Kosa Kata Dasar dan Deskripsi Fonologi Bahasa Sihan di Sarawak, Malaysia1

Noriah Mohamed, Tajul Aripin Kassin, Syed Zainal Ariff Syed Jamaluddin
dan Nor Hashimah Hashim,
Universiti Sains Malaysia
MALAYSIA

Abstrak

Kertas kerja ini menghuraikan kosa kata dasar dan aspek fonologi, khususnya fonologi
segmental bagi bahasa Sihan, iaitu salah sebuah komuniti bahasa peribumi di Sarawak,
Malaysia yang dianggap minoriti. Di dalam makalah ini, kosa kata dasar bahasa Sihan
akan dibandingkan dengan bahasa Melayu. Huraian fonologi pula akan berfokus kepada
aspek vokal, konsonan dan diftong. Data bagi huraian kedua-dua aspek ini dipungut
menerusi wawancara dan pemerhatian.

Kata kunci: kosa kata dasar, fonologi, bahasa Sihan

Pengenalan

Sebagaimana yang dibincangkan oleh Noriah et al. (2010: 2-6), Sihan boleh

dikategorikan sebagai etnik Kajang, Penan, Punan atau Orang Ulu2. Kumpulan etnik ini

merupakan salah sebuah komuniti peribumi di Malaysia yang menetap di pekan Belaga

di Bahagian Ketujuh Sarawak.

1
Kertas kerja yang akan dibentangkan di persidangan Minoriti dan Majoriti: Bahasa, Budaya dan Identiti
pada 23 – 24 November 2010, di Hotel Hilton, Kuching, Sarawak. Makalah ini merupakan sebahagian
laporan daripada kajian yang bertajuk “Bahasa Sihan di Sarawak: Kajian Etnografi, Leksikal dan Fonologi
Segmental” tajaan Geran Universiti Penyelidikan, Universiti Sains Malaysia, Pulau Pinang (2008-2011).
2
Noriah Mohamed, Nor Hashimah Hashim, Tajul Aripin Kassin & Syed Zainal Ariff Syed Jamaluddin
(2010: 2-6) “Vitaliti Bahasa dalam Komuniti Minoriti: Kasus Sihan di Sarawak, Malaysia.” Kertas kerja
yang dibentangkan dalam seminar ini juga.
Walaupun komuniti Sihan ini wujud, nama komuniti ini sering kali tercicir dalam

sorotan literatur yang membincangkan tentang komuniti peribumi Sarawak. Sehubungan

dengan perkara ini, Maxwell (1992: 3) menyatakan bahawa:

Little is known about the Sihan from published sources, particularly in

comparison to the numerous materials available on other ethnic groups of
Sarawak. Most of the “classic” works on Sarawak are silent about the
Sihan.

Penulis lain pula, sebagai contoh, Kelbling (1983) yang membincangkan tentang rumah

panjang di Sungai Balui ada menyebut nama seperti Kayan, Kenyah dan Kajang (yang

mengandungi beberapa kelompok seperti Bukitan/Baketan, Punan Ba, Sekapan,

Kejaman dan Lahanan), namun begitu tidak menyebutkan Sihan. Demikian juga Asmah

(1994) yang menggolongkan bahasa Sarawak ke dalam 14 kelompok tidak menyebut

nama Sihan, waimma beliau ada menyebut subgolongan Penan dan bahasa di kawasan

Rejang seperti Baketan, Lahanan, Kajang dan Kejaman.

Setakat ini, sumber terpenting tentang Sihan merupakan catatan diari yang dibuat oleh

Hugh Brooke Low dalam Sarawak Gazette pada tahun 1882 dan 18843. Satu lagi

makalah yang membincangkan tentang Sihan ialah makalah yang ditulis oleh Sandin

(1985) yang menceritakan tentang orang Sihan pada sekitar 1960-an. Maxwell (1992)

pula hanya mencatatkan secara ringkas latar belakang komuniti ini sewaktu kunjungan

beliau ke rumah panjang Sihan di Sungai Menamang pada tahun 8 Jun 1986.

3
Dicatatkan oleh Maxwell (1992: 3). Sumbangan Low digunakan oleh Maxwell (1992) pada sepanjang
kertas kerjanya dan penulis mengutip di sana sini bahan yang dibincangkan oleh Maxwell (1992).

2
Berdasarkan sumber yang terhad dan kunjungan penulis ke rumah panjang Sihan pada

tahun 2008, 2009 dan 2010, soal selidik dan wawancara dengan anggota komuniti ini,

maka dipaparkan serba sedikit tentang komuniti ini.

Bahasa Sian atau Sihan

Bahasa Sihan ialah salah satu bahasa peribumi yang digolongkan dalam kelompok bahasa

Austronesia. Sebagaimana bahasa Austronesia yang lain, bahasa Sihan mempunyai

hubungan kekeluargaan dengan bahasa Austronesia lain, khususnya Bukitan/Baketan,

Ukit dan Punan Batu (lihat catatan Gordon di dalam Jadual 1 di bawah) dan menurut

Sandin (1985: 70) orang Sihan menyatakan bahawa bahasa mereka juga ada kaitan

dengan bahasa Punan Bushang dan Punan Aput.

Jadual 1: Maklumat am bahasa Sihan

Sian [spg] 50 (2000 Wurm). Belaga, 7th Division. Alternate names: Sihan.
Dialects: May be intelligible with Bukitan, Ukit, Punan Batu 1. Classification:
Austronesian, Malayo-Polynesian, Northwest, Melanau-Kajang, Kajang More
information.

Sumber: Gordon (2005)

Disebabkan bahasa Melayu juga merupakan salah satu bahasa Austronesia, maka bahasa

Sihan juga dianggap ada kaitan dengan bahasa Melayu. Bahagian berikut memaparkan

ciri leksikal umum bahasa Sihan dibandingkan dengan bahasa Melayu untuk melihat

hubungan kekeluargaan yang dimaksudkan4.

4
Paparan di dalam bahagian ini merupakan hasil tinjauan awal ke lapangan. Kajian lebih lanjut mungkin
membawa hasil yang lebih rinci tentang bahasa ini.

3
Berdasarkan kutipan 100 patah kosa kata dasar dalam bahasa Sihan dan perbandingan

menggunakan kaedah leksikostatistik, maka persamaan dan perbezaan leksikal bahasa

Sihan dengan bahasa Melayu dipaparkan di dalam Jadual 2 berikut.

Jadual 2: Perbandingan 100 kosa kata dasar bahasa Sihan dengan bahasa Melayu

Bil. Ejaan Sebutan

Bahasa Melayu Bahasa Sihan Bahasa Melayu Bahasa Sihan Taraf kognat
1 semua semua’in [smuwa] [smuwa +
in]
2 abu avu5 [abu] [au] +
3 kulit pokok anit kayu [kulit kayu] [anit kayu] Tolak
(kata majmuk)
4 perut burei [prut] [burey] -
5 besar ayok [bsar] [ayok] -
6 burung lakaran [buru] [lakaran] -
7 gigit nyagip [gigit] [agip] -
8 hitam urom [hitam] [urm] -
9 darah dak [darah] [da] +
10 tulang tolang [tula] [tla] +
11 tetek/susu isok [tete]/[susu] [iso] +
12 terbakar tutung [bakar] [tutu] -
13 kuku ilu [kuku] [ilu] -
14 awan avun [awan] [aun] +
15 sejuk/dingin bajik [diin] / [bajik] -
[sju]
16 datang lavik [data] [lai] -
17 mati kavo [mati] [kao] -
18 anjing ahu [aji] [ahu] -
19 minum miup [minum] [miyup] +
20 kering bahang [kri] [baha] -
21 telinga ikap [tlia] [ikap] -
22 tanah tanok [tanah] [tan] +
23 makan kaman [makan] [kaman] +
24 telur talu [tlur] [talu] +
25 mata matan [mata] [matan] +
26 lemak anyak [lma] [aak] -
27 bulu bulun [bulu] [bulun] +
28 api apoi [api] [apui] +
29 ikan ajen [ikan] [ajn] -
30 penuh panuk [pnuh] [panu] +
31 terbang nulip [trbang] [nulip] -
32 kaki batin [kaki] [batin] -

5
Fonem v akan digunakan untuk melambangkan bunyi [] di dalam ejaan kerana fonem [] tidak
mempunyai lambang yang khusus dalam ejaan.

4
33 beri akan [bri] [akan] -
34 baik jian [bai] [jiyan] -
35 hijau bongi [hijau] [boi] -
36 rambut ivuk [rambut] [iu] +
37 tangan langon [taan] [laon] +
38 kepala ulu [kpala] [ulu] -
39 dengar klango/kelango [dar] [klao] +
40 jantung besu’an [jantu] [bsuan] -
41 tanduk uwong [tandu] [uw] -
42 aku nyok [aku] [ok] -
43 bunuh kmavo/kemavo [bunuh] [kmao] Tolak
(ada dalam 17)
44 lutut bukup [lutut] [bukup] -
45 tahu ta’u [tahu] [tau] +
46 daun da’un [daun] [daun] +
47 baring mirik [bari] [miri] -
48 hati atei [hati] [atey] +
49 panjang juat [paja] [juwat] -
50 kutu gutu [kutu] [gutu] +
51 lelaki/laki-laki alei [llaki]/[laki] [aley] +
52 banyak arok [baã] [ar] -
53 daging daging [dagi] [dagi] +
54 bulan bulan [bulan] [bulan] +
55 gunung botak [gunu] [bota] -
56 mulut bavak [mulut] [baa] -
57 nama ngaran [nama] [aran] -
58 leher lohok [leher] [loho] -
59 baru uva [baru] [ua] +
60 malam malom [malam] [malom] +
61 hidung urong [hidu] [uro] +
62 tidak/tak bu’ang [tida]/[ta] [bua] -
63 satu jung [satu] [ju] -
64 orang linou [ora] [linow] -
65 hujan ujan [hujan] [ujan] +
66 merah arang [merah] [ara] +
67 jalan nuo [jalan] [nuwo] -
68 akar amut [akar] [amut] -
69 bulat atup [bulat] [atup] -
70 pasir blatak/belatak [pasir] [blata] -
71 sebut/ungkap ngelakut [sbut]/ [lakut] -
[ukap]
72 lihat imit [lihat] [imit] -
73 benih benik [bnih] [bni] +
74 duduk muruk [dudu] [muru] -
75 kulit anit [kulit] [anit] -
76 tidur malot [tidur] [malot] -
77 kecil icik [kcil] [ici] +
78 asap tugun [asap] [tugun] -
79 berdiri nakaring [brdiri] [nakari] -

5
80 bintang katuen [binta] [katuen] +
81 batu batu [batu] [batu] +
82 matahari matan alou [matahari] [matan Tolak
alow] (kata majmuk)
83 berenang nau [brna] [nau] -
84 ekor ukui [ekor] [ukui] +
85 itu ina/iri [itu] [ina]/[iri] -
86 ini ani [ini] [ani] +
87 kau/kamu/ kou [kau]/ [kow] +
engkau/awak [kamu]/
[kau]/
[awa]
88 lidah jalak [lidah] [ja:la] -
89 gigi nyipen [gigi] [ipn] -
90 pokok/pohon karing kayu [poko]/[pohon] [kari kayu] Tolak
(kata majmuk)
91 dua duo [duwa] [duwo] +
92 berjalan keap [brjalan] [keyap] Tolak
(ada dalam 67)
93 hangat/panas katik [panas]/ [kati] -
[haat]
94 air danum [air] [danum] -
95 kami nyok [kami] [ok] Tolak
(ada dalam 42)
96 apa nu [apa] [nu] -
97 putih burau [putih] [burau] -
98 siapa nei [siyapa] y
[ne ] -
99 perempuan oro [prmpuwan] [r] -
100 kuning bongi [kunĩ] [boi] Tolak
(ada dalam 35)
Jumlah kosa kata yang ditolak = 7
Jumlah kosa kata yang dibandingkan (100 – 7) = 93
Jumlah kosa kata yang berkognat (93 – 57) = 36
Peratus kosa kata berkognat (37/93) = 38.7%
Berdasarkan perbandingan di atas, didapati bahawa hubungan bahasa Sihan dengan

bahasa Melayu tidaklah begitu rapat, sebagaimana hubungan bahasa Iban dengan bahasa

Melayu. Daripada seratus perkataan yang dibandingkan hanya 36 perkataan yang

menyamai bahasa Melayu dan dari segi peratusan hanya lebih kurang 38.7 peratus.

Walaupun hubungan keluarga bahasa Sihan dengan bahasa Melayu masih dalam

lingkungan keluarga bahasa, sekiranya orang Sihan bertutur dapat dikatakan orang

Melayu tidak dapat memahami bahasa mereka kecuali mempelajarinya. Perbezaan ketara

ini juga dapat ditinjau daripada perbandingan ayat seperti berikut:

6
 Jadual 3: Perbandingan ayat dalam bahasa Sihan dengan bahasa Melayu

Bahasa Sihan Bahasa Melayu

Mayok hen mek nyok Dia suka pada saya
Do nyek di amai pasyien Mereka hendak pergi ke pasar
Do akek ko amen katok Indonesia Moyang saya berasal dari Indonesia
Nyok afvik buk Saya ada buku
Yet nitik barak Kakak menyiram bunga
Tok hai kou luwet? Di mana kau tinggal?
Ingat ku mikun Hati saya sedih

Fonologi Umum Bahasa Sihan

Daripada pemerhatian dan penelitian pengkaji terhadap sistem bunyi bahasa Sihan,

didapati terdapat lapan bunyi vokal, iaitu [i, e, , a, ə, u, o, ], 19 bunyi konsonan, iaitu

[p, b, t, d, k, g, , m, n, , ŋ, , s, h, c, j, r, w, y] dan empat bunyi diftong, iaitu [ai],

[au], [oi] dan [ui] dalam bahasa ini.

Bunyi Vokal Bahasa Sihan

Seperti yang telah dinyatakan sebelum ini, bahasa Sihan mempunyai lapan bunyi vokal,

iaitu [i, e, , a, ə, u, o, ].

Vokal Depan

Bahasa Sihan mempunyai empat bunyi vokal depan, iaitu [i], [e], [] dan [a].

7
Vokal depan sempit [i]

Secara khusus, untuk menghasilkan vokal ini, hadapan lidah diangkat berhampiran

dengan lelangit keras, sementara hujung lidah merapati gusi bawah. Semasa

menghasilkan bunyi ini, udara yang keluar dari paru-paru akan melalui rongga oral

dengan tiada sebarang sekatan, namun menggetarkan pita suara. Bibir berada dalam

keadaan hampar. Dalam bahasa Sihan, bunyi [i] hadir di kedudukan awal suku kata, di

akhir suku kata dan tengah suku kata tertutup, contohnya:

[iso] ‘buang’

[iri]/[ina] ‘itu’
[tinak] ‘timang’

[bisa] ‘bisa’
[tai ‘tempurung’
au]
[mai ‘bising
t]
[kloi] ‘muda’
[glaji] ‘gergaji’

Vokal depan separuh sempit [e] dan vokal depan separuh luas [ε]

Penghasilan bunyi vokal ini agak sama dengan proses menghasilkan bunyi [i], tetapi

kedudukan lidah direndahkan sedikit. Bibir turut berada dalam keadaan hampar. Vokal

[e] dalam kata bahasa Sihan posisi akhir suku kata dan di tengah suku kata tertutup,

contoh:

[saben] ‘acar’
[adet] ‘adat’
[batek] ‘batik’
[piyen] ‘asmara’

8
 [bledi] ‘baldi’
[blasen]/ ‘belacan’
[blacen]

Berdasarkan penelitian, didapati bahawa bunyi [e] dalam kebanyakan perkataan bahasa

Sihan ditemui dalam kata pinjaman, khususnya kata pinjaman bahasa Melayu dan

kemunculannya terhad. Dalam kebanyakan kasus, vokal [ε] digunakan dengan meluas

dalam bahasa ini. Dengan kata lain, bunyi [e] dalam perkataan semua perkataan di atas

dapat bertukar ganti penggunaannya dengan bunyi [ε], tanpa membawa perubahan

makna. Dengan kata lain, [adet] juga disebut sebagai [adεt], yang merujuk kepada ‘adat’

dalam bahasa ini. Bunyi [ε] ini dihasilkan dengan kedudukan lidah agak rendah sedikit

daripada menghasilkan bunyi [e]. Bibir pula dalam keadaan hampar. Seperti contoh

tersebut, bunyi ini menempati posisi akhir suku kata dan di antara konsonan.

[bul] ‘boleh’
[kl] ‘ubi’
[sb] ‘bosan’
[lti] ‘erti’
[gatn] ‘gatal’
[ak] ‘datuk’

Vokal depan rendah luas [a]

Untuk menghasilkan bunyi ini, mulut dibuka dengan lebih luas, sementara lidah

direndahkan, yakni jauh dari bumbung mulut. Bibir berada dalam keadaan hampar. Bunyi

[a] hadir di kedudukan awal suku kata, akhir suku kata dan di tengah suku kata tertutup,

contohnya:

[asa] ‘insang’
[akan] ‘serah’
[pata] ‘titi’
[tila] ‘lapis’
[pian] ‘bekal’

9
 [karap] ‘tompok’

Vokal Tengah [ə]

Dalam bahasa Sihan, hanya terdapat satu sahaja vokal tengah, iaitu [ə]. Bunyi vokal ini

dihasilkan dengan keadaan belakang lidah diturunkan daripada keadaan separuh sempit.

Semasa menghasilkan bunyi ini, bibir dalam keadaan hampar, yakni tidak dibundarkan.

Vokal ini hadir di kedudukan akhir suku kata, contoh:

[sladu] ‘askar’
[sluku] ‘baju’
[bledi] ‘baldi’
[bsuan] ‘jantung’
[jmari] ‘almari’
[pjan] ‘jendela’

Dalam sesetengah perkataan, vokal tengah [ə] ini didapati hadir di kedudukan akhir suku

kata dalam pertuturan generasi muda manakala dalam generasi pertengahan umur dan tua,

sering kali vokal ini digugurkan. Pengguguran ini mewujudkan rentetan konsonan dan

dua versi sebutan perkataan tertentu dalam bahasa ini. Contoh:

[kli] / [kəli] ‘budak’

[kla] / ‘dengar’
[kla]
[kmukop] / ‘eram’
[kmukop]
[bliga] / [bliga] ‘ringan’
[klhn] / ‘pagar’
[klhn]
[kmatik] / ‘rambutan
[kmatik] ’

Vokal Belakang

Terdapat tiga bunyi vokal belakang dalam bahasa Sihan, iaitu [u], [o] dan [].

10
Vokal belakang tinggi [u]

Vokal belakang sempit dalam bahasa Sihan dihasilkan dengan menggerakkan lidah ke

belakang dan ke atas, yakni ke arah lelangit lembut. Bunyi vokal ini tergolong dalam

jenis vokal bundar kerana bibir menjadi bundar semasa bunyi vokal ini dihasilkan. Bunyi

[u] dalam bahasa Sihan hadir di kedudukan awal suku kata, akhir suku kata dan di tengah

suku kata tertutup, contoh:

[ua] ‘baru’
[u] ‘bungkus’
[lugo] ‘angguk’
[lumun] ‘angka’
[ukuku ‘dukung’
t]
[paru] ‘bagi’

Vokal belakang separuh sempit [o] dan vokal belakang separuh luas []

Cara pengeluaran bunyi vokal [o] menyamai cara penghasilan bunyi [u], namun begitu

belakang lidah direndahkan sedikit daripada posisi [u]. Selain itu, lubang rongga mulut

diluaskan sedikit daripada penghasilan bunyi [u]. Walau bagaimanapun, bibir tetap dalam

keadaan bundar. Bunyi [o] dapat mengisi posisi akhir suku kata dan tengah suku kata

tertutup, contoh:

[o:] ‘ya’
[koyan] ‘dunia’
[nabo] ‘atas’
[ipo] ‘cacing’
[tagop] ‘badan berisi’
[lalom] ‘dalam’

11
Berdasarkan penelitian, didapati bunyi [o] dalam semua perkataan di atas dapat bertukar

ganti penggunaannya dengan bunyi [] tanpa membawa perubahan makna. Dengan kata

lain, [lalom] juga disebut sebagai [lalm], yang merujuk kepada ‘dalam’ dalam bahasa

ini. Secara khusus, bunyi [] dihasilkan dengan menempatkan bahagian belakang lidah

pada posisi sedikit bawah dari posisi [o], dan hujung lidah dalam rongga mulut lebih

rendah, manakala bibir dibundarkan sedikit. Seperti contoh tersebut, bunyi ini menempati

posisi akhir suku kata dan di antara konsonan.

Bunyi Diftong Bahasa Sihan

Hasil penelitian mendapati terdapat empat jenis bunyi diftong, iaitu [ai], [au], [oi]

dan [ui] dalam bahasa Sihan. Bunyi diftong [ai], [au] dan [oi] dilihat

mempunyai kesejajaran dengan diftong yang sama dalam bahasa Melayu standard.

Diftong [ai]

Diftong [ai] dihasilkan dengan menggerakkan lidah dari kedudukan vokal depan luas

[a] ke vokal depan sempit [i] dengan serta-merta, dengan keadaan bibir dihamparkan.

