ELKLERN ISIL LEMLER

Demir esasl malzemeler, scakla bal olarak ok deiik kristal yaplarna sahiptirler (allotropluk). Ayrca ostenit scaklndan hzl soutulmalar halinde ar souma grlr. Bunun sonucu olarak dnm scaklklar der ve karbon veya dier alam elementlerinin yaynm gleir. yap ve zellikler bakmndan belirli bir durumu elde etmek zere, malzemenin solids scaklnn altnda, uygun sra ve sre ile stlp soutulmasna sl ilem denir.

lem srasnda ortamn etkisiyle (rnein karbonlama ve nitrrlemede olduu gibi) eliin kimyasal bileimi de deiebilir. eliklerin sl ilemleri balca u amalar iin uygulanr:

Talal ileme zelliini iyiletirmek (yumuatma, tane iriletirme), Dayanmn arttrlp azaltlmas (sertletirme, normalletirme, yumuatma), Souk ekil vermenin etkisini yok etmek (yeniden kristalletirme, normalletirme), Mikro segregasyonun ortadan kaldrlmas (homojenletirme), Tane bykln deitirme (normalletirme, yeniden kristalletirme, tane iriletirme),

 gerilmelerin azaltlmas (gerilme giderme), Belirli i yaplarn elde edilmesi (normalletirme,yumuatma, sertletirme).
Sz konusu ilemler iki ana grupta toplanabilir: - Tavlama, - Sertletirme. - Tavlama ile i yapnn kararl denge durumuna yaklamas salanr (soutma yava yaplr) - Sertletirme de ise ostenit, eliin bileimine bal bir minimum hzn altna inilmeyecek ekilde soutularak yar kararl bir i yap (martenzit) oluturulur.

Tav ilemleri de kendi aralarnda tekrar iki gruba ayrlr:

I. Tr Tav lemleri: yap deiikliklerine neden olsalar bile ncelikle belirli zelliklerin elde edilmesine yneliktirler (homojenletirme, tane iriletirme, gerilme giderme, yeniden kristalletirme ilemleri). II. Tr Tav lemleri: Bunlarda temel ama belirli i yap durumlarna ulamaktr (yumuatma, normalletirme ilemleri).

Scaklk-Zaman Diyagram : Her sl ilem en az Belirli bir scakla stma, Bu scaklkta tutma, Soutma aamalarn ierir. stenilen scakla stmada iki yntem vardr : Is paraya bir d kaynaktan tanr (temas veya radyasyon yoluyla) Is parada oluturulur (dorudan elektrik akm geirme veya indksiyon yoluyla).

Istma

I tY
Scaklk T

II tYM

Tutma tT

Soutma tY

Parann merkezi Parann yzeyi

Zaman t
Isl ilemlerde Scaklk-Zaman Diyagram (ematik) I : Yzeyi istenen scakla getirme, II : Yzey ve merkez scaklklarn eitleme

TAVLAMALAR
Tavlamalar, sl ilem parametrelerinden sadece soutma hznn -genel olarak, havada soutma gibi yava soutma hzlarnn seimiyle- devre d brakld sl ilem grubudur diyebiliriz. Genellikle ulalmak istenen malzeme zelliklerine gre isimlendirilirler.

Normalizasyon (Normalletirme) Bu tavlamann amac, gz nne alnan elie, her trl muhtemel n ilemelerden sonra normal iyap diye tarif edebileceimiz ince, yuvarlak taneli, homojen dalml iyapsn tekrarkazandrmaktr. Normalletirme Tavlamas sadece dnmnn olduu elikler iin anlam tar: Uygulama esas yararlanlan mekanizmalar- bu dnme dayanr.

 dnmnn bastrld alaml eliklerde normal tavlama ilemi uygulanmas sz konusu deildir. Normalizasyon iin elik, su vermede olduu gibi A3 scaklnn 20 50 oC zerine karlr, bir sre (4560 dk) bekletildikten sonra durgun havada soutulur. Daha yksek scaklklara stma veya bu scaklklarda daha uzun sre tutma, tane irilemelerine yol aar. Istma srasnda ise, Ac1 ve Ac3 scaklklar aras, sonuta zellikle ince taneli ostenit eldesi iin, mmkn mertebe abuk geilmelidir. tektoitst eliklerde para A1 scaklnn zerine kadar stlr (ekil-8). Daha yksek scaklklara stma tane irilemelerine ve yzey blgesinin karbon kaybna (dekarbrizasyona) yol aar.

tektoitst eliklerde dk scaklklardaki tavlamann nemli bir faydas da, tane snrlarndaki ikinci sementit ann, sementitlerin ksmen de olsa kresellemek meyli ile, paralanmasn salamasdr.

Oluacak nihai iyap elie nceden uygulanm olan retim ve hazrlama ilemlerinden (dvme, haddeleme, dkm, kaynak ve/veya sl ilemler gibi) bamsz olmu olacaktr. Tavlanm para, kararl dengeye uygun iyapya (byk bir yaklaklkla denge diyagramnn gerektirdii tane yapsna) kavumu olacaktr.

Normalizasyon uygulamalarnn sz konusu olduu veya olmas gerektii yerleri, genel olarak ve nem sras gzetilmeksizin bir arada zetleyerek belirtmek mmkndr : Her eyden nce baz sl ilemlere bal olarak, ince taneli nihai iyap eldesi iin difuzyon tavlamasndan sonra ve su verme ileminden nce,

scak haddelemelerden sonra, haddeleme teksturuna bal olarak ortaya kabilecek anizotropik etkileri ve gevrek krlma meylini azaltmak amacyla,
dvme ve dier plastik ekil verme ilemlerinden sonra scak deformasyona ilikin iyap oluumlarnn normalletirilmesinde, zellikle elik dkm paralarn dkmden sonraki kaba ve gevrek iyapsndan (Widmannstaetten yapsndan) kurtarmak, mukavemet ve tokluk zelliklerini iyiletirmek iin, ou zaman rekristalizasyon tavlamas yerine uygulamak, yeniden kristalleme srasnda tane irilemesine meydan vermemek iin,

Kaynak ilemlerinden sonra, temel malzeme, scaklk etki blgesi (gei blgesi) ve kaynak dikii arasnda ortak nitelikli tane yaps oluturmak iin
normalizasyon tavlamas gndeme gelir; ayrca

 Normalizasyon tavlamasnn malzeme bilimindeki nemli yeri ve vazgeilmezlii, bilimsel almalarda bir k noktas oluturmasndan ve referans verileri teslim etmesindendir.

1200

Scaklk [oC]

1000 910

-KE Blgesi
G A3
+

TS

Acm

800

Sertletirme Scakl (Blgesi)

K

P (% 0,025 C)
600 0

A1

- Blgesi
0,4 0,8 1,2 1,6 2,0

Karbon miktar [%C ]

ekil-8)

a) Alamsz eliklerde karbon oranna gre, normalizasyon, su verme (TS) ve dnm scaklklar (A1 , A3 ve Acm).

T < A1 ( ri taneli, serbest + Perlit)

A1 < T < A3 ( + )

T > A3 ()

T < A1
( Yeni, kk taneli, serbest + perlit )

ekil-8) b)

Normalizasyon srasnda, iyapda, tane ii dnmlerinin ematik gsterilii.

Rekristalizasyon (Yeniden Kristalletirme) Tavlamas: Yeniden kristalletirme tavlamas, nceden urad souk plastik ekil deiimiyle, deformasyon yetenei azalm veya tamamen kaybolmu elik para veya yar mamullere, souk deformasyon sertlemesini kaldrmak, daha dorusu malzemeye yeniden ekil verme kabiliyeti kazandrmak amacyla uygulanr. Rekristalizasyon tavlamas sadece malzemeye bal (normalizasyon gibi) sl ilem grubundan deildir: lem parametrelerini malzeme ve plastik deformasyon oran birlikte tayin eder. Az veya ok da olsa, belli bir oranda souk plastik deformasyona uram, peklemi, deformasyon yetenei kaybna uram malzeme veya malzeme grubuna uygulanmas sz konusudur.

Rekristalizasyon tavlamas sadece malzemeye deil, ayn zamanda deformasyon oranna da bal bir sl ilemdir. Rekristalizasyon srecinin gereklemesi belli bir oranda souk plastik ekil deiimini gerektirir. Rekristalizasyon tavlamas, souk plastik deformasyon yetenei gsterme durumunda olmayan malzemelere uygulanmaz. Bir ok teknolojik kullanm yerlerinde, yksek oranda souk plastik deformasyon gerektiren retimler (ince levha retimi veya tel ekimi, derin ekme ve svama paralar imali gibi), yeniden kristalleme (rekristalizasyon) tavlamas uygulanmadan gerekletirilemez.

yapnn yeniden kristallemesini salayacak bu minimum scakla yeniden kristalleme scakl (TR) denir. TR ile bir malzeme sabiti olan TErg arasnda TR [K] 0,30 0,42 Terg [K] genel bants yaklak bilgi ve pratik kullanm iin yararldr. Souk deformasyonla pekleebilen malzemelerde, uygulanacak deformasyonun souk ekil verme mi, yoksa scak ekil verme mi olduunu nasl anlayabiliriz?

Souk ekil verilmi bir elik malzeme iin tavlama scaklna bal olarak zellik deiimi (ematik): I. Mikro yapda ve zellikte deime yok, II. Kendine gelme, III. Rekristalizasyon,

Rekristalizasyon scaklnn souk ekil deitirme oranna ball (ematik).

Farkl tavlama sre ve scaklklarnn rekristalizasyon oranna etkisi (ematik)

Difuzyon Tavlamas : (Yaynma veya Homojenletirme Tavalamas) Segregasyon esas olmak zere, nceden uygulanan sl ilemler gibi eitli ekillerde olumu olan, malzeme ierisindeki konsantrasyon farklarn ortadan kaldrmak iin yksek scaklkta gerekletirilen bir tavlamadr. eliklerin C- oranna gre, homojenletirilecek para, atom yaynmasn (difuzyon) tevik edecek ekilde, 1050 1200 oC arasnda mmkn mertebe uzun sre tutulur (yine de 40 saatten fazla difuzyon iin tavlama sresi ekonomik grlmez; ayrca uzun sre ve yksek scaklktaki tufal oluumu gibi olumsuzluklar gze almamak iin, difuzyon tavlamas malzemeye balangta, yar-mamul retiminden nce, uygulanmas doru olur).

Malzeme yeni ve homojen yaps ile yeni retim ve iyiletirme ilemlerine hazr hale gelmitir fakat yksek scaklkta uzun sre tutulmakla tane irilemesine uramtr. rilemi ostenit taneleri takip eden sl ilemlerle (normalizasyon gibi) kltlmelidir.

Gerilme giderme- Tavlamas Teknik bir parada -dardan bir ykleme olmakszn- zaten varolan i gerilmeler ile, kullanm srasnda sz konusu parann ivmeli hareketleri sonucu veya dier statik yklemelerle ortaya kan gerilmelerin sperpozisyonu, beklenmedik krlmalara ve/veya kalc deformasyonlara gtrebilir.

Bu sonulardan kanmak veya en aza indirmek iin, -n sl ilemlerle mmkn mertebe, oluumu tevik edici parametreleri ortadan kaldrmak,
veya ilem srasnda i gerilme oluumunu en aza indirmek (uygun scaklk aralklarnda almak ve hzl scaklk deitirmelerinden kanmak gibi), ve retim sonunda -sl ilemlerle- i gerilmelerin giderilmesi, Gerilme
Giderme tavlamas ile gerekletirilebilinir.

 gerilmelerin oluum kaynaklarn belirtmek, gerilme giderme tavlamasnn uygulama alanlarna iaret edecektir. Souk plastik ekil deiimi, faz dnmleri, sl ilemler, scaklk deiimleri gibi ilem ve mekanizmalar malzemelerde ayr ayr veya bir arada ilerlik iinde, i gerilme kollektifini oluturabilirler. Dkm, kaynak, plastik ekil verme gibi retim yntemleri, bunlara ilikin sl ilemler ve/veya ileme aamalar (su verme, dvme veya haddeleme, kaynak, tornalama veya talama gibi) bu mekanizmalarn birlikte mdahil olduu teknolojik uygulamalardr. Gerilme giderme tavlamasnda (daha dorusu gerilme drme tavlamas) para, 450 650 oC arasna ok yava stlr (frnda kontroll ekilde) -ama kompozisyona gre ve nceki sl ilem etkilerini gidermeyecek bir scaklk dzeyinde- bir sre tutularak (enerji kaybna meydan vermeyecek ve fakat parann homojen snmasn salayacak kadar, apa bal bir sre) yine homojen soutmaya dikkat edilerek scaklk yavaa drlr.

