02 - Eğri Uydurma Ve Interpolasyon

BLM 2
ER UYDURMA VE NTERPOLASYON
2.1- Giri
2.2 nterpolasyon polinomlar
2.3 Blnm farklar
2.4 Eit aralkl nokta dalmlar iin basit farklar
2.5 Kbik spline erileri
2.6 Ksmi kbik spline erileri
2.7 Bir yzey zerinde interpolasyon
2.8 En-kk kareler yaklam

Blm 2- Eri uydurma ve interpolasyon
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
M.A. Ykselen, HM504 Uygulamal Saysal Yntemler Ders Notlar
2-1
BLM 2
ER UYDURMA VE NTERPOLASYON
2.1 Giri
Bir fonksiyonun x
i
(i=0,1,...N) noktalarnda bilinen f
i
(i=0,1,...N) deerlerinden hareketle
herhangi bir x
-
ara noktasnda bilinmeyen f (x
-
) ara deerinin bulunmas anlamna gelen
interpolasyon teknikleri ayn zamanda saysal trev ve integrasyon, adi ve ksmi trevli
diferansiyel denklemlerin saysal zm gibi baka saysal yntemlerin de esasn tekil eder.

f
0
f
1

x
0
x
1
x
j
x
j-1
x
j+1
x
N-1
x
N

f
j-1
f
j
f
j+1
f
N-1
f
N

x
y
x
f (x)

nterpolasyon yntemleri genellikle mevcut (x
i
, f
i
) veri noktalarna eri veya eriler
uydurulmas yoluyla uygulanr. Bu amala kullanlan fonksiyonlara interpolasyon fonksiyonlar
denir.
nterpolasyon fonksiyonu olarak ou zaman eitli mertebeden polinomlar kullanlr. Ancak
baz hallerde logaritmik, eksponansiyel, hiperbolik gibi daha zel fonksiyonlar, periyodik veri
deerleri iin trigonometrik fonksiyonlar kullanlabilir.
Veri noktalar eit aralkl olarak dalmsa sonlu fark esasl interpolasyon yntemleri, eit
aralkl deilse dorusal interpolasyon, Lagrange interpolasyonu vb yntemler daha uygun olur.
Bu blmde eri uydurma ve interpolasyon iin kullanlan teknikler genel olarak tantlacaktr.
2.2 nterpolasyon polinomlar
Dzlemde N+1 adet noktadan N inci dereceden bir polinom geirmek mmkndr. rnein
,
.
.
,
.
.
,
.
.
,
.
.
,
.
.
|
|
.
|
\
|
=
=
|
|
.
|
\
|
=
=
|
|
.
|
\
|
=
=
|
|
.
|
\
|
=
=
|
|
.
|
\
|
=
=
7 51 f
6 5 x
P
3 38 f
8 4 x
P
2 14 f
0 1 x
P
8 17 f
7 2 x
P
0 22 f
2 3 x
P
4
4
4
3
3
3
2
2
2
1
1
1
0
0
0

noktalarn dikkate alalm. Bu noktalarn ilk drdnden
3
3
2
2 1 0
x a x a x a a x f + + + = ) (
eklinde nc dereceden bir polinom (kbik) geirmek mmkndr. Herbir noktann
koordinatlar bu denklemi salayaca iin
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-2
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) 3 38 8 4 8 4 8 4
2 14 0 1 0 1 0 1
8 17 7 2 7 2 7 2
0 22 2 3 2 3 2 3
3
3
2
2
1 0
3
3
2
2
1 0
3
3
2
2
1 0
3
3
2
2
1 0
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
= + + +
= + + +
= + + +
= + + +
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a

eklinde drt denklem elde edilir. Bu lineer denklem takm matris formda
(
(
(
(
3 38
2 14
8 17
0 22
592 110 04 23 8 4 1
000 1 00 1 0 1 1
683 19 29 7 7 2 1
768 32 24 10 2 3 1
3
2
1
0
.
.
.
.
. . .
. . .
. . .
. . .
a
a
a
a

eklinde dzenlenip, rnein Gauss-eliminasyon yntemiyle zlrse kbik katsaylar
5275 0 4952 6 1177 16 3499 24
3 2 1 0
. ; . ; . ; . = = = = a a a a
olarak bulunur. Yani interpolasyon fonksiyonu
3 2
5275 0 4952 6 1176 16 3496 24 x x x x f . . . . ) ( + =
eklindedir. Buna gre rnein x=3.0 noktasndaki ara deer iin y=20.212 elde edilir. Veri
deerlerinin ilk drd yerine son drdnn kullanlmas halinde ayn noktadaki ara deer
muhtemelen bir miktar farkl elde edilecektir.
Dorusal interpolasyon
Bir grup noktadan bir polinom geirerek interpolasyon yapmak iin yukarda olduu gibi bir
lineer denklem takm zmek yerine, elde edilen formlleri, uygun dzenlemeler yaparak
dorudan interpolasyon yapmaya uygun bir biime sokmak mmkndr.
rnein (x
0
,f
0
) ve (x
1
,f
1
) gibi iki noktadan
x a a x f
1 0
+ = ) (
eklinde bir doru geirerek yukardaki ynteme gre
interpolasyon yapmak istenirse, nokta koordinatlar
doru denklemini salayaca iin
1 1 0 1
0 1 0 0
x a a f
x a a f
+ =
+ =

gibi iki denklem elde edilir. Bu denklem sistemi
zlerek katsaylar iin

x
y
x
0
f
1
f
0
f
1
x
f(x)

0 1
0 1
1
0 1
0 1 1 0
0
x x
f f
a
x x
x f x f
a
= ;
elde edilir. Bylece doru denklemi
x
x x
f f
x x
x f x f
x f
0 1
0 1
0 1
0 1 1 0
= ) (
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-3
ekline gelir. Bu denklem f
0
ve f
1
iin dzenlenerek
1 1 0 0
f L f L x f + = ) (
0 1
0
1
1 0
1
0
x x
x x
L
x x
x x
L
= ;
eklinde de yazlabilir.
Lagrange polinomlar
ayet (x
0
,f
0
), (x
1
,f
1
) ve (x
2
,f
2
) gibi noktadan
2
2 1 0
x a x a a x f + + = ) (
eklinde bir parabol geirilerek interpolasyon
yaplmak istenirse bu defa nokta koordinatlar
yardmyla
2
2 2 2 1 0 2
2
1 2 1 1 0 1
2
0 2 0 1 0 0
x a x a a f
x a x a a f
x a x a a f
+ + =
+ + =
+ + =

x
y
x
0
x
1

f
0
f
1

f(x)
f
2
x
2

denklem sistemi elde edilir ki bu denklem sisteminin zm sonucunda katsaylar
( ) ( ) ( )
( )( )( )
( ) ( ) ( )
( )( )( )
( ) ( ) ( )
( )( )( )
1 2 2 0 1 0
0 1 2 2 0 1 0 2 0
2
1 2 2 0 1 0
2
1
2
0 2
2
0
2
2 1
2
2
2
1 0
1
1 2 2 0 1 0
2
0 1
2
1 0 2
2
2 0
2
0 2 1
2
1 2
2
2 1 0
0
x x x x x x
x x f x x f x x f
a
x x x x x x
x x f x x f x x f
a
x x x x x x
x x x x f x x x x f x x x x f
a

+ +
=

+ +
=

+ +
=

olarak bulunur. Bu durumda parabol denklemi f
0
, f
1
ve f
2
iin dzenlenerek yine
2 2 1 1 0 0
f L f L f L x f + + = ) (
eklinde daha basit bir biime sokulabilir. Buradaki L
i
byklkleri
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
1 2 0 2
1 0
2
2 1 0 1
2 0
1
2 0 1 0
2 1
0
x x x x
x x x x
L
x x x x
x x x x
L
x x x x
x x x x
L

=

=

= ; ;
eklinde olup bu byklklere Lagrange polinomlar ad verilmektedir.
Bu iki rnekten hareketle daha yksek dereceden eriler iin
=
=
N
0 k
k k
f L x f ) (
eklinde bir genelletirme yapmak mmkndr. Buradaki Lagrange polinomu da yukardaki
rneklere baklarak
( )( ) ( )( ) ( )
( )( ) ( )( ) ( )

= +
+
=

=
N
k j
0 j j k
j
N k 1 k k 1 k k 1 k 0 k
N 1 k 1 k 1 0
k
x x
x x
x x x x x x x x x x
x x x x x x x x x x
L
...... ......
.......... ........

