You are on page 1of 48

ceneje<ì^eleerue

ceneveiejheeefuekeÀe
H$m¶Xo -H$m‘H$mO-H$m¶©nÕV

ceneje<ì^

g§X^© nwpñVH$m
(_w§~B© dJiVm BVa gd© _hmnm{bH$m
joÌm§Vrb H$m¶©H$˶mªgmR>r)
www.manase.org

_hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m
H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV

g§X^© nwpñVH$m
(_w§~B© dJiVm BVa gd© _hmnm{bH$m joÌm§Vrb H$m¶©H$˶mªgmR>r)
qH$‘V é. 1000/- ’$³V
AZwH«$_{UH$m

1. àñVmdZm ........................................................................... 03
2. njmMr Ü`o` - YmoaUo .............................................................. 04
3. _hmamï´ - EH$ Ñ{ï>jon .............................................................. 05
4. _hÎdmÀ`m _hmnm{bH$m - bjUr` _wÔo ............................................ 06
5. Amdí`H$ d ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o .................................................... 08
6. _hmZJanm{bH$m§Vrb _w»` g^oMo d g{_Ë`m§Mo H$m_H$mO ............................ 13
7. Am`wº$, _hmnm¡a, g^mJ¥h ZoVm, {damoYr nj ZoVm - g{dñVa _m{hVr ............... 18
8. _hmZJanm{bH$m {d{dY ImVr ...................................................... 20
9. ZJanm{bH$m {ZYr .................................................................. 23
10. _hmZJanm{bHo$Mm AW©g§H$ën ...................................................... 26
11. ZJagodH$ : H$V©ì`o, A{YH$ma d O~m~Xmè`m ....................................... 28
12. doJdoJù`m VH«$mar d ZJagodH$mMr ^y{_H$m ......................................... 30
13. CXmhaUmXmIb nÌ ................................................................. 32
14. ñ‘aUnÌ ........................................................................... 33
15. bmoH$à{V{ZYtÀ`m {d{dY ^y{_H$m ................................................... 34
16. naàm§Vr`m§Mo bm|T>o Am{U ZJagodH$ ................................................. 37
17. Mm§Jbm ZJagodH$/ZJago{dH$m H$gm/H$er Agmdm/Agmdr? ...................... 38
18. _hÎdmMo H$m`Xo d 74 dr KQ>Zm XþéñVr ............................................ 39
19. Odmhabmb Zohê$ amï´>r` ehar nwZ{Z©_m©U `moOZm ................................... 41
20. _hmamï´> àmXo{eH$ d ZJa aMZm A{Y{Z`_, 1966 ................................. 43
21. Cn`wº$ nwñVH$m§Mr d g§Ho$VñWim§Mr gyMr ........................................... 44
22. g§X^© ............................................................................... 46

02 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


àñVmdZm

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 03


njmMr Ü`o`-YmoaUo

1. _hmamï´> amÁ`, _hmamï´> àXoe Am{U _amR>r ^mfm `m§Zm ^m¡{VH$ d gm§ñH¥${VH$ d¡^d àmá H$ê$Z XoUo ho
_hmamï´> Zd{Z_m©U goZoMo Ü`o` Amho.
2. _hmamï´> amÁ` d _amR>r ^mfm, _hmamï´>mg§~§YrMo kmZ d _hmamï´>mMm gdmªJrU {dH$mg (^m¡{VH$ d
gm§ñH¥${VH$) `m Jmoï>tMm {dMma hm _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoÀ`m VÎdm§Mm _yi Jm^m Amho. hm {dMma
àË`jmV AmUÊ`mH$aVm nj ~m§Yrb Amho. _amR>r g§ñH¥$Vr {dñVma, _amR>r ^mfm {dMma, _amR>r_Ü`o
kmZH$jm é§XmdUo, ^m¡{VH$ d gm§ñH¥${VH$ {dH$mg H$aUo øm Jmoï>r Ë`m_Ü`o A§V^y©V AmhoV.
3. _hmamï´>mÀ`m {dH$mgmW© H$m_ H$aÊ`mgmR>r gd© _amR>r _mUgm§Zm -Á`mV gd© OmVtMo, Y_m©ªMo, n§Wm§Mo
Am{U dJmªMo bmoH$ Ambo -EH$Ì H$ê$Z _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoÀ`m ÜdOmImbr Ë`m§Zm EH$dQ>dUo hr
Jmoï> _hmamï´> Zd{Z_m©U goZm Amdí`H$ _mZVo.
4. Oo _yb _amR>r AmB©-d{S>bm§À`m nmoQ>r OÝ_mbm Ambo Amho Vo Va _amR>rM! nU Ë`mM~amo~a BVa
^m{fH$m§_Ü`ohr Omo _hmamï´>mV OÝ_mbm Ambobm Amho, Omo _hmamï´>mda ào_ H$aVmo Am{U _amR>r ^mfm
CÎm_ ~mobVmo, Am{U _hmamï´>mV amhVmo Ë`m _mUgmbm _hmamï´> Zd{Z_m©U goZm _amR>r _mUygM _mZVo.
Ë`m gdmªMr g_¥Õr Am{U {dH$mg _hmamï´> Zd{Z_m©U goZm _hÎdmMm _mZVo.
5. _hmamï´>mÀ`m d _amR>r _mUgmÀ`m {dH$mgmgmR>r Ë`mÀ`m AmS> `oUmè`m gd© g_ñ`m§Mr gmoS>dUyH$
H$aUo, `m {dH$mgmAmS> `oUmè`m gd© gÎmmJQ>, n§W Am{U g_mOJQ> `m§À`mer gd© nmVitda g§Kf©
H$aUo, `mgmR>r aMZmË_H$ d g§Kfm©Ë_H$ H$m_m§Mr C^maUr H$aUo. _hmamï´> Zd{Z_m©U goZm aMZmË_H$
H$m_o d g§Kfm©Ë_H$ H$m_o `mV \$aH$ _mZV Zmhr. hr XmoÝhrhr _ybV: hmVmV hmV KmbyZ `oUmar H$m_o
`Wme{º$ H$aUo.
6. _amR>r _mUgmbm Ý`m` XoVmZm "_amR>r ^mfm AH$mX_r'gma»`m g§ñWoMr ñWmnZm H$aÊ`mnmgyZ AZ²
_hmamï´>ÛoîQ>çm naàm§Vr`m§{dê$Õ añË`mda g§Kf© H$aÊ`mnmgyZ Vo gd© emim§_Ü`o _amR>r ^mfm
{eH$dÊ`mMm, _amR>r nmQ>çm§Mm AmJ«h YaUo, _amR>r ^mfoVrb gd© kmZH$jm é§XmdUo `m gmè`m Jmoï>r
EH$mM doir aMZmË_H$ H$m_o H$ê$Z d añË`mda g§Kf© H$ê$Z njmbm gmÜ` H$am`À`m AmhoV.
7. _hmamï´>mVrb añVo, Amamo½`, ì`mnma, eoVr, drO, nmUr, {ejU, n`©Q>Z, _{hbm, H$m_Jma, {dÚmWu,
Am{Xdmgr, H$m`Xm d gwì`dñWm, H«$sS>m, CÚmoJ, {dÎm, J¥hImVo, ghH$ma, aoëdo, H|$Ð-amÁ` g§~§Y `m
joÌm§Vrb gd© àým§Mr VS> bmdUo Am{U Ë`mV _amR>r _mUgmMo gdªH$f dM©ñd ñWm{nV H$aUo,
hr njmÀ`m H$m`m©Mr _w»` {Xem Amho.
8. _hmamï´>mVrb gÎmmH$maUmV d g_mOH$maUmV Vrd« g§Kfm©Ûmao naàm§Vr`m§Mo dM©ñd g§nyU©V: ZoñVZm~yV
H$aUo Am{U "_amR>r _mUgmgmR>rM _hmamï´>' ømZwgma AmJ«hr AgUo hr _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoMr
{dMmaYmam Amho.
9. ^m¡{VH$ d gm§ñH¥${VH$ g_¥ÕrMo {eIa JmR>bobm, OJmbm hodm dmQ>ob Agm ehar d J«m_rU _hmamï´>
Am{U _amR>r _mUyg ~ZdUo ho _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoMo ñdßZ Amho Am{U Vo nyU© H$aÊ`mgmR>r
à`ËZm§Mr namH$mð>m H$aÊ`mgmR>rM øm njmMm OÝ_ Pmbm Amho.

04 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


_hmamï´> EH$ Ñ{ï>jon

g§`wº$ _hmamï´>mMm ñWmnZm {Xdg 1 _o, 1960


g§`wº$ _hmamï´>mMo n{hbo _w»`_§Ìr _m. H¡$. `ed§Vamd MìhmU
gÜ`mMo _w»`_§Ìr _m. lr. n¥ÏdramO MìhmU
gÜ`mMo Cn_w»`_§Ìr _m. lr. A{OV ndma
gÜ`mMo ZJa {dH$mg _§Ìr _m. _w»`_§Ìr n¥ÏdramO MìhmU hoM `m nXmMr O~m~Xmar
gm§^miV AmhoV.
gÜ`mMo ZJa {dH$mg amÁ`_§Ìr _m. lr. ^mñH$a OmYd
amÁ`mMo joÌ\$i 3,07,713 Mm¡. {H$. _r.
amÁ`mMr bmoH$g§»`m 2001 OZJUZoZwgma - 9,68,78,627
2011 OZJUZoZwgma - 11,23,72,972
ehar bmoH$g§»`oMo à_mU - 45.23%
_hmZJanm{bH$m§Mr g§»`m d Zmdo EHy$U 23
_w§~B©, ZmJnya, nwUo, Zm{eH$, R>mUo, Am¡a§Jm~mX, H$moëhmnya,
qnnar-qMMdS> , gmobmnya, H$ë`mU-S>m|{~dbr, Zdr
_w§~B©, A_amdVr, CëhmgZJa, gm§Jbr-{_aO-Hw$ndmS>,
Zm§XoS>-dmKmim, AH$mobm, _mboJmd, {^d§S>r-{ZOm_nya,
_ram-^mBªXa, OiJmd, Ywio, Ah_XZJa, dgB©-{dama.
(bmVya, M§Ðnya d na^Ur `m _hmnm{bH$m Zì`mZo
{Z_m©U hmoV AmhoV. ZwH$VmM _§{Ì_§S>i ñVamda Vgm
{ZU©` Pmbm Amho.)
[Oëøm§Mr g§»`m 35
VmbwŠ`m§Mr g§»`m 358
IoS>r 43,722

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 05


_hÎdmÀ`m _hmnm{bH$m - bjUr` _wÔo

R>mUo Zm{eH$ nwUo qnnar-qMMdS>


ñWmnZm 1 Am°ŠQ>mo., 1982 7 Zmoìh|~a, 1982 15 \o$~«wdmar, 1950 11 Am°ŠQ>mo~a, 1982
àW_ _hmnm¡a gVre àYmZ em§Vmam_ dmdao ~m~wamd gUg kmZoœa bm§S>Jo
bmoH$g§»`m (2001) 12,61,517 10,77,236 23,81,373 10,06,417
bmoH$g§»`m (2011) 18,18,872 14,86,973 31,15,431 17,29,359
à^mJ d ZJagodH$ 65 à^mJ 61 à^mJ 76 à^mJ 64 à^mJ
g§»`m (2011) 130 ZJagodH$ 122 ZJagodH 152 ZJagodH$ 128 ZJagodH$
_.Z.nm. joÌ\$i 147 Mm¡.{H$._r. 259 Mm¡. {H$._r. 243.84 Mm¡.{H$._r. 177.3 Mm¡.{H$._r.
AW©g§H$ën (2011-2012) (2010-2011) (2011-2012) (2009-2010)
AmH$ma_mZ 1767.44 H$moQ>r é. gw_mao 1186 H$moQ>r 3247 H$moQ>r é. gw_mao 1183 H$moQ>r é.

ZmJnya A_amdVr AH$mobm gmobmnya CëhmgZJa


ñWmnZm 2 _mM©, 1951 15 Am°JñQ> 1983 1 Am°ŠQ>mo., 2001 1 _o, 1964 20 Am°ŠQ>mo., 1996
àW_ ~°. eofamd S>m°. Xodrqgh lr. gwaoe nmQ>rb lr. nmag_b lr. JUoe Mm¡Yar
_hmnm¡a dmZIoS>o eoImdV Omoer
bmoH$g§»`m
(2001) 20,52,066 5,49,510 4,00,520 8,72,478 4,77,354
bmoH$g§»`m
(2011) 24,05,421 6,46,801 4,27,146 9,51,118 5,06,937
à^mJ d 72 à^mJ 43 à^mJ 36 à^mJ 51 à^mJ 39 à^mJ
ZJagodH$ 145 ZJagodH$ 87 ZJagodH$ 73 ZJagodH$ 102 ZJagodH$ 78 ZJagodH$
g§»`m
(2011)
bmoH$g§»`ogmR>r g§X^© - _hmamï´> {ZdS>UyH$ Ahdmb

06 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


_hÎdmÀ`m _hmnm{bH$m - bjUr` _wÔo

A{Ve` _hÎdmMr _m{hVr -


• _w§~B© _hmZJanm{bH$m d ZmJnya _hmZJanm{bH$m Am{U _w§~B© d ZmJnya dJiVm BVa gd©
_hmZJanm{bH$m `m§À`mgmR>r _hmamï´>mV 3 ñdV§Ì H$m`Xo AmÎmmn`ªV ApñVËdmV hmoVo.
• {X. 21 gßQ>|~a, 2011 amoOr nma nS>boë`m _§{Ì_§S>imÀ`m ~¡R>H$sV _hmZJanm{bH$m H$m`Úm§{df`rMo
_hÎdmMo {ZU©` KoÊ`mV Ambo.
• _hmamï´>mÀ`m _§{Ì_§S>imÀ`m {ZU©`mZwgma amÁ`mV AmVm _hmZJanm{bH$m§gmR>r XmoZM (2) H$m`Xo
ApñVËdmV AgVrb. EH$ H$m`Xm Ho$di _w§~B© _hmZJanm{bHo$gmR>r bmJy Agob, Va Xþgam H$m`Xm
_w§~B© dJiVm BVa gd© _hmZJanm{bH$m§gmR>r bmJy Agob.
• ZmJnya _hmZJanm{bHo$gmR>r bmJy Agbobm "ZmJnya eha _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_ 1948' hm aÔ
H$aÊ`mMm {ZU©` _§{Ì_§S>imZo 21 gßQ>|~a, 2011 amoOr KoVbm Amho. Ago {dYo`H$ {d{Y_§S>imÀ`m
nwT>rb ({hdmir) A{YdoeZmV gmXa H$aÊ`mV `oB©b.
• _w§~B© àm§{VH$ _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_ - 1949 `m A{Y{Z`_mMo Zmdhr ~XbÊ`mV Ambo Amho.
"_hmamï´> _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_ - 1949' Ago ZdrZ Zmd bmJy H$aÊ`mMm {ZU©` KoÊ`mV
Ambm Amho.
• `m nmœ©^y_rda _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m§gmR>r nwT>rbà_mUo H$m`Xo bmJy AgVrb.

H«$. Vnerb H$m`ÚmMo Zmd


1. _w§~B© dJiVm BVa gd© Zdo Zmd : _hmamï´> _hmZJanm{bH$m
_hmZJanm{bH$m§gmR>r H$m`Xm A{Y{Z`_ - 1949
OwZo Zmd : _w§~B© àm§{VH$
_hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_-1949
2. _w§~B© _hmZJanm{bHo$gmR>r H$m`Xm _w§~B© _hmZJanm{bH$m H$m`Xm 1888

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 07


Amdí`H$ d ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o

_hmZJanm{bHo$À`m EHy$U H$V©ì`m§Mr XmoZ àH$mam§_Ü`o {d^mJUr H$aÊ`mV Ambr Amho, Amdí`H$ d
ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o.
Amdí`H$ H$V©ì`o åhUOo Or nma nmS>Uo Amdí`H$M (qH$~hþZm AË`mdí`H$) AmhoV, Aer H$V©ì`o hmoV.
_hmnm{bHo$bm Amdí`H$ H$V©ì`o hr amoO, dma§dma, {eñVrgh, gmVË`mgh, I§S> Z nSy> XoVm nma nmS>mdrM
bmJVmV. hr H$V©ì`o åhUOo ZmJ[aH$m§À`m amoOÀ`m OrdZmer g§~§{YV Agbobr H$m_o hmoV.
ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o nma nmS>VmZm _hmnm{bH$m WmoS>m doi KoD$ eH$Vo. hr H$V©ì`oXoIrb _hmnm{bHo$bm nma
nmS>mdr bmJVmVM, nU Amnë`m BÀN>oZwgma _hmnm{bH$m `m H$V©ì`m§~m~V `mo½` doir {ZU©` KoD$ eH$Vo.

_hmnm{bH$m H$V©ì`o

Amdí`H$ H$V©ì`o ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o


(Ho$brM nm{hOoV Aer...) (BÀN>oZwgma nma nmS>Ê`mMr...)

‘hmamï´> _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_, 1949 `m H$m`ÚmVrb àH$aU 6 _Yrb H$b_ 63 Vo 66


Zwgma _hmnm{bH$m§Mr Amdí`H$ d ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o nwT>rbà_mUo AmhoV.
Amdí`H$ H$V©ì`o (Obligatory Duties):
Á`m gmYZm§Mm dmna H$aÊ`mg qH$dm Á`m Cnm``moOZm H$aÊ`mg _hmZJanm{bH$m H$m`Xoera[aË`m gj_
Agob, Aem H$moUË`mhr gmYZm§Mm dmna H$ê$Z AWdm Aem H$moUË`mhr Cnm``moOZm H$ê$Z nwT>rbn¡H$s
àË`oH$ ~m~tgmR>r dmOdr d nwaoer VaVyX H$aUo _hmZJanm{bHo$Mo Amdí`H$ H$V©ì` Agob. Ë`m ~m~r
nwT>rbà_mUo:
1. ehamÀ`m gr_m qH$dm gr_m§_Yrb \o$a\$ma Xe©{dUmar ^¸$_ gr_m {MÝho (amÁ`) emgZ _mÝ` H$arb
Aem àH$mao d Aem {R>H$mUr C^maUo.
(1-A) gm_m{OH$ d Am{W©H$ {dH$mg `moOZm AmIUo.
(1-~) ZmJar dZrH$aU, n`m©daU g§ajU d g§~§{YV Jmoï>tZm MmbZm XoUo.
2. ehamVrb gd© gmd©O{ZH$ añVo d OmJm `m§da nmUr qenUo, PmS>bmoQ> d gm\$g\$mB© H$aUo Am{U VoWyZ
Ho$aH$Mam H$mTy>Z ZoUo.
3. _bOb, XþJªYr`wº$ nXmW© d H$Mam Jmoim H$aUo, H$mTy>Z ZoUo, Ë`mMr ì`dñWm d {dëhodmQ> bmdUo
Am{U (amÁ`) emgZmZo Vgo \$_m©{dë`mg Ago _bOb, XþJªYr`wº$ nXmW©, H$Mam `mnmgyZ {_lIV
V`ma H$aUo.

