T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MAKNE TEKNOLOJS CNC FREZELEME LEMLER 3

ANKARA-2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ......................................................................................................................ii GR .........................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .......................................................................................................3 1. CNC FREZE TEZGHINDA KAVS FREZELEME LEMLERN PROGRAMLAMA 3 1.1.Tezgh Hazrlama ......................................................................................................... 3 1.2. Kavis Programlama....................................................................................................... 5 1.2.1. Fanuc in Saat bresi Ynnde Dairesel nterpolasyon (G02) ............................. 6 1.2.2. Fanuc in Saat ibresi Tersi Yn (G03) ............................................................... 7 1.2.3. Siemens in Dairesel nterpolasyon (G02-G03)................................................... 7 1.3. Programn Test Edilmesi............................................................................................. 11 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 12 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 13 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 14 RENME FAALYET2 ....................................................................................................15 2. CNC FREZE TEZGHINDA PROFL FREZELEME LEMLERN PROGRAMLAMA ..................................................................................................................15 2.1. Tezgh Hazrlama ...................................................................................................... 15 2.2. G01 le Profil Frezeleme............................................................................................. 15 2.3. Programn Test Edilmesi............................................................................................. 17 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 18 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 20 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 21 RENME FAALYET3 ....................................................................................................23 3. CNC FREZEDE LME VE KONTROL..........................................................................23 3.1. CNC Frezede lme ................................................................................................... 23 3.1.1. ve D Yzeylerin llmesi........................................................................... 23 3.2. CNC Frezede Kontrol ................................................................................................. 30 3.3. lme ve Kontrolde Dikkat Edilecek Hususlar .......................................................... 33 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 34 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 35 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 36 MODL DEERLENDRME ................................................................................................37 CEVAP ANAHTARLARI .......................................................................................................40 KAYNAKA ...........................................................................................................................41

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 521MMI132 Makine Teknolojisi Bilgisayarl Makine malat CNC Frezeleme lemleri 3 CNC freze tezghlarn standartlatrlm veya tezghn kendisine zel program kodlaryla programlamay ieren renim materyaldir. 40/24 Makine imalatlnda gerekli olan i gvenlii, i kazalarna kar gvenlik nlemleri ile alan ortak modlleri alm olmak. CNC frezeleme ilemlerini yapmak. Genel Ama Bu modl ile uygun ortam ve ara gereler salandnda CNC frezeleme ilemlerini yapabileceksiniz. MODLN AMACI Amalar CNC freze tezghnda kavis frezeleme program ve ilemesini yapabileceksiniz. CNC freze tezgahnda profil frezeleme program ve ilemesini yapabileceksiniz CNC frezede ilenen paralarn lme ve kontroln yapabileceksiniz. CNC freze tezgh, eitli freze takmlar, ders kitab, mengeneler, i kalb, dner tabla. Verilen program doru kodlar kullanarak yapabilme yeterlii Her faaliyet sonunda, faaliyetle ilgili yeterlilikleri lmek iin test uygulamalar. lme aleti uygulamalar.

SRE N KOUL YETERLK

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Srekli gelien sanayi ortamnda firmalarn rekabet edebilmeleri iin ksa srede, kaliteli ve ekonomik rn imal etmeleri gerekmektedir. rnn kalitesinin iyi olmas byk lde kullanlan makine, tehizat ve takmlarla ilgilidir. Makine paralarnn imalatnda CNC tezghlarn nemi byktr. CNC tezghlarda retim, klasik tezghlara gre daha hassas, kaliteli, ekonomik ve seri olmaktadr. malat sektrndeki orta ve byk lekli firmalar artk CNC tezghlar yaygn olarak kullanmaktadr. CNC tezghlar G hazrlk ve M yardmc fonksiyonlar kullanlarak programlanr. CNC tezghlar birok deiik firma tarafndan retilmektedir. Bu yzden bir ksm G ve M kodlarnda farkllklar olabilmektedir. G ve M kodlarnn geneli standartlatrlmtr. Baz firmalar zel kodlar kullanmaktadr. CNC tezghlar iin yazlan baz programlar baka CNC tezghta almayabilmektedir. Bu kodlar CNC tezghn katalogunda gsterilmektedir. Bunun iin program yazmadan nce CNC tezghn kataloguna baklmaldr. Buradaki G ve M kodlarna gre program yazlmaldr. Bu modlde CNC freze iin programlama yntemleri olan kavis ve profil programlama anlatlmaktadr. Program yazabilmek iin, nceden grdnz G, M, S, T komutlarn kullanacaksnz. Bu modl sonunda temel CNC freze programlamay yapabilecek ve programlar rahata kavrayabileceksiniz.

RENME FAALYET1
AMA

RENME FAALYET-1

CNC freze tezghnda kavis frezeleme program ve ilemesini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Blgenizde bulunan sanayi kurulularnda kullanlan CNC tezghlarn aratrnz. nternet sitelerinden CNC tezgh reten firmalar inceleyiniz.

1. CNC FREZE TEZGHINDA KAVS FREZELEME LEMLERN PROGRAMLAMA

1.1.Tezgh Hazrlama
CNC freze tezghlarnda para ilemeye gemeden nce yaplmas gereken nemli almalar vardr. Tezgh hazrlama ilemi, i parasnn ve kesici takmlarn balanmasn kapsamaktadr. paras balama ile ilgili standart balama eleman bulunmaktadr. Bunlar: Mengeneler (Mekanik, hidrolik veya pnmatik), Modler balama aparatlar, Divizr, Dner tabla, Balama kalb, zel balama aparatlardr.

ekil 1.1: balama elemanlar

Kesici takm balama ile ilgili standart balama elemanlar bulunmaktadr. Bunlar, malafa, pens, mandren, delik bytme aparatlar vb kesici takmlarn balanaca ekilde dizayn edilmi olup tm tezghlarn mil ve magazinlerine uyum salayacak ekilde standart olarak retilir. Para zerindeki operasyonlara uygun takmlar seilir ve magazine yerletirilir. Tezgh kontrol nitesine kesici takm boyu, ap vb bilgiler girilmelidir. e uygun kesici takm seilmelidir.

ekil 1.2: Kesici takm balama elemanlar ve magazin

retime balanmadan nce bu aparatlar i paras ve tezghmzn fiziksel boyutlarna gre tezgh retici firma kataloglarna baklarak seilmelidir. paras balandktan sonra i paras sfr noktas (referans noktas) tantlr. Bunun iin bir kesici veya probe kullanlr. X ve Y eksenlerinde parann kenarlarna dedirilerek koordinat deerleri bulunur. Kesicinin yarap llere eklenerek G54 sayfasndaki X ve Y kolonlarna bu deerler yazlmaldr. Daha sonra Z ekseninde para yzeyine dedirilerek ekrandaki Z deeri G54 sayfasndaki Z kolonuna yazlr. Bylece parann kesine referans noktas ayarlanm olur (ekil 1.3).

Y
ekil 1.3: Referans noktas tantlma ilemi

1.2. Kavis Programlama

Para zerindeki kavisleri ilemek iin G02 veya G03 kodlar kullanlr. Bu kodlara dairesel interpolasyon kodlar denir. G02 saat ibresi ynnde dairesel interpolasyon ve G03 ise saat ibresine ters ynde dairesel interpolasyon iin kullanlr (ekil 1.4).

ekil 1.4: Koordinat dzlemleri (G17, G18 ve G19)

ekil 1.5: Saat ibresi yn (G02) ve saat ibresine ters (G03) dairesel hareket

ekil 1.6: Dairesel interpolasyonda I, J ve R parametreleri

1.2.1. Fanuc in Saat bresi Ynnde Dairesel nterpolasyon (G02)

Komut iki ekilde yazlabilir. R yazlrsa I ve J kullanlmaz. I ve J yazlrsa R kullanlmaz.

Komut satr: N_ G02 X_ Y_ R_ F_ ; veya N_ G02 X_ Y_ I_ J_ F_ ; G02 komutu saat ibresi ynnde (CW - Clock Wise) hareket ile dairesel tala alma ilemi yapar. Dairesel hareketin yaplabilmesi iin yay biti noktasnn koordinatlar ve yay yarapnn yazlmas gerekir. Yay yar ap ile ilgili tanmlamalar R parametresi veya I ve K ile yaplr. G02 iin kullanlan parametreler Tablo 1.1de aklanmtr. N X ve Y R I J F
Satr numaras Yayn biti noktasnda ak merkezinin koordinatlar Yay elde etmek iin ak merkezinin izmi olduu yayn yarap Yay balang noktasnda ak merkezinin, yay merkezine X ekseninde artl olan uzakl Yay balang noktasnda ak merkezinin, yay merkezine Y ekseninde artl olan uzakl lerleme hz Tablo 1.1:G02 ve G03 kodu deikenleri (Fanuc)

1.2.2. Fanuc in Saat ibresi Tersi Yn (G03) G03 komutu saat ibresi tersi ynnde (CCW - Counter Clock Wise) hareket ile dairesel tala alma ilemi yapar. Bu komuttaki ilemler G02 komutu ile ayn zelliktedir. Dairesel hareketin yaplabilmesi iin gereken dier deikenler G02 komutu ile ayndr. Komut satr: N_ G03 X_ Y_ R_ F_ ; veya N_ G03 X_ Y_ I_ J_ F_ ; 1.2.3. Siemens in Dairesel nterpolasyon (G02-G03) Fanuca benzer ekilde programlanr. Sadece R yerine CR= yazlr. Komut satr: N_ G02/G03 X_ Y_ CR=_ F_ ; veya N_ G02/G03 X_ Y_ I_ J_ F_ ;

rnek:

ekil 1.7: rnek para

rnek parann; Fanuc kontrol sistemine gre, Siemens kontrol sistemine gre programn yaznz (ak ap dikkate alnmayacak) Fanuc: G90 G03 X30 Y40 R20 F100; G91 G03 X-20 Y20 R20 F100; Siemens: G90 G03 X30 Y40 CR=20 F100; G91 G03 X-20 Y20 CR=20 F100; G90 G03 X30 Y40 I20 J0 F100; G91 G03 X-20 Y20 I20 J0 F100;