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-4
eklinde yazlabilir.
rnek:
Bir f(x) fonksiyonunun x=0,1,2 noktalarndaki deerleri srasyla f=1,2,4 olarak verilmi olsun.
N=2 alnmas halinde Lagrange fonksiyonlar
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( ) 1 2 0 2
1 x 0 x
L
2 1 0 1
2 x 0 x
L
2 0 1 0
2 x 1 x
L
2 1 0

=

=

= ; ;
olarak hesaplanabilir. Bu durumda interpolasyon fonksiyonu
( )( ) ( )( )
( )
( )( )
4
2
1 0
2
1
2 0
1
2
2 1

+

=
x x x x x x
x f ) (
eklinde olup, bu fonksiyon x iin dzenlenirse
1
2
1
2
1
2
+ + = x x x f ) (
ekline getirilebilir. Ayn fonksiyonu N=2 inci dereceden polinomu
2
2 1 0
x a x a a x f + + = ) (
eklinde tanmlayp, veri noktalar yardmyla yazlacak
4 2 4
1 1 2
0 0 1
2 1 0
2 1 0
2 1 0
a a a
a a a
a a a
+ + =
+ + =
+ + =

lineer denklem takmn zerek de elde etmek mmkndr.
Uyar
Bir veri dalmna uydurulan eriler, yani
kullanlan interpolasyon fonksiyonlar genellikle
veri noktalarn reten gerek fonksiyondan
farkldr. Bu bakmdan interpolasyon
fonksiyonunun isabetli seilmesi son derece
nemlidir.
rnein interpolasyon iin yukarda izah edilen
polinomik yaklamlar kullanld taktirde
polinomun derecesi gereinden kk seilirse
interpolasyon deerinde hata oluur. Polinomun
deeri gereinden byk seilirse interpolasyon
fonsiyonunda umulmadk ve gerek fonksiyonda
bulunmayan dalgalanmalar ortaya kar.
nterpolasyon deeri yine hatal elde edilir.

x
y
x
1
x
2

f
1
f
2

nterpolasyon
fonksiyonu
f
3
x
3
Gerek
fonksiyon

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-5
Neville Yntemi (Aitken yntemi)
Neville yntemi Lagrange ynteminin kapal formda farkl bir uygulamas olup, Lagrange
ynteminin zaaflarn gidermesi beklenen bir yntemdir.
Bu yntemde interpolasyon deeri, polinomun derecesi ardarda arttrlarak hesaplanr.
Polinomun deeri her arttrldnda elde edilen interpolasyon deerinin bir nceki deerle
yaknsayp yaknsamad kontrol edilir.
Yntemin iyi anlalabilmesi iin bir rnek olmak zere (x
0
, x
1
, x
2
) gibi veri noktasnda bir
fonksiyonun deerlerinin srasyla (f
0
, f
1
, f
2
) olarak verildiini varsayalm.
ayet ilk iki nokta arasnda dorusal interpolasyon yaplrsa Lagrange forml
1
0 1
0
0
1 0
1
f
x x
x x
f
x x
x x
x f
= ) (
eklinde yazlabilir. Dorusal interpolasyon son iki nokta arasnda yaplrsa Lagrange forml
iin bu kez
2
1 2
1
1
2 1
2
f
x x
x x
f
x x
x x
x f
= ) (
elde edilir.
nokta arasndan parabolik bir eri geirilerek interpolasyon yaplrsa Lagrange forml
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
2
1 2 0 2
1 0
1
2 1 0 1
2 0
0
2 0 1 0
2 1
f
x x x x
x x x x
f
x x x x
x x x x
f
x x x x
x x x x
x f

+

+

= ) (
eklinde yazlabilir. Bu formldeki ikinci terimin katsays
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )
( )
( )( )
( )
( )
( )( )
( )( )
( ) ( ) ( )
( )( )
( )( )
( ) ( )
( )( )
0 2 0 2 0 2
1 0 1 2 1 0 1 2 1
0 2 0 2
0 1 2
0 2
1 0 1 2
0 2 0 2
0 2 1 0 2 0 1 2
0 2 0 2
0 2
x x x x
x x x x
x
x x x x x x x x x x x x
x x x x x x x x x x x x
x x x x
1 1
x x x x
x x x x x x x x
x x x
x
x x x x x

= =

(
=
(

= +

eklinde dzenlenerek Lagrange forml
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
2
1 2 0 2
1 0
1
2 1 0 2
2 0
1
0 1 2 0
2 0
0
2 0 1 0
2 1
f
x x x x
x x x x
f
x x x x
x x x x
f
x x x x
x x x x
f
x x x x
x x x x
x f

+

+

+

= ) (
ekline getirilebilir. Bu forml
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
(
+
(
=
2
1 2
1
1
2 1
2
0 2
0
1
0 1
0
0
1 0
1
2 0
2
f
x x
x x
f
x x
x x
x x
x x
f
x x
x x
f
x x
x x
x x
x x
x f ) (
eklinde dzenlemek mmkndr. Burada keli parantezlerin iinde yer alan terimlerin daha
nceki dorusal interpolasyonla bulunan deerler olduu dikkati ekmektedir. Buna gre:
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-6
Veri noktalarndaki fonksiyon deerleri
2 20 1 10 0 00
f P f P f P = = = ; ;
Ve ilk dorusal interpolasyonla bulunan deerler
10
0 1
0
00
1 0
1
01
P
x x
x x
P
x x
x x
P
=
20
1 2
1
10
2 1
2
11
P
x x
x x
P
x x
x x
P
=
eklinde yeniden isimlendirilirse parabolik yaklam sonucu elde edilen son forml de ksaca
( )
( )
( )
( )
11
0 2
0
01
2 0
2
02
P
x x
x x
P
x x
x x
P
=
eklinde dzenlenebilir. Bu ifade, aka grld gibi ilk dorusal interpolasyonlarla bulunan
deerler arasnda yaplm yeni bir dorusal interpolasyondan ibarettir.
Sonu olarak, Neville ynteminin esasn dorusal interpolasyon iin yazlm Lagrange forml
tekil etmektedir. Lagrange polinomunun derecesini arttrmak iin bir nceki derecede
bulunmu interpolasyon deerleri arasnda yeni bir dorusal interpolasyon yaplmaktadr.

