Diploma A

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ
KAPITULLI I INTERNETI DHE KARAKTERISTIKAT E TI
1.1 Hyrje Interneti ka revolucionarizuar botn e kompjuterit dhe komunikimit si asnjher m par. Shpikjet e telegrafit, telefonit, radios dhe kompjuterit kan br t mundur integrimin m t mir t aftesive njerzore. Interneti sht njkohsisht nj bot t gjer aftsish t transmetimit, nj mekanizm pr shprndarjen e informacionit, dhe nj medium pr bashkpunimin dhe ndrveprimin midis individve dhe kompjuterave t tyre pa marr parasysh hapsirn e gjr gjeografike. Interneti paraqet nj nga shembujt m t mir dhe m t suksesshm t investimeve t qndrueshme dhe zhvillimin e infrastrukturs s informacionit. Interneti sot sht infrastruktur e gjr e shprndarjes s informacionit. Historia e tij sht komplekse dhe prfshin shum aspekte teknologjike, organizacionale dhe shoqrore. Influenca e tij arrin jo vetm fushat teknike te komunikimit midis kompjuterave por dhe ne komunikimin e prditshm, marrjes s informacionit dhe tregtis elektronike. 1.2 Interneti Interneti sht nj sistem global i lidhjes se kompjuterava n rrjet, i cili prdor protokollin standart (TCP/IP) pr ti shrbyer bilionave prdorues npr bot. Ai ht nj rrjet rrjetash i cili konsiston ne miliona rrjeta private, publike, akademike, biznese apo qeveritare pr qllime globale apo lokale q jan t lidhur nga teknologji e gjr elektronike, wireless apo optike. Interneti mbart me vete nj gam t gjr informacioni dhe shrbimesh te lidhura me an t HyperText apo shrbimeve t posts elektronike. Shum komunikime t ndryshme q prfshin telefonin, muzikn, filmin, televizionin jan t prfshira n Internet duke i dhn nje shrbimi t ri si IPTV (Internet Protocol Television) dhe VoIP (Voice over Internet Protocol). Gazetat, librat dhe artikuj t tjer t ndryshm jan t prfshira n internet nprmjet blog-eve apo web feeds. Gjithashtu Interneti ka br t mundur dhe komunikimin nprmjet mesazheve te astit, forumeve t ndryshme apo rrjetave sociale. Blerjet online sht nj nga arritjet e mdha t Internetit q ka lehtsuar s teprmi tregtin ndrmjet bizneseve, njerzve apo njerz me bizneset. Orogjina e Internetit lidhet me krkimet e viteve 1960, t drejtuara nga qeveria e SHBA-s n bashkpunim me interesat private komeriale pr t ndrtuar rrjetat t forta kompjuterike t shprndara npr bot. Financimi i nj shtyll t re t SHBA-s nga National Science Foundation (Fondacioni Kombtar i Shkencs) n 1980, si dhe financimet e tjera private nga firmat tregtare, uan n nj pjesmarrje ndrkombtare n zhvillimin e nj teknologjije t r rrjetash kompjuterike, si dhe futjen e shum rrjetave. Kjo shpikje n vitet 1990 rezultoi n nj popullaritet t madh dhe pati nj ndrfutje t gjr n do aspekt t jets t jets s njeriut. N 2009 e deri n ditt tona rreth 1/3 e popullsis n tok prdor shrbimet q ofron Interneti. Interneti nuk ka nj qeverisje qndrore n implementimin e teknologjis apo politikat e aksesit dhe prdorimit; do rrjet i veant vendos
6 Pamja e nj pjese t shkmbimit t informacionit n Internet
standartet e tij n prdorim apo implementim. Vetm 2 pjes t internetit q jan hapsira e Internet Protocol address (hapsira e adress IP) dhe Domain Name System (DNS), drejtohen direkt nga nj organizat mirmbajtse q sht Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (ICANN). 1.2.1 Terminologjia Internet sht shkurtimi i emrit internetwork, q vjen si rezultat i ndrlidhjes t rrjetave kompjuterike me dalje speciale apo rutera. Interneti gjithashtu shpesh i referohet dhe si Net.Termi Internet, kur i referohemi t gjith sistemit global t rrjetave IP, sht trajtuar si nj emr i prvem dhe shkruhej me grmn e par t madhe (Internet). Npr media t ndryshme dhe vnde t ndryshme u prhap nj mnyr e t shkruarit t fjales Internet si interneti pa grm t madhe. Disa thon se duhet t kapitalizohet si emr e jo si mbiemr. Termat Internet dhe World Wide Web (WWW) prdoren shpesh n gjuhn e prditshme pa shum dallime, si t barabarta. Sidoqoft kto dy fjal sjan t njjta. Infrastruktura e Hardware-it dhe software-it t internetit vendos nj komunikim global t t dhnave midis kompjuterave. Kurse Web-i sht nj shrbim q kryhet prmes Inernetit. sht nj super-koleksion dokumentash dhe resorsesh t tjera, t lidhura me hyperlink-e dhe URL (Uniform Resource Locator ose Universal Resource Locator). 1.2.2 Historia e Internetit Historia e internetit starton n vitet 50 dhe 60 me zhvillimin e kopmjuterave. Kjo histori fillon me komunikimin midis kompjuterave mainframe dhe terminaleve nprmjet paketave t t dhnave. Kjo mnyre e transferimit t t dhnave u krijua pr her t par nga ARPANET (Advanced Research Projects Agency Network). Historia e ARPANET vjen nga koha kur Bashkimi Sovjetik lanon satelitin Sputnik duke nxitur SHBA-n t krijoj ARPA (Advanced Research Projects Agency) n shkurt t 1958 pr t marr prsri lidershipin mbi teknologjin. ARPA m von krijoi Zyrn e Teknologjis t Proesimit t Informacionit (information Processing Technologhy-IPTO) pr t zgjeruar krkimet. Qllimi i IPTO-s ishte t gjente nj rruge pr t Leonard Kleinrock kapur shqetsimin e ushtris Amerikane rreth mbijetess s komunikimeve t tyre npr rrjet dhe si hap t par ti lidhte kto kompjutera me Pentagonin. N vitin 1965 filloi projekti pr t ndrtuar nj rrjet q rekomandonte shkmbimin e paketave t t dhnave. Prfesori Leonard Kleinrock (personazhi n foto) mundsoi shpikjen teorike t paketave t rrjetit dhe m vone n vitet 1970 t cilat jan akoma t prdorshme dhe n Internetin e ditve t sotme. M von shkenctari Robert Taylor shpiku nj mnyr me t leht n transferimin e paketave t t dhnave dhe kjo oi n krijimin e ARPANET vitin tjetr. Mbas shum punve t bra n vite, n fund t vitit 1971 ishin 15 site t lidhura ne ARPANET. Duke mare shmbullin e shkmbimit t paketave t ARPANET, n Britanin e Madhe u krijua nj bashkpunim midis disa komapnive dhe krijuan rrjetin e par ndrkombtar t shkembimit t paketave. N Britani quhej International Packet Switched Service (IPSS), n 1978. Historia e Internetit vazhdon m von me krijimin e protokolleve dhe m pas t World Wide Web (WWW).
Prgjat ktyre viteve perdorimi i Internetit nga prdores t ndryshm sht rritur shum duke br q dhe do individ t ket web site-in e tij. 1.3 Protokollet Infrastruktura e komunikimit t Internetit konsiton n komponentt hardare t tij dhe nj sistem programesh n shtresa q kontrollon aspekte t ndryshme t ksaj arkitekture. Ndrsa hardware-i shpesh mund t prdoret pr t suportuar sisteme t tjera, sht dizenjimi dhe proesi i standartizimit t arkitekturs software-ike q karakterizon Internetin dhe ofron mundsin q ky i fundit t ket aftsin q t pranoj rritje e punve dhe proeseve q prfshihen n t (Scalability). Prgjegjsia e dizenjimit t arkitekturs s sistemit software-ik t Internetit i prket Internet Engineering Task Force (IETF). IETF-ja merret me punt, q jan t hapura ndaj do individi, rreth aspekteve t ndryshme t Internetit. Interneti gjithashtu ka disa standarte q prshkruajn nj prcaktim t quajtur Internet Protocol Suite. Ky sht nj model q i ndan metodat n nj sistem protokollesh me shtresa. Shtresat i prkasin qllimeve t ndryshme q ato prcaktojn. N fillim kemi shtresn e Aplikacionit, q prcakton aplikimet e ndryshme t metodave t prdorura n Net si psh: programet e web browser. Posht tij vjen shtresa e Transportit q bn t mundur lidhjen e hosteve t ndryshm prgjat rrjetit si psh: modeli klient-server. M pas vjen teknologjia e rrjetit q konsiston n dy shtresa. Shtresa e Internetit q lejon kompjuterat t gjejn dhe identifikojn njri-tjetrin prgjat adresave t protokolleve t Internetit dhe gjithashtu lejon lidhjen e tyre me rruge t ndryshme. S fundmi shtresa e Lidhjes q ofron lidhjen midis hosteve n t njjtn lidhje rrjeti lokale, si LAN (Local Area Network) ose lidhjet me dial-up. Modeli, gjithashtu i njohur si TCP/IP (Transmission Control Protocol/Internet Protocol), sht i dizenjuar pr t qn i pavarur nga hardware-i q modeli nuk merr parasysh asnj detaj. Pra komponenti m i mir i Internetit sht Internet Protocol (IP) i cili lejon adresimin e sistemeve (adresat IP) t kompjuterave n Internet. 1.3.1 IPv4 IP (Internet Protocol) sht nj nga shtyllat baz ku mbshtetet interneti; perfaqeson shtresen layer t protokollit pr Internetin, e specifikuar mse 20 vjet me par n mnyr mjaft t sakt n m shum se 45 faqe n RFC79. Interneti operon duke transferuar te dhnat n paketa t vogla t cilat, n mnyre t pavarur, transferohen n rrjeta ashtu si e specifikon dhe Protokolli i Komunikimit Ndrkombtar, i njohur ndryshe si Internet Protocol. Qe prej vitit 1981, IPv4 versioni publik i atij qe quhet Internet Protocol, sht versioni i katrt i tij por sht i pari version i ktij protokolli q sht kaq shum i perhapur (shprndar) ;sht berthama e metodave standarte ku bazohet Interneti. IPv4 sht ende dhe sot shtresa m e perhapur protokollit t Internetit. IPv4 prshkruhet n publikimet e IETF si RFC 791; n koht e fundit sht themeli i
8
pjess m t madhe te komunikimeve ne rrjet. IPv4, sht nj protokoll n shtresa (layers) Interneti per transmetim te paketave n rrjet dhe siguron nj transmetim datagram end-to-end prmes rrjetave te shumfishta IP. IPv4 operon mbi nj model shum t mir shperndarjeje, ku gjithsesi nuk garanton shperndarjen, as siguri n radhen e shprndarjes apo shmangien e shprndarjeve te dyfishta. IPv4 nuk ekzekuton kontrolle t gabimeve apo mekanizma qe kontrollojn shperndarjen. Gjithsesi, IPv4 i eliminon transmetimin e t dhenave q rezultojn me gabime nga metoda checksum e aplikuar n headerin e pakets s t dhnave. Kto aspekte, duke prfshir dhe paprekshmrin e t dhnave, i adresohen njshtrese m t lart protokolli, si sht Protokolli i Kontrollit te Transmetimit. IPv4 prdor adresim 32-bitsh dhe lejon 4294967296 adresa unike; ka 4tipe te ndryshme klasash: A,B,C dhe D. N fillim, nj adrese IP ishte e ndar n dy pjes; identifikuesi i rrjetit, i perfaqsuar nga okteti m sinjifikativ i adreses dhe identifikuesi i host-it, pr t cilin perdorej pjesa tjetr e adreses. Nj format i till lejonte krijimin e jo m shum se 256 rrjetave. Shpejt u arrit n prfundimin se kjo nuk ishte e pershtatshme; per te tejkaluar kt limit, okteti i par i adresave u ripercaktua pr t krijuar nj set klasash t rrjetit, n nj system q m von u b i njohur si Classful Networking dhe ku pjese e t cilit ishin 5 klasa:A, B, C, D dhe E. Klasat A, B dhe C kan gjatsi bitesh te ndryshme pr identifikimin e rrjetit t ri. Pjesa tjetr e klasave u prdor fillimisht pr t identifikuar nj host brenda rrjetit, q do t thoshte se do klas kishte nj kapacitet t caktuar pr t adresuar hostet. Klasa D u caktua pr adresimet multicasting ndrsa ajo E u rezervua pr aplikacione t s ardhmes. Kjo hapesire adresash q lejonte ky protokoll u mendua t ishte mse e mjaftueshme n stadet e para t internetit, kur akoma nuk i ishte paraprir nj prhapjeje kaq t gjr t tij. Gjat dekads s par t funksionimit t Internetit, nga fundi i viteve 1980, u b mse e dukshme se duhej t zhvilloheshin metoda pr t ruajtur hapsiren e adresave. N vitin 2003, bazuar n nivelet e athershme t shpejtsis s shprndarjes n rrjet, u mendua q ky numr adresash do t mjaftonte pr dy dekadat e fundit; n Shtator t 2005, sipas nj raporti t ketij viti, u arrit n prfundimin se adresat n dispozicion do mund t prdoreshin pr jo m shum se max 5 vjet. Duke par kto zhvillime, n 2010 u projektua zgjerimi i adresave globale n tremujorin e par t 2011, prandaj dhe n 3 Shkurt 2011, n nj ceremoni n Miami, IANA (Internet Assigned Numbers Authority Autoritetet e caktimit t adresave n internet) caktoi zyrtarisht 5 blloqet e fundit nga 8 blloqe t adresave IPv4 si pjes t adresave q do t implementohen. Q n vitet 1980 u b mse e dukshme q numri i adresave IP t vlefshme pr prdorim po zvogelohej deri n nj niveli i cili, n fillimet e dizenjimit t rrjetit nuk u mendua se kjo do t ndodhte aq shpejt. Ky ishte dhe faktori udhheqs pr hyrjen n rrjetat classful apo dhe pr krijimin e adresave CIDR. Por pavarsisht ktyre matjeve, adresat IPv4 po konsumohen me nj ritm alarmant dhe sht vleresuar se 2010 do ishte viti i fundit pr IPv4, edhe pse ka burime q thon se mund te zgjas deri n 2012. Arsyeja kryesore pr dobsimin (shterjen) e IPv4 sht rritja e numrit t madh t prdoruesve t Internetit, pajisje t lvizshme q kan nj lidhje n Internet dhe gjithmon e m n rritje prezenca e modem ADSL dhe kabllore. Kjo solli zhvillimin dhe adoptimin e IPv6 si nj zgjidhje alternative pr kt problem. 1.3.2 IPv6 N 1991, IETF (Internet Engineering Task Force) vendosi q version aktual i IP (IPv4) e kishte konsumuar dizenjmin e tij, por nga ana tjetr, t ndryshosh IP do t thot t ndyshosh duzina
9
protokollesh dhe konvencione Interneti, t ripercaktosh se ne menyre do te ruhen adresat IP n DNS (Domain Name System) dhe aplikacione t tjera, si do t dergohen t dhnat n nj Ethernet, Token Ring, FDDI apo n do medium tjetr, t prcaktohet se si programuesit do t therrasin funksionet e rrjetit. Sidoqoft, IETF nuk sht kaq e paprgjegjshme sa t pretendoj q dokush do t ndryshoj gjithka brenda nats!! Kufizimet e versionit aktual, IPv4 uan n krijimin e nj versioni t ri i protokollit i cili siguronte t njjtat funksione por pa t njjtat kufizime te tij. Keshtu, versioni zvndsues me kto karakteristika me emrin IPv6, u rekomandua nga drejtuesit e fushs s IPng (Protokolli i Gjenerats t re t Internetit) t forcave speciale inxhinierike n takimin e Torontos ne 25 Korrik 1994 n RFC 1752 (Rekomandimi pr gjeneratn e re t protokolleve IP). Rekomandimi u aprovua nga Grupi i Inxhinierve t Drejtimit (ose kontrollit) t Internetit dhe u b nj propozim standart n 17 Nentor 1994. Qendra e setit t protokollit t IPv6 u b n draftet standarte te IEDF n 10 gusht 1998. Q nga viti 1994, jan publikuar m shume s 30 RFC pr IPv6. Versioni i 6 i protokollit t Internetit u shkurtua n IPv6 (ku 6 i referohet versionit numr 6). Ai mund t instalohet si nj prmirsim i nj software; sht dizenjuar pr tu ekzekutuar gjithashtu n rrjet komputerike me performanc t lart (psh: Gigabit Ethernet, OC-12, ATN etj) dhe n t njjtn koh t jet gjithashtu efient pr rrjet kompjuterike me bandwidth t vogl ( psh wireless). Transmisioni i IPv6 e lejon prdoruesin t permirsoj host-in n IPv6, dhe operatort e rrjetit t pozicionojn IPv6 q t ket akses n rrjet. IPv6 nuk sht plotsisht ndryshe nga IPv4; t njjtat gjera t msuara pr IPv4 qndrojne edhe pr IPv6. Ndryshimet midis 2 versioneve qndrojne n 5 fusha kryesore: Adresimi dhe routing, siguria, prkthimi i adresave t rrjetit, workload administrative si dhe suporti q jep secili pr pajisjet e lvizshme. Ashtu si IPv4, edhe IPv6 sht nj protokoll n shtresa (layers) Interneti pr transmetim e paketave n rrjet dhe siguron nj transmetim datagram end-to-end prmes rrjetave t shumfishta IP. Ky zgjerim lejon m shum pajisje dhe prdorues t lidhen n rrjet ashtu si n t njjtn koh lejon po aq mir edhe m shum fleksibilitet n shprndarjen e adresave dhe efiience n trafikun e transmetimit; eliminon edhe nevojn parsore t NAT (network address translation-prkthimin e adresave t rrjetit), e cila prmirsonte shprndarjen e gjr si nj prpjekje pr t lehtsuar shterimin e adresave IPv4. IPv6 implementon karakteristika shtes jo t pranishme n IPv4; thjeshtson aspekte t caktimit t adresave (autokonfigurimin e adresave) dhe rinumrimin e rrjetave (njoftimin e parashtesave dhe router-ave) n momentin q ndryshon siguruesi i lidhjes (connectivity provider). Me IPv6, t ndryshosh prefixin e lanuar nga nj numr i vogl router-ash mundet q n thelb t rinumroje t gjith rrjetin dhe kjo pasi identifikuesit e kompjuterit t lidhur n rrjet (host identifier) me minimumi 64 bite adrese, mund t vetkonfigurohen nga vet hosti. Prparsi tjetr e ktij versioni sht dhe siguria q ai ofron n transmetimin e t dhnave n rrjet dhe kjo sepse IPsec (Internet Protocol Security) u zhvillua posarisht pr IPv6 (edhe pse kishte shprndarje t gjer n fillim pr IPv4) si nj element i detyrueshm pr t dhe jo m opsional si ishte deri prpara tij. IPsec sht nj pjes thelbsore e detyrueshme e nj seti protokollesh baz n IPv6. IPv6 specifikon nj format t ri pakete; paketat jan dizenjuar pr t pasur nj header m t vogl q sht dhe elementi q proesohet m s pari nga router-at. Pjesa m e madhe e shtresave transport dhe application krkojne ndryshime fare t vogla apo ndoshta asnj ndryshim pr t operuar edhe sipas IPv6;
10
prjashtim bjn protokollet e aplikacioneve t cilat fusin adresat e shtreses Internet, t tilla si FTP apo NTPv3.
Karakteristika m e rndsishme e IPv6 sht hapsira shum m e madhe e adresimeve sesa lejon IPv4, kjo sepse nj adres IPv6 prdor 128 bite. Si rrjedhim, hapsira e adresave q lejon ky protokoll transmetimi sht 2128 ose rreth 3.4*1038 adresa. Si krahasim, kjo sasi sht rreth 5*1028 adresa pr do nj nga 6.8 bilion banort e bots n vitin 2010. Edhe pse kto adresa ishin numra shum t mdhenj, nuk ishte qllimi i dizenjuesve t IPv6 plotsimit i t gjith hapsires gjeografike me adresa t vlefshme. Pr m tepr, adresat me t gjata thjeshtsojn caktimin e adresave, mundson n mnyre m efektive rout-ing dhe implementon karakteristika speciale adresimi. Madhsia standarte e nj nnrrjeti n IPv6 sht 264 adresa, katrori i gjithe hapsires s adresave q mbulon IPv4. Si rrjedhim, aktualisht, niveli i prdorimit t hapsirs s adresave do t jet m i vogl n IPv6, por manaxhimi i rrjetit dhe efienca e rout-ing sht prmirsuar nga hapesira m e madhe e nnrrjetave si dhe rout-ing hierarkik. Hostet IPv6 mund t vetkonfigurohen automatikisht kur ato lidhen n nj rrjet IPv6 duke prdorur mesazhet e lanuara nga ICMPv6 (Internet Control Message Protocol version 6). Me tu lidhur fillimisht n rrjet, nj host drgon nj krkes multicast pr parametrat e tij t konfigurimit; nese sht konfiguruar si duhet, router-at i pergjigjen nj krkese t till m nj paket lajmeruese e cila prmban parametrat e konfigurimit te shtress network. N rast t kundrt, pra nse konfigurimi nuk sht i prshtatshm pr nj aplikacion, rrjeti mund t prdor nj konfigurim me DHCPv6 (Dynamic Host Configuration Protocol version 6) ose hostet mund t konfigurohen n mnyre statike. Routerat prfaqsojne nj rast special t krkesave pr konfigurimin e adresave, duke qen se ato shpesh jan burim informacioni vetkonfigurimi, si jan njoftimet per router-at dhe prefikset. Konfigurimet stateless (vetkonfigurimet) pr router-at mund t realizohen edhe me an t nj protokolli rinumrimi special t router-ave. Header-i protokollit i IPv6 ka nje madhsi fikse (40 oktete); opsionet implementohen si nj zgjerim shtes i cili siguron nj madhesise t plot t tij, e cila limiton madhsin e tyre vetm nga madhsia e pakets s plot. Mekanizmi i zgjerimit t header-it siguron dhe zgjatshmrin pr t suportuar dhe shrbimet n t ardhmen pr Quality of service, sigurin, lvizshmrin etj. pa qen nevoja e ridizenjimit t protokollit baz. N IPv6, header-i dhe proesi i transmetimit t paketave sht thjeshtesuar ndjeshem. Edhe pse header-at n paketat IPv6 jan minimumi sa dyfishi i atyre n IPv4, proesimi i tyre nga routerat sht prgjithsisht m efient, duke zgjeruar n kt mnyr dizenjimin end-to-end (komp-komp) t rrjetit. Header-at e paketave IPv6 jan m t thjeshta se ato q prdoren n IPv4, me m pak fusha prdorimi t zhvendosura n zgjerime opsionale t header-it.
11
IPv6 nuk performojn fragmentimin; secilit host i kerkohet t drgoje paketa jo m t mdha se minimum i lejuar i IPv6 (1280 oktete). Header-i IPv6 nuk mbrohet nga nj checksum; siguria trsore ndaj tij duhet t realizohet nga shtresa link dhe shtresa m t larta t dedektimit t gabimeve (TCP,UDP,etj). Kjo do t thot se pr router-at IPv6 nuk sht nevoja t rillogarisin nj checksum kur fushat e header-it ndryshojn. 1.3.3 Kalimi nga IPv4 n IPv6 Kalimi nga nj protokoll n tjetrin sht nj proes q krkon koh pr vete faktoret q e karakterizojn dhe q duhet t prshtaten; kjo do t thot q ekzistojn standarte, protokolle dhe proedura q t mundsojn bashkjetesn (bashkekzistencn) e IPv4 dhe IPv6 derisa t behet nj kalim i plot n versionin e prmiresuar. Teknika t prdorura n nj faz tranzicioni mund t prmendim: Tunneling IPv6 n IPv4, tunneling IPv4 n IPv6, t ekzekuteohen t dy protokollet n t njjtin sitem (dual stack) pr nj periudh kohe t zgjatur apo perzierja dhe bashkimi i t dy protokolleve n disa mjedise duke realizuar adresime me elemente t t dy versioneve; gjithsesi duhet t theksohet fakti q kalimi nga IPv4 n IPv6 mund t jet nje proes i vshtir. Implementimet hibride IPv4/IPv6 prbjn nj klas speciale adresash IPv4 mapped IPv6. Ky tip adrese ka 80 bitet e para t vendosura n 0 dhe 1 16 bitet e tjera, ndrsa n 32 bitet e saj t fundit sht e vendosur adresa IPv4. Kto adresa shpesh paraqiten n standartin e formatit IPv6, por duke qen se kan 32 bitet e fundit t shkruara n paraqitje t zakonshme t ndare me pik te IPv4 (karakteristike pr kt protokoll) themi se n nj paraqitje t till kemi ndrthurje t dy ktyre protokolleve. E till psh: do t ishte paraqitje e meposhtme: ::ffff:192.0.2.128 ku 192.0.2.128 perfaqson adresn IPv4. Duke qen se ka ndryshime t dukshme midis dy protokolleve, disa nga nivelet m t ulta funksionale t programuesve n IPv6 nuk funksionojn n menyr identike edhe me adresat IPv4/IPv6 ashtu si ndodh edhe e anasjellta, duke qen se sidoqoft IPv4 dhe IPv6 jane dy implementime t ndara (psh Microsoft Windos 2000 XP dhe Server 2003) apo edhe per shkak t eshtjeve t siguris q lidhen me secilin. N t tilla sisteme operative, sht e nevojshme t hapen hapsira (fole, xhepa) t ndar pr do protokoll IP n menyr q sistemi t punoj me t dyja n t njjtn koh. N disa sisteme, psh Linux Kernel, etj., kjo karakteristik kontrollohet nga nj hapesir opsionale IPv6_v6only e specifikuar n RFC 3493. Tunneling: pr t arritur Internetin IPv6, nj host ose rrjet duhet t prdor infrastrukturen ekzistuese t IPv4 q t mbaj paketat. Kjo gj behet duke prdorur nj teknike q quhet tunneling e cila konsiston n futjen e paketave t IPv6 n IPv4, duke prdorur IPv4 si nje link layer pr IPv6. Futja e t dhnave t IPv6 n paketat e IPv4 udhzohet nga IP numri protokollit 41. IPv6 mund t futet gjithashtu n paketa UDP psh: n mnyr q t kaloj nj ruter q bllokon trafikun e protokollit 41. sht dhe Automatic tunneling e cila sht nj teknike ku infrastuktura e routing prcakton automatikisht pikn finale t tunelit.
12
Kompanit kryesore ne kt drejtim Ka shum rrjeta test q aplikojn IPv6 t shprndara n mbar botn. Pr shprndarjen aktuale, gjithsesi, t gjitha kompanit duhet t sigurohen q shitsit t cilt suportojn kompanit e ndrtimit dhe aplikimit t rrjetave, t bjn prmirsimet e nevojshme. Ka dy kategori t prmirsimeve q duhen realizuar pr IPv6; e para ka t bj me setin q suporton proesin e transmetimit t pakets n rrjet (shpesh referuar si routing), ndrsa prmirsimi tjetr i nevojshm lidhet me setin q prfshin llogaritjen dhe infrastrukturn e host-it. Kategoria e par prfshin nj format m t gjr adrese (e cila pr pasoj do ndikoj dhe n madhsin dhe strukturn e tabels routing), protkolle m t mira pr routing t tilla si: OSPF (Open Shortest Firs Protocol) dhe RIP (Routing Information Protocol), si dhe nj suport t mir pr zgjerimet opsionale t header-it t pakets. Ndrsa kategoria e dyt prfshin prmirsime n lidhje me DNS (Domain Name System), proesin e vetkonfigurimit t host-eve, prmirsimit t siguris dhe API-t (Application Papprogramming Interfaces). Duke patur parasysh kto prmirsime t nevojshme, do t diskutojm se far suporti japin n kt drejtim 10 prodhueit kryesor: Apple Computer Sistemi operatvit open source UNIX i ofruar nga Apple Computer mundson lidhje t avancuar n rrjet t bazuar n BSD dha ka hapsir pr TCP/IP t avancuar. Versioni 10.2 dhe sistemet operativ m t rinj suportojn m s miri IPv6. Hewlett-Packard HP
13
HP-UX11 m i ri suporton disa nga karakteristikat e IPv6 t tilla si tunneling automatic dhe konfigurimin e tij, hapsir API t avancuar, protokolle t dyfishta pr IPv4/IPv6, PMTU Discovery si dhe vetkonfigurim t hosteve. HP-UX11 transmeton n nj gjrsi t pakufizuar, FDDI (Fiber Distributed Data Interface) si Ethernet.
IBM
Dual-attach FDDI Board
Q kur IPv6 u mundsua n sistemin AIX n 1997, IBM ka treguar support t vazhdueshm pr IPv-t duke shtuar her pas here suportin pr prodhimet e saj, t tilla si DB2 pr indos v9.1, Unix dhe Linux. Linux Protokollet IPv6 pr Linux jan zhvilluar si nj prpjekje e prbashkt vullnetare, referuar si USAGI (Universal Playground for IPv6). Ky projekt u ndermorr pr t fshir viruset n implementimin e Linux, gj e cila bnte t vshtir qe sistemet e bazuara n kt sistem shfrytzimi t prshtaten me specifikimet e IPv6. Microsoft Q n koht kur t gjith prodhuesit po hidhnin n treg pajisje q suportonin IPv6, Microsoft-i e kishte br kt gj tashm. Pjesa m e madhe e versioneve m t reja ishte integruar n sistemet operative t Windows prfshir ktu Windows Vista, Windows Server Code, Windows Server 2003 dhe Windows CE. Rrjeti ka aplikuar prmirsimet e nevojshme t IPv6 dhe mundson nj kalim t organizuar nga Ipv4 drejt Ipv6. Sun Microsystems Sistemi operativ The Solaris 10 i ofruar nga Sun Micrsoft, ofron suport shum t mir sidomos n ndrfaqen e programimit si dhe specifikime t tjera. Avantazhi kryesor i ksaj kompanie sht Internet Key Exchange (IKE), i cili bn q sistemet t lidhen duke prdorur vrtetimin dhe enkriptimi, si dhe nj prmirsim m i madh pr sigurin e t dhnave n transmetimin (IPsec). Ky prodhues gjithashtu ofron lehtsu edhe n tunneling t tipit IPv6 n IPv4 dhe anasjelltas N punn n rrjet, protokolli tunneling implementon aktivizimin e funksioneve t reja t puns n rrjet ndrsa ruan themelin e rrjetit si sht. Mund t jen arsye t shumta prse nj rrjet ka nevoje pr tunneling, psh: q t ngarkoj nj t dhn mbi nj rrjet drgimi jo kompatibl, ose t lejoj nj rrug m t sigurt prms nj rrjeti jo t sigurt. Tunneling IPv6 lejon host-et IPv6 dhe ruter-at t lidhen me host-e dhe ruter-a te tjera IPv6 mbi nj Internet ekzistues IPv4. Arsyea kryesore e IPv6 tunneling sht t vendos IPv6 si dhe t mirmbaj prshtatshmrin me host-et dhe ruter-at tashm ekzistues t IPv4. IPv6 tunneling prfshin datagramat IPv6 brenda paketave IPv4. Paketat e prfshira udhtojne prms nj Interneti IPv4 derisa ato t arrijn host-in ose ruter-in e tyre destinacion. Host-i ose ruter-i IPv6-aware merr datagramat IPv6, duke i bre forward aty ashtu si duhet.
14
Nj tunnel broker sht nj shrbim q lejon nj netork tunnel. Duke prdorur kto tunele, lidhja lejohet nga infrasktruktura ekzistuese n nj t re. RFC 3053 prcakton nj tunnel broker shum t zakonshm, t quajtur IPv6 tunnel broker. Ky ka aftsin t tuneloj paketat IPv6 mbi IPv4. N mnyr q Sistemi Operativ t suportoj tunnel broker ai duhet t kate IPv4/IPv6 dual-stack dhe duhet t jet i aft n krijimin e IPv6 n tunelet IPv4. Nj prdorues mund ta shikoj tunnel broker si nj IPv6 ISPs virtual, i cili lejon lidhje IPv6 tek user-at tashm t lidhur n nj Internet IPv4. Sistemet Operative qw i nevojiten kompjuterit pwr tw suportuar IPv6 connection. Emri pr tu lidhur me IPv6 derivon nga lidhja e mparshme e IPv4, duke shtuar @ipv6.tonline.hu n vend t @t-online.hu. Password-i i aksesit n t mbetet i pandryshuar, i njjti q perdoret pr t aksesuar IPv4. Pr t aksesuar IPv6 test service, n sistemin e operimit q po perdorim, ne duhet t vendosim nj lidhje t re me rrjetin e cila do startoj nj IPv6 t re bazuar ne PPPoE connection (nj protokoll q provideri prdor dhe duhet t ket username dhe password pr t aksesuar). Figura e mposhtme tregon se si pajisjet lidhen me njera-tjetren.
N sistemin operativ Microsoft Windows XP aktualisht nuk mund t vendosej nj lidhje IPv6 direkt. Por m von kjo gj u b duke vendosur nj Advanced Networking Pack q u vendos pr her t par n versionin SP2. N Microsoft Windows Vista ne nuk na nevojitet t instalojme nj aplikacion t veuar. Mnyrat se si bhet lidhja jan t shpjeguara Help-in e MWV. N rastin e Microsoft Windows 7 hapat pr t br rregullimet e duhura jan identike si ato n MW Vista. Sistemet Operative Unix/Linux gjithashtu suportojn lidhjet ne rrjet. Gjithashtu dhe kto sisteme operative prmbajn Help-in pr t udhezuar si t konfigurojm hap pas hapi lidhjen e IPv6.
15
Duke qen se IPv6 sht akoma n ndrtim e sipr n Windows XP konfigurimi i tij duhet br manualisht. Pr t aktivizuar paketn IPv6 ndiqen kto hapa: 1. 2. 3. Klikojm Start n desktop Klikojm Control Panel N dritaren e shfaqur klikojm tek Network Connections
4. Klikojm me t djathtn e mous-it q krkon futjen e pakets IPv6 n t dhe klikojm Properties 5. N tabeln e shfaqur klikojm Install
6. N dritaren Select Network Component Type selektojm opsionin Protocoll dhe klikojm Add 7. N dritaren Select Network Protocol selektojm Microsoft TCP/IP version 6 dhe klikojm OK.
N kt moment paketa IPv6 n sistemin tuaj sht e aktivizuar!
1.4 Struktura Struktura e Internetit dhe karakteristikat e tij t prdorimit jan studiuar gjrsisht. Shum shkenctar kompjuterash prshkruajn se Interneti si shmbulli i par i nj sistemi kompleks inxhinierik. Interneti shte heterogjen; psh: transferimi i t dhnave dhe karakteristikat fizike ndryshojn shum. Struktura e Internetit sht shum e qndrueshme ndaj dshtimeve t papritura dhe shum i ndjeshm ndaj sulmeve n shkall t lart. 1.5 Internet Service Provider (ISP) ISP sht nj kompani q mundson aksesimin n internet. Ato bjn t mundur lidhjen prdoruesit direk n Internet duke prdorur kabllot, ireless apo lidhjen me fibra optike. Pr marrjen e shrbimit nga ISP-t e ndryshm, kryhet nj pages dhe menjher n shtpin, zyrn apo kompanin shrbimi i Inhternetit vjen mnjher duke br t mundur aksesimin e tij n do koh.
16
Prdoruesit modern
Prdoruesit e Internetit nga 2004 deri n 2010 (n %)
InternetI po bn t mundur rritjen e fleksibilitetit gjat orve t puns, sidomos me rritjen e shpejtsis s lidhjes dhe transferimit t informacioneve apo marjes s tyre si dhe aplikacioneve web. Internet ditt e sotme mund t aksesohet pothuajse ne cdo vnd nga shum prdorues, sidomos prmes pajisjeve mobile. Pajisjet celulare, kartat e kreditit, 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 konsolat e lojrave dhe celulart ruter lejojn prdoruesit t futen n Internet kudo q ato ndodhen nqs n at zon ka val interneti. Ofruesit e shrbimeve mund ta kufizojn shrbimin dhe transferimi i t dhnave nprmjet ireless mund t jt m i vshtir. Materialet edukative pr t gjitha nivelet q nga shkolla fillore e deri tek post PhD (doktoratura) jan t gatshme n Internet. Gjithashtu nprmjet Intenetit ofrohet dhe mundsia e edukimit n distanc, ndihmesa pr kryerjen e detyrave t ndryshme nprmjet tij, ose thjesht krkimi pr material interesante, gj q e ka br mjaft t lht pr do person t fardolloj moshe t aksesoj Internetin. Gjithashtu Interneti ofron dhe programe falas si: Linux, Mozilla Firefox, OpenOffice, Adobe Acrobat Reader apo dhe programe t tjera t nevojshme pr do prdorues. Chat-i sht shum i prdorshm nga njerzit sot npr bot pr t komunikuar apo shkmbyer materiale. 1.6. Shrbimet e Internetit 1.6.1 Infromacioni Shum njerz prdorin termat Internet dhe Wrold Wide Web, ose thjesht Web, sit njjta, por ato nuk jan sisnonime t njra tjetrs. WWW sht nj set global dokumentash, imazhesh dhe resorseve t tjera, t lidhura logjikisht me Hyperlink-e dhe t prcaktuara nga URL-t. URL lejojn ofruesit t identifikojn shrbimet e tyre n mnyr q t jet e aksesueshme nga klientt. Protokolli i
17
mbajtjes s ktij materiali t ofruar nga ofruesit e shrbimeve nprmjet eb site-ve quhet HTTP (Hypertext Transfer Protocol). Brouserat e WWW si Microsoft Internet Explorer, Mozilla Firefox, Opere, Apples Safari apo Google Chrome, i japin mundsin prdoruesve t navigojn nga nj faqe eb-i n nj tjetr nprmjet hyperlink-eve. Kto faqe eb-i gjithashtu mund t prmbajn edhe pamje grafike, teks, muzike, video, lojra, aplikacione t ndryshme etj. Motorrt e krkimit si Google apo Yahoo! punojn prmes keyword-eve (fjalve kye) pr t shfaqur materialin e krkuar prej prdoruesit. Web-i ka ofruar dhe mundsin q do prdorues mund t publikoj materialet e tij n eb, nprmjet krijimit t eb site-ve t cilat mund t jen falas ose mund t ken nj kosto pr hapjen e tyre. Hapja e faqeve n Internet, mirmbajtja e tyre, prditsimi me informacionet m t reja mund t jet pak e vshtir, por gjithsesi shum individ apo kompani shfaqin materialet e tyre nprmjet krijimit t blog-eve t cilt jan lehtsisht t krijueshm dhe t leht pr tu prditsuar. T tjer, kompani apo individ, mund t marrin staf t specializuar pr krijimin, mirmbajtjen dhe prditsimin e web site-it. Mund t prmndim dhe ktu rrjetat sociale, ku njerzit mund t komunikojn me njri-tjetrin, shkmbejn materila dhe krijojn miqesi t reja, si Facebook, Twitter apo MySpace. E-commerce (tregtia online) q prdoret nga shum individe apo kompani pr blerje/shitje produktesh. Ajo mund t jet biznes-me-biznes, individ-me-individ apo biznes-me-individ. Produktet ofrohen n eb site si Ebay, tregohet mimi, prdorimi dhe do informacion i mundshm q lidhet me t. Koht e fundit sht rritur shum tregtia online pasi ajo ofron lehtsi ne blerje dhe gjithashtu kosto m t ult t produkteve. 1.6.2 Komunikimi Posta elektronike (Electronic mail), ose ndryshe E-mail, sht nj shrbim i rndsishm komunikimi i disponueshm n Internet. Koncepti i drgimit te mesazheve tekst midis pjestarve t komunikimit, sht i ngjashm me drgimin e letrave nprmjet posts. Foto, dokumenta apo material t tjera drgohen prmes e-mail-it. E-mail-i mund ti drgohet dhe shum personave n t njjtn koh. Telefonia e Internetit sht nj mnyr tjetr e komunikimit q ofron Interneti. VoIP (Voice over Internet Protocol) i referohet protokollit q prfshin t gjitha komunikimet n Internet. Ideja filloj n fillim t viteve 1990 ne alkie-talkie (nj nga mnyrat e komunikimit n distanc). N vitet n vazhdim sistemi VoIP sht br shum i leht n prdorim njsoj si nj telefon normal. Avantazhet q ka sht se komunikimi nprmjet tij sht shum m i lir dhe madje mund t jet dhe falas, sidomos n distancat e largta dhe pr ato q rrin me koh t gjata n Internt, ku m nj telefon normale komunikimi n distance t largta ka kosto tepr t lart. Rrjeti VoIP ka kijuar dhe adaptor q eliminojn nevojn pr nj kompjuter personal. Kualiteti i zrit varion nga telefonata n telefonat, por zakonisht i afrohet telefonatave tradicionale ose dhe mund ta kaloj at. Aktualisht, disa ofrues VoIP ofrojn shrbimin e emergjencs, por nuk sht globalisht i disponueshm. VoIP gjithashtu sht br shum popullor dhe pr aplikacionet e lojrave, si nj form komunikimi midis lojtarve. Konsolot t ndryshm si Playstation 3, Xbox 360 apo Nintendo Wii ofrojn chat-in VoIP.
18
1.6.3 Transferimi i t dhnave Ndarja e materialeve sht nj shmbull i transferimit t nj sasi t konsiderueshme t dhnash prmes Internetit. Nj skedar kompjuterik mund ti drgohet klienteve, kolegve apo miqve si nj material i ngjitur. Materiali mund t ngarkohet n nj ebsite ose n nj server FTP (File Transfer Protocol protokoll rrjeti q prdoret pr t transferuar material nga nj host n nj tjetr) q t jet lehtsisht i shkarkueshm nga prdoruesit e tjer. Shkarkimi i materialeve nga kto site nga shum prdorues t ndryshm mund t lehtsohet nga prdorimi i rrjetave mirror (set i kopjuar i t dhnave. Ai sht nj kopje ekzakte e faqes ku ndodhet materiali. Mirror ofron shum prdorues t aksesojn t njjtin informacion n t njjtn koh). Marja nga Interneti e disa prej materialeve krkon dhe nj pages e cila mund t kryhet me kartat e ndryshme t pagess si kartat e kreditit. Streaming media (media online) sht nj mnyr e transmetimit t informacionit mediatik nprmjet Internetit. Shum stacione televizive dhe radio ofrojn mundsin q programet e tyre t shikohen/dgjohen dirkt n Internet. Gjithashtu n Internet ofrohet mundsia dhe e transmetimit t rregjistruar q prdoret m s shumti nga prdoruesit e Internetit si: video muzikat, transmetimet e rregjiistruara te ndeshjeve, filmave etj. Webcams (kamerat n Internet) sht nj shtes me kosto t ult q i bhet ktij fenomeni. Prve disa kamerave q ofrojn nj imazh t qart t pamjes, disa t tjera e ofrojn pamjen m t vogl dhe t ngadalt n prditesim. Prdoruesit e Internetit mund t shohin direct pamje nga vnde t ndryshme n koh reale. Videokonferencat jan shum popullore ku shum prdorues shohin nprmjet kamerave t tyre prezantimet direkt kompanive, shoqatave apo bizneseve t ndryshme. Youtube u themelua ne 15 Shkurt 2005 dhe tani sht website-i i par pr shikimin e videove. Perdorues t ndryshm mund t rregjistrohen aty dhe mund t ngarkojn video t ndryshme q mund t shihen nga prdorues t ndryshm t Internetit. 1.6.4 Impakti social Inerneti ka br mundur forma t reja t komunikimit social, dhe organizativ, kjo si pasoj e karakteristikave t tij si shprndarja e gjr dhe aksesi. Rrjetet sociale si Facebook, Twitter dhe MySpace kan krijuar rrug t reja t socializimit dhe lidhjes. Prdoruesit e ktyre site-ve kan mundsin t fusin informacion t ndryshm n faqet e tyre, t zgjedhin interest e tyre, dhe t lidhen me t tjert. N dekadn e par t shekullit t XXI u shfqn shqetsimet e para rreth privacis, identitetit dhe shprndarjen e materialeve pa t drejt. Kto shqetsime po mundohen t zgjidhen akoma dhe sot po shkalla e vshtirsis ne zgjidhje sht tepr e lart. Politika t reja jan ndjekur, pr ndalimin e marrjes s materialeve n mnyr pirate apo publikimi i tyre n internet me pa t drejt, nga shum shtete. Shum grupe politike e prdorin Internetin si mnyr pr t organizuar grupe q t arrijn qllimet e tyre. Shum shtete si Irani, Korea e Veriut, Mianmari, Kina dhe Arabia Saudite ndalojn njerzit t aksesojn material n Internet q
19
kan t bjn me politikn dhe besimin fetar. Kjo gj arrihet prmes nj software-i q filtron domainet dhe bn t mundur q ato t mos aksesohen nga prdoruesit. N Norvegji, Danimark, Finland dhe Suedi shum ofrues t shrbimeve t Internetit kan, vullnetarisht, rn dakort t ndalojn aksesin n site t listuara nga qeveria. Ndrsa kjo list supozon thjesht t mbaj adresa pornografike, prmbajtja e saj sht secrete. Shum shtete, prfshri dhe SHBA-n, kan miratuar ligje kundr mbajtjes apo shprndarjes t materialeve t caktuara, si pornografi, prmes Internetit. Ka shum software programe t disponueshme dhe falas ku prdoruesit mund ti prdorin kto programe pr t ndaluar s pranuari disa website, individ apo rrjeta kompjuterike n mnyr q t limitojn aksesin e fmijve n materiale pornografike apo t dhunshme. Disa nga fusht e rndsishme t Internetit jan dhe lojra me shum persona online (multiplayer gaming). Kjo form krijon komunitete, ku njerzit t t gjitha moshave shijojn botn e lojrave online. Ka varietet t ndryshme t ktyre lojrave duke filluar nga FPS e deri tek MMORPG. Kjo gj ka revolucionarizuar mnyrn e lidhjes s njerzve me njri-tjetrin ndrsa ata shpenzojn kohn e tyre t lir n Internet. Shum njerz e prdorin Internetin (sidomos n vndin ton) pr t aksesuar dhe shkarkuar muzik, filma, lojra apo material t tjera. Shum material ofrohen falas n Internet por disa prej tyre krkohet blerja, por ekzistojn rrug t ndryshme ku njerzit i marin kto materiale pa t drejt dhe duke cnuar t drejtn e autorit. Shum njerz e prdorin WWW nj nj mnyr pr t aksesuar lajme, motin dhe sportin, planifikimin e udhtimit duke bler bileta onlin etj. Njerzit prdorin chat-in, mesazhet dhe e-mailin pr t qn gjithmon afr me shoqrin npr bot. Shum t tjer prdorues e prdorin si nj mnyr pr t vjedhur informacione, profile, materiale apo fardolloj gjje t mundshme nga individt apo kompanit duke prdorur teknika t ndryshme pr vjedhjen e tyre. T till si Phishing q prdoret duke drguar mesazhe apo gjat komunikimit direkt ku dikush t jep nj link dhe n momentin q ti klikon aty, personi q ta drgoi merr informacionet e tua si e-mail, password-in, detajet e karts s kreditit etj. 1.7 Semantic Web 1.7.1 far sht semantika? Semantika sht aplikimi i kuptimit mbi t dhnat. Webi i sotm bazohet n dokumente dhe n kompjutera q i qarkullojn kto dokumente. Pas ktyre dokumenteve nuk qndron ndojn kuptim. Ajo q krkohet sot sht q kompjuterat t kuptojn se far qndron pas ktyre dokumenteve. Pr kt si fillim duhet t bjm dallimin midis sematiks dhe sintakss. Sintaksa ka t bj me simbolet, me fjalt q mund t jen n gjuh t ndryshme, mirpo kuptimi i tyre sht i njjt dhe t gjitha t ojn n t njjtin prfundim. Pra sintaksa t ndryshme mund t ken t njjtin kuptim (semantike). Motorrt e sotm t krkimit bazohen te sintaksa duke i dhn prdoruesve rezultate t pafundme e me aspak lidhje me at far kerkojn, n vnd q t bazohen te semantika. Pra problemi i webit sot sht q nuk prpiqet t analizoj kuptimin, por bazohet n gjetjen e sintakss q prkon me krkimin. Pra si mund t prmirsohet kjo? Semantika sht nj prmisim i
20
mundshm. Duke ditur kuptimin e prmbajtjes, ta lidhsh dhe t`ia prshtatsh at (prmbajtjen) nj prdoruesi specifik. Dmth jo nj burim i vetm t dhenash ka gjithka q duhet, prandaj sht e rndsishme t vihen bashk burime t ndryshme e t shperndara. 1.7.2 far sht semantic web Webi semantik nuk sht nj web i veant por nj zgjerim i atij ekzistues, ku informacioni jepet me nj kuptim t mirprcaktuar, duke i br makinat dhe njerzit t bashkveprojn me njeri-tjetrin. Duke e quajtur si hapi pasardhs n evolimin e web-it t sotm, semantic web prcaktohet si nj web me t dhna q mund t proesohen direkt ose indirekt nga makinat. N nj web semantik t dhnat n vetvete bhen pjes e web-it dhe mund t proesohen pavarsisht aplikimeve, platformave dhe domain-eve. Ky sht dallimi me World Wide Web q ne njohim sot, i cili prmban informacion t pakufizuar virtual n formn e dokumenteve. Ne mund t prdorim kompjuterat pr t krkuar pr kto dokumente por ato prap duhet q t lexohen dhe interpretohen nga njerzit. Kompjuterat mund tju paraqesin informacione, por ju nuk jeni n gjndje t kuptoni se cili informacion sht m i mir e ju duhet pr nj krkim t caktuar. Web-i semantik nga ana tjetr ka t bj me pasjen e t dhnave dhe dokumentve n web n mnyr t till q makinat mund t`i proesojne, transformojn, prmbledhin t dhnat. Semantic web i bn makinat t kuptojn sematikn ose kuptimin e informacionit n World Wide Web. Ai e zgjeron rrjetin e faqeve web hyperlinked duke futur metadata t lexueshme nga makinat n faqet e web-it dhe se si ato jan t lidhura me njera-tjetrn, duke aktivizuar agjent automatik pr t aksesuar web-in n mnyr m inteligjente dhe t kryejn detyra n interes t prdoruesit. Pra web-i semantik sht nj web i cili sht i aft t prshkruaj gjrat n nj mnyre q kompjuterat t mund ta kuptojn. Fjalit ndrtohen mbi bazn e rregullave t sintakss. Por si mundet sintaksa t ket kuptim? Kjo sht ajo pr far shrbejn web-et semantik .T prshkruajn t dhnat n nj mnyr q aplikimet e kompjuterit ta kuptojn at. Web-i semantik nuk ka t bj me links (me lidhjen) midis faqeve. Ai prshkruan lidhjet midis gjrave dhe atributet e tyre. Semantic Web sht rrjet informacioni t lidhura n nj mnyr t till q t jen t lehta pr tu proesuar nga makinat n nj shkall globale. Ai mund t mendohet si nj mnyre efiente e prezantimit t t dhnave n WWW ose si nj databaz e lidhur globale. Qllimi kryesor i Semantic Web sht evolimi i Web-it aktual duke i lejuar prdoruesit te prdorin potencialin e tij t plot, duke i lejuar ata t gjejne ,t ndajn, dhe kombinojn informacione ne menye m t leht. Makina nuk mund t kryej detyra pa drejtimin e njeriut, pr shkak se web faqet jan t dizajnuara q t lexohen nga njerz dhe jo nga makina. Web-i semantik sht nj vizion i informacionit q mund t interpretohet nga makinat, kshtu q makina mund t kryejn m shum se punn e lodhshme t gjetjes, kombinimit dhe veprimit mbi informacionin ne web. Ky term sht shpikur nga Tim Berners Lee, shpiksi i World Wide Web dhe drejtori i World Wide Web consortium, i cili mbikqyr zhvillimin e standardeve t propozuar pr web-in semantik. Tim BernersLee fillimisht shprehu vizionin per web-in semantik si vijon: Un kam nj ndrr pr Web-in n t cilen kompjuterat t bhen t aft pr t analizuar t dhnat n Web - prmbajtjen, links, dhe transaksionet midis njerzve dhe kompjuterave.Nje web semantik i cili do ta bj t mundur kt duhet ende t realizohet, por kur kjo t ndodh jeta jon e prditshme do t varet nga makinat t cilat komunikojn me makinat. Me konkretisht pr t kuptuar far tham m lart imagjinoni se jeni nj konsulent softesh dhe keni marr nj projekt te ri. Do t krijoni nj seri shrbimesh SOAP t bazuara n web pr nj klient. Gjja e par q ju duhet sht t msoni pak se far sht SOAP, kshtu q ju krkoni mbi kt term
21
n nj nga motorrt e krkimit. Fatkeqsisht rezultatet q ju shfaqet nuk jan aspak ndihmuese. Ju listohen detergjent ensh, sapun, madje edhe telenovela n rezultate. Vetm pas shum leximesh prgjat faqeve t linkuara jeni n gjndje t gjeni informacionin mbi specifikimet e SOAP te W3C. Pr shkak t kuptimeve t ndryshme t fjals soap rezultatet q merren jan t nj rndsie t ndryshme, dhe duhet q t bni shum pun pr t gjetur at informacion q ju duhet. Megjithat n nj web semantik ju mund t prdorni nj agjent t web-it semantik pr t krkuar n web pr fjaln soap, ku Soap sht nj lloj teknologjie specifikimi e prdorur n shrbimet e web-it. Kt her krkimet e bra do t jen t rndsishme. Agjenti i web-it semantik mundet gjithashtu t krkoj n rrjetin e organizats suaj pr specifikimet e Soap dhe t zbuloj nqs kolget tuaj kan realizuar projekte t ngjashme ose kan kryer krkime n lidhje m kt shtje. Duke u bazuar n kuptimin e informacionit (sematikn e tij) q gjndet n web mbi specifikimet e SOAP ky agjent t paraqet nj list t me teknologjit e lidhura me t. Pra ju msoni q WSDL, XML dhe URL jan t gjitha teknologji t lidhura me SOAP dhe q ju duhet gjithashtu t bni nj krkim mbi to prpara se t nisni projektin tuaj. Nj shembull tjetr se si semantik web funksionon sht rasti kur ju psh doni t fluturoni drejt San Franciskos. Pr kt hapni kompjuterin, aktivizoni agjentin e web-it semantik dhe e instruktoni at tju rezervoj nj bilet duke caktuar orn, ditn, vedin, sediljen dhe mnyren e pagess. Ndrkoh q agjenti i web-it update-on dhe axhendn tuaj n mnyr automatike, ju rezervon n hotelin tuaj t preferuar etj. Pra vetm me disa klikime bhet gjithka. Por pr t br t gjitha kto ky agjent duhet t gjej, intepretoj dhe kombinoj informacione nga burime t ndryshme. Shembulli n fakt sht nj vizion afatgjat i aplikimt t web-it semantik dhe vetm e ardhmja mund t tregoj se sa kjo do mund t realizohet. Duke u nisur nga t dy kto shembuj, lista e prfitimeve q mund te vijn nga perdorimi i teknologjive t web-it semantik ndrsa ato evolojn sht e limituar vetm nga imagjinata. Agjenti i web-it semantik nuk prfshin inteligjencn artificiale, por bazohet n nj set informacioni t strukturuar dhe rregulla q e lejojn t kuptoj marrdhnien midis burimeve t t dhnave. Kompjuteri n t vrtet nuk e kupton informacionin n mnyren se si e kupton njeriu, por ai ka informacion t mjaftueshm pr t br lidhje logjike dhe pr t marr vendime. Vizioni i web-it semantik sht nj web me t dhna i cili nuk shfrytzon vetm t dhnat e panumrta n WWW, por e lidh at informacion me t dhna n databazt relacionale dhe me magazin jo ndrvepruese informacioni si sitemet EDI. Duke konsideruar q databazet relacionale mbajn pjesn m t madhe t t dhnave t kompanive sot, aftesia e teknologjive t semantic web pr t aksesuar dhe proesuar at s bashku me t dhna t tjera nga websitet, databaze t tjera, dokumente xml, dhe sisteme t tjera, e rrit sasin e t dhnave t dobishme n mnyr eksponenciale. Pr m tepr, databaza relacionale perfshin nj sasi t madhe informacioni kuptimor (semantik). Databazet jan organizuar n tabela dhe kolona t bazuara n lidhjet midis t dhnave q ato mbajn dhe jane pikrisht kto lidhje q japin sematiken apo kuptimin e t dhnave. Fushat e aplikimi t web-it semantik po prjetojn nj interes mjaft t madh, fal rritjes s shpejt t prdorimit t web-it, s bashku me inovacionet dhe me rinovimin e teknologjive t informacionit t prmbajtjes. Ajo gjithashtu siguron mekanizmat pr realizimin e enterprise information systems. Shpeshher termat semantic, metadata, ontologjik dhe web semantic pdoren n mnyr inkonsistente. N veanti kto terma prdoren si nj terminologji e prditshme nga krkuesit Termi semantic web zakonisht prdoret pr tju referuar n mnyr m specifike formateve dhe teknologjive q e mundsojn at. Kto teknologji prfshijn Resource description framework (RDF), nj shumllojshmri formatesh shkmbimi t t dhnave si: RDF/XML, N3, N-Triples, Turtle; dhe shnime si RDF Schema (RDFS) dhe ontology web language (OWL), t gjitha t cilat
22
shrbejn pr t siguruar nj prshkrim formal t koncepteve, termave dhe lidhjeve me nj knowledge domain t dhn.
1.7.3 Zhvillimi i semantic web Implementimi i web-it semantik krkon shtimin e metadatave semantike, ose i t dhnave q prshkruajn t dhna pr burimet e informacionit. Kjo do ti lejoj makinat t proesojne n mnyr efiente t dhnat duke u bazuar mbi informacionin semantic (kuptimor) q i pershkruan ato. Kur ka informacion t mjaftueshm n lidhje me t dhnat, kompjuterat mund t bjn dallimin midis t dhnave, psh t kuptojne se far sht nj burim t dhnash dhe se si ai lidhet me t dhna t tjera. XML (eXtensible Markup Language) ka hapur rrugn drejt ksaj duke shtuar disa metadata n formn e tag-eve t lexueshme nga njeriu q pershkruajn t dhna. Webi semantik wshtw njw vision i t ardhmes s web-it, i cili do t ndrtohet mbi aftsin e xml pr prcaktuar skema t prshtatshme t tag-eve pr t paraqitur t dhnat. Shum file n nj kompjuter ndahen n dokumente dhe t dhna. Dokumente si email, raporte, broshura etj., lexohen nga njeriu. T dhna si kalendare, playlista etj. prezantohen duke prdorur nj program aplikativ q i lejon ato t shihen, krkohen dhe kombinohen me njera-tjetren. Pr momentin World Wide Web bazohet kryesisht n dokumente t shkruara n html (hypertext markup language) q prdoret pr t koduar tekst dhe objekte t tjer multimedia si: imazhe e forma interaktive. Prpara xml t dhnat ruheshin n databaz ku shumica e tyre ishin n pronsi t nj aplikacioni. Xml i bri t dhnat t ndrveprueshme brnda nj domain t vetm. N vetvete xml siguron ndrveprueshmri sintaksore vetm kur t dyja pjest i din dhe i kuptojn emrat e elementve t prdorura. Teknologjia semantic web t ndihmon duke i br tag-et t kuptueshme jo vetm pr njerzit por edhe pr makinat. Vet xml nuk sht nje zvndsim i HTML. Ato jan krijuar pr qllime t ndryshme. XML u krijua pr t transportuar dhe ruajtur t dhna duke u bazuar n at se far jan t dhnat, kurse HTML u dizenjua pr t shfaqur t dhnat dhe fokusohet n at se si t dhnat duken. XML u krijua pr t strukturar, ruajtur dhe transportuar informacionin. Gjja e par q i krkohet makinave pr t kuptuar t dhnat sht ti kesh t dhnat n nj format uniform ku, pr shmbull nj fush e emruar rruga ka gjithmon t njejtin format dhe mban gjithmon t njjtin tip informacioni . Kjo form funksionaliteti mund t gjndet sot n web site-t q prdorin forma q i lejojn prdoruesit t fusin informacione dhe t bjn pyetje si jan psh: web site-t e kompanive ajrore q u japin mundsi vizitorve t krkojn dhe t prenotojn udhtimin mbi bazn e kritereve t ndryshme. Megjithat duke marr parasysh sasin dhe shumllojshmrin e t dhnave t disponueshme n burime t ndryshme sot, kjo metod nuk shkon prtej aplikimeve shum specifike. Nj hap tjetr drejt web-it semantik krkon q t dhnat n domain t ndryshme t klasifikohen mbi bazn e atributeve, cilsive dhe lidhjeve q ato kan me t dhnat e tjera. Ktu sht ku hyjn n loje teknologjit si RDF, RDFS, dhe OWL. RDF sht pjese e specifikimeve t w3c t dizenjuara si metadata data model. Ajo prdoret si nj metod e pergjithshme pr prshkrime konceptuale ose
23
modelim t informacionit q implementohet n burimet e eb-it, duke prdorur formate t ndryshme sintakse. RDF sht nj standart i bazuar n XML pr t treguar burimet q ekzistojn n web, intranet-e dhe ekstranet-e. RDF ndrtohet mbi teknologjit ekzistuese t XML dhe urls (uniform resource identifier), duke prdorur nj url pr t identifikuar do burim, dhe duke prdorur urls pr t br statements pr burimet. Statement e RDF-s tregojn nj burim t identifikuar nga nj url, karakteristikat e burimit dhe vlerat ktyre karakteristikave. RDF bazohet n iden e ndrtimit t statements mbi burimet (burimet e web-it n veanti) n formn e shprehjeve: subject-predicateobject. Kto shprehje njihen si triples n terminologjin e RDF-s. Subject-tregon burimin, predicateparaqet tipare ose aspektet e burimeve dhe shpreh nj marrdhnie midis subjektit dhe objektit. Psh nj menyr pr t paraqitur fjalin:The sky has the color blue n rdf si nj triple sht subjekti q paraqet the sky, nj predicate q tregonhas the color dhe objekti tregon blue. RDF zgjeron strukturat e lidhura (linking structure) t web-it pr t prdorur url pr t emruar marredheniet, lidhjet midis gjerave me ane te triples. Duke prdorur kt model t thjesht ajo lejon t dhna t strukturuara dhe gjysm t strukturuara t miksohen, ekspozohen dhe ndarjen midis aplikimeve. Pra RDF sht nj infrastrukture q mundsonte enkodimin, shkmbimin dhe riprdorimin e metadatave t strukturuara. RDF sht nj aplikim i XML q imponon kufi pr t siguruar metoda t qarta t fjalorve t lexueshm dhe t proesueshem nga makinat t dizenjuar pr t inkurajuar zgjerimin e semantiks s metadatave midis komuniteteve t ndryshme t informacionit. Triples e RDF mund t shkruhen me an t tag-eve t XML. RDF sht nj model abstrakt me disa formate serializimi (psh file format) dhe kshtu mnyra se si nj burim ose triple enkodohet varion sipas formatit. Megjithate n praktike t dhnat jan vazhduar n databaz relacionale ose n triplestores. Ashtu si RDFS dhe ol e tregojn gjuh t tjera ontologjike shtes mund t ndrtohen mbi RDF-n. 1.7.4 Format e serializimit Dy forma serializimi jan n prdorim e para sht nj format i XML, q quhet thjesht me emrin RDF. Megjithate sht e rndsishme q ky format i XML t dallohet nga modeli abstrakt i RDF-s n vetvete. Si shtes e serializimit t RDF-s si format i XML, w3c paraqiti notation 3 si nj serializim jo XML i dizenjuar pr t qn i leht me dor dhe i leht pr tu ndjekur. N3 sht i lidhur me Turtle dhe N-triples. Subjekti i nj statement RDF sht nj url ose blank node, t dyja paraqesin nj burim. Burimet t cilat paraqiten nga blank nodes quhen burime anonime. Ato nuk jan t identifikueshm direkt nga statement e RDF-s. Predicate (kallzuesi) sht nj url e cila tregon nj burim duke perfaqesuar nj marredhenie. Objekti sht nj url blank node ose nj Unicode string literal. N aplikimet e web-it semantik burimet tentojn t paraqiten nga url-t q tregojn, dhe mund t prdoren pr t aksesuar t dhna n WWW. Nj url q fillon me http dhe prdoret si subjekt i nj RDF statement nuk paraqet domosdoshmrisht nj burim i cili sht i aksesueshme nprmjet http-s, nj url e till mund t paraqes absolutisht do gj. Por ekziston nj marreveshje q nj url e vetme q kthen pergjigje t koduara t nivelit 300 e perdorur n nj http duhet t trajtohet si nj treguese e internet resource. Pra prodhuesit dhe prdoruesit duhet t bien dakort mbi semantiken e identifikuesve t burimit (url-ve). Duke krijuar triples me subjects, predicates dhe objects, RDF i lejon makinat t bjn pohime llogjike duke u bazuar n lidhjet midis objektit dhe subjektit. Q kur RDF prdor url-t pr t
24
identifikuar burimet, do burim sht i lidhur me nj prkufizim q gjndet n web. Megjithate ndrsa RDF siguron nj model dhe sintakse (rregullat q percaktojn elementt e nj fjalie) pr t prshkruar burimet, ajo nuk specifikon sematikn (kuptimin) e burimeve. Pr t prcaktuar semantikn na duhet RDFS dhe OL. RDF schema (RDFS). RDFS prdoret pr t krijuar fjalore q prshkruajn grupe q lidhen me burimet RDF dhe marrdheniet midis ktyre burimeve. Nj fjalor RDFS prcakton karakteristikat apo atributet e lejueshme q mund t'u caktohen burimeve RDF brnda nj domain-i t dhne. RDFS gjithashtu ju lejon t krijoni klasa t burimeve q kan cilsi t njejta. Triples e RDFS konsistojn n klasa, atribute klasash dhe vlerat q percaktojn klasat dhe marrdhniet midis burimeve brnda nj domain t veant. N nj fjalor RDFS, burimet prcaktohen nga instancat e klasave. Nj klas sht nj burim gjithashtu dhe do klas mund t jet nj nn klas pr nj tjetr. Ky informacion semantik hierarkik i lejon makinat t caktojn kuptimin e burimeve duke u bazuar n atributet dhe klasat e tyre. Skema RDF sht nj gjuh e zgjeruar q siguron elementet baz pr prshkrimin e ontologjive t quajtura fjalore RDF q prdoren pr t strukturuar burimet RDF. Shum komponente t RDFS jan t prfshira n nj gjuh me ekspresive si owl. OWL sht nj specifikim i tret i w3c pr krijimin e aplikimeve t web-it semantik. E ndertuar mbi bazn e RDF dhe RDFS, owl percakton tipet e marrdhenieve q mund t shprehen n RDF duke prdorur nj fjalor XML pr t treguar hierarkin dhe lidhjet midis burimeve t ndryshme. N fakt prkufizimi i fjals ontologji (ontology) n kontekstin e nj web-i semantik sht nj skem q formalisht prcakton hierarkin dhe marrdhniet midis burimeve t ndryshme. Ontologjia e nj semantic web konsiston n n taxonomy dhe n nj set rregullash mbi t cilat makinat nxjerrin prfundime llogjike. Taxonomy n kt konteks sht sistem klasifikimi si sht psh sistemi pr klasifikimin e bimve, kafshve q i grupon burimet n klasa dhe nnklasa t bazuara n marrdheniet dhe cilsit e tyre t prbashkta. Q kur sistemi i taksonomis (sistemi i klasifikimit) shpreh marrdhniet hierarkike q ekzistojn midis burimeve, ne mund t prdorim OWL pr t caktuar atribute klasave t burimeve dhe pr t lejuar nnklasat e tyre t trashegojn t njjtat attribute. OWL gjithashtu prdor skemn e tipeve t t dhnave t XML dhe suporton aksiomat e klasave si psh subclass of disjointWith etj., dhe prshkrimet e klasave si unionOf, intersectionOf etj.Shum koncepte t tjera t avancuara prfshihen n OWL, duke e br at gjuhn standarde ontologjike prshkruese m t pasur q ekziston sot. OWl u krijua pr t siguruar nj mnyr pr t proesuar prmbajtjen e informacionit n eb n vend q thjesht ti shfaqin ato. Ajo u dizenjua pr tu lexuar nga aplikimet kompjuterike n vnd t njeriut. Ajo ndryshon nga RDF . Megjithse kan shum gjra t prbashkta, interpretueshmria e makins s OWL sht m e madhe. OWL sht e shkruajtur n XML. Duke prdorur XML informacioni mund t shkmbehet m leht midis kompjuterave t ndryshem q perdorin sisteme operative dhe gjuh aplikacionesh t ndryshme. OWL sht dizenjuar pr tu prdorur nga aplikime q duhet t proesojne prmbajtjen e informacionit n vnd q thjesht tua paraqesin at njerzve. OWL e thjeshtzon shum interpretimin e makins t prmbajtjes s web-it n krahasim me at t suportuar nga XML, RDF dhe RDFS duke siguruar fjalor shtes me nj semantik formale. sht e rndsishme t dihet q owl ka 3 nn gjuh secila me nj kompleksitet rrits: OWL lite, OWL DL dhe OWL full. OWL DL prfshin OWL lite, dhe OWL full prfshin OWL DL dhe OWL lite. Zhvilluesit vendosin k dialekt do t zgjedhin pr t prdorur mbi bazn e kompleksitetit dhe t nivelit t detajeve q krkon model i tyre semantik. Kur prshkrimet e burimeve RDF jan t lidhura m nj ontologji t prcaktuar diku n web, intranet ose ekstranet, sht e mundur pr makinat t
25
rigjejn informacionin semantik t lidhur me do burim. sht n kt mnyr q url, xml rdf, rdfs dhe owl kombinohen pr t br realitet semantic web. sht e rndesishme t vihet re q implementimi i RDF, owl dhe semantic web si nj i tr do t jet nj proes gradual. Pyetjeve mbi far sht web-i semantik dhe se si bizneset dhe individt mund t prfitojn jan t ngjashme me konfuzionin fillestar mbi pse ne kishim nevoj pr HTTP dhe pr web prpara se WWW t ishte pjes e rndsishme e fjalorit ton t prditshm. Duke marr parasysh se si kto teknologji jan prhapur, ka t ngjar q semantic web t bhet realiet. sht gjithashtu e rndsishme t theksohet q n mnyr t ngjashme me implementimin e shrbimeve t web-it aktual, edhe semantic web kufizohet fillimisht vetm me prdorimin n aplikimet me intranetet dhe ekstranet-et derisa shtjet n lidhje me sigurin e informacionit t rregullohen. Semantic web do te oj n nj evolucion t dijes njerzore n vetvete duke i lejuar njerzit, pr t parn her, t filtrojn sasi t mdha t dhnash q ekzistojn n t gjith botn n nj mnyre mjaft produktive.
KAPITULLI II CMS DHE JOOMLA
2.1 CMS CMS qndron pr Content Management System (Sistem i Menaxhimit t Prmbajtjes), i cili sht nj program q ofron aftsin t mbaj dhe manipuloj prmbajtjen e web site-it ton. I zhvilluar pr tu prdurur nga nj staf jo-teknik, nj CMS lehtson krijimin, organizimin, kontrollin dhe publikimin e infrotmacionit dhe prmbajtjeve t tjera (si imazhet apo skedart multimedial) n web site-in ton. Ai mbikryq n mnyr t plot jetesn e web site-it ton, q nga krijimi i prmbajtjes deri tek publikimi dhe s fundmi arkivimi i tij. Ai gjithashtu na lejon menaxhimin e strukturs s sitit, ndrfaqjen grafike dhe mnyrn e navigimit t ofruar vizitorve t ndryshm, me aftsin pr t br ndryshime t palimituara t t gjithave ktyre karakteristikave. Si informacioni rreth nj kompanie, produkti etj. ndryshon n mnyr t vazhduar, nj CMS lejon fleksibilitetin e te mbajturit t informacionit gjithmon t prditsuar. 2.1.1 Karakteristikat e nj CMS-je. Menaxhimi i site-it nga nj staf jo-teknik. Lehtesi n implementimin e mnyrs s krkimit t informacionit. Prmbajtja sht e ruajtur si e dhn e cila mund t konvertohet n fardolloj formati dals. E gjith prmbajtja sht e ruajtur n nj vnd, edhe pse ajo mund t prdoret nga shum vnde t ndryshme.
26
Template ruhen t ndara nga prmbajtja, q tregon se format i paraqitjes duhet vetm t bhet n template. Rrit fleksibilitetin e site-it. Ka siguri t lart pr ruajtjen e passord-it. Nuk nevojiten software shtes. Prdorimi i templateve t gatshme. Aftsia rritse. Aksesueshmria nga do kompjuter i mundshm npr bot.
3.1 WAMP WAMPs jan paketa programesh q instalohen n nj kompjuter me sistem operimi Microsoft Windos. Komponent kryesor t ksaj pakete jane: Apache, MySQL, PHP. MySQL sht nj databaz open-source. PHP sht nje gjuh programimi q manipulon informacionin e hedhur n databaz. Gjithashtu WAMP-i ofron paketn si phpMyAdmin e cila ofron nj paraqitje grafike pr MySQL. Gjithastu pr sistemin e operimit Linux shte LAMP dhe pr at MAC sht MAMP. Pra Wamp-i shrben pr ta kthyer kompjuterin ton n nj server ku ne mund t hedhim t dhnat tona, mund ti manipulojm ato apo dhe mund ti fshijm ato. 3.2 Joomla Joomla sht nj program falas pr menaxhimin e prmbajtjes dhe pr shfaqjen e tij n World Wide Web (WWW). Joomla sht e shkruar n PHP dhe prdor programimin e bazuar mbi objekte, i ruan t dhnat n nj databaz MySQL. N nj Web page t ndrtuar me Joomla mund t ndrfuten shum gjra si: video, muzike, foto, poll-e, shrbime pr gjuht t ndryshme, opsioni i search bar-it, lojra online etj. 3.2.1 Prse Joomla ? N momentin e par q instalimi i Joomla-s prfundon dokush me njohuri bazike mbi futjen dhe manipulimin e t dhnave n nj faqe web-i mund ta prditesoj duke shtuar material, menaxhimin e fotove te ndryshme, videove etj. Me Joomla mund te mbajme web-in gjithmon t prditsuar, kjo rrjedh si pasoje e nj ndrfaqe t thjesht q ofron Joomla. Gjithashtu Joomla sht falas dhe e leht pr tu prdorur, ne mund t prqndrohemi m leht n at ka prfshijm n faqen ton, pra n prmbajtjen e saj. Joomla sht fituese e mimit te Sistemit t menaxhimit t prmbajtjes (Content Management System) q sht shum i prdorur npr bot q nga krijimi i web site-ve t thjeshta deri tek ato m komplekset t prdorura nga korporatat dhe kompanit t ndryshme. Nj nga karakteristikat e saj me
27
thelbesore sht lehtsia e saj n instalim, lehtsia n prdorim dhe shum i besueshm. Por, ndoshta m e rndsishmje e t gjithave, sht nj open source q sht n dispozicion t t gjithve. 3.2.2 Historia e Joomla-s N 2001 kompania Australiane Miro zhvilloi nj CMS (Content Management System) t quajtur Mambo. Kjo u b universalisht e aksesueshme si nj softare open-source pr t garantuar shprndarjen e tij globale dhe, si rezultat, pr t siguruar testimin e tij t vazhdueshm. Nj vit m von, Mambo u nda n dy: nj version komercial t quajtur Mamo CMS dhe nje open-source t quajtur Mambo Open Source (MOS). N 2005 nj ndarje e mtejshme ndodhi kur skuadra e zhvillimit t Mambo, n mnyr q t mbante akoma gjall kt open source, u largua nga organizata jo-fitimprurse e cila financohej nga Miro Corporation. N 16 shtator t 2005, program u kalua te Joomla, nj shprehje e gjuhs Sahili jumla q do t tho t gjith s bashku. Sot Joomla sht cilsuar nga shum si CMS-ja m e mir n bot!
KAPITULLI III SISTEMET MULTIMEDIALE TE INKORPORUARA NE WEB
3.1 Paraqitja e informacionit multimedial Aplikacionet multimediale bazohen mbi blloqe t dhnash dixhitale. N rastin kur informacioni q ato prpunojne sht vetm tekst, cdo bllok t dhnash sht nj bashksi karakteresh ku secili prfaqsohet nga nj numr i caktuar bitesh q quhet codeword ose fjalkod (kod ASCII). Kshtu nj imazh dixhital sht nj tabel dydimensionale q ruan informacion pr atributet e cdo pike dhe ky informacion sht i koduar n nj numr t caktuar bitesh.Kur transmetohet nj skedar i till koha e transmetimit sht relativisht e shkurtr. Sinjalet e audiove dhe vidiove ndryshojn amplitudn dhe frekuencn me kalimin e kohs. Kto sinjale njihen si analoge. Koha e transmetimit t ktyre t dhnave sht relativisht e gjat. N aplikacionet q prfshijn vetm nj tip media, prdoret forma baz e paraqitjes s t dhnave pr kte tip media: - dixhitale (pr tekstin dhe imazhin) - analoge (pr audio dhe video) sht e nevojshme q kto kater tipe mediash t kombinohen me njra-tjetrn n nj aplikacion, pra lind nevoja q t katr kto tipe mediash ti paraqesim s bashku n nj format dixhital t dhnash. N rastin e tekstit dhe imazheve kjo sht forma baz e paraqitjes s informacionit n to, ndrsa pr audiot e videot duke qne se ato paraqiten nprmjet sinjaleve analoge situata paraqitet ndryshe dhe duhet gjetur nj mnyr pr ti konvertuar ato n nj format dixhital q t mund ti kombinojm bashk me dy tipet e tjera t mediave. Dixhitalizimi i nj sinjali audio prodhon nj sinjal dixhital i cili pr shkak se amplituda e sinjalit ndryshon me kohn, krkon nj numr t madh bitesh (high bit rate). Njsia matse sht n bit pr sekond bps. Bps tregon se sa bit pr sekond duhen pr t dixhitalizuar nj sinjal audio analog n sinjal audio dixhital. Psh n rastin e nj sinjali t foluri shpejtsia e zakonshme sht 64 kbps. N prgjithsi rrjetet e komunikimit nuk mund t mbshtesin shpejtsi kaq t madhe pr t
28
transmetuar kto lloj mediash n formatin dixhital. Kshtu q fillimisht aplikohet nj teknik kompresimi (ngjeshjeje) prpara se t dhnat t transmetohn, n mnyr q t ulet disi numri i biteve q duhen transmetuar pr t paraqitur kto media. Kompresimi aplikohet gjithashtu dhe n tekst e imazhe pr t zvogluar vonesn q nga momenti i krkess s nj informacioni, deri n momentin q ky shfaqet tek perdoruesi.
3. 2 Aplikacionet Multimediale Ndahen n tre kategori:

