα τόσο
από επαναστάτες που ήθελαν να δουν την υπόθεσή τους όχι ως πεζή αξίωση κυριαρχίας αλλά ως
ευγενή αγώνα για ευγενείς ιδέες, όσο και από συντηρητικούς και αντιδραστικούς, που ήδη πριν από
την Επανάσταση καταπολεμούσαν τις διαφωτιστικές ιδέες και για αυτό έβλεπαν στις θηριωδίες της
Επανάστασης την επιβεβαίωση των προειδοποιήσεών τους, ή που στην εκούσια και ακούσια
τυφλότητά τους επιθυμούσαν να επιρρίψουν την ευθύνη των γεγονότων σε μια φούχτα ιδεολόγους».
38
Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, κεφάλαια 3 και 5 του 1ου Βιβλίου.
39
Με την ευκαιρία του ταξιδιού του στις ΗΠΑ ο Τοκβίλ διαπιστώνει ότι η θρησκεία παίζει σημαντικό
ρόλο στις δημοκρατικές κοινωνίες. Υποστηρίζει ότι η θρησκεία αποκτά ισχύ όταν δεν επιζητεί την
στήριξη της κοσμικής εξουσίας. Περισσότερα στο J.M. Besnier, “Tocqueville, entre religion et avenir”,
23
εναντίον της εκκλησίας από τους επαναστάτες του 1789 έγινε διότι η εκκλησία
ήταν ένα αίτιο αυτής της στάσης της αριστοκρατίας. Η αριστοκρατία είχε χάσει την
περίφημα προνόμια. Ο Τοκβίλ θεωρεί ότι η κατάργηση των προνομίων, πέρα από
την επισημοποίηση μιας ομογενοποίησης που είχε ήδη από το παλαιό καθεστώς
κοινωνίας για ελευθερία. Η έννοια αυτή της ελευθερίας που εννοεί ο Τοκβίλ
απομονωτισμού. Υπό το παλαιό καθεστώς των τάξεων καθένας είχε το ρόλο του και
δεν μπορούσε να κρυφτεί πίσω από τον ιδιωτικό του βίο. Όλα ήταν φανερά. Αυτή η
κατάσταση είναι για τον Τοκβίλ κατάσταση ελευθερίας. Ο κάθε άνθρωπος μπορεί να
εξισωτισμός της Επανάστασης δεν ταίριαζε στον Τοκβίλ και τον τρόπο που έβλεπε
αυτή την ελευθερία. Ως ελευθερία εννοούσε ο Τοκβίλ την αξιοπρέπεια του ανθρώπου
όμοιες μεταξύ τους41 αλλά χωρίζονταν από προνόμια και παραδόσεις και εξαιτίας της
αλληλεγγύης που είναι απαραίτητο για την υγεία του πολιτικού σώματος.42 Παρ΄όλα
αυτά ο Τοκβίλ διαπιστώνει την ύπαρξη μιας ιδιότυπης ελευθερίας στο παλαιό
καθεστώς. Η δυνατότητα εξαγοράς των αξιωμάτων, μας αναφέρει στο βιβλίο του για
απολύτως την απονομή τους και έτσι «η απληστία της λειτουργούσε σε βάρος της
τάξη του, σημειώνει ότι ήταν τραγικό λάθος η στέρηση από το έθνος ενός
αριστοκρατών στο κοινωνικό σώμα από ομάδες που δεν γνώριζαν τίποτε περί
αντισταθεί στον συγκεντρωτισμό του παλαιού καθεστώτος. Η εκδίωξή της ήταν ένα
πλήγμα στην ελευθερία. Νεαροί όπως ο μαρκήσιος ντε Λα Φαγιέτ, ο Λουδοβίκος ντε
Μπονάλ, ο Ερρίκος Σαιν Σιμόν, αποδέχθηκαν την Επανάσταση του 1789. Πολλούς
την δεκάτη, «taille», ως πηγή εσόδων, και το νέο κληρονομικό δίκαιο διαμέλισε τα
αντίδραση των ευγενών είχε αποκλείσει όλους τους μη ευγενείς δεν διαφυλάσσονταν
πλέον για την αριστοκρατία.44 Η Γαλλική επανάσταση πέτυχε τελικά να εξαλείψει τον
42
Raymond Aron, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, σελ. 344.