Veya

Veya

G90 G03 X30 Y40 I20 J0 F100; G91 G03 X-20 Y20 I20 J0 F100;

Kesici profil zerinde dolayorsa kesici merkezi profil zerinde olaca iin kesici yarap koordinatlara eklenip karlmaz. Ancak evresel frezeleme yaplrken kesici profile gre yarap kadar kaydrlr. Kesici profilin sanda veya solunda kalma durumuna gre yarap eklenir veya karlr. evresel frezelemede kesici takm telafisi kodlarn kullandmz zaman yarap eklemeye gerek kalmayacak ve program yazm kolaylaacaktr.

ekil 1.8: Kesici takm yarap telafisi

Kesici telafisi Soldan Sadan ptal

rnek:

Kod G41 G42 G40

Tablo 1.3:Kesici yarap telafi kodlar (Fanuc Siemens)

ekil 1.9: rnek para

Yukardaki i parasnn evresini ilemek iin gerekli CNC freze programn yaznz (Kesici takm para balama noktas zerinde 50mm dedir. X=0 ve Y=0 )

FANUC Mutlak N05 G54 N10 G90; N20 T01; N25 G42 N30 G00 X0. Y0. Z50. ; N35 S1000 M03; N40 G01 Z -15. F100; N50 G01 X80. F100; N60 G03 X100. Y20. R20 F100; N70 G01 Y85. F100; N80 G03 X85. Y100. R15 F100; N90 G01 X15. F100; N100 G03 X0. Y85. R15 F100; N110 G01 X0. Y0. F100; N120 G40; N130 G00 Z50.; N140 M30; Artl N05 G54 N10 G90; N20 T01; N25 G42 N30 G00 X0. Y0. Z50. ; N35 S1000 M03; N40 G01 Z -15. F100; N45 G91 N50 G01 X80. F100; N60 G03 X20. Y20. R20 F100; N70 G01 Y65. F100; N80 G03 X15. Y15. R15 F100; N90 G01 X70. F100; N100 G03 X15. Y15. R15 F100; N110 G01 Y-85. F100; N120 G40; N130 G00 Z50.; N140 M30; SIEMENS Mutlak N05 G54 N10 G90 N20 T01 N25 G42 D1 N30 G00 X0 Y0 Z50 N35 S1000 M03 N40 G01 Z -15 F100 N50 G01 X80 F100 N60 G03 X100 Y20 CR=20 F100 N70 G01 Y85 F100 N80 G03 X85 Y100 CR=15 F100 N90 G01 X15 F100 N100 G03 X0 Y85 CR=15 F100 N110 G01 X0 Y0 F100 N120 G40 N130 G00 X0 Y0 Z50 N140 M30 Artl N05 G54 N10 G90 N20 T01 N25 G42 D1 N30 G00 X0 Y0 Z50 N35 S1000 M03 N40 G01 Z -15 F100 N45 G91 N50 G01 X80 F100 N60 G03 X20 Y20 CR=20 F100 N70 G01 Y65 F100 N80 G03 X15 Y15 CR=15 F100 N90 G01 X70 F100 N100 G03 X15 Y15 CR=15 F100 N110 G01 Y-85 F100 N120 G40 N130 G00 X0 Y0 Z50 N140 M30 10

1.3. Programn Test Edilmesi

Program yazm tamamlandktan sonra CNC tezgh kontrol nitesine girilerek test edilir. Bu test simlasyonu ile tespit edilemeyen programlama hatalar aratrlr. Hangi satrda hata varsa dzeltilerek imalata balanlr.

ekil 1.10: Simlasyon aamas

11

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

LEM BASAMAKLARI

NERLER
Yukardaki i parasn anlatlan kurallara gre programn;

a-Mutlak olarak, b-Artl olarak yaznz.

Kesici takm yarap telafisi kodu olan (G41 ve G42) kodlarn kullanmayacaksanz, mutlaka kesici takm yarapn llere ekleyiniz. nce yarapa gre program yaznz. Sonra I ve J parametrelerine gre program yaznz. Fanuc ve Siemens arasndaki farklar inceleyiniz.

CNC frezede kavis frezeleme ilemlerini komutlara dkmek.

Koordinatlara dikkat ediniz.

Tezghn kontrol paneline program girip hata varsa kontrol ediniz. Hatalar simlasyon yardmyla dzeltmek.

12

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen lme deerlendirmede; oktan semeli ve doru yanl lme deerlendirme kriterleri uygulanmtr. 1. Aadaki komutlardan hangisi saat ynnde dairesel hareketi kapsar? A.) G41 2. B.) G42 C.) G02 D.) G03

CNC freze tezghnda derinlik ekseni hangi harfle gsterilir? A.) X B.) Y C.) Z D.) U

3.

Kesici takm telafisi iptali hangi komutla salanr? A.) G40 B.) G41 C.) G42 D.) G01

4.

