A-PDF MERGER DEMO

T.C MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS KT SAT ANA B L M DALI ULUSLARARASI KT SAT B L M DALI

KRESELEME SREC NDE DNYADA VE TRK YEDE KADIN EME N N KONUMU

Yksek Lisans Tezi

pek YACIOLU EL KOL Danman: Yrd. Do. Dr. Mehmet MAN

stanbul, 2006

T.C MARMARA N VERS TES KT SAT FAKLTES KT SAT ANA B L M DALI ULUSLARARASI KT SAT B L M DALI

KRESELEME SREC NDE DNYADA VE TRK YEDE KADIN EME N N KONUMU

Yksek Lisans Tezi

pek YACIOLU EL KOL

stanbul, 2006

 NDEK LER Sayfa No TABLO L STES ........................................................................................ KISALTMALAR . 1. G R

I III

2. KAP TAL ZM VE KAP TAL ST RET M SRELER NDEK DNM 2.1. Emek Aralarndaki Deiim 2.1.1. Teknolojideki Deiim 2.1.2. retimin Yapsndaki Deiim 2.1.2.1. Emek rgtlenmesinde bilimsel dnem: Taylorizm 2.1.2.2. Emek rgtlenmesinde ikinci bilimsel aama: Fordizm .. 2.1.2.3. Emek ve Teknolojinin rgtlenmesinde Son Aama Esneklik ... 2.1.3. Emek Gcndeki Deiiklik . 2.1.3.1. Emek Gcnde Esneklik Trleri a. levsel Esneklik .. b. Saysal Esneklik .. c. alma Srelerindeki Esneklik .. . cret esneklii d. Mesleki yapdaki deiim e. Emek Gcnn Demografik Yapsndaki Deiim 2.1.3.2. Enformel Ekonomiyi Tanmlamak . 2.1.3.3 gc Piyasasnda Enformellemenin Kadn gc Bakmndan Ekonomik Sonular 39 23 26 12 15 18 18 18 21 21 22 8 8 4 4 6

3. KT SAT KURAMI VE KADIN EME 3.1. Liberalist Kuramlar ve Kadn Emei 3.1.1. Muhafazakar Liberalist Kuram .. 3.1.2. Neoklasik Liberalist Kuram 3.1.3. Sosyal Liberalist Kuram . 3.2. Sosyalist ve Marksist Kuram . 3.3. Kadn gcnn Deerlendirilmesinde Yetersizlikler . 3.4. Emek Piyasas ve Kadnlar.. 3.4.1 Piyasa Asndan .. 3.4.2.Kadn Emei ve gc Kuram .. 3.4.2.1 gc Piyasasn Blmlenmesi . 41 41 42 44 46 48 55 58 61 61

3.4.2.2. kili Rol Yaklam .. 62 3.4.2.3. Yedek gc Ordusu Olarak Kadn . 62 3.4.2.4. Beeri Sermaye Kuram 63 3.4.2.5. Feminist Kuram 63 3.4.3. Cinsiyeti Meslek Ayrm. 3.4.4.Kadn Gzyle Kadn Emei 4.KRESELLEME SREC NDEK YANSIMALARI 4.1. retim Biimindeki Yeni Gelimeler ve Emek Piyasasna Yansmalar . 4.2. Yeni Uluslararas blm. 4.3. Gelimekte Olan lkelerde Enformel Sektr ve sizlik 4.4. Kresel Kapitalizmin Kadn gc zerindeki Etkileri 4.4.1 Karlatrmal stnlk Olarak Kadn: Emein Kresel Esneklii .. 4.4.2 alma Yaamnda Kadn ve Kariyer .. 5. TRK YEDE KAP TAL ST RET M SREC NDE KADIN EME 5.1 Trkiyede Kadn gcnn stihdamdaki Yeri 5.2 Trkiyede Kadn Emeine Tarihsel Bak 108 128 94 98 71 85 87 93 64 67

DE MLER N KADIN EME NE

5.2.1 1950 ncesi Dnem 5.2.2 1950-1980 Dnemi.. 5.2.3 1980 Sonras Dnem 5.2.3.1. Sanayi ve Hizmetler Sektrlerinde Baz Yapsal Deimelerin Kadn gcne Etkileri 5.2.3.2. Kriz Dnemlerinde Kadn Emei.. Dalm 5.3 sizlik Oranlar ... 5.4 Sektrel Adan Kadn gc.. 5.5 Kadn gcnn Belirleyicileri 5.5.1 e Almada Ayrmclk ve cret Eitsizlii .. 5.5.2 Trkiyede Kadnlarn Eitimi .. 5.5.3.Trkiyede Enformel Sektr .. 5.6.Sendikal Faaliyetlere Katlm ... 5.7 Kadn gcnde cretli alma ve Kendi Hesabna alma .... 6. SONU .. KAYNAKA .

130 131 133 137 139 143 147 153 154 157 159 165 171 173 175 183

5.2.4 1990l Yllarda Trkiyede Kadn Emeinin Sektrlere Gre

TABLO L STES Sayfa No. Kadnlarn Ekonomik Etkinlikleri .. 50 lkelere Gre Kadn ve Erkek alma Sreleri ve Kadnlarn Ev ii/ Ev d Faaliyet Sreleri .. 54 Tablo 3 Tablo 4 Tablo 5 : : : Dnya gcndeki Byme .. 74 lkelere Gre Ticaret Yaps ............. 75 Toplumsal Cinsiyete Bal Gelime Endeksi ve cretlerdeki Eitsizlik ............ 77 Tablo 6 : 1980 1999 Yllar arasnda Gney Dou Asyada alan Kadn Nfus .. 77 Tablo 7 Tablo 8 : : Dnya gcnde Kadnlar . 80 lkelere ve Sektrlere Gre Ekonomik Faaliyetlerde Toplumsal Cinsiyete Dayal Eitsizlik 1995-2002 ..... 82 Tablo 9 : 1980 1999 Dnyada Blgeler Baznda Kayt d Sektr Eilimleri 89 Tablo 10 : eitli lkelerde Kadnlarn Ynetim Kademesindeki Oranlar 1999 ..... 99 Tablo 11 Tablo 12 : : Trkiyede yerinde Karlalan Sorunlar . 102 Dnyada Blgelere Gre Kadnlarn Ynetsel lerdeki Pay 1995 ...104 Tablo 13 Tablo 14 : : lkelere Gre Kadnlarn Yetki Analizi 2005 ..105 Trkiye ve AB lkelerinde Kadnn gcne Katlm Oran 2003 .... 109 Tablo 15 Tablo 16 Tablo 17 : : : Trkiyede Kadnlarn alma Tercihleri ... 115 Trkiyede Kadn Nfusun Potansiyel Arama Oranlar.116 gcne Katlma Oran, gcndeki Nfus, sizlik Oran ve sizler inde Kadn Nfus 1988-2005 ......116 Tablo 18 : Yl, Cinsiyet ve ktisadi Faaliyet Kollarna Gre alan Nfus Yzdesi . 119 Tablo 19 : Yl, Kadn ve teki Duruma Gre alan Nfus Yzdesi . 120

Tablo 1 Tablo 2

: :

Tablo 20

Yl, Cinsiyet ve renim Durumuna Gre gcne Katlma Oran ..... 124 gcnn ve Cinsiyete Gre Dalm 1955- 1985 . 131 Faal Nfusun Cinsiyete ve teki Statye Gre Dalm 1955-1985 131 Trkiyede Nfusun isizlik ve gcne Katlma Oran 2002 2005 .. 141 Ev Kadn / Ev Kz Olmaktan Duyulan Memnuniyet . 141 gc Piyasasna likin Temel Gstergeler ... 149 stihdamn Sektrel Dalm ... 153 stihdamn Stat Dalm 154 Trkiyede Kadnlarn almasna likin Grler ... 155 Trkiyede Kadnlar Arasnda Meslek Seme mkan Olsa Tercih Edilecek Meslek Tr ... 157 Trkiyede Kadn Nfusun Yabanc Dil Bilgisi .. 160 Eitim Durumuna Gre sizler ... 161 1990Yl Nfus Saym Sonularna Gre 6 Ya zeri Nfusun renim Dzeyi ... 161 Trkiyede Eitim Durumuna Gre gcnn Katlm . 161 KESKe Bal Sendikalarda Kadn ye Oran, ube ve Genel Merkez Ynetimlerinde Kadnlarn Bulunma Oran 174

Tablo 21 Tablo 22

: :

Tablo 23

Tablo 24 Tablo 25 Tablo 26 Tablo 27 Tablo 28 Tablo 29

: : : : : :

Tablo 30 Tablo 31 Tablo 32

: : :

Tablo 33 Tablo 34

: :

II

KISALTMALAR AB BDT DB DE DT BK ILO IMF KESK KOB OECD SSCB SSK UN UNDP yy Avrupa Birlii Birleik Devletler Topluluu Dnya Bankas Deer statistik Enstits Dnya Ticaret rgt ve i Bulma Kurumu International Labor Organization International Monetary Fund Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu Kk ve Orta Boy letme Organization For Economic Cooperation and Development Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Sosyal Sigortalar Kurumu United Nations United Nations Development Program Yzyl

III

1. G R Kapitalist sistemin 1970li yllardan itibaren girdii yapsal kriz karsnda gndeme gelen yeniden yaplanma sreci asl olarak sermayenin, ticaretin, mallarn kresel lekte serbeste dolamasnn nndeki tm engellerin kaldrlmasn hedeflemitir. Buna paralel olarak retim srelerinde deiiklik yaplm; 1980 sonrasnda uluslararas sermaye dolamnn hzlanmas ve uluslararas ticaretin genilemesini takiben Fordizm, uluslararas piyasalarn deiken yapsna ve tketicilerin standart mallardan daha ziyade deiik zellikler tayan rnlere olan talebindeki arta ayak uyduramamas ile atrdamaya balamtr. Kapitalist kreselleme srecinde etkin rol oynayan IMF, DB ve DT gibi kresel kurumlar sistemin yeniden yaplanmasnda itici g olmulardr. cretlerin ve sosyal harcamalarn kstlanmasn ieren kemer skma politikalarn,retimin ve emein esnekletirilmesini; emein rgtszletirilmesini ve sendikaszlatrlmasn ieren emek alanna ynelik politikalarn uygulamaya konmasnda karar mekanizmalar olmulardr. te yandan, gelimi, gelimemi tm ekonomilerde iletmelerin hedefinin gittike artan oranda igc maliyetlerinin drlmesine yneldii ve bu amala, retim srecinde ve emek piyasasnda esneklemenin yeni sermaye birikim biimi olarak ortaya kt ileri srlmektedir. Bu aamada kadn istihdam nemli bir rol oynamaktadr. Fiyatlar drebilmek, emek youn teknolojiler kullanan lkelerde byk lde igc maliyetlerinin drlmesine bal olduundan, ucuz emek saylan kadn igc kullanm artmaktadr. Kresel istihdamda gitgide oranlar artmakta olan kadnlar bir ok aratrmaya konu olmu ve kapitalist kresellemenin dnya genelinde kadn istihdam zerinde dourduu ortak etkiler ve sorunlar halen incelenmektedir. Post endstriyel dnem denen bu sreteki oluumlara hakim olmak ve gelimeleri daha iyi analiz edebilmek iin emek piyasasndaki varlklar gitgide artan kadnlar ile ilgili daha fazla almaya ve aratrmaya ihtiya vardr.

Kapitalist retim srelerindeki dnmn kadn emeine ne ekilde etki ettiini anlayabilmek iin kapitalizmin balangcndan itibaren emek ile etkileimini analiz etmek gerekmektedir. Emek aralarnda ve teknolojide yaanan deiimler direkt emek gcne de yansyacaktr. kinci blmde, retim yapsndaki deiimler ve aamalardan bahsedilerek gnmzde bu dnmler kadn emei ile ilikilendirilmektedir. Emek rgtlenme biimlerinin geliimi ve sonucunda ulalan esnek retim sistemi ve enformel ekonomiye deinilerek kresel anlamda emek srecinin ulat son noktaya deinilmektedir. Kadnlar enformel sektrde ev iinde geici ve ksmi sreli ilerde almann potansiyel adaylardr. Enformel sektrde alanlarn statleri ve konumlar toplumsal ilikilerden bamsz deildir. Dolaysyla kadnlarn toplum ierisindeki genel konumlar, enformel i hayatnda da etkisini gstermektedir. nc blmde iktisat kuramnn kadn emeine bak as ve farkl yaklamlar ele alnarak geleneksel yaklamlarn konuyu aklayabilirlii tartlmtr. Kresel kapitalizm iin iktisaden nem tamayan ev ileri ve ocuk bakmn stlenen milyonlarca kadnn sosyal refah da kapitalist kreselleme srecinde gndem dna itilmitir.Blmn sonunda, kadn igcnn deerlendirilmesinde iktisat biliminin yetersiz kald noktalara da deinilerek kadn istihdamnn incelenmesinde yeni boyutlara ve kavramlara niin gerek olduu aklanmaktadr. retim biimindeki yeni gelimelerin emek zerinde kresel yansmalar drdnc blmde detayl incelenerek ve kadn igcne odaklanarak gnmze dek istatistiklerle ve rneklerle resmedilmektedir. zelletirme politikalar ve retim srelerinin paralanmas ok sayda kadn kayt d sektrde almak zorunda brakmaktadr. Emek yapsndaki dnm srecinde emek gcnn en arpc nitelii, onun eskisiyle kyaslanmayacak kadar eitimli dzeyi olmutur. Sermaye kresel boyutta yaplanrken; vasfsz emek, snrlar iine hapsolmakta, kresel yaplanmasn gerekletirememektedir. Kadnlarn igc piyasalarnda ikinci konumda ve geici olarak grlmesinin en nemli nedenlerinden biri olarak vasfsz igc nitelii vurgulanmakla beraber bu sreci besleyen dier iktisadi faktrler ve toplumsal cinsiyet rollerine de deinilmektedir.

Kayt d alma dzeninin yaygnlamasyla kadnlarn dk cretli, az beceri isteyen, ksmi zamanl, geici ve kayt d ilerde istihdam var olan kadn erkek cret eitsizliklerini daha da artrmtr.Kayt d sektr ve esnek alma sistemi gelimekte olan lkeler ve dnya genelinde deerlendirilmekte Trkiye ile karlatrlmas iin zemin oluturulmaktadr. Bu blmde emek piyasas ve kadn igc hem emek piyasas asndan hem de kadn igc asndan ele alnarak alma yaamnda kresellemeyle geleneksel olann korunup korunmad ve yaanan deiimler incelenmektedir. Beinci blmde Trkiyenin kapitalist retim srecindeki tarihsel analizi yaplarak dnyada yaanan dnmlerin Trkiyede uzantsnn olup olmad tartlmaktadr. Trkiye yeniden yaplanma srecine, kresellemenin lokomotifi IMF ve Dnya Bankas gzetiminde 24 Ocak kararlar ile girmi ve piyasa ekonomisine gei askeri darbe koullarnda balatlmtr. Yabanc sermayeye tannan ayrcalklar ve avantajlarn kapsam geniletilmi; borlanmaya ve zelletirmeye dayal bir ekonomik model tercih edilmitir. alma yaamn esnekletiren ve rgtszletiren uygulamalar, fiilen ve yasal olarak balatlmtr. Kreselleme srecinde, dnyada olduu gibi Trkiyede de igc maliyetlerini asgari dzeylerde tutabilmenin en nemli aralarndan biri de kadn igcnn piyasaya katlmnn artrlmasdr. Kresel dzeyde retim, ihracata dayal byme stratejileri, artan rekabet basklar ve istihdam ilikisinin deierek daha esneklemesi gibi etkenler kadnlarn igcne katlmn ve dolaysyla istihdamn artrmaktadr. gcne katlan kadn saysndaki art 'istihdamn kadnlamas' olarak nitelenir, Trkiyede istihdamn kadnlamasndan ne lde bahsedilebilir, Trkiye, dnyadaki srecin bir modeli midir? Beinci blmde bu sorulara cevap aranmaktadr.

2. KAP TAL ZM VE KAP TAL ST RET M SRELER NDEK DNM 2.1. EMEK ARALARINDAK DE M 2.1.1. Teknolojideki Deiim Kapitalist ekonomide emein esi bulunmaktadr: nsann kiisel faaliyeti, iin konusu ve i aralar. Marxn tanmlamasna gre emek arac iinin kendisi ile emek konusu arasna soktuu ve faaliyetinin ileticisi olarak yararland bir eydir.1 bu adan baklrsa btn alet ve makineler emek aracdr. Teknoloji kavram, tanm gerei emek aralarndaki yetkinleme ynnde bir anlam iselletirmitir. Yani emek aralarna ilikin dinamik bir sreci ifade eder. Marxn anlatmyla basit aletler; aletlerin birikimi;bileik aletler; bileik aletlerin bir tek el tertibat ile insan tarafndan harekete geirilmesi; bu aralarn doal glerle, makinelerle harekete geirilmesi; bir tek motora sahip makineler sistemi; makinelerin ilerlemesi...2 Tarihsel geliimi iinde teknolojik sre iki aamada incelenebilir:3 1-Tarmsal ve fiziksel donanm tanmlayan aa dzey teknolojiler. Tarmsal toplum ve tarmsal teknoloji ile endstriyel toplum ve fiziksel teknoloji bu aamada yer alr. 2-Yksek dzey teknolojiler. Hizmet toplumu ve sosyal teknoloji ile bilgi toplumu ve enformasyon teknolojisi ise hi-tech ad verilen bu dzeyde yer alr. Gnmzde mikro elektronikler ve enformasyon teknolojisi, biyoteknolojiler, yeni hammaddelerin bulunmas emek srecinde oluan nemli deiikliklere iaret etmektedir. Mikro elektronikler ve enformasyon teknolojisi ile biyoteknolojiler emek aralarnda yaanan deiimi yanstrlar.

1 2

Karl Marx, Kapital 1, ev. A. Bilgi, Ankara: Sol Yaynlar, 1978,s.195. Marx, s. 198. 3 lker Belek, Postkapitalist Paradigmalar, stanbul: Sorun Yaynlar,1999, s. 37

Teknolojik gelime, makine ve makine sistemlerindeki gelimelerle bugnk yksek teknoloji dzeyine ulaan srecine balamtr. Makinelerin evrimindeki temel gelimenin onun bykl, komplekslii ve operasyon hz deil;onun almalarnn kontrol edildii ortamn kendisi olduunu belirtmektir. Bir rnek verilirse ilk ve son daktilolar arasnda pek bir fark yoktur nk hepsinin kontrol yine kullanann elindedir. Makinelemenin ilk aamasnda hedeflenen sadece makine hareketlerindeki sreklilik ve enerji dnmnn salanmas olmutur. kinci aamada ise makinenin kendi operasyonlarndan kendisini kontrol etmesini salayacak yeni mekanizmalarn eklenmesi sz konusudur. Bu kontrol, makineye nceden yklenen ara emirlerine gre olmaktadr ve burada bilgisayarlar devreye girmektedir. Bilgisayarlarn nesnelerin retimine uygulanmas sonrasnda, tasarm sreci hzlanm olup yaratclk, orijinalite ve hz retime damgasn vurmutur. Artk makineler bilgisayarn uzants olmutur. Endstrinin doasn deitiren bu kombine sistem bilgisayarla entegre imalat (computer integrated manufacturing) ve bilgisayar destekli endstri (computer aided industry) diye tanmlanmaktadr. Bilgisayarla entegre imalat bilgisayar destekli teknolojiyi birletirir ve bunlardan esnek imalat hcre ve adalar yani esnek imalat teknolojisi entelektel ii, bilgi iisi, ve ii snfnn nitelik deitirerek, snf olmaktan kmas gibi grlerin nesnel zeminini oluturmaktadr. iler genellikle sistemin denetlenmesi ve gzetiminden sorumludur. Bu nedenle ilev ve becerileri iindeki ok eitli ileri yrtebilecek veya denetleyebilecek kadar ok ynl olma durumundadr.4 retim teknolojisindeki gelimeler toplumsal yaantnn her alannda ve insann gndelik yaantsnda ok nemli etkiler yaratabilecek potansiyele sahiptir. Ancak tek bana bilgisayarlarn ya da daha genel bir deyile teknolojinin bu deiiklikleri yarattn sylemek doru olmaz. Bu hzl gelimelerin yan sra, teknolojik

J. Masuda, Managing The Information Society, Massachussets: Basil Blackwell , 1990, s. 45.

gelimelere uyumlu tarzda retim ortamnn da yeniden dzenlenmesi gerekmektedir. Gerekten de teknoloji tarihi bir anlamda da retim dzenlemeleri tarihi niteliindedir. Bu balamda teknoloji tarihinin ikinci bileeni, retimin yapsndaki deiimin de incelenmesi gerekir. 2.1.2. retimin Yapsndaki Deiim Her teknoloji, retim srecindeki balantlar bakmndan daha geni bir etki alanndaki dnmleri de ieren ilikilere sahiptir. retim sreci iinde bu dnmler retim ortamndaki emek gc ve retim aralarnn yeni rgtlenme tarzlar olarak belirmektedir. Yani bu deiiklik iki temel bileene iaret eder;bir yandan retimin canl esinin (insan ksmnn; emek gcnn) yeniden dzenlenmesine ve te yandan da retimin cansz elerinin yani emek aralar ile hammaddelerinin organizasyon biimine ve canl e ile iletiim tarzlarnn yeniden dzenlenmesine. Emein dnm yolunun banda ilkel bir rgtleni biimi yer alr. Burada kendi ihtiyac kadar retim olan feodal retimden farkl olarak ok sayda iinin ayn zamanda, ayn yerde, tek bir kapitalistin patronluu altnda ayn trden meta retmek zere bir arada almalar sz konusudur. ok sayda iinin bir araya gelii, deiik ve daha ileri emek aralar halen kullanlmyor olsa da, emein ritmini ortaklatrm, ritmi egemenin denetimi altna almtr. Emein retici gc, bu ekilde teknolojideki bir yenilik aracyla deil, ancak emein yeniden rgtlenmesiyle artrlmtr ve bu yalnzca basit bir elbirlii ile salanmtr.5 Emek aralaryla, ayn i kolunda retim srecine derin bir iblmnn sokulmas ile manifaktr retim aamasna geilmitir. iler belli iblm kollarnda uzmanlamaya ynlendirilerek, retkenlikleri artrlmtr.

S. Mc Carthy, The Dilemma of Non Participation, C.J. Lammers and G. Szell (ed.), International Handbook of Participatin in Organisations, Organisational Democracy, London: Oxford University Pres, 1989, s. 128.

James Wattn buhar makinesi ile ortaya kan makineli retimde , manifaktr dneminde pek ou ayr ayr zanaatlarla gerekletirilen aamalarn nemli bir ksm tek bir makinede birletirilmi ve makine pek ok zanaatnn yerini almtr. Mlkiyet ilikilerindeki kapitalist gelime, tarihsel balamda ilk kez i sreci iinde ynetim olarak yansmtr. Ynetim iyeri dzeyinde egemenlik siyasasnn biimi olmaktadr. Bylece retim srecinde dnme faaliyetiyle eyleme faaliyeti birbirinden ayrlarak ayr snflarn sistematik aktiviteleri haline gelmitir. blmnn, alma zamannn daha verimli ve disiplinli kullanlmas dnda baka bir ekonomik getirisi daha bulunmaktadr; iblm ve emek gcnn ucuzlatlabilmesi. Charles Babbage, emek srecinin paralanmasnn bu sreci birbirinden farkl basitlik dzeylerinde olan paralara bldn ve her parann btnden daha basit olduunu belirtir. Bu blmlenmi, basit paralarda alacak emek gc, btn gerekletirecek olana gre daha niteliksiz olup daha ucuza satn alnabilir. Sonu olarak emek gcn ucuzlatmann en basit ve en genel yolu, ii ve emek gcn bilinebilen en basit elementlerine kadar paralamaktr. Charles Babbage ve Andrew Ure emein organizasyon biimiyle ilk kez ilgilenen ve emein organizasyonunu rasyonalize etmek isteyen iktisatlardr. Grlerini ortaya koyduklar dnem ve sonraki dnem; 19. yy sonlar ve 20. yy balar arasnda yarm asrlk bir zaman aral vardr. Aradan geen bu srede iletmeler iyice bym, bilim retim srecine amal ve sistematik tarzda uygulanm ve retim giderek hem okuluslu hem de tekelci bir karakter kazanmtr. Bu dnem baz iktisatlar arasnda Birinci (sermayenin yaygn birikim rejimi) ve kinci Endstri Devrimleri (tekelci kapitalizm) olarak tanmlanmaktadr. Yukarda bahsedilen i ynetimi disiplini, Birinci Endstri Devrimi denilen dneme ilikindir. Devrimlerin ikincisindeki i ynetimi disiplinini ise Fredercih Winslow Taylor aklar.

2.1.2.1. Emek rgtlenmesinde Bilimsel Dnem: Taylorizm Taylorizm, emek srecindeki btn kontroln (yalnzca formal anlamda deil; srecin her admnn kontrol ve dikte edilmesi anlamnda ve performans modunu da belirleyecek tarzda) ynetime gemesi gerektiini savunmaktadr.6 Burada ana prensibi vardr: Emek srecinin becerisizletirilmesi, basitletirilmesi. Dolaysyla btn retim Beyin almasnn retimden alnarak, planlama dzeyinde merkeziletirilmesi. inin yapt iin her aamasnn ynetimce planlanmas ve bu plann iiye

srecinin paralanmas. Kol ve kafa ilerinin tamamen ayrlmas. direktifler eklinde verilmesi. Taylor iin kontrolnde zaman almasn polarize etmitir. Bu, almann her aamasnn kronometrik olarak denetlenmesi ve standardize edilmesi anlamna gelmektedir: Belli bir ii gerekletirmek iin gerekli her bir hareket en ksa ne kadar srede yaplabilir? Tm bu almalarda cevap aranan soru budur. Ama i iinde tesadflerden ileri gelebilecek emek ve enerji kayplarnn en aza indirgenmesidir. Bylece emek kendi canl somutluundan arndrlm olmaktadr.7 Taylorizm sayesinde makine, ayn zamanda emei derinden kontrol etmenin bir arac durumuna getirilmitir. 2.1.2.2. Emek rgtlenmesinde kinci Bilimsel Aama: Fordizm Fordizm akla ilk olarak kinci Dnya Sava sonrasndaki yeni sermaye birikimi rejimini getirmekte ve ekonomik, sosyal, ideolojik yeniden yaplanmaya iaret etmektedir. Emek ve teknolojinin rgtlenmesi konusunda ise Fordizm Taylorizmden sonraki aamadr ve Taylorizm emein makine bandaki rgtlenmesini dile getirirken, Fordizm emekle birlikte makineli sistemin fabrika sistemi iinde yeniden dzenlenmesini ifade etmektedir. Burada deien ey, ilik ii organizasyon,
6

ule Necef, Emein zgrlemesi zerine , ktisat Dergisi, say: 369, Temmuz 1997, s. 50. Belek, s. 59.

makinelerin birbirine kar konumlar, dolaysyla da emein makineler karsndaki dzenleniinin yeniden belirlenmesidir. Fordist emek sreci, yar otomatik bant tipi retimi (assembly line) dnyaya tantmtr. Bant tipi retim sayesinde iiler makineler arasnda kouturup durmazlar nk makineler hareketli bir bant sistemi ile birletirilmitir. Artk Taylorist ilkeler daha acmasz bir ekilde ilevini srdrmektedir; iin rutizasyonu, derin i blm, planlama ile el iinin birbirinden kopuk karakteri. Her bir makine tek bir ii ve her bir ii de bu makineyi kumanda etmek zere konumlandrlmtr.8 Akan bant sistemi sayesinde rnlerin standardizasyonu, retimin sreklilii ve kesinlik (amalar arasndaki iliki zamansal bakmdan kesin olarak tanmlanmtr) salanmaktadr. Bant sisteminde bir ileme tabi klnan bir parann ii biter, sistemde bir nceki makinede yer alan dier para boalan makineye aktarlr. Ayrca btn amalar iiler iin en basit biimde tanmlanm ve retim sistemi buna gre dzenlenmitir. Bu gelime iinde ii, akan sistem nnde kontroln tamamen yitirmi ve tam anlamyla bu sistemin ak iinde kaybolmu bir konuma dmtr.Komnist Manifestoda El emei ne denli az beceri ve g harcamas gerektirirse, baka bir deyile, modern sanayi ne denli geliirse, erkek emeinin yerini o denli kadn emei alr. Gr ifade edilmektedir.9 Bant ak hznn ayarlanmas sayesinde retimin hznn da istenildii zaman azaltlp istenildii zaman arttrlmas iinin edilgen konumunu kantlar niteliktedir. Bant sistemini ilk uygulayan otomobil endstrisinin devi ve uygulamaya adn veren Henry Ford olmutur. Ford 1912-13 dneminde kendi fabrikasnda retim srecinde radikal deiiklikler yapmtr. Biricisi makinelerin operasyon srecindeki sraya gre art arda dizilmesi ikincisi ise, makinelerin birbirine kayan bir bant sistemi ile
8 9

Masuda, s. 53. Marx, Engels, Komnist Parti Manifestosu, ev. Sol Yaynlar Yayn Kurulu, Ankara: Sol Yaynlar, 1998, s. 19.

birletirilmesi. Her iki uygulama da gerekli emek gcn ciddi biimde azaltmtr. Deiiklikler ncesinde Fordun T model otomobilinin asesinin toplanmas iin gerekli zaman 12.5 saat iken; 1914te uygulamadan hemen sonra 1.5 alma saatine inmitir. Bu gelimeler maliyetleri azaltlmasn salamtr. in sosyal organizasyonu yani emek rgtlenmesi bakmndan da Fordizmin kendine zg iki zellii vardr: 1- Amalarn basitletirilmesi (dekompozisyonu) yani becerili amalarn becerisiz olanlardan tam ve kesin biimde ayrlmas. Bylece ii snf saylar az olup becerili ileri yapanlarla, saylar ok ama becerisiz ileri yapanlar olarak iki ana gruba ayrlr. 2- Emek gcnn organik bir btn durumuna getirilmesi yani kolektif emein yaratlmas. Baka bir deyile btn iinde her bireyin retken katksnn, dierlerininkine bal olmas. Bu ikinci nokta Taylorizm ile Fordizm arasndaki asl farktr nk Taylorizm amalar basitletirip niteliksizletirse de amac bireysel iiye brakmtr. Fordizm ise bireysel iiyi makine ile birletirerek Marxn Kapitalde iblm balam iinde szn ettii kolektif emei en tam biimde gelitirmitir.10 Bir retim teknii olarak Fordizm Taylorizmden gereksiz hareketlerin elenmesiyle deil gereksiz iilerin karlarak onlar yerine makinelerin geirilmesiyle ayrldn belirtmektedir. Taylorizm ilik dzeyinde insandan kaynaklanan israf unsurlarn yok ederken; Fordizm bunun tesinde, makinelerden makinelerin diziliinden kaynaklanan israf boyutunu en aza indirmeyi hedeflemi ve bunu baka sosyal ve ideolojik uygulamalarla beslemitir. Fordizmin getirdii sosyal, ideolojik, ahlaki unsurlar onun etki alann ilik dzeyinin ok tesine tarm ve post kapitalistlerin endstriyalizm olarak tanmladklar sistemin ortaya kmasna neden olmutur. Sermayenin yeniden yaplanmas anlamnda Fordizm ar sanayi hamlesi denilen olaydr. Byk makineler makine sistemleri ve fabrikalar bu sistemi tanmlamaktadr.

10

Mc Carthy, s. 120.

10

Ayn, standart miktarlarda retilmesi esastr. Buna kitlesel retim (Mass Production) denir. Bu zellik ayn zamanda Fordizmin snrlarn da oluturmaktadr. Amalarn belli bir derecenin tesinde paralanmas, Fordizmin zaman israfn azaltan ynn ortadan kaldrabilmekte, tam tersi zaman israfna neden olan bir etki dourabilmektedir. Belli bir derecenin zerinde ama fragmantasyonu iin makinelerin daha da zelletirilmesi olanakl olamamaktadr. Bu makine denilen teknolojinin kendi doal yapsndan ileri gelen bir snrllktr ve almas olanakszdr. kincisi amalarn belli bir derecenin tesinde paralanmas balang amacna tam ters bir sonu retmekte daha fazla paralanma neticesinde makinelerin kendisi zaman kaybna neden olabilmektedir.11 Ek olarak bant tipi retimde sistem zerindeki her bir makine retim dizgesi iinde belli bir aamay temsil etmektedir ve her bir aamadaki iin, ilenen para bir sonraki aamaya (makineye) gemeden nce bitirilmesi gerekmektedir. Btn standardizasyona ramen paralarn bitirilmesi iin gereken zaman birbirinden ounlukla farkl olabilmekte ve bu da sistemde desenkronizasyona neden olabilmektedir. sistemde beklemelere, zaman kayplarna yol amaktadr.12 Kitlesel Fordist retim teknolojisi ve rgtlenmesindeki yksek standardizasyon; koordinasyon ve kontrol maliyetlerinin artmasna neden olmaktadr. blmnn derinletirilmesi kontroln zaman iinde bir sorun olarak belirmesine neden olmu ve zellikle kriz dnemlerinde kontrol maliyetleri firmalar iin bir dezavantaj etkeni olarak ortaya kmtr. Fordist fabrikalar ok byk sayda ve ilevi retim srecinin gzlenmesi, st dzey ynetime aksaklklar ve iiler hakknda rapor sunmak olan bir ara ynetim kademesini istihdam etmek zorunda kalmtr. Bu maliyet faktrn de Fordizmi sonradan krize srkleyen ve dorudan emek rgtlenmesi boyutuyla ilintili yapsal snrllklardan birisi olarak incelemek gerekmektedir. te bu da

11 12

Belek, s. 67. Masuda, s. 66.

11

Fordizm yalnzca makineleri standardize etmekle ve onlarn amalarn paralamakla kalmamtr; ayn zamanda emei de paralamtr. ok dar bir alanda ileri derecede zelletirmi, emein iini boaltp ve kavramlatrma eylemini iiden tamamen koparmtr. gstermitir. iler zaman iinde buna ok belirgin tepkiler Bu tepkilerin en yaygn biimi ie devamszlk, ie kar isteksizlik,

verimsiz alma, sk i deitirme, sk hastalanma eklinde olmutur ve tm bunlar bir maliyet kusurudur. doyumsuzluu sorunu Fordizm sonras yeni rgtlenme biimleri araynda son derece etkili bir gereke olmutur. Taylordan hemen sonra ii seimi eitimi ve motivasyonun kesin yntemlerinin gelitirilmesine ynelik olarak endstri psikolojisi ve fizyolojisi gelimitir. Bunlar ii psikolojisinin i ortamyla uyumlulatrlmasyla ilgilenmilerdir. Zamanla bu disiplinler iin iiye gre uyumlandrlmas sorunsalna kaymlar ve daha insancl bir zeminde gelimilerdir. Ancak kapitalist emek organizasyonuna kkten zm getirilememitir. 2.1.2.3. Emek ve Teknolojinin rgtlenmesinde Son Aama Esneklik Yukarda sz edilen sorunlara zm getirmek zere yol kan yeni teknolojiler ve emek rgtlenme biimleri esnek retim olarak bilinmektedir. Esneklik, kapsam olduka geni ve yalnzca retimle snrl olmayan bir alandaki deiiklikleri nitelemek iin kullanlmaktadr. Esnek retim Fordizmin kart ve alternatifi olarak kullanlmakta ve nerilmektedir. Emein ve teknolojinin yeniden rgtlenmesi balamnda esnek bir retim organizasyonu iki soruna zm getirmelidir: lk olarak Fordist teknoloji dzenlemesinin iinde barndrd zaman kayb ve kalite dklne neden olan snrllklarn almas. kinci olarak ise Fordist emek rgtlenmesinin neden olduu ie yabanclama sorunlarnn en aza indirilmesi. Esneklik kavram istihdam hacim ve biimlerinde, rn niteliinde, emek piyasalarnda, i pratiklerinde, teknolojide, organizasyon formunda Fordist kat dzenlemelerin ve standardizasyonun esnetilmesi, yumuatlmas anlamna

12

gelmektedir.13 Ksaca emek srecinde ve onun birinci dereceden balantl olduu tm mevcut yaplarda bir deiimi, Fordist kalplardan uzaklamay ve bilgisayarl teknolojinin verdii olanaklarla Fordizm ncesi i kalplarnn birletirilmesini ifade etmektedir. Esneklik temel olarak internal (isel) ve external (dsal) esneklik olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Bunlardan ilki iletme iindeki ve daha ok da ilik dzeyindeki deiiklikleri anlatmaktadr. Buna gre isel esneklik, iinin iyerinde farkl amalar gerekletirebilecek ok ynl beceri ve alkanlklarla donatlmas (esnek emek gc); bunun iin uygun teknolojilerin ve emek ve teknoloji rgtlenme biimlerinin (esnek teknoloji) kullanlmasdr. Buradaki uygun teknoloji biimi iinin ok ynl amalar iin almasna olanak salayan bilgisayarlardr. Bylece esnek imalat sistemi internal esneklii tanmlamaktadr. Dsal esneklik ise igcnn yeni istihdam biimlerini ve firmann baka firmalarla yeni iliki biimlerini tanmlayan bir kavramdr. retim dizgesi iindeki eitli ilerin szlemeler yoluyla baka firmalara devredilmesi (outsourcing) bu kapsamda anlabilir.14 retim sisteminin merkezi sektrleri artk Fordist kitlesel retimde odaklanmamaktr. kinci Dnya Sava sonrasnda endstriyel gelime kalplar deimi ve srkleyici farkl endstri grubu ortaya kmtr. Bunlar; yksek teknolojili imalat sektr, youn dizayn faaliyetleri ile karakterize (ve bir anlamda zanaat olarak tanmlanan) sektrler ve son olarak da finansal hizmetlerdir. Bu sektrlerin tmnde esnek retim sistemleri organizasyonlarn temel unsuru durumundadr. Genel amal alet ve makineler ok ynl emek sreleri kullanlmakta, firmalar arasnda yeni tr iblm gelimektedir. Btn bunlar Fordist tekniklerden kkl biimde farkldr. Oysa Fordizmde temel ilke bant aknn srekli klnmas, rnlerin ok miktarda ve standardize retimi, buna
13 K. Nielsen, Towards a Flexible Future Theories and Politics, B. Jessop (ed.), The Politics of Flexibility, Restructuring State and Industry in Britain, Germany and Scandinavia: London: Billing and Sons, 1991, s.54. 14 Belek, s. 60.

13

uygun snrl amal makinelerin gelitirilmesi ve bylece teknolojinin zelletirilmesi, ilik iinde amalarn iyice paralanmas ve iilerin sk biimde denetimiydi. retimdeki esneklii tanmlamak iin esnek imalat sistemi kavram kullanlr. (Flexible Manufacturing System). Buna sistem 24 de denir nk, 16 saati insansz gece vardiyas olmak zere, retimin bilgisayar denetiminde 24 saat srdrlmesidir.15 Esnek retim sistemi mikro elektronikleri ve mekanik mhendislii kk lekli retim ile birletirir. Srete bilgisayarlar makineleri dier alma istasyonlarn nakli kontrol edip enformasyon kontroln salarlar. Bu da istee gre ve az sayda rn retimini olanakl klar. Bylece maliyetin en aza indirgenmesi ve kalite arttrm salanm olur. Sipari zerine az sayda kaliteli retim yapma esasn benimsemi bu sistem esnek imalat sistemi olarak tanmlanmaktadr. Merkezi bir bilgisayar sistemin her aamasn kontrol edecek ve bylece az insanla ve az hatayla her tr parann retilmesi salanacaktr. Bu gelimeye otomasyonun ikinci aamas denir. Birinci aamada 1960l yllarda veri ileme merkeziletirilerek kontrol operasyonlar kontrol odasnda toplanmtr. Otomasyonun ikinci aamas 1970lerde retimde mikroilemcilerin uygulanmasyla balamtr. Bu aamada video kameralar devreye girmitir.
16

Esnek imalat sisteminin temel amalar kontrol edilemeyen deiken saysnn azaltlmas, yksek becerili makinistlere bamlln azaltlmas ve dolaysyla emee dorudan bamlln azaltlmas, el mdahalesi yerine otomasyonun kullanlmas, stok miktarnn azaltlmas olarak zetlenebilir. 17

Nielsen, s. 57.. P. Osterman, How Common Is Work Place Transformation and Who Adopt It? ,Industrial Relations Relive, 42, 1994, s, 6. 17 Osterman, s. 8.
16

15

14

Esnek retim sistemlerinin emek gcnde ok ciddi deiiklikler oluturduu ne srlr. yle ki esnek retimin esnek emek gc Fordist retimin kitlesel iisinden farkldr. Emek gcnde kkl deiiklikler yaanmtr. 2.1.3. Emek Gcndeki Deiiklik Post kapitalistlerin saptad en nemli dnm alanlarndan biri de emek gcdr. Gerek emein gerek retim aralarnn yeni dzenleni biimleri emek gcnn niteliinde yapsal deiiklikleri koullamaktadr. Sz konusu deiiklik hem emek gcnn niteliklerinde, onun entelektel kapasitesinde; hem de emek gcnn meslek ve retim sektrlerine gre dalmnda; hem de ya ve cins yapsndadr. Emek gcndeki en nemli dnmlerden birisi esnek uzmanlama olarak adlandrlabilir. Artk emek gc makinenin kulland, paralanm, kendi emei ve emek arac zerindeki kontroln yitirmi emek gc deildir. Tam tersine makine insann kontrolne girmekte, bylece insann yaratcl, fiziksel ve entelektel kapasiteleri gelimektedir.18 Makineler rutin ileri stlenmilerdir. nsana kalan ilerin ou mental; zihinsel ilerdir. Bunlar aratrma almalar, kompleks global sorunlarn zm, bireylere mdahale, kamu ilikileri gibi ilerdir. Bugn en nemli i amalar enformasyonun elde edilmesi, sorun zme, yaratc fikir retimi, yeni durumlara yant verme yeteneinin gelitirilmesidir.19 Btn bu gelimeler bir yandan emek gcnn eitim dzeyini, bir yandan da bilgi youn mesleklerin orann arttrmaktadr. Yaratc bilin kendi potansiyelini gelitirmek iin snrsz olanaklar bulmaktadr. Yeni emek gcnn en arpc nitelii, onun eskisiyle kyaslanmayacak kadar eitimli dzeyidir. Emek gcnn en fazla younlat meslekler profesyonel olarak tanmlanan ve hizmet sektrnde yer alan retmenlik, salklk ile bilgisayarl

18 E. Pelaez and J. Hollaway, Learning to Bow: Post Fordizm and Technological Determinism, W. Bonefeld and J. Hollaway, Post Fordism and Social Form a Marxist Debate on the Post Fordist State, London: MacMillan Press, 1991, s. 136. 19 Mc Carthy, s.127.

15

retimin en dinamik gc olan teknisyenliktir. Hizmet sektrndeki nemli byme bunun kantdr. Emek gcnde en nemli oran oluturan teknisyenler beceri dzeyleriyle deil, formel bilgiye, yksek renme kapasitesine sahip olmalaryla tanmlanrlar. Yeni emek gc bilgi ya da hizmet iisi durumundadr. Bilgi ileri ayn zamanda yksek cretli ilerdir. 1970li yllarn ortalarna kadar yksek cretli iler vasfsz beden ilerinde younlamken; imdi yksek cretli iler bilgi ileridir.20 Elle imalatn yerini (manifaktr) zihinle imalat (manifaktr) almtr. Bu gelime yeni emek gcnn yetitirilmesinde eitimin roln ne karmaktadr. Yksek eitimli nitelikleri yeni emek gcne daha fazla oranda pazarlk gc ve iletmelerin gznde feda edilemez bir konum kazandrmaktadr. Sanayi ii snfnn grece gszln yaratan unsurlar, bilgi iileri iin ortadan kalkmtr. Bu toplumsal gruba cogniterya denilmektedir. 21 Bu gelimeler cogniteryann alt kuruma sadakatini de azaltmaktadr. Artk geerli olan rgte, kurulua kar sadakat deil; meslee, greve olan sadakattir. Patrona balln yerini bilgiye ve ie ballk almtr. Bu nedenle bu stn eitimli, yetenekli kiiler rahatlkla oradan oraya gezebilir ve ilerini deitirebilirler.22 Ayn unsurlar nedeniyle, emek gcnn alma srasnda mekana ball da azalmtr. zellikle bireysel bilgisayarlarn geliimi evin ayn zamanda bir i ortam olarak kullanmna da olanak tanmaktadr. Bu gelime istihdam biimlerini kkten deitirmekte; yar sreli, dzensiz, evde, telekominike ilerin yaygnlamasna neden olmaktadr. Esnek ii olarak bu srete yerini alan kavram dnme ile eylemin ayrlmas olarak da tanmlanan iblmnn geriye dndrlmesi ve bireysel emek gc etkinlii
20 21

Masuda, s. 61. Nielsen, s. 30. 22 Pelaez and Hollaway, s. 141.

16

ierisinde zihinsel ve bedensel faaliyetlerin yeniden birletirilmesi sreci olarak ifade edilmektedir. Grup teknolojisi ve hcresel imalat dzenlemelerinin yapld ve bilgi youn sektr olarak gze arpan hizmet sektrnde bunun somut rnekleri grlmektedir. Teknolojinin hcresel rgtlenii iinde esnek emek gc; emek gcnn yapmakta olduu ilerin kapsamnn genilemesi; emek gcnn ok ilevli durumda olmas ve her trl srete, her trl ii yapabilecek ekilde eitilmi olmas anlamna gelmektedir. Bu durum firmaya talep deiiklikleri srasnda emek gcnden tasarruf salama olana da vermektedir. 23 Emek gcnn ok eitli ileri yapabilecek tarzda eitilmesi daha ok i ortamndaki rotasyonlarla salanmaktadr. Bu sistem erevesinde her ii, bulunduu atlyedeki tm ileri srayla dolaarak renmekte ve giderek de tmnde uzmanlk kazanmaktadr. 24 zetlemek gerekirse, ok ilevlilik, yksek eitim dzeyi, belli bir yere bal olma zorunda kalmama, hiyerarik dzenlemelerden kurtulma, kafa ve kol emeini birletirme, yaratclk gibi zellikler yeni emek gcnn nitelikleri arasnda saylmaktadr. Teorisyenler bu deiimin ardndaki itici gcn bilgisayar teknolojisi olduunu belirtmektedirler. Bilgisayar teknolojisinin, teknolojik zellikleri nedeniyle, kendisini kullanan emek gcn ok ynl ve yaratc olmaya ynlendirdii; kimi kez de bilgisayarlarn yineleyici ve monoton ileri stlenerek emek gcne yaratc i alanlar at belirtilmektedir. Emek gcnn ykselen eitimi ve entelektel dzeyi hemen tm post kapitalist yazarlarn ortak gr durumundadr. 25

23

Burcu Gediz, M.Hakan Yalnkaya,Trkiyede stihdam, sizlik ve zm nerileri: Esneklik Yaklam Celal Bayar niversitesi, BF, ktisat Blm, Manisa, Aralk 1999, www.geocities.com/ceteris_paribus_tr2/gediz3.doc, (15 Ekim 2004). 24 N. Rassool, Post Fordism? Technology and New Forms of Control, British Journal of Sociology of Education, vol. 14, 1993, s. 229. 25 Gediz ve Yalnkaya, www.geocities.com/ceteris_paribus_tr2/gediz3.doc .

17

2.1.3.1. Emek Gcnde Esneklik Trleri a. levsel Esneklik levsel esneklik iletmenin kendi emek gcyle ilgilidir. blmnn ve alma organizasyonundaki paralanmann tersine dndrlmesini ierir. Amalarn, becerilerin yaygnlatrlmasyla; i hareketliliin artrlmasyla baarlr. Bu nedenle ekip almas, iin geniletilmesi ve zenginletirilmesi, iteki paralanmann azaltlmas ve dier insan kayna ynetim teknikleri (eitim ve performans deerlendirme teknikleri, iletiim programlar, kalite emberleri) uygulanr bu yntemlerin tm sermaye ve ynetime dorudan iiyle temas etme olana salamakta ve sendikal rgtlenmeyi pek ok konuda devre d brakmaktadr.26 Teknolojik gelime gerekletike, ilevsel esnekliin salanmas iki farkl dzenleme ile salanr. Bunlarn ilki mesleki biliim ve becerilerin deitirilmesi ikincisi de ilerin beceriye ilikin ieriinin ve almann organizasyonunun deitirilmesidir. rnein Volvo otomobil fabrikasnda, eskiden var olan be i kategorisi tek bir kategoride birletirilmitir ve bugn btn iilerin bu sonuncu iin uzman olmas beklentisi hakimdir. Bu durum emek gcne esneklik kazandrmakta ve onlarn birimler arasndaki rotasyonunu daha olanakl klmaktadr. levsel esnekliin baka bir yntemi ise alma saatlerinin esnekletirilmesidir. Haftalk alma saatlerinin azaltlmas buna rnek olabilir. Teknolojik gelime de buna frsat tanmaktadr. b. Saysal Esneklik Esnek uzmanlamann emek gc zerinde olumsuz etkilerinin de bulunduu genel kabul gren bir gerekliktir. Olumsuz etkiler iinde en gze batan istihdamn sermayenin gereksinimlerine gre dzenlenmesi anlamna gelen saysal esnekliktir. i snfnn i gvencesi dzeyde tanmlanr;
26

J. Rifkin, The End of Work, The Decline of The Global Labor Force and The Down of Post Market Era, NewYork: G.P. Putnams Sons, 1995, s. 58.

18

a. stihdam gvencesi: bir iinin alt firmadaki i gvencesi. b. Mesleki gvence: bir iinin belli bir firmada belli bir amac gerekletirmedeki sabitlik derecesi. c. Emek piyasas gvencesi: Farkl ilerde de olsa bir iinin emek piyasasnda kalma becerisi. levsel esnekliin zellikle mesleki gvence, saysal esnekliin ise zellikle istihdam ve emek piyasas gvencesi zerinde olumsuz etkide bulunduu bilinir. Sektrlere gre bakacak olursak i gvencesi balamnda uygulanan esneklik trleri yledir: 12345Dsal saysal esneklik, yani ii saysnn iverenin ihtiyalarna gre ayarlanmas. Dsallama, yani firma ilerinden bazlarnn taeron szlemesi yoluyla firma sel saysal esneklik, yani alma saatleri ve dalmnn iverenin ihtiyalarna levsel esneklik, yani iilerin ilerinin iverenin ihtiyalarna gre ayarlanmas. cret esneklii,
27

dnda yaplmas. gre ayarlanmas. yani retkenlik ve piyasa koullarna gre emein

dllendirilmesi.

Bunlara uzmansal ve corafi esneklik de eklenirse 20. yzyln sonunda ortaya kan ii modelinin detayl bir resmi elde edilebilir. Emek esneklii ynndeki gidi her ne kadar farkl lkelerde uluslara zg farkl grnmlere brnse de kresel apta bir eilimdir ve daha kk igc topluluklarna, iyerlerinde daha az kurallara, daha zayf sendikalara ve ekonomik dalgalanmalara bal olan cretlere doru bir giditir. Saysal yada dsal esneklik emek gc saysnn gerektii / istenildii gibi deitirilebilmesi gc / yetenei anlamn tamaktadr. Bu, bir baka deyile ie alma ve iten karmalarda sermayeye tannan serbestinin artmas demektir. zellikle Avrupa lkelerinde buna ynelik yeni hukuki dzenlemeler getirilmektedir ve klasik sosyal

27

Rifkin, s. 67.

19

devlet formunda nemli krlmalar yaanmaktadr. Bu nedenle saysal esneklik konusu emein sendikal ve siyasal tepkilerini zerinde toplayan bir alandr. 1970lerin ortalarna kadar Avrupa Topluluu lkelerinde istihdam biimlerini dzenleyen temel yasal ara tam sre alma idi. Son yllarda durum deimektedir. Bu nedenle bunlara atipik , hatta istikrarsz istihdam biimleri denilmektedir. Saysal esneklikte tip ii kategorisi oluur. 1. 2. 3. Profesyoneller, teknisyenler ve organizasyonel ilerde grevli olan yneticiler: Asli olmayan iler iin zaman zaman szlemeli olarak altrlan uzmanlar. Yar sreli ve geici olarak altrlan ve dk becerili olan evre iiler.
28

Ortak noktalar merkezde yer almalardr.

Grld gibi saysal esneklik dorudan doruya i gvenlii kavram ile ilintilidir. Saysal esneklik uygulamalar i gvenlii dzenlemelerini tehdit eder. Bu nedenle saysal esnekliin az sayda gvenceli iiler ile yksek sayda gvencesiz iilerden oluan ikili bir emek piyasasna yol atn saptanmaktadr. Saysal esneklik konusunda en ok zerinde durulan konulardan birisi de deiik bir istihdam biimi olarak ev almasndaki arttr. rnein ABD iin ev almas ile ilgili veriler bu lkede tarm d yaklak yirmi milyon insanda ev almasnn farkl biimlerde ortaya kt ve toplam emek gcnn % 18,3n oluturduu kaydedilmitir. Bu saylarda nceki yllara oranla artlar grlmektedir.29 Ayn durum Avustralyada da geerlidir. Avustralyada ev almasn kullanan i yerlerinin oran % 12dir. Bunun %80i yar sreli alma biimindedir. Ev alanlarnn %87si kadndr. Yar sreli alan ev alanlarnn %92sini kadnlar oluturur.30 ngilterede yaplan aratrmalarn verileri de yar sreli iilerin saysnda

Rassool, s. 233. A.Tickcell and J. A. Peck, Accumulation, Regulation and Th Geographies of Post Fordisms: Missing Links in Regulationist Research, Progress in Human Geography,vol. 16, 1992, s.216. 30 Dilek Hattatolu, Ev Eksenli almada ocuk Emei ve Kadn Emei likileri, ktisat Dergisi, Say: 430, Ekim 2002, s. 54.
29

28

20

1981 ve 1985 arasndaki dnemde %16lk bir art olduunu ve yar sreli alanlarn 8,1 milyona ykseldiini gstermektedir. 31 c. alma Srelerindeki Esneklik Bu konu balangta sermayenin inisiyatifi ile gndeme gelmi ve sendikalarca kar klmtr. Ancak zellikle son yllarda kadn emeinin ve tersiyer sektrn genilemesiyle sendikalarla patronlar arasnda bir fikir birlii zemininin doduu belirtilmektedir. Sendikalar bir yandan resmi alma saatlerinin azaltlmas ynnde bask grubu oluturmaya alrken, bir yandan da bu esneklik trn, normal srelerde alma olana olmayan emek gc kesimlerini (zellikle de kadnlar ile aznlklar) bir avantaj olarak kullanmaya ynelmektedir. Aslnda esnekliin alma srelerinde gerekletirilen biimi ile saysal biimi nemli oranda akmaktadr. Her ikisi de istihdam koullarnn dzensizletirilmesine ve bu ynde mevcut olan kstlamalarn yok edilmesine yneliktir. Bunun tesinde cret esneklii, dzensiz alma koullar iin getirilmi eitli tazminat mekanizmalarnn da yok edilmesini hedeflemektedir. . cret Esneklii cret esneklii cretlerin hem bireysel hem de kurumsal performansa bal olarak belirlenmesidir. Bunun sermayenin uluslararas rekabete uyum zorunluluundan ileri geldii belirtilmektedir.32 Bugn zellikle ucuz emek gc kullanan evre kapitalist lkelere aktarlan emek youn sektrlerde, merkez lkeler iinde cretlerin drlmesi nemli bir rekabet unsuru olarak ne kmaktadr. Bunun yolu ise zellikle dzensiz istihdam biimleri iin cret esneklii olmaktadr.te yandan sendikal harekete halen gl olduu dzenli

31 32

Rifkin, s. 71. Tickcell and Peck, s. 214.

