Lufta e Vietnamit

Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lir

Pas lufts s dyt botrore Franca luftonte kundr pavarsis s kolonive q i kishte okupuar. M e famshmja ishte ajo e vnjes s Vietnamit nn kontroll t Francs. Vietnami kishte miniera t hekurit dhe thngjillit n veri, plantacione te kaucukut dhe orizit n jug. Francezt dshironin ti mbajn kto burime t vlefshme natyrore, prandaj nuk do t lejonin pavarsimin e Vietnamit. Vietminht, grup komunistsh e udhhequr nga Ho Chi Minh, e udhhoqn lvizjen nacionaliste n Vietnam. Vietminht kishin nn kontroll fshatrat. Ata prdornin sulme dhe taktika t shpejta n luftn kundr Francezve. Lufta e Vietnamit bhej jopopullore me votuesit Francez. Ata besonin se nuk ia vlente humbja e jets e trr atyre njerzve n l. e Vietnamit. N v. 1954 Francezt psuan disfat n Dien Bien Phu prandaj pranuan marrveshje. N Gjenev u mbajt conferenc ku u diskutua pr ardhmrin e Vietnamit. Sh.B.A fitoren e Ho Chi Minit n Vietnam e shihnin si krcnim pr tr Azin. Ata mendonin se nese nj shtet do t pranonte komunizmin edhe shtetet fqinje do ta bnin t njejtn gj, prandaj ata nuk lejonin q Vietnami ta pranonte regjimin komunist. N marveshjen e paqs q u mbajt n Gjenev, SH.B.A u munduan ta ndalojn ndikimin komunist n Vietnam. Ho Chi Minh-ut iu dha gjysma e pjess veriore t Vietnamit, kurse SH.B.A dhe Franca themeluan qeveri n pjesn jugore me Ngo Dihn Diem n krye. Pr fat t keq Diem ishte jo shum i njohur dhe nj udhheqs I dobt. Prandaj komunistt arritn q t vendosin ndikimin kominist n \pjesn jugore t Vietnamit dhe formuan grup t quajtur Vietkong. N v. 1963 Diem u vra me ndihm t heshtur nga SH.B.A. SH.B.A. nuk kishin opcion tjetr prvec se ta prdorin ndikimin e vet q kishin n Vietnam. Kshilltar amerikan kan qen n Vietnam qysh n v. 1950 por numri I kshilltarv ritej dhe nj pajisje e madhe ushtarake ishte e derguar n Vietnam. N gusht 1964, Vietnamezt Verior sulmuan dy avion gjuajts amerikan n gji t Tonkinut. Si pasoj e ksaj kongresi i dha presidentit amerikan autoritet q t dergoj me shum trupa ushtarak n Vietnam. Deri n vitet e vona t 1965, 185 000 ushtar u vendosn n Vietnam. SH.B.A kishin teknologjin m t prparuar t armve n bot, por ato u ballafaquan me 2 probleme t mdha gjat lufts. E para ishte prdorimi i taktikave guerile nga ana e Vietnamve dhe e dyta ishte se Vietkongu kishte popullaritet te madh, gjersa qeveria jugore e vietnamit kishte popullaritet t vogl. Prshkak t vshtirsive q hasn ushtria amerikane gjat luftimeve n tok, ata kerkuan ndihm nga forcat ajrore. Mirpo kjo strategji beri q fshatart ta urrejn edhe m shum Qeverin Jugore te Kores dhe t kthehen m shum kah komunizmi. Gjat viteve t 60, shum njerz n SH.B.A protestonin luftn n Vietnam. Duke qen nn presion, Nixon filloi tI trheq trupat ushtarak nga Vietnami n v. 1969. Ather SH.B.A. u mundua ti ndihmoj Vietnamit Jugor duke I derguar arrm, por kjo nuk ishte e mjaftueshme. N pranver t 1975 Vietnamezt Verior e pushtuan Vietnamin Jugor dhe Brenda 6 javve morrn kontrollin mbi gjith Vietnamin.