08 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


Amdí`H$ d ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o

4. Zmbo d {ZñgmaUmMr H$m_o Am{U gmd©O{ZH$ em¡MHy$n, g§S>mg, _wVmar d VËg_ gmoB© ~m§YUo,
gwpñWVrV R>odUo d Ë`mMr gm\$g\$mB© H$aUo.
5. AmJ {dPdÊ`mgmR>r d AmJrnmgyZ Or{dV d _mb_Îmm `m§Mo g§ajU H$aÊ`mgmR>r `mo½` Ë`m Cnm`m§Zr
gwg‚m Ago A{¾em_H$ nWH$ V`ma R>odUo.
6. gm§g{J©H$ amoJmZo AmOmar Agboë`m qH$dm Aem amoJmMr ~mYm Pmë`mMr e§H$m Agboë`m ì`º$s¨Zm
doJio R>odÊ`mgmR>r d CnMma H$aÊ`mgmR>r Agboë`m é½Umb`m§ghrV gmd©O{ZH$ é½Umb`o d
XdmImZo ~m§YUo qH$dm g§nmXZ H$aUo d Vr gwpñWVrV R>odUo Am{U gmd©O{ZH$ d¡ÚH$s` gmhmæ`mgmR>r
Amdí`H$ AgVrb Aem AÝ` Cnm``moOZm H$aUo.
7. _hmnm{bHo$_Ü`o {ZhrV Agbobo gmd©O{ZH$ añVo, ZJanm{bH$m, ~mOma, gmd©O{ZH$ B_maVr
`m{R>H$mUr {Xdm~ÎmrMr ì`dñWm H$aUo.
8. _hmnm{bHo$Mo H$m`m©b` d _hmZJanm{bHo$_Ü`o {ZhrV Agbobr gmd©O{ZH$ ñ_maHo$, Iwë`m OmJm d
AÝ` _mb_Îmm gwpñWVrV R>odUo.
9. _hmnm{bHo$_Ü`o {ZhrV Agboë`m añË`m§Zm d gmd©O{ZH$ OmJm§Zm Zmd XoUo qH$dm Ë`m§da H«$_m§H$
KmbUo Am{U AÝ` OmJm§da H«$_m§H$ KmbUo.
10. CnÐdH$maH$ d YmoH$mXm`H$ CÚmoJ qH$dm à`moJ `m§Mo {Z`_Z d Cne_Z H$aUo.
11. àoVm§Mr {dëhodmQ> bmdÊ`mgmR>r OmJm R>odUo, Ë`m OmJm ~XbUo d Ë`m§Mo {Z`_Z H$aUo Am{U `m
à`moOZm§gmR>r ZdrZ OmJm§Mr VaVyX H$aUo d ~odmaer àoVm§Mr {dëhodmQ> bmdUo.
12. gmd©O{ZH$ ~mOma d H$ÎmbImZo ~m§YUo qH$dm g§nmXZ H$aUo. Vo gwpñWVrV R>odUo Am{U Ë`m§Mo
{Z`_Z H$aUo.
13. H$m|S>dmS>o ~m§YUo qH$dm g§nmXZ H$aUo d Vo gwpñWVrV R>odUo.
14. _w§~B© {Oëhm bg Q>moMUr A{Y{Z`_, 1892À`m VaVwXrZwgma bmoH$m§Zm bg Q>moMUo.
15. àmW{_H$ {ejUmgmR>r emim Mmb{dUo, Ë`m§Zm _XV XoUo d Ë`m§À`mgmR>r `mo½` OmJoMr
ì`dñWm H$aUo.
16. amoJQ> dñË`m§Mr gwYmaUm, CnÐmdH$maH$ PmS>oPwS>no H$mTy>Z Q>mH$Uo d gm_mÝ`nUo gd© CnÐdm§Mo
Cne_Z H$aUo.
17 OÝ_ d _¥Ë`y `m§Mr Zm|XUr.
18. gmd©O{ZH$ añVo, nyb, ^w`mar _mJ©, AY:àUmb, goVw_mJ© d VËg_ H$m_o ~m§YUo. Vr gwpñWVrV R>odUo,
Ë`mV \o$a\$ma H$aUo d Vr gwYmaUo.
19. añVo, nyb d AÝ` gmd©O{ZH$ OmJm `mVrb qH$dm `mdarb AS>Wio d nwT>o Ambobo ^mJ H$mTy>Z Q>mH$Uo.
20. _hmZJanm{bHo$À`m gd© nmUrnwadR>m H|$Ðm§Mr ì`dñWm R>odUo. Vr gwpñWVrV R>odUo Am{U gmd©O{ZH$ d
ImOJr à`moOZmgmR>r nwaogm nmUrnwadR>m H$aÊ`mMr Amdí`H$ Aer ZdrZ ~m§YH$m_o ~m§YUo qH$dm
g§nmXZ H$aUo.

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 09


Amdí`H$ d ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o

21. XþY©a amoJm§À`m àgmamg à{V~§Y H$aUo d Amim KmbUo.


22. YmoŠ`mÀ`m B_maVr qH$dm OmJm gwa{jV H$aUo qH$dm Ë`m H$mTy>Z Q>mH$Uo.
23. ZJanm{bHo$À`m gm\$g\$mB© H$_©Mmar dJm©gmR>r {ZdmgñWmZo ~m§YUo d Vr gwpñWVrV R>odUo.
24. `m A{Y{Z`_mÝd`o qH$dm VX²Zwgma qH$dm Ë`m doir A_bmV Agboë`m H$moUË`mhr H$m`ÚmÝd`o
Agbobr H$moUVrhr O~m~Xmar nma nmS>Uo.
25. da {d{Z{X©ï> Ho$boë`m ~m~tgmR>r nwaoer VaVyX H$aÊ`mÀ`m AYrZ, XþîH$mimÀ`m d Q>§MmB©À`m doir
ehamVrb {Zam{lV bmoH$m§Zm _XV XoUo d Aem doir Xþ{^©j {ZdmaH$ H$m_o gwê$ H$aUo d Vr Mmby R>odUo.
26. {ngmiboë`m Hw$Í`m§À`m X§emda Am¡fYmonMma H$aÊ`mgmR>r VaVyX H$aUo.
27. doS>o d Hw$ð>amoJr `m§À`m nmofUmgmR>r VaVyX H$aUo.
ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o (Discretionary Duties):
(_hmZJanm{bHo$g ñdoÀN>m{ZU©`mZwgma VaVyX H$aVm `oB©b Aem ~m~r.)
_hmZJanm{bHo$g ñdoÀN>m{ZU©`mZwgma nwT>rbn¡H$s gd© qH$dm H$moUË`mhr ~m~tgmR>r doimodoir nyU©V: qH$dm
A§eV: VaVyX H$aVm `oB©b.
1. Á`m ì`º$s An§J qH$dm AmOmar AmhoV qH$dm ~è`m hmoÊ`mgma»`m ZmhrV Aem ì`º$s¨Mr H$miOr
KoÊ`mgmR>r qH$dm Am§Yio, ~{hao, _wHo$ qH$dm AÝ`Wm {dH$bm§J ì`º$s qH$dm AYy ~mbHo$ `m§Mr
H$miOr KoÊ`mgmR>r d Ë`m§Zm à{ejU XoÊ`mgmR>r ehamV qH$dm eham~mhoa g§ñWm ñWmnZ H$aUo,
Mmb{dUo qH$dm {VMr ì`dñWm R>odUo.
A) J{bÀN> dñË`m§Mr gwYmaUm H$aUo d Ë`m§Mm XOm© dmT>{dUo.
~) ZmJar joÌmVrb J[a~r H$_r H$aUo,
H$) H$m|S>dmS>o CKS>Uo d àmÊ`m§Zm H«y$aVoZo dmJ{dÊ`mg à{V~§Y H$aUo.
S>) M_©g§ñH$maUtMo {Z`_Z
2. à«gwVrJ¥ho d ~mbH$ë`mU H|$Ð ñWmnZ H$aUo, Mmb{dUo qH$dm Ë`m§Mr ì`dñWm R>odUo.
3. J^©dVr {ó`m§gmR>r qH$dm A§Jmda nmOUmè`m _mVm§gmR>r qH$dm ~mbH$m§gmR>r qH$dm emiH$ar
_wbm§gmR>r XþYmMr VaVyX H$aUo.
4. nmUr, AÞ qH$dm Am¡fYr Ðì`o `m§Mr VnmgUr qH$dm n¥W¸$aU H$aÊ`mH$[aVm qH$dm amoJ emoYyZ
H$mT>Ê`mH$[aVm qH$dm gmd©O{ZH$ Amamo½`mg§~§Yr g§emoYZ H$aÊ`mH$[aVm amgm`{ZH$ qH$dm
AUwOrdemór` à`moJemim ñWmnZ H$aUo, Mmb{dUo qH$dm Ë`m§Mr ì`dñWm R>odUo.
5. nmohÊ`mMo Vbmd, YwÊ`mÀ`m gmd©O{ZH$ OmJm, gmd©O{ZH$ ñZmZJ¥ho d gmd©O{ZH$ Amamo½`
gwYmaÊ`mÀ`m hoVy Agboë`m AÝ` g§ñWm.
6. ehamVrb a{hdmem§À`m {hVmgmR>r XÿY d XÿYmnmgyZ V`ma hmoUmao nXmW© `m§Mm nwadR>m d dmQ>n Am{U
Ë`m~m~V à{H«$`m H$aÊ`mgmR>r Xþ½Yemim qH$dm Xþ½Yemim àjoÌo
7. gmd©O{ZH$ añË`mda qH$dm gmd©O{ZH$ {R>H$mUr {nÊ`mÀ`m nmÊ`mMo Zi d OZmdam§gmR>r nmÊ`mMo
hm¡X ~m§YUo d Vo gwpñWVrV R>odUo.
10 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV
Amdí`H$ d ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o

8. gS>H$m§À`m ~mOyg d AÝ` {R>H$mUr PmS>o bmdUo d Ë`m§Mr {ZJm R>odUo.


A) _hmZJanm{bHo$H$S>rb {dhrV Agboë`m H$moUË`mhr gmd©O{ZH$ añË`mÀ`m qH$dm gmd©O{ZH$
OmJoÀ`m H$moUË`mhr ^mJmV dmhZo C^r H$ê$Z R>odÊ`mÀ`m qH$dm Wm§~{dÊ`mÀ`m OmJm qH$dm
{R>H$mUo `m§Mr VaVyX H$aUo. (dmhZVim§Mr ì`dñWm)
9. bmoH$m§gmR>r g§JrVmMr VaVyX H$aUo.
10. gmd©O{ZH$ CÚmZo, ~mJm, H«$sS>m§JUo d _Zmoa§OZmgmR>r OmJm `m§Mr VaVyX H$aUo.
11. àXe©Zo, ì`m`m_mMo qH$dm AÝ` Ioim§Mo gm_Zo ^a{dUo.
12. ehamVrb {ZdmgJ¥ho, N>mdUrMr _¡XmZo `m§Mo {d{Z`_Z.
13. é½Udm{hH$m godoMr ì`dñWm.
14. ZmQ>çJ¥ho, {dlm_J¥ho d AÝ` gmd©O{ZH$ B_maVr ~m§YUo, ñWmnZ H$aUo d Ë`m gwpñWVrV R>odUo.
15. Q>§MmB©À`m H$mimV OrdZmdí`H$ dñVy§Mr {dH«$s H$aÊ`mH$[aVm XþH$mZo qH$dm {dH«$s H|$Ðo ñWmnZ H$aUo
qH$dm Mmb{dUo.
16. ZJanm{bH$m A{YH$mè`m§gmR>r d H$_©Mmè`m§gmR>r {ZdmgñWmZo ~m§YUo qH$dm IaoXr H$aUo d Vr
gwpñWVrV R>odUo.
17. ZJanm{bH$m H$_©Mmè`m§Zm Ka~m§YUrgmR>r _hmZJanm{bHo$H$Sy>Z {dhrV H$aÊ`mV `oVrb Aem
AQ>tÀ`m d eVvÀ`m AYrZ H$O} XoUo.
18. ZJanm{bH$m H$_©Mmè`m§À`m qH$dm Ë`m§À`m H$moUË`mhr dJm©À`m H$ë`mUmgmR>r AÝ` H$moUË`mhr
Cnm``moOZm H$aUo.
19. drOeº$s qH$dm J°g nwa{dÊ`mH$[aVm H$moUVohr CnH«$_ IaoXr H$aUo qH$dm OZVoÀ`m gd©gmYmaU
{hVmH$[aVm Agm H$moUVmhr CnH«$_ gwê$ H$aUo qH$dm Ë`mg AW©ghmæ` XoUo.
20. ehamV qH$dm eham~mhoa bmoH$m§Mr qH$dm _mbmMr Zo-AmU H$aÊ`mgmR>r N>moQ>o bmoh_mJ©, Q´>m_ _mJ©
~m§YUo, {~ZéimÀ`m Q´>m_JmS>çm IaoXr H$aUo qH$dm _moQ>ma n[adhZmÀ`m gmo`r g§KQ>rV H$aUo `m gd©
Jmoï>r gwpñWVrV amIUo qH$dm Ë`m§Mr ì`dñWm nmhUo.
21. H$b_ 63, I§S> (15) _Ü`o C„oI Ho$boë`m C{Ôï>m§ì`{V[aº$ AÝ` e¡j{UH$ C{Ôï>o nma nmS>Uo d
ehamVrb qH$dm eham~mhoarb e¡j{UH$ n[ag§ñWmZm AZwXmZo XoUo.
22. J«§Wmb`o, g§J«hmb`o d H$bmXmbZo, dZñnVr g§J«hmb` qH$dm àmUrg§J«hmb` ñWmnZ H$aUo.
Vr gwpñWVrV amIUo qH$dm Ë`m§Zm _XV XoUo Am{U Ë`m§À`mgmR>r B_maVr IaoXr H$aUo qH$dm ~m§YUo.
23. àmÊ`m§gmR>r An§Jmb`o qH$dm é½Umb`o ~m§YUo qH$dm MmbdUo.
24. CnÐd XoUmè`m njm§Mm qH$dm àmÊ`m§Mm qH$dm OrdO§VyMm Zme H$aUo d ^Q>H$Umè`m qH$dm _mbH$
Zgboë`m Hw$Í`m§Zm AQ>H$mdyZ R>odUo qH$dm Ë`m§Mm Zm`ZmQ> H$aUo.
25. ehamVrb bmoH$m§À`m Xþ:I{ZdmaUmgmR>r qH$dm gmd©O{ZH$ H$ë`mUmgmR>r C^maboë`m H$moUË`mhr
gmd©O{ZH$ {ZYrg A§eXmZ XoUo.
26. C„oIZr` ì`º$s¨Zm XoÊ`mgmR>r _mZnÌo V`ma H$aUo qH$dm Ë`m§Zm XoUo.
‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 11
Amdí`H$ d ñdoÀN>mYrZ H$V©ì`o

27. {ddmh Zm|XUr.


28. OrdZ{df`H$ AmH$S>odmarMr Zm|X AMyH$nUo H$aÊ`mg gmhmæ`^yV R>aob Aem àH$maMr _m{hVr
XoÊ`m~Ôb ~{jgo XoUo.
29. H$moUË`mhr d¥{ÎmYmar X§S>m{YH$mè`mMo Ý`m`mb` Mmb{dÊ`mÀ`m g§~§YmV doVZ d ^Îmo, ^mS>o d AÝ`
IM© qH$dm Aem IMm©Mm H$moUVmhr ^mJ XoUo.
30. MamB© joÌo g§nmXZ H$aUo d Vr gwpñWVrV amIUo d Jwam§À`m n¡XmergmR>r diy R>odUo d Ë`m§Mr
{ZJm amIUo.
31. _bObmMr {dëhodmQ> bmdÊ`mH$[aVm àjoÌo qH$dm H$maImZm ñWmnZ H$aUo d Vo gwpñWVrV amIUo.
32. _hmZJanm{bHo$Zo _mÝ` Ho$boë`m gm_mÝ` nÕVrZwgma OmJmV qH$dm OmJm§À`m Cn`moJmH$[aVm Ë`m
OmJm§Vrb _bOb _hmZJanm{bHo$À`m {Z`§ÌUmImbrb Zmë`m§_Ü`o ZoD$Z gmoS>Ê`mgmR>r nmÌo,
OmoS>UrH$m_o, Zi d AÝ` H$moUVrhr CnH$aUo nwadUo, V`ma H$aUo d Vr gwpñWVrV amIUo.
33. `m A{Y{Z`_mÀ`m H$moUË`mhr VaVwXr, {Z`_Cn{dYr, {d{Z`_ qH$dm ñWm`r AmXoe `m§À`m
C„§KZmg§~§Yr _m{hVr XoÊ`m~Ôb ~{jgo XoUo.
34. H$moUË`mhr joÌmV - _J VoWo nyduM B_maVr ~m§Yboë`m AgmoV qH$dm ZgmoV - ZdrZ gmd©O{ZH$ añVo
AmIUo, Am{U Ë`m à`moOZmgmR>r O_rZ g§nmXZ H$aUo, Am{U Aem añË`mbm qH$dm añË`m§Zm bmJyZ
B_maVr ~m§YÊ`mH$[aVm qH$dm Ë`m§À`m A§JUmH$[aVm Amdí`H$ Agbobr O_rZ g§nmXZ H$aUo.
35. Jar~ d H$m_Jma dJm©gmR>r amhÊ`mg `mo½` Aer Kao ~m§YUo qH$dm IaoXr H$aUo d Vr gwpñWVrV amIUo
qH$dm Aem Kam§Mr VaVyX H$aÊ`mMr AmdS> Agboë`m H$moUË`mhr ì`º$sg qH$dm g§ñWog qH$dm g§Kmg
H$O} qH$dm AÝ` gdbVr XoUo.
36. {Zam{lV qH$dm J¥hhrZ ì`º$sgmR>r Aml` ñWmZm§Mr d J[a~m§gmR>r H$moUË`mhr ñdê$nmÀ`m _XVrMr
VaVyX H$aUo.
37. ^mS>çmÀ`m dmhZm§gmR>r qH$dm JmS>çm§gmR>r dmnaÊ`mV `oUmao KmoS>o, VÅ>o qH$dm Jwao `m§À`mgmR>r qH$dm
Xþ^Ë`m Jwam§gmR>r Amamo½`àX V~obo qH$dm JmoR>o ~m§YUo qH$dm IaoXr H$aUo d Vo gwpñWVrV R>odUo.
38. B_maVrMo qH$dm O{_ZrMo ^y_mnZ
39. ehamVrb OZVoda AmoT>dbobr H$moUVrhr AmnÎmr Xÿa H$aÊ`mgmR>r Cnm``moOZm H$aUo.
40. ñWm{ZH$ ñd`§emgZ g§ñWm, _w§~B© {hÀ`m {ZYrg A§eXmZ XoUo.
41. H$moUVohr gmd©O{ZH$ ñdmJV g_ma§^ qH$dm H$a_UwH$sMo H$m`©H«$_ `mgmR>r H$moUVohr A§eXmZ XoUo.
42. gmd©O{ZH$ gwa{jVVm, Amamo½`, qH$dm {ejU `m§Mo g§dY©Z hmoÊ`mMm g§^d Agob Aer `mV `mnydu
Img {Z{X©ï> Z Ho$bobr H$moUVrhr Cnm``moOZm H$aUo.

12 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


_hmZJanm{bH$m§Vrb _w»` g^oMo d g{_Ë`m§Mo H$m_H$mO

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 13


_hmZJanm{bH$m§Vrb _w»` g^oMo d g{_Ë`m§Mo H$m_H$mO

ñWm`r

{ejU _hÎdmÀ`m dmhZ


_§S>i g{_Ë`m ì`dhma

à^mJ

ñWm`r g{_VrMo H$m_H$mO :


1. _hmnm{bHo$À`m gd© g{_Ë`m_§Ü`o ñWm`r g{_Vr hr AË`§V _hÎdmMr g{_Vr åhUyZ JUbr OmVo.
2. _hmZJanm{bHo$Mo gd© Am{W©H$ ì`dhma `m g{_Vr_m\©$V Ho$bo OmVmV.
3. Xþæ`_ {ejU, J{bÀN> dñVr {Z_y©bZ {d^mJ, bmoH$mamo½`, é½Umb`o, àgy{VJ¥ho B. g§~§Yr {Z{dXm
_mJ{dUo d {ZU©` KoUo.
4. nW gwYmaUm, ^dZo, ^y_r, Mmir, ~m§YH$m_mMo {Z`moOZ, A{¾em_H$ nWH$, CÚmZo, àm{Ug§J«hmb`,
Ioi, H«$sS>m§JUo B. gmR>r Amdí`H$ Ë`m IMm©Mr VaVyX H$aUo.
5. _hmZJanm{bHo$À`m Am`wº$m§Zr gmXa Ho$boë`m A§XmOnÌH$mV Amdí`H$ Ë`m XþéñË`m H$ê$Z
_hmZJanm{bHo$bm gmXa H$aUo, ho AË`§V _hÎdmMo H$m_ ñWm`r g{_VrMo AgVo.

14 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


_hmZJanm{bH$m§Vrb _w»` g^oMo d g{_Ë`m§Mo H$m_H$mO

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 15


_hmZJanm{bH$m§Vrb _w»` g^oMo d g{_Ë`m§Mo H$m_H$mO

4. {ejU _§S>imH$S>o bmJUmè`m gd© gm{hË`m§À`m {Z{dXm _mJ{dUo d Ë`mda A§{V_ {ZU©` KoUo.
5. _hmZJanm{bHo$Mr gd©gmYmaU g^m Á`mà_mUo AmXoe XoB©b, Ë`mMm {dMma-{d{Z_` H$aUo.
{ejU _§S>im_Ü`o EHy$U 15 gXñ` AgVmV. `m§n¡H$s EH$ emgZ{Z`wº$ A{YH$mar AgVmo d EH$
gXñ` {~Ja emgH$s` AgyZ Ë`mMrhr {Z`wº$s emgZ H$aVo. Caboë`m gXñ`m§Mr _hmZJanm{bHo$À`m
gXñ` _VXmag§KmVyZ {ZdS>UyH$ hmoVo. {ejU _§S>imÀ`m g^mgXËdmgmR>r _hmZJanm{bHo$_Ü`o
{ZdSy>Z Ambobo gXñ` nm{hOoM Aer AQ> Zmhr. {~Ja gXñ` H$moUrhr ì`º$s g§~§{YV AQ>tMr nyV©Vm
Ho$ë`mg {ZdS>UwH$sg nmÌ R>aVo.
{deof g{_Ë`m§Mr (8 g{_Ë`m) g§{já _m{hVr -
àË`oH$ {deof g{_Vr_Ü`o {Z`_mà_mUo 13 g^mgX AgVrb. `m{edm` _hmZJanm{bHo$bm doimodoir
Amnë`m g^mgXm§_YyZ `mo½` dmQ>Vrb Aem Z¡{_{ÎmH$ g{_Ë`m {Z`wº$ H$aVm `oVrb.
{deof g{_Ë`m§Mr H$m`©joÌo :
1) ñWmnË` g{_Vr :
• ZJa ñWmnË` à_wI `m§Mm {d^mJ d VËg§~§YrMo gd© àíZ,
• _mJ©, ^dZo, nmUr nwadR>m, Obembm, Iwbr _¡XmZo, CÚmZo, A{¾em_H$ Xb, H$_©emim, `m§{ÌH$
ñWmnË` emim d ñWmnË` {d^mJmVrb BVa H$m_o,
• gd©gmYmaU gwa{jV d gwIgmo`rg§~§Yr BVa àíZ
• ^y_r d qOXJr {d^mJ Am{U VËg§~§YrMo gd© àíZ.
• Pmboë`m H$m_m§Mr VnmgUr d Amdí`H$Vm dmQ>ob Ë`mdoir _hmZJanm{bH$m Am`wº$
`m§À`mH$Sy>Z {ZdoXZo _mJ{dUo.
2) d¡ÚH$s` gmhmæ` d Amamo½` g{_Vr :
• _hmZJanm{bH$m§Mr ~mø é½Umb`o, àgw{VJ¥ho, d¡ÚH$s` d ewlwfmË_H$ gmhmæ` d Á`m d¡ÚH$s`
g§ñWm§Zm _hmZJanm{bH$m Am{W©H$ _XV H$aVo VËg§~§YrMo gd© àíZ,
• Amamo½` {d^mJ, añVo-g\$mB©, H$Mam dmhVyH$.
3) {dYr g{_Vr :
• _hmZJanm{bHo$À`m H$ma^mamg§~§Yr _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_, BVa A{Y{Z`_, nmoQ>{Z`_,
{d{Z`_ `mVrb VaVwXtMo AW© bmdÊ`m~m~V d Ë`m_Yrb gwYmaUm§~m~V CnpñWV hmoUmao
àíZ.
• H$a AmH$aUr d H$a g§H$bZ {d^mJ
• ZJa {d^mJ àíZ
• Am`H$a {d^mJ
• Amamo½` d Amamo½`oVa nadmZm {d^mJ
• Xþgè`m {deof g{_Ë`m§À`m H$joV Z `ooUmao BVa gd© g§H$sU© àíZ.

16 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


_hmZJanm{bH$m§Vrb _w»` g^oMo d g{_Ë`m§Mo H$m_H$mO

4) eha gwYmaUm g{_Vr :


ehamÀ`m gd©gmYmaU gwYmaUog§~§YrMo VgoM {ZX}eH$ `moOZm (_mñQ>a ßb°Z), ZJa `moOZm aMZm,
Am¡Úmo{JH$ dgmhVr, J¥h{Z_m©U `moOZm d Ë`mg§~§YrMo gd© àíZ.
5) _mÜ`{_H$ d Vm§{ÌH$ emim g{_Vr : _mÜ`{_H$ d Vm§{ÌH$ emim§g§~§YrMo gd© àíZ.
6) J{bÀN> dñVr {Z_y©bZ, Ka~m§YUr d g_mOH$ë`mU g{_Vr : J{bÀN> dñVr gwYmaUm,
{Z_y©bZ, Ka~m§YUr d g_mOH$ë`mU g§~§YrMo gd© àíZ.
7) H«$sS>m g{_Vr : ^maVr` d naXoer Ioim§Zm Am{U Ë`mg§~§YrÀ`m BVa H$m`©H«$_m§Zm àmoËgmhZ
XoÊ`mg§~§YrMo gd© àíZ.
8) _mVm, ~mbH$ë`mU g{_Vr : _mVm, ~mbH$m§À`m H$ë`mUH$mar {d{dY `moOZm d
H$m`©H«$_m~m~VÀ`m {df`m§Mm {dMma H$aUo.

{deof g{_Ë`m -

J{bÀN> dñVr {dYr eha


{Z_y©bZ, Ka~m§YmUr gwYmaUm
d g_mOH$ë`mU

_mÜ`{_H$ d {deof
Vm§{ÌH$ emim H«$sS>m
g{_Vr g{_Ë`m
_mVm d
ñWmnË` ~mbH$ë`mU
d¡ÚH$s` gmhmæ` g{_Vr
d Amamo½`

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 17


Am`wº$, _hmnm¡a, g^mJ¥h ZoVm, {damoYr nj ZoVm - g{dñVa _m{hVr

_hmZJanm{bH$m Am`wº$ :
_hmZJanm{bHo$À`m àemgZmV _hmZJanm{bH$m Am`wº$ `m A{YH$mè`mbm AË`§V _hÎdmMo ñWmZ àmá
Pmbobo AgVo. Am`wº$ hmM _hmZJanm{bHo$Mm _w»` àemgH$ qH$dm _w»` H$m`©H$mar A{YH$mar AgVmo.
Ë`mbm _moR>çm à_mUmda H$m`©H$mar A{YH$ma XoÊ`mV Ambo AmhoV; Ë`m_wio _hmZJanm{bHo$À`m H$m`©H$mar
gÎmoMr gd© gyÌo Am`wº$mÀ`m hmVr EH$dQ>bobr AgVmV.
{Z`wº$s - _hmZJanm{bHo$Mm Am`wº$ hm ^maVr` àemgH$s` godoVrb A{YH$mar AgVmo. Ë`mMr {Z`wº$s
doimodoir amÁ` emgZmH$Sy>Z Ho$br OmVo. EH$m AWm©Zo Am`wº$ hm amÁ` emgZmMm _hmZJanm{bHo$Vrb
à{V{ZYr AgVmo.
H$m`©H$mb - amÁ` emgZ Am`wº$mMr {Z`wº$s EH$m doir VrZ dfmªÀ`m H$mbmdYrgmR>r H$aVo; na§Vw Ë`mMm
_hmZJanm{bHo$Vrb VrZ dfmªMm H$m`©H$mb nyU© Pmë`mZ§Va amÁ` emgZ Ë`mMr Ë`mM nXmda nwÝhm {Z`wº$s
H$ê$ eH$Vo.
_hmZJanm{bH$m Am`wº$mMo A{YH$ma d H$m_o :
_hmZJanm{bH$m Am`wº$ hm _hmZJanm{bHo$Mm _w»` H$m`©H$mar A{YH$mar Agë`mZo Ë`mbm _moR>çm
à_mUmda A{YH$ma àmá Pmbo AmhoV. Ë`mMo H$mhr _hÎdmMo A{YH$ma d H$m_o nwT>rbà_mUo,
1. _hmZJanm{bHo$À`m gd©gmYmaU g^oZo KoVboë`m {ZU©`m§Mr A§_b~OmdUr H$aUo.
2. gd©gmYmaU qH$dm {deof g^oV CnpñWV amhUo Am{U g^oV hmoUmè`m MM}V ^mJ KoUo.
3. _hmZJanm{bHo$À`m g^oV nrR>mgrZ A{YH$mè`mÀ`m nadmZJrZo H$mhr Jmoï>t~m~V dñVwpñWVrg§~§Yr
{ZdoXZ qH$dm ñnï>rH$aU H$aUo.
4. ñWm`r g{_VrÀ`m qH$dm {VÀ`m Cng{_VrÀ`m g^og CnpñWV amhUo Am{U MM}V ^mJ KoUo.
5. n[adhZ g{_VrÀ`m qH$dm {VÀ`m Cng{_VrÀ`m g^og CnpñWV amhUo Am{U MM}V ^mJ KoUo.
6. _hmZJanm{bHo$Mo A{YH$mar d H$_©Mmar `m§À`mda XoIaoI d {Z`§ÌU R>odUo.
7. _hmZJanm{bHo$À`m g§nyU© àemgZmda XoIaoI d {Z`§ÌU R>odUo.
8. _hmZJanm{bHo$À`m godH$m§n¡H$s H$mhr {d{eï> àH$maÀ`m godH$m§Mr VmËnwaVr {Z`wº$s H$aUo.
9. Amnë`m H$mm_mV H$gya qH$dm Hw$MamB© H$aUmè`m nm{bH$m H$_©Mmè`m§{déÕ {eñV^§JmMr H$madmB©
H$aUo.
10. _hmZJanm{bHo$À`m godH$m§Mo doVZ, ^Îmo, aOm, à{ejU, {Zd¥Îmr doVZ BË`mXr àíZm§Mr
gmoS>dUyH$ H$aUo.
11. _hmZJanm{bHo$bm H$m`ÚmVrb VaVwXtg§~§Yr _mJ©Xe©Z H$aUo.
12. _hmZJanm{bHo$Mm dm{f©H$ àemgZ Ahdmb d boIm {ddaUnÌ V`ma H$aUo.
13. _hmZJanm{bHo$Mo CËnÞ d IM© `mg§~§YrMo A§XmO Xadfu V`ma H$aUo Am{U Vo ñWm`r g{_Vrbm
gmXa H$aUo.
14. ehamÀ`m gwYmaUm `moOZoMm AmamIS>m V`ma H$aUo Am{U Ë`mMr A§_b~OmdUr H$aUo.
15. _hmZJanm{bHo$À`m dVrZo H$aÊ`mV `oUmè`m {d{dY H$m_m§da XoIaoI R>odUo Am{U Vr H$m_o
ì`dpñWVnUo nma nmS>br OmVrb `mMr XjVm KoUo.

18 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


Am`wº$, _hmnm¡a, g^mJ¥h ZoVm, {damoYr nj ZoVm - g{dñVa _m{hVr

_hmnm¡am§Mo A{YH$ma d H$m`} :


1. _hmZJanm{bHo$Mr gd©gmYmaU d {deof g^m ~mob{dUo. Aem g^oMm {Xdg, {VMr doi d {VMo
{R>H$mU {ZpíMV H$aUo.
2. _hmZJanm{bHo$À`m gd©gmYmaU d {deof g^oMo AÜ`jñWmZ ^yf{dUo Am{U Ë`m g^oMo
gyÌg§MmbZ H$aUo.
3. gd©gmYmaU g^oZo KoVboë`m {ZU©`m§Mr _hmZJanm{bH$m Am`wº$m§_m\©$V H$m`©dmhr H$aUo.
4. _hmZJanm{bH$m Am`wº$mÀ`m H$m_mda gd©gmYmaU XoIaoI R>odUo.
5. _hmZJanm{bHo$À`m àemgZmg§~§Yr Am`wº$mH$Sy>Z _m{hVr d Ahdmb _mJ{dUo.
6. ehamMm àW_ ZmJ[aH$ `m ZmË`mZo ehamVrb _hÎdmÀ`m emgH$s` d AemgH$s` H$m`©H«$_m§Zm d
g_ma§^m§Zm CnpñWV amhUo.
g^mJ¥h ZoVm :
_hmZJanm{bHo$V EH$ g^mJ¥hmMm ZoVm AgVmo. _hmZJanm{bHo$À`m {Zdm©{MV gXñ`m§V Á`m njmMo
g§»`m~i gdmªV _moR>o AgVo, Ë`m njmÀ`m ZoË`mbm _hmnm¡a g^mJ¥hmMm ZoVm åhUyZ _mÝ`Vm XoVmo.
_hmZJanm{bHo$À`m g^m§Mo H$m_H$mO Mmby AgVmZm g^mJ¥hmMo à{V{Z{YËd H$aÊ`mMo H$m_
g^mJ¥hmMm ZoVm H$aVmo. _hmZJanm{bHo$Vrb gdmªV _moR>çm njmMm ZoVm `m ZmË`mZohr Ë`mÀ`mda _moR>r
O~m~Xmar `oD$Z nS>bobr AgVo.
Ooìhm _hmZJanm{bHo$V XmoZ _moR>çm njm§Mo g_mZ g§»`m~i AgVo, Voìhm _hmnm¡a Ë`m njm§Mm XOm©
{dMmamV KoD$Z Ë`m§n¡H$s EH$m njmÀ`m ZoË`mbm g^mJ¥hmMm ZoVm åhUyZ _mÝ`Vm XoVmo. g^mJ¥hmÀ`m
ZoË`mbm _hmZJanm{bHo$Zo Ho$boë`m VaVwXrZwgma _mZYZ, ^Îmo d BVa gmo`r-gdbVr {Xë`m OmVmV.
{damoYr njZoVm :
_hmZJanm{bHo$V EH$ {damoYr njZoVmhr AgVmo. _hmZJanm{bHo$À`m {Zdm©{MV gXñ`m§Zm gdmªV _moR>o
g§»`m~i Agboë`m {damoYr njmÀ`m ZoË`mbm _hmnm¡a {damoYr njZoVm åhUyZ _mÝ`Vm XoVmo.
g^mJ¥hmV {damoYH$m§Mr ~mOy _m§S>Ê`mMo H$m_ {damoYr njZoVm H$aVmo. {ZH$mon bmoH$emhrÀ`m Ñï>rZo
{damoYr njZoË`mMo nX A{Ve` _hÎdmMo g_Obo OmVo. g^mJ¥hmÀ`m H$m_H$mOmV {damoYH$m§Zmhr
`mo½` _mZ d à{Vð>m {_idyZ XoÊ`mMm Ë`m_mJo CÔoe AgVmo.
Ooìhm _hmZJanm{bHo$V g_mZ g§»`m~i Agbobo XmoZ qH$dm A{YH$ {damoYr nj AgVmV, Voìhm
Ë`m njm§Mm XOm© {dMmamV KoD$Z _hmnm¡a Ë`m§n¡H$s EH$m njmÀ`m ZoË`mbm {damoYr njZoVm åhUyZ
_mÝ`Vm XoVmo.
{damoYr njZoË`mbmhr _hmZJanm{bHo$À`m {Z`_mà_mUo _mZYZ, ^Îmo d BVa gmo`rgdbVr
{Xë`m OmVmV.

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 19


_hmZJanm{bHo$Vrb {d{dY ImVr (_w§~B© dJiVm BVa _Znm§gmR>r)

nwT>o _hmnm{bHo$Vrb _hÎdmMr ImVr d Ë`m§Mr à_wI H$m`} `m§Mr g§{já _m{hVr {Xbr Amho.
nmUr nwadR>m {d^mJ :
• _hmZJanm{bH$m joÌmVrb bmoH$g§»`ogmR>r nmUr nwadR>çmMr ì`dñWm H$aUo.
• Obdm{hÝ`m, ObHw§$^ `m§Mo ì`dñWmnZ, gmR>dUyH$, ew{ÕH$aU d {dVaUmMr ì`dñWm nmhUo.
• Obew{ÕH$aU H|$Ðm§Mo ì`dñWmnZ H$aUo.
• dmT>Ë`m bmoH$g§»`oMm {dMma H$aVm nmÊ`mÀ`m dmT>Ë`m JaOo~m~V Obg§nXm {d^mJmer g§nH$m©V
amhUo.
• nmÊ`mMm ZdrZ ZiOmoS> XoUo, ZiOmoS> ~XbyZ XoUo.
• _b{Z:gmaUmMr H$m_ohr H$mhr _Znm§V `m {d^mJmer OmoS>bobr AgVmV.
• VgoM gm§S>nmUr ì`dñWmnZ d ew{ÕH$aU hr H$m_ohr `m {d^mJmer OmoS>bobr AgVmV.
• gm§S>nmUr ì`dñWmnZ d ew{ÕH$aU hr H$mhr {R>H$mUr J{bÀN> dñVr {Z_y©bZ qH$dm ^w`mar JQ>mao `m
{d^mJm§er/Cn{d^mJm§er OmoS>bobr AgVmV.
Amamo½` {d^mJ :
• ehamVrb gmd©O{ZH$ {R>H$mUm§Mr gmµ\$gµ\$mB© d ñdÀN>Vm H$aUo.
• ehamVrb KamoKaMm d añË`mÀ`m H$So>Mm KZH$Mam g§H$bZ d dmhVwH$ H$aUo.
• em¡Mmb` ñdÀN>Vm d ì`dñWmnZ.
• S>mg d H$sQ>H$OÝ` AmOma {Z`§ÌU.
• _moH$mQ> d ^Q>Š`m Hw$Í`m§Mo {Z~uOrH$aU H$éZ CËnÎmr Wm§~{dUo.
• AÞ ^ogi à{V~§YH$ {Z`_m§Mr A§_b~OmdUr H$aUo.
• _m.emgZ {ZH$fmà_mUo g§V JmS>Jo ~m~m ZmJar ñdÀN>Vm A{^`mZ am~{dUo.
• ehamVrb d¡ÚH$s` ì`dgm`mV {Z_m©U hmoUmè`m O¡{dH$ H$Mè`mMr {dëhodmQ> H$aUo.
• _Znm àm{YH¥$V A_aYm__Ü`o _moµ\$V A§Ë`g§ñH$ma `moOZm am~{dUo.
• _¥V OZmdao d ~odmag _¥VXohm§Mr {dëhodmQ> H$aUo.
• OÝ_ _¥Ë`y Zm|XUr d {ddmh Zm|XUr H$m_H$mO.
• àXwfU {Z`§ÌUm~m~V H$m`©dmhr H$aUo d n`m©daU pñWVrXe©H$ Ahdmb V`ma H$aUo.
H$mhr _Znm§_Ü`o darbn¡H$s H$Mè`mer OmoS>bobr H$m_o KZH$Mam ì`dñWmnZ {d^mJ H$aVmo.
d¡ÚH$s` :
_hmZJanm{bH$m d¡ÚH$s` {d^mJm_Ü`o é½Umb`o,àgwVrJ¥ho,ehar Amamo½` godm H|Ðo, XdmImZo, {\$aVo
XdmImZo AgyZ VoWrb X¡Z§{XZ H$ma^ma {Zdmgr d¡ÚH$s` A{YH$mar, _w»` d¡ÚH$s` A{YH$mar ~KVmV.

20 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


_hmZJanm{bHo$Vrb {d{dY ImVr (_w§~B© dJiVm BVa _Znm§gmR>r)

{dÚwV {d^mJ :
• nW{Xì`m§Mr ì`dñWm H$aUo.
• _Znm B_maVr, XdmImZo emim `m§Mo {dÚwVrH$aU H$aUo.
• {g¾bMr ì`dñWm H$aUo.
CÚmZo {d^mJ :
_.Z.nm. joÌmVrb CÚmZo, gmd©O{ZH$ ~mJm `m§Mo ì`dñWmnZ H$aUo.
• CÚmZm§Vrb gmd©O{ZH$ / d¡`{º$H$ gm§ñH¥${VH$ /Ym{_©H$ H$m`©H«$_m§Zm nadmZJr XoUo.
• àm_w»`mZo emim§À`m e¡j{UH$ / _Zmoa§OZmË_H$ ghbtZm nadmZJr XoUo.
• {d{dY CÚmZm§V N>m`m{MÌU qH$dm {MÌrH$aUmMr nadmZJr XoUo.
• {R>H${R>H$mUÀ`m Om{hamV \$bH$m§À`m àXe©ZmgmR>r ZmhaH$V à_mUnÌ XoUo.
d¥j àm{YH$aU {d^mJ :
• YmoH$mXm`H$ PmS>o qH$dm \$m§Úm `m§Mr N>mQ>Ur H$aUo - g§~§{YV AOm©Mr N>mZZr, àË`j OmJoMr nmhUr
H$aUo.
• d¥jVmoS>rÀ`m VH«$mat~m~V `mo½` Vr XIb KoD$Z H$madmB© / H$m`©dmhr H$aUo.
• ~m§YH$m_o H$aVmZm PmS>m§g§~§YrMo {Z`_ nmibo AmhoV H$s ZmhrV (joÌ\$imZwgma d¥jbmJdS> Ho$br
Amho H$s Zmhr) ho VnmgyZ Zm-haH$V à_mUnÌ XoUo.
A{VH«$_U {d^mJ :
_hmZJanm{bH$m hÔrVrb H$moUË`mhr ZmJ[aH$m§Zr (^mOr {dH«o$Vo, \$i{dH«o$Vo, BVa ì`mdgm{`H$ `m§Zr)
gmd©O{ZH$ añVo, OmJm, Mm¡H$ B. {R>H$mUr ZmJ[aH$m§Zm d dmhVwH$sbm AS>MU hmoB©b Aem arVrZo ì`dgm`
H$ê$ Z`oV AWdm Q>naè`m C^mê$ Z`oV. VgoM ImOJr OmJo_Ü`o H$moUVohr ~m§YH$m_ H$aÊ`mnydu, ~Xb
H$aÊ`mnydu, XwéñVr H$aÊ`mnydu g§~§{YV _Znm ZJaaMZm {d^mJmH$So> [aVga AO© H$ê$Z, {Z`_mà_mUo
nadmZJr KoD$Z _JM nwT>rb H$m`©dmhr H$amdr...`mgmR>rM A{VH«$_U {d^mJ H$m`©aV Amho.
• ñQ>m°b, hmVJmS>r, ~¡R>m ì`dgm{`H$... BË`mXr ~m~VMo nadmZo XoUo.
• ì`dgm`mVrb ~Xb, nadmZmYmaH$mÀ`m ZmdmVrb ~Xb/ _mbH$sVrb ~Xb.. BË`mXr ~Xbm§Zm
_mÝ`Vm XoUo.
• g§~§{YV nadmÝ`m§Mo ZyVZrH$aU H$aUo.
• _.Z.nm. À`m añË`m§darb qH$dm nXnWm§darb A{VH«$_Uo H$mT>Uo, hQ>dUo.
• _.Z.nm. À`m añË`mda gmd©O{ZH$ (qH$dm d¡`{º$H$) gU-CËgd-Ym{_©H$ H$m`©H«$_ `m§gmR>r _m§S>d /
H$_mZ C^maÊ`mMr nadmZJr XoUo.
• "B_maV ~m§YH$m_ nyU©Ëd XmIbm' `m H$m_r Zm-haH$V à_mUnÌ XoUo.
• _.Z.nm. À`m gmd©O{ZH$ añË`mda/nXnWmda B_maV _mb_gmbm (amS>mamoS>m/~m§YH$m_ gm{hË`)
Q>mH$Ê`mH$[aVm nadmZm XoUo.
• A{YH¥$V Jmù`mgmR>r (ñQ>m°bgmR>r) drO OmoS>UrÀ`m H$m_mV Zm-haH$V à_mUnÌ XoUo.
• H$madmB©V CMbyZ AmUbobm _mb gmoS>dÊ`mMr `mo½` Vr ì`dñWm H$aUo.

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 21


_hmZJanm{bHo$Vrb {d{dY ImVr (_w§~B© dJiVm BVa _Znm§gmR>r)

A{¾e_Z Xb :
• AmJ d BVa AnKmV KS>bm Agob Aem {R>H$mUr godm nwadUo. (_.Z.nm. joÌmV hr godm _mo\$V
nwadbr OmVo.)
• é½Udm{hH$m d eddm{hH$m nwadUo. (`mgmR>r `mo½` Vmo _mo~Xbm KoVbm OmVmo.)
• CnmhmaJ¥ho, ^moOZJ¥ho (hm°Q>oëg, aoñQ>m°a§Q>g), Zì`mZo hmoUmè`m C§M B_maVr, VmËnwaVm \$Q>mŠ`m§Mm
gmR>m, \$Q>mH$m ñQ>m°b Am{U JUoemoËgd - ZdamÌmoËgd _§S>n BË`mXtgmR>r Zm-haH$V à_mUnÌ XoUo.
BVa {d^mJ :
• AmH$me{MÝh (ñH$m`~moS>©g²) nadmZm {d^mJ, OH$mV {d^mJ, {_iH$V/_mb_Îmm H$a {d^mJ,
KZH$Mam ì`dñWmnZ {d^mJ d J{bÀN> dñVr {Z_y©bZ {d^mJ... BË`mXr {d{dY {d^mJ /
Cn{d^mJm§Ûmao g§~§{YV H$m_o Ho$br OmVmV.

22 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


ZJanm{bH$m {ZYr

_hmZJanm{bHo$Mm "ZJanm{bH$m {ZYr' `m ZmdmMm EH$ {ZYr AgVmo. `m {ZYrV nwT>rbà_mUo aH$_m O_m
Ho$ë`m OmVmV.
1. _hmamï´> _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_ qH$dm Ë`m Ë`m doir A_bmV Agbobm H$moUVmhr H$m`Xm
`m_Yrb VaVwXrAÝd`o _hmZJanm{bHo$bm qH$dm _hmZJanm{bHo$À`m dVrZo {_imbobm gd© n¡gm.
2. _hmZJanm{bHo$Zo qH$dm _hmZJanm{bHo$À`m dVrZo _mb_ÎmoMm {d{Z`moJ H$ê$Z {_imbobo gd© CËnÞ.
3. _hmZJanm{bHo$À`m H$moUË`mhr _mb_ÎmonmgyZ {_iUmè`m ^mS>çmÀ`m gd© aH$_m.
4. A{Y{Z`_mVrb VaVwXtZwgma H$moUVmhr H$a ~gdyZ {_imbobm gd© n¡gm.
5. Ý`m`mb`mZo bmXboë`m X§S>mì`{V[aº$ hm A{Y{Z`_ qH$dm H$moUVmhr {Z`_ qH$dm Cn{dYr qH$dm
ñWm`r AmXoe `mAÝd`o Xo` Agboë`m Am{U dgyb Ho$boë`m \$sÀ`m d X§S>mÀ`m aH$_m.
6. A{Y{Z`_mVrb VaVwXrAÝd`o ZwH$gmZ^anmB©À`m ê$nmZo qH$dm AnamY Amngm§V {_Q>{dÊ`m~Ôb
{_imbobm gd© n¡gm.
7. emgZ qH$dm gmd©O{ZH$ g§ñWm, ImOJr g§ñWm qH$dm ImOJr ì`º$s `m§À`mH$Sy>Z AZwXmZ, XoUJr
qH$dm R>od åhUyZ _hmZJanm{bHo$bm {_imbobm gd© n¡gm.
8. _hmZJanm{bHo$À`m _mbH$sMm H$moUVmhr n¡gm Jw§V{dë`m_wio qH$dm Aem n¡em~m~V H$moUVmhr
ì`dhma Ho$ë`m_wio {_imboë`m ì`mOmÀ`m d Zâ`mÀ`m gd© aH$_m.
ZJanm{bH$m {ZYrMo Cn`moOZ -
ZJanm{bH$m {ZYrV doimodoir O_m Pmboë`m aH$_m§Mo Cn`moOZ H$em àH$mao H$amd`mMo `mMm Vnerb
_hmamï´> _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_mÀ`m H$b_ 88 _Ü`o {Xbm Amho. Ë`m_Ü`o Am`wº$m§Mo doVZ d ^Îmo
`mdarb IM©, _hmZJanm{bHo$Mo AÝ` A{YH$mar d H$_©Mmar `m§Mo doVZ, ^Îmo d AÝ` gw{dYm `m§darb
IM©, à^mJ {ZdS>UwH$sMm IM©, àmW{_H$ {ejU {ZYrg Úmd`mMo AZwXmZ, gmd©O{ZH$ g§ñWm§Zm
Úmd`mMr A§eXmZo BË`mXr ~m~tdarb IMm©Mm A§V^m©d hmoVmo.
_mb_ÎmmYmaUm d {d{Z`moJ A{YH$ma - _hmZJanm{bHo$bm _mb_Îmm g§nmXZ H$aÊ`mMm, Vr YmaU
H$aÊ`mMm d {VMm Cn`moJ H$aÊ`mMm A{YH$ma AgVmo.
CËnÞmMr gmYZo - _hmZJanm{bHo$À`m Amdí`H$ VgoM EopÀN>H$ H$m_m§Mr `mXr ~arM _moR>r Amho. hr
H$m_o nma nmS>Ê`mgmR>r {Vbm _moR>çm à_mUmda n¡emMr Amdí`H$Vm ^mgVo. _hmZJanm{bH$m hm n¡gm
{Za{Zamù`m _mJmªZr C^m H$aVo. {VÀ`m CËnÞmMr à_wI gmYZo nwT>rbà_mUo AmhoV.

emgZmH$Sy>Z AZwXmZo

H$am§nmgyZ {d{dY H$Om§©Ûmao

_hmnm{bH$m
CËnÞ gmYZo

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 23


ZJanm{bH$m {ZYr

1. H$am§nmgyZ {_iUmao CËnÞ :


_w~§B© àm§{VH$ _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_mÝd`o _hmZJanm{bHo$bm nwT>rbà_mUo H$a ~g{dVm `oVmV.

_hmnm{bHo$Mo
H$a CËnÞ
dmhZo, Zmdm AZoH$ CnH$a
({ejUmdarb nWH$a,
d OZmdao ZmQ>çJ¥hm§darb,
`m§darb H$a Hw$Í`m§darb H$a,
AÝ` d¡Ym{ZH$ H$a)

OH$mV _mb_Îmm H$a


(nmUrnÅ>r, gm\$g\$mB©,
H$a B_maVr d
O{_Zrdarb H$a)

• _mb_Îmm H$a: _mb_Îmm H$am_Ü`o nwT>rb H$am§Mm g_mdoe hmoVmo.


A) {nÊ`mÀ`m nmÊ`mMm nwadR>m H$aÊ`mMr VaVyX H$aÊ`mgmR>r nmUrnÅ>r.
~) nmUrnwadR>m bm^ H$a `m ZmdmZo AmoiIbr OmUmar A{V[aº$ nmUrnÅ>r.
H$) _b_yÌ d BVa H$Mam Jmoim H$aÊ`mgmR>r, Ë`mMr {dëhodmQ> bmdÊ`mgmR>r gm\$g\$mB© H$a.
S>) _bàdmh gw{dYm bm^ H$a `m ZmdmZo AmoiIbm OmUmam A{V[aº$ gm\$g\$mB© H$a.
B) ehamVrb gd© B_maVr d O{_Zr `m§da ~g{dÊ`mV `oUmam gm_mÝ` H$a.
• dmhZo, Zmdm d OZmdao `m§darb H$a: CVmê§$Mr qH$dm _mbmMr Zo-AmU H$aÊ`mgmR>r Cn`moJmV
AmUbr OmUmar dmhZo d Zmdm `m§darb H$a Am{U ~gÊ`mgmR>r, e`©VrgmR>r, dmhZo AmoT>Ê`mgmR>r
qH$dm AmoPr dmhÊ`mgmR>r ehamV R>odbr AgVrb Aem OZmdam§darb H$a. EImXo dmhZ, Zmd qH$dm
OZmda ehamÀ`m hÔr~mhoa R>odbo OmV Agbo, Var Ë`mMm ehamÀ`m hÔrÀ`m AmV {Z`{_VnUo dmna
Ho$bm OmV Agob, Va H$adgwbrgmR>r Ago dmhZ, Zmd qH$dm OZmda ehamV Cn`moJ H$aÊ`mgmR>r
R>odÊ`mV Ambo Amho Ago _mZbo OmVo.
• OH$mV - ehamÀ`m hÔrV AmUë`m OmUmè`m H$moUË`mhr _mbmda qH$dm dñVyda AmH$maÊ`mV `oUmam
OH$mV H$a.
• CnH$a - eham_Ü`o Cn^moJ, Cn`moJ d {dH«$s `m§gmR>r ehamÀ`m hÔr_Ü`o hmoUmè`m _mbmÀ`m
àdoemda amÁ` emgZmÀ`m nyd©g§_VrZo OH$mVrEodOr ~gdmd`mMm CnH$a.
• Hw$Í`m§darb H$a
• ZmQ>çJ¥hmdarb H$a
• nW H$a
• AÝ` d¡Ym{ZH$ H$a

24 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


ZJanm{bH$m {ZYr

• {ejU CnH$a : _hmZJanm{bHo$bm Amnë`m joÌm_Yrb B_maVr d O{_Zr `m§darb H$a`mo½`


_yë`mÀ`m nmM Q>ŠŠ`m§hÿZ A{YH$ AgUma Zmhr BVH$m A{V[aº$ H$a {ejU CnH$a åhUyZ ~gdy
eH$Vo.
• añVm H$a : _hmZJanm{bHo$bm {VÀ`m joÌm_Yrb B_maVr d O{_Zr `m§da Ë`m§À`m H$a`mo½`
_yë`mÀ`m Xhm Q>ŠŠ`m§nojm A{YH$ hmoUma Zmhr BVH$m A{V[aº$ H$a añVm H$a åhUyZ ~g{dVm `oVmo.
2. amÁ` emgZmMr AZwXmZo
_hmZJanm{bHo$bm darbà_mUo H$mhr H$a bmdVm `oVmV. H$am§nmgyZ {_iUmao CËnÞ hm
_hmZJanm{bHo$À`m CËnÞmMm EH$ _hÎdmMm _mJ© Agbm, Var {VÀ`m H$m_mMr ì`már Am{U Ë`mda
hmoUmam IM© `m§Mm {dMma H$aVm H$am§Ûmao {_iUao CËnÞ ~aoM Anwao R>aVo; Ë`m_wio _hmZJanm{bHo$bm
amÁ` emgZmH$Sy>Z {Za{Zamù`m àH$maMo AZwXmZ {Xbo OmVo. _mÌ amÁ` emgZmH$Sy>Z {_iUmè`m H$mhr
AZwXmZm§Mr a¸$_ Á`m H$maUmgmR>r AZwXmZ {Xbo OmVo, Ë`mM H$maUmgmR>r IM© H$amd`mMr AgVo.
AbrH$S>rb H$mhr dfmªMm AmT>mdm KoVbm AgVm amÁ`mVrb _hmZJanm{bH$m§À`m EHy$U O_m aH$_oV
emgH$s` AZwXmZmMm dmQ>m Ad¿`m 7-8 Q>ŠŠ`m§À`m Amgnmg Agë`mMo {MÌ {XgyZ `oVo.
3. H$O©_mJ© CnbãY a¸$_ :
_hmZJanm{bHo$bm H$mhr H$m_o nma nmS>Ê`mgmR>r H$O© KoÊ`mMo A{YH$mahr XoÊ`mV Ambo AmhoV.
_hmZJanm{bHo$da A{Y{Z`_mÝd`o Or H$m_o gmon{dÊ`mV Ambr AmhoV, Vr H$m_o H$aÊ`mgmR>r {Vbm
amÁ` emgZmÀ`m nyd©g§_VrZo H$O© KoVm `oVo. _mÌ _hmZJanm{bHo$bm H$m`_ñdê$nmÀ`m H$m_mì`{V[aº$
AÝ` H$moUVohr H$m_ H$aÊ`mgmR>r H$O© C^maVm `oV Zmhr. VgoM _hmZJanm{bHo$bm Á`m AQ>tda d
Á`m nÕVrZo H$O© C^mamd`mMo Agob d Ë`mMr naV\o$S> H$amd`mMr Agob, Ë`m AQ>r d Vr nÕV
amÁ` emgZmZo _mÝ` Ho$ë`mIoarO {Vbm H$O© C^maVm `oV Zmhr. AmUIr Ago H$s, _hmZJanm{bHo$Zo
Á`m H$mbmdYrV H$Om©Mr naV\o$S> H$amd`mMr, Vmo H$mbmdYr H$moUË`mhr ~m~VrV gmR> dfmªnojm
A{YH$ Agy eH$V Zmhr.
_hmZJanm{bHo$Zo EImXo ~m§YH$m_ H$aÊ`mgmR>r H$O© KoVbo Agob, Va Ë`m aH$_oMm {d{Z`moJ Ë`m
~m§YH$m_mH$S>o Agbobo nm{bH$m A{YH$mar d H$_©Mmar `m§À`mì`{V[aº$ AÝ` H$moUË`mhr
A{YH$mè`mMo qH$dm H$_©Mmè`mMo doVZ AWdm ^Îmo XoÊ`mgmR>r H$aVm `oV Zmhr.

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 25


_hmZJanm{bHo$Mm AW©g§H$ën

CËnÞ d IM© `m§Mo A§XmO :


_hmZJanm{bHo$À`m Am`wº$mbm àË`oH$ dfu _hmZJanm{bH$m doimodoir R>adyZ XoB©b Aem VmaIog Am{U
ñWm`r g{_Vr doimodoir _mÝ` H$arb Aem Z_wÝ`mV, _hmZJanm{bHo$bm {Za{Zamù`m _mJmªnmgyZ {_iy
eHo$b Aem CËnÞmMm A§XmO Am{U {Za{Zamù`m Jmoï>tda H$amì`m bmJUmè`m IMm©Mm A§XmO V`ma H$amdm
bmJVmo. Am`wº$mZo CËnÞ d IM© `m§Mo V`ma Ho$bobo A§XmO ñWm`r g{_Vrbm gmXa H$amd`mMo AgVmV.
ñWm`r g{_VrMr H$m`©dmhr :
Am`wº$mZo ñWm`r g{_Vrbm CËnÞ d IM© `m§Mo A§XmO, VgoM nwT>rb Am{W©H$ dfm©gmR>rMo H$a{df`H$
àñVmd gmXa Ho$ë`mda ñWm`r g{_Vr Am`wº$m§Mo A§XmO d àñVmd `mda {dMma H$aVo Am{U Ë`mÀ`m AmYmao
nwT>rb Am{W©H$ dfmªgmR>r XmoZ AW©g§H$ënr` A§XmO V`ma H$aVo, Vo nwT>rbà_mUo.
AW©g§H$ënr` A§XmO "A' : `m_Ü`o Ob{ZñgmaU Am{U nmUrnwadR>m `mg§~§YmVrb CËnÞ d IM© Am{U
n[adhZ CnH«$_mÀ`m g§~§YmVrb CËnÞ d IM© `m XmoZ ~m~tì`{V[aº$ BVa gd© ~m~tÀ`m g§~§YmVrb CËnÞ
d IM© `m§À`m AW©g§H$ënr` A§XmOmMm g_mdoe AgVmo.
AW©g§H$ënr` A§XmO "H$' : `m_Ü`o Ob{ZñgmaU d nmUrnwadR>m g§~§YmVrb CËnÞ d IM© `m§À`m
AW©g§H$ënr` A§XmOmMm g_mdoe AgVmo.
n[adhZ g{_VrMo A§XmOnÌH$ :
AW©g§H$ënr` A§XmO "~' : _hmZJanm{bHo$À`m n[adhZ CnH«$_mMo CËnÞ d IM© `m§Mm A§XmO V`ma
H$aÊ`mMr O~m~Xmar n[adhZ ì`dñWmnH$mMr AgVo. Ë`mZo nwT>rb Am{W©H$ dfm©V n[adhZ CnH«$_mnmgyZ
{_iUmè`m CËnÞmMm A§XmO Am{U Ë`mda hmoUmè`m IMm©Mm A§XmO n[adhZ g{_Vr R>adyZ XoB©b Aem
Z_wÝ`m_Ü`o n[adhZ g{_Vrbm gmXa H$amd`mMm AgVmo.
n[adhZ ì`dñWmnH$mZo gmXa Ho$boë`m CËnÞ d IM© `m§À`m A§XmOmda n[adhZ g{_Vr {dMma H$aVo Am{U
Ë`mAmYmao AW©g§H$ënr` A§XmO "~' V`ma H$aVo. AW©g§H$ënr` A§XmO "~' _Ü`o n[adhZ CnH«$_mnmgyZ
nwT>rb Am{W©H$ dfmªV {_iUmao A§Xm{OV CËnÞ Am{U Ë`mda hmoUmam A§Xm{OV IM© `mg§~§YrMm Vnerb
AgVmo.
AW©g§H$ënmbm _mÝ`Vm XoUo :
ñWm`r g{_Vr d n[adhZ g{_Vr `m§Zr V`ma Ho$bobo AW©g§H$ënr` A§XmO _hmZJanm{bHo$nwT>o R>odbo
OmVmV. _hmZJanm{bH$m AW©g§H$ënr` A§XmO "A' d AW©g§H$ënr` "H$' ñWm`r g{_VrH$S>o Am{U
AW©g§H$ënr` A§XmO "~' n[adhZ g{_VrH$S>o A{YH$ {dMmamgmR>r naV nmR>dy eH$Vo qH$dm {Vbm gmXa
H$aÊ`mV Ambobm darb AW©g§H$ënr` A§XmO Amho Ë`m ñdê$nmV AWdm Ë`m_Ü`o H$mhr \o$a\$ma H$ê$Z
ñdrH¥$V H$ê$ eH$Vo. _hmZJanm{bH$m nwT>rb Am{W©H$ dfm©V bmdÊ`mV `md`mÀ`m H$amMo Xahr `m doir
{ZpíMV H$aVo. Aem àH$mao _hmZJanm{bHo$Zo AW©g§H$ënmbm A§{V_ _mÝ`Vm {Xë`mda nwT>rb Am{W©H$
dfm©nmgyZ Ë`mMr A§_b~OmdUr gwê$ hmoVo.

26 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


_hmZJanm{bHo$Mm AW©g§H$ën

boIo d boIm-narjm :
_hmZJanm{bHo$À`m O_mIMm©Mo boIo ñWm`r g{_Vr doimodoir {ZX}e XoB©b Ë`m arVrZo Am{U Ë`m
Z_wÝ`m_Ü`o R>odbo OmVmV. {VÀ`m bo»`m§Mr gmám{hH$ VnmgUr d boIm-narjm ZJanm{bH$m _w»` boIm-
narjH$ H$aVmo Am{U Ë`mg§~§YrMm Amnbm Ahdmb ñWm`r g{_VrH$S>o nmR>{dVmo. ñWm`r g{_VrXoIrb
doimodoir ñdV§ÌnUo _hmZJanm{bHo$À`m bo»`m§Mr VnmgUr d boIm-narjm H$ê$ eH$Vo.
ñWm`r g{_Vr d ZJanm{bH$m _w»` boIm-narjH$ `m§Zm _hmZJanm{bHo$À`m bo»`m§Mr VnmgUr d boIm-
narjm H$aVm `mdr `mgmR>r Ë`m§Zm _hmZJanm{bHo$Mo gd© boIo, Ë`mg§~§YrMo gd© A{^boI d nÌì`dhma
`m§Mr nmhUr H$aÊ`mMm A{YH$ma AgVmo. VgoM ñWm`r g{_Vr Am{U ZJanm{bH$m _w»` boIm-narjH$
`m§Zr Ë`mg§~§Yr Omo Iwbmgm _m{JVbm Agob, Vmo Iwbmgm H$aÊ`mMr O~m~Xmar Am`wº$mMr AgVo.
_w»` boIm-narjH$mMm Ahdmb :
_w»` boIm-narjH$mZo boIm-narjog§~§YrMm Amnbm Ahdmb ñWm`r g{_Vrbm gmXa H$amd`mMm AgVmo.
_w»` boIm-narjH$mZo gmXa Ho$bobm Ahdmb d {d{daUnÌ VgoM Ë`m~m~V {VZo ñdV: Ho$bobr H¥$Vr
`mg§~§YrMr _m{hVr ñWm`r g{_Vr _hmZJanm{bHo$nwT>o R>odVo. _hmZJanm{bH$m Ë`m~m~V `mo½` Aer
Cnm``moOZm H$ê$ eH$Vo.
Zdo Am{W©H$ df© gwê$ Pmë`mda _w»` boIm-narjH$mZo _hmZJanm{bHo$À`m _mJrb Am{W©H$ dfm©À`m
bo»`mdarb Amnbm Ahdmb eŠ` {VVŠ`m bdH$a ñWm`r g{_Vrbm gmXa H$amd`mMm AgVmo. hm
Ahdmb àË`oH$ nm{bH$m gXñ`mbm nmR>{dÊ`mMr ì`dñWm Am`wº$ H$aVmo.
boIm-narjUmMm amÁ` emgZmMm A{YH$ma :
_hmZJanm{bHo$À`m gd© bo»`m§Mr {deof boIm-narjm H$aÊ`mMm A{YH$ma amÁ` emgZmbm AgVmo.
Ë`mH$[aVm amÁ` emgZ H$moUË`mhr doir ñdV§Ì boIm-narjH$mMr {Z`wº$s H$ê$ eH$Vo. hm boIm-narjH$
boIm-narjog§~§YrMm Amnbm Ahdmb amÁ` emgZmbm gmXa H$aVmo.

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 27


ZJagodH$ : H$V©ì`o, A{YH$ma d O~m~Xmè`m

ZJagodH$ gXñ`ËdmgmR>r nmÌVoÀ`m AQ>r :


_hmZJanm{bHo$Mm gXñ` åhUyZ {ZdSy>Z `oÊ`mgmR>r qH$dm _hmZJanm{bHo$Mr {ZdS>UyH$ bT>{dÊ`mgmR>r
H$moUË`mhr ì`º$sZo nmÌVoÀ`m nwT>rb AQ>tMr nyV©Vm H$aUo Amdí`H$ AgVo.
1. C_oXdma ^maVmMm ZmJ[aH$ Agbm nm{hOo.
2. C_oXdmamÀ`m d`mMr 21 df} nyU© Pmbr nm{hOoV.
3. C_oXdmamMo Zmd EImÚm à^mJmgmR>r _VXma åhUyZ _hmZJanm{bH$m _VXmam§À`m `mXrV Zm|X{dbo
Agbo nm{hOo.
ZJagodH$mMr H$V©ì`o, A{YH$ma, O~m~Xmè`m
gd©gmYmaUnUo _hmZJanm{bHo$Mr åhUyZ Or Amdí`H$ H$V©ì`o AgVmV Ë`m§À`m A§_b~OmdUrgmR>r
àemgZmH$So nmR>nwamdm H$aUo d ZmJ[aH$m§À`m {hVmMr H$m_o H$adyZ KoUo hr ZJagodH$mMr O~m~Xmar Amho.
1. nm{bH$m gXñ`mbm {Z`_mÛmao {dhrV Ho$boë`m eVvÀ`m AYrZ `m A{Y{Z`_mMr A§_b~OmdUr
qH$dm ehamVrb _ZnmMm H$ma^ma `mg§~§YrÀ`m H$moUË`mhr ~m~tg§~§Yr àý {dMmaVm `oB©b.
2. g^m g{_Ë`m§À`m H$m_H$mOmV ^mJ KoUo :
_hmZJanm{bHo$À`m gd©gmYmaU g^m, {Za{Zamù`m g{_Ë`m BË`mXtÀ`m H$m_H$mOm_Ü`o ZJagodH$mZo
gH«$s` ^mJ KoVbm nm{hOo. Amnë`m dm°S>©g²À`m g§X^m©V CnpñWV hmoUmao àíZ _hmZJanm{bHo$_Ü`o
{dMmaUo, Amnë`m dm°S>©g²À`m {Za{Zamù`m H$m_H$mOmg§~§Yr Amdí`H$ Vo R>amd _hmZJanm{bHo$À`m
gd©gmYmaU g^o_Ü`o XoUo d _§Oya H$ê$Z KoUo B. _hÎdmMr H$m_o ZJagodH$mMr AgVmV.
_hmZJanm{bHo$À`m gd©gmYmaU g^m g{_Ë`m§_Ürb CnpñWVr, ^mfUo H$ê$Z H$m_H$mOm_Ü`o àË`j
^mJ KoUo d Amnë`m dm°S>©Mo IaoIwao à{V{ZYrËd H$aUo ho ZJagodH$mMo AË`§V _hÎdmMo H$V©ì` R>aVo.
3. dm°S>©_Yrb ZmJ[aH$m§À`m gmo`r nmhUo :
Amnë`m dm°S>m©_Yrb ZmJ[aH$m§À`m gmo`r, J¡agmo`r BË`mXtH$S>o bj XoUo, dm°S>©_Yrb añVo, JQ>mao,
dm°Q>abmB©Ýg B. ì`dpñWV AmhoV ho nmhUo, Amdí`H$ Ë`m Ë`m {R>H$mUr ZiH$m|S>r XoUo, CÚmZm§Mr
ì`dñWm nmhUo. Amnë`m dm°S>©_Ü`o Agboë`m _ZnmÀ`m$ emim§H$S>o ZJagodH$ `m ZmË`mZo bj XoD$Z
emim§À`m àJVr_Ü`o hmV^ma bmdUo.
4. dm°S>©_Yrb {dH$mgmMr H$m_o :
ñWm{ZH$ {dH$mg H$m`©H«$_ amÁ`m_Ü`o 1984-85 nmgyZ am~{dÊ`mV `oV Amho. `m H$m`©H«$_m_Ü`o
ehar d J«m_rU Aem XmoÝhr ^mJm§Mm g_mdoe Amho. _hmZJanm{bHo$_Ü`o ZJagodH$ åhUyZ {ZdSy>Z
Joë`mZ§Va Amnë`m dm°S>©_Ü`o H$moUVr {dH$mgmMr H$m_o AnyU© am{hbobr AmhoV AWdm {dH$mgmMr
H$moUVr H$m_o nyU© Pmbobr AmhoV `mMm AmT>mdm KoD$Z ZJagodH$mZo Amnë`m 5 dfmªÀ`m H$maH$sXuV
dm°S>© {dH$mg H$m`©H«$_ V`ma H$amdm. _hmZJanm{bHo$Mr Á`m Á`m {dH$mg H$m`©H«$_m§Mr O~m~Xmar Amho
Vo Vo H$m`©H«$_ am~{dÊ`mgmR>r AWdm nyU© H$aÊ`mgmR>r bmJUmè`m aH$_m _hmZJanm{bH$m IM© H$ê$Z
eH$VoM. VWm{n, ZJagodH$mZo ho bjmV R>odbo nm{hOo, H$s Aem àH$maÀ`m {dH$mg H$m`©H«$_m§gmR>r
àË`oH$ ZJagodH$mbm dm°S>©ñVar` a¸$_ hr Ë`mÀ`m dm°S>m©À`m {dH$mgmgmR>r Xadfu _hmZJanm{bH$m
_§Oya H$aV AgVo.
Amnë`m dm°S>m©À`m {dH$mgmÀ`m H$m_m§gmR>r Oa _hmZJanm{bHo$Vrb VaVyX Anyar Agob,
Va ZJagodH$mZo Am_Xmam§À`m {dH$mg \§$S>mVyZ AWdm ImgXmam§À`m {dH$mg \§$S>mVyZ a¸$_ dJ©
H$ê$Z ¿`mdr. `mgmR>r Am_Xma d ImgXma `m§À`mer g§~§{YV ZJagodH$mMo g§~§Y gbmo»`mMo
AgboM nm{hOoV.
28 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV
ZJagodH$ : H$V©ì`o, A{YH$ma d O~m~Xmè`m

AÝ` Cn`wº$ _m{hVr :


1. XaamoO {d{eï> doioV (eŠ`Vmo gm`§H$mir 7 Vo 9) {d{eï> OmJoda - eŠ`Vmo g§nH©$ H$m`m©b`mV H$s Oo
h_añË`mda ZmJ[aH$m§Zm gmo`rÀ`m OmJoda Agob - ZJagodH$mZo ZmJ[aH$m§Zm ^oQ>Ê`mgmR>r CnbãY
AgboM nm{hOo. Ver nmQ>r qH$dm nmQ>çm dm°S>m©_Ü`o gdmªZm ñnï> {Xgob Aem bmdë`m nm{hOoV. Oa
H$mhr H$maUmZo ZJagodH$mbm EImÚm {Xder CnpñWV amhUo eŠ` Zgob, Va ZmJ[aH$m§À`m VH«$mar EoHy$Z
KoÊ`mgmR>r Ë`m§Zr XmoZ H$m`©H$Ë`mªMr Zo_UyH$ H$amdr d Vgo Ë`m nmQ>rda ñnï>nUo {bhmdo.
2. dm°S>©À`m Xe©Zr ^mJmV {H$_mZ Mma {R>H$mUr ñdV:Mo Zmd KmbyZ ZJagodH$mZo ZmJ[aH$m§gmR>r gyMZm noQ>çm
R>odmì`mV. Ë`m XaamoO gH$mir Xhm dmOVm CKS>mì`mV.
3. Xa _{hÝ`mV Amnë`m dm°S>©_Ü`o {H$_mZ EH$ Var gm_m{OH$, gm§ñH¥${VH$ qH$dm e¡j{UH$ CnH«$_
H$am`bmM nm{hOo. (CXm. ì`m»`mZ, àXe©Z, aº$XmZ {e{~a, _mJ©Xe©Z {e{~a, VriJyi g_ma§^, Xhmdr
{dÚmWu _mJ©Xe©Z, nwñVH$ àXe©Z, n[ag§dmX, g§JrV H$m`©H«$_)
4. dm°S>m©Vrb doJdoJù`m joÌmVrb _mÝ`da Aem AmR> Vo ~mam ì`º$s¨Mr g„mJma g{_Vr ñWmnZ H$amdr
Am{U Ë`m g{_VrMr ~¡R>H$ _{hÝ`mVyZ EH$Xm ¿`mdr.
5. n{hë`m ghm _{hÝ`mV øm g„mJma g{_VrÀ`m _XVrZo dm°S>©_Yrb g_ñ`m§Mm Aä`mg H$ê$Z, gd}jU
H$ê$Z dm°S>©Mo "_m`H«$moßb°qZJ' H$amdo Am{U Vo gdmªgmR>r Omhra H$amdo. EH$m AWm©Zo ZJagodH$mMm Vmo
nwT>rb gmS>oMma dfmªMm dH©$ßb°Z qH$dm H$m_mMm AmamIS>m Agmdm.
6. Xa a{ddmar dm°S>©À`m EH$m ^mJmV gH$mir 7 Vo 8 _Ü`o nm`r à^mV \o$ar H$mT>mdr. øm a{ddmar EH$ añVm,
nwT>À`m a{ddmar Xþgam Ago H$amdo. ømV _hmZJanm{bHo$À`m A{YH$mè`m§Zm XoIrb {Z_§ÌU Úmdo. hm EH$
AWm©Zo {\$aVm gìh} Amho. øm_Ü`o añË`mMr pñWVr, H$Mam, S´>oZoO Am{U {nÊ`mMo nmUr øm {df`r Ë`m
^mJmVrb A{YH$ _m{hVr ¿`mdr. g§~§{YV A{YH$mè`m§Zm Vem gyMZm Úmì`mV. AmnU Oo nm{hbo Agob
Ë`mMm EH$ nmZr Ahdmb V`ma H$amdm. Vmo Am`wº$m§Zm Úmdm.
7. dm°S>©_Yrb _hmnm{bHo$À`m emim Am{U VoWrb e¡j{UH$ XOm© ømda {deof bj Úmdo. emioVyZ
JiUmè`m {dÚmÏ`mªMr {deof H$miOr ¿`mdr. àË`oH$ emioda {ejU g{_Vr AgVo. Zgë`mg ~Zdmdr.
nmbH$g^m ¿`mì`mV Am{U emim§Mo a§Jê$n ~Xbmdo.
8. dm°S>©_Yrb ~mJm, _hmnm{bH$m XdmImZo, H«$sS>m§JUo, ^mOr _§S>B© Am{U ñdÀN>VmJ¥ho øm§Zm _{hÝ`mVyZ
{H$_mZ EH$Xm AMmZH$nUo ^oQ> Úmdr.
9. Amnë`m H$m_mMm VrZ _{hÝ`mMm Ahdmb nj H$m`m©b`mH$S>o nmR>dmdm Am{U {VH$Sy>Z _§Oyar Amë`mda
Vmo N>mnyZ dm°S>m©_Ü`o àg¥V H$amdm Am{U d¥ÎmnÌm§Zm à{gÕrgmR>r Úmdm.
10. _hmZJanm{bHo$À`m H$m_H$mOmg§~§Yr AË`mdí`H$ H$m`Úm§Mm (74 dr KQ>Zm Xþê$ñVr, _hmnm{bH$m
H$m`Xm) Aä`mg H$amdm.
11. ZJagodH$mZo ~hþlwV Agbo nm{hOo. Amnë`m ehamV, amÁ`mV d XoemV KS>Umè`m amOH$s`, gmm_m{OH$
d Am{W©H$ KS>m_moS>t{df`rMr _m{hVr Ë`mbm Agbr nm{hOo.
12. dm°S>© VoWo : EH$ é½Udm{hH$m, EH$ AmOr-AmOmo~m CÚmZ, EH$ ì`m`m_emim, EH$ gmd©O{ZH$ dmMZmb`
(_{hZm XmoZ én`o \$s), EH$ `wdH$ _mJ©Xe©Z H|$Ð, EH$ {Za§Va {ejU H|$Ð, EH$ IoiKa (bhmZ
_wbm§gmR>r), EH$ N>§X dJ© (_Ü`_d`rZ _wbm§gmR>r), EH$ H«$sS>m§JU ({OWo à{e{jV ì`m`m_ {ejH$m§À`m
_XVrZo dm°S>m©Vrb _wbm§gmR>r EH$ Vmg Ioi KoVbo OmVrb), EH$ _{hbm nVg§ñWm, EH$ H$m`Xm g„m H|$Ð
Am{U EH$ _{hbm _§S>i Ago CnH«$_ gwê$ H$amdoV.

