Yayn Deerlendirme / Review Galata Bankerleri Cilt 1-2

Prof. Dr. Haydar KAZGAN ORION YAYINEV, ISBN: 975-6043-01-6 (Cilt 1), kinci Basm: 2005 ORION YAYINEV ISBN:975-6043-08-3 (Cilt 2), Birinci Basm: 2006 Yrd.Do.Dr. Fatih TEMZEL*
Finansal Piyasalar, finansal kurumlar ve finansal aralar, toplumlarn ihtiyalarn en uygun biimde karlamak zere, iinde bulunulan zamann koullarnda ortaya kmakta ve srekli geliim gstermektedir. Gelimenin hareket noktas gemi uygulamalar iken, yn, mevcut ihtiyalar karlamada grlen yetersizliklerdir. Deien yaam koullarnn bir sonucu olarak farkllaan ihtiyalar, uygun teknikler ile giderilebilir. Sz konusu ihtiyalar, bireyin ya da devletin finansal taleplerinden kaynaklandnda, zm iin uygun zemin, finansal piyasalardr. Karlanmas gereken ihtiyacn zellikleri, gemite bu trden bir ihtiyacn ne ekilde giderildii, mevcut finansal tekniklerin hangi noktalarda yetersiz kaldna ilikin bilgiler, ancak finansal piyasalarn gemiten bu gne geirdii evreleri doru deerlendirmek suretiyle elde edilebilir. Bylesi bir deerlendirmeyi, uluslar aras konjonktrdeki konumu da dikkate alarak Trkiye iin yapabilmek, Haydar Kazgan tarafndan kaleme alnan Galata Bankerleri isimli iki ciltlik eser ile olanakl hale gelmektedir. alma, Trkiye finansal piyasalarnn douu ve geliimi bakmndan kymetli bilgilerin titizlikle bir araya getirildii, Trke literatrdeki ender almalardan birisidir. Trkiyede Finansal Piyasalar ve Kurumlar, Kreselleme konusunda baka hibir alanda grlemeyen bir uyum yeteneine sahip bulunmaktadr Trk Mali Sektr. Uluslar aras kurallar, finansal teknikleri baaryla uygulama yannda, son dnemde grlen ibirlikleri ile yurt iinde ve ksmen de yurt dnda dikkate deer operasyonlar gerekletirmektedir. Galata Bankerleri isimli iki ciltlik eser, bir ynyle bu gn kimi zaman bulunduu nokta ile gururlandran mali sektrn doduu koullar belirtirken, dier ynyle de, gelime yolunda yaplan hatalar sergileyerek, gelecee dnk, bir yol gsterici rol oynamaktadr.
*

Anadolu niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, letme Blm / ESKIEHIR ftemizel@anadolu.edu.tr

bilig Bahar / 2008 say 45: 199-204 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, Bahar / 2008, say 45