43
F. G. Dreyfus – Roland Marx – Raymond Poidevin, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τόμος 5, εκδόσεις
Παπαζήση, Αθήνα 1990, σελ. 45.
44
F. G. Dreyfus – Roland Marx – Raymond Poidevin, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τόμος 5, εκδόσεις
Παπαζήση, Αθήνα 1990, σελ. 45.
25
φεουδαλισμό και να τον αντικαταστήσει με μια κοινωνική και πολιτική τάξη η οποία
όπως μας λέει ο Τοκβίλ είναι βασισμένη πάνω στην αντίληψη για την ισότητα όλων
των ανθρώπων. Ο δεσποτισμός όμως που προϊόντος του χρόνου επήλθε, όπως για
παράδειγμα με τον ερχομό του Ναπολέοντα στην εξουσία, εκδίωξε την ελευθερία
προς όφελος της ισότητας. Σε ένα έθνος που είχαν διαλυθεί όλοι οι νόμοι45 ο
λέει ο Τοκβίλ, έχει ανάγκη από ελευθερία ως αντίβαρο της ισότητας. Διότι η ισότητα
ατμόσφαιρα. Το μεγαλείο στο οποίο μπορεί μια κοινωνία να ανέλθει, μας λέει ο
Τοκβίλ, δεν μπορούμε να το επιτύχουμε μέσω μιας «μέσης» κατάστασης, μέσω μιας
μετριότητας. Η ελευθερία από την οπτική γωνία των αριστοκρατών διαφέρει από την
ελευθερία των δημοκρατών. Αλλά και οι δύο θεωρήσεις αναφέρονται στις σχέσεις
Η ελευθερία είναι για τον Τοκβίλ ένα δώρο της φύσης, μια διαφορετική
ποιότητα, δεν είναι κάτι που το κατακτά κανείς μηχανιστικά και μέσω νόμων μέσα
στο πλαίσιο μιας κοινωνίας. Μας φέρει το παράδειγμα της δημοκρατικής οργάνωσης
στην Αμερική στο βιβλίο του «Η Δημοκρατία στην Αμερική» διερωτώμενος πως
Αιτιολογεί την ύπαρξη της ελευθερίας στο κοινωνικό αυτό σύστημα σε μια
εξήγησή του αυτή δεν ικανοποιεί αλλά αυτό δεν μας αφορά στην παρούσα εργασία.
45
Karl Lowith, Από τον Hegel στον Nietzsche, Τόμος Β, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1987, σελ 41.
46
Pierre Manent, Tocqueville and the Nature of Democracy, translated by John Waggoner, Rowman
Publishers, 1996, σελ. 119.
26
Μπορούμε όμως να εικάσουμε ότι το περίφημο «πάθος του για την ισότητα» προήλθε
από το ταξίδι του στην Αμερική και την σύγκριση που έκανε με την Γαλλία της
εποχής του.