CNC freze tezghnda aadaki hangi i balama eleman kullanlmaz? A.) Mengene B.) Divizr C.) Dner tabla D.) Pens

5.

CNC freze tezghnda kesici takmlar hangi aparata balanr? A.) Ayna B.) Magazin C.) Kater D.) Mengene

6.

G02 X_ Y_ R_ F_; komut satrndaki R harfi neyi ifade eder? A.) Koordinat B.) Yarap C.) lerleme D.) ap

7.

XY dzlemine hangi komut ile geilir? A.) G17 B.) G18 C.) G19 D.) G20

8.

Program kontrol etmek iin tezgh kontrol paneline girilmelidir. A.) Doru B.) Yanl

9.

G03 saat yn tersinde dairesel hareket yapar. A.) Doru B.) Yanl

10.

J parametresi yay merkezinin X ekseninde yay merkezine olan uzakldr. A.) Doru B.) Yanl

13

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Para Kalnl 12mmdir.

Yukarda lleri verilen parann CNC programn yaznz

DEERLENDRME KRTERLER
1 2 3 4 5 6 Teknoloji kurallarn uygulayabildiniz mi? Geometri kurallarn kullanabildiniz mi? Matematik bilgisini kullanabildiniz mi? G02 ve G03 kodlarn kullanabildiniz mi? Kesici takm telafisini kullanabildiniz mi? Program tezgh kontrol paneline girebildiniz mi?

Evet

Hayr

Toplam Puan DEERLENDRME

erikteki ama lleri verilen parann CNC programn karmaktr. Gerekli kodlar kullanarak programlama yapabileceksiniz. Program yazmada sorunlarnz varsa ilgili konuya giderek tekrar okuyunuz. rneklere baknz. retmeninizden bilgi alnz.

14

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
CNC freze tezgahnda profil frezeleme program ve ilemesini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Blgenizde bulunan sanayi kurulularnda kullanlan CNC tezghlarn aratrnz. nternet sitelerinden CNC tezgh reten firmalar inceleyiniz.

2. CNC FREZE TEZGHINDA PROFL FREZELEME LEMLERN PROGRAMLAMA

2.1. Tezgh Hazrlama
Tezgh hazrlama ilemi bir nceki ierikte ayrntlar ile anlatlmtr. Kesicileri magazine i paras imalatndaki srasna gre balanmaldr. Sonra mutlaka boy ve ap telafileri iin boylar tezgh kontrol panelinden girilmelidir.

2.2. G01 le Profil Frezeleme

G01 dorusal interpolasyon kodudur. Tala alma ilerlemesinde dorusal hareketle tala almak iin kullanlr. Komut satr (Fanuc ve Siemens iin): G01 X_ Y_ Z_ F_; Profil frezeleme yaplrken kesicinin merkezi profil zerinde dolaaca iin ak ap dikkate alnmaz.

15

rnek:

ekil2.1: rnek para

ekil2.2: Profil programlama iin kesici hareketleri

KESC API =10mm. PARA KALINLII=30mm

16

FANUC-SIEMENS Mutlak
N10 G54 N15 G90; N20 T01; N30 S1000 M03; N40 G00 X-30. Y-30. Z50. ; N50 M08; N55 G00 Z5; N60 G01 Z10. F125; N70 G01 Y80. F175; N80 G01 X140. F175; N90 G01 Y0. F175; N100 G01 X90. F175; N110 G01 Y40. F175; N120 G01 X 50. F175; N130 G01 Y0. F175; N140 M09; N150 G00 Z50.; N160 G00 X-30. Y-30.; N180 M30;

Artl
N10 G54 N15 G90; N20 T01; N30 S1000 M03; N40 G00 X-30. Y-30. Z50. ; N50 M08; N55 G00 Z5; N55 G91; N60 G01 Z15. F125; N70 G01 Y80. F175; N80 G01 X140. F175; N90 G01 Y80. F175; N100 G01 X50. F175; N110 G01 Y40. F175; N120 G01 X -40. F175; N130 G01 Y40. F175; N140 G01 X50. F175; N150 G00 Z15.; N155 G90 M09; N160 G00 X-30. Y-30. Z50; N140 M30;

2.3. Programn Test Edilmesi

Program yazm tamamlandktan sonra CNC tezgh kontrol nitesine girilerek simlasyon altrlr ve program test edilir. Bilgisayarda tezgahtan bamsz olarak alabilen simlasyon program varsa, program bilgisayarda da kontrol edilebilir. Programda yazm veya koordinat hatalar varsa dzeltildikten sonra tezgah altrlarak para ilenir.

17

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

18

LEM BASAMAKLARI

NERLER
Yukardaki i parasn profil frezeleme ile ilemek iin

a-Mutlak olarak, b-Artl olarak yaznz.

CNC frezede profil frezeleme ilemlerini komutlara dkmek Kesiciyi profil zerinde dolatrn. Koordinat hesaplamalarna dikkat edin.

Tezghn kontrol paneline program girip hata varsa kontrol ediniz.