rnek:
Yandaki veri noktalar yardmyla
x=27.5 noktasndaki interpolasyon
deeri bulunmak istensin.
x f(x)
10.1 0.17537
22.2 0.37784
32.0 0.52992
41.6 0.66393
50.5 0.63608
nce noktalar interpolasyon noktasna olan uzaklklarna gre sralayalm:
i x-x
i
x
i
f(x)
0 4.5 32.0 0.52992
1 5.3 22.2 0.37784
2 14.1 41.6 0.66393
3 17.4 10.1 0.17537
4 23.0 50.5 0.63608
Yukarda izah edildii gibi ardk dorusal interpolasyonlar uygulayarak aadaki gibi bir tablo
elde etmek mmkndr:
i x-x
i
x
i
P
i0
P
i1
P
i2
P
i3
P
i4

0 4.5 32.0 0.52992 0.46009 0.46200 0.46174 0.45754
1 5.3 22.2 0.37784 0.45600 0.46071 0.47901
2 14.1 41.6 0.66393 0.44524 0.55843
3 17.4 10.1 0.17537 0.37329
4 23.0 50.5 0.63608
Burada en stteki satr interpolasyon noktasnda eitli derecelerden Lagrange formlleriyle
elde edilecek interpolasyon deerlerini iermektedir. nterpolasyon deerinin 3. dereceden bir
Langrange formlasyonuna kadar belli bir deere yaknsad, ancak drdnc dereceden
Lagrange formlnn kullanlmas halinde interpolasyon deerinde bir raksama olutuu
dikkati ekmektedir. O halde bu interpolasyon noktasnda hesaplama iin 3. dereceden
yaklamn yeterli olduu anlalmaktadr.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-7
Nitekim, aslnda bu rnekte verilen deerler derece cinsinden alara karlk sins
fonksiyonunun deerleri olup interpolasyon noktas olan x=27.5 asnda sins fonksiyonunun
gerek deeri de sin(27.5)=0.46175 dir.
2.3 Blnm farklar
Lagrange ve Neville yntemlerinin baz olumsuz yanlar vardr:
- lem says ok fazladr (baz baka yntemlere kyasla)
- Data setinde bir nokta ilavesi veya kartlmas halinde btn hesaplarn batan
yenilenmesi gerekmektedir.
- Her bir interpolasyon noktas iin benzeri hesaplarn tekrarlanmas gerekmektedir.
Blnm fark tablolar bu olumsuzluklar gidermekte yararl olmaktadr.
(x
0
,f
0
); (x
1
,f
1
); (x
2
,f
2
); (x
3
,f
3
);
eklinde bir data seti verilmi olsun. N inci dereceden bir polinomun zel olarak
( ) ( )( ) ( )( ) ( )
N N 1 0 2 1 0 1 0 0 N
a x x x x x x a x x x x a x x a x P + + + + = ... ... ) (
eklinde dzenlenmi olduunu varsayalm. Buradaki a
i
katsaylar uygun seildii taktirde
yukardaki btn data noktalar bu fonksiyonu salayabilir. te bu katsaylar blnm fark
tablolar yardmyla elde edilecektir.
Blnm fark tablolar
ki komu nokta arasnda
0 1
0 1
1 0
x x
f f
x x f
= ] , [ ,
1 2
1 2
2 1
x x
f f
x x f
= ] , [ ,
2 3
2 3
3 2
x x
f f
x x f
= ] , [ ,
eklinde tanmlanan ilemler birinci-dereceden blnm fark olarak adlandrlmaktadr.
Yksek dereceden blnm farklar kk-dereceden blnm farklar yardmyla elde edilir.
rnein:
0 2
1 0 2 1
2 1 0
x x
x x f x x f
x x x f
=
] , [ ] , [
] , , [
0 N
1 N 1 0 N 2 1
N 1 0
x x
x x x f x x x f
x x x f
=

] ,..., , [ ] ,..., , [
] ,..., , [
Bu kavram sfrnc-derece iin
k k
f x f = ] [ eklinde uygulanr.
Buna gre rnek bir blnm fark tablosunu sembolik olarak aadaki gibi oluturabiliriz:
________________________________________________________________________
x
i
f
i
f[x
i
,x
i+1
] f[x
i
,x
i+1
,x
i+2
] f[x
i
,x
i+1
,x
i+2
,x
i+3
]
________________________________________________________________________
x
0
f
0
f[x
0
,x
1
] f[x
0
,x
1
,x
2
] f[x
0
,x
1
,x
2
,x
3
]
x
1
f
1
f[x
1
,x
2
] f[x
1
,x
2
,x
3
] f[x
1
,x
2
,x
3
,x
4
]
x
2
f
2
f[x
2
,x
3
] f[x
2
,x
3
,x
4
]
x
3
f
3
f[x
3
,x
4
]
x
4
f
4

________________________________________________________________________
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-8
ayet rnek saysal deerler kullanlrsa aadaki gibi bir tablo elde edilebilir:
________________________________________________________________________
x
i
f
i
f[x
i
,x
i+1
] f[x
i
,,x
i+2
] f[x
i
,,x
i+3
] f[x
i
,,x
i+3
]
________________________________________________________________________
3.2 22.0 8.400 2.856 -0.528 0.256
2.7 17.8 2.118 2.012 0.0865
1.0 14.2 6.342 2.263
4.8 38.3 16.750
5.6 51.7
________________________________________________________________________
Polinom katsaylarnn bulunmas
Yukarda zel olarak
( ) ( )( ) ( )( ) ( )
N N 1 0 2 1 0 1 0 0 N
a x x x x x x a x x x x a x x a x P + + + + = ... ... ) (
eklinde dzenlenen N inci dereceden polinomda x yerine srasyla veri noktalarnn x
i

koordinatlar konulduunda P
N
(x
i
) =f
i
(i=0,1,,N) eitliini salamas beklenmektedir. Buna
gre
( )
( ) ( )( )
( ) ( )( ) ( )
N N N 1 N 0 N 1 0 N 0 N N N N
2 1 2 0 2 1 0 2 0 2 2 N 2
1 0 1 0 1 1 N 1
0 0 0 N 0
a x x x x x x a x x a f x P x x
a x x x x a x x a f x P x x
a x x a f x P x x
a f x P x x
+ + + = = =
+ + = = =
+ = = =
= = =
... ... ) (
) (
) (
) (
"

olup, buradaki ilk denklemden
| |
0 0 0
x f f a = =
ve bu deer kullanlarak ikinci denklemden
( ) ( ) + = + =
1 0 1 0 1 1 0 1 0 1
a x x f f a x x a f | |
1 0
0 1
0 1
1
x x f
x x
f f
a , =
=
bulunur. Bu deerler kullanlarak nc denklem
( ) ( )( )
2 1 2 0 2
0 1
0 1
0 2 0 2
a x x x x
x x
f f
x x f f +
+ =
ekline gelir ki, bu denklemden a
2
ekilip gerekli dzenlemeler yaplrsa
( )
( )( )
( )( ) ( )( )
( )( )( )
0 1 1 2 0 2
0 1 0 2 0 1 0 2
1 2 0 2
0 1
0 1
0 2 0 2
2
x x x x x x
f f x x x x f f
x x x x
x x
f f
x x f f
a

=

=
( )( ) ( )( )
( )( )( )
0 1 1 2 0 2
0 1 0 1 1 2 0 1 0 1 1 2
2
x x x x x x
f f x x x x x x f f f f
a

+ +
=
( )( ) ( )( ) ( )( ) ( )( )
( )( )( )
0 1 1 2 0 2
0 1 0 1 0 1 1 2 0 1 0 1 0 1 1 2
2
x x x x x x
f f x x f f x x x x f f x x f f
a

+
=
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-9
( )( ) ( )( )
( )( )( )
0 2
1 0 2 1
0 2
0 1
0 1
1 2
1 2
0 1 1 2 0 2
0 1 1 2 0 1 1 2
2
x x
x x f x x f
x x
x x
f f
x x
f f
x x x x x x
f f x x x x f f
a
=