lem sonunda malzemenin tane yaps ve faz oranlar deimez. gerilmelerin en aza indirilebilmesi ise, scaklkla akma mukavemetinin dmesi ile ilgilidir (ekil-9).
ekme ve Akma Mukavemeti Rm ve Re [N/mm2]

Rm Re
100 300 500 700

Scaklk T [C]

ekil-9)

Akma (ve ekme) mukavemetinin scaklkla deiimi.

Tavlama ileminden sonra (malzeme ierisinde blgesel plastik deformasyonlarn gereklemesi sonucunda), malzemenin hal barndrd i gerilmelerin mertebesi, tavlama scaklndaki akma dayanm deerinde olaca aktr (ekil-9). gerilmelerin parann makro-boyutlar zerinde edalm gstermemesi durumunda, tavlama ilemi bu kere arplmalara yol aabilecektir. Bu bakmdan hassas paralara, gerilme giderme tavlamasndan sonra nihai boyut ilemleri uygulanmaldr.

Yumuatma Tavlamas (Kreletirme) : C % 0,4 olan eliklerde talal ilenmeye uygun en yumuak i yapnn elde edilmesini salar. Daha dk karbonlu eliklerde ise ar yumuama nedeniyle, zellikle delme srasnda svanma eilimi grldnden, talal imalat kolaylatrmak iin yumuatma yerine tane iriletirme tavlamasna bavurulur. Ac1 in hemen altnda (bazen zerinde) veya her iki ynde salnm eklinde deien scaklklarda (~100 h) tavlama ilemi gerekletirilir ve daha sonra yava soutulur.

Tavlama sonucunda lamelli perlit, taneli bir biim alr (denge durumu). Yani yksek yzey enerjili sementit lamelleri ferrit iinde znp blnerek dk yzey enerjili krecikler halini alrlar. Ferritik ana ktleye dalm karbr paracklar eklindeki i yap durumuna slah ilemleriyle de ulalr. Ac1 scaklnn dar bir zaman aral iin almas, sementit lamellerinin krelemesini kolaylatrr ve tav sresini ksaltr. Ayn ekilde, Ac1 etrafnda salnm yaplmas da olay belirgin bir ekilde hzlandrr. tektoidst eliklerin zor znen sementit a ancak bu yntemlerle paralanabilir.

elie uygulanacak sertletirme ilemine kreletirilmi bir i yapyla balamak, (zellikle tektoidst eliklerde) baarl sonu alnmasnn kolaylatrr. Ancak pratikte ksa sreli (daha ekonomik) olmas nedeniyle ou kez normalletirme tavlamas uygulanr.

Ferrit

Perlit
Yumuatma tavlamasnda sementit lamellerinin blnmesi

Tane riletirme Tavlamas : Dk karbonlu eliklerde (C < % 0,4) talal ilemeyi kolaylatrmak amacyla, gevrek ve kaba taneli bir i yapnn elde edilmesi talan srekliliini engeller. Bu durumda malzeme svanmaz ve zellikle ksa krlc tala verdiinden otomatik tezgahlarda ilenebilir duruma gelir. Tavlama scakl eliin retim yntemine ve i yapsna bal olarak 950 C ile 1100 C arasnda seilir. Alt dnn noktas Ac1 e kadar yava soutma yaplmaldr. Sonras hzl soutma olarak devam edebilir. Yksek scaklklardan dolay pahal saylan bu tavlama ilemi, tokluk deerlerini de drdnden seyrek olarak uygulanr.

Yararlanlan Kaynaklar:
1Mhendislik Malzemeleri Prof.Dr.-Ing. A.Halim DEMRC Alfa-2004 Malzeme Bilgisi Cilt-II
Prof. Dipl. Ing. H-J. BARGEL & Prof. Dr. Ing. G. SCHULZE evirenler : Prof. Dr. efik GLE & Do. Dr. Ahmet ARAN Gebze-1987

2-