Dalam bahasa Sihan, kehadiran diftong ini dapat diperhatikan melalui contoh berikut:

[buwai] ‘buaya’
[ia ‘cukur’
i]
[galai] ‘galai’
[darai] ‘handal’

12
 [saai] ‘katak’
[sakai] ‘sahabat’

Diftong [au]

Bunyi diftong ini dihasilkan dengan kedudukan lidah dalam keadaan menghasilkan bunyi

[a], digeluncurkan ke arah kedudukan semasa menghasilkan bunyi vokal belakang tinggi

[u] dengan serta-merta. Dalam proses ini, bibir dalam keadaan bundar. Contohnya:

[aau] ‘helang’
[upau] ‘dompet’
[agau] ‘nyamuk’
[au] ‘kucing’
[arau-arau] ‘rabun’
[padarau- ‘gopoh’
darau]

Diftong [oi]

Untuk menghasilkan bunyi [oi], lidah digerakkan dari kedudukan semasa

menghasilkan vokal belakang separuh sempit [o] ke vokal depan sempit [i], dengan serta-

merta. Bibir yang pada mulanya berada dalam keadaan bundar akan dihamparkan. Dalam

bahasa Sihan, bunyi ini dapat dilihat menerusi contoh berikut;

[adoi] ‘amboi’
[boi ‘basi’
]
[boi] ‘bayi lelaki’
[lohoi] ‘berang’

13
 [ukoi] ‘ekor’
[klhoi] ‘gaduh’

Diftong [ui]

Dalam penghasilan bunyi diftong ini, lidah pada mulanya berada dalam keadaan semasa

menghasilkan bunyi vokal belakang sempit [u], kemudiannya digeluncurkan ke arah

kedudukan semasa menghasilkan bunyi vokal depan sempit [i], secara serta-merta. Dalam

proses ini, bibir pada asalnya berada dalam kedaan bundar, namun kemudian

dihamparkan. Contoh diftong [ui] bahasa Sihan dapat diperhatikan seperti di bawah ini.

[apui] ‘api’
[burui] ‘arnab’
[alui] ‘sampan kecil’
[baluhui ‘lambat (bagi benda)
]

Daripada tinjauan terhadap data, diftong [ai] dilihat paling dominan dalam bahasa ini.

Hal ini demikian kerana diftong ini paling kerap hadir berbanding dengan tiga diftong

yang lain. Diftong yang paling sedikit hadir dalam kata bahasa Sihan ialah diftong [ui].

Bunyi Konsonan Bahasa Sihan

Penelitian mendapati bahawa bahasa Sihan mempunyai 19 bunyi konsonan, iaitu [p, b, t,

d, k, g, , m, n, , ŋ, , s, h, c, j, r, w, y]. Secara khusus, konsonan-konsonan tersebut

terdiri daripada bunyi konsonan letupan bersuara [b, d, g] dan yang tak bersuara [p, t, k,

], bunyi konsonan sengauan yang semuanya bersuara, iaitu [m, n, , ŋ], bunyi

konsonan geseran bersuara [] dan yang tak bersuara [s, h], bunyi konsonan letusan tak

14
bersuara [c] dan bersuara [j], bunyi konsonan getaran bersuara [r] dan bunyi separuh

vokal bersuara [w, y].

Konsonan Letupan

Seperti yang telah dinyatakan sebelum ini, bahasa Sihan memiliki tujuh bunyi konsonan

letupan, yakni empat bunyi konsonan letupan tak bersuara, iaitu [p, t, k, ], dan tiga

bunyi konsonan letupan bersuara, iaitu [b, d, g].

Letupan dua bibir [p] dan [b]

Penghasilan bunyi letupan dua bibir [p] dan [b] melibatkan sekatan udara pada alat

artikulasi yang sama, iaitu dua bibir. Hal ini bermaksud, udara yang keluar dari paru-paru

tersekat di bibir atas dan bibir bawah yang dirapatkan, kemudian udara tersebut

dilepaskan serta-merta dan menerbitkan bunyi [p] dan bunyi [b]. Bunyi [p] terhasil tanpa

penggetaran pita suara, namun bunyi [b] terhasil dengan penggetaran pita suara. Ekoran

daripada keadaan pita suara yang berbeza ini, [p] dikelaskan sebagai bunyi tak bersuara,

sementara [b] ialah bunyi bersuara. Bunyi [p] dalam bahasa Sihan hadir di kedudukan

awal dan akhir suku kata, contoh:

[pari] ‘asin’
[pao] ‘calar’
[mupu ‘dera’
]
[tapan] ‘tampi’
[bktup ‘buncit’

15
 ]
[kakap] ‘kembar’

Bunyi letupan [b] pula hadir di kedudukan awal suku kata, contoh:

[bua ‘aci’
pake]
[bul] ‘boleh’
[balu] ‘wajah’
[mabak] ‘baca’
[tabi] ‘salam’
[sabn] ‘ulam’

Letupan gusi [t] dan [d]

Penghasilan bunyi letupan gusi tak bersuara [t] dan letupan gusi bersuara [d] melibatkan

sekatan udara pada alat artikulasi yang sama, iaitu gusi oleh hujung lidah. Bunyi [t]

dihasilkan tanpa penggetaran pita suara, tetapi sebaliknya bagi bunyi [d]. Dalam bahasa

Sihan, [t] hadir di posisi awal dan akhir suku kata, contoh:

