1

Rrjetat kompjuterike
Me rrjetat kompjuterike nnkuptojme lidhjen e dy apo m shum

kompjuterave ndrmjet tyre. Rrjeti kompjuterik mundson komunikimin midis shfrytzuesve t sistemit/sistemeve informatike. Kompjuterat e lidhur n rrjetn kompjuterike funksionojn n mnyr unike sipas standardeve t prcaktuara komunikuese ka do t thot se flasin gjuhn e njjt

Rrjetat kompjuterike

Shembulli i lidhjes s dy kompjuterave

Llojet e rrjetave kompjuterike

LAN (Local area network) ka karakter lokal dhe i lidh

kompjuterat n nj hapesir t kufizuar (ndrmarje, organizat etj). Intraneti ndrlidh sistemet kompjuterike t nj ndrmarje apo organizate duke u bazuar n teknikn e internetit posacrisht n protokollinTCP/IP. - Extraneti bn zgjerimin e intranetit me ndrmarje t tjera si p.sh distributort, furnitort e tj. WAN (Wide Area Network) mbulon hapsir t gjr gjeografike dhe mundson komunikimin n distanca t mdha. (rrjet e LAN-neve t ndrlidhura n hapir t gjer gjeografike). Interneti lidh intranett nga e gjith bota
5

LAN dhe WAN

intraneti

intraneti

extraneti
7
7

Interneti
Interneti prbhet nga: nj numr i shumt i kompjuterve t cilt direkt apo indirekt jan t ndrlidhur mes tyre aplikojn protokoll t njejte transmisioni (TCP/IP) ku shrbime munde t ofrohen ose/dhe t shfrytzohen, dhe nj numr i madh i shfrytzuesve t cilt nga kompjuterat e tyre apo vendeve t tyre t puns kan qasje direkte n kto shrbime nj numr i madh i rrjetave t tjera t cilat ndrlidhen nprmjet t ashtuquajturve gateways (kompjuter pr komunikim)

The Internet is just like the Universe

10
10

Modelet e studimit t rrjets - OSI

Nga fundi i viteve 80 dhe fillimi i vitit 90 paraqitet rritje e

prdorimit t rrjetave q implementonin vetm hardware dhe software q rezultonte n jokompatibilitet dhe dobsim t lidhjeve.

ISO erdhi ne prfundim q kishte nevoj t krijohet nj model i

rrjets q do t'i ndihmonte konstruktuesve t rrjets t implemetojn rrjeta q mund t komunikojn dhe funksionojn s bashku. Si rezultat n vitin 1984 u publikua Modeli Referues OSI.
Modeli referues OSI i lejon prdoruesve t vizualizojn

funksionet e rrjets q zhvillohen n secilin nivel.

11

Modeli OSI
Modeli referues OSI, ka shtat nivele dhe secili prej tyre ilustron funksione t pjesshme t rrjets. Kjo ndarje e funksioneve quhet nivelizim. Ndarja e rrejts n shtat nivele ofron prparsit vijuese: - E ndan komunikimin e rrjetave n pjes m t vogla pr ta br m t leht pr ta kuptuar. - I standardizon komponentet e rrjets pr t lejuar zhvillimin dhe prkrahjen e ofruesve t shumfisht. - Mundson lloje te ndryshme t hardware-it dhe software-it t rrjetave pr komunikim mes tyre. - Parandalon ndryshimet n njrin nivelizues nga efektet e tjerve kshtu q ata t mund t zhvillohen m shpejt. - I ndan rrjetat komunikuese n pjes t vogla pr ta br procesin e t msuarit m leht pr t'u kuptuar.
12

Modeli OSI
Shtat nivelet e modelit referues OSI jan: Niveli 7: Niveli i aplikimit (Aplication layer) Niveli 6: Niveli i prezentimit (Presentation layer) Niveli 5: Niveli i sesionit (Session layer) Niveli 4: Niveli i transportit (Transport layer) Niveli 3: Niveli i rrjets (Network layer) Niveli 2: Niveli i lidhjes se shnimeve (Data link layer) Niveli 1: Niveli fizik (Physical layer)

13

Niveli i aplikimit (Aplication layer)

Niveli i aplikimit sht niveli m i afert i OSI pr prdoruesit. Ai iu

ofron aplikacioneve t prdoruesve shrbime t rrjetave.

Dallohet nga nivelet tjera n at se nuk i ofron shrbime asnj

niveli tjetr t OSI por vetm aplikacioneve jasht modelit OSI.

Shembuj t aplikacioneve t tilla jan programet tabelare,

programet pr prgatitje dokumentesh si dhe terminalet e programeve bankare.

14

Niveli i prezentimit (Presentation Iayer)

Niveli i prezentimit siguron q informacionet q i drgon niveli i

aplikimit t nj sistemi jan t lexueshme nga niveli i aplikimit t nj sistemi tjetr. Formatim i prbashkt i t dhnave

15

Niveli i sesionit (Session layer)

Themelon, menaxhon dhe prfundon sesionet n mes t dy

konferencierve apo nyjeve (hosts) q komunikojn.

Niveli i sesionit ofron shrbimet e tij nivelit t prezantimit. Sinkronizon dialogun n mes t dy niveleve t prezentimit t dy

konferencierve dhe menaxhon shkmbimin e t dhnave mes tyre.

16

Niveli i transportit (Transport layer)

Niveli i transportit segmenton t dhnat nga sistemet e drguesit

dhe i rigrumbullon t dhnat ne burimin e t dhnave ne sistemin e pranuesit. mendohet si kufi ndrmjet protokoleve t aplikimit dhe protokoleve t rrjedhjes se t dhnave.

Kufiri ndrmjet nivelit t transportit dhe nivelit t sesionit mund t

Gjersa niveli i aplikimit, prezentimit dhe i sesionit kan te bjn

me shtje aplikative, katr nivelet e ulta kan t bjn me shtjen e transportimit t te dhnave.

17

Niveli i Rrjets (Network layer)

Niveli i rrjets sht nivel kompleks q ofron lidhshmri dhe

selektim t rruges ne mes t dy sistemeve t konferencierve (nyjeve) q mund t jen t vendosur ne rrjeta t ndara gjeografikisht.
Rrugzimi(routing)

18

Niveli i lidhjes se shenimeve (Data Link)

Niveli data link ofron transmetim t sigurt t t dhnave prgjat

lidhjes fizike.
Data link ka t bj me topologjin e rrjets, qasjen e rrjets,

lajmrimin e gabimit, drgimi i caktuar i kornizave, dhe kontrolln e rrjedhjes se informatave.

19

Niveli fizik (Physical layer)

Niveli fizik definon specifikacionet elektrike, mekanike,

procedurale dhe funksionale pr aktivizimin, mirmbajtjen dhe deaktivizimin e lidhjes fizike ne mes t sistemeve t fundme.
Kto karakteristika si niveli i tensionit, ndryshimet e tensionit,

shkallt e t dhnave fizike, maksimumi i distances se transmetimit, konektort fizik dhe t tjer dhe atributet e ngjashme definohen nga specifikacionet e nivelit fizik.

20

Protokolet
Prshkrimi preciz i rregullave dhe mnyra n t ciln kompjuterat

e ndryshm mund t komunikojn n rrjet quhet protokoll. Me an t protokoleve arrihet lidhja n mes t kompjuterve personal dhe qendrs s madhe kompjuterike. Softweri i cili mundson funksionimin normal t Internetit prbhet nga dy komponente t protokoleve t cilat sipas standarteve ndrkombtare quhen:
TCP (Transmission Control Protocol ) IP ( Internet Protocol)

dhe

TCP ka pr detyr organizmin dhe shprndarjen e t dhnave n pakete t cilat duhet q t drgohen, kurse IP ka pr
detyr bartjen e tyre npr rrjet, q n terminologjin kompjuterike quhet rutim (routing).

21

TCP/IP
Komunikimi/bartja e t dhnave ndrmjet sistemeve

kompjuterike n internet realizohet nprmjet t t ashtuquajturit transmision control protocol/internet protocol-TCP/IP - me ndarje t t dhnave me madhsi t njejt - t ashtuquajtura paketa t cilat munden t jen me gjatsi t njejta apo t ndryshme.