-
Komunikimet ndrpersonale Aplikacionet interaktive n Internet Aplikacionet pr zbavitje.
Komunikimet ndrpersonale: Mund t prmbajn: t folur , imazhe, tekst , video etj . Tradicionalisht komunikimet ndrpersonale vetm pr t folur jan t prbre nga telefonata duke prdorur rrjetin PSTN, ISDN, at t celulareve ose PBX. sht e mundur q duke prdorur nj multimedia PC t pajisur me mikrofon e kufje nj prdorues mund t bje telefonata duke prdorur kompjuterin. Kjo krkon nj telephone interface card (karta e ndrfaqes telefonike) dhe nj software kjo njihet si Computer Telephony Integration ose CTI. Prdorimi i nj PC n vnd t nje aparati telefonik ka avantazhe, pasi n kte rast prdoruesi, pervec lehtesirave q i ofron softi pr telefonaten, mund te shfrytzoj edhe shrbime t tjera n rrjet ku ben pjese PC-ja.Prvec telefonis disa rrjete ofrojne edhe sherbime te tjera si: Posta zanore (voice mail) Telekonferencat (teleconferencing)
Posta zanore mundsohet duke vendosur nj server pr postn zanore ku ruhen mesazhe kur prdoruesi nuk sht i disponueshm. Prdoruesi do ti lexoj ato mesazhe hern tjetr q kontakton me serverin.Telekonferencat prshijne shum linja telefonike dhe PC t lidhur me njri-tjetrin. Cdo person mund t dgjoje dhe ti flase t gjith t tjerve. Nj shmbull tjetr sht telefonia mbi internet ose packet voice, duke qn se n internet kompjuterat shkmbejn t dhna me paketa ose VoIP Voice Over IP. Nj tjetr mnyr e komunikimit ndrpersonal multimedial npermjet PSTN ose ISDN sht dhe transmetimi vetem i imazheve q njihet si sherbim. FAX-i- normalisht ky aplikacion krkon dy makina fax-i, nj q drgon mesazhin dhe tjetra q e merr at. Fax-i ka nj modem brnda tij q tek drguesi , informacionet dixhitale t imazhit te skanuar, i konverton n analoge dhe i transmeton ato ne rrjetin PSTN apo ISDN. Nga ana tjetr modem-i i fax-it tjetr i konverton srish kto sinjale n informacione dixhitale t imazhit dhe nprmjet tyre prodhohet nj kopje e printuar e dokumentit t marre. Si makin fax-i mund t prdoret edhe nj kompjuter i pajisur me nj modem dhe nj softwar i posacm. Nse prdorim nj PC si fax mund t drgojm dokumenta edhe brnda LAN-it, sigurisht nevojitet nj NIC dhe nj softwar i prshtatshm pr kt.
29
Kjo mund t jet e dobishme kur punohet mbi bazn e dokumentave n letr psh fax-ohet n nj kompjuter tjetr nj fatur.Vetm tekst shmbull tipik sht email-i (posta elektronike) por vetm n formatin tekst pasi sot prdoret gjersisht edhe pr t transmetuar tipe t tjera mediash si psh imazhe. Tekst dhe imazhe n kt rast kemi nj kombinim t dy komunikimeve multimediale t mesiprme t tekstit dhe imazheve. Prdoret gjersisht kur kemi pun n grup brnda nj LAN-i. sht nj komunikim ndrpersonal mjaft i prhapur koht e fundit.Nj shmbull i nj aplikacioni q kombinon kto dy tipe mediash sht Video Telephony q suportohet sot nga t gjith tipet e mediave.N t dy ant e linjs s komunikimit ndodhen dy PC t pajisur me mikrofone, bokse, nje kamera dhe nj software. E rndsishme sht q rrjeti duhet t ofroj nj shpejtsi t mjaftueshme pr t mbshtetur komunikimin e t dhnav n t dy drejtimet. sht e mundur q t marrin pjes disa vet njkohsisht n nj videokonference. Multimedia shmbull posta elektronike mund t prmbaj edhe media t tjera prvec tekst, rast te cilit e morm si shmbull m sipr. L t konsiderojm rastet e mposhtme: Posta zanore (Voice mail) Posta Multimediale kjo realizohet duke shtuar imazhe, audio, video n e-mail-in tekst. Ka dy mnyra realizimi: - E para i drgon prdoruesit nj skedar q prmban t gjith kto t dhna (tekst, imazh, audio, video) dhe kto hapen t gjitha njkohsisht - E dyta drgon t ndar tekstin nga t dhnat e tjera (imazhi, audio, video) dhe prdoruesi lexon fillimisht teksti dhe m pas me krkesn e tij i kalohet nga server-i informacioni tjeter. Ky sht rasti i skedareve t bashkngjitur ose si njihet attachments
Aplikacionet interaktive n internet Prve aplikacioneve t komunikimeve ndrpersonale kemi edhe aplikacione interaktive n Internet.Interneti prdoret si platform pr aplikacione interaktive. Prdorues World Wide Web Server. Web Server-at jane Server-a q prmbajn informacione dh jan t lidhur me njri-tjetrin kudo n bot. Interneti sht nj librari e strmadhe dokumentash apo faqesh. Faqet n internet lidhen me njra-tjetrn me hiperlinqe (hyperlink).Hiperlinqet jan shnjues (quhen dhe referenca) tek faqe t tjera brnda serverit ku ndodhet faqja apo tek do faqe tjetr n Web-in e prgjithshm. Hypertext-i prdoret pr t krijuar dokumente q prmbajn vetm tekst. Hypermedia prdoret pr t krijuar dokumente q prmbajn lloje t tjera mediash. Nuk ka nj institucion qndror q t kontrolloj publikimin e dokumentave n internet.Gjithkush q ka akses n nj Web server mund t vendos aty dokumentat e veta dhe q nga ai moment bhen t kapshme nga t gjith kompjuterat e tjer n internet. Cdo dokument ka nj adrese t vetme q quhet URL (Uniform Resource Locator). Web Site - Nj bashksi faqesh apo dokumentash t lidhur logjikisht dhe me linqe me njri-tjetrin. Homepage - Faqja e par n nj Web Site Aplikacionet Zbavitse. Mund t jen n nj nga tipet e mposhtme:
-
Filmat sipas krkess (Movie/video on demand) Televizioni interaktiv (Interactive television)

30
Filmat sipas krkess (Movie/video on demand) kto aplikacione jan t ngjashme me aplikacionet interaktive, por filmat sipas krkeses krkojn nj rezolucion shum m t lart. Dixhitalizimi i nj filmi me audio krkon si minimum nj bandwidth, pra nj gjersi kanali 1.5 Mbps. Aplikacionet Zbavitse - filmat sipas krkess pr t suportuar kto lloj aplikacionesh mund t perdoret nj rrjet PSTN me dy modema t shpejtsis s lart n t dy ant e linjs ose nj ISDN 30-she (30*60 kbps = 2 Mbps). Informacioni q ruhet n server sht nj librari me sekuenca audio/video t dixhitalizuar. Normalisht prdoruesi ka nj televizor dh nj njsi przgjedhje pr t komunikuar me serverin e pr t przgjedhur filmin e dshiruar. Przgjedhjet e prdoruesit i kalohen nj STB-je q prmban gjithashtu nj modem t shpejtsis s lart. Kto lloj aplikacionesh quhen edhe MOD (Movie On Demand). Gjat shikimit t filmit prdoruesi mund t lviz n t sikur filmi t ishte n nj kaset n nj video player lokale (te shkoj para, prapa, t ndaloj e t rifilloj shikimin e videos srish). Aplikacionet Zbavitse video sipas krkess avantazhi kryesor i nj VOD (Video On Demand) sht se prdoruesi mund ta shoh nj video t przgjedhur prej tij n do or t dits. Pr kte serveri duhet te jet i aft t luaj nj video n disa kopje njkohsisht. Prandaj serveri duhet t jet me performanca t larta q t mund t suportoj t gjith kt rrjedh informacioni, pasi ai do t jt duke luajtur n nje moment t caktuar aq video sa prdorues jan lidhur m t n at moment dhe ky numr mund t jet i madh. Aplikacione t ngjashme prdoren edhe brnda bizneseve t ndryshme, por n kt rast, videot e ruajtura n server nuk jan filma por sekuenca pr edukim, trajnime t ndryshme, prezantime t kompanise etj. N kt rast numri i videove t luajtura njkohsisht sht m i vogl pasi i till sht edhe numri i prdoruesve. Pr kte arsye edhe serveri nuk nevojitet t jet shum i sofistikuar. Ndrsa pr rrjetin e kompanise ku do t transmetohen rrjedhat e videove krkesat jan t njejta si n rastin e aplikacioneve MOD. Aplikacionet Zbavitse - televizioni interaktiv si shprndarja televizive prfshin rrjet kabllor, satelitor dhe toksor. Shrbimi baz i ofruar nga kto rrjete sigurisht sht shprndarja n t gjith nyjet e lidhura n rrjet, t sinjalit analog dhe dixhital t televizioneve (dhe radiove). STB e lidhur me kto rrjete ka gjithashtu nj modem t inkorporuar. Ne rastin e rrjetit kabllor STB ofron nje lidhje t ngadalt me PSTN dhe nj lidhje t shpejt me internetin. Prandaj duke lidhur pajisje t prshtatshme me STB, (nje tastjer, nj telefon etj) prdoruesi mund te ket akses tek t gjith shrbimet e ofruara nga PSTN dhe interneti.Prvec ksaj nprmjet lidhjes me PSTN prdoruesi mund t ndrveproj me informacionin q shprndahet. Ky sht parimi i televizionit interaktiv dhe zakonisht prdorimi i linjs s ngadalt pr ndrveprim mundson votime nga shtpia, pjesemarrje n lojra t ndryshme, blerje nga shtpia etj. Shrbime t ngjashme ofrohen gjithashtu edhe nga rrjeti satelitor dhe ai tokesor, me ndryshimin q STB e lidhur me keto rrjete krkon nj modem t shpejtsis shum t lart pr t ofruar lidhje tek PSTN dhe n internet. 1.4 Imazhet Dixhitale Imazhet nj mnyr regjistrimi dhe prezantimi i informacioneve n mnyr vizuale. Nj imazh sht prezantim hapsinor i nj objekti. Nga kndvshtrimi kompjuterik, nj imazh sht zakonisht nj imazh i regjistruar si nj imazh video, nj imazh dixhital ose nj piktur. N grafikat kompjuterike, nj imazh sht gjithmon nj imazh dixhital. N aplikacionet multimediale paraqiten t gjitha formatet. Pra, nj imazh i regjistruar mund t jet psh nj fotografi dhe t dixhitalizohet nprmjet skanerit. Imazhet dixhitale jan paraqitja m e rndsishme kompjuterike pr procesim n sistemet multimediale. Rezolucioni hapsinor tregon sasine e informacionit te dobishm q mund t nxirret nga nj imazh.
Modelim i dendur
-
nj imazh me rezolucion t lart

31
shum pixel-a cdo pixel paraqet nj kontribut t nj pjese t vogl t imazhit. nj imazh me rezolucion t ult pak pixel-a cdo pixel paraqet nj kontribut t nj pjese relativisht t madhe t imazhit.
Modelim i rrall
-
1.5 Formatet e skedarve t imazheve Kur ruhet nj imazh n nj arkiv ose duhet t publikohet n web, sht e rndsishme t prcaktohet formati i imazhit:
Koka
T dhnat e imazhit
Formatet e imazheve prcaktojn nj lloj informacioni dhe prbhen nga nj segment koke dhe segment t dhnash. Koka fillon me nj numr magjik, nj sekuenc e shkurtr baitesh e dizenjuar pr t identifikuar skedarin si nj imazh me at format specifik. Koka do t prmbaj gjithashtu gjersin dhe gjatsin e imazhit. 1.5.1 Kategorite e formateve te skedareve te imazheve
Formatet specifike pr pajisjet (Device-specializedformats)
Struktura e skedarit te imazhit mund te perzgjidhet pr t lehtsuar paraqitjen e shpejt n nj tip t vecant workstation-i. Dizavantazhi i formateve t specializuar pr pajisjet prfshin mungesn e transportueshmris (portabilitetit), dhe jan t paprshtatshm kur prdoren n hardware t tjera. Shembull: ICC prdoren pr printera Kodak. Formatet specifike pr softwaret (Software-specialized formats) Jan ato formate t dizenjuar nga nj shites softwaresh, pr tu prdorur me nj program specifik ose klas programesh specifike. Shmbuj: formatet PCX dhe Windows bitmap (BMP) q gjenden kryesisht n PC, ose formati MacPaint i prdorur n kompjutera Apple Macintosh.

Formate t shkmbyeshme (Interchangable formats):
32
Shmbuj formatesh t shkmbyeshme: - GIF - Graphics Interchange Format - PNG - Portable Network Graphics - JFIF - JPEG (Joint Photographic Experts Group) File Interchange Format - TIFF - Tagged Image File Format - PGM - Portable Gray Map -PBM - Portable Bit Map -PPM - Portable Pix Map - FITS - Flexible Image Transport System Pse ka shume formate skedaresh? Ekziston nj numr i madh formatesh t skedarve grafik. Nj arsye pr kt bollk tipesh t skedareve sht nevoja pr kompresim. Skedaret e imazheve mund t jen t medhenj krkohet m shum hapsir n disk download-im me i ngadalt .Kompresimi (ngjeshja) esht nj term q prdoret pr t prshkruar mnyrat e zvogelimit t madhsis s skedarit. Skemat e kompresimit mund t jen me humbje ose pa humbje (lossy or lossless). Nj tjetr arsye sht fakti q imazhet ndryshojn n numrin e ngjyrave q ata prmbajn. Nse nj imazh ka pak ngjyra, nj format skedari mund ta shfrytzoj kt, si nj mnyr pr reduktuar madhesin e skedarit. Cilin format duhet t prdorim? TIFF ka cilsi m t mir se JPG, por skedart TIFF jan shum t mdhenj. Nuk duhet t prdoret n faqe web, pr arsye t madhsis s skedarit, por edhe se shum browsera nuk e suportojn kt format.TIFF sht nj format i mir pr prpunim imazhesh. JPG sht formati m i prdorur pr web. Pasi prpunohet imazhi, atehere mund t ruhet si skedar .jpg Nuk duhet prdorur pr artin e linjave, (pra kur nevojiten imazhe me vija te drejta apo knde te theksuara). Pr kt mund t prdorni GIF ose PNG.Nse imazhi prmban m pak se 256 ngjyra dhe ka shum zona me t njejtn ngjyr, athere GIF sht formati i prshtatshm. PNG sht i prshtatshm n kto raste:
Nse keni imazhe me zona t mdha me t njejtn ngjyr, por q prmbajn m shum se 256 ngjyra. Pra strategjia sht e njejt me GIF por PNG suporton 16 milion ngjyra. Nse doni q nj foto t afishohet saktsisht n web, pra pa humbje.
Browserat e rinj suportojn PNG, dhe PNG sht formati i vetm pa humbje q suportojn web browserat. PNG sht superior ndaj GIF-it. Ai prodhon skedar m t vegjl dhe lejon m shum ngjyra. PNG gjithashtu suporton transparenc t pjesshme, e cila mund t prdoret pr shum qllime, si psh pr zbehje t ngjyrs s tekstit ose antialiasing. 1.6 Imazhet audiot dhe videot, kompresimi i tyre: T gjitha metodat q ekzistojn pr paraqitjen e imazheve lvizse n nj film video, televizor apo kompjuter bazohen n fenomenin e quajtur vazhdimsi t pamjes. Nqs nj sekuenc pamjesh i paraqitet syrit t njeriut me nj shpejtsi t caktuar, syri yn percepton nj imazh t vazhdueshem n vnd t nj sekuence pamjesh t shkputura. (Kjo shpejtsi sht rreth 40imazhe frame pr sekonde)
33
Pr m tepr nqs pamjet e njpasnjshme ndryshojn pak nga njratjetra krijohet prshtypja q elemente t caktuar brnda pamjes po lvizin. Ka dy mnyra pr t gjeneruar imazhe lvizse n nj form dixhitale: N rastin e par prdorim termin video ndrsa n rastin e dyt termin animacion. - Mund t prdoret nj kamera dixhitale q do t kap nj sekuenc pamjesh natyrale. - Mund t gjenerohen pamje nprmjet kompjuterit dhe t afishohen ato n nj frekunce te caktuar. Ndr teknikat e kompresimit t imazheve prmendim ato me humbje dhe pa humbje. Teknika m e rndsishme e kategorise me humbje sht JPEG.Vlerat e ndriimit dhe t ngjyrave t nj imazhi mund t shprbhen n frekuencat e sinjalit t imazhit. Kjo lidhet me hardware-in.Cdo form vale mund t transformohet n nj bashksi frekuencash duke prdorur transformimin Furie. Nga eksperimente t ndryshme ka rezultuar se njerezit nuk dallojn mir efektin e frekuencave t larta n mnyr t veant n imazhet me ngjyra. Kompresimi JPG e transformon imazhin n frekuencat prbrse t tij. Kjo nuk bhet nprmjet transformimit furie, por nprmjet transformimit DCT. RLE sht nj teknik kompresimi pa humbje.N fakt RLE sht teknika m e thjesht e ktij lloji. Ekzistojn t tjer algoritme kompresimi shum m sofistikuara dhe efiiente.Nj pjes e tyre punojn duke koduar srish t dhnat n mnyr q vlerave q hasen m shpesh tu caktohet nj kod me m pak bite. Algoritmi m i njohur i ksaj klase sht kodimi Huffman. Megjithse tingulli nuk krkon aq shum hapsir sa videot, prap ai krkon nj hapsir t madhe n kujtes. Pr m tepr, sa m i madh t jet nj skedar aq m shum koh krkon q t shkarkohet nga interneti. Prandaj prdoren teknikat e kompresimit n tingull t dixhitalizuar t paprpunuar, n mnyr q t zvoglohet madhsia e skedarit.N rastin ideal, kompresimi nuk duhet t ndikoj(ose duhet t ndikoj minimalisht) n cilsin e tingullit. Zakonisht video kompresohet 2 her: - kur regjistrohet, n fazn e dixhitalizimit - kur e prgatisim at pr tia shprndar klientit. T gjitha algoritmet e kompresimit video veprojn n nj video t dixhitalizuar q konsiston n nj sekuenc imazhesh Bitmap. Ka dy teknika pr t kompresuar kt sekuenc imazhesh bitmap: Kompresimi intraframe, ku secili nga imazhet mund t kompresohet m vete. Kompresimi interframe, ku nnbashksi t sekuencs s pamjeve mund t kompresohen s bashku duke ruajtur vetm ndryshimin nga njra pamje, n pamjen pasardhse. Kto dy teknika kompresimi mund t prdoren t kombinuara me njra-tjetrn. Disa pamje n sekuencn e pamjeve konsiderohen pamje kye. Shpesh pamjet kye prcaktohen n intervale t rregullta. Psh: 1 nder 6 pamje sht nj pamje kye. Intervalet mund t prcaktohen n momentin q thirret kompresuesi. Pamjet kye mund t ruhen te kompresuara ose t kompresohen me teknikat interframe si ndodh zakonisht. T gjitha pamjet midis 2 pamjeve kye zvndsohen nga ndryshime pamjesh q ruajn ndryshimet nga pamja kye ose nga pamjet paraardhse. Pr shum sekuenca video pamjet e njpasnjshme ndryshojn pak nga njra-tjetra psh: nj spikere lajmesh. Kompresimi dhe
34
dekompresimi i nj sekuence video mund t zgjas pr periudha kohsh t ndryshme. Pajisjet q kompresojn dhe dekompresojn sinjalin video quhen prkatesisht kompresues dhe dekompresues ose shkurt prdoret shnimi CODECS. Nse kompresimi dhe dekompresimi krkojn t njejtn koh CODEC quhet simetrik, nse jo CODEC quhet asimetrik. Teorikisht asimetria mund t jet n t dy koht, por CODEC-et ku dekompresimi krkon m shum koh se kompresimi jan t paprdorshm n praktik. Programet CODEC pr multimedia: Pr kompresimin e videos t destinuar pr tu shprndar n CD apo npermjet internetit, jan t prshtatshm kto programe:
-
Mjpeg-1 Cine park Intel indeo Sorenson
1.7 Prdorimi i multimedias n web, rritja e popullaritetit. Aftsia pr t prfshir imazhet dhe forma t tjera t multimedias ka ndihmuar n rritjen e popullaritetit t Web-it. Skedart e imazheve dhe t multimedias jan shum m t mdhenj se skedart HTML dhe krkojn m tepr koh pr tu download-uar n browser. Prpara se t shtohen imazhe dhe skedar t tjer t multimedias n nj website, duhet t dini cila sht audienca e sitit dhe se si e aksesojn ata internetin. Pr shmbull, nj site q aksesohet nga prdorues t pajisjeve wireless, si psh telefona celulare, nuk duhet t prmbajne shum skedare grafik pr arsye t shpejtsis s ult t lidhjes dhe hapsirs s vogl t pamjes n ekran. Puna me multimedian Bandwidth (gjersia e kanalit) sht nj mas e sasis s t dhnave q mund t drgohen prmes nj kanali komunikimi n do sekond. Gjersia e kanalit duhet t merret n konsiderat kur punojm me multimedia n nj Web site. Multimedia mund t shtohet n nj faqe web n dy mnyra t ndryshme:
-
Media e jashtme (External media) sht nj file audio ose video q mund t aksesohet nprmjet nj linku. Kjo mnyr sht e prshtatshme pr nj gjersi kanali t vogl. Media e brndshme (Inline media) vendoset brnda nj faqeje Web si nj objekt i ngulitur (embedded object).
Nj objekt i ngulitur (embedded object) sht nj klip media, skedar, program, ose objekt tjetr q mund t ekzekutohet ose t shihet nga brnda nj faqeje web. Browserat kan nevoj pr plug-in-et e prshtatshm n mnyr q t ekzekutojn objektet e ngulitura. Pr t ngulitur nj klip audio ose video, prdorni elementin embed: <embed src=url width=value height=value autostart=type />. Ku url sht vendndodhja e objektit, atributet width dhe height prcaktojn gjersin dhe gjatsin e objektit n pixel, dhe type sht ose true (pr t filluar t luhet nj klip automatikisht kur ngarkohet
35
faqja) ose false (pr t filluar klipin manualisht). Nse dshironi t suportoni browsera m t vjetr mund t prdorni elementin noembed. Ky element siguron nj mnyr pr t suportuar browsera t vjetr q nuk njohin elementet e ngulitur. Kur shtoni multimedia, prdorni nj shumllojshmri formatesh media, n mnyr q t gjith prdoruesit t mund t aksesojn formatet q ata mund t prdorin. Vendosni madhsin e skedarit n linqet pr n skedar t mdhenj, n mnyr q ti njoftoni prdoruesit q prdorin lidhje me gjersi kanali t vogl. Mos prdorni klipe multimedia n faqet tuaja Web derisa t siguroheni q prdoruesit do ti aksesojn faqet prmes nj lidhjeje me shpejtsi t lart. Mos shtoni klipe media derisa t siguroni nj metod q prdoruesit t mund ta ndalojn luajtjen e klipeve, ose nse nj klip luhet automatikisht, duhet t luhet vetm nj her, n mnyr q t mos bezdisen prdoruesit. Transmetimi i audios dhe videos N faqet Web q prmbajn tekst dhe imazhe, prmbajtja e skedarit ngarkohet nga serveri tek browseri. M pas browseri afishon prmbajtjen e faqes. N rastin e faqeve q prmbajn audio dhe video, sasia e informacionit q do t transmetohet rritet n mnyr lineare n varsi t kohs. Kjo sepse informacioni varet nga kohzgjatja e audioklipit apo e videoklipit. Sasia e informacionit pr kompresimin e nj sinjali audio n MP3 sht 128 kbps pr dy kanale stereo, ndrsa pr nj video q prmban edhe audio eshte 1.5Mbps. Prandaj, edhe nj klip i shkurtr do t krkonte shum koh q t ngarkohej. Psh. Nj klip audio q zgjat 5 minuta nse kompresohet si MP3 do t prodhoj: 5 min * 60 sek * 128kbps = 38.4 Mb. Pr t transmetuar kt sasi informacioni edhe n nj rrjet m shpejtsi relativisht t lart psh 1Mbps duhen: 38.4 Mb / 1 Mbps = 38.4 sekonda. Koh kjo q pr disa aplikacione sht e papranueshme, aq m tepr pr videoklipe krkohet nj koh shum me e gjat pr transmetimin e tyre. Kur nj prdorues krkon nj skedar q prmban audio dhe/ose video t kompresuar, me prjashtim t ndonj klipi t shkurtr (psh njmesazh zanor), prmbajtja e skedarit duhet t filloj t luhet (afishohet) sapo fillon t merret, pa pritur q t ngarkohet gjith prmbajtja e skedarit. Kjo mnyr operimi njihet me emrin streaming. Streaming prdor nj playout buffer, i cili i trajton paketat me algoritmin FIFO. Rrjedha e biteve kalohet n buffer dhe bufferi nuk e fillon outputin pa marr nj sasi t caktuar t dhnash psh derisa bufferi t jet mbushur prgjysm.Pr t realizuar t gjitha kto, browseri prdor disa aplikacione ndihms.Zakonisht kto quhen media players, pasi ofrojn ndrfaqen ndrmjet medias s kompresuar n nj rrjedh bitesh dhe karts s zrit dhe/ose karts grafike. N rastin e audios, media playeri i prshtatshm psh MP3 e dekompreson rrjedhen e biteve t audios t ciln e merr nga playout bufferi dhe ia kalon t dekompresuar karts s zrit. Karta e zrit konverton t dhnat e dekompresuara n nj sinjal analog dhe pas amplifikimit e drgon at n bokse. Pr videot, browseri krijon fillimisht nj dritare n faqen e webit, nga ku u iniciua krkesa dhe m pas i kalon koordinatat e dritares, video playerit t przgjedhur. Video player-i fillimisht inicializon kartn grafike me koordinatat e dhna t dritares dhe ndrkoh q i dekompreson t dhnat q merr nga playout bufferi, ia kalon ato karts grafike pr ti afishuar n dritaren e prcaktuar n faqen web. Prdoruesi mund t krkoj kontrolle n mnyrn sesiafishohet media si STOP, REWIND etj. Prandaj, sht e nevojshme q media player-i tia kaloj serverit kto komanda t prdoruesit. Pr t realizuar kt, media playeri sht ndar n dy pjes

Bn afishimin e videos n dritaren e browseri. Manaxhon pjesn e dritares ku vendosen butonat pr komandimin e videos.
Kjo pjese afishon dhe kontrollon butonat dhe kur shtypet nj buton, fillimisht rregullon procesin e afishimit (psh Stop) dhe m pas ia drgon komandn serverit.Pr ti drguar komandat serverit sht
36
prcaktuar nj protokoll q quhet RTSP RealTime Streaming Protocol. Pasi merr komandn, serveri e ekzekuton komandn psh ndalon streaming. Megjithse kemi thn se si server mund t jet nj Web server i zakonshm, n shum aplikacion zbavitjeje ku rrjedha e informacionit sht shum e madhe pr shkak edhe numrit t madh t prdoruesve, prdoren disa servera t veant q quhen Streaming Server. Le t shohim se si aksesohet nj skedar audio/video duke prdorur nj Web Server Kur prdoruesi klikon mbi nj hyperlink n nj faqe pr nj skedar audio/video, browseri ndjek te njejten procedure si per imazhet dhe tekstin. Fillimisht krijon nj lidhje TCP me serverin Web, emri i t cilit ndodhet n hyperlink. M pas drgon nj krkes pr prmbajtjen e skedarit. Serveri prgjigjet duke kthyer prmbajtjen e skedarit. Serveri web dhe browseri komunikojn nprmjet protokolleve HTTP/TCP. HTTP q sht ndrtuar pr transmetimin e faqeve web, vepron mbi bazn e disa mesazheve/komandave. Psh browseri i dergon serverit nj GET request message ku prcakton faqen q do t lexoj, ndrsa Serveri i drgon si prgjigje browserit nj GET response message, q ka prmbajtjen e skedarit te krkuar si edhe disa informacione t tjera n nj seksion t koks. Nj ndr informacionet e koks sht edhe nj fush e quajtur Content-Type q tregon tipin/formatin e skedarit. Pr shkurtim do ti referohemi mesazheve GET thjesht si krkes dhe prgjigje.Mbasi serveri prgjigjet duke kthyer prmbajtjen e skedarit, Browseri fillimisht lexon prmbajtjen e fushs Content-Type. Psh. Content-Type = Audio/MP3. Do te thot q skedari sht nj skedar audio i kompresuar n formatin MP3. Pas ksaj browseri thrret media player-in e prshtatshm (n shmbullin e marr nj MP3 player) dhe n t njejtn koh ia kalon atij t dhnat e kompresuara si erdhn nga serveri. MP3 Player-i i dekompreson t dhnat e marra dhe ia drgon rezultatin karts s zrit.S fundmi, karta e zerit i konverton kto t dhna n njsinjal audio analog, e amplifikon sinjalin dhe ia drgon me pas box-ve. Megjithat kjo mnyr realizimi ka nj disavantazh. Disavantazhi sht se browseri do t pres q t marr t gjith prmbajtjen e skedarit para se tia kaloj at media player-it. Kjo shkakton nj vones t papranueshme, kur madhsia e skedarit sht e konsiderueshme. Prandaj pr skedart e mdhenj kur krijohet nj skedar audio/video krijohet gjithashtu edhe nj skedar i dyt q quhet Skedar Pershkrues (Meta File). Skedari prshkrues prmban URL e skedarit burim (q prmban audio, video) si dhe nj prshkrim t formatit t formatit t medias q ndodhet n t. Skedari Prshkrues (Meta File) ka gjithashtu nj URL dhe kur krijuesi i nj faqeje do t vendos nj hyperlink pr nj skedar burim, ai duhet t vendos URL-n e skedarit prshkrues n vnd t URL-s s skedarit burim. Kur vizitori i faqes klikon mbi hyperlinkun, browseri gjeneron nj krkes pr skedarin prshkrus. Merr nj prgjigje nga browser-i shum shpejt, pasi prmbajtja e skedarit prshkrues sht shum e vogl. Pas ksaj, browser-i lexon Content-Type-in e skedarit burim n skedarin prshkrues dhe thrret media player-in e prshtatshm. Gjithashtu browser-i i kalon media player-it prmbajtjen e skedarit prshkrues. Media player-i shikon q ky sht nj skedar prshkrues dhe lexon nga ai URL-n e skedarit burim dhe nis proceduren pr leximin e skedarit burim nga Web Server-i. Media player-i ashtu si browser-i krijon fillimisht nj lidhje TCP me serverin e pastaj nis shkmbimin e mesazheve HTTP.Kur fillon t marr prmbajtjen e skedarit burim, media player-i thjesht i kalon t dhnat n buffer. Pas nj kohe t mjaftueshme q bufferi t ket nj sasi t konsiderueshme t dhnash, media player-i fillon t lexoj nga bufferi. Pasi i lexon t dhnat i dekompreson ato dhe ia drgon rezultatin karts s zrit / grafike. Kjo mnyr implementimi eliminon vonesen q krijohet kur skedart aksesohen me ndrmjetsin e browser-it, prandaj kjo mnyr prdoret gjersisht kur skedaret burim ruhen n nj web server. Por, edhe kjo mnyre ka nj faktor kufizues t shpejtsis q sht fakti se skedaret burim aksesohen njlloj si teksti dhe imazhet.
37
KAPITULLI IV ARKITEKTURA BAZ E APLIKACIONEVE N WEB 4.1 Baza e funksionimit t webit N nivelin baz, Web-i funksionon n nj arkitektur klient/server. Me fjal t tjera, kjo do t thot q edhe serveri qndror, edhe nj aplikim klient, jan secili prgjegjs per nje pjes t proesimit t t dhnave. Kjo ndryshon nga nj program si Microsoft Word, i cili punon pa patur nevoj pr ndihmn e nj serveri. N kt arkitektur ka gjithmon nj host t fiksuar q quhet server, i cili ofron shrbimet q i krkohen nga hostet q quhen klient. M posht jan vendosur t gjitha komponentet q perdor sistemi web. 4.1.1 Klienti Aplikacionet q mund t zhvilloni me MySQL dhe PHP prdorin nje klient t vetm: Web browserin. Nj browser sht nj program kompjuteri q perdorim pr t eksploruar World Wide Web. Programi i browserit prkthen dokumentat qe prmbajne gjuhn HTML ne fjal dhe imazhe n ekran. Shumica e browserave
-
I prgjigjen butonave t navigimit si Forward, Back, Refresh, Home etj. Paraqesin faqen. Kan nje rresht per te futur adresa Web. Paraqesin imazhe. Paraqesin dokumente HTML t prkthyer si faqe.
38
Kjo nuk sht mundsia e vetme pr aplikacionet t bazuar ne Internet. Pr aplikacione shum t sofistikuara q krkojn m shum proesim n ann e klientit, ose q u nevojitet t ruajn gjndjen, mund te jet i nevojshm nj aplet Java. Por n shumicn e rasteve Java n klient nuk sht e nevojshme, prandaj i vetmi klient pr t cilin duhet t shqetsoheni sht Web browseri. Aplikacionet do t nevojitet q t shfaqen ne browser. Si e dini, gjuha kryesore pr browser-at sht HTML. HTML ka nj bashksi tagesh qe prshkruajn se si duhet t duket nj faqe Web. Natyrisht shumica e browser-ave pranojn prve HTML-s edhe t gjitha llojet e plug-ineve, duke prfshire RealPlayer, Flash, dhe Shockwave. Gjithashtu shumica e browserave suportojn JavaScript dhe XML. 4.1.2 Serveri Pothuajse e gjith puna e aplikacioneve ne Web ndodh n server. Nj aplikacion specifik n Web server, do t jet i prgjegjshm pr komunikimin me browserin. Ndrsa nje server i databazes relacionale ruan fardolloj informacioni q kerkon aplikacioni. S fundi nevojitet nj gjuh pr t shkmbyer krkesat ndrmjet serverit web dhe serverit t databazes. Kjo gjuh do t prdoret gjithashtu pr t kryer detyra programatike n informacionin q hyn dhe del nga serveri Web. Por natyrisht asnj nga kto nuk sht e mundur pa nj sistem shfrytzimi. Serveri Web, gjuha e programimit dhe serveri i databazes q perdorni duhet t punojn mir me sistemin tuaj t shfrytzimit. 4.1.3 Sistemi i Shfrytezimit Ka shum sisteme shfrytzimi, ndr t cilt m popullort jan Windows dhe Macintosh OS. Pavarsisht nga lloji i sistemit t shfrytzimit q jeni msuar t prdorni, pr t ndrtuar aplikacione n Web duhet t njihni mire Windows NT/2000 ose Unix, sepse kto dy sisteme perbejne mbi 90% t t gjith Web serverave. Cilin sistem shfrytezimi duhet t prdorni? Kjo sht nj pyetje komplekse dhe prgjigja varet nga besimi i secilit. PHP dhe MySQL i prkasin nj klase t software-ve t njohura si
39
open source (me kod burim te hapur). Kjo do t thot q kodi burim i aplikacioneve t tyre sht i prdorshem pr kdo q dshiron ta shoh at. Ata prdorin nj model zhvillimi open-source, i cili lejon kdo q sht i interesuar, t marr pjes n zhvillimin e projektit. N rastin e PHP-s, koduesit n t gjith botn marrin pjes n zhvillimin e gjuhs. Shumica e ktyre njerzve jan t apasionuar rreth softwarve dhe kodit t mir dhe kan knaqsi t shohin se si njerez si ne, prdorin mjetet e zhvilluara prej tyre. Kjo metod e zhvillimit ka qarkulluar pr shume koh, por ka dominuar m shum me rritjen e popullaritetit t Linux-it. N shumicn e rasteve, softwart open-source jan falas. Mund ta downloadoni aplikacionin, ta instaloni at dhe ta prdorni pa i marre leje kujt dhe pa i paguar asgj askujt. Ndrsa Microsoft, Oracle, dhe kompani t tjera t softwareve tradicionale nuk e prdorin ket metod zhvillimi. Nse nuk jeni nj fanatik i open-source, ka arsye t forta pr t NT/2000. Zakonisht ajo q i drejton njerzit NT/2000 sht inercia. Nse kompania ku punoni ka zhvilluar me produkte t Microsoft-it pr vite, do t jet m e leht q t qndroni brnda atij mjedisi. Nse keni nj ekip zhvilluesish q Visual Basic, ndoshta do tju duhet t punoni me NT/2000. Edhe n ket rast, nuk ka asgj q ju pengon t zhvilloni me PHP dhe MySQL. T dy kto produkte punojn n Windows 95/98 dhe Windows NT/2000. Web serveri kryen at qe duket te jete nje pune e drejtperdrejte. Ai qendron aty, duke punuar mbi sistemin e shfrytezimit, duke dgjuar pr krkesat q bn dikush n web, i pergjigjet ketyre kerkesave dhe kthen faqet Web te pershtatshme. Ne realitet kjo eshte me e nderlikuar se kaq dhe pr shkak t natyrs s Web-it, qendrueshmeria e Web serverit eshte nje problem me madhor. Ka shume web servera, por dy web servera dominojne tregun: Apache dhe Internet Information Server (IIS) i Microsoft-it:IIS sht i lidhur ngusht me Windows dhe sht nj komponent ky Microsofts Active Server Pages (ASP). Prandaj nse keni zgjedhur mnyrn Microsoft-it, me siguri do t prfundoni duke prdorur IIS-n. Ka integrim t madh mes gjuhs s programimit dhe Web serverit, por edhe PHP integrohet mir me IIS-n. Web serveri Apache sht Web serveri m popullor. Ai sht nj projekt open-source, ashtu si Linux, PHP, dhe MySQL. Jo per udi Apache punon m mir n mjediset Unix, por gjithashtu punon mir sht n Windows. Apache prdor module t paleve t treta. Meq sht open source, kushdo q ka aftsi mund t shkruaj kod q zgjeron funksionalitetin e Apache-it. PHP shpesh do t ekzekutohet si nj zgjerim Apache-it, i njohur si nj modul i Apache-it. Apache sht nj Web server i madh. Esht shum i shpejt dhe i qndrueshm. Megjithse Apache punon m mir n sisteme Unix, ka gjithashtu versione q ekzekutohen n sisteme shfrytzimi Windows. Por nse keni vendosur q t prdorni platforma Windows pr t shfaqur faqet web, sht m mir t prdorni IIS-n. Mund t ekzekutoni Apache, PHP, dhe MySQL n nj makin Windows dhe m pas t transferoni kto aplikacione n Linux, praktikisht pa asnj ndryshim n skripte. 4.1.4 Middleware PHP i prket nj klase gjuhsh t njohur si middleware software i mesem. Kto gjuh punojn drejtprdrejt me serverin Web, pr t interpretuar krkesat e bra nga World Wide Web, i procesojn kto krkesa, ndrveprojn me programe t tjera n server pr t prmbushur krkesat dhe pastaj i tregojn web serverit saktsisht se cfar duhet t drgojn n browserin e klientit. Middleware sht vendi ku do t kryeni pjesn m t madhe t puns. Me pak prpjekje mund t vihet serveri n pun dhe pasi t jet n pun, nuk do tju duhet t shqetsoheni pr t. Por gjat kohs q t jeni duke zhvilluar aplikacionet tuaja, do t kaloni shum koh duke shkruar kodin q v n pun aplikacionet. Prve PHP-s, ka shume gjuh q kryejn t njejtt funksione. Disa nga m populloret jan ASP, Perl dhe ColdFusion.
40
4.1.5 Databazat relacionale Sistemet e Manaxhimit t Databazave Relacionale (RDBMSs) sigurojn nj mnyr t mir pr t ruajtur dhe pr t aksesuar informacion kompleks. Ka nj koh t gjat q ata jan n qarkullim. N fakt ato datojn q prpara Web-it, Linux-it dhe Windows NT, prandaj nuk sht pr tu uditur q ka shum RDBMS q mund t zgjedhim. T gjith databazat kryesore prdorin Structured Query Language (SQL). Disa nga RDBMS-t m popullore jan Oracle, Sybase, Informix, SQL Server i Microsoftit, dhe db2 i IBM-s. Prve MySQL-s, databaza relacionale open-source jan edhe PostgreSQL dhe Interbase. 4.2 Zhvillimi i aplikacioneve web me PHP dhe MySQL PHP (www.php.net) sht gjuh skriptuese e dedikuar pr t zhvilluar web aplikacione. PHP (PHP sht shkurtese e "Hypertext Preprocessor") sht ndr gjuhet m t prhapura skriptuese q jan t bazuara n burimet e hapura (Open Source). Interpreteri i PHP-s sht i shkruar per shume sisteme operative si Linux, Unix (duke prfshir HP-UX, Solaris dhe OpenBSD), Mac OS X, Novel, OS/2, e Windows, q do t thot se i njejti PHP kod do t ekzekutohet n t gjithe servert e larteprmendur pothuajse pa ndonj ndryshim n te. Fuqin m t madhe PHP e ka arritur n web aplikacione. Egzistojne 3 fusha ku mund te perdoret PHP: - Prdoret n web servera ku kodi ekzekutohet n server (ang. server side scripting) dhe klientit i kthehen nj kod HTML. . - Me PHP mund t shkruhen programe q do te ekzekutohen n "command line", dmth e tra qe na nevojitet sht interpreteri dhe shelli. Nj gjuhe skriptuese q sht e prshtatshme pr kete pun sht Perl. - PHP prdoret edhe pr shkruarjen e aplikacioneve me grafike (GUI) q prdoren npr makina te klientve. Aplikacionet e kryera jane multi-platformike q do t thot se punojn n shum sisteme operative me pothuajse kurrfare ndryshimi n kod. Pr t br kt nevojitet PHP-GTK shtesa. Ne do t fokusohemi n fushen e par, dmth do t perdorim PHP pr t shkruajtur web-aplikacione. PHP sht gjuh interpretuese, q do t thot se ktu nuk ka nevoj q kodi t kompilohet.
far=mund=t=bni=me=PHP? Programet PHP ekzekutohen nprmjet nj web browser-i. N aksesojm web serverin n t cilin ndodhen programet PHP, dhe ai ekzekuton programin duke i kthyer browserit rezultatet output. Kjo do te thot q do t shkruajm programe q prziejne kod PHP me HTML s bashku, duke prdorur PHP-n pr kontroll dhe HTML-n pr formatim. M pas na duhet t vendosim kto programe n nj web server pr ti ekzekutuar ato. N fund ato do ti aksesojme nga nj web browser, i cili afishon rezultatet si HTML. Pra programi jon mund t bhet i prdorshm nga njerz t tjere npermjet web-it, thjesht duke e vendosur at n nj web server publik. Shumica e siteve n web nuk jan statike, por dinamike, madje
41
interaktive. Ato ju shfaqin nj list sitesh q prmbajn fjaln q ju krkoni, ju prezantojn m lajmet e fundit, madje edhe ju prshndesin me emr kur ju logoheni. Ato ju lejojn t ndrveproni, dhe shfaqin faqe web t ndryshme sipas zgjedhjes suaj. Nj web site i till nuk mund t ndrtohet duke prdorur vetm HTML, dhe ktu hyn ne pun PHP. Me an t PHP-s mund t programoni site q:
-
Paraqesin t dhna nga nj shumllojshmri burimesh, si baza t dhenash apo skedar. Inkorporojn element interaktiv, si psh: lehtsi krkimi, tabela mesazhesh, sondazhe, etj. Lejojn prdoruesit t kryejne veprime si drgime email-esh, ose blerje.
Me fjal t tjera, PHP mund t prdoret pr t shkruar ato lloj web sitesh m t cilat, do njeri q sht i familjarizuar me Web, prdor do dit. MySQL (http://www.mysql.com) sht nj server databaze i fuqishm, zhvilluar dhe mirmbajtur nga T.c.X DataKonsultAB of Stockholm, Sweden. Q n 1995, MySQL sht br nj nga serverat m popullore n bot, kjo fal shpejtsis s serverit, fuqis dhe politikave fleksibl t liencs. MySQL sht kompatibl pothuajse me do sistem shfrytzimi, duke prfshir ndr t tjer: FreeBSD, Solaris, UNIX, Linux, si dhe versionet e ndryshme t Windows. Meritat dhe karakteristikat e MySQL-s, s bashku me nj bashksi t madhe funksionesh lehtsisht t prdorshme, e bjn MySQL-n databazn m popullore, plotsuese t PHP-s.
Pse MySQL?
MySQL sht i prshtatshm n mnyr t veant ne aplikacione web. MySQL sht falas. Mund ta instaloni dhe ta prdorni pa paguar asgj. MySQL sht i shpejt dhe i fuqishm. Pr baza t dhnash t vogla dhe mesatare, MySQL sht jashtzakonisht i shpejt. MySQL po prmirsohet gjat gjith kohs. Zhvilluesit e rifreskojn shpesh, duke i shtuar veori mbreslnse.
Komanda create database
Sintaksa e prgjithshme sht:create database database_name Pasi ekzekutohet kjo komand, MySQL krijon nj direktori n t ciln ruan t gjith skedart q nevojiten pr bazn e t dhnave. PSh:/var/lib/mysql/. 4.3 Ndrtimi i prmbatjes dhe paraqitja e nj faqje web Pr ndrtimin faqes web duhen patur parasysh disa instruksione: Kompjuteri juaj duhet t lidhet me nj web server, i cili mund t drgoj faqet e websatit tek browserat e tjer. Juve ju duhet nj program web browser pr t par faqet HTML t krijuara. Ndrtimi i prmbajtjes mund t bhet duke prdorur editorin e HTML, duke predorur editorin e wordit dhe pastaj prkthyesi ne formatin HTML,t prdore templatin HTML egzistues, n kt mnyr sht ndrtuar dhe websati yn. Pr t shtuar fotografi t cilat jan t shumta n faqen e webit ton, m par duhet ti kemi ruajtur n hardisk, ose mund t ndjekim nj mnyr tjetr ta lidhim me urln e imazhit nse foto sht n internet. Pr t shtuar audio, duke prdorur nj mikrofon, ose duke marr nga interneti.
42
Reklamo faqjen tuaj tek t tjert. Le t shohim hapat pr paraqitjen e nj faqeje web: Autori shkruan instruksionet Klienti krkon faqen web Web serveri lokalizon skedarin e instruksioneve Web serveri prpunon instruksionet pr t krijuar HTML Rreshtat HTML kthehen n browser Browseri prpunon HTML dhe afishon faqen. N hapin 3 web serveri duhet t lokalizoje faqen q u krkua dh nse sht faqe PHP, athre web serveri duhet ta prpunoj PHP, n mnyr q t gjeneroj kodin HTML q i kthehet browserit (hapi 4). N kt faz, nse emri i faqes web ka prapashtesn .php, serveri e drgon at tek interepretuesi (parseri) i PHP-s (i cili i bashkangjitet web serverit), pr tu prpunuar. M par prmndm q faqen PHP ndahen n tekst, kod HTML dhe skripte PHP. Meq HTML nuk mund t prshkruhet si gjuh programimi dhe sht e kufizuar n shfaqjen e tekstit statik dhe imazheve, sht e nevojshme t shkruhen komanda n gjuh t tjera pr ti shtuar veori ekstra. Prdorim termin gjuh skriptimi pr t prshkruar gjuht n t cilat shkruhen kto tipare shtes. Ka disa gjuh skriptimi si psh: JavaScript, megjithate ajo q bn PHP-n t ndryshm nga Javascripti apo HTML-ja e thjesht, sht sht fakti q PHP ekzekutohet n server, jo n browser. HTML-ja na lejon q t vendosim skripte pothuajse n do vend n kodin HTML. Kshtu q kur krkohet faqja, do skript brnda faqes drgohet n interpretuesin e PHP-s dhe gjeneron HTML-n ekuivalente. Interpretimi i skriptit PHP mund t ndahet n dy nn-procese. Kur nj faqe web drgohet tek interpretuesi i PHP-se ndodhin dy gjra: Skripti PHP fillimisht kontrollohet pr saktsi n nj proces q njihet si parsing. Kjo sht njlloj si t kontrollohet nj fjali pr gabime gramatikore. Kjo nuk siguron q skripti PHP sht i sakt, por thjesht kontrollon nse sht konform nj bashksie rregullash t paracaktuara. Procesi i dyt q quhet ekzekutim ndodh pasi sht kontrolluar (parsed) skripti. Ktu zbuloni nse skripti juaj ka kuptim. Ekzekutimi sht procesi i marrjes s nj rreshti t vetm skripti PHP dhe kthimin e tij n kodin HTML ekuivalent. Ka dy vnde ku interpretuesi i PHP-s mund t kthej gabime, gjat parsing dhe gjat ekzekutimit. Nse ndodh kjo, kthehen gabime n browser, n t kundrt n browser kthehet nj faqe HTML e krijuar dinamikisht. Veprimi baz i nj web serveri tregohet n figur. Sistemi prbhet nga dy objekte: nj Web server dhe nj Web browser. Ndrmjet tyre krkohet nj linj komunikimi: Nj web browser bn nj krkes n web server dhe web serveri kthen prgjigjen.
43
Kjo arkitektur prdoret pr shprndarjen e faqeve statike. Ndrsa pr web sitet me nj baz t dhnash, arkitektura sht pak m komplekse: Nj transaksion tipik i bazs s t dhnave web perbhet nga etapat e mposhtme: Web browseri i nj prdoruesi drgon nje krkes HTTP pr nj faqe web t caktuar. Psh: mund t bje nj krkim pr t gjith librat n bazn e t dhnave t shkruar nga Ismail Kadare, duke prdorur nje forme HTML. Faqja e rezultateve t krkimit quhet results.php Web serveri merr krkesn pr results.php, merr skedarin dhe ia drgon at motorit t PHP-s pr procesim. Motori PHP fillon duke analizuar (parsing) skriptin. Brnda skriptit sht nj komande pr tu lidhur me bazn e t dhnave dhe pr t ekzekutuar nj query (kryen krkimin pr librat). PHP hap nj lidhje me serverin MySQL dhe i drgon query-n e duhur. Serveri MySQL e merr query-n e bazs s t dhnave dhe e prpunon at, dhe drgon rezultatet, nje list librash, n motorin e PHP-s Motori i PHP-s prfundon ekzekutimin e skriptit, i cili zakonisht do t prfshij formatimin e rezultateve t query-t, n mnyr t kndshme n HTML. Ai m pas i kthen rezultatet HTML n Web server. Web Serveri e kalon HTML-n n browser, ku prdoruesi mund t shoh listn e librave q ka krkuar. 4.4 Cookies dhe Sesionet
Nj cookie nuk sht gj tjetr vese nj paket e vogl informacioni q drgohet nga nj Web server dhe q ruhet n nj browser klient. Kjo mund t jet e leverdisshme pr zhvilluesit (programuesit) sepse t dhna t nevojshme rreth sesioneve t prdoruesve mund t ruhen dh t merren m von, duke rezultuar kshtu n krijimin e nj gjndjeje qndrueshmrie ndrmjet klientit dhe serverit.
44
Cookie-t zakonisht prdoren nga shum site n internet si nj mjet pr zgjerimin e eksperiences s prdoruesit si dhe efikasitetit t saitit, duke siguruar nj mnyr pr t gjurmuar navigimin, veprimin dhe preferencat e prdoruesve. Aftsia pr t ruajtur kt informacion sht nj tipar ky pr site q ofrojn shrbime t tilla si blerje online dhe reklama per nj target t cakuar klientsh. Meq qllimi i prdorimit t cookie-ve ka n qndr prdoruesin, pjesa kryesore e informacionit t ruajtur sht nj numr identifikimi unik i prdoruesit (unique user identification number - UIN). Kjo ID ruhet m pas n nj baz t dhnash dhe perdoret si eles per terheqjen e ndonje informacioni t ruajtur n bazn e t dhnave q i korrespondon ksaj UIN. Natyrisht nuk sht e detyrueshme q cookie t prdoret pr t ruajtur nj UIN. N cookie mund t ruhet fardo q t dshironi, duke u kujdesur q madhsia totale t mos i kaloj 4 kilobyte (4096 byte). 4.4.1 Komponentt e Cookie-ve N cookie ruhen edhe pjes t tjera informacioni, duke i mundsuar zhvilluesit pr t prshtatur prdorimin e tyre n terma t domain-it, kohs, pathit dhe siguris. Nj prshkrim i komponentve t ndryshme t cookie-ve: name Emri i cookie-t sht nj parametr i detyrueshem sepse ai sht parametri me t cilin i referohemi nj cookie. value Vlera e nj cookie sht vetm nj pjes e t dhnave q lidhet me emrin e cookie-t. Ky mund t jet numri i identifikimit, ngjyra e sfondit, data, fardolloj gjje. expiration date Kjo dat prcakton jetgjatsine e nj cookie. Kur kjo koh barazohet me datn dhe orn aktuale, cookie do t skadoj dhe t bhet e paprdorshme. Prcaktimi i ksaj date sht opsional, megjithat n PHP krkohet q t vendoset nj dat e till. Nse nuk prcaktohet nj dat skadimi, cookie do t skadoj kur t mbyllet web browseri. domain Cookie-t jan t vlefshme vetm pr hostin dhe domainin q i krijoi ato. shte parametr opsional dhe nse nuk prcaktohet, athere si vler default do t marr emrin e hostit nga i cili e ka prejardhjen cookie. N mnyr q parametri domain t jet i vlefshm, duhet t ket t paktn dy pika n string. path Prcakton pathin URL nga i cili sht e vlefshme cookie. Cdo prpjekje pr t marr cookie-n nga jasht ktij pathi do t dshtoj. Prcaktimi i pathit sht opsional. Nse nuk prcaktohet athere si vler pr pathin do t merret pathi i dokumentit nga i cili u kijua cookie. securityKy prcakton nse nj cookie mund t prdoret n nj lidhje t sigurt. Si vler default sht FALSE. 4.4.2 Trajtimi i Sesioneve Nj sesion prkufizohet si periudha e kohs q fillon kur prdoruesi hyn n site dhe q mbaron kur prdoruesi del. Prgjate ktij sesioni mund t dshironi t caktoni variabla t ndryshm q do t shoqrojn prdoruesin gjat navigimit n site. Le t shohim skenarin e mposhtm: Duke prdorur sesionet, nj prdorues q hyn n sitin tuaj do ti caktohet nj id unike sesionit (SID). Kjo SID me pas drgohet n browser-in e prdoruesit n nj cookie t quajtur PHPSESSID. Nse suporti pr cookie-t sht i aktivizuar ose nuk suportohen cookie-t, kjo SID mund t shtohet automatikisht tek t gjitha URL-t gjat sesionit t prdoruesit. N t njejtn koh,
45
n server ruhet nj skedar me t njejtin emer me SID-ne. Ndrsa prdoruesi navigon nper site, mund t dshironi t ruani disa variabla si variabla sesioni. Kta variabla ruhen n skedarin e prdoruesit. Cdo thirrje e mvonshme e ktyre variablave t menduar se jan t tipit t sesionit do t bjn q serveri t kap at skedar t sesionit t prdoruesit dh t krkoj n t pr variablin e sesionit n fjal. Variabli i sesionit shfaqet. Me pak fjal, ky sht thelbi i trajtimit t sesioneve. Natyrisht, mund t ruani kt informacion t prdoruesit n baz t dhnash ose n skedar t tjer. 4.5 Platforma ASP.NET ASP.NET sht nj platform e cila lehtson ndrtimin e aplikacioneve klient-server t bazuara mbi protokollet HTTP, HTML, XML and SOAP . Pr t gjith zhvilluesit .NET, kjo platform ofron cdo gj q sht a nevojshme pr zhvillimin e aplikimeve q kryesisht kan pr baz krkesat HTTP. Termi ASP.NET rrjedh nga dy burime : S pari, ASP sht akronim i Active Server Pages, nj teknologji q na lejon t krijojm nj lloj t vecante faqesh q kan nj prmbajtje t tipit fjal , tabela numrash, etj dhe q lehtson lundrimin n pjes t ndryshme t s njejts ose t faqeve t ndryshme n t njejtin ose n faqe t ndryshme q ndodhen n rrjet. Me kalimin e kohs teknologjia ASP ka bre t mundur dialogun mes klientit dhe serverit nprmjet formave (forms) n nj faqe.Prdoruesi mund t krkoj informacion si psh cilin server po akseson dhe serveri, nga ana tjetr, mund ti servir informacion prdoruesit, nprmjet browserit (shfletuesit).Nj faqe ASP mund t ndryshoj pamjen n momentin e ekzekutimit, psh duke shfaqur orn dhe datn, emrin e userit ose prmbajtjen . S dyti, .NET n termin ASP.NET i referohet nj upgrade t teknologjis .NET pr t shfrytzuar avantazhet q sjell platforma .NET n prgjithsi, nj si dhe karakteristikat ASP.NET t orientuara drejt zhvillimit n web. Faqet ASP.NET jan m t shpejta pr tu prdorur sepse ato kompilohen dhe nuk interpretohen, sic ndodhte me faqet e vjetra ASP. Faqet ASP.NET kan aftsi cache-imi (ruajtje n memorie) n krahasim me faqet evjetra ASP q lehtsojn shfaqjen e t dhnave n kontrollet Web Forms.ASP.NETprdor faqe t pasura dhe klasa Web Formash t cilat lehtsojn veprime t zakonshme si dhe ato m t ndrlikuara. web format ofrojn avantazhe t formave n Windows dhe i prdor ato n mnyr t ngjashme. Gjithsesi web format jan optimizuar pr tu prdorur me Microsoft IIS Web Server. Projektet ASP.NET kan nevoj pr nj folder pr t ruajtur faqet e nj projeti. Folderi pr ruajtjen e e faqeve t nj projekti zakonisht quhet WebSite. Para ASP.NET 2.0, zhvilluesit kishin nevoj pr akses n Web Server pr t testuar nj projekt ASP.NET . ASP.NET 2.0, prdor ASP.NET Development Server I cili sht I prfshir n platformn .NET. Ky web server mund t procesoj file lokalisht n kompjuter nga nj direktori normale njlloj si t ndodheshin n nj direktori Web. 4.5.1 Prmirsimet e ASP.NET vs ASP
-
ASP.NET sht nj version i prmirsuar i platforms origjinale ASP. Kodi ASP.NET kompilohet i tri para ekzekutimit t tij. ASP.NET nuk krkon prdorimin e gjuhve t tipit script ASP.NET lejon ndarjen e kodit nga HTML (gjuha me mark-up me tag-e)
4.5.2 Ndryshimi me PHP ASP ka nje sintakse me te veshtire, dhe eshte shume i ngadalshem ne krahesim me PHP qe ka nje sintakse te organizuar mire dhe shume kompakt,dhe shume i shpejt.
46
Ajo ka e bn PHP t perhapur sht se mund t shkruhen aplikacione te vyeshme me m pak pun se gjuhet tjera q bjn pun t ngjajshme, si dhe numri i madh e bazave te dhenave q i perkrah si: MySQL, PostgreSQL, mSQL, MS-SQL, Sybase,Oracle, ODBC, dBase etj.
KAPITULLI V KRIJIMI I PRMBAJTJES S NJ WEBSITI 5.1 Si t publikojm nj artikull n faqen kryesore? Publikimi i artkujve n faqen kryesore prbn nj avantazh pr krijuesin e website-it, pasi q n momentin e par prdoruesi prezantohet me kt faqe. Duke u publikuar n faqen kryesore sht m e madhe mundsia e shikushmris s tij sesa do t ishte nse ky artikull do t shfaqej vetm n kategorin ku ai bn pjes. Si duhet t vprojm pr ta realizuar kt hap?
1. Pasi shkruajm nj artikull, duke plotsuar titullin, seksionin dhe kategorin, duhet patjeter q kete artikull ta publikojm q t mund t bhet i aksesueshem n web. Pr ta realizuar mjafton te shenjojm opsionin Yes (Po) t treguar n shigjeten 1 (Ne opsionin Published). 2. Nse duam q ky artikull t behet publik edhe n faqen kryesore, prvese n kategorin prkatse duhet t shenjojm opsionin Yes (Po) t treguar n shigjetn 2 (N opsionin Fron Page). 5.2 Prdorimi i Read More (Lexo m tepr)
47
Artikujt pr nga prmbajtja do t mund t prishnin nga ana estetike paraqitjen n nj website. Do t ishte jo e rehatshme t paraqiteshin artikuj t gjat n nj kategori t vetme apo n faqen kryesore. Pr me tepr vizitorve do tju duhej t navigonin gjithmon n fund t faqes pr t vazhduar me leximin apo aksesimin e artikujve t tjer. Joomla ofron opsionin Read More (Lexo m tepr), i cili mundson paraqitjen e nj pjese t artikullit dhe nqs ti klikon n kt opsion t hapet vetm artikulli i plot. Kjo metod e paraqitjes e bn m t kndshme navigimin n website. Si mund ta realizojm kt hap?
Pasi shkruajm nj artikull vendosim mouse-in (duke klikuar) t rreshti deri ku duam q t shfaqet artikulli. M pas klikojm te opsioni Read More (shigjeta 1) dhe do t shfaqet nj vij e kuqe n artikull, pikrisht n vendin ku ne vendosm kursorin. Cfar do t thot kjo? Pjesa mbi vijn e kuqe do ishte paraqitja e artikullit n kategorin prkatse apo n faqen kryesore. Nse klikohet mbi Read More do t shfaqet artikulli i plot. Si duket nj artikull me Read More?
48
5.3 Si t ndajm nje artikull t gjat duke prdorur Pagebreak? Joomla ofron mundsin e ndarjes s nj artikulli t gjat n disa faqe duke prdorur Pagebreak (Ndarjen e faqes). Pra, nse kemi nj artikull shum t gjat dhe nuk duam q lexuesi t navigoj gjithmon drejt fundit t faqes, athere fare thjesht mund ta ndajm kt artikull n disa faqe, ku do faqe prmban nj pjes t artikullit. Trsia e ktyre faqeve na jep artikullin e plot. Si realizohet ky proes?
49
S pari vendosim kursorin n pjesn ku duam q artikulli t kaloj n nj faqe t re dhe m pas klikojm n opsionin Pagebreak (shigjeta 1). Menjher do t na shfaqet mesazhi i mposhtm:
N kt mesazh do t vendosim emrin e faqes ku do t vijoj materiali. Pasi t shtypim butonin Insert Page Break do t bhet ndarja e artikullit. Artikulli n editor do t marr formn e mposhtme, ku pjesa mbi vijn e zez do t pasqyrohet n artikullin kryesor, ndrsa ajo posht vijs s zez do t paraqitet n faqen pasasrdhse.
5.4 Formatimi i prmbajtjes Si e kemi thn edhe n pjesn e hyrjes, Joomla prdoret pothuajse n t gjitha llojet e websiteve, pra sht shum e rndsishme t ekzistoj nj panel ku t bhet editimi i prmbajtjes s nj artikulli (kjo n varsi t llojit t webit, si: gazete, restorant, rrjet social etj). A e ka Joomla nj panel t till? Sigurisht q po. M posht po ju pasqyrojm panelin e editimit dhe shpjegimet prkatse.
N rreshtin e par, sipas radhs do t mund t kryejm kto veprime: Editimin e teksit, duke e br at Bold (t trash), Italic (t pjerrt), Underline (t nnvizuar) si dhe ABC i cili mundson t vihet nj vij n mes t shkrimit. N pjesn pasardhse do t kemi mundsi q shkrimin ta pozicionojm n vende t ndryshme, prkatsisht duke nisuar nga e majta n t djatht do t kemi kto funksione: majtas, qendr, djathtas dhe n formatin e gazets (ku rreshtat kane t njjtn madhsi).
50
Pjesa e tret mundson shkrimin e artikullit n lloje t ndryshme formatesh si: paragraf, adres etj., ku ktu prcaktohet dhe madhsia e shkrimit. N rreshtin e dyt do t kemi mundsin t kryejm kto veprime: Vendosjen e pikave ose t numrave n artikull (pika numrimi). N pjesn e dyt mundsohet zhvendosja e artikullit majtas apo djathtas. N pjesn e tret kemi mundsi t korrigjojm gabimet apo veprimet tona duke e uar artikullin nj apo disa veprime mbrapa apo para. Ndrsa pjesa e katrt mundson kto funksione: 1. Vendosjen e nj linku t jashtm. 2. Heqjen e nj linkimi ekzistues. 3. Vendosjen apo editimin e Anchors, t cilat nuk jan gj tjetr vese Bookmark brenda nj artikulli q t ojn direkt n pjesn e linkimit prkats n artikull. 4. Elementi pasardhs mundson konfigurimin e imazheve. 5. Elementi tjetr mundson fshirjen e kodit t panevojshm t HTML 6. Elementi i parafundit t jep nj ndihm rreth asaj fare ti nuk je i qart se si mund t realizohet (apo t t shpjegoj se fare funksione kryejn elementt qe ti ke me pikpyetje). 7. Ndrsa elementi i fundit e kthen artikullin n kod HTML-je. N rreshtin e tret do t kemi mundsi t kryejm kto veprime: Vendosjen e vijave horizontale. Fshirjen e formatimit. Nyjzimi i elementve udhzues. Subscript, Superscript Elementi i fundit prmban simbole t veanta q mund t prdoren n artikull. 5.5 Si t shtojm nj linkim t jashtn n nj artikull? sht e nevojshme q t prmenden n artikull shum web-faqe t ndryshme t cilat nuk kan lidhje me web-faqen ton, apo q t tregohen referenca. Mnyra m e mir per ta realizuar kt veprim sht
51
lidhja e fjaleve kyce apo e adresave t ndryshme web n artikull prmes linkimit t jashtm. Pasi bhet ky linkim, lexuesi mund t klikoj te ajo fjal apo link dhe t lidhet direkt me adresn prkatse. Si mund t bhet ky proces?
Hapi i par sht selektimi i fjals kyce apo e linkut prkats dhe m pas t shkohet n opsionin linkimit t jashtm sic pasqyrohet n foton m posht.
Pasi t klikojm mbi ikonn e linkimit do t na hapet nj tabel e dialogimit e cila ka pamjen e mposhtme:
Sipas numrave prkats do t kryheshin kto veprime: 1. Vendosja e linkut me t cilin do bhej lidhja e fjals. Psh: www.yahoo.com 2. N kt opsion kemi t drejtn t vendosim s n ciln faqe t shfletuesit (browser-it) do t hapet faqja e linkuar, n at ekzistuese apo n nj t re. 3. Pasi t klikonim n butonin Insert fjala e selektuar m par do t marr nj ngjyr, e cila varion nga lloji i template-it t prdorur, q n rastin ton sht e gjelbrt. Pamja pas linkimit t fjals n artikull do t ishte si m posht:
52
Sapo t klikojm te Shqip do t lidhemi me faqen me t ciln sht linkuar fjala. 5.6 Shtimi i imazheve n nj artikull Artikujt jan t bezdishm nse jan t gjat dhe pa asnje imazh pasqyrues t asaj se pr far po flitet n artikull. Pikrisht, kjo linje sht ndjekur n web-faqen ton pr t mos e br at t bezdishme pr syrin e lexuesit apo t vizitorve. N rastin konkret imazhet n webfaqen ton jan prdorur pr t ilustruar cilsin e filmave, n mnyr q vizitori t shoh cilsin e tij para se t vendos ta shkarkoj at. Vendosja e imazheve n nj artikull bhet e mundur prmes dy mnyrave: Prmes kodit t HTML Duke e ngarkuar at n databazn e webfaqes.
Si realizohet mnyra e par? Pasi klikojm mbi opsionin pr t shtuar nj artikull, n fund t faqes kemi mundsin q ta kthejm vendin e puns n nj editor HTML-je, duke klikuar mbi butonin Toggle editor, i cili tregohet n figurn e mposhtme:
M pas shkruajm kt kod t HTML-s n editor: <img src="LINKU I IMAZHIT" > Imazhet mund ti gjejm n Google Image apo ti ngarkojm (upload-ojm) ato n webfaqe t cilat e ofrojne kt shrbim, ku midis tyre mund t prmendim http://imageshack.us/ . Pasi kemi ngarkuar imazhin ose gjetur at mjafton q t marrim linkun e tij dhe ta zvendsojm te kodi i msiprm pjesn: LINKU I IMAZHIT me linkun e tij i cli ka nj form t ngjashme me: http://www.telepisodes.net/wp-content/uploads/2010/11/The-Warriors-Way-202x300.png Si e shikoni kemi zgjedhur nj foto t formatit PNG. Pse? Ky format sht i suportueshm nga pjesa m madhe t shfletuesve web si Mozilla Firefox, Google Chrome, Internet Explorer etj. Pasi e kthejm vendin e puns n gjendjen e mparshme (pra e heqim nga gjendja e editorit t HTML) menjher do t shohim imazhin n artikullin ton i cili sht si m posht:
53
Si realizohet mnyra e dyt? Pr t ngarkuar foton n databazn e webfaqes mjafton t klikojm mbi butonin Image n fund t artikullit, i cili pasqyrohet n foton e mposhtme:
Pasi klikojm mbi kt buton do t na hapet nj dritare dialoguese si m posht:
54
Sipas numrave prkats do t kryhen kto veprime: 1. Zgjidhet direktoria se ku do t ngarkohet imazhi n databazn e websitit 2. Duke klikuar te butoni Browse shkojm n vendin se ku e kemi imazhin ton n kompjuter. 3. Vendosim nj URL pr imazhin. 4. Bjm nj prshkrim t shkurtr t tij. 5. I vendosim nj titull. 6. I japim atij atributin se ku mund t shkruajm n artikull: n t majt, djatht apo posht imazhit. 7. E ngarojm at n database. 8. Duke klikuar butonin insert e vendosim n artikull (m par e zgjedhin imazhin nga databaza). 5.7 Fshirja e artikujve Artikujt e publikuar m par mund t bhen t panevojshm dhe nuk duhet t mbahen n website. Pra, duhet br fshirja e tyre. Fshirja e nj artikulli sht fare e thjesht, mjafton t shnohet simboli Tic t kutia para artikullit dhe t klikohet mbi butonin Trash (fshi). Kjo procedur paraqitet n foton m posht:
Procedura q ndoqm me siper realizohet sipas radhs s numrave 1 dhe 2 t treguara n foto. Por, kjo q ne treguam ishte thjesht mnyra e fshirjes s nj artikulli. Akoma ekziston mnyra e rikthimit t artikullit, pasi ai nuk sht fshir nga databaza. Si bhet fshirja e artikullit nga databaza? S pari shkojm te: Content Article Trash.
55
M pas do t na hapet dritarja ku ndodhen t gjitha artikujt e fshir, ku ekzistojn dy mundsi: ose ajo e rikthimit t tyre prmes opsionit Restore ose e fshirjes s prhershme nga databaza prmes butonit Delete. KAPITULLI VI MANIPULIMI I MENUS S WEBSITE-IT 6.1 Vshtrim i prgjithshm rreth menus T gjitha veprimet t cilat kan t bjn me shtimin, editimin apo me fshirjen e menus dhe elementve t saj, bhen prmes menuse Menus ne Control Panel.
Shpjegojm se far realizojn elementt e Menus 1. Menu Manager na hap nj dritare t re ku ne menaxhojm t gjitha menut q jan t futura n web-site, por edhe ato menu t cilat ekzistojn por q ne nuk i kemi br t dukshme pr vizitort e websitit. Se si maipulohet ky funksion do ta shpjegojm m posht. 2. Menu Trash Ky sht koshi ku prfundojn t gjitha elementt e menuve t fshira. Por, ashtu si e kemi prmendur m par te artikujt, edhe ktu, pavarsisht se ne e fshijm n menu ajo nuk fshihet prfundimisht, por ajo prfundon te koshi i menuve t fshira. Nqs duam q ta rikthejm elementt e fshire apo ti fshijm ato prfundimisht, athere mjafton t hapim Menu Trash dhe t
56
klikojm prkatsisht mbi Restore apo Delete (m par zgjdhim menun mbi t cilat do t kryhet njri nga kto dy veprime). 3. Main Menu Ktu mund t manipulojm veprimet e prmendura m sipr pr menun kryesore si psh: fshirja, ndryshimi i llojit t menus, krijimi i menuve me prindr etj. 4. User Menu I detikohet trsisht prdoruesit t regjistruar n websit dhe me fushn e veprimit t tyre. Ktu, (por jo vetm) prcaktojm edhe madhsin e aksesit t vizitorit n website (nse eshte i kufizuar apo jo) 5. Top Menu sht menuja n krye t webfaqes e cila zakonisht prdoret pr t treguar rreth websitit (se fare ai prmban), kush jan ata q administrojn, ndihm rreth navigimit t tij etj. 6. Menut e tjera si Resources, Example Pages dhe Key Conceps jan menu t ngjashme me menun kryesore. Pra, nse duam mund t shtojme menu t tjera prve menus kryesore duke br t mundur paraqitjen e tij me shum menu. Zakonisht kjo prdoret n webfaqet te cilat kan informacione t llojeve t ndryshme dhe e ndajn ate sipas kategorive pr ta br m t lehte aksesimin e informacionit nga vizitori. 7. Kunena Menu Kjo menu nuk i prket pakts se instalimit t Joomla-s, por ajo sht shtuar pasi kemi vendosur forumin n websit-in ton. Prmes ksaj kategorie bhet e mundur maipulimi i menus s forumit.
6.2 Si ta bjm nj element t menus kryesore t shfaqet si default?
57
far duam t themi me kt? sht ai element i menus kryesore q do hapet si faqe e par kur vizitori hyn n website. Si shihet nga figura e msiprme, vm re se Kreu sht elementi default, q do t thot se ajo far prmban kreu do t shfaqet sapo vizitori t hyj n websit. Pr ta ndryshuar kt rregull, pra pr t hequr Kreun si element kryesor dhe pr t vendosur psh: Filma mjafton t shenjojm kutin para Filma dhe m pas t klikojm te Default (shigjeta 3). Duhet t dini se nuk mund t fshihet nj elemt I menus nese ajo sht Default. 6.3 Si t shtojm nj element t ri n menun kryesore? Klikojm te New n menun sipr dhe do t na hapet nj faqe ku do t zgjedhim llojin e paraqitjes q do t ken artikujt (artikulli) n kt element. Paraqitja e ksaj dritareje dialoguese sht si m posht.
58
Supozojm se ajo far ne duam t paraqesim sht e prshtatshme nga formati i Category Blog Layout, t ciln e kemi t paraqitur n foton m posht:
59
Pasi t klikojm kt opsion do t na hapet dritarja m posht:
60
Japim shpjegimin se fare veprimesh kryhen sipas radhs s numrave: 1. Change Type Ky opsion shrben pr tu kthyer prapa, n hapin parardhs, ku mund t ndryshojme formn e paraqitjes s artikujve, n kt element t mnuse kryesore q po krijojm. 2. Titles Vendosim titullin e ktij elemnti t mensu. 3. Parent Item - Zgjedhim nse ky element do jet pjes e menus kryesore apo do jet nj fmi i nj elementi ekzistues. 4. Published Prmes dy opsioneve t tij, No dhe Yes, bjm t mundur faktin, nse duam ta bjm publik apo jo pr vizitort kt element. 5. Access Level Ktu zgjedhim llojin e aksesit pr kt element, nse ai do jet i aksesueshm pr t gjith vizitort e websitit, apo ai sht privat dhe mund t aksesohet vetm nse je i regjistruar n kt websit. 6. On Click, Open In ky funksion shrben pr t treguar nse ky element do t haqet n nj faqe t re t shfletuesit (Browser-it) apo n faqen ekzistuese. 7. Category Zgjedh kategorin ku do vendosen artikujt q do lidhen me kt element t menus kryesore. 8. Descriptions Prmes dy opsioneve, t Hide dhe Show, realiozhet shfaqja apo fshehja e prshkrimit t kategoris s ktij elementi. 9. Description Image Fsheh apo shfaq prshkrimin e imazheve t prdorur n kt element t menus kryesore. Pikat 10 13 tregojne se si do t vendosen artikujt n kt element dhe prkatsisht sipas numrave do t kemi: 10. Sa artikujt do t jen udhheqs , q do t thot se sa artikuj do t shfaqen prgjat gjith hapsirs s elementit nga e majta n t djatht. N rastin konkret do t jet 1. 11. Sa artikuj do t bjn pjes n kt element, q n rastin ton do t jen katr artikuj, t cilt bashk me artikullin udhheqs do t jen pes. 12. Tregon se me sa kolona do t shfaqen artikujt , t cilt do t jen dy n rastin konkret. 13. Sa linke t artikujve t faqes pasardhse do t shfaqen n faqen ekzistuese. Duhet t prmendim se si te shfaqim apo apo jo emrin e elementit n shfletues (Browser): Te Page Title vendosim emrin e faqes dhe te Show Page Title kemi mundsin e shfaqjes apo jo t emrit t saj.
61
6.4 Kategorit Kategorit jan nj element i domosdoshm pasi bjn t mundur futjen e artikujve n website sipas llojit t tyre psh. artikujt e lojrave futen n kategorin lojra, t filmave aksion n kategorin e filmave aksion etj. M pas kategoria lidhet me elementin e menus (si u prmend n hapin e msiprm). Si krijohet nj kategori? Shkojm te Content Categori Manager dhe do t na hapet dritarja e mposhtme:
Si shihet disa kategori jan t gatshme n Joomla (t cilat mund t fshihen pa asnj problem) dhe t tjerat jan krijuara prej nesh. Nj pjes t tyre e kemi vendosur n kutin q ilustrohet n foton e msiprme. Pr t krijuar nj kategori t re mjafton t klikojm te butoni New q tregohet sipr. Do t na hapet dritarja e re ku do bjm plotsimet e mposhtme sipas radhs s prcaktuar: 1. Emri i kategoris. 2. Publikimi ose jo i saj. Shnim:
62
Nse nuk bhet publikimi i kategoris athere do jet e pamundur t aksesohen artikujt e vendosur n kt kategori nga vizitort. Sa her q ata t klikojn mbi elementin e menus q e prfshin kt kategori do dal Error 404. 3. Mund t bjm q aksesimi i ksaj kategorie t jet publik apo privat. 4. Vendosim nj imazh pr kt katogori shoqruar kjo me prshkrimin pr t. 5. Klikojm Save dhe do t ruhet kategoria e krijuar.
KAPITULLI VII NJ STUDIM RRETH WEBSITIT.

