Professional Documents
Culture Documents
ceneveiejheeefuekeÀe
H$m¶Xo -H$m‘H$mO-H$m¶©nÕV
ceneje<ì^
g§X^© nwpñVH$m
(_w§~B© dJiVm BVa gd© _hmnm{bH$m
joÌm§Vrb H$m¶©H$˶mªgmR>r)
www.manase.org
_hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m
H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV
g§X^© nwpñVH$m
(_w§~B© dJiVm BVa gd© _hmnm{bH$m joÌm§Vrb H$m¶©H$˶mªgmR>r)
qH$‘V é. 1000/- ’$³V
AZwH«$_{UH$m
1. àñVmdZm ........................................................................... 03
2. njmMr Ü`o` - YmoaUo .............................................................. 04
3. _hmamï´ - EH$ Ñ{ï>jon .............................................................. 05
4. _hÎdmÀ`m _hmnm{bH$m - bjUr` _wÔo ............................................ 06
5. Amdí`H$ d ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o .................................................... 08
6. _hmZJanm{bH$m§Vrb _w»` g^oMo d g{_Ë`m§Mo H$m_H$mO ............................ 13
7. Am`wº$, _hmnm¡a, g^mJ¥h ZoVm, {damoYr nj ZoVm - g{dñVa _m{hVr ............... 18
8. _hmZJanm{bH$m {d{dY ImVr ...................................................... 20
9. ZJanm{bH$m {ZYr .................................................................. 23
10. _hmZJanm{bHo$Mm AW©g§H$ën ...................................................... 26
11. ZJagodH$ : H$V©ì`o, A{YH$ma d O~m~Xmè`m ....................................... 28
12. doJdoJù`m VH«$mar d ZJagodH$mMr ^y{_H$m ......................................... 30
13. CXmhaUmXmIb nÌ ................................................................. 32
14. ñ‘aUnÌ ........................................................................... 33
15. bmoH$à{V{ZYtÀ`m {d{dY ^y{_H$m ................................................... 34
16. naàm§Vr`m§Mo bm|T>o Am{U ZJagodH$ ................................................. 37
17. Mm§Jbm ZJagodH$/ZJago{dH$m H$gm/H$er Agmdm/Agmdr? ...................... 38
18. _hÎdmMo H$m`Xo d 74 dr KQ>Zm XþéñVr ............................................ 39
19. Odmhabmb Zohê$ amï´>r` ehar nwZ{Z©_m©U `moOZm ................................... 41
20. _hmamï´> àmXo{eH$ d ZJa aMZm A{Y{Z`_, 1966 ................................. 43
21. Cn`wº$ nwñVH$m§Mr d g§Ho$VñWim§Mr gyMr ........................................... 44
22. g§X^© ............................................................................... 46
1. _hmamï´> amÁ`, _hmamï´> àXoe Am{U _amR>r ^mfm `m§Zm ^m¡{VH$ d gm§ñH¥${VH$ d¡^d àmá H$ê$Z XoUo ho
_hmamï´> Zd{Z_m©U goZoMo Ü`o` Amho.
2. _hmamï´> amÁ` d _amR>r ^mfm, _hmamï´>mg§~§YrMo kmZ d _hmamï´>mMm gdmªJrU {dH$mg (^m¡{VH$ d
gm§ñH¥${VH$) `m Jmoï>tMm {dMma hm _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoÀ`m VÎdm§Mm _yi Jm^m Amho. hm {dMma
àË`jmV AmUÊ`mH$aVm nj ~m§Yrb Amho. _amR>r g§ñH¥$Vr {dñVma, _amR>r ^mfm {dMma, _amR>r_Ü`o
kmZH$jm é§XmdUo, ^m¡{VH$ d gm§ñH¥${VH$ {dH$mg H$aUo øm Jmoï>r Ë`m_Ü`o A§V^y©V AmhoV.
3. _hmamï´>mÀ`m {dH$mgmW© H$m_ H$aÊ`mgmR>r gd© _amR>r _mUgm§Zm -Á`mV gd© OmVtMo, Y_m©ªMo, n§Wm§Mo
Am{U dJmªMo bmoH$ Ambo -EH$Ì H$ê$Z _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoÀ`m ÜdOmImbr Ë`m§Zm EH$dQ>dUo hr
Jmoï> _hmamï´> Zd{Z_m©U goZm Amdí`H$ _mZVo.
4. Oo _yb _amR>r AmB©-d{S>bm§À`m nmoQ>r OÝ_mbm Ambo Amho Vo Va _amR>rM! nU Ë`mM~amo~a BVa
^m{fH$m§_Ü`ohr Omo _hmamï´>mV OÝ_mbm Ambobm Amho, Omo _hmamï´>mda ào_ H$aVmo Am{U _amR>r ^mfm
CÎm_ ~mobVmo, Am{U _hmamï´>mV amhVmo Ë`m _mUgmbm _hmamï´> Zd{Z_m©U goZm _amR>r _mUygM _mZVo.
Ë`m gdmªMr g_¥Õr Am{U {dH$mg _hmamï´> Zd{Z_m©U goZm _hÎdmMm _mZVo.
5. _hmamï´>mÀ`m d _amR>r _mUgmÀ`m {dH$mgmgmR>r Ë`mÀ`m AmS> `oUmè`m gd© g_ñ`m§Mr gmoS>dUyH$
H$aUo, `m {dH$mgmAmS> `oUmè`m gd© gÎmmJQ>, n§W Am{U g_mOJQ> `m§À`mer gd© nmVitda g§Kf©
H$aUo, `mgmR>r aMZmË_H$ d g§Kfm©Ë_H$ H$m_m§Mr C^maUr H$aUo. _hmamï´> Zd{Z_m©U goZm aMZmË_H$
H$m_o d g§Kfm©Ë_H$ H$m_o `mV \$aH$ _mZV Zmhr. hr XmoÝhrhr _ybV: hmVmV hmV KmbyZ `oUmar H$m_o
`Wme{º$ H$aUo.
6. _amR>r _mUgmbm Ý`m` XoVmZm "_amR>r ^mfm AH$mX_r'gma»`m g§ñWoMr ñWmnZm H$aÊ`mnmgyZ AZ²
_hmamï´>ÛoîQ>çm naàm§Vr`m§{dê$Õ añË`mda g§Kf© H$aÊ`mnmgyZ Vo gd© emim§_Ü`o _amR>r ^mfm
{eH$dÊ`mMm, _amR>r nmQ>çm§Mm AmJ«h YaUo, _amR>r ^mfoVrb gd© kmZH$jm é§XmdUo `m gmè`m Jmoï>r
EH$mM doir aMZmË_H$ H$m_o H$ê$Z d añË`mda g§Kf© H$ê$Z njmbm gmÜ` H$am`À`m AmhoV.
7. _hmamï´>mVrb añVo, Amamo½`, ì`mnma, eoVr, drO, nmUr, {ejU, n`©Q>Z, _{hbm, H$m_Jma, {dÚmWu,
Am{Xdmgr, H$m`Xm d gwì`dñWm, H«$sS>m, CÚmoJ, {dÎm, J¥hImVo, ghH$ma, aoëdo, H|$Ð-amÁ` g§~§Y `m
joÌm§Vrb gd© àým§Mr VS> bmdUo Am{U Ë`mV _amR>r _mUgmMo gdªH$f dM©ñd ñWm{nV H$aUo,
hr njmÀ`m H$m`m©Mr _w»` {Xem Amho.
8. _hmamï´>mVrb gÎmmH$maUmV d g_mOH$maUmV Vrd« g§Kfm©Ûmao naàm§Vr`m§Mo dM©ñd g§nyU©V: ZoñVZm~yV
H$aUo Am{U "_amR>r _mUgmgmR>rM _hmamï´>' ømZwgma AmJ«hr AgUo hr _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoMr
{dMmaYmam Amho.
9. ^m¡{VH$ d gm§ñH¥${VH$ g_¥ÕrMo {eIa JmR>bobm, OJmbm hodm dmQ>ob Agm ehar d J«m_rU _hmamï´>
Am{U _amR>r _mUyg ~ZdUo ho _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoMo ñdßZ Amho Am{U Vo nyU© H$aÊ`mgmR>r
à`ËZm§Mr namH$mð>m H$aÊ`mgmR>rM øm njmMm OÝ_ Pmbm Amho.
_hmZJanm{bHo$À`m EHy$U H$V©ì`m§Mr XmoZ àH$mam§_Ü`o {d^mJUr H$aÊ`mV Ambr Amho, Amdí`H$ d
ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o.
Amdí`H$ H$V©ì`o åhUOo Or nma nmS>Uo Amdí`H$M (qH$~hþZm AË`mdí`H$) AmhoV, Aer H$V©ì`o hmoV.
_hmnm{bHo$bm Amdí`H$ H$V©ì`o hr amoO, dma§dma, {eñVrgh, gmVË`mgh, I§S> Z nSy> XoVm nma nmS>mdrM
bmJVmV. hr H$V©ì`o åhUOo ZmJ[aH$m§À`m amoOÀ`m OrdZmer g§~§{YV Agbobr H$m_o hmoV.
ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o nma nmS>VmZm _hmnm{bH$m WmoS>m doi KoD$ eH$Vo. hr H$V©ì`oXoIrb _hmnm{bHo$bm nma
nmS>mdr bmJVmVM, nU Amnë`m BÀN>oZwgma _hmnm{bH$m `m H$V©ì`m§~m~V `mo½` doir {ZU©` KoD$ eH$Vo.
_hmnm{bH$m H$V©ì`o
4. Zmbo d {ZñgmaUmMr H$m_o Am{U gmd©O{ZH$ em¡MHy$n, g§S>mg, _wVmar d VËg_ gmoB© ~m§YUo,
gwpñWVrV R>odUo d Ë`mMr gm\$g\$mB© H$aUo.
5. AmJ {dPdÊ`mgmR>r d AmJrnmgyZ Or{dV d _mb_Îmm `m§Mo g§ajU H$aÊ`mgmR>r `mo½` Ë`m Cnm`m§Zr
gwg‚m Ago A{¾em_H$ nWH$ V`ma R>odUo.
6. gm§g{J©H$ amoJmZo AmOmar Agboë`m qH$dm Aem amoJmMr ~mYm Pmë`mMr e§H$m Agboë`m ì`º$s¨Zm
doJio R>odÊ`mgmR>r d CnMma H$aÊ`mgmR>r Agboë`m é½Umb`m§ghrV gmd©O{ZH$ é½Umb`o d
XdmImZo ~m§YUo qH$dm g§nmXZ H$aUo d Vr gwpñWVrV R>odUo Am{U gmd©O{ZH$ d¡ÚH$s` gmhmæ`mgmR>r
Amdí`H$ AgVrb Aem AÝ` Cnm``moOZm H$aUo.
7. _hmnm{bHo$_Ü`o {ZhrV Agbobo gmd©O{ZH$ añVo, ZJanm{bH$m, ~mOma, gmd©O{ZH$ B_maVr
`m{R>H$mUr {Xdm~ÎmrMr ì`dñWm H$aUo.
8. _hmnm{bHo$Mo H$m`m©b` d _hmZJanm{bHo$_Ü`o {ZhrV Agbobr gmd©O{ZH$ ñ_maHo$, Iwë`m OmJm d
AÝ` _mb_Îmm gwpñWVrV R>odUo.
9. _hmnm{bHo$_Ü`o {ZhrV Agboë`m añË`m§Zm d gmd©O{ZH$ OmJm§Zm Zmd XoUo qH$dm Ë`m§da H«$_m§H$
KmbUo Am{U AÝ` OmJm§da H«$_m§H$ KmbUo.
10. CnÐdH$maH$ d YmoH$mXm`H$ CÚmoJ qH$dm à`moJ `m§Mo {Z`_Z d Cne_Z H$aUo.
11. àoVm§Mr {dëhodmQ> bmdÊ`mgmR>r OmJm R>odUo, Ë`m OmJm ~XbUo d Ë`m§Mo {Z`_Z H$aUo Am{U `m
à`moOZm§gmR>r ZdrZ OmJm§Mr VaVyX H$aUo d ~odmaer àoVm§Mr {dëhodmQ> bmdUo.
12. gmd©O{ZH$ ~mOma d H$ÎmbImZo ~m§YUo qH$dm g§nmXZ H$aUo. Vo gwpñWVrV R>odUo Am{U Ë`m§Mo
{Z`_Z H$aUo.
13. H$m|S>dmS>o ~m§YUo qH$dm g§nmXZ H$aUo d Vo gwpñWVrV R>odUo.
14. _w§~B© {Oëhm bg Q>moMUr A{Y{Z`_, 1892À`m VaVwXrZwgma bmoH$m§Zm bg Q>moMUo.
15. àmW{_H$ {ejUmgmR>r emim Mmb{dUo, Ë`m§Zm _XV XoUo d Ë`m§À`mgmR>r `mo½` OmJoMr
ì`dñWm H$aUo.
16. amoJQ> dñË`m§Mr gwYmaUm, CnÐmdH$maH$ PmS>oPwS>no H$mTy>Z Q>mH$Uo d gm_mÝ`nUo gd© CnÐdm§Mo
Cne_Z H$aUo.
17 OÝ_ d _¥Ë`y `m§Mr Zm|XUr.
18. gmd©O{ZH$ añVo, nyb, ^w`mar _mJ©, AY:àUmb, goVw_mJ© d VËg_ H$m_o ~m§YUo. Vr gwpñWVrV R>odUo,
Ë`mV \o$a\$ma H$aUo d Vr gwYmaUo.
19. añVo, nyb d AÝ` gmd©O{ZH$ OmJm `mVrb qH$dm `mdarb AS>Wio d nwT>o Ambobo ^mJ H$mTy>Z Q>mH$Uo.
20. _hmZJanm{bHo$À`m gd© nmUrnwadR>m H|$Ðm§Mr ì`dñWm R>odUo. Vr gwpñWVrV R>odUo Am{U gmd©O{ZH$ d
ImOJr à`moOZmgmR>r nwaogm nmUrnwadR>m H$aÊ`mMr Amdí`H$ Aer ZdrZ ~m§YH$m_o ~m§YUo qH$dm
g§nmXZ H$aUo.
ñWm`r
à^mJ
4. {ejU _§S>imH$S>o bmJUmè`m gd© gm{hË`m§À`m {Z{dXm _mJ{dUo d Ë`mda A§{V_ {ZU©` KoUo.
5. _hmZJanm{bHo$Mr gd©gmYmaU g^m Á`mà_mUo AmXoe XoB©b, Ë`mMm {dMma-{d{Z_` H$aUo.
{ejU _§S>im_Ü`o EHy$U 15 gXñ` AgVmV. `m§n¡H$s EH$ emgZ{Z`wº$ A{YH$mar AgVmo d EH$
gXñ` {~Ja emgH$s` AgyZ Ë`mMrhr {Z`wº$s emgZ H$aVo. Caboë`m gXñ`m§Mr _hmZJanm{bHo$À`m
gXñ` _VXmag§KmVyZ {ZdS>UyH$ hmoVo. {ejU _§S>imÀ`m g^mgXËdmgmR>r _hmZJanm{bHo$_Ü`o
{ZdSy>Z Ambobo gXñ` nm{hOoM Aer AQ> Zmhr. {~Ja gXñ` H$moUrhr ì`º$s g§~§{YV AQ>tMr nyV©Vm
Ho$ë`mg {ZdS>UwH$sg nmÌ R>aVo.
{deof g{_Ë`m§Mr (8 g{_Ë`m) g§{já _m{hVr -
àË`oH$ {deof g{_Vr_Ü`o {Z`_mà_mUo 13 g^mgX AgVrb. `m{edm` _hmZJanm{bHo$bm doimodoir
Amnë`m g^mgXm§_YyZ `mo½` dmQ>Vrb Aem Z¡{_{ÎmH$ g{_Ë`m {Z`wº$ H$aVm `oVrb.
{deof g{_Ë`m§Mr H$m`©joÌo :
1) ñWmnË` g{_Vr :
• ZJa ñWmnË` à_wI `m§Mm {d^mJ d VËg§~§YrMo gd© àíZ,
• _mJ©, ^dZo, nmUr nwadR>m, Obembm, Iwbr _¡XmZo, CÚmZo, A{¾em_H$ Xb, H$_©emim, `m§{ÌH$
ñWmnË` emim d ñWmnË` {d^mJmVrb BVa H$m_o,
• gd©gmYmaU gwa{jV d gwIgmo`rg§~§Yr BVa àíZ
• ^y_r d qOXJr {d^mJ Am{U VËg§~§YrMo gd© àíZ.
• Pmboë`m H$m_m§Mr VnmgUr d Amdí`H$Vm dmQ>ob Ë`mdoir _hmZJanm{bH$m Am`wº$
`m§À`mH$Sy>Z {ZdoXZo _mJ{dUo.
2) d¡ÚH$s` gmhmæ` d Amamo½` g{_Vr :
• _hmZJanm{bH$m§Mr ~mø é½Umb`o, àgw{VJ¥ho, d¡ÚH$s` d ewlwfmË_H$ gmhmæ` d Á`m d¡ÚH$s`
g§ñWm§Zm _hmZJanm{bH$m Am{W©H$ _XV H$aVo VËg§~§YrMo gd© àíZ,
• Amamo½` {d^mJ, añVo-g\$mB©, H$Mam dmhVyH$.
3) {dYr g{_Vr :
• _hmZJanm{bHo$À`m H$ma^mamg§~§Yr _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_, BVa A{Y{Z`_, nmoQ>{Z`_,
{d{Z`_ `mVrb VaVwXtMo AW© bmdÊ`m~m~V d Ë`m_Yrb gwYmaUm§~m~V CnpñWV hmoUmao
àíZ.
• H$a AmH$aUr d H$a g§H$bZ {d^mJ
• ZJa {d^mJ àíZ
• Am`H$a {d^mJ
• Amamo½` d Amamo½`oVa nadmZm {d^mJ
• Xþgè`m {deof g{_Ë`m§À`m H$joV Z `ooUmao BVa gd© g§H$sU© àíZ.
{deof g{_Ë`m -
_mÜ`{_H$ d {deof
Vm§{ÌH$ emim H«$sS>m
g{_Vr g{_Ë`m
_mVm d
ñWmnË` ~mbH$ë`mU
d¡ÚH$s` gmhmæ` g{_Vr
d Amamo½`
_hmZJanm{bH$m Am`wº$ :
_hmZJanm{bHo$À`m àemgZmV _hmZJanm{bH$m Am`wº$ `m A{YH$mè`mbm AË`§V _hÎdmMo ñWmZ àmá
Pmbobo AgVo. Am`wº$ hmM _hmZJanm{bHo$Mm _w»` àemgH$ qH$dm _w»` H$m`©H$mar A{YH$mar AgVmo.
Ë`mbm _moR>çm à_mUmda H$m`©H$mar A{YH$ma XoÊ`mV Ambo AmhoV; Ë`m_wio _hmZJanm{bHo$À`m H$m`©H$mar
gÎmoMr gd© gyÌo Am`wº$mÀ`m hmVr EH$dQ>bobr AgVmV.
{Z`wº$s - _hmZJanm{bHo$Mm Am`wº$ hm ^maVr` àemgH$s` godoVrb A{YH$mar AgVmo. Ë`mMr {Z`wº$s
doimodoir amÁ` emgZmH$Sy>Z Ho$br OmVo. EH$m AWm©Zo Am`wº$ hm amÁ` emgZmMm _hmZJanm{bHo$Vrb
à{V{ZYr AgVmo.
H$m`©H$mb - amÁ` emgZ Am`wº$mMr {Z`wº$s EH$m doir VrZ dfmªÀ`m H$mbmdYrgmR>r H$aVo; na§Vw Ë`mMm
_hmZJanm{bHo$Vrb VrZ dfmªMm H$m`©H$mb nyU© Pmë`mZ§Va amÁ` emgZ Ë`mMr Ë`mM nXmda nwÝhm {Z`wº$s
H$ê$ eH$Vo.
_hmZJanm{bH$m Am`wº$mMo A{YH$ma d H$m_o :
_hmZJanm{bH$m Am`wº$ hm _hmZJanm{bHo$Mm _w»` H$m`©H$mar A{YH$mar Agë`mZo Ë`mbm _moR>çm
à_mUmda A{YH$ma àmá Pmbo AmhoV. Ë`mMo H$mhr _hÎdmMo A{YH$ma d H$m_o nwT>rbà_mUo,
1. _hmZJanm{bHo$À`m gd©gmYmaU g^oZo KoVboë`m {ZU©`m§Mr A§_b~OmdUr H$aUo.
2. gd©gmYmaU qH$dm {deof g^oV CnpñWV amhUo Am{U g^oV hmoUmè`m MM}V ^mJ KoUo.
3. _hmZJanm{bHo$À`m g^oV nrR>mgrZ A{YH$mè`mÀ`m nadmZJrZo H$mhr Jmoï>t~m~V dñVwpñWVrg§~§Yr
{ZdoXZ qH$dm ñnï>rH$aU H$aUo.
4. ñWm`r g{_VrÀ`m qH$dm {VÀ`m Cng{_VrÀ`m g^og CnpñWV amhUo Am{U MM}V ^mJ KoUo.
5. n[adhZ g{_VrÀ`m qH$dm {VÀ`m Cng{_VrÀ`m g^og CnpñWV amhUo Am{U MM}V ^mJ KoUo.
6. _hmZJanm{bHo$Mo A{YH$mar d H$_©Mmar `m§À`mda XoIaoI d {Z`§ÌU R>odUo.
7. _hmZJanm{bHo$À`m g§nyU© àemgZmda XoIaoI d {Z`§ÌU R>odUo.
8. _hmZJanm{bHo$À`m godH$m§n¡H$s H$mhr {d{eï> àH$maÀ`m godH$m§Mr VmËnwaVr {Z`wº$s H$aUo.
9. Amnë`m H$mm_mV H$gya qH$dm Hw$MamB© H$aUmè`m nm{bH$m H$_©Mmè`m§{déÕ {eñV^§JmMr H$madmB©
H$aUo.
10. _hmZJanm{bHo$À`m godH$m§Mo doVZ, ^Îmo, aOm, à{ejU, {Zd¥Îmr doVZ BË`mXr àíZm§Mr
gmoS>dUyH$ H$aUo.
11. _hmZJanm{bHo$bm H$m`ÚmVrb VaVwXtg§~§Yr _mJ©Xe©Z H$aUo.
12. _hmZJanm{bHo$Mm dm{f©H$ àemgZ Ahdmb d boIm {ddaUnÌ V`ma H$aUo.
13. _hmZJanm{bHo$Mo CËnÞ d IM© `mg§~§YrMo A§XmO Xadfu V`ma H$aUo Am{U Vo ñWm`r g{_Vrbm
gmXa H$aUo.
14. ehamÀ`m gwYmaUm `moOZoMm AmamIS>m V`ma H$aUo Am{U Ë`mMr A§_b~OmdUr H$aUo.
15. _hmZJanm{bHo$À`m dVrZo H$aÊ`mV `oUmè`m {d{dY H$m_m§da XoIaoI R>odUo Am{U Vr H$m_o
ì`dpñWVnUo nma nmS>br OmVrb `mMr XjVm KoUo.
nwT>o _hmnm{bHo$Vrb _hÎdmMr ImVr d Ë`m§Mr à_wI H$m`} `m§Mr g§{já _m{hVr {Xbr Amho.
nmUr nwadR>m {d^mJ :
• _hmZJanm{bH$m joÌmVrb bmoH$g§»`ogmR>r nmUr nwadR>çmMr ì`dñWm H$aUo.
• Obdm{hÝ`m, ObHw§$^ `m§Mo ì`dñWmnZ, gmR>dUyH$, ew{ÕH$aU d {dVaUmMr ì`dñWm nmhUo.
• Obew{ÕH$aU H|$Ðm§Mo ì`dñWmnZ H$aUo.
• dmT>Ë`m bmoH$g§»`oMm {dMma H$aVm nmÊ`mÀ`m dmT>Ë`m JaOo~m~V Obg§nXm {d^mJmer g§nH$m©V
amhUo.
• nmÊ`mMm ZdrZ ZiOmoS> XoUo, ZiOmoS> ~XbyZ XoUo.
• _b{Z:gmaUmMr H$m_ohr H$mhr _Znm§V `m {d^mJmer OmoS>bobr AgVmV.
• VgoM gm§S>nmUr ì`dñWmnZ d ew{ÕH$aU hr H$m_ohr `m {d^mJmer OmoS>bobr AgVmV.
• gm§S>nmUr ì`dñWmnZ d ew{ÕH$aU hr H$mhr {R>H$mUr J{bÀN> dñVr {Z_y©bZ qH$dm ^w`mar JQ>mao `m
{d^mJm§er/Cn{d^mJm§er OmoS>bobr AgVmV.
Amamo½` {d^mJ :
• ehamVrb gmd©O{ZH$ {R>H$mUm§Mr gmµ\$gµ\$mB© d ñdÀN>Vm H$aUo.
• ehamVrb KamoKaMm d añË`mÀ`m H$So>Mm KZH$Mam g§H$bZ d dmhVwH$ H$aUo.
• em¡Mmb` ñdÀN>Vm d ì`dñWmnZ.
• S>mg d H$sQ>H$OÝ` AmOma {Z`§ÌU.
• _moH$mQ> d ^Q>Š`m Hw$Í`m§Mo {Z~uOrH$aU H$éZ CËnÎmr Wm§~{dUo.
• AÞ ^ogi à{V~§YH$ {Z`_m§Mr A§_b~OmdUr H$aUo.
• _m.emgZ {ZH$fmà_mUo g§V JmS>Jo ~m~m ZmJar ñdÀN>Vm A{^`mZ am~{dUo.
• ehamVrb d¡ÚH$s` ì`dgm`mV {Z_m©U hmoUmè`m O¡{dH$ H$Mè`mMr {dëhodmQ> H$aUo.
• _Znm àm{YH¥$V A_aYm__Ü`o _moµ\$V A§Ë`g§ñH$ma `moOZm am~{dUo.
• _¥V OZmdao d ~odmag _¥VXohm§Mr {dëhodmQ> H$aUo.
• OÝ_ _¥Ë`y Zm|XUr d {ddmh Zm|XUr H$m_H$mO.
• àXwfU {Z`§ÌUm~m~V H$m`©dmhr H$aUo d n`m©daU pñWVrXe©H$ Ahdmb V`ma H$aUo.
H$mhr _Znm§_Ü`o darbn¡H$s H$Mè`mer OmoS>bobr H$m_o KZH$Mam ì`dñWmnZ {d^mJ H$aVmo.
d¡ÚH$s` :
_hmZJanm{bH$m d¡ÚH$s` {d^mJm_Ü`o é½Umb`o,àgwVrJ¥ho,ehar Amamo½` godm H|Ðo, XdmImZo, {\$aVo
XdmImZo AgyZ VoWrb X¡Z§{XZ H$ma^ma {Zdmgr d¡ÚH$s` A{YH$mar, _w»` d¡ÚH$s` A{YH$mar ~KVmV.
{dÚwV {d^mJ :
• nW{Xì`m§Mr ì`dñWm H$aUo.
• _Znm B_maVr, XdmImZo emim `m§Mo {dÚwVrH$aU H$aUo.
• {g¾bMr ì`dñWm H$aUo.
CÚmZo {d^mJ :
_.Z.nm. joÌmVrb CÚmZo, gmd©O{ZH$ ~mJm `m§Mo ì`dñWmnZ H$aUo.
• CÚmZm§Vrb gmd©O{ZH$ / d¡`{º$H$ gm§ñH¥${VH$ /Ym{_©H$ H$m`©H«$_m§Zm nadmZJr XoUo.
• àm_w»`mZo emim§À`m e¡j{UH$ / _Zmoa§OZmË_H$ ghbtZm nadmZJr XoUo.
• {d{dY CÚmZm§V N>m`m{MÌU qH$dm {MÌrH$aUmMr nadmZJr XoUo.
• {R>H${R>H$mUÀ`m Om{hamV \$bH$m§À`m àXe©ZmgmR>r ZmhaH$V à_mUnÌ XoUo.
d¥j àm{YH$aU {d^mJ :
• YmoH$mXm`H$ PmS>o qH$dm \$m§Úm `m§Mr N>mQ>Ur H$aUo - g§~§{YV AOm©Mr N>mZZr, àË`j OmJoMr nmhUr
H$aUo.
• d¥jVmoS>rÀ`m VH«$mat~m~V `mo½` Vr XIb KoD$Z H$madmB© / H$m`©dmhr H$aUo.
• ~m§YH$m_o H$aVmZm PmS>m§g§~§YrMo {Z`_ nmibo AmhoV H$s ZmhrV (joÌ\$imZwgma d¥jbmJdS> Ho$br
Amho H$s Zmhr) ho VnmgyZ Zm-haH$V à_mUnÌ XoUo.
A{VH«$_U {d^mJ :
_hmZJanm{bH$m hÔrVrb H$moUË`mhr ZmJ[aH$m§Zr (^mOr {dH«o$Vo, \$i{dH«o$Vo, BVa ì`mdgm{`H$ `m§Zr)
gmd©O{ZH$ añVo, OmJm, Mm¡H$ B. {R>H$mUr ZmJ[aH$m§Zm d dmhVwH$sbm AS>MU hmoB©b Aem arVrZo ì`dgm`
H$ê$ Z`oV AWdm Q>naè`m C^mê$ Z`oV. VgoM ImOJr OmJo_Ü`o H$moUVohr ~m§YH$m_ H$aÊ`mnydu, ~Xb
H$aÊ`mnydu, XwéñVr H$aÊ`mnydu g§~§{YV _Znm ZJaaMZm {d^mJmH$So> [aVga AO© H$ê$Z, {Z`_mà_mUo
nadmZJr KoD$Z _JM nwT>rb H$m`©dmhr H$amdr...`mgmR>rM A{VH«$_U {d^mJ H$m`©aV Amho.
• ñQ>m°b, hmVJmS>r, ~¡R>m ì`dgm{`H$... BË`mXr ~m~VMo nadmZo XoUo.
• ì`dgm`mVrb ~Xb, nadmZmYmaH$mÀ`m ZmdmVrb ~Xb/ _mbH$sVrb ~Xb.. BË`mXr ~Xbm§Zm
_mÝ`Vm XoUo.
• g§~§{YV nadmÝ`m§Mo ZyVZrH$aU H$aUo.
• _.Z.nm. À`m añË`m§darb qH$dm nXnWm§darb A{VH«$_Uo H$mT>Uo, hQ>dUo.
• _.Z.nm. À`m añË`mda gmd©O{ZH$ (qH$dm d¡`{º$H$) gU-CËgd-Ym{_©H$ H$m`©H«$_ `m§gmR>r _m§S>d /
H$_mZ C^maÊ`mMr nadmZJr XoUo.
• "B_maV ~m§YH$m_ nyU©Ëd XmIbm' `m H$m_r Zm-haH$V à_mUnÌ XoUo.
• _.Z.nm. À`m gmd©O{ZH$ añË`mda/nXnWmda B_maV _mb_gmbm (amS>mamoS>m/~m§YH$m_ gm{hË`)
Q>mH$Ê`mH$[aVm nadmZm XoUo.
• A{YH¥$V Jmù`mgmR>r (ñQ>m°bgmR>r) drO OmoS>UrÀ`m H$m_mV Zm-haH$V à_mUnÌ XoUo.
• H$madmB©V CMbyZ AmUbobm _mb gmoS>dÊ`mMr `mo½` Vr ì`dñWm H$aUo.
A{¾e_Z Xb :
• AmJ d BVa AnKmV KS>bm Agob Aem {R>H$mUr godm nwadUo. (_.Z.nm. joÌmV hr godm _mo\$V
nwadbr OmVo.)
• é½Udm{hH$m d eddm{hH$m nwadUo. (`mgmR>r `mo½` Vmo _mo~Xbm KoVbm OmVmo.)
• CnmhmaJ¥ho, ^moOZJ¥ho (hm°Q>oëg, aoñQ>m°a§Q>g), Zì`mZo hmoUmè`m C§M B_maVr, VmËnwaVm \$Q>mŠ`m§Mm
gmR>m, \$Q>mH$m ñQ>m°b Am{U JUoemoËgd - ZdamÌmoËgd _§S>n BË`mXtgmR>r Zm-haH$V à_mUnÌ XoUo.
BVa {d^mJ :
• AmH$me{MÝh (ñH$m`~moS>©g²) nadmZm {d^mJ, OH$mV {d^mJ, {_iH$V/_mb_Îmm H$a {d^mJ,
KZH$Mam ì`dñWmnZ {d^mJ d J{bÀN> dñVr {Z_y©bZ {d^mJ... BË`mXr {d{dY {d^mJ /
Cn{d^mJm§Ûmao g§~§{YV H$m_o Ho$br OmVmV.
_hmZJanm{bHo$Mm "ZJanm{bH$m {ZYr' `m ZmdmMm EH$ {ZYr AgVmo. `m {ZYrV nwT>rbà_mUo aH$_m O_m
Ho$ë`m OmVmV.
1. _hmamï´> _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_ qH$dm Ë`m Ë`m doir A_bmV Agbobm H$moUVmhr H$m`Xm
`m_Yrb VaVwXrAÝd`o _hmZJanm{bHo$bm qH$dm _hmZJanm{bHo$À`m dVrZo {_imbobm gd© n¡gm.
2. _hmZJanm{bHo$Zo qH$dm _hmZJanm{bHo$À`m dVrZo _mb_ÎmoMm {d{Z`moJ H$ê$Z {_imbobo gd© CËnÞ.
3. _hmZJanm{bHo$À`m H$moUË`mhr _mb_ÎmonmgyZ {_iUmè`m ^mS>çmÀ`m gd© aH$_m.
4. A{Y{Z`_mVrb VaVwXtZwgma H$moUVmhr H$a ~gdyZ {_imbobm gd© n¡gm.
5. Ý`m`mb`mZo bmXboë`m X§S>mì`{V[aº$ hm A{Y{Z`_ qH$dm H$moUVmhr {Z`_ qH$dm Cn{dYr qH$dm
ñWm`r AmXoe `mAÝd`o Xo` Agboë`m Am{U dgyb Ho$boë`m \$sÀ`m d X§S>mÀ`m aH$_m.
6. A{Y{Z`_mVrb VaVwXrAÝd`o ZwH$gmZ^anmB©À`m ê$nmZo qH$dm AnamY Amngm§V {_Q>{dÊ`m~Ôb
{_imbobm gd© n¡gm.
7. emgZ qH$dm gmd©O{ZH$ g§ñWm, ImOJr g§ñWm qH$dm ImOJr ì`º$s `m§À`mH$Sy>Z AZwXmZ, XoUJr
qH$dm R>od åhUyZ _hmZJanm{bHo$bm {_imbobm gd© n¡gm.
8. _hmZJanm{bHo$À`m _mbH$sMm H$moUVmhr n¡gm Jw§V{dë`m_wio qH$dm Aem n¡em~m~V H$moUVmhr
ì`dhma Ho$ë`m_wio {_imboë`m ì`mOmÀ`m d Zâ`mÀ`m gd© aH$_m.
ZJanm{bH$m {ZYrMo Cn`moOZ -
ZJanm{bH$m {ZYrV doimodoir O_m Pmboë`m aH$_m§Mo Cn`moOZ H$em àH$mao H$amd`mMo `mMm Vnerb
_hmamï´> _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_mÀ`m H$b_ 88 _Ü`o {Xbm Amho. Ë`m_Ü`o Am`wº$m§Mo doVZ d ^Îmo
`mdarb IM©, _hmZJanm{bHo$Mo AÝ` A{YH$mar d H$_©Mmar `m§Mo doVZ, ^Îmo d AÝ` gw{dYm `m§darb
IM©, à^mJ {ZdS>UwH$sMm IM©, àmW{_H$ {ejU {ZYrg Úmd`mMo AZwXmZ, gmd©O{ZH$ g§ñWm§Zm
Úmd`mMr A§eXmZo BË`mXr ~m~tdarb IMm©Mm A§V^m©d hmoVmo.
_mb_ÎmmYmaUm d {d{Z`moJ A{YH$ma - _hmZJanm{bHo$bm _mb_Îmm g§nmXZ H$aÊ`mMm, Vr YmaU
H$aÊ`mMm d {VMm Cn`moJ H$aÊ`mMm A{YH$ma AgVmo.
CËnÞmMr gmYZo - _hmZJanm{bHo$À`m Amdí`H$ VgoM EopÀN>H$ H$m_m§Mr `mXr ~arM _moR>r Amho. hr
H$m_o nma nmS>Ê`mgmR>r {Vbm _moR>çm à_mUmda n¡emMr Amdí`H$Vm ^mgVo. _hmZJanm{bH$m hm n¡gm
{Za{Zamù`m _mJmªZr C^m H$aVo. {VÀ`m CËnÞmMr à_wI gmYZo nwT>rbà_mUo AmhoV.
emgZmH$Sy>Z AZwXmZo
_hmnm{bH$m
CËnÞ gmYZo
_hmnm{bHo$Mo
H$a CËnÞ
dmhZo, Zmdm AZoH$ CnH$a
({ejUmdarb nWH$a,
d OZmdao ZmQ>çJ¥hm§darb,
`m§darb H$a Hw$Í`m§darb H$a,
AÝ` d¡Ym{ZH$ H$a)
boIo d boIm-narjm :
_hmZJanm{bHo$À`m O_mIMm©Mo boIo ñWm`r g{_Vr doimodoir {ZX}e XoB©b Ë`m arVrZo Am{U Ë`m
Z_wÝ`m_Ü`o R>odbo OmVmV. {VÀ`m bo»`m§Mr gmám{hH$ VnmgUr d boIm-narjm ZJanm{bH$m _w»` boIm-
narjH$ H$aVmo Am{U Ë`mg§~§YrMm Amnbm Ahdmb ñWm`r g{_VrH$S>o nmR>{dVmo. ñWm`r g{_VrXoIrb
doimodoir ñdV§ÌnUo _hmZJanm{bHo$À`m bo»`m§Mr VnmgUr d boIm-narjm H$ê$ eH$Vo.
ñWm`r g{_Vr d ZJanm{bH$m _w»` boIm-narjH$ `m§Zm _hmZJanm{bHo$À`m bo»`m§Mr VnmgUr d boIm-
narjm H$aVm `mdr `mgmR>r Ë`m§Zm _hmZJanm{bHo$Mo gd© boIo, Ë`mg§~§YrMo gd© A{^boI d nÌì`dhma
`m§Mr nmhUr H$aÊ`mMm A{YH$ma AgVmo. VgoM ñWm`r g{_Vr Am{U ZJanm{bH$m _w»` boIm-narjH$
`m§Zr Ë`mg§~§Yr Omo Iwbmgm _m{JVbm Agob, Vmo Iwbmgm H$aÊ`mMr O~m~Xmar Am`wº$mMr AgVo.
_w»` boIm-narjH$mMm Ahdmb :
_w»` boIm-narjH$mZo boIm-narjog§~§YrMm Amnbm Ahdmb ñWm`r g{_Vrbm gmXa H$amd`mMm AgVmo.
_w»` boIm-narjH$mZo gmXa Ho$bobm Ahdmb d {d{daUnÌ VgoM Ë`m~m~V {VZo ñdV: Ho$bobr H¥$Vr
`mg§~§YrMr _m{hVr ñWm`r g{_Vr _hmZJanm{bHo$nwT>o R>odVo. _hmZJanm{bH$m Ë`m~m~V `mo½` Aer
Cnm``moOZm H$ê$ eH$Vo.
Zdo Am{W©H$ df© gwê$ Pmë`mda _w»` boIm-narjH$mZo _hmZJanm{bHo$À`m _mJrb Am{W©H$ dfm©À`m
bo»`mdarb Amnbm Ahdmb eŠ` {VVŠ`m bdH$a ñWm`r g{_Vrbm gmXa H$amd`mMm AgVmo. hm
Ahdmb àË`oH$ nm{bH$m gXñ`mbm nmR>{dÊ`mMr ì`dñWm Am`wº$ H$aVmo.
boIm-narjUmMm amÁ` emgZmMm A{YH$ma :
_hmZJanm{bHo$À`m gd© bo»`m§Mr {deof boIm-narjm H$aÊ`mMm A{YH$ma amÁ` emgZmbm AgVmo.
Ë`mH$[aVm amÁ` emgZ H$moUË`mhr doir ñdV§Ì boIm-narjH$mMr {Z`wº$s H$ê$ eH$Vo. hm boIm-narjH$
boIm-narjog§~§YrMm Amnbm Ahdmb amÁ` emgZmbm gmXa H$aVmo.
àV _m{hVrgmR>r :
1. gmhmæ`H$ A{^`§Vm (n[aajU) (AmnUm_m\©$V `mo½` ghH$m`© g§~§{YVm§g H$amdo)
2. H$m`©H$mar A{^`§Vm (n[a_§S>i) {dVaU (AmnUm_m\©$V `mo½` H$m`©dmhrgmR>r `mo½` gyMZm H¥$n`m
Úmì`mV, hr {dZ§Vr.)
3. gmhmæ`H$ Am`wº$ - {d^mJ H$m`m©b` (AmnUm_m\©$V `mo½` H$m`©dmhr hmoÊ`mgmR>r {dZ§Vr.)
Zmd :
nÎmm :
{XZm§H$ :
à{V,
_mZZr`
gmhmæ`H$ A{^`§Vm (ObH$m_o)
{d^mJ H$m`m©b`, _w§~B©.
{df` : H$m_ Z Pmë`m~m~V ñ_aUnÌ (Reminder )
g§X^© : Am_Mr {X.........Mr Cnamoº$ ~m~VMr VH«$ma
_hmoX²`,
gào_ Z_ñH$ma,
Amåhr {X......... amoOr Cnamoº$ {df`m~m~V VH«$ma Ho$br AgVm AmOVmJm`V H$moUË`mhr àH$maMr H$m`©dmhr
Pmbr ZgyZ AmnUmg ho ñ_aUnÌ {bhrV Amho.
H¥$n`m bj Kmbmdo, hr nwÝhm EH$Xm {dZ§Vr.
g{dZ` YÝ`dmX, Amnbm {dœmgy
ghr /-
(g§nyU© Zmd )
àV _m{hVrgmR>r :
1. gmhmæ`H$ Am`wº$ (Asst. Commissioner)
(AmnUmH$Sy>Z `mo½` gwMZm g§~§{YVm§g H¥$n`m {Xë`m Omì`mV hr Z_« {dZ§Vr.)
2. H$m`©H$mar A{^`§Vm ({dVaU Distribution)
(AmnUm_m\©$V g§~§{YVm§g `mo½` gyMZm {Xa§JmB© Q>miÊ`mgmR>r H¥$n`m {Xë`m Omì`mV, hr Z_« {dZ§Vr)
3. VH«$ma {ZdmaU A{YH$mar
(AmnUm_m\©$V g§~§{YVm§g `mo½` gyMZm H¥$n`m Úmì`mV, H$s OoUoH$ê$Z VH«$ma àb§{~V amhUma Zmhr)
nydu H$Yrhr ZìhVo BVHo$ _hÎd ñWm{ZH$ nmVirdarb ZoV¥Ëdmbm AmVm àmá Pmbo Amho. AmnU gJio {dœ
Hw$Qw>§~mV amhVmo. Ë`m_wio EH$m {R>H$mUr Ho$boë`m H¥$VrMm n[aUm_ hOmamo {H$bmo_rQ>a A§Vamdarb
_mUgm§dahr hmoV AgVmo. OmJ{VH$sH$aU, CXmarH$aU, Am{W©H$ {dH$mg, Am¡Úmo{JH$sH$aU d XoemMo
naH$s` YmoaU BË`mXr _wÚm§Mm {dMma ñWm{ZH$ amOH$maUmV {ZU©` KoVmZmhr H$aUo hr AmVm H$mimMr JaO
Amho. ñWm{ZH$ àemgZmMo ZoV¥Ëd H$aVmZm YmS>gmZo Am{U O~m~XmarZo H$m_ H$aÊ`mMo A{YH$ma
ZJagodH$mbm AmhoV Agm AmË_{dœmg AgUo Amdí`H$ Amho. åhUyZM Aem n[apñWVrV à^mdrnUo
H$m_ H$aÊ`mgmR>r H$m`ÚmÀ`m OwO~r kmZmnojm OmñV kmZ d _m{hVr AgUo Amdí`H$ Amho.
Imbr Z_yX Ho$boë`m 5 nÕVtÀ`m gmhmæ`mZo gm_mÝ` _mUgohr Agm_mÝ` H$m_o H$ê$ eH$VmV.
1. àemgZmda H$m_mV gVV A§Hw$e R>odUo. EImÚm Jmoï>rMr JaO Amho H$m d {VÀ`m n[aUm_mMm {dMma
H$ê$Z H$ma^mamda {Z`§ÌU R>odUo.
2. ^{dî`H$mbrZ `moOZm§gmR>r / gm_m{OH$ g_ñ`m§Mr gmoS>dUyH$ H$aÊ`mgmR>r bmoH$m§Zm EH$Ì `oD$Z
{dMma H$aÊ`mg àd¥Îm H$aUo.
3. BVam§Zm H$m_ H$aÊ`mMr g§Yr XoUo / nmofH$ dmVmdaU XoUo.
4. bmoH$ Vwåhmbm _V XoD$Z {ZdSy>Z XoVmV. Voìhm Vwåhr H$moU AmhmV Am{U H$go dmJVm `m~Ôb Ë`m§À`m
Anojm AgVmV. Vw_À`m AmXe© dmJÊ`mZo bmoH$m§Zm YS>m KmbyZ Úm. åhUOo bmoH$ nmdbmda nmD$b
Q>mHy$Z gm_m{OH$ H$m_mV gh^mJr hmoVrb.
5. H$mhr gm_m{OH$ `emÀ`m KQ>Zm Am{U H$mhr d¡`{º$H$ JwUdÎmm {_i{dUmao `m gdmªMo gmd©O{ZH$
H$m¡VwH$ H$aUo Ë`m_wio bmoH$ Vwåhmbm Ë`m§À`m öX`mV ñWmZ XoVrb.
AmOÀ`m H$mimV bmoH$à{V{ZYr åhUyZ g_moa AmìhmZo AmhoV. Ë`mgmR>r Ho$di YmonQ> _mJm©Mm Adb§~ Z
H$aVm ZdrZ nÕVrZo {dMma H$aUo Amdí`H$ Amho. {ZdSy>Z Ambobo g„mJma åhUyZ H$m_ H$aV
AgVmZm {d{dY ^y{_H$m nma nmS>Uo Ano{jV AgVo. Ë`mn¡H$s 11 ^y{_H$m Imbr Z_yX Ho$ë`m AmhoV.
1. YmoaUo R>a{dUmam 2. {ZU©` KoUmam
3. g§dmX gmYUmam 4. H$m_mV gwb^Vm AmUUmam
5. g_W© ~Z{dUmam 6. VS>OmoS> H$aUmam
7. Am{W©H$ ghmæ` C^o H$aUmam 8. n`©dojU H$aUmam
9. gÎmoMm à{V{ZYr 10. g§ñWm C^maUmam
11. ZoVm
à^mJmMm AmH$ma -
à^mJmMm AmH$ma bhmZ Amho H$s _moR>m `mdê$Z ^y{_Ho$V H$mhr \$aH$ nS>V Zmhr. n[aUm_H$maH$Vm
dmT>{dÊ`mgmR>r Vwåhmbm {d{dY H$m¡eë`o àmá H$am`bm hdrV. H$YrH$Yr N>moQ>çm N>moQ>çm à^mJmV H$m_
H$aUoXoIrb _moR>çm ehamV H$m_ H$aÊ`mBVHo$ AmìhmZmMo Am{U Jw§VmJw§VrMo AgVo. da Z_yX Ho$boë`m
^y{_H$m§n¡H$s H$mhr _hÎdmÀ`m ^y{_H$m§Mm AmnU {dMma H$ê$ `m.
_hmamîQ´>mVrb _hmZJao hr hmVmbm H$m_ XoUmar _hmZJao AmhoV. Ë`m_wio {dH${gV Zgboë`m, amoOJma
CnbãY Zgboë`m amÁ`m§VyZ ({deofV: CÎmaoH$S>rb amÁ`m§VyZ) naàm§Vr`m§Mo bm|T>o {d{dY eham§V
(_hmZJanm{bH$m joÌmV) `oV AmhoV, ho AmVm EH$ CKS> gË` Amho.
naàm§Vr` bmoH$m§À`m AZoH$ eham§Vrb dmñVì`m_wio Ë`m eham§À`m bmoH$g§»`oV bjUr` dmT> hmoV Amho,
VgoM _hmnm{bH$m§À`m gd© ZmJar godm-gw{dYm§da àM§S> VmU nS>Vmo Amho. `m_wio ^y{_nwÌm§À`m h¸$m§da JXm
`oV Amho Am{U _hÎdmMo åhUOo eham§À`m gwa{jVVoda `mMm {dnarV n[aUm_ hmoVmo Amho.
AZoH$ AWmªZr _hÎdmÀ`m Aem `m _wÚm~m~V EH$ O~m~Xma bmoH$à{V{ZYr åhUyZ ZJagodH$ EH$ Mm§Jbr
^y{_H$m ~Omdy eH$VmV. `m g§X^m©Vrb H$mhr _hÎdmMo _wÔo nwT>rbà_mUo...
- _hmamï´> _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_ 1949 Zwgma "gmd©O{ZH$ gwa{jVVm' ho _hmnm{bHo$Mo
ñdoÀN>mYrZ H$V©ì` Amho, ho bmoH$à{V{ZYtZr bjmV ¿`mdo.
- _hmnm{bHo$À`m nmUrnwadR>m H$aUmè`m dm{hZrOdi qH$dm dm{hZrda PmonS>çm ~m§YyZ bmoH$
MwH$sÀ`m nÕVrZo amhV AgVrb, Va nmUrnwadR>m {d^mJmbm (eŠ`Vmo {b{IV ñdénmV)
H$idUo Amdí`H$ Amho. _b{Z:gmaU H$aUmè`m qH$dm nmdgmÀ`m nmÊ`mMm {ZMam H$aUmè`m
dm{hZrOdi PmonS>çm ~m§YyZ bmoH$ ~oH$m`Xoera arVrZo amhV AgVrb, Va ñdÀN>Vm qH$dm
_b{Z:gmaU {d^mJmbm H$idUo Amdí`H$ Amho.
- gmd©O{ZH$ gwa{jVVoÀ`m Ñ{ï>Zo nadmZm ImZo, \o$ardmbo {Z`§ÌU {d^mJ, ~mOma ImVo, B_maV d
H$maImZo ImVo, {dH$mg {Z`moOZ ImVo hr ImVr ({d^mJ/Cn{d^mJ) _hÎdmMr ^y{_H$m
~OmdVmV. `m ImË`m§À`m à_wI nXm{YH$mè`m§Mo g§nH©$ nÎmo d XÿaÜdZr H«$_m§H$
bmoH$à{V{ZYrOdi AgmdoV.
- Amnë`m à^mJm_Yrb ~¡R>o/{\$aVo {dH«o$Vo, \o$ardmbo `m§da bmoH$à{V{ZYtZr bj R>odmdo. da
C„oI Ho$boë`m ImË`m§Mo nadmZo g§e`mñnX bmoH$m§H$S>o AmhoV H$s ZmhrV `mMm `mo½` nÕVrZo
emoY ¿`mdm. nadmZo XoVmZm H$mhr "Kmoi' Pmbm Amho H$m, `mMmhr emoY ¿`mdm.
- PmonS>nÅ>r nwZd©gZ `moOZoVrb EH$ _hÎdmMm nmÌVm {ZH$f åhUOo PmonS>rYmaH$mMo Zmd {XZm§H$
1 OmZodmar, 1995 amoOrÀ`m qH$dm Ë`mnyduÀ`m _VXma `mXrV AgUo Amdí`H$ Amho. VgoM
Ë`m§Mo dmñVì` Ë`mM PmonS>rV AgUo Amdí`H$ Amho. `m {ZH$fmÀ`m AmYmao H$moUr `m `moOZoMm
J¡a\$m`Xm KoUma Zmhr `mMr H$miOr g§~§{YV ZJagodH$mZo KoUo Amdí`H$ Amho.
da C„oI Ho$ë`mà_mUo Amnë`m à^mJmV bj R>odë`mg d _hmnm{bHo$Vrb {d{dY {d^mJm§er `m~m~V
g§nH©$ R>odë`mg "gmd©O{ZH$ gwa{jVVm' YmoŠ`mV `oUma Zmhr, ZmJar gw{dYm§darb VmU H$_r hmoD$ eHo$b.
""_hmamï´>mVrb gÎmmH$maUmV d g_mOH$maUmV Vrd« g§Kfm©Ûmao naàm§Vr`m§Mo dM©ñd g§nyU©V: ZoñVZm~yV H$aUo
Am{U "_amR>r _mUgmgmR>rM _hmamï´>' ømZwgma AmJ«hr AgUo hr _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoMr {dMmaYmam
Amho.'' ho Amnë`m njmMo EH$ à_wI Ü`o` Amho, ho g§~§{YVm§Zr AmdOy©Z bjmV ¿`mdo.
EH$ Mm§Jbm ZJagodH$ åhUyZ H$m`© H$aÊ`mgmR>r g§~§{YV ZJagodH$mZo H$mhr KQ>H$m§Mm Aä`mg H$aUo
Amdí`H$ Amho Am{U H$mhr H$m¡eë`o AmË_gmV H$aUo JaOoMo Amho. VgoM _hmnm{bH$m gXñ`;
bmoH$m§Mm/ZJamVrb à^mJmMm godH$ d à{V{ZYr Am{U njmMmhr ZoVm-à{V{ZYr `m gd© ^y{_H$m d OmoSy>Z
`oUmè`m O~m~Xmè`m ZJagodH$mZo g_OyZ KoUo Amdí`H$ Amho.
nwT>o Mm§Jë`m, AmXe© ZJagodH$mÀ`m (Ano{jV) JwU-H$m¡eë`m§Mr gyMr {Xbobr Amho.
1. Ë`mMm/{VMm _hmnm{bH$m Á`m H$m`ÚmZwgma MmbVo, Ë`m H$m`ÚmMm Aä`mg Agmdm.
2. g§~§{YV _hmnm{bHo$Mm B{Vhmg d ^yJmob `m§gh _hmnm{bHo$Mm amOH$s`-gm_m{OH$-gm§ñH¥${VH$-
Am{W©H$ Ñ{ï>H$moZmVyZ Aä`mg g§~§{YVm§Zr H$amdm.
3. ZJagodH$m§Zr _hmnm{bHo$Mo H$m_H$mO H$go MmbVo `mMr ~maH$mì`m§gh, ImMmImoMm§gh _m{hVr H$ê$Z
¿`mdr. `m~m~V AZw^dr d d[að> ZJagodH$m§Mo qH$dm àg§Jr Hw$eb àemgH$s` A{YH$mè`m§Mo
_mJ©Xe©Z KoVm `oD$ eHo$b.
4. g§~§{YV à^mJmÀ`m MVw:gr_m; à^mJmVrb ZmJ[aH$m§Mr d¡{eîQ>ço `m§gh à^mJmÀ`m g_ñ`m d
Ë`m§darb Cnm` `m gd© KQ>H$m§Mm Aä`mg AgUo Amdí`H$ Amho.
5. _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoÀ`m Ü`o`-YmoaUm§Mm d {dMmam§Mm Aä`mg H$ê$Z, Ë`m§Mm nmR>nwamdm
bmoH$à{V{ZYtZr H$aUo Ano{jV Amho.
6. _hÎdmMo åhUOo njmMo g§ñWmnH$ d AÜ`j _m. amO R>mH$ao `m§Zr {d{dY ^mfUo-_wbmIVr-nÌo
`m§Ûmao ì`º$ Ho$bobo {dMma EoHy$Z, Aä`mgyZ; Ë`mZwgma à^mJ nmVirda H$m`©H«$_-CnH«$_ `moOmdoV.
7. dº¥$Ëd, g§dmX Am{U dmMZ `m H$m¡eë`m§Mm {dH$mg gmYUo Amdí`H$ Amho. VgoM ZoV¥ËdJwUm§Mm
{dH$mg gmYUohr Amdí`H$ Amho. `m~m~V `ed§Vamd MìhmU {dH$mg àemgZ à~mo{YZr (`eXm,
nwUo) qH$dm am_^mD$ åhmiJr à~mo{YZr, R>mUo `m§gma»`m g§ñWm§_Ü`o à{ejU {_iy eH$Vo. VgoM
njmVrb ga{MQ>Urg ñVamdarb ZoË`m§Mo _mJ©Xe©Z {_iy eH$Vo.
8. AmYw{ZH$ H$mimMr JaO bjmV KoVm g§~§{YVm§Zr g§JUH$ d _m{hVr V§ÌkmZ joÌmVrb {H$_mZ H$m¡eë`o
A§Jr ~mUdmdrV. àË`oH$mMm B©-_ob A°S´>og (B©-nÎmm) Agmdm.
9. _hmamï´> emgZ, ZJa {dH$mg {d^mJ, _hmnm{bHo$Mo g§Ho$VñWi `m§gh AÝ` _hÎdmÀ`m
g§Ho$VñWim§darb _m{hVrH$S>o bj Agmdo.
10. njmMo A{YH¥$V g§Ho$VñWi (www.manase.org) ZJagodH$m§Zr dma§dma ^oQ> XoD$Z Aä`mgmdo.
74 dr KQ>ZmXwéñVr -
1993 gmbr A§_bmV Amboë`m H«$_m§H$ 73 d 74 `m XmoZ KQ>Zm XwéñË`m gÎmoÀ`m {dH|$ÐrH$aUmÀ`m Ñï>rZo
A{Ve` _hÎdmÀ`m AmhoV. `m ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Zm ~i XoD$Z ZmJ[aH$m§À`m gh^mJmbm emgZ
`§ÌUoV _hÎd XoVmV. 74 dr KQ>Zm XwéñVr 30 E{àb, 1993 amoOr A§_bmV AmUbr Jobr.
g§{já B{Vhmg
1918 À`m _moÝQ>oñŠ`y Moåg\$moS©>À`m AhdmbmZ§Va, JìhZ²©_|Q> Am°\$ B§{S>`m A°ŠQ> Zwgma 1919 _Ü`o àW_
^maVmV {ÛñVar` emgZàUmbr XoÊ`mV Ambr. nwT>o 1935 À`m JìhZ²©_|Q> Am°\$ B§{S>`m A°ŠQ>_Ü`o
_hmnm{bH$m d amÁ` `m_Yë`m A{YH$mam§Mo {d^mOZ XoÊ`mV Ambo.
1952 _Ü`o gm_m{OH$ {dH$mgmÀ`m CÔoemZo ~bd§Vam` _ohVm Am`moJmMr ñWmnZm Pmbr. Ë`m Z§Va 1977
_Ü`o AemoH$ _ohVm Am`moJmMr ñWmnZm Ho$di gÎmoÀ`m {dH|$ÐrH$aUmÀ`m _wÚmda Pmbr. `m XmoZ
Am`moJm§À`m {e\$maetZwgma gÎmoMo {dH|$ÐrH$aU H$aUmar "n§Mm`V amO' ì`dñWm ApñVËdmV Ambr.
1992 n`ªV ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Zm KQ>ZmË_H$ XOm© ZìhVm. Vmon`ªV Ë`m {Zìdi d¡Ym{ZH$ g§ñWm
hmoË`m. Ë`m_wio ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Mo ì`dhma amÁ` emgZmH$So> hmoVo.
nwT>o 73 d 74 ì`m KQ>Zm XwéñVrZ§Va ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Zm H$mhr g§{dYm{ZH$ A{YH$ma {_imbo. ho
g§{dYm{ZH$ A{YH$ma 73 ì`m KQ>Zm XwéñVrZwgma J«m_rU ^mJmV J«m_n§Mm`Vrbm, Va 74 ì`m XwéñVrZwgma
ehar ^mJmVrb ZJanm{bH$m§Zm {Xbo Jobo.
g§H$ënZm -
^maVmMo PnmQ>çmZo eharH$aU hmoVo Amho, `m dmT>Ë`m eham§_Yrb _yb^yV gmo`tÀ`m {dH$mgmgmR>r H|$Ð
emgZmZo Odmhabmb Zohê$ amï´>r` ehar nwZ{Z©_m©U `moOZm ApñVËdmV AmUbr. ^maV gaH$maMm {H$_mZ
g§`wº$ H$m`©H«$_ (H$m°_Z {_Zr__ àmoJ«°_), g§`wº$ amï´> g§KmMm ghòmãXr {dH$mg H$m`©H«$_ Am{U ^maVmÀ`m
ehar {dH$mgmÀ`m JaOm§Zr `m `moOZoMo Am¡{MË` gmYbo Amho. `m `moOZoA§VJ©V 2001 À`m
OZJUZoZwgma 40 bmIm§À`m da bmoH$g§»`m AgUmar ehao (7), 10 bmI Vo 40 bmI
bmoH$g§»`oMr ehao (28), VgoM H$mhr BVa _hÎdmMr, {ZdS>H$ ehao d Eo{Vhm{gH$ _hÎdmÀ`m
(28) eham§Mr {ZdS> H$aÊ`mV Ambr Amho. `m 63 joÌm§gmR>r 2005-2006 nmgyZ 17,217.5
H$moQ>r én`m§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr Amho.
`m `moOZoMm _yi CÔoe ehar emgZ VgoM ehar godm§À`m {dVaUm_Ü`o gH$mamË_H$ ~Xb AmUÊ`mMm
Amho. hr `moOZm g§në`mda `m ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm Amnë`m joÌmÀ`m {dH$mgmgmR>r ñd`§nyU© hmoD$
eH$Vrb. åhUyZ hr {dH$mg `moOZm `eñdr H$aÊ`mgmR>r ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§~amo~aM {VWë`m amÁ`
gaH$maZohr bj nwadUo Ano{jV Amho. `m _Ü`o gmd©O{ZH$ d ImOJr gh^mJmMr (nr.nr.nr.gma»`m
`moOZm§Zm àmYmÝ` XoÊ`mMr) JaO Amho.