22

Modeli TCP/IP
I krijuar nga Departamenti i Mbrojtjes i SHBA-ve. Modeli TCP/IP ka katr nivele: nivelin e aplikimit, nivelin e

transportit, nivelin e Internetit dhe nivelin e qasjes n rrjet.

23

Modeli TCP/IP
Niveli 4: Niveli i aplikimit (Aplication layer)

Dizajnert e TCP/IP kuptuan q protokollet e niveleve t larta duhet t prfshijn detale pr nivelin e aplikimit dhe t prezantimit. Ata e krijuan nj nivel t aplikimit q merret me protokolet e niveleve t larta, shtjet e prfaqsimit, dekodimin dhe kontrollin e dialogut.
Niveli 3: Niveli i transportit (Transport layer)

Niveli i transportit merret me cilsin e shrbimeve t siguris, kontrollin e rrjedhjeve dhe korrektimit t gabimit. Nj nga protokollet e tij, protokolli pr kontroll t transmetimit (transmission control protocoI-TCP), ofron mundsi t shklqyeshme dhe fleksibile pr t krijuar komunikim t besueshm, rrjedhje t mire informatash dhe gabime t vogla n rrjet.
24

Modeli TCP/IP
Niveli 2: Niveli i Internetit (Internet layer)

Qllimi i nivelit t Intenetit sht t drgoj pakot nga burimi n ndr-rrjet (internetwork) dhe t bej ato t arrijn n destinacion pavarsisht nga rruga dhe rrjeta q ata zgjedhin. Protokolli specifik q udhheq me kt nivel quhet Protokolli i Internetit (Internet Protocol -IP).
Niveli 1: Niveli i qasjes n rrjet (Network access layer)

Emrtimi i ktij niveli sht shum i gjer dhe disi konfuz. Gjithashtu njihet edhe si niveli konferencier n rrjet (host-tonetwork). sht niveli q merret me t gjitha shtjet q i krkon nj IP adres pr t br lidhjen fizike. Prfshin detajet e teknologjis s LAN dhe WAN, dhe t gjitha detajet n nivelin fizik OSI dhe at t lidhjes se shenimeve (data link).
25

Krahasimi i modelit OSI dhe modelit TCP/IP

26

Krahasimi i modelit OSI dhe modelit TCP/IP

Ngjashmrit: - Q te dy posedojn nivele. - Q t dy posedojn nivele t aplikimit ndonse ato kryejn shrbime t ndryshme. - Q t dy posedojn nivele transporti t krahasueshm dhe nivele t rrjets. - Profesionistt e rrjetave duhet q t'i dijn q t dyja. Dallimet: - TCP/IP kombinon nivelin e sesionit dhe t prezentimit n nivelin e aplikimit. - TCP/IP duket m i thjesht sepse ka m pak nivele por kjo sht vetm ide e gabuar. Niveli OSI, me nivelet e tij m shume n numr dhe m pak kompleks, sht m i thjesht pr t'u zhvilluar dhe pr t zgjidhur probleme.

27

Grafi i protokolit TCP/IP

28

Grafi i protokolit TCP/IP

FTP (File Transfer Protocol) protokoll q mundson qasje t file-ve.

Shum server n mbar botn u mundsojn njerzve t kyen dhe t zbresin file t ndryshme. HTTP (Hypertext Transfer Protocol) specifikon far mesazhesh klientt drgojn tek servert dhe far prgjigje marrin ato. SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) e-mail DNS (Domain Name System) shndrrimi i emrave t konferencierve(host) n IP adresa. TCP (Transmission Control Protocol) mundson nj rrjedhje bajtsh e dal nga nj burim (drguesi) t drgohet te pranuesi n internet. I fragmenton rrjedhjet e bajtve n mesazhe diskrete dhe e bart secilin nga ta n shtresn e Internetit. UDP (User Datagram Protocol) protokoll jo fort i besueshm pr aplikacionet. sht me rndsi t bhet drgimi i mesazhit shpejt pa krijuar ndrlidhje dhe se saktsia nuk sht faktor vendimtar.

29

30 30

Protokolet (kthehemi srish)

Secili rrjet kompjuterik dhe secili kompjuter i ndrlidhur n rrjet i

ashtuquajtur host i internetit, merr nj adres t veant t protokolit t Internetit (IP), p.sh. 129.144.50.56.

31

Klasat e rrjetit
Ekzistojn tri klasa t rrjetave TCP/IP. Secila klas shfrytzon

adres IP 32 bitshe n mnyr t ndryshme, duke shfrytzuar m shum ose m pak bita pr pjesn e rrjetit (network part) t adress. Klasat jan t emrtuara me shkronjat e para t alfabetit anglez: klasa A, klasa B dhe klasa C. Numrat e Rrjetit t klass A Rrjeti i klass A shfrytzon 8 bitt e par t IP adress, si n figurn e mposhtme.

32

Klasat e rrjetit
24 bitt e tjer paraqesin pjesn e hostit t adress IP t ilustruar

si n figurn e msiprme. Vlerat e prcaktuara pr bajtin e par t klass A shtrihen n mes vlerave 0 dhe 127. P.sh. adresa 75.4.10.4. Vlera 75 n bajtin e par indikon se hosti sht i klass A. Bajtet tjera me rend 4.10.4. tregojn adresn e hostit. Vetm 127 rrjeta t klass A mund t ekzistojn. Secili nga kta numra mund t prfshij deri n 16,777,214 hoste (2^24 hoste).

33

Klasat e rrjetit
Numrat e Rrjetit t klass B Rrjeti i klass B shfrytzon 16 bitt e par t IP adress, si n

figurn e mposhtme dhe 16 bitet tjera pr numrat e hosteve. 16 bitt e tjer paraqesin pjesn e hostit t adress IP t ilustruar si n figurn e msiprme. Vlerat e prcaktuara pr bajtin e par t klass B shtrihen n mes vlerave 128 dhe 191. P.sh. adresa 129.144.50.56. Vlera 129 n dy bajtet e para indikon se hosti sht i klass B. Bajtet tjera me rend 144.50.56. tregojn adresn e hostit.

34

Klasat e rrjetit
Numrat e Rrjetit t klass C Rrjeti i klass C shfrytzon 24 bitt e par t IP adress, si n

figurn e mposhtme dhe 8 bitet tjera pr numrat e hosteve.

8 bitt e tjer paraqesin pjesn e hostit t adress IP t ilustruar

si n figurn e msiprme. Vlerat e prcaktuara pr bajtin e par t klass C shtrihen n mes vlerave maksimalisht deri n vlern 192-254. P.sh. adresa 229.144.50.56. Vlera 229 n tre bajtet e para indikon se hosti sht i klass C. Bajtet tjera me rend. tregojn adresn e hostit.
35

Klasat e rrjetit

36

Arhitektura e Internetit

ndrimi i protokolit

Legjenda
Sistemi kompjuterike router ndrlidhja gateway Paketi (TCP/IP-Protokoli) Paketi (protokol tjetr)

37

Gateways
T gjitha rrjetat kompjuterike nuk shfytzojn protokollin t njejt pr bartjen e t dhnave

TCP/IP Pr t komunikuar sistemet kompjuterike t rrjetave t tilla duhet ndrlidhur kompjuter pr komunikim t t ashtuquajturit gateways t cilt bjn ndarjen e rrjetave totalisht njrn prej tjetrs, duke mos dhn asnje informate pr protokollin e rrjetit n fjal, por vetm bhet bartja e t dhnave (baz) .
38

Router
Paraqesin pajisje speciale planifikuese t rrugs n nyjet e rrjetave dhe jan prgjegjs pr zgjedhjen e pjess s rrugs t paketes q bartet n baz t analizs s adress s memoruar n vet paketes (ku duhet arritur paketa) dhe n baz t tabels s adresave interne (routing tables) bn prcaktimin/zgjedhjen e rrugs s mtejshme t paketes t t dhnave npr rrjet.

