Biodiverzitet: bios - ivot, diverzitet - raznovrsnost Bioloka raznovrsnost. Biodivetzitet je kapitalna vrednost biosfere.

Pod pojmom biodiverzitet ili bioloka raznovrsnost podrazumeva se sveukupnost gena, vrsta i ekosistema na Zemlji. Biodiverzitet se realizuje u prostornom i vremenskom kontinuumu, kao rezultat evolutivnih procesa, hijerarhijski kroz 3 osnovna, meusobno uslovljena i bioloki neraskidiva nivoa: genetikom, specijskom i ekosistemskom. Genetiki diverzitet podrazumeva ukupan broj i ukupnu raznovrsnost gena, odnosno genetikih informacija sadranih u svim pojednianim vrstama biljaka, ivotinja, gljiva i mikroorganizama na Zemlji. U osnovi biodiverziteta je raznovrsnost genotipova. Sveukupni genotip je daleko bogatiji od realno aktivne fenotipske manifestacije, naroito u potencijalnom smislu. U toku evolucije on se obogaduje, povedava umnoava, postaje sve raznovrsniji. Ouvanje fenotipskog diverziteta je izuzetno znaajno jer se u u milijardama fenotipskih organizama i njihovih vrsta nalaze genotipske zalihe, koje se tokom ivota jedinke ne ispoljavaju ili se ispoljava samo sporadino, ili de se ispoljiti sukcesivno kroz neko drugo vreme ivota vrste. Nosioci genetikih informacija su jedinke svake organske vrste.Specijski diverzitet obuhvata ukupan broj organskih vrsta na Zemlji, od nastanka ivota na planeti do danas. Prema nekim istraivanjima smatra se da na svetu raste oko 700 000 cvetnica. Kada je re o ivotinjama njihov broj je znatno vedi. Ilustrativan je podatak da na svetu ivi samo oko 70 000 insekta, a poznato je da polovina vrsta ivotinjskog sveta pripada insektima. Ekosistemski diverzitet oznaava ukupnu raznovrsnost stanita i biocenoza kao i ekolokih procesa kojima se ostvaruje funkcionalnost ekosistema. Biodiverzitet je evolutivni odgovor na neprestanu promenljivost uslova sredine. Varijabilnost i stalne promene ekolokih faktora indukovale su evolucijske procese, iji su uzastopni rezultati beskonana raznovrsnost pojava i oblika visoke adaptacije vrednosti. Planeta ja preivela velike geoklimatske promene. U geolokoj prolosti dolazilo je do naglog izumiranja za kojim je sledilo obnavljanje i nova prilagoenost. Menjali su se sastav, oblik, temperatura i boja Zemlje. Kompletno se promenio sastav atmosfere, kopno se podizalo i sputalo, kontinenti su se kretali, spajali i razdvajali, planine su se uzdizale, vulkani izbacivali lavu. Promene klime obuhvatile su ledena doba. Poslednje velike promene dogodilo se tokom Krede, pre oko 65 miliona godina. Osnovne odlike i znaaj biodiverziteta mogu se saeti u slededim konstatacijama: 1. Biodiverzitet je zbirni pojam koji obuhvata sve bioloke resurse planete Zemlje: gene, vrste i ekosisteme. On moe biti tokom vremena obogaden ili osiromaen.

2. Svaka organska vrsta odlikuje se specifinom ekolokom ulogom i funkcijom u biosferi, u konkretnom ekosistemu u kome ivi. 3. Prirodni ekosistemi sa ouvanim biodiverzitetom vrsta i gena odlikuju se optimalnom produkcijom i metabolikom aktivnodu (promet gasova, kruenje materije, odravanje pedoloke ravnotee) i neuporedivo su uspeniji od supstituisanih, vetakih ekosistema. 4. Opti balans biogeohemijskih ciklusa planete u bududnosti, zaviside od odnosa prirodnih ekosistema i vetaki stvorenih s obzirom na razvoj civilizacije i ljudske populacije uopte. 5. Antropogeno uslovljene promene biodiverziteta nose brojne rizike, a malo neposredne koristi. Do sada su bioloki resursi uglavnom jednosmerno iskoridavani od strane oveka i mimo ekolokih principa, te su danas mnoge genetske kombinacije nepovratno izgubljene, vrste su isezle, a odreeni ekosistemi su ostali bez mogudnosti obnove. Biodiverzitet je jedini izvor genetikog materijala za oplemenjivanje, revitalizaciju i biotehnologiju, sirovina za industriju i ovekovo prirodno okruenje. PRAKTINI ZNAAJ BIODIVERZITETA Samonikle biljne vrste oduvek su bile znaajan izvor hrane za oveka. Za neke, danas jo izvorne ljudske zajednice, koje ive u nenaruenim ekosistemima i vode tradicionalan nain ivota, divlje vrste biljaka i ivotinja su jedini, a ako ne jedini onda vaan deo ishrane. I u razvijenim civilizacijama ukupan udeo biljnih i ivotinjskih vrsta koje se koriste za ishranu je znaajan. Hrana koju danas koristi ovek uglavnom je bazirana na kultivisanim divljim vrstama. Selekcionisanja su direktno vezana za biodiverzitet divlje flore i faune. iva bida su bila i jo uvek su nezamenljiv prirodni resurs za dalji tehnoloki napredak razliitih grana industrije. Od biljnih vrsta se dobijaju nezamenljive sirovine u hemijskoj, prehrambenoj, drvnoj ili tekstilnoj industriji. Biodiverzitet je izvor biolokog materijala za revitalizaciju i rekultivaciju antropogeno naruenih prostora. Biljke i ivotinje adaptirane na skromnije uslove stanita postade prvi stanovnici predela koji su izmenjeni posle poara, na jalovitima, u okolini rudnika, termoelektrana, fabrika. One de, kao pionirske vrste, izmeniti sliku predela, obnoviti zemljite i doneti ponovo novu mogudnost iskoridavanja biolokih resursa. ANTROPOGENI FAKTORI KOJI UGROAVAJU BIODIVERZITET Ugroavanje i smanjenje biodiverziteta je globalni proces koji u poslednjih 100 godina dobija zabrinjavajude razmere. Razliite ovekove delatnosti dovele su do snanih i u mnogim sluajevima ireverzibilnih promena ekosistema i predela, a samim tim i do nepovratnog

gubljenja biodiverziteta. Na taj nain isezle su mnoge biljne i ivotinjske vrste ili, u najboljem sluaju dolo je do smanjenja brojnosti njihovih populacija. Unitavanje vrsta, u najvedem broju sluajeva vri se kroz unitavanje njihovih stanita. Drugi, veoma bitan razlog, koji dovodi do ugroenosti biodiverziteta je nekontrolisano i prekomerno koridenje biljnih i ivotinjskih vrsta tj. prekomerna eksploatacija. Obino je nestanak nekih vrsta uslovljen kombinacijom oba faktora. Endemine i reliktne vrste su najede prve na udaru ovih negativnih promena. One se odlikuju stenovalentnodu i slabim stepenom reprodukcije, tako da i male promene stanita dovode do njihovog iezavanja. Unitavanje i nestanak vrsta i smanjenje genetike, specijske i ekosistemske raznovrsnosti dovodi se u vezu sa nekoliko meusobno povezanih uzroka: Potpuno unitavanje prirodnih stanita i njihova zamena sekundarnim ili vetakim stanitima nepovoljnih za opstanak izvornih vrsta primarnih ekosistema; Fragmentacija prirodnih ekosistema dovodi do smanjenja ivotnog prostora. Smanjenje i isprekidanost areala dovodi do poremedaja u interspecijskim i populacijskim odnosima, kao i do poremedaja unutar samog ekosistema; Parcijalne intervencije dovode do promena u strukturi i funkciji ekosistema; Prekomerna eksploatacija vrsta izlovljavanje ili prekomerno sakupljanje; Introdukcija alohtonih vrsta flore i faune dovodi do promena izvornog sastava autohtone faune, flore i ekosistema;

Neposredno ili posredno zagaivanje voda, vazduha i zemljita. Ove vrste zagaenja, kroz kumulativan efekat, dovode do postepenih, a u akcidentnim sluajevima i naglih promena u strukturi i funkciji prirodnih ekosistema. Svi navedeni efekti deluju najede sinergistiki. U najvedem broju sluajeva prirodna stanita se unitavaju postepeno, kroz parcijalne intervencije, kroz deliminu eksploataciju populacija ili odreenih komponenti ekosistema. Analizirajudi antropogene faktore koji ugroavaju biodiverzitet uvek dolazimo do zakljuka da su u pitanju dva ista, a suprostavljena stava: sa jedne strane iskoridavanje a sa sa druge strane zatita biodiverziteta. Nova koncepcija ouvanja bioloke raznovrsnosti pokuava i tei da pomiri ova dva stava kroz ideju odrivog koridenja, odravanja i ouvanja izvornog genetikog, specijskog i ekosistemskog diverziteta. Srbija je po bogatsvu flore, fungije, faune i ekosistema meu najbogatijim zemljama u Evropi. Ona je bogata u svim elementima bioloke raznovrsnosti: genetikim, specijskim i ekosistemskim. Iz ove injenice proizilazi da se prema ovom bogatstvu moramo odnositi krajnje oprezno i da svoje delatnosti moramo prilagoditi ouvanju bioloke raznovrsnosti. Bioloka raznovrsnost je u naoj zemlji neravnomerno distribuirana i razlikuje se od mesta

do mesta. Planinske oblasti, kanjoni i klisure, praume, movarna podruja, peare i pedine se posebno izdvajaju po broju vrsta i biodiverziteta u celini. Ostale oblasti su pod snanim antropogenim uticajem i sutinski izmenjenim prirodnim stanitima. S obzirom da se podruja koja se odlikuju velikim biodiverzitetom meusobno razlikuju, mere za njihovo ouvanje moraju biti prilagoene njihovim ekolokim i biogeografskim osobenostima. Ono to u pogledu zatite vai za jedan region ili objekat prirode ne moe se automatski primeniti i na drugi. U tome je sutina ekolokog pristupa u ouvanju biodiverziteta. NEGATIVNI EFEKTI POJEDINIH LJUDSKIH DELATNOSTI 1. Poljoprivreda Srbija raspolae sa 5 700 000 ha poljoprivrednog zemljita, to iznosi 65% njene ukupne teritorije. Ovoliko veliki procenat ukupne teritorije dovoljan je za primarnu i sekundarnu produkciju hrane, ak i za vedi broj stanovnika. Svako dalje irenje poljoprivrednih povrina na raun prirodnih ekosistema bilo bi nepoeljno. Nizijski, umski, stepski i movarni ekosistemi su predeli sa tradicionalno najjae izraenim negativnim uticajima. Sadanje ekonomske promene, ukljuujudi privatizacuju, dovode do mestiminog naputanja panjaka i parloenja poljoprivrednih povrina. Ovakve povrine bi se mogle iskoristiti za obnovu prirodne vegetacije i ekosistema. Ispaa dovodi do negativne antropozoogene selekcije travnih ekosistema, koji se tom prilikom sutinski menjaju. Promene se ogledaju u izmeni floristiko-faunistikog sastava, a samim tim dolazi i do izmene njihove strukture i funkcije. Negativnu selekciju flore prati prekomerna nitrifikacija i nabijanje zemljita, a ti procesi dodatno ubrzavaju proces osiromaenja floristikog i faunistikog sastava. Krajnji rezultat ovih procesa su u potpunosti osiromaeni panjaci sa malom produktivnom vrednodu, velikom erozijom tla i povedanjem alohtonih nitrofilnih vrsta. Paljenje primarne vegetacije za due vreme, a nekada i trajno dovodi do propadanja prirodnih klimaksnih ekosistema. Namerno paljenje vegetacije prisutno je naroito u kontaktnim zonama bunaste vegetacije, iznad gornje umske granice. etinarske vrste koje se nalaze na ovim stanitima su posebno ugroene, kao i ekosistemi u kojima oni dominiraju. Drvenaste vrste su od izuzetnog znaaja u spreavanju erozionih procesa u planinskim predelima. Paljenjem stepske vegetacije spreava se obnova prirodne livado-stepe ili umostepe. Isuivanje movara, bara i ritova u cilju dobijanja ziratnog zemljita. Ovakva stanita su poznata kao izuzetno znaajna i obuhvadena su meunarodnom zatitom u okviru posebne Ramsarske konvencije. Meutim, uprkos injenici da se radi o klasinom primeru fragilnih ekosistema, oni se ved due vreme ugroavaju, pre svega izgradnjom nasipa neposredno uz rene obale ili irigacionim zahvatima. Ovakvi postupci dovode do drastinih promena uslova stanita i iezavanja itavog niza biljnih i ivotinjskih vrsta.

2. umarstvo

Od mnogobrojnih delanosti u umarstvu totalna i sanitarna sea u zatidenim prirodnim objektima mogu imati veoma negativne posledice po biodiverzitet. Ove posledice su naroito vidljive u Nacionalnim parkovima. U planinskim, brdskim i nizijskim predelima najraireniji negativan efekat na biodiverzitet predstavlja prekomerna eksploatacija drveta. Uprkos umskim privrednim osnovama, kojima se propisuje koliina etata, ona se vrlo esto ne potuje, ved se neplanskom i neracionalnom eksploatacijom odstranjuju i elitna i plus stabla. Indirektna posledica, svakako tea, je iniciranje erozionih procesa razliitog stepena i intenziteta, koji su samo na podruju Srbije zahvatili preko 86% njene ukupne teritorije. Jo jedna od negativnih posledica je i poumljavanje stanita koja potencijalno nisu umska, kao to je sluaj sa pearskim i stepskim povrinama, kao i sa strmim serpentinskim i krenjakim padinama. Takva stanita su, vrlo esto, stanita retkih, endeminih i reliktnih biljnih vrsta. Poumljavanje alohtonim vrstama ili vrstama koje ne pripadaju konkretnom stanitu, naroitom metodom plantanog tipa. Na ovaj nain se esto stvaraju jednodobne sastojine, to je u direktnoj suprotnosti sa optim ekolokim naelima poumljavanja u umarstvu. Podizanje novih uma mora da se zasniva na naelu raznovrsnosti (vedi broj razliitih vrsta na odreenoj povrini), a to bi vrlo brzo doprinelo raznovrsnosti umskih ekosistema, njihovoj stabilnosti i otpornosti na negativne uticaje.

3. Urbanizacija i izgradnja infrastrukture

Urbanizacija i izgradnja infrastrukture je ljudska delatnost kojom se neposredno unitavaju umski ekosistemi u okolini velikih gradova i oko saobradajnica. Saobradajnice prekidaju prirodne ekosisteme, spreavaju komunikaciju cenobionata i lokalne migracije. Da bi se na neki nain spreilo unitavanje ekosistema, obino se projektuju propusