1

I. GR Mhendislikte tasarlanan imalat gerekletirmek iin kullanlacak malzeme seiminin doru yaplmas retim kolayl ve mamuln emniyetli mr asndan nemlidir. Malzeme seimi yaplrken nce aadakine benzer sorularn cevaplandrlmas gerekmektedir. Bunlardan bazlar unlardr; - Mamul hangi gerilmeler altndadr? (Gerilmenin bykl, statik veya dinamik oluu) - Mamul hangi ortamda alacaktr? (Hava, su, ya, asit vb) - Mamul hangi scaklkta alacaktr? - Srtnme ve anma szkonusu mudur? - malat hangi metotlarla gerekletirilecektir? (Dkm, plastik ekil verme vb) Bu gibi sorulara cevap bulunduktan sonra piyasada bulunabilen malzemenin mukavemet, sertlik, tokluk, younluk, yksek scakla dayankllk ve korozyon direnci gibi zellikleri ile ekonomik olup olmadklar da gz nne alnarak bir seim yaplr. Baz zelliklerden bir miktar dn verip kullanm iin en nemli zellik dikkate alnp, dier zellikler sonradan yaplacak mdahalelerle iyiletirilebilir. Genelde malzemenin en nemli zellii olan mekanik zellikler gerek imalat srasnda ilem kolayl salamak iin gerekse imalat sonras kullanm yerinin gerektirdii deerleri salamak iin eitli ilemlerle deitirilebilir. Mekanik zellikleri deitirme malzeme cins ve kimyasal bileimine bal olmak kaydyla aadaki ilemlerden bir veya birkan uygulamak suretiyle mmkndr. Bu ilemler; - Mekanik ilemler - Termik ilemler - Termo-mekanik ilemler

olmaktadr.

Bu

ilemlerden

termik

ilemler

dilimizde

sl

ilemler

olarak

kullanlmaktadr. TSE ce s ilemleri olarak adlandrlmtr. Is ilemleri, metal veya alamlarna zelliklerini deitirmek amacyla bir veya daha ok sayda uygulanan stma, soutma gibi ilemler olarak tarif edilir. A) ISIL LEM NEDR? 1. Metal metal bir parann zelliklerinde belirgin bir deiiklik salamak amacyla metal veya alamlarn kat halde stlp soutulmas ilemlerine sl ilem denir. 2. Isl ilem istenen deiikliklerin yan sra istenmeyen deiiklikler de yaratabilir.zel olarak yaplabilecei gibi baka bir ilemin sonucu olarakta ortaya kabilir. B) ELE NEDEN ISIL LEM YAPILIR? 1. Anma dayanmn arttrmak iin. 2. Mekanik zelliklerini iyiletirmek iin(tokluk,ekme ve akma dayanm). 3. Snekliini gelitirmek ve yumuatmak iin. 4. Kaba tane yapsn inceltmek iin. C) ISIL LEM NE ZAMAN YAPILIR? 1. elie yaplan ilk ilem olabilir. rnein,ilenebilirlii gelitirmek iin. 2. Bir parann imalat srasnda sl ilem grmesi gerekebilir. rnein souk ekillendirme srasnda parann tekrar ekil verilebilmesi iin yumuatlmas gerekebilir. 3. Anma dayanm elde etmek iin en son ilem olarak yaplabilir. rnein saban demiri(pulluk kula). ) ELK ISIL LEM NASIL YAPILIR? 1. Deiik mikro yaplar elde etmek amac ile allotropik dnmlerden yararlanlarak. 2. Bu mikro yaplarn oluumu ncelikle souma hzna, ya da daha teknik bir ifade ile, zaman-scaklk ilikisine baldr. 3. Souk ilem grm dk karbonlu bir eliin yapsn yeniden kristalletirme ilemi, allotropik dnme baml deildir.

D) MALZEME TASARIM ISIL LEM LKLER Isl ilem pratiinde sk sk karlalabilen yetersiz sertlik, yetersiz mukavemet deerleri veya atlak vb. sorunlar, retim birimleri arsnda zm zor tartmalara neden olur ve hata, genellikle sl ilem blmne yklenir. Aslnda, amalar dorultusunda, hatasz paralar retmek iin dikkat edilmesi gereken bir ok nokta vardr. rnein, malzeme seimi, tasarm, talama ilk akla gelen nemli faktrlerdir. 1.MALZEME SEM Her uygulama iin en uygun olan eliin seilmesine dikkat edilmelidir. Burada eliin analizi kadar, hatta daha da nemli olan malzemenin yapsal zellikleridir. eliin yapsnda bulunabilecek kalnt, gzenek, apak, klcal atlak gibi oluumlar, sl ilem srasnda mutlaka sorun kayna olacaklardr. Gene rnein dengesiz bir karbr dalm veya karbonsuzlamaya uram bir yzey istenen sonuca ulalmasn engeller. elik retimi srasnda ingot dkmnden dvmeye veya haddelemeye kadar yaplabilecek eitli hatalar, sl ilem srasnda malzemenin tamamen kmasna bile sebep olabilirler. Bunun iin, amacmza uygun bir elii seerken, analizden, yapya kadar bir ok konuda dikkatli olmak gereklidir. Hatalar peinen nlemek daima daha ucuza geleceinden, bu aamalarda dikkat elden braklmamaldr.

2. TASARIM Burada szkonusu olan, retilecek parann daha tasarm aamasndayken, sl ilem asndan gzden geirilmelidir. rnein byk kesit deiiklikleri yani kaln kesitlerden ince kesitlere ani geerler, veya keskin kelerden mmkn olduunca kanlmaldr. Isl ilem srasnda oluacak i gerilimler sonucu; ya sl ilem srasnda ya da kullanm srasnda paralarda bu yzden krlmalar meydana gelebilir. Bu konuda eitli rnekler, ekil 1de verilmitir.

3. TALAMA Talama su verme sonras ve menevi ncesi yaplyorsa, yzeyde atlaklar her zaman oluabilirler. Talama srasndaki ar snma sonucu doacak gerilimler, yzeylerde atlamaya sebep olacandan, bu ilem mmkn olduu kadar su verme sonras yaplmamal, ta seimine dikkat edilmeli, hzl ve ar ykle talamadan kanlmal ve yeterli soutma salanmaldr. Ar snma ve souma, yzeyde bir tabaka kalnt stenit, onun hemen altnda ise ar menevilenmi bir tabaka yaratr. Bu gibi zayflk yaratc zelliklerden mmkn olduunca uzak durulmaldr. 4. KULLANIM Kullanm srasnda da ar ykleme, gerilim art, dikkatsiz alma, yksek alma scakl, hzl snp souma gibi durumlar, sl ilemi doru da yaplm olsa, paralar mrn ksaltan faktrlerdir. Dk alaml elikler, s oklarndan pek etkilenmezler. Ama her yerde dk alaml elik kullanlamayacandan, zellikle alam miktar ykseldike fiyat da ykselen eliklerde fazla malzeme kaybnn nne gemek iin btn bu faktrler, rasyonel bir deerlendirmeden geirilmemelidir.

ekil 1: Is lem Asndan Tasarm rnekler

II. ELN TEMEL DNMLER A. KATI DNM PRENSPLER Ergimi durumdaki saf demirin oda scaklna soutulma durumundaki davran aadaki ekilde gsterilmitir.

ekil 2: Saf Demirin Faz Dnmleri B. DEMR-KARBON DENGE DYAGRAMI Bu diyagramda izotermal reaksiyonlar gsteren yatay izgi vardr: - Peritektik reaksiyon - tektik reaksiyon - tektoid reaksiyon

ekil 3: Demir-Karbon Diyagramnn elik Blm

imdi diyagramn sol st kesindeki ksm ele alalm: (ekil 3) Bu ksm delta blgesi olarak bilinir. 1493 oC scaklkta bulunan yatay izgi peritektik reaksiyonu gstermektedir. Peritektik reaksiyon yle yazlabilir: Sv (L) +
SOUMA/ISINMA

HMK yapya sahip -demirde karbonun eriyebilirlii en fazla % 0.10 iken YMK yapya sahip demirde karbon eriyebilirlii daha yksektir. Isl ilem prosesi uygulanmadndan delta blgesinin ok az endstriyel uygulamas vardr. kinci yatay izgi, 1147 oC scaklkta bulunan izgidir. Bu izgi, aadaki verilen reaksiyonun meydana geldii tektik scakl izgisidir. Sv (L) souma/snma + Fe3C tektik karm faz oda scaklnda varolmadndan mikro yapda tektik karm grlmez. En son yatay izgi 723 oC scaklkta oluur. Bu izgiye tektoid scakl izgisi denir. tektoid reaksiyon yle yazlabilir. souma/snma + Fe3C tektoid karm 2. Karbon yzdesine gre demir-karbon denge diyagramn ksma ayrmak mmkndr:

a-Demir: hmal edilebilecek kadar az karbon ieren veya saf demir. b-elik: % 2den az karbon ieren Fe-C alamlardr. c-Dkme demir: % 2den fazla karbon ieren Fe-C alamlardr. 3. elik blgesi tektoid karbon oranna (% 0.83 C) gre snflandrlr; % 0.83 den az karbon ieren elikler tektoid alt eliklere, % 0.83-2.0 arasnda karbon ieren eliklere tektoidst elikler denir.

Gene karbon miktarlarna gre elikler, yle de snflandrlabilir: tektoidalt 0.2 0.4 0.6 dk orta karbonlu tektoid 0.8 yksek karbonlu 1.0 tektoidst 1.2 1.4 1.6 %C

4. Demir-karbon denge diyagramnn elik blgesindeki nemli olaylar yle sralayabiliriz: a-Scaklk ykselirse perlit hzla stenite dnr; ferrit ve stenitte birleerek sadece stenit olutururlar. b-Yapdaki btn sementitin eriyecei minimum scaklk, bileimdeki karbon miktarna gre deiir. (% 0-2 C) Karbon % 2nin zerinde ise her zaman biraz sementit erimemi olarak kalacaktr. c-elii kritik scakln zerine karmakla (bu blgede mmkn olduunca dk bir scaklk dzeyinde kalmak artyla) minimum dane bykl elde edilebilir. d-Demir-karbon denge diyagram sadece bir rehber niteliindedir. Bu diyagrama dayanlarak, ulalacak zellikler hakknda tahmin yaplamaz. Ayrca, zaman etkisi de bu diyagramda grnmez.

10

C. ELN YAPISI 1.Ferrit ( -demir) Ferrit, demirde (HMK) az miktarda karbonun erimesiyle oluan bir arayer kat eriyiidir. Demir-karbon denge diyagramnda iaretiyle gsterilen blgede oluur. Ferritte znebilen en fazla karbon miktar % 0.008 karbon znr. elikteki en yumuak fazdr. Ortalama zellikleri yle zetlenebilir:

ekme mukavemeti: 40.000-psi Uzama Sertlik 2.Sementit (Fe3C) % 6.67 karbon ieren demir karbr bileiidir. eliin yapsndaki en sert fazdr. Yapda ineli veya a eklinde bulunan sementit, ok sert ve krlgandr. ekme dayanm dk, buna karlk basma mukavemeti yksektir. 3.Perlit % 0.83 karbon ieren tektoid yapdr. Ferrit ve sementit fazlarnn karm olan perlit ok yava souma artlarnda 723 oC scaklkta oluur. Yapda yuvarlak taneli veya lamelli olarak grlebilir. Taneli tr, 723 oCscaklkta tavlama veok yava soutma ile elde edilebilir. Lamelli tr ise havada soutma ile oluur. Ortalama zellikleri yle zetlenebilir: ekme mukavemeti: 120.000 psi Uzama Sertlik : % 20 (2inte) : 20 HRC : % 40 : 0-HRCnin altnda

Perlitik yap zellikle talanabilirlik asndan elverilidir.

11

4.stenit ( -demir) YMK eklinde demir yapda kat karbon zeltisidir. Demir-karbon denge diyagramnda iaretiyle gsterilen blgede oluan stenit yaklak % 2ye kadar karbon zndrebilir. Her cins elikte 723 oC nin zerinde bulunur. Ac3 ve Acm scaklklarnn zerinde ise znme tamdr. Yumuak ve antimanyetiktir. Ortalama zellikleri yle zetlenebilir: ekme mukavemeti: 150.000 psi Uzama Sertlik : % 10 (2 inte) : Maksimum 40 HRC

Alamsz elikte normal olarak oda scaklklarnda bulunmaz. 5. Martensit stenitin hzla soutulmas sonucu elde edilen ineli ve sert bir yapdr. Yaklak 200250 oC civarnda dnr. 6. stenitin, perlitik dnme izin vermeyecek hzlarda, ancak martensit elde etmeyecek kadar yava soutulmas sonucu deiik yaplar ortaya kar. Bu yaplar souma hz arttka, sorbit, beynit, trostit isimlerini alr:
a.

Sorbit: Martensitin 400 0C nin zerinde tavlanmas ile de elde edilebilir. Ferrit ve sementitin tanesiz ve ok ince karmdr. Mikroskop altnda ince perlit olarak da tanmlanr. Bu yap, zellikle tel ekme ilemlerinde aranr. Sertlii 250 HB civarndadr.

b.Beynit: zmenevileme ilemi ile elde edilen bu yapnn sertlii perlit ve martensit yaplarn arasnda olup, 40-60 HRC arasnda deiir. Beynitik elikler, zellikle, yaylar, tarm aralar, segman, anak, ayr ba gibi aletlerin retiminde kullanlrlar.

12

c.Trostit: Martensitin 250 oC scaklkta tavlanmas ile de elde edilebilir. Ferrit ve sementitin tanesiz ince karmdr. Sertlii 400 HB civarndadr. 7.Ledeburit stenit ve sementit fazlarnn mekanik karmdr. Demir-karbon denge diyagramnn tektik pozisyonudur. 8.Grafit Sementit (Fe3C) her zaman kararl bir faz deildir. Baz zel durumlarda ayrabilir: Fe3C 3 Fe + C (grafit)

Yava soutulmu dkme demirlerin ounda grafit oda scaklnda mevcut olan bir yap elemandr. eliklerde ise stenit scaklnn altnda ok uzatlm tavlamalar sonucu ortaya kabilir. Silis, grafit oluumunu zendirir.

13

ekil 4 (a): eliin Yaps

14

ekil 4 (b): eliin Yaps

15

ekil 4 (c): eliin Yaps

16

D. ALAIM ELEMANLARININ ETKS 1. eliklerde kullanlan alam elemanlar, gerek tr ve gerekse miktar asndan ylesine byk bir eitlilik gsterir ki, kimyasal analiz ile i yap arasnda saysal bir iliki kurmak ok gtr. Demir-karbon denge diyagram zerindeki etkilerini nemli balk altnda toplayabiliriz. a. Yapdaki fazlarn says daha nce aklananlarla snrl kalmaz. b. tektoid dnm scakl etkilenir. c. tektoid pozisyonu da etkilenir. 2. Alam elemanlarn pratik bir biimde gruplandrmak istersek, onlar deiik yaplar oluturma zelliklerine gre ayrmak uygun olur: a. stenit dengeleyici: C, N, Mn, Ni, Cu, Zn, Co b. Ferrit dengeleyiciler: Zr, Ti, Sn, P, V, Nb, W c. Krbr yapc olanlar: Mo, W, Be, Nb, V, Cr d. Grafit yapc olanlar: Si, Co, Al, Ni 3. Alam elemanlarnn elikler zerindeki etkilerini ise yle zetleyebiliriz: a. Karbon ( C): Daha nce deinildii zere karbon, eliin temel alam elemandr. elik i yapsndaki sertlik zellii, dorudan doruya karbonun rndr; gerek martensit dnm ve gerekse nihai sertlik, karbon sayesinde ortaya kar. elikte ulalabilecek en yksek sertlik deeri, bileimindeki karbon deerine baldr: Sertlie ve ekme dayanmn arttrmasna karlk yksek karbon, eliin sneklik ve dvlebilirlik zelliklerini zayflatr ve kaynak kabiliyetini drr. Ayrca, su verme sonrasnda kalnt stenit miktarn da artrr. Bu da, zellikle takm eliklerin de menevileme ilemlerine zel bir nem verilmesini gerektirir.

17

b. Alminyum (Al): En gl oksijen ve nitrojen giderici eleman olarak elik retiminde kullanlr. Yalanma direncini artrr ve kk miktarlarda kullanldnda dane inceltici etki yapar. Volfram ve molibden yerine % 1e kadar kullanlr, ancak yapda almine olumas problem karabilir. Nitrojenle birletiinde ok sert nitrr oluturduundan, nitrrlenen eliklere uygulanr. Tufalleme direncini artrr ve ferritik yapl sya dayankl eliklerde kullanlr. stenit blgesinin daraltma etkisi gldr. Fe-Ni-Co-Al manyetik alamlarnda kullanlr. c. Antimon (Sb): Zararldr; tokluu drr ve stenit blgesini daraltr. . Arsenik (As): Zararldr, stenit blgesini daraltr, difzyon tavlamas ile elimine edilmesi kkrte nazaran zordur. Menevi gevrekliini arttrr, tokluk ve kaynaklanabilirlii ise azdr. d. Kurun (Pb): elikte erimez, suspansiyon halinde kalr. Kk tala ve dzgn yzey elde edebilmek iin otomat eliklerinde % 0.2-0.5 arasnda kullanlr. e. Bor (B): Ntron emici zellii gl olduundan nkleer enerji tesislerinin kalkanlarnda kullanlr. Sementasyon eliklerinde gbek ksmnn sertliini ykselterek sertletirilebilirlii arttrr. Kaynak yaplma imkann azaltr. stenit tanelerini byttnden % 0.008 orannda bile salaml azaltr. f. Seryum (Ce): Temizleyici etkisi vardr. % 70 Ce ieren Fe-Ce alamlar, ateleticidir. Dkme demire kreselletirme amacyla katlr. g. Krom (Cr): En nemli fonksiyonu sertleebilirlii artrmasdr; gerek ya gerekse havada sertlemeyi mmkn klacak kadar kritik souma hzn drr. Darbe dayanmn artrr.

18

Tavlanm eliklerde karbrler halinde bulunur, bu karbrler stenitleme srasnda erir ve martensit oluumunun birincil kaynan oluturur. Anma dayanm, scak sertlii, H2- direncini gelitirir. Artan krom miktarlar, tufalleme direncini artrr, ancak korozyon dayanm iin % 13n zerinde kalmas gerekir. stenit blgesini daraltr ve ferrit blgesini geniletir, stenitik Cr-Mn ve Cr-Ni eliklerinde ise steniti kararlatrc etki yapar. Is ve elektrik iletkenlii ve ortalama genleme katsaysn drr. Bir baka nemli etkisi de zellikle yksek hz takm eliklerinde grlr. kinci sertleme srasnda karbr kelmesi zerindeki engelleyici etkisi, alam elemanlar asndan daha zengin bir matris daha ince karbrler olumasn salar. Byk miktarlarda kalc stenit olmad zaman eliin yumuamasn engelleyici etkisi vardr ama tek bana ikincil sertleme salamaz. Sonuta, sneklilik ve sertlik arasnda optimum bir denge olumasn salar. g. Kalsiyum (Ca): Silisle birlikte oksijen gidermede kullanlr. h. Kobalt (Co): Yksek hz elikleri, scak i elikleri ve sya dayankl eliklerde kullanlr. En byk zellii, kzl sertlii en etkin olarak artran eleman olmasdr, ancak bunu, darbe dayanmn drme pahasna yapar. eliin trne bal olmak zere yaklak % 5 lik bir kobalt katks sertlii 1-2 HRC ykseltir, kzl sertlik ve iletkenlii de birlikte geliir. almalar, bu elemann takm eliklerinde dier alam karbrlerinin kelmesini engellediini gstermektedir. Gene kobatl, Co7-M6 eklinde bir intermetaloid oluturur ve bu faz, tavlanm eliin sertlii ile karbr miktarn drr.

19

eliin tokluk ve salamln da azaltt saptanmtr, yaplan deneylerde %5 e kadar olan kobalt katks ile darbe dayancnda hafif bir dme, % 5-8 arasnda hzlanan, % 8in zerinde ise nemli boyut kazanan bir dme ortaya kmtr. elie bir baka etkisi de derin tala kaldrma zelliini gelitirmesidir. h. Magnezyum (Mg): Dkme demirlerde grafitleri kreselletirme amacyla kullanlr. i. Mangan (Mn): Oksijen alma ileminde kullanldndan, % 0.35e kadar bulunur. eliin dayanmn iyiletirir. Kritik souma hzn drerek sertleebilirlii iyileebilir. Karbr oluturmaz, ancak belirli llerde dier karbrlerde znr. Mn miktar % 0.20-0.35 arasnda tutulan elikler suda sertleebilirler. Yksek karbonlu ve en az % 12 manganl elikler darbeyle ertleirler, ve ancak bu souk deformasyon sertlemesinden sonra yksek anma dayanm kazanrlar. j. Molibden (Mo): Gl bir karbr yapcdr. Etkisi volfram gibi olduundan onun yerine kullanlr. Molibden karbrler daha dk scaklkta znd iin de stenitleme scakl da dktr. Kritik souma hzn drr, sertleebilirlik ve scak sertlik zelliklerini gelitirir. Menevi gevrekliini engeller. Olumsuz zellikleri de tufalleme direncini drmesi ve karbon kaybetme eiliminin gl olmas yani elikte karbonsuzlama eilimini arttrmasdr. k. Nikel (Ni): eliindarbe dayanmn gelitirir. Ayrca ok dk scaklarda tokluun muhafazasn salar. Cr-Ni paslanmaz eliklerde kullanlr. % 2nin zerinde stenit fazn dengeleme eilimi gsterir, karbonsuzlamay hzlandrr.

20

l. Fosfor (P): Birikime sebep olduu iin zararldr, ayrca gevrek krlmaya neden olur. m. Kkrt (S): Genel olarak btn eliklerde zararl bir eleman olarak tannr. elii gevrekletirir. En gl birikim yapc elemandr. Malzemede enlemesine yndeki tokluu belirgin biimde drr. Ayrca kaynak atlamasna eilimi ykseltir. Yalama etkisi ve kk tala kaldrmas sayesinde istisna olarak otomat eliklerinde zararn nlemesi iin iki misli manganla birlikte kullanlan bu elemann son yllarda yksek hz eliklerinde de kullanld grlmektedir. n. Silis (Si): oksijen alma ileminde kullanlr. Grafit kelmesini hzlandrr. Kat zelti iinde znm olarak bulunan bu eleman, ekme dayanm ile anma dayanmn iyiletirir. zellikle ok dayanml elikler ile yay eliklerinde kullanlan silis, yksek miktarda (% 1in stnde) katlrsa, yksek scaklklardaki tufal oluumunu yavalatr. o. Vanadyum (V): nceleri cruf pisliklerini ve azotu azaltmak iin kullanlm ancak daha sonra kesme yeteneini gelitirdii saptanm olan bu eleman minimum % 1 orannda olmak zere yksek hz eliklerinde daima bulunur. Genellikle % 2-3 civarnda katlr. VC ve V3C4 eklinde ok kararl karbrler oluturur; bu karbrler normal stinitleme scaklklarnda znmezler ve bylece dane bymesine kar ok etkili bir engel olutururlar. zellikle yksek hz elikleri stenitlenirken solidus noktasna yaklaan scaklkta dane bymesini engelleyen bu karbrlerin varl sl ilemde ortaya kabilecek ok nemli sorunlarn nne geer. Oluturduu karbrler ok serttir; V3C4 en sert karbr olarak bilinir. Krom ve molibden ile birlikte eliin anma direncini ok arttrr ve kesme takmlarnn mrn uzatr. Talanabilirlik zellii azalr. stenit blgesini daraltr ve Curie scakln (A 2) yukar kaydrr.

21

Yksek hz eliklerinde, scak i eliklerinde, srtnmeye dayankl eliklerde kullanlr. Kzl sertlii arttrmak iin de kullanlan bu eleman, ayrca menevilenmi eliklerin kaynak yaplma zelliini de gelitirir. p. Hidrojen (H): Zararldr, gevreklie sebep olur. uzama ve ksalma deerlerini drr. Asit kaynakl hidrojen atomu yzeye nfuz ederek kabarcklar oluturur. Nem kaynakl hidrojen ise yksek scaklklarda karbonsuzlamaya neden olur. r. Volfram (W): ok gl bir karbr yapcdr, bu karbrler ok sert olur. tokluu iyiletirir. Srnme ve yksek scaklklarda anma dayanmn gelitirir. Tercihen yksek hz elikleri, scak i kalp elikleri, srnme dayanml elikler ve en yksek sertlikteki elmas eliklerinde kullanlr. Yksek hz eliklerinde % 20ye varan oranlarda kullanlr. Oluturduu W2C6 tr kompleks karbrler, hem anma direncini artrr, hem de kzl sertliini ykseltir. % 15 oranna kadar eliin kzl sertliini ve % 20 oranna kadarda kesme performansn lineer olarak artrr. zellikle W2C karbr keltilerinin, eliin ikincil sertleme mekanizmasnda nemli bir rol oynad saptanmtr. Tokluu iyiletirir. Karbrleri yksek scaklkta olutuundan, stenitleme scakln artrr. Amerikan standartlarndaki T tr yksek hz eliklerinin temel alam elemandr. s. Zikron (Zr): Karbr yapcdr. Ayrca; oksijen, nitrojen ve kkrt giderme amalaryla kullanlr. . Niyobyum (Nb): kincil sertleme scakln ykseltir. Gl bir karbr yapc ve ferrit oluturucudur. stenit alann daraltr. Yksek hz eliklerinde dier elemanlarn yerine bir katk maddesi olarak kullanlabilir.

22

t. Tantan (Ta): Kzl sertlii arttrr; ancak % 6nn zerinde, oluturduu kararl karbrler yznden sertleebilirlii ortadan kaldrlabilir. kincil sertleme gelitirmez, ancak menevi ileminde en yksek sertliin oluturduu noktay 650 oCa kaydrr. u. Titan (Ti): Dane inceltme ve tokluu iyiletirme amacyla kullanlr. Dkm sonras yapy iyiletirmek iin a olarak uygulanr. Ti + V miktarnn % 6-7yi gememesine dikkat edilmelidir. . Nitrojen (N): Kzl sertlii arttrmak ve dane bymesini engellemek amacyla 0.035e kadar kullanlmaktadr. v. Selen (Se): lenebilirlii arttrmak iin kullanlr. elikte bulunan alam elemanlarnn eitli zellikler zerinde etkilerini ekil 5de grebiliriz.

23

ekil 5: Alam Elemanlarnn elik zelliklerine Etkileri

24

III. ELKLERE UYGULANAN TEMEL ISIL LEM YNTEMLER elikte ana sl ilem prosedrleri stenit dnmn ierir. Bu dnm rnlerinin zellii ve grn eliin fiziksel ve mekanik zelliklerini belirler. Isl ilemde ilk adm stenit oluturmak iin malzemeyi belli bir kritik scaklyla stmasyla balar. Ancak stenitleme konusuna gemeden nce, daha dk scaklklarda yaplan tavlama yntemlerine bir gz atalm. A. ELN TAVLANMASI 1. Perlitik Tavlama (Kreselletirme Tav) Alamsz eliklerin yani % 0.35-0.8 C ieren karbon elikleri iin kreselletirme tav scakl A1in hemen altnda (680-720 oC), % 0.8den yksek karbonlu tektoid ss eliklerinde ise A1in zerindedir. Perlitik yapl bir elik tavland zaman, sementit lamelleri ksa bir sre sonra karmak ekiller alr ve tav ilemine devam edildiinde lameller ulardan krecikler oluturur. Kreler halinde paralanrlar. Kreselleme ad buradan kaynaklanmaktadr. Scaklk ykseldike bu ilemde hzlanr. Tavlama ilemi A1in altnda yapld zaman souma hz, oda scaklndaki son sertlie etki etmez. Tavlama A1 zerinde yapldktan sonra yava soutma yaplrsa kresellememi yap byk lde aynen kalr. elik souduka stenitte znen karbon, karbr kreleri zerinde ayrr. Tav scakl daha yksek olduu taktir de daha byk miktarda karbr znr ve sementit bir lamel eklinde ayrr. Dnmn olduu A1 altndaki pratik scaklk (souma hzna baldr) elde edilen yapnn grnn belirleyen bir faktrdr. Dnm scakl A1e yaklatka

25

kreselletirilmi yap daha iri ve yumuak olur. dnm scakl A1 den uzaklatka (hzl souma) elde edilen yap daha ince ve sert, lamel says daha fazla olur. u halde karbon veya daha dk alam eliklerinin kreselletirme tav sz konusu olduunda uygulanacak temel kurallar aadaki gibi zetlenebilir: - 775 oC da 2 saat sre ile stenitleme (ksmi) - 725 oC a kadar 10 oC/saatlik bir hzla yava soutma - Oda scaklna kadar srekli soutma yava soutma frn iinde yaplmaldr. 725 oC altndaki srekli soutma ise havada yaplabilir. yaplmaldr. Elde edilen kresellemi yap en dk sertlie sahiptir, ancak bu yap, delme, planya, tornalama veya raybalama gibi baz ilemler iin uygun deildir. Gerektiinde tav scakl arttrlarak daha sert ve daha fazla lamelli bir yap elde edilebilir. tektoid ss eliklerinin, tane snrlarndaki sementiti makul bir sre iinde kreselletirebilmesi iin A1 zerindeki scaklklarda tavlanmas gerekir. % 0.5-0.8 arasnda C ieren karbon ve dk alam eliklerinin, ya da tektoid ss eliklerinin kreselletirilmesi, uygun tavlamadan nce A1in 25 oC altnda n tavlama yapmak veya tav scaklklarn A1 civarnda ykseltip indirmek suretiyle hzlandrlabilir. elikte baka yapsal hibir dnm olmayacandan stenit dntrldkten sonra oda scaklna soutma mmkn olduu kadar hzl

26

2. Gerilim Giderme lemi elik plastik olarak ilendii veya deforme edildii zaman, souk ilenen yzeylerde gerilmeler oluur. Bu gerilmeler sertlii blgesel olarak arttrr ve srekli ilemeyi giderek daha da gletirir. Ayrca eliin daha sonraki sl ilemler srasnda eilmesine yol alabilir, bu yzden sz konusu gerilmelerin 1-2 saatlik gerilim giderme tav ile azaltlmas veya yok edilmesi gerekir. Karbon ve dk alam elikleri iin 550-650 oC, scak ilem ve yksek hz elikleri iin 600-750 oC scaklk gereklidir. Bu ilem herhangi bir faz deiimine neden olmaz, ancak yeniden kristallemeye yol aar. Souma srasnda sl gerilmelerin olumamas iin, paralarn frnda yaklak 500 oC a kadar yava soutulmas ve bundan dar alnarak havada soutulmas ve bundan sonra dar alnarak havada soutulmas iyi bir uygulamadr. Kalc gerilmelerden en ok arndrlmas gereken ok byk takmlarn veya makine paralarnn gerilim giderme ilemlerinde balangtaki soutma hz ok dk rnein 300 oC altna kadar saatte sadece birka oC dzeyinde olmaldrlar. Takmlar ve makine paralarnn gerilim gidermeden doan herhangi bir almay karlayabilecek yeterli ileme paylar ile braklmas gerekir. Gerilim giderme tav uygulanaca zaman ortaya u soru kar: Gerilim giderme tav belirli bir scaklkta, belirli bir sre ile ile uyguland zaman kalc gerilim yzdesi ne olacaktr? Tav scakl ykselip tav sresi uzadka daha az gerilim kalacaktr. Kalc gerilim yzdesini: Kalc gerilim/ oda scaklndaki akma dayanm olarak alrsak ekil 6da gsterilene benzer diyagramdan faydalanabiliriz.

27

ekilde ortalama eriye gre, 450 oC da 1 saatlik bir tavlama sadece % 50lik bir gerilim gidermeye yol amaktadr. Tam bir gerilim giderme iin rnein 650 oC da 1 saat veya 600 oC da 15 saatlik bir tavlama gerekmektedir. Bu diyagramdan faydalanarak, fazla miktarda yapay oksitlenme olmamas iin daha dk tavlama scakl ile yeterli sre seilebilir.

ekil 6: Gerilim Giderme Srasnda Gerilmelerin Zaman ve Scakln Fonksiyonu . Olarak Deimesi

B. STENTLEME LEMLER Bir elii stenitlemede ama; daha sonraki souma ileminde arzu edilen mikroyapy salamak iindir. stenit teekkl karbonun diffzyon hzna bal olarak belirli bir zaman aralnda olumaktadr. Teknik stenitleme genelde izotermik yani elik tavlanr ve znmeyi salayacak miktarda bekletilir.

28

tektoidalt ve tektoidss eliklerde stenitleme erileri farkldr. 1. tektoidalt eliklerin stenitlenmesi: zotermik stenitleme: zotermik tavlama iin, ince paralar tavlanp, belli sreler bekletilip, soutularak deiik mikroyaplar ve mukavemet deerleri kontrol edilir. ekil 7de AC1b ve AC1e veAC3 noktalar grnmektedir.

ekil 7: tektoidalt eliklerde Isl Tavlama le stenit Oluumu

29

ekil 14: stenit Tane rilii

30

790 oC dnm gz nne alndnda -demir, -demir ve M3C deiimleri grlmektedir. AC1b noktasnda ilk -demir olumakta ve zaman getike AC1b-AC1e noktalar arasnda M3C tamam -demire dnmektedir. Bu arada demirinde bir ksm -demire dnr. Bekletme sresi ile, martensit sertliinin deiimi, AC3 dnm noktasndan hemen sonra karbonun stenit kat eriyii ierisinde homojen dalmamasndan kaynaklanmaktadr. Karbonun stenit kat eriyii ierisinde heterojen dalmas halinde, sertleme yer yer yumuak noktalara rastlanr. stenit dnm homojen yapldktan sonra, sertlik en yksek deere kar. Bu noktadan sonra, sertlik deeri stenit dnm zamanna bal kalmaz. Martensit mikroyapsnn sertlii, martensitteki % C oranna baldr. Homojen stenitteki nemli olan noktalardan biri dieri de stenit dane bykldr. stenit dane irilii ASTM Standartlarna gre verilmitir. ASTMye gre dane irilikleri ekil 8de verilmitir. Dk scaklklarda stenitlemelerde zaman fazla olmas yannda ince dane olumas nedeni ile emniyetli alma yaplm olmaktadr. Yksek scaklktaki stenitlemelerde, zaman ksa olmas yannda dane irilemesinden dolay istenmeyen mekanik zellikler olmaktadr.

31

ekil 9: tektoid alt eliklerde Srekli Tavlama ile stenit Oluumu

32

ekil 10: Ck eliinin Srekli Tavlanmasnda stenit Dnm Erisi

2. Srekli Tavlama le stenitleme: Farkl tavlama hzlarnda stenit oluumunun tespiti iin eri ekil 9de grlmektedir. Alnan numune belirli tavlama hzlarnda AC1b, AC1e ve AC3 noktalarndan geirilmektedir. ekil 10 Ck 45 eliinin srekli scaklk-zaman-stenitletirme erisini gstermektedir. Bu eride stenit dane irilikleri de belirtilmitir. Bu erideki karbrlerin zm ok hzl olduu iin AC1e erisi yok olmutur. 1 oC/ saniye tavlama hz ile stenit teekkl 730 oC balar, 785 oC gelindiinde AC3 scaklna erierek stenit dnm tamamlanr. Scakln artmas ile stenit homojenleir, stenit dane bykl de deimeler olur. 1000 oC stenit dane bykl ASTM: 9 1100 oC ise ASTM: 6 olur. 1000 oC/saniye hzndaki tavlamada ise stenit dnm 790 oC balar, 910 oC stnde bir scaklkta stenit dnm tamamlar. 1000 oC/saniye hzndaki tavlamalarda, stenit dane bykl ok incedir.

33

Srekli scaklk-zaman-stenitleme erileri yzey sertletirme de kullanlabilecek niteliktedir. rnein, indksiyon yzey sertletirme, alevle yzey sertletirme vb. C.1. E Scaklk Tavlamas ve Tam Tavlama Bu ilem nce A1 zerinde uygun bir scaklkta stenitleme ve daha sonra da A1 altndaki dnm scaklna yava soutma ilemlerini kapsar. E scaklk tavlamasn yapabilmek iin szkonusu eliin TTT (e scaklk) diyaramndan faydalanlr. ekil 11de DIN 42 CrMo4 eliinin TTT diyagram grlmektedir. Burada 1 nolu eri tam tavlamay 2 nolu eri ise e scaklk tavlamasn gstermektedir. 2 nolu eri, dnm tamamland gstermektedir. Szkonusu elik iin en uygun dnm scakln bulabilmek iin bu eliin TTT diyagram gereklidir. Bu dnm scakl bulunduktan sonra, ekil 11den de grlecei zere, dnmn tamamlanmas iin uzun sre gerekebilir. Byk s kapasitesi nedeniyle scaklkta gerekli hz dmeye olanak vermediinden pratik nedenlerle byle bir sl ilemin klasik mufl frnlarnda yaplmas mmkn deildir. Bunun yerine her biri farkl scaklklarda tutulan iki mufl frn veya farkl scaklk blgeleri bulunan srekli frnlardan faydalanlr. Escaklk tavlamasndan faydalanlarak ilem sresi klasik tam tavlama iin harcanan sreye kyasla nemli lde kstlanabilir. Bununla beraber elde edilen sertlik daha yksektir. AFNOR 15 NC6 gibi alaml yzey sertletirme elikleri ounlukla e scaklk tavlamasna tabi tutulur. stenitleme 930-940 oC da yaplr, dnm scakl 610-680
o

zaman

eliin

oda

scaklna

serbeste

soutulabileceini

C olup, tamamlanmas 2-4 saat srer.

34

Elde edilen yap kaba ferrit ve perlitten ibaret olup, bir ok ileme yntemleri iin uygundur. Genel olarak belirtmek gerekirse, e scaklk tavlamas dk karbon ve dk alaml eliklerde uygulanr, buna karlk kreletirme tavlamas plastik iin minimum sertlik, ya da yksek karbonlu eliklerde iyi ilenebilirlik istendii zaman uygulanmaktadr.

ekil 11: DIN 42 Cr, Mo4 eliinin TTT diyagram (1) nolu eri tam tavlama (2) nolu eri esl tavlamann soutma erileri

C.2. Normalletirme Veya Normalletirme Tav Bu ilem eliin kabaca sertleme scaklna eit bir scakla stlmas, burada 10-20 dakika burada tutulmas ve sonra havada soutmaya braklmasndan ibarettir.

35

Normalletirme tavnn amac rnein dvme veya kaynak iin yksek scakla stlmas sonucu iri taneli hale gelen eliin ince taneli bir yapya getirilmesidir. Normalletirme esas olarak karbon ve dk alam eliklerine uygulanr. Bu ilemden sonra elde edilen sertlik, eliin bileimine ve souma hzn belirleyen kesit kalnlna baldr. Ancak normalletirme srasnda (havada soutmada) yzey ile merkezdeki soutma hzlar arasndaki fark azdr. Bu sebepten tek bir soutma erisi parann soumasn olduka iyi bir ekilde temsil edebilir. Bu tr bir souma erisi szkonusu eliin ZSD diyagram zerine konduunda normalletirme sonunda beklenen yap elemanlarnn miktar ile beklenen sertlik deerleri nceden bulunabilir. zellikle farkl kesitlerdeki dvme paralar normal olarak normalize edilebilir. Widmansttten ad verilen yapnn ortadan kalkmas nedeniyle karbon veya dk alaml elik dkmler daima normalletirilmelidir. Normalletirme dnda baka tavlama ilemleri de vardr. -Homojenletirme tavlamas -Yeniden kristalletirme tavlamas -Hidrojen tavlamas

D. SU VERME Sertletirme, stenitleme ilemi tamamlandktan sonra, eliin stenitleme

scaklndan, bu elik iin kritik soutma hzndan daha hzl soutulmasdr. Ama ounlukla martensitten olumu su verilmi bir yap elde etmektir. Bu yap uygun sertliktedir.

36

ekil 12de ZSD diyagramnda grlen direk su verme ynteminde phesiz ilk sertletirme yntemidir. Bu yntemde elik paralar sertletirme scaklndan oda scaklna veya kullanlan su verme ortamnn scaklnn biraz stne kadar hzla soutulur .

ekil 18: ZSD (TTT) Erisinde Kritik Souma Hz Su verme ileminin derecesi, su verme ilemi srasnda ayn anda etkin olan birok etkene baldr; Bu etkenleri yle sralayabiliriz: a-Metalin parann kendisi ile ilgili etkenler: -Sertleebilirlii (eliin kompozisyonu) -Hacmi ve ekli (kesit kalnl, yzey alan) -Yzey durumu (oksitlenmi, tufalli metalik s transferi katsaysn etkileyen faktrler) b-Su verme ortamyla ilgili etkenler:

37

-Su verme ortamnn termo-fiziksel zellikleri (viskozite, zgl s vb.) -Su verme ortamnn scakl c-Su verme dononm ile ilgili etkenler: -Su verme ortamnn kartrlma hz -Ak yn -Su verme ortamnn basnc 1. Suverme makanizmas: Buharlaan suverme svlar (su, ya vb.) suverme ilemi srasnda yksek scaklklarda buhar olutururlar. Scak bir parann buharlaabilen bir suverme ortamna daldrlmas ile tipik souma aamas gzlemlenir . a) Buhar rtl souma aamas: Bu aama buhar rt oluumu ile belirlenir. Yani suverme ortamna daldrlan parann etraf kesiksiz bir su buhar tabakas ile kaplanmtr. Bu oluum metal parann yzeyinden kan s, para yzeyinin birim alannda maksimum buhar oluturacak sdan fazla olduu durumlarda grlr. Bu aama, yava souma aamalarndan biridir. nk, para etrafnda oluan buhar zarf, bir yaltkan gibi davranr ve souma prensip olarak buhar tabakasndan radyasyon yolu ile yaylr. Buharlamayan zeltiden oluan suverme ortamlarnda, bu aama fark edilmez ve souma hemen B aamasnda balar. Bu durumda su verilen paradaki sertleme derinlii daha byk olur. b) Buhar tama ve kaynama aamas: Bu aamada s transferinin ve bal olarak souma hznn en yksek deerlerine ulalr. Bu aama, metal yzeyi scaklnn dmesi ve srekli buhar tabakasnn bozulmas ile balar. Bu anda su verme svsnn iddetli kaynamas grlr ve s metal yzeyinden buharlama ss olarak kar.

38

Buhar kabarcklarnn ekil ve byklkleri, b aamasnn sresinin kontrol ve bu aamada salanan soutma hz asndan nemlidir. Buhar rt veya buhar kabarcklar olumasnn koullar, suverilen parann ekline de baldr. b aamas, suverme ortamnn kaynama noktasna ulaldnda sona erer. c) Sv souma aamas: Bu aamada souma hz B aamasndan daha azdr. C aamas metal yzeyinin scakl su verme svsnn kaynama noktasnn altna dt zaman balar. Bu scakln altnda kaynama durur ve daha sonra tama ve konveksiyon yoluyla yava bir souma devam eder. Svnn kaynama noktas ile suverme banyosunun scakl arasnda fark, s transferi hzn etkileyen ana etkendir. Su verme ortamnn viskozitesi de C aamasndaki soutma hzn etkiler. Su verme olaynn karmak mekanizmas, ekil 20deki gibi bir souma erisi gelitirilerek aklanabilir. Bu ekil stenitletirme scaklndan, souk ve uucu bir suverme ortamna daldrlan silindirik bir test ubuunun merkez ve yzeyindeki tipik souma erilerini gstermektedir. Bu eriler test parasnn iine yerletirilmi termokapllar yardmyla ve s deimelerini kaydeden bir yksek hzl kayt makinesi yardmyla elde edilmitir. Elde edilen zaman scaklk erileri su verme srasnda metal yzeyden su verme ortamna yukarda bahsedilen s transferi aamalarn belirler. 2 Suverme srasnda, eitli su verme ortamlarnda, souma hzn etkileyen faktrler: a) Suverme ortamnn kartrlmas hz b) parasnn ktlesi ve kesit kalnl c) parasnn yzey oksitlenmesi d) Suveme ortamnn scakl

39

a) Suverme ortamnn kartrlmasnn etkileri: Suverme svsnn dtan bir etki ile hareket ettirilmesinin bu svnn s transferi

zellikleri zerinde son derece nemli etkisi vardr. bu kartrma mekanik olarak A aamasndaki rtnn daha erken kalkmasna neden olur. Ayrca buhar tama aamasnda daha kk ve daha sk balantsz kabarcklar olumasn salar. Bu etkilere ek olarak, kartrma snm svnn yerine souk svnn gelmesini salar. uras aktr ki ak hznn artmasna en byk etkisi yzeyin souma hz zerinde olacaktr. Bu nedenle, rnein 75 mm apnda bir silindir, suverme yann ak hz 500 ft/dak (2.75 m/sn) zerinde ise 25 mm apnda bir silindir kadar hzl soutulabilir. Ayrca kartrmann balca yararn durgun ya ile ak hz 200 ft/dak olan arasndaki farktan da grebiliriz. b) Ktle ve kesit kalnlnn etkisi: Bir ubuun merkezinin souma hz elbette, ubuun apna baldr. ubuk ap ne kadar byrse souma hz o kadar azalr. Bu deiiklik eitli aplarda karbon eliklerinde grlebilir. c) parasnn yzey oksitlenmesinin etkileri: ekil 13de bir alamsz elik (AISI 1095) ve bir 18-8 paslanmaz eliin souma erileri verilmitir. ki elikte yada soutulmutur. Bu diyagrama gre ince bir oksit tabakas souma hzn arttrrken, kaln bir oksit tabakas souma hzn drmektedir. d) Suverme ortamnn scaklnn etkileri: Suverme svsnn scakl onun s alma zelliini nemli lde etkiler. Svnn scaklnn artmas, buhar rtsnn paraland karakteristik scakl drr ve bylece A aamasnn sresini uzatr. Bylece ilk souma aamasnda souma hzn drr. Dier taraftan yksek sv scakl suverme svsnn viskozitesini drr,

40

kabarck boyutlarn ve hareketlerini etkiler. Bylece souma hznn ikinci aamada artmasna neden olur. nc aamada souma hz der. Bu nedenle su verme ortamnn scaklnn, suverme ileminde souma hz zerindeki toplam etkisi, i parasnn apna gre deiir. Daha kaln kesitli paralar iin su verme ortamnn scaklndaki bir art elde edilen sertleme derinliini az miktarda drr.

ekil 13: Souma Grafikleri

3. Kesikli veya sreli suverme: Bu yntem soutma ilemi srasnda parann souma hznn belirli bir aamada ani olarak deitirilmesi gerektiinde kullanlr. Normal uygulama i parasn nce ksa bir zaman iinde daha iddetli bir suverme ortamna daldrmak ve paray ZSD erisinin kritik uzantsnn altna kadar soutmak ve daha sonra paray daha az iddetli bir

41

suverme ortamna (ya) almaktr. Para buradan martensit dnm scaklklarna yava yava sour. Bu su verme yntemi, boyutsal deiiklikler, atlama ve bozulma gibi olaylar en aza indirmek iin sk sk kullanlr.

D. MENEVLEME Sertletirme sonucu oluan martensit ok krlgandr ve pratik amalar iin kullanlan bir elik menevilemeden kullanlmaz. Menevileme genellikle toklukta bir art ve sertlikte bir yumuama ile sonulanr. Menevileme ileminin yapsal oluumu aamaldr. Sertletirilmi bir karbon elii, srekli bir scaklk artna maruz kalrsa, u aamalardan geer: I. 80 oC den 160 oC ye Karbonca zengin E-Karbr faznn kelmesi. Bunun sonucu martensit matrisdeki karbon yaklak % 0.3e kadar der. II. 230 oC den 280 oC ye _ Kalc stenitin, beynit benzeri bir yapya ayrmas. IIIa .160 oC den 400 oC ye E-Karbr yerine sementit oluumu ve bymesi IIIb. 400 oC den 700 oC ye Sementit bymesinin srmesi ve sementitin kresellemesi Yksek alaml krom elikleri, scak-i elikleri ve yksek hz elikleri iin, kalc stenitin ayrma snrlar daha yksek scaklklarda olur. Ayrma rn, yani beynit veya martensit oluumu, menevileme scaklna baldr. Beynit oluum izotermaldir yani menevileme ilemi srasnda sabit bir scaklkta olur. buna kar martensit, elik menevileme scaklndan soutulurken oluulur. Menevileme ilemine, suverme ileminden hemen sonra elik 50-75 oC ye souduunda balanmaldr. Baz hallerde parann menevileme ileminden nce oda scaklna kadar soumasna izin verilirse,

42

atlaklar oluur. Menevileme iin stma ilemi konveksiyon tipi muf veya ukur frnlarda veya menevileme ilemlerinde kullanlan bir tuz banyosunda yaplr. Karmak ekilli aletlerin menevileme scaklna stlmalar yava yaplmaldr. Menevilem scaklna stlrken paralarn bu scakla gelmeleri aa yukar menevileme scaklndan bamszdr. Bu scaklk ok yksek veya dk olabilir. Bunun nedeni yksek scaklklarda radyasyon etkisi ile stma hz daha byk olur. Bu nedenle menevileme scaklna stma sresi yalnz kesit kalnlna (ubuun apna) baldr. Her frn iin, eitli aplarda test rnekleri ile yeterli eri izilebilir Menevileme scaklnda bekleme sresi: Menevileme ileminin aamalar hakknda daha nce yaptmz aklamalara gre, martensit ve kalc stenit eitli yapsal fazlara dnr. Bu dnm yalnz scakla deil, zamana da baldr. Bu nedenle baz durumlarda zaman etkeni ok nemlidir. Hollomon ve Jaffe menevileme ilemindeki bu zaman-scaklk ilikisini incelemitir ve menevileme parametresi (P) olarak isimlendirilen bir forml gelitirmilerdir. P = T (k + logt) Burada ; T = menevileme scakl ( oK) k = katsay (k = 20 ) t = menevileme sresi (saat) 450 oC ye kadar olan scaklklarda zaman eliin menevilemeden sonraki sertliini ok az etkilemektedir. Bununla beraber daha yksek scaklklarda zaman etkeni nemlidir. Elde edilen deerler, ayn elik iin ana eri de toplanr. Her eliin P deeri o eliin ana erisindeki bir sertlik deerinin karldr.

43

E.1. MARMENEVLEME eliin marmenevilenmesi: stenitleme scaklndan bir scak ya veya tuz banyosu yardmyla, Ms (martensit oluum) scaklnn biraz zerine kadar ani soutmak, bu scaklkta btn para ayn scakla gelene kadar bekletmek ve daha sonra havada soumaya brakmak eklinde olur (ekil 14).

ekil 14: Marmenevileme ekil 15: Gelitirilmi Marmenevileme

Para oda scaklna sourken, martensit oluumu parann her yerinde hemen hemen ayndr ve bylece ok fazla miktarda kalc gerilim bozulma olmaz. Marmenevilenmi para oda scaklna geldikten sonra, dier suverilmi paralar gibi normal menevileme ilemine tabi tutulur. Marmenevileme srasnda son souma aamas olduka yavan olduundan, ar ve hafif kesitler yznden merkeze hemen hemen ayn zamanda dnme urarlar. Bylece marmenevileme, normal su verme ilemlerinde grlen, eit olmayan dnmler ve ssal gerilimler sonucu ortaya kan bozunma ve boyutsal deiiklikleri en aza indirir. ou hallerde marmenevilemede, normal suverme ilemlerinde parann bozunmasn nlemek iin kullanlan suverme aparatlarna gerek duyulmaz. Bylece tama ve ileme masraflar da azalr.

44

ekil 15da gelitirilmimarmenevileme ilemi grlmektedir. Bu yntemde, standart marmenevilemeden tek fark, suverme banyosunun scaklnn Ms scaklnn hemen altnda 95 oC scakla kadar olmasdr. Bylece daha hzl soutma hzlar elde edilebilir. Marmenevileme ileminde kontrol edilmesi gereken deikenler: stenitleme scakl, marmenevileme banyosunun scakl, parann marmenevileme banyosunda bekleme scakl, tuz banyosunun kirlenmesi, soutma hzn arttrmak iin tuz banyosuna su ilavesi, kartrma ve marmenevileme banyosundan soum hz. ekil 16nin sol ksmnda dk sertleebilirlikleri nedeniyle marmenevilemeye uygun olmayan elikler, sa tarafta ise marmenevilemeye uygun elikler verilmitir.

ekil 16: eitli eliklerin ZSD Erileri

45

E.2. OSMENEVLEME Osmenevileme, bir demir alamnn perlit dnm blgesinin altnda ve martensit dnmn blgesinin stnde, escaklkta dnmdr. eliin osmenevilemesinde: 1. stenitleme scaklna kadar stlr. 2. 260 400 oC de sabit scaklkta bir banyoda suverilir. 3. Bu banyoda sabit scaklkta bir banyoda suverilir. 4. Genellikle havada oda scaklna soutulur. Osmenevileme, aadaki nedenlerden dolay bilinen suverme menevileme ilemi yerine kullanlr: a) Daha stn mekanik zellikler elde etmek b) atlak ve ekil bozulmas olasln azaltmak aadaki tablo yntemle sl ilemi yaplm alamsz AISI 1095 eliinin mekanik zelliklerindeki fark gsterir.

46

Gerek bir osmenevileme iin, metal stenitleme scaklndan smenevileme banyosunun scaklna hzla soutulmal ve bu srada stenitin dnmesine olanak verilmemelidir. Menevileme banyosu scaklnda da stenitin tamamen beynite dnmesine olanak vermek iin yeterli sre bekletilmelidir. Baz uygulamalarda, smenevileme bilinen suverme ve menevileme ileminden daha ucuzdur. Bu durum zellikle otomatik srekli ocaklarda kk paralarn ilenmesi srasnda ortaya kar. Byle uygulamalarda, bilinen su verme ve menevileme ilemi aamal bir alma gerektirirken, osmenevileme de sadece iki aamal bir almaya gerek duyulur. Osmenevilemede en ok kullanlan suverme ortam ergimi tuz banyolardr. Bunun nedeni: - Hzl s transferi zellikleri - Buhar rt aamas sorununun ortadan kalkmas - ok geni bir scaklk aralnda viskositesinin ayn olmas - Viskositesinin osmenevileme scaklnda dk olmas ve bu sayede kayplarn en aza inmesi -Suda tamamyla znr olmas; bylece daha sonraki temizleme ilerini kolaylatrmas. Kesit Kalnl Snrlamalar: Bir parann baaryla osmenevilenebilmesinin saptanmas iin, maksimum kesit kalnlnn etkisi arlktan daha nemlidir. Eer tam bir beynitik yap gerekiyorsa, alamsz elik trleri en fazla 5-6 mm kesit kalnlna kadar osmenevilenebilirler. Baz alaml elik trleri iin kesit kalnl 20 mmye kadar kabilir. Osmenevileme uygulanacak paralar, kk apl ubuklardan veya levhalardan kk kesitli plakalara kadar deiir. Osmenevileme zellikle 50 HRC civarnda, yksek darbe dayanm istenen ince kesitli karbon elii paralar iin elverilidir.

47

IV. SERTLEEBLRLK VE LM YNTEMLER A. SERTLEEBLRLK Sertletirme ilemi sonunda, bir elik parasnn yzeyden ekirdeine doru yarap boyunca sertliinin ne kadar ilerledii o eliin sertleebilirliine bal olarak deiir. Eer sertlik derinlemesine ilerlememise byle bir elik iin dk sertleebilirlii olan elik ifadesi kullanlr eliin derinlemesine sertlemesini artrmak iin iki metot vardr. 1. Metot: eliin kimyasal bileimindeki alam elementleri miktar arttrlarak zamanscaklk-dnm erisinin burun ksm saa doru kaydrlabilir. Bu, eliin kritik souma hznn yavalatlmas demektir. Bylece ayn sertleme artlarnda daha yksek sertlikler ve daha fazla sertlik derinlikleri salanr. Bu ekil 18de grlmektedir.

ekil 17: alam elemanlarnn TTT erisi zerindeki etkisi

48

2. Metot: eliin kimyasal bileiminde herhangi bir deiiklik yaplmadan, sertletirme ortamnn soutma iddeti artrlarak veya parann ortamda hareketi salanarak souma hz artrlr. Bylece daha yksek sertlikler ve daha fazla sertlik derinlii salanr (ekil 18).

ekil 18: Su verme ortamnn etkisi

Yksek ve derin sertlik salamak iin, souma hznn artrlmas, sertletirme esnasnda parann arplma ve atlama tehlikesini artraca iin, daha yaygn olan alaml elik kullanlr. Sertleebilirlik, baka bir ifade ile sertleme annda malzemenin mikro yapsnn stenitten martensit yapya dnm oran olarak ifade edilir. Sertleebilirlik, malzemenin sertleme sonucunda % 50 martensit dnm salayabildii noktaya kadar geerlidir.

49

Sertletirme sonucu salanan sertlik, eliin karbon miktarna baldr. Sertleme anndaki souma hz kritik souma hzndan dkse, sertlik yksek oluur fazla ise sertlik dk oluur. Sertleme derinlii, btn elikler iin ok nemli olduu iin ekil 19da grld gibi diyagramlar halinde verilir.

ekil 19: elikteki alam elemanlarnn sertleebilme derinliine etkiler

50

Baz diyagramlarda ise sertleme derinlii belli aplar iin soutma ortamlar belirtilerek verilir. Temel sertleebilirlik datasnn elik tketicileri ve sl ilemciler iin nemli bir kullanm olduundan, sertleebilirliin saptanabilecei u yntemler gelitirilmitir. B.1. JOMNY SU VERME SERTLEEBLRLK DENEY Uluslararas dzeyde standartlatrlm detaylar Trk Standartlar 1381de verilen deney iin 25 mm apnda 100 mm boyunda bir deney paras hazrlanr. Uygun stenit scaklnda homojen olarak 30 dak. Tavlanr ve ocaktan alnarak en fazla 5 saniye iinde deney cihazna yerletirerek alt dzeyine su pskrtlr. Su pskrme zaman en az 10 dakikadr. Para uzunluk ekseni dorultusunda karlkl iki yzeyi 0.4 mm derinlikte talanr ve soutulmu utan itibaren 1,5-3-5-7-9-11-13-15-20-25-30-35-4045-50 mm uzaklklarda HRC lmleri yaplr. Uzaklklar yatak ve bunlarn karlklar olan sertlikler dey eksen zerinde iaretlenerek bir grafit izilir (ekil 20).

51

ekil 20: Jominy deney paras ve sertlik erisi Jominy deney parasndaki her nokta, belli souma hzna sahip olduundan ve tm elikler iin s iletimi ayn kabul edildiinden, deney parasnn kimyasal bileimi dikkate alnmakszn, para zerindeki belli noktalar iin ayn souma hzlar elde edilir. Bylece her deney paras, su pskrtlen utan itibaren havada souyan dip ksmna kadar deien bir seri souma hzna sahiptir. Sonuta deiik souma hzlarna bal olarak, deney parasnn deiik noktalarnda eitli mikro yaplar elde edilir.

52

ekil 21: SAE 4140 eliinin ZSD diyagram ve Jominy deney parasnn eitli noktalarnda elde edilen souma erileri

Jominy erileri, USAda 20 yldan fazladr H elikleri ad altnda kullanlan eliklere uygulanr. Jominy erileri eitli ortamlarda soutularak sertletirilmi farkl boyutlardaki elik ubuklarda beklenilen sertlik dalmn tahmin etmede kullanlr.

53

Jominy numunesinin farkl mesafelerdeki pratik souma hzlar, eitli ortamlarda soutulmu farkl aplardaki ubuklarda pratik souma hzlar ile mukayese edilir. Bundan u grlr ki, rnein 14 mm gibi bir jominy mesafesindeki souma hz, eer tm ubuklar normal bir kartrma yaplm bir yada sertletirildii taktirde 75 mm aptaki yzeyin 2 mm altndaki bir noktada souma hz ile veya 50 mm apndaki ubuun yzeyinin 10 mm altndaki veyahut 39 mm apndaki merkezindeki souma hz ile ayndr.

ekil 22: 75 mm apnda BS 708 A42 eliinin enine kesit sertlii. Bu eri Jominy . erisinden elde edilmitir.

Tablo 1: Su verme iddeti katsays H. Soutma ortam Kartrma Yok........................ Yumuak................ Orta........................ yi........................... Kuvvetli.................. iddetli................... Ya 0,25 - 0,30 0,30 0,35 0,35 0,40 0,4 0,5 0,5 0,8 0,8 1,1 Su 0,9 - 1,0 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 2,0 4,0 5,5 Tuzlu Su 2,0 2,0 2,0

54

Belli bir elik cinsi iin, bir ubuun enine sertliini renmek isteyelim. Diyelim ki, ubuk 100 mm apnda ve ok iyi kartrma salanm bir ortamda (H = 0.5) su verilmi olsun. Bu eride ubuk yzeyinde olmas gereken sertlik, Jominy erisinde 12 mm tekabl eden sertlie edeerdir. Eriden tespit edilirse, Jominy erisinde 17 mm bir mesafe sertliine edeerdir. Bu sertlik aral e = r/R = 0.9 olduu iin r = 0.9 x 50 = 45 mm yani yzeyin 5 mm altndaki sertlik deeridir. Benzer usulde dier diyagramlara bakarak birbirleriyle ilikili Jominy mesafeleri ve sertlik zonlar elde edilebilir. Buraya kadar anlatlanlar dairesel kesitli paralar iin geerlidir. Kare ve dikdrtgen kesitli ubuklar sertletirildikleri zaman, bu kesitler tahmin yaplarak diyagramlar mevcut olan edeerlikli dairesel kesitlere evrilmelidirler. rnein 125 mm kalnlnda ve sakin yada sertletirilmi bir plakann, 180 mm apndaki yuvarlak bir ubukla ayn souma iddetine maruz kald dnlr. Uluslararas standart elik gruplarnn toplanmas ve dzenlenmesine bal olarak, kare ve dikdrtgen kesitlerin edeer dairesel kesitlere evrilebildii bir evrim diyagram oluturulmutur (ekil 23).

55

ekil 23: Dikdrtgen kesitler ve onlarn edeer dairesel kesiyleri arasndaki karlkl iliki V. DEFORMASYON Boyutsal deiikliklerin ana nedeni souma srasnda malzemenin gsterdii ekme sonucu oluan gerilmeler (yani ssal gerilmeler). Dier nemli bir neden de martensit oluumu sonucu ortaya kan dnm gerilmeleridir. A. ISISAL GERLMELER Metalik bir malzemenin hzl stlmas ve soumas sonucunda, ekil 24de 100 mm apnda bir ubuun suda hzl soutulmas rneinde grld gibi, yzey ve merkez arasnda scaklk farkllamas meydana gelir. Yzey merkezden daha abuk sour ve belli bir t zamannda yzey ve merkez arasndaki scaklk fark en yksek deerine ular. Bu farkl souma sonucu yzeyde ekme gerilimleri ve i ksmda basma gerilmeleri oluur. Eer malzeme bu gerilmeleri zmseyecek kadar plastik bir yapya

56

sahipse, yzey tabakasnn gerilim diyagram ekil 24de a erisinin eklini alr. yzey ve merkez arasndaki s farkllnn giderilmesinden sonra gerilmede sfra der. eliin akma snr yksek scaklklarda, oda scaklndaki deerinin olduka altnda olduu iin malzeme plastik bir snme gsterir. Bunun sonucu yzey gerilim diyagram ekil 24 b erisi gibi olur. Su verilmi bir ubuun merkezindeki gerilmeler c erisinde gsterildii gibidir. Belirli bir T zaman geildiinde merkezdeki ekme yzeye doru kayacaktr. Dier bir deyile belirli bir T = 0 zamannda gerilmeler dengelenecek (ekil 24), ve oda scaklna inildiinde yzeyde basma gerilmeleri, merkezde ekme gerilmeleri oluacaktr. ubuk oda scaklna soutulduunda, gerilim dalm ekil 24nin alt sa ksmnda grld gibi olacaktr. Yani merkezde ekme, yzeyde basma gerilimleri.

ekil 24: Souma srasnda ssal gerilimlerin geliimi.

57

ekil 25: Dk karbonlu alamsz elikten plakann soutulmas ile oluan boyutsal deiiklikler.

Su verme ortamnn iddeti ve ubuk apnn artmas gerilimlerin iddetini de arttrr. Issal gerilmeler malzemesi yuvarlak hale getirecek bir ekil deiikliine zorlar. Bu nedenle yuvarlak bir ekle sahip olmayan paralarda ekil deiiklii bu ynde olur. kp eklindeki paralarda yzey bombelenir, tetragonal paralar kalnlar ve ksalr ve plaka halindeki paralar ayn zamanda kalnlar ve ekerler. ekil 25de 200 x 200 x 200 mm boyutlarnda karbon elii plakann soutma hzndan nasl etkilendii gsterilmektedir. Bu ekildeki a plakas bir btndr, b plakasnn ortasnda 100 x 100 mm boyutlarnda bir kare delik vardr. boyutsal deiiklikleri daha iyi inceleyebilmek iin, bunlar daha byk bir lekle izilmilerdir. ekil 25de

58

grlmektedir ki, daha hzl su verme, boyutsal deimelerinde daha hzl olmasna neden olmaktadr. Istma scaklklarnn da soutma srasnda oluan boyutsal deimeler zerinde nemli etkisi vardr. soutma srasnda scaklk d ne kadar fazla olursa, boyutsal deime de o oranda fazla olur. eliin yksek scaklk dayanm da nemlidir. Yksek scaklk dayanm en iyi olan elik 18/8 eliidir. En iyi boyutsal kararllk gsterir.

B. DNM GERLMELER Istma ve soutma ilemleri srasnda, elikler ok sayda yap dnmlerine urarlar. eitli yap bileenleri farkl zgl hacimlere sahiptir (Tablo 1). Tablo 1:

59

stenit veya martensit iinde znm karbon miktarnn zgl hacim zerinde olduka fazla bir etkisi vardr. Uzunluktaki deimeler bir kilometre (iki kuartz ubuk arasna yerletirilmi bir elik ubuk) yardmyla llebilir. Uzunluktaki deimeler stma ve soutma srasnda llr. Istma srasnda, Ac1 scaklna kadar srekli bir uzunluk art olur. Ac1 scaklnda stenit dnm baladndan elik ekmeye balar. stenit dnm tamamlandktan sonra uzunluk tekrar artar. Bununla beraber boyutsal genleme katsays stenitte ve ferritte farkl farkldr. Souma srasnda ssal ekme meydana gelir ve martensit oluumu srasnda eliin uzunluu artar. Bu nedenle sertletirme srasnda daima bir hacim art beklemeliyiz. rnein alamsz yksek karbonlu eliklerde tam bir sertlemenin olduunu kontrol etmek iin hacim artna bakmalyz. Martensit ve stenit oranlar ile bunlarn iinde znm karbon miktarn temel olarak alarak, Tablo 2nin de yardmyla, sertletirme srasnda oluan hacim deiikliini hesaplamak olasdr.

Tablo 2: Deiik Fazlara Dnm Srasnda Oluan Hacim Deiiklikleri

60

Sertletirme srasnda, martensit oluumu ile meydana gelen hacim art karbon yzdesi ile doru orantl olarak artar. Bunun nedeni birim hcre kafesinin artan karbon oran ile daha fazla bozunmasdr. Bu hacim art ayn zamanda alam elemanlarnn miktar ve eidinden de olduka etkilenir. En byk hacim deiiklii, alamsz yksek karbonlu eliklere su verilmesi ileminde olur. dk alaml eliklerin yada su verilmesi ileminde daha az bir hacimsel art grlr. En dk hacim art ise yksek alaml krom eliklerinin havada sertletirilmesinde grlr. C. MENEVLEME SIRASINDA BOYUTSAL DEME Menevileme srasnda martensit, ferrit ve sementit oluturmak zere ayrr. Bunun anlam hacimde srekli bir d demektir. Yksek scaklklarda menevileme sonucu, hacim tekrar artar ve sertletirme ncesi orijinal deerine ular Menevileme srasnda martensitin srekli ayrmas ayn zamanda gerilmelerinde srekli dmesine neden olur

VI. ISIL LEM TECHZATLARI Isl ilemde kullanlan balca aralar yle sralayabiliriz. -Atmosfer denetimsiz frnlar -Atmosfer denetimli frnlar -Vakum frnlar -Akkan yatakl frnlar -Kurun banyolar -Tuz banyolar

61

-Yardmc aralar (scaklk lm ve denetimi, atmosfer denetimi vs.). -Suverme ortamlar A. ATMOSFER DENETMSZ FIRINLAR Bunlar otomatik atmosfer denetimi bulunmayan yalnzca yanmalarnn ayarlanarak frn iinde oksitleyici ya da indirgeyi atmosfer yaratabilen tr frnlardr. Mufla frn ya da kutu frn diye anlan bu tr frnlar fazla ya da elektrikle stlabilirler, ayrca tam kutu ve yar kutu trleri olabilir. Kutu frnlarn tam kutu frn ya da kapal kutu frn trnde, kesit ve i grn olarak frn d erevesi iine oturtulmu ya tulams ya da s direnli alamlardan yaplm bir kutu bulunur. Yakclarda yaklan gazlar bu kutuya girmez ve sl ilem gren paraya demezler. Bu nedenle gazlarn ilevi s salamaktadr; kutuda ise hava kalr. Yar kutu frn ya da ak kutu frn trnde ise frnn tabanndan belirli bir ykseklikte tulams (reflakter) yaplm bir i taban vardr; yar kutu ya da ak kutu grevini bu i taban grr. Tam kutu frndakinin tersine yanma gazlar sl ilem gren elik paraya deer ve tepkimeye girer. Bu trlerin kullanm, zellikle takm ve kalp eliklerinin modern sl ilem atlyelerinde hemen hemen kalkmtr. Bunlarn yerine elektrik stmal kutu frnlar almtr. Bunlar iki trdr: Elektrik diren ubuklar kutunun dnda olanlar dk ve orta scaklk sl ilemleri iin kullanlr. Daha yksek scaklklarda yaplacak sl ilemler iin ise dorudan nmdan yararlanarak takmlarn stld nml borulu frnlar daha uygundur. Olaan kutu frn biiminde yere gml ukur frn biiminde olurlar.

62

B. ATMOSFER DENETML FIRINLAR Bu frnlar da biim bakmndan kutu frnlar ya da onlarn bir baka tr olan ukur frnlardr. Atmosfer denetimli frnlar bir ncekilerden ayran, adlarndan da anlalabilecei gibi, frn ierisine dardan ve zel olarak hazrlanm koruyucu bir atmosfer verilmesidir. Bu tr frn atmosferlerini retmek iin ayrca gaz retici ya da atmosfer retici ad verilen zel aygt gereklidir. Atmosfer denetimli frnlarn atmosfer retici dndaki frnn kendisi, atmosfer denetimsiz frnlarda olduu gibi gazl elektrikli ya da nml olarak stlabilirler. Kuru frnlarda kutu dndan elektrik direnciyle stlan trleri dk ve orta scaklktaki sl ilemler iin kullanlrlar; yksek hz eliklerinin gerektirdii yksek scaklklara uygun deildirler. Bunlarn zel karbonlu direnler kullanlan trleri yksek hz eliklerinin stenitleme ilem scaklklarna da ulaabilirler. Inml borulu frnlar ise yanma gazlaryla stlrlar; fakat bu gazlar frn iindeki s direnli zel borularn iinden geirilerek nm yoluyla stma salanr ve sl ilem gren elik paraya demezler. Kutu frnlarn seiminde byklk ve i hacim iin kesin kurallar yoktur. Ekonomiklik etkeni en nemli etkendir. Fakat uygulama asndan frn i hacmi iin yle genel bir yaklam kullanlr: frn ii sl ilem grecek en byk parann uzunluunun iki kat uzunlukta ve kat geniliinde olmaldr. Atmosfer denetimli frnlarn temel zelliinin, frn atmosferlerinin denetlenip ayarlanabilmeleri olduunu belirtmitik. Bunlar; istenildii gibi oksitleyici, indirgeyici ve yansz zellikte retilebilirler. Ayrca gaz ortamlarda yaplan karbonlama ve nitrrleme ile karbonitrrleme ilemlerinde de uygulamann gerektirdii zellikte gaz karmlar retilip frna verilir ve ilem sresince gereken biimde denetlenip ayarlanabilir.

63

Modern gazl karbonlama atlyeleri hem frn dnda atmosfer reteleri ierir ve hem de frn atmosferlerini karbonlama ilemi boyunca otomatik olarak denetleyip ayarlayabilecek dzeneklere sahiptir. alma kolaylklar bakmndan ve ayrca yaltm stnlkleri asndan ukur frnlar bir ok uygulamada yelenmektedir. ukur frnlarda gazlarn etkileri ile scakln edalmlln salamak zere, frn iinde ayr bir blmeye yerletirilen flele de gaz dolam salanabilir. B.1. KORUYUCU ATMOSFER a) Genel zellikleri: Koruyucu atmosferler sl ilem srasnda gaz szdrmaz veya yar kapal ocaklarda eliin karbon miktarn korumak yani karbonsuzlamay nlemek ve demir ve demird metallerin yzey oksitlenmesine veya tufallemesine engel olmak iin kullanlrlar. Balca kullanlan gazlar ve reaksiyonlar unlardr: Oksijen (O2) : Oksijen elikte demirle reaksiyona girerek demiroksit oluturur ve karbonla reaksiyona girerek yzeydeki karbonu drr (karbonsuzlama). C + O CO Azot (N2) : Molekl halindeki azot ferritle reaksiyona girmek ve eer tam olarak kuruysa dk karbonlu kullanlabilir. Atomik azot koruyucu bir atmosfer olamaz nk demirle birleerek nitrrler oluturur. Azot zehirsiz ve alev almaz bir gazdr. Karbon dioksit ve karbon monoksit (CO2 ve CO) : stenitleme scaklklarnda CO2 stenit iinde znm karbonla birleerek yani karbon monoksit oluturarak elik yzeyini karbonsuzlatrr: eliklerin tavlanmasnda koruyucu atmosfer olarak

64

C + CO2 2 CO Demir ve oksitleri CO2 tarafndan aadaki reaksiyonlara gre ykseltgenirler: Fe + CO2 FeO + CO 3 FeO + CO2 Fe3O4 + CO Bu reaksiyonlar, zamana, scakla ve gazn ksmi basncna bal olarak denge durumuna ulancaya kadar azalan bir hzla devam ederler. Hidrojen (H2) : Hidrojen demiroksiti aadaki reaksiyona gre demire indirger: FeO + H2 Fe + H2O elikte hidrojenin karbonsuzlama etkisi; scaklk, zaman, nem oran ve eliin karbon miktarna baldr. Bu etki 700 oC altnda ihmal edilebilir. Fakat bu scakln stnde farkedilebilir bir art gsterir. Hidrojen elikte znm karbonla birleerek metan oluturur. C + 2 H2 CH4 Su buhar (H2O) : su buhar demiri oksitler: Fe + H2O FeO + H2 Ve elikteki karbonla birleerek karbon monoksit ve hidrojen oluturur: C + H2O CO + H2 Su buhar elik yzeyi ile ok dk scaklklarda ve dk ksm basnlarda reaksiyona girer. Souma srasndaki mavilemenin ana nedenidir.