Hatalar simlasyon yardmyla dzeltmek

19

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen lme deerlendirmede; oktan semeli ve doru yanl lme deerlendirme kriterleri uygulanmtr. 1. Dorusal hareketi salayan komut aadakilerden hangisidir? A.) G01 2. B.) G02 C.) G03 D.) G04

Takm yarap telafisi komutunu iptal eden komut aadakilerden hangisidir? A.) G40 B.) G41 C.) G42 D.) G43

3.

CNC freze tezghnda normalde ka adet koordinat ekseni vardr? A.) 1 B.) 2 C.) 3 D.) 7

4.

CNC freze tezghnda hangi i yaplmaz? A.) Kanal B.) Kavis C.) Profil D.) Tornalama

5.

Aadakilerden hangisi sonra yaplmaldr? A.) Takm seimi B.) balanmas C.) Program girme D.) Temizlik

6.

%001; program ad Siemens sistemine aittir. A.) Doru B.) Yanl

7.

G42 komutu takm kesici yarap iin soldan telafidir. A.) Doru B.) Yanl

8.

Kesici takm telafisi llere yarap deeri girilerek yaplabilir. A.) Doru B.) Yanl

9.

CNC freze tezghnda kesici boyu telafisine gerek yoktur. A.) Doru B.) Yanl

10.

Simlasyon tezghta ileme anlamna gelir. A.) Doru B.) Yanl

20

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Yukarda lleri verilen parann CNC programn yaznz

21

DEERLENDRME KRTERLER
1 2 3 4 5 6 Teknoloji kurallarn uygulayabildiniz mi? Geometri kurallarn kullanabildiniz mi? Matematik bilgisini kullanabildiniz mi? G01 kodunu kullanabildiniz mi? Kesici ile ilgili kodlar kullanabildiniz mi? Program tezgh kontrol paneline girebildiniz mi?

Evet

Hayr

Toplam Puan

DEERLENDRME
erikteki ama lleri verilen parann CNC programn karmaktr. Gerekli kodlar kullanarak programlama yapabileceksiniz. Program yazmada sorunlarnz varsa ilgili konuya giderek tekrar okuyunuz. rneklere baknz. retmeninizden bilgi alnz.

22

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
CNC frezede ilenen paralarn lme ve kontroln yapabileceksiniz

ARATIRMA
Blgenizde bulunan sanayi kurulularnda kullanlan lme ve kontrol aletlerini aratrnz. nternet sitelerinden CNC tezgh reten firmalar inceleyiniz.

3. CNC FREZEDE LME VE KONTROL

3.1. CNC Frezede lme
3.1.1. ve D Yzeylerin llmesi Kumpaslar
Kumpaslar ile iki nesne arasndaki mesafe, kalnlk, ap llebilir. Verniyerli veya elektronik gstergeli olarak yaplrlar. Dijital olan kumpaslarda gvde iine yerletirilmi kremayer dilisi zerindeki btnlemi devresi ve elektronik beyin, llen deerleri dijital olarak ekranda gsterir. Elektrik akm, gvdeye yerletirilmi pillerle salanr. l deerleri ekran zerinde okunakl rakamlarla yazld iin lme hatas azaltlm, okuma zaman en aza indirilmitir. Kumpas zerinde genellikle dijital gsterge ekran, ama-kapama dmesi, l sistemi deitirme dmesi (mm-in), sfrlama dmesi, bekletme dmesi ve baz tip kumpaslarda okunan deerleri yazdrmak iin balant ksm bulunur (ekil 3.1).

ekil 3.1:Dijital kumpas

23

Baz kumpaslarda bir dme birden fazla amala kullanlabilir. Kapanma ilemi belirli bir zaman sonra otomatik olarak gerekleir. Kumpas eneleri temizlenip kapatlr. Ama dmesine baslarak gsterge alp sfrlanr. Bundan sonra kumpasla d ap, i ap, derinlik ve kademe boyutlar llebilir. Bekletme dmesine basld zaman ekrandaki rakam sabit kalr. Tekrar basld zaman ekrandaki deer silinir.

ap kumpas ekil 3.2:Dijital kumpaslar

Dijital kumpas kullanrken dikkat edilmesi gereken hususlar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Kumpas zerindeki dmelere yava baslmal, Kremayer dili temiz tutulmal, Darbelerden korunmal, Kumpas yadan, tozdan ve rutubetten uzak tutulmaldr, Kumpaslar gne ndan ve yksek sdan korunmaldr, Kumpaslar uzun sre kullanlmayacaksa pilleri kartlmaldr.

Mikrometreler D ap Mikrometreleri

Mikrometreler mekanik kumandal vida-somun sistemine gre alr. l okuma hassasiyeti fazladr. Daire kesitli paralarn aplarnn ve dz paralarn kalnlklarnn llmesi gibi ilemlerde kullanlr. Vida-somun sistemine gre ilerleme hareketi yapan vidal milin bir devirdeki ilerleme miktar, vida admna gre ayarlanabilir. Kumpaslarda olduu gibi verniyerli veya dijital olarak retilirler.