Trke literatr bakmndan ender bulunan bir eser olan alma, zengin ierii ile de dikkat ekmektedir. ki cilt halinde yaynlanan Galata Bankerlerinin birinci cildi 22 blmden, ikinci cildi ise 34 blmden olumaktadr. Birinci ciltte yer alan blmler, birbirleri ile olan konu btnlklerine gre aadaki ekilde gruplandrlabilir. Birinci, ikinci ve nc blmde Galata Bankerlerini ortaya karan koullara, bankerlerin Osmanl Ynetimi ile ilikilerine ve ilk ilem deneyimlerine yer verilmektedir. Bu blmlerde dnemin ekonomik, siyasi konjonktr ve bunun bir gerei olarak finansman ihtiyac tanmlanmaktadr. Sz edilen finansman ihtiyacnn karlanmasna dnk olarak, gerek bankerlerin gerekse Osmanl Ynetiminin yaklamlarna ilikin rnekler yer almaktadr. Dnemin parasal tabannn zellikleri, bu kapsamda ilk akla gelen rnektir. Drdnc, beinci ve altnc blmde Osmanl Devletinin ilk Anonim irket kurma deneyimi ayrntl biimde anlatlmaktadr. irketi Hayriyenin kuruluunda Galata Bankerlerinin katks belirtilirken, anlatmn perde arkasnda, dnemin mteebbis profili resmedilmektedir. Osmanl Bankasnn kuruluu, dnemin ikinci nemli gelimesi olarak grlmektedir. Bu kurumun oluumuna Galata Bankerlerinin bak ile Lamartine olay, ilgi eken bir dier nokta olarak grlmektedir. Yedinci, sekizinci, dokuzuncu ve onuncu blmler genel olarak rgtlenmelere arlk verilen blmlerdir. Galata Bankerlerinin kendi aralarndaki tekilatlanmalar, Borsa ilemlerinin dzenlemesine dnk hukuki yaplanmalar, borsann da almas ve Galata Bankerlerinin kurduklar irketler, ayrntlar ile bu blmlerde yer almaktadr. Onbirinci blmden onbeinci blme kadar olan ksmda ise arlkl olarak Osmanl Ynetiminin finansal piyasalara, finansal piyasalarn da Osmanl Ynetimine ynelik giriimlerine yer verilmitir. Bu dnemin en nemli gelimelerinden birincisi, Mahmut Nedim Paann, Osmanl D Borlarnda yapt operasyondur. kinci nemli gelime ise, Bankerlerin, Abdlaziz ve Sadrazam Mahmut Nedim Paaya ynelik oyunudur. Bu noktada finansal sermayenin gc ve etkinliine ilikin ilk rnekler ortaya konulmaktadr. Bu nedenle, sz edilen blmde karlmas zorunlu dersler bulunmaktadr. Onalt ve onyedinci blmden, Osmanl Devletinde finansal piyasalara ve ilemlere aktan ilgisini gsteren ilk devlet adam Sadk Paa ve kariyerine ilikin bilgiler verilmektedir. Onsekizinci blmde, 1877-1878 Rus savanda Galata Bankerlerinin tutumlarndan rneklere yer verilmitir. Ondokuzuncu blmde, Galata Bankerlerine ve yaplan finansal opreasyonlara dnemin finansal ilemlerinden rnekler verilmektedir. Yirminci blmde, Osmanl Devletinde bor servisi uygulamalarnda yeni bir dnem olan Rusumu Sitte Ynetimi ve baarsndan sz edilmektedir. D-

200

Kazgan, Temizel, Galata Bankerleri Cilt 1-2

nemin gelir-gider ynetiminde yaananlar ve ynetim zafiyetinin, bir dnya devletini ne hale getirebildiine ilikin ac rnekler ortaya konmaktadr. Yirmibirinci ve yirmiikinci blmlerde Galata Bankerlerinin, Batl Finansrler ile rekabeti ve Galata Bankerlerinin deien koullara uyum salamak iin kurduklar kredi kurumlar anlatlmaktadr. Galata Bankerleri isimli almann ikinci cildi, otuzbe blmden olumaktadr. Bu blmlerden birinci, ikinci, nc ve drdnc blm, almann birinci blmnden alntlardan olumakta ve okuyucunun hafzasn tazelemeyi amalamaktadr. Beinci blm ve sonrasnn ortak bir zellii gze arpmaktadr. Bu zellik, yazarn ikinci ciltte arlkl olarak Osmanl ekonomisinde reel sektr mercek altna almasdr. Bu ekilde zamann alt yap yatrmlarna odaklanlmtr. Alt yap yatrmlarnn finansman srecinde, dnemin sosyal yapsn yanstan deerli tespitlere yer verilmektedir. Bu erevede yaplandrlm olan ikinci ciltte, aadaki blmler bulunmaktadr. Beinci ve altnc blm, Ttn Rejisi ve Reji irketinin kurulu sreci ve ayn dnemdeki ekonomik ve sosyal koullar ele alnmaktadr. Yedinci ve sekizinci blmde, Galata Bankerlerinin yaad ekonomik ve sosyal dnme yer verilmektedir. Galata Bankerlerinin gelir kaynaklarnda, bu dnemde eitlendirmeye gitmesi, kanlmaz bir zorunluluk olmutur. Mali araclk yannda piyangoculuk ilemleri de bankerlerin faaliyetleri arasnda yer almaya balamtr. Dokuzuncu ve onuncu blmlerde stanbulun su sorunu ve zm yolunda gerekletirilen faaliyetler yer almaktadr. Bu kapsamda stanbul Su irketi nin kuruluu, su tekelinin oluumu incelenmektedir. Hkmetin altyap yatrmlarn devreye almadaki tercihleri ve pazarlk kabiliyeti, gzler nne serilmektedir. Ad geen icraatlar, dnemin devlet ynetimine ilikin deerli fikirlerin oluumuna da yol aacak niteliktedir. Onbir, oniki ve onnc blmler, bir Galata Bankerinin, lmnden sonra brakt mirastan yola karak, yaad dneme ilikin deerlendirmeler yaplmaktadr. Bu blmlerde ayn zamanda, anlan dnemde, bankerlerin sosyal sorumluluk kapsamnda meydana getirdikleri toplumsal eserler ele alnmtr. Bankerlerin gelir dzeyleri ve buna bal olarak ortaya kan yaam tarzlar ele alnp, dnemin belli bal devlet adamlarnn gelir dzeyi ve yaam tarzlar ile karlatrlmtr. Ondrdnc, onbeinci ve onaltnc blmlerde Rumeli Demiryollar yatrm ve bu yatrmn finansmanna ilikin karar srecinde yaanan gelimeler ortaya konmaktadr. Rumeli Demiryollarnn finansman ile birlikte Osmanl Devletinin finansal operasyonlarnda kendisine yer bulan Baron Hir ve finansal yenilikiliine ilikin rnekler ile 1866 borlanmas nedeniyle gndeme gelen Abraham Kamonda, ele alnmaktadr.