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 29


doJdoJù`m VH«$mar d ZJagodH$mMr ^y{_H$m

_hmZJanm{bHo$Vrb {d{dY {d^mJm§n¡H$s nmUr-nwadR>m {d^mJmer g§~§{YV ZmJ[aH$m§H$Sy>Z


`oUmè`m g§^mì` VH«$matMr gyMr CXmhaUmXmIb nwT>o {Xbr Amho. VgoM `m VH«$mat~m~V
nmR>nwamdm H$aÊ`mgmR>r g§~§{YV _Znm A{YH$mè`m§Zm H$emàH$mao nÌÛmao g§nH©$ H$amdm `mMohr
CXmhaU (XmoZ nÌo) nwT>o {Xbo Amho.
nmUr Q>§MmB©-VH«$mar :
1. {d^mJmVrb _w»` qH$dm {dVaU Obdm{hZrdarb Amboë`m AS>Wù`m§_wio qH$dm nmÊ`mÀ`m Anwè`m
Xm~m_wio Q>§MmB© OmUdVo.
2. nmUr nwadR>çmÀ`m doioV "{Z`§ÌU H$jmZo' H$nmV Ho$ë`mg Q>§MmB© OmUdy eH$Vo.
3. OwÝ`m ~m§YH$m_m§À`m {R>H$mUr ~aoMXm ^y{_JV Q>mŠ`m ZgVmV qH$dm ~aoMXm Jƒrda Q>mŠ`m§Mr gmo`
ZgVo. Aem doiog \$º$ nmÊ`mÀ`m doiogM nmUr nwadR>m hmoV Agë`m_wio, gmR>dU gw{dYoA^mdr
nmÊ`mMr Q>§MmB© OmUdVo.
4. ImOJr _mb_Îmo_Yrb A§VJ©V Ob OmoS>Ê`m gS>boë`m VwQ>boë`m qH$dm ^moHo$ nS>boë`m AdñWoV
Agë`mg hmoÊ`mè`m nmÊ`mÀ`m JiVr_wio Q>§MmB© OmUdy eH$Vo.
5. nmÊ`mMo godm nmB©ßg Jmi qH$dm KmUrZo ^abobo Agë`mg d Ë`m§Mr gm\$g\$mB© hmoÊ`mH$S>o Xþb©j
qH$dm {Xa§JmB© Pmbr Agë`mg, nmÊ`mÀ`m àdmhmVrb AS>Wù`m§_wio XoIrb nmÊ`mMr Q>§MmB©
^mgy eH$Vo.
{d^mJmVrb nmUr ImVo nwT>rb àH$mao H$m_o H$ê$Z OZVm - bmoH$à{V{ZYr `m§g Ý`m` XoD$ eH$Vo.
6. nm{bH$m hÔrVrb nmÊ`mÀ`m VwQ>boë`m ^w`mar qH$dm MwHy$Z CKS>çm {XgUmè`m godm nmB©nm§Mr
(dm{hÝ`m§Mr) XþéñVr H$aUo.
7. nm{bH$m hÔrVrb nmÊ`mÀ`m nmB©ßg²_Yrb (dm{hÝ`m§_Yrb) AS>Wio H$mTy>Z nmÊ`mMm àdmh
gwa{jV H$aUo.
8. nmÊ`mÀ`m OmoS>Urdarb Ob_mnH$m§_Yrb "AS>Wio d KmU' H$mTy>Z Q>mH$ë`mg nmÊ`mMm àdmh
gwYmê$ eH$Vmo.
9. J«mhH$m§À`m hÔrVrb nmÊ`mÀ`m godm nmB©nm§_Yrb AS>Wio Xÿa H$aÊ`mg _XV Ho$br OmVo.
10. Zi OmoS>Ur_Yrb gXmof dm`ga ~XbUo.
11. ~m°b H$m°Šg, {~~ Q>°ßg, ñQ>m°n H$m°Šg d BVa gXmof {\$qQ>½O² ~XbyZ nmÊ`mMm Anì`` Q>miUo.
12. d[að>m§À`m AmXoemZwgma ñQ>m°n H$m°H$Ûmao nmUr nwadR>m ~§X H$aUo.
13. ~§X Ho$bobm nmUr nwadR>m nwÝhm Mmby H$aUo.
14. nmÊ`mÀ`m Zì`m OmoS>Ê`m Q>mHy$Z XoUo d H$mhr {R>H$mUr EH$m dm{hZrVyZ Xþgè`m dm{hZrV OmoS>Ur H$aUo.
15. Ob_mnH$ ~g{dUo d H$mTy>Z Q>mH$Uo (Xþê$ñVr qH$dm BVa H$mhr g§X^m©V)
16. ObOmoS>Ur, XþéñVr dm BVa H$moUË`mhr H$m_m§gmR>r añVm ImoXÿZ H$m_ nyU© Pmë`mda añVm nyd©dV
H$ê$Z XoUo.
17. Ob_mnH$mV H$mhr Xmof AmT>ië`mg ~XbyZ KoUo qH$dm Ob_mnH$mMr XþéñVr H$ê$Z KoUo.
g§H$Q>o, AmnÎmr d ZJagodH$mMr ^y{_H$m :
EImXo g§H$Q> qH$dm AmnÎmr AmoT>dë`mg g§~§{YV ZJagodH$mZo ËdarV H$m` H$amdo Am{U Aem àg§Jmbm
Vm|S> XoÊ`mgmR>r XrK©H$mbrZ {Z`moOZ H$go H$amdo, `m~m~VMr g§{já _m{hVr nwT>o (H$mhr CXmhaUm§gh)
{Xbr Amho.

30 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


doJdoJù`m VH«$mar d ZJagodH$mMr ^y{_H$m

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 31


CXmhaUmXmIb nÌ

ObOmoS>UrÀ`m ì`mgmMm AmH$ma dmT>dUo.


Zmd :
nÎmm :
{XZm§H$ :
à{V,
_mZZr`
gmhmæ`H$ A{^`§Vm (ObH$m_o)
{d^mJ H$m`m©b`, _w§~B© :
{df` : ObOmoS>UrÀ`m ì`mgmMm AmH$ma dmT>dyZ {_iUo~m~V
_hmoX`,
gào_ Z_ñH$ma,
Am_À`m B_maVr_Yrb a{hdmem§À`m nmÊ`mÀ`m Anwao nS>Ê`mÀ`m VH«$mar~m~V AmnU H¥$n`m nS>VmiUr
H$ê$Z Oê$a Agob, Va ObOmoS>UrMm ì`mg dmT>dyZ XoÊ`m~m~V `mo½` H$m`©dmhr d nwT>rb _mJ©Xe©Z H¥$n`m
H$amdo. {Z`_mZwgma Úmdo bmJUmao ewëH$ Amåhr XoÊ`mg V`ma AmhmoV.
g{dZ` YÝ`dmX,
Amnbm {dœmgy
ghr /-
(g§nyU© Zmd )

àV _m{hVrgmR>r :
1. gmhmæ`H$ A{^`§Vm (n[aajU) (AmnUm_m\©$V `mo½` ghH$m`© g§~§{YVm§g H$amdo)
2. H$m`©H$mar A{^`§Vm (n[a_§S>i) {dVaU (AmnUm_m\©$V `mo½` H$m`©dmhrgmR>r `mo½` gyMZm H¥$n`m
Úmì`mV, hr {dZ§Vr.)
3. gmhmæ`H$ Am`wº$ - {d^mJ H$m`m©b` (AmnUm_m\©$V `mo½` H$m`©dmhr hmoÊ`mgmR>r {dZ§Vr.)

32 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


ñ_aUnÌ

Zmd :
nÎmm :
{XZm§H$ :
à{V,
_mZZr`
gmhmæ`H$ A{^`§Vm (ObH$m_o)
{d^mJ H$m`m©b`, _w§~B©.
{df` : H$m_ Z Pmë`m~m~V ñ_aUnÌ (Reminder )
g§X^© : Am_Mr {X.........Mr Cnamoº$ ~m~VMr VH«$ma
_hmoX²`,
gào_ Z_ñH$ma,
Amåhr {X......... amoOr Cnamoº$ {df`m~m~V VH«$ma Ho$br AgVm AmOVmJm`V H$moUË`mhr àH$maMr H$m`©dmhr
Pmbr ZgyZ AmnUmg ho ñ_aUnÌ {bhrV Amho.
H¥$n`m bj Kmbmdo, hr nwÝhm EH$Xm {dZ§Vr.
g{dZ` YÝ`dmX, Amnbm {dœmgy
ghr /-
(g§nyU© Zmd )

àV _m{hVrgmR>r :
1. gmhmæ`H$ Am`wº$ (Asst. Commissioner)
(AmnUmH$Sy>Z `mo½` gwMZm g§~§{YVm§g H¥$n`m {Xë`m Omì`mV hr Z_« {dZ§Vr.)
2. H$m`©H$mar A{^`§Vm ({dVaU Distribution)
(AmnUm_m\©$V g§~§{YVm§g `mo½` gyMZm {Xa§JmB© Q>miÊ`mgmR>r H¥$n`m {Xë`m Omì`mV, hr Z_« {dZ§Vr)
3. VH«$ma {ZdmaU A{YH$mar
(AmnUm_m\©$V g§~§{YVm§g `mo½` gyMZm H¥$n`m Úmì`mV, H$s OoUoH$ê$Z VH«$ma àb§{~V amhUma Zmhr)

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 33


bmoH$à{V{ZYtÀ`m {d{dY ^y{_H$m

nydu H$Yrhr ZìhVo BVHo$ _hÎd ñWm{ZH$ nmVirdarb ZoV¥Ëdmbm AmVm àmá Pmbo Amho. AmnU gJio {dœ
Hw$Qw>§~mV amhVmo. Ë`m_wio EH$m {R>H$mUr Ho$boë`m H¥$VrMm n[aUm_ hOmamo {H$bmo_rQ>a A§Vamdarb
_mUgm§dahr hmoV AgVmo. OmJ{VH$sH$aU, CXmarH$aU, Am{W©H$ {dH$mg, Am¡Úmo{JH$sH$aU d XoemMo
naH$s` YmoaU BË`mXr _wÚm§Mm {dMma ñWm{ZH$ amOH$maUmV {ZU©` KoVmZmhr H$aUo hr AmVm H$mimMr JaO
Amho. ñWm{ZH$ àemgZmMo ZoV¥Ëd H$aVmZm YmS>gmZo Am{U O~m~XmarZo H$m_ H$aÊ`mMo A{YH$ma
ZJagodH$mbm AmhoV Agm AmË_{dœmg AgUo Amdí`H$ Amho. åhUyZM Aem n[apñWVrV à^mdrnUo
H$m_ H$aÊ`mgmR>r H$m`ÚmÀ`m OwO~r kmZmnojm OmñV kmZ d _m{hVr AgUo Amdí`H$ Amho.
Imbr Z_yX Ho$boë`m 5 nÕVtÀ`m gmhmæ`mZo gm_mÝ` _mUgohr Agm_mÝ` H$m_o H$ê$ eH$VmV.
1. àemgZmda H$m_mV gVV A§Hw$e R>odUo. EImÚm Jmoï>rMr JaO Amho H$m d {VÀ`m n[aUm_mMm {dMma
H$ê$Z H$ma^mamda {Z`§ÌU R>odUo.
2. ^{dî`H$mbrZ `moOZm§gmR>r / gm_m{OH$ g_ñ`m§Mr gmoS>dUyH$ H$aÊ`mgmR>r bmoH$m§Zm EH$Ì `oD$Z
{dMma H$aÊ`mg àd¥Îm H$aUo.
3. BVam§Zm H$m_ H$aÊ`mMr g§Yr XoUo / nmofH$ dmVmdaU XoUo.
4. bmoH$ Vwåhmbm _V XoD$Z {ZdSy>Z XoVmV. Voìhm Vwåhr H$moU AmhmV Am{U H$go dmJVm `m~Ôb Ë`m§À`m
Anojm AgVmV. Vw_À`m AmXe© dmJÊ`mZo bmoH$m§Zm YS>m KmbyZ Úm. åhUOo bmoH$ nmdbmda nmD$b
Q>mHy$Z gm_m{OH$ H$m_mV gh^mJr hmoVrb.
5. H$mhr gm_m{OH$ `emÀ`m KQ>Zm Am{U H$mhr d¡`{º$H$ JwUdÎmm {_i{dUmao `m gdmªMo gmd©O{ZH$
H$m¡VwH$ H$aUo Ë`m_wio bmoH$ Vwåhmbm Ë`m§À`m öX`mV ñWmZ XoVrb.
AmOÀ`m H$mimV bmoH$à{V{ZYr åhUyZ g_moa AmìhmZo AmhoV. Ë`mgmR>r Ho$di YmonQ> _mJm©Mm Adb§~ Z
H$aVm ZdrZ nÕVrZo {dMma H$aUo Amdí`H$ Amho. {ZdSy>Z Ambobo g„mJma åhUyZ H$m_ H$aV
AgVmZm {d{dY ^y{_H$m nma nmS>Uo Ano{jV AgVo. Ë`mn¡H$s 11 ^y{_H$m Imbr Z_yX Ho$ë`m AmhoV.
1. YmoaUo R>a{dUmam 2. {ZU©` KoUmam
3. g§dmX gmYUmam 4. H$m_mV gwb^Vm AmUUmam
5. g_W© ~Z{dUmam 6. VS>OmoS> H$aUmam
7. Am{W©H$ ghmæ` C^o H$aUmam 8. n`©dojU H$aUmam
9. gÎmoMm à{V{ZYr 10. g§ñWm C^maUmam
11. ZoVm
à^mJmMm AmH$ma -
à^mJmMm AmH$ma bhmZ Amho H$s _moR>m `mdê$Z ^y{_Ho$V H$mhr \$aH$ nS>V Zmhr. n[aUm_H$maH$Vm
dmT>{dÊ`mgmR>r Vwåhmbm {d{dY H$m¡eë`o àmá H$am`bm hdrV. H$YrH$Yr N>moQ>çm N>moQ>çm à^mJmV H$m_
H$aUoXoIrb _moR>çm ehamV H$m_ H$aÊ`mBVHo$ AmìhmZmMo Am{U Jw§VmJw§VrMo AgVo. da Z_yX Ho$boë`m
^y{_H$m§n¡H$s H$mhr _hÎdmÀ`m ^y{_H$m§Mm AmnU {dMma H$ê$ `m.

34 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


bmoH$à{V{ZYtÀ`m {d{dY ^y{_H$m

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 35


bmoH$à{V{ZYtÀ`m {d{dY ^y{_H$m

g§dmX gmYUmam bmoH$à{V{ZYr -


dñVwpñWVr Am{U AmH$bZ
AmH$bZ åhUOo g§dmXmgmaIo Amho. H$moUË`mhr KQ>ZoMo, dñVyMo Amnë`mbm Pmbobo AmH$bZ hr Amnë`m
Ñï>rZo dñVwpñWVr AgVo.nU Vo IamoIaM gË`pñWVrMo dU©Z Agob Ago Zmhr. Ë`m_wio XmoZ ì`º$s EH$mM
KQ>ZoMo dU©Z {Za{Zamù`m àH$mao H$ê$ eH$VmV. gË`pñWVr doJirhr Agy eH$Vo. (CXm. gmV Am§Yù`m§Zr
hÎmrMo dU©Z Ho$bo Vr Jmoï>). åhUyZM dñVwpñWVrMo n[anyU© AmH$bZ hmoÊ`mgmR>r g§dmX _hÎdmMm R>aVmo.
g§dmXmV AZoH$ AS>Wio `oVmV -
Vwåhr Á`m§À`mer g§dmX H$aVm Ë`m§Mo Ü`o`, Ë`m§Mr _yë`o Am{U Ñ{ï>H$moZ Vw_À`mnojm doJim AgVmo.
AZw^dmVrb \$aH$m_wio g§dmXmV AS>Wim `oVmo. Vw_À`mH$S>o Agboë`m A{YH$mam_wio bmoH$m§Zm Vw_À`mer
~mobÊ`mg XheV dmQy> eH$Vo, MrS> `oD$ eH$Vo. Vw_À`mV Xþamdm {Z_m©U hmoD$ eH$Vmo. Vw_Mr ~gÊ`mMr
OmJm Vw_À`m H$m`©b`mMr aMZmXoIrb Vw_À`m_Ü`o Xþamdm {Z_m©U H$ê$ eH$Vo.
g§dmXmVrb AS>Wim Q>mim`Mm Agob, Va Omon`ªV Vwåhr `mo½` doir em§VVm, g§`_, _m¡Z nmiy eH$V Zmhr,
Vmon`ªV g§dmX H$ê$ ZH$m.
g§dmXmZo ~Xb gmYm`Mm Agob, Va-
- BVam§Mr _Vo g_OmdyZ KoVmZm Vw_Mo EImÚm Jmoï>r~ÔbMo _V AmYrM ì`º$ H$ê$ ZH$m. {ZdmS>m
H$ê$ ZH$m. ZmhrVa Ë`m ì`º$sÀ`m _Vm~m~V _yë`o, Z¡{VH$Vm `m nyd©J«hm§_wio g§dmXmMo XadmOo
~§XM amhVrb.
- OZVog_moa OmVmZm àíZmMo CÎma hmoD$Z Z OmVm, àíZm~m~V Ë`m§Mr _Vo Am{U n`m©` OmUyZ
KoÊ`mMm à`ËZ H$aÊ`mgmR>r Om; VaM Vw_Mm {ZU©` _mÝ` hmoÊ`mMr eŠ`Vm Agob.
- gm_m{OH$ q^VtMr _`m©Xm Amobm§S>m`Mr Agob, Va CËñ\y$V© dmJUyH$, nyd©J«ha{hV g§dmX, Jwá
hoVy Z ~miJUo `mgmaIo à^mdr Cnm` dmnam.
- g_OmdyZ KoÊ`mgmR>r "EoH$Uo (listening)' ho à^mdr eó Amho. Ë`m`moJo BVam§Mo àíZ
g§doXZerbVogh OmUyZ KoUo Am{U Ë`m§À`m ^md{ZH$ à{V{H«$`m AmhoV Vem _mÝ` H$aUo Vwåhmbm
eŠ` hmoB©b.
- Vwåhr BVam§Zm g_mZ g§Yr XoVm Agm {dœmg Ooìhm BVam§Zm dmQ>ob, Voìhm Ë`m§À`mer g§dmX gmYUo
Vwåhmbm gmono OmB©b.
H$m_o gwH$a (gwb^) H$aUmam, {ZdSy>Z Ambobm bmoH$à{V{ZYr åhUyZ à^mJmV g§K~m§YUrMo (Team
Building) H$m_ H$aVmZm Imbrb Jmoï>tMm {dMma H$amdm bmJob.
- g^m H$em nÕVrZo ¿`mì`mV?
- Q>r_ (M_y / JQ>) åhUyZ Vw_À`m à^mJmV CÎm_ arVrZo H$m_ Mmbmdo, Ago H$aVmZm H$moUmbm
Vw_Mr H$m_mMr nÕV AmdS>Uma Zmhr `mMo ^mZ Agmdo.
- ì`º$s Am{U g_yh `m§À`mVrb dmX {_Q>{dÊ`mg _XV H$am.
- BVam§Zm Ë`m§Mo àý ñdV:M gmoS>{dÊ`mg _XV H$am.

36 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


naàm§Vr`m§Mo bm|T>o Am{U ZJagodH$

_hmamîQ´>mVrb _hmZJao hr hmVmbm H$m_ XoUmar _hmZJao AmhoV. Ë`m_wio {dH${gV Zgboë`m, amoOJma
CnbãY Zgboë`m amÁ`m§VyZ ({deofV: CÎmaoH$S>rb amÁ`m§VyZ) naàm§Vr`m§Mo bm|T>o {d{dY eham§V
(_hmZJanm{bH$m joÌmV) `oV AmhoV, ho AmVm EH$ CKS> gË` Amho.
naàm§Vr` bmoH$m§À`m AZoH$ eham§Vrb dmñVì`m_wio Ë`m eham§À`m bmoH$g§»`oV bjUr` dmT> hmoV Amho,
VgoM _hmnm{bH$m§À`m gd© ZmJar godm-gw{dYm§da àM§S> VmU nS>Vmo Amho. `m_wio ^y{_nwÌm§À`m h¸$m§da JXm
`oV Amho Am{U _hÎdmMo åhUOo eham§À`m gwa{jVVoda `mMm {dnarV n[aUm_ hmoVmo Amho.
AZoH$ AWmªZr _hÎdmÀ`m Aem `m _wÚm~m~V EH$ O~m~Xma bmoH$à{V{ZYr åhUyZ ZJagodH$ EH$ Mm§Jbr
^y{_H$m ~Omdy eH$VmV. `m g§X^m©Vrb H$mhr _hÎdmMo _wÔo nwT>rbà_mUo...
- _hmamï´> _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_ 1949 Zwgma "gmd©O{ZH$ gwa{jVVm' ho _hmnm{bHo$Mo
ñdoÀN>mYrZ H$V©ì` Amho, ho bmoH$à{V{ZYtZr bjmV ¿`mdo.
- _hmnm{bHo$À`m nmUrnwadR>m H$aUmè`m dm{hZrOdi qH$dm dm{hZrda PmonS>çm ~m§YyZ bmoH$
MwH$sÀ`m nÕVrZo amhV AgVrb, Va nmUrnwadR>m {d^mJmbm (eŠ`Vmo {b{IV ñdénmV)
H$idUo Amdí`H$ Amho. _b{Z:gmaU H$aUmè`m qH$dm nmdgmÀ`m nmÊ`mMm {ZMam H$aUmè`m
dm{hZrOdi PmonS>çm ~m§YyZ bmoH$ ~oH$m`Xoera arVrZo amhV AgVrb, Va ñdÀN>Vm qH$dm
_b{Z:gmaU {d^mJmbm H$idUo Amdí`H$ Amho.
- gmd©O{ZH$ gwa{jVVoÀ`m Ñ{ï>Zo nadmZm ImZo, \o$ardmbo {Z`§ÌU {d^mJ, ~mOma ImVo, B_maV d
H$maImZo ImVo, {dH$mg {Z`moOZ ImVo hr ImVr ({d^mJ/Cn{d^mJ) _hÎdmMr ^y{_H$m
~OmdVmV. `m ImË`m§À`m à_wI nXm{YH$mè`m§Mo g§nH©$ nÎmo d XÿaÜdZr H«$_m§H$
bmoH$à{V{ZYrOdi AgmdoV.
- Amnë`m à^mJm_Yrb ~¡R>o/{\$aVo {dH«o$Vo, \o$ardmbo `m§da bmoH$à{V{ZYtZr bj R>odmdo. da
C„oI Ho$boë`m ImË`m§Mo nadmZo g§e`mñnX bmoH$m§H$S>o AmhoV H$s ZmhrV `mMm `mo½` nÕVrZo
emoY ¿`mdm. nadmZo XoVmZm H$mhr "Kmoi' Pmbm Amho H$m, `mMmhr emoY ¿`mdm.
- PmonS>nÅ>r nwZd©gZ `moOZoVrb EH$ _hÎdmMm nmÌVm {ZH$f åhUOo PmonS>rYmaH$mMo Zmd {XZm§H$
1 OmZodmar, 1995 amoOrÀ`m qH$dm Ë`mnyduÀ`m _VXma `mXrV AgUo Amdí`H$ Amho. VgoM
Ë`m§Mo dmñVì` Ë`mM PmonS>rV AgUo Amdí`H$ Amho. `m {ZH$fmÀ`m AmYmao H$moUr `m `moOZoMm
J¡a\$m`Xm KoUma Zmhr `mMr H$miOr g§~§{YV ZJagodH$mZo KoUo Amdí`H$ Amho.
da C„oI Ho$ë`mà_mUo Amnë`m à^mJmV bj R>odë`mg d _hmnm{bHo$Vrb {d{dY {d^mJm§er `m~m~V
g§nH©$ R>odë`mg "gmd©O{ZH$ gwa{jVVm' YmoŠ`mV `oUma Zmhr, ZmJar gw{dYm§darb VmU H$_r hmoD$ eHo$b.
""_hmamï´>mVrb gÎmmH$maUmV d g_mOH$maUmV Vrd« g§Kfm©Ûmao naàm§Vr`m§Mo dM©ñd g§nyU©V: ZoñVZm~yV H$aUo
Am{U "_amR>r _mUgmgmR>rM _hmamï´>' ømZwgma AmJ«hr AgUo hr _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoMr {dMmaYmam
Amho.'' ho Amnë`m njmMo EH$ à_wI Ü`o` Amho, ho g§~§{YVm§Zr AmdOy©Z bjmV ¿`mdo.

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 37


Mm§Jbm ZJagodH$/go{dH$m H$gm/H$er Agmdm/Agmdr!

EH$ Mm§Jbm ZJagodH$ åhUyZ H$m`© H$aÊ`mgmR>r g§~§{YV ZJagodH$mZo H$mhr KQ>H$m§Mm Aä`mg H$aUo
Amdí`H$ Amho Am{U H$mhr H$m¡eë`o AmË_gmV H$aUo JaOoMo Amho. VgoM _hmnm{bH$m gXñ`;
bmoH$m§Mm/ZJamVrb à^mJmMm godH$ d à{V{ZYr Am{U njmMmhr ZoVm-à{V{ZYr `m gd© ^y{_H$m d OmoSy>Z
`oUmè`m O~m~Xmè`m ZJagodH$mZo g_OyZ KoUo Amdí`H$ Amho.
nwT>o Mm§Jë`m, AmXe© ZJagodH$mÀ`m (Ano{jV) JwU-H$m¡eë`m§Mr gyMr {Xbobr Amho.
1. Ë`mMm/{VMm _hmnm{bH$m Á`m H$m`ÚmZwgma MmbVo, Ë`m H$m`ÚmMm Aä`mg Agmdm.
2. g§~§{YV _hmnm{bHo$Mm B{Vhmg d ^yJmob `m§gh _hmnm{bHo$Mm amOH$s`-gm_m{OH$-gm§ñH¥${VH$-
Am{W©H$ Ñ{ï>H$moZmVyZ Aä`mg g§~§{YVm§Zr H$amdm.
3. ZJagodH$m§Zr _hmnm{bHo$Mo H$m_H$mO H$go MmbVo `mMr ~maH$mì`m§gh, ImMmImoMm§gh _m{hVr H$ê$Z
¿`mdr. `m~m~V AZw^dr d d[að> ZJagodH$m§Mo qH$dm àg§Jr Hw$eb àemgH$s` A{YH$mè`m§Mo
_mJ©Xe©Z KoVm `oD$ eHo$b.
4. g§~§{YV à^mJmÀ`m MVw:gr_m; à^mJmVrb ZmJ[aH$m§Mr d¡{eîQ>ço `m§gh à^mJmÀ`m g_ñ`m d
Ë`m§darb Cnm` `m gd© KQ>H$m§Mm Aä`mg AgUo Amdí`H$ Amho.
5. _hmamï´> Zd{Z_m©U goZoÀ`m Ü`o`-YmoaUm§Mm d {dMmam§Mm Aä`mg H$ê$Z, Ë`m§Mm nmR>nwamdm
bmoH$à{V{ZYtZr H$aUo Ano{jV Amho.
6. _hÎdmMo åhUOo njmMo g§ñWmnH$ d AÜ`j _m. amO R>mH$ao `m§Zr {d{dY ^mfUo-_wbmIVr-nÌo
`m§Ûmao ì`º$ Ho$bobo {dMma EoHy$Z, Aä`mgyZ; Ë`mZwgma à^mJ nmVirda H$m`©H«$_-CnH«$_ `moOmdoV.
7. dº¥$Ëd, g§dmX Am{U dmMZ `m H$m¡eë`m§Mm {dH$mg gmYUo Amdí`H$ Amho. VgoM ZoV¥ËdJwUm§Mm
{dH$mg gmYUohr Amdí`H$ Amho. `m~m~V `ed§Vamd MìhmU {dH$mg àemgZ à~mo{YZr (`eXm,
nwUo) qH$dm am_^mD$ åhmiJr à~mo{YZr, R>mUo `m§gma»`m g§ñWm§_Ü`o à{ejU {_iy eH$Vo. VgoM
njmVrb ga{MQ>Urg ñVamdarb ZoË`m§Mo _mJ©Xe©Z {_iy eH$Vo.
8. AmYw{ZH$ H$mimMr JaO bjmV KoVm g§~§{YVm§Zr g§JUH$ d _m{hVr V§ÌkmZ joÌmVrb {H$_mZ H$m¡eë`o
A§Jr ~mUdmdrV. àË`oH$mMm B©-_ob A°S´>og (B©-nÎmm) Agmdm.
9. _hmamï´> emgZ, ZJa {dH$mg {d^mJ, _hmnm{bHo$Mo g§Ho$VñWi `m§gh AÝ` _hÎdmÀ`m
g§Ho$VñWim§darb _m{hVrH$S>o bj Agmdo.
10. njmMo A{YH¥$V g§Ho$VñWi (www.manase.org) ZJagodH$m§Zr dma§dma ^oQ> XoD$Z Aä`mgmdo.

38 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


_hÎdmMo H$m`Xo d 74 dr KQ>Zm Xþê$ñVr

gÜ`m _hmamï´>mV _hmZJanm{bH$m§{df`H$ 2 _hÎdmMo H$m`Xo ApñVËdmV AmhoV. _w§~B©


_hmnm{bHo$gmR>r 1 H$m`Xm d BVa gd© _hmnm{bH$m§gmR>r 1 H$m`Xm Ago ho 2 H$m`Xo hmoV. Ë`m§Mr
gyMr nwT>o {Xbr Amho. (_§{Ì_§S>imÀ`m {X. 21 gßQ>|~a, 2011 amoOr Pmboë`m ~¡R>H$sVrb
{ZU©`mZwgma hr AÚ`mdV _m{hVr XoV AmhmoV.)
H«$. H$m`ÚmMo Zmd _hmZJanm{bH$m
1. OwZo Zmd : _w§~B© àm§{VH$ _hmZJanm{bH$m _w§~B© _hmZJanm{bH$m dJiVm
A{Y{Z`_ - 1949 amÁ`mVrb BVa gd© _hmZJanm{bH$m
Zdo Zmd : _hmamï´> _hmZJanm{bH$m `m H$m`ÚmÝd`o H$m`©aV amhVrb.
A{Y{Z`_ - 1949
2. _w§~B© _hmZJanm{bH$m H$m`Xm - 1888 `m H$m`ÚmÀ`m A§VJ©V _w§~B©
(The Mumbai Municipal Corporation _hmZJanm{bH$m H$m`©aV Amho.
Act-1888)

74 dr KQ>ZmXwéñVr -
1993 gmbr A§_bmV Amboë`m H«$_m§H$ 73 d 74 `m XmoZ KQ>Zm XwéñË`m gÎmoÀ`m {dH|$ÐrH$aUmÀ`m Ñï>rZo
A{Ve` _hÎdmÀ`m AmhoV. `m ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Zm ~i XoD$Z ZmJ[aH$m§À`m gh^mJmbm emgZ
`§ÌUoV _hÎd XoVmV. 74 dr KQ>Zm XwéñVr 30 E{àb, 1993 amoOr A§_bmV AmUbr Jobr.
g§{já B{Vhmg
1918 À`m _moÝQ>oñŠ`y Moåg\$moS©>À`m AhdmbmZ§Va, JìhZ²©_|Q> Am°\$ B§{S>`m A°ŠQ> Zwgma 1919 _Ü`o àW_
^maVmV {ÛñVar` emgZàUmbr XoÊ`mV Ambr. nwT>o 1935 À`m JìhZ²©_|Q> Am°\$ B§{S>`m A°ŠQ>_Ü`o
_hmnm{bH$m d amÁ` `m_Yë`m A{YH$mam§Mo {d^mOZ XoÊ`mV Ambo.
1952 _Ü`o gm_m{OH$ {dH$mgmÀ`m CÔoemZo ~bd§Vam` _ohVm Am`moJmMr ñWmnZm Pmbr. Ë`m Z§Va 1977
_Ü`o AemoH$ _ohVm Am`moJmMr ñWmnZm Ho$di gÎmoÀ`m {dH|$ÐrH$aUmÀ`m _wÚmda Pmbr. `m XmoZ
Am`moJm§À`m {e\$maetZwgma gÎmoMo {dH|$ÐrH$aU H$aUmar "n§Mm`V amO' ì`dñWm ApñVËdmV Ambr.
1992 n`ªV ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Zm KQ>ZmË_H$ XOm© ZìhVm. Vmon`ªV Ë`m {Zìdi d¡Ym{ZH$ g§ñWm
hmoË`m. Ë`m_wio ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Mo ì`dhma amÁ` emgZmH$So> hmoVo.
nwT>o 73 d 74 ì`m KQ>Zm XwéñVrZ§Va ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Zm H$mhr g§{dYm{ZH$ A{YH$ma {_imbo. ho
g§{dYm{ZH$ A{YH$ma 73 ì`m KQ>Zm XwéñVrZwgma J«m_rU ^mJmV J«m_n§Mm`Vrbm, Va 74 ì`m XwéñVrZwgma
ehar ^mJmVrb ZJanm{bH$m§Zm {Xbo Jobo.

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 39


_hÎdmMo H$m`Xo d 74 dr KQ>Zm Xþê$ñVr

74 ì`m KQ>Zm XwéñVrZo H$m` gmYbo?


74 ì`m KQ>Zm XwéñVrZwgma ehar ^mJmVë`m ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Zm KQ>ZoÛmao A{YH$ma XoÊ`mV Ambo.
bhmZ ZmJar joÌmgmR>r ZJanm{bH$m d _moR>çm joÌmgmR>r _hmZJanm{bH$m§Zm ho A{YH$ma XoÊ`mV Ambo.
• `m XwéñVrZ§Va KQ>Zo_Ü`o 12 ì`m gyMr (eoS>çyb) Mm g_mdoe H$aÊ`mV Ambm. `m gyMr_Ü`o (H$b_
243) À`m A§VJ©V ZJanm{bH$m§À`m O~m~Xè`m Z_yX Ho$ë`m Joë`m AmhoV.
• `m A§VJ©V amÁ`mV `m ñdamÁ` g§ñWm§À`m {ZdS>UwH$m d AÝ` O~m~Xmè`m nma nmS>Ê`mgmR>r amÁ`
{ZdS>UyH$ Am`moJ, amÁ` {dÎm Am`moJ VgoM {Oëhm `moOZm _§S>im§Mr ñWmnZm Pmbr.
• VrZ bmI bmoH$g§»`ogmR>r dm°S©> g{_Ë`m§Mr ñWmnZm H$aUo ~§YZH$maH$.
• AZwgyMrV OmVr d O_mVtgmR>r OmJm§Mo AmajU d _{hbm§gmR>r AmajU.
• _hmZJanm{bHo$bm {d{dY H$a, ewëH$, OH$mV Jmoim H$aÊ`mgmR>rMo A{YH$ma XoÊ`mV Ambo AmhoV.
Ë`mM~amo~a amÁ`emgZmgmo~V H$a{d^mJUrMr àUmbrhr Z_yX H$aÊ`mV Ambr Amho.
ZJagodH$mZo `mH$So> H$go nhmdo?
74 ì`m KQ>Zm XwéñVrMm _yi CÔoe hm ñWm{ZH$m§À`m JaOm nyU© H$aÊ`mgmR>r EH$ nmaXeu, gd©g_mdoeH$
emgZì`dñWm g‚m H$aUo Agm hmoVm. Ë`mgmR>r {d{dY nÕVrZo ñWm{ZH$m§Mm {ZU©`à{H«$`o_Yrb gh^mJ
dmT>{dUo JaOoMo Amho. H$m`ÚmV Ë`mgmR>r Vem VaVwXrXoIrb H$aÊ`mV Amë`m AmhoV.
`m CÔoem§Zm Yê$Z ZJagodH$m§Zr nwT>rbà_mUo H$m_ H$aUo Ano{jV Amho.
• dm°S©>_Yrb g_ñ`m§Mo `mo½` AmH$bZ hmoÊ`mgmR>r d g§nH©$ dmT>Ê`mgmR>r ZmJ[aH$m§À`m ~¡R>H$m
Am`mo{OV H$amì`mV.
• ZJagodH$mMo H$m`m©b` ZmJ[aH$m§gmR>r H$m`_ Iwbo Agmdo. {VWo {Z`mo{OV H$m`©H«$_m§Mm Vnerb VgoM
IMm©À`m VnerbmMr Zm|X ZmJ[aH$m§gmR>r Iwbr Agmdr.
• dm°S©> g{_Ë`m§À`m ~¡R>H$m {Z`{_VnUo nma nmS>mì`mV.
• EImÚm añVm ~m§YUr qH$dm VËg_ {dH$mgàH$ënm_Ü`o ImÌrZo ZmJ[aH$m§Zm gh^mJmMr H$ê$Z ¿`mdo.
• 74 ì`m KQ>Zm XwéñVrZo ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§~amo~aM ZmJ[aH$m§Zmhr A{YH$ma {Xbo AmhoV,
ZJagodH$mZo Vo A{YH$ma OnUo d Amnë`m H$m`©joÌmVrb ZmJ[aH$m§Zm Amnë`m A{YH$mam§~Ôb
OmJéH$ H$aUohr Amdí`H$ Amho.

40 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


Odmhabmb Zohê$ amï´>r` ehar nwZ{Z©_m©U `moOZm (JNNURM)

g§H$ënZm -
^maVmMo PnmQ>çmZo eharH$aU hmoVo Amho, `m dmT>Ë`m eham§_Yrb _yb^yV gmo`tÀ`m {dH$mgmgmR>r H|$Ð
emgZmZo Odmhabmb Zohê$ amï´>r` ehar nwZ{Z©_m©U `moOZm ApñVËdmV AmUbr. ^maV gaH$maMm {H$_mZ
g§`wº$ H$m`©H«$_ (H$m°_Z {_Zr__ àmoJ«°_), g§`wº$ amï´> g§KmMm ghòmãXr {dH$mg H$m`©H«$_ Am{U ^maVmÀ`m
ehar {dH$mgmÀ`m JaOm§Zr `m `moOZoMo Am¡{MË` gmYbo Amho. `m `moOZoA§VJ©V 2001 À`m
OZJUZoZwgma 40 bmIm§À`m da bmoH$g§»`m AgUmar ehao (7), 10 bmI Vo 40 bmI
bmoH$g§»`oMr ehao (28), VgoM H$mhr BVa _hÎdmMr, {ZdS>H$ ehao d Eo{Vhm{gH$ _hÎdmÀ`m
(28) eham§Mr {ZdS> H$aÊ`mV Ambr Amho. `m 63 joÌm§gmR>r 2005-2006 nmgyZ 17,217.5
H$moQ>r én`m§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr Amho.
`m `moOZoMm _yi CÔoe ehar emgZ VgoM ehar godm§À`m {dVaUm_Ü`o gH$mamË_H$ ~Xb AmUÊ`mMm
Amho. hr `moOZm g§në`mda `m ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm Amnë`m joÌmÀ`m {dH$mgmgmR>r ñd`§nyU© hmoD$
eH$Vrb. åhUyZ hr {dH$mg `moOZm `eñdr H$aÊ`mgmR>r ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§~amo~aM {VWë`m amÁ`
gaH$maZohr bj nwadUo Ano{jV Amho. `m _Ü`o gmd©O{ZH$ d ImOJr gh^mJmMr (nr.nr.nr.gma»`m
`moOZm§Zm àmYmÝ` XoÊ`mMr) JaO Amho.
^maVmVë`m R>amdrH$ eham§À`m gwYmaUobm Am{U doJdmZ {Z`mo{OV {dH$mgmbm àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r,
`m eham§_Ü`o _yb^yV gw{dYm§À`m {Z_m©UmgmR>r, ZmJ[aH$m§Mm `m {dH$mg H$m`©H«$_m_Ü`o gh^mJ
dmT>{dÊ`mgmR>r Am{U ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Mr O~m~Xmar dmT>{dÊ`mgmR>r hr `moOZm am~{dÊ`mV
`oVo Amho.
CÔoe -
OoEZEZ`yAmaE_ Mr C{Ôï>o Imbrbà_mUo :
- `moOZoÀ`m A§VJ©V eham§_Ü`o EH$g§Y {dH$mgmbm MmbZm XoUo.
- `m eham§À`m XrK©H$mbrZ {dH$mgmH$So> bj nwa{dUo.
- ehamVë`m _wb^yV gwYmaUm§gmR>r {ZYrMr ì`dñWm H$aUo.
- ehamÀ`m Zì`m ^mJm§À`m {Z`mo{OV {dH$mgmbm, dmT>Ë`m eharH$aUmbm `mo½` {Xem XoUo.
- ZmJar gmo`r-gw{dYm§Mm {dH$mg gmYUo, Ë`mM~amo~a ehar J[a~m§H$So> {deof bj XoUo.
- ehamVbr JXu-H$m|S>r H$_r H$aÊ`mgmR>r OwÝ`m ehamÀ`m nwZ{Z©_m©UmH$So> {deof bj nwa{dUo.
- OrdZmdí`H$ Jmoï>tÀ`m Xam§da {Z`§ÌU R>odUo; _wb^yV gmo`r Ogo J¥h{Z_m©U, {nÊ`mMo nmUr,
gmd©O{ZH$ ñdÀN>Vm `m gw{dYm nwadUo; ehar J[a~m§Zm `m gw{dYm VgoM gaH$maÀ`m AÝ`
godm nmoM{dUo.
`moOZoA§VJ©V H$aÊ`mMr H$m_o -
- {dH$mg AmamIS>m V`ma H$aUo : àË`oH$ ehamZo Amnë`m JaOoZwgma, {d{dY {dH$mg H$m`©H«$_m§Mo
{Z`moOZ Ë`mbm bmJUmè`m Ano{jV IMm©gh Ho$bo nm{hOo.
- {dH$mg AmamIS>çmV {Xë`m Joboë`m H$m_m§Mo `mo½` {Z`moOZ H$aUo. hm Ahdmb ñWm{ZH$
ñdamÁ` g§ñWm, ZmJ[aH$ d g§~§{YV VÁkm§Zm ~amo~a KoD$Z H$aÊ`mV `mdm.
- {ZYrMo ì`dñWmnZ H|$Ð emgZ, amÁ` emgZmÀ`m ZmoS>b EOÝgrOÛmao Ho$bo OmB©b.

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 41


Odmhabmb Zohê$ amï´>r` ehar nwZ{Z©_m©U `moOZm (JNNURM)

`m `moOZoA§VJ©V H$moUË`m `moOZm am~{dë`m OmD$ eH$VmV? -


- ehamMo nwZ{Z©_m©U : H$m|S>r H$_r H$aÊ`mgmR>r J„çm _moR>çm H$aUo, ehamÀ`m ZdrZ ^mJm_Yrb
{dH$mg H$m_o, _§S>BªMo ñWbm§VaU, Obdm{hÝ`m ~XbUo VgoM Ob{ZñgmaUmMr H$m_o H$aUo
- nmÊ`mMo ì`dñWmnZ, VgoM ObewÜXrH$aUmÀ`m `moOZm.
- nwamÀ`m nmÊ`mÀ`m {ZMè`mgmR>r gmo`r.
- añVo d _hm_mJmªMm VgoM n[adhZmÀ`m gw{dYm§Mm {dH$mg .
- ImOJr d gmd©O{ZH$ ghH$m`m©À`m (nr.nr.nr) AmYmao dmhZ VimÀ`m gmo`r.
- Eo{Vhm{gH$ dmagm OVZ H$aÊ`mgmR>r `moOZm.
- PmonS>nÅ>r {dH$mg VgoM ñdñV Ka `moOZm.
- ehar J[a~m§gmR>r _yb^yV gmo`r H$aUo.
- gm§S>nmUr, {nÊ`mMo nmUr, VgoM gmd©O{ZH$ em¡Mmb`m§Mr gmo` H$aUo.
- añË`mdaMo {Xdo.
- gm_wXm{`H$ ^dZ, ~mb^dZ BË`mXr gw{dYm.
- ehar J[a~m§gmR>r Amamo½`, {ejU VgoM gm_m{OH$ gwa{jVVogmR>r gmo`r H$aUo.
_hmamï´>mVrb _w§~B© _hmZJa, nwUo, ZmJnya, Zm{eH$ Am{U Zm§XoS>-dmKmim `m eham§Mm àm_w»`mZo `m
`moOZoA§VJ©V g_mdoe H$aÊ`mV Ambm Amho. VgoM H$ë`mU-S>m|{~dbr, Zdr _w§~B©, _ram ^mBªXa,
CëhmgZJa, A§~aZmW, qnnar-qMMdS, Hw$iJm§d-~Xbmnya> Aem ZmJar g_yh joÌmVrb eham§À`m
àH$ënm§gmR>rgwÜXm {ZYr CnbãY hmoB©b.
`m `moOZogmR>r amÁ` emgZmZo _w§~B© _hmZJa àXoe {dH$mg àm{YH$aUmMr ZmoS>b EOÝgr (_w»`/_Ü`dVu
g§ñWm) åhUyZ {Z`wº$s Ho$br Amho. amÁ` ñVamdarb gwH$mUy g{_VrÀ`m _§OwarZ§Va `m `moOZoVrb {d{dY
eham§Mo {dH$mg AmamISo> d Vnerbdma àH$ën Ahdmb (CDP, DPR)(gw_mao EHy$U 168 àñVmd) Ago
gw_mao én`o 42,500/- H$moQ>rMo àH$ën H|$Ð emgZmH$So> _§OwarH$aVm nmR>dÊ`mV Ambo AmhoV.
H|$Ð emgZmZo én`o 12,205/- H$moQ>rMo 85 àH$ën _§Oya Ho$bo AmhoV. H|$Ð emgZmV\o© én`o 5,341/-
H$moQ>r d amÁ` emgZmV\}$ én`o 2,029/- H$moQ>r IM© H$aÊ`mV `oUma AmhoV d àH$ën A§_b~OmdUr
H$aUmar g§ñWm én`o 4,835/- H$moQ>r IMm©Mm ^ma CMbUma Amho.

42 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


_hmamîQ´> àmXo{eH$ d ZJa aMZm A{Y{Z`_, 1966

hm A{Y{Z`_ _hmamîQ´> amÁ` ZJa aMZoÀ`m g§H$ënZobm d¡Ym{ZH$VoMr OmoS> XoUmam AJ«XÿV Amho. 1915
gmbr ZJa aMZoMm H$m`Xm XoemV àW_ _w§~B© àm§VmgmR>r bmJy H$aÊ`mV Ambm. eham§À`m {dH$mg `moOZmhr
V`ma ìhmì`mV d ZJa aMZm `moOZmhr V`ma H$aVm `mì`mV `mgmR>r ñdmV§Í`moÎma H$mimV _w§~B© ZJa aMZm
A{Y{Z`_, 1954 _Ü`o VËH$mbrZ _w§~B© amÁ`mZo Ho$bm.
ehao dmT>V AgVmV. na§Vw Ë`m§À`m dmT>rda Ë`m§À`m hÔr~mhoarb n[agamV hmoUmè`m {d{dY {dH$mg
àH$ënm§Mm ~amM _moR>m n[aUm_ hmoVmo. `m gd© ~m~tMm gdªH$f Aä`mg H$ê$Z Cnm``moOZm gwM{dÊ`mgmR>r
emgZmZo ~°. YZ§O`amd JmS>Jri `m§À`m AÜ`jVoImbr EH$ g{_Vr Zo_br. `m g{_VrÀ`m {e\$maer§À`m
AZwf§JmZo ZJa aMZm H$m`Úm_Ü`o H$mhr ~Xb d ZdrZ VaVwXr A§V^y©V H$ê$Z 1966 _Ü`o _hmamîQ´>
àmXo{eH$ d ZJa aMZm A{Y{Z`_ V`ma Ho$bm Jobm d AmOVmJm`V Vmo H$mhr gwYmaUm§gh A§_bmV Amho.
`m A{Y{Z`_m_Ü`o g§nyU© joÌmÀ`m {Z`moOZmÀ`m g§X^m©V N>moQ>`m joÌmMo {Z`moOZ ho VÎd A§{JH$mabo Amho.
`m A{Y{Z`_mV nwT>rb KQ>H$m§~m~VÀ`m g{dñVa VaVwXr Ho$ë`m AmhoV.
1. àmXo{eH$ `moOZm (g§nyU© {Oëh`mgmR>r qH$dm ehamÀ`m n[agamVrb _moR>`m joÌmgmR>r)
2. {dH$mg `moOZm (eham§À`m hÔrnwaË`m)
3. ZJa aMZm `moOZm (CnamoŠV 2 _Yrb joÌm§n¡H$s H$mhr joÌmgmR>r)
{edm`,
- {dH$mg {df`H$ nadmZJr
- AZ{YH¥$V ~m§YH$m_
- {deof {Z`moOZ àm{YH$aU
- ZdrZ ZJao
- {dH$mg ewëH$
- ^y-g§nmXZ
Aem {d{dY KQ>H$m§~m~Vhr VaVwXr Ho$ë`m AmhoV.

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 43


Cn`wº$ nwñVH$m§Mr d g§Ho$VñWim§Mr gyMr

nwT>rb nwñVH$m§Mm Aä`mg H$m`©H$Ë`mªZr H$amdm, VgoM doimodoir `m nwñVH$m§Mm g§X^m©gmR>r dmna H$amdm.
nwT>rb gyMrV {Xboë`m g§Ho$VñWim§Zmhr dma§dma ^oQ> XoD$Z, H$m`©H$Ë`mªZr Ë`m§darb _m{hVrMm Cn`moJ
Amnë`m H$m_m§gmR>r H$amdm.
nwñVHo$ -
1. The Mumbai Municipal Corporation Act 1888, Sunil Dighe, Advocate High
Court, Snow White Publication, Mumbai.
2. _w§~B© àm§{VH$ _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_, 1949; am.A.Mm¡Yar, Mm¡Yar bm° npãbeg©, nwUo d
OiJmd.
3. _hmamï´>mVrb n§Mm`Vam` d ZmJar ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm; àm.ìhr.~r.nmQ>rb, Ho$.gmJa àH$meZ, nwUo.
4. _hmnm{bH$m {ZdS>UyH$ à{H«$`m : {ó`m§À`m Ñ{ï>H$moZmVyZ Aä`mg; S>m°. _oYm Zm{ZdS>oH$a; ^maVr`
ór eº$s àH$meZ; _w§~B©.
5. {dH$mg àemgZmVrb ZmdrÝ`nyU© CnH«$_ (_mÂ`m amoO{ZerVrb {ZdS>H$ CVmao); aËZmH$a Jm`H$dmS> -
_hmg§MmbH, `ed§Vamd MìhmU {dH$mg àemgZ à~mo{YZr, nwUo.
6. {ZdS>UyH$ qOH$Ê`mgmR>r gd© H$mhr; S>m°.{Xbrn gadQ>o, S>m°.CX` {ZaJwS>H$a; amOh§g àH$meZ,nwUo.
7. {ZdS>UyH$ bT>dm, {ZdS>UyH$ qOH$m; `. J. qeXo; ñZohdY©Z àH$meZ; nwUo.
g§Ho$VñWio -
H«$. g§Ho$VñWi nÎmm Vnerb
1 www.maharashtra.gov.in _hmamï´> emgZmMo g§Ho$VñWi
2 www.urban.maharashtra.gov.in _hmamï´> emgZmÀ`m ZJa {dH$mg {d^mJmMo
g§Ho$VñWi
3 www.jnnurm.nic.in Odmhabmb Zohé amï´>r` ehar nwZ{Z©_m©U
`moOZoMo g§Ho$VñWi
4 www.mmrdamumbai.org _w§~B© _hmZJa àXoe {dH$mg àm{YH$aUmMo
g§Ho$VñWi
5 www.mahanews.gov.in VmÁ`m ~mVå`m§gh àM§S> Cn`wº$ _m{hVr _amR>rVyZ
XoUmao emgZmMo g§Ho$VñWi
6 www.yashada.org bmoH$à{V{ZYtZm d àemgH$s` A{YH$mè`m§Zm
à{ejU XoUmè`m `ed§Vamd MìhmU {dH$mg
àemgZ à~mo{YZrMoo g§Ho$VñWi
7 www.rmponweb.org am_^mD$ åhmiJr à~mo{YZr `m bmoH$à{V{ZYtZm
à{ejU XoUmè`m g§ñWoMo g§Ho$VñWi
8 www.manase.org Amnë`m njmMo A{YH¥$V g§Ho$VñWi.

44 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


Cn`wº$ nwñVH$m§Mr d g§Ho$VñWim§Mr gyMr

_hmamï´>mVrb 23 n¡H$s 20 _hmZJanm{bH$m§À`m A{YH¥$V g§Ho$VñWim§Mr gyMr.


{XZm§H$ - 14 Zmoìh|~a, 2011 amoOrMr pñWVr
H«$. g§Ho$VñWimMm nÎmm _hmZJanm{bHo$Mo Zmd
1 www.mcgm.gov.in _w§~B© _hmZJanm{bH$m
2 www.nmmconline.com Zdr _w§~B© _hmZJanm{bH$m
3 www.kdmc.gov.in H$ë`mU-S>m|{~dbr _hmnm{bH$m
4 www.umc.gov.in CëhmgZJa _hmZJanm{bH$m
5 www.punecorporation.org nwUo _hmZJanm{bH$m
6 www.solapurcorporation.com gmobmnya _hmZJanm{bH$m
7 www.kolhapurcorporation.gov.in H$moëhmnya _hmZJanm{bH$m
8 www.aurangabadmahapalika.org Am¡a§Jm~mX _hmZJanm{bH$m
9 www.amc.gov.in Ah_XZJa _hmZJanm{bH$m
10 www.thanemahapalika.com R>mUo _hmZJanm{bH$m
11 www.nashikcorporation.gov.in Zm{eH$ _hmZJanm{bH$m
12 www.nwmcnanded.org Zm§XoS>-dmKmim _hmZJanm{bH$m
13 www.pcmcindia.in qnnar-qMMdS> _hmZJanm{bH$m
14 www.mbmc.gov.in _ram- ^mBªXa _hmZJanm{bH$m
15 www.amtcorp.org A_amdVr _hmZJanm{bH$m
16 www.dhulecorporatiomn.org Ywio _hmZJanm{bH$m
17 www.malegaoncorporation.com _mboJmd _hmZJanm{bH$m
18 www.nmc.org.in ZmJnya _hmZJanm{bH$m
19 www.smkc.gov.in gm§Jbr-{_aO-Hw$ndmS> _hmnm{bH$m
20 www. bncmc.gov.in {^d§S>r - {ZOm_nya
AH$mobm, OiJmd d dgB©-{dama `m 3 _hmZJanm{bH$m§Mr g§Ho$VñWio V`ma Pmbobr ZmhrV.
H$mhr g§Ho$VñWio CKS>VmZm Vm§{ÌH$ AS>MUr {Z_m©U hmoD$ eH$VmV.
(bmVya, M§Ðnya d na^Ur `m _hmnm{bH$m Zì`mZo {Z_m©U hmoV AmhoV. ZwH$VmM _§{Ì_§S>i
ñVamda Vgm {ZU©` Pmbm Amho.)
&& ew^oÀN>m§gh O` _hmamï´> &&

‘hmamï´> Zd{Z‘m©U goZm 45


g§X^© gyMr

1. _w§~B© àm§{VH$ _hmZJanm{bH$m A{Y{Z`_, 1949; am.A.Mm¡Yar, Mm¡Yar bm° npãbeg©,


nwUo d OiJmd.
2. _hmamï´>mVrb n§Mm`VamO d ZmJar ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm; àm.ìhr.~r.nmQ>rb, Ho$.gmJa àH$meZ, nwUo.
3. Zdr AmìhmZo, Zì`m g§H$ënZm - _hmnm{bH$m gXñ`m§gmR>r, amÁ` ZmJar {dH$mg g§ñWm `eXm, nwUo.
4. eãXmZÝX - Ì¡^m{fH$ eãXH$moe, gÎderbm gm_§V, S>m`_§S> àH$meZ.
5. emgZ ì`dhma eãXmdbr, ^mfm g§MmbZmb`, _hmamï´> emgZ, _w§~B©.
6. _amR>r boIZ H$moe, AéU \$S>Ho$, A§Hw$a àH$meZ
7. thanemahapalika.com - R>mUo _hmZJanm{bH$m
8. www.nashikcorporation.gov.in - Zm{eH$ _hmZJanm{bH$m
9. www.punecorporation.org - nwUo _hmZJanm{bH$m
10. www.pcmcindia.in - qnnar- qMMdS> _hmZJanm{bH$m

46 _hmamï´>mVrb _hmZJanm{bH$m H$m`Xo-H$m_H$mO-H$m`©nÕV


cegbyeF& mebheke&À keÀe³ee&ue³e
ceneje<ì^ veJeefvecee&Ce mesvee
ceeleesÞeer ìe@Jej, ogmeje cepeuee, heodceeyeeF& "keÌkeÀj ceeie&, efMeJeepeer heeke&À, ceeefnce, cegbyeF& - 400 016. ceneje<ì^, Yeejle.
otjOJeveer:  91 22 24333599 / 699 / 799 he@ÀkeÌme:  91 22 24333899

ÒekeÀeMekeÀ: ceO³eJeleer& keÀe³ee&ue³e, ceneje<ì^ veJeefvecee&Ce mesvee

You might also like