21

istihdam alanlarnda cret esnekliinin oluturulmas bu lkeler iin olanakl olmamaktadr. 33 stn vasfl iiler iin kresel pazarn mevcut olduu bilinmektedir. Bu kiilere btn lkelerin kaplar aktr. Dnyann herhangi bir lkesinde i arayabilir ve alabilirler. gelimekte olan lkelerde bile bunlar lke iinde ya da herhangi bir firmada tutmak iin astronomik cretler demek gerekmektedir. Oysa vasfsz emein pazar yereldir ve ona dier kaplar kapaldr. Dier bir deyile vasfsz emek yerel piyasa koullaryla yetinmek zorunadr.34 d. Mesleki Yapdaki Deiim Emek gcnn deiimi balamnda vurgulanan bir baka gelime emek gcnn meslek gruplarna dalmnda hatta mesleklerin yapsnda yaanan deiikliktir. 1972 1983 dneminde hem hizmet hem de orta snf mesleklerde byk bir art olmutur. Art hizmet sektrnde daha belirgindir. Tarm iilerindeki azalma dikkat ekecek kadar byk boyuttadr. Btn bunlar uyaran enformasyon teknolojisidir. Enformasyon teknolojisi mesleki yapy iki yoldan deitirmitir. Bu teknoloji ile ou btn iler otomatize edilmektedir. Bu zellikle beyaz yakal meslek gruplarnda ciddi deiikliklere yol amakta ve teknoloji becerisiz memurlarn yerini almaktadr. Bylece meslek gruplar ierisinde becerisizlerin azald, buna karn orta ve st dzey becerili olanlarn direk artt ters piramit grnmnde bir yap ortaya kmaktadr. Emek gcnn beceri dzeyinin art ynndeki bu gelime, rne zel becerilerin yeterli olduu ktlesel retim aamasndan; geni bir beceri spektrumuna ve sorun zc becerilerin kazanld aamaya dorudur. letmeler asndan hem eldeki emek gcnn retim gereksinimleri dorultusunda deiik beceriler iin i iinde eitilmesi, hem de batan gereksinimlere uygun emek gcnn seilmesi iin stratejilerin gelitirilmesi direk nem kazanmaktadr. Bu stratejiler u ekilde zetlenebilir.

33 34

Belek, s.88. Glten Kazgan, Kreselleme ve Ulus Devlet , stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar, 2002, s. 213.

22

1. 2. 3.

yi ve kapsaml eitimi olanlarn ie alnmas, Dar bir merkez emek gc kadrosunun hazr bulundurulmas, bunun dnda Yksek okul mezunu istihdam gcnn istihdam edilmesi.

gereksinim olduka dardan szlemeli ve ksa sreli olarak kadro teminine gidilmesi,

Almanya, Norve, sve, Kanada, Amerika, ngiltere gibi gelimi lkelerde bu dnmlerin hzla yaand 80li yllara kadar yaplan gzlemler sonucunda tm bu lkelerde bu srete el iilerinin orannn azald, buna karlk yneticiler, memurlar, sat elemanlar, profesyoneller, yar profesyoneller ve becerili hizmet alanlarnn orannn artt saptanmtr. Hizmet sektrnn geliimi son yllara damgasn vurmutur. malat sektrnn nemi gitgide azalmtr. Bu srece deendstriyalizasyon denmektedir. Bu dnemde el iilii azalrken post endstriyel dnemin karakteristii saylan yneticilik, profesyonel ve yar profesyonel meslekler ve hizmet alanlarnda art gzlenmektedir. Bylece mesleki yapdaki deiim post kapitalist tezlerin vurgulad en nemli alanlardandr. e. Emek Gcnn Demografik Yapsndaki Deiim Emek gcndeki esneklemenin bir dier sonucu emek gc iinde kadn orannn artdr 1970 ve 1980ler boyunca birok blgede resmi olarak istihdam edilen kadn saysnda nemli bir art gereklemitir. En gze arpan gelime ise Gney Asya, Meksika ve dier blgelerde elektronik sayesinde istihdam edilen kadn saysnn ani artdr. 1990larda esnek emek yoluyla kresel feminizasyon olarak zetlenen bir durum karmza kmtr. Burada feminizasyon terimi emek igc ierisinde yer alan kadn saysnn artn, son kapitalist dnemdeki kayt dlama ve dier yeniden yaplanmalarla balantl kabul etmektedir. Baka bir deyile, kadnlarn alt ilerle zdeletirilen i eidinin, emek ilikilerinin, gelir ve gvensizliin yaylmas sonucu gibi nedenlerle geleneksel olarak erkeklerin alt ilerin dnme uramas ya da feminizasyonu kastedilmektedir.

23

Emek gcndeki kadn oran artnn en ok gze arpt sektrlerden biri de biliim sektrdr. rnein Tokyoda biliim hizmetlerinde kadn alanlarn oran 1980-1985 dneminde %300 orannda artmtr. Erkeklerdeki art ise %130dur. Bylece toplam iinde kadnlarn oran %8,8den %15e ykselmitir.35 Bu sektrdeki emek gc programlayc ve sistem mhendislii gibi mesleki gruplar bulunmaktadr ve yksek dzeyde beceri gerektirir. Bu sektrdeki kadnlar genellikle yar sreli almaktadr ve kadnlardaki yar sreli alma, erkeklerden daha yksektir. Japonya genelinde kadnlarn %22,8, erkeklerin ise %5i yar sreli almaktadr. 36 Kuzey Amerika ve skandinav lkelerinde kadn emek gc incelendiinde 1950 ile 1980li yllar arasnda kadn emek gcnn toplam iindeki oran ciddi ekilde artmtr. Oranlar Amerika iin %28 ve %42, Kanada iin %21 ve %40, Norve iin %27 ve %42, sve iin %26 ve %46, Finlandiya iin ise %41 ve %47dir.37 Kadn ve erkek cinsler iin alabilir nfustaki istihdam oranlar arasnda da farkllk bulunmaktadr. 1975 ve 1983 yllar iin erkek nfusta istihdam olanlarn oran ayn lkeler iin %85 dzeyinde seyretmi ve deimemitir. Buna karlk kadn nfusun istihdam oran yaklak %50 dzeyinden % 65e ykselmitir. 38 Kadn istihdamndaki bu art neredeyse tamamen hizmet sektrlerinde meydana gelmitir. Bylece kadnlarn cretsiz geleneksel ev ilerinden, cretli post endstriyel ilere doru kaydklar tespit edilmektedir. 2005 sonu itibariyle erkeklerin %56s endstriyel ekonominin geleneksel sektrlerinde istihdam olurken; kadnlarn 2/3 post endstriyel sektrde yer almaktadr.39 Kadn emek gcnn art Fordist endstriyel dzenlemenin ortaya koyduu ve erkei gzeten cins ayrmc politikalarnn teknolojik gelime ile yklmasna balanabilir. zellikle hizmet
35

Shalmali Guttal, Women and Globalisation, Presentation at the Conference: Strategies in the Thai Womens Movement in the 21th Century, Bangkok, March 28 29 2000, http://www.focusweb.org/publications/researchpapers/Research%20Papers/women%20and%20globalisat ion.html, (11 Nisan 2004). 36 S. Walby, Flexibility and The Changing Sexual Division of Labor, S. Wood (ed.), The Transformation of Work , London: Unwin Hymann, 1989, s. 135. 37 Christa Wicherich, Kreselle[tiril]en Kadn. Eitsizliin Geleceinden Raporlar. Tun Tayan, Fsun Tayan (ev.). Ankara:Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, 2004, s. 43.
38 39

Walby, s.132. ILO, Global Employment Trends Brief,USA, January 2006. s. 2.

24

sektrnn gelimesi kadn evdeki kapal konumundan kurtararak, rneklerden de anlalabilecei gibi zellikle de Asyada onu post endstriyel i alanlarnn iine ekmitir. Ayrca post endstriyel sektrn en nemli alt gruplarndan birisi olarak deerlendirilen belirtilmektedir. Post endstriyel sektrlerdeki kadn egemenlii aslnda bir anlamda 1950lerin ncesine bir geri dn ifade etmektedir.40 nk 1950li yllara kadar zellikle tekstil, yiyecek ve deri endstrilerinde yine kadn istihdam egemenlii sz konusuydu. Ancak kinci Dnya Sava sonrasnda iki neden kadnlar evlerine dnmeye itmiti. Bir yandan kadnlarn youn olduu bu sektrler ilk olarak rasyonalize edilen sektrler olmutu. Dier bir deyile byk sayda ii iinden karlm ve ilk tercih edilenler kadnlar olmutur. te yandan Fordizmin kurumsal yaps, i gvencesi, yaam boyu aile geliri, isizlik sigortas gibi getiriler salaynca 1970lerden balayarak Fordist sektrlerdeki gerileme, temel Fordist politikalarn deimesi, i gvencesinin zayflamas, post endstriyel sektrlerin kadn emeine uygun yaps gibi etkenler kadnlar yeniden ekonomik yaamn iine eken unsurlar olmutur. ngilterede 2005 ylnda erkeklerin nn, kadnlarn ise sinin esnek istihdam modelleri iinde alt bildirilmektedir. 1986 ylnda kadnlarn %46s, erkeklerin ise yalnzca %7si yar sreli olarak istihdam edilmekteydiler.41 Kadnlar daha ok hizmet sektrnde ve bunun iinde hemirelik, retmenlik gibi mesleklerle younlam durumdaydlar. Bu mesleklerdeki kadn oran %71i bulmaktayd. Bylece ngilterede kadnlarn post endstriyel sektrde ve esnek istihdam modellerinde istihdam edildikleri anlalmaktadr. Belekin ifadesiyle, post endstriyel sektr, esnek olmann yan sra daha feminizan bir sektrdr.42 ok daha fazla kadnn srekli olarak emek gc ierisinde yer almas kolaylkla emek gc ierisine girip kabilmesi ya da emek gc ile dier ileri bir arada yrtebilmesi
40 41

sosyal

hizmetlerin

de

kadnlar

tarafndan

yerine

getirildii

Lise Vogel, Marksist Teoride Kadn, Mine ngren (ev.), stanbul: Pencere Yaynlar, 2003, s.16. Global Employment Trends Brief, s. 4. 42 Tickcell and Peck, s.211.

25

sayesinde bir ok kadn ge yalara kadar emek gc ierisinde kalmaktadr.43 Burada ilgin olan nokta 1990larda ihracata ynelik sanayilemenin daha derin anlamda uluslararaslamaya sebep olmasyla birlikte bu eilimlerin de artmasdr. Kayt dlama srecinin de bir sonucu olarak zellikle kamu sektrndeki istihdam ierisinde erkek saysnda bir azalma, kadn saysnda ise bir art grlmektedir. 44 Devletin ekonomiye mdahale etmekten kanmas ve emek ilikilerinde esnekliin yeni dstur haline gelmesi sonucunda istihdamn cinsiyet ablonunda bir deime beklenmesi kanlmaz olacaktr. 2.1.3.2. Enformel Ekonomiyi Tanmlamak 70li yllarda gelitirilen yaklamlarda formel sektrn gelimesine bal, ikincil ve geici olarak tanmlanan enformel igc piyasasnn formel igc piyasas tarafndan ierilecei ve dntrlecei varsaylmtr (iki kesimli ekonomi yaklam).45 Bu varsayma gre, geici bir durgunluk dneminden sonra salanan ekonomik byme ve formel sektrde yaratlacak istihdamla enformel sektrn kapsam daralacaktr. Enformel sektr, girdileri (hammadde, ara mal) ve nihai rn bakmndan formel sektre bal olduundan, geriye dnk ve sorun kayna olarak grlrken, formel sektr, enformel sektrde egemen olan dk verimlilik ve insan onuruyla badamayan alma koullarna ada bir zm olarak sunulmutur. lk yaklamlar arasnda, enformel sektrn, girdi ve igc maliyetlerini azaltarak rekabet glerine katk yaptklar formel byk iletmelere baml ekonomik birimler ve alanlardan olutuu dncesi de bulunmaktadr (yapsalc yaklam)46. Bu yaklama gre, gelimi lkelerden ayr olarak, gelimekte olan lkelerde endstrinin gelimesi enformel ekonomik faaliyetlerin genilemesini ieren farkl bir biim
43

N. Withford and R. Gruneu, Between the Policies of Production and The Politics of the Sign: Post Marxism, Post Modernism and New Times, Current Perspectives in Social Theory, vol. 13, 1993, s. 77. 44 Ronaldo Munck, Emein Yeni Dnyas, Mahmut Teke (ev.), stanbul: Kitap Yaynevi,2002 s.98. 45 Tijen Erdut, gc Piyasasnda Enformelleme ve Kadn gc,alma ve Toplum, 2005/3, http://www.sendikanet.org/tr/modules/news/article.php?storyid=1126, (12 Mays 2006) 46 Erdut, http://www.sendikanet.org/tr/modules/news/article.php?storyid=1126.

26

alabilecektir. Gerekten, enformel igc piyasas gelimekte olan lkelerde isizler ve eksik istihdamdakiler iin balca istihdam kayna olarak kabul grm, ou zaman sosyal gvenlik alarnn dnda veya iyi ilemedii koullarda asgari dzeyde de olsa toplumsal uyumun salanmasna katk yapt iin rtl bir biimde desteklenmitir. 70li yllarda enformel sektrn, istihdam ve gelir yaratmak amacyla mal ve hizmetlerin retimi ve datmna katlan kk lekli, aile mlkiyetinde, yerli kaynaklar ile igc youn ve uyarlanm teknoloji kullanan, formel sistemin dnda elde edilmi becerilerle dzensiz ve rekabeti piyasalarda faaliyet gsteren enformel iletmelerden olutuu konusunda uzlama salanmtr47. 80li yllarda kresel ekonomide meydana gelen gelimeler enformel sektr kavramna ilikin kukular glendirmitir. Dntrlmesi beklenen enformel sektr hzla genilemi, enformel istihdam biimleri gelimi lkelerde geleneksel sektrlerde formel istihdamn yerini almaya balamtr. 90l yllarda enformel sektrn zellikleri ve formel sektrle balantlarnn aklanmasnda yeni bir yaklam ileri srlmtr.48 Bu yaklama gre enformelleme, devlet mdahalelerinin ve iletmelerin formel olmann getirdii maliyetlerden kanmak iin enformel faaliyete ynelmelerinin bir sonucudur (ar dzenleme yaklam). Ar dzenleme yaklam kurumsal balamn enformel faaliyetleri artran bir etki yapabilecei dncesine dayanrken, gncelliini koruyan yapsalc yaklam byk kapitalist iletmelerin enformellemeyi ieren taeronlatrlm faaliyetlerinin etkisi zerinde durmaktadr. Enformel sektrn formel sektrle ba artk, ucuz mal ve hizmet reticisi, ayn rn piyasasndaki bir rakip veya igc fazlas iin istihdam kayna olmas gibi tipik zellikleriyle snrl deildir. Enformel faaliyetler ekonomide geriye dnk faaliyetlerin bir uzants olmaktan kmtr. Enformel sektr ktlarnn (ara veya nihai mallar) formel sektr tarafndan kullanlmasyla kurulan ileri doru balantlar artmtr. Finansal ve fiziksel sermayenin (makineler) formel sektrden, enformel sektre doru

47

Jeemol UNNI, Informal Economy: Definition and Survey Methods, Gujarat Institute of Development Research, Gota, Ahmedabad, 2000, s. 2. 48 Witheford and Gruneu, s. 88.

27

aknn yerini, formel sektrn enformel sektre katlmas almtr. gc ise her iki ynde de akkanlk gstermektedir. Formel ve enformel sektrlerde iletmeler arasndaki yapsal eklemlenmeyle formel ve enformel igc piyasalar da karlkl baml hale gelmitir. Gelimekte olan lkelere zg ve geici olduu dnlen enformel faaliyetlerin gelimi kapitalist ekonomiler iin nemi artmtr. Dorudan yabanc yatrmlar ve kresel retim alarnn genilemesi enformel retim sreleri tarafndan desteklenmektedir. Formel sektr, maliyetleri azaltma kaygsyla enformel sektrle karlkl baml hale geldiinden, enformel sektr dntrmesi iin hibir gereke kalmamtr. 1980 sonras enformel sektr yalnzca gelimekte olan lkelerde deil gelimi lkelerde de olaanst bir patlama gstermitir. Hatta bu dnemde istihdam piyasasna enformel sektr damgasn vurmutur. Enformel sektr hem tanmlayabilmek hem de eitli lkelerde ald biimleri ortaya karmak olduka gtr. Literatrde enformel sektr eitli biimlerde tanmlanm olmakla birlikte burada, devlet kontrol ve dzenlemelerinin dnda kalan gelir getirici faaliyetler kastedilmektedir.49 Enformel ekonominin gelimesi aslnda geleneksel iktisat teorilerindeki gelime modellerine aykr dmektedir. Sz konusu teoriler bir lkenin sanayilemesi ve kentlemesiyle kk iletmelerin ve enformel ekonominin giderek yok olacan n grmekteydi. Oysa son yllardaki gelimeler enformel ekonominin kalc ve byyen bir sektr olduunu gstermitir. Enformel ekonomi, heterojen bir yap sergilemekle birlikte lkeden lkeye deien formlaryla, hem gelimekte olan lkelerde hem de gelimi lkelerde varln ve bymesini srdrmektedir. Enformel ekonomi temel zellikle belirlenmektedir: 1. 2. Devletle ilikisi, Formel ekonomi ile sistematik balants,

49

Lourdes Beneria, Gender, Development and Globalisation, Routledge, London: 2003. s. 111.

28

3.

gcnn zellikleri.

Son yllarda yaplan incelemeler enformel sektrn ekonomilerde marjinal bir konumda bulunmayp, onun integral bir paras olduunu gstermitir. Byk firmalara enformel faaliyetleri kullanarak dank retim ve datm alar yaratt bilinmektedir. Bunlar hzla eski ve daha kat hiyerari ynetimlerinin yerini almakta, byk firmalar yar otonom birimlere blnerek desentralize olurken, sz konusu birimler de olabildiince devlet denetiminden kurtularak esnek bir yapya sahip olmaktadr.50 Enformel ekonominin nemli zelliklerinden biri de, iddia edilenin tersine, onun devletin karsnda olduu bir sektr deil, gz yumduu, hatta destekledii bir sektr olmasdr. rnein pek ok gelimekte olan lkelerdeki ehirlerde gecekondulama konut sorununa kolay ve gereki bir zm saylarak politik mekanizma tarafndan tevik edilmi ve korunmutur. Ekonomideki enformelleme genellikle politik iktidarn gz yummas sayesinde ii rgtlerinin gcnn krld ve alanlarn nemli bir blmnn rgtsz ve hak talep etme mcadelesinde gsz kald bir sretir. gcnn zelliklerine gelince, enformel sektrde alanlar dk vasfl

ii(downgraded labour) genel kategorisi altna sokulabilir. Enformel sektr alanlar, formel sektrde alanlara gre daha dk cretlerde, ok daha az sosyal yardm alarak, daha kt i koullarnda, i gvencesinden yoksun almaktadrlar. Bunun nedeni, btn bunlarn onlarn emek piyasasna girmesinin nkoulunu oluturmasdr.rnein alma izni olmayan gmen iiler yaamlarn srdrebilmek iin bu tr koullar kabul etmek zorunda kalmaktadr. Benzer biimde, ayrmcla urayan dier kesimler de dk vasfl ii kategorisi iine sokulabilir. Etnik aznlklar, genler ve kadnlar gibi. Kadnlar enformel sektrde ev iinde geici ve ksmi sreli ilerde almann potansiyel adaylardr. Enformel sektrde alanlarn statleri ve konumlar

50

Sarah Jenkins, Restructuring Flexibility, Gender Work and Organisation, Volume 11, May 2004, s. 44.

29

toplumsal ilikilerden bamsz deildir. Dolaysyla kadnlarn toplum ierisindeki genel konumlar, enformel i hayatnda da etkisini gstermektedir. Enformel iler, kadnlara bir yandan alp para kazanrken bir yandan da ev ilerini aksatmama olana tanmakta, bunun yan sra kadn iyeri ortamna uyum salama zahmeti, iyerinde cinsel tacize urama riski, almak iin aileden izin alabilmek gibi sorunlardan da grece kurtarmakta, bu nedenle de kadnlarca benimsenmektedir. Bylece kadn ev dna kmadndan, bir yandan geleneksel aile modeli ya da mevcut dzen bozulmadan ilerken, bir yandan da eve giren kazan artmaktadr. te yandan zellikle kriz dnemlerinde, devlet de, sosyal patlamalara kar bir emniyet sbab olduundan, bu tr uygulamalarn genilemesine gz yummaktadr. Enformel ekonominin nedenleri ve sonularna bakarsak; Gelimekte olan lkelerde enformel ekonominin gelimesi 1970lerdeki krizden nce balam olmakla birlikte genellikle bu kriz karsnda kendini gsteren ekonomik yeniden yaplanmann bir paras saylr. Fakat enformel ekonominin gelimesine yol aan faktrleri daha zgl olarak gstermek gerekir.51 gsterilebilir: 1- i rgtlerinin gcne kar reaksiyon: Enformelleme srecinin bir nedeni firmalarn, rgtl iilerin gcne kar gsterdii reaksiyondur. Sendikalar sermaye birikimine bir engel saylmtr. Sendikalarn gl olduu yerde enformel ekonominin daha ok gelitii rahatlkla sylenebilir. 2- Devletin ekonomi zerideki gcne kar reaksiyon: Enformel sektrn bymesinin ikinci genel nedenini devletin ekonomi zerindeki denetimine gsterilen reaksiyonda aramak gerekir. Devletin getirdii vergi ve sosyal yardm yklerinden kurtulan firmalar rekabette nemli bir stnlk salamaktadr.
51

Burada ana neden

Beneria, s. 98.

30

3- Gelimemi ve gelimekte olan lkelerin sanayileme sreci: Uluslararas rekabetin tm lkeler zerindeki etkisi emek maliyetlerini drmeye ynelik gl bir bask yaratmaktadr. Bu, uluslararas ticarette daha byk pay sahibi olmak isteyen gelimekte olan lkeler iin zellikle geerlidir.52 Enformel ekonominin bymesinin bununla ilintili bir baka nedenini ise pek ok gelimekte olan lkenin sanayileme srecinin zelliinde aramak gerekir. Devletin daha nceden koyduu standartlarn uygulamaya konmas bu lkelerin sanayileme srecini byk lde sekteye uratacaktr. (serbest blgelerden yasalarn uygulannda Dolaysyla sz konusu geveklie kadar) lkeler karlatrmal stnlk salamak iin bizzat kendi hukuki kurallarn eitli yntemlere bavurarak inemektedirler. Enformel sektrn gelimesinin son nedeni olarak tm dnyada 1970lerin ortasnda yaanan ekonomik kriz gsterilebilir. zellikle gelimekte olan lkelerde formel istihdam olanaklarnn daralmasyla birlikte her trl ite almaya hazr byk bir isiz ordusu olumutur. Enformellemenin dourduu temel sonular ise mmkndr. 1- Ekonomik organizasyon modelinin deimesi: Enformelleme srecinin hem dnya ekonomisi zerinde hem de tek tek lkelerin ve kentlerin ekonomik hayat zerinde ok nemli etkiler yaratt grlmektedir. Her eyden nce bu sre desentralize bir ekonomik organizasyon modelinin gnmz dnyasnda nemli bir yer igal etmesini salamtr. Artk dikey brokrasi yaps olan byk firmalar, rasyonel sanayi ynetiminin son aamas olarak grlmemekte; ekonomik faaliyet alar, firma alar, arac iletmeler baarl bir retim ve datm alarna dayanmaktadr. Enformel ekonominin formel ekonomi ile balants da taeron ve fason i yapan benzeri alar kurulmaktadr.
52

balk altnda toplamak

Glay Toksz ve erife Trcan zuca, Enformel Sektrde stihdamn ve gcnn zellikleri, ktisat Dergisi, Say: 430, Ekim 2002, s.30.

31

Bunun sonucunda kk iletmelerin genel ekonomi iinde nemi artmakta, enformel iletmelerin dnya piyasalarnda araclk eden benzer kk iletmelerle i yapma potansiyelinin de yksek olduu grlmektedir. Yeni oluan sanayi ynetim modelinde esnek retim ve desentralize datm alarnn ana damarn enformel iletmelerin oluturduu sylenebilir. 2- Enformel ekonominin retkenlik zerindeki etkisine iki adan baklabilir. Bir yandan gelimi retim teknolojileri enformel sektrde daha az kullanld iin emek retkenlii daha dk olmaktadr. te yandan enformel sektrde sermaye retkenliinin daha yksek olduu sylenebilir. Byk lekli iletmelerin brokratik yapsndan doan sabit maliyetler nemli lde azald ve sermaye dorudan doruya retken yaplara ynlendirilebildii iin sermaye retkenlii artmaktadr. Bu iki trendin birbirini dengeledii dnlrse, enformel faaliyetleri dk retkenlikle bir tutan geleneksel yaklam geerliliini kaybetmektedir. 53 Enformelleme srecinin temel sonularndan biri de emek maliyetlerini byk lde drmesidir. Ancak enformel faaliyetlerin maliyet drc nitelii esas olarak dorudan cretlerin daha az olmasndan deil, dolaysz cret denilen ve formel sektrde her alan iin denmesi gereken sosyal yardmlar ve benzeri harcamalarn yknden kurtulunmu olmasnda yatmaktadr. Ayrca ii alm ve karmnda hukuki ereveleri getirdii snrlamalarn ortadan kalkmas da enformel sektrde karlln ykselmesine katkda bulunmaktadr. Sonu olarak enformel sektrde istihdam edilen iiler hem dk cretle hem de i gvenliinden ve sosyal haklardan yoksun almak zorunda kalmaktadrlar.
54

3- Enformel sektrn bymesinin toplumsal sonularna gelince, ncelikle ekonomik pazarlk, toplumsal rgtlenme ve politik etki gibi tm alanlarda ii rgtlerinin gcnn byk lde azaldn belirtmek gerekir. Hukuki kontrolden uzak bir i ortamnda istikrarsz retim ilikileri iinde, genellikle kk retim birimlerinde ve
53 54

Toksz ve zuca, s.31. Beneria, s. 116.

32

evlerde alan enformel iiler dorudan doruya sermaye sahipleriyle deil pek ok aracyla muhatap olmakta, bundan dolay emek sreci kolektif niteliini yitirerek alanlarn atomize olmalarna, emek ordusunun ya, cinsiyet, etnik kimlik gibi eitli faktrlere gre blnmesine tank olunmaktadr.55 alma koullarndaki heterojenlik, alanlarn homojen grup kimliini ortadan kaldrmaktadr. Evde enformel sektr iin i yapan bir kadn kendisini fabrikada ayn ii yapan bir iiyle ayn grupta grmemektedir. Bu deien ve gelien ekonomik sre var olan cinsiyete dayal ayrmcl ihtiyalar dorultusunda kullanmakta, yeniden retmekte ve glendirmektedir. Sonu olarak enformel sektrde ii kltr formel sektrde emek egemen sendikalarn yarattndan ok farkldr. Kadnlarn enformel sektrde istihdam edilmeleri emeklerinin farkl tanmlanmasn pekitirmektedir. Bu balamda (enformel) emek piyasasna girmeleri, kadnlarn retimdeki konumunu glendirmekten ok zayflatmaktadr. Gnmzde dnyann pek ok blgesinde hem bamsz alma, hem de cretli alma alannda yaratlan istihdamn nemli bir ounluu enformel niteliktedir. Enformel alanlar kresel retim alarnn ucuz igc kaynan olutururken, kresellemenin sunduu olanaklardan da yararlanamamaktadr. Enformel ekonominin nitelikleri u ekilde sralanabilir: - Esneklik ve Heterojenlik Enformel ekonomide heterojenlik istihdam statleri, beceriler, verimlilik, dier sektrlerle ve devletle olan balantlarn eitliini anlatmaktadr. Bu anlamda, esnekliin doal sonularndan biri olan igc piyasasnn heterojen nitelii cret, alma koullar ve sosyal korumaya eriim bakmndan birbirinden farkl istihdam biimleriyle ortaya kmaktadr. Gelimekte olan lkelerde formel ekonomide yaratlan ilerin ve cretlilerin says snrl kalrken, krsal ve kentsel blgelerde enformel bamsz alanlar ounluu oluturmaktadr.
55

Emel Emre, Trkiyede alma Yaamnda Kadn , Ankara: KESK, (2004), http://www.bianet.org/2004/10/21/45619.htm, (29 Ocak 2005).

33

Formel iletmelerin rekabet edebilirlii artrmak iin igcn esnekletirmesi ile formel istihdamn yerini enformel istihdamn gncel biimleri (ksmi sreli, geici alma brosu araclyla veya dorudan ie alma yntemiyle geici veya belirli sreli, ar zerine veya bamsz szlemelerle ve taeron iletmeler araclyla istihdam vb.) almaktadr. Bu nedenle, esneklik igc piyasasnda heterojenlemenin temel kaynaklarndan biridir. Enformel igc piyasas esnektir ve enformel alma esnek iletme anlay iin byk bir potansiyel olarak deerlendirilmitir. - Eretilik ve Gvencesizlik gvencesi alannda hem gvencenin kapsamnda, hem de yararlanmas beklenen ii saysnda gerileme gzlenmektedir. e alma ve iten karmaya ilikin dzenlemelerin kapsam dnda enformel alanlarn saysnn artmasyla birlikte i gvencesizlii yaygnlamaktadr. Haksz iten karma ve ekonomik dalgalanmalar nedeniyle istihdamn istikrarszlamas karsnda saylar giderek artan iiler korumadan yoksun kalmaktadr. Enformel alanlar i sal ve gvenliine ilikin olduu kadar, i sresini ve fazla altrmay snrlandran dzenlemelerin kapsam dnda istihdam edilmektedir. Bu nedenle, i kazas ve meslek hastalklar karsnda yaanan i gvensizlii giderek artmaktadr. Meslek gvencesizlii, igcnn meslek veya kariyer olarak tasarlanm bir mevkiye eriimden ya da yeteneklerin artrlmas yoluyla yeni bir meslek edinme frsatlarndan yoksun kalmas anlamna gelmektedir. Meslek gvencesizlii giderek daha ok iinin ksa aralklarla i deitirmek ve almann yeni yollarn renmek zorunda kalmasyla ktlemektedir Teknolojinin, bilgi ve becerilerin, yaam boyu renmeyi gerektirecek biimde hzla gncelliini yitirmesi karsnda enformel alanlarn ou raklk ve mesleki eitim kadar, yeni beceriler kazanma ve becerilerini koruma frsatlarndan yoksundur ve ok

34

az kariyere esas beceriler kazanabilmektedir. Bunun iin enformelleen igc piyasasnda becerilerin yeniden retimi gvencesizlii yksektir.56 Sendikaszlatrma, sosyal taraflarn katlmna dayal kurumlarn anmas ve toplu pazarln deien yaps igc piyasasnda bamsz sendikalar araclyla kullanlacak kolektif gc azaltrken temsil gvencesizlii artmaktadr.57 - Eitsizlik ve Kutuplama Enformelleme igc piyasasnda ve giderek toplumda eitsizlii artrmaktadr. Eitsizlik, igc piyasasnda istihdam biimleri eitlendirilerek pazarlk gleri birbirinden ok farkl gruplarn oluturulmasndan domaktadr. Gerekten, ok uluslu iletmelerde ok sayda geici statde, nitelik gerektirmeyen ve gvence iermeyen enformel istihdama karlk az sayda srekli statde, yaratclk gerektiren ve gvence ieren formel istihdam yaratlmas igc piyasasndaki farkllama ve eitsizliin kaynadr. Enformel ekonomide istihdamn stat dalm cretli alma ve cretsiz alma olarak ayrlabilir. 58 - cretli alma Enformel cretli alma, enformel iletmelerde yaplan cretli almay, iletme dnda veya evde alma ile formel iletmelerdeki enformel almay da ierecek biimde dier enformel cretli alma biimlerini kapsamaktadr. Enformel iletmelerde cretli alma, enformel iletmede geleneksel ii olarak istihdam edilmeye karn, i ilikisinin yazl bir szlemeye dayanmamasn anlatmaktadr. Bu tr cretli alanlarn byk ounluu geici statde ve gvencesiz alma ilikilerine bal bulunmaktadr.59

Meryem Koray, Kreselleme lerlerken Gerileyenler: Ekonomi Karsnda Sosyal, Sermaye Karsnda Emek, Piyasa Karsnda Siyaset ktisat Dergisi, say:369, Temmuz 1997, s. 21. 57 Koray, s. 23. 58 Mustafa F. zbilgin and Diana Woodward, Belonging and otherness Gender Work and Organisation, Volume 11, November 2004, s.68. 59 Erdut, s. 31.

56

35

letme dnda veya evde alma, bir szlemeye veya belirli bir iveren ya da taeron iin siparie dayal olarak evde veya iverenin deil, iinin tercih ettii yerde yaplan almay kapsamaktadr. Evde alma, bamsz alma ile cretli almann kesitii bir alan oluturmaktadr. Evde alanlar geici ii olarak (iletme dnda alann setii bir yerde kullanlan gereler, malzemeler veya girdileri kimin saladna baklmakszn, cret karlnda iverenin siparii zerine bir rn veya hizmet retim aamasn gerekletirenler) cretli alan statsnde kabul edildii gibi, kendi hesabna baml alan (sokak satclar, otomobil ofrleri gibi) veya aile alan olarak cretsiz istihdam statsne de dahil olabilmektedir. Dier enformel cretli almalarda, grlen iin nitelii (hizmetilik, bekilik gibi) bakmndan iverenin kiiliinin bir nemi bulunmamakta, sreklilik tamayan iliki creti iermesine karn, alan cretli deil, esasen bamsz alma ilikisine dayanmaktadr. Formel iletmelerdeki enformel alma, cret, vergi ve sosyal sigorta ykmllklerini tanmakszn gerekletirilmektedir. Bu gruptakiler iin cretli alma statsnde enformelleme bamsz szlemelere tabi olma ve daha az koruma anlamna gelmektedir. Formel iletmelerdeki enformel istihdam standart d alanlar da kapsayabilmektedir. - cretsiz alma

Enformel cretsiz alma; enformel iletmelerin iverenlerini, bamsz almay ve cretsiz aile almalarn kapsamaktadr. Enformel iletmelerin iverenleri, genellikle 10 veya daha az cretli ii istihdam edebilmektedir. Ancak, iletmeler kaytl olmad gibi, iilerin alma ilikisi de ou zaman yazl bir szlemeye dayanmamaktadr. Enformel ekonomide bamsz alma, kendi hesabna baml alma olarak anlalmaldr.60 Sokak satclar, kendi hesabna baml alanlara rnek olarak gsterilebilir. Evde alanlarn bir ksm gerekten bamsz almaktadr. Kendi hammaddelerini satn alr, retir ve satarlar. Ancak, byk ounluu para bana almaktadr. Hammaddeleri bir arac salar. Hammaddeyi nihai rne ilikin para
60

Erdut, s. 32.

36

haline dntrr ve ayn aracya teslim ederler. i olarak kabul edilmemelerine ramen, alma ilikisi kurmak zorunda olduklar kii dnda retimlerinin baka alcs yoktur. cretsiz aile almas kendi hesabna baml alanlar yannda ya da enformel mikro iletmelerde gerekleebilmektedir. cretsiz alma iin asl sorumluluu genellikle kadnlar stlenmektedir. Dnya genelinde enformel istihdam rakamlarna gz atlacak olursa, gelimekte olan lkelerde tarm d enformel istihdam toplam istihdamn yaklak yarsn oluturmakta, hatta amaktadr. Gerekten, 1994 ile 2000 yllar arasndaki dnemde Kuzey Afrikada % 48, Latin Amerikada % 51, Asyada % 65 ve Sahra alt Afrikada % 72ye ulamtr.61 Toplam istihdam iinde enformel istihdamn oran Sahra alt Afrika lkelerinde en yksek, Orta ve Dou Avrupa ile Bamsz Devletler Topluluu lkelerinde en dk dzeydedir. inde enformel ekonomide alanlarn says 2005 yl banda 70 milyona ulamtr. Enformel istihdam, zellikle angay blgesinde hzla artmaktadr. Bu blgede 1999 ylndan sonra eitli hizmet alanlarnda uzmanlaan 7.820 enformel istihdam brosuna bal 104.000 alann olduu tahmin edilmektedir. Uluslararas alma rgt verilerine gre, kentsel enformel ekonominin toplam istihdam iindeki oran Rusya Federasyonunda (1999) % 4.5, Hindistanda (2000) % 51.3 ve Trkiyede (2000) % 10.2dir.62 Gelimekte olan lkelerdeki kadn istihdamnn % 60tan fazlas enformel ekonomide gereklemektedir. 1994 ve 2000 dneminde tarm d enformel istihdamda kadnlarn oran Kuzey Afrikada % 43e, Latin Amerikada % 58e, Asyada % 65e ve Sahra alt Afrikada % 84e ulamtr. Hindistanda tarm d istihdamdaki kadn igcnn % 86s enformel ekonomidedir.63

61

UN, The Worlds Women, Trends and Statistics, United Nations Social Statistics and Indicators Series No: 17 NewYork, 2000, s.115. 62 Erdut, s. 36. 63 UN,The Worlds Women Trends and Statistics, United Nations, s. 118.

37

1994 ile 2000 yllar arasndaki dnemde tarm d enformel istihdamn bamsz alanlar ve cretli alanlar arasndaki dalm; srasyla, Kuzey Afrikada % 62 ve % 38, Sahra alt Afrikada % 70 ve % 30, Latin Amerikada % 60 ve % 40, Asyada % 59 ve % 41 olmutur.64 Rusya Federasyonunda enformel alanlarn te ikisini mikro lekli iletmelerin iverenleri oluturmakta ve bu iletmelerin % 78inde en ok be ii istihdam edilmektedir. inde 1996 ve 1999 yllar arasnda devlet iletmelerindeki istihdamn toplam istihdam iinde oran % 28e gerilerken, kentsel zel iletmelerdeki istihdam oran % 70e ve kendi hesabna alanlar ile altrdklar cretli iilerin oran % 41e ykselmitir. lkedeki deiim zellikle kadn igcn etkilemi ve zel sektrdeki kk lekli iletmelerde kadn istihdam % 71e ulamtr. Japonyada 1995 nfus saymna gre, 64 milyon toplam istihdamn % 8i kendi hesabna baml alan, % 7si cretsiz aile alan ve % 1i evde alanlardan olumaktadr. Japonyada cretsiz aile almasnn tarm, toptan ve perakende ticaret ile yiyecek ve iecek tedariinde younlat grlmektedir. Uygulamada kadnlarn genellikle bamsz almay tercih ettikleri grlmektedir. Tarm d istihdamda bamsz alan kadnlarn oran ykselmektir. Bununla birlikte, kadnlarn bamsz alma statsndeki istihdam gerek imalat, gerekse hizmetler sektrnde snrl saydaki niteliksiz ilerde younlamakta ve ounlukla da evde alma biiminde gereklemektedir. 1990-2000 dneminde gelimekte olan lkelerde toplam tarm d istihdamda bamsz alanlar arasnda kadnlarn oran, Asyada % 27, Afrikada % 38 ve Latin Amerikada % 51 olmutur. Gelimi lkelerde ise, tarm d istihdamda bamsz alanlar arasnda kadnlarn oran % 36dr.65 2.1.3.3. gc Piyasasnda Enformellemenin Kadn gc Bakmndan

Ekonomik Sonular Enformel igc piyasasnda elde edilen gelirler, enformel mikro iletmelerde iveren olarak ve bamsz almadan, enformel iletmelerde cretli almaya ve iletme dnda veya evde almaya doru giderek azalma eilimi gstermektedir.
64 65

Worlds Women Trends and Statistics, United Nations, s. 122. Toksz ve zuca, s. 37.

38

Kadnlarn igc piyasasndaki stats daha ok cinsiyete dayal mesleki ayrmclkla belirlenmektedir. Enformel igc piyasasnda erkek igc enformel mikro iletmelerde iveren veya kendi hesabna baml alan, kadn igc ise daha ok cretsiz aile alan olarak yer almaktadr66. Banglade, Etiyopya, Yunanistan, Endonezya, Pakistan, Suriye, Tayland ve Trkiye gibi lkelerde bamsz alan erkekler ile kadnlarn toplam istihdam iindeki oranlar arasndaki fark % 20nin zerine kmaktadr.67 Gelimekte olan lkelerde kadnlarn igc piyasasna katlmlar genellikle iletme dnda veya evde yaplan para bana alma biimini almaktadr. Enformel ekonomide iyeri ve ev ou zaman tek ve ayn yerdir ve alma byk lde ailenin hogrsn gerektirmektedir. Evde alma dzensiz gelir, uzun alma saatleri, evde alanlarn ve ailelerinin salna zarar veren zehirli maddelere maruz kalmann yan sra, toplumsal ortamlardan dlanma ve sosyal korumadan yoksunluk anlamna gelmektedir. Bununla birlikte, evde alan kadnlar ounlukla kendilerini ii olarak grmemekte ve asl ilevlerinin ev ilerini yapmak olduunu dnmektedir. Evde alma kadnlar iin hem gelir elde edebilecekleri, hem de toplumsal ve kltrel olarak kabul edilebilir bir frsat olarak sunulmaktadr. zetlemek gerekirse, gnmzde formel ve enformel ekonomi arasndaki balantlar enformelleme ynnde glenmitir. Enformel istihdamdaki art, esasen formel istihdamda daralmann ve i ilikilerindeki enformellemenin sonucudur. Gerek formel, gerekse enformel igc piyasalarnda saylar giderek artan alan yoksullar adil bir paylamdan dlanmtr. Enformellemenin getirdii eitsizlik, gvencesizlik, eretilik ve yoksulluu en ar biimde yaayan kadn igc olmutur. Enformelleme gelimi ve gelimekte olan lkeler arasndaki g, yetkinlik ve kar farkllklarn artrmaktadr. Dorudan yabanc yatrmlar enformel faaliyetleri ve

66 67

Jeanne Vickers, Women and The World Economic Crisis, Zed Books, London: 1991, s.17. Emre, http://www.bianet.org/2004/10/21/45619.htm.

39

enformel istihdam tevik etmekte, kresel rekabet ve gelimekte olan lkelerin bor yk ulusal ekonomik ve sosyal politikalar iin eylem alann daraltmaktadr. gc piyasasnn enformellemesine kar ekonomik bymeyi artran politikalarn tamamlaycs olarak igc standartlarnn ve sosyal korumann gelitirilmesine nem verilmelidir. Sosyal politikalar eitsizliin, gvencesizliin, eretiliin ve yoksulluun azaltlmas, i ve gelir gvencesinin salanmas iin yeniden tasarlanmaldr. Bu balamda, kadnlarn igc piyasasna katlmlarnn artrlmasnda belirleyici olmas gereken salt i ve aile yaamnn badatrlmas deil, ayn zamanda insan onuruna yarar bir cret ve gvenceli istihdama eriim iin frsat eitliinin de yaratlmasdr.

40

3. KT SAT KURAMI VE KADIN EME ktisat kuramnn kadn konumunu ele a biimi gnmzdeki durumu aklamakta ok nemli ipular vermektedir. Ekonomik hayattaki kadn-erkek eitsizliklerini aklayan almalarn ounluu yaklamlarn iktisadi kuramlarla badatrarak sunmaktadrlar. Sorunun ekonomik temelli ve-veya tamamen ekonomik olduunu snamak iin farkl kuramlarn kadn emeini alglay biimine aklk getirmek faydal olacaktr. 3.1. Liberalist Kuramlar ve Kadn Emei Liberalist kuram, kadnn ekonomik konumunu onun piyasa ilikilerine giri biimine bal olarak aklar. Muhafazakar liberalizm igc piyasasnda oluan eitsizlikleri normal bir sre olarak alglar. Klasik ve sosyal liberalizm ise piyasa ilikilerine girite var olan hukuksal eitsizlikleri k noktas olarak grr. Klasik liberalizm piyasaya giri haklarnda formel bir dzenlemeye gidilirse eitsizliklerin ortadan kalkacan iddia ederken, sosyal liberalistler formel hukuksal haklar kullanma frsatnda eitlik salanmas gerektiini iddia ederler. Liberalist kuramlar zm kapitalist sistemin iinde arasa da birbirlerinden farkllk gstermektedirler. 3.1.1. Muhafazakar Liberalist Kuram Bu yaklama gre bir bireyin piyasa ilikileri sonucunda elde ettii gelir, servet ve beceri onun verimlilik dzeyi tarafndan belirlenir.68 Verimlilik farklar gelir ve servetlerin de farkl olmasna neden olur ve eitsizlikler tamamen bireysel verimsizlikten kaynaklanr. Kadnlar odakl dnlecek olursa kadnlarn erkeklerden daha niteliksiz ilere girmeleri, daha az cret almalar, iten daha kolay karlmalar, verimliliklerinin erkeklere gre daha dk olmasyla aklanr. Kadnlar da tm bireyler gibi seimlerinde zgrdr ve isterlerse verimliliklerini artrabilirler. Ek olarak ev ve i arasnda fayday azamiletirecek seimi yaparlar. Ev ve i arasnda zamanlarn

68

Andrew Heywood, Politics, London: Macmillan Foundations, 1997, s. 43.

41

nasl blmek istediklerine, eitim ve beceri kazanma konusunda ne kadar zaman ve kaynak ayracaklarna, rasyonel sei davran ile karar verirler. Piyasadaki yerleri bu kararlarnn sonucudur. Bu doal ileyie devlet dzenlemeleri ile mdahale etmek bu sreci bozar ve zarar verir. rnein alan kadnlara doum, ocuk bakm iin paral zel izin hakk vermek demek kadnlarn iverenler iin maliyetini ykseltmek ve verimliliini drmek anlamna gelir. Uzun vadede dnlrse, iverenler kadn alan bu koullarda tercih etmek istemeyecektir. Dier bir sonucu da yine kadn alanlarn yksek mevkilere ykselmesine engel tekil edecek nk iveren rasyonel dnp tam sorumluluk veremeyecei kadn alana terfi ans tanmayacaktr. Bu ekonomik yaklam 1980li yllarda aile kurumunu glendirmek adna devletler tarafndan desteklenmi, kadnn asl yerinin ailesi olduunu ne srmtr. Amerika, ngiltere, Trkiye gibi lkelerde kadnlarn alma hayatndan dlanmasna sebep olmulardr.Trkiye asndan dnlrse, 1980lerde kadnlarn kyden kente g srecinde kentte alma hayatna atlmalar byk oranlarda gereklemi olsa de kadnlar bu ekonomik politikann gndeme hakim olmas neticesinde daha yaygn bir biimde emek piyasasnda yer alamamtr; enformel ekonomik piyasa potasna ynelimi iin alt yap olumutur. 3.1.2. Neoklasik Liberalist Kuram Bu yaklam, gelir eitsizliklerinin nedenini bireyin ekonomik faaliyetlere katlrken donanmnn yeterli olmamasna balar. Bu donanm verimlilii etkiler. Bu kuram igcne denecek son birimin igcnn retime katt deere yani onun marjinal verimliliine bal olduunu ileri srer. gc talebi dorudan bununla balantl olacaktr. gc arz ise bireylerin piyasada mevcut veri cret dzeyinde ne miktarda emek sunmak isteyecekleri ile balantldr. Bu kararlar rasyonel olarak alnr ve rasyonalite, elde edilecek gelire gre belirlenir. Bireylerin ka saat alp ne kadar gelir elde edip ne miktarda tketim yapmak istedikleri, ne kadar zaman ise almadan geirmek istedikleri tamamen kendi tercihlerine baldr. Ayn ekilde belli becerilerin kazanm yine kendi ellerindedir. Birey tercih ederse bir sreyi almadan vazgeerek

42

eitim, mesleki beceri kazanmak iin geirebilir. Bunun karlnda ileride daha iyi kazan elde edebilecektir. Beeri Sermaye kuram bireylerin igc arz kararlarn aklamaya almaktadr. Buna gre bireyler alma karar alrken aile geliri etmenini gz nnde bulundururlar. Karalar karlatrmal avantajlar olarak alnr ve hangi aile bireyinin igc piyasasnda, hangisinin ev ileri ve ocuk bakmnda yani evde yer alaca karlatrmal stnlkler baz alnarak tespit edilir. Kuramn zayflklarndan bahsetmek gerekirse, ayn ii yapanlarn ayn creti almyor oluu en krlgan noktasdr. Irk, cinsiyet, etnik grup, blge kstaslarna gre cretler aras uurum olumaktadr. Bu eletirilere cevaben neoklasik kuram, neoklasik ayrmclk kuram ortaya atmtr. verenin cret farkllklarna sebep olmasnn temel nedeni ayn verimlilikte iiyi ie alrken ve cretlendirirken zevk ve tercihleridir. Eer iverenin tercihi kadn alan yerine erkek ii altrmak ise alanlarnn kompozisyonu erkeklerden oluacaktr. Bu da tercih ettii gruba marjinal verimliliinden fazla, tercih etmedii gruba da marjinal verimliliinden az cret demesi sonucunu dourmaktadr.69 Fakat ayrmclkta srar eden iverenler iin ayrmclk yapmann kar elde etmeye gre nispi maliyeti arttka zevk ve tercihlerinin maliyetine gre kararlarn yeniden gzden geirmek durumunda kalacaklardr. Ksacas bu kurama gre, ayrmclk yapmayan iverenler piyasada mevcut olduu srece, ayrmcln etkisinin zaman iinde azalmas hatta ortadan kalkmas beklenir. Fakat ayrmclk sryorsa bu, iverenlerin kadnlarn daha verimsiz olduklar yolunda kantlanmam inanlarnn srmesinden dolaydr. Grld gibi bu kuram bireysel tercih olarak kabul ettii olgularn hangi koullar ve toplumsal ileyi altnda olutuu sorusuyla hi ilgilenmemekte, sadece bunlar verili olarak alglamaktadr.70

69

Tlay Arn, ktisat Kuramnn Kadna Bak,Der. Necla Arat, Trkiyede Kadn Olgusu , stanbul: Say Yaynclk, 1999, s.174. 70 Arn, s.175.

43

Bu kuramla savama giren 19. yy.da gelimeye balayan klasik liberal feminizm domutur. Eer kadnlar erkekler gibi rasyonel bireyler olamyorsa veya ekonomik faaliyetlere onlar gibi katlamyorlarsa bunun nedeni, doalarndan gelen eksiklikler deil, kadnlar zayf, erdemsiz, becerisiz klan normlardr ve hukuksal pratiklerdir. Burada eitimin hayati nemi sz konusudur. Fakat klasik liberal feminizm ok dar bir alana skarak sadece var olan hukuk sisteminde iyiletirilmelere ve dzenlemelere gidilmesi iin savam vererek bu haklarn gerek yaamda ne kadar kullanlaca ile pek ilgilenmemektedir. 3.1.3. Sosyal Liberalist Kuram Bu kurama gre eitsizlikleri azaltmaya ve ayrmcl yasaklamaya ynelik dzenlemelere, rekabet, eitim, retim, becerileri artrma abalarna ramen gelir eitsizlikleri srmekte; verimlilik ve eitim dzeyi ayn olsa da cret ve kazan farkllklar azalmamaktadr. Bu, igc piyasalarnn kurumsal ileyi biiminin rekabetilikle deil blnmlkle aklanabilecei varsaymndan kar. Buna ynelik gelitirilmi kuramlar ise blnm igc kuramlar olarak anlr. Yksek renimliler arasnda kazan farkllklarnn gerileyeceine ykselmesi, yala beraber ilerleme olanaklarnn farkllklarnn artmas, belirli gruplarn isizlie urama bakmndan dezavantajlarnn kroniklemesi birer gsterge saylr. Kadnla erkek formel anlamda eit olarak rekabet edebilecek bir konuma gelmi olsalar bile, piyasalarn fiilen kurumsal olarak ileyii biimleri erevesinde elde edilen sonularda eitlik salanamamaktadr. Kadnlarn daha ok kadn meslekleri saylan mesleklerde younlamas erkeklerle ayn mesleklere girseler bile alt kademelerde yer almalar, st kademelere kamamalar, karar alma, ynetim fonksiyonlarna katlamamalar, sendikalarda sz sahibi olamamalar sonucunda toplumun ilerlemeye ak btn alanlarnda fiilen nemsiz olmalar yani ikincil roller edinmi olmalar rekabet etmeyen- edemeyen grup olarak tanmlanmalarna sebep olmutur. te bu nedenle igc piyasalar blnm, kademelemi, hiyerariklemi piyasalar olarak ele alnr.

44

Blnm igc piyasalar yaklam 1848 John Stuart Millin bu kuram gelitirdii yla dayanr. Mille gre sevimsiz ilerin rekabet altnda telafi edici cret farkllklar dourmas gerekmektedir. Oysa gerek yaamda zor, sevimsiz, yorucu iler baka hibir seenei kalmam insanlar tarafndan aresizlikten yaplan ilerdir. Bu sebeple bu ileri yapanlar, en az crete, en kt alma koullarna raz olarak alanlardr. Bu durumda olanlar daha iyi alma koullarnda olanlarla rekabet edemezler. Yani rekabet edemeyen grubu olutururlar. Bu kuram 1960tan itibaren gelitirilerek ikili piyasalar veya l piyasalar adn almtr. Birincil piyasalarda cretler yksek, ilerleme olanaklar fazla, isiz kalma olasl dk, sosyal gvencesi yksek, sendikal rgtll yksek iler yer alrken ikincil piyasalarda creti dk, ilerleme olanaklar snrl, iten atlma olasl yksek, isiz kalma olasl yksek, dzensiz, sreklilii az, part-time alabilen, sosyal gvencesi dk, rgtllk derecesi dk iler yer almaktadr. Kadn igcnn byk ounluu ikincil piyasalarda istihdam edilmektedir.Bu eitsizlikleri azalmann ncelikli yolu kadnlarn engellemelerinin nndeki sosyo-ekonomik engelleri ortadan kaldrmaya almak, buna ynelik olarak frsat eitlii politikalar, pozitif ayrmclk, kltr ve eitim politikalaryla destek salamak olacaktr. Frsat eitlii bakmndan retim, ibanda eitim, beceri kazanma, becerileri gelitirme gelmektedir. Pozitif ayrmclk ise kadnlarn belirgin biimde az olduklar mesleklere kota konmasyla salanabilir. Esnek alma saatleri, hamilelik ve douma ilikin kolaylatrc uygulamalar, iyerinde kre gibi zmler, pozitif ayrmclk adna atlacak admlardan saylabilir. Sonu olarak liberalist kuramlarn yaklamlar aksaklklarn kkenini ve yapsal nedenlerini ortadan kaldrmay nermek yerine, aksaklklarn ortaya kard olumsuz sonularn sosyal politika araclyla etkilerini hafifletmektir.

45

3.2. Sosyalist ve Marksist Kuram gc piyasasnn ileyiini sadece bir takm ileyi aksaklklar ve kurumsal bozukluklar balamnda deil, genel toplumsal ilikiler balamnda btncl bir toplum yaklam ile ele almak gerektiini savunur. Toplumun ileyiini belirleyen en temel etmen maddi retim ilikileridir. Bu nedenle cinsiyet temelinde eitsizlikler bir retim tarz olarak kapitalizmdeki retim ilikileri erevesinde ele alnmaldr. Kapitalizmde retim kar etmek amacyla yaplr. Bu sistemde emek gc de bir metadr ve bireyler emeklerini satarak yaamaktadrlar. Kapitalizmde emek gcnn yeniden retim alan esas olarak ev ve ailedir. nsanlarn bakm, yetitirilmesi ev iinde harcanan emekle mmkndr. Bu emek, dorudan doruya kullanm deeri reten, yani piyasada alnp satlmayan rnler ve hizmetler reten bir emek trdr. Neoklasik iktisada gre bu emek tr para kazanmaz dolaysyla sadece bireysel tercihlere gre tahsis edilen zaman anlamna gelir. Marksist yaklamda ise ev emei sorunsal, emek gcnn yeniden retimi yoluyla kapitalizmin retim ilikilerinin ayrlmaz paras olarak ele alnmaktadr. Yani aile ilikisi kapitalizmde iktisadi ilikilerin belirleyici bir boyutu olarak grlmektedir. nk piyasada metalar retilirken, evde emek gc yeniden retilir. Eer evde harcanan emek esas olarak kadn emei ise, snf ilikisi ile cinsiyeti ayrm ilikisi i ie gemi demektir. Marksist kuramda, emek gcnn yeniden retimi yoluyla kadn emeinin ezilmeye mi yoksa smrye mi maruz kald, yani kadn emeinin evde artk deer retip retmedii, dolaysyla sermaye ile dolaysz bir ilikisi olup olmad bu alanda en ok tartlan konularn banda gelir.71 Bu tartmalardan ilki ev emeinin mbadele yaratmad, dolaysyla deersiz kabul edileceini konu alr. Fakat emek gc kullanm deerleri retme yerine, piyasalardan satn alnan metalar aracl ile retilmeye kalklsa emek gcnn yeniden retim

71

Vogel, s. 82.

46

maliyetleri ok daha yksek olacaktr ve bu emek gcn kiralamak istenen kapitalist de ok yksek bir cret demek zorunda kalrd. Halbuki ev emei yoluyla, emek gcnn yeniden retimi bireysel kapitalistlerin sorunu olmaktan kmakta ve esas olarak aile iinde harcanan emein zerine yklmaktadr ve kadn emei araclyla gayet ucuza getirilmektedir. Ksacas ok ucuza gelen kadn emei sayesinde aslnda piyasada oluan cretler genel mbadele ilikileri iinde yeniden retilecek emek gc deerinden daha dk bir dzeyde olumaktadr; bu da artk deeri yani smr orann ykseltmektedir.72 Marksizmin analizine gre eer ev emei emek gcnn yeniden retimini ucuzlatyorsa, kadn erkek eitsizlii ynndeki kapitalizm ncesinde varolan ilikileri devralmasa bile, kapitalizm bu eitsizlikleri kendisi yaratacaktr. Eer sermaye snf ulusal, etnik, dini, blgesel, cinsiyeti temelde alan snflar blerek, alanlarn kk bir ksmna grece yksek cret verip dierlerinin cretlerini dk tutabiliyorsa, alan snflar bu ekilde farkllatrp blmek, karlar artran bir strateji olacaktr. Bu da kapitalistler asndan ok rasyonel bir strateji olacaktr. Bu nedenle sorun sadece kurumsal ileyi biimlerine baklarak deil, bu ileyi biimlerinin temelinde yatan toplumsal ilikilere bakarak anlalabilir. Bu ileyi bozukluklar da ancak sz konusu toplumsal ilikiler, yani kapitalist toplumsal ilikiler deerlendirilerek dzeltilebilir.73 Sosyalist feminizm yukardaki karma ek olarak ataerkil ilikilerin ve bundan treyen ideolojik biimlendirme ve pratiklerin de nem tadna dikkat ekmektedir. Bu kurama gre sosyalist liberalistlerin yeterli bulduu reformlar sistemin dngsn deitirecek gce sahip olamazlar. Baka bir deyile, telafi edici politikalar ancak soruna geici zmler getirebilir. nk emek gcnn yeniden retim maliyetlerinin nemli bir ksm toplumsal politikalar araclyla bireylerin, ailelerin zerinden alnp toplumsallatrlsa bile (rnein iyerlerinde kre), bu snrl kalmaya mahkumdur. ocuklarn, yallarn, hastalarn bakm, hamilelik, doum, eitim ve tm ev ilerinin toplumsallamas kapitalizmde maliyetleri ok artrr. Kapitalizmde ev ilerinin sonuna kadar toplumsallamas veya metalamas ve mbadele deerlerinin karlnda uygun
72 73

Heywood, s.53 Arn, s.183.

47

olarak cret denmesi mmkn deildir. kinci olarak, emek gcnn yeniden retim maliyetlerinin bir ksm toplumsallasa bile, yani, sosyal refah devleti genilese bile, kapitalizmde krizler olduu srece bu uygulamalardan geriye dnme zorunluluu ortaya kacaktr. Krizlerde bu tr toplumsallam maliyetleri tekrar bireylerin, ailelerin zel sorumluluuna ykma gerei doar. nsanlar kazanlm haklarn kolay kolay teslim etmeyeceklerine gre, ciddi sosyal gerilim yaratmamas asndan, kapitalizmde hakim snflar bu tr sosyal haklarn verilmesinde son derece ihtiyatl davranmaktadrlar. Ksaca belirtmek gerekirse, cinsiyet temelinde ayrmclk srecektir. ktisat kuram kadnn konumunu analiz ederken genel olarak iki nokta kapitalizm var olduka

belirginlemektedir: lki, analizler bata sadece igc piyasasnn ileyii erevesinde ele alnsa bile, aklamalar yetersiz kalmakta, mutlaka ek belirleyici etmenler tahlile katlmak zorunda kalmaktadr. En n plana kan ise kadnn ev ii emeinin deerlendirme d kalmas ve kadnn ev ii ve ev d konumlarnn birbirinden ayrtrlamamasdr. kincisi ise sorunu sadece ekonomik olarak deil, sosyal, kltrel, ideolojik hatta biyolojik alardan da destekleyerek tanmlamak gerekmektedir.74 Cinsiyet temelinde eitsizliklerle mcadele ederken bahsedilen yaklamlarn hepsinin ortak zeminine ulap zme buradan gidilmesi daha salkl olacaktr. Kadnn ocuk dourma gibi zor ve ulvi bir doal zelliinin onun aleyhine kullanlmas ve toplumsal ileyiler araclyla ikincil konuma koyma bask altna alnma ezme gibi smrme mekanizmalarnn konusu haline getirilmemesi iin atlacak her admn ciddi deeri olacaktr. 3.3. Kadn gcnn Deerlendirilmesinde Yetersizlikler nsanlk tarihine bakldnda toplumsal evrenin insan yaamn deitiren ve niteleyen en gl e olduu gze arpar. Tm evre koullar iinde ekonomik gereksinmeler yoluyla insanlar etkileyenler en nemlileri olmutur. Erkeklerin ve kadnlarn

74

Marx, Engels, Lenin, Stalin, s. 162.

48

ekonomik durumu toplu olarak incelendiinde aradaki dikkat ekici fark gze arpmaktadr. Tarih boyunca erkein ekonomik konumu gittike uzmanlaan bireylerin hizmetlerinin mbadelesine ve birletirilmesine dayanmtr. Kadnn yapmasna izin verilen iler ise daha ilkel ve en eski ilerdendir. Tarih boyunca erkekler kadnlardan ekonomik konum asndan binlerce yl ilerde olmulardr. Uluslararas igc istatistiklerinde ev kadn piyasa ekonomisine katlmayan, dier bir deyile etkin (faal) olmayan kadnlar tanmlamak iin kullanlmaktadr. Konu ile ilgili yaynlar ise ev kadnlnn bir istatistiksel kategoriden ok toplumsal bir rol olduunu vurgulamaktadrlar. Kapitalizmin gelimesi zellikle sanayileme, sermayenin emekten; mal retiminde kullanlan emein ev ii emeinden; iyerinin evden ayrlmasna yol amtr. Kapitalist retim biiminin gelimesiyle, aile, retimdeki meslek yerini kaybetmitir. Sanayileme ile birlikte, daha nce bir btn olan emek; ev emei ve sanayi emei olmak zere iki blme ayrlmtr ve bu ayrlma aa yukar cinsiyetlere gre olmutur. Kadn ev emeini, erkek ise sermaye emeini oluturmutur. Kapitalizmin yaygnlamasyla retim ve yeniden retim etkinliklerinin ayrt ve retimin byk lde evin dnda gerekletirildii; bu ayrma srasnda da kadnlarn ev iinde yeniden retim etkinliklerine yneldikleri kabul edilmektedir. Kadnlarn etkinlikleri gz nne alndnda, zellikle ev ii alma sz konusu olduunda iki lte gre gruplandrma yaplabilir: 75 12lk olarak kadnlarn etkinliklerinin ekonomik etkinlik olarak tannp taranmas. Kadnlarn yerine getirdikleri etkinliklerin bir parasal karlnn olup olmamas.

75

Dilek Eybolu, Kadn gcnn Deerlendirilmesinde Yetersizlikler, Ankara: Milli Produktivite Yaynlar, 1999, s. 14.

49

Tablo 1 Kadnlarn Ekonomik Etkinlikleri Ekonomik Etkinlik Olarak Tannan Tannmayan 4 3 Olmayan
Kaynak: Dilek Eybolu, Kadn Produktivite Merkezi Yaynlar, 1999 s. 15.

Olan Parasal Karl

gcnn Deerlendirilmesinde Yetersizlikler. Ankara: Milli

Sosyoekonomik gelime sreci iinde kadnlar 1.gruptan 4.gruba doru bir deiim geirmektedirler. Sanayi toplumlarnn tarihinde bu deiim gzlenmitir. Gnmzde sanayilemi toplumlardaki kadnlarn byk ounluu 2.ve 4. gruplarda bulunmaktadrlar. 1. Gruptakiler: gc istatistiklerine gre, para almakszn ekonomik etkinlikte bulunduklar kabul edilen kadnlar ounlukla tarmdaki aile iletmelerinde yer almaktadrlar. gc istatistiklerinde tarmla uraan kadnlarn byk bir ounluunu ekonomik faaliyette bulunduu yasal olarak kantlanm durumdadr. Bu durum, kadn igcnn daha doru olarak saptanmasn olanakl kld iin olumlu bir yaklamdr. 2. Gruptakiler : Genellikle kasabalarda ve kentlerde oturan, yaptklar etkinlikler karlnda para almayan ve uralar ekonomik etkinlik olarak deerlendirilmeyen kadnlardr. Kasabal ve kentli kadnlarn etkinliklerinin ekonomik saylmamas aslnda bu kadnlarn konumlarnda bir d olarak grlebilir. Ancak bu durum, d eklinde alglanmamaldr. nk bir ok toplumda hala kadnlarn toplumsal konumlarn belirleyen ait olduklar ailelerdeki yetikin erkeklerin ekonomik konumlardr. Bu gruptaki kadnlar kendi aralarnda byk farkllklar gstermektedir. Bir blm ev ve aile ile ilgili byk ilerin yannda ekonomik etkinliklerde de bulunurlar. Kapc

50

karsnn apartmandakilerin ev ilerini yapmalar gibi faaliyetlerde bulunurlar. Bu almalarn ou kaytl olmadndan, tarm d kesimlerde, aile iinde cretsiz konumda alan kadnlarn saptanmas g olmaktadr. 3. Gruptakiler: Geici, rgtsz ve ok az para getiren marjinal ileri yapan kadnlardr. Genellikle dar gelirli ailelerin yeleridirler. statistikler bu gruptaki kadnlar saptamada yetersizdir. Oysa oransal byklkleri artmaktadr. Ekonomik etkinlikleri saptanamayan; fakat emekleri karl para kazanan bu kadnlarn oran hakknda kesin bilgilerin olmay, kadn almalar asndan da son derece nemli bir eksiklik olarak kabul edilmektedir. 4. Gruptakiler: Bu gruba giren kadnlarn ounluu tarm d ilerde cretli olarak almaktadr. Bunlarn bir blm beceri gerektirmeyen dk cretli iler yapmakta; bir blm ise toplumsal konumu yksek cretli ilerde almaktadrlar. Dikkat edilecek olursa erkek almasnn tamam bu alanda yer almaktadr. Kadnlar bu grupta olsalar dahi ev kadnl rollerinden syrlamamaktadrlar. O nedenle ev kadnl zerinde durmadan, kadnn ekonomik etkinliklere katlarak konumunu ykselteceini ummak ve igcne katlmay kadnlarn genel zlemi olarak belirtmek yanltc olacaktr. Ekonomik hayatta cinsiyete dayal ayrmclk ilk olarak kadnn ev iindeki almasnn deerlendirme dnda tutulmas ya da eksik deerlendirilmesinden kaynaklanmaktadr. Ulusal gelir hesaplamalarnda baz tanmsal eksikliklerin yan sra, kadnlarn cretsiz aile iisi olarak retimde bulunduklar alanlarda kadnlarn ve erkeklerin gelirlerinin ve retimlerinin ayr ayr llmemesi, aile geliri olarak erkein hanesine yazlyor olmas yetersiz deerlendirmelere sebep olmaktadr. Kadnlar tarafndan retilen mal ve hizmetlerin ou ulusal gelir hesaplarnda ya hi grlmemekte, ya da kabaca hesaplanmaktadr. Bu sonucu besleyen kaynaklar unlardr: Kadnn temel alma ortam evidir. Bu erevede kadnn almasnn deerlendirilmesinde ekonomik etkinlik

kavramnn uygulamaya geirilmesinde ok sayda belirsizlik noktas vardr. Bu

51

belirsizlikler, zellikle ev ileri gibi cretsiz olarak yaplan ocuk bakm, doum, hasta ve yal bakm gibi ilerden ve tarm ile uraan ailelerde ev ii ile tarm iinin tam olarak ayrtrlamamasndan kaynaklanmaktadr. Tanm karklklar daha ok kendi iinde ve enformel sektrde grlmektedir. Kadnlarn dzensiz ilerde alyor olmalar istatistiklerin doru olarak

oluturulmasn etkilemektedir. statistiklerin hangi mevsimde yapldklar ve saymlarn sreleri ok nemlidir. Genelde kadnlar i alanlarndaki genilemelerden en son yararlanan ve ksntlardan da ilk zarar gren kesimdir. Btn dnyada 1970-1990 dneminde kadnn toplam igc oran artmakla birlikte son yllarda bu art ekonomik durgunluk nedeniyle kesintiye uramtr. Kadnlarn serbest almaya gre daha gvenli ve dzenli olan cretli alma Kadn igcnn btn dnyada ortak olan bir baka zellii ise kadnlarn hala olanaklarna sahip olmalar her zaman mmkn olmamaktadr. tarmda ve hizmetlerde almalar, sanayi sektrnde alan kadn saysnn olduka dk olmasdr. 76 Yzyllardr kadnn alma ortam ev olmutur. Parasal karl olan veya olmayan bu kadar iin evde gereklemesi ve evdeki gnlk allm dzen iinde kanksanmas; kadnn yapt iin doru olarak llmesini gletirmektedir. zellikle ev ileri ile kendine yeterli iletmelerdeki etkinliklerin birletii noktalarda; ev ilerinin nerede bittii, ekonomik etkinliin nerede balad belli olmamaktadr. Bu durum ev ii kadn emeinin deerlendirilmesinde ikili bir hakszla neden olmaktadr. Kadnlarn ve erkeklerin yaptklar ilerin zellikleri farkldr. allan saatlerin toplam, iin nitelii, alnan cret, ie balama ya, almaya verilen aralar, iten ayrlma ya, alma yerinde i hizmetlerin yrtlmesi vb.
Toksz, zkazan ve Poyrazn ifade ettii gibi,

59 Nurhan Sral, Avrupa Topluluunun alma Yaamnda Kadn Erkek Eitliine Dair Dzenlemeleri ve Trkiye, Ankara:T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, 2002, s. 53.

52

Hindistan'da yaplan bir aratrma, eer 'ev ii' olarak kabul edilen tm faaliyetler 'ekonomik' faaliyet saylsayd, 15 ya zeri krsal kadnlarn igcne katlm orannn %31'den %52'ye ykselecektir. (erkeklerin katlm oran %64dr). Kadnlarn katlmnn dk gsterilmesi kadnlarn yapt ilerin ounun 'ekonomik' diye adlandrlan etkinliklerden saylmamasnn bir sonucudur.77

Kadnn temel alma yeri evdir. Kadnlarn evde yaptklar iler u ekilde sralanabilir: kadnlarn evde, para karl almalar, ev geimi iin yaplan tarm, ticaret amacyla mal retimi, eve i verme yoluyla yaplan iler, kocann ilerine yardmc olmak iin yaplan ilerdir.Bu kadar ok iin evde gereklemesi ve evdeki allm dzen iinde yerine getirilmesi; kadnn evde yapt ilerin doru ekilde llmesini gletirmektedir. Gerek saym memurlar gerekse kadnlar bu ilerin ounun ekonomik ynden etkin (faal) saylmas gerektiini ounlukla anlayamazlar. Geleneksel lme yntemleri de, ev iinde cretsiz olarak yaplan ileri kapsamamaktadr. Kadnlarn yaamnda, almann ykn tam olarak anlayabilmek ve bunu erkeklerinki ile karlatrabilmek iin; atlmas gereken ilk adm alma srasnda harcanan zamann kadnlar ve erkekler iin ayr ayr llp kaydedilmesi olmaktadr. Zaman btesi verileri kiilerin bir gn boyunca zamanlarn nasl geirdiklerini lmektedir ve genel olarak bu veriler bir haftalk bir zaman sresi birimi kabul edilerek yaplmaktadr. Bu veriler kadnlarn almalarnn deerlendirilmesi asndan gerekli olan bir balang noktasdrlar. Bu istatistikler 1985ten bu yana, dnyann gelimi yrelerinde, ulusal istatistik kurumlarnca planlanmakta ve yrtlmektedir. Buna karlk gelimekte olan lkelerde resmi istatistiklerde ounlukla yer almamaktadr.

77

Glay Toksz, Alev zkazan ve Bedriye Poyraz, Kadnlar, Kalknma ve Sosyal Adalet , Ankara niversitesi Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi, Ankara 2001, kasaum.ankara.edu.tr/gorsel/dosya/1095679034kal.doc, (30 Aralk 2005).

53

Tablo 2 lkelere Gre Kadn ve Erkek alma Sreleri ve Kadnlarn Ev i / Ev D Faaliyet Sreleri Toplam alma Sresi (Dakika / Gn) Kadn Erkek 398 366 590 572 457 391 391 363 440 441 420 429 393 363 308 315 453 428 413 411 Kadnlarn alma Sresi (Erkeklere Gre %) Toplam alma Sresi (Faaliyetler) Ev Ev D i 60 40 46 54 61 39 46 54 44 56 53 47 66 34 48 52 50 50 51 49 Kadnlar Tarafndan Harcanan Zaman Ev Ev D i 35 65 41 59 35 65 33 67 30 70 41 59 43 57 27 73 37 63 37 63

Yl lkeler Endonezya Kenya Hindistan Fransa Almanya Kanada Japonya Hollanda ABD ngiltere

1992 1986 2000 1999 1991 1998 1996 1995 1985 1985

109 103 117 108 100 98 108 98 106 100

Kaynak: UNDP, Development Report 2005, New York.

Kuzey Amerika, Kanada, Avustralya, Belika, Finlandiya, Fransa, Almanya, Hollanda, Norve, ngiltere, Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Yugoslavya, Guatemala, Peru, Venezella, Endonezya (Java) ve Nepalde yaplm aratrmalar kadnlarn ev iinde ve dnda ekonomik sorumluluk tasalar bile ev ilerinden sorumlu tutulduklarn gstermektedir.78 Ancak gelimi lkelerde kadnlar ev ilerine daha az zaman harcamaktadrlar. Bunun bir nedeni dourganln azalmasyken dier nedenleri, zaman kazandrc ev aletlerinin yaygnlamas, evlerin klmesi, standartlarn dmesi ve hizmeti kullanlmas gibi bu tr ev hizmetlerinin dardan salanmas olarak sralanabilir. Bilindii gibi kadnlar tarafndan ev ilerine harcanan ev ii emek kullanm deerine sahip olmakla birlikte; deiim deerine sahip saylmamaktadr. Bunun sonucu olarak,

78

Judie Coleman, Globalisation and Women The Guardian, 7 March 2001, http://www.cpa.org.au/garchve3/1036glob.html, (18 Kasm 2005).

54

erkek igcnn ve toplumun yeniden retimi asndan byk nem tamasna karn; ev ilerinde harcad emek ulusal gelir hesaplarnda yer almamaktadr. Bunun eitli nedenleri vardr. Parasal karl olmayan ev ii kadn emei, krda olsun kentte olsun; i gc piyasasna girsin veya girmesin hemen her kadnn harcad emektir. kincisi parasal deeri olan ev ii kadn emeindeki eksik deerlendirmelerdir. Kendine yeterli tarm iletmelerinde olduu gibi; kentte de kk giriimcilikte ve enformel sektrde kadnlar evlerinde veya iyerlerinde parasal karl olan retimde bulunmaktadrlar. Fakat bu retim etkinlikleri ulusal hesaplarda ya hi yer almamakta veya ok az yer almaktadr. Saymlarda ve aratrmalarda, soru katlarna verilen yantlarda, genellikle erkekler mesleklerini rahatlkla belirtirlerken; kadnlar ev kadn olduklarn sylemekte; Pazar veya ev iin gda (veya baka bir rn veya hizmet) retiminde bulunsalar bile bunu sylememe eilimi gstermektedirler. Eer grmeci, ev iinin tesinde sorular sormaz ise kadnn ekonomik etkinlii hibir zaman kaytlara geemeyebilmektedir.79 3.4.Emek Piyasas ve Kadnlar Kadnlarn ekonomik hayattaki konumlarna bakldnda ilk gze arpan zellikleri yle sralanabilir: Btn dnyada kadnlar genellikle en az cret denen ileri yapmakta, dk statl ilerde younlamaktadrlar. Kadnlarn, mensup olduu hane fakir olduu lde dk cretli ilere katlmlar artmaktadr. Kadn emeinin yalnzca bir blmne parasal karlk denmektedir. Kadnlar ayn zamanda ailenin bir ok ihtiyacn karlamak zorundadrlar. Piyasada istihdam edilen kadnlar birok ite erkeklerden daha az cret almaktadr.80 Kadnlara genellikle ayn i karlnda daha az cret denmekle birlikte kadnlarn i hayatnda urad ayrmcln asl belirleyicisi bu deildir. Kadn erkek gelirleri arasdaki asl fark erkeklerin daha ok gelir getiren ilerde alma imkanlarna sahip olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bu cinsiyete dayal i blmnn bir izdmdr.
79 80

Vogel, s.84. Deniz Kandiyoti, Major Issues On The Status of Women in Turkey: Approaches and Priorities,The Turkish Social Science Association Seminar, Ankara, January 11- 13, 1980, s. 33.

55

zellikle gelimekte olan ve az gelimi lkelerde bu durum kendisini srekli olarak gstermektedir. Formel sektrde, enformel sektrde yada genel olarak emek piyasasnda kadnlar daha ok stats ve geliri dk kadn ilerine hapsolmulardr. Bu noktada kanlmaz olarak u sorular akla gelmektedir. Kadnlarn gelir getiren ekonomik faaliyetlerde bulunmalar onlara toplumsal statlerinin ykselmesi anlamnda bir kazanm salam mdr? Gelirlerinin ykselmesi bir kazanm m saylmaldr yoksa elde ettikleri ek gelir hane halknn dier fertleri iin harcand ve iki i yapmak zorunda kaldklar iin, i hayatna katlmalar onlar iin bir kayp olarak m deerlendirilmelidir? Bu konuda birbirleriye elien grler vardr. Bir bak asna gre kadnlar i hayatna katlmakla greceli bir zgrlk kazanmlardr.81 Eve eskisi kadar baml olmaktan kurtulmu kazandklar parann belli bir blmn harcamada kendi balarna karar alma hakkn elde etmi ayn zamanda rencilik dnemi sona erdikten sonra dier gen kadnlarla ilikilerini srdrme yani evi dnda sosyalleme imkanlarn srdrme olanana kavumulardr. Bir baka deyile kadnlarn emek piyasasna katlmalar onlarn hane gelirinin kullanmnda ve sorumluluklarn paylamnda daha adil konumlara kavumalar orannda olumlu deerlendirilebilir. Eitimli kadnlarn durumu farkllk gsterebilmektedir. Onlarn kazanm daha iyi ve yksek gelirli ilere girme anslar fazla olduu iin dier kadnlara oranla daha fazla grnmektedir.82 Baz gr sahipleri kadnlarn igcne katlmn olumlu bir gzle

deerlendirmemektedir. Kadnlarn marjinallemesi tezi de denebilecek bu perspektife gre kadnlar ekonomik gelime srecinde retim ve yeniden retim mekanlarnn ayrlmasyla geleneksel roller iindeki glerini ve ekonomik katklarnn deerini kaybederken ayn zamanda belli bir alanda kstlanp emeklerinin grnrln de kaybetmilerdir.83 retim erkein alannda snrlandrlmtr. Devletin kalknma politikalar da, kadnlarn geleneksel toplumdaki konumlarn yok sayarak bu srece
K. Marx, F.Engels, V.I. Lenin, J. Stalin, Kadn ve Komnizm, ev. .Ufuk , stanbul : nc Kitabevi, s. 201. 82 Carol Hagemann White, Deien Bir Toplumda Kadnn stihdam mkanlarnn Gelitirilmesi, ve i Bulma Kurumu ktisadi birlii ve Gelime Tekilat, stanbul, 7- 8 Kasm 1989, s. 57. 83 Belks Kmbetliolu, Nilgn aa, alan Kadnlar ve Kreselleme, Gr, Eyll 2000, s. 57.
81

56

ivme kazandrmtr. Bu sre, hem kadnlarn geleneksel grevlerinin ar ykn hafifletmezken, hem de onlar marjinalize etmitir; ev iindeki otoritelerinden ve kaynaklar zerindeki kontrollerinden mahrum etmitir.84 Btn bu grlerin birletii ortak nokta ise kadnlarn ekonomik durgunluk ortamnda i hayatna katlmlarnn kendilerine fazla bir ey kazandrmaddr. Bu durumda kadnlar iin hayat daha da zorlamaktadr. Daha az cretle almay kabul etmek zorunda kalmalarnn yan sra, den hane gelirlerinin ykn tamaktadrlar. Household survival strategy diye adlandrlan bu tutum, kadnn emek piyasasna katlmnn dinamiklerini aklamakta tek bana yeterli deildir. Yaplan aratrmalar, bir ekonomik durgunluk ortamnda, iini kaybeden erkek isiz olarak nitelenirken i hayatndan kopan kadnn ev kadn olarak grldn ortaya koymutur.85 Ayrca burada strateji kavramnn kullanl da yanltc olabilir. nk yukarda bahsedilen hareket etme biimleri sadece ortaya kan yeni koullara bir reaksiyondur ve gelecee dnk planlama iermemektedir. Haneler, sadece, her ne yolla olursa olsun ek gelir elde etmeye almaktadrlar. Ekonomik krizlerle ba etme stratejileri emek piyasasnn dndaki faaliyetleri de iermektedir. Enformel sektr, i arayan herkesi iine alacak kadar i olana yaratamadna gre, haneler, krize deiik biimlerde karlk vermektedirler. rnein harcama ve tketimi ksmaya, hane kompozisyonunu deitirmeye bavurmaktadrlar. Emek piyasas ve kadnlar konusu iki nemli erevede incelenebilir. Bunlardan ilki piyasann kadn nasl konumlandrd ve belirlediidir. Var olan cinsiyet ayrmna dayal iblm; eit ise eit cret ilkesinin geerli olmamas kadnlarn mesleki ykselme imkanlarnn snrll ekonomik kriz ve kalknma dnemlerinin kadnn emek piyasasndaki konumunu nasl belirledii kente gn etkileri, sendikalara katlm, sigortal olup olmama, bekar veya evli oluun piyasa tarafndan deerlendirili
84

Ahmet Demirel ve Dierleri, almaya Hazr gc Olarak KentliKadn ve Deiimi, Ankara: T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, 1999, s.14. 85 A. Geske Dijkstra, Gender and Economics A European Perspective, London: Routledge, 1997, s. 23.

57

biimi, kadnn emek piyasasna katlmn ve bu piyasadaki yerini belirlemektedir. kincisi ise kadnlarn kendi konumlarn kendilerini nasl deerlendirdikleri, onlarn alma, retim, i ve ev yaam hakkndaki gr ve tanmlar, zel alan iinde bulunduklar ilikiler ana yaklamlarndan olumaktadr. Hemen belirtmek gerekir ki analiz asndan bu iki kategorinin paralar birbirini destekleyen, besleyen ve yeniden reten etkenlerdir. 3.4.1 Piyasa Asndan Genel olarak kadnlarn emek piyasasndaki konumlarna bakldnda cinsiyet ayrmna dayal bir iblmne tabi olduklar reddedilemez bir gerek olarak ortaya kmaktadr. Demirel ve dierlerinin tanmyla Cinsiyet ayrmna dayal iblm sadece kadn ve erkein yapt ilerin ayrmas olarak deil, ayn zamanda kadn ve erkein hangi ilikiler a ierisinde altklar asndan da anlam kazanan bir kavramdr.86 retim ilikileri de var olan ataerkil deerlerden nasibini almtr. Bundan dolay kadnlar dk cretlerle vasfsz ilerde otorite hiyerarisinde dk konumlarda kt i koullarnda almaya kolaylkla mahkum edilmektedirler. verenlerin kadnlar bu koullarda altrmaktan kazanc olduka byk olmaktadr. Ucuz igcn oluturan kadnlar hem emek srecinde ezilmeye ak hem ok kolay iten karlan yedek ii ordusu nitelii tayan bir kesimdir.87 Bunun altnda yatan en nemli etkenlerden biri ise, hem kadnn bizzat kendi emeini hem de piyasann kadnn emeini tanmlay biimidir. Kadnn gelirinin hane iin ek gelir olarak tanmlan, haneyi geindirmede asl sorumlunun erkek oluu, kadnlarn dk cretle altrlmalarna zemin hazrlarken, kolaylkla ve erkeklerden nce iten karlmalarn da meru klmaktadr. Bu yaklamn her iki cins tarafndan da benimsenmi olmas cinsiyet ayrmna dayal ideolojinin yeniden retimine olanak salamaktadr. Dolaysyla piyasa ekonomisi ve ataerkil dzenin kesien karlar kadnlarn konumunun deimemesinde belirleyici faktrdr.

86 87

Demirel ve dierleri, s.16. Vogel, s. 78.

58

Btn toplumlarda geerli olan erkek egemen ideoloji, meruiyetini kadnlar doa erkekleri ise kltr ile tanmlayarak salamaktadr.88 Gerek kadnlar, gerekse erkekler tarafndan kadn, doas gerei ocuk dourmak ve bytmek, kocasna bakmak, ev ilerini yrtmekle sorumlu grlmektedir. Erkein yaam alan retim ile aklanrken kadnnki yeniden retimle snrlandrlmaktadr. Kadnn konumunun ev ve ev ii sorumluluklaryla belirlenmesi, bylelikle onun ev ii emeinin doallatrlmas, hem onun evlilikle bamllnn ve ezilmiliinin, hem de i hayatnda ve piyasasnda zayf konumunun ifadesi olmaktadr. Ev ii emekleri doal saylan ve denmeyen bir emek biimi olduu iin; kadnlarn emek piyasasna katlmlar onlarn sadece ifte bir yk tamalaryla sonulanmaktadr. Darda almalar ev ii ilikileri dntrecek bir etken olmamaktadr. Kazandklar para katk olarak deerlendirilirken kadnlar ifte i yapmak durumunda kalmaktadrlar. Bu da kadnlar darda almay semekten alkoymaktadr. Genelde hane ekonomisi kadn gelirine muhta kalmadka kadnlar almay semezler.89 ou zaman alma hayatna katlmalar, kadnlarn statsnde de bir deiiklik meydana getirmemektedir.90 Son deinilen nokta eitim durumuyla dorudan ilikilidir. Belli bir eitim dzeyinin stndeki kadnlar, ii, sosyal statlerini arttran bir etken olarak yaayabilmektedir. te yandan sz konusu durum ancak belli bir eitim dzeyinin st iin geerli olduundan ve genelde kadnn istihdam olanaklarnn azlndan, onlarn eitimi, haneler tarafndan ileriye dnk bir yatrm olarak alglanmamakta ve eitimlerine nem verilmemektedir. Kadnlarn doa ile e tutulmas sadece ev ii konumlarn deil ayn zamanda emek piyasasnda ucuz ve belli ilerde, kt koullarda almalarn da belirleyen bir faktrdr. Kadnlar doal farkllama yznden kapasiteleri ve gelir ihtiyalar farkl bir grup olarak deerlendirilmektedir. Kadnlarn sadece belli ilerde istihdam edilileri, onlarn doal saylan hassas ellere ve dolaysyla ince ileri yapabilme kapasitelerine
88 89

Joyce P. Jacobsen, The Economics of Gender, Massachussets: Blackwell Publishers, 1999, s.216. Dijkstra, s. 39. 90 Kmbetliolu ve aa, s. 119.

59

sahip olmalaryla aklanmaktadr. Bu kapasitelerin doal deil, renilmi olduu gz ard edilmektedir. Evde renilen ev ii emeinin bir paras olan, bu yzden de sosyal olarak grnmez olan bu iler, vasfsz veya yar vasfl iler olarak tanmlanr. Kadnlar vasfsz emee sahip olduklar iin vasfsz i yapmamakta, iler kadnlar tarafndan yapld iin vasfsz saylmaktadr. Kadnlar belli mcadeleler sonunda farkl meslek kollarna ve sektrlerine girebildiinde de bu iler (rnein salk ve eitim) kadnsallat lde deer yitirmektedir. 91 Sonu olarak eve ve i hayatna dair kodlar birbirini desteklemekte ve yeniden retmektedir. Var olan bask zinciri evden ie geite kopukluk gstermemektedir. Evdeki erkek kontrol eitli stratejiler aracl ile ite de devam ettirilmektedir. Otorite hiyerarisinde st konumlara erkekler sahiptir. Cinsel taciz, cinsel smr v.b. gibi pratiklerin ne karlmasyla alan kadn imgesi deersiz ve nemsiz klnmaktadr. Erkek egemenlii sadece evde snrl kalmamakta, emek piyasasnda da devam etmektedir. Bu, eitli mekanizmalarla salanmaktadr. rnein Malezyada faaliyet gsteren uluslararas firmalardan biri fabrikasnda alan kadnlarla modern iliki kurmak yerine, kadnlarn babalarnn onlar zerindeki gcn ve kontroln desteklemekte ve krklemekte, bylece onlar aile iindekine benzer disipliner bir sistem iinde attrmaktadr. Ayrca kadn emek gcne dayal erkeklerin otoritesine tabi olmalar, kadnlarn cinsel tacize urayabilecekleri ihtimali yznden kocalarn ve babalarn rahatsz ederken, alan kadnlarn da toplumsal saygnlklarn yitirmelerine yol amaktadr. Kadn igcne olan talebin zellikleri ise yle sralanabilir: Genelde kadnlar, i alanlarndaki gelimelerden en son yararlanan, i alanlarndaki

ksntlardan ise ilk zarar gren kesim olmaktadr.

91

Zehra Kasnakolu and Meltem Dayolu, Female Labor Force Participation and Earnings Differentials between Genders in Turkey, Janet M. Rives and Mahmood Yousefi, Economic Dimensions of Gender Inequality A Global Perspective, London: Praeger, 1997, s.112.

60

Ekonominin genel gelime sreci iinde kadn igcne olan talep balangta

artarken; bir noktadan sonra kadnlarn cretli igc iindeki oranlarnn azald aratrmalarla kantlanmtr. sizliin ve sreen (kronik) dk istihdamn olduu dnemlerde, kadn Ciddi dzeyde isizliin ve dk istihdamn olduu gnmzde, i olanaklar, alanlar, erkeklerin egemenlik alanna ynelen bir tehdit olarak grlmektedir. hem erkek hem kadn iin snrldr. Bu durumda kadn alan bakmndan, aileleri iin gelir salama zorunluluu sz konusu olduunda bile; kadnlar erkeklere haksz rekabet ediyormu gibi deerlendirilmektedir. Toplumda kadnlk rolleri ile ilgili kavramlar, kadnlarn alma alanndaki snrlarn oluturmaktadr. Bu konuda yapsal , ekonomik ve toplumsal etmenler birbirini desteklemekte ve sistemdeki aksamalar ilk nce kadnlar dezavantajl duruma drmektedir. Ekonomik gelime srecinde, ailenin klmesinin,
92

kadnlarn

istihdam

olanaklarna olumsuz etkileri olduu saptanmtr. 3.4.2 Kadn Emei ve gc Kuram 3.4.2.1 gc Piyasasnn Blmlenmesi

Burada igc piyasas birincil ve ikincil piyasalar olarak blmlenmektedir. Birincil piyasa kararl alma alkanlklarn gerektirir ve gelitirir; ite beceriye sahip olunmaldr; cretler greli yksektir ve ykselme sz konusudur. kincil ilerde, kararl alma alkanlklarna gereksinme duyulmaz; cretler dktr; igc devri yksektir; ite ykselme olanaklar azdr. Genler ve kadnlar tipik olarak ikincil emek piyasasnda yer alrlar. nk iverenler, kadnlar, aka grnen toplumsal konumlar, eitime olan ilgilerinin dkl; tutumlu olmamalar ve dayanma noksanlklar gibi nedenlerle onlar ikincil igc olarak tanmlarlar. gc piyasasnda blmlenme hem dikey, hem de yatay olabilir. Bu almalarn ou kadn

92

Jacobsen, s. 216.

61

ve erkek mesleklerinin arasndaki cret farkllklarna odaklanmtr. Sz konusu kuram, iverenin nitelikli kadn igcn birincil piyasalara ekerek bu yolla bu piyasadaki i gc arzn ykselterek cretleri drme yoluna neden bavurmadn aklayamamaktadr.93 3.4.2.2 kili Rol Yaklam cretli kadn igcnn igc piyasasndaki yerini aklamak teziyle ortaya atlan ilk kuramdr. Kadnn ev dnda almasyla birlikte ailedeki rolnn yannda i yaamnda da bir rol stlenmesi sz konusu olmutur. Yaklam, bu iki roln aileye hasar vermeden nasl badatrlaca sorusuna yant aramaktadr. Verili yap zerinde tretilen zm nerileri kadnn ykn arttrmaktadr. Yaklam, kadnn almasnn aile btesine yardm amacyla benimsenmesi ve kadnn iteki yerini kendisi asndan ikinci planda grmesiyle kabul edilebilir grleceini savunmaktadr.94 3.4.2.3 Yedek gc Ordusu Olarak Kadn Bu yaklama gre kapitalist sistem yedek igc ordusu oluturarak igc piyasasn kontrol eder. Ekonomideki dalgalanmalara gre, bu yedek igc kullanlr. Kadnlar da bu grubun iindedir. Kadnlar gizli yedek igc ordusunu olutururlar. nk kadnlarn iten karlmalar, ataerkil aile yaps iinde ailenin koruyucu rol nedeniyle fazla tepkiye neden olmaz. Bu kuram, kadn igcnn bu kadar ucuz ve denetlenebilir olmasna karn, sistemin neden ncelikle kadn igc kullanmadn aklamakta yetersiz kalmaktadr. Bunun bir aklamas kapitalizmin, sistemi kontrol altnda tutabilmek iin aile kurumunu koruma istei olabilir.

93 94

Dijkstra, s.29. Jacobsen, s. 228.

62

3.4.2.4 Beeri Sermaye Yaklam Kadn igc, neoklasik kuramn marjinallik yaklam iinde deerlendirilmektedir. Kurama gre, kadn igcnn nitelii genel ve mesleki eitim bakmndan erkeinkinden daha dk olduu iin, kadn daha dk cretle almak durumundadr. nk insan daha yksek cret almak iin kendine yatrm yapmakta, kendini eitmekte, sonucunda da yksek cret almay hak etmektedir. veren asndan bakldnda, kadn emei baka etmenlerle de dk cret almak durumundadr. Kadn doum, ocuk bakm gibi nedenlerle i yaamn kesintiye uratabilmektedir. Bu da i banda rendiklerini , deneyimlerinin bir lde unutulmas demektir. Ayrca kadn emei kesintilere uramas nedeniyle iveren asndan gvenilir deildir. Kuramn en zayf noktas, kadn emeinin zaman iinde nitelike gelime gstermesine karn; kadn alann durumunda genelde bir iyileme olmamasn aklamada yetersiz kalmasdr.95 3.4.2.5 Feminist Yaklam Feministler dier btn kuram ve yaklamlarn, kadnn hem ailedeki, hem de toplum iindeki ikincil konumunu veri almalarna kar kmaktadr. Bu yaklam, dier yaklamlarda yansz olduklar ileri srlen piyasa glerinin cinsiyetler karsnda yansz olmadklarn; cinsiyetlerin toplumsal olarak oluturulduklarn ileri srmektedir. Sosyal feministlere gre, Marksist kuram belirli mesleklerin belirli cinsler tarafnda doldurulmasn aklayamamakta; cinsiyetin yaratt farkllklar grememektedir. Sosyalist feminizme gre, igc piyasas iin yaplan Marksist zmlemenin, ataerkil yap iin ngrlen feminist zmlemelerle tamamlanmas gerekir.96 Feministler zmlemelerinde iki temel kavram, ataerkil yapy ve kapitalizmi kullanmaktadrlar. Bu anlamda kadnlarn hem emek piyasasnda hem de evde erkek egemenliine tabi olmaktansa, iteki erkek egemenliinden kap, sadece evdekine raz olduklar ve bu yzden emek piyasasna katlmakta ok gnll davranmadklar tezini savunmak; kadn meselesini deerlendirmede, kadnlarn dier koullarn grmezden gelme ile
95 96

Eybolu, 72. Marx, s. 86.

63

sonulanabilir. Gelir ihtiyalarnn erkeklerden farkl tanmlanmas (kadnn geliri aileye ek gelirken, erkeinki evin geimini salamaktr, emeklerinin vasfsz olarak deerlendirilmesi (kk ellere sahip olmalar ve yaptklar ilerin, iinde bulunduklar sosyalleme srecinin bir paras olmas nedeniyle toplumsal olarak grnmez olmas), sadece belli sektrlerde istihdam ediliyor olular, almalar sonucu elde ettikleri gelirin olduka dk olmasna yol amakta, bu da kadnlarn evden ayr, kendi yeniden retimini gerekletirmesini mmkn klacak gelir dzeyine ulamasn imkansz klmaktadr. nemli olan bir baka nokta da, kadnn toplumdaki statsn ve konumunu belirleyen aile ii konumu ve emeinin var olan eklinin, kadnlar tarafndan da doal alglanyor oluudur. Kadn da kendini aileye bal olarak tanmlamakta ve kurgulamakta, ona atfedilen rolleri sorgulamak yerine, bu rolleri en iyi ekilde yerine getirerek stat kazanma yolunu semektedir. Zorunda kalmadka almamakla birlikte, altnda da ifte yk tamaya raz olmaktadr. 3.4.3 Cinsiyeti Meslek Ayrm Emek piyasasnda cinsiyeti meslek ayrm, gelimi olsun, az gelimi olsun, her lkede bir ok aratrmayla kantlanmtr. Ayrm, kadn ve erkeklerin deiik meslek ve sektrlerde (yatay ayrm) younlamas biiminde olmas gibi, ayn meslek ve sektrler iinde hiyerarik dzeylerin (dikey ayrm) cinsiyete gre ayrmas biiminde de olabilmektedir.97 Mesleklerin yatay ayrmas olarak adlandrlan kadn ii ve erkek ii tanmlamalar nce meslek seiminde, sonra ie almda ve daha sonra tm alma hayat boyunca olumsuz etkilerini srdrmektedir . Araba tamircilii, genel mdrlk, mfettilik, mhendislik, ofrlk genel olarak erkek ii olarak kabul grmektedir. Dier taraftan hemirelik, ktphanecilik, sekreterlik kadn ileri olarak alglanr ve meslek tercihlerini etkiler.

97

Jacobsen, s.224.

64

rnein 2002 - 2003 retim ylnda Trkiyede retmen yetitirme programlarndan mezun olan kzlarn oran % 52, erkeklerin oran % 48dir. Eitim bilimlerinde de ayn oran sz konusudur. Dier bir rnei salk hizmetleri alanndan gstermek mmkndr. Yine ayn yln verilerine gre salk hizmetleri bilim dalnda mezun olan kzlarn oran % 65, erkeklerin oran % 35dir. 98 Birok lkede yaplan ampirik almalar, zellikle 1970li yllardan itibaren kadn istihdamnda izlenen artn, tm i ve meslek kategorilerinde olmadn, ya hizmet sektr gibi geleneksel olarak kadnlarn alt mesleklerde meydana gelen arttan, ya hzla kadnlaan yeni sektrler yoluyla, yada baz mesleklerin erkek meslei olmaktan kp kadn mesleine dnmesi ile gerekletiini sergilemektedir. Sanayilemi lkelerde kamu ynetiminde ve ynetsel alanlarda alan kadnlarn oran 1970ten 1990a kadar ikiye katlanmtr ve %14ten %28e kmtr. Avustralya, Kanada, Macaristan, rlanda ve Norvete ise e katlanmtr. Gelimekte olan lkelerde kadnlarn bu ilere katlma oran en hzl olarak Dou Asyada artmtr. Kadnlarn teknik ilere ve mesleklere katlmlar en ok skandinav lkelerinde olmutur. Ancak meslek tercihlerindeki ayrm halen devam etmektedir.99 Kadnlarn istihdama katlmlar iki farkl cereyanla olmu; meslek sahipleri (profesyoneller), bir yandan teknisyenler ve yneticiler olarak, te yandan sekreter ve sat elemanlar olarak almlar ve bunlar son 20 ylda art gstermilerdir. Fakat bu iki ynl art (Dou Asya lkeleri hari) gelimekte olan lkelerde pek de nemli olmamtr.100 gc piyasasnda ayrmclk mekanizmalarnn ileyiine ksaca baklacak olursa;

Necmettin Yeilmen, Kadn stihdamn Arttrmada Eitimin Rol, lkemizdeki Durum ve neriler,T SK, Mart 2006, http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=1354&id=72, (9 Haziran 2006). 99 Nielsen, s.24. 100 Devaki Jain, Feminisms and Globalisation: Women 2000, Symposia Series, NCRW, CUNY and Japan Preparatory Comittee Economic Dimensions of Globalisation Panel, June 2000, http://www.womenaction.org/ungass/globalisation.html, (7 Temmuz 2005).

98

65

verenler kadn alan istihdam etmede ve onlara yatrm yapmada isteksiz

davranmaktadrlar. Kadnlarn igc piyasalarna ok sk girip kmalar nedeniyle daha ok marjinal uralarla snrl kalmalar gerektiine duyulan inan, iverenlerin kadnlar anne aday olarak grmesi ve doum sonrasnda kadnlarn cretsiz izin gibi sosyal haklar talep edecekleri kaygs. Ekonomik gerileme ve kriz dnemlerinde zellikle evli kadnlar ncelikle iten karlmaktadr. Bunun iin yksek tazminat denmesi gibi baz zendiriciler de kullanlmaktadr. Sendikalarn genelde erkeklerin ynetiminde olmas nedeniyle erkek ve kadn Btn dnyada kadnlar sermaye ve eitim olanaklarndan, erkeklere gre daha Btn dnyada iler ve meslekler kadn ve erkek iin ayrtrlm bulunmaktadr. Belli ilere ve mesleklere kadnlar kabul edilmemekte veya yeni yeni kabul sendika yeleri arasnda fark gzetilmektedir. dk dzeyde yararlanmaktadr. O nedenle, yetitirilme anda her iki cins farkl mesleklere yneltilmektedir. edilmektedir. Kadnlar korumak amacyla yaplan koruyucu yasal dzenlemeler nedeniyle, kadnlarn baz mesleklere girmeleri engellenmi bulunmaktadr. rnein Trkiyede kadnlar kaymakamlk, mfettilik gibi baz mesleklere kabul edilmemilerdir. Dier bir rnek de baz mesleklerde kadn orannn dondurulmasdr. Bunun iin polis ve asker rgtleri emsal alnabilir. Cinsiyetler arasndaki cret farkllklar dndrc boyuttadr. Birok lkede kadnlarn aldklar cretlerin, erkeklerin cretlerinin % 75- 92si dzeyinde olduu gzlemlenmektedir.101 gc piyasasna girmi kadnlarla ilgili ayrmclk uygulamalarndan da bahsetmek gerekir. Kadnlar hem alma yaamna girerken hem de girdikten sonra cinsiyete dayal ayrmclktan etkilenmekte ve engellenmektedirler. Bu ayrmcln biimi ve derecesi allan iyerindeki iverene, iyerinin leine ve iyerinde yaplan ie bal olarak deise de kadnlara kar ayrmclk gz ard edilemeyecek bir olgudur. Belli ilere kadnlarn kabul edilmemeleri, baz i ve mesleklerde kadn orannn

101

Eybolu, s.32.

66

dondurulmas ie almada ve iyerindeki grev dalmnda kendilerine erkeklerle eit davranlmamas, beceri isteyen ilere hazrlayc hizmet-ii eitimden yoksun braklmalar, cretlerinin dk tutulmas, evlenme ve ocuk dourma durumlarnda ilerine son verilmesi, kriz ve ekonomik gerileme durumunda evli kadnlarn erkeklerden nce iten karlmalar gibi durumlar rnek tekil eder. Eitlik kavramn en ciddiye alan tek lkenin sve olduu sylenebilir. yle ki rnein babalara ocuklarna bakmalar iin bir ay boyunca tam gn izin hakk verilmitir. Sz konusu bir aylk bakm iznini anneler deil yalnzca babalar kullanabilmektedir. Yoksa bu hak yitirilmektedir. 102 3.4.4. Kadn Gzyle Kadn Emei gc piyasasna katlan kadnlarn, hem almalar hem de ev ii sorumluluklar yeterince paylaamadklar iin ifte i yapmak zorunda kalmalar, var olan cinsiyete dayal iblmnn yaratt nemli sorunlardan biridir. Bu konuda kadnlarn tutumlarn daha iyi anlamak amacyla yaplan bir aratrma kadnlarn ev ii sorumluluklarna ve darda almaya yaklam biimleri ile onlarn ev ii rollerini nasl deerlendirdikleri arasnda bir iliki olduunu ortaya koymutur. Bu aratrma Kanadada bir endstri kasabas olan Flin Flanda yaplmtr. 1976da 100 kadnla yaplan aratrma 5 yl sonra tekrarlanarak, 5 yl zarfnda oluan deiiklikler aratrlmtr.103 kinci aratrma sonucunda, kadnlarn ev ii iblmne ilikin bak alarnda belirgin bir deiim gzlenmemitir. Aratrmada 3 ayr kuaktan kadnla grme yaplmtr. (1920 ve 1930larda ev kuranlar, 1940lar ve 1950lerde ev kuranlar ve 1960 ve 1970lerde ev kuranlar). Kadnlarn yarsndan ou evlendikten sonra ocuklar doana kadar bir sre darda alm ve ocuklar okul ana gelene kadar ii brakmlardr. Kadnlar kendilerini ev kadnl ile tanmlamaktadrlar. Onlarn ev ii i blm ve darda almaya ilikin deerlendirmeleri sonucunda aratrmaclar kadn tiplemesi oluturmulardr:
102 103

Wichterich, s. 156. Demirel ve dierleri, s. 19.

67

1. Tip(kadnn ncelikli ii evi ve erkeidir): Bu kategoriyi oluturan kadnlar temelde kadnn darda almasna kardrlar. nk bunun onlarn asl rollerini gerekletirmelerine engel olduunu dnmektedirler. Ev ilerinin aksadn belirtmektedirler. Erkei, evin ekmeini kazanmakla ykml olan kii olarak grp, ancak kendilerinin getirecei gelir hane ekonomisi asndan hayati olduu zaman alabileceklerini ve bu kriz sona erdiinde, almann braklmas gerektiini savunmaktadrlar. Her zaman iin kocalarnn ve evin ihtiyalar kendi ihtiyalarndan nce gelmektedir. Erkek ocuklarna, asla ev ii yaptrmazken, kzlarna en ince ayrntsna kadar ev ilerini retmekte, onlar gelecein anne ve eleri olarak yetitirmektedirler. cretli ite almay kadn ve aile yaam iin olumsuz bir durum sayarlar kendilerini gerekletirmelerinin yolu mkemmel bir ev kadn olmaktan gemektedir. 2. Tip (kadn ve erkek bir btnn parasdr): Bu gruptaki kadnlar, erkein ve kadnn farkl olduunu ve bu farkllklarn birbirini btnletirici zellie sahip olduunu savunan kadnlardr. Onlara gre kadn ver erkein birliktelii beli bir ortaklaa alma ve paylam beraberinde getirir. Bu paylamda kadn ev ii ilerin sorumluluunu alrken, erkek de ev d sorumluluklarla ykmldr. Ekonomik olarak kadn alarak erkee yardm edebilir ama bu yine de yardm olarak tanmlanr. Kadnn asl yerini ev olarak tanmlamakla birlikte ev kadnln mkemmel yapma abas iinde olmayan bu kadnlar, alma hayatnda yer aldklarnda, olmamak gibi. 3. Tip (paylamc yaam): Bu gruptaki kadnlar ise kadnn istediinde bir ite alabileceini ve bu durumda kadn ve erkein evin geimini paylatn savunmaktadrlar. Geim salamann paylalabilirlii kadar ev ii ilerinin de paylalabilirliine inanmaktadrlar ve bu balamda erkein ev ilerini paylamas ve ev ilerine katlmas iin belli stratejiler ev ii rollerini paylamaktan ok kolaylatrc stratejilere bavurmaktadrlar. Az eya sahibi olmak, hazr yemek yemek, konserve piirmek, titiz

68

gelitirmektedirler. Fakat bu sre olduka g bir sre olarak yaanmaktadr. nk bu iblmnde var olan eitsizlik erkein gcnn simgesi olmakta ve kadnlar eitlik talebiyle bu gc tehdit etmektedirler. Kadnlarn altklarnda greceli g kazanm da bu tehdidi artrr. Kadnlarn daha dk cret alyor oluu da erkekler tarafndan, kendilerinin ev ii iblmne yanamamalarn merulatrc bir sebep olarak kullanlmaktadr. Ayrca kadnlar erkeklerden yardm istediklerinde sadece onlarn direnleriyle deil, ayn zamanda onlarn iler konusundaki tecrbesizlii ve bilgisizlii ile de ba etmek zorunda kalmaktadrlar. Baka bir nemli husus da kadnlar tek kontrol sahibi olduklar ev zerindeki denetim glerini ok fazla kaybetmek istememektedirler. Erkekler iblmne katlsa bile, bu yardm olarak tanmlanmakta ve bu iler esas olarak yine de kadnn grevi olarak saylmaktadr.Erkekler i yaptklar zaman, arkalarnda bir o kadar da yaplmas gereken i brakmakta, genellikle makinelerle yaplan ileri tercih etmektedirler. Kadnlar ev ileri kadar ocuktan da sorumlu grld iin, eer erkekler ocuklarla ilgilenirse bu bebek bakcl yapm olmalar olarak tanmlanabilmekte, kadn ocua baktnda ise doal bir grevi yerine getirmi olmaktadr. Erkeklerin iblm ve sorumluluk paylamna dairen byk korkular ise toplum iinde komik duruma dmek, klbk damgas yemek olmaktadr. Erkeklik imgelerinin tehlikeye girmesinden korkmaktadrlar. Ev ileri ve ocuk bakm iin kadna yardm etseler bile, bunun gizli kalmas ve grnmemesi iin aba harcamaktadrlar. Btn bu koullar altnda, ayrlm olan retim ve yeniden retim alanlar ve bunlarn cinsiyetlere gre tanmlan karsnda kadnlar da, bir direni biim olarak bu iki ayr alan birletiren yeni bir yeniden yaplandrma srecini gerekletirmektedirler. Ev dnda altklarnda, ifte yk tamak zorunda kaldklar, ev ilerini paylaamadklar, tatminkar cretler alamadklar gibi, stat de kazanamadklar iin, evde i yapmaya ynelmektedirler. Bylece gitgide artan bir ivme ile enformel ekonominin nemli bir paras haline gelmektedirler.