Στη Γαλλία είδε μόνον το άτομο από τη μια μεριά και το κράτος από την
άλλη, παράλληλα με την γενικευμένη προκατάληψη της γαλλικής κοινωνίας για κάθε
κοινωνική ισότητα αλλά και η τάση για ομοιομορφία. Κατά τον τρόπο αυτό
Τοκβίλ έχει στο νου του την «τυραννία της πλειοψηφίας» της εποχής του «Μεγάλου
Φόβου», της Τρομοκρατίας της Επανάστασης. Ασφαλιστική δικλείδα για τον Τοκβίλ
μέσω των δημοκρατικών θεσμών όπως λειτουργούν αυτοί στην Αμερική. Εκεί
παράλληλα με την θεμελιώδη ισότητα των συνθηκών. Ο Τοκβίλ είναι αισιόδοξος για
Ο Τοκβίλ προβληματίζεται όμως διότι αν και η Γαλλία στην εποχή του είναι η
πιο δημοκρατική από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες ταυτόχρονα αποτελεί και το πιο
πίστευε πως αν δεν τεθεί ένα τέλος στη παράδοση του διοικητικού συγκεντρωτισμού
βαρύνοντα ρόλο του εκλογικού σώματος στη διακυβέρνηση της χώρας». Η επιθυμία
για ελευθερία λοιπόν μπορεί να μην εκφράζει τίποτε περισσότερο από ένα μίσος για
τον μονάρχη, για τούτο και δεν ευδοκιμούν οι προσπάθειες στη γαλλική κοινωνία για
Ο Τοκβίλ επηρεάζεται στις αντιλήψεις του αυτές, όπως είδαμε και πρωτύτερα,
από τον Μοντεσκιέ. Στον Μοντεσκιέ υπάρχει η διαλεκτική σχέση ελευθερίας και
συναίσθημα της τιμής. Η ισότητα του δεσποτισμού είναι ισότητα μέσα στην
υποδούλωση.49
αξιοπρέπεια από τον κίνδυνο της απομόνωσης όπως αυτή περιγράφεται και στις
δεσποτικές κοινωνίες αλλά και στις δημοκρατικές, είναι οι ενώσεις των πολιτών. Θα
λέγαμε σήμερα για την «κοινωνία των πολιτών» όπως αυτή ενσαρκώνεται σε Μη
μπορούσαμε να πούμε ότι ασχολείται με τις συνέπειες της διοικητικής επέκτασης του
κράτους στην οικονομία και την κοινωνία. Σταδιακά, η διεύρυνση του διοικητικού
πεδίου αποτελεί την κυρίαρχη τάση με αρνητικές συνέπειες για τις ατομικές
ελευθερίες. Στη γαλλική κοινωνία το κράτος από το 1750 έως το 1830 υποστηρίζει
στα τέλη πια του 19ου αιώνος με τον βιομηχανικό καπιταλισμό. Η κατάργηση του
κατάργηση όλων των συντεχνιακών και των άλλων μονοπωλίων το 1791. Παράλληλα
δημιουργείται μια ενιαία πολιτική κοινότητα πολιτών για την στελέχωση του
Ναπολέοντα.
ΕΝΟΤΗΤΑ Β.
επικράτηση της Επανάστασης. Η διάχυση της ελευθερίας που όλοι περίμεναν δεν
τελικά για την ισχυροποίηση και την νομιμοποίηση της ανόδου νέων δυναμικών
Η Επανάσταση δεν ήταν μια ρήξη με το παρελθόν της γαλλικής κοινωνίας αλλά η
συγκεντρωτισμού. Η ιδέα αυτή της συνέχειας διατυπώθηκε από αντιπάλους αλλά και
από οπαδούς της Επανάστασης. Για τον Τοκβίλ όμως δεν ήταν ρήξη με το παρελθόν.
Ήταν μια συνέχεια ενός κρατικού συγκεντρωτισμού δίχως την ικανοποίηση των
1789 αντιμετώπισε εν τη γενέσει του τον εξωτερικό εχθρό. Για το λόγο τούτο και
50
Jacques Chevallier, Διοικητική Επιστήμη, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 1993, σελ: 145.
29
προέκυπταν. Αυτό οδήγησε στην ολοένα και μεγαλύτερη τάση για συγκεντρωτισμό
αποκόψει τον οργανικό δεσμό που ένωνε τον βασιλιά με το κράτος και τοποθετώντας
Η κυριαρχία ανήκει στο Έθνος και έκφραση του Έθνους αποτελεί το κράτος.