24

ekil 3.3: Mikrometre

1234-

Gvde Sabit ene Hareketli ene Tespit mandal

5678-

Kovan Blnt Tanbur Crcr

Mikrometrelerde okuma hassasiyetleri l sistemine gre deimektedir. Mikrometre blntleri metrik veya parmak (in) sistemine gre yaplmtr. Mikrometrelerde milimetrik blntleri, kovan zerinde bulunur. Kovan zerinde 1er milimetrelik blntler yatay izginin stnde bulunur. 0.5 milimetrelik blntler ise yatay izginin altnda bulunur. Tanbur evresi 50 eit paraya blnmtr. Tanburun bal bulunduu hareketli mil bir tam tur evrildiinde, tanburda 1 tam tur, yani 50 blnt dndrlm demektir. Tanbur zerindeki iki izgi aras mesafe 0.01mmdir. Bu deer mikrometre vida mili adm olan 0.5 mmnin tanbur zerindeki 50 eit blntye blnmesiyle bulunur. (0.5/50=0.01mm) Kullanm ve yaplacak l boyutlarna gre farkl boyutlarda yaplrlar. (0-25mm, 25-50mm, 50-75mm, 75-100mm, vb)

25

ekil 3.4: Mikrometrelerde kovan ve tanbur blntleri

rnek: 3.75mm lsn mikrometrede gsterelim.

ekil 3.5: Mikrometrelerde l okuma

l izgisi zerinde tam olarak okunan l:3mm l izgisi altnda tam olarak okunan l: 0.5mm Yatay izgi ile akan tanbur zerindeki blnt deeri: 0.25mm Okunan l: 3+0.5+0.25=3.75mm

26

ekil 3.6: D ap mikrometreleri

ap mikrometreleri
paralar zerinde bulunan delik aplar, kanal genilikleri veya paralel yzeyler arasndaki mesafeleri lme ilemlerinde kullanlr.

ekil 3.7: ap mikrometreleri

Derinlik Mikrometreleri
Genel olarak delik, kanal ve kademe yksekliklerinin llmesinde kullanlr. Derinlik lme mili blntl tanbur ierisine taklp sklme zelliine sahiptir.

27

ekil 3.8:Derinlik mikrometresi ve milleri

Vida Mikrometreleri
Metrik ve parmak (in) vidalarn llmesinde kullanlr. Vida mikrometrelerinin lme ilemini yapan ular, vida profillerine uyacak ekilde parmak vidalar iin 55, metrik vidalar iin 60 olarak yaplrlar. Mikrometre ular, llecek olan vidann admna gre deitirilme zelliine sahiptir. lme ileminden nce, llecek vida admna uygun profilde u mikrometreye taklmaldr. lme sistem ve kurallar daha nce aklananlarla ayndr.

ekil 3.9: Vida mikrometresi ve kullanm

28

ekil 3.10: Vida mikrometresi ular

Modl Mikrometreleri
Dili arklarn di kalnln lmek iin kullanlrlar. Mikrometre ularna taklan disklerin n yzeyleri dzgn ekildedir. lme alan 0.5-6 modl arasndadr.

ekil 3.11: Modl mikrometreleri

ekil 3.12:Modl mikrometre kullanm

29

zel Mikrometreler
Bu tr mikrometreler, zel amal lme ve kontrol ilemleri iin kullanlmaktadr. Bunlar: 1. Mastar mikrometreler, 2. Tablal mikrometreler, 3. Sac mikrometreleri, 4. nce ulu mikrometreler, 5. Komparatrl i ap mikrometresi, 6. Tp mikrometresi, 7. kademe mikrometresi olarak kullanlmaktadr.

3.2. CNC Frezede Kontrol

Komparatrler
breli ve dijital kontrol aletleridir. Komparatr ibresinin saat etrafnda bir tam turu 1mm olup saatin etraf 100 eit paraya blnmtr. Bylece iki izgi aras 1/100=0.01mmdir. Bu deer komparatrn hassasiyetidir. Komparatr zerinde kk bir ibre bulunur. Bu blmdeki iki izgi aras 1mmdir. Byk ibre bir tam tur yaptnda kk ibre bir aralk ilerler. Milimetrelik kontroller kk ibreden, yzdeli ilerlemeler ise byk ibreden takip edilir. Dijitalde ise rakam ekranda grntlenir.

ekil 3.13:Komparatr saatleri

Mknatsl sehpalarla birlikte kullanlr. Sehpann mknatsl olmasnn nedeni komparatrn lme ve kontrol ileminin yaplaca para veya tezgh gvdelerine kolayca tespit edilmesi iindir. Komparatrler metrik ve parmak (in) blntl olarak yaplr.