69

Kadn igcnn arznn belirleyicileri u ekilde sralanabilir: Kadnlarn cretli olarak almamalarnn toplumca kabul edilen bir durum olmas; kadn

erkeklerden farkl olarak, kadnlara alma yaamna katlp katlmama kararlarnda bir serbestlik vermektedir. Bu serbestlii yaratan bir baka etmen de, evliliin igcne katlmak bakmndan bir seenei gibi grlmesidir. Dourganlk bir yana braklacak olursa, sadece evliliin, kadnn alma yaamna katlmyla ilgili ne trden sonular dourduuna ilikin (aratrmalarla desteklenmi) kantlar snrldr. Dourganlk evliliin gvencesi olarak grldnden yaygndr. O nedenle, genelde, evli kadnn alma yaamna katlm konusu, ocuk esi ile birlikte ele alnmaldr. Kantlar, evli kadnlarn igc piyasasna katlmnn orannn bekar ve boanm Kadn igc bakmndan evliliin yan sra, ya, eitim, dourganlk ve yer kadnlara gre daha dk olduu grn desteklemektedir. deitirme (tayin) etkileri incelendiinde; bunlarn da kadn igcnn arznda belirleyici olduklar grlmektedir.

70

4. KRESELLEME SREC NDEK YANSIMALARI

DE MLER N KADIN EME NE

4.1. retim Biimindeki Yeni Gelimeler ve Emek Piyasasna Yansmalar ABDden balayarak uygulamaya konulan ve kinci Dnya Sava sonras nce Avrupay ardndan da hemen tm lkelere ihra edilen Fordist retim biimi, ayrntl bir dzeyde i blm uygulayarak iin tasarm ve mhendisliini icraatndan ayrma prensibine dayand ve bu srecin geliimi daha nceki blmde aklanmt. Tekdzeliin hakim olduu retim srecinde iilerin makinelerin hzna uymas beklenen bu sistemde standart makinelerle kitlesel olarak standart mallar retilmekte olup zellikle Avrupa lkelerinde i gvenlii ve sosyal haklarn gzetildii, verimlilik artlarnn iveren ve ii arasnda paylamnn belirli bir uzlamaya dayand bir sistem oluturulmutur. Refah devleti anlay da denebilecek bu dzen, 1980 sonrasnda uluslararas sermaye dolamnn hzlanmas ve uluslararas ticaretin genilemesini takiben Fordizmin, uluslararas piyasalarn deiken yapsna ve tketicilerin standart mallardan daha ziyade deiik zellikler tayan rnlere olan talebindeki arta ayak uyduramamas ile atrdamaya balamtr. Gelimekte olan lkelerde manzara biraz daha farkl gzkmektedir. Bu lkelerde Fordizm, zaten geleneksel tarm kesimi ve kentsel enformel kesim dnda kalan belirli retim alanlarna girebilmitir. Yeni gelien lkelerde emek - sermaye ilikileri eksik bir Fordizm sergilemektedir.104 Verimliliin iveren ve ii arasnda belirli normlar gzetilerek paylam, i gvenlii ve sosyal haklar genellikle mevcut deildir. Gnmzde, greceli olarak tekdze bir iliki biimi olan Fordist sisteme kyasla sermaye-emek ilikilerinde dnya apnda bir eitlenme olduu ve bu eitlenmenin gittike art gsterdii gzlemlenmektedir. te yandan, sermaye-emek ilikilerinde gzlemlenen farkllamann geici olabilecei, eski dzenin iinde bulunduu krizin ayn zamanda kapitalizmin yeni bir paradigma anlay olarak da yorumlanabilecei

104

Global Employment Trends Brief, s. 5.

71

ileri srlmektedir. Emek-sermaye ilikilerinin geliim yn konusunda henz kesin yarglara varmak mmkn grlmemekle birlikte gelecek iin baz eilimlere iaret edilebilmektedir. rnein Fordizmde geerli olan kitlesel retime kyasla yeni teknolojilerin, daha yksek dzeyde bilgisayar kullanm becerisine sahip iilere gereksinim duymas ve retim srecinde iinin inisiyatif kullanmnn artmas sz konusudur. te yandan, gelimi, gelimemi tm ekonomilerde iletmelerin hedefinin gittike artan oranda igc maliyetlerinin drlmesine yneldii ve bu amala, retim srecinde ve emek piyasasnda esneklemenin yeni sermaye birikim biimi olarak ortaya kt ileri srlmektedir. letmelerin tam zamanl alan saysn drerek giderek daha fazla sayda ksmi-zamanl (part-time) ve geici personel istihdam ettii ve-veya fason alma biimlerine kayd grlmektedir. Bu aamada kadn istihdam nemli bir rol oynamaktadr. Her toplumda farkl dzeylerde olsa da varolan cinsiyete dayal iblm kadnlar ev ve ailelerinin bakmndan sorumlu tutmaktadr. Aile ii sorumluluklar nedeniyle kadnlarn emek piyasasyla ilikileri zaten hep esnek bir yap sergilemitir. Yani retim rgtlenmeleri kadnlarn bu konumundan yararlanmakta ve esnekletirmeye altklar yap iinde gittike artan oranda kadn istihdam etmektedirler. 1980den bu yana, bata Avrupa olmak zere uluslararas dzende blgesel olarak yaanan siyasal paralanma ve ekonomik kriz, nc dnya kentlerindeki ekonomik hayat zerinde nemli deiiklikler meydana getirmitir. Yeniden yaplanma kavramyla zetlenen bu srele uluslararas ticarette serbestleme, devletin ekonomik rollerinin deimesi, ekonomik istikrar programlar, zelletirme, emek piyasas ve iletmeler zerindeki devlet denetiminin azalmas ve yeni birikim biimleri kastedilmektedir.1980lerin banda Dnya Bankasnn kalknmay bir ulusal iktisadi byme sreci olarak grmeyi brakp kapitalist piyasaya katlma ve eklemlenme ile e deer bir kavram olarak kabul etmesine tank olunmutur. Bylece kreselleme projesi geni iktisadi, siyasi, toplumsal ve kltrel etkileri olan bir paradigma deiiklii yaratarak kinci Dnya Sava sonras modernleme projesinin yerini almtr. Siyasi

72

dzlemde ise 1989dan sonra sosyalizmin yklmas hi kukusuz yeni egemen sylem olarak neoliberal kresellemenin yolunu amtr. Sermayenin dnya apnda yaylmas kanlmaz olarak alan snflarn da kresel olarak yaylmas anlamna gelecektir. Bu, emein doasnn ve kresel igcnn hem toplumsal hem de mekansal alamda deimesine neden olur. 1975 1995 yllar arasnda iki katna kan kresel ii says sermayenin kresellemesinin emek piyasasnda da yaratt dnmleri gsterir niteliktedir.
105

Uluslarstleen irketlerin

yneticileri rn, teknoloji ve sermaye iin dnya piyasalarndan bahsediyorlarsa, artk emek iin de dnya piyasasn dnmektedirler. Tm kaynaklar en iyi ekilde kullanabilmek temel k noktalar olmaktadr. Dnya igcnde yaanan bymenin gstergeleri Tablo 3te en arpc ekilde gze arpmaktadr. 1985ten sonra tm dnyada grlen igcnn gittike artan genileme sreci dnda, gelimi lkeler ve gelimekte olan lkelerdeki art oranlar arasndaki farklla dikkat ekmek gerekir. gelimi lkelerde 1975 2000 arasnda igc te bir orannda byrken, gelimekte olan lkelerde iki kat igc art yaanmtr. Kresellemeyle birlikte, ulusal snrlarn piyasa asndan nemsizlemesi, mallarn btn dnyada serbeste dolaabilir hale gelmesi, btn lkeler iin d pazara eklemlenmeyi, oradaki rekabet koullarna ayak uydurmay zorunlu klmaktadr. Bu nedenle dnya piyasalarnda satlacak mallarn fiyat rekabeti nem kazanmaktadr. Fiyatlar drebilmek, emek youn teknolojiler kullanan lkelerde byk lde igc maliyetlerinin drlmesine bal olduundan, ucuz emek saylan kadn igc kullanm artmaktadr.

105

Ronaldo Munck, Emein Yeni Dnyas, stanbul: Kitap Yaynevi, 2002, s. 21.

73

Tablo 3 Dnya Gcndeki Byme 1970 1985 2000 (milyon) (milyon) (milyon) 307 372,4 401,3 OECD 84,9 122,1 141,1 ABD 51,5 59,6 64,3 Japonya 35,5 38,9 37,2 Almanya 25,3 28,2 29,1 ngiltere 21,4 23,9 25,8 Fransa 20,9 23,5 24,2 talya 13 14 15,7 spanya 8,5 12,7 14,6 Kanada 5,6 7,4 8,9 Avustralya 3,9 4,4 4,6 sve 1119,9 1595,8 2137,7 Gelimekte Olan Blgeler* 428,3 617,9 761,2 in 223,9 293,2 383,2 Hindistan 45,6 63,4 87,7 Endonezya 31,5 49,6 67,8 Brezilya 19,3 29,8 45,2 Pakistan 17,9 26,7 34,5 Tayland 14,5 26,1 40,6 Meksika 16,1 21,4 28,8 Trkiye 13,7 19,9 28,6 Filipinler 11,4 16,8 22,3 Gney Kore 1596,8 2163,6 2752,5 Dnya BLGE
*Toplam deerler tabloda gsterilmeyen lkeleri de ierir. Kaynak: Ronaldo Munck, Emein Yeni Dnyas, stanbul: Kitap Yaynevi, 2002, s. 21.

Yllk Byme 1985 -2000 (%) 0,5 1 0,5 -0,3 0,2 0,5 0,2 0,8 0,9 1,3 0,3 2,1 1,4 1,8 2,2 2,1 2,8 1,7 3 2 2 1,9 1,6

Tablo 4te mal ve hizmet ihracat yapan lkeler ve ileri teknoloji ihracat yapan lkelerin deerlerine baklrsa mal ve hizmet ihracatnda 1990 2003 yllar arasnda Hong Kong, Arjantin, Malezya, Brezilya, Vietnam, Filipinler yksek art oranyla dikkat ekmektedir. Bu lkeler ayn zamanda ucuz ve dk nitelikli kadn emeinin itici gc ile ihracatlarn daha yksek oranlara ekebilmilerdir.

74

Tablo 4 lkelere Gre Ticaret Yaps Mal ve Hizmet thalat (%) 1990 2003 34 28 26 37 29 37 34 37 11 14 9 10 51 58 25 32 29 36 52 55 124 161 5 14 20 30 72 93 7 13 33 51 14 32 51 47 18 31 45 68 24 26 9 16 67 47 31 29 Mal ve Hizmet hracat (%) 1990 2003 40 41 26 42 30 44 36 44 10 10 10 12 54 63 25 36 28 38 49 52 132 170 10 25 19 28 75 114 8 17 28 48 18 34 44 43 13 28 36 60 25 31 7 14 52 39 26 25 leri teknoloji hracat (%) 1990 2003 12 19 14 14 13 15 12 22 33 31 24 24 16 31 11 16 18 32 ..* 14 .. 13 .. 9 8 21 38 58 7 12 .. 74 .. 27 2 4 1 2 .. 2 1 14 2 5 .. 3 4 4

lkeler Norve Kanada sve svire ABD Japon Hollanda Almanya Kore Barbados Hong Kong Arjantin Meksika Malezya Brezilya Filipinler in Tunus Trkiye Vietnam Endonezya Hindistan Namibya Kenya
* (..) Veri yok.

Kaynak: UNDP, Human Development Report New York, 2005.

Kresellemenin hz kazanmasyla dnya lkelerinde yaanan deiimler lkeler bazndaki rneklerle eitlendirilebilir. rnein Bangladete 1978 ylnda, sadece 4 giysi fabrikas varken, 1995 ylnda 2.400 fabrikada 1.2 milyon ii istihdam edilmeye balanmtr. lkedeki cretli alanlarn %70ini barndran bu sektrde alanlarn % 90 25 yan altndaki kadnlardr. Banglade u bir rnek olmakla birlikte dier bir ok lkede de ihracata ynelik retim alanlarnda kadnlarn says ve pay olduka yksektir. Bunlardan bazlar Dominik Cumhuriyeti, Endonezya, Filipinler, Kore Cumhuriyeti, Tayvan, in, Tunus gibi lkelerdir. hracat sektrnde alanlarn byk

75

bir ounluu kadn, gen, bekar olup, krsal blgelerden gelmektedir. Kadnlar ister ihracat yapan uluslararas irketlerde, ister yerli irketlerde olsun, * dk cretli, * geici ve dzensiz, * i gvencesinden yoksun, * ou zaman sosyal gvenceden yoksun olan ilerde almaktadrlar. Tablo 5, kadn ve erkek cretlerindeki eitsizlik ile toplumsal cinsiyete bal gelime endeksi arasnda bir korelasyon olup olmadn tespit etmeye almakta faydal olacaktr. Hindistan, Endonezya, Trkiye, Tunus, Filipinler, Brezilya, Malezya, Meksika, Arjantin, Hong Kong, Barbados gibi gelimekte olan ve ayn zamanda toplumsal cinsiyete bal endeks sralamasnda alt sralarda bulunan lkelerle Fransa, ngiltere, Almanya, Hollanda, Japonya, ABD, Kanada gibi gelimi olan ve ayn zamanda toplumsal cinsiyete bal gelime endeks sralamasnda daha st sralarda yer alan lkeler karlatrldnda kadn ve erkek cretleri arasndaki uurum her iki grupta da gze arpar. Dolaysyla, kresel anlamda kadnlarn cret eitsizlii gelimi ve gelimekte olan btn ekonomilerde zerine gidilmesi gereken bir noktadr. Kreselleme kadnlara daha ok i alan am olmakla birlikte istihdamdaki art, alma koullarnn ktlemesiyle paralel gitmektedir. Tablo 6, 1980 1999 yllar arasnda Endonezya, Tayland, Kore ve Filipinlerde kadn igc katlmnn artn gstermektedir.

76

Tablo 5 Toplumsal Cinsiyete Bal Gelime Endeksi ve cretlerdeki Eitsizlik Toplumsal Cinsiyete Bal Gelime Endeksi Sralama Deer 1 0,96 5 0,946 4 0,947 6 0,946 8 0,942 14 0,937 12 0,939 13 0,938 27 0,896 15 0,937 16 0,935 29 0,876 22 0,912 34 0,854 46 0,804 50 0,791 52 0,786 63 0,755 64 0,754 69 0,743 70 0,742 83 0,702 87 0,691 98 0,586 117 0,472 Tahmini Gelir (Amerikan Dolar) (2003) Kadn Erkek 32.272 43.148 23.922 37.572 21.842 31.722 28.972 32.149 29.017 46.456 17.795 38.612 20.512 38.389 26.587 36.430 11.698 24.167 20.790 33.713 20.642 35.123 11.976 19.687 19.593 35.037 6.635 17.800 5.068 13.506 6.075 12.869 4.704 10.963 3.213 5.409 3.961 5.976 3.840 10.420 3.146 8.525 2.026 2.964 2.289 4.434 1.569 4.130 1.001 1.078

lkeler Norve Kanada sve svire ABD Japon Hollanda Almanya Kore ngiltere Fransa Barbados Hong Kong Arjantin Meksika Malezya Brezilya Filipinler in Tunus Trkiye Vietnam Endonezya Hindistan Kenya

Kaynak: UNDP, Human Development Report, New York, 2005.

Tablo 6 1980 1999 Yllar arasnda Gney Dou Asyada alan Kadn Nfus (bin)3 1980 Endonezya 16,934.6 10,657.0 Tayland 5,222.0 Kore 6,070,0 Filipinler 1985 22,506.5 10,749.1 5,833.0 7,569.0 1990 29,422.7 14,386,2 7,376.0 8,185.0 1995 31,729.0 14,795.2 8,256.0 9,505.0 1997 33.079.0 15,041.3 8,686.0 19,451.0 1999 * 14,365.9 8,303.0 11,709.0

Kaynak: Goretti Horgan, How Does Globalisation Affect Women? International Socialism Journal, Issue 92 Autumn 2001,http://pubs.socialistreviewindex.org.uk/isj92/horgan.htm, (14 Mart 2004). *(..) Veri yok.

77

hracata ynelik retim sektrnde alan kadnlarn cretli alma deneyimi ok azdr. Bu kadnlarn ounluu sendika almalar hakknda neredeyse hi bir bilgiye sahip deildirler. Bununla birlikte umut verici baz gelimeler de vardr. Btn engellere karn kimi lkelerde gen kadn alanlar arasnda sendikal rgtlenme yaygnlamaya balamtr. rnein Malezyada 1971 ylnda ihracat alannn ilk kurulmasyla birlikte sendika da kurulmutur. Sonra 1978 ylnda baarl bir sendikaclk hareketi tekstil alannda ortaya kmtr. 1988de 85.000 elektronik iisi sendikal hareket iinde yer alrken, 1990da ihracat alannda alanlarn ou sendikal olarak almaktadr.106 Hizmet sektrnde artk daha ok kadn alyor olsa da bunlarn byk ounluu daha az beceri gerektiren ileri yapmaktadr. Kresellemeye bal olarak hzla genileyen uluslararas finansal hizmet sektrnde kadnlara daha elverili koullarda i imkanlar da sunulmu grnmektedir. Kadnlar bu alanda yksek oranda yer alsalar da genellikle veri girii gibi daha az beceri gerektiren sektrlerde younlamaktadrlar. 1980lerin sonlarndan beri kredi kartlar salayclar, posta hizmetleri, hava ve rayl sistemler gibi baz ilerde daha ok kadnlarn altn grlmektedir.107 zellikle Karayip (Barbados ve Jamaika), Asya, in, Hindistan, Malezya ve Filipinler gibi greli olarak gelimi lke ve blgelerde program yazlm, bilgisayar programcl, bankaclk ve sigortaclk gibi finans hizmetlerinde kadnlarn oran daha yksektir.108 Enformel sektrde alan kadnlarn istihdamna ilikin herhangi bir kayt olmad iin gerek byklkleri bilinmemektedir. Farkl lkelerden salanan veriler enformel sektrdeki kadn alanlarn saysnn formel sektrden ok daha fazla olduunu gstermektedir. zellikle ihracata ynelik retim yapan byk firmalar, igc maliyetlerini drmek iin ii paralara blp merkezde kk bir ekirdek igc barndrrken, iin byk ksmn kk atlyelerde ya da evlerde alan kadnlara yaptrmaktadrlar. Bu koullarda alan kadnlar kayt d olarak altklar iin hi bir yasal korumadan ve sosyal gvenlikten yararlanamamaktadrlar. Ayrca cretli
106 107

Koray, s. 23. The Worlds Women Trends and Statistics, s. 93. 108 Global Employment Trends, ILO, s.9.

78

alma imkanlarnn snrll ok sayda kadn kendi hesabna almaya, yani kendi evinde kk apl retime veya ticarete ynlendirmektedir. Ancak bu tarz alma, genellikle maliyetleri zor karlamaktadr. Dnya Bankasna gre 1995de Gney Korede alanlarn %43 enformel sektrde yer alrken, Endonezyada bu oran %79a kadar kmaktadr.109 Tarm alannda giderek daha ok sayda kadn ii, dk cretle almaya balamtr. zellikle piyasann liberallemesi ve tarm rnlerinin ihracatnn desteklenmesi ile birlikte bu alandaki istihdamda kadnlar iin yeni olanaklar ortaya kmaktadr. Genelde cretsiz aile iiliinden cretli iilie doru bir kay grlmektedir. rnein Latin Amerikada ihra edilen tarmsal rnlerin retiminin artmas, bir ok kadn geimlik retimden kopararak bu alana itmektedir. Brezilya, Dominik Cumhuriyeti ve Nikaragua gibi lkelerde kadnlar, kahve, pamuk ve ttn toplama gibi youn el emeine dayal mevsimlik ilerde dk cretli iler bulabilmektedirler.110 Karayiplerde tarm rnlerinin ihracat kadnlara dk cretli iler salamsa da, ayn zamanda yerel pazarlara ynelik gda retiminin azalmasna yol amtr. Bu durum yerel gda rnlerinin asl reticisi ve pazarlaycs olan kadnlar olumsuz etkilemektedir. Buna karlk baz Afrika lkelerinde geleneksel olmayan tarm ihracatnn nem kazanmas, o vakte kadar aile iftliklerinde cretsiz alan kadnlarn bu rnlerin retildii byk iftliklerde cretli ii olarak almalarna imkan yaratmaktadr. Trkiyede ise eilim, tarmda cretsiz aile iisi olarak alan kadnlarn, gle birlikte istihdam piyasasndan ekilmeleri ynndedir.111 Tablo 7den de grlecei gibi kresel igcnn genilemesiyle birlikte cinsiyet dalmnda da hzl bir deiim yaanmaktadr. 1980lerin ortalarndan bu yana tm dnyada alabilir yataki kadnlardan yarsndan fazlasnn cret karl alt grlmektedir. Kadnlar toplam igcnn te birinden fazlasn oluturmakta olup gelimekte olan lkelerde bu oran gelimi lkelere gre daha yksektir. Kadn emeki saysndaki art srecini karmak etkilerini burada vurgulamak gerekir. Kadnlar iin
109 110

The Worlds Women Trends and Statistics, s. 108. The Worlds Women Trends and Statistics, s. 100. 111 Koray, s. 27.

79

alan her uzman pozisyona karlk ok sayda vasfsz ii pozisyonu yaratld ne srlmektedir. Tablo 7 Dnya gcnde Kadnlar lke Yada Blge Gelimi Blgeler ABD Japonya Almanya ngiltere Fransa talya spanya Kanada Avustralya sve Gelimekte Olan Blgeler* in Hindistan Endonezya Brezilya Pakistan Tayland Meksika Trkiye Filipinler Gney Kore SSCB** Dnya ***
kullanlmtr. **Gelimi ve gelimekte olan blgeler ILO tarafndan tanmlanmtr. *** Toplam deeler tabloda gsterilmeyen lkeleri de ierir. Kaynak: ILO, Economically Active Population, 1950 2025, NewYork. Ronaldo Munck, Emein Yeni Dnyas, stanbul: Kitap Yaynevi, 2002, s. 24.

alan Kadnlar (milyon) 156,5 53,9 24,3 11,1 11,7 10,2 8,9 4,8 5,7 3,1 2,1 554,2 267,2 76,8 19,8 13,5 3,4 12,2 7,1 7,2 6,4 5,7 69,2 790,1

gcnde Kadnlarn Pay (toplam igcne oran %) 40,9 44,1 39,9 39,9 41,4 42,5 36,9 32,6 43,2 39,7 48 34,7 43,3 26,2 31,3 27,2 11,4 45,9 27 34 32,1 34 48,3 36,5

Kadnlarn gcne Katlm Oranlar (15-64 Ya, %) 58,6 66 57,8 51,3 62,6 55,2 43,4 37,5 65,4 54,1 79,4 48,6 75,5 32,3 38 32,2 12,1 74,8 31,1 47,4 39,2 42,2 72,6 51,3

*Gelimi blgeler iin 1997 verileri, gelimekte olan blgeler iin 1995 ve SSCB iin 1985 verileri

80

ILOnun istihdama ilikin rakamlarna dayanarak denebilir ki, Afrika ktas dnda dier btn blgelerde 1980 ylndan itibaren kadn igcnn art oran erkek igc art oranndan fazla olmutur.112 Yine ILOnun 1998-1999 istihdam raporuna gre, bu dnem ierisinde igc art orannn temel sebebi kadnlarn giderek artan oranda alma yaamna katlyor olmalardr. OECD lkelerinin yarsndan fazlasnda, kadn istihdamndaki art oran 1980den bu yana salanan toplam igc artnn yaklak olarak te ikisini oluturmu, Avrupa Birlii yesi lkelerde yine bu yllar iin toplam igcndeki artn % 80ini kadn igc oran oluturmutur.113 zellikle, rlanda, talya, sve ve Birleik Krallk da, 1990l yllarda yaratlan toplam igc artnn tamamnn kadn igc artndan kaynakland ILO 1998-1999 stihdam Raporunda belirtilmektedir.114 Genel bir yargyla, kresellemenin bugnn igc snrlarn deitirdii ve kresel emek piyasasnn oluturulmasna doru bir eilimin artt bir gerektir. Kukusuz emek sermaye kadar hareketli olmasa da, emek piyasasnn baz nc sektrleri teknoloji ve iletiim- zaten birleik emek piyasasnn bir paras haline gelmi konumdadrlar. Kadnlarn emek piyasasnda deien yerini yalnzca 1980lerde balayan yeni ekonomik koullar iinde ele almak, daha nce balam olan bir srecin btn boyutlaryla deerlendirilmesine engel tekil edebilir. Fakat bu dnemin nemini de yadsmamak gerekir. Ancak, kadn igcnde yaanan bu arta karlk, erkek igcne katlm oran ile bir mukayese yapmak gerekirse, ekonomik gelime seviyesi ne olursa olsun, tm dnyada kadnlarn igcne katlm oranlar erkeklere oranla daha dktr. Kadn igcne katlm orannn en yksek olduu lkeler skandinav lkeleridir. Latin Amerika ve Karayip lkelerinde ise en dk kadn igc oranna rastlanmaktadr. Dier yandan, zellikle Mslman ve Katolik lkelerde kadn igcne katlm oran dier lkelere kyasla dk kalmaktadr. Gelimi lkelerde ekonomik olarak aktif

112

Cem Kl Trkiyede Kadn gcne Katlm Oranlar ve Gelien Sanayi Merkezleri Asndan Grnm, Dicle niversitesi, Ekim 2000, http://www.dicle.edu.tr/~khuka/10.htm, (27.12.2005), s. 4. 113 Vickers, s. 33. 114 Kl,s.34.

81

kadnlarn %24 sanayi sektrnde iken, yine gelimi lkelerde hizmetler sektr iin bu oran %62 seviyesinde bulunmaktadr.115 Tablo 8 lkelere ve Sektrlere Gre Ekonomik Faaliyetlerde Toplumsal Cinsiyete Dayal Eitsizlik 1995 2002 Kadnlarn Ekonomik Faaliyetleri (15 Ya st) lkeler Norve Kanada sve svire ABD Fransa Japonya Almanya Hong Kong ngiltere Kore Barbados Arjantin Meksika Malezya Brezilya Filipinler in Tunus Trkiye Endonezya Namibya Hindistan Kenya
* (,,) Veri yok

Tarm (%)

Sanayi (%)

Hizmetler (%) Kadn 19952002 88 87 88 84 87 86 73 80 90 88 70 63 87 72 57 74 63 ,, ,, 29 41 63 ,, 75 Erkek 1995 2002 58 64 61 59 65 64 57 52 73 62 57 49 69 48 45 49 37 ,, ,, 48 38 49 ,, 57

Oran (%) 60,3 60,7 62,8 51,1 59,6 49,3 51,2 48 51,2 53,5 54,4 62,6 37,2 40,6 49,2 43,7 50,1 72,4 37,7 51,2 56,3 53,7 42,5 74,7

Erkeklere Gre (%) 86 83 90 67 83 78 68 71 66 76 71 80 48 49 62 52 62 86 48 63 69 68 50 85

Kadn Erkek Kadn Erkek 1995- 1995- 1995- 1995 2002 2002 2002 2002 2 6 9 33 2 4 11 33 1 3 11 36 3 5 13 36 1 3 12 32 1 2 13 34 5 5 21 37 2 3 18 44 ,,* ,, 10 27 1 2 11 36 12 9 19 34 4 5 10 29 ,, 1 12 30 6 24 22 28 14 21 29 34 16 24 10 27 25 45 12 18 ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, 56 24 15 28 43 43 16 19 29 33 7 17 ,, ,, ,, ,, 16 20 10 23

Kaynak: UN Development Report 2005, New York.

115

Susan George, Kreselleme, ktidar ve Sendikalarn Rol ktisat Dergisi, say: 369, Temmuz 1997, s. 12.

82

1980 sonrasnda gelimekte olan lkelerde ekonomide yeniden yaplanma sonucu yoksulluk nemli lde artm, zellikle formel sektrdeki iilerin reel cretleri dm ve bu iiler zelletirme ve devlet yatrmlarnn azaltlmas sonras, isizlik sorunuyla kar karya kalmlardr. Refah devleti uygulamalarnn nemli lde azaltlmas, devletin sosyal harcamalarnn kslmas, dar ve sabit gelirli haneleri, zellikle kadn ve ocuklar nemli lde etkilemitir.116 Trkiyede 1980de balayan ekonomik uygulamalar benzer etkileri beraberinde getirmitir. 1980lerde, IMF ve Dnya Bankas gibi kurumlar, ekonominin klmesine ynelik politikalarla birlikte fiyatlarda serbestlik, kuralszlatrma ve zelletirmenin sanayinin yeniden yaplanmasn tevik edeceini iddia etmilerdir. Oysa Gneydou Asya dnda gelimekte olan lkelerin ounda, sanayi kkl bir yaplanma sreci geirmemitir. Gerek cretlerin d ve cretlerin katma deer iindeki paynn azalmas imalat sanayinde emekten sermayeye doru bir yeniden dalm sreci yaandna iaret etmektedir. Bylelikle, serbest piyasa ekonomisi syleminin hkm srd 1980li yllarda, iveren kesimi, ironik bir biimde, dk cretler yoluyla yksek oranda tevik almtr. Oysa serbest piyasa ekonomisinin en nemli prensibi tam rekabeti salayabilmek iin tm teviklerin kaldrlmasdr Dier lkelerde yaplan almalardan da izlenebilecei gibi biliim teknolojisindeki hzl geliimlerin hizmet ve imalat sanayi sektrlerinde neredeyse her aamada bilgisayar kullanmn gerektirmesi niteliksiz i gcnn tasfiyesine yol amakta, bu durumdan daha ok kadnlarn zarar grmesi beklenmektedir.117 zellikle imalat sanayinde ihracata ynelik sanayilemenin neminin artmasyla, tam zamannda retim ( Just in Time) ve toplam kalite ynetimindeki (Total Quality Management) hzl gelimelerin genelde emek talebini azaltt gzlenmektedir. Bununla birlikte, yeni alanlarda farkl nitelikleri barndran emee talep artmaktadr. Yazlm, pazarlama ve ynetim gibi alanlarda alanlarn becerileri nem
Joseph E. Stiglitz, Kreselleme Byk Hayalkrkl, Arzu Yaolu ve Deniz Vural (ev.), stanbul: Plan B Yaynclk, 2002, s. 35. 117 Glay Gnlk, Ergin Pulhan ve emsa zar, Kadn stihdam in Yeni Perspektifler ve Kadn gcne Muhtemel Talep, Ankara: T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, 2000, s. 5.
116

83

kazanmaktadr. Buna karlk genelde imalat sanayinde alan kadnlarn konumuna baktmzda, zellikle byk lekli iletmelerde, kadnlarn st ynetim ve teknik kademelerde istihdam edilmedii, orta kademe ynetici kademesinde, ama esas olarak mavi yakal ii statsnde bulunduklar grlmektedir. Yedi gelimi lke ( ngiltere, Kanada, Fransa, Almanya, talya, sve ve ABD) zerine yaplan bir alma 1970 ve 1980lerde iletmelerin esnekleme srecine girmeleri kadn alan orannn artmasna yol atn saptamaktadr.118 Ancak bu durumun kadnlarn istihdamnn her alanda genilemesi anlamna gelmedii, baz geleneksel olarak erkeklerin hakim olduu iler ortadan kalkarken, geleneksel olarak kadnlarn istihdam edildii ilerde art olduu ileri srlmektedir. Dolaysyla genelde kadn alan says artmasna ramen i gc piyasasnn hala yksek oranda katmanlar sergiledii, kadn istihdamnn toplumsal cinsiyet ilikileri ve temelinde ekillenmi sterotip i alanlar ile snrl kald vurgulanmaktadr. Grld gibi gelimi lkelerde de kadn alan saysnda gzlenen art emek piyasasndaki toplumsal cinsiyeti yapy zmeye ynelik olarak gelimemektedir. Birka rnek ile durum daha net grlebilir. Jamaikada ister serbest blgedeki yabanc sermayeli irketlerde, ister serbest blge dndaki ulusal irketlerde alanlar olsun, ihracata ynelik emek youn hizmetleri yapanlarn % 90n kadnlar oluturmaktadr. 17 18 yalarndaki liseyi yeni bitirmi gen kadnlarn becerileri, dikkatleri, bask altnda almaya dayankllklar snanr, sonra da baarl olanlara daktilo kursu verilir. ouna 3 aylk szleme imzalatlr ve % 99.8 dorulukta saatte ortalama 12 bin vuru yapmalar beklenir. Bu standarda uymayanlarn iine son verilir. 119 Malezyada bilgisayara dayal bro ilerinde patlama yaanmaktadr. Kadnlarn ou, veri girenler, banka veznedarlar, santral operatrleri ya da bilet sat/rezervasyon elemanlar olarak dk nitelikli, dk cretli evrimii faaliyetlerde istihdam edilmektedir.bilgisayarlarla alan kadnlarn ou niteliklerinin ykseldiini dnse

118 119

Vickers, s. 37. Wichterich, s. 82.

84

de makinelerin nesnel zorlayclnda srekli denetim altnda olmann gerilimini yaamaktadrlar. 120 nmzdeki 30 yl iinde igcne katlmas beklenen iilerin % 99unun dk ve orta gelir dzeyindeki lkelerden gelecei tahmin edilmektedir. gcn azaltmaktadr. 4.2. Yeni Uluslararas blm Yeni uluslararas iblm teorisini yaratanlarn temel iddias gelimekte olan lkelerin hammadde retimiyle snrlandrld geleneksel smrgesel iblm uygulamasnn 1960larda deimeye baladdr. Smrgelerin bamszlklarn kazanmalar ve ardndan gelen sava sonras dnemin iktisadi emperyalizmi, deiim iin bask yaratmaya balamt. Bu deiimin olumas iin koul unlardr: * Gelimekte olan lkelerdeki geleneksel sosyoekonomik yaplarn zlmesi ve bylece byk miktarda ucuz ve almaya hazr igcnn ortaya kmas. * Endstriyel retim srecinin kk paralara ayrlmasyla vasf gerektirmeyen srelerin yeniden gelimekte olan lkelere konulandrlmas. * Ucuz uluslararas nakliyat ve iletiim teknolojisinin gelimesi sayesinde retim srelerindeki bu yeniden konulandrmann kolaylamas. 122 Yeni Uluslararas birlii, gelimekte olan lkelerde d piyasalara ynelik dikkate deer bir imalat sektrnn ortaya kyla birlikte, bu lkelerdeki retim ilikilerini kkten balayarak yeniden yaplandrmtr. Yeni dnya piyasas fabrikalar, en ok
Cecilia Ng, Women: Globalisation and Women, Human Resources Vol: 11, February 2001, http://www.hrsolidarity.net/mainfile.php/2001vol11no2/25/, (25 Kasm 2004). 121 World Bank, Workers In An Integrating World: World Development Report., Oxford: Oxford University Press, 1995, s. 65. 122 Munck, s. 56.
120

121

te yandan, kresel

rekabet, neoliberalizm ve yapsal uyum programlar srekli olarak emein pazarlk

85

itaatkarlklar ve hnerli parmaklar iin toplanan kadn iilerin maruz brakld bir st dzey smr srecinin iine girmilerdir. Bu teorinin bir ok zayf noktas da bulunmaktadr. Teori devletin gcn ve roln gz ard etmenin yan sra , 1960larda oluacak dnya dzeyindeki sanayileme dzeyini de yanl tahmin etmitir. Bunun sonucunda da dnya piyasas fabrikalar olarak da adlandrlan serbest ticaret blgelerinin gelimekte olan lkelerdeki kapitalist kalknmann temel, hatta yegane kayna olarak grlmesine yol amtr. Tm bunlara karn, yeni uluslararas ibirlii yaklam kresel ekonomideki baz temel dnmleri ve dnya sistemi iinde gelimekte olan lkelerdeki iilerin gittike artan neminin daha iyi grlmesini salamaktadr. Yeni Uluslararas de uygulanan ithal ikameci sanayileme ile rneklendirilebilir. Yeni Uluslararas birliinin ikinci dalgas, 1960larda Dou Asyann yeni sanayileen lkeleri diye bilinen Gney Kore, Tayvan, Hong Kong, Singapur ve Malezyann ortaya kyla yaanmtr. Bu lkelerin 1960larn sonlarnda uygulamaya baladklar ihracata ynelik sanayileme politikalar, serbest ticaret blgelerinin hzla artmasyla sonulanmtr. 1975 ylnda, gelimekte olan lkelerde yaklak 80 serbest ticaret blgesi vard ve bunlarn ellisi Dou Asyada kurulmutu.123 Serbest blgelerin bulunduklar lkelere baklmakszn, ortak noktalar olduka oktur: alanlarn ounluunu kadnlar oluturmaktadr ve uzun alma saatlerine maruz kalarak bask altnda almaktadrlar. Sri Lankada 12 saat, Gney inde 16 saat ve Filipinlerde 12 saat serbest ticaret blgelerinde mesai srmektedir. Asia Monitor Resource Center tarafndan balatlan bir proje erevesinde Latin Amerikadan ve Asyadan serbest ticaret blgelerinden kadnlar bir araya getirilerek yaplan sunum ve almalarda farkl ktalarda bulunsalar bile alma koullarnn benzerlii zerinde durulmutur. 124
123 124

birliinin iki aamas

bulunmaktadr. lki 1930lar boyunca byk Latin Amerika lkelerinde ve Trkiyede

Wichterich, s. 62. Goretti Horgan, How Does Globalisation Affect Women? International Socialism Journal, Issue 92 Autumn 2001,http://pubs.socialistreviewindex.org.uk/isj92/horgan.htm, (14 Mart 2004).

86

Elektronik ve tekstil retimi hzl bir ekilde Batdan yeni sanayileen lkelere doru kaymaya balamtr. Bylece sadece tekstil sektrnde bile gelimekte olan lkelerin toplam ihracatndaki pay 1960larn ortasnda yaklak % 15 iken 1970lerin ortasnda % 25e kmtr.
125

Kresel elektronik sanayinin yeniden yaplanmas, yar vasfl

retim ilemlerinin ounun artk yeni sanayileen lkelerde yaplmaya balamasyla ok daha arpc boyutlara ulamtr. Tekstil ve elektronik sanayilerindeki kresel imalat hatt yoluyla pek ok gelimekte olan lke iisi, zellikle de kadn iiler, dnya ii snfnn birer paras haline gelmilerdir. 1990larda artk bu ekonomiler kresel ekonominin nde gelen byme alanlarndan biri olmulardr. Uluslararas iblmnde bir lkenin konumunun, yalnzca o lkenin zelliklerine deil, ayn zamanda lkenin igcnn zelliklerine ve bu igcnn kresel ekonomi iine girmesine bal olduunu vurgulamak gerekmektedir. 4.3. Gelimekte Olan lkelerde Enformel Sektr ve sizlik 1960larda ve 1970lerde gelimekte olan lkelerde, kent nfuslar ve igc ordusu hzla byrken yksek isizlik sz konusu deildi. sizlik oran %4 ile %7 arasnda, dk saylabilecek bir seviyede seyretmitir.126 Kentteki yoksullar enformel sektrde i bulabilmilerdir. 1970lerde temel sorun, alan yoksullarn yaam koullarn iyiletirmekti. sizler genellikle alan yoksullardan daha vasfl, daha eitimli, daha fazla tasarrufu bulunan, bu sayede belli bir sre isizlii gze alabilen, kendilerine sunulan ileri grece seebilme ansna sahip ve enformel sektre ynelmeyen kiiler olmulardr. Bu dnemdeki isizlik bu nitelikleri nedeniyle lks isizlik hipoteziyle aklanabilmitir. Ancak 1980lerdeki depresyon ve yeniden yaplanma koullarnda isizliin artmas, yani stagflasyon sreci bu hipotezin aklaycln ortadan kaldrmtr.127 sizlikte en byk art Latin Amerika ve Karayiplerde grlm, 2004 ile 2005 yllar arasnda isiz says 1.3 milyon artarken isizlik oran da 0.3 puan artarak % 7.7ye
Munck, s. 59. Horgan, http://pubs.socialistreviewindex.org.uk/isj92/horgan.htm. 127 Sinan Adal, Smrgecilikten Kresellemeye: Kapitalizm ldrr, stanbul: Pencere Yaynlar,2001, s. 216.
126 125

87

ykselmitir. Ayrca Orta ve Dou Avrupa (AB d) ile BDTde de isizlik yldan yla artm, 2004te % 9.5 iken 2005te % 9.7ye kmtr.128 Gelimi ekonomiler ve ABde ise 2004 ylnda % 7.1 olan isizlik oran 2005 ylnda % 6.7ye inmitir.

sizlik oranlar Asyann alt blgelerinde nemli bir deiiklik gstermemitir. Dou Asyada isizlik oran % 3.8 ile dnyadaki en dk dzeydedir. sizlik oran Gney Asyada % 4.7, Gney Dou Asya ve Pasifikte ise % 6.1dir. Gelimi ekonomiler ve ABde ise 2004 ylnda % 7.1 olan isizlik oran 2005 ylnda % 6.7ye inmitir. 129

Dnyada isizlik orannn en yksek olduu blge 2005 ylndaki % 13.2lik oranla Orta Dou ve Kuzey Afrikadr.130 Bu blgeyi % 9.7lik isizlik oran ile Sahra Gneyi Afrika izlemektedir.131 Bu blge, ayn zamanda alan yoksullarn grece en byk paya ulat blgedir. Bu da, sz konusu blgede insana yakr ilere acilen gerek duyulduuna iaret etmektedir. stihdam/nfus oranlar alabilir yataki nfus iinde fiilen istihdam olunanlarn oran- da blgelere gre farkllk gstermektedir. 2005 ylnda bu oran Dou Asyada % 71.1 ile en yksek dzeydedir. Ancak ayn blge, 3.5 puanlk dle ayn zamanda son on yl iinde bu oranda en byk dn gerekletii blgedir. 2005 ylnda en dk orann grld blge ise % 46.4 ile Orta Dou ve Kuzey Afrikadr. ILOnun Ocak 2006 raporunda ulat saptamalardan biri de, hizmetler sektrnn toplam istihdamdaki paynn bir tek Orta Dou ve Kuzey Afrika dndaki btn blgelerde son 10 yl iinde nemli lde artm olmasdr. Hizmetler sektrnn bu son on yl iinde sergiledii gelimenin aynen srmesi halinde bu sektr en fazla istihdam salama asndan
ksa srede tarmn yerini alacaktr.Rapora gre kadnlarla erkekler arasndaki istihdam

a son on ylda bir lde kapansa bile gene de byktr. stihdam olunan yetikin yalardaki kadnlarn oran 1995 ylnda % 51.7 iken bu oran 2005 ylnda % 52.2ye kmtr. 2005 ylnda dnyadaki toplam igcnn yaklak % 40n kadnlar
Uluslararas alma rgt, Basn Duyurusu, 30 Ocak 2006 Trkiye Temsilcilii, http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/index.htm, (5 Nisan 2006) 129 Uluslararas alma rgt, Basn Duyurusu, 30 Ocak 2006 130 Global Employment Trends Brief, s. 8. 131 Uluslararas alma rgt, Basn Duyurusu, 30 Ocak 2006
128

88

oluturmaktayd. Raporda belirtildiine gre kadnlarn igc piyasasnda faal olma durumlar blgelere gre farkllk gstermektedir. gc piyasasnda faal durumda olan kadn says Latin Amerika ve Karayiplerde azalrken Orta Dou ve Kuzey Afrikada esasen ok dk dzeylerde kalan kadnlarn katlmnda art grlmtr. Genel olarak bakldnda kadnlarn igcne katlm oranlarnda 1980ler ile 1990larn banda grlen art eilimi Gney-Dou Asya ve Gney Asya gibi blgelerde duraklarken Orta ve Dou Avrupa (AB d) ve BDTde, Dou Asya ve Sahra Gneyi Afrikada tersine dnmtr.132Kongo ve Zambiyada kadnlar (tama hari), hizmetler sektrndeki enformel sektrde alanlarn te ikisini oluturmaktadrlar. 1988de Bolivyada, kadnlar kentsel enformel sektr iinde alanlarn yarsn, buna karlk kentsel formel sektrde alanlarn yalnzca drtte birini tekil etmektedirler. 1984 1985te Botswanada kentsel yrelerde istihdam edilen kadnlarn neredeyse yars enformel sektrde alyor iken alan erkeklerin ise yalnzca %10u enformel sektrdeydiler. 1980lerde Peruda ve Limada, kentte yaayan ekonomik olarak faal kadnlarn %80i enformel sektrde (ticarette ya da hizmetlerde ve ounlukla da evlerde) alyorlard. Nijeryada caddelerde besin satclarnn da %94n kadnlar oluturmaktadr.133

Tablo 9 1980 1999 Dnyada Blgeler Baznda Kayt d Sektr Eilimleri Gayri Resmi Sektrlerde Tarm D gc Oran (%) 1980-1989 1990-1999 38,8 43,4 68,1 74,8 52,3 56,9 53 63 Kaytd Sektrlerde Kadn gc Oran (%) 52,3 45,9 39,9 Kaytd Sektrlerde Kendi Hesabna alanlarn Oranlar (%) 51,5 90 50,4 63

Blgeler

Kuzey Afrika Orta Afrika Latin Amerika Asya

Kaynak: Lourdes Beneria, Gender, Development and Globalisation Routldege: London, 2003.s. 111.

132 133

Uluslararas alma rgt, Basn Duyurusu, 30 Ocak 2006 Eybolu, s.73.

89

Zira enformel sektr, formel sektrde isiz kalanlar tmyle emecek kadar geni deildir. sizlik sorunu en ok daha nceki dnemde hzl endstriyel gelimeden yararlanan kentlerde kendini gstermitir. Enformel sektrn istihdam iindeki pay artmtr. Kk iletmeler hzla oalmtr.134 1997 ylnda Latin Amerikada yaratlan 10 iten 9unun hizmet sektr olmas ve bu sektrde de 10 iten 9unun kayt d sektr iinde yer alyor olmas kayt d ekonominin hacminin grlmesi asndan ciddi bir rnek oluturmaktadr. 135 Kreselleme gelimekte olan lkelere ileri teknoloji sektrlerini getirmekle beraber, igc piyasasnda btn ve istikrarsz bir gelimeye ve yurtii hizmette ve dier benzeri mesleklerde kayt d faaliyetlere yol amaktadr. Fakat Birlemi Milletler in kresel istihdam zerine yapt almalarda kayt d sektrn isizlik ve eksik istihdam iin kalc bir zm olarak grlemeyecei uyars yaplmaktadr. Yoksullaan hane halklar 1980lerde ortaya kan ekonomik krizle baa kmak iin ekonomik olarak faal olmayan kiileri emek piyasasna sokmulardr: yallar, kadnlar ve ocuklar. (household survival strategy). Yeni gelimeler lks isizlik hipotezini rtm, enformel sektrn ancak belirli sayda ve nitelikte kiiyi istihdam edebildii grlmtr. Gelimekte olan lkelerdeki igcnn temel niteliklerini u biimde zetlemek mmkndr: 1. Erkekler enformel ilere girmemeye veya enformel ileri snrl srelerle yapmaya

alrken, kadnlar enformel ilere ve eksik istihdam koullarna raz olmaktadr. 2. Vasfl erkekler isiz kalnca yeni bir formel i aramaktadr. Vasfl kadn iilerin

de vasfsz kadnlara gre formel i bulma anslar daha fazladr ama hem vasfl hem vasfsz kadnlar daha ok enformel sektre ynelmektedir.

134

Belks Kmbetliolu ve Nilgn aa, Kreselleme ve Kadn stihdam, Toplum Bilim Feminist Say, Mays 2002, s.118. 135 Munck, s. 141.

90

3.

Kadnlarn medeni hali de enformel sektre katlmalarnda nemli bir etkendir.

zellikle ocuk sahibi, boanm ve dul kadnlar kriz dnemlerinde formel i bulmakta glk ekmektedirler.136 Enformel iler homojen bir yap sergilememektedir. Dahas, enformel sektrde de i bulmak herkese ak bir seenek deildir. Az da olsa belli bir sermaye veya ilikiler a gerektirmektedir. Kadnlar asndan deerlendirildiinde ev dnda enformel i bulmak, saylan koullar bir araya getirmek neredeyse imkanszdr. Bu nedenle enformel sektr iinde de cinsiyeti i blm vardr. zellikle yksek gelir getiren enformel i alanlar kadnlara kapaldr. Kadnlarn ev iinde yaptklar enformel iler daha az gelir getirirken, (para ba iler, konfeksiyon ileri vb..) erkekler tarafndan yaplan ve daha ok darda yrtlen enformel iler (kahyalk, seyyar satclk vb..) daha fazla gelir getirmektedir.Bu sektrde de kadnlar ucuz emeinden yararlanlan igcn oluturmaktadrlar. Ekonomik kriz dolaysyla enformel sektre daha fazla emek arz olmu ve kii bana gelir gerilemitir. Enformel sektrdeki ounluu oluturmalar yznden kadnlar bu sreten en fazla etkilenen grubu oluturmaktadr. El Salvadordaki kadn sendikaclar, yerel pazarda ucuz igc fazlasndan tr bir irket yz kadn iiyi iten karrsa, hemen be yz kiinin ie alnmak iin kapda kuyrua girdiini belirtmektedirler.137 Vardiyalarn, aldklar kuvvetli ar kesicilerin yardm ile tamamlayabilmektedirler. Hatta Taylanddaki elektronik fabrikalarnda alan kadnlar iten atlma korkusuyla kimyasal kirlilik konusunda herhangi bir sorun karmadan almaktadrlar. gc pazarnda seenek olmamas onlardaki direnme cesaretini yok etmektedir. Kadnlarn gelirlerinin ve ekonomik olanaklarnn snrl artnn en nemli nedenlerinden biri, onlarn gelime programlarnn snrlarnda yer alan ilerle megul olmalardr. Erkekler servet sahipliinde toprak, kredi, tohum, hayvan, teknoloji ve altyap olarak girdilere sahip olmada kadnlarn ok nndedir. Bu nedenlerle de kadnlarn olaanst katk salayc potansiyellerinden ok dk dzeyde
136 137

Vogel, s. 34. Wichterich, s. 61.

91

yararlanlmaktadr. rnein bankalarn ou borlanmada cret veya bir mlk geliri sahibi olan kefil isterler. Bu nedenle kredi alanlarn byk ounluu erkektir. Kadnlarn renimlerinin snrl oluu, karmak borlanma sreleri gibi nedenler kadnlar borlanmadan uzakta tutan nedenlere eklenebilir. rnein Latin Amerika ve Karayiplerde kredi programlarndan yararlananlarn sadece %7-11i kadndr. Hindistanda yaplan bir aratrma da bankaya borlananlarn sadece %11inin kadn olduunu gstermektedir. Gelimekte olan lkelerin ounda, tarmda alanlarn ounluunu kadnlar oluturduklar halde, krsal kredilerin ok azn kadnlar almaktadrlar. Afrika lkelerinin ounda tarmsal igcnn %60ndan fazlasn ve toplam besin maddeleri retiminin %80inden fazlasn kadnlar gerekletirdikleri halde, kk iftilere ayrlan kredilerin % 1ini kadnlar almaktadrlar.138 Dnya Bankas gibi yabanc kaynaklarn kullanmnda da durum ayndr. 1990da uluslararas kaynaklarn gelimekte olan lkelere ayrdklar 5.8 milyar dolarlk krsal kredinin yalnzca %5i kadnlar tarafndan kullanlmtr. Bu dk oranlarn nedeni yle sralanabilir: kadnlar formel finans kurumlarndan paylarna deni almada ok az deneyime sahiptirler; kadnlar ok kk iletmelere ve ok az sermayeye sahiptirler. Bundan dolay kadnlar, pek ok lkede, bor almaya kalktklarnda (kendi arazisi ya da sermayesi olmad iin) yasal engellerle karlarlar; okur yazar olmama durumu kadnlarda yaygndr; dk gelirli kadnlar, dk gelirli erkeklerden daha farkl ekonomik etkinliklere younlamaktadrlar. Oysa kredi alanlar daha ok erkeklerin etkinlikte bulunduu alanlardr.139 Teknolojik deime de toplumsal cinsiyeti dikkate almamaktadr. Sierra Leonede pirin ekiminin makinelemesi erkeklerin almasn azaltm, ama kadnlarn yarsnn alma gnlerini uzatmtr. nk teknolojik gelimenin, geleneksel olarak kadnlarca yaplan ilerin zerinde etkisi olmamtr.

138 139

The World Bank, Turkey: Women in Develepment, Washington, 1993, s. 87. Eybolu, s. 73.

92

4.4. Kresel Kapitalizmin Kadn gc zerindeki Etkileri Kreselleme dnya apnda, kadn emei zerinde bir takm etkiler dourmutur, bunlar u ekilde sralanabilir: 1- Neo-liberal politikalar, tm dnyada yoksulluu, isizlii ve gelir dalm adaletsizliini derinletiren, cretleri gerileten, rgtll zayflatan sonular retmitir. 2- ok uluslu irketler, esnek retim sistemini kullanarak, ksmi ve geici alma yapabilecek iilerinin saylarn da artrmlardr. cretlerin dk tutulmasyla maliyetleri drmek, istihdam edilen igcn azaltmak ve geici nitelikteki igcn daha ok kullanmak, rekabeti kolaylatracak stratejiler olarak benimsenmitir. Sermaye, kadn emeinin bol, ucuz ve rgtsz olduu corafyalara doru akmtr. 3- Gelimi lkelerde retimin lke dna tanamad durumlarda ise, yerli iilerin yerine gmen ve kadn iileri ie almak, yine bir dk maliyet stratejisi olarak kullanlmakta, sonuta kendi ierisinde bir nc dnyalamay yaratmaktadr. 4- ok Uluslu irketler bir yandan fabrikalarn kayt-d serbest blgelere tarken bir yandan da yeterli performans gsterecek bir taeron a oluturulmutur. Bylece retim sreleri paralanmtr. 2000'li yllarn banda dnyadaki Serbest Ticaret ve retim Blgelerinde 27 milyon kii almakta ve bunun %90n kadnlar oluturmaktadr.140 5- Kadnlarn igc piyasalarnda ikinci konumda ve geici olarak grlmesi, bu srete iten karlanlarn ounun kadn olmasna yol am, kadnlarn dk olan cretleri daha da dmtr. Eitim ve salk gibi kamu alanlarnn zelletirilmesi; kadnn hane iindeki konumunu gletirirken, hizmet sektrlerinde alanlarn

140

Kapitalist Kresellemenin Kadn Emeine Etkileri, KESK Kadn Kurultay Atlye almas, Nisan 2001, http://www.kesk.org.tr/kesk.asp?sayfa=dky&id=22, (21 Kasm 2004).

93

ounun kadn olmas; isiz kadn saysnn artmasn da beraberinde getirmitir. 6- Kadnlar bir nceki dnemde kazandklar haklar kaybetmi ve rgtl ve i gvenceli alanlardan esnek alma biimlerine gemilerdir. Bu durum kadnlar emekliliklerinde de olumsuz etkilemektedir. 7- Neo-liberal politikalarn dayatt tarm politikalar, savalarn yol at gler, zelletirme politikalar ve retim srelerinin paralanmas ok sayda kadnn kayt d sektrde almak zorunda brakmaktadr. Sigortasz, gvencesiz, rgtsz, dk cretli, alma zaman ou zaman belirsiz ve uzun, alma koullar kt olan kayt d sektrde kadnlarn yld alanlar; eve sanayiden i alma, temizlie gitme, ocuk ve hasta bakma, konfeksiyonda alma; evde yemek, rg, dantel, diki yapma gibi kadnn kadnlk rollerinin devam niteliinde kabul edilen ilerden olumaktadr. Kayt d alma dzeni, kadn emeinin cretini drrken, sosyal gvencesiz alma koullar nedeniyle emeklilik ve salk haklar da gasp edilmektedir. 8- Kadnlarn dk cretli, az beceri isteyen, ksmi zamanl, geici ve kayt d ilerde istihdam var olan kadn erkek cret eitsizliklerini daha da artrmtr. 9- Gelimekte olan lkelerde tarm ve hayvanclk bir yandan uluslararas rekabet karsnda kerken, tarma verilen kamusal destekler kaldrlm ve tarmsal i gc azalmtr. Bu gelime en ok cretsiz aile iisi konumunda tarmda alan kadnlar etkilemitir. Kadnn tarm kesiminde i gcne katlm byk lde azalmtr. 10-Kresel kapitalizm iin iktisaden nem tamayan ev ileri ve ocuk bakmn stlenen milyonlarca kadnn sosyal refah da kapitalist kreselleme srecinde gndem dna itilmitir. 4.4.1. Karlatrmal stnlk Olarak Kadn: Emein Kresel Esneklii 1960lardan beri, retimdeki emek-youn ilerlemeler, sanayi merkezlerinden dk cret denen evre lkeler, Kuzey Avrupadan Portekize Yunanistana, Kuzey

94

Afrikaya, Japonyadan Gney ve Gneydou Asyaya, ABDden Orta Amerikaya kaynca ortaya kan yeni uluslararas iblm bugnk ata haber vermitir. Yar bitmi ve bitmi rn pay, hammadde ve ilk rnlerin karsnda ykselince, bu rekabeti yeniden yerleme dnya ticaretinin tm ehresini deitirmitir. hracata dayal yeni ekonomilerin karlatrmal stnl, ikincil cret maliyetlerinin olmad dk cretlere ek olarak zayf sendikalar gl vergi ve yatrm zendiricileri idi. Bu lkelerde kadn emei en nemli doal kaynak ilevi grd ve bylelikle, ihracata ynelik rn reten fabrikalarda kadnlar toplam igcnn % 70-90n oluturmulardr.141 Emek youn retim, ngiltere ve Almanyada kapitalizmin ilk dneminden bu yana yirminci yzyln balangcnda Hindistan yada Brezilya ekonomilerine, 1970lerden beri de Gneydeki ihracata ynelik retim yapan fabrikalara kadar, her zaman, her yerde kadn- youn olmutur.142 Kadn youn sanayiler, kimya, lastik ve metal ilemede baz ilerin yan sra, dokuma, deri ve gda metal ilenmesi ile oyuncak, elektronik mallar ve ila retimi olmutur ve olmay da srdrmektedir. Gneydou Asya kaplanlarnn byme mucizesinin gerisinde, dnya pazar iin retim yapan irketlerce ie alnan, sonra da atlan milyonlarca kadn vardr. Hzl igc dn, bu irketlerin alma biimi olduundan, ilkokul eitimi grm gen kadnlar gln derecede dk cretlerle ie alnp, birka yl altrlmlardr.143 Genellikle evlendikten yada ilk ocuklarnn doumundan sonra da iten karlmlardr. Onlar ekonomik bymeyi hzlandrma grevini stlenmilerdir. 1970 ile 1990 yllar arasnda ihracatta en fazla art, en yksek byme hzlarn gerekletiren lkelerde, kadnlarn toplam igc iindeki pay da ykselmitir. Bylece ihracat iin retim ile serbest ticaret birlikte kadn istihdamnn motoru olmutur.
141 142

Yksel Birinci, Globalleen Dnyada Emek Piyasas, ktisat Dergisi, say:369, Temmuz 1997, s. 3. Wichterich, s. 76. 143 Birinci, s. 78..

95

Bundan tr kadnlar, dnya pazarnn btnlemesinde i bulanlar olarak sunulmaktadr. Hatta Birlemi Milletler kaynaklarnda istihdamnn kadnlamasndan sz edilir. Ancak kadnlarn bunun karsnda dedikleri bedel yksektir; kt alma koullar, ok az hak, en az cret, sosyal gvencesizlik. 30 Pfennig ila 0,6 Euro arasnda deien saat cretleri karlnda tekdze, sala zararl alma koullarnda almaktadrlar.144 Ucuz kadn emeinin her zaman her yerde dnya pazarlarna almnn arac olmasnn altnda ne yatmaktadr? Gerek gelimi, gerekse gelimekte olan lkelerde yirminci yzyln banda da, sonunda da, kadnlar hafif sanayi iin ekici klan yalnzca becerikli parmaklar deildir; alk snrndaki cretleri, kolayca iten atlabilirlikleri, srarla yinelenen, aileye ekmek getirenin erkekler olduu, kadnlarnsa yalnzca ek gelir salayanlar olduklar mitiyle hakllatrlmtr. Doum ve kk ocuklara bakmak iin kullandklar izinleri ieren devamszlklar, irketlerin esneklik gereksinimleri ile uyumaktadr. Vietnamda Nike iin ayakkab reten fabrikada alan kadnlar iin aalama ve kfr benzeri cezalar gnlk ilerinin neredeyse bir paras haline gelmitir. Niken taeronu Gney Kore, Tayvan ve Vietnamdaki irketlerde gnein altnda ayakta durdurulmak, le scanda fabrikann evresinde koturulmak, stlerinin nnde diz ktrlmek, ok konutuu gerekesiyle aznn bantlanmas, sekiz saatlik vardiyalarda yalnzca iki kez su imeye ya da bir kez tuvalete gitmeye izin verilmesi gibi yaptrmlar uygulanmaktadr.145 Bugn artan retim maliyetleri nedeniyle giderek daha ok irket kaplan ekonomilerinden ekilmektedir. Dk cretli yeni gzdeler dnya pazarna girerken, eyrek yzyl nce teki lkeleri etkilemi olan emek-youn sanayi ve kadn emeini kullanan srelerin aynn izleyen Banglade, Vietnam, Kamboya, Laos, in ve Afrika

144 145

Wicterich, s.44. Horgan, http://pubs.socialistreviewindex.org.uk/isj92/horgan.htm.

96

lkeleridir.146 indeki yksek rakamlar da, btn dnyada hafif sanayinin gzdesi, becerikli, uysal gen kadnlar olmadan dnmek olas deildir. Maliyetler iinde cretin paynn ykseldii, sendikalarn daha ok hak istedii bir ortamda iin esneklemesi, kayt dna kaymas, retim maliyetlerini drmek iin srdrle gelen bir stratejidir. rnein kadnlar sadece ilerin en youn olduu zamanlarda altrlr, iverenin kaprisine gre ie alnr ya da atlabilirler. Artk bu gibi durumlarda onlarla szleme yapma gerei bile duyulmamaktadr. Serbest blgelerdeki giriimler de maliyetlerden kamann yollarn aramaktadrlar. Ylba ikramiyesi ya da doum izni srasnda cret demek zorunda kalmamak iin, kadn iiler ylbandan ve doumdan nce iten karlmaktadrlar. Meksikada fabrikalarda alan kadnlar alabilmek iin n koul olarak gebelik testine tabi tutulmaktadrlar. Annda retim (just in time), acil sipariler geldiinde ok byk bask altnda yaplmaktadr. Evle ilgili sorumluluklar dnlmeksizin, kadn alanlarn hep el altnda olmalar beklenmektedir. Gen, esnek, uysal olduklarndan kadnlar tketim mallar sanayilerinin jokerleridirler. rnein byk patlama gsteren oyuncak sektrnde sadece Gney indeki 4000den fazla fabrikada bir milyon kadn istihdam edilmektedir. Merkezi Hong Kongda olan Asia Monitor Resource Center bu oyuncak fabrikalarndaki havann, plastik malzemelerin ilenmesinden kan tehlikeli kimyasallardan zehirlendiini saptamtr. Makineler ve elektrik donanm ok eskimi olup yangn nlemleri de yetersizdir. Fazla mesai zorunludur ve genellikle bunun creti tam denmemektedir. Kadnlar ar almakta, ar yorulmaktadrlar.147 Ayakkab sektrnde de Asyada spor ayakkab sanayinin tarihi dokuma sanayininkine benzer bir grnmdedir. 1970lerde Gney Kore, Tayvan ve Hong Kongda younlaan retim ile birinci aama, Filipinler, Tayland ve Endonezyaya yaylma ile
146 147

Global Employments Trend Brief, s. 11. Ingemar Karlsson, Globalisation Compels Women to Work Under Hard Conditions News Letter No 2, 2002,http://www.arbetslivsinstitutet.se/workinglife/02-2/02.asp, (14 Mart 2004).

97

balayan ikinci aama ve kayt d ve esnek istihdam biimleri ile beraber in ile Vietnama yeniden yerleme ile nc aama. Btn bunlar kresel retim bandnn srekli daha da uzad anlamna gelmektedir. nde gelen markalar gerekte hayalet irketlerdir. Kendi fabrikalar yoktur, rnlerin tasarmn yaparlar, retimi bakalarna yaptrrlar, sonra da pazarlama ile ilgilenirler. Gelimi, sanayi tesi lkelerde reticiler giderek tccarlamlardr. Son yllarda yzlerce kadnn yaamna mal olan Tayland ve indeki oyuncak fabrikalarndaki yangnlar, retim alanlarn, depolar ve uyuma mekanlarn tek bir binada barndran bir yerde diye tanmlanan Sweatshops da kmtr.148 Bu mekanlarda kadnlarn oyuncaklar yanlarnda gtrmemeleri iin kaplar, pencereler kilitlenmi geitler ve merdivenler malzemelerle, bitmi rnlerle doldurulmutur. inli iilerin sendikalama giriimleri baskyla karlanm, sendika liderleri iten kovulmulardr.149 Tekstil sektrnde de benzer manzarayla karlalmaktadr. Dnya leinde yllk ortalama al-veri miktar kii bana sekiz kilogram iken bu rakam Kamerunda yarm kilogramdr. Avrupa giysi reticileri yaklak yars gneyden olmak zere mallarnn %80inden fazlasn dardan salamaktadrlar. 4.4.2 alma Yaamnda Kadn ve Kariyer Gnmzde igcnn nemli bir paras haline gelen kadnlarn istihdam ve gelitirilmesi, irketin baars iin temel gereklilik haline gelmitir. Kariyer, kiinin alt kurum iindeki yerini belirten ve bireyin meslek veya kurum iindeki gelimesini, ykselen baarsn anlatan bir kavram olarak ifade edilmektedir. Kadnlarn kariyerini engelleyen effaf tavanlar, iletmelerin rekabet stnl elde edebilmek iin gerekli olan farkl ve eitli yeteneklere sahip kiilerin st dzey ynetimde grev alamamalarna ve zelliklerine baklmakszn iletmenin karllna ve salna katkda bulunabilecek yeteneklerin kullanlmamasna neden olmaktadr.151
148 149

150

Wichterich, s.44. George, Kreselleme, ktidar ve Sendikalarn Rol, s. 15. 150 Wichterich, s.58. 151 Serpil Ayta, alma Yaamnda Kadn ve Kariyer T SK Trkiyede Kadn gc Seminerleri I-II , T SK Yaynlar, Ankara: 1999, s. 29.

98

Tablo 10 eitli lkelerde Kadnlarn Ynetim Kademesindeki Oranlar (1999) ---------------------------------------------------------------------------------------------------------Avrupa ngiltere rlanda Fransa %10 (orta ve alt kademe ynetimde) %5ten az st ynetimde %26 (%2si st ynetimde) %17.4 %25 (%9.8i mhendislik ve teknik ynetici) %10u tepe ynetimdeler. Ancak toplum hizmetlerinin ynetiminde daha fazla yer alyorlar. Sosyal, salk, ilkokul eitmenlii alannda yneticiler. Almanya Kamu sektrnde tepe yneticilerinin %11.2 si kadn (Toplam %23.3) zel sektr yneticilerinin ise %5i kadn, ancak %0.7si direktr pozisyonunda. Salk sektrnde alanlarn %86s Sosyal hizmetlerde alanlarn %79u Perakende hizmetlerde alanlarn %62si Eitim hizmetleri alannda alanlarn %48i kadn. Dolaysyla kariyer anslar bu sektrlerde daha yksek. talya spanya %3 gen tepe yneticisi %5 (zel sektrde st pozisyonda ynetici)

Yunanistan %8 (kadnlarn igcne katlma oran %45.4) Danimarka %10 (zel ve kamu sektrnde orta kademe ynetici) 1991 tarihli aratrmaya gre 755 irket direktrnn %4 kadn. ( gcnn %46s kadn) Finlandiya ABD Japonya Trkiye %21 st kademe ynetici (bankaclk ve kamu sektr) %4 tepe ynetimde ( gcnn %45i kadn) %1i ynetimde ( gcnn %45i kadn) gc iinde kadnlarn %0.19u st kademe ynetici, erkeklerin ise %1,93 st kademe ynetici.
Kaynak:Serpil Ayta, alma Yaamnda Kadn ve Kariyer, Trkiyede Kadn gc Seminerleri III. Ankara: Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu,1999, s. 31

99

Kadnlarn, organizasyonlarn st ynetim dzeylerine ilerlemelerini durduran engeller effaf tavanlar olarak adlandrlr. Bu kavram, kadnlarn ilerlemelerini engelleyen grnmeyen bariyerleri tanmlamak iin kullanlr. Aratrmalara gre kadnlarn tepe noktalarna gelmelerini engelleyen nedenler yle sralanabilir: Kadnlarn ocuk bytmek iin kariyer srelerini yavalatmalar veya durdurmalar, tepe ynetim noktalarna ulamalar iin nemli bir engeldir.Kadnlar genelde aile ve i hayatndaki rollerini dengelem araylar iindedirler. Bylece tepe ynetim iin gerekli olan zaman ayramamaktadrlar.Birok baarl ve zeki kadn, byk rgtlerden ayrlp kendi iyerlerini kurmaya balamlardr. Kadnlar, geleneksel olarak insan kaynaklar alanlarndaki kariyer kadrolarn semektedirler. Tepe yneticilik iin gerekli olan i tecrbesi azdr. Evlilik ve ocuk kadnlarn tam gn kendini ie vermesine engel olmaktadr.152 Kadnn toplumsal rol nedeniyle ev hayat ve i hayat arasnda denge kurmak zorunda olmas, kadnlarn annelik, elik rolnn bir uzants gibi deerlendirilen retmenlik, sekreterlik, hemirelik gibi mesleklere ynelmesine yol amtr. Bylece erkeksi ve kadns meslek ayrm ortaya kmtr. Ayrca kadnlarn i gvencesi ve snrl zaman uygulamas nedeniyle de kamu kesimini tercih ettikleri grlmtr. Gerekten de kadn alanlar ve yneticiler, genellikle hizmet sektrnde, finans, sigortaclk, emlaklk ve toptan veya perakende sat ilemlerinde erkeklere nazaran daha fazla almaktadrlar. Endstri sektrnde kadnlarn, kumanda pozisyonlara yerletirilmelerinin risk olduu kans mevcuttur. Zira zel sektrde alan kadnlarn geleneksel olarak kadn fonksiyonel alan diye adlandrlan ve tepe ynetim kademeleri iin kariyer yolunda olmayan insan kaynaklar, irket iletiimi, halkla ilikiler ve pazarlama alanlarnda sadece staff (kurmay) pozisyonlarda almaktadrlar. Ayrca yetkisiz sorumluluklar stlenmektedirler.153

152 153

Ayta, s.29. Kabasakal, Hayat. Trkiyede st Dzey Kadn Yneticilerin Profili. Oya Baydar (dizi

korrdinatr) 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998, s. 303.

100

lerleme anslar olmayan kariyer yollarna ynlendirilen ve tepe yneticilik aday havuzuna dahi alnmayan kadnlarn yneticilik kariyerleri batan l domaktadr. Yatay ve dikey ilerleme olaslklarnn ok az durumlarda kadn alanlar genellikle kariyer platosuna girmekte yani kariyerlerini ayn pozisyonda srdrmek zorunda kalmaktadrlar. Bu nedenle srekli ayn pozisyonlarda alan kadnlar iin effaf tavanlardan bahsedildii kadar, onlarn yatay ilerlemesini engelleyen effaf duvarlardan da bahsedilebilir.154 1970li yllarn banda nem kazanan kariyer olgusu ile, kadnlarn sadece alacaklar ii deil kariyerlerini (hedeflerini) seecekleri ve kariyer geliimlerini bu dorultuda ynlendirebilecekleri konusu nem kazanmaya balamtr. Kadnlarn eitim seviyeleri hzla ykselmi, prestijli mesleklere ynelmilerdir. letmeler, kadnlara yapacaklar yatrmn, ocuk bakm, evlenme gibi nedenlerle geri dnmeyecei kukusuyla, yatrm yapmaktan da kanmaktadr. Bir takm nedenler de (erkek dayanmas gibi ) kadnn ykselmesini engellemektedir. Gnmzde meslek sahibi kadnlar, meslek ve aile rolleri arasndaki atmay aile rollerinden btn btn ekilmek ve omuzlarna yklenen ar sorumluluklar tamaya alarak kiisel zmler arayp bulma yoluna gitmektedir. Bu alternatiflerden bir tanesi evlenmeyi dlamak, ikincisi sper kadn olmak istemektir. lk seenek hibir toplumda yaygn olarak bavurulan bir seenek deildir. Dieri ise hem gerekletirmesi g hem de kadna fiziksel ve psikolojik bedel ykleyen bir alternatiftir. Kadnlarn alma yaamnda yz yze olduu problemleri azaltmak amacyla birok iveren, altrd kadnlarn aile ve i ykn azaltmas ve zellikle tepe noktalar gelebilmeleri iin alan annelere esnek programlar (mummy track) gelitirmilerdir. Bu programlar dahilinde, alan kadnlarn hem aile sorumluluunu ve hem de kariyer
154

Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu ,T SK Kadn gc Aratrmas, Ankara: Haziran 1999, s. 9.

101

geliimini salamak iin part-time alma, esnek alma, i paylam, st izni, kre ve yuva hizmetleri, eitim hizmetleri, evde alma gibi baz seenekler salamlardr. Bir ok iyerinde performans deerlendirmeleri incelendiinde kadnn baars yetenee balanmakszn ans faktr ile aklanr. Erkeklerin baars ise yetenekleri dile getirilerek aklanr. Baarszlk sz konusu olduunda bunun tam tersi aklamalar gze arpar. Bunlara dayanarak, kadn i grenlerin ilerini baarma ynnde gelecee dnk olarak dk potansiyel tadklar inanc ortaya kmaktadr.155 Bunlarn yan sra cinsel taciz yoluyla rahatsz etme, iten karma, terfi yollarn tkamada mutlaka dikkat ekilmesi gereken nemli unsurlardr. Tablo 11 Trkiyede yerinde Karlalan Sorunlar (alan kadnlar) Herhangi bir sorun yok Ar alma (2000) / yorgunluk (2004) Dk cret basks / ar stres alma saatlerinin uygunsuzluu yerinde ar sorumluluklar yklenmesi Yneticilerle ilikiler gvenlii olmamas Kariyer ynetiminin olmamas arkadalar ile ilikiler in niteliklerine uygun olmamas yerinde taciz Dier yeri mekannn uygunsuzluu 2000 (%) 37,4 39 22,3 7,6 8 3 3,9 5,8 5,2 1,5 0,5 3 0,2 2004 (%) 46,4 33,8 24,2 13,9 9,9 7,3 5,6 5,3 4,6 3,6 3,6 0,7 0,6 -

Kaynak:Efes Pilsen, Trkiyede Kadn Profili 2. 2004,s. 39.

alma yaamnda kadnn kariyer sorununu aadaki ana maddeler nda zetlemek mmkndr:

155

Eybolu, s.36.

102

1- ocuk bytme ve aile sorumluluklar, istihdama ara verilmesine yol amakta, bu da kadnlarn kariyerinde ciddi bir sorun oluturmaktadr. 2- Kadnlarn, mesleki ilerlemeyi getiren ileri seviyede renim ve eitime katlm azdr. 3- Pek ok kadn, ocuk dourduu zaman ilerini kaybetmekte veya terk etmektedir bir sre sonra ie geri dnen kadn, vasf seviyesinin dtnden yaknmaktadr. 4- Kariyer ilerlemesinde kadn, rol atmasndan ciddi olarak etkilenmektedir. 5- Kariyer ve aile rolleri arasnda uyumazla yol aan toplumsal ve kltrel faktrler, pek ok yerde kadnlarn mesleki ilerlemesini engelleyen etkenler olarak grlmektedir. 6- Gerek kadnlara erkeklerin egemen olduu mesleklerin vasflarn kazandrma stratejisi, gerek kadnlarn egemen olduu hizmet mesleklerinin seviyesini ykseltme stratejisi, kadnlara erkeklerinkine eit stat ve kazanta iler girebilmelerini salama konusunda henz bir baar gsterememitir. 7- Kadnlar daha kadnca alanlara toplanmlardr. Ayrca kadnlarn n kapal, alt dzey statl ilere katlm daha youndur. 8- Elit meslek sahibi kadnlar, mesleki kariyerlerini korumak iin bedelli yardm ya da aile ii yardm eklinde dier kadn olanaklarndan faydalanmaktadrlar. 9- Kadnlarn meslektalaryla evlenmeleri, kariyer ilerlemesine olumlu katk yapan bir etmen olarak grlmektedir. Hatta kariyer amalar kendisininkine paralel olan bir erkekle evlilik yapan kadnlarn, meslekleri ile ilgili baz olanaklara kavumalarnda evliliklerinin zellikle yardmc olduu sylenmektedir.

103

Tablo 12 Dnyada Blgelere Gre Kadnlarn Ynetsel lerdeki Pay (%) Dou Asya Latin Amerika ve Karayipler Gney Asya Sahra Gneyi Afrikas Sanayilemi lkeler Dnya Geneli
Kaynak: UNDP, Human Development Report, 1995,s.37.

11,3 18,8 3,1 9,6 27,7 14

Kadnlarn ynetim kademelerindeki ve yneticilikteki istihdamlarnda art oran cesaret verici olmakla birlikte; kadn istihdamnda geleneksel bakta temelden deiiklik olduu sansna kaplmak yanl olur. Arap lkelerinde ve Gney Asyada ynetici konumlarndaki kadnlarn oran ok dktr. Hatta Japonya, Lksemburg ve spanya gibi sanayilemi lkelerde de kadnlarn pay %10dan azdr. rnein Birlemi Milletlerin yaps iinde, kadnlarn mesleki konumlarnn ykseldii grlmekte ise de; st ynetimlerde kadnlarn oran %11.3 dolayndadr.156Sonu olarak alma yaam, bir yandan kadnn ekonomik zgrln ve toplumsal deerini arttrrken, dier yandan geleneksel deer ve tutumlarn srmesi nedeniyle kadn iin eitli sorunlar da beraberinde getirmitir. Kadnlarn bu sorunlar ou lkelerin gelimilik dzeyine baklmakszn ortaktr ve deimeye direnen ataerkil cinsiyet rollerinden kaynaklanmaktadr.157

156 157

The Worlds Women Trends and Statistics, s. 111. Ayta, s.31.

104

Tablo 13 lkelere Gre Kadnlarn Yetki Analizi (2005) Parlamentodaki Kadn Says (%) lkeler Norve Kanada sve svire ABD Japon Hollanda Almanya Kore ngiltere Barbados Hong Kong Arjantin Meksika Malezya Brezilya Filipinler in Tunus Trkiye Vietnam Endonezya Hindistan Kenya
* (,,) Veri yok.

Kadn Yneticiler (%) 30 35 30 28 46 10 26 36 6 33 45 26 25 25 23 ,, 58 ,, ,, 6 ,, ,, ,, ,,

Kadn Teknik Eleman ve iler (%) 50 54 51 45 55 46 48 50 39 45 71 39 55 40 40 62 62 ,, ,, 30 ,, ,, ,, ,,

38,2 24,7 45,3 24,8 14,8 9,3 34,2 31,3 13 17,9 17,6 ,, 33,6 23,7 13,1 9,1 15,4 20,2 22,8 4,4 27,3 11,3 9,3 7,1

Kaynak: UN Development Report, New York. 2005.

1970 sonrasnda dnya kadnlar eitim asndan byk yol kat etmilerdir. 1970 ylnda ilk ve ortaretim mezunu kadnlarn oran %38 iken, bu oran 1990larda %68e kmtr. Bu alanda en ok ilerleme kat eden blge Latin Amerika ve Karayipler'dir.158 Gelimekte olan lkelerde 1970-1990 dneminde ilkokula kaytl kz ocuklarnn says ylda ortalama %1.7; erkek ocuklarnki %1.2 orannda art gstermitir.159 Dikkat
158

Eybolu, s. 68.

105

ekici bir baka gelime de yksek retimde olmutur. Gelimekte olan lkelerde 1970de yksekretime devam eden kzlarn oran erkeklerin yars dzeyinde iken; bu oran 1990 ylnda erkeklerin %70i dzeyine kmtr.160 Dnyada 900 milyon okur-yazar olmayan nfusun iinde, kadnlarn says erkeklerin iki katdr. 130 milyon kz ocuu hala ilkokula gitmemektedir.

159 160

The Worlds Women Trends and Statistics, s. 106. Eybolu, s. 70.

106

5. TRK YEDE KAP TAL ST RET M SREC NDE KADIN EME Cumhuriyet Trkiyesinin kuruluundan bu yana geen 86 yllk sre, planl dnem de dahil olmak zere liberal ekonomi politikalaryla kalknmay dntrme abalarnn tarihidir. Tarmsal retim yapsndan sanayi ve hizmetlere; geleneksel toplum yapsndan modern topluma doru gerekletirilen bu dnm srasnda karlalan sorunlarn hemen hepsi kaynak yetersizliinde dmlenmitir. Hzl nfus artnn yaand az gelimi lkeler gibi Trkiyede de sorun emek youn sektrlere arlk verilerek zlmeye allmsa da igcnn uzmanlam ve teknolojik gelimelere kolaylkla uyum gsteren zellikler tamamas, sorunun boyutlarnn artmasna neden olmutur. Dahas, yzyln ikinci yarsyla birlikte retim teknolojilerindeki hzl geliimle birlikte ortaya yeni sektrlerin kmas igcne ynelik yeni beklentileri de farkllatrmtr. Dne kadar geerli olan ucuz emek nceliinin yerini yeni retim ve ynetim biimlerindeki deiimlere uyum kabiliyeti almtr. Ne var ki, kadn igcne ynelik beklentilerde hala geleneksel bak tarznn srd grlmektedir. Bunda gerek toplumun, gerekse kadnn kendini tanmlamada kulland nceliklerin etkisi byktr. Daha ak bir ifadeyle, toplumun ve kadnn kendisine bitii ncelikli rol e-anne, bunun doal sonucu olarak da ev kadn olduu srece igc olarak da ucuz emek, yardmc aile iisi ve benzeri ekilde tanmlanmas kanlmaz olacaktr. Kreselleme srecinde, dnyada olduu gibi Trkiyede de igc maliyetlerini asgari dzeylerde tutabilmenin en nemli aralarndan biri de kadn igcnn piyasaya katlmnn artrlmasdr. Kadnlarn igcne katlmlarndaki art sadece kaytl sektrlerde deil, ayn zamanda hem cretli hem de cretsiz olarak kayt d sektrde de younlamaktadr. Kresel dzeyde retim, ihracata dayal byme stratejileri, artan rekabet basklar ve istihdam ilikisinin deierek daha esneklemesi gibi etkenler kadnlarn igcne katlmn ve dolaysyla istihdamn artrmaktadr. gcne katlan kadn saysndaki art 'istihdamn kadnlamas' olarak nitelenir. lkemizde ise 1980 ylndan balayarak uygulamaya konulan uluslar aras piyasalara entegrasyon

107

politikalar sonucunda, ekonomimizin eitli ynleriyle da almasna ve ihracatmzn nemli lde artmasna ramen, kadn istihdam konusunda, benzer politikalar uygulayan lkelerde izlenen dnme paralel bir sre yaanmad grlmektedir. Yaplan aratrmalar neticesinde Trkiyede tarm d kadn igcnde grlen artn istihdamn kadnlamasna yol aacak lde olmad sonucuna ulalmtr. 5.1. Trkiyede Kadn gcnn stihdamdaki Yeri Trkiyede ve dnyada kadnlarn ve erkeklerin istihdama katlma oranlarn ve biimlerindeki eitsizlikleri incelerken dikkat dilmesi gereken en nemli hususlardan biri, igc istatistiklerinde genellikle kadnlar istihdama katlma oranlarnn salkl bir biimde ortaya koyulamamakta olduudur. Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde kadnlarn uralar incelenirken retim ve yeniden retim kavramlar pek aklayc olmamaktadr. Bir yandan hala tarmsal retimde alan, dolaysyla retim ve yeniden retim uralarnn ev ii ve ev d olarak tam ayrlmad olduka kalabalk bir grup vardr, te yandan kentlerde kadnlar giderek artan oranlarda retime evlerinde alarak katlmakta ve snrl oranlarda darda almaktadrlar.161 gc istatistikleri kadnlarn retime katlma oranlarn salkl bir biimde bile ortaya koyamamaktadr. Faal ve faal olmayan nfus kategorileri temelde erkeklerin uralarnn deerlendirilmesinde elverili olabilir. rnein bir ite almadklar zaman erkeklerin olduka ak nedenleri bulunmaktadr. Faal olmayan erkek hastadr, yaldr, irade sahibidir, hapistedir ya da rencidir. Yani ya i yapamaz durumdadr ya da geinebilecek paraya sahiptir. Oysa kadnlarn ou faal olmadklar zaman i yapabilecek durumdadr ve irade sahibi deillerdir. stelik geinebilmek iin ev kadn olarak eitli uralarda bulunmak zorundadrlar. Hatta bu ileri retime katldklar zaman da srdrmek zorundadrlar. Dolaysyla kadnlarn yeniden retime ilikin uralarn deerlendirmek daha salkl olacaktr.

161

Ferhunde zbay, Kadnlarn Evii ve Evd Uralarndaki Deime, der. irin Tekeli Kadn Bak Asndan 1980 ler Trkiyesinde Kadnlar. letiim Yaynclk, stanbul: 1990, s. 21.

108

Ev ii ve ev d uralar yeniden retim ile ilintilidir. Ev ii retim piyasadan satn alnabilecek mal ve hizmetlerin hanede retilmesi olarak tanmlanabilir.162 Kapitalizmin yaygnlamas ile retim ve yeniden retim faaliyetlerinin ayrt ve retimin evin dnda baka kurumlarca byk lde gerekletirildii, bu ayrma srasnda da kadnlarn ev iinde yeniden retim faaliyetlerine yneldikleri kabul edilmektedir. Bu genelleme, Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde kadnlarn uralar incelenirken pek aklayc olamamaktadr. Bir yandan hala tarmsal retimde alan, dolaysyla retim ve yeniden retim uralarnn ev ii ve ev d olarak tam ayrmad olduka kalabalk bir grup vardr;te yandan kentlerde kadnlar giderek artan oranlarda retime evlerinde alarak katlmakta ve yeniden retim ile ilgili stlendikleri yeni sorumluluklar nedeni ile bu uralarnn bir blmn de evlerinin dnda gerekletirmektedirler. Ev ii ve ev d gibi kategoriletirmeler daha ok ileri sanayi toplumlarndaki erkek egemen ideolojilerin yaratt ve o toplumlardaki ekonomik yapy tanmlamak iin uygun kategoriler olarak deerlendirilirse daha salkl olur.163 Kadnlarn, igcne katlm AB lkeleriyle karlatrldnda yeterli midir? Tablo 14teki veriler incelendiinde, Trkiyede kadnn igcne katlm % 28dir. Bu oran, AB lkeleriyle karlatrldnda yetersizdir. Katlmn dk olmasnn ekonomik ve eitimle ilgili sebepleri vardr. Tablo 14 Trkiye ve AB lkelerinde Kadnn gcne Katlm Oran (2003) lkeler Fransa Almanya Hollanda Danimarka sve Trkiye Katlm Yzdesi 69 71.8 67.9 81.3 83.1 28

Kaynak: lhan Sezgin, Kadn stihdamnn Artrlmasnda Mesleki Eitimin Rol Gazi niversitesi, Ocak 2006, http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=1357&id=72, (3 Nisan 2006)

rnein, Akdeniz kltrne sahip lkelerde ( spanya, talya, Yunanistan) igcne katlm oran %43 civarnda ve dier lkeler ortalamasnn olduka altndadr. Trkiye
162 163

Eybolu, s.93 zbay, s.32.

109

de, bu kltrn bir para da olsa yaknnda olan bir lke olarak, kadnn daha ok ev ileri ile ilgilenmesi anlayna eimli bir yapdadr. Fakat, yine de Akdeniz lkeleri ile Trkiye arasndaki igcne katlm oran arasndaki fark 1e 3 gibi ok yksektir.164 Trkiyede 1990 ylnda her 3 kadndan 1i istihdam ediliyor iken, bu oran 2004 ylnda 4 kadndan 1e dmtr. Buna karlk ABde 2 kadndan 1i istihdamdadr.165 Ksaca, kadnlarn alma hayatna katlm salanamam, ada anlamda cretli alma yaygnlaamamtr. Krsal kesim ve kayt d sektr temel istihdam alanlar olmaya devam etmektedir.O halde Trkiyede kadn igcne katlm orannn dk bulunmasnn eitli ve spesifik aklamalar olduu sonucu ortaya kar. Erkek igcnde olduu gibi kadn igcnde de, eitim dzeyi ile katlm oran arasnda gl bir pozitif iliki bulunmaktadr. Eitim dzeyine gre kadn igc katlm oran erkek igc katlm oran ile karlatrldnda, eitim dzeylerinin kadn alma yaamna dahil etmede ok daha etkili olduu sonucu ortaya kmaktadr. ILO raporlarnda da belirtildii gibi kadnlarda dk eitim dzeyi erkeklere oranla ok daha dk katlma neden olmaktadr. Trkiyede kadnlar arasnda ortalama eitim dzeyinin dk olduunu dikkate alrsak, kadn igc katlm orannn erkeklere ve dier gelimi lkelere oranla daha dk olmasnn sebeplerinden biri ortaya km olur. Eitim dzeyi dtke kadnlarn katlm oran Trkiyede gelimi lkelere kyasla ok dktr. Kentlerde lise ncesi eitim dzeyine sahip her on kadndan sadece bir tanesi igcne dahildir. Oysa en dk orana sahip talyada bile katlm her on kadndan 3 eklindedir.166 Ancak, bu noktada genel olarak Trkiyede kadn igcne katlm orannn zellikle gelimi lkelerle mukayesesi yapldnda, dk oluunun sebepleri hakknda durulmas gerekmektedir. Dolaysyla kadn igc arzn etkileyen eitli deikenleri ve bunlarn nispi nemlerini belirleme zorunluluu ortaya kmaktadr. nk bu deikenler ekonomik olduklar kadar kltrel ve sosyaldirler. Trkiye'de 2005 yl
164 Kl, Trkiyede Kadn gcne Katlm Oranlar ve Gelien Sanayi Merkezleri Asndan Grnm,s. 8 165 Kadn stihdam Zirvesi Sonu Bildirisi, stanbul, 11 ubat 2006, (15 Haziran 2006), http://www.tisk.org.tr/duyurular.asp?ayrinti=True&id=1691 166

Trkiyede iler Smrlyor .Cumhuriyet Gazetesi. 15 Ocak 2006.

110

verilerine gre kadnn igcne katlm oran % 25 gibi dk bir dzeydedir.167 Bunun yan sra krsalda cretsiz aile iisi olarak alan kadnlarn oran kentlerde % 20'lerde seyretmektedir. OECD'nin 2005 Haziran'nda yaymlad stihdam Raporu, kadnlarn istihdam asndan Trkiye ve dier OECD lkeleri arasndaki fark gzler nne serer. OECD yesi 30 lkeden 19'unda kadn istihdamnn kadn nfusa oran artmakta olup, beinde ise hemen hemen ayn durumdadr.168 alan kadnlarn toplam kadn nfusu iindeki paynn azald lke says altdr. Bunlardan ikisi Finlandiya ve sve gibi kalknm skandinav lkeleridir. Avrupa ve dier lkelerde kadn nfus yalansa da ve nfus iindeki oran dse de; kadn istihdam oran yava da olsa ykselmektedir. Trkiye'de ise durum olumsuzluk arz etmektedir. lkemizde 35 milyon 929 bin olan toplam kadn nfusunun 5 milyon 926 bini istihdama katlmaktadr.169 Dier taraftan Trkiye'de kadn sorunlarnn zmnde, yasalarla ilgili herhangi bir sorun olmamakla birlikte, asl problem uygulama esnasnda meydana gelmektedir. Dier yandan ya gruplar itibariyle kadn igcne katlm oranlarn ele almak da bir fikir verebilecektir. Genel olarak, sosyo-kltrel sebeplerle, yeni evlilik ve ocuk doumlar, katlm orann 25-30 ya seviyesinde olduka belirgin bir seviyede drmekte, katlm oran 35 yatan sonra tekrar artmaktadr.170 Benzer bir sre Trkiye asndan da geerlidir. Ancak genel olarak igcne katlm dk olduu iin katlma orannda meydana gelen azalma ve ardndan gelen art gelimi lkelere gre lkemizde ok daha az youndur. Dier yandan erken emeklilik etkisi belli bir dnem kadn igc orannn dne neden olmutur. Sosyo-kltrel etkenlerin yannda, zellikle ksmi sreli (part-time) ilerin art ve gelimi lkelerde youn olarak esnek retim ekillerinin yaygnlamas kadnlarn igcne katlmn orann arttrc bir etki yaratmtr. nk ksmi sreli iler daha ok kadn igcn iine alan iler olmaktadr. Bu tr iler ne kadar artarsa kadnlar evde almak yerine darda almay tercih edeceklerdir. OECD yesi lkelerde
167

Aye Bilgi Dicleli, Trkiyede Kadn, Demografik Gruplar, Kadnlarn Katlm Sunumu, Kader 8 Mart 2005, www.ari.org.tr/sunum/istanbuldersnotlari7.doc, (16 Haziran 2006), s. 3. 168 Muhammed rtlek, stihdamn Kadnlamas, Radikal, 17 ubat 2006, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=178889&tarih=17/02/2006, (17 ubat 2006) 169 rtlek, 17 ubat 2006. 170 rtlek, 17 ubat 2006.

111

1998 yl itibariyle part-time ilerin toplam istihdam iindeki pay %22 seviyesine ulamtr.171 Son be yllk sre ierisinde de kadn igcne katlm oran bu lkelerde %11 seviyesinde art gstermitir. Trkiyede ksmi sreli almalarn henz toplam istihdam ierisinde ok nemli bir yer tutmamas da kadn igcne katlm orannn dk kalmasnn nedenlerinden birisi olarak grlmektedir. Trkiyede kadn igcnn (tarm d) katlma orannn ok dk olmasnn en nemli nedenlerinden birisi de, bir yandan temel deiken olan iin geliri ile ev ve ocuk bakm gideri arasndaki farkn ortalama olarak dk kalmas, dier yandan da kadn cretli ie yneltecek asgari farkn kltrel nedenlerle halen yksek olmasdr. Dnya Bankasnn yapm olduu bir aratrmaya gre, kadnlarda eitim dzeyinin cret farklarna etkisi olduka yksektir . Kukusuz dk eitim dzeylerinde darda kazanlacak cret, ev ileri ve ocuk bakm iin denecek creti karlamaya ya ancak yetecek, ya da altnda kalacaktr. Dolaysyla dk eitim dzeyine sahip kadnlarda igcne katlm orannn dk olmas doaldr. Doal olarak eitim dzeyi ykseldike kazanlan gelir ile masraf arasndaki fark lehte gelieceinden, katlm oran da artma eiliminde olacaktr. Kadnn igcne katlmn tarihsel bir perspektifle incelediimizde, tarm

toplumlarnda yksek bir katlm, kentleme ve sanayileme gelitike de nce azalma sonra da art gzlemlenir. zellikle, kadnn eitim dzeyindeki arta paralel olarak kentlerde alan kadn oran hzla artar. Bu genel eilimin anlalmas zor deildir. Tarmda, iin icab kadnn retim faaliyetlerine katlmas doaldr, ancak bu katlm ounlukla cretsiz aile iilii eklindedir. Sanayi ve hizmetler sektrlerinde ise kadnn igcne katlm esas olarak cretli iilik eklinde olduundan, ev ile i mekanlarnn farkl olmas ve ekirdek ailenin ar basmas, kadn katlm orann tarm sektrne oranla drr. Ancak eitim dzeyinin ykselmesi ve bu gelimeye bal olarak cretin ykselmesi ve dier etkenler (beyaz eya rahatl, kre vb.) kadn katlm orannn dzenli olarak ykselmesini salar. Halen gelimi lkelerde bu oran %43 ile

171

Kl, s.14.

112

%75 arasnda deimektedir.172 Ancak bu lkelerde tarmsal istihdam tamamen marjinalletiinden bu oranlarn olduka yksek olduu kabul edilmelidir. Trkiyede ise durum olduka farkldr. D Enin hane halk igc anketlerini kullanarak bir deerlendirme yapldnda, 1988-1999 yllar arasnda Trkiye genelinde kadn - erkek igc katlm oranlarnda nemli dler olmutur. Nisan 1988de kadn igcne katlm oran kentlerde %16,4 iken, 1999da %15,8e gerilemitir. Ayn dnem ierisinde erkeklerin igcne katlm oranlarnda %71,8den %66,2ye d olmutur. 173 Trkiyede alabilir nfus 2001-2004 arasnda % 9 artmtr.174 Bu rakamlar yllk % 2,9 anlamna gelmektedir. gc art ise % 7,8 olmutur ve bu fark normal deildir.175 Tarmda alan says beklendii gibi bir sredir azalmakta olsa da, tarm dna k ve kente gle birlikte gerekletiinde ailenin kadnlarnn % 90' alma hayatndan ekilmektedir. Bu farkll aklayan ilk unsur olarak gsterilebilir. Kadnlarn igcne katlma oran 1990da %34den 1996da %30a gerilemitir. 1998de %26, 2000de %28 olarak llmtr. Kadnlarn igcne katlm oran 2003 2004 yllar arasnda % 18,4'den % 17,8'e gerilemitir.176 Oysa ayn yllarda srasyla igcne katlmak isteyen kadnlarn says 300 binden 550 bine kmtr.177 Aradaki 250 binlik fark kadn igcne eklendiinde, ilgin olarak, art % 3'e kmakta, bu hesapla isiz says da azalmam olmaktadr. Bu gelimenin nedenleri arasnda akla ilk gelen kadnlarn i bulamayacaklar dncesiyle i aramaktan vazgemeleridir. Yllar itibariyle srekli azalan igcne katlm orannn dklnn eitli nedenleri vardr. Bunlar ylece sralanabilir; yksek nfus art hz, kadn igc arzn

172 173

rtlek, 17 ubat 2006. Kl, s.16. 174 Kl, s. 12.

175

Seyfettin Grsel, sizlik Dmeye Devam Eder mi?, Vatan, 4 Ekim 2004, http://www.vatanim.com.tr/root.vatan?exec=yazardetay&sid=&Newsid=37397&Categoryid=4&wid=18, (4 Ekim 2004).
176 177

Trkiyede Kadn gc"http://www20.uludag.edu.tr/~nazan/2077-11.html, 2005, 5 Mays 2006 Grsel, 4 Ekim, 2004.

113

kstlayan ataerkil zihniyet ve yaplarn etkinlii, alma andaki nfusun dolaysyla istihdama girenlerin yllk art hznn o yl iinde yeni yaratlan ilerin yllk art hzndan daha fazla olmas, kadnlarn eitim imkanlarndan yeterince yararlanamamalar, tarmsal istihdamn azalma eiliminde olmas ve kente g, yksek isizlik ortamnda kiilerin i bulmaktan midini kesmesi ve i aramamas, lkemizde ortalama eitim sresinin uzamas, erken emeklilik, kaytd ve enformel ekonominin varl, sermaye birikiminin yetersizlii.178 Trkiye asndan kadnlarn igc piyasas iinde dikkati eken temel zellikleri aadaki ekilde sralanabilir: Kadnlarn istihdam iindeki oranlar, 1950li yllardan bu yana tarmn paynn arlkl olarak azalmas paralelinde, dzenli ve hzl bir biimde dmektedir. Bu dn nedenleri arasnda kadn ve ocuk gnn artan seyri bata gelmektedir. Bunun dnda enformel sektrn giderek genileyen yaps, kayt d ekonominin bymesi gibi etkenler de sralanabilir. ktisadi faaliyet kollarna gre ele alnd zaman, son dnemde kadnlarn tarmdan arlkl olarak hizmetler sektrne kayd gzkmektedir. Kadnlarn sanayi sektrndeki istihdam, 1980 sonras izlenen yapsal uyum politikalarna ramen olduka dktr. Toplam alan kadnlarn sektrlere dalm asndan da sanayi, hizmetler sektrnn gerisinde kalmaktadr. Sanayinin yeterli istihdam yaratmamas, ihracata ynelik sanayileme politikalar paralelinde deerlendirildiinde, hizmetler sektrnn kadn istihdam iin formel istihdam yeterince geniletmedii ilgili tablolarda gzkmektedir. Kadnlarn cretsiz aile iilii konumlarnn hala ykseke bir oranda srmekte olduu dikkat ekici bir zelliktir. Buna karlk cretli ve iveren konumundaki kadnlarn oranlarnda son yllarda nemli bir deiiklik gzlenmemektedir. Bu da, cretli ve maal ya da iveren konumundaki kadnlarn istihdam iindeki nispi paynda bir

178

Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu Trk- Raporu, 2005, www.turkis.org.tr/icerik/avparkadin.doc, (19 Haziran 2006).

114

deiiklik olmay, formel istihdam asndan bir genileme yaratmadn ortaya koymaktadr. Kadnlarn eitim dzeylerinin dk olmas da istihdamda yeterince yer alamaylarnn bir gerekesi olmaktadr. Kadnlarn igcne katlma oranlar, yaa gre ciddi bir ayrm gstermekte, en youn olarak 20-29 yalar arasndaki kadnlar igcne katlmakta, bu yalardan sonra eitli nedenlerle i hayatndan uzaklamaktadrlar. 1955-1990 yllar arasnda istatistiklerde gzlemlenen en arpc deiim, kadnlarn igcne katlma eiliminin ok byk bir hzla dmesidir. Faal nfusun 15 ya zerindeki nfusa oran biiminde tanmlanan rafine faaliyet oranna(faal nfus/ 15 ya st nfus) bakldnda, kadnlar arasnda 1955te %72 olan rafine faaliyet orannn 1990da %43.7 ye dt grlmektedir.1792005 ylna gelindiinde ise igcne katlm oran erkeklerde %71,9, kadnlarda %25 dolayndadr.180 Tablo 15 Trkiyede Kadnlarn alma Tercihleri Para Sorunu Olmasayd Evde mi Otururdu, alr myd? (maal alan veya kendi iinde alan kadnlar) 2000 (%) 2004 (%) 63 73,5 almay tercih ederim 35 26,5 Evde oturmay tercih ederim 2 Bilmiyor
Kaynak:Efes Pilsen, Trkiyede Kadn Profili 2. 2004, S.39.

Tablo 15te Efes Pilsenin Trkiyede 2000 ve 2004 yllarnda yapt alan kadnlar zerindeki bir aratrma kadnlarn para sorunu olmasa da %63 ve %73.5 bir oranda almay tercih ettiklerini ortaya koymaktadr.Bu, kt alma koullarna ramen alma hayatnda bulunan kadnlarn konumlarndan memnun olduklarn ortaya koymaktadr.

179

Demirel ve dierleri, s. 11. mer Faruk olak, sizliin Dinamikleri,T SK veren Dergisi, Austos 2005, http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=1202&id=67, (9 Eyll 2005), s. 2.
180

115

Tablo 16 Trkiyede Kadn Nfusun Potansiyel Arama Oranlar Arama / Frsat Olmas Durumunda alma stei (almayan kadnlar) 2000 (%) 2004 (%) 49,2 50 almak istemiyorum 42,6 46,3 Frsat olsa almak isterim 4,9 3,7 u anda i aryorum 3,3 Fikri yok
Kaynak:Efes Pilsen, Trkiyede Kadn Profili 2. 2004, s.40.

Yine ayn aratrmada almayan kadnlarn 2000 ylnda % 49. 2 ve 2004 ylnda %50 orannnda frsat olsa bile almak istemedikleri dikkat ekmektedir. Devlet statistik Enstitsnn 1988 ylndan bu yana uluslararas verilerle

kyaslanabilir dzenli bir anket olarak yapmaya balad Hane halk gc Anketi sonularna gre, kadnlarn igcne katlma oran 1988 Ekimde %33.2 iken, olduka dzenli saylabilecek bir dme eilimi gstererek 1994 Ekiminde %29a inmitir. Ayn dnemde toplam igc iindeki kadn nfus oran %30.7den %30a dmtr. Btn bu veriler, kadnlarn alma hayatndan sistematik olarak ekildiklerinin temel gstergesidir. Tablo17 gcne Katlma Oran, gcndeki Nfus, sizlik Oran ve sizler inde Kadn Nfus (1988-2005) gcne Katlma Oran Yl Kadn 1988 33,2 1992 31,8 1996 30,6 2000 31,1 2004 25,3 2005 24,7 Erkek 76,3 73,8 73 71,1 72,4 71,9 gcnde Kadn Nfus (%) 30,7 30,5 29,9 30,8 27,3 25,1 sizlik Oran Kadn 10,5 9,6 7,6 6,9 7,1 11,1 Erkek 7,9 8,6 8,3 9,1 8 9,4 sizler inde Kadn nfus (%) 37 32,9 28,1 25,2 26,1 27,1

Kaynak: D E Hane halk gc Anketi Sonular,1988-2005.

116

Kadnlarn igcne katlm oranlar son 10 yl ierisinde krsal kesimde %50 civarnda seyretmitir. Trkiye asndan 20.000 ve daha az nfuslu yerleim birimlerinde hakim istihdam tarm istihdam olduundan bu oran doaldr. Ancak, buna karlk kentlerde kadn igc son derece dktr ve stelik dme eilimi gstermektedir. Bu noktada nemli olan, kentli kadn nfustaki hzl arta ramen kentli kadnlarn igcne katlm oranlarnda neden ykselme olmad, ayrca neden %3e yakn bir d olduudur. Nitekim, zellikle 1980 sonras ihracata dayal sanayileme modeli ierisinde, tarmdan sanayiye hzl gei sreci ve yaanan olumsuz ekonomik gelimelerin en ok kentlerde yaayan hane halklar zerinde etkili olduu dnlecek olursa, hanelerin daha ok gelir elde etme aray ierisinde olacaklar, sonuta kentlerde igcne katlm oranlarnda art olaca sonucunu dnmek gayet doaldr. Bu sebeple, 1988- 2005 yllar arasnda lkemizde, zellikle kadn igc katlma oranlarnda d olduu tespitini yapmak elien bir durumu ifade etmektedir. Ancak, baz gr sahiplerinin belirttii gibi, kadnlarn kentlerde igcne katlm oranlarna bakarak, her geen sene, kadnlarn ev dnda alma eilimlerinin azald sylenemez. Nitekim igc olarak ifade edilen her kii istihdam edilmi anlamna gelmemektedir. D E tanmlamalarna gre igc, istihdam edilen nfus ile birlikte saymn veya anket almasnn yapld dnemde isiz olan nfusu da kapsamaktadr. Dolaysyla igc tanmlamasnn iinde isizlerin de olmas, igcne katlm oranlarn olumsuz olarak etkilemektedir. Bu nedenle eer katlm orann, igcne katlm deil de, istihdama katlm olarak ifade eder ve igcnden isizleri karr, elde edilen rakam 12 ve daha yukar yataki nfusa oranlanrsa daha doru bir sonuca ulalacaktr. Nitekim bu erevede yaplacak hesaplamaya gre 1989da alan kadnlarn oran %12 ve 1999da %13,2 dir.181 Sonu olarak bu noktada denebilir ki, 10 yllk srede kadn alanlarn orannda bir azalma olmam, tam tersine 1.2lk bir art yaanmtr. Bu analiz sonucunda, kentlerde kadn igcne katlm oranlarnda d olduu, istihdam edilen kadn oranlarnda art yaand, istihdam edilen kadn oranlarndaki 1.2lik gibi kk artn, kentlerde 12 ya zerindeki kadn nfustaki hzl arttan (%30) kaynakland sonularna ulalabilir.

181

Kl, s.13.

117

te yandan Tablo 18den yaplacak deerlendirme sonucunda istihdama sektrel bazda bakldnda, 1990-2006 dneminde tarmda istihdam edilen kadnlarn orannn %78.3ten %59.5e geriledii,sanayide istihdam edilen kadnlarn orannn %8.7den %13.1e kt ve hizmetlerde istihdam edilen kadnlarn orann da %13.2den %27.4e ykseldii dikkati ekmektedir. Ayn dnemde istihdamdaki erkeklerin sektrel dalmna bakldnda, istihdam orannn srasyla %34 ve %31.2, sanayide %27.6 ve %32.6 ve hizmetlerde de %38.5 ve %36.2 olduu grlmektedir. Burada ilk arpc sonu dalmlar arasndaki dengesizliktir. kincisi sz konusu dnemde kadnlarn sanayi ve zellikle hizmetler kesimindeki istihdamnn erkeklere oranla ok daha hzla artm olmasdr. Trkiye geneline bakldnda 2006 yl itibariyle istihdama katlan kadnlarn %58.5i tarm sektrnde, %12.9u sanayi sektrnde, %28,6s ise hizmetler sektrnde almaktadr.182

Trkiyede Kadnlarn alma Yaamna Katlm ve Avrupa Birliine Uyum Srecinde Gerekletirilen almalar.2005, http://www.kssgm.gov.tr/istihdam.html, (13 Haziran 2006).

182

118

Tablo 18 Yl, Cinsiyet ve ktisadi Faaliyet Kollarna Gre alan Nfus (Bin kii, 15+ ya) Yllar Toplam 1 990 1 992 1 994 1 996 1 998 2 000 2 002 2 004 2 006 1 990 1 992 1 994 1 996 1 998 2 000 2 002 2 004 2 006 1 990 1 992 1 994 1 996 1 998 2 000 2 002 2 004 2 006 18.047 19.357 19.986 20.840 21.223 21.580 21.354 21.791 21.272 12.675 13.594 13.957 14.838 15.415 15.780 15.232 16.023 15.926 5.372 5.763 6.029 6.002 5.807 5.800 6.122 5.768 5.346 Tarm Sanayi TOPLAM 8.647 8.746 9.209 8.992 8.690 7.769 7.458 7.400 5.541 ERKEK 4.437 4.502 4.788 4.745 4.787 4.261 3.784 4.101 3.142 KADIN 4.210 4.243 4.421 4.248 3.903 3.508 3.674 3.299 2.399 419 543 598 640 647 763 840 812 864 743 978 1.010 1.116 1.258 1.529 1.607 1.657 1.115 3.095 3.345 3.849 4.067 4.357 4.411 4.072 4.205 4.208 5.140 5.747 5.320 6.026 6.272 7.108 7.377 7.717 7.666 3.516 3.887 4.447 4.707 5.003 5.174 4.912 5.017 5.269 5.885 6.724 6.331 7.142 7.529 8.637 8.984 9.374 10.462 Hizmetler

Kaynak: D E, Hane halk gc Anketleri Sonular 1990-2006.

119

Tablo 19 Yl, Kadn ve teki Duruma Gre alan Nfus Yzdesi (Bin kii, 15+ ya) Yllar 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 TOPLAM Toplam cretli Yevmiyeli KADIN 5.373 931 201 5.763 1.170 196 6.029 1.187 196 6.002 1.324 218 5.807 1.559 171 5.801 1.788 259 6.122 1.893 371 5.768 1.927 338 5.346 2.364 230 ERKEK 12.674 5.024 872 13.594 5.110 1.230 13.957 5.226 1.226 14.838 5.873 1.527 15.415 6.251 1.459 15.780 6.566 1.875 15.232 7.086 1.275 16.023 7.353 1.461 15.926 8.371 1.041 Kendi cretsiz veren hesabna Aile isi 14 31 20 47 48 43 61 49 60 690 997 1.093 1.060 1.206 1.066 1.125 971 1.125 353 496 612 432 494 687 763 583 754 4.371 4.235 4.289 4.392 4.588 4.638 4.326 4.805 4.458 3.874 3.870 4.014 3.981 3.535 3.024 3.034 2.870 1.938 1.717 2.022 2.123 1.987 1.912 1.635 1.421 1.433 931

Kaynak: D E Hane halk gc Anketi Sonular 1988 2004.

Kadn ve erkek istihdam, iteki durum asndan incelendiinde cinsler arasndaki eitsizlik ok belirgin bir biimde ortaya kmaktadr. 1990da kadnlarn %21.6 sna karlk erkeklerin %47.7si cretli veya yevmiyeli, kadnlarn %71.7sine karlk erkeklerin %37.6s kendi hesabna veya iveren olarak alyordu. 1994e gelindiinde cretli veya yevmiyeli kadnlarn oran %26.3e, kedi hesabna veya iveren olarak alan kadnlarn oran %10.1e ykselmitir. cretsiz aile iisi olarak alanlarn oran ise %63.6ya inebilmiti. Erkeklerdeki deiim cretlilik/yevmiyelik kategorisinde %46.9a ve cretsiz aile iiliinde %14.2ye ini, kendi hesabna veya iveren olarak alma kategorisinde ise %38.9a art ynnde ortaya kmt. 2000 yl verilerine gre erkekler iin igcne katlm oran %68.3 iken, kadnlar iin bu oran %29.7

120

olarak gereklemitir.183 teki durumlar asndan bakldnda 100 kadndan sadece 13 kendi hesabna ve iveren konumunda almakta, 38i herhangi bir cret ya da yevmiye karlnda almakta ve 49u cretsiz aile iisi olarak alma yaamnda yer almaktadr.184 Ayn yllarda kadnn istihdam statsndeki deiime bakldnda en byk artn cretliler kategorisinde ortaya kt grlmektedir; 1955te %3.83 iken 1990da %17.71 te yandan 1955te iveren statsndeki kadnlarn oran yalnzca on binde iken 1990da binde ikiye, kendi hesabna alan kadnlarn oran da %4.71den %7.29a ykselebilmi,cretsi aile iilerinin oran da %91.43ten %74.77e inmitir.185 2000lere gelindiinde D E 2005 Hane Halk Anketleri verilerine bakldnda istihdamda yer alan 100 kadndan 71i herhangi bir sosyal gvenlik kurumuna kaytl olmakszn almakta olduu, bunlarn da % 68ini cretsiz aile iisi olarak alan kadnlarn oluturduu gze arpar. cretli veya maal alan kadnlarn % 18i, yevmiyeli olarak alan kadnlarn % 95.6s, iveren kadnlarn % 24, kendi hesabna alan kadnlarn % 91i herhangi bir sosyal gvenlik kurumuna bal olmakszn almaktadr. Sosyal gvenlik kapsamnda bulunan kadnlarn % 60.5i SSK, % 33.4 Emekli Sand ve % 5.7si de Ba-Kura bal olarak almaktadr.186 Devlet statistik Enstitsnce enformel sektr olarak tanmlanan irketlememi, basit usulde vergilendirilen veya hi vergi vermeyen, 1-9 orannda alan olan ve tarm d tm iktisadi birimleri kapsayan (kendi hesabna veya iveren olarak) informal sektrde alanlarn % 15ini kadnlar oluturmakta ve bunlarn % 95i sosyal gvenceden yoksun bulunmaktadr.

Demirel ve dierleri, s. 34. Trkiyede Kadnlarn alma Yaamna Katlm ve Avrupa Birliine Uyum Srecinde Gerekletirilen almalar. http://www.kssgm.gov.tr/istihdam.html, 185 Hacer Ansal, SuatKkifti, zlem Onaran, Zeki Orbay, Trkiye Emek Piyasasnn Yaps ve sizlik, Friedrich Ebert Stiftung ve Trkiye Ekonomik ve Toplumsa Tarih Vakf Yaynlar, stanbul: 2000, s. 31. 186 D E Hanehalk gc Anketi Sonular, 2005.
184

183

121

Ya gruplarna gre igcne katlma oran kadn ve erkek iin ok farkl bir yap gstermektedir. gcne katlmada balang ya olan 12 yandan itibaren igcne katlma oran kadnlarda hzla artarak 20-24 ya grubunda en yksek seviyeye ulamaktadr. Genel bir ifadeyle kadnlarn igcne katlma oran 25-29 ya grubunda azalmakta ve 25-29 yalarnda pek deimeyen bir yap gstermektedir. 187 lkemizde kadnlarn ounun 25 yana kadar evlendii dikkate alnrsa bu ya grubunda i gcne katlma oranndaki azalmann genel olarak evlilikle birlikte igcnden ayrlan kadnlardan kaynakland sonucuna varlabilir. gcne katlan kadn orannn 25-29 ya grubundan sonra fazla deimemesi evlenen fakat alma hayatn srdren kadnlarn ileriki vurgulamaktadr.
188

yalarda da ayn eilimi devam ettirdiklerini

Erkeklerin igcne katlma orannn 25 yana kadar hzla artt 25-44 yalar arasnda ise erkeklerin hemen hemen tamamnn igcnde olduu grlmektedir. 45 yandan sonra igcne katlma oran dzenli olarak azalmaktadr.189 Ya gruplarna gre kadn ve erkek igcne katlma oranlar karlatrldnda tm ya gruplarndaki erkeklerin igcne katlma orannn kadnlardan daha yksek olduu grlmektedir. Her iki cinste de 15-29 ya grubunda igcne katlma eilimi hzla artmaktadr, ancak erkeklerdeki art daha gldr. 30-44 yalar arasnda, iki cins arasndaki fark hemen hemen sabitlemektedir.190 gc dinamiklerine daha geni bir zaman diliminde bakldnda temel niteliklerin deimedii grlmektedir. Sanayileme ile birlikte igc, tarmdan tarm dna, cretsiz aile iiliinden cretli iilie doru gei halindedir. Fakat kadn igcnn
187 Zehra Kasnakolu and Meltem Dayolu Female Labor Force Participation and Earnings Differentials between Genders in Turkey Edited By Janet M. Rives and Mahmood Yousefi, Economic Dimensions of Gender Inequality, Praeger: London, 1997. s. 107. 188 Ayda Eraydn, Asuman Erendil, Tuna Taan, Dr. Elvan Glksz, Melda Atakan, Gkmen Argun, Dilek Dnmez, ehriban Gzc, Sevim Gzc, Ayfer Gekin, Yeni retim Sreleri ve Kadn Emei : D Pazarlara Alan Konfeksiyon Sanayinde Yeni retim Sreleri ve Kadn gcnn Bu Srece Katlm Biimleri,TC Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, Ankara: Kasm 1999, s. 25. 189 Trkiyede Kadnlarn alma Yaamna Katlm ve Avrupa Birliine Uyum Srecinde Gerekletirilen almalar, http://www.kssgm.gov.tr/istihdam.html, 190 Leyla Krkpnar, Trkiyede Toplumsal Deime Srecinde Kadn Oya Baydar (dizi korrdinatr) 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998. s. 17.

122

ezici ounluunu hala tarmdaki cretsiz aile iileri oluturmaktadr. 1990 verilerine gre ekonomik olarak faal kadnlarn %82si tarm sektrndedir. 1955ten 1990a gelindiinde, tarm d igc iinde kadn nfusun pay %8.3ten % 14.4e ve tarmsal igc iindeki pay da %53.3ten %55.1e ykselmitir. Buna karlk kadnlarn igc iindeki 1955te %43.1 iken 1990da %35e inmitir. 191 statistiklerin kadnlarn igcne katlm orann yanstmakta yetersiz kalmasnn bir dier sebebi de, istatistiklerde genellikle erkeklerin yapt formel ilerin yer almasdr. Kadnlarn igcnn nemli bir blmn enformel iler mevcut istatistiklerde yer almamaktadr. Ancak enformel ilerde altklar iin igc istatistiklerinde ev kadn olarak kabul edilen kadnlarn durumu hakknda ok kstl bilgi mevcuttur. Yerel aratrmalar enformel ilerde para kazanan kadnlarn zellikle metropoliten merkezlerde giderek arttn iaret etmektedir.192 Bunun en somut rnei tekstil sektrnde yaanmaktadr. Hzla gelien konfeksiyon sanayi, evlere para bana ok dk cretlerle i vererek ve retim maliyetlerini en aza indirerek dnya pazarnda rekabet gcn arttrmaya almaktadr. Bu iler son derece enformel bir iliki a erevesinde rgtlendii iin alanlar asndan sreklilii ve i gvencesi olamayan geici uralar olarak deerlendirilmektedir. Yine evde t ii ya da rg yapp satan kadnlar,sorulduunda, bo zamanlarn
193

deerlendirdiklerini

sylemekte,

bu

uralarn

olarak

nitelemektedirler.

Dier bir nemli nokta ise, Trkiyede kadnlarn igcne katlmadklar iin egemenlik ilikileri iinde ezilen taraf olduklar gr yerine, ezildikleri iin retime son derece dk statlerde katldklar ve dolaysyla ounluun retime katld halde uralarnn ekonomik faaliyet olarak deerlendirilmedii tezini savunmak olacaktr.
191

Yldz Ecevit, Trkiyede cretli Kadn Emeinin Toplumsal Cinsiyet Temelinde Analizi Oya Baydar (dizi koordinatr) 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998, s. 267.
192

Trkiyede Kadnlarn alma Yaamna Katlm ve Avrupa Birliine Uyum Srecinde Gerekletirilen almalar, http://www.kssgm.gov.tr/istihdam.html, 193 Tahire Erman. Kadnlarn Bak Asndan Kyden Kente G ve Kentteki Yaam Oya Baydar (dizi korrdinatr) 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998, s. 212.

123

Tablo 20 Yl, Cinsiyet ve renim Durumuna Gre gcne Katlma Oran

Okur-yazar olmayanlar KO O gc (%) (%) 2.888 2.702 2.391 2.122 1.870 1.985 1.728 1.537 1.324 1.119 1.101 974 863 796 689 710 538 548 440 406 37,7 39,7 37,6 33,3 30,2 31,5 28,8 24,4 21,9 18,1 60,6 67,5 64,3 61,4 56,6 56,7 48,1 46,8 43,5 39,7 Lise alt eitimliler gc KO (%) Lise ve dengi meslek KO (%) 63,5 64,6 61,6 57,7 56,9 55,3 55,1 56,6 57,1 56,3 77,1 77,8 76,2 73,2 70,8 70,8 69,7 73,3 73,8 72,8 43,6 43,1 37,9 33,7 34,3 31,8 31,9 30,6 30,9 30,8 O (%) 16,2 14,4 15,7 13,2 13,6 10,6 14,7 15,1 13,6 13,4 10,4 11,7 12,8 11,2 11,3 8,9 12 12,6 11 10,9 31,3 22,2 25,4 19,9 21,3 16,4 24 24,2 23,3 22,3 Yksekokul ve faklte gc 978 1.198 1.151 1.614 1.672 2.037 2.406 2.558 2.827 3.001 724 831 782 1.122 1.132 1.342 1.581 1.708 1.877 1.964 254 368 368 492 539 695 826 849 950 1.038 KO (%) 86,5 86,2 86,1 82,3 81,1 78,2 79,5 80 79,1 80 89 89,8 88,8 87,5 84,9 83,2 84,5 85,3 84,7 84,9 80 79 81 72,5 74,2 70,1 71,5 71,3 70 72,2 O (%) 7 8,2 7,5 5,9 7 7 11,1 12,4 10,2 8,3 5,3 7 6,2 5 5,9 5,9 9,2 10,1 8,1 7,1 11,8 10,9 10,2 8,1 9,3 9,1 14,7 17 14,2 10,6

Yllar 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2005 2006 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2005 2006

1.787 30,6 1990 1.728 32,2 1992 1.528 30,4 1994 1.326 26,1 1996 1.181 23,8 1998 1.275 25,2 2000 1.190 24,4 2002 989 19,3 2004 884 17,5 2005 714 13,8 2006 Kaynak: D E Hane halk

O gc (%) TOPLAM 5 14.002 59 8,4 1.880 3,3 14.741 57,6 8,6 2.531 3,6 15.685 56,7 8,5 2.695 3 15.403 55 6,2 3.251 2,5 15.470 53,2 5,9 3.809 3,4 15.066 50,1 5,7 3.991 4,6 15.234 49,2 9,6 4.449 3,7 15.352 48,2 9,1 4.843 4,5 15.205 47,4 9,6 5.209 5,8 14.581 45,2 11 5.180 ERKEK 7,2 10.633 81 8,3 1.356 5,7 11.240 80,8 8,9 1.888 7,6 11.707 79,4 9,2 2.064 5,1 11.593 78,4 6,9 2.506 3,7 11.820 78,1 6,2 2.933 5,6 11.757 74,9 6,1 3.082 8,9 11.482 72,3 10,6 3.458 8,0 11.822 72,3 10,0 3.824 9,5 11.783 71,8 10,4 4.113 12,5 11.452 69,2 11,6 4.068 KADIN 3,7 3.369 31,7 9,0 524 2 3.501 29,9 7,4 643 1,4 3.978 30,7 6,5 631 1,8 3.810 28,8 4,2 745 1,8 3.649 26,1 4,9 876 2,2 3.309 23 4,4 909 2,6 3.753 24,9 6,6 991 1,3 3.531 22,8 6,1 1.018 2 3.422 21,8 7,1 1.096 2,1 3.129 19,9 8,7 1.112 gc Anketleri Sonular, 1990 2006.

Eitim, kadnn iinde bulunduu toplumsal ilikiler an deitirme gcne sahip olmamakla birlikte kadnlara formel i bulmalarnda nemli bir avantaj salamaktadr. renim dzeyi ile igcne katlma oran arasndaki ilikinin incelenebilmesi iin

124

renim durumuna gre igcne katlma oran tablo 20de verilmitir. Bu blmde eitim nedeni ile igcne katlmayan gen kua, incelenen kitleye dahil etmemek iin 25 ve daha yukar yataki nfus dikkate alnmtr. gcne katlma oran ile eitim seviyesi arasnda neredeyse dorusal bir iliki olduu zellikle kadn nfus iin belirgin bir ekilde gzlenmektedir. Bu iliki ilkokul mezunu olan kadnlarda daha dk dzeyde iken ortaokul mezunu kadnlarda grlmemektedir. Yalnzca dk cretli, vasfsz ve ar koullar olan ileri bulabileceini bilen kadn, ev ilerinin ykn tmyle omuzlarnda tarken bir de darda almann ykn stlenmeyi dnmemektedir. Evde ailenin temel ihtiyalarn karlamak zere yapt retimin bu kez ardan alnmasnn getirecei mali yk, ie gidi-geliteki ulam masraflar, ocuklarn brakabilecei ocuk bakm kurumlarnn olmamas sonucu, alaca dk cret almann getirecei ek masraflar belki de karlamayacandan tr almann ne fayda salayaca belirsizlemektedir. Emeime demiyor; aldm para ok az, emek ok fazla. Darda az bir paraya alp ezilmezdim. Bu ite ok eziliyorum, yoruluyorum, ancak az bir para alyorum. Daha iyi i bulmam da imkansz, nk vasflarm yetersiz.194 Bu szler alma hayatna atlm fakat kt alma koullarna maruz kalan, vasfsz emek statsndeki bir kadnla yaplm grmeden alnmtr. Gerekten de yukarda bahsi geen manzaray dorular niteliktedir. Kentlerde alan kadnlarn yardan fazlas enformel sektrde, yani kk, kayt d iletmelerde uzun mesai saatleriyle altrlmaktadr. Normal mesaili ve sigortal bir i istemek, ou kez isiz kalmak veya mevcut iinden atlmak anlamna gelmektedir. ans yaver giden, sigortal bir i bulan kadn ise alt iyerinin vasfsz ve becerisiz igc iinde yerini alp, i srasnda mesleki beceri edinmek, ite ykselmek gibi imkanlardan yoksun braklmaktadr.

194

Erman, s. 215.

125

Hibir demokratik talep iin sz hakkmz yoktu, aralksz almamz gerekiyordu, hafta sonlar zorunlu mesaiye kalyor ve hakkmz alamyorduk. Son altm yerde 8 ay kaldm, sigortamn yaplmasn istediim iin karldm. 195 Kadn kitlesinin byk bir ksmn ieren okuma yazma bilmeyen ve ilkokul mezunu kadnlarda igcne katlma oran genel ortalamaya benzer bir ekilde yaklak %30dur. Bu oran lise mezunu kadnlarda yaklak 40.8e, niversite mezunu kadnlarda ise %82.9lara ykselmektedir. Erkeklerde ise eitim dzeyi ykseldike igcne katlma oran kadnlara oranla fazla bir deiim gstermektedir. Sadece okuma yazma bilmeyen veya okuma yazma bilen fakat bir okuldan mezun olmayan erkeklerde igcne katlma oran dier eitim dzeylerine gre dktr. Bu farklln nedeni, okuma yazma bilmeyen veya okuma yazma bilen fakat bir okuldan mezun olmayan erkeklerin ounluunun emeklileri de ieren yal kuaktan olumasdr. Genel olarak kadnn eitim dzeyi ykseldike igcne katlma oran hzla artmaktayken, erkeklerde igcne katlma oran btn eitim dzeylerinde yksektir ve eitim dzeyine gre fazla bir deiim gzlenmemektedir. niversite mezunu olan kadn ve erkein igcne katlma oranlar arasnda ok az bir farkllk vardr. Bilindii gibi, kalknmayla birlikte ekonomik ve sosyal yaamdaki dnm kadnn toplumsal yaamdaki konumunu da belirlemektedir. 86 yl ncesine gre daha fazla sayda kadn retim ve ynetimde yer almakla birlikte, kalknmay dntrecek karar mekanizmalarndaki etkileri dk dzeydedir. rnein sanayileme abalarnn hzland 1970-1985 arasndaki 15 yllk srete kadnlarn istihdam iindeki pay %33ten %30.6ya kadar gerilerken; konfeksiyon ihracatndaki artlar ya da seim ekonomilerinin getirdii genilemenin etkisiyle zaman zaman ykselie gemi, ekonomik krizin derinletii 1994le birlikte yeniden gerilemeye balamtr.196

195

Aye Eybolu, emsa zar, Hlya Tufan Tanrver, Kentlerde Kadnlarn Yaam Katlm Sorunlarnn Sosyo Ekonomik ve Kltrel Boyutlar, TC Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, Ankara, Mays 2000, s. 105. 196 Trkel Miniba, Trkiyenin Kalknma Srecinde Kadn gc, der. Necla Arat , Aydnlanmann Kadnlar, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul: 1998. s. 333.

126

Grld gibi kadn istihdamndaki iyilemeler, kadn igcne ynelik politikalar sonucu deil konjonktrn etkisiyledir. Kadn igcnn istihdam zerinde, * Hizmetler sektrnn gelimesi ve sektrn farkl uzmanlk alanlarda uzmanlam igcn gerektirmesi; * Gelir artyla birlikte kadn emeinin retime katlmasnn azalmas etkili olmutur. zellikle stanbul, Ankara, zmir gibi gelimilik dzeyi yksek kentler dnda kii bana den gelir arttka kadnlarn i yaamndan ekildikleri gzlenmektedir. Trkiyede 1980lerde ekonominin yeniden yaplanmas dorultusunda uygulamaya konulan da ak sanayileme stratejileri, istihdam politikas zerinde belirleyici olmutur. Trkiye 24 Ocak 1980 kararlar ile balayan bir yap deiiklii sonucunda ihracata ynelik sanayileme modelini benimsemitir. Byk lde kadn ve ocuk emeinin kullanld ucuz igcne dayal retim modeliyle tekstil, cam, deri gibi ikollarnda rekabet ansn arttrmtr. Model, istihdam asndan yle ilemitir: emek dndaki tm piyasalarda fiyat serbest piyasa kurallarna gre belirlenirken, emek piyasasnda ii sendikalarnn 1980-1983 dneminde faaliyetlerinin askya alnm olmas nedeniyle, emeini arz edenler zgr pazarlk gcn yitirmitir. Toplu pazarlklarn askya alnmas, igcnn fiyatnn Yksek Hakem Kurulu kararlar dorultusunda belirlenmesi, retim maliyetleri zerinde drc etki yapm, bylece ihracata dayal retim art ucuz emek faktrnden hareket edilerek salanmtr. Kadnlarn youn olarak istihdam edildii ve da ak sanayileme stratejilerinin ihracat ayann temel sektr olan tekstil de bu gelimeden payn alm, dolaysyla kadnlar, 1980 sonrasnn ekonomik politikalarndan arlkla etkilenmitir.

127

5.2. Trkiyede Kadn Emeine Tarihsel Bak Bilindii gibi Avrupa Sanayi Devrimine manifaktrn yaratt 300 yllk ticari kapital birikimiyle girmi, yzyln bana gelindiinde de sanayi kapitalizmin en yksek dzeyine kmt. Ayn srete Osmanl, el emeine dayanan, lonca sistemi ve gedik usulne gre biimlenen geleneksel retim ilikileriyle ok farkl bir tablo sergilemekteydi. lk bakta elikili gibi gzken bu tablo, aslnda kapitalist sistem adna tamamlayc olmu, giderek ak Pazar haline gelen Osmanl mparatorluu sistemle btnlemitir. Ulusal sanayisi bulunmadndan sanayilemi lkelerin devaml mterisi, dolaysyla ekonomik adan baml bir lke haline gelmitir. lkenin ekonomik faaliyetlerinin tmne yakn ksmnn aznlklar tarafndan yrtlyor olmas bamllk ilikisini iyice pekitirmitir. Osmanlnn eri dzene dayal toplum yaps iinde yaam alan, eviyle snrl olan kadn, erkeklerin izin verdii lde tketici olmulardr. gcn oluturmas ekonomik yapdaki kntyle birlikte merkezi otoritenin zayflamasna ve retim ilikilerinin deimesine baldr. Balkan Sava ve Birinci Dnya Sava ile birlikte alma yaamyla tanan kadnlar, savaa giden erkeklerin brakt boluu doldurmak iin dzenli taburlar oluturmulardr. 1913te sanayide alanlarn %20si kadnken, bu oran 1915te

%30a ykselmitir. Yaklak 20 bin kadn, Ticaret Nezaretince oluturulan Kadn Amele Ordusunda yer almlardr. Urfadaki orap imalathanesinde 1000, zmir, Sivas, Konyadaki hal dokuma tezgahlarnda 4780, Aydndaki tekstil iletmelerinde 11 bin, Ktahya, Eskiehirdekilerde ise 1550 kadn almtr.197 Kadnlara i bulup kendilerini namuskarane temin-i maiete altrarak himaye etmek amacyla Kadnlar altran cemiyet-i slamiyesi adyla kurumlamaya gidilmitir.

197

Miniba, Trkiyenin Kalknma Srecinde Kadn gc, s. 338.

128

Ne var ki, kadnlar ayn ii yaparken erkeklere nazaran daha az cret almaktadrlar. 1915 ylnda stanbul, zmit, zmir, Bursa,Uak, Karamrsel ve Bandrmada yaplan sanayi saymna gre baz sektrlerdeki ortalama gnlk cret cinsiyet ayrmn net bir ekilde ortaya koymaktadr.198 Diki, dokuma, ttn imalathanelerinde ii olarak alanlarn yan sra, devlet dairelerinde de memur olarak alan kadnlara rastlanmaya balanmtr. Hatta buralarda alanlar i saatleri srasnda araflarn karabilme ansna sahiptirler. Kadnn evinden kmasnn dahi izine bal olduu bir toplumda kadnn birdenbire retimde dorudan yer almaya balamas, tamamen ekonomik yapdaki hzl kntyle sava konjonktrnn rtmesinden kaynaklanmaktadr. Baka bir deyile, kadn savaa giden erkeklerin retimdeki yerini fiziksel olarak doldururken evde de erkein para kazanma ilevini yklenmektedir. Bylelikle Avrupadaki hem cinslerinden bir yzyl sonra sanayi retime girme nedenleri de farkllamaktadr. Savan bitmesiyle kadnlar retimdeki yerlerini tekrar erkeklere terk etmilerdir. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren kadnlarn igcne katlm belli dnemlere

ayrlarak incelenmitir. 1920ler ve kapitalizmin tarmda yaygnlamaya balad 1950lere kadar geen srede yani ilk dneme ait yeterli alma bulunamamaktadr. Dolaysyla bu dneme dayanan yorumlar, o tarihlerde yaplm ky monografna ve normlar erevesinde yaplan genel deerlendirmelere dayanmaktadr. 1950ler ve 1970lerin sonlarna kadar geen yaklak 30 yl ikinci dnem olarak incelenmektedir. Bu dnemde toplumsal ve ekonomik dnmler ok hzl yaanmaktadr. Bu dnemin balang ve biti yllar birbirinden ok farkllk gstermekte olup ilk yllar 1950li yllarn sonlarna, son yllar ise 1980li yllarn profiline daha yakndr. 1980 sonras ise ayr bir dnem olarak ele alnr.

198

Tun Altndal, Trkiyede Kadn. stanbul: Anahtar Kitaplar, 1991, s.132.

129

5.2.1. 1950 ncesi Dnem Bu dnemde Trkiyede nfusun byk ounluu (%80) kylerde yaamaktadr. Tarmda ounlukla kk aile iletmeleri ilkel teknoloji ile geime ynelik retim yapmaktadr. Uzun sren savalar ve salk sorunlar zellikle erkek emeinde ktlk yaanmasna sebebiyet vermitir. Klasik ataerkil dzenin karakteristik zellikleri iktisadi hayata da yansmtr. kuak bir arada yaamakta, dourganlk nemini korumakta ve yallar aile ii otoriteler olarak gzkmektedir. Tarmda birikimin salanmamas nedeniyle ciddi yapsal deiiklikler grlmemektedir. Aile iinde retim ve yeniden retim faaliyetleri ibirlii ve iblm ile yrtlmtr. Kadnlar retime byk lde katldklar gibi, erkeklerin de yeniden retimde, zellikle erkek emeinin ve ailenin yeniden retiminde belirli sorumluluklar vardr. Kadnlar, tarlada almann yan sra hayvanlara bakmak,baheyle ilgilenmek, yakacak tezek hazrlamak, gda maddeleri, giyim, eya,kilim, yatak,yorgan retmek gibi sorumluluklara sahiptir. Bunlara ek olarak ocuk dourup bakmak, hasta ve yallarn zel bakmlarn salamak, ailenin btn yelerinin gnlk yaantlar ile ilgili hizmetleri yerine getirmek, kz ocuklarnn eitimini ve ailenin yeniden retimi iin gerekli kadnlar aras ilikileri dzenlemek de kadnlarn stlendikleri grevler arasndadr. Kentlerde ise durum biraz daha farkldr. Erkek emeinin kt olmas kadn emeinden faydalanmay gerektirmitir. kadnlarn Kemalist eitilmesi ideoloji ve de kadn d erkek eitliini desteklediinden tarm retime katlmalarn

kolaylatrmtr. Bu dnemde retmen ya da devlet memuru olarak alan kadnlarn bu ilerinden tr toplumsal statleri yksektir. Saygnlklar eitim dzeylerinden kaynaklanmaktadr. Gerek mavi yakal gerekse beyaz yakal ilerde alan kadnlarn oran Osmanl dnemine kyasla artm olmakla birlikte kentte yaayanlar nfusun ok

130

az bir blmn oluturduu iin kadnlarn uralar tartlrken arlk kyl kadnlara verilmektedir.199 5.2.2 1950-1980 Dnemi 1950lerin bandan tarmda yaygnlamaya balayan kapitalizm, 1970lerin sonunda eitli aamalardan geip gelimelerini srdrmtr. Bu dnemde savalarn sona ermesi, sosyal ve ekonomik yapnn deimesi ve lmlerin azalmasyla birlikte nfus art hzlanmtr. Tm bu deimeler kadnlarn uralarn da deitirmitir. Ancak bu dneme damgasn vuran en nemli deiimler erkeklerin skalasnda grlmektedir. Tablo 21 gcnn ve Cinsiyete Gre Dalm 1955- 1985 , 15 ya zeri Kadn (%) 1955 1985 94,8 78 5,2 22 100 100 Erkek (%) 1955 67,7 31,3 100 1985 29,3 69,7 100

Tarm Tarm D Toplam Kaynak : Hacer Ansal, Suat Kkifti, zlem Onaran,

Benan Zeki Orbay. Trkiye Emek Piyasasnn Yaps ve sizlik. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih vakf Yaynlar,2000.s. 77.

Tablo 22 Faal Nfusun Cinsiyete ve teki Statye Gre Dalm 1955- 1985 15 Ya zeri Kadn (%) 1955 3,8 0 4,7 91,5 100 Erkek (%) 1985 19,5 0,1 5,1 75,3 100 1955 22,3 0,6 47,7 29,4 100 1985 48,3 3,3 35 13,4 100

cretli veren Kendi Hesab Aile isi Toplam Kaynak : Hacer Ansal, Suat Kkifti, zlem Onaran, Benan Zeki Orbay. Trkiye Emek
Piyasasnn Yaps ve sizlik. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih vakf Yaynlar, 2000. s. 77.

Ferhunde zbay, Kadnlarn Evii ve Evd Uralarndaki Deime , irin Tekeli (Der.), Kadn Bak Asndan 1980ler Trkiyesinde Kadnlar, letiim Yaynlar, stanbul: 1990, s. 13.

199

131

Tarmda modernleme, tarm d i olanaklarnn artmas gibi deiimler, erkekler aras egemenlik ilikilerinin ciddi biimde bozulmasna neden olmutur. Artk gen erkekler babalarn iin srdrmekte veya baka ilere kanalize olmaktadrlar. 1950den sonra sosyal hareketlilii salayan balca iki faktr: eitim ve g ekmektedir.Artan fakat hala nfusa oranla kstl eitim olanaklarndan, eitimle kazandklar staty ekonomik gce evirebilecek konumda ve aile iindeki sorumluluklar grece azalm olma erkek ocuklarn ncelikle yararlanmas olaan karlanmaktadr.200 1950den sonra eitim ve g kadnlar iin de sosyal statlerini arttrc bir ol oynam mdr? Bu dnemdeki veriler eitim grm kadnlarn grmemilere, kenttekilerin kydekilere kyasla daha iyi koullarda yaadklarn gstermektedir. Bununla birlikte eitilmi kadnlarn oran erkeklere gre ok azdr ve ayn eitim dzeyinde olanlar arasnda cinsiyeti ayrm belirgindir. G yolu ile kadn kydekine gre daha iyi bir stat kazanmtr ama bu erkeklerde olduu gibi tarmdan tarm dna kayarak gereklememitir. Kadnlarn retime katlma zorunluluunun kalkmas ile gereklemitir. Erkek emeinin bollamasnn yan sra tarm-d i olanaklarn kstl olmas kadnlarn retime katlma zorunluluunun ideolojik adan ortadan kalkmasnn balca nedenleridir. te yandan cretli emein grece deerli olmas, kyden gelen maddi destekler ve kadnn yeniden retim faaliyetlerini aksatmadan retime katlma sorunlar aile dzeyine bu zorunluluun azalmasnn nedenleridir. Bu dnemde artk kentlerde gerek bir burjuva snf olumaya balam ve buna paralel olarak kadnlar arasnda retime katlmamak stat gstergesi haline gelmitir.2011950li ve 1960l yllar iin kadnlarn igcne katlmn deerlendirirken u etkenlerin belirleyici olduu grlmektedir: Kadnlar iin ev dnda cret karl almak birincil ama deildir; eer alyorsa buna geici ve zorunlu bir ura gz ile bakarlar. Esas bulunmak istedikleri alan ev, yapmak istedikleri faaliyetler de ev kadnl ve anneliktir. Kentli ev kadn olmak tm
Sibel Kalaycolu ve Helga Rittersberger. likilerine Kadnca Bir Bak: Ev Hizmetinde alan Kadnlar Oya Baydar (dizi korrdinatr) 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998 s, 227. 201 Dr. Deniz Kandiyoti, Major ssues on the Status of Women in Turkey: Approaches and Priorities, Ankara Seminar, January 11-13, 1980. s. 19.
200

132

gen kzlarn ryas haline gelmitir. 1973te Trkiye apnda yaplan aratrmada evli ve dourganlk andaki alan kadnlarn ou almaktan memnun olmadklarn belirtmitir. O yllarda kentlerde sanayi ileri, prestij olarak hizmet ilerinden sonra gelen ok zorda kalnmadka tercih edilmeyen ilerdi. Hizmet sektr bu dnemde hzla geliiyor ve erkekler kadar olmasa bile kadnlar iin de i olanaklar yaratyordu. Bu nedenle kadnlarn erkeklere oranla i hayatna daha az katlmalarnda, ataerkil ideolojinin olumsuz etkisi, ekonomik yapdan daha kuvvetli etki yapmtr. Bu dnemde kydeki anneler kzlarnn okuyup retmen, ebe, hemire olmalarn kente gmelerini istemektedirler. Buna ramen kzlar zellikle krsal kesimde ev ilerinin younluu bahane gsterilerek ilkokul eitimlerini bile tamamlayamamlardr. Zira bu dnemde kzlar eitilseler bile aile dnda tek balarna var olamayacaklardr.Sz konusu yllarda kentlerde sanayi ileri, prestij olarak hizmet ilerinden sonra gelen ve ok zorda kalmadka kadnlar tarafndan tercih edilmeyen ilerdi. Hizmet sektr bu dnemde hzla geniliyordu ve erkekler kadar olmasa bile kadnlar emek piyasasna daha dk oranlarda katlmlardr.202 Bu nedenle kadnlarn erkeklere oranla i hayatna daha az katlmalarnda, ataerkil ideolojinin olumsuz etkisinin ekonomik yapdan daha kuvvetli olduu sylenebilir. Kadnlarn sosyal hareketliliinin evlilik yolu ile erkee baml hale getirilmesi klasik ataerkil dzenin kapitalizmle eklemlenme biimi olarak dnlebilir. Bylece kadnn erkek arasndaki egemenlik ilikisi nemli yaralar almadan deien koullara uyabilmitir. 5.2.3. 1980 Sonras Dnem 1980lerin banda birok az gelimi lke gibi Trkiyenin de bor kriziyle kar karya kalmasyla Uluslararas kaynaklardan kredi salama karlnda IMF ve Dnya Bankas destekli yapsal uyum programlar uygulamaya konulmutur. Bu programlarn hareket noktas verimlilii arttrmak iin ekonominin her ynyle liberalizasyonunun art olduudur. Ayrca d borlarn denmesi amacyla retimin i tketimden ihracata kaydrlmas program hedeflerinin banda yer almtr. Bylelikle bu programlar

202

Kmbetliolu ve aa, alan Kadnlar ve Kreselleme, s. 5.

133

uygulayan lkelerde devletin klmesi ve serbest piyasann genilemesi adna kamu harcamalar nemli lde kslmtr. Trkiye 1980 ylnda uygulamaya koyduu yapsal uyum programyla ithal ikameci gelime stratejisini terk ederek ihracata ynelik gelime modelini benimsemitir. 1980 sonrasnda emek piyasas nadiren ele alnmtr. Bu seyrek almalar da genelde cret dzeyindeki deimeler ve muhtelif etkileri ile snrldr. 1980lere kadar eitim ve g byk ounluk iin sosyal hareketliliin en nemli unsurlar olarak grlmtr. 1980lerde ise bu beklentiler baz gruplar iin hala geerli olmakla birlikte, gerekte eitim ve g yolu ile stat deitirmek gemie gre zorlamtr. Kentler enflasyondan dolay yeni gelenlere eskisinden de zor ve kt koullar sunmaktadr. 1980 sonras ekonomik politikalar temelde eitimin gelimesini tevik etmemektedir. Buna karn ticaret, zellikle d pazarlara ynelik ticaret ve turizm n plana gemitir. Ticaretin sanayi ve kamu hizmetlerinin nne gemesi parann deerini arttrmtr. Bylece son dnemde sosyal hareketlilik iin en nemli unsur para olmutur. 1980lerde birok gelimekte olan lkede olduu gibi, Trkiyede de imalat sanayi retiminde durgunluk ve gerek cretlerde nemli lde dler yaanmtr. 1980ler, yapsal uyum programlar erevesinde, ekonominin da alma srecinde, gelirin emekten sermayeye doru yeniden datld bir dnem olmutur. Neo klasik iktisat teorisine gre gerek cretlerde izlenen d ile birlikte greli olarak pahallaan sermayenin yerine emein ikame edilmesi ve dolaysyla istihdamn artmas beklenir. zar aratrmasnda, 1980lerde gelimekte olan lkelerde imalat sanayi cretlerinde izlenen dn den retim dzeyi ile olan ilikisinin artan istihdamla olannkinden daha gl olduunu gstermitir.203 Ne var ki Hindistan gibi Trkiyede de gerek cretlerde izlenen dn, retimde nemli bir art olmad halde, istihdam artna yol at grlmektedir. Aratrmaclara gre bu duruma sz konusu lkelerin

203

Gnlk, Pulhan ve zar, s.5.

134

ekonomik yapsnn iddia edildii gibi nemli bir yapsal deiim geirmemi olmas neden olmaktadr. Sosyal hareketlilikle ilgili deerlerin deimesi bireylerin uralarna ve tercihlerine de yansmaktadr. Bilindii gibi eitilmi gen kadnlarn emek pazarnda rekabet ettikleri grup eitilmemi yal erkeklerdir. Ancak, eitilmi kadn oran hala ok az dzeyde olduundan eitilmi kadnlar bile almaya balasalar yal erkekler iin nemli bir tehdit yaratmamaktadrlar. Ancak cretli emein deerinin ok drlmesi durumunda eitimli erkeklerin i hayatna atldklarna ve daha nce edindikleri konumlar eitimli kadnlara braktklarna tank olunmutur. zellikle 1970lerin ikinci yarsndan itibaren, yukarda da deinildii gibi kentsel yaam koullarnn olumsuz dayatmalarn ve kent kltrnn etkisine bal olarak, kentlerde almak isteyen kadnlarn saylar nemli lde artmtr ve kadnlar nadir i olanaklar iin yarmaya balamlardr. Buna karlk 1978den zellikle 1980den sonra sanayi faaliyetlerini kadnlarn artan alma talebine karlk verme ve i olanaklar yaratma potansiyeli azalmtr.204Byle ekonomik yapda kadnlarn igc piyasas da marjinal kallarna geleneksel aklamalarla cevap vermek yetersiz kalacaktr. Dier bir deyile, slami deerlerin kadnn almasn genelde onaylamad veya ataerkil aile yaplarnn kadn almaktan alkoyduu , ya da almamann kadnlarn kendi tercihi trden aklamalar nemli ve doru olsalar da durumu tam olarak aklamaktan acizdir. Kadn emei ile erkek emeinin ekonomik faaliyetlere eitsiz katlmlarnda bu tr etkenler kadar kentsel ekonomik yaamn kendisi ve bu yaamn yapsal zellikleri belirleyici olmaktadr. Trkiyede 1980den sonra deien ekonomik politikalar sonucu ekonomide ok az istihdam olana yaratlmtr yaratlan bu snrl olanaklar da erkekler tarafndan kullanlm; her 13 kadna karlk 87 erkek ie girmitir. 1987de yaanan ekonomik bunalm i hacmini daraltm, isizlii arttrmtr. Her alan 100 kadna karlk

204

Kalaycolu ve Rittersberger, s. 227.

135

sadece resmi istatistiklerde verilen rakamlara gre 69 kadn i aramaktadr.205 almak iin bu kadar fazla talebi olan kentli kadnlar formel sektrden enformel sektre kaymlardr. Ev dnda hizmetilik, ocuk bakcl, temizlik ileri kadnlar arasnda revata olmutur. Bir ksm kadnlar ise evde kendi rettikleri rnleri darda satarak enformel sektrn bir paras olmulardr. Bu erevede formel sektr d kalan kadn emeinin hem ev ii hem ev d informal yaplarda her geen gn daha ok kullanlacan sylemek hatal olmayacaktr. Kadnlar , kentlerdeki enformel sektrn bir paras olmulardr. zellikle kyden kente yeni g edenler arasnda evli kadnn darda almas ho karlanmamakta, alma ncelikle ailenin erkeklerine ait bir grev olarak grlmektedir: Darda almam kaynpeder, kaynvalidem ve dier aile bykleri uygun bulmazlar. Evde el ilerini gizli yapyorum. 206

Trkiye'de 1980'ler sonrasnda izlenen ihracata dayal sanayileme modeli, ucuz kadn igcne olan talebi, dier gelimekte olan lkelerde olduu lde arttrmam, sanayide istihdam edilen kadn says 1990'da 617 bin iken 2003de 762 bine km; 1980 2004 yllar arasndaki dnemde % 23,5'lik bir art sz konusu olup, ortalama yllk byme oran % 1,8'dir. Bunun nedeni, ihracata dayal byme modelinin temelini oluturan imalat sanayi yatrmlarnn ok snrl bir art gstermesi, buna karlk inaat sanayi yatrmlarnn daha hzl artmasdr. naat sektrnde kadn istihdam ok snrl olduundan, bu arttan kadnlar yararlanamamaktadr. Ayn dnemde hizmetler sektrnde alan kadn says 900 binden 1 653 bine km, art oran % 83,7 olmutur, ortalama yllk byme hz % 6,4'tr.207 Bu byme hz greli yksek olsa da, yeterli bir byme hz deildir, nk hizmet sektrnn ba ivereni konumundaki devlet de devleti kltme politikalar erevesinde personel almlarn azaltma yoluna gitmitir. Bunun neredeyse tek istisnas Milli Eitim Bakanl zerinden yaplan retmen almlardr.208
205 206

Ansal ve dierleri, s. 61. Kalaycolu ve Rittersberger, s. 228. 207 Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005. 208 Toksz, zkazan ve Poyraz, s. 25.

136

5.2.3.1.Sanayi ve Hizmetler Sektrlerinde Baz Yapsal Deimelerin Kadn gcne Etkileri Trkiyede yatrmlarn dk olmas istihdam olanaklarn kstl tutarken, ekonominin da almasyla d piyasalarda rekabetin salanmas sorunuyla kar karya kalnmtr. Bu durum, Trkiyeyi bir yandan teknoloji dzeyini dnya standartlarna ykseltme abas iine sokarken, dier yandan teknolojik yenilenmeyi gerekletiremedii koullarda, var olan olanaklarn kullanarak, retim maliyetlerini aaya ekmektedir. gcnn maliyetini drmek ise reel cretlerin drlmesi yada farkl i rgtlenmelerinin (esnek alma, ksmi zamanl alma, taeron firmalarla alma, eve i verme gibi) uygulanmasyla salanmaktadr. Ekonomik alandaki bu deiimler, gnlk alma ve yaam biimlerine eitli ekillerde yaanmakta ve ayn zamanda gelecein de gnmzden farkl olacann ipularn vermektedir. Teknolojik deiim ve eitli yollarla igc maliyetinin drlmesi istihdamn boyutunu, i blmn, alma koullarn etkilemektedir. rnein, bir ok alma teknolojik yeniliklerin, kadn istihdamn azaltc ynde etkilediini iaret etmektedir. 1970lerde ve 1980lerde ihracata dnk sanayileme stratejisini benimseyen gelimekte olan lkelerin ounda, zellikle dk cretli emein kullanld ihracat sektrlerinde, kadn alan says hzla artm bu sre baz aratrmaclar tarafndan i gcnn kadnlamas olarak yorumlanmtr. Trkiyenin ise 1980 ylndan balayarak uygulamaya koyduu uluslararas piyasalara entegrasyon politikalar sonucunda ekonomisini eitli ynleri ile da amasna ve ihracatn nemli lde arttrmasna ramen, kadn istihdam konusunda, benzer politikalar uygulayan lkelerde izleyen bir dnm geirmedii grlmektedir. Az ve kstl verilerle de olsa, yaplan aratrmalar Trkiyede tarm d kadn i gcnde grlen artn istihdamn kadnlamasna yol aacak lde olmadn gstermektedir.209 Kadnlarn belli sektr ve alt sektrlerde younlat izlenmektedir. Bu durumun nedenleri arasnda iktisadi

209

Gnlk, Pulhan ve zar, s.7.

137

etkenler olduu gibi hem arz hem de talep asndan sosyal ve kltrel etkenlerde byk nem tamaktadr. Trkiyede sanayi istihdam olanaklar yaratmas asndan deerlendirildiinde, bu sektrn, 1978den beri olumlu bir gelime kaydettii sylenemez. Bat iktisatlar, Trkiyede sanayinin yakn tarihte en baarl olduu dnemin 1964-73 yllar olduunu ve bu baarnn da yatrmlardaki srekli arttan kaynaklandn belirtmektedirler. Oysa 1980lerin ikinci yarsndan itibaren sanayi sektrnde birka alt sektr dnda yeni yatrmlar ok snrl kalmtr. Sanayi yatrmlarnn toplam yatrmlar iindeki pay 1977de %30a yakn iken 1986da bu oran %28e , 1987de %17ye dm, 1988 programnda da % 15.2 olarak belirlenmitir.210 1980de da dnk modelin benimsenmesinden sonra sanayi rnlerinin retiminde ok nemli bir art gzlenir fakat bu art, yeni yatrmlardan deil 1978 ncesi dk tutulan retken kapasitenin ykseltilmesinden kaynaklanr.211 Yani sanayideki byme retken kapasitenin kullanm oranlarndaki artla salanmtr. 1987e kadar bu kapasite snrna dek kullanlm ve 1987de retim sanayinde gerileme ve kriz balamtr. hracatta tkanklk nedeniyle fabrikalar ii karmak zorunda kalmlar ve 1980 balarnda ii karma yasann da kalkmasyla birlikte ii karmak bavurulan ilk zmlerden olmutur. Sanayide yaanan bu durgunluk ve gerileme almakta olan kadnlar da etkilemitir. Krizden etkilenen sanayi kollar rnein konfeksiyon sanayi ve ttn sanayinde 198085 aras iten karlan kadnlarn says artm, bu sanayilerde alan kadnlarn says % 20 gerilemitir. Post endstriyel dnemin kadn emeine ilikin sonular, dnyann birok lkesi ile paralel olarak Trkiyede kadn emei zerinde de ayn etkiyi yapm ve yeni retim yaplanmasnda son aama olan saysal emek esneklii prensibi kk ve orta lekli firmalarda da bavurulan bir yntem olmutur.

210 211

Kazgan, s. 137. Kazgan, s.124.

138

5.2.3.2.Kriz Dnemlerinde Kadn Emei Ayn zamanda sanayi sektrndeki durgunluk ve greli gerileme istihdamla ilgili nemli sonular beraberinde getirmi olup retimde saysal emek esnekliinin yan sra yeni zmlere gidilmi ve sigortal, sendikal ii saysnn greli azalmasyla cretli iiliin enformel sektre kaymas ile kar karya kalnmtr. Bunlarn kadn iin dourduu sonular ise u ekilde sralanabilir: Sanayiden ii karm yaplrken vasfl iiler ve kilit elemanlardan ok vasfsz, yeri kolay doldurulabilen iilere yol verilmitir. Vasfsz iiler kategorisinde kadn iilerin oran olduka yksektir. Bunun en bata gelen nedeni olarak eitim dzeylerinin dk olmas gsterilebilir. Kadn iilerin iten karmada akla gelen ilk grup olmalarnn dier nedeni ise ataerkil ideolojidir. Buna gre birok lkede olduu gibi, kadnlarn ailenin temel geindiricileri olmamalar, babalar ve kocalar tarafndan geimlerinin salandklar inanc byle bir sonu dourmutur. Ucuz iiliin egemen olduu fason retim post endstriyel dnemde dier dnya lkelerinde olduu gibi Trkiyede de art gstermitir. pazara hi sat yapamayan, d pazarda baarl olmak iin de maliyetleri drmeye alan sanayi kurulularndan bazlar, iilerine sanayi tipi ev makineleri vererek onlar fabrika yerine evde retim yapmaya tevik etmektedirler. yasalarnn kapsam dnda, sigortasz, gvencesiz ve dk cretli ev retiminin kadnlar iin olduka sakncaldr. Son olarak da, durgunluk ve kriz, sanayide almak isteyen kadnlarn i bulamamalar sonucunu dourmaktadr. Bu koullarda almak zorunda olan kadnlarn i olanaklar arayaca dier bir sektr hizmetler sektrdr. 1960 - 85 yllar arasnda sanayiye 167.175 kadn dahil olurken, bu rakam hizmetlerde 556.746 olmutur. 1960 - 85 yllarnda, tarm d sektrleri tamamnda, sanayi ve hizmetler alanlarnda, srasyla % 314, 232,363 istihdam

139

kapasitesi yaratlmtr.212 Bu yaratlan kapasitelerin ayr ayr her birinden, kadnlar ancak % 13 orannda yararlanabilmilerdir. Yani, bu 25 yllk dnem ierisinde, tarm d sektrlerde yaratlan her 100 iten kadnlar ancak 13ne girebilmilerdir.213 1986 ylnda yaplan bir aratrma isizlerin % 64n kadnlarn oluturduunu gstermekteydi. Bu nedenle bu yllara ait isizlik sylemleri bir kadn olay olarak yorumlanmaktadr.214 Ancak hizmetler sektrnde grlen kadn alanlarn art 1975ten itibaren azalmtr.215 Hizmetler sektrnn hacmindeki art, ulatrma, haberleme, turizm ve belediye yatrmlarnn artmasyla gereklemi ancak kadn istihdam azalmtr. Bunun nedenine baklacak olursa, hizmetler sektrnde bu dnemde salanan en byk istihdamn devlet tarafndan yaratld grlr. Bu da kadn igcnn tercih edilmediini gstermektedir.216 Trkiyede kadnlar, 2001 krizindeki hzl yoksullamay telafi iin igc olarak piyasaya kmaya niyet ettikleri anda, karlarnda isizlii grp evlerine dnmlerdir. O nedenle emek piyasasnn Trkiyede kadnlamas tespiti son yllar gz nnde bulundurulduunda pek yerinde olmayacaktr. 2000 ve sonrasnda emek piyasas eskisine gre daha erkeklemi ve kadnlara alan brakmamtr. 2006 yl D E Hane Halk Anketleri verilerine gre kentlerde gen kadnlar arasnda isizlik oran % 27,5tir. Bu ok yksek bir rakamdr.

212 213

Ansal ve dierleri, s. 67. Yldz Ecevit. Kentsel retim Srecinde Kadn Emeinin Konumu ve Deien Biimleri. stanbul: letiim Yaynlar:1990, s. 33. 214 lkkaracan, pek. Kentli Kadnlar ve alma Yaam. Oya Baydar (dizi korrdinatr) 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998, s. 286. 215 Ansal ve dierleri, s. 64. 216 Ecevit, Kentsel retim Srecinde Kadn Emeinin Konumu ve Deien Biimleri, s. 45.

140

Tablo 23 Trkiyede Nfusun isizlik ve gcne Katlma Oran 2002 2005 Yllar Trkiye Geneli 2002 2005 Art Deiim (%) Kent 2002 2005 Art Deiim (%) 15 + Ya Kadn gcne Kadn gc Katlma Nfus (bin kii) Oran (%) 23.395 25.732 2.337 10 14.723 15.898 1.175 8 6.297 6.361 64 1 2.749 3.151 402 34 26,9 24,7 18,7 19,8 Kadn stihdam (bin kii) 5.672 5.654 -18 -0,3 2.232 2.599 367 16,4 siz sizlik Kadn Oran (%) (bin kii) 625 707 82 13 517 553 36 6,9 9,9 11,1 18,8 17,5 -

Kaynak: D E Hane Halk Anketleri 2002, 2005.

Tablo 23ten ilk bakta u yarglara varlabilir: 1- 15 ya st kadn nfus 2002den 2005e % 10 artmtr. Bu, 2 milyon 337 bin nfus art demektir. Buna artan potansiyel igc de denebilir.Fakat bunlarn 2002de % 27si igc piyasasna girmiken 2005te bu oran % 24.7ye inmitir.Yani alabilir kadn nfus iinde alma ordusuna katlmak isteyenler azalmtr. 2002-2005 arasnda 15 ya st nfus 2 milyon 337 bin artarken, kadn igc sadece 64 bin artmtr. Bu da alabilecek her 100 kadndan ancak 3nn i bulmak iin piyasaya kmas demektir. Tablo 24 Ev Kadn / Ev Kz Olmaktan Duyulan Memnuniyet (almayan kadnlar) Memnunum Memnun deilim renci olduu iin almyor Fikri yok 2000 (%) 71,6 25,8 2 0,6 2004 (%) 63,2 32,8 4 -

Kaynak: Efes Pilsen, Trkiyede Kadn Profili 2. 2004, s.41.

141

2- Kadn igc piyasasna kmaktan alkoyan unsurlar ise yeterince i olana olmamas, isizlik ve ylgnlk. Nitekim, igc olarak piyasaya kanlardan i sahibi olanlarn 2002de 5 milyon 672 bin olan saylarnn 2005 sonunda 5 milyon 654 bine indiini, yani 18 bin azaldn gryoruz. Oysa bu dnemde Trkiye st ste % 8, % 6, % 10 ve % 5lik byme yaamtr. Ama bu artan bymeden kadn istihdam kmamtr. 3Son olarak, isizlik oranlarna baktmzda 2002de kadn igcnde % 9.9 olan

isizlik orannn 2005te % 11.1e kt grlmektedir. Kentler dzeyinde baktmzda da kadnlarn kentlerde daha az almay gze alabildiklerini gryoruz. Trkiye genelinde kadnlarda igcne katlma orannn 2000li yllarda % 25 dolaynda olmasna karn, kentlerde yaayan 15 yan stndeki nfusun ancak % 19-20si igcne katlabilmektedir. Yani 16 milyon dolayndaki alabilecek yataki kadn nfusun ancak 3 milyonu igc ordusuna girmektedir.217 Dolaysyla, tarm-d kesimin yer ald kentlerde igcnn kadnlamas daha da dktr. 2002den 2005e bu konuda kadnlarn artlar biraz zorlayp igcne katlma oranlarn % 18.7den % 19.8e karmaya altklarn gzlemlesek bile, ekonominin, belki de erkekler dnyasnn buna ok toleransl davranmadklar ortadadr. Kadnlar kentlerde i var m diye igc ordusuna katlsalar bile istihdam edilmeleri hemen mmkn olmam ve kentlerde isiz kadn says 2002de 517 bin iken 2005te 553 bin olmutur. Kadn isizlik oranlar da ancak % 18.8den, % 17.5a inmitir. 2005te kentlerde kadnlar arasnda isizlik oran % 17.5, gen kadnlar arasnda % 27,5 gibi bir dzeydedir. Kadn emeini igc piyasasnda snrl ve dk statl seviyede tutanlar, ayrmc uygulamalar srdren iverenler, erkek egemen sendikalar ve dier erkek alanlardr. Devlet ise, kurallar ve uygulamalar ile bu srete etkin bir rol oynamaktadr.218

217

Mustafa Snmez, Emek Piyasas Kadncllaamyor, 14 ubat 2006, http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=4920, (2 Mays 2006).
218

Ecevit. Kentsel retim Srecinde Kadn Emeinin Konumu ve Deien Biimleri,s. 49.