^maVmVë`m R>amdrH$ eham§À`m gwYmaUobm Am{U doJdmZ {Z`mo{OV {dH$mgmbm àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r,
`m eham§_Ü`o _yb^yV gw{dYm§À`m {Z_m©UmgmR>r, ZmJ[aH$m§Mm `m {dH$mg H$m`©H«$_m_Ü`o gh^mJ
dmT>{dÊ`mgmR>r Am{U ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Mr O~m~Xmar dmT>{dÊ`mgmR>r hr `moOZm am~{dÊ`mV
`oVo Amho.
CÔoe -
OoEZEZ`yAmaE_ Mr C{Ôï>o Imbrbà_mUo :
- `moOZoÀ`m A§VJ©V eham§_Ü`o EH$g§Y {dH$mgmbm MmbZm XoUo.
- `m eham§À`m XrK©H$mbrZ {dH$mgmH$So> bj nwa{dUo.
- ehamVë`m _wb^yV gwYmaUm§gmR>r {ZYrMr ì`dñWm H$aUo.
- ehamÀ`m Zì`m ^mJm§À`m {Z`mo{OV {dH$mgmbm, dmT>Ë`m eharH$aUmbm `mo½` {Xem XoUo.
- ZmJar gmo`r-gw{dYm§Mm {dH$mg gmYUo, Ë`mM~amo~a ehar J[a~m§H$So> {deof bj XoUo.
- ehamVbr JXu-H$m|S>r H$_r H$aÊ`mgmR>r OwÝ`m ehamÀ`m nwZ{Z©_m©UmH$So> {deof bj nwa{dUo.
- OrdZmdí`H$ Jmoï>tÀ`m Xam§da {Z`§ÌU R>odUo; _wb^yV gmo`r Ogo J¥h{Z_m©U, {nÊ`mMo nmUr,
gmd©O{ZH$ ñdÀN>Vm `m gw{dYm nwadUo; ehar J[a~m§Zm `m gw{dYm VgoM gaH$maÀ`m AÝ`
godm nmoM{dUo.
`moOZoA§VJ©V H$aÊ`mMr H$m_o -
- {dH$mg AmamIS>m V`ma H$aUo : àË`oH$ ehamZo Amnë`m JaOoZwgma, {d{dY {dH$mg H$m`©H«$_m§Mo
{Z`moOZ Ë`mbm bmJUmè`m Ano{jV IMm©gh Ho$bo nm{hOo.
- {dH$mg AmamIS>çmV {Xë`m Joboë`m H$m_m§Mo `mo½` {Z`moOZ H$aUo. hm Ahdmb ñWm{ZH$
ñdamÁ` g§ñWm, ZmJ[aH$ d g§~§{YV VÁkm§Zm ~amo~a KoD$Z H$aÊ`mV `mdm.
- {ZYrMo ì`dñWmnZ H|$Ð emgZ, amÁ` emgZmÀ`m ZmoS>b EOÝgrOÛmao Ho$bo OmB©b.
hm A{Y{Z`_ _hmamîQ´> amÁ` ZJa aMZoÀ`m g§H$ënZobm d¡Ym{ZH$VoMr OmoS> XoUmam AJ«XÿV Amho. 1915
gmbr ZJa aMZoMm H$m`Xm XoemV àW_ _w§~B© àm§VmgmR>r bmJy H$aÊ`mV Ambm. eham§À`m {dH$mg `moOZmhr
V`ma ìhmì`mV d ZJa aMZm `moOZmhr V`ma H$aVm `mì`mV `mgmR>r ñdmV§Í`moÎma H$mimV _w§~B© ZJa aMZm
A{Y{Z`_, 1954 _Ü`o VËH$mbrZ _w§~B© amÁ`mZo Ho$bm.
ehao dmT>V AgVmV. na§Vw Ë`m§À`m dmT>rda Ë`m§À`m hÔr~mhoarb n[agamV hmoUmè`m {d{dY {dH$mg
àH$ënm§Mm ~amM _moR>m n[aUm_ hmoVmo. `m gd© ~m~tMm gdªH$f Aä`mg H$ê$Z Cnm``moOZm gwM{dÊ`mgmR>r
emgZmZo ~°. YZ§O`amd JmS>Jri `m§À`m AÜ`jVoImbr EH$ g{_Vr Zo_br. `m g{_VrÀ`m {e\$maer§À`m
AZwf§JmZo ZJa aMZm H$m`Úm_Ü`o H$mhr ~Xb d ZdrZ VaVwXr A§V^y©V H$ê$Z 1966 _Ü`o _hmamîQ´>
àmXo{eH$ d ZJa aMZm A{Y{Z`_ V`ma Ho$bm Jobm d AmOVmJm`V Vmo H$mhr gwYmaUm§gh A§_bmV Amho.
`m A{Y{Z`_m_Ü`o g§nyU© joÌmÀ`m {Z`moOZmÀ`m g§X^m©V N>moQ>`m joÌmMo {Z`moOZ ho VÎd A§{JH$mabo Amho.
`m A{Y{Z`_mV nwT>rb KQ>H$m§~m~VÀ`m g{dñVa VaVwXr Ho$ë`m AmhoV.
1. àmXo{eH$ `moOZm (g§nyU© {Oëh`mgmR>r qH$dm ehamÀ`m n[agamVrb _moR>`m joÌmgmR>r)
2. {dH$mg `moOZm (eham§À`m hÔrnwaË`m)
3. ZJa aMZm `moOZm (CnamoŠV 2 _Yrb joÌm§n¡H$s H$mhr joÌmgmR>r)
{edm`,
- {dH$mg {df`H$ nadmZJr
- AZ{YH¥$V ~m§YH$m_
- {deof {Z`moOZ àm{YH$aU
- ZdrZ ZJao
- {dH$mg ewëH$
- ^y-g§nmXZ
Aem {d{dY KQ>H$m§~m~Vhr VaVwXr Ho$ë`m AmhoV.
nwT>rb nwñVH$m§Mm Aä`mg H$m`©H$Ë`mªZr H$amdm, VgoM doimodoir `m nwñVH$m§Mm g§X^m©gmR>r dmna H$amdm.
nwT>rb gyMrV {Xboë`m g§Ho$VñWim§Zmhr dma§dma ^oQ> XoD$Z, H$m`©H$Ë`mªZr Ë`m§darb _m{hVrMm Cn`moJ
Amnë`m H$m_m§gmR>r H$amdm.
nwñVHo$ -
1. The Mumbai Municipal Corporation Act 1888, Sunil Dighe, Advocate High
Court, Snow White Publication, Mumbai.
2. _w§~B© àm§{VH$ _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_, 1949; am.A.Mm¡Yar, Mm¡Yar bm° npãbeg©, nwUo d
OiJmd.
3. _hmamï´>mVrb n§Mm`Vam` d ZmJar ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm; àm.ìhr.~r.nmQ>rb, Ho$.gmJa àH$meZ, nwUo.
4. _hmnm{bH$m {ZdS>UyH$ à{H«$`m : {ó`m§À`m Ñ{ï>H$moZmVyZ Aä`mg; S>m°. _oYm Zm{ZdS>oH$a; ^maVr`
ór eº$s àH$meZ; _w§~B©.
5. {dH$mg àemgZmVrb ZmdrÝ`nyU© CnH«$_ (_mÂ`m amoO{ZerVrb {ZdS>H$ CVmao); aËZmH$a Jm`H$dmS> -
_hmg§MmbH, `ed§Vamd MìhmU {dH$mg àemgZ à~mo{YZr, nwUo.
6. {ZdS>UyH$ qOH$Ê`mgmR>r gd© H$mhr; S>m°.{Xbrn gadQ>o, S>m°.CX` {ZaJwS>H$a; amOh§g àH$meZ,nwUo.
7. {ZdS>UyH$ bT>dm, {ZdS>UyH$ qOH$m; `. J. qeXo; ñZohdY©Z àH$meZ; nwUo.
g§Ho$VñWio -
H«$. g§Ho$VñWi nÎmm Vnerb
1 www.maharashtra.gov.in _hmamï´> emgZmMo g§Ho$VñWi
2 www.urban.maharashtra.gov.in _hmamï´> emgZmÀ`m ZJa {dH$mg {d^mJmMo
g§Ho$VñWi
3 www.jnnurm.nic.in Odmhabmb Zohé amï´>r` ehar nwZ{Z©_m©U
`moOZoMo g§Ho$VñWi
4 www.mmrdamumbai.org _w§~B© _hmZJa àXoe {dH$mg àm{YH$aUmMo
g§Ho$VñWi
5 www.mahanews.gov.in VmÁ`m ~mVå`m§gh àM§S> Cn`wº$ _m{hVr _amR>rVyZ
XoUmao emgZmMo g§Ho$VñWi
6 www.yashada.org bmoH$à{V{ZYtZm d àemgH$s` A{YH$mè`m§Zm
à{ejU XoUmè`m `ed§Vamd MìhmU {dH$mg
àemgZ à~mo{YZrMoo g§Ho$VñWi
7 www.rmponweb.org am_^mD$ åhmiJr à~mo{YZr `m bmoH$à{V{ZYtZm
à{ejU XoUmè`m g§ñWoMo g§Ho$VñWi
8 www.manase.org Amnë`m njmMo A{YH¥$V g§Ho$VñWi.