Vietnam n ann lindore t Gadishullit Indochina, 1300 km n perndim t Filipineve, dhe ka nj siprfaqe prej 329,600 km katrore kufizohet n veri t Kins, n lindje dhe n jug n kufi me Detit t Kins Jugore dhe kufijt perndimor me Kamboxhia dhe Shqipri . Pjesa perendimore e Vietnamit sht malore. Fushs rrjedh nga shum lumenj, kryesisht Hong Song (Red River) n veri dhe jug Megkogk. Lumenjt jan rezultatet e delta gjer formuar, i cili s bashku me antart, bimsi t pasur natyrore dhe toks t bj ryzokalliergeies pothuajse t pakalueshme. Vend merr nj shum prej shi sidomos gjat periudhs s muson, kshtu q toka sht e mbuluar nga bimsia e dendur. Popullsia e Vietnamit n 1960 ishte rreth 45.000.000 dhe u ndan n mnyr t barabart n veri dhe jug. [Edit] Historia Banorve t lasht t Vietnam themeluar mbretrin e Nam Viet n 208 pes N 43 pes Kineze e prmbysi autonomin e mbretris pr nj mijvjear apo m shum. N 939 AD Vietnamese rebeluan dhe fituar pavarsin e tyre. Pastaj pr rreth 800 vjet, nuk ka qen e vazhdimsis s perandorve Vietnamese deri n 1800, kur ai u b nj koloni franceze. N vitet e para, vshtirsit frngjisht ballafaquar, fillimisht me kineze dhe pastaj Vietnamese. Pas prfundimit t organizimit administrativ t ndjekur francez nj periudh relativisht t qet. Nacionalizmi Vietnamese por ishte pirja dhe prhapur me kalimin e kohs. Nga 1925 filluan t lindin mes Vietnamese arsimuar, komuniste dhe lvizjet e tjera lirimtare. M e rndsishmja nga kto ishte Partia Komuniste e Indochina, e themeluar n 1930 nga Nguyen Ai Kouogk ose Ho Chi Minh City. Kto lvizje, trazirat e organizuar dhe kryengritjet kundr fuqive koloniale pa arritur dbimin e tyre. reformave t ndryshme ekonomike dhe sociale, masat pr t zhvilluar dhe administrimin e gjysmautonome n lidhje me shtypjen e dhunshme t trazirave (burgim, ekzekutimet, kampet e prqendrimit, etj), kolonializmi francez ka arritur deri n 1940. Gjat Lufts s Dyt Botrore dhe Vietnam, si gjith gadishulli i Indochina, u kap nga japonez, i cili e bri at bazn e tyre t operacioneve n Azin juglindore. Edhe pse pushtimi japonez, autoritetet lokale t vazhdueshme pr t ndjekur francez, i cili kishte 60.000 burra atje ushtrin. N 1941, Ho Chi Minh themeluar Bashkimi pr Pavarsin e Vietnamit ", e cila sht mbshtetur nga aleatt e pastaj kineze dhe amerikane luftuan kundr pushtimit franko-japoneze. N mars 1945 Japanese armatosur trupat franceze dhe e dboi n frngjisht e pushtetit. Me humbjen e dorzimin e Japonis n gusht 1945, n pjesn veriore t Vietnamit, ishte e pushtuar nga Kina dhe t Jugut nga trupat britanike. Ho Chi Minh City n Viet Minh rebelt, kapur n Hanoi (kryeqyteti i Veriut Vietnamit) dhe 2 shtator shpalli pavarsin e Vietnamit, q ai e quajti Republika Demokratike. Qytetar britanik liruar francez t cilt ishin arrestuar n kampe dhe epanexoplisan. Frngjisht kto seksione, s bashku me t tjert q u ul n Vietnam jugore dhe pr t ndihmuar kontrollin britanik rimori t zons. N mars 1946 Ho Chi Minh deklaruar vet Presidentit t Republiks Demokratike t Vietnamit. Franca njohur Republikn Demokratike t Vietnamit, si nj antare e "Bashkimit francez". Ho Chi Minh City, por krkoi

pavarsi t plot nuk sht pranuar propozimin francez n negociatat n Paris dhe Franc pr ta imponuar at m 23 nntor 1946 Chaifogk bombarduan, duke rezultuar n 6,000 njerz t vrar. N prgjigje t komunistve, sulmuan n befasi m 19 dhjetor kundr garnizonin franceze n Hanoi, dhe qytete t tjera. Frngjisht zbrapsi sulmin dhe t ndrprer t gjitha lidhjet me Ho Chi Minh, t cilt u strehuan n malet e Veriut Vietnam pr t organizuar luftn kundr francezve. [Edit] Lufta pr pavarsi nga kolonializmi francez T lvizjes lirimtare, duke shfrytzuar paknaqsin e popullit kundr kolonializmit, arriti t nxjerr simpatin dhe mbshtetjen e shumics drrmuese t Vietnamese. Minh Viet me sulme t vazhdueshme duke shkaktuar at humbje t konsiderueshme, mbjell frik dhe e mbajti forcat franceze profesion n nj gjendje t vigjilencs dhe vigjilenc. N 1947 forcat franceze br operacione t gjera rregullim-up dhe arriti t kontrollit t qyteteve t mdha, hekurudhat, rrugt dhe fushat me rndsi strategjike n vend, por ata mund t shkatrroj ndarjet rebel. Minh Viet sukses n recasting forcat e tyre dhe filluan t formojn njsi t mdha. Frngjisht, sepse un mund t kontrolloj t gjith vendin, u trhoqn forcat e tyre nga zonat malore t Veriut dhe Vietnam fokusuar prpjekjet e tyre n kontrollin e zonave t ulta, kryesisht n deltn e lumit t Kuq, i cili nuk arriti t kontrolluar plotsisht. N 1949, Mao Zedong, i cili kishte triumfuar n Kin, e njohu qeverin e Ho Chi Minh City dhe n Bashkimin Sovjetik furnizuar me arm moderne pr komunistt Vietnamese. Ather luftimet intensifikuar, dhe ka arritur ndonjher deri n Shqipri fqinje. Trupat franceze t mbshtetur nga 160.000 Vietnamese, kan betejat e ashpra n prpjekjet e tyre pr t shfarosur vlersuar 100.000 Viet Minh, por arriti t fitoj nj ose n ann tjetr. Komandanti francez Navarra n mnyr q t przn nga rebelt nga delta e lumit t Kuq, vendosi n nntor 1953 pr t krijuar nj baz t madhe t fortifikuar n qytetin Dien Bien Phu. Minh Viet vendosur t hedhin gjith peshn e biznesit n Dien Bien Phu. Pra, pas 100.000 njerz u mblodhn forcn n fillim t marsit t 1954 sulmuan bazn e fortifikuar. Pas gars m t vshtira m 7 maj 1954 t br nga mbrojtsit kundrshtar dhe i detyroi t dorzohej. Rreth 10.000 franceze u dorzua, dhe vdiq 4000. N ann rebele ishin 8.000 t vdekur dhe 10.000 t plagosur. Pas rnies s kalas rebelt vazhduan sulmet e tyre n pjes t tjera t Francs dhe prfundimisht u detyrua t krkoj nj armpushim. Konferenca n Gjenev menjher pas, oi n ndarjen e Vietnamit n dy pjes n 17 paralele. Vietnamese Veriut, nn sfern e ndikimit komunist, i cili formoi Republikn Demokratike t Vietnamit, Presidenti Ho Chi Minh City dhe deklaruar pr t zhbllokuar t gjith vendin dhe t Jugut, n t cilin i dha autonomi frngjisht duke ruajtur nj prani simbolike, transferuar pr amerikant n vitet '60 e hershme. Kshtu prfundoi kolonializmit francez n Vietnam. [Edit] U. Prfshirja n Luftn e S. Vietnam Jugut u vu nn mbrojtjen e SHBA dhe t marr ndihm bujare ekonomike dhe ushtarake. Perandori Bao Dai emrohet si Kryeministr Ntiem Ngo Ntinch, i cili pastaj bhet referendum n tetor 1955 rrzuar perandorit dhe me bekimin e aftoanakirythike SHBA Presidenti i Republiks. N 1956 ai mori pushtetin

autoritar dhe ndihmn e SHBA konsoliduar regjimin anti-komunist autoritar t nepotizmit. Ntiem pastaj nuk pranoi t zhvilloj zgjedhje pr nj vend t bashkuar, sepse si sht argumentuar se nuk kishte liri vend t gjer t kushteve shprehje e popullit. Vietnamese Veriut dhe Jugut komunistt t cilt mendonin se do t fitoj zgjedhjet, mori avantazhin e njerzve popullore notiovietnamikou paknaqsin pr shkak se, situata ekonomike autoritarizmi dhe korrupsioni i sistemit dhe filloi t organizoj pr t prmbysur regjimin. ndarjet Shikuar rebel dhe mori veprime pr t sulmuar objektiva t qeveris. N vitin 1960 komunistt formuar lirimtare Kombtare Frontit e Jugut Vietnam dhe n vitin 1961 formuan Ushtrin lirimtare t jug t Vietnamit, i cili arriti n 1965 n 150.000 numrin e lufttarve Vietkongt. Kto ishin prforcuar dhe plotsohet nga North Vietnam npr shtigjeve malore pr t kaluar n territorin e vendeve fqinje (Laosi, Kamboxhia), e quan "Ho Chi Minh Trail" dhe fitoi fuqi t konsiderueshme. N 1960, U. S. Presidenti Ajzenhauer n, filloi t'i drgonte n Saigon e par "kshilltarve" t organizoj ushtrin. Kur ai mori U. S. presidentit Kennedy n 1962, ka pasur tashm 2.400 ushtar t SHBA, shum prej t cilve kishin marr pjes n betejat me Vietkongt. N fund t 1962 notiovietnamikes forcave t kryer operacion t madh ushtarak kundr Vietkongt, e cila dshtoi dhe tregoi dobsin e regjimit t shptoj vendin nga krcnimi i komunistve. U. S. Presidenti John F. Kennedy premtoi mbshtetjen e plot t vendit t tij n jug t Vietnamit dhe filloi drgimin e trupave atje. N fund t 1963, pas ngjarjeve masive n nivelin baz q gjat regjimit t tij Ntiem, rrzoi ushtarake at dhe veten Ntiem ekzekutuar. Tre jav m von vra n Dallas, presidenti Kennedy. N kohn e vrasjes s Ntiem dhe Kennedy ishin 16.000 ushtarak amerikan "kshilltar" n Vietnam. N 1964, Presidenti Johnson, q pasoi Kennedy vra i dha ndihm urgjente pr t Jugut Vietnam 60 milion dollar amerikan dhe t mbshtetur forcat amerikane nn komandn e gjeneralit William Ouestmorlant. Se 16.000 kshilltart ushtarak n 1964, trupat amerikane arriti n 75.000 njerz n vitin 1965. N vern e vitit 1964 forcat detare t veriut sulmuan spiun amerikan anije off-gji Tonkin jasht ujrave territoriale t Veriut Vietnam. N at koh ka pasur dyndjet sekrete detare e Jugut Vietnam kundr objektivave prgjat bregut verior t Vietnamit, dhe administrata e SHBA besonin fillimisht se Vietnamese Veriut kishte gabimisht besojn anije amerikane disa nga kto sulme. Dy dit m von, megjithat, S. U. Administrats Detare, tha se sulmi i ri nat mbi dy anije amerikane elektronike Gjirit spiunazhit Tonkin. M von ngritur dyshime n se kjo sht br pas sulmit t dyt nuk e ka t regjistruar anijet e armikut dhe radar mund t "tregoj" jo-ekzistente njsi siprfaqe armik pr shkak t motit t keq. Qeveria, megjithat, Johnson vendosi t botoj dy sulme dhe t krkoj zgjidhjen e Kongresit pr t kryer raprezalje. T gjith antart dhe t gjitha senator n Kongres, por dy votuan pr t ashtuquajturin Tonkin Gulf Resolution, e cila i autorizuar t Presidentit pr t shmangur sulmet e ardhshme kundr forcat e armatosura amerikane. Hakmarrse sulmeve ajrore t SHBA ishin t mbyllur n instalimet detare n Veri Vietnam. Pavarsisht fatkeqsive t mdha Vietkongt nuk ishte i friksuar dhe kan ritheksoi sulmet e tyre.

Me kto kompani formalizuar pjesmarrjen e amerikanve n luft, i cili i dha adresn. T dy palt e vazhdueshme pr t rritur dhe pr t forcuar forcat e tyre. Vietkongt kan arritur 250.000 burra dhe pajisur nga Bashkimi Sovjetik me arm moderne (pushk automatike, mitraloz, anti-tank dhe raketa anti-ajrore). Amerikant dhe ata kan vazhduar t forcojn forcat e tyre, t cilat kan arritur tashm 200.000 njerzve. Forca Notiovietnamezoi 600.000 burra. Deri n fund t 1966 ishin 385.000 ushtar amerikan n Vietnam. N fillim t 1967 forcat e SHBA e organizuar dhe ekzekutuar dy kompani t mdha. N kto firma sulmuesit arriti t shprbj bazat rebele e Vietkongt, por jo pr t kapur apo t neutralizoj udhheqsit e tyre, q ishin qllimi kryesor i operacionit dhe arritn t ikin n Kamboxhia. Kto dy biznese t suksesshme dhe bombardimeve t vazhdueshme t Veriut Vietnam prkohsisht ulur veprimin e Vietkongt. Udhheqjen e Veriut Vietnam kuptuar se situata kishte filluar t marr nj kthes t pafavorshme dhe t vendosur pr planin e veprimeve fyese n mnyr pr t rritur moralin e kryengritsve dhe popullsis. Sulmin e par ka filluar m 21 janar, 1968 n baza m e madhe ushtarake amerikane n San Ke, n t cilin pushtet ishte 6000 dhe