142

cretli ilere kadnn katlmnn kontrolnde ev-hane iindeki ataerkil ilikiler kadar, iyerindeki ataerkil ilikiler ve devlet de belirleyicidir. Bu kontroln biimi ve derecesi zaman iinde deimekle beraber u mekanizmalarla kadn istihdamn etkilemektedir; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Kadnn formel eitim dzeyinin dk tutulmas ve beceri isteyen ilere Belli i ve mesleklere kadnlarn kabul edilmemesi (mfettilik, kaymakamlk ve Belli i ve mesleklerde kadn orannn dondurulmas (silahl kuvvetler ve polis e alta ve iyerinde ayrmc uygulamalar (bekar kadnlarn evli kadnlara tercihi; cretlerde ayrmc uygulamalar (i tanmlarn deitirerek cretleri farkllatrma gibi). Evlenme ve ocuk dourma hallerinde iten karma. Kriz ve ekonomik gerileme durumlarnda, zellikle evli kadnlarn erkeklerden Kadnlarn koruyucu mevzuattan dolay baz ilere girmede engellenmesi. Sendikalarda ynetim kadrolarnda kadnlarn ok az temsil edilmesi.219

hazrlayc zel beceri kurslarnn salanmamas (beceri kurslar ve raklk gibi). vergi kontrolrl gibi) tekilat benzeri kurulularda kadnlar iin kotalar ayrlmas gibi) erkeklere vasfl, kadnlara vasfsz ii muamelesi yaplmas gibi).

daha nce iten karlmas (yksek tazminat gibi bir takm teviklerle).

5.2.4 1990l Yllarda Trkiyede Kadn Emeinin Sektrlere Gre Dalm 1990l yllara bakldnda grlen manzara Trkiye nfusunun yarsn oluturan (27.486.671) kadndan yaklak 5.9 milyonunun alt eklindedir.220 alan kadnlarn belli meslek gruplarna gre dalm ise u ekildedir: Kadnlarn %80.65i tarmda (bitkisel retim, hayvanclk, ormanclk, balklk, avclk) cretsiz aile iisi olarak yer almaktadr. Bu oran 1960da %95, 1970de %89 ve 1980de %85 dolayndadr. Kadnlar tarm kesiminde igcnn yarsn

219

F. idem Aydn, Kadn gc ve alma Yaam, 8 Mart 2006, SHP Ankara, www.shp.org.tr/images/yayinlar/KADIN%20 GC%20VE%20ALIMA%20YAAMI.docshp
220

D E, Hanehalk gc Anketi Sonular 1990, Ankara.

143

oluturduklar halde bu kesimdeki sigortal kadnlarn toplam sigortallar iindeki pay bitkisel retim ve hayvanclkta %9, balklkta ise %1in altndadr.221 Tarm d retim etkinliklerine gelince; sanayi kesiminde alan kadnlar sanayideki emein %12sini oluturmaktadrlar. Bu kadnlarn youn olarak yer aldklar tekstil (%66) ve gda (%14)dr.222 Faal kadn nfusunda hizmet sektrnde elde edilen gelime sanayi sektrndekinden fazla olmutur. Sanayi kesiminde faal kadnlar arasnda alanlarn oran 1960ta %2.7, 1970te %5.1 ve 1980de %4.7dir. Hizmetler dalnda ise 1960ta %1.9, 1970te %5 ve 1980de %6.2dir.223 Trkiyede istihdamn sektrel dalmna baktmzda 1988-2003 dneminde tarm kesimi istihdam azalrken hizmetler ve sanayi kesiminin istihdam paylar artmtr.224 Ancak gelimi lkelerde % 3-5 civarnda olan tarm istihdamna bakldnda Trkiyede tarm kesiminin % 33,9 olan istihdam pay ok yksektir.225 Tarm kesiminin paynn bu kadar yksek olmasnn nedenlerinden birisi tarm kesimine verilen sbvansiyonlar ve kredi aflardr. Bir dier neden kentlerde i alanlarnn ok snrl olmas ve krdan geleceklere yeterince istihdam olanaklar salanamamas, sanayi sektr yatrmlarnn yetersiz kalmasdr. Sanayi sektrnn istihdam pay ise artmtr fakat bu art ok nemli miktarda olamamtr. Sanayi sektrnde artan istihdamn nemli bir blmnn kayt d ve dk verimlilikte olmas da gz nne alnrsa % 18 olan sanayi sektr pay, gelimi lkelerdeki % 28 ile karlatrldnda ok dk kalmaktadr. lkemizde 15 yllk dnemde hizmetler kesiminin istihdam iindeki pay, hzla artm olmasna ramen gelimi lkelerin % 70lerdeki istihdam pay dnldnde hala ok dktr. Ayrca sanayi sektrnde olduu gibi verimlilik ve kayt d sektr etkenleri gz nnde bulundurulmaldr. Son on yllk dnemde toplam alan kadn
221 222

Ansal ve dierleri s. 52. D E Hanehalk gc Anketi Sonular, 1990, Ankara. 223 Eybolu, s. 95. 224 D E Hanehalk gc Anketi Sonular, 1990 Ankara. 225 Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005.

144

says 5-6 milyon civarnda sabitlenmi olup, bir art eiliminden sz etmek mmkn deildir. 2003 ylnda istihdam edilen toplam 5 891 bin kadnn % 58,5'i tarmda, % 41,5i tarm d faaliyetlerdedir. 226 Tarm d faaliyetlerde sanayinin pay % 12,9 ve hizmetlerin pay % 28,1'dir.227 Buna gre istihdamda en byk paya sahip olan tarmn oran kk ini klara karn dzenli ekilde azalrken, hizmetlerdeki oran kk ini klara karn ykselmekte, sanayide kadn oran % 8 ile % 13 arasnda oynamasna karn % 10 dolaynda sabitlenmi grnmektedir. Trkiye'de kadn istihdamnn gelime ynnn hizmetler sektr olduu grlmektedir.1990l yllarn ortalamasna baklacak olursa kendi hesabna alan kadnlarn oran %4.6dr.228 Sorumluluk isteyen yneticilik, giriimcilik gibi mesleklerde alan veya iveren konumunda olan erkek says 234 bin, kadn says ise 13 bin dolayndadr. yaamnda kadn giriimci oran ise %1.4tr.229 Kk giriimci veya kendi iini kurmu bamsz alan kadnlarn orannda son yllarda olduka byk bir dme vardr. 2005 ylnda niversitelerde retim eleman kadn oran % 36 olup, toplam profesrler iinde kadn oran % 25e ulamtr. Mimarlarn % 31i, doktor ve operatrlerin % 29u, avukatlarn ise % 26s kadndr.230Karar alma mekanizmalarna katlm asndan nemli alanlardan biri olan Kamu Ynetimindeki duruma baktmzda, 2001 yl verilerine gre kamuda alan orta ve st dzey yneticilerin % 29'unun kadn olduu grlmektedir. Sanayide sregelmi olan durgunluk kadn igc asndan iten karlma gibi olumsuzluklarn yan sra fason retimdeki arta sebep olmutur. yasalarnn dnda, sigortasz, gvencesiz ve dk cretli ev retiminin kadnlar iin sakncalar ise yaygn olarak bilinmektedir.
226

Kmbetliol ve aa, alan Kadnlar ve Kreselleme, s. 6. D E Hanehalk gc Anketi Sonular, 1990, Ankara. 228 Eybolu, s. 95. 229 lkkaracan , s. 288. 230 Trkiyede Kadnlarn alma Yaamna Katlm ve Avrupa Birliine Uyum Srecinde Gerekletirilen almalar, http://www.kssgm.gov.tr/istihdam.html.
227

145

Durgunluk ve kriz, sanayide almak isteyen kadnlarn i bulamamalar sonucunu dourmaktadr. Bu koullarda mutlaka almak durumunda olan bir ok kadnn i arayaca dier sektr hizmetler olmutur.Trkiyede yaklak krk senede hizmetler sektr istihdam kapasitesi yaratma asndan sanayiden daha hzl bymtr. Son krk ylda sanayide istihdam kapasitesi %23,2, hizmette %36,3 artmtr.231 Bu koullar dorultusunda enformel sektrde kadn igcnn younlat grlmektedir. Kesin veriler olmamakla birlikte enformel sektrde alan kadn saysnn formel sektrdeki kadn says kadar ok olduu tahmin edilmektedir. Beklenen eilim bu saynn daha da artaca ynndedir.232 D Enin Hane halk gc Anketlerindeki kimi veriler, enformel sektrdeki kadn igcnn byklne dair bir fikir verebilir. Sz konusu anketlere gre, 1992 Ekiminde kentsel kesimde marjinal alanlarn %77.7si kadndr ve bu kadnlarn tamam imalat sanayinde alyordu. 1994te ise ayn oran %69.4 olarak gereklemitir ve bu kadnlarn %70i imalat sanayinde alyor konumdadr. 233 2005 ylna gelindiinde kendi hesabna veya iveren olarak enformel sektrde alanlarn % 15ini kadnlar oluturmaktadr ve bunlarn % 95i sosyal gvenceden yoksun bulunmaktadr.2341994te ise alan kadnlarn %11.3 dzenli olmayan iyerlerinde alr durumdayken 1992de %14.5i ayn konumdadr. 235 Vasfsz igcne dayanan formel sektrde, iverenler, evli kadnlar deil, bekar kadnlar tercih ettikleri iin vasfsz evli kadnlarn istihdam olanaklar enformel sektrde daha yksektir. verenlerin evli yerine bekar vasfsz kadnlar tercih etmeleri konusunda yaplan saha aratrmalar bunun eitli nedenleri olduunu gstermektedir. Bekar, vasfsz bir gen kz ev geindirme sorumluluu tamaz ve almasnn esas nedeni eyiz hazrlamak ve aile btesine katkda bulunmaktr. Dolaysyla gen kzlar

Eybolu, s. 96. Gnlk, Pulhan ve zar, s. 17. 233 D E Hanehalk gc Anketi Sonular 1992 Ankara. 234 Trkiyede Kadnlarn alma Yaamna Katlm ve Avrupa Birliine Uyum Srecinde Gerekletirilen almala, http://www.kssgm.gov.tr/istihdam.html 235 Demirel ve dierleri, s.14.
232

231

146

asgari veya daha az cretle almaya kolaylkla raz olmaktadrlar. Bu grubun igc piyasasnda kalma sreleri ortalama 3-5 yl arasnda deimektedir. verenlerin gen kzlar istihdam etmelerinde bir baka neden ise gen kzlarn ev ii ilerin esas sorumlular olmamalar ve aile ykmllklerinin de evli kadnlar kadar ar olmamas nedeniyle mesaiye kalmalarnn daha kolay olmasdr. Ayrca cretli doum izinleri ya da ocuklarnn hastalanmas yznden ie ge gelen veya izin alan evli kadnlar gibi gereksiz sorun karmazlar. Gen kzlarn istihdam srelerinin 3-5 ylla snrl olmas (genellikle evlendiklerinde ii kendiliklerinden brakmaktadrlar), iverenlere kdem tazminat asndan da bir avantaj salamaktadr. ocuklar belli yaa geldikten sonra igcne katlan evli kadnlar ise, igc piyasasndan uzak kaldklar iin yksek kdem tazminat almaya hak kazanmaktadrlar. cretlere gelince, formel sektrde vasfsz erkekler ve kadnlar, asgari cretle i hayatna balasalar bile, belli bir sre sonra erkeklerin ite ykselmeleriyle birlikte byk cret farkllklar domaktadr. Erkekler kk de olsa fazla cret alabilmek iin kolayca ve sk sk i deitirmekte, oysa kadnlar ayn i yerinde uzun sre kalmay tercih etmektedirler. Bu da kadn cretlerinin dk kalmasnda nemli bir belirleyicidir. Vasfsz kadn iilerin ounluu gvenli bir iyerinde almaya son derece nem vermektedir. Hemehri-komu-akraba kadnlarn ayn iyerinde toplanmasnn ardnda da ayn gven aray yatmaktadr. 5.3. sizlik Oranlar Tarihsel olarak bakldnda istihdam yaratmann Trkiyede ekonomiyi ynlendirenler tarafndan kendi bana bir ama olarak dnlmedii, sadece bymenin olumlu bir sonucu olarak ele alnd grlmektedir. 236

236

Gnlk, Pulhan ve zar, s. s.8.

147

Son 15 yllk dnemde istihdam oran hem kadnlarda hem erkeklerde azalm, erkeklerin istihdam oran 1988de % 75,1den 2003de % 62,8e dmtr. Kadnlar asndan sz konusu oran, 1988de % 30,6 iken 2003 ylnda % 24,4 olmutur. Kadn istihdam oran gelimi lkelerde % 50ler civarndadr.237 Trkiyede bu azaln en byk nedenlerinden birisi alma andaki nfusun art hznn ok yksek olmasdr. te yandan 1999 ylna kadar, nfus art hzn karlayamayacak derecede de olsa istihdam art yaanrken, bu yldan sonra istihdam artmam, gerilemitir.238 Bu gelimede lkemizde 1999 sonras yaanan ekonomik krizlerin byk etkisinin olduu muhakkaktr. Ayrca Trkiye ekonomisinin istihdam yaratma kapasitesinin dk olduunu sylenebilir. D Enin 2000 yl rakamlarna gre Trkiyenin nfusu 67 milyon, igc arz ise 22 milyondur. Yani nfusun sadece te biri igc arzn oluturmaktadr. Oysa Avrupa Birliinin yeni yeleri ya da aday yeleri olan Orta ve Dou Avrupa lkelerinin tamamnda igc arz ya nfusun yars ya da yarsndan fazladr. Trkiye iin birinci sorunlu alan burasdr. Nfusun te birlik ksm almakta dier te ikilik ksmn geindirmektedir. 239

Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005. Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005. 239 Kaan Benokan, AB Hukukuna Uyum Srecinde Trkiyede Sorunlu Alanlar, Bolu, Aralk 2005, (12.06.2006), http://www.calismahayati.net/makale9.htm
238

237

148

Tablo 25 gc Piyasasna likin Temel Gstergeler

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005* gc (Bin Kii) 22136 22899 23030 stihdam (Bin Kii) 20396 21378 21698 stihdam 44,5 43,1 43,3 Kent % stihdam 55,5 56,9 56,7 Kr % siz Says (Bin Kii) 1740 1522 1332 sizlik 7,9 6,6 5,8 Oran % 11,1 10 9,3 Kent % 5,1 3,9 2,9 Kr % Eksik stihdam 8,7 6,3 6,2 % Atl 12 gc % 16,6 12,9

22359 23415 23356 22029 23491 23818 23640 24297 24432 20815 21958 21644 21312 21524 21354 21147 21870 21993 47,8 52,2 1545 6,9 9,7 4,2 6,1 13 45,3 54,7 1457 6,2 10 2,8 5,2 11,9 49,6 50,4 1712 7,3 10,4 4 10,2 17,5 54,6 45,4 1415 6,2 8,9 3 7,4 13,6 51,5 48,5 1967 8,4 11,6 4,7 6 14,4 52 48 2464 10,3 14,2 5,7 5,4 15,7 51,5 48,5 2493 10,5 13,8 5,7 4,8 14 54,7 45,3 2428 10,3 13,3 5,6 3,1 13,4 56,3 43,7 2439 10 12,6 6,4 3,5 13,5

Kaynak: D E Hane halk gc Anketleri. 1994-2005.

sizlik oran hane halk igc anketlerine gre 2005 yl itibariyle %10dur. Trkiyede isizliin cinsiyet ve eitime gre durumuna baktmzda daha ilgin bulgulara erimekteyiz. 2005 yl hane halk igc anketi verilerine baktmzda; kadn igcnde isizlik oran Trkiye genelinde %9.2 olurken, bu oran kentsel kesimde %16.6, krsal kesimde ise %3.3 dzeyine derken tarm d isizlik oran %17.3e kadar ykselmektedir.Orann kent ve kr arasnda bu kadar byk farkllk gstermesinin altnda yine cretsiz aile iilii yatmaktadr. Erkek igcnde isizlik oran lke genelinde %10.2, kentsel alanda %11.7 ve krsal alanda %7.9 dzeyinde iken tarm d isizlik oran erkeklerde %12.5e kadar ykselmektedir. Krsal kesimde

149

alma alannn zellii gerei gen isiz oran %14.3 dzeyine ulamaktadr. Krsal kesimde gen kadn igcnn isizlik oran %17.3 dolayndadr. 240 2006 ubat ay Hane Halk gc Anketleri bu dnemde istihdam edilenlerin; % 75,4' erkek, % 24,6'si kadn nfus olduunu tespit etmitir.241 Gerekten de, Trkiye igc piyasasnn kronik sorunlarndan biri igc piyasasna katlma oranlarnn dkldr. Nfus iindeki dk oranl igcnn bu yapsnn temelinde kadn igcnn ekonomik yaamn byk lde dnda yer almas yatmaktadr. Baka bir anlatmla dier lkelerden daha dk olan igcne katlm oran kadn igc asndan daha da ciddi bir sorun tekil etmektedir. Bu da ikinci sorunlu alandr. D Enin 2004 istatistiklerine gre kadn igcnn katlm oran yllk bazda %25.4dr. Kentte yaayan kadn igc asndan bu rakam %20lere kadar gerilemektedir. Sadece krsal alanda yaayan kadn iilerin katlm ortalama deerlere daha yakndr, bunun da gerekesi, cretsiz aile iiliinin yaygnldr. Kadn istihdamnn %52.9u cretsiz aile iisi olarak almaktadr.242 Trkiye Kurumu Aralk 2004 bltenine gre kuruma kaytl isiz says 811.948, kaytl kadn isiz 200.596 (% 25), kaytl erkek isiz says 611.352dir (% 75).243 siz kadnlar zerine yaplan bir aratrmada, i arayan kadnlarn en temel iki talebinin "sigortal" i ve "normal mesai saatleri" olduu ortaya konmaktadr.244 Buna gre sigortal ve normal mesai saatleri olan bir i arayan kadnlar isiz kalmakta, i bulma ansna sahip olanlar, ancak enformel sektrde, sigortasz ve gvencesiz ilerde almay kabullenenler olmaktadr. Oysa sosyal gvenlik hakk alanlarn Anayasa tarafndan teminat altna alnan temel haklarndan biridir. 2000 ylndan 2004 ylna igcne dahil olmayan erkeklerin saysnn 6 milyondan 8.8 milyona; igcne dahil olmayan kadnlarn saysnn da 17 milyondan 18.6 milyona
mer Faruk olak, sizliin Dinamikleri,T SK, Mays 2005, http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=1202&id=67, (1Mart 2006). 241 D E Hane Halk gc Anketi Aratrmas, ubat 2006, Ankara. 242 Benokan, 2005. 243 Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005. 244 lkkaracan, s. 287.
240

150

kt grlmektedir.245 Bu rakamn iindeki en ciddi byklk 12.3 milyondan 13.3 milyona kan ev kadnlarnn saysdr. Trkiye, yakn nfusa sahip lkelerle bu adan karlatrldnda grlmektedir ki en az istihdama sahip olan lkedir. Bir baka anlatmla nfusunun ancak te birinden aznn alt, geri kalan ksmnn eitli nedenlerle alma yaamnn dnda kald bir yapya sahiptir. Bu rakamlar son yllarda Avrupada da yaygnlaan no work culture diye anlan alma yaamndan umudunu kesmi kitlelerin giderek bydn gstermektedir. Trkiye asndan ev kadn kategorisinin bymesi geleneksel nedenlerle aklanabilir ancak erkeklerin saysndaki art dikkate deerdir.Burada daha da nemli olan bir baka konu da 15-24 ya grubundaki genlerin istihdamndaki istikrarl azalma trendidir. Yine 2000 ylndan 2004 ylna baktmzda, bu ya grubundaki erkek istihdamnn 3 milyondan 2.5 milyona geriledii; yine ayn ya grubundaki kadn istihdamnn da 1.6 milyondan 1.3 milyona dt yolundadr. Bu trend, kr-kent, erkek-kadn ayrm olmakszn varln srdrmektedir. 246 Kadnlarn ve erkeklerin istihdam edilme kriterlerinin farkl oluu gibi isizlik nedenleri de birbirinden ok farkldr. Her eyden nce, Trkiye genelinde kentlerde i arayan kadnlarn oran, erkeklerin 2.5 katdr.247 sizlik oranlarna cinsiyet ve eitim kategorileri asndan bakldnda yle bir tablo ortaya kmaktadr. Btn eitim kategorilerinde, kadn isizlik oran erkek isizlik oranndan yksektir. Erkek isizlik orannn en yksek olduu kategoriyi ilkokul mezunu erkekler olutururken ayn kategori kadnlar iin orta retim dzeyidir. Bu da kadnlara ak orta kademe istihdam olanaklarnn snrlln gstermektedir. Kadn isizlik orannn en dk olduu iki kategori ise iki u noktada yer almaktadr. niversite mezunlar ve okuma yazma bilmeyenler ile diplomasz okur yazarlar. Demek ki kadnlar iin igc piyasasnda istihdam olanaklar ikili bir yap gstermektedir. Bir yanda saylar ok snrl yksek renim grm profesyonel meslek sahibi kadnlar te yandan vasfsz kadn iiler.
245 246

D E Hanehalk gc Anketi Sonular, 2000 2004, Ankara. Benokan, 2005. 247 Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005.

151

renim durumuna gre isizlik oranna bakldnda isizlik oranlar cinsiyete gre karlatrldnda belirgin farkllklar gstermektedir. Hane halk igc anketinin son dnemlerdeki sonularna gre ilkokul ve alt eitim dzeylerindeki erkeklerde isizlik oran daha yksek iken ortaokul lise ve yksekokul mezunu kadnlarda isizlik oran erkeklerden daha yksektir. zellikle ortaokul ve lise mezunu kadnlardaki isizlik orannn erkeklerin yaklak iki kat olmas, vasfl igcndeki kadnlarn daha yksek isizlik oranna sahip olduunu gstermektedir. te yandan 1992 ylnda ve i Bulma Kurumuna yaplan bavurular cinsiyete ve eitim dzeyine gre incelendiinde bavuran erkeklerin bavuran erkeklerin %63.2sine karlk kadnlarn %57.6snn ilkokul mezunu, erkeklerin %10.8inin kadnlarn ise %24.9unun lise ve dengi okullardan mezun olduu grlmektedir.248 Erkek bavuranlar iinde niversite mezunlarnn oran %1.9 iken kadnlarda bu oran %2.9dur. Dikkat edilecei gibi olanlar daha oktur. Ayn eilim, yani grece daha eitimli kadnlarn daha zor i bulduu biimindeki bulgu, ayn yldaki kaytl iilerin cinsiyet ve eitim dzeyine gre dalmn incelenmesinden ortaya kmaktadr. Kaytl ii erkekler arasnda ilkokul mezunu erkeklerin oran %58.3 iken, ayn aran kadnlar arasnda %28.1dir. Benzer biimde kaytl isiz erkeklerin %12.8i lise mezunu iken, kadnlarn %38.8i gibi ok byk bir blm lise mezunudur.249 Trkiyede 12 ve daha yukar yataki igcnde olan nfus iinde isizlik oran her iki cinsiyette de 20-24 ya grubudur. 250 Byk kentlerde yaayan kadnlarn cretli ilerde alma oranlar ok dktr. Kentlerde cretli iiliin nemi artarken kent kadnlar bu kategori iinde ok snrl yer almaktadr. Tarm d sektrlerde (sanayi ve hizmetler) iktisadi bakmdan faal nfusun cinsiyet yaps ar dengesizdir.
248

BKa bavuran erkekler arsnda dk eitimliler

daha fazla iken, kadnlar arasnda grece daha yksek eitim kademelerine mensup

Demirel ve dierleri, s. 44. D E Hanehalk gc Anketi Sonular, Nisan 2006, Ankara. 250 Ansal ve dierleri, s. 26.
249

152

5.4. Sektrel Adan Kadn gc 2000li yllarn banda igcnn %45.9unun tarmda, %15inin sanayide, %38inin hizmetler kesiminde olduuna baklrsa Trkiyenin hala bir tarm lkesi zellii gsterdii dnlebilir.251 Kesimler arasdaki bu dalm, kadn igcnn retimdeki yerini kendiliinden ortaya koymaktadr. Kadnn konumu, tarmda istihdam yaratmann maliyetini drmektedir. Ne var ki, maliyet dmesine ramen yaratlan katma deer artmamaktadr. Tarm d alanlarda
252

alanlarn

%86.4n

erkekler,

%13.6sn

kadnlar

oluturmaktadr.

Her ne kadar tarm d sektrlerde alan kadn says banka,

sigorta, turizm, halkla ilikiler gibi hizmetler sektrndeki gelimeyle birlikte artmsa da sanayide zellikle de imalat sanayinde istihdam yaratmann maliyetinin yksek olmas kadn emeine ikincil gzle baklmasna neden olmaktadr. Bunda cinsiyeti bak asndan ziyade, kadn igcnn teknolojik donanma uyum gsterecek uzmanlk eitiminin gerektirdii renime sahip olmamas etkili olmaktadr. Nihayet Trkiyenin Avrupa Birlii entegrasyon srecinde bir dier sorunlu alan istihdamn sektrel dalm sorunudur. Aadaki tabloda grld zere 22 milyonluk istihdam iinde 7.8 milyonluk nemli bir blm tarm sektrnde almaktadr. stelik Trkiyede 6 milyon civarndaki kadn istihdamnn yaklak %60 da tarm sektrndedir. Tablo 26 stihdamn Sektrel Dalm % Yl 1980 1985 1995 2000 2004 Tarm 55 50,9 48,1 34,5 35,2 Sanayi 12 16 15,0 17,2 17,4 Hizmetler 33 32,1 36,9 48,3 42,1

Kaynak:D E Hane Halk gc Anketi Sonular, 1980, 1985, 1995, 2000, 2004.
251 252

Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005. Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005.

153

Tablo 27 stihdamn Stat Dalm (%) Yl cretli Yevmiyeli veren 1990 1995 2000 2004 33.4 33.4 39.6 41.1 5,6 8,5 10.0 8,8 4,5 5,6 5,3 4,5 Kendi Hesabna 26,4 24,9 24,5 24,7 cretsiz Aile isi 30,1 27,6 24,5 20,9 Toplam 100 100 100 100

Kaynak:D E Hane Halk gc Anketi Sonular, 1980, 1985, 1995, 2000, 2004.

Her ne kadar 1980 ylndan 2004 ylna gelinceye dein istihdamn sektrel dalmnda nemli mesafeler kat edilmi olsa da gelinen nokta hala dndrcdr. Kentlerde alan kadn says 1990-2004 arasndaki 14 yllk dnem iinde % 64,7 artarak 1 373 binden 2 262 bine kmtr.253 Aradaki kk ini klara karn belirleyici olan alan saysndaki arttr. Sz konusu on yllk dnemde igcne katlm orannn genelde % 14 ila % 17 arasnda seyrettii grlmektedir. Burada, igcne katlm orannn ykselmemesinin temel nedeni, gler sonucu 12 ve daha yukar yataki kentsel kadn nfusun artnn kadn igcndeki arttan daha byk olmasdr. 5.5. Kadn gcnn Belirleyicileri Ekonomik bymeden farkl olarak kalknmann toplumsal yaamdaki dnm de iermesi, kadnn konumunu, dolaysyla retimdeki yerini yeniden tanmlama olana vermektedir. Kalknmayla birlikte kadn hem eitim olanaklarna daha kolay ulaabilmekte, hem de edindii donanm sonucu ekonomik zgrln kazanma ans yakalamaktadr. Kadn igcnn arz genel olarak; retim ve istihdam politikalar, ekonomik krizler, enformel sektrn bykl, nfus art hz, kentleme, toplumun insan kaynann yetitirilmesine verdii nem, iletiim aralarnn kullanmnn yaygnlamas, ulam olanaklarndaki eitlilik, siyasi darbeler ve toplumsal deer yarglarndan etkilenir.

253

Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005.

154

Tablo 28 Trkiyede Kadnlarn almasna likin Grler Sal yerinde olan ve her isteyen kadn almaldr Kadnlar ancak ailenin maddi durumu ktyse almaldr Kadnlar ancak babalar / kocalar izin verirse almaldr Kadnlar kesinlikle almamaldr Fikri yok
Kaynak:Efes Pilsen, Trkiyede Kadn Profili 2. 2004, s. 40.

2000 (%) 68,7 13,1 12,1 5,7 0,4

2004 (%) 79,4 10,3 8,1 2,2 -

Her ne kadar ekonomik byme tm hkmetlerin ncelikli hedefiyse de bymenin hangi retim modeli dorultusunda yaplaca hkmetlerin ideolojik yaplarna gre deiiklik gstermektedir. rnein, 1980 dneminde olduu gibi, hzl nfus artnn olduu bir dnemde da dnk sanayileme stratejilerinin tercih edilmesi, tekstilkonfeksiyon gibi emek youn sektrlerde istihdamn zellikle de kadn igcnn istihdamn olumsuz etkilemektedir. Ne var ki, stagflasyon dnemlerinde kadnlar gemi kriz deneyimlerinde olduu gibi sadece ilerini yitirip evlerine deri dnmekte kalmamakta, enformel sektrn alma koullarna terk edilmektedirler.254 Erkeklerle karlatrldnda, renim dzeyinin ykselmesinin kadn isizliini ortadan kaldrmaya yetmedii grlmektedir. Bunda mesleki beceri kazandran okullarn azl kadar, bu okullarda mesleki formasyondan ziyade ev ekonomisine dnk retim verilmesi etkili olmaktadr. Baka bir deyile, mevcut retim sistemi, i yaamnn gereksinim duyduu nitelikte emek arz edilmesini engellemektedir. Gerek Dnya Bankas, gerekse IMFnin raporlarna gre 21. yzyln ilk eyreinde ncelikle sanayilemi lkeler olma zere dnya genelinde isizliin artaca yllar ba gsterecektir. Uluslararas krizin devam edecei ngrleri, tekstil gibi emek youn alma zelliini koruyan sektrlerin yerini yksek teknolojili ve birden ok uzmanlama gerektiren sektrlerin alacan ve dolaysyla dk oranl emek talep eden sektrlerin ykseleceine ynelik isabetli tahminler yava yava gereklemeye balamtr. Bu da Trkiye gibi teknoloji ithal eden, nfus art hznn yksek olduu
254

Miniba, s. 345.

155

lkelerde igcnn, zellikle de kadn igcnn byk ksmnn zorunlu olarak enformele kayacan gstermektedir. Kadnn igcne katlm ile ilgili aratrmalardan kan genel kanlar unlardr255: Kadnlarn igcne katlm yala birlikte artmaktadr. gcne katlm 31-35 ya arasnda en yksek noktaya ulap, daha sonra azalmaya balamaktadr. Sadece kadnlar alndnda bu aralk 26-30 ya grubuna dmektedir. Evli kadnlarn igcne katlm oranlar evli olmayanlardan %46 daha azdr. Hanede bulunan zellikle 0-6 ya grubundaki ocuk says (ve ayn derecede olmasa da 7-11 yataki ocuk says) kadnlarn igcne katlmn olumsuz etkilemektedir. Hane reisi olmak, hem kadnlarda hem de erkeklerde igcne katlm olumlu ynde etkilemektedir. Hane bykl kadnn igcne katlma olasln artrmaktadr. Kadnn igcne katlm blgelere gre deimektedir. Lise ve niversite eitimi erkeklere oranla kadnn igcne katlmnda daha gl bir etmendir. Bu bulgu kadnn igcne katlmn eitimin daha fazla etkilediini dorular niteliktedir. Blgeler gz nne alndnda bir baka ilgin bulgu,kadnn igcne katlmnn ok dk olduu Gneydou Anadolu Blgesinde niversite mezunu kadnlarn igcne katlmlarnn en yksek olduu blge haline gelmesidir. Bu bulgular, kadn beeri sermayesine yaplan yatrmlarn verimli olmad yolundaki deerlendirmelere bir yant verebilir. Baka bir aratrma bulgular, yksek renimli kadnlarn isizlik orannn erkeklerinkinden belirgin lde yksek olduunu gstermektedir.256

255 256

Miniba, s 349 350. Eybolu, s.92.

156

Tablo 29 Trkiyede Kadnlar Arasnda Meslek Seme mkan Olsa Tercih Edilecek Meslek Tr retmen Doktor / Eczac Ev Kadnl Ebe / Hemire Avukat Polis Din Grevlisi Gazeteci Mimar Mhendis Muhasebeci Esnaf / Tccar Hakim letmeci Reklamc Sinema / TV Artisti / arkc Di Hekimi Bankac Bilgisayarc Politikac Terzi Radyo / TV Spikeri Manken Doa Aratrmacs Dier Ayn ii seerdim Fikri yok / Bilmiyor 2000 (%) 30,6 14,1 12 8,2 4,6 3,6 1,3 2,3 1,5 1,3 0,9 1,2 1,3 1 0,3 0,6 0,9 0,9 0,8 0,6 0,8 0,6 0,4 0,3 3,3 0,1 6,5 2004 (%) 37,6 15,4 7,9 7,9 4,5 4,4 1,7 1,6 1,1 1,1 0,9 0,7 0,6 0,6 0,6 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3 0,1 6,8 3,8

Kaynak:Efes Pilsen, Trkiyede Kadn Profili 2. 2004, s. 40.

5.5.1 e Almada Ayrmclk, Ortamnda Ayrmclk ve cret Eitsizlii Trkiyede ve Dnyada kamu sektrnde baz mesleklere kadn alnmamakta, baz mesleklerde snrl kontenjan tannmakta ve terfide ve ie almda engeller yaratlmaktadr. rnein 1990 ylnda hukuk renimi gren kz renci oran %36.4 olduu halde yarglk-savclk mesleine alnacaklar arasnda kz rencilere kota uygulanm ve bu kota 1980-1990 dneminde %10 iken; 1990da %5 e drlmtr.

157

Elektrik leri Ett daresi ile Sanayi ve Teknoloji Bakanlnda mhendis almak iin alan snavlara kadn mhendislerin bavurular kabul edilmemitir.257 e almada ayrmclk ayn zamanda mlakatlarda kadn adaylara zel yaamlar ile ilgili sorular sorulmas ve ocuk sahibi olmalarnn zamanlanmas konusunda bask yaplmas gibi durumlar da yaratmaktadr. Trkiye'de kadn erkek igcnn cretlerini kyaslamada kullanlan temel istatistik SSK'nn cret istatistikleridir. 2003 ylnda SSK yesi kadn iilerin ortalama gnlk kazanc (22.159.523 TL) erkek iilerin ortalama gnlk kazancnn (24.574.490 TL) % 90.2sidir.258 Bu verilere gre kadnlar cretler konusunda nemli bir ayrmclk yaamamaktadr. Burada hemen belirtilmesi gereken, kadnlarn SSK yeleri iindeki orannn sadece % 20,7 olduu ve kentlerde daha ziyade vasfl kadn igcnn sosyal gvenlik kapsamndaki ilerde alma imkann bulabildiidir. Geni bir vasfsz kitle yukarda belirtildii gibi enformel sektrde sosyal gvenlik haklarndan yoksun biimde almakta, onlarn dk cret dzeyleri SSK istatistiklerine yansmamaktadr. SSK bnyesindeki vasfl kadnlarn cretlerinin SSK genelindeki vasfl ve vasfsz erkek iilerin ortalamasna kyasla daha yksek olmas, greli eitlie yol amaktadr. Trkiyede eit ite veya edeer ite kadnlara erkeklere kyasla daha dk cret denmesine dair kapsaml aratrmalar yoktur. Kimi saha almalar kadnlara ayn taban creti dense bile baz ek demelerde farkl uygulama yapldn ortaya koymaktadr.1995 ylnda yaplan bir dier aratrmada Hane halk Gelir ve Tketim Harcamalar'ndan hareketle kadn ve erkek kazanlar kyaslanm ve kadn kazancnn erkek kazancndan % 33,2 daha az olduu saptanmtr.259 Bu farkn % 23,6's kadn ve erkek arasndaki nitelik farkndan ve % 76,4' cinsiyetten kaynaklanmaktadr. lkokul mezunu kadnlarn saatlik kazanc erkein kazancnn % 41,8'iyken, niversite mezunu kadnlarn saatlik kazanc erkeklerinkinin % 59,1'idir.Eitimli olmann cretlerde cinsiyete dayal farkll ortadan kaldrmad grlmektedir.
257 258

Eybolu, s. 35. Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005. 259 Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu. 2005.

158

5.5.2. Trkiyede Kadnlarn Eitimi Gelimekte olan lkelerde eitime yaplan yatrmlar 1950lerde art gstermi olsa da kadnlar ekonomik gelimenin sonularndan yeterince yararlanamamlardr. Aksine, ekonomik gelime kadnlarn ekonomik durumunu tersine etkilemitir nk eitim gerektiren modern kesim meslekleri, kadnn aile iindeki rolleri ile dardaki alma yaam arasnda atmaya neden olmaktadr. Bunun yan sra kadnlarn eitim alannda yara ge balamalar da bir yan faktrdr. Trkiyede geleneksel cinsiyete dayal roller, uygulamal kurslar ve meslek okullar yoluyla da glendirilmektedir. Kadnlar ev ii becerileri gelitirmeye ve kadnlar iin hazrlanan dk cretli ve dk statl ilere ynlendirilmektedirler. Yksek renimde kz rencilerin mhendislikte %23 ve ziraat-orman alanlarnda %32 orannda temsil edilmeleri yine meslee dayal ayrmc eitim politikalarnn uzants olarak grlebilir. 1920li ve 30lu yllarda cumhuriyet ideolojisinin etkisiyle disiplinler aras kz- erkek dalm daha dengeli iken aradaki uurum ok partili hayata ve serbest ekonomiye geii takiben artmtr. Tablo 31de erkekler arasnda yksek okul mezunlar arasndaki isizlik orannn lise ve dengi okul mezunlarnn isizliinden fazla olduu bulgulanmtr. Kadnlarda da ayn trend mevcut olmakla birlikte yksek okul mezunlarnn isizlii dier eitim kurumlarndan mezun olanlara gre ak ara nde bulunmaktadr. Rakamlarn gsterdii, 2005 itibariyle gerek erkeklerde, gerek kadnlarda eitim dzeyi ykseldike isizliin de artt yolundadr. Trkiyede ilkokul dzeyinde okullama oranlarnn byk lde benzer olduu grlmektedir. Kz ocuklar asndan eitime devamda yakn zamana kadar eii ortaokul oluturup, kz ocuklarn byk ksm ilkokuldan sonra okuma frsat bulamamaktadr. Sekiz yllk eitime geilmesiyle birlikte okullama oranlar ykselmi olsa da sorun ortaokuldan sonrasnn ne olaca, ka gen kzn liseye ve daha sonra niversiteye gitme ans bulacadr. niversite seme snavlarnda baarl olmann

159

paral dershanelere ve zel derslere bal olduu koullarda, dar gelirli ailelerin olanaklarn erkek ocuklar iin zorladklarn, gen kzlarn lise mezunu isiz olarak igc piyasasnda mitsiz bir ekilde i aradklar grlmektedir. Ben niversiteye giremedim. Niin giremedim? Aabeyimle beraber okumamza ramen, tabi ailede de olanaklar yok. Orada erkek ocuklar daha ok n planda tutuluyor. te sen okumasan da olur, yani niversiteye gitmesen de olur, sen yazlma niversiteye abini yazdralm eklinde, ben kendi yaantm dahi deneyemedim. 260

Tablo 30 Trkiyede Kadn Nfusun Yabanc Dil Bilgisi ngilizce Almanca Arapa Balkan Dilleri Krte Franszca Rusa talyanca spanyolca Latince Bilmiyor 2000 (%) 7,7 1,6 1,4 0,6 0,6 1,3 0,2 0,1 0,1 87,9 2004 (%) 9,1 1,9 0,9 0,9 0,9 0,5 0,3 0,1 87

Kaynak:Efes Pilsen, Trkiyede Kadn Profili 2. 2004, s. 40

2000 ve 2004 yllarnda kadn igc zerinde yaplan bir alan almas kadnlar arasnda yabanc dil bilgisinin olduka dk dzeyde olduunu gstermektedir. Bu oranlar, kadn alanlarn ounlukla niteliksiz igc snfnda bulunduklarn kantlayan verilerdir. Devlet Planlama Tekilatnn 2000 ylnda yapt bir aratrmaya gre mutlak

yoksullarda ilkokulu bitirenlerin yaklak yars (%46) kadnken, ortaokulu bitirenlerde bu oran bete bire (%21) dmektedir.261 niversite bitirmeyi baaran her yz kiinin ise sadece kadndr. Bu saylar yoksul ailelerde eitim dzeyi ykseldike gen kzlarn eitim grme anslarnn nasl azaldn aka ortaya koyuyor.
260 261

Toksz, zkazan ve Poyraz, s. 44. Toksz, zkazan ve Poyraz, s. 46.

160

Tablo 31 Eitim Durumuna Gre sizler (2005) Eitim Durumu Okur yazar olmayan lkretim Lise Yksek okul, faklte Erkek (%) 10 10,4 11 8,1 Kadn (%) 2 7,1 23,3 14,12

Kaynak: D E Hane Halk gc Anketi Sonular 2005.

Tablo 32 1990Yl Nfus Saym Sonularna Gre 6 Ya zeri Nfusun renim Dzeyi Eitim Durumu Okur yazar olmayan Okulu Bitirmemi Olan lkokul Orta renim Yksek renim Yksek renim Sonras
Kaynak: D E, 1990 Genel Nfus Saym

Erkek (%) 11,2 16,3 49,1 9,6 9,5 4,2

Kadn (%) 28 15,5 43,3 5,4 6 1,9

2004/2005 retim yl verilerine gre ilkretimdeki kz rencilerin oran % 47, erkek rencilerin oran % 53dr. Bu oran orta retimde kzlar iin % 43, erkekler iin % 57; yksek retimde (n lisans ve lisans dzeyleri birlikte dnldnde) kz renciler iin % 41, erkek renciler iin % 59dur.262 Tablo 33 Trkiyede Eitim Durumuna Gre gcnn Katlm 2005 Eitim Durumu Okur yazar olmayan Lise Alt Eitimli Lise ve Dengi Meslek Yksek Okul ve Faklte Toplam
Kaynak: D E Hane halk anket sonular 2005

Gcne Katlma Oran Erkek (%) Kadn (%) 46,8 19,3 72,3 22,8 73,3 30,6 85,3 71,3 72,3 25,4

Toplam 24,4 48,2 56,6 80 48,7

262

Yeilmen, Kadn stihdamn Arttrmada Eitimin Rol, lkemizdeki Durum ve neriler.

161

Tablo 33, gerek erkek igcnde, gerek kadn igcnde, gerekse toplamda, eitim dzeyi ykseldike, igcne katlma orannn da ykseldiini gstermektedir. O kadar ki, yksek eitimlilerde kadnlarn katlm oran bat deerlerinde, erkeklerde ise bat ortalamalarnn stnde seyretmektedir. Katlm konusundaki en sorunlu kitlemiz eitimsiz kadn igcmzdr, bunlarn oran %20lerin altnda bulunmaktadr. Bu noktada mevcut igcmzn eitim dzeyi nem tamaktadr. D Enin 2001 yl rakamlarna gre igcmzn sadece %26s lise ve yksek okul mezunudur, geriye kalan yaklak drtte lk blm ilkrenim ve alt dzeydedir. Bu yap kadn igcnde daha olumsuz durumdadr ve kadn igcnn %23 lise ve yksek okul mezunudur, geriye kalan %77lik blm ilkrenim ve alt eitim dzeyindedir. Trkiyede kadnlarn okur-yazarlk oranlar ve kz ocuklarn okula gitme oranlar yllar itibariyle art gsterse de, gerek okur yazarlk, gerekse okullama itibariyle kz ocuklar ve kadnlar ile erkekler arasnda nemli farklar vardr. 2000'de kadnlarn okur-yazarlk oran % 80,6 ve erkeklerinki % 93,9'dur.263 Ancak okur-yazarlk asndan kr ve kent ile blgeler arasnda byk farklar olduu grlmektedir. Kylerde okuma yazma oran erkek nfus iin % 91, kadn nfus iin % 73dr. Dou ve Gneydou Anadolu'da kadnlarn okur-yazarlk oran % 56,6'ya kadar dmektedir. nemli bir gen nfusa sahip olan Trkiye'nin okullama orann arttrmasnn ve zellikle kzlarn daha yksek oranda okullamasn salamasnn kalknma asndan nnde duran en ncelikli sorun olduu grlmektedir. Ancak eitim-retim alannda kkl deiikliklerin yaplmas ve genel lise eitimi yerine mesleki-teknik eitime arlk verilmesi gerekmektedir. 1999-2000 eitim ylnda lise rencilerinin % 57,2si genel liselere ve % 42,8'i mesleki ve teknik liselere devam etmektedir.264 Meslekiteknik liselerin gerekten igc piyasasnn gereksinimlerine cevap verecek biimde dzenlenmesi, yeni teknolojik gelimelere gre yaplandrlmalar ve ailelerin ocuklarn bu okullara gndermelerinin zendirilmesi nem tamaktadr. Genel lise

263 264

Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005. Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005.

162

mezunlarnnkinden dk olsa da, meslek liselerinin mezunlar arasndaki yaygn isizlik aileleri olumsuz etkilemektedir. 2005 ylnda krda kadn igcnn % 89.6s ilkokul ve alt eitim dzeyinde iken, kentsel kadn igc greli yksek eitim dzeyine sahiptir. 2002 yl itibariyle istihdam edilen kadnlarn % 28,9u lise ve dengi, % 26,4 yksekokul veya faklte mezunudur. Bylece lise ve st eitimli kadnlarn oran istihdamdaki kadnlar arasnda % 55i bulmaktadr. Kentsel kadn istihdam iinde profesyonel ve yardmc profesyonel meslek mensuplarnn oran 2002de % 28,5, bro ve mteri hizmetlerinde alan elemanlarn oran % 16,5 ve mteebbisler, direktrler ve st kademe yneticilerin oran % 4,6'dr.265 Sonuncu grubun paynn ok dk olduu buna karlk kadnlarn orta kademe vasfl ilerde younlat grlmektedir. Kentsel igc piyasasnda kadnlarn igcne katlmlarnn onlarn okullama oranlar ile sk bir iliki iinde olduunu kantlamaya alan bir aratrma yaplm ve u sonular ortaya kmtr:266 Blgelere gre kadnlarn okullama oranlarnda byk farklklar grlmektedir. Kadnlarn igc piyasalarna katlmlarnn, renim dzeylerine bal olarak

artt ortaya kmaktadr. Bu saptama ilkokul dzeyinin stndeki renim dzeylerinde daha arpc olarak grlmektedir. Kadnn igcne katlmndaki d bu balam iinde aklanabilir. nsan sermayesinin ok dk dzeyde bulunduu bir anda tarmdan sanayiye hzl bir yapsal geile yz yze gelindiinden, kadnlar bir sektrden dierine yumuak gei yapamamlar ve igcnn dnda kalmlardr. En iyi durumda emeklerinin dk deerlendirildii enformel sektre girmilerdir. lkemizde son yllarda yaananlar, yapsal deiimin kadnlar zerinde olumsuz etkilerinin olduuna iaret etmektedir.

265 266

Efes Pilsen, s. 41. Eybolu, s.39.

163

Ekonomik gerilemenin byk lde kadnlarn ilerini kaybetmelerine neden olduu anlalmtr. nk iverenlerin ilk tercihleri erkekleri istihdam etmek olduundan; ekonomik nedenlerle alanlarn saylarnda bir azaltmaya gidilen kadnlar olmaktadr ve bunda vasfsz igc olmalarnn da pay byktr. gc piyasalarnn katlamas, erkeklerin istihdam asndan renim dzeyinin

nemini artrmtr. gc talebinin erkekler lehine deimesinin bir sonucu olarak, niversite hari dier tm renim dzeyleri kadnlarn igc piyasalarna katlm ynnden nemini yitirmi grnmektedir. Bu gzleme karn, renim dzeyi kadnlarn igc piyasalarna katlmn etkileyen en nemli etmendir ve kadnlarda renim dzeyinin marjinal etkisi daha yksek kmaktadr. Bu bakmdan kadnlarn igc piyasalarna katlmlarn desteklemek iin kadn eitimine daha fazla nem verilmelidir. Eitim dzeyinin ykselmesi, buna bal olarak igc piyasasna katlm emek kaytsz olumlu etki dourmas ancak uzun vadede

piyasasnda kendiliinden bir dzelmenin olmasnn bir gvencesi deildir. Eitim dzeyinin artsz gerekleebilecektir. Mesleki eitimin kadnlarn igcne katlmn arttraca phe gtrmez bir gerektir. Gnmzde i, bilimsel ve teknolojik gelimelere dayal olarak srekli deimektedir. Bu deiim mesleki eitimin ama, ierik, renme-retme stratejileri, sre, kullanlan retim ara ve gereleri, deerlendirme vb. unsurlarn da etkilemektedir. gerekletirilmesinde bilgiye dayal teknik becerilerin oran artmaktadr. in in

farkllamas istihdamda cinsiyet farkllnn etkisini azaltmakta, bireyin sahip olduu mesleki niteliklerin iin gereklerine uygunluunun n plana karmaktadr. Baka bir ifade ile kadn igcnn istihdam, sahip olduu mesleki niteliklerin yapaca ie uyumluluu ile orantldr.

164

5.5.3. Trkiyede Enformel Sektr Trkiyede enformel sektre kendine zg en nemli niteliklerden birini, g olgusunun, zellikle son yllarda kadn ve ocuk g olarak biimlenmesi vermektedir. gc arzna youn olarak kaynaklk eden krsal kesimden kadn g, kayt d ekonomi iindeki youn enformel istihdamla birletiinde, makasn iki ucu kesimekte ve enformel sektr kadnlar asndan yaygnlk kazanmaktadr. Ancak kaytl ekonominin yars, hatta zaman zaman yarsn da aan bir boyut ulat ve Trkiye ekonomisine dinamizmini kazandrd iddia edilen kayt d sektr hakknda ne yazk ki yeterli saysal veri bulunmamaktadr. Kente gten sonra, kent deerlerine uyum gsterme sreci belli bir zaman aldndan ve g eden aileler geleneksel ataerkil deerleri grece daha fazla tadndan, kadnn darda almas g kabul gren bir olgudur. Hane halk reisinin tek bana getirdii gelir de haneyi geindirmeye yetmemektedir. Bunun temel nedeni, lkenin genel ekonomik sistemi iinde, yalnzca kadn emeinin deil, vasfsz erkek emeinin de ucuz olmasdr. Bu durumda her ne kadar dile getirilmese de kadnn salayaca gelir hane halk iin hayati nem tamaktadr. Bu balamda kadnn evden dar kmadan, varolan egemen deerleri tehdit etmeden evde para ba i yapmas, en uygun ve kuvvetle olas bir zm olarak ortaya kmaktadr. Kayt dln Trkiyede bu kadar yksek olmasnn nde gelen nedeni demografik olup, greli yksek nfus art, dzenlemelerin dnda bulunan tarm sektrndeki yetersiz geim imkanlarnn sonucunda ortaya kan i g ve gn dourduu isizlik ile arpk kentleme kayt d istihdama ortam hazrlamaktadr. Dier nedenler ylece sralanabilir: Vergilerin, sosyal gvenlik primlerinin ve yklerin fazlal, sosyal gvenlik sisteminin zayfl-maliyete gre, sosyal gvenlik kurumlarnn sunduklar hizmetlerin yetersizlii, istihdam gelitirme ve kayt d istihdamn nlenmesi ile ilgili konularda hkmet kurulular arasnda egdm eksiklii, istihdam ile eitim ve retim sistemleri arasndaki ilikinin zayfl, uzun sreli isizlik/eksik istihdam oranlarnn

165

ykseklii, vasfsz iilerin igc iindeki paynn grece fazlal, igc piyasasna yeni girenlerin saysnn grece daha hzl artmas, insan kaynaklarnn geliimine yaplan yatrmlarn yetersizlii, kaytl istihdama nasl girilecei konusunda bilgi ve bilgilendirme yetersizlii, dzenleyici erevelerde yetersizlik (denetim yetersizlii, vergi toplama ve izleme sistemlerindeki yetersizlikler, sistem iine alnamama, kayt srasnda brokratik ilemlerin fazlal, kurallatrlamam alanlarn varl), denmeyen prim borlarna ynelik sk kartlan aflar, iilerin sendikalama haklarn yeterince kullanamamalar/zel sektrde sendikalarn grece az rgtl olmalar, iverenlerin kayt d istihdamda dk igc maliyetlerine dayanmalar, alternatif iletme verimlilii hakknda bilgi yetersizlii, enerji ve ham madde maliyetlerinin ykseklii, dk verimlilik / kresel rekabet, Enformel sektre ilikin bir dier nitelik de Trkiyede kk ve orta boy iletmelerin (KOB ler) yaygnldr. 1996da stanbulda yaplan bir aratrmada nfus saym verileri ile imalat anketleri arasndaki tutarszlktan yola karak kk iletmelerdeki istihdamn orannn %38 i bulduu ve stanbuldaki kayt d istihdamn boyutlarnn epey byk olduu sonucuna varlmtr.267 D E Hane halk gc Anketine gre lkemizde istihdam edilenlerin 2003 yl itibariyle % 52.1i herhangi bir sosyal gvenlik kurumuna bal deildir, yani kayt d sektrde yer almaktadr. Kaytd istihdamn % 28i cretli ve yevmiyeli olarak, % 0,2si iveren olarak, % 32si kendi hesabna, % 38i cretsiz aile iisi olarak almaktadr.268 Evde enformel i yapan kadnlar, bu faaliyetlerini i olarak deerlendirmezler ve genellikle kendilerini alan kadn saymazlar. Bu ii, geici bir ura, evde bo zamanlarn deerlendirdikleri ev ilerinin bir uzants olarak grrler. Kazandklar paray da dzensiz, geici bir yan gelir (cep harl) olarak nitelendirirler.

267 268

Eraydn ve Erendil, s. 19. Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu, 2005.

166

Emek youn sanayi kollarnda (dokumaclk, tekstil gibi) gizli istihdam, eve i verme sistemi baat alma tarz haline gelmektedir. verenlerin bu sistemden avantajlar eitlidir. Her eyden nce, retilen para bana yaplan deme asgari cretle ii altrmann (zellikle iinin dolaysz creti eklenirse maliyetinden ok daha azdr. veren eve i verme yntemiyle igcn esnek bir biimde kullanabilmektedir. Bylece , zellikle ihracata ynelik sektrlerde iverenler talep dalgalanmalarna dayankllk kazanmaktadrlar. Eve i verme sistemi, iverenleri iyeri kiralama ve sabit maliyetlerden kurtarmaktadr. Buna karlk iverenler evde enformel i yapan kadnlarn retim srecini kontrol edip, hzlandramamaktan yaknmaktadrlar.269 Kadnlarn kentsel enformel sektrde giderek daha fazla yer almalar balca nedenle ilikilendirilebilir. Bunlarn ilki, ekonomik krizin bir yandan kadnlarn aile gelirine katkda bulunmak iin almalarn gerektirmesi te yandan formel sektrde i bulma olanaklarn kstlamasdr. kincisi, kadnlarn (zellikle de krsal kesimden kente yeni g etmi olanlarn) formel sektrde i bulabilmek bakmndan gerekli renim, bilgi ve beceriden yoksun olmalardr. ncs, ev ileri ve ocuk bakm gibi geleneksel sorumluluklarn, kadnlarn formel sektrde alabilmeleri iin gerekli olan zaman snrlandrmasdr.270 Enformel ilerde alan kadnlarn says hakknda kesin veriler olmamakla birlikte yaplan gzlemler en az formel sektrde istihdam edildikleri sayda enformel sektrde de bulunduklar sonucunu ortaya karmaktadr. Bu izlenimler dorultusunda, formel sektr d kalan kadn emeinin hem ev ii hem ev d enformel yaplarda daha ok kullanlaca kar yaplabilir. Kadnlarn enformel ilerle balantlar, geici olmaktan kp srekli ve kurumlam bir yap oluturma yolundadr. Bu nedenle artk kadn emeinin kullanl biimleri hakknda yeni kavramlatrmalara ve yeni almlara gerek vardr. Byk kentlerdeki kadn istihdamnn enformel sektr iinde yaama alan bulmasnda, byk kentlerin zellikle sanayi sektrnn istihdam asndan yeterli genileme
269 270

Eraydn ve Erendil, s.21. Eybolu, s.99.