[ti] ‘pandai’
[tinak] ‘timang’
[klatu] ‘timbul’
[lasut/lacut] ‘wap’
[luwt] ‘menetap’
[akut] ‘senduk’

Bunyi [d] pula hadir di posisi awal suku kata, contoh:

[daan] ‘dahan’
[darai] ‘handal’
[dakin] ‘rapat’
[lida] ‘kebun’
[kadi] ‘kambing’
[kadap] ‘teragak-agak’

Letupan lelangit lembut [k] dan [g]

16
Bunyi konsonan letupan lelangit lembut tak bersuara [k] dan bunyi konsonan letupan

lelangit lembut bersuara [g] pula dihasilkan apabila udara yang disekat oleh bahagian

belakang lidah di daerah lelangit lembut, dilepaskan serta-merta. Pelepasan udara tanpa

menggetarkan pita suara menghasilkan bunyi [k], sementara pelepasan udara yang

menggetarkan pita suara menghasilkan bunyi [g]. Bunyi [k] dapat menempati posisi awal

dan akhir suku kata, contoh:

[kli] ‘kaca’
[kaen] ‘lebar’
[nəkalo] ‘intai’
[botak] ‘bukit’
[mujk] ‘fitnah’
[atak] ‘kapak’

Bunyi [g] dapat menempati posisi awal suku kata, contoh:

[gatn] ‘gatal’
[gupun ] ‘bedak’
[gili ] ‘pelangi’
[lugo] ‘lapang’
[ligit ] ‘duit’
[agn] ‘seronok’

Letupan pita suara []

Bunyi konsonan letupan pita suara [] dihasilkan dengan merapatkan pita suara sambil

menaikkan lelangit lembut rapat ke belakang rongga tekak. Apabila udara dari paru-paru

tersekat di pita suara, kemudian dilepaskan serta-merta tetapi tanpa menggetarkan pita

suara, maka bunyi [] akan terhasil. Dalam bahasa Sihan, bunyi ini hadir di kedudukan

akhir suku kata tertutup, misalnya;

[jaan] ‘dagu’
[laen] ‘bahasa’
[make ‘beku’
ŋ]
[slai] ‘botol kaca’

17
 [sama] ‘seri’
[kala] ‘dosa’

Konsonan Sengauan

Terdapat empat bunyi konsonan sengauan dalam bahasa Sihan, iaitu [m, n, , ŋ]. Cara

menghasilkan bunyi sengauan menyamai cara menghasilkan bunyi letupan, tetapi berbeza

dari segi kedudukan lelangit lembut. Lelangit lembut dinaikkan menutupi rongga hidung

untuk menghasilkan bunyi letupan, tetapi lelangit lembut diturunkan ke bawah untuk

menghasilkan bunyi sengauan. Penurunan lelangit lembut membolehkan arus udara

keluar melalui rongga hidung, dan bukannya melalui rongga mulut. Semua bunyi

sengauan ini bersuara kerana pita suara bergetar semasa proses menghasilkan bunyi-

bunyi ini.

Sengauan dua bibir [m]

Secara khusus, bunyi [m] dihasilkan dengan keadaan bibir menyekat udara yang keluar

dari paru-paru menerusi rongga mulut. Bunyi ini wujud di kedudukan awal suku kata dan

akhir suku kata bahasa Sihan, contoh:

[makp] ‘berfoya-foya’
[mau] ‘tuli’
[tamun] ‘terjun’
[duman] ‘tahun’
[num] ‘celup’
[magm] ‘tangkap’
Sengauan gusi [n]

18
Bunyi sengauan gusi [n] terhasil dengan keadaan hujung lidah menyekat aliran udara di

daerah gusi. Dalam bahasa Sihan, kehadiran bunyi ini ialah di posisi awal dan akhir suku

kata, contoh:

[nuta] ‘muntah’
[nabuju] ‘lompat’
[jint] ‘senang’
[kln] ‘bisik’
[baen] ‘benci’
[tugun] ‘asap’

Sengauan lelangit keras []

Dalam menerbitkan bunyi sengauan lelangit keras [], bahagian depan lidah menyekat

aliran udara di daerah lelangit keras. [] hanya hadir di posisi awal suku kata terbuka

dan tertutup, tetapi tidak di akhir kata dalam bahasa Sihan, contoh:

[iket] ‘panjat’
[əlakut ‘sebut’
]
[kl ‘ejek’
]
[t] ‘izin’
[lai] ‘minyak masak’

Sengauan lelangit lembut [ŋ]

Untuk menghasilkan bunyi ini, bahagian belakang lidah diangkat merapati daerah lelangit

lembut dan seterusnya menyekat pengaliran udara. Dalam bahasa Sihan, bunyi [ŋ]

dikesan di kedudukan awal dan akhir suku kata, contoh:

[luy] ‘golek’
[ŋulo] ‘caci’
[mait] ‘bising’

19
 [pian] ‘bekal’
[paru] ‘bagi’
[lluho] ‘anai-anai’

Konsonan Geseran

Terdapat tiga jenis bunyi konsonan geseran dalam bahasa Sihan, iaitu geseran dwibibir

bersuara [], geseran gusi tak bersuara [s] dan geseran pita suara tak bersuara [h].

Geseran dua bibir bersuara []

Bunyi geseran dwibibir bersuara [] dihasilkan dengan menolak udara melalui saluran

sempit yang terhasil dengan menutup dua daerah artikulasi dalam saluran suara, yakni

bibir bawah kepada bibir atas. Udara yang keluar melalui saluran tersebut dilepaskan

secara geseran dan pita suara digetarkan. Dalam bahasa Sihan, bunyi ini hadir di

kedudukan awal suku kata dan secara khusus tidak ditemui dalam suku kata pertama

mana-mana perkataan dalam bahasa ini, contoh:

[luy] ‘golek’
[aun] ‘bau’
[pao] ‘calar’
[ui] ‘cuci’
[tair] ‘gantung’

Geseran gusi [s]

Bunyi geseran gusi tidak bersuara [s] dihasilkan dengan merapatkan bahagian hujung

lidah ke daerah gusi sehingga wujudnya satu saluran yang sempit di antara kedua-duanya.

Udara yang keluar melalui saluran tersebut dilepaskan secara geseran dan pita suara tidak

20
digetarkan. Dalam bahasa Sihan, bunyi ini hadir di kedudukan awal suku kata sahaja 6,

contoh:

[suit] ‘cubit’
[silat] ‘elak’
[misu] ‘hembus’
[musi] ‘tikus’
[pasine] ‘hendap’
Fonem [s] juga digunakan bertukar ganti dengan bunyi [c] dalam beberapa perkataan

yang membawa makna yang sama, contoh:

[lasut] / [lacut] ‘wap’

[suhat] / [cuhat] ‘udang’
[sabn] / [cabn] ‘ulam’
[sakit] / [cakit] ‘sakit’
[bəlasan] / [bəlacan] ‘belacan’
[saku] / [caku] ‘cangkul
’

Geseran pita suara [h]

Bunyi [h] pula dihasilkan dengan keadaan belakang lidah dirapatkan ke bahagian rongga

tekak menyebabkan ruang laluan udara menjadi sempit. Udara dilepaskan melalui rongga

mulut dan juga pita suara. Ketika menghasilkan bunyi ini, udara dari paru-paru yang

keluar melalui rongga mulut tidak menggetarkan pita suara. Maka, bunyi yang terhasil

ialah bunyi tak bersuara. Bunyi [h] dalam leksikal bahasa Sihan hadir di posisi awal suku

kata, contoh:

[hn] ‘dia’
[han] ‘isteri’
[lohoi] ‘berang’
[moho] ‘gelak’
[baha] ‘kering’

Konsonan Letusan

6
Didapati bahawa bunyi [s] ini tidak hadir di kedudukan akhir suku kata, cuma ditemui dalam dua kata
pinjaman bahasa Melayu, iaitu [alus] yang bermaksud halus dan [lulus] yang bermaksud ‘lulus’ dalam
bahasa Melayu.

21
Bahasa Sihan mempunyai dua bunyi konsonan letusan lelangit keras gusi, iaitu [c] dan [j].

Sebagaimana yang dinyatakan, bunyi letusan [c] kadang-kadang saling bertukar dengan

bunyi geseran [s].

Penghasilan bunyi letusan lelangit keras gusi ini menyamai penghasilan bunyi letupan,

tetapi udara tidak dilepaskan serta-merta, sebaliknya agak lambat. Secara khusus, letusan

lelangit keras gusi dihasilkan dengan udara dari paru-paru disekat oleh bahagian depan

lidah yang menyentuh daerah lelangit keras gusi dan kemudian dilepaskan lambat sedikit.

Jika pita suara bergetar maka bunyi letusan yang dihasilkan ialah bunyi letusan lelangit

keras gusi bersuara [j], sebaliknya jika pita suara tidak bergetar maka letusan lelangit

keras gusi tidak bersuara [c] dihasilkan. Bunyi [j] hadir di kedudukan awal suku kata

bahasa Sihan, contoh:

[jəmari] ‘almari’
[jako] ‘cacat’
[jaan] ‘dagu’
[pajun] ‘bahu’
[mujun] ‘bibir
[ajn] ‘ikan’

Bunyi [c] juga hadir di kedudukan awal suku kata bahasa Sihan, contoh:

[cu] ‘bangau’
[caku] ‘cangkul’
[cuhat] ‘udang’
[glci] ‘bangku’
[tucu] ‘jolok’
[ici] ‘kecil

Konsonan Getaran

22
Didapati bahawa terdapat satu sahaja bunyi getaran dalam bahasa Sihan, iaitu [r]. Bunyi

getaran bersuara ini terhasil apabila arus udara menggetarkan bahagian depan lidah,

dengan keadaan depan lidah tersebut menyentuh daerah gusi beberapa kali semasa udara

keluar melalui rongga mulut. Udara tersebut menggetarkan pita suara. Dalam bahasa

Sihan, kewujudan bunyi ini ialah di posisi awal suku kata, contoh:

[bara] ‘bunga’
[nur] ‘biar’
[arin] ‘adik’
[mran] ‘parah’
[karap] ‘tompok’
[reta] ‘harta’

Separuh Vokal

Terdapat dua jenis bunyi separuh vokal dalam bahasa Sihan, iaitu bunyi separuh vokal

dua bibir [w] dan bunyi separuh vokal lelangit keras [y]. Dalam proses menghasilkan

bunyi ini, lidah diletakkan pada satu kedudukan vokal sempit dan digeluncurkan serta-

merta ke kedudukan vokal lain. Bunyi-bunyi separuh vokal merupakan bunyi bersuara

kerana pita suara digetarkan semasa penghasilan bunyi ini.

Separuh vokal dua bibir [w]

Secara khusus, penghasilan bunyi separuh vokal dua bibir [w] melibatkan pembundaran

bibir, sementara lelangit lembut dinaikkan untuk membenarkan arus udara melalui rongga

mulut sambil menggetarkan pita suara. Dalam bahasa Sihan, bunyi [w] dapat menempati

kedudukan awal suku kata terbuka dan tertutup, contoh:

[kelaw] ‘bakul’
[luwt] ‘menetap’
[jowat] ‘malas’

23
 [paw] ‘kahwin’
[baluwa] ‘sial’
[duwi] ‘duri’

Separuh vokal lelangit keras [y]

Bunyi separuh vokal lelangit keras [y] pula dihasilkan dengan mengangkat bahagian

depan lidah merapati daerah lelangit keras. Dengan bibir dalam keadaan hampar, lelangit

lembut dinaikkan untuk membenarkan arus udara melalui rongga oral. Pita suara turut

bergetar disebabkan laluan udara tadi. Bunyi separuh vokal [y] hadir di kedudukan awal

suku kata terbuka dan tertutup dalam bahasa Sihan, contoh:

[poyi] ‘angin sepoi’

[tiyu] ‘biar’
[kaiyo ‘bilik besar’
ay]
[y] ‘abang’
[mya] ‘malu’
[jiyan ao] ‘tajam’

Di dalam bahagian ini, cara penghasilan bunyi vokal, diftong dan konsonan bahasa Sihan

telah dihuraikan. Lanjutan daripada ini, bunyi bahasa Sihan yang telah diteliti dan

disenaraikan, telah diringkaskan di dalam bentuk Jadual 4 dan Jadual 5 yang berikut.

Jadual 4: Konsonan Bahasa Sihan

KONSONAN
Daerah sebutan Bibir Gusi Gusi- Lelangit Lelangit Pita
lelangit keras lembut suara
Cara sebutan keras
Letupan p b t d k g 
Sengauan m n  ŋ
Geseran s h

24
 
Letusan j c
Getaran r
Separuh vokal w y

Jadual 5: Vokal Bahasa Sihan

VOKAL
Bahagian/ Kedudukan lidah Depan Tengah Belakang
Sempit i u
Separuh sempit e o
Separuh luas ε ə 
Luas a

Rumusan

Kertas kerja ini telah menghuraikan kosa kata dasar dan aspek fonologi, khususnya

fonologi segmental bagi bahasa Sihan. Di dalam makalah ini, perbandingan kosa kata

dasar bahasa Sihan dengan bahasa Melayu memperlihatkan bahawa hubungan

kekerabatan antara kedua-duanya sudah agak jauh. Huraian fonologi pula berfokus

kepada aspek fonologi segmental amnya dan aspek vokal, konsonan dan diftong

khasnya. Huraian di dalam bahagian ini memperlihatkan bahawa bahasa Sihan

mempunyai lapan vokal, empat diftong dan 19 konsonan.

Bibliografi

Abdul Hamid Ahmad (1993) Fonologi Bahasa Sungai di Sabah. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.

Asmah Haji Omar (1994) “Bahasa-bahasa Bumiputera di Sarawak”. The Sarawak

Museum Journal. XLVII: 68, December, pp. 145-158.

25
Gordon, R. G. Jr. (ed.) (2005) Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition.
Dallas, Tex.: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com/
(20/3/2009).
Kelbling, S. (1983) “Longhouses at the Baluy River”. The Sarawak Museum Journal.
XXXII: 53, August, pp. 133-157.

Maxwell, A. R. (1992) “Balui Reconnaissances: The Sihan of Menamang River.” The

Sarawak Museum Journal. XLIII: 64, December, 1-46.

M. Yunus Maris (1980) The Malay Sound System. Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti
Sdn. Bhd.

Noriah Mohamed (1999) “Pengelompokan Bahasa.” Jurnal Dewan Bahasa, Disember

1999, 1077-1107.

Noriah Mohamed & Muhammad Khairi Mohamed Nor (2009) “Komuniti Peribumi Sihan
di Sarawak: Satu Pengenalan Ringkas.” Kertas Kerja Seminar Indegenous
Pedagogi 2009, IPGM Kampus Tengku Ampuan Afzan Pahang, Kuala Lipis,
Pahang Darul Makmur, 12-13 Oktober 2009.

Noriah Mohamed, Nor Hashimah Hashim, Tajul Aripin Kassin & Syed Zainal Ariff Syed
Jamaluddin (2010: 2-6) “Vitaliti Bahasa dalam Komuniti Minoriti: Kasus Sihan di
Sarawak, Malaysia”, Kertas Kerja Persidangan Minoriti dan Majoriti: Bahasa,
Budaya dan Identiti, 23-24 November 2010, Hotel Hilton, Kuching, Sarawak.

Noriah Mohamed & Rohani Mohd. Yusuf (2003) “Persamaan dan Kemiripan Bahasa:
Perbandingan Kosa Kata Dasar Sepuluh Bahasa Austronesia di Sarawak”. Kertas
kerja Seminar Brunei Darussalam-Jepun, Universiti Brunei Darussalam, 11-12
Ogos 2003.

Pike, K. L. (1976) Phonetics. Ann Arbor: The University of Michigan Press.

Pike, K. L. (1978) Phonemics. Ann Arbor: University of Michigan Press.

Sandin, B. (1985) “Notes on the Sian (Sihan) of Belaga”. The Sarawak Museum Journal.
34: 55, December, 67-76.

26