amerikant Notiovietnamezon. Agresioni i dyt i njohur si ofenduese Cong Viet Tet, filloi m 31 janar 1968 (Vietnamese Vitit t Ri) dhe ka prfshir sulmet mbi 36 e 44 kryeqytetet e krahins n jug t Vietnamit n 23 aeroportet dhe disa baza t tjera ushtarake. N Saigon vet rreth 5.000 rebelt sulmuan Thieou presidenciale pallatin e shtabit t prgjithshm t forcave t armatosura t jug t Vietnamit, instalime ushtarake, por edhe kundr ambasads s SHBA. Njjta taktik u ndoq nga qytetet Vietkongt dhe t tjera, ndrsa betejat e ashpra kan qen n kryeqytetin e vjetr t Vietnamit, ngjyrim. Prkohsisht i paaft pr t kontrolluar 10 qytete, por deri n fund t shkurt u detyruan t largohen pasi forcat counterattacks t rnda amerikanovietnamikon. Nga ana ushtarake, sulmi ka qen i pasuksesshm martohet. Sulm n shkall t gjer solli forcat komuniste n konflikt t hapur me kundrshtart e tyre, ku e madhe superioritetin amerikan n fund mund t prdoren n mnyr efektive. Ann komuniste kishte humbje t mdha n t dy javve t para arriti 30.000 t vdekur dhe pastaj u dyfishua. Nga ana tjetr, Shtetet e Bashkuara humbi para dy jav rreth 1.500 ushtar n dy muajt e par, nj total prej 4,000. Fyese Tet nuk arritn t shkaktojn nj kryengritje t prgjithshme t popullit t jug t Vietnamit dhe prmbysjes s regjimit Thieou. Sulmi n ambasadn e SHBA e cila filloi n orn 02:45 t 31 janar 1968 u neveriten leht. Fituar kt betej, por lufta kostoja e Shteteve t Bashkuara. Gazetart amerikan jan duke qndruar n banesa n afrsi t ambasads, nxituan pr t mbuluar sulmin ndaj ambasads. Vetm 15 minuta m von, telegram i par shkoi n Shtetet e Bashkuara dhe tha se ambasada u pushtua nga Vietkongt. N 09:20 Ouestmorlant Prgjithshm n nj konferenc pr shtyp tha se ambasada nuk ka qen e okupuar. Nj gazetar nuk e besojn at. Publiku amerikan i habiti t shiquarat live n TV rrug betejat n ndrtimin e kompleksit ambasads amerikane dhe kan zbuluar se pas tre vjet e sulmeve ajrore dhe drgimin e 500.000 trupave, armiku ishte n prag t rnies, por n vend t ishte n gjendje pr t nisur ofensivn e madhe at. Pr President Johnson ishte n gjendje t paraqesin sulm si nj fitore ushtarake Wed, USA.

M 31 mars 1968 fjalim televiziv drejtuar popullit amerikan, Johnson njoftoi ndrprerjen e bombardimeve t Veriut Vietnam, bri thirrje pr negociatat pr paqe. N fund t adresn e politiks s br nj nga masat m dramatike n historin e kohve t fundit amerikan duke thn: "Ne do t krkojm dhe nuk do t pranoj emrimin e partis time pr nj mandat tjetr si president tuaj." heqjen Xhonson nga zgjedhjet e 1968 u kthye n sulm pr fitoren e shklqyer Wed Ho Chi Minh City. Me shembjen politike t Presidentit Xhonson i cili u zgjodh disa vite m par me prqindjen m t lart t votave n historin amerikane, North Vietnam ka arritur fitore n qendr historike t gravitetit t kundrshtarit, i cili ishte shoqrin amerikane. Q nga ofensiva Tet tregoi se lufta nuk sht kryer vetm n fushn e betejs, por edhe n fushn e informacionit dhe t propagands. Udhheqja politike amerikane kishte t ndryshoj strategjin e saj. Qllimi i tyre tani ishte nj largim gradual nga Vietnami dhe n forcimin e njkohshm t forcave notiovietnamikon pr t marr prsipr kto prgjegjsi t lufts. Deri n fund t 1970 ishin 122,000 trupa amerikane t trhequr dhe t gjitha pjest e tjera t huaja. Deri n gusht 1972 t gjitha pjest amerikan lufttar e kishin ln t Indochina ndrsa notiovietnamikes forcat erdhi n numr m shum se 900.000 njerzve. M 27 janar, 1973 U. S. Sekretari i Shtetit nnshkruar me nj prfaqsues t qeveris s Veriut Vietnam pushimin e armiqsive dhe trheqjen e t gjitha forcave amerikane brenda 60 ditsh.