39

40

Shrbimet n Internet
e-mail (electronic mail) paraqet shrbimin m t shfrytzuar t internetit, zakonisht kan prapashtesat:

.com -pr organizata komerciale dhe fitimprurese

.org organizata t prziera dhe jofitimprurese .net infrastrukturn dhe dhnsit e shrbimeve t internetit .edu fakultete dhe universitete .gov institucione qeveritare

SMTP-(simple mail transport protocol)protokoli pr bartjen e posts elektronike SMTP Server sistem kompjuterik nprmjet t cilit bhet bartja e posts VoIP (Internet telephony, voice over IP- bartja e telefonatave nprmjet rrjetave kompjuterike t bazuara n IP posaqrisht nprmjet Internetit Weblogs online ditar (Web faqe private apo t ndrmarjeve, t radhitura kronologjikisht, kurse prmbajtja e tyre mund t komentohet nga t tjert. Prvec Web blogjeve personale ekzistojn poashtu edhe Web blogje sipas temave t caktuara, si dhe Web blogje t ndrmarjeve t cilat shrbejn pr komunikim, diskutim si dhe pr transferimin e dituris).

41

ViC (virtual community)- Shoqrit virtuele

Paraqet term gjenerik (i prgjithshm) pr t gjitha llojet e shoqrive, t cilat

formohen nprmjet komunikimit prmes kanaleve elektronike. Shoqrit virtuale prshkruajn bashkimin e individve apo organizatave, t cilat kan interesa dhe vlera t prbashkta,t cilat i kembejne ndermjet tyre, dhe pr nj koh t gjat prmes mediumeve elektronike n mnyr t pavarur n hapsir (dhe pjesrisht) edhe n koh komunikojn. Kategorite/llojet e shoqrive virtuale - shoqri t interesit (Communities of Interest) - shoqrit pr hobby(Hobby Communities) - shoqrit e ndr/lidhjeve(Communities of Relationship) -shoqrit e imagjinatave dhe lojrave(Communities of Fantasy) -shoqrite afariste(Business Communities) - shoqrite tregtare(Communities of Commerce) -shoqrit e transaksioneve (Communities of Transaction)

42

 Newgroups mundson t ashtuquajtura kompjuter konferenca-

Usenet m e njohura n internet (do grup posedon nj e-mail n t ciln edhe bazohet ky shrbim). kategorite kryesore t newgroups jan : - Comp, news, sci, soc, talk, dhe misc Chat (internet relay chat) biseda n internet pothuajse n koh reale. ftp (file transfer protocol) sht zhvilluar pr bartjen e t dhnave n internet. Telnet sht zhvilluar duke manipuluar me sisteme kompjuterike nga distanca/nprmjet internetit t shfrytzohen sistemi personal i shfrytzuesit vepron si nj terminal i ndrlidhur n sistemin kompjuterik qndror.

43

 www (world wide web) rrjet kompjuterik i bazuar n internet e

cila lejon q individt nga nj kompjuter te aksesojne informacione qe ndodhen n nje kompjuter tjetr. Sistem i serverve t internetit i cili mbshtet dokumente special t formatuara. Kto dokumente jan t formatuara n markup language t ashtuquajturn HTML (Hyper Text Markup Language) e cila mbshtet linke me dokumentet tjera si p.sh grafika, audio dhe video file, e q nnkupton se mundet t kalohet prej nj dokumenti n tjetr dokument vetm duke klikuar n linkun pergjegjs, dhe paraqet bazn e Web-it. Nuk jan t gjith servert e internetit pjes e World Wide Web e cila po ashtu nuk sht sinonim i Internetit.

44

45

46

Arkitektura Client-server
client-server-sistem n prpunimin elektronik t t

dhnave paraqet apo quajme at struktur rrjetore ku resurset ofrohen nga nj server qndror (software) e t cilave mund te aksesohen nga t ashtuquajturit client-t (stacionet punuese). Serveri ofron nj shrbim kurse clienti nj siprfaqe punuese apo nj nderfaqe t aplikacionit p.sh: shfrytzuesi i Web browserit bn krkesat e clientit pr faqet(sajtet) nga serveri npr gjithe Webin.