167

gstermemesi etkili olmutur. Kadn igc geleneksel faktrlerin de (ataerkil aile yaps, aile iinde cinsiyete dayal iblm) etkisiyle enformel sektr iinde almaya aday olmutur. zellikle sanayi sektrnde kadn igc iin yeterli istihdam olanaklarnn yaratlamay, enformel sektrn arln daha da arttrmtr. te yandan enformel sektrn ucuz igcne duyduu gereksinim kentteki vasfsz kadnlarn bu sektr iinde i bulabilmelerini kolaylatrmtr. Bunun yan sra, sanayinin yaps da byk kentlerde enformel sektre i imkan salayc bir ileyii srdrmtr. zellikle fason retim ad altnda yan kurululara yaptrlan ilerin bir blm kadnlarn evlerinde bu ileri yapmalarna olanak salayc olmutur. D E Hane halk gc Anketleri Ekim 1994 sonularna gre, btn Trkiyede kentsel kesimde istihdam edilen 1.542.000 kadnn %8.2sini oluturan 127.000i evde almaktayd.271 Bu erevede zellikle kentsel yap iinde yaanan krizlerin sanayi sektrne igc asndan tad daraltc nitelikler, kadn igcnn bu alanda daha youn olarak kullanlmasn da salamtr. 1990 sonras igcnn sektr ve cinsiyete dayal ayrmna bakldnda, sanayi ve hizmetlerde kadn ve erkek igcnn oransal dalmnda ciddi farkllklar gze arpar. Kadnlarn hizmetler sektr iindeki pay son 35 yl iinde %1.9dan %11e, erkeklerin pay ise %23.7den %35.2ye ykselmitir. Bu veriler kadnlarn istihdam iinde genel olarak hizmetler sektrnde erkekler aleyhine bir genileme gsterdiine iaret etmektedir. Bu dengesizliin yan sra zaman iinde kadnlarn igc iindeki pay daha da azalmtr;1955te %43 olan bu pay, 1990a gelindiinde %36ya inmitir.272 Kadnlar ile ilgili pozitif ayrmclk yaplmas doal ise de, bugnk vahi rekabet ortamnda zellikle dnya ekonomisinde henz etkisini kaybetmemi ekonominin globalleme felsefesine boulmu olduu sistem iinde almaya alan iverene, kadn koruma amacna ynelik olarak, sosyolojik gelime adna, kadn ii istihdam etmeye zorlamak nasl mmkn olacaktr? Yatrmcnn reticinin hayatta kalabilmek iin sava verdiini, ticarinde ulusal veya uluslar aras yapt szleme hkmlerine
271 272

D E Hanehal gc Anketi Sonular Ekim 1994, Ankara. Ecevit, Kentsel retim Srecinde Kadn Emeinin Konumu ve Deien Biimleri, s.118.

168

uymak iin ve sresinde taahhtlerini yerine getirmek ve cezalara muhatap olmamak durumunda bulunduunu unutmamak gerekir. Enerji kesintileri, tabii afetler, grevler lokavtlar, olaanst hal durumlar kolay gslenecek konular deildir. Kredilerin geri denmesi, bir gnlk gecikme halinde dahi iletmelerin iflasla karlatn bilmek ve iverenlerin szlemesel zorunluluklarndan kaynaklanan ar ykmllklerinin, vergi sistemindeki bozukluklarn, niteliksiz iilikten kaynaklanan kayplarnn, alma srelerindeki kayplarn neden olduu maliyet artlarna, bir de i kazas ve meslek hastal nedeniyle S.S.K. kanununda sistemin kara lekesi primli rejimin felsefesine aykr olan ve uygulamasnn i kazas ve meslek hastalklarn nleyici bir yarar da grlmemi bulunan, iverenin sorumluluunu dzenleyen 26. maddesindeki rcu kurumunun Yargtay tihatlar ile adaletten ve objektiflikten uzak devleti zihniyetle ve kanun metnine sadk olmayan uygulamalar nedeniyle vuku bulan yk eklersek, Trkiyede bir de maliyeti ok yksek olan kadn iileri istihdam etmekle giderlerinin artmasn iverenin istemeyecei aktr. Tm bunlar, neden kaytl ekonomide kadn istihdamnn beklenenden fazla olamadn gstermektedir. Neoliberal ekonomi politikalarnn ortaya kard bir retim biimi olarak ev eksenli retim, formal emek piyasasndan dlanan kadn igcnn istihdam edildii bir alan olmutur. Ev eksenli alanlarn nemli bir blm kadndr ve bu durum sadece Trkiyeye zg deildir; bata gelimekte olan lkeler olmak zere tm dnyada ev eksenli alanlarn byk bir blmn kadnlar oluturmaktadr. zellikle gelimekte olan lkelerde ev eksenli alanlarn byk ounluunu kadnlarn oluturmasnn belli bal nedenleri ise kadn igcnn ucuzluu, eitim dzeyinin dkl, kadnlarn darda almas nndeki ataerkil engellerdir. Zaten ncelikli yeri ev ve ncelikli grev ve sorumluluu ailenin ihtiyalarn karlamak olarak tanmlanan kadn iin ev eksenli alma bu zorunluluklarla rtmektedir. Kadnlar aile/e basks, eitimsizlik, ocuklarn brakacak yerinin olmamas, hane ii iblmnn olmamas gibi nedenlerle formal emek piyasasna dahil olamazken ev eksenli retim kadnlarn almas nndeki bu engellerin stnden atlayarak kadnlar emek piyasasna dahil etmitir. Dolaysyla zerinden atlanan bu engeller bu srete deiip dnmemitir; ev eksenli ile birlikte varlklarn srdrmektedirler. Ev eksenli

169

alan kadnlar hem cinsiyeti iblmnn kadna bitii rolleri stlenmekte ve toplumsal rollerinden kaynakl sorumluluklarn srdrmekte hem de retim srecine dahil olabilmektedir. Bu adan bakldnda ev eksenli alma kadnn zerindeki yk artrmtr. Ancak dier taraftan ev eksenli alma yer yer kadnlar tarafndan yine ayn sebeple, ev ilerini engellemedii iin, tercih edilen bir alma biimi olabilmektedir. Ev eksenli alan kadnlar kendilerini alyor olarak tanmlamamaktadrlar ve dolaysyla ev eksenli alma kadnlar iin hem emekleri ile kurduklar ilikiyi hem de ev ii cinsiyeti iblmn deitirecek bir ara olma potansiyeline henz sahip deildir. Para ba cretlerin dk oluu, parann zamannda, dzenli ve tam alnamamas, ufak paralar halinde ele gemesi kazanlan parann kullanm alanlarn snrlamaktadr. Genellikle kadnn kazand para hanenin giderleri iine katlmaktadr. Kadn, kazand para zerinde herhangi bir tasarrufta bulunmamaktadr. Bunda kadnn almas ve para kazanmasndaki asl amacnn kendi ihtiyalarn karlamak deil haneye ek gelir salamak olmasnn da etkisi vardr. Ev eksenli almann birka biimine rastlanmaktadr. Birincisi sipari zerine ve/ ve ya kendi hesabna almaktr. kinci biim ise genellikle bir aracya, taerona bal olarak para ba cret esasyla almaktr. Ev eksenli retim srecinde kadnlarn gnlk ilerinde ve hane ii iblmnde nemli bir deiiklikler olmamtr. Kayda deer tek deiim kz ocuklarnn ev ilerini byk oranda devralmasdr ancak bu da toplumsal cinsiyet rollerini ve cinsiyeti iblmn deitiren deil pekitiren ve srdren bir deiim olduundan olumlu olarak deerlendirilemeyecek bir sonutur. Hanenin erkekleri ev eksenli retim srecinde ev ilerini paylamamaktadr. Ev eksenli retim, kadnlarn ev ilerinin arasnda veya kendilerine kalan bo zamanlarda, yani ev ilerinden sonra yaptklar bir itir. Kadnlar kendileri iin ev eksenli alabilmek iin zaman, ev ilerinin yapmn, kimi zaman hzlandrarak kimi zaman erteleyerek yaratmaktadrlar ya da kendilerinin olan uyku zamanndan vazgeerek para ba i yapabilmek iin olanak yaratmaktadrlar. Kadnlar ev eksenli retimi ancak gn yeniden planlayarak, zaman ev ve el ii arasnda yeniden paylatrarak gerekletirebilmektedirler. Ev eksenli retim srecinin hane ii iblmn yeniden

170

rgtlenmemesi kadnlar asndan olumsuz bir sonutur ancak dier taraftan bu olumsuzluk kadnlar andan olumlu olabilecek baka sonular da dourmaktadr. Ev ilerinin tmnn kadnlar tarafndan yaplmaya devam etmesi kadnlarn ev ve el iine ayrdklar zaman hesaplayarak fark etmelerine ve dolaysyla kadnn farkndalk dzeyinin artmasna neden olmaktadr. Bu ev eksenli retim srecinde ortaya kan ve kadnlar kendi cinsiyet kimlikleri ile kurduklar iliki asndan olumlu bir sonutur.273 5.6. Sendikal Faaliyetlere Katlm lkemizde sendikal rgtlenme oran kadn alanlar arasnda olduka dktr. stelik kamu kesiminde alanlarn toplu szlemeli, grevli sendikal hak ve zgrlkleri nndeki engeller de srmektedir. Kamu reformu altnda hedeflenen yasal dzenlemeler, kamu hizmetlerini ticariletirirken; kamudaki alma yaamn da esnekletirecektir.Bu dzenlemeler kamu alanlarnn zellikle de kadnlarn bata i gvenceleri olmak zere birok haklarn yok edecek; toplu szleme yerine bireysel szlemeleri ne karacak ve gvencesiz, esnek alma biimlerini dayatacaktr. lkemizde 1990l yllardan sonra ii statsnde alanlara tannan rgtlenme hakk kamu alanlarn da kapsar ekilde geniletilmi olsa da, lkemizde sendikal harekete bakldnda, kamu sektr arlkl bir rgt yapsna sahip olan ii sendikalarnn zel sektrde etkin olamad grlmektedir. zel sektrde rgtlenme nnde herhangi bir yasal engel olmamakla birlikte, kimi iverenlerin negatif tutumu rgtlenme nnde glk yaratmaktadr. Bunun yannda sendikal kadn ii says olduka azdr; bunun en byk nedeni kadnlarn nemli ksmnn kayt d ilerde alyor olmalardr. Sendikal kadnlar ise kadn sorununa kar duyarsz sendikal yaplarda kendilerini ifade etme mekanizmalarndan yoksun braklmaktadrlar. 1990 yl sonras kurulan kamu alanlar sendikalar da kadn yelerinin yetersiz temsillerinin yan sra toplu-i szlemesi ve grev hakkndan yoksun olduklar iin kadn yelerine ilikin somut iyiletirmeler salayamamaktadrlar. .

273

Ebru Moo, Ev Eksenli alma ve Yeniden rgtlenen Geleneksel likiler Yksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, SBE, stanbul, 2004. http://www.sendikanet.org/tr/modules/news/article.php?storyid=176, (24 ubat 2006)

171

Sendikalar erkek egemen yapya sahiptir, bu balamda sendikal politikalar cinsiyet farkllndan kaynaklanan sorunlar gz ard etmektedir. Bir ok sendikann ye dalmlar bile cinsiyet temelinde ayrmamtr. Bu nedenle sendikal kadn saysna ait bilgiler de gvenilir deildir. Sendikalar yelerin temel hak ve menfaatlerinin gelitirilmesi ve korunmas gerektiinden hareketle kadn yelerin i ilikisinde cinsiyet zellikleri gerei farkl tanmlanmalar ve bu farklln gzetilmesi karsnda tutucu davranmaktadrlar. Bu nedenle toplu-i szlemelerinde kadn alanlarn sorunlar dile getirilmemektedir. Kadn komiteleri kurulmamakta ya da kurulanlar yetki kstlamas iinde faaliyet gstermekte, kadn yeleri hedef alan eitim seminerleri yaygnlatrlmamaktadr. Sendikal etkinlikler kadnlarn ev iindeki sorumluluklar gz ard edilerek oluturulmakta, i kolu dzeyinde kadn politikalar gelitirilmemekte, kadn alan sorunu daha ok konfederasyonlar dzeyinde ele alnmaktadr. Sendikalarda kadnlar daha ok iyeri temsilcisi dzeyinde temsil edilmektedir. ube ve genel merkez yneticileri dzeyinde sendikac kadn says ok azdr. Kadnlarn youn olduu i kollarnda da bu durum ayndr. st dzey karar mekanizmalarnda yer alan kadn sendikaclar da daha ok sosyal ileri dzenleyen ve etki alanlarnn kstl olduu grevlerde yer almaktadrlar. Kadnlar tevik edici kota, sandalye ayrlmas gibi olumlu destek politikalar uygulayan sendika yoktur. Kadnlarn igcne katlm orannn dkl, esnek alma, kadnn asli grevinin annelik ve ev ii sorumluluklar olarak grlmesi, eitim olanaklarndan yeterince yararlanamamalar vb genel engeller kadnlarn sendikal katlmn olumsuz ynde etkilemektedir. Bunlarn yan sra sendikal rgtlenmenin kadnlar gz ard edilerek oluturulmas; sendikal etkinliklerin/toplantlarn dzenleni biimi, sendikal ortamlarda kullanlan dil, siyaset yapma tarz, sendikal mekanlar, geleneksel yarglarn sendikalarda da devam etmesi kadnlar sendikalardan uzaklatrmaktadr. Buradan yola karak kadnlar sendikaya ye olsalar bile, sendikalarn karar ve ynetim organlarnda yer almamakta/alamamakta bylelikle de sendikalar erkek egemen yaplar olmaya devam etmektedir.

172

KESKe bal sendikalarda kadn ye oran, ube ve genel merkez ynetimlerinde kadnlarn bulunma oranna bakarak bir rnek verilirse oluacak tablo aadaki gibidir: Tablo 34 KESKe Bal Sendikalarda Kadn ye Oran, ube ve Genel Merkez Ynetimlerinde Kadnlarn Bulunma Oran ubedeki Kadn Merkezdeki Ynetici Oran Kadn Ynetici (%) Oran (%) 14 32 57 21 14 14 29 7 14 8 0 29 0 14 20 8 11 10 0 4 0

ye Oran (%) KESK SES E T MSEN BES TMBELSEN HABERSEN KLTR SANAT-SEN ESM YAPI YOL-SEN TARIM ORKAM-SEN BTS 37 54 41 39 23 23 30 22 21 13 8

Kaynak: KESK Sendikal rgtlenme Olumlu Eylem ve Glendirme Politikalar Sonu Raporu, 2005. http://www.kesk.org.tr/kesk.asp?sayfa=kadinyazi&id=29

Tablo 34den grld gibi KESK iinde kadn oran yksek olmasna ramen kadnlar ynetim mekanizmalarnda yeterince temsil edilememektedirler. Kadnlarn sendika iindeki konumlar i gc ve ev yaamlarndaki konumlarnn da devam niteliindedir. 5.7. Kadn gcnde cretli alma ve Kendi Hesabna alma Nisan 1994te yaplan bir aratrma kentsel kesimde alan kadnlarn %64nn cretli altn, krsal kesimde bu orann %8 olduunu gstermektedir. Bunun nedeni krsal kesim kadnlarnn cretsiz aile iisi olmalardr. (%83) alan kadnlarn renim dzeyleri incelendiinde ortalama eitim dzeyi alndnda, en eitimli grubun cretli kadnlar olduu grlmektedir. cretli kadnlarn %49u lise veya niversite mezunudur. Bu gstergeler, alan kadnlarn hem eitimli hem de (belki) yksek

173

yetenekli bir grup olduunu ortaya koymaktadr. Kadnlar cretli i tutma olasl zerine eitimin etkisi erkeklerinkine gre daha yksektir. Yani kadnlarda eitim dzeyi ykseldike igcne katlma oran artmaktadr. Ayrca kadn cretlilerin kazanlar, erkeklerinkine gre eitime kar daha duyarl bulunmutur. lkokul ve lise eitimlerinin getirisi cretli kadnlarda, cretli erkeklere gr daha yksek ama; dier eitim dzeylerinden daha dktr. lkemizde kendi hesabna alma, igc iinde cretli istihdama gre, her zaman daha geni bir yer kaplamtr. Gelimi lkelerde ise cretli igc daha genitir. Ancak 1970ten sonra yaanlan kriz, mal ve hizmet piyasalarnda nemli sarsntlar yaratmtr. Bunun yannda esnek retim sistemlerinin devreye girmesiyle cretli almada kkl deiiklikler olmutur. Gelimi lkeler sz konusu gelimelerin etkisiyle, cretli almadan kendi kendini istihdama ynelmitir. Trkiyede kendi hesabna almada, erkeklerin oran 1955teki %44lk oranndan, 1990 ylnda %31e dmtr. Buna karlk, doal olarak cretli alan erkeklerin oran ayn yllar srasyla %21 ve %50 olmutur.274 alan kadn nfusunda da deimeler gzlemlenmektedir. 1950den sonra, kadnn igc piyasasna katlmna kout olarak gerek kendi hesabna almada, gerekse cretli igcne katlmda artlar olmutur. Yalnz cretsiz aile iisi olarak alan grup azalma gstermitir. cretli alan kadnlarn oran 1950de %32 iken, bu oran 1990da %17.71 olmutur. Kendi hesabna alan kadnlarn oran ise ayn yllar iin srasyla %4.7 ve %7.29dur. Bu gstergeler, kadnlarn ev kadnlndan ve cretsiz aile iiliinden cretli alma alanlarna kaydklarn gstermektedir.

274

Eybolu, s. 98.

174

6. SONU Gelimi, gelimemi tm ekonomilerde iletmelerin hedefinin gittike artan oranda igc maliyetlerinin drlmesine yneldii ve bu amala, retim srecinde ve emek piyasasnda esneklemenin yeni sermaye birikim biimi olarak ortaya kt ileri srlmektedir. Bu aamada kadn istihdam nemli bir rol oynamaktadr. Aile ii sorumluluklar nedeniyle kadnlarn emek piyasasyla ilikileri zaten hep esnek bir yap sergiledii iin yeni retim rgtlenmeleri kadnlarn bu konumundan yararlanmakta ve esnekletirmeye altklar yap iinde gittike artan oranda kadn istihdam etmektedirler. Gnmzde kadn istihdam sorunu hem ekonomik hem de sosyal ok boyutlu bir sorundur bu nedenle kresellemenin dnya apnda kadn emei zerindeki etkileri ve Trkiyenin konumu incelenmeye allmtr. Kapitalist retim srelerindeki dnmn kadn emeine ne ekilde etki ettiini daha iyi aklayabilmek iin ikinci blmde kapitalizmin balangcndan itibaren emek ile etkileimini analiz edilmitir. aamalardan bahsedilerek kinci blmde, retim yapsndaki deiimler ve gnmzde bu dnmler kadn emei ile

ilikilendirilmitir.Emek sermaye kadar hareketli olmasa da, emek piyasasnn baz nc sektrleri teknoloji ve iletiim- zaten birleik emek piyasasnn bir paras haline gelmi konumdadrlar. Biliim teknolojisindeki hzl geliimler hizmet ve imalat sanayi sektrlerinde niteliksiz i gcnn tasfiyesine yol amaktadr ve bu durumdan daha ok kadnlarn zarar grmesi beklenmektedir. Elle imalatn yerine zihinle imalat almasyla yeni emek gcnn yetitirilmesinde eitimin roln ne kmtr. Yksek eitimli nitelikleri yeni emek gcne daha fazla oranda pazarlk gc kazandrmaktadr.Yeni emek gcnn en arpc nitelii, onun eskisiyle kyaslanmayacak kadar eitimli dzeyidir. zetlemek gerekirse, ok ilevlilik, yksek eitim dzeyi, belli bir yere bal olma zorunda kalmama, hiyerarik dzenlemelerden kurtulma, kafa ve kol emeini birletirme, yaratclk gibi zellikler yeni emek gcnn nitelikleri arasnda saylmaktadr. stn vasfl iiler iin kresel pazarn mevcut olduu bilinmektedir. Oysa vasfsz emein pazar yereldir ve ona dier kaplar kapaldr. Bylece meslek gruplar ierisinde becerisizlerin azald, buna karn orta ve st dzey becerili olanlarn direk artt ters piramit grnmnde bir yap ortaya kmaktadr.

175

kinci blmde, emek rgtlenme biimlerinin geliimi ve sonucunda ulalan esnek retim sistemi ve enformel ekonomiye deinilerek kresel anlamda emek srecinin ulat son noktadan bahsedilmitir. levsel esnekliin zellikle mesleki gvence, saysal esnekliin ise zellikle istihdam ve emek piyasas gvencesi zerinde olumsuz etkide bulunduu tespit edilmitir. Bugn zellikle ucuz emek gc kullanan gelimekte olan lkelere aktarlan emek youn sektrlerde, merkez lkeler iinde cretlerin drlmesi nemli bir rekabet unsuru olarak ne kmaktadr. Bunun yolu ise zellikle dzensiz istihdam biimleri iin cret esneklii olmaktadr. Kadnlar enformel sektrde ev iinde geici ve ksmi sreli ilerde almann potansiyel adaylardr. Enformel sektrde alanlarn statleri ve konumlar toplumsal ilikilerden bamsz deildir. Dolaysyla kadnlarn toplum ierisindeki genel konumlar, enformel i hayatnda da etkisini gstermektedir. Enformel sektrde igc dk vasfl ii genel kategorisi altna sokulabilir. Enformel sektr alanlar, formel sektrde alanlara gre daha dk cretlerde, ok daha az sosyal yardm alarak, daha kt i koullarnda, i gvencesinden yoksun almaktadrlar. Bunun nedeni, btn bunlarn onlarn emek piyasasna girmesinin nkoulunu oluturmasdr. Kadnlarn enformel sektrde istihdam edilmeleri emeklerinin farkl tanmlanmasn pekitirmektedir. Bu balamda (enformel) emek piyasasna girmeleri, kadnlarn retimindeki konumunu glendirmekten ok zayflatmaktadr. Enformellemenin getirdii eitsizlik, gvencesizlik, eretilik ve yoksulluu en ar biimde yaayan kadn igc olmutur. nc blmde iktisat kuramnn kadn emeine bak as ve farkl yaklamlar ele alnarak geleneksel yaklamlarn konuyu aklamakta yetersiz kald tespit edilmitir. Bilindii gibi kadnlar tarafndan ev ilerine harcanan ev ii emek kullanm deerine sahip olmakla birlikte; deiim deerine sahip saylmamaktadr. Bunun sonucu olarak, erkek igcnn ve toplumun yeniden retimi asndan byk nem tamasna karn; ev ilerinde harcad emek ulusal gelir hesaplarnda yer almamaktadr. Kendine yeterli tarm iletmelerinde olduu gibi; kentte de kk giriimcilikte ve enformel sektrde kadnlar evlerinde veya iyerlerinde parasal karl olan retimde bulunmaktadrlar.

176

Fakat bu retim etkinlikleri ulusal hesaplarda ya hi yer almamakta veya ok az yer almaktadr. Kresel kapitalizm iin iktisaden nem tamayan ev ileri ve ocuk bakmn stlenen milyonlarca kadnn sosyal refah da kapitalist kreselleme srecinde gndem dna itildii vurgulanarak gnmzde kadn istihdamnn incelenmesinde yeni boyutlara ve kavramlara gerek olduu aklanmtr. retim biimindeki yeni gelimelerin emek zerinde kresel yansmalar drdnc blmde detayl incelenerek ve kadn igcne odaklanarak gnmze dek istatistiklerle ve rneklerle aklanmtr.Kresellemenin bugnn igc snrlarn deitirdii ve kresel emek piyasasnn oluturulmasna doru bir eilimin artt bir gerektir. Sermaye, kadn emeinin bol, ucuz ve rgtsz olduu corafyalara doru akmtr.Fakat zelletirme politikalar ve retim srelerinin paralanmas ok sayda kadn kayt d sektrde almak zorunda brakmaktadr. Dnyada kadnlarn igc piyasalarnda ikinci konumda ve geici olarak grlmesinin en nemli nedenlerinden biri olarak vasfsz igc nitelii gze arpsa da bu sreci besleyen iktisadi faktrler ve toplumsal cinsiyet rolleri de nemli yer tekil etmektedir. Emek piyasas ve kadnlar konusu iki nemli erevede incelenebilir. Bunlardan ilki piyasann kadn nasl konumlandrd ve belirlediidir. Var olan cinsiyet ayrmna dayal iblm; eit ise eit cret ilkesinin geerli olmamas kadnlarn mesleki ykselme imkanlarnn snrll ekonomik kriz ve kalknma dnemlerinin kadnn emek piyasasndaki konumunu nasl belirledii kente gn etkileri, sendikalara katlm, sigortal olup olmama, bekar veya evli oluun piyasa tarafndan deerlendirili biimi, kadnn emek piyasasna katlmn ve bu piyasadaki yerini belirlemektedir. kincisi ise kadnlarn kendi konumlarn kendilerini nasl deerlendirdikleri, onlarn alma, retim, i ve ev yaam hakkndaki gr ve tanmlar, zel alan iinde bulunduklar ilikiler ana yaklamlarndan olumaktadr. Hemen belirtmek gerekir ki analiz asndan bu iki kategorinin paralar birbirini destekleyen, besleyen ve yeniden reten etkenlerdir. Dolaysyla piyasa ekonomisi ve ataerkil dzenin kesien karlar kadnlarn konumunun deimemesinde belirleyici faktrdr. 1970 ve 1980lerde iletmelerin esnekleme srecine girmeleri kadn alan orannn artmasna yol atn saptamaktadr. Ancak bu durumun kadnlarn istihdamnn her alanda genilemesi anlamna gelmedii, baz geleneksel olarak erkeklerin hakim olduu iler ortadan

177

kalkarken, geleneksel olarak kadnlarn istihdam edildii ilerde art olduu ileri srlmektedir. Dolaysyla genelde kadn alan says artmasna ramen i gc piyasasnn hala yksek oranda katmanlar sergiledii, kadn istihdamnn toplumsal cinsiyet ilikileri ve temelinde ekillenmi sterotip i alanlar ile snrl kald vurgulanmaktadr. Grld gibi gelimi lkelerde de kadn alan saysnda gzlenen art emek piyasasndaki toplumsal cinsiyeti yapy zmeye ynelik olarak gelimemektedir. Genel olarak emek piyasasnda kadnlar daha ok stats ve geliri dk kadn ilerine hap solmulardr. Bunun altnda yatan en nemli etkenlerden biri ise, hem kadnn bizzat kendi emeini hem de piyasann kadnn emeini tanmlay biimidir. Kreselleme kadnlara daha ok i alan am olmakla birlikte istihdamdaki art, alma koullarnn ktlemesiyle paralel gitmektedir. Hizmet sektrnde artk daha ok kadn alyor olsa da bunlarn byk ounluu daha az beceri gerektiren ileri yapmaktadr.zellikle ihracata ynelik retim yapan byk firmalar, igc maliyetlerini drmek iin ii paralara blp merkezde kk bir ekirdek igc barndrrken, iin byk ksmn kk atlyelerde ya da evlerde alan kadnlara yaptrmaktadrlar. Beinci blmde Trkiyenin kapitalist retim srecindeki tarihsel analizi yaplarak dnyada yaanan dnmlerin Trkiyede uzantsnn olup olmad tartlmtr. Kreselleme srecinde, dnyada olduu gibi Trkiyede de igc maliyetlerini asgari dzeylerde tutabilmenin en nemli aralarndan biri de kadn igcnn piyasaya katlmnn artrlmasdr. Kadnlarn igcne katlmlarndaki art sadece kaytl sektrlerde deil, ayn zamanda hem cretli hem de cretsiz olarak kayt d sektrde de younlamaktadr. Kresel dzeyde retim, ihracata dayal byme stratejileri, artan rekabet basklar ve istihdam ilikisinin deierek daha esneklemesi gibi etkenler kadnlarn igcne katlmn ve dolaysyla istihdamn artrmaktadr. Kresel dzeyde retim, ihracata dayal byme stratejileri, artan rekabet basklar ve istihdam ilikisinin deierek daha esneklemesi gibi etkenler kadnlarn igcne katlmn ve dolaysyla istihdamn artrmaktadr. gcne katlan kadn saysndaki art 'istihdamn kadnlamas' olarak nitelenir, lkemizde ise 1980 ylndan balayarak uygulamaya

178

konulan uluslar aras piyasalara entegrasyon politikalar sonucunda, ekonomimizin eitli ynleriyle da almasna ve ihracatmzn nemli lde artmasna ramen, kadn istihdam konusunda, benzer politikalar uygulayan lkelerde izlenen dnme paralel bir sre yaanmad grlmektedir.Yaplan aratrmalar neticesinde Trkiyede tarm d kadn igcnde grlen artn istihdamn kadnlamasna yol aacak lde olmad sonucuna ulalmtr. Ancak, bu noktada genel olarak Trkiyede kadn igcne katlm orannn zellikle gelimi lkelerle mukayesesi yapldnda, dk oluunun sebepleri hakknda durulmas gerekmektedir. Dolaysyla kadn igc arzn etkileyen eitli deikenleri ve bunlarn nispi nemlerini belirleme zorunluluu ortaya kmaktadr. nk bu deikenler ekonomik olduklar kadar kltrel ve sosyaldirler. Genel bir deerlendirme yaparsak; kadnlarn emek piyasasna katlma biimlerini olduka etkin bir role sahip olmasna ramen sadece var olan egemen ataerkil ilikiler belirlememekte, ekonomik yapnn da bunda nemli bir pay olmaktadr. Trkiyede kadn igcnn (tarm d) katlma orannn ok dk olmasnn en nemli nedenlerinden birisi de, bir yandan temel deiken olan iin geliri ile ev ve ocuk bakm gideri arasndaki farkn ortalama olarak dk kalmas, dier yandan da kadn cretli ie yneltecek asgari farkn kltrel nedenlerle halen yksek olmasdr. Yllar itibariyle srekli azalan igcne katlm orannn dklnn eitli nedenleri vardr. Bunlar yksek nfus art, ataerkil zihniyet yaps, yeteri kadar i imkan yaratlmamas, kayt d ve enformel sektrn varl ve eitimsizlik olarak sralanabilir. Eitim dzeyi dtke kadnlarn katlm oran Trkiyede gelimi lkelere kyasla ok dktr. Ksaca, kadnlarn alma hayatna katlm salanamam, ada anlamda cretli alma yaygnlaamamtr. Krsal kesim ve kayt d sektr temel istihdam alanlar olmaya devam etmektedir.

179

Trkiyede kadnlar, 2001 krizindeki hzl yoksullamay telafi iin igc olarak piyasaya kmaya niyet ettikleri anda, karlarnda isizlii grp evlerine dnmlerdir. O nedenle emek piyasasnn Trkiyede kadnlamas tespiti son yllar gz nnde bulundurulduunda pek yerinde olmayacaktr. 2000 ve sonrasnda emek piyasas eskisine gre daha erkeklemi ve kadnlara alan brakmamtr ABye uyum srecinin de etkisiyle hukuki altyap ada llerde olmasna ramen, bugn kadnlarn durumu lkemiz genelinde paral bir yap gstermektedir. Dnyayla rekabet edebilecek bir blmn yan sra, hedeflerin uzanda geni bir kadn kitlesinin var olduu, kazanmlarn yaygnlaamad dikkati ekmektedir. Toplumda erkek ii- kadn ii ayrmn ortadan kaldrc sosyo- kltrel bir abann nemi de aktr. Bu anlamda kadnlara alma hayatnda her trl cinsiyet ayrmc mcadeleyi nleyecek, frsat eitlii salayacak yasal tedbirlerin ve dzenlemelerin yaplmas gerekecektir. Dier yandan, kadnlarn igc piyasasndaki greli konumlarn srekli olarak lke gndeminde tutacak kurumsal dzenlemelere ihtiya bulunmaktadr. Bu kurumsal dzenlemeler, bir yandan kadnlarn konumunu ayrntl bir biimde sergileyecek aratrmalar desteklerken, dier yandan da kamu ve zel kurumlarn kadnlara ynelik politikalar oluturmalarna katkda bulunmaldrlar. Bu anlamda sendikalara kadnlarn zgl konumlarn kavramalar ve politikalar oluturmalar iin destek verilebilir. zellikle gelimekte olan merkezler asndan ele alacak olursak, bu merkezlerde daha ok kk iletmelerin bulunduu grlmektedir. Kk iletmelerin byk bir blmnn kayt d koullarda faaliyet gstermesi, dk cret ve kt alma koullar sunmas bu tr iletmelerin kadn igc asndan zel olarak deerlendirilmesi sonucunu dourmaktadr. Bu nedenle, zellikle devletin aktif istihdam politikalar erevesinde bu iletmelere ynelik olarak yeni stratejiler gelitirmesi gerekmektedir. Bu stratejilerin dayanak noktasn, kadn igcnn igc piyasasndaki ve alma hayatndaki eitsiz konumunu gz nnde bulundurarak erkeklerle eit dzeye karmak dncesi oluturmaldr. Kadn iilerin esnek alma sistemi iinde altrlmalarn beklemek ancak geici bir zm olabilir. nk kadn ii istihdamnda esnek almada da maliyet art sz

180

konusu olacaktr. Esnek almann ekonomiye getirecei artlarn veya ekonomik durgunluk yaanan dnemlerde esnek alma imkanlarnn olmas ivereni rahatlatmakta ise de, her iyerinde veya ite esnek alma olana olacak diye bir kural bulunmamaktadr. in nitelii elvermedike ksmi sreli szleme yaplma zorunluluu bulunmadna gre kadn iinin aile ykmllkleri de gzetilerek ksmi almasnn tevik edilmesi gibi bir uygulama ile uygun i imkan salamak mmkn olmayacaktr. Kadn iilerin ar zerine istihdam da bir are deildir. nk ar zerine kurulu szleme ile srekli bir i olana olmad gibi belirli bir meslein renilmesini ve gelimeyi de engelleyen niteliktedir. Eve i vermek sureti ile altrma konusunda ise; kadnlarn istihdamnda ne srlen bir iliki olarak ortaya atlan bu yntemin Szlemesi olarak kabul grmesi mmkn deildir. i yapan tarafn evinin iverenin iyeri ve hakimiyet ve sorumluluk alan iinde olmad ,byle bir ilikide iverenin SSK balamnda ykmllklerinin olacan dnmenin mmkn olmadn da aklamak gerekir. Acil ve nemli olan ise kadnn eitilmesi ve eitim seviyesinin ykseltilmesi ve zgrlnn kazandrlmasdr. Bunun salanmas ile esasen kadn i yaratma becerisine kendisi kavuacaktr. Dier ok nemli bir konu da Trk tarmna ivme kazandrmak suretiyle kadnn tarm sektrnde tarm rnlerine ilikin sanayide istihdam edilmesinin salanmas olacaktr. Kadn emeinin vasfsz ve ucuz olarak tanmlanmas, formel sektrde kadnlara ak olan snrl sektrlerin de gen ve bekar kadnlar tercih etmesi, evli ve ocuk sahibi kadnlarn enformel sektre ynelmesiyle sonulanmtr. Bu, retimi ucuzlatrd ve esnekletirdii iin iverenlerin iine gelirken, bir yandan da kadnlarn zamanlarn istedikleri gibi kullanabilmelerini, asl ilerinin ve ocuk bakmnn aksamamasn salamakta ve bu nedenlerle kadnlarn da tercih ettikleri bir retim biimine dnmektedir. Ancak ayn zamanda, kadnlarn yaptklar ii iolarak nitelendirmelerine ve elde ettikleri zaten az olan geliri sadece bir katk olarak deerlendirmelerine yol amaktadr.

181

Bu yolla hem piyasa kadnn emeini istedii biimde kullanabilmekte, hem de kadn kendi mcadelesini verecek bir zemin kazanamamakta;retime katlyor oluu, onun g kazanmasyla sonulanmamakta ve var olan egemen deer ve roller geerliliini korumaktadr. Trkiyedeki duruma ynelik neriler ise eitlendirilebilir: stihdam politikalar oluturulurken, kadnlar sessiz ve yedek igc olarak dnlmemeli, kadnlarn alma hakk, toplumsal sorumluluklar ve ilevleri de gz nnde bulundurularak, ada toplumlarn kurumsal yaplar ile desteklenerek korunmal. Kadnn rgtlenme hakkn kullanabilmesi iin rgtlenme nndeki engeller kalkmal. Kayt d sektrde, gvencesiz, korumasz ve dk cretle, zellikle tekstil gibi emekyoun sektrlerde altrlan kadnlarn emekleri korunmal ve kayt altna alnmaldr. Kreselleen dnyada, kadn sorunlarnn zmnde 'insan merkezli kreselleme' veya 'gler yzl kreselleme' baarlabilmeli. BM Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi (CEDAW), uluslararas belge ve szlemeler dikkate alnmal. Eitimde frsat eitlii ilkesinden gerektii gibi yararlanlmaldr. BM Kadn Kalknma Fonu (UNIFEM) kriterlerinde, Dnya Ekonomik Forumu raporlarnda ve ILO (Uluslararas alma rgt) szlemelerinde ifade edilen 'eit ie eit cret, dk cret ve vasfsz ilerle snrl olmayan i alanlarna erime frsat, politik hayata katlm, eitim, salk ve anne sal' gibi ilkeler gerektii gibi uygulanmaldr. Kadnlar tm alanlarda daha aktif hale gelmelidir. Kadnn aile iindeki roln sfrlayan, annelik misyonunu kmseyen arpk anlaylara da mesafeli olmak gerekmektedir. Salkl toplum yaplar ancak salkl ailelerle gerekleebilir. Kadnlarn retkenliini, almasn ve ekonomik zgrlklerini savunmakla birlikte, toplumun aile yapsnn da korunmas gereklidir.

182

KAYNAKA Adal, Sinan. Smrgecilikten Kresellemeye: kapitalizm ldrr!. stanbul: Pencere Yaynlar, 2001. Altndal, Aytun. Trkiyede Kadn. stanbul: Anahtar Kitaplar, 1991. Ansal, Hacer, Suat Kkifti, zlem Onaran ve Benan Zeki Orbay. Trkiye Emek Piyasasnn Yaps ve sizlik. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, 2000. Arn, Tlay. ktisat Kuramnn Kadna Bak,Der. Necla Arat, Trkiyede Kadn Olgusu , stanbul: Say Yaynclk, 1999. Araydn, Ada, Asuman Erendil, Tuna Taan, Elvan Glksz, Melda Atakan, Gkmen Argun, Dilek Dnmez, ehriban Gzc, Sevim Gzc ve Ayfer Gekin, Yeni retim Sreleri ve Kadn Emei : D Pazarlara Alan Konfeksiyon Sanayinde Yeni retim Sreleri ve Kadn gcnn Bu Srece Katlm Biimleri,TC Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, Ankara: Kasm 1999. Aydn, F. idem. Kadn gc ve alma Yaam, 8 Mart 2006, SHP Ankara, www.shp.org.tr/images/yayinlar/KADIN%20 GC%20VE%20ALIMA%20YA AMI.doc shp Ayta, Serpil. Trkiyede Kadn gc Seminerleri I-II. Ankara: Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu,1999. Belek, lker. post kapitalist Paradigmalar. stanbul: Sorun Yaynlar, 1999. Beneria, Lourdes. Gender, Development and Globalization Economics as if All People Mattered. NewYork: Routledge, 2003. Benokan, Kaan. AB Hukukuna Uyum Srecinde Trkiyede Sorunlu Alanlar, Bolu, Aralk 2005, (12.06.2006), http://www.calismahayati.net/makale9.htm Birinci, Yksel. Globalleen Dnyada Emek Piyasas ktisat Dergisi. Sendikalar ve Kreselleme.Say, 369, Temmuz 1997. Coleman, Judie. Globalisation and Women The Guardian, 7 March 2001, http://www.cpa.org.au/garchve3/1036glob.html, (18 Kasm 2005) olak, merFaruk. sizliin Dinamikleri,T SK, Mays http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=1202&id=67, (1Mart 2006) 2005,

183

Demirel, Ahmet, Zuhal Kayaalp Bilgin, Murat Kocaman, Funda demi, Tansel Demirel, Beng Usal, Suat Bayrak, Evren Fstkolu, Ahmet Destici, zgn Trkz ve Sevin Bamak.almaya Hazr gc Olarak Kentli Kadn ve Deiimi. T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl.Ankara, 1999. Dicleli, Aye Bilgi. Trkiyede Kadn, Demografik Gruplar, Kadnlarn Katlm Sunumu, Kader 8 Mart 2005, www.ari.org.tr/sunum/istanbuldersnotlari7.doc, (16 Haziran 2006). D E Hane halk gc Anketi Sonular,1988-2006, Ankara. D E 1990 Genel Nfus Saym, Ankara. Dijkstra, Geske and Janneke Plantenga. Gender and Economics A European Perspective. London: Routledge, 1997. Ecevit, Yldz. Kentsel retim Srecinde Kadn Emeinin Konumu ve Deien Biimleri. stanbul: letiim Yaynlar:1990. Ecevit, Yldz. Trkiyede cretli Kadn Emeinin Toplumsal Cinsiyet Temelinde Analizi Oya Baydar (dizi korrdinatr). 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998. Efes Pilsen, Trkiyede Kadn Profili 2. 2004. Emre, Emel.Trkiyede alma Yaamnda Kadn , Ankara: KESK, (2004), http://www.bianet.org/2004/10/21/45619.htm, (29 Ocak 2005) Eraydn, Ayda ve Asuman Erendil Trkn, Konfeksiyon Sanayinde Yeniden Yaplanma Sreci, Deien Koullar ve Kadn Emei: Ne Kazandlar, Ne Kaybettiler? ktisat Dergisi. Ev Eksenli alma, Ekim 2002. Eraydn,Ayda, Asuman Erendil, Tuna Taan, Dr. Elvan Glksz, Melda Atakan, Gkmen Argun, Dilek Dnmez, ehriban Gzc, Sevim Gzc, Ayfer Gekin, Yeni retim Sreleri ve Kadn Emei : D Pazarlara Alan Konfeksiyon Sanayinde Yeni retim Sreleri ve Kadn gcnn Bu Srece Katlm Biimleri,TC Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, Ankara: Kasm 1999 Erdut, Tijen. gc Piyasasnda Enformelleme ve Kadn gc,alma ve Toplum, 2005/3, http://www.sendikanet.org/tr/modules/news/article.php?storyid=1126, (12 Mays 2006). Erman, Tahire. Kadnlarn Bak Asndan Kyden Kente G ve Kentteki Yaam Oya Baydar (dizi korrdinatr) 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998.

184

Eybolu, Aye, emsa zar ve Hlya Tufan Tanrver, Kentlerde Kadnlarn Yaam Katlm Sorunlarnn Sosyo Ekonomik ve Kltrel Boyutlar, TC Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, Ankara, Mays 2000 Eybolu, Dilek. Kadn gcnn Derlendirilmesinde Yetersizlikler. Ankara: Milli Produktivite Merkezi Yaynlar, 1999. Gediz, Burcu ve M.Hakan Yalnkaya.Trkiyede stihdam, sizlik ve zm nerileri: Esneklik Yaklam Celal Bayar niversitesi, BF, ktisat Blm, Manisa, Aralk 1999, www.geocities.com/ceteris_paribus_tr2/gediz3.doc, (15 Ekim 2004) George, Susan. Kreselleme, ktidar ve Sendikalarn Rol. Sendikalar ve Kreselleme, Say, 369, Temmuz 1997. ktisat Dergisi,

Guttal, Shalmali.Women and Globalisation, Presentation at the Conference: Strategies in the Thai Womens Movement in the 21th Century, Bangkok, March 2829 2000, http://www.focusweb.org/publications/researchpapers/Research%20Papers/women%20 and%20globalisation.html, (11 Nisan 2004) Gnlk, Glay, Ergin Pulhan ve emsa zar.Kadn stihdam in Yeni Perspektifler ve Kadn gcne Muhtemel Talep. T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl.Ankara, 2000. Grsel, Seyfettin. sizlik Dmeye Devam Eder mi?, Vatan, 4 Ekim 2004, http://www.vatanim.com.tr/root.vatan?exec=yazardetay&sid=&Newsid=37397&Catego ryid=4&wid=18, (4 Ekim 2004). Hattatolu, Dilek. Ev Eksenli almada ocuk Emei ve Kadn Emei likileri. ktisat Dergisi, Ev Eksenli alma, Say, 430, Ekim 2002. Horgan, Goretti.How Does Globalisation Affect Women? International Socialism Journal, Issue 92 Autumn 2001, http://pubs.socialistreviewindex.org.uk/isj92/horgan.htm , (14 Mart 2004) lkkaracan, pek. Kentli Kadnlar ve alma Yaam. Oya Baydar (dizi korrdinatr). 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998. ILO, Global Employment Trends Brief,USA, January 2006. ILO, Economically Active Population, 1950 2025, New York, 1996. ve i Bulma Kurumu ktisadi birlii ve Gelime Tekilat Deien Bir Toplumda Kadnn stihdam mkanlarnn Gelitirilmesi Konulu Konferans. 7 8 Kasm 1989, stanbul: Ankara: 1990.

185

Jacobsen, Joyce P. The Economics of Gender. Massachussets: Blackwell Publishers, 1999. Jain, Devaki. Feminisms and Globalisation: Women 2000, Symposia Series, NCRW, CUNY and Japan Preparatory Comittee Economic Dimensions of Globalisation Panel, June 2000, http://www.womenaction.org/ungass/globalisation.html, (7 Temmuz 2005) Kabasakal, Hayat. Trkiyede st Dzey Kadn Yneticilerin Profili. Oya Baydar (dizi koordinatr). 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998. Kadn stihdam Zirvesi Sonu Bildirisi, stanbul, 11 ubat 2006, (15 Haziran 2006), http://www.tisk.org.tr/duyurular.asp?ayrinti=True&id=1691 Kalaycolu, Sibel ve Helga Rittersberger. likilerine Kadnca Bir Bak: Ev Hizmetinde alan Kadnlar Oya Baydar (dizi korrdinatr) 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998. Kandiyoti, Deniz. Major Issues On The Status Of Women In Turkey: Approaches and Priorities. Ankara Seminar January 11 13, 1980. Ankara: The Turkish Social Sience Association. Karlsson, Ingemar. Globalisation Compels Women to Work Under Hard Conditions News Letter No 2, 2002,http://www.arbetslivsinstitutet.se/workinglife/02-2/02.asp, (14 Mart 2004) Kasnakolu, Zehra and Meltem Dayolu. Female Labor Force Participation and Earnings Differentials Between Genders in Turkey. (Edit) By Janet M. Rives and Mahmood Yousefi, Economic Dimensions of Gender, Praeger: London, 1997. Kazgan, Glten. Kreselleme ve Ulus-Devlet. Yeni Ekonomik Dzen. stanbul:Bilgi niversitesi Yaynlar, 2002. Kazgan, Glten. Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi. niversitesi Yaynlar, 2002. stanbul: Bilgi

KESK .Kapitalist Kresellemenin Kadn Emeine Etkileri, KESK Kadn Kurultay Atlye almas, Nisan 2001, http://www.kesk.org.tr/kesk.asp?sayfa=dky&id=22, (21 Kasm 2004)

186

KESK Sendikal rgtlenme Olumlu Eylem ve Glendirme Politikalar Sonu Raporu, 2005. http://www.kesk.org.tr/kesk.asp?sayfa=kadinyazi&id=29 (3 Haziran 2006). Kl, Cem. Trkiyede Kadn gcne Katlm Oranlar ve Gelien Sanayi Merkezleri Asndan Grnm, Dicle niversitesi, Ekim 2000, http://www.dicle.edu.tr/~khuka/10.htm, (27 Aralk 2005) Krkpnar, Leyla. Trkiyede Toplumsal Deime Srecinde Kadn Oya Baydar (dizi korrdinatr) 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. Bilano 98.Yayn Dizisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998. Koray, Meryem, Sevda Demirbilek ve Tun Demirbilek. Gda kolunda alan Kadnlarn Koullar ve Gelecei.T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl. Ankara, 1999. Koray, Meryem. Kreselleme lerlerken Gerileyenler: Ekonomi Karsnda Sosyal, Sermaye Karsnda Emek, Piyasa Karsnda Siyaset. ktisat Dergisi. Sendikalar ve Kreselleme, Say, 369, Temmuz, 1997. Kmbetliolu, Belks ve Nilgn aa. Kreselleme ve Kadn stihdam. Toplum Bilim Feminist, Mays 2002. stanbul. Kmbetliolu, Belks ve Nilgn aa, alan Kadnlar ve Kreselleme, Gr, Eyll 2000. Karl Marx, Kapital 1, ev. A. Bilgi, Ankara: Sol Yaynlar, 1978 Marx, K, Engels, F., Lenin, V.I., Stalin, J. Kadn ve Komnizm. . Ufuk (ev.). stanbul: nc Kitabevi, 1970. Marx, Karl, Engels,Friedrich. Komnist Parti Manifestosu. Ankara: Sol Yaynlar, 1998. Masuda, J., Managing The Information Society, Massachussets: Basil Blackwell , 1990 Mc Carthy, S. The Dilemma of Non Participation, C.J. Lammers and G. Szell (ed.), International Handbook of Participatin in Organisations, Organisational Democracy, London: Oxford University Pres, 1989 Miniba, Trkel. Trkiyenin Kalknma Srecinde Kadn gc, Necla Arat (der) , Aydnlanmann Kadnlar, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul: 1998. Moo, Ebru. Ev Eksenli alma ve Yeniden rgtlenen Geleneksel likiler Yksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, SBE, stanbul, 2004. http://www.sendikanet.org/tr/modules/news/article.php?storyid=176, (24 ubat 2006)

187

Munck, Rolando. Emein Yeni Dnyas Kresel Mcadele, Kresel Dayanma. Mahmut Teke (ev.). stanbul: Kitap Yaynevi, 2002. Necef, ule. Emein zgrlemesi zerine. Kreselleme, Say: 369, Temmuz 1997. ktisat Dergisi, Sendikalar ve

Ng, Cecilia. Women: Globalisation and Women, Human Resources Vol: 11, February 2001, http://www.hrsolidarity.net/mainfile.php/2001vol11no2/25/, (25 Kasm 2004) Nielsen, K. Towards a Flexible Future Theories and Politics, B. Jessop (ed.), The Politics of Flexibility, Restructuring State and Industry in Britain, Germany and Scandinavia: London: Billing and Sons, 1991. Osterman, P How Common Is Work Place Transformation and Who Adopt It? ,Industrial Relations Relive, 42, 1994 rtlek, Muhammed. stihdamn Kadnlamas, Radikal, 17 ubat 2006, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=178889&tarih=17/02/2006, (17 ubat 2006) zbay, Ferhunde. Kadnlarn Evii ve Evd Uralarndaki Deime, irin Tekeli (der) Kadn Bak Asndan 1980ler Trkiyesinde Kadnlar. letiim Yaynclk, stanbul: 1990. zbilgin, Mustafa F. and Diana Woodward. Belonging and Otherness Gender Work and Organisation, Volume 11, November 2004 Pelaez E.and Hollaway J., Learning to Bow: Post Fordizm and Technological Determinism, W. Bonefeld and J. Hollaway, Post Fordism and Social Form a Marxist Debate on the Post Fordist State, London: MacMillan Press, 1991 Rassool,N. Post Fordism? Technology and New Forms of Control, British Journal of Sociology of Education, vol.14, 1993. Rifkin J., The End of Work, The Decline of The Global Labor Force and The Down of Post Market Era, NewYork: G. P. Putnams Sons, 1995. Rives, Janet M. and Mahmood Yousefi. Economic Dimensions of Gender Inequality A Global Perspective. London: Praeger, 1997. Sezgin, lhan. Kadn stihdamnn Artrlmasnda Mesleki Eitimin RolGazi niversitesi, Ocak 2006, http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=1357&id=72, (3 Nisan 2006).

188

Snmez, Mustafa. Emek Piyasas Kadncllaamyor, http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=4920, (2 Mays 2006)

14

ubat

2006,

Sral, Nurhan.Avrupa Topluluunun alma Yaamnda Kadn Erkek Eitliine Dair Dzenlemeleri ve Trkiye, Ankara:T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, 2002. Stiglitz, Joseph E. Kreselleme Byk Hayalkrkl. Arzu Taolu, Deniz Vural (ev.). stanbul: Plan B Yaynlar, 2002. The World Bank, Turkey: Women in Develepment, Washington, 1993. A.Tickcell and J. A. Peck, Accumulation, Regulation and Th Geographies of Post Fordisms: Missing Links in Regulationist Research, Progress in Human Geography,vol. 16, 1992. Toksz, Glay ve erife zuca. Enformel Sektrde stihdamn ve zellikleri. ktisat Dergisi, Ev Eksenli alma, Say, 430, Ekim 2002. gcnn

Toksz, Glay, Alev zkazan ve Bedriye Poyraz, Kadnlar, Kalknma ve Sosyal Adalet , Ankara niversitesi Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi, Ankara 2001, kasaum.ankara.edu.tr/gorsel/dosya/1095679034kal.doc, (30 Aralk 2005). Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu. T SK Kadn gc Aratrmas. Ankara, 1999. Trkiyede iler Smrlyor .Cumhuriyet Gazetesi. 15 Ocak 2006. Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn Durumu Trk- www.turkis.org.tr/icerik/avparkadin.doc, (19 Haziran 2006). Raporu, 2005,

Trkiyede Kadn gc. http://www20.uludag.edu.tr/~nazan/2077-11.html ,2005, (5 Mays 2006). Trkiyede Kadnlarn alma Yaamna Katlm ve Avrupa Birliine Uyum Srecinde Gerekletirilen almalar.2005, http://www.kssgm.gov.tr/istihdam.html, (13 Haziran 2006). Uluslararas alma rgt, Basn Duyurusu, 30 Ocak 2006 Trkiye Temsilcilii, http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/index.htm, (5 Nisan 2006) United Nations,The Worlds Women 1995 Trends and Statistics. Social Statics and Indicators Series No. 12. NewYork 1995. UNDP, Human Development Report, New York 1995

189

UNDP, Human Development Report 2005, New York. Vickers, Jeanne. Women and The World Economic Crisis. London: Zed Books Ltd.,1992. Vogell, Lise. Marksist Teoride Kadn. Mine ngren (ev.). stanbul: Pencere Yaynlar, 2003. Walby, S. Flexibility and The Changing Sexual Division of Labor, S. Wood (ed.), The Transformation of Work , London: Unwin Hymann, 1989 Wichterich, Christa Kreselle[tiril]en Kadn. Eitsizliin Geleceinden Raporlar. Tun Tayan, Fsun Tayan (ev.). Ankara:Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, 2004. World Bank, Workers In An Integrating World: World Development Report., Oxford: Oxford University Press, 1995. The World Bank, Turkey: Women in Develepment, Washington, 1993. N. Withford and R. Gruneu, Between the Policies of Production and The Politics of the Sign: Post Marxism, Post Modernism and New Times, Current Perspectives in Social Theory, vol. 13, 1993 Yeilmen, Necmettin. Kadn stihdamn Arttrmada Eitimin Rol, lkemizdeki Durum ve neriler,T SK, Mart 2006, http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=1354&id=72, (9 Haziran 2006)

190