201

bilig, Bahar / 2008, say 45

Onyedi, onsekiz, ondokuzuncu ve yirminci blmde okuyucu, Yabanclarn Galata Piyasasnda yer edinme abalarna tanklk etmektedir. Badat Demiryolunun yapmnn gndeme gelmesiyle birlikte, Alman finans kapitalinin, Galata Piyasasnda yer edinme abalar dikkat ekmeye balamaktadr. Galata Piyasasnda bu dnemde ortaya kan bir dier grup, Bulgarlardr. Bulgarlarn sermayedar olarak deil, Osmanl Devleti ile aralarnda bor paylamna ilikin sorunlarn zm srecinde piyasadan kendi lehine faydalanma gayretleri gze arpmaktadr. Galata Piyasasnda rekabetin artmas ile birlikte bat dnyasnn bankerleri ile Galata Bankerleri arasnda su yzne kan atmalar, gzler nne serilmektedir. atma ile kark rekabet ortamnda gerekleen borsa oyunlarndan rnekler, ilgi eken noktalar olarak n plana kmaktadr. Yirmibirinci blm, son derece ibret verici rneklerle yaplandrlmtr. Bu blm Tarm kredilerinin Osmanl Devletindeki uygulama biiminin akland bir blm olarak tanmlamak yanl olmayacaktr. Galata Bankerlerinden fakir iftiye doru tarm aletleri satclar ve yerel tefeciler araclyla gerekleen fon akm, Galata Bankerlerini zengin ederken, iftileri gittike yoksullatrmtr. Ziraat Bankasnn oluumunu hazrlayan koullar, bu dnemin rndr. Tarm finansman gibi bir konunun, nasl olup da lkede retim aralarnn dolayl yoldan ele geirilmesi uygulamasna dntne ynelik trajik rnekler, bu blmn en belirgin zelliidir. Yirmiikinci blmde Rumeli Demiryollarnn finansmannda ortaya kan sorunlar ve zm sreci incelenmektedir. Yirmi, yirmidrt, yirmibe ve yirmialtnc blmler arasnda bir konu btnl ya da bir baka ifadeyle sk balant bulunmaktadr. Bu blmlerde ilk olarak Osmanl Merkantilizmi ve Osmanl Finans Kapitalinin yazar tarafndan deerlendirmesi yaplmaktadr. Ardndan Galata Borsasnn D likilerine deinilmektedir. Bu kapsamda Galatann Alman, ngiliz ve Fransz rekabetine sahne oluuna dair bilgiler verilmektedir. Yirmiyedi, yirmisekiz ve yirmidokuzuncu blmlerde Galata Bankerlerinin Madencilik ve Anadolu Demiryollar konusunda, yabanc finans kapitali karsndaki rekabeti ele alnmaktadr. Otuz, otuzbir ve otuzikinci blmlerde, savunma ihtiyalarnn karlanmasnda Galata Bankerlerinin rolne deinilmektedir. Osmanl Donanmasnn modernizasyonu ile silah ithalatnda Galata Bankerlerinin finansr ve ithalat olarak konumu belirtilmektedir. Otuznc blm, Osmanl Eitim Politikas ve Borsaclk baln tamaktadr. Bu blmn en nemli katks, Osmanlda Trklerin nasl bir sre sonunda eitimden yoksun zellikle Rum ve Ermeniler karsnda ne denli mesleki yetersizliklere mahkum kaldnn ak biimde ortaya konmu olmasdr. Bu dnemde Trklerin ticaret ve finans sektrnde ya da bir baka zel teebbste grev almak yerine, srarla son derece snrl imkanlarla devlet kadrolarnda yer almak iin abaladklar, rneklerle aklanmaktadr. Bu
202

Kazgan, Temizel, Galata Bankerleri Cilt 1-2

sayede aslnda yaygn bir inan olan aznlklar tarafndan kontrol edilen finansal hizmetler vb. i kollarnda Trklere ynelik bir dlama politikas olduu inanc, kuvvetli biimde sarslm olmaktadr. Son blmde borsann gnlk ileyiine ynelik dzenlemelere duyulan ihtiya ve dnemin hkmetlerince alnan gn birlik tedbirlere, bankerlerin tepkisi yer almaktadr. Borsa ilemlerinin ilem saatleri dnda kalan zamanlarda yaplmasn engellemeye ynelik polisiye tedbirler ve Galata Bankerlerinin d piyasalara eriiminin engellendii gerekesiyle buna kar kmas belirgin gelimelerdir. Dikkat edildiinde kolayca fark edilebilecei zere ikinci cildin sonu yerine gemek zere, bir deerlendirmesi bulunmamaktadr. Bu tespit, yazar tarafndan tarihi srecin gnmze doru olmak zere devam ettirilecei izlenimini uyandrmaktadr. Bu izlenim de muhtemelen almann her okuyucusu gibi deerlendirme yazsn kaleme alan Dr. Fatih TEMZEL tarafndan da byk bir mutluluk, memnuniyet ve heyecanla karlanmakta ve eserin nc cildini temin edip okumak iin sabrszlanmasna neden olmaktadr. Yukarda Galata Bankerleri isimli almann I ve II ciltlerinde yer alan konu balklarna gre her blmnde yer alan en temel konulara deinilmitir. Belirtilmelidir ki, bu blmlerde kitaplarn okunmasn kolaylatran, akcln arttran ve phesiz incelenen dnemin zelliklerine ilikin fikir oluumuna imkan tanyan bir yap bulunmaktadr. Bu yap, birinci blmden itibaren kitabn her iki cildinde de olaylarn neden-sonu ilikisini korumaktadr. Bylelikle hem esas olarak incelenen Galata Bankerlerini hem de Galata Bankerleri ile ilikili ekonomik ve politik olaylardan hareketle bir dnemin anlatm geekletirilmektedir. Bylece, hangi finansal gelimenin, hangi koullarn rn olduu gibi hayat iinden olaylar ile toplumsal ve ekonomik koullar okuyucuya aktarlmaktadr. Bu konuda en arpc rneklerden birkan sralamak mmkndr. lk Trk Anonim irketi olan, Boazda yk ve yolcu tamacl iini yapmak zere oluturulan irketi Hayriyenin kurulu aamasnda Galata Bankerlerinin oynad rol, okuyucuya, birka bilgiyi ayn anda sunmas bakmndan nemlidir. Galata Bankerleri, irketi Hayriyede hissedar, komisyoncu ve ynetici olarak yer almlardr. irketin kurulmasn ve vapurlarn sipariini takiben teslimata yakn, ynetim problemleriyle kar karya kalnmtr. irketi ynetebilecek, iletmecilik faaliyetini yrtecek kimse bulunamamtr. Sonuta bu faaliyet de Galata Bankerleri araclyla yrtlmek durumunda kalnmtr. Sorun dikkatle incelendiinde, sadece finansman sorunu ya da yaratc fikirler retmek sorunu olmad grlmektedir. Ortada finansal anlamda fizibilitesi olan bir yatrm projesi bulunmasna, stelik projenin finansman da temin edilmi olmasna ramen giriimci, ynetici, iletmeci anlaya, ksmen de olsa sahip kadrolar bulunmamaktadr. Benzer ileri ok kk lekte gerekletirenler ise ksmen iin boyut olarak byk olmasndan, ksmen de devlet mdahalesinden ekindikleri iin ekimser kalmay tercih etmektedir. Bir baka rnek te Rusumu Sitte uygulamasdr.
203