=
] , [ ] , [

] , , [
2 1 0 2
x x x f a =
olduu grlr.
Dier katsaylar iin de benzeri ilemleri yaparak
] ,..., , , [
i 2 1 0 i
x x x x f a =
olduunu gstermek mmkndr. Yani polinomun katsaylar blnm fark deerlerine eittir.
| | ( ) | | ( )( ) | |
( )( ) ( ) | |
N 2 1 0 N 1 0
2 1 0 1 0 1 0 0 0 N
x x x x f x x x x x x
x x x f x x x x x x f x x x f x P
,..., , , ... ...
, , , ) (
+
+ + + =

rnek olmak zere yukardaki saysal blnm fark tablosu kullanlrsa mc dereceden bir
polinom
( ) ( )( ) ( )( )( ) 0 1 x 7 2 x 2 3 x 528 0 7 2 x 2 3 x 856 2 2 3 x 400 8 0 22 x P
N
. . . . . . . . . . ) ( + + =
eklinde elde edilir. x=3 noktas iin bu polinom yardmyla interpolasyon yaplrsa
2120 20 0 3 P
N
. ) . ( =
deeri elde edilir.
Not: Ayn verilerle ayn nokta iin interpolasyon Lagrange yntemiyle veya Neville yntemiyle
yaplm olsayd yine ayn sonu elde edilirdi. Bu durum artc deildir. Zira kullanlan
polinomlar aslnda ayn olmakla birlikte yntemler arasnda sadece uygulama farkll sz
konusudur.
Blnm farklar ynteminin genel uygulamas
Blnm farklar yntemi ile genel bir uygulama yaparken yukardaki formlasyonun biraz
daha deitirilerek organize edilmesinde yarar vardr. Bu amala n adet noktadan oluan
(x
0
,f
0
); (x
1
,f
1
); ;(x
i
,f
i
); (x
i+1
,f
i+1
); ;(x
n
,f
n
)
eklindeki bir veri seti ierisinden bir x noktasn iine alan m+1 adet noktay dikkate alalm.
(x
i
,f
i
); (x
i+1
,f
i+1
); (x
i+2
,f
i+2
); (x
i+3
,f
i+3
); (x
i+m
,f
i+m
)
Bu noktalardan geirilen m inci dereceden bir polinom
( ) ( )( ) ( )( ) ( ) ( ) ... ...
m 0 i 1 i i 1 2 i i 1 i m m
P x a x x a x x x x a x x x x x x a
+ + +
= + + + +
( )
( )
k m
m 0 i j k
k 1 j 0
P x a x x a
+
= =
(
= +
(

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-10
f
0

f
1
x
0
x
1

x
i+2 x
i

x
i+m-1
x
n-1
x
n

f
i+1 f
i+2 f
i+m-1
f
n-1
f
n

x
f (x)
x
i+1
f
i
f
i+m
x
i+m

eklinde dzenlendii taktirde buradaki a
k
katsaylarnn blnm farklara eit olaca nceki
paragrafta gsterilmitir. Buna gre fonksiyon
( ) | | ( ) , , ,...,
k m
m 0 i j ik i i 1 i 2 i k
k 1 j 0
P x a x x f x x x x
+ + + +
= =
(
= +
(

eklinde yazlabilir. Burada f
ik
bykl blnm fark belirtmekte olup, k indisi blnm
farkn hangi mertebeden olduunu, i indisi ise blnm farklarn hangi veri noktasndan
itibaren hesaplanm olduunu ifade etmektedir.
Uygulamada interpolasyon polinomunun derecesi en fazla veri setindeki nokta saysndan bir
kk (m=n) olabilir.
m<n olmak zere yaplan bir uygulama srasnda x interpolasyon noktasnn normal olarak
x
i
<x <x
i+m
arasnda olmas gerekir. Ancak interpolasyon iin kullanlacak noktalarn mmkn
mertebe interpolasyon noktas noktalarn orta blgesinde kalacak biimde seilmesi uygun olur.
Ancak bir veri setinin balang ve bitim blgelerinde buna imkan yoktur. Bu bakmdan batan
itibaren ileriye veya sondan itibaren geriye doru yeteri sayda noktann, x interpolasyon
noktas arada olacak biimde seilmesi yeterli olur.
rnek olmak zere ekildeki 6 noktal veri setinde kbik bir polinomla yaplacak
interpolasyonlar iin interpolasyonda kullanlacak noktalarn veri setinin balang blgesinde
nasl seilebilecei hakknda fikir verilmektedir.

f
0

f
1
x
0
x
1
x
f
2

f
3

f
4
f
0
f
1
x
0
x
1
x
f
2
f
3

f
4

x
2
x
3
x
4
x
4

f
5
x
5

x
3
x
2
f
0

f
1
x
0
x
1
x
f
2

f
3

f
4
x
4
f
5
x
5
x
3
x
2

f
0
f
1
x
0
x
1
x
f
2
f
3

f
4

x
4

f
5
x
5

x
3
x
2
f
5
x
5
x

Buna gre x
0
ile x
1
ve x
1
ile x
2
noktalar arasndaki btn noktalarda yaplacak interpolasyonlar
iin ilk drt noktann alnmas mmkn iken, x
2
ve x
3
noktalar arasndaki blgede yaplacak
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-11
interpolasyonlar iin bu noktalarn solunda ve sanda yer alan daha yakn noktalarn, yani x
1
,
x
2
, x
3
ve x
4
noktalarnn alnmas daha uygun olur. x
3
ve x
4
noktalar ile x
4
ve x5 noktalar
arasndaki interpolasyonlar iin de son drt noktann alnmas uygun olacaktr.Bu durumda
eitli blgelerdeki interpolasyon formlleri de
0 2
x x x < <
( ) ( ) ( ) ( ) ( )( ) ( )
3 00 0 01 0 1 02 0 1 2 03
P x f x x f x x x x f x x x x x x f = + + +
2 3
x x x < <
( ) ( )( ) ( )( )( ) ( )
3 10 1 11 1 2 12 1 2 3 13
3 5
x x x < <
( ) ( )( ) ( ) ( )( ) ( )
3 20 2 21 2 3 22 2 3 4 23
eklinde uygulanacaktr.
rnek:
Aada sinx fonksiyonunun 0-180 derece arasnda verilmi 5 deerinden yararlanlarak ara
noktalarda birinci, ikinci ve nc derece polinomlarla interpolasyon yaplmtr.
pi = 3.141593 n = 5 dq = 0.628319
i x f i 0 f i 1 f i 2 f i 2 x P1 (x) P2 (x) P3 (x)
0 0.00000 0.00000 0.93549 -0.28435 -0.09323 0.31416 0.29389 0.32196 0.31328
1 0.62832 0.58779 0.57816 -0.46009 0.00000 0.94248 0.76942 0.79749 0.80616
2 1.25664 0.95106 0.00000 -0.46009 0.09323 1.57080 0.95106 0.99647 0.99647
3 1.88496 0.95106 -0.57816 -0.28435 2.19911 0.76942 0.81483 0.80616
4 2.51327 0.58779 -0.93549 2.82743 0.29389 0.32196 0.31328
5 3.14159 0.00000
Veri noktalar Blnm farklar nterpolasyon
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
1.2
0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5

2.4 Eit aralkl nokta dalmlar iin basit farklar
Veri noktalarnn
h x x x x x x x x
1 N N i 1 i 1 2 0 1
= = = = = =
+
" "
eklinde eit aralkl olmas halinde polinom formlleri daha basit hale gelir. Lagrange formlleri
basitletii gibi blnm farklar yerine de basit farklar kullanlr.
Lagrange formlleri:
Farkl aralkl noktalar iin daha nce
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-12
=
=
N
0 k
k k
f L x f ) ( ;
=
N
k j
0 j j k
j
k
x x
x x
L
eklinde verilen Lagrange formlleri eit aralkl veri noktalar iin
h
x x
s
0
=
Nh x x h x x
kh x x h x x
jh x x h x x
h 2 x x h x x
h x x h x x
0 N 1 N N
0 k 1 k k
0 j 1 j j
0 2 1 2
0 1 0 1
+ = =
+ = =
+ = =
+ = =
+ = =
"
"
"

olmak zere dzenlenerek
( )
( ) ( ) ( )h j k jh x kh x x x
jh x x x x
0 0 j k
0 j
= + + =
+ =

( ) j k
j s
j k
j
h
x x
h j k
jh x x
x x
x x
0
0
j k
j
= =

= =
N
k j
0 j
k
N
0 k
k k
j k
j s
x L f L x f ) ( ; ) (
eklini alr.
Basit farklar:
Eit aralkl bir (x
i
,f
i
), (i=0,1,...,N) veri setinde
Birinci-dereceden basit farklar ( ) 1 N 1 0 i f f f
i 1 i i
= =
+
,..., , ;
kinci dereceden basit farklar ( ) ( ) 2 N 1 0 i f f 2 f f f f
i 1 i 2 i i 1 i i
2
= + = =
+ + +
,..., , ;
eklinde hesaplanr. Herhangi bir n inci dereceden farklar ise bir nceki n-1 inci dereceden
farklar cinsinden
( )
( )
( ) n N 1 0 i f f
2
1 n n
f n f f f f
i 2 n i 1 n i n i i
1 n
1 i
1 n
i
n
=
+ = =
+ + +
,..., , ;
!
"
eklinde elde edilir. Bylece n inci dereceden bir interpolasyon forml bu basit farklar
cinsinden
( )
( ) ( )( ) ( ) ( )
0
n
0
3
0
2
0 0 s n
f
n
1 n s 1 s s
f
3
2 s 1 s s
f
2
1 s s
f s f x P
+
+ +

+
+ + =
! ! !
"
"
eklinde yazlabilir. Burada
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-13
x h
h
x x
s =
= ;
0

Bu tip interpolasyon polinomu Newton-Gregory ileri fark polinomu olarak bilinir.
2.5 Kbik spline erileri
Bu yntemde, verilen bir
| | | | | | | |
N N i i
f x x x f x f x , , . , , , . , , , , " " " "
1 1 1 0 0 +

veri dalmna birok noktadan geen polinomlar uydurmak yerine herbir [x
j
,x
j+1
] aralndan
nc dereceden bir polinom geirilir. Polinomun ve 1. ve 2. trevlerinin x
j
ve x
j+1

noktalarnda srekli olduu kabul edilir. Yalnz, ileride de belirtilecei gibi x
0
ve x
N
u
noktalarnda zel u artlar kullanlr.

f
0

f
1

x
0

h
0
h
1
h
i-1
h
i
h
N-2
h
N-1

x
1
x
2
x
i
x
i-1
x
i+1
x
N-2
x
N-1
x
N

f
N-2

f
i-1 f
i
f
i+1
f
N-1

f
N

f
2

Kbik Spline yaknlam
Buna gre, [x
i
, x
i+1
] aralnda bir kbik polinom
( ) ( ) ( ) ( )
3
3
2
2 1 0 i i i i
x x a x x a x x a a x g + + + =
eklinde tanmlanrsa, bu polinomun bir ve ikinci trevleri de
( ) ( ) ( )
2
3 2 1
3 2
i i i
x x a x x a a x g + + =

( ) ( )
i i
x x a a x g + =
3 2
6 2
eklinde olur. kinci trevin x
i
ve x
i+1
u noktalarndaki deerlerine srasyla M
i
ve M
i+1

denilirse
( )
( ) ( )
i i i i i
i i i
x x a a M x g
a M x g
+ = =
= =
+ + + 1 3 2 1 1
2
6 2
2

bantlarndan
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-14
2
2
i
M
a =
i
i i
h
M M
a
6
1
3

=
+

elde edilir. Burada
i i i
x x h =
+1

dir. te yandan kbik spline fonksiyonunun x
i
ve x
i+1
u noktalarnda f
i
ve f
i+1
deerlerini
alaca dnlrse
3
3
2
2 1 0 1
0
i i i i
i
h a h a h a a f
a f
+ + + =
=
+

bantlarndan da srasyla
i
f a =
0

i
i i
i
i i
h
M M
h
f f
a
6
2
1 1
1
+ +
+
=
bulunur.
Bylece kbik fonksiyonlarn katsaylar bir tek M
i
parametrelerine balanm olmaktadr. Yani
M
i
bilinmeyenleri bulunduu taktirde kbik fonksiyonlarn katsaylar elde edilmi olacaktr. Bu
amala kbik fonksiyonlarn birinci trevlerinin u noktalarnda srekli olaca koulu dikkate
alnrsa
( ) ( )
i i i i
x g x g

=
1

eitlii salanmaldr. Buradaki trevler srasyla
( ) ( ) ( )
2
1 1 3 1 1 2 1 1
2
1 1 3 1 1 2 1 1 1
3 2
3 2

+ + =
+ + =
i i i i i
i i i i i i i i i
h a h a a
x x a x x a a x g

( )
i i i
a x g
1
=

olup, bunlarn eitliinden
i i i i i i
a h a h a a
1
2
1 1 3 1 1 2 1 1
3 2 = + +

ve katsaylar yerletirilerek
i
i i
i
i i
i
i i
i
i
i
i i
i
i i
h
M M
h
f f
h
M M
h
M
h
M M
h
f f
6
2
6
3
2
2
6
2
1 1
1
1
1
1
1
1
1
1 + +
+ +
+

veya M
i
byklklerine gre yeniden dzenlenerek
(
= + + +
+
+
1
1 1
1 1 1 1
6 2
i
i i
i
i i
i i i i i i i
h
f f
h
f f
M h M h h M h ) (
elde edilir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-15
Birinci trevlerin eitliinden bulunan bu son denklem x
0
ve x
N
u noktalar hari btn x
i

noktalarnda uygulanarak, yeni bir dzenlemeyle
) ,... , ( , 1 2 1
1 1
= = + +
+
N i R M U M D M L
i i i i i i i

eklinde yazlabilir. Burada
(
= = + = =
+

1
1 1
1 1
6 2
i
i i
i
i i
i i i i i i i i
h
f f
h
f f
R h U h h D h L ; ; ) ( ;
dir. Grld gibi, toplam N adet M
i
bilinmeyenine karlk sadece (N-2) denklem mevcut
olup, zm iin ilave iki denkleme daha ihtiya vardr.
lave denklemler iin uygulanabilecek bir yntem x
0
ve x
N
u noktalarndaki M
0
ve M
N

bilinmeyenlerinin uygun ekilde komu noktalardaki bilinmeyenlere balanmasdr. lave
denklemleri eitli ekillerde elde etmek mmkndr:
Ularda lineer spline:
U noktalarnda kbik erilerin birer doruya dntkleri varsaylarak ikinci trevler iin
0
0
0
=
=
N
M
M

ilave denklemleri yazlabilir.
U noktalarnda belirlenmi birinci trevler:
U noktalarnda erilerin eimleri baka bir yolla belirlenip empoze edilebilir. ayet sol ve sa
ularda eimler srasyla A ve B ise kbik spline fonksiyonunun 1. trevi iin bulunan
i
i i
i
i
i
i
i
i
i i
i
h
f f
M
h
h
x x
M
h
x x h
x S

+
(
+
(

=
+
+
+ 1
1
2 2
1
6 2 2 6
) ( ) (
) (
bantsndan
|
|
.
|
\
|
= +
|
|
.
|
\
|
= +

1
1
1 1 1
0
0 1
1 0 0 0
6 2
6 2
N
N N
N N N N
h
f f
B M h M h
A
h
f f
M h M h

ilave denklemleri elde edilebilir.
Ularda parabolik spline:
U noktalarnda kbik erilerin birer parabole dntkleri varsaylarak ikinci trevler iin
1
1 0
=
=
N N
M M
M M

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-16
ilave denklemleri yazlabilir.
Ulardaki ikinci trevlerin ekstrapolasyonla bulunmas:
U noktalarnda ikinci trevlerin deerleri komu iki noktadaki deerlerden ekstrapolasyon
yoluyla bulunabilir. Buna gre
( )
( )
2
2 1 1 1 2
1
2 0 1 1 0
0

+ +
=
+
=
N
N N N N N
N
h
M h M h h
M
h
M f M h h
M

ilave denklemleri elde edilir.
nc Trevin Sreklilii:
kinci trev ifadesinin bir kez daha trevi alnarak
i
i
i
i
i
h
M
h
M
x S
1 +
+ = ) (
ve x
1
ve x
N-1
noktalarnda nc trevlerin
( ) ( )
( ) ( )
0 1 1 1
N 2 N 1 N 1 N 1
S x S x
S x S x

=
=

eklinde srekli olaca kabul edilerek
0 1
0 1
1
2
1
2
2
1
2
1
0
1
1
0
0
= +
|
|
.
|
\
|
+
= +
|
|
.
|
\
|
+
N N
N
N
N
N
N
M M
h
h
M
h
h
M
h
h
M
h
h
M

ilave denklemleri elde edilebilir.
Periyodik Kbik Spline:
Nokta dalmnn periyodik olmas halinde ise birinci kbikle sonuncu kbiin u noktalarndaki
0
0 1
1
0
0
0
0 0
6 6
2
h
f f
M
h
M
h
x S

+ = ) (
1
1
1
1
1
6
2
6

+ + =
N
N N
N
i
N
N
N N
h
f f
M
h
M
h
x S ) (
birinci trevleri
) ( ) (
N N N
x S x S
1 0 1
=
eklinde eitlenerek
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-17
1
1
0
0 1
1
1
1
0
0
0
6
2
6 6 6
2
= + + +
N
N N
N
i
N
N
h
f f
h
f f
M
h
M
h
M
h
M
h

ilave denklemi ve ayrca yine birinci kbikle sonuncu kbiin u noktalarndaki ikinci trevleri
eitlenerek
N 1
M M =
ilave denklemi elde edilebilir.
Kbik spline interpolasyonu
Yukardaki ilave denklemlerinde kullanlmasyla elde edilen denklem sistemi Mi ler iin
zldkten sonra istenilen herhangi bir x noktasndaki interpolasyon iin en bata yazlan
( ) ( ) ( ) ( )
3
3
2
2 1 0 i i i i
x x a x x a x x a a x g + + + =
kbik spline fonksiyonlar kullanlr. Buradaki kbik spline katsaylar daha nce de belirtildii
gibi
i i
f a =
0

i
i i
i
i i
i
h
M M
h
f f
a
6
2
1 1
1
+ +
+
=
2
2
i
i
M
a =
i
i i
i
h
M M
a
6
1
3

=
+

bantlar yardmyla u noktalarndaki ikinci trevler cinsinden hesaplanacaktr.
2.6 Ksmi kbik spline erileri
Kbik spline yaknlam, u noktalarnda birinci trevlerin daha nceden bir baka yolla
bulunmas halinde daha kolay bir probleme dnr ve ksmi kbik spline yaknlam adn
alr.

f
0

f
1

x
0

h
0
h
1
h
i-1
h
i
h
N-2
h
N-1

x
1
x
2
x
i
x
i-1
x
i+1
x
N-2
x
N-1

x
N

f
N-2

f
i-1 f
i
f
i+1
f
N-1

f
N

f
2

T
i-1
T
i
T
i+1
T
1

T
0

T
N-2

T
N-1

T
N

T
2

Ksmi kbik spline yaknlam
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-18
Herhangi bir [x
i
, x
i+1
] aralnda bir kbik spline ve 1. trevi srasyla
( ) ( ) ( ) ( )
3
3
2
2 1 0 i i i i i i i i
x x a x x a x x a a x g + + + =
( ) ( ) ( )
2
3 2 1
3 2
i i i i i i
x x a x x a a x g + + =

eklinde tanmlanmt. X
i
ve x
i+1
u noktalarnda polinomun deerleri srasyla f
i
ve f
i+1
,
birinci trevlerin deerleri de T
i
ve T
i+1
olmak zere
1 2 0
3 2
2
3 2 1 1
1
3
3
2
2 1 0 1
0
=
+ + =
=
+ + + =
=
+
+
N i
h a h a a T
a T
h a h a h a a f
a f
i i i i i i
i i
i i i i i i i i
i i
,..., , ;
denklemleri yazlarak bu denklemlerden kbik spline katsaylar:
N i
h
T T
h
f f
a
h
T T
h
f f
a
T a
f a
i
i i
i
i i
i
i
i i
i
i i
i
i i
i i
,..., , ; 2 1
2
2
3
2
1
3
1
3
1
2
1
2
1
0
=
+
+
=
+
=
=
=
+ +
+ +

eklinde elde edilir.
2.7 Bir yzey zerinde interpolasyon
Bir ok mhendislik probleminde bir yzey zerinde interpolasyon yapma zorunluluu doar.
ki deikene bal bir polinomsal fonksiyon
( )
2 3
11
2 2
10
3
9
2
8
2
7
3
6
2
5 4
2
3 2 1 0
y x a y x a
y x a xy a y x a x a y a xy a x a y a x a a y x f z
+ +
+ + + + + + + + + = = ,

eklindedir. Byle bir fonksiyon bir yzey tanmlar. Bazan bamsz deiken says, rnein
zaman deikeninin ilavesiyle daha fazla olabilir ve fonksiyon daha da karmaklaabilir. Bu
durumda karmaklktan kurtulmak iinher bir deiken ayr ayr ele alnabilir.
rnein yukardaki fonksiyon, y=sb alnrsa
3
3
2
2 1 0
x b x b x b b z
sb y
+ + + =
=

ekline gelir. Buradan, deikenlerden birini sabit (rnein y=y
1
) alarak (x,y)=(a,b) gibi bir
noktada z iin interpolasyon yaplabilecei anlalmaktadr. Bu interpolasyon iin daha nce
izah edilen herhangi bir teknik kullanlabilir. Bu ilem y nin y
2
, y
3
,..., y
n
gibi baka deerleri iin
de tekrar edilerek z iin x=a da bir tablo elde edilebilir. Bu tablodan da y=b iin interpolasyon
yaplabilir.
rnek
Aadaki tablo yardmyla (x=1.6 ; y=0.33) noktasnda f deerini tahmin ediniz. Bunun iin x
ynnde kuadratik, y ynnde kbik interpolasyon kullannz.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-19
x\
y