65

Hidrokarbonlar : Isl ilem frnlarnda en ok rastlanan hidrokarbon gazlar; metan (CH4), etan (C2H6), propan (C3H8) ve btan (C4H20) dir. Bu gazlarn karbonlama eilimi vardr. bunlarn scak elik yzeylerini etkilemekteki kimyasal aktiflikleri, ssal bozunmalarna ve ok miktarda karbon oluturmalarna baldr. oluumu hidrokarbonlardaki karbon atomu says ile doru orantldr. Su-gaz reaksiyonlar : Bu reaksiyonlarda su buhar ve karbon dioksit oksitleyici, hidrojen ve karbon monoksit indirgeyici gazlardr: Fe + H2O FeO + H2 Fe + CO2 FeO + CO Deiken olarak oluan indirgen ve ykseltgen gaz miktarlar birbirlerinin etkilerini sfrlayacak deerlere ulaabilir. Bu reaksiyonlarn uygun bir ekilde kontrol ile; bir ntr indirgeyici veya ykseltgen gaz elde etmek olasdr. Su gaz reaksiyonlarna gre kart reaksiyonlar u ekilde kontrol edilebilir: CO + H2O CO2 + H2 Gaz reaksiyonlarna giren gazlar elik yzeyini etkileyerek, sistemin scaklk ve kompozisyonuna bal olan denge durumuna gre yzeyinin oksitlenmesine ve indirgenmesine neden olurlar. 830 oC de karbon dioksit ve su buharnn oksitleyici potansiyelleri ve karbon monoksit ve hidrojenin indirgeyici potansiyelleri eittir. Bu nedenle bu scaklkta su-gaz reaksiyonlarnn denge sabiti birdir. 830 oC zerinde, karbondioksit su buharndan daha gl bir oksitleyici ve hidrojende karbon monoksitten daha gl bir indirgeyicidir. 830 oC altnda bu durumun tam kart geerlidir.

66

b) Koruyucu atmosfer Trleri: Kontroll (koruyucu) atmosferler, Amerikan Gaz Birlii tarafndan, hazrlama yntemleri ve kullanlan orijinal bileenlere gre alt ana gruba ayrlmlardr. Bu alt grubun en ok kullanlan drd aada verilmitir. -Ekzotermik bazl atmosferler -Hazrlanm azot bazl -Endotermik bazl atmosferler -Amonyak bazl atmosfer Her kontroll atmosfer belli bir oranda su buhar ierir ve bu nedenle belli bir iy noktas vardr. atmosferin iy noktas ne kadar dkse kalitesi o oranda iyidir. Karbon konsantrasyonu arttka, iy noktasnn dmesi gerekir. Eer yksek alaml elik trleri kullanlarak oksitlenme olmayan parlak yzeyler elde edilmek isteniyorsa atmosferin iy noktas ok dk olmaldr. Yani atmosfer kuru ve su buharndan arnm olmaldr. c) Gvenlik nlemleri : Toplam % 5 veya daha fazla patlayc gaz (H2, CO ve CH4) ieren ocak atmosferleri, daima yangn ve patlama tehlikesi olutururlar. Hibir durumda bu atmosferin ocakta 760 0C nin altna dmelerine izin verilmez. Ocak soutma ilemleri srasnda, bir nlem olarak bu atmosferler, ocak 760 0Cnin altna dmeden, patlayc olmayan oksijensiz gazlarn yardmyla boaltlrlar. Patlayc atmosferler ocak knda yanm olmal ve olanaklar dahilinde k binann dna verilmelidir. Havalandrma zorunludur, nk gazlarn birikmesi, bu gazlar patlayc ve zehirli olmas bile, ortamdaki oksijen orannn dmesine neden olurlar. Hazrlanm atmosferlerin birim hacimlerinin fiyat, kullanlacak temel maddenin maliyeti (yani doal gaz veya amonyak) ve reten cihazlarn maliyetine baldr. (rete, jeneratr). Kabaca, eer ekzotermik bazl atmosferlerin maliyetini baz olarak (= 0.1) alrsak, dier gurup atmosferlerin maliyetini yle sralayabiliriz.

67

- Hazrlanm Azot Bazl Atmosferler - Endotermik Bazl Atmosferler - Amonyak Bazl Atmosferler

: 2 misli daha pahal : 2.6 misli daha pahal : (10 25) misli daha pahal

(a) 1000 ft3 atmosfer bana, 1000 BTU/ft3 tabii gaz oranna dayanarak. Dier gazlarda bu rakam, yksek hidrojenli suni gaz iin 2.0 ile, vasat hidrojen yksek 00li suni gaz iin 2,5 ile, propan iin 0.4 ile ve btan iin 0.3 ile arplr. (b) Rakamlar bir birim gaza karlk den havann birimini gsterir. (1000 BTU/ft3 dzeyindeki tabii gaz kullanm esas alnarak) (c) i noktas soutma suyu ssnn 10 0F kadar zerindedir. i noktas, dondurulma yolu ile + 40 F derecesine, veya absorbent kule su alma yolu ile 50 F derecesine indirilebilir.
(d) Her 1000 ft3 stma gaz bana 250 ft3 eklenir.

C. VAKUM FIRINLARI Vakum, gaz bulunmama ve tam bir boluk durumunu simgeler. Bu nedenle sl ilemde en iyi atmosfer olarak deerlendirilir. Vakumlu frnlar 1950li yllarda gelitirilmeye balad. Bunlar nceleri yalnzca elektronik ara ve gereler iin kullanlrken zellikle son 15 20 ylda sl ilem iinde yaygn olarak kullanlr duruma geldiler. Bugn alma hacmi 0.03 m3 den balayp 5 10 m3 kan vakumlu frnlar vardr. Byk bir ounluu dolumluk frnlar olmalarna karn, modern trleri srekli retim salayabilecek teknolojiyi tarlar. Hepsinin temlinde kapal frndaki gaz ya da havay bir dizi pompalama dzenei ile almak vardr. Sanayi uygulamalarnda 10-5 torr (1 torr = 1 mmHg) basncna dek inilebilmektedir. Bunu salamak iin;
1) 2)

10-1 10-2 torr basnca dek debilen mekanik vakum pompalar; Rootes tr, destek pompalar (5 10-3 tor)

68

3)

Yksek vakumu salayan ve 10-1 10-5 torr arasnda etkili olan ya yaynm pompalar

Isl ilem iin kullanlan vakumlu frnlar byk geliim geirmitir. Bunlar ilk uygulamalarda kutu tr scak duvarl vakumlu frnlar olarak kullanlrdr. Scak duvarl frn tanmndan anlalan bunlarn, dtan stmal kutu frnlar gibi, dtan stlp iinde sl ilem yaplan vakum kutusunun duvarlarnn dolayl stlm olmasdr. imdi pek yaygn kullanlmayan bu tr vakumlu frnlarda kutu, paslanmaz elik ya da Inconelden yaplr. Dtan stmay salayan elektrik direnleri ise nichrome dan seilirdir. Bunlarn en yksek alma scaklklar 800 900 0C olduundan kullanldklar sl ilemler genellikle tavlama ve menevileme ilemleridir. Souk duvarl vakumlu frnlar eliklerin ostenitleme ve sertletirme ileminde devrim yaratt denilebilir. Souk duvarl frnlarda, stclar vakum kutusu ya da sandnn iine yerletirilir ve nm ile sya kar bir dizi yanstc ve koruyucular ile desteklenir. Isl ilem grecek para refrakter bir metalden yaplm ve vakum sandnn tam ortasnda duran levha zerine yerletirilir. Bunun evresini saran Mo, W ve Ta gibi refrakter metal ya da grafit stclar stmay salarlar. Bunlar evreleyen nm yanstclar ve hemen arkalarnda da yaltc levhalar ile grafit yn gerekli yaltm salar. Tm bu dzenek paslanmaz elikte yaplm vakum kutu ya da bykse kazan iine oturtulmutur. Bunun zerine de soutma ilevini gren bir soutma gmlei geirilmitir. Bu tr bir frnda ostenitleme ilemi yapldnda gerekli su verme ilemi olanann da salanmas zorunludur. Bu, ou vakumlu frnlarda basnl soy gaz pskrtmesiyle salanabilir. Yeni gelitirilen baz vakumlu sl ilem frnlar tmleik trleri oluturmakta ve yada su verme dzeneini de iermektedir. Vakum altnda sl ilem, dier ynetmelere gre stnlkler tar. lk yatrm ok daha yksek olmasna karn, belirli koullar altnda salad teknik stnlkler baz uygulamalar iin bunlarn semini kanlmaz klabilir. Isl ilem grecek paralar souk

69

konup stldklarnda sl sarsm (ok) geirmezler. Istma nmla olduundan dengeli ve scaklk e dalmldr. Evre dnmlerine denk gelen dnl scaklklarda, ya da yksek hz eliklerinde olduu gibi n stma gereken uygulamalarda scaklk ve stma hz istenildii gibi ayarlanabilir. Soutma srasnda da scaklk e dalml tutulabildiinden ve azot gibi basnl gazla soutmalarda para hi yerinden kmldatlmadndan, kaslma arplma olasl ok azdr. Tm bu stnlkler ve ayrca oksitlenme, karbonsuzlama tehlikelerinin bulunmay, vakum altnda sl ilem uygulamasna arlk kazandrmaktadr. Gazla soutarak su verme ilemi dnl olarak H2 gaznda en iyi sonular verir. Fakat bu gazn patlama tehlikesi kullanmn engellemektedir. Bunun yerine sv azottan kaynaklanan azot gaz kullanm ok daha yaygndr. Bunun uyguland vakumlu frnlarda sl ilem yaplabilecek takm ve kalp elikleri trleri A, D gibi souk i elikleri ile T ve M gibi yksek hz elikleridir. Havada sertletirilemeyen, W, S, O, L, F ve P trleri gazl soutumlu vakumlu frnlarda ostenitleme ve su verme ilemine uygun dmezler. Yalnz bunlarn arasnda yada su vermeye uygun olanlar son 5 6 yldr gelitirilmi bulunan vakumlu frnlarda su verilip sertletirilebilirler. . AKIKAN YATAKLI FIRINLAR Akkan yatak, beli bir basnla gelen gazlarn ya da havann kat paracklardan oluan bir yn devindirerek akkan duruma gemesiyle oluturulan ortama verilen addr. Akkan yatak scak gazlarla saladnda, bir bakma, sv gibi davranr. Akkan yatakl frnlarn tariheleri eskiye dayanmasna karn, bunlarn sl ileme uygulanmalar pek eskiye gitmez. alma ilkesi olarak, ince tlm Al2O3 gibi kat paracklardan oluan bir yn, alttan gnderilen basnl bir bazla sv gibi davrandrlr. Gaz basnc ile akkan yatan ak hz arasnda bir bant vardr. Durgun yatak nce genleir, daha sonra kabarr ve iinde oluan kabarcklarla akkan duruma geer. Basn ok artarsa yatak

70

dalabilir. Genel izgileriyle akkan yatak, belirli koullar altnda, gaz basncyla belirlenir. Akkan yataklarnn en nemli zelliklerinden biri s iletimindeki yksek verimlilikleridir. Paracklarn hzl dolam ve devinimleri tuz ve kurun yunaklarndakine yakn stma hzlar ve yap yunaklarndakine yakn soutma hzlar salayabilir. Bu bakmdan,16 mm apnda elik ubuklar zerinde yaplan deney sonularnda grld gibi akkan yatlar hem sl ilemlerde hem de su verme ilemlerinde kullanlabilmektedir. Baz tr akkan yatakl frnlarda, akkan yatak iinde salanan bir yanma ortamn snmasn salar. Yanma gazlar ayarlanarak akkan yatak iinde istenilen zellikte atmosfer yaratlabilir. Azot gibi tayc gazlar kullanarak dk scaklklarda uygulanan yzey sertletirme ilemleri bile yaplabilmektedir. Dier gaz ortaml frnlarda olduu gibi gaz yakt / hava karm orann ayarlayp, ortam oksitleyici ya da yansz duruma getirilir. Ayrca, propan gibi hidrokarbon gazlar kullanarak karbonlama ilemi uygulanmasna da aktrlar. Akkan yatakl frnlarn ok eitleri vardr. Bunlar elektrik stmal ve gaz yanmal olabildikleri gibi, atmosfer denetimli ile kapal dk scaklk uygulamal olanlar da vardr. Isl ilem uygulamalarnda kullanlabildikleri scaklk aral 100 1050 0C arasndadr. D. KURUN BANYOLARI Erimi kurun banyolar genellikle 400 900 0C aras scaklklardaki sl ilemler iin kullanlr. Alt scaklk kst kurunun donup takmlarn yzeyine yapmamas iin, st scaklk kst ise kurunun buharlamamas ve kullanlan potalarn mrnn ok ksalmamas iin seilir. Potalar ya dkmden yaplr ya da presle biimlendirilmilerdir. Bunlar zamanla atlayp kaak yapabildiklerinden, scakl ok yksek tutarak bu tehlike artrlmamaldr.

71

Kurun ok zehirli bir metal olduundan, sal korumak asndan her trl gerekli nlem alnmal ve ayrca kurun banyolarnn stne mutlak eker ocaklar kurulup altrlmaldr. Erimi kurun havayla temas edince kolayca oksitlenir ve bu erimi kurunun yzeyinde yzen bir kme oluturur. Isl ilem sonunda elik para erimi kurun ortamdan karlrken, bu oksitlerde elik yzeylere yapr ve su verme ileminde yaptklar yerlerde yumuak blgecikler olutururlar. Ostenitleme ilemi kurun banyolarda yaplan takm eliklerinde ayrca karbonsuzlamaya da neden olurlar. Erimi kurun banyolarn oksitlenmeye kar korumak amacyla stleri 3 5 cm kalnlnda odun kmr tozu ile rtlr. Bir baka yntem ise erimi kurunun stnde yzen bir erimi tuz katmam oluturmaktr. Bu amala % 50 NaCl % 50 CaCl2 karmn kullanlabilir. Bu karm nce ayr bir yerde eritilip, doldurulur. Katlam bu tuz karm karlp hazrlanr ve erimi kuunun stne braklp erimi bir rt oluturulur. Erimi tuz rts zellikle suda sertleen (W) tr takm elikleri iin ok uygundur. Takm erimi kurundan karlrken elik yzeyler koruyucu bir tuz katman ile kaplanm olur. Su verme ilemi srasnda da bu tuz katman znerek yzeyden ayrlr. Bunun etkinliini artrmak iin su verme ileminin taze ve akar su altnda yaplmas gerekir. (O) tr yada sertleen takm eliklerine ise odun kmr tozu rts altnda sl ilem uygulanmas daha uygundur. nk tuz yzeye yaprsa, bunu yada su verme ilemi srasnda ya iinde zndrme olana yoktur. Kurun banyolar gaz, ya ya da elektrikle stlabilen potal frnlardr. Fakat yukarda deinilen sorunlardan dolay bunlar yerlerini tuz banyolarna brakmlardr.

72

E. TUZ BANYOLARI Erimi tuz banyolar, takm ve kalp eliklerinin sl ilemlerine en uygun olanlar ve en yaygn olarak kullanlanlardr. Deiik tuz karmlar kullanarak, dk scaklklardan yksek hz eliklerinin ostenitleme scaklklarnn st kstna dek geni bir scaklk aral kapsanabilir. Hem scaklk aralnn geniliinden ve hem de tuz karm ilemlerinin istenilen kimyasal etkiyi yaratacak biimde ayarlanabildiinden tuz banyolar n stma, ostenitleme, kesintili su verme, marmenevileme ve osmenevileme, menevileme vb. sl ilemlere uygun dtkleri gibi ayrca karbonlama, nitrrleme, siyanrleme gibi yzey sertletirme ilemlerine de yatkndrlar. Su verme ileminden sonra talanamayan ve ok dzgn yzeyler gerektiren takmlar ile keski u ve ayrt gerektiren takmlarn sl ilemleri iin en uygun sl ilem ortamlar tuz banyolardr. Tuz ortamlarn bileimleri denetlenerek ve uygun olarak ayarlanarak, takm ve kalplara istee kar karbonlamadan, karbonsuzlamaya uramadan, oksitlenmeden ve en az kaslma ve arpklkla sl ilem uygulanabilir. Aada baz sl ilemlere en uygun tuz karmlar ksaca zetlenmitir. Erimi Isl ilem nstma 1) % 70 BaCl2 - % 30 NaCl 2) % 55 BaCl2 - % 20 NaCl - % 25 KCl Ostenitleme 3) % 98 100 70 BaCl2 4) % 80 90 70 BaCl2 - % 10 - 20 NaCl Su verme 5) % 30 BaCl2 - % 20 NaCl - % 50 CaCl2 6) % 55 80NaNO - % 20 45 KNO3 450 250 500 675 285 575 950 870 1035 1300 930 1300 335 550 700 1035 590 925 Scakl 0C alma Aral 0C

73

Erimi tuz banyolarnn en byk stnlklerinden biride hzl ve ok dengeli bir stma salayabilmeleridir. Isl ilem gren parada scaklk dalm eit ve dengelidir. Is, iletim yoluyla aktarldndan erimi tuz ortam hzl stan bir ortamdr. Ayrca, eliin yzeyi ile gvdesi hemen hemen yan srede snr ve aralarnda scaklk farklar pek yoktur. Bu kabmdan hem e dalml bir scaklk salanm olur ve hem de gaz ortaml frnlarn stma srelerine oranla 1/4 1/6 sresinde snm olurlar. Tuz banyolar gaz ya da ya yaklarak ya da elektrik direnleriyle dardan stmal banyo trnde olabilir. Dtan stmal banyolar tam kuru frnlar andrrlar. Fakat, temelde potal frnlardr. Pota s direnli bir alamdan dklr, stma ilemi, pota ile yaltm salayan frnn duvarlar arasnda olur. ten stml banyolar bunlardan daha yaygn olarak kullanlrlar. Bunlar, metal ya da seramikten mamul pota kullanabilir veya zel tula ile rlm i duvarlarla erimi tuzu dorudan tayabilir. Bu banyolarn adlandrlmas, stmay salayan elektrotlarnn erimi tuz karmna giri biimine gre yaplr. Eer elektrotlar stten daldrlm konumda ise bu tr dalk elektrotlu frnlar diye anlr. Elektrotlar frn duvarlar iine alttan gml ya da banyo iinde dipte konumlanm ise batk elektrotlu frnlar diye bilinir. ten stml tuz banyolar zellikle takm ve kalp eliklerinin sl ilemlerinde kullanlmalar en verimli frnlardr. Tm sl ilem iin tketilen elektrik erkinin % 93 97si dorudan stmaya gitmektedir. Halbuki bu gaz atmosferli frnlarda kullanlan erkin (enerji) yalnz % 50 kadar stmaya, geri kalan ise bacadan gider. Takm ve kalp eliklerinin byk bir blmn sl ilemleri, seramik artarl elektrikli tuz banyolarnda yaplr. Tuz banyolarnn byk bir ounluu klorr tuzlarndan

74

oluur. Bunlarn, elektrot ve astar mrlerine etkileri de ilem scaklna bal olarak etkilenir. Bunlarla ilikin deiik alma scaklklar ve elektrot ile astar mrlerine etkiler aaya bir fikir vermek amacyla karlmtr. alma scakl Batk elektrotlu frn C aral 535 735 735 955 Dalk elektrotlu frn 1000 1285 535 735 735 955 1000 1285
0

mr, yl Elektrot 10 20 48 13 24 12 1/4 1/2

Astar 10 20 48 13 45 23 1 1 1/2

ki tr banyo arasnda baz belirgin farklar olduundan bunlara ksaca gz atmakta yarar vardr; Dalk elektrotlu frnlar : Grdmz gibi, elektrotlar stten daldrlm olan tuz banyolardr. Bunlarn seramik astarl olanlar, dtan stml potal tuz banyolarna oranla, erimi tuz banyolarnn uygulama ve sl ilem scaklk aralklarn ok daha geniletip, kullanlarn yaygnlatrmtr. Bunlarn en nemli stnlkleri ylece sralanabilir. Elektrotlar kolayca deitirilebilir. Erimi tuz banyosuna daldrlm elektrotlar elektrik enerjisinin daha verimli kullanlmasn salar. Bu elektrotlar, tuzlar kat iken banyonun balatlmasnda kolaylk salar: Bir saloma ile iki elektrot arasndaki tuzlar eritilip, hemen akm verilebilir. Bu stnlklere karn dalk elektrotlu frnlar batk elektrolu frnlar kadar verimli deildir. Elektrotlarn tuz banyosuna girdii alan, dier tre oranla daha fazla s yitimine yol aar. Banyonun ii yksek scakla dayankl ve birbirine gemeli ate

75

tulasndan rlr ve epeevre yaklak 12 5 cm kalnlnda sv dklebilir ve yap tulas ile yaltlr. Elektrotlarn giri ayaklar salardan yaplr ve hepsi de su soutmaldr. Bu tr elektrotlar 85 0C civarnda kullanldnda mrleri 0.5 2 yl arasndadr. Batk elektrotlar ayn koullarda 4- 8 yl gider. Batk elektrotlu frnlar: Bu frnlar ise iki trl olabilir: elektrotlar ya duvara gml durumdadr ya da seramik tabann dibine oturtulmutur. Bunlarn stnlkleri de ylece sralanabilir. Elektrotlar banyoda alma alann igal etmediklerinden banyo daha kktr. Bu da hem elektrot mrn hem de alma ekonomisini ykseltir. Altta stma, konveksiyon akmlar yaratarak banyo iinde dolam salar ve bu da scakl dengeler. katmanl duvarlar, erimi tuzlarn delip geebilmesi iin ok kalndr. Elektrotlarn konumu, alrken ya da bakm srasnda bir zorluk ve tehlike yaratmazlar. Her iki trn i blmnde yksek scakla dayankl ate tulas kullanlr. Yaklak % 42 Al2O3 - % 52 SiO2 ieren tulalar i grr. Bunlar yksek nitelikli havada donabilen tr bir har tutturulur. Bu harcn zenle seilmesi gerekir. Klorr, florr ve nitrat nitrit tuzlarna kar yenim direnli olmaldr. Eer yalnzca siyanr ya da karbonat tuzlar kullanlacaksa kaynaklanm bir elik pota en iyi zmdr. En d duvarlar niteliksiz ate tulas ya da ya tulas ile rlebilir. ve s duvarlar arasnda 50 cm kalnlnda refrakter imento ile agregat karm dklr. Bu kalnlk, sl ilem srasnda d duvarn en fazla 60 0C olmasn salar.

76

Elektrotlar, banyo biim ve bylne gre deiik boy, byklk ve biimlerde olular. Hepsi alamlardan yapl ve banyo dnda 1020 1030 tr bir elie kaynaklanrlar. Tuz banyolarnda nem verilmesi ve zen gsterilmesi gereken bir husus, erimi tuz karmnn tazelenip yenilenmesi gereidir. Tuz banyosu, kullanm sonucu oksit metal artklar ile pislenir. Bunlarn birikmesi sonucu erimi tuz banyosu oksitleyici ve karbonsuzlatrc zellik kazanr. Bu nedenle zaman zaman tazelenip yenilenmelidir. Klorr tuzlarndan oluan ostenitleme banyolar silika, metil klorr ya da amonyum klorr ile yenilenebilir. lem scakl ykseldike, yenileme de daha sk yaplmaldr. Elektrotlar erimi tuz banyosunun yzeyinin stne kanlarda ferrosilis ya da SiC ile gnlk yenileme gerekir. 1080 0C zerindeki scaklklarda alan banyolar gnde en az 1 kez yenilenmelidir. Tazeleme ve yenileme ileminde metal oksitleri SiO2 ile tepkimeye girerek silikatlar oluturur. Bunlarda amur olarak dibe ker. Toplanan amur zaman zaman alnmazsa, banyo karbonsuzlatrc etki yaratr. Tazeleme ve yenilemede metil klorr fleme ya da amonyum klorr tabletleri daldrma daha etkin sonular verir. Amonyum klorr, oksitler ile tepkiyerek zgn yansz tuzlar oluturur ve amur brakmaz. znm metalleri uzaklatrmak iin ise, ilem scaklklarnda, erimi tuz banyosuna grafit ubuk daldrlr. Grafit metal oksitlerini indirgeyip metale dntrr. Bunlar da grafite yapp ortamdan alnr. Sonra yzeyi kaznan grafit yeniden kullanlabilir. Erimi tuz banyolarnn karbonsuzlatrc zellik tar duruma geip gemedii, zel deney numunelerine su verilerek anlalabilir. elik gereken sertlie akamyorsa,

77

banyo karbonsuzlatrc zellikledir. Yksek scaklk banyolar % 0.5den fazla baryum oksit ierdiklerinde, elii karbonsuzlatrrlar.

F. YARDIMCI ARA VE AYGITLAR Tm sl ilem srelerinde en nemli deikenler scaklk sre, frn atmosferi ile stma ve soutma hzlardr. Eer takm ve kalp eliklerine gereken doru scaklkta, gereken doru sre ve gereken doru frn atmosferleri altnda sl ilem uygulanr ve gerektii gibi soutulabilirlerse gerekte, hangi tr frn ve aygtlarn kullanld pek nemli olmaz. Eer bu tr uygulama birka ayr tr frndan elde edilebiliyorsa, doru seim ekonomiklik etmeni zerinde yaplr. Hangi tr frnlar kullanlrsa kullanlsn, denetlenmesi gereken en nemli iki etmen, scaklk ile frn atmosferinin daha dorusu stma ve soutma ortamlarnn bileimidir. G. SU VERME ORTAMLARI 1. Bir su verme ortam seildiinde, daima unlar aklmzda bulundurmalyz. Gereken su verme ortamnn iddeti, setletirilecek eliin kompozisyonuna ve su verilecek parann kesit kalnlna baldr. Alamsz yksek karbonlu elikler iin soutma ortam pratik olarak genellikle udur. (Dar sertleebilen trler). elikte alam oran arttka, daha sakin su verme ortamna gerek vardr. Daha az iddetli su verme ortamnda bozunma daha az olur. Gnmzde ok eitli ve tipte su verme ortam ve svs vardr. Bunlarn bazlar aada en iddetlisinden en sakinine gre sralanmtr.
-

Tuzlu su Su

78

Polimer su verme maddelerinin suda zeltileri Hzl yalar (zel markalar) Geleneksel olarak kullanlan yalar Ergimi tuz banyolar (sodyum nitrat potasyum nitrat) Kaygan yatak (fluid bed) (kk SiO2 paralar hava akm ile hareketlendirilir) Gaz veya hava akm Durgun hava Vakum

Sv buharlaan su verme ortamlarnn soutma ilemelerinde, buhar rt (leiden frost) olgusu (su, polimer zeltileri) olanlar ve olmayanlar arasnda temel bir farkllk vardr. Bu olguya sahip olanlarda, daha nce aklanan soutma srasnda A, B ve C aamalar varken, dierleri bu aamalarn hepsini geirmezler. 2. Su verme ortamlar Bir svnn su verme kapasitesi, bu svnn kaynama scaklnn zerine stlm bir metal ktlesini soutabilme zelliidir. Su verme svlarnn, ounlukla yalarn su verme kapasitelerini lmek iin kullanlan bir ok yntem vardr. Avrupada en ok kullanlan yntemler gm bilye ve gm silindir testleridir. Uluslararas Malzemelerin Isl lemi Federasyonu Su Vermenin Bilimsel ve Teknoloji Ynleri adl teknik komitesi araclyla, gm silindir testinin uluslar aras bir standart olarak kabul edilmesine uramaktadr. Bu testler yardmyla izilen eriler su verme yalarnn karlatrlmasnda kullanlr. 3. Baz ok kullanlan su verme ortamlarnn belirgin zellikleri aada verilmitir: a) Su Su, ucuz, kolay bulanabilen, kirlenme salk veya yangn tehlikesi yaratmadan kullanlabilen bir svdr. Su ayrca koruyucu atmosfer kullanlmayan frnlarda stlan

79

paralarn su verilmesinde elik parann yzeyinde oksit tabakasn da etkili bir ekilde temizler. Saf su, su verme ortam olarak pek uygun deildir. nk bu suyun en byk soutma verimi (souma hz) 300 0C civarnda olur. Bu scaklkta bir ok eliin martenzit dnm scakldr. Martenzit oluum scaklk aralndaki bu yksek souma hz, i parasnn dnm gerilimleri ve ssal gerilimler tarafndan ayn anda etkilenmesine yol aar. Bu birleik etki atlak oluumu ve bozunma olasln arttrr. Normal su kullanmann bir sakncas, buhar rt aamasnn uzatlmasdr. Bu uzatma su verme ortamnn scakl ile deiir ve sertlik dalmnn bozulmasna ve gerilimlerin istenilmeyen bir ekilde dalmasna yol aar. Bylece bozunma ve atlak olasl artar.

b) Tuzlu Su : (Brine) Su verme ilemlerinde kullanlan Brine terimi, eitli oranlarda tuz (genellikle % 10 NaCl) ve belirli bir miktar korozyon inhibitrnn suda zeltileri iin kullanlr. Tuzlu suyun su ile karlatrdmzda gzlenen stnlkleri; Eit derece kartrmada, tuzlu suyun soutma hz normal sudan daha byktr. Tuzlu suda scaklk normal sudan daha az nemlidir. Bu nedenle daha az scaklk kontrol gerekir. Normal suda, buhar paketleri nedeniyle grlen sertlememi nokta oluumu olasl tuzlu suda daha azdr. Para eklinin bozulmas normal sudan daha azdr.

Tuzlu su kullanmann sakncalar ise;

80

Korozif zellii (Tuzlu su ile temasta olan btn donanm korozyona kar korunmaldr.)

ekil 60da 20 mm apl gm bilye testi ile elde edilen, tuzlu ve normal suyun soutma erileri verilmitir. Bu ekilde aka grlmektedir ki; Tuzlu suyun verdii maksimum soutma hz normal suyunkinden daha fazladr. Normal su uzun sreli kararl bir buhar rt aamas geirir, tuzlu suda bu aama ok ksadr. Su ile elde ettiimi maksimum soutma hz 300 0C civarnda olur. Tuzlu su ile elde edilen maksimum soutma hz 500 0C civarndadr. Bu scaklk atlak oluum tehlikesini azaltr. ekilde ayrca, suyun scakl 40 0Cye ykselirse maksimum soutma hzndan ani bir d grlmektedir. Bu nedenle su 20 35 0C scaklk aralnda kullanlmaldr. c) Su verme yalar Genellikle iki tip su verme ya kullanlr. Normal ve hzl yalar. Normal su verme yanda, soutma zelliini deitirecek hibir ilave yoktur. Hzl su verme yalar, normal su verme yalarndan daha dk viskoziteli markalardr. Bu yalar, soutma zelliklerini etkileyen ve daha hzl bir su verme zellii veren katklar ierir. Normal su verme yalarnda, buhar rt aamasnn sresi suda olduundan daha uzundur .kaynama aamasnda soutma hz olduka dktr ve kaynama aamasnn sresi ksadr. Bylece, bu yalarn su verme gleri sudan daha dk ve hatta yetersizdir. Bununla beraber kaynama aamasndan, sv soutma aamasna gei saha yumuaktr. Bu nedenle normal mineral su verme yalarnda parann bulunmas olasl ok dktr.

81

Yalarn soutma kapasiteleri, su verme banyosunun iddetli kartrlmas ile nemli miktarda artar. Hzl su verme yalar, normal yalarn su verme ilemlerinde salad stnlkleri de koruyarak, normal suyun ilk su verme hzna yaklarlar. Bu yalarda buhar rt aamasnn sresi normal yalarnkinden ok daha azdr. Kaynama aamas daha erken balar ve daha uzun srer. Bu aamada soutma hz olduka fazladr. Bu yalarda, sv soutma aamasnda soutma hz normal yalarnkiyle ayndr. Byk apl paralara yada su verilirse; 100, 200, 250, 300, 400 ve 900 mm apl ubuklarn hesaplanm diyagramlarnda gre, 200 0Cye kadar btn kesitin souma zaman olduka uzun olabilir. Bu soutma sresince, paradan srekli darya s atlmaldr. Eer soutma erken kesilirse, i ksmlardan gelen s sertlemi yzey blgelerini yumuatacaktr. (Kendi kendini menevileme etkisi) Yzey ve merkez scaklklar arasndaki byk farkllk nedeniyle, yksek i gerilimler ve atlama tehlikesine kar zel lm yntemleri kullanlmaldr. c) Su Vermede (Marmenevilemede) kullanlan tuz banyolar Su verme amacyla kullanlan tuz banyolar genellikle yaklak ay oranlarda sodyum nitrr ve potasyum nitrattan oluur. Bunlar 160 500 0C scaklk aralnda kullanlrlar. Bir tuz banyosu, olduka iyi setleebilirlii olan ve kesit kalnl fazla olmayan bir elik para iin ideal bir su verme ortamdr. Tuz banyolarnda buhar rt ve kaynama aamalar olmaz. Bir ergimi tuz banyosunun soutma kapasitesi 500 0Cye kadar olduka yksektir. eliin scakl bu scakln altna dtke soutma kapasitesi azalr. Banyonun scakl ne kadar az ve kartrma ne kadar fazla olursa, soutma kapasitesi de o kadar artar.

82

Eer tuz banyosu kirlenirse, banyonun soutma verimi ok der. Bu nedenle tuz banyolar dzenli olarak kontrol edilmeli ve taban oluan amur srekli temizlenmelidir. Tuz banyosunda bir parann 2 4 dak / cm kesit kalnl formlne gre tutulmas nerilir. Hafif paralar ve dk sertleme scaklklar iin daha uzun sre nerilir. Tuz banyosunun soutma kapasitesi, banyoya az miktarda su ilavesi ile arttrlabilir. lave edilen suyun ok dar snrlarda tutulmas ve toplam hacmin % 0.3 0.5i kadar olmas gerekir. Koullarda soutma kapasitesi iki katna kacaktr. Su, buhar halinde banyodan devaml uaca iin, ilave su belirli aralklarla veya srekli yenilenmelidir. % 10dan fazla siyanr (cyanide) ieren bir siyanr banyosunda stlan paralar asla bir nitrr nitrat banyosunda soutulmamaldr. nk byle bir durumda patlama olasl artar. 230 0C scakla kadar marmenevileme ilemleri iin tuz banyolar yerine yksek ate alma scakl olan scak yalar kullanlr. Marmenevilemede tuz banyosu veya ya kullanmnn stnlk ve sakncalarnn karlatrlmalar Metals Handbook Vol 2. sayfa 37 38de verilmitir. d) Suda polimer zeltileri: Bu zeltiler su verme teknolojisinde yeni bir eilimi temsil ederler. Sv organik polimerler kullanarak su verme ileminin prensipleri aada aklanmtr. Scak metal bu polimer zeltiye daldrlnca, metal ile svnn temas sonucu, scak metal yzeyde ince bir organik polimer tabakas oluur. Bunun nedeni, scak metal yzey evresinde yksek scaklklarda organik polimerlerin suda znmemesidir. Byle bir zeltinin soutma hz oluan tabakann kalnlna baldr. Bu tabakann kalnl su verme banyosundaki polimer konsantrasyonu ile ayarlanr. Scak metal

83

polimerin ayrlma noktasnn altna kadar souyunca, sv organik polimer metalden ayrlr ve tekrar suda znr hale geer. Polimerin su iindeki konsantrasyonunu deitirerek, sudan ve yadan farkl deiik soutma hzlar elde ederiz. Polimer su verme zeltilerinin (aquaquench) erilerinden de grlecei gibi bu zeltiler ideal bir su verme ortamnn btn zelliklerine sahiptirler. Daha ak bir ekilde sylemek gerekirse, bu zeltiler elii Ms scaklnn altna hzla soutup daha sonra banyo scaklna veya oda scaklna yava yava soutma olanan verir. Suya orta derecede (% 2) polimer ilavesi, alamsz eliklere su verilmesinde sertlikten dn vermeden atlak oluumu tehlikesinin azald kantlanmtr. % 15lik bir ilave sz konusu olduunda, bir su verme ya ile ayn soutma zelliklerine sahip fakat alev alma tehlikesi olmayan bir su verme ortam elde ederiz. Bu zeltilerde yalarda olduu gibi bir duman olumaz. Paralarn temizlenmesi de kolaydr. Banyo scaklnn soutma hzlarna etkisi yalar, su ve polimer zeltiler iin farkldr. Yalar iin scakln soutma hzna etkisi az iken, polimer zeltiler iin olduka fazla ve su iin ok fazladr. Martenzit oluum scaklklarnda (315 205 0C) su, scak veya souk olsun ok iddetli bir soutma hzna sahiptir. Fakat polimer zeltiler yava bir soutma hzna sahiptir.fakat polimer zeltiler yava bir soutma hzna sahiptir. Hatta svnn scakl drlerek daha sakin bir soutma elde edilebilir. Polimer zeltiler aadaki noktalara zen gsterilerek kullanlmaldr. -

Sudaki polimer konsantrasyonu her gn kontrol edilmelidir. (Refraktometre testi ile) 1 m/s lik bir kartrma hz salanmaldr. Banyo scakl 25 40 0C ler arasnda olmaldr.

4. Su Verme Donanm: Su verme donanm, su verilecek parann arl, ekil ve saatte su verilecek para miktarna gre seilir. Tam bir su verme sistemi iin aadaki donanma gerek vardr.

84

a) Su verme tank b) Paralar tamaya yarayan donanmlar c) Kartrma donanm d) Soutucular e) Filtreler f) Havalandrma donanm ve yangn tehlikesine kar nlemler Yeni tmleik su verme frnlarnda su verme tank da bulunmaktadr. (Byle durumlarda su verme ortam olarak ya kullanlr.) Genel amal su verme tanknn tasarm, su verilecek eliin kg bana gereken su verme svs litresi oranna dayanlarak yaplrsa baz hatalar ortaya kabilir. Belirli bir sre iinde su verilecek eliin kg arlna ek olarak, paralarn ekilleri, byklkleri, kesit kalnl ve zellikleri de gz nnde bulundurulmaldr. Su verme tank tasarm iin aada baz pratik neriler verilmitir. Su verme tanknn saatlik kapasitesi saptanrken, ilenecek paraya su verme

zaman llmeli ve gerekli toleranslar verilmelidir. Bu su verme ortamnn hacmi, dier hesaplama gerektiren donanmn seiminde de kullanlr. (rnek : Soutucular) Su verilecek para etrafnda, su verme ortamnn hareketinden tam yararlanabilmek ve su verilecek paradan maksimum s alabilmek iin, belirli bir boluk braklmaldr. Pervaneli kartrclar kullanldnda, su verme svlarn kartrabilmek iin gerekli g aada verilmitir.

85

Tanktaki svnn hacmi U.S. Galon 50 800 800 2000 2000 3000 3000 ve yukars 1 U.S. Galon = 3,785 litre

50 fpm hz iin gereken g (hp / ga) Normal ya Su veya tuzlu su 0.005 0.006 0.006 0.007 0.004 0.004 0.005 0.005

Gereken kartrc says, gereken toplam gce ve her kartrcnn gcne baldr. ki veya daha fazla kk kartrc, bir tek byk kartrcdan daha niform bir kartrma ve daha esnek bir alma salar. Motorun beygir gc pervane apna gre ayarlanr. rnein;

Motor Beygir Gc 1 2 3 5 10 15 20 25

Pervane Boyutu 13 15 16 18 21 23 24 25

Eer su verme tank, polimer zeltiler kullanlaca varsaymna gre tasarlanyorsa, zeltinin su verilecek metale oran;
Her bir pound (0.454 kg) metal iin 1.5 2 galon (5.677 7.57 litre) su verme svs kullanlr.

86

VII. ISLAH ELKLERNN ISIL LEM Islah etmek; sertletirmek ve akabinde yksek scaklkta menevi yapmaktr. Islah etmekle malzemenin mukavemetinin artrmann yannda snekliini de artrm oluruz. Islah etme genelde yar ilenmemi paralara uygulanr. Nadiren bitmi paralara bu ilem tatbik edilir. Islah elikleri karbon miktar + % (0.2 0.6)C olan eliklerdir. Sertletirme ortamnn seimi, elik kompozisyonuna, parann boyutuna ve ekline baldr. Alamsz eliklerin yada sertlemesi istenmez. nk dk scaklkta menevi yapma zorunluluu doar. Hibir zaman menevi ilemi olmakszn bir elik sadece setletirme ile slah edilmi olamaz. elik nce alabilecei miktarda setlie kartlmal daha sonra menevileme istenen mukavemet deerini salayacak sertlie drlmelidir. eliin derinlemesine sertlemesi veya cidarda bir ksm yerine sertlemesi eliin alam elemanna ve sertleen parann boyutuna baldr. Alamsz elikten byk boyutta bir parann derinlemesine sertlemesi mmkn deildir. Ayrca buna paralel olarak, kesit boyunca mikro yap fark da vardr. Alaml eliklerde byk aplarda derinlemesine sertleme yoktur. Islah etmede de sertlemede olduu gibi fazla zaman kaybetmeden hemen menevi yaplmaldr. Sertletirilmi olan bir elik menevileme annda sertlik, kopma mukavemeti ve akma mukavemeti derken uzama, daralma, entik mukavemeti ve eme says artar. Buna rnek olmak zere 0.45 % C ve 0.8 % Mn bir elik 350 0C suda sertletirilmi, deiik menevileme ilemi ile mukavemet deerlerinin seri Tablo 1de grlmektedir.

87

TABLO 1. C 45 eliinin Islah

Ayn eliin haddelenmi veya normalize edilmi hali ise slah edilmi hali kopma mukavemeti baznda incelenirse, mukavemet deerlerinde byk farkllklar olur. Mekanik zelliklerin iyilemesi, slah etme ilemi ile malzemenin ince taneli ve homojen bir yapya kavumasn salamaktadr. Menevi ileminde, menevi zaman ve scakl karbonun diffzyonu asndan byk nem arz eder. Ayn slah edilmi mikro ya yksek scaklk dk menevi zaman veya dk scaklk uzun menevi zaman ile salanabilir. Sertletirilmi elikteki i gerilimlerin tamamen alnmas iin uzun sreli menevi genelde tercih edilir. Mikro yap ve mukavemet deerleri, derinlemesine sertlemesi olmayan eliklerde, yzeyde ve merkezde farkllklar gsterir. Bu genelleme parann krlan yapsnda kendini ok bariz bir ekilde gsterir. 200 0C menevileme ilemi ile cidardaki martenzit dokusu ile merkezdeki perlit martenzit yapsnda bariz bir fark grlmektedir. Fakat menevi scakl artrlmas ile, daha homojen bir mikro yap oluur. Bir eliin kesit boyunca slah edilmesi istenirse, sertleme annda eliin merkezi ve cidarnn kritik souma hzndan gemesi gerekir. Yani elik sertletirme annda kesit

88

boyuca martenzitik yapya dnm olmas gerekir. Islah edilmi eliklerde mmkn olduunca serbest halde ferrit bulunmamaldr. A. MENEV GEVREKL Baz alaml elikler, bilhassa Cr, Mn ve CrNi bazl elikler menevi ileminden sonra yava soutulurlarsa, slah ileminden sonra entik mukavemet deerinde dmeler olur. Bu grnme menevi krlganl ismi verilir. rnek: 0.27 % C 1.15 % Mn 0.75 % Cr ihtiva eden bir elik 860 0C yada sertletirilip iki saat 650 0C menevilenip ve meneviten sonra yada soutulursa, entik mukavemeti; 21 kpm / cm2 olur. Ayn elik menevileme ileminden sonra (650 0C deki) ocak iinde yava soutulursa entik mukavemet deeri ; 7 kpm / cm2 der. Bu durumda elik menevi krlganlna sahip demektir. Menevi krlganlna sahip bir elik, ayn scaklkta tekrar menevi yaplp yada soutulursa menevi krlganl kaybolur. Menevi krlganlnn giderilmesi iin 0.2 % MO ilave edilmesi yeterlidir. Normal slah etme ilemi elii sertletirip akabinde menevi yapmaktan ibarettir. eliin yksek scaklktan aniden soutularak sertletirilmesinde arplmalar ve atlamalar olumaktadr. Bu sebepten son senelerde slah etme yerine ostemperleme yaygn bir ekilde kullanlmaya balanmtr.

B. ETL ISLAH ELKLERNN ISIL LEM DEERLER

89

VIII. ELKLERDE YZEY SERTLETRME YNTEMLER

90

eliklerdeki yzey sertletirme yntemlerinin kimyasal kompozisyon deiiklii gerektiren ve gerektirmeyen yntemler olarak ayrabiliriz. Alev ve indksiyonla sertletirme yntemleri, kimyasal deime gerektirmezler. Buna karlk, yzeyde de olsa eliin kimyasal kompozisyonunu deitirerek yzey sertlii salamaya ynelik ilemleri yle sralayabiliriz.

Karbonlama (Sementasyon) Nitrrleme Oksitleme Metalleme Kromlama Borrleme

A. SEMENTASYON En yaygn olarak uygulanan yzey sertletirme yntemi olan sementasyon ilemi, elik yzeyine belli bir derinlie varan karbon verilmesi ilemidir. Bu ilem, deiik karbon verici ortamlarda yaplabilir. Bunlar; Kutu sementasyonu (kat ortamda sementasyon) Tuz banyosunda sementasyon Gaz sementasyonudur

Uygulanan metot her ne olursa olsun, sementasyon ilemi, elik parann ostenit faz scaklna kadar stlmasyla gaz metal reaksiyonu sonucu oluur ve her metot kendi zel karakteristii ile elik yzeyinde farkl sementasyon derinlikleri ve sementasyon sonras uygulanan sertletirme yntemine bal olarak, farkl sertlik neticeleri verir. 1. KUTU SEMENTASYON

91

Kutuda yaplan sementasyon ilemi iin karbon verici olarak genellikle odun kmr kullanlr. Semente edilecek paralar elik veya dkme demirden yaplm kutu ierisindeki odun kmrne gmlr ve kutunun az skca kapatlarak frna yerletirilir. Scakln ykselmesi ile odun kmr kutu iindeki havann oksijeni ile reaksiyona girerek CO2 oluturur. CO2 de tekrar odun kmr ile reaksiyona girerek CO meydana getirir. CO2 + C 2CO

Scakln artmasyla, yukardaki reaksiyona gre CO oluumu artar. Ortaya kan CO elik yzeyinde ayrarak CO2 ve atomik karbon meydana getirir. Atomik karbon, ostenit faza gelmi olan elik tarafndan emilerek bnyede zlr. Bylece elik parann yzeyi karbonca zenginletirilmi olur. Aa kan CO2 tekrar odun kmr ile reaksiyona girer, CO meydana getirir ve reaksiyonlar aynen tekrar eder. Kutudaki oksijen miktar giderek azalacandan ve sementasyon iin gerekli CO oluumu yetersiz kalabileceinden, odun kmrne yaklak % 20 orannda baz reaksiyon hzlandrc maddeler kartrlr. Bu amala alkali metal karbonatlar kullanlr. Bu ise ounlukla baryum karbonattr. (BaCO3) ve karma ilave edilen toplam karbonat miktarnn % 50 70ni oluturur. Geri kalan ksm kalsiyum karbonat ve bazen sodyum karbonattr. Kutu sementasyon metodunun en nemli avantaj, nceden hazrlanmas gereken gaz atmosferine gerek olmamasdr. Bu metot ounlukla byk paralarn sementasyonun da kullanlr. Ancak, elik parasnda hassas toleransl (0.25 mm), ince sementasyon derinlii (0.75 mm den aa) istendii durumlar iin pek uygun bir metot deildir. Bu metodun kullanmndaki dier bir dezavantaj ise, stma ve soutma iin her defasnda fazladan zaman ihtiya olmasdr.

2. TUZ BANYOSUNDA SEMENTASYON

92

Tuz banyosunda sementasyon iin, karbon verici olarak sodyum siyanr (NaCN) veya potasyum siyanr (KCN) gibi tuzlar kullanlr. Ancak, tuz seimi istenilen sementasyon derinliine ve buna bal olarak allacak sementasyon scaklna gre yaplmaldr. ki trl tuz vardr; - nce sementasyon derinlii veren (dk sementasyon scaklnda allan) tuzlar. Bu durumda, tuz banyosundaki siyanr miktar % 20 olmas durumundadr ve alma scakl 843 899 0C (1550 1650 0F) olmaldr. Byle bir tuz banyosunda 0.9 mmye kadar sementasyon derinlii elde edilebilir. - Sementasyon derinliini arttran (yksek sementasyon scaklnda allan) tuzlar. Bu durumda ise, tuz banyosundaki siyanr miktar % 10dur ve kullanlan sementasyon scakl 899 954 0C (1650 1750 0F) leri arasndadr. Bu tip tuz banyosunda 3 mm ye kadar sementasyon derinliine ulalr. Hatta bazn 6 mm derinlie kadar ilerlemekte mmkndr. Bu metotla sementasyon ilemi aadaki reaksiyonlara gre gaz faznda cereyan eder. 2NaCN + O2 4 NaCNO 3 Fe + 2CO 2NaCNO 2NaCN + Na2CO3 + CO + 2N+ Fe 3C + CO2

lk reaksiyon siyanr tuzu ile havann oksijeni arasnda olur. Aa kan NaCNO ayrarak CO ve atomik azot verir. 850 950 0C de ostenit fazdaki elik, CO ile reaksiyona girerek karbonu bnyesine alr. Bu arada bir miktar azot da elik tarafndan emilir. eliin karbon ve azot emme miktar nemli lde banyodaki siyanr miktarna ve sementasyon scaklna baldr.

93

Tuz banyosu kullanmnda arz edilen kabuk derinlii kldke, elde edilen ekonomi byr. Buna sebep ise, tuz banyosundaki elik paralarn snma hznn kutu sementasyonundakinden daha yksek olmasdr. Paralar tuz banyosuna daldrlmadan nce 100 400 daha verimli olarak kullanlm olacaktr. Tuz banyosu genellikle kk ve orta byklkteki paralarn tuz banyosunda sementasyonu pota bykl dolaysyla baz zorluklar getirir. Bu metotla yaplan sementasyon ilemi para yzeyinde homojen sementasyon derinlii vermesi ve tuz banyosunun yksek s iletimi dolaysyla, elik paralarn ksa zamanda sementasyon scaklna ulamas gibi avantajlar salar. Bunun yannda, homojen sementasyon derinliinin salamas iin, banyo kompozisyonunun sk sk kontrol edilerek ayarlanmas gerekir. Ayrca, siyanr tuzlar zehirli olduklarndan bu metodun kullanmnda dikkatli olunmaldr. 3. GAZ SEMENTASYONU Gaz sementasyonu, son yllarda yzey sertletirme metotlarnn en popler olan haline gelinmitir. Bu metotla olduka iyi ve gvenilir neticeler elde edilmektedir. Gaz sementasyonu iin karbon verici olarak metan (CH4), etan (C2H6), propan (C3H8) gibi hidrokarbonlar kullanlr. Sementasyon scaklnda eitli reaksiyonlar oluur. Aadaki reaksiyonlarn soldan saa doru ilerlemesi sonucu, ortaya kan atomik karbon, ostenit fazdaki elik bnyesine gererek yzeyde karbonca zengin kabuk blgesini meydana getirir. 2 CO C + CO2
0

C arasnda n stma

yaplmaldr. Bylece paralar zerindeki nem alnm ve ayn zamanda tuz banyosu

CH4

C + H2

94

CO + H2

C + H2O

Frn atmosferinde oluan gaz kompozisyonunun, zellikle nem miktarnn elik yzeyinde elde edilecek karbon miktarnn elik yzeyinde elde edilecek karbon miktarna nemli tesirleri vardr. Nem miktar ise gazn younlama scaklnn tespiti ile llebilir. Burada younlama scakl olarak tarif edilen, su damlacklarnn gaz karmndan keldii scaklktr. Aadaki ekil 26da nem miktar ile younlama scakl arasdaki iliki gsterilmitir.

ekil. 26. Aadaki ekillerde ise, younlama scakl kontrol edilerek, sementasyon scakl ve gaz kompozisyonun deiimi ile yzeyde elde edilecek karbon miktarna ait rnekler verilmitir.

ekil 27de sementasyon scakl 925 0C ve frn gaz kompozisyonundaki CO miktar % 20 olarak sabittir. elik parasnn yzeyinde meydana gelecek karbon miktarna, younlama scakna ve frn atmosferindeki hidrojen (H2) yzdesine bal olarak deimektedir. elik yzeyinde % 0.80 karbon miktar elde edebilmek iin, gaz karmndaki H2 miktar % 60 iken younlaam scakl 3 0C veya H2 miktar % 20 olduunda younlama scakl 17 0C olmaldr.

95

ekil 27 : 925 0Cde yaplan sementasyon ileminde, gaz karmndaki CO miktar % 20 olarak sabit iken, younlama scaklnn ve H2 miktarnn elik yzeyinde oluacak C konsantrasyonuna etkileri

ekil 28de ise, elik yzeyindeki karbon miktarnn sementasyon scaklna bal olarak deiimi grlmektedir. Burada, gaz kompozisyonundaki CO miktar % 20 ve H2 miktar % 40 olarak sabittirler. 925 0C scaklk kullanldnda, yzeyde % 0.80 karbon eldesi iin, younlama scakl yaklak 60C ve ayn karbon miktarnn eldesi iin, 815 0C scaklk kullanldnda, younlama scakl 5 0C olmas gerekir.

96

ekil 28 : Gaz karmndaki CO miktar % 20 ve H2 miktar % 40 olarak sabit iken, younlama scaklnn ve H2 miktarnn elik yzeyinde oluacak C konsantrasyonuna etkileri Sementasyon derinlii, elik parasnn frnda kal sresine bal olarak deiir. lem tamamlandktan sonra kullanlan elik eidine bal olarak uygun sertletirme yntemi seilir. Bu metot, hassas toleransl sementasyon derinlii istendii haller iin ok elverilidir. Sementasyon scaklndan direkt sertletirme iin, hzl hareket kolayl ve temiz alma ortam salamas gaz sementasyonunun dier avantajlar olarak saylabilir. 4. SERTLETRME YNTEMLER Sementasyon sonrasnda elik paralar bir sertletirme ilemine tabi tutulurlar. Sertletirme ilemi parann yzeyinde veya ekirdeinde veya beraberce her iki blgesinde elde edilmesi istenen sertlik deerine bal olarak eitli ekillerde yaplr.

97

Aada, sertletirme yntemleri 5 balkta incelenmitir. 4.1 DREKT SERTLETRME Sementasyon sonras, elik para sementasyon scaklndan direkt olarak uygun

ortamda (ya, su, scak banyo) soutularak sertletirilir ve menevilenir. ekilde yuvarlak iine alnm blgede kesik izgi ile belirtilen yol, sementasyon scaklnn uygun sertletirme scaklndan yksek olduu durumlarda parann arplmasn nlemek iin yzey dnm scaklna kadar yava soutulmasn ifade etmektedir. Bu yntem ince taneli yapdaki elikler iin uygulanr. Olduka pratik ve ekonomik bir yntemdir. 4.2 BAST SERTLETRME Sementasyon sonras para sementasyon frnndan veya havada soumaya braklr. Daha sonra, istee gre parann yzeyinin sertletirilmesi iin, yzey dnm scaklna veya yzey ve ekirdein beraberce sertletirilmesi iin ekirdek dnm scaklna stlr. Uygun ortamda (ya, su veya scak banyo) soutulur ve menevilenir. Bu yntem deiik kesitli paralarda, arplmalarn istenmedii hallerde uygulanr. 4.3 BAST SERTLETRME ( Ara Tavndan Sonra) elik paralar semente edildikten sonra, sementasyon kutusu veya havada soumaya braklr. Sonra, A1 tektoid scakl altnda, genellikle 630 650 0C de ara tav yaplr. Bunu takiben yzey veya beraberce yzey ekirdek sertletirmesi iin gerekli scakla stlr, uygun ortamda (ya, su veya scak banyo) soutulur ve menevilenir.

98

4.4 BAST SERTLETRME ( zotermik Dnmden Sonra) Sementasyon sorans, paralar yzey dnm scakl altnda (500 600 0C) perlit yapnn izotermik dnm tamamlanncaya kadar bekletilir. Tekrar yzey veya yzey ekirdek sertletirilmesi iin gerekli scakla kadar stlr, uygun ortamda (ya, su veya scak banyo) soutularak menevilenir. 4.5 FT SERTLETRME Sementasyon frnndan kan malzeme, direkt sertletirilir. Daha sonra, yzey dnm scaklna kadar sertletirilir ve menevilenir. Bu yntemle ok iyi neticeler elde edilebilir. Ancak, ard arda yalan sertletirmelerle parada arplmalar olabilir. 5. MENEVLEME Bu ilemin gayesi, sertlii bir miktar drerek sertletirme sonras elik paradaki gerilimleri gidermektedir. Sertletirme sonrasnda elik paralar genellikle 160 220 0C arasndaki scaklklarda menevilenirler. Menevileme zaman 1 2 saattir. Eer sonuta para yzeyindeki sertlik 60 HRC den dk istenmiyor ise, menevileme scakl 180 0C den fazla olmamaldr.

99

SEMENTASYON ELKLERNN ISIL LEMLER

100

IX. TAKIM ELKLERNN ISIL LEM elik, snn ve s aknn deiimi ile etkileri sl ilem, malzemelere belirli bir zellik salanmas iin uygulanan bir veya birka ilemin bileimidir. Tablo 1de sl ilem yntemleri zetlenmitir. Tablo 1 Takm eliklerinin Isl lemleri

A. YUMUATMA Yumuatma ileminden, 600 800 0C aras uzun sreli tavlama ve daha sonra yava soutma anlalr. Bu durumda takm elii olduka yumuak, ilenmesi kolay ve sertletirme iin en uygun durumdadr. Yumuatma, sl ilemin temelidir. Genel olarak takm elikleri yumuak durumda teslim edilir.

101

B. GERLM GDERME Malzeme istenilen ekle ilenirken, mekanik ilemler sonucu i yapsnda gerilimler meydana gelir. Sertletirme ncesi bu gerilimleri giderme zorunludur. Gerilim giderme tav, malzemeleri 600 700 0C arasnda tavlayp genellikle yava soutarak elde edilir. C. SERTLETRME eliin nce 780 1250 0C aras tavlanmas ve daha sonra soutulmas (su verilmesi) ilemidir. Takm eliklerinin sertletirilmesi imalat eliklerinden farkl olarak bir dizi stma ve soutma ilemini kapsar. lk stma ili, n stma olarak adlandrlr. Istma srasnda parada, yzey ve gbek arasndaki scaklk farkllklarna bal olarak atlaklar nlemek iin n stma birka aamada uygulanmaldr. zellikle, yksek alaml ve karmak tasarmlara sahip takmlarda atlama tehlikesi daha da nem kazanr ve n stma uygulanmadnda snma atlaklar ile karlalabilir. n stma, belli bir scaklk noktasnda eklenerek yzey gbek arasndaki scaklklar dengelemektir. Bekleme sresi dk scaklklarda milimetre kalnlk bana yarm dakika, yksek scaklklarda bir dakika olarak alnr. Son n stmay takiben takm scakl sertletirme scaklna ykseltilir. Sertletirme scakl, bilindii gibi ostenit fazna dnm scakldr. Yann tmyle ostenite dnmne gereken sreyi tanmlamak iin ekil 29den yararlanlabilir. Burada parann et kalnlna bal olarak sertletirme scaklnda bekleme sresi verilmitir. A harfi ile gsterilen Yksek Alaml elikler iin geerlidir.

102

ekil 29. Ostenit dnm sreleri Sz konusu kalite ve takm geometrisine gre s verme ilemi su, ya, hava veya tuz banyosunda yaplr. Genel olarak, alamsz elikler suda, alamllar ya veya tuz banyosunda, yksek alamllar havada soutulur. Su ve yada yaplan su verme ilemlerinde svnn veya parann alkalanmasna nem gsterilmelidir. Tuz banyolarnda su verme deiik banyo scaklklarnda yaplabilir, ancak para tuz scaklna geldiinde havada soutmaya devam edilmelidir. Su verme sonucu para scakl 80 0Cye indikten hemen sonra 100 150 0Cdeki frnda para bir mddet yzey ve gbek arasndaki scaklk farkn azaltmak zere bekletilir. zellikle byk hacimli paralarda bu dengeleme ilemi, atlaklar nlemek ve arplmalar en aza indirmek amacyla kullanlmaldr. Su verildikten sonra elik en sert durumuna ular. Bu durumda eliin ilemesi zor, tokluu dk ve atlamaya meyillidir. . MEVLEME Menevileme, 100 170 0C arasnda birka defa stma ve daha sonra soutma ilemidir. Menevileme, genel olarak sertletirme srecinde oluan gerilimleri azaltmak amacyla kullanlr. Ancak takm eliklerinde menevilemenin bundan baka amalar da vardr.

103

1-Yksek alaml takm eliklerinde martenzit tamamlanma scakl (Mf) oda scaklnn altnda kaldndan sertletirme sonunda yapda nemli oranda artk ostenit kalr. Menevileme bu artk ostenitin dnmn salar. 2-Yksek alaml eliklerde ostenit yapda dalan karbrler, menevileme ile, yapda menevi sertlemesine veya ikincil sertlemeye yol aar. 3-Malzemelerin atlama tehlikesi azalr ve tokluklar ykselir. Sertletirme sonras elde edilen birok zellik daha uygun hale gelir. Menevi sresi her 20 mm kalnlk iin bir saattir. Ancak bir saatten daha ksa srede uygulanmaz. ekil 30, baz souk i (1.1545, 1.2419), scak i (1.2343) ve yksek hz eliklerinin (1.3343) menevi scaklna bal olarak sertlik deiimlerini gstermektedir. Souk i takm eliklerinde sertlik, alamsz olan 1.1545 de daha fazla olmak zere menevi scakla bal olarak ayn oranda azalr. Bu sebeple souk i takm elikleri srekli kullanmda 200 0C altnda bulunmaldr. Genel olarak takm elikleri, menevi scaklklar altnda kullanlmaldr. Scak i ve yksek hz eliklerinin sertlikleri 350 0C zerinde ykseli ve 550 0Cde ikincil en yksek sertlie ular. Bu durum,i bu eliklerin neden yksek kullanm scaklklarnda sertlik kaybna uramadklarn aklar.

104

ekil 30: Souk (1.1545, 1.2419), Scak (1.2343) ve Yksek Hz elikleri (1.3343) in Menevi Erileri Aadaki tabloda, su verme scaklklar ve elik kalitelerine gre sl ilem yntemleri, su verme ortam, sertletirme sonucu elde edilen sertlik ve deiik menevi scaklklarna gre elde edilen sertlik deerleri verilmitir. Menevi scakl seimi, paradan istenen sertlie bal olarak yaplmtr. Tablo : Su verme scakl 900 0C altnda olan alamsz ve alaml souk i ve scak i takm eliklerinin sl ilem yntemi ve kalitelere gre ilem deerleri

105

Tablo Su Verme Scakl 900 C Altnda Olan Alamsz ve Alaml Souk ve Scak Takm eliklerinin Isl lem Yntemi ve Kalitelere Gre lem Deerleri

106

X. KARBONSUZLAMA VE TUFAL OLUUMU A. KARBONSUZLAMA eliin dayanm ierdii karbr miktarna bal olduundan sl ilem srasnda makine paralarnn zayflamasna ve yumuamasna yol aar. Yine bu oluum nedeniyle anma direnci ve birok durumlarda da yorulma direncinin nemli bir d gsterdii aktr. Karbonsuzlama elik makine paralarnn ilenmesi ve sl ilemi srasnda eer koruyucu bir atmosfer altnda allmyorsa kanlmaz bir oluumdur ve bu nedenle birok mhendislik parasnda sk sk rastlanr. ou hallerde, krlmalarn, hatalarn ve yetersiz almann nedeni karbonsuzlamadr. Karbonsuzlamann farkl tanmlar vardr; Karbonsuzlama derinliinin etkin tanm; Karbon orannn ekirdekten daha dk olduu tabakann kalnl yani, yzeyden ekirdein karbon oranna ulancaya kadar olan uzaklk. uras gzde uzak tutulmamaldr ki bu tanma gre karbonsuzlama derinliinin sk sk llebilmesi ok zordur. Karbonsuzlama derinliini fonksiyonel tanm; Son rnn almasn etkileyecek ekilde, parann zellikleri zerinde nemli bir etki yapacak kadar karbon kayb olan tabakann kalnl. Son veya ya rn elikler iin hazrlanacak spesifikasyonlarda, karbonsuzla tabakann derinlii ve bu tabakadaki karbon miktar ve sertlik iin de baz snrlamalar getirilebilir. Karbonsuzlaama derinliinin pratik tanm; Yap olarak ekirdekten ok farkl zellikler gsteren tabakann kalnll Bu zellik metalografik yntemlerle kolayca llebilir. Pratikte ok kullanlr ve spesifikasyonlar genellikle bu tanm zerine hazrlanr.

107

a. b.

Parann ilevi ile ilgili hibir zellik tamaz. lmler sk sk tekrarlanabilir nitelikte deildir.

1. Tam, Ksmi ve Topla Karbonsuzlama

Tam karbonsuzlama yzeyin tamamen ferritik olmasna neden olur. ou uygulamalarda yzeyde ferrit oluumu zellikle zararldr. Ksmi karbonsuzlama oluumunda karbonsuzlam blgelerdeki karbon miktar ferrit blgesinden ekirdee doru bir art gsterir. Toplam karbonsuzlam tabakann derinlii tam ve ksmi karbonsuzlam tabakalarn derinliklerinin toplamdr. 2.a. Karbonsuzlam Tabakann Maksimum ve Ortalama Derinlii Karbonsuzlamann dier bir zellii de, dairesel bir konumdaki dalmdr. rnein yarm ay eklinde tabakalar kare eklinde bir ktn daha sonra haddelenerek yuvarlak hale getirilmesiyle ortaya kan bir oluumdur. ember eklindeki karbonsuzlam tabakalar, bir telin tavlanmas srasnda oluurlar. evredeki kaymalar gaz akm hzlarnn blgesel farkllamas nedeniyle meydana gelir. Girintiler daha nceki aamalarda dzeltilmi hatalarn izleridir. Bu farkl tabakalarn etkisi, parann grecei ie gre deiir. rnein baz uygulamalarda girintilerden kanlrken, baz uygulamalarda yarm aylara izin verilebilir.

108

3.b. Karbonsuzlamann Maksimum veya Ar Derinlii Karbonsuzlam tabakann belirli noktalarda ulat en derin noktalardr. Karbonsuzlamann ortalama derinlii, basite drt veya daha fazla noktadan rasgele yaplan lmlerin ortalamasdr.

2.c. Karbonsuzlamann Ortalama Maksimum Derinlii evre zerindeki drt noktadan yaplan ve az bir bymeden sonra yaplan lme ile elde edilen maksimum derinliklerin ortalamas. 3. Karbonsuzlamann lm En uygun ve belki de en yararl yntem optik metalografi yntemidir. Bir parann kesiti veya bir rnein d evresi gzlenir ve yzeyden, ksmi ve tam karbonsuzlamann ampirik tavlamalarna kadar olan karbonsuzlama derinlii llr. Bu yntem sadece ferrit perlit yaplar iin uygundur. Bildiimiz havada soutulmu ferrit perlit yapdan bir ayrlma sz konusu ise karbonsuzlama snrnn saptanmas zorlar ve gvenilir deildir. Karbonsuzlamann llmesinde kullanlan klasik yntem yzey tabakalarnn kimyasal analizlerinin yaplmasdr. Bu i iin, rnek parann kesin kimyasal analiz almaya yetecek byklkte olmas gerekir. Ayrca her yzey tabakas, karbona kar yzeyden olan uzaklk diyagramnn izilmesine olanak verecek sayda nokta elde edilmemizi salayacak incelikte olmaldr. Fonksiyonel karbonsuzlama snrnn bulunmasnda kullanlan dier bir yntemde, test parasnn yzeyinden itibaren alnan mikro sertlik lmleriyle, sertlikteki deimenin saptanmasdr. Bu lm yaplmadan nce parann sertletirilmi olmasna dikkat

109

edilmelidir. Yzeyden olan derinlie karlk sertlik grafii izilir ve ekirdek sertliinden sapma gzlenir. B. KARBONSUZLAMANIN TEORS Bir karbon elii 910 0Cnin altna stlrsa, yzeyde bir ferrit tabakas oluur. Bu tabaka karbonun ferrit iindeki znrlnn ok dk olmas nedeniyle, karbon alverii iin bir genel meydana getirir. 910 bulunmaktadr ve karbonsuzlama iddetlidir. Tamamyla ostenit blgesindeki ilemi gsteren bir rnek dnelim. elik yzeyi tufal oluturacak ekilde srekli oksitlenirken, karbon da CO ve Co2 gazlarn oluturacak ekilde oksitlenir. Tufal gazlarn atmosfere karmasna olanak verecek ekilde geirgendir. Tufal/metal ara yzeyi belli bir t zamannda x = X durumundadr. Bunun anlam, tufallamann t zamannda X kalnlnda metal harcamas demektir. Tufal/metal ara yzeyinde karbon miktarnn, tufaln oksijen potansiyeli ile dengede olduu varsaylr. Tufaln bu noktadaki oksijen potansiyeli ise demir demir oksit (Wstite) arasndaki denge koullarna karlktr. Karbon konsantrasyonunun dalm yzeydeki dk konsantrasyondan, ekirdekte metalin orijinal konsantrasyonuna doru belli bir art gsterir. Karbonsuzlama derinlii, karbonun metaldeki dalm hesaplanarak bulunabilir. Karbon dalm Fickin ilgili denge koullar iin bulduu ikinci kanunu ile hesaplanabilir.
0

C stnde elik ostenit olarak

110

C 2 C = 2 t x

x iin X

C = C0 C = Cs

x = 0; t = 0 x = X; t = 0

II III

Denklem II, karbon konsantrasyonun balangta rnein her tarafnda ayn olduunu gsterir. Denklem II, karbon konsantrasyonun metal/tufal ara yzeyinde sabit olduunu gsterir. (Tufal ile dengede) Bu koullarda (Karbonun ostenitteki difzyon katsays, kompozisyona bal deildir) sabit scaklkta solsyon;
C0 C C0 Cs

erfc ( X / 2 Dt ) erfc ( hc / 2 D) 1 / 2

Burada erf hata faktr ve erfc = 1- erf, hc ise eliin korozyon sabitidir ve u ekilde tanmlanr. hc = X2/2t Bu hesaplama ile metalografi ile saptanan karbonsuzlama glgesinin i snrnda karbon miktar orijinal karbon miktarnn % 92.5i kadar olduu bulunur. C. TUFALLAMA HIZININ KARBONSUZLAMA ZERNDEK ETKS Karbonsuzlamann, ortamdaki gazn oksidasyon potansiyelini drerek azaltlmas mantkl bir zm gibi gzkebilir. Bu bir yanlgdr nk eer bir tufal oluumu varsa metal/ tufal ara yzeyindeki karbon konsantrasyonu sabittir ve demir demir oksit ile denge durumundadr.

111

Bununla birlikte tufallama hz atmosferin deimesinden etkilenebilir ve bu etkilenme gzlenen karbonsuzlama derinliini etkiler. Bu etkilenmenin ise korozyon katsays hc arttka azald bulunmutur. lgin bir durumu ortaya karyor; Oksidasyon hz drlrse, karbonsuzlam tabaka derinlii artyor fakat metal kayb daha az oluyor. Bylece eer bir para karbonsuzlam tabakann alnmas iin talanacak veya ilenecekse, sl ilemi daha az saldrgan bir atmosferde yaparak daha az metal kayb olmas salanabilir. . ALAIM ELEMENTLERNN KARBONSUZLAMA ZERNDEK ETKS Alam elementleri aadaki etkilerinden dolay karbonsuzlamaya etki ederler. a. b. c. d. Ferrit ostenit dnm scakl Karbonun zeltideki aktivitesi Karbonun zeltideki difzyon katsays Demirin tufallama zellikleri

Alam elementlerinin karbonsuzlama zerindeki etkisi birok etkenleri ieren karmak bir olaydr. Kesin rakamlarda belirtmek zor olmasna ramen baz bilinen alam elementlerinin aadaki etkileri yapacaklar tahmin edilebilir. a) Nikel : Nikel, tufal/metal ara yzeyinde younlar. Bu nikel younlamas nedeniyle tufallama hz ok etkilenmesine ramen karbonun yzey tabakalarndaki znrl azalr. Bu da d ksmlara doru karbon difzyonunu snrllar ve karbonsuzlama derinliini azaltr. b)-Manganez : Mangan, wstit ve mangetit tabakalar ile kat zelti oluturarak tufal iinde znr. Tufallama hz ok az etkilenir ve karbonsuzlama zerindeki etkisi sadece karbon aktivitesi ve difzyon katsays zerindeki etkisiyle snrldr. Mangan metalin yzey tabakalarnda ok az bulunduu iin etkisi ok azdr.

112

c)-Silisyum : Silisyum tufallama hzn azaltr. Bu nedenle grnen karbonsuzlamann daha derin olmasna neden olur. Silisyum ayrca karbonun aktivitesini arttrarak, karbonun tufal/metal ara yzeyine szmas eilimini arttrr. Bu durumda silisyumun genellikle, karbonsuzlamay arttrmas beklenir. d)-Krom : Genel olarak tufallama hzn azaltr. Kararl karbrler oluturur. Eer karbrler tamamyla znrse, krom karbonun zeltideki aktivitesini drecektir. Bylece karbonun yzeyde birikmesi hzn da azaltacaktr. Yukardakilerin nda iki kart etki gzlenmektedir. Dk tufallama hz gzlenen karbonsuzlama eilimi arttracaktr. Dier taraftan karbon aktivitesinin dmesi karbonsuzlama eilimini azaltacaktr. Bu son etkenin karbonsuzlamay azaltmas beklenir. Buna ramen kesin bir ey sylemek iin kesin deerlere gereksinim vardr.

113

Fe-C Alam Denge Diyagramnn elik Blm ve eliklere Uygulanan Isl lemler

114

KAYNAKLAR

[1] Prof. Dr. Yk. Mh. Metin Ylmaz GRLEYK, Malzeme Bilgisi ve Malzeme Muayenesi, (W. Domke, 1977. 7. Bask evirisi), 1981 [2] Prof. Dr. M. Ali TOPBA, eliin Is lemi, (Yldz niversitesi Yaynlar say = 250), 1992 [3] Prof. Dr. M. Ali TOPBA, elik ve Isl lem El Kitab, (Ekim Ofset Yaynlar), 1998 [4] SEGEM, elik Isl leminin Temel Prensip ve Yntemleri, M.Salih OKTAY, Met.Mh.M.B.A. (1986.) [5] MKE Normu zel Nitelikte elik Trleri Katalou, (Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu), 1978 [6] Yk. Mh. Turgut TARIKAHYA, eliin Tavlanmas, Sertletirilmesi ve Tretman, (W. Malmberg, 1975. 2. Bask evirisi), Makine Mh. Odas Yaynlar, Yaym No: 29 [7] Nejat ZAR, elik Seimi ve Sertleebilme, (W. Crafts, J. L. Lamont, 1971), Makine Mh. Odas Yaynlar. Yayn No: 58

[8] R. L. TMNGS, Malzeme Teknolojisi Seviye 3, 1985, (eviri: Rza GRBZ, (1998) [9] Mak. Yk. Mh. Fettah GVENTRK, elik El Kitab, 1990