47

Client-server Architecture
Peer to peer Network Architecture

client server

48

Arkitektura Peer to peer

Paraqesin/emrin sinonim pr nj komunikacion ndrmjet t

barabartve n nj rrjet kompjuterike. N nj rrjet t quajtur peer to peer t gjithe kompjuterat jan t barabarte dhe munden t krkojn shrbime dhe po ashtu edhe t ofrojn shrbime, pra kompjuterat munden n t njejtn koh t shrbejne si stacione punuese/client/ por po ashtu edhe t marrin prsipr detyra nga rrjeti./server/

49

Mbshtetja kompjuteristike e prodhimit fabrika automatizuar

Koncepti i fabriks s informatizuar bazohet n: - mbshtetjen kompjuterike t projektimit Computer Aided Desing/CAD - mbshtetjen kompjuterike t inxhnjerise- Computer Aided

engineering/CAE - mbshtetjen kompjuterike t prodhimit- Computer Aided Manufacturing/CAM - mbshtetjen kompjuterike t planifikimit- Computer Aided planning/CAP - mbshtetjen kompjuterike t kontrollit t cilsis- Computer Aided Quality assurance CAQ
Computer Aided Design/CAD

Computer Aided Manufacturing/CAM

50

Zyra e informatizuar
koncepti i zyrs s informatizuar bazohet n integrimin e teknikave t ndryshme t procesimit t dhnave, kurse si rezultat kemi procesimin e informatave n form t tekstit,grafikes, postes elektronike, konferenca elektronike etj.

51

Telematika
Integrimi i informatiks dhe t telekomunikimeve solli deri te

TELEMATIKA nprmjet cils dy teknologji krijojn nj teknologji t re t prbashkt. p.sh. ekonomia digjitale paraqet: - impaktin/ndikimin e teknologjis informatike n ekonomi

52

52

Kanosjet. viruset, worms, trojan, horse..

Interneti dhe teknologjit tjera e kan ndryshuar mnyrn n t ciln ekonomia funksionon/zhvillohet, dhe pr kt arsye kto teknologji paraqesin mundsi t konsiderueshme pr t gjitha llojet e bizneseve legjitime. Mirpo gjersa teknologjit jan t reja , ekzistojn/paraqiten poashtu edhe numr i madh i mundesive pr keqprdorimin e tyre nga ana e kriminelve t ndryshm ,si dhe mosprcjellja/mosazhuriteti i ligjit pr ti prcjellur teknologjit e reja mundet t sjell gjer te rritja e problemeve.

Virus's, trojans, spyware and.

53

 N prgjithsi rreziqet ndahen n dy kategori:

- ato t cilt qllimisht lndojn mirqenjen e t tjerve pr qllime politike apo/dhe financiare(viruse t ndryshme, spyware e tj.) - ato t cilt nuk kan qllijme t tilla (spam si shembull kryesor i tyre) Viruset paraqesin programe apo pjes t kodeve programore i cili sht futur n kompjuter pa dijn e pronarit dhe funksionon pa dshirn e t njejtit. Worm program apo algoritm i cili e shumfishon/riprodhon vetn nprmjet rrjetit kompjuterik dhe zakonisht kryen aksione qellimkqija. Trojan Horse program destruktiv i cili maskohet/paraqitet si aplikacion i mir(zmrgjr,qllimmir).Pr dallim nga viruset Trojan Horse nuk e riprodhojn/shumfishojn vetvetn. Blended threart i kombinojn karakteristikat e virusave, t worms-ve dhe t Trojan Horse-ve dhe kodeve/programeve qllimkqija me cenueshmri/lndueshmri t serverit dhe internetit.

54

54

 mundet t definohet si softwer i cili futet fshehurazi n kompjutera me qllim t mbikqyrjes/prcjelljes s puns s shfrytzuesit dhe tia prcjell informatat prap burimit kryesor. Junk e-mail apo spam drgimi i reklamale/porosive t padshiruara nprmjet e-mail-it,dikur u paraqit si krcenim m i madh pr ekonomin digjitale,tashme nuk paraqet ndonj problem serioz si pasoj e rritjes s mundsive pr pastrimin e e- maileve dhe kujdesit t shfrytzuesve. Antivirus program vegl (program) i cili krkon/hulumton hard diskun nga viruset dhe i largon ata t cilt i gjen. pirateria
Spyware

55