0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
0.165 0.428 0.687 0.942 1.190 1.431
0.271 0.640 1.003 1.359 1.703 2.035
0.447 0.990 1.524 2.045 2.549 3.031
0.738 1.568 2.384 3.177 3.943 4.672
1.216 2.520 3.800 5.044 6.241 7.379
2.005 4.090 6.136 8.122 10.030 11.841
3.306 6.679 9.986 13.196 16.277 19.198
x dorultusunda kuadratik interpolasyon nerildii iin bu dorultuda nokta almak yeterli
olacaktr. x=1.6 noktasnda interpolasyon yaplmas istendii iin de buna en yakn olan x=1.0,
x=1.5 ve x=2.0 noktalarnn alnmas uygun olur.
y dorultusunda ise kbik interpolasyon nerildii iin 4 noktaya ihtiya vardr. Buna gre
y=0.33 noktasna en yakn olan y=0.2, y=0.3, y=0.4 ve y=0.5 noktalarnn alnmas uygundur.
nterpolasyon iki aamada gerekletirilecek olup ilk aamada x veya y dorultulardan bir sabit
tutulup dieri iin interpolasyon yaplacak, ikinci aamada ise interpolasyonla bulunan bu
deerler arasnda dier ynde interpolasyon yaplacaktr. nce hangi dorultudaki deerin
sabit tutulaca hususunun, yuvarlatma hatalar dnda nemi yoktur.
Buradaki uygulamada nce sabit x deerleri iin interpolasyon yaplacaktr. x in sabit farkl
deeri iin basit fark tablolar aadadr:
y z z z z
x=1.0
0.2
0.3
0.4
0.5
0.640
1.003
1.359
1.703
0.363
0.356
0.344
-0.007
-0.012
-0.005
x=1.5
0.2
0.3
0.4
0.5
0.990
1.524
2.045
2.549
0.534
0.521
0.504
-0.013
-0.017
-0.004
x=2.0
0.2
0.3
0.4
0.5
1.568
2.384
3.177
3.943
0.816
0.793
0.766
-0.023
-0.027
-0.004
Bu tabloda noktalar eit aralkl dald iin Newton-Gregory ileri fark polinomlar kullanlm
olup, her bir x deerinde y=0.33 noktas iin yaplan interpolasyonlar sonucu elde edilen
sonular ve bunlar kullanlarak y dorultusunda elde edilen basit farklar aadaki tabloda yer
almaktadr.
X z z z
y=0.33
1.0
1.5
2.0
1.1108
1.6818
2.6245
0.5710
0.9427
0.3717
Bu tablodan yaplan interpolasyonla f(1.6,0.33) =1.8406 deeri elde edilir.
Aslnda bu rnek problemde incelenen veri f(x,y) =e
x
siny +y - 0.1 fonksiyonuna ait olup
interpolasyon noktasndaki gerek deer f(1.6,0.33) =1.8350 dir. Buna gre interpolasyonda
yaplan hata 0.0056 mertebesindedir. Hatann bu kadar byk olmasnn nedeni x ynnde
kuadratik interpolasyonun yeterli olmaydr. Bu husus ikinci dereceden farklarn byk
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-20
olmasndan da anlalmaktadr. Bu ynde nc dereceden bir fonksiyonla interpolasyon
yaplmas halinde hata daha kk olacaktr.
2.8 En-kk kareler yaklam
Buraya kadar izah edilen yntemler daha ziyade dzgn dalml veriler iin uygundur. Oysa
zellikle deneysel almalardan retilen verilerde ou zaman hatalar mevcut olup, bu hatal
verilere nceki yntemlerin uygulanmas halinde alkantlar ortaya kar.
Bu blmde hata ieren verilere eri uydurulmas iin daha uygun bir yntem olan en kk
kareler yntemi zerinde durulacaktr.
Yntemi tantmak iin basit bir rnei ele alalm. Bir deneysel alma srasnda bir telin
scakl ile direnci farkl renciler tarafndan llerek aadaki tabloda verilen deerler elde
edilmitir.
T (C) R (Ohm)
20.5 765
32.7 826
51 873
73.2 942
95.7 1032
700
750
800
850
900
950
1000
1050
0 20 40 60 80 100 T (C)
R

(
O
h
m
)

Veri noktalar ayn zamanda grafik zerinde de belirtilmi olup, noktalarn tam olmasa da
lineere yakn bir dalma sahip olduu grlmektedir. Bu veri dalmna en uygun dorunun
uydurulmas iin en kk kareler yntemi kullanlacaktr.
Veri noktalarnn dorudan uzaklklar hata olarak nitelendirilirse en uygun doru, bu hatalarn
en kk olduu doru olacaktr. Dolaysyla bu problem bir hatay en ke indirme
(minimization) problemidir.
ayet deneysel almada scaklklarn doru okunduu varsaylrsa hatalarn sadece diren
okumalarnda yaplm olduu kabul edilebilir. Ancak baz diren deerleri gerek deerden
byk okunmuken bazlar daha kk okunmutur. Bu durumda hatalarn bir ksm pozitif
iaretli iken bazlar negatif iaretlidir. ayet toplam hatay bulmak iin hatalar bu haliyle
toplanrsa negatif ve pozitif iaretli byklklerin bir ksm birbirini yokedeceinden, toplam
hata olas gerekenden daha kk bulunacaktr. Bu nedenle hatalar toplamak yerine hatalarn
karelerini toplamak ve bulunan bu toplam hata deerini en kk yapmaya almak daha
doru olur.
imdi
- veri dalmn (x
k
,y
k
) k=1,2,...,N ile belirtelim
- buna uydurulacak doruyu y(x) =a
0
+a
1
x eklinde tanmlayalm.
Buna gre
- Hatalar ( )
k k k
x y y e =
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-21
- Hatalarn kareleri ( ) | | ( )
2
1 0
2 2
k k k k k
x a a y x y y e = =
- Hatalarn kareleri toplam ( )
=
=
N
k
k k
x a a y E
1
2
1 0

olacaktr. En kk kareler yntemi bu E toplamnn en kk deerinin bulunmasn hedefler ki
bunun iin problemin iki parametresi olan a
0
ve a
1
byklklerinin en uygun deerinin
bulunmas gerekir.
E byklnn minimum olmas iin bu bykln a
0
ve a
1
parametrelerine gre trevlerinin
sfr olmas gerekir:
( )( )
( )( )
=
=
= =
= =
N
k
k k k
N
k
k k
x x a a y
a
E
x a a y
a
E
1
1 0
1
1
1 0
0
0 2
0 1 2

Bu eitlikler a
0
ve a
1
iin yazlm birer denklem olup dzenlenerek matris formda
=
)
`
(
(
(
(

=
=
= =
=
N
k
k k
N
k
k
N
k
k
N
k
k
N
k
k
y x
y
a
a
x x
x N
1
1
1
0
1
2
1
1

eklinde yazlabilir. Bu lineer denklem takm zlerek a
0
ve a
1
byklklerinin uygun deerleri
elde edilir.
Ele alnan rnekte
5 254932 4438 27 18607 1 273 5
1 1 1
2
1
. ; ; . ; . ; = = = = =