ιεραρχία και την αυστηρή πειθαρχία. Το διοικητικό πεδίο στο πλαίσιο του
γόητρο. Τα κείμενα του γαλλικού δικαίου, οι περίφημοι Κώδικες, ήταν έργο της
και τα σχολεία ήταν δημιούργημα της ίδιας περιόδου. Το γαλλικό κράτος παρεμβαίνει
και στα θέματα εκπαίδευσης των δημοσίων υπαλλήλων. Η τάση διεύρυνσης του
επόμενα χρόνια. Ο Τοκβίλ προπορεύεται της εποχής του προφητεύοντας όχι τον
φιλελευθερισμό του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου αιώνα αλλά τον
51
Henry Heller, The Bourgeois Revolution in France, 1789 – 1815, Berghahn Books, 2006.
52
Jacques Chevallier, Διοικητική Επιστήμη, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 1993, σελ: 144.
30
κρατικό παρεμβατισμό και το welfare state, το κράτος πρόνοιας της Δύσης μετά τον
Ας ξαναγυρίσουμε όμως στο θέμα της ελευθερίας και πως αυτή μπορεί
διοίκησης στην επιβίωση του συστήματος. Οι Γάλλοι έχουν απογοητευτεί από τις
μετριότητας. «Όσοι εκτιμούν την ελευθερία μόνο για τα οικονομικά οφέλη που αυτή
εξασφαλίζει δεν την έχουν απολαύσει ποτέ για μεγάλο χρονικό διάστημα».53
σταθερότητα δεν επιτεύχθηκε διότι παρατηρήθηκε μια παλινωδία όσον αφορά στη
μορφή διακυβέρνησης κάτι που θεωρώ ότι αντανακλά και τα διλήμματα της γαλλικής
κοινωνίας απέναντι στο τρόπο διασφάλισης της ισορροπίας μεταξύ της ελευθερίας
μορφή του καθεστώτος που τους εξυπηρετούσε και ταυτόχρονα να αποφύγουν τον
διπλό κίνδυνο του παλαιού καθεστώτος αλλά και της δημοκρατίας που πρέσβευαν οι
Ιακωβίνοι.
έως το 1848, η πολιτική διαφθορά και οι τακτικές στη διοίκηση έφεραν την
Επανάσταση του 1848 ώστε οι δυνάμεις της προόδου να διεκδικήσουν αυτό που δεν
μετά και το 1870 θα διατηρούσε ένα καθεστώς διακυβέρνησης για πάνω από 130 έτη.
Γράφοντας ο Τοκβίλ το βιβλίο του για το παλαιό καθεστώς και την Επανάσταση δεν
μπορεί να αποκρύψει το φόβο του και την απογοήτευσή του από την επανάσταση του
1848 και την απαισιοδοξία του για τις δυνατότητες της γαλλικής κοινωνίας προς την
αστική δημοκρατία.
Η ενασχόληση με τον Τοκβίλ και το έργο του αναμόχλευσε την συζήτηση για
τις απαρχές της Γαλλικής Επανάστασης. «’Ήδη από το 1978 η θεματολογία της
συζήτησης είχε τεθεί από τον Francois Furet στο έργο του Penser la Revolution
Tocqueville και στους σχολιαστές του με σκοπό τη μάθηση και την επίγνωση του
55
Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 40 από τον πρόλογο του
Πασχάλη Κιτρομηλίδη.
32
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
4. Ρούση Γεωργίου, Το Κράτος Από τον Μακιαβέλι έως τον Βέμπερ, εκδόσεις
Γκοβόστη, Αθήνα χχ
5. Karl Lowith, Από τον Hegel στον Nietzsche, Τόμος Β, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα
1987
8. David A. Bell, “The Public Sphere, the State and the World of Law in 18th
10. Hilton L. Root, The Fountain of Privilege, University of California Press, Los
Angeles 1994
33
11. Henry Heller, The Bourgeois Revolution in France, 1789 – 1815, Berghahn
Books, 2006
13. Ralph E. Giesey, “State – Building in Early Modern France: The Role of
1983)
15. Peter Campbell, The Origins of the French Revolution, University of Sussex,
London 2004