7.1
Llojet e website-ve
Disa industri kan prshtatur prqasje mjaft standarde pr web design, duke prdorur mjetet e industris s gjer dhe pak imagjinat. Kompanit e vogla: Nj kompani e vogl q krkon t krijoj nj faqe interneti pr t promovuar vetveten dhe shrbimet e saj n web i duhet nj buxhet diku nga $ 1,000 deri $ 7,500 pr nj website me 3-10 faqe. Sigurohuni q ju jeni t mbeteni t knaqur me kompanin q ju zgjidhni, dhe se ata do t jen n dispozicion pr mirmbajtjen e vazhdueshme nse sht e nevojshme.
63
Kompani t vogla, t tilla si nj restorant, zyr mjeksore, nj shtpi e daljes n pension, ose studio arti mund t vn produktet dhe shrbimet e tyre n nj website pr rreth 3.500 $ deri $ 10,000. Ecommerce: Pr nj website t e-commerce, jan disa variablave q do t ndikojn n mimin e prgjithshm t faqes pr tu ndrtuar: - Sa produkte / shrbime do t prfshihen dhe si dhe llojet e tyre - Ofrimi i opsionit t shports? - Ofrimi i SSL Certificate dhe nivelit t siguris? - Zgjedhja e ofrimit t hosting dhe konfigurimit t shrbimit hosting - Llogari tregtare. Faqe Event Nj faqe e vogl ngjarje, t tilla si, takim konferenc e dasms,, etj, mund t kushtoj gati asgj pr faqet template. Pr faqet e prshtatur dhe n shnjestr, ju mund t presin q t paguajn diku nga 3.500 $ n 8000 $ +. Website Kongresi Nj faqe kongresit, e prkushtuar pr nevojat kongresale si takime, evente, publikime etj. do t shkoj nga 5500 $ n $ 10,000. Nj faqe q ofron fushat elektorale do t kushtoj m shum. 7.2 Elementt prbrs t nj websiti Elementet Front End - Front End sht ajo q ju shihni, ndrsa Back End n fund sht ajo q ju nuk mund t shihni, por q eshte e aksesueshme nga administratori i faqes. Front-End prbhet nga komponentt si n vijim: Struktura e navigimit. Ky element nuk sht e njjt me Sitemap i cili ngaterrohet nga pjesa me e madhe e perdoruesve, te cilet e quajne Strukturen e navigimit si nje prfaqsuese t Sitemap. Struktura navigimit sht e renditja faqeve, si dhe lidhja e tyre me njera - tjetrn. Zakonisht ajo prfaqsohet nga t paktn nj menu navigimi.
Layout. Ky element tregon mnyrn se si gjrat shfaqen n faqe. Paraqitja e mir sht aq e rndsishm sa do element tjetr i projektimit. Paraqitja e keqe e bn nj website n syt e vizitorve t keqmenazhuar dhe i nxituar n ndrrtim. Nj layout e lejon syrin t gjej leht at q krkon. Logo. Nj faqe interneti e mir ka nj grafik unifikuese rreth t cilit ajo sht ndrtuar. Grafika prfaqson kompanin tuaj, organizatn juaj. Logo-ja lidh websitin me gjithcka q kompania juaj ben. Imazhet. Fotot, grafikat, animacionet mund t vendosen n nj faqe interneti pr ta sjell at n jet. Apo, n disa raste, ta varrosin at.
64
Prmbajtja. Jan t pakta faqet e internetit t cilat vlejn pr tu par. Interneti filloi si nj metod e shkmbimit t informacionit. Evolimi n World Wide Web ka br t mundur pasurimin e tij me t gjitha llojet e mediave. Nj artikull i shkruar sipas rregullave gjuhsore, i organizuar paster dhe qarte e ben me te lexueshme dhe kerkueshme nga syri i vizitorit. Dizajn grafik. Shum nga elementet e prshkruara m sipr, t tilla si logo, menut e navigacionit, layout, imazhet, etj, bjn pjes nn kategorin e prgjithshme t dizajnit grafik. Por, dizajn grafik sht shum m tepr se kaq. Ajo sht impakti i prgjithshm q do t ket si rezultat i prdorimit t duhur dhe integrimit t t gjitha ktyre elementeve.
Elemntt Back End. Disa nga faqet e internetit jan krejtsisht statike. Ata jan t njjta do her q i vizitoni. Ju nuk jepni informacione, nuk ka votime, borde buletini, ose forma t referimit. Nse doni t gjeni dika n faqen e internetit, e cila nuk ka kutin e krkimit, ju vetm krkoni derisa e gjeni at q krkoni, por q edhe mund t mos e gjeni. Por webfaqe t tilla jan t rralla, pasi interneti po bhet gjithnj e m t shum pjes e jets s njerzve. Webfaqet moderne jan gjithnj e m t krkueshme. Ato ofrojn grafik t re n do vizit. Ato lejojn prdoruesit t krkoj m shum informacion, ose lejojn vizitort pr t postuar mendimet e tyre. Shum webfaqe mund t prditsuar direkt nga nj panel t thjesht apo programet e prpunimit. Pjesa m e madhe e tyre u prgjigjen nevojave t veanta t prdoruesve.
Content Management System. Kjo sht aftsia pr t rinovuar faqen tuaj te internetit pa pasur nevoj t drejtprdrejt pr t redaktuar kodin e html. Nj Content Management System e fuqishme mundeson q dokumentet t jen t prgatitura, redaktuar, t miratuar para publikimit. E-Commerce. Blerja e artikujve nga interneti ka filluar t bhet gjithnj e m shum e zakonshme. Internet lejon tregtart e vegjl t arrijn nj audienc t gjer botrore, ndrsa shitsit e tjer t jen n gjendje t mbajn listn e madhe klientve t tyre. Shporta Shopping. Nse ju keni nj ose dy produkteve, kjo sht n rregull n qoft se vizitort klikoni disa her, plotsojn informacionet, dhe blerjn e produktin. Nse ju keni shum produkte t ndryshme pr shitje, keni nevoj pr nj karroc. Kjo sht vetm nj mnyr pr vizitort pr t marr produkte t ndryshme dhe t bj nj blerje t vetme n fund t procesit. Site Search. Ndr t gjitha artikujt n web, jan t pakta artikujt q vizitoret gjejne lehtsisht me nje klikim, pjesa tjeter kerkon nje mjet navigimi pr t krkuar n web. Nqs doni q vizitort ti shohin nj e nga nj artikujt derisa t gjejn at q deshirojn, athere keni pr t humbur nnt nga dhjet vizitort. Rotacioni i imazheve. Paraqitja e imazheve t reja do her q dikush viziton faqen tuaj i jep atij nj knaqsi t re. Fotografit mund t ndrrohen prmes ngarkimit ne server apo duke ndrhyr n kodin e HTML-s. Chatroom. Ka nj sr mnyrash pr t lejuar njerzit q t bashkveprojn online. Nj bord buletini i lejon antart t postojn mesazhet n nj tem. Chatroom lejon prdoruesit t
65
komentojn n koh reale.
Kontakti. Faqe e internetit duhet t ken patjetr formn e kontaktit, pasi ai eshte ndoshta kontakti i vetm midis jush dhe antarve. Por, mbi t gjitha ai mund t shrbej edhe si nj lloj feedback-u.
Format e referimit. Marketing viral merr shum forma. Nse dikujt i plqen faqja juaj, dhe ka t leht pr t njoftuar miqt e tij, athere ju keni rritur numrin e vizitorve tuaj. Komponent t tjer, t cilt nuk jan t prfshir ne grupimet qe u prmendn m sipr
Hosting. Hosting sht vendi ku faqja juaj sht vendosur fizikisht. N nj server, diku, jan grupi i dosjeve q jan te vendosura n websitin tuaj.
Domain. Kjo sht adresa. Kur dikush krkon pr t par faqen tuaj te internetit, ata vn kt adres n internet, dhe faqja e juaj bhet e aksesueshme pr ta.
Promovimi Online. Nj faqe e mir, pa vizitor, sht si nj monument i madh i ndrtuar n nj shkrettir t pabanuar.
7.2 Siguria n Joomla Si e dim t gjith Joomla sht nj CMS q ka nj prhapje t madhe n t gjith botn. Pr kt arsye Hackers tentojn gjithmon me gjet nj mnyr pr t hackuar faqet e internetit q jan t punuara me Joomla. M posht do mund t gjeni 7 kshilla si ti shmangeni n maksimum ktyre hackimeve. Nse i zbatoni ato, siguria e faqes tuaj t internetit do t rritet ndjeshm. Gjja q duhet t bni se sbn sht nj Backup i shpesht i faqes tuaj t internetit. Kshtu q edhe po ju bn hack, mund ta ktheni faqen srisht online. Nse ju hackojn prsri, ather kthehuni n nj version m t vjetr t Joomla dhe mundohuni me gjet se cili Extension ju krijon probleme e nga i cili mund t hackohet faqja. 8. Ndrysho prefiksin e Database (jos_) Shum Databse injections q shkruhen pr t hackuar Joomla mundohen me marr informacione nga tabelat jos_users. N kt mnyr ato mund t marrin fjalkalimin e Super Administratorit. Duke ndryshuar kt prefiks do t shmangni shum/t gjith injections q mund t tentohen pr tu br. Prefiksi i Database mund t ndryshohet kur ju instaloni Joomla. Nse e keni instaluar Joomla m par me prefiksin e vet ather ndiqni hapat e mposhtm pr ta ndryshuar at:

Hyni te Back-End i Joomla Shko ne Global Configuration dhe krko pr Database Ndrysho prefiksin e Database (Psh. fsdawq_) dhe shtyp Save Shko n phpMyadmin
66
Shko ne export dhe shtypni Start. Eksportimi mund t zgjashi disa minuta n varsi t linjs edhe madhsis s Database Kur t mbaroni hapeni edhe selektoni t gjith kodin e ngjiteni n Notepad pr ta edituar N phpMyadmin zgjidhni t gjith tabelat edhe i fshini N Notepad bni nj Search & replace (Ctrl + H). Krkoni pr jos_ edhe e zvendsoni me nj prefiks tjetr.(Psh. fsdawq_) Prdorni butonin Replace all. Selektoni do gj n Notepade edhe e ruani. N phpMyadmin shkoni n SQL, ngjisni ato q keni kopjuar dhe shtypni Start.
9. Hiqni numrin e versionit te Joomla edhe te extentioneve Shum her nj faqe mund t hackohet pr Bugs q mund t ket nj extentions. Nse juve ju shfaqet nj shembull i till: My Extention version 2.14, atehher kjo mund t rrezikoj faqen tuaj. Ju mund ta modifikoni kt gj duke ndjek hapat e mposhtm.

Merrni t gjith extension nga serveri juaj Hapni nj program si Dreamweaver Hapni me an t programit do file q shkarkuat nga serveri juaj Prdorni funksionin Search dhe krkoni do file. Krkoni pr My extention version 2.14 dhe shtypni Ok Kur ta keni gjet kt ather fshini numrin e versionit q vjen nga pas Ngarkoni srisht t gjith filet n server edhe shifni nse ndryshimet jan ruajtur
10. Prdor nj komponente SEF Shum hacker prdonin Google:inurl command pr t krkuar pr ndonj exploit. Prdorni Artio, SH404SEF apo ndonj komponentet tjetr SEF pr t ndryshuar URL dhe pr t mos i mundsuar hackerave t krkojn pr exploit. Gjithashtu ju rnditeni m lart n Google nse prdorni SEF. 11. Mbani Joomla dhe extention n versionin e fundit Kjo sht dika q krkon nj kontroll t prhershm. Gjithmon shikoni nse ka dal versioni i ri i Joomla apo t komponenteve apo moduleve q prdorni edhe i bni gjithmon nj Upgrade. 12. Prdorni CHMOD-in e duhut pr dosjet edhe filet Kthimi i CHMOD n 777 apo 707 i nj dosjeje apo i nj fili, sht i domosdoshm vetm ather kur nj script duhet t shkruaj tek ai fili apo dosje. T gjith filet e tjer kan kt CHMOD:

PHP 644 Coonfig 666 Dosjet e tjera 755
13. Fshini filet e mbetura nga instalimi
67
Shpresh her kur instaloni dika, n server mbesin disa file. Ju sduhet t harroni ti fshini kto, sepse funksioni uninstall nga Joomla len shum her gjra pa fshir. 14. Ndryshoni filin .htaccess Shtoni kodin e mposhtm tek .htaccess juaj pr t shmangut nj sr exploit ########## Begin - Rewrite rules to block out some common exploits # # Block out any script trying to set a mosConfig value through the URL RewriteCond %{QUERY_STRING} mosConfig_[a-zA-Z_]{1,21}(=|%3D) [OR] # Block out any script trying to base64_encode crap to send via URL RewriteCond %{QUERY_STRING} base64_encode.*(.*) [OR] # Block out any script that includes a < script> tag in URL RewriteCond %{QUERY_STRING} (<|%3C).*script.*(>|%3E) [NC,OR] # Block out any script trying to set a PHP GLOBALS variable via URL RewriteCond %{QUERY_STRING} GLOBALS(=|[|%[0-9A-Z]{0,2}) [OR] # Block out any script trying to modify a _REQUEST variable via URL RewriteCond %{QUERY_STRING} _REQUEST(=|[|%[0-9A-Z]{0,2}) [OR] # Block out any script that tries to set CONFIG_EXT (com_extcal2 issue) RewriteCond %{QUERY_STRING} CONFIG_EXT([|%20|%5B).*= [NC,OR] # Block out any script that tries to set sbp or sb_authorname via URL (simpleboard) RewriteCond %{QUERY_STRING} sbp(=|%20|%3D) [OR] RewriteCond %{QUERY_STRING} sb_authorname(=|%20|%3D) # Send all blocked request to homepage with 403 Forbidden error! RewriteRule ^(.*)$ index.php [F,L] # ########## End - Rewrite rules to block out some common exploits
68

Diploma A

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Diploma A

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

KAPITULLI I INTERNETI DHE KARAKTERISTIKAT E TI

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

Dual-attach FDDI Board

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

N kt moment paketa IPv6 n sistemin tuaj sht e aktivizuar!

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

KAPITULLI II CMS DHE JOOMLA

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

KAPITULLI III SISTEMET MULTIMEDIALE TE INKORPORUARA NE WEB

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

3. 2 Aplikacionet Multimediale Ndahen n tre kategori:

Komunikimet ndrpersonale Aplikacionet interaktive n Internet Aplikacionet pr zbavitje.

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

Filmat sipas krkess (Movie/video on demand) Televizioni interaktiv (Interactive television)

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

nj imazh me rezolucion t lart

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

Formatet specifike pr pajisjet (Device-specializedformats)

Formate t shkmbyeshme (Interchangable formats):

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

Mjpeg-1 Cine park Intel indeo Sorenson

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

Komanda create database

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ

Pasi klikojm mbi kt buton do t na hapet nj dritare dialoguese si m posht:

INTERNETI DHE AKTIVITETI I TIJ