= = = =
N
k
k k
N
k
k
N
k
k
N
k
k
y x y x x N
olup denklem takmnn zmnden
395 3 2 702
1 0
. ; . = = a a
elde edilir. Yani veri dalmna en uygun dorunun denklemi
x y + = 395 3 2 702 . . veya T R + = 395 3 2 702 . .
eklindedir.
Lineer olmayan veriler
Baz hallerde veri seti non-lineer bir dalm gsterebilir.
rnein:
b
x a y = ,
bx
e a y = gibi
Bu gibi durumlarda en kk kareler ynteminin uygulanmas zor olur. Bu bakmdan non-lineer
denklemlerin lineerletirildikten sonra en kk kareler ynteminin uygulanmas daha doru
olur.
rnein yukardaki fonksiyonlar logaritma alnarak
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-22
x b a y ln ln ln + = , bx a y + = ln ln
ekline getirilebilir. Bu iki fonksiyon artk dorusaldr.
En kk kareler polinomlar
Daha nceki polinomsal yaknlam uygulamalarnda N adet noktadan n=N-1 inci dereceden bir
polinom geirilebilecei hatrlatlarak bu ilkeye dayanan Lagrange polinomlarndan ve
eitlemelerinde sz edilmiti. Ayrca N-1 inci dereceden polinomun btn veri noktalarndan
getii hatrlatlmt.
Veri setinin dzgn bir dalma sahip olmamas halinde btn noktalardan geen bir polinom
alkant gsterebilir. Veri setine daha dzgn bir eri uydurulmas istenirse polinomun daha
dk dereceden olmas gerekir.
Buna gre
yaknlam polinomu
n
n
3
3
2
2 1 0
n
0 j
j
j
x a x a x a x a a x a y + + + + + = =
=
"
eklinde tanmlanrsa, bu polinomun elde edilebilmesi iin btn a
j
(j=0,1,2,...,n) katsaylarnn
deerlerinin bulunmas gerekir. Yani problemde bilinmeyen n+1 adet parametre mevcuttur.
Bu tanmlamayla
hatalar
=
=
n
0 j
j
k j k k
x a y e
hatalarn kareleri
2
n
0 j
j
k j k
2
k
x a y e
(
(
=

=

kareler toplam

= = (
(
=
N
1 k
2
n
0 j
j
k j k
x a y E
olup, kareler toplamnn en kk deerini elde etmek iin E toplamnn a
i
(i=0,1,2,,n)
paremetrelerine gre trevlerinin sfr olmas gerekmektedir:
| | n 2 1 0 i 0 x x a y 2
a
E
N
1 k
i
k
n
0 j
j
k j i
i
, , , , ; " = =
(
(

= =

Bu ekilde elde edilen n+1 adet lineer denklem e-zamanl olarak zlerek a
j
katsaylar elde
edilebilir. Bunun iin yukardaki denklem sistemi dzenlenerek
n 2 1 0 i y x x x a
N
1 k
k
i
k
n
0 j
N
1 k
i
k
j
k j
, , , , ; " = =
|
|
.
|
\
|

= = =

eklinde veya matris formda ak olarak

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-23
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(

=
=
=
=
= = = = =
= = = = =
= = = = =
= = = =
N
1 k
k
n
k
N
1 k
k
2
k
N
1 k
k
1
k
N
1 k
k
0
k
n
2
1
0
N
1 k
n
k
n
k
N
1 k
n
k
3
k
N
1 k
n
k
2
k
N
1 k
n
k
1
k
N
1 k
n
k
0
k
N
1 k
2
k
n
k
N
1 k
2
k
3
k
N
1 k
2
k
2
k
N
1 k
2
k
1
k
N
1 k
2
k
0
k
N
1 k
1
k
n
k
N
1 k
1
k
3
k
N
1 k
1
k
2
k
N
1 k
1
k
1
k
N
1 k
1
k
0
k
N
1 k
0
k
n
k
N
1 k
0
k
3
k
N
1 k
0
k
2
k
N
1 k
0
k
1
k
y x
y x
y x
y x
a
a
a
a
x x x x x x x x x x
x x x x x x x x x x
x x x x x x x x x x
x x x x x x x x N
"
"
"
" " " " " "
"
"
"

veya
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(

=
=
=
=
=
+
=
+
=
+
=
+
=
=
+
= = = =
=
+
= = = =
= = = =
N
k
k
n
k
N
k
k k
N
k
k k
N
k
k
n N
k
n n
k
N
k
n
k
N
k
n
k
N
k
n
k
N
k
n
k
N
k
n
k
N
k
k
N
k
k
N
k
k
N
k
k
N
k
n
k
N
k
k
N
k
k
N
k
k
N
k
k
N
k
n
k
N
k
k
N
k
k
N
k
k
y x
y x
y x
y
a
a
a
a
x x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x N
1
1
2
1
1
2
1
0
1 1
3
1
2
1
1
1
1
2
1
5
1
4
1
3
1
2
1
1
1
4
1
3
1
2
1
1
1 1
3
1
2
1
1
"
"
"
" " " " " "
"
"
"

eklinde yazlabilir. Bu denklem sistemi Gauss eliminasyon yntemi ile zlebilir.
rnek:
Aadaki veri noktalarna en kk kareler yaklam ile kuadratik bir eri uydurunuz
xk 0.050 0.110 0.150 0.310 0.460 0.520 0.700 0.740 0.820 0.980 1.171
yk 0.956 0.890 0.832 0.717 0.571 0.539 0.378 0.370 0.306 0.242 0.104
zm
k xk yk xk ^ 2 xk ^ 3 xk ^ 4 xk . yk xk ^ 2 . yk y(x)
0 0.050 0.956 0.00250 0.00013 0.00001 0.04780 0.00239 0.94767
1 0.110 0.890 0.01210 0.00133 0.00015 0.09790 0.01077 0.88872
2 0.150 0.832 0.02250 0.00338 0.00051 0.12480 0.01872 0.85031
3 0.310 0.717 0.09610 0.02979 0.00924 0.22227 0.06890 0.70392
4 0.460 0.571 0.21160 0.09734 0.04477 0.26266 0.12082 0.57716
5 0.520 0.539 0.27040 0.14061 0.07312 0.28028 0.14575 0.52929
6 0.700 0.378 0.49000 0.34300 0.24010 0.26460 0.18522 0.39543
7 0.740 0.370 0.54760 0.40522 0.29987 0.27380 0.20261 0.36767
8 0.820 0.306 0.67240 0.55137 0.45212 0.25092 0.20575 0.31431
9 0.980 0.242 0.96040 0.94119 0.92237 0.23716 0.23242 0.21624
10 1.171 0.104 1.37124 1.60572 1.88030 0.12178 0.14261 0.11428
6.011 5.905 4.65684 4.11907 3.92254 2.18397 1.33596
11.0000 6.0110 4.6568 5.9050
6.0110 4.6568 4.1191 2.1840
4.6568 4.1191 3.9225 1.3360
a0 = 2.1801 a0 = 0.99804
a1 = -2.2251 a1 = -1.01863
a2 = 0.4923 a2 = 0.22538
= 2.1844
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
1.2
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-24
Not: Tabloda herbir stunun altnda toplamlar yer almaktadr. Bu toplamlara ilikin satrn
altnda lineer denklem takmnn katsaylarna ve sa taraf vektrne, daha alt satrlarda da
lineer denklem takmnn Cramer yntemi ile zmne yer verilmitir. Tablonun en sa
stununda en kk kareler yntemiyle elde edilen parabolik eri zerindeki noktalarn
koordinatlar yer almaktadr.
Grafik zerinde dairelerle veri noktalar belirtilmi olup dolu izgi en kk kareler yntemiyle
elde edilen parabolik eriyi temsil etmektedir.

02 - Eğri Uydurma Ve Interpolasyon

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

02 - Eğri Uydurma Ve Interpolasyon

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BLM 2

You might also like