bilig, Bahar / 2008, say 45

Rusumu Sitte, Duyunu Umumiyeye giden yolda son viraj olmas bakmndan trajik boyutu daha n planda olan bir uygulamadr. Bu uygulama ile Osmanl Devleti, borlarna karlk olarak Galata Bankerleri tarafndan oluturulan bir sendikaya, alt nemli gelirinin tahsilatn brakmtr. Bu durum sz edilen borlara karlk olan tahvillerin deerlenmesine yol aarak batl dier alacakllarn da dikkatini ekmitir. Bylece benzer bir idarenin kendileri tarafndan kurulmasn ve Osmanl Devletinin salayaca imtiyazlar stlenmesine ynelik olarak giriimlere balamlardr. Esasen Rusumu Sitte ynetimi, bir baka gerei de ortaya koymutur. yi idare edilmek kaydyla Osmanl Devletinin geliri inanlmayacak ekilde artabilmektedir. Osmanl Devletinde ynetim fonksiyonu veya devlet ynetimi, ekonominin ve hazinenin ynetimini ihmalden te tmyle gz ard ederek en byk hatalardan birini geekletirmitir. Rusumu Sitte ynetiminden bu ynetime geliri braklan sektrlerdeki ttn yetitiricisi ve ipek reticilerinin eskiye gre durumlarndan memnun hale gelmeleri ynetim etkinliinin neminin vurgulamaktadr. Kazgann almasnda, Tarm kredilerinin bile denetimsiz kalmas durumunda nasl bir smr arac haline gelebildii grlebilmektedir. Osmanlnn savunma sistemine dnk yatrmlara bile bankerlerin ne ekilde mdahil olduu, hayret uyandrmaktadr. Anadolu ve Rumeli demiryollarnn, eski teknolojiyi yksek bedelle ve kt ynetimlerle, stelik ge olarak ina edilmi olmasndan kaynaklanan devasa borlar anlayabilmek mmkn olmaktadr. Ulam alt yapsnn zamannda oluturulamamas nedeniyle Adapazarnda tarlada ryen rnlerin stanbula, orta Avrupadan ithal edilmek zorunda kalnmasna kadar ok sayda rnek, finansal piyasalarn, aralarn, ilemlerin ksaca finansal altyapnn nemini vurgulamaktadr. Bu da finans sektrnn mevzuat, kurumsal ve insan kaynaklar bakmndan ne kadar nemli ve gerekli olduunu, bundan daha arpc biimde gen nesillere aktarlmas olanann bulunamayacan dndrmektedir. Galata Bankerleri, finansal piyasalar ile ilikili almalar yrten akademisyenler iin olmazsa olmaz ktphane mcevheri konumunda kymetli bir eserdir. Finansal piyasalarda profesyonel olarak istihdam edilmek zere eitim gren renciler, mevcut uygulamalar kavramaya alrken, byk lde gemiten yararlanabilirler. Elbette en nemli hedef kitle devlet ynetimine aday olanlardr. Deerli almann bir seri olarak devam etmesi, ncelikle konunun stad Sayn Kazgann okuyucularna bir borcu olarak grlmektedir. te yandan bu eser, finans ve tarih alan uzmanlarnn ortak almalaryla, lkenin zengin tarihinin bir baka boyutunu gn na kartarak, ilgili literatr, s kumsallardan ak denizlere ulatrmada nemli bir adm olarak kullanlmaldr. Bu etkinin olumasn salayan yazarn zeni, titiz ve sabr dolu almas ile baarl anlatmdr. Okunmay ve ktphanelerde bulundurmay hak eden bir alma ifadesini kullanmak, bu nedenle abartl olmayacaktr.

204