30

ekil 3.14: Komparatr sehpas

Pasametreler
D ap ve kalnlk l kontrolnde kullanlrlar. Pasametreler, gvdesi ierisine l saati yerletirilen verniyer blntsz mikrometreye benzemektedir. Seri imalatta imal edilen paralarn l snrlarnda yaplp yaplmadnn kontrolnde kullanlrlar. Pasametrenin kadran zerinde komparatr saatlerinde olduu gibi ayarlanabilen tolerans limit trnaklar bulunur. Tolerans ibreleri alt ve st snr llerine gre ayarlanr. Ayarlama ileminden sonra esas para ap kontrol edilir ve tolerans, l saati ibresinden okunur. llen deerlerin tolerans deerlerini ap amadnn kontrol yaplr.

ekil 3.15: Pasametre

D aplarn l kontrolnde kullanlan pasametrelerin lme aral (0-25), (25-50), (5075) ve (75-100) mm dir. Daha byk lme aral istenen pasametreler zel olarak yaplr.

Passimetreler
Pasimetreler delik ap ve kanal geniliklerinin l kontrolnde kullanlan 0,002 mm hassasiyeti l aletlerindendir. Ayrca, pasimetrelerle kontrol edilen delik apnn delik boyunca silindirik olup olmad da anlalr. Ana yaps pasametreye benzeyen pasimetrenin l mili ucuna, belirli aplara gre hazrlanm takma ular ilve edilir. Pasimetre l miline taklan ilve ularla 11 mm den 120,5 mm apa kadar btn delik lleri kontrol edilebilir. Kontrol ilemi yaplmadan nce pasimetrenin gerekli takma

31

ucu ilve edilir ve bilezik mastarla sfr (0) ayar yaplr. Tolerans snr belirtilir. Daha sonra, esas parann delik ap kontrol edilir.

ekil 3.16: Pasimetre

Endikatr
Komparatrler gibi kontrol aletleridir. Komparatrlere oranla lme aral daha az ve l okuma hassasiyeti daha fazladr. Endikatrn kadran genellikle daire dilimi eklindedir. nk, bu l kontrol aletinin lme aral, hassasiyetine gre 0.1mm ile 0.01mm arasnda olduundan ibrenin tam devir yapmasna gerek yoktur. Endikatrler d ap, i ap, kalnlk, ykseklik vb. l kontrolnde kullanlmaktadr.

ekil 3.17: Endikatr

Boyutlu Koordinat lme Cihaz (CMM-Coordinat Measuring Machine) Para lmlerinde kullanlan boyutlu koordinat lm cihazdr. Ayrca laboratuvar kapsamnda boyutlu lm cihaz (CMM) ile eitli paralar zerinden l alnabilmekte ve oluturulan nokta kmeleri kullanlarak hesaplamalar yaplabilmektedir. Kalite kontrol blmlerinde bulunan boyutlu lme cihaz ile retilen paralarn l kontrolleri ( 0.0001 mm toleranslarla ) yaplmaktadr. Bu cihaz kalite kontroln yan sra ilenmi bir paradan zel program sayesinde CAD modelleri elde etmek iin kullanlabilmektedir.

32

ekil 3.18: Koordinat lme cihaznda eksenler

ekil 3.19: boyutlu koordinat lme cihazlar

3.3. lme ve Kontrolde Dikkat Edilecek Hususlar

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. l aletinin yapl hassasiyeti, lme ve kontrol hassasiyetine uygun aletin seimi, lme ileminin yapld yerin ss, l aletinin ss, in hassasiyeti, lme ve kontrol aletini kullanrken uygun konumda tutulmas, lme yaplan yerin k durumu gibi hususlara dikkat etmek gerekir. 8. lme ve kontrol aletinin temas ularnn temiz olmas gibi hususlara dikkat etmelidir.

33

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

LEM BASAMAKLARI
CNC frezeden kan paray kumpas ile lmek

NERLER
Yukarda frezede ilenecek paray dijital kumpasla lnz.

Kumpas dzgn tutunuz.

CNC frezeden kan paray mikrometre ile lmek

Yukarda frezede ilenecek paray normal veya dijital mikrometre ile lnz.

Mikrometreyi dzgn tutunuz.

34

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen lme deerlendirmede; oktan semeli lme deerlendirme kriteri uygulanmtr. 1. Aadakilerden hangisi mikrometre paralarndan deildir? A.) Gvde 2. B.) Kovan C.) Crcr D.) Kremayer

Kremayer dili sistemini kullanarak alan l aleti hangisidir? A.) Dijital kumpas B.) Mikrometre C.) Komparatr D.) Endikatr

3.

Vidalarn di dibinin llmesinde hangi mikrometre kullanlr? A.) D ap B.) ap C.) Modl D.) Vida

4.

D ap l kontrolnde kullanlan lme aleti hangisidir? A.) Komparatr B.) Pasametre C.) Pasimetre D.) Kumpas

5.

Gvdesi ierisine l saati yerletirilen verniyer blntsz mikrometreye benzer. l aleti hangisidir? A.) Komparatr B.) Endikatr C.) Pasametre D.) Pasimetre

6.

Ana yaps pasametreye benzeyen .l mili ucuna, belirli aplara gre hazrlanm takma ular ilve edilir. Bolua hangi ifade gelmelidir? A.) Mikrometre B.) Komparatr C..) Pasametre D.) Pasimetre

7.

paralar zerinde bulunan delik aplar, kanal genilikleri veya paralel yzeyler arasndaki lme ilemlerinde kullanlr. Tanm hangi mikrometreye aittir? A.) D ap B.) ap C.) Modl D.) Vida

8.

Komparatrlere oranla lme aral daha az ve l okuma hassasiyeti daha fazladr. fadesi hangi lme ve kontrol aleti ile alakaldr? A.) Endikatr B.) Pasametre C.) CMM D.) Mikrometre

35

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Yukarda CNC frezede ilenecek parann llerini dijital kumpasla ve mikrometre ile kontrol ediniz.

DEERLENDRME KRTERLER
1 2 3 4 Teknoloji kurallarn uygulayabildiniz mi? Matematik bilgisini kullanabildiniz mi? Kumpas dzgn okuyabildiniz mi? Mikrometreyi dzgn okuyabildiniz mi?

Evet

Hayr

Toplam Puan

DEERLENDRME
erikteki ama l aletlerini renmektir. Eer paray lemediyseniz ilgili konuya giderek tekrar okuyunuz. retmeninizden bilgi alnz.

36

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aada verilen lme deerlendirmede; oktan semeli lme deerlendirme kriteri uygulanmtr. 1. ZX dzlemine hangi komut ile geilir? A.) G17 2. B.) G18 C.) G19 D.) G20

Aadaki komutlardan hangisi saat yn tersinde dairesel hareketi kapsar? A.) G41 B.) G42 C.) G02 D.) G03

3.

Dorusal hareketi salayan komut aadakilerden hangisidir? A.) G01 B.) G02 C.) G03 D.) G04

4.

CNC freze tezghnda kesici takmlar hangi ksma balanr? A.) Ayna B.) Magazin C.) Kater D.) Mengene

5.

Kesici takm telafisinden kmak iin hangi komutla kullanlr? A.) G40 B.) G41 C.) G42 D.) G01

6.

Gvdesi ierisine l saati yerletirilen verniyer blntsz mikrometreye benzer. ifadesindeki l aleti hangisidir? A.) Komparatr B.) Pasametre C.) Endikatr D.) Pasimetre

7.

Mastar mikrometreler hangi mikrometre grubuna girer? A.) D ap B.) Modl C.) zel D.) Vida

8.

Aadakilerden hangisi mikrometre paralarndan deildir? A.) Gvde B.) Kovan C.) Crcr D.) Kremayer

9.

G01 X_ Y_ F_; komut satrndaki F harfi neyi ifade eder? A.) Koordinat B.) Yarap C.) lerleme D.) ap

10.

Aadakilerden hangisi boyutlu koordinat lme aletinin ksa addr? B.) Pasametre C.) CMM D.) Mikrometre

A.) Endikatr

37

PERFORMANS DEERLENDRME

Yukarda lleri verilen parann CNC programn yaznz ve lme ve kontrol aletleri ile kontrol ediniz.

38

DEERLENDRME LE
DEERLENDRME KRTERLER
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tezgh hazrlayabildiniz mi? G01 komutunu kullanabildiniz mi? X deerini doru yazabildiniz mi? Y deerini doru yazabildiniz mi? Z deerini doru yazabildiniz mi? F deerini doru yazabildiniz mi? Takm telafisi yapabildiniz mi? G41-G42 komutunu kullanabildiniz mi? G40 komutunu kullanabildiniz mi? Program altrabildiniz mi?

Evet

Hayr

Toplam Puan

DEERLENDRME
Anlatlan G, M, mutlak llendirme ve artl llendirme kurallarna gre program yaznz. lme ve kontrol aletleri ile llerini kontrol ediniz. Uygulayamadnz ksmlar tekrar inceleyiniz. retmeninizden bilgi alnz.

39

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C C A D B B A A A B

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8. 9 10 A A C D D A B A B B

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B D A B A B C D C C

40

KAYNAKA KAYNAKA
GLESN Mahmut, CNC Freze ve Freze Tezghlarnn Programlanmas, Ders notlar, Ankara 1997 GLESN Mahmut, GLL Abdulkadir, AVCI zkan, AKDOAN Gkalp,. CNC Torna ve Freze Tezghlarnn Programlanmas, Asil Yayn Datm, Ankara 2005. BACI zel. CNC Teknik, Melisa Matbaaclk, stanbul 2000 AKBA mit. CNC Fanuc Programlama, GTEF Lisans Bitirme Tezi, Ankara 1998 ARSLAN Hamit. CNC Teknik, Saray Matbaaclk, Ankara 2003 ARSLAN Hamit. CNC Teknik, MEB, stanbul 2004 Sanita A.., Fronteir-L Programlama Kitab, ubat 1995 GREL A. Hakk, Siemens ve Fanuc Kontroll Freze Tezghlar ve Programlanmas. Kosgeb, Ankara 1998 BACI Mustafa. ERKN, Yakup. lme Bilgisi ve Kontrol, Serler Matbaas, 2000 www.mitutoyo.com (nternet adresi) www.ntv.sk/katalog/somex (nternet adresi) www.temak.com (nternet adresi) www.siemens.com (nternet adresi)

41