MALAT YNTEMLER II Prof.Dr.

rfan AY
SA EKLLENDRME LE MALAT * Tm salar kesme ilemi dnda ekillendirilirken bir yandan UZATILIR, te yandan sktrlarak BZLME ile son eklini alr. * Sa ekillendirme ya mekanik ya da hidrolik preslerde yaplr. * Sa ekillendirme zmba (punch=stampa=erkek kalp) ile kalp (matris=dii kalp) arasnda yaplr. * Sacn krmasn nlemek iin POT EMBER kullanlr. * Sa ekillendirme yntemleri : - Derin ekme - Gererek ekillendirme - Eme ve kenetleme - Svama diye snflanr. DERN EKMENN TEMEL ESASLARI DERN EKME NEDR? * * * * * Yuvarlak satan boyutlu derin bir kap elde etme ilemidir. Bu ilemde zmba ve kalp kullanlr. Yrtlma olmasn diye zmba ve kalp keleri radysldr. Derin ekme ileminde sa kalnlnda byk deiiklik olmaz. Elde edilen rnn taban dzdr.

DERN EKME ORANI SINIRI ekme oran : Balangtaki D0 para apnn, d0 zmba apna orandr. ekme Oran Snr (limit) : Maksimum ekilebilecek D0 para apnn, d0 zmba apna orandr.Bu deer, malzemelerin derin ekilebilirliinin bir ifadesidir.Malzemelerin atlak balangcndan az nce maksimum hangi apa kadar ekilebildiini aklar

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

KENAR PROFLLER Sacn anizotropisi (kristallografik yaps), dairesel paralarn derin ekilmesi esnasnda eit olmayan dzensiz kab kenarlarnn olumasna neden olur.

DERN EKME ORAN SINIRINI ETKLYEN PARAMATRELER 0 max snr ekme oran,flan ile pot emberi arasndaki ()ye baldr.Bu etki,byk apl zmbalar iin daha da fazladr. 0 max ayn zamanda malzemenin de fonksiyonudur.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

EKLVERME BLGESNDE OLUAN GERLMELER Silindirik kaplarn derin ekilmesinde pot emberi altndaki para, radyal eki gerilmesine ve teetsel bas gerilmesine maruz kalr.Ayn zamanda flantaki buruma( wrinkling) y nlemek iin pot emberi kuvveti, min.deerde ve dik ekilde bas gerilmesi uygulanmaldr. Aadaki ve bundan sonraki sayfadaki diyagramlar,pot emberli derin ekme esnasnda ekil deitiren blgede hareket eden gerilmeleri gstermektedir.Zmba (eme blgesinde)dan verilen bir mesafedeki gerilmelerin relatif byklkleri grmek iin kayc y hareket ettirerek izleyiniz.

DERN EKMEDE OLUAN GERLME BLGELER Derin ekme esnasnda birbirinden farkl 4 blge oluur. 1)- ekil verme blgesi: Buras pot emberinin paraya bast ksmdr. Pot emberi kuvveti ilk oluacak buruma y nler. 2)- Eme blgesi : Para, ekme ring radys zerinden emeye zorlanr. 3)- Kuvvet tama blgesi :Bu blgede parann cidarlar ekil alr. 4)-Kuvvet uygulama blgesi :ekil vermeye basma kuvveti ile bu blgede balanr. STABL ART : Triboloji sistemlerinde srtnme ; * * sa / ya / pot emberi sa / ya / ekme ringi

* sa /ya / ekme ring radys aralarnda mmkn olduunca az olmaldr. Zmba ve sacn cidar kalnl arasndaki srtnme ok yksek zmba kuvvetleri olusun diye mmkn olduunca yksek olmaldr.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

Aadaki STABL ARTI olmaldr. FP FT = (a).Rm .U. T Burada ; (a) : Yrtlma faktr Rm : sacn ekme mukavemeti U : Zmba evresi t : Sa kalnl

FT : Yrtma kuvveti a) para kalnl / ya / zmba arasndaki srtnmeden etkilenir. Yrtlma faktr () byk olursa, daha byk yrtlma kuvveti oluur.O zaman da para cidarnda yrtlma meydana gelir.

DERN EKME ESNASINDA OLUAN KUVVETLER Derin ekme kuvveti (FP) , ilem esnasnda artar, kritik bir max.deere ular.lk nce parann alt ksm ekil alr.Sonra derin ekmenin dier ksmlar cidarlar ve derinlik ekillenir.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

Stabil art, zmba kuvveti (FP) yi mmkn olduunca dk olacak ekilde tutmaktan etkilenebilir. Bu durumda aadaki denklem gz nne alnmaldr. FP = FDE+ FEM + FSAC/YA/POT + FSAC/YA/RNG + FSAC/YA/RNG RAD. Derin ekme esnasnda FDE ve FEM kuvvetleri sa malzemesi ve sa kalnl verilmise etkilenmezler. Fakat , yalanmaya ramen sa/kalp yzeylerindeki yukardaki srtnme kuvvetini min. indirmek mmkndr. KIRIKLIK-BURUULUKLAR IFlanta tg basma gerilmesi altnda para bukle eklinde olumaya meyleder.Sonuta oluan kvrmlara ilk oluan krklklar ad verilir.Bu durum YETERL POT EMBER KUVVET (FP) uygu lamakla nlenebilir. Kabn ekilmesi esnasnda para kalnl, flann d kenarna doru ARTAR.Kalp radysne yakn orta ksm ise daha NCE olur.

Kalp ile pot emberi arasndaki mesafe , en byk flan kalnl olarak belirlenir.Bylece da ha kk alanlar iin pot emberi ve sa arasnda kk bir aralk olacaktr.Bu da ikinci kez oluan krklklarn balamasna izin verecektir

KIRIIKLIK-BURUUKLUK-IIKonik,parabolik veya kresel paralarn derin ekilmesi silindirik paralarn derin ekilmesinden olduka daha zordur. * ekme kuvveti,yalnzca sacn kk kesitlerinden tanmas na izin verildiinden,kk ekme oranlarnda bile lokal atlama tehlikesi yksektir. * Deformasyon yalnzca flanta meydana gelmez, ayn zaman da zmba ve kalp arasndaki blgede de meydana gelir.Burada i paras dayanamaz, ilk krkln meydana gelmesine sebep olan tg bas gerilmelerine maruz kalr. Byle durumlarda hidromekanik derin ekme uygun bir alternatiftir. k = ( d0max d0min ) / 2 tg w

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

DERN EKLEN SATA YIRTILMA Derin ekme ileminde byk ekme oran seersek ; 0 = D0 / d0 Daha byk max. ekme yk,ekilen parann cidarndan tanmasna msaade edilir.ekme oran max. Deeri at zaman kabn alt tarafnda atlamalar olur. Bu atlaklar ; * Kabn alt tarafnn def. esnasnda, alt radyus blgesinde zamanndan nce atlak doabilir. * Kabn alt tarafnn olumasndan sonra, kabn alt tarafndaki radyste ve kabn cidar ksmna geite doal atlak oluabilir.

POT EMBER KUVVETNN ETKS lem ; a)- Sa malzeme zelliklerine, b)- Yalama durumuna, c)- Takm geometrisine, d)- ekil verme parametrelerine bal olarak snrlama getirebilir. * * ST SINIR : atlak oluumu ve krlma ALT SINIR : Krklk-buruuklua meyil

Bu iki hata kriteri prosesi snrlar. Hatasz paralar iin alma alan, bu limitler arasnda uzanr.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

DERN EKME PROSESLER DERN EKME LEMNE GENEL BAKI Kuvvetin uygulan biimine gre 3 kategoride derin ekme ilemini irdeleyebiliriz. * Derin ekme takmlar ile ; - Silindirik kaplarn d.. - Direkt tekrar d. - Tersine tekrar d. - Komplex paralarn d. * Aktif ortamda d. - Hidromekanik d. * Aktif enerji ile d. En ok ilk iki metot kullanlr.

SLNDRK KABLARIN DERN EKLMES Derin ekme ilemi esnasnda dairesel zmba kuvvetleri, nce zmba/ para ikilisinin alt ksmna sonra kabn cidarn oluturacak ksma aktarlr.Pot emberi kuvveti, ekillendirme blgesinde tg bas straininden dolay oluacak krma-buruma problemini nler. Zmba aa doru giderken sa,pot emberi altnda,ekme ring radys boyunca akar ve bolua doru ekilir.Proses esnasnda sa kalnl hemen hemen sabit kalr.

DREKT TEKRAR DERN EKME PROSES-IDaha byk ekme oranlar elde etmek iin, direkt tekrar ekme ilemi uygulanr.Birinci ekmenin tersine,ekme ringinin konik ekli,saca dik olarak etkir,ekme ringine kar basmaya ve daha ileri ekil vermeye zorlar.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

TERSNE TEKRAR DERN EKME-IITersine derin ekmede sa balangta bir kab gibi ekillendirilir. Bunu zt ynde alan bir zmba zerine malzemeyi srme izler.Tersine ekme,byk flanl silindirik olmayan paralarn derin ekme ilemine katkda bulunmak iin yaplr, belli blgelerde malzeme ylmas da yapabilir. lk ilem ve sonraki tersine ekme ilemi s bir zmba kullanarak tek bir ilemde yaplr.

KOMPLEX PARALARIN DERN EKLMES-IOtomobil gvde paneli gibi,dnel olmayan simetrik paralarn derin ekme ilemi ; derin ekme ile mekanik uzatma ilemlerinin karmndan oluur. Nisbeten byk sa metal paralar ; azck derin ekme, nemli miktarda uzatarak ekil vermenin karm ile yaplmaktadr.Bunun tersine otomobil i kap panelleri gibi derin ekilerek ekillendirilen paralar, nemli lde derin ekme, azck ta uzatarak ekil verme ile ekillendirilir.

KOMPLEX PARALARIN DERN EKLMES-IIEksenel simetrik paralarn derin ekilmesinde pot ember kuvvetle ri buruukluk meydana getirmesin diye kontrol edilebilmelidir.Simet rik olmayan paralar iin de malzeme ak kontrol edilebilinmelidir. Malzeme ak BEAD lerde eme-srtnme kuvvetlerince, PARA EKLnde ekme ve srtnme kuvvetlerince SRTNME para ve eritler arasndaki srtnme, kullanlan yalar ve pot emberi kuvvetlerince engellenmektedir.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

KOMPLEX PARALARIN DERN EKLMES-IIIAada bir araba kap panelinde malzeme aknn nasl nlendii,engellendii grlmektedir. * PARA EKL : Byk paralar malzeme akn engeller,zira ekle baklrsa,sa ile alt kuak arasndaki srtnmenin stesinden gelmek iin daha fazla kuvvet gerekecektir. * * DRAW BEADS : Srtnme ve eme kuvvetleri sebebiyle, LOCK BEADS : ki erit arasndaki metal akn lock beadsler kendileri,

SRTNME KUVVETLER Yalama ve pot etkilidir.zellikle ; Sa / st kuak ile Sa / alt kuak arasndaki yalama ve pot emberi kuvvetleri malzeme akn nleyecektir. emberi kuvvetleri

DERN EKME PARALARDA CDAR KALINLII (Cidar kalnlnn tlenmesi) Aada maksimum kalnl 0,3 mm olan Al satan kesilmi dairesel bir parann derin ekilmesi ile retilen Al kabnn retim aamas grlmektedir. Derin ekme esnasnda nemli bir kulak knts hatasndan saknmak iin Al sa metal min. Anizotropide olmaldr. nk derin ekme, sonra gelen tekrar ekme ve sa tleme aamalarndaclipoff hatasna sebep olabilir.

GEREREK EKLLENDRME UZATARAK-GEREREK EKME LEM Bu proses ok rijit bir zmba ile sacn ekillenmesi olaydr. Zmba sacn kenarlarndan kuvvetlice tutar.Nispeten dz fakat boyuta byk olan paralar istenilen ekilde kvrlp, ekillendirilirler.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

Proses 4 aamaldr. 1. Ykleme 2. n germe 3. Uzatma 4. Gevetme Sa, ak nn %2-4 zerinde plastik ekil deiimine urar.

Gererek ekillendirmede BOYUN VERME olay snrlandrc faktrdr. * Tek eksenli ekmede boyun verme kriteri max.ekmeye karlk ge len (ek) olurken, * ki eksenli ekmede ekil deitirme snr BMLENDRME SINIR DYAGRAMLAR ile belirlenir. - Bu yntemde GER YAYLANMA olay gerilmelerin homojen dalmas sebebiyle nlenmi durumdadr. - Malzeme bu yntemle ekil vermede yeterince SNEK olmaldr. - GEREREK EKL VERME ORANI (GVO) = h / l * Kalnlk artarsa , GVO artar. * nce taneli mlz,tek fazl mlz olursa, GVO artar. - (n) pekleme oran artarsa, boyun verme gleir. - (n) pekleme oran derse, boyun verme kolaylar. -(m) ekil verme hz hassasiyet katsays artarsa, boyun verme etrafa yaylr,homojen kalnlk azalmas grlr,atlak oluumu gecikir. ile belirlenir.

10

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

EME-KATLAMA LE EKLVERME EME-KENET YAPMA : Kenet ; hazr salarn kenarlar birbiri zerine uzatlp,aralar sokulup, eilmesi ile yaplan bir birletirme prosesidir. Nokta temasl ve izgide masl kenet ilemleri vardr. Yanda aamal bir eme prosesi ile kenet yapm grlmektedir. * * * Kenarn 900 eilmesi, n kenet iin 1350 ye eriilmesi, Son kapama keneti 1800 ye tamamlama

Down-flanging Aa bkme : Standart eme , ri eme radys zerine sacn bklmesi ,zmbann aa doru hareket ettirilmesiyle olur. Daha ileri yntem ise , d basnl kar tutucu ile yaplan emedir.Buna down-flanging yntemi denir.Bu yntemde kvrmlardan kurtulunur, mekanik geri yaylanma azalr,yrtlma ihtimali azalr.

11

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

GER YAYLANMA : Bu terim, saca ekil verme operasyonun elastik bir parasdr.(2) asn yapmak iin kullanlan eme momenti braklnca,sa () as kadar geri-yaylanr.Geri yaylanma sacn (ak) pekleme steli (n) ve n uzatma (E) nn bir fonksiyonu dur.Teknoloji ve malzemenin zel kullanm sayesinde geri-yaylanma azaltlabilinir veya dengelenebilir. Etkili Parametreler : E , ak (n) geometrik oran = (ri / s) (s) sa kalnl- i radys (ri)

KENET YAPIM AAMALARI : * * * * * * Yan yatrma aamas Geri yaylanma -ISon kenet prosesi Kenet geometrisinde deiim Geri yaylanma-IISon kenet geometrisi

12

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

SON KENET GEOMETRS TANIMLARI

DER SA EKLLENDRME PROSESLER TP HDROFORMNG PROSES TP HDROFORMNG : Aktif ortamlarda avantajl olan bir ekil verme prosesidir.Dairesel tpler,extrzyon paralar gibi s ve yar-mamul rnler,tam bitmi rn haline bu yntemle getirilirler. Komplex yzey geometrisine sahip paralar basnl svlar vastasyla ayn anda eksenel kuvvetlerin de yardmyla ekillenirler.Su bazl svlar genel olarak kullanlmasna karlk ya ve elastomer bazl maddeler de basn ortam iin uygun maddelerdir.

Etkili kuvvetler : Fs =Fx1=Fx2 = (.D2 p / 4). Pi Fx1,2 Eksenel kuvvetler

13

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

TP HYDROFORMNG DE HATA TPLER IBu tip ekil verme ileminde eitli hatalar oluabilir. Bunlar ; * Eilme-belverme (buckling) * Krma-buruma (wrinkling) * Arkaya katlanma (folding back) * Patlama (bursting) * Boum yapma (necking) ekillendirme kabiliyeti, malzemeye,onun scakl na,deformasyon hzna( ) ve gerilme () durumuna baldr.

TP HYDROFORMNG DE HATA TPLER-IIKrma-buruma genellikle ekil verilen radysn i ksmnda ve d yzeylerdeki patlayan ksmlarda grlr.

14

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

TP HYDROFORMNGE RNEK Aada araba amortisr zerine konan Al dan yaplm kpr vazifesi gren tp hydroforminge rnek bir para grlmektedir.

HDROMEKANK DERN EKME-IBu yntemde,simetrik yuvarlak sa metal parasnn derin ekilmesi esnasnda zt taraftan hidrolik basn uygulanmas sz konusudur.Ters basn sa metal cidar ile zmba arasndaki srtnmeyi artrr,bylece YIRTILMA FAKTR katsay olarak byr,bunun anlam ise daha derin sa ekilebilme kabiliyetini artrmaktr. Ayrca, tek bir operasyonla krma olmadan daha da ince cidarl olmasn istediimiz paralar retmek olasdr.

HDROMEKANK DERN EKME-IIHidromekanik derin ekme, sadece mekanik derin ekme ilemine gre * Daha yksek yrtlma faktr salar bu ise daha fazla derinlikte sa ekillendirme yapmamza olanak verir. * Gittike incelmesini istediimiz ince cidarl paray kolayca elde ederiz.

15

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

SPERPLASTK EKLVERME PROSESLER tip sperplastik ekil verme yntemi uygulanr. * * * Boluk tipi ekil verme Kabartl ekil verme

Diyaframl ekil verme

Boluk tipi .v Balangta para stlarak gaz basnc ile kalpla temas edecek ekle getirilir.Birden fazla kntl olabilir.D hatlar dzgn paralar daha iyi retilirler.Bu proses dz ve konvex yzeylerin retimine daha uygundur.

Kabartl ekil verme : Boluk tipi ekil vermeye benzer.Para iki taraftan skca tutulur.Gaz basnc ile knt oluturulur.knt istenen ykseklie eriince kalp hareket ettirilir. Prosesin ikinci ksm,nceki ekil verme ynne ters bir basn uygulanarak kalp ekillenir.Daha iyi malzeme kullanarak daha kk cidar kalnla sahip malzemeler ekillendirilir.Bu teknoloji zellikle yksek derinlie sahip paralar iin ok uygundur.

Diyaframl ekil verme: Super plastik olan ve olmayan paralar iin kullanlr.Kompozit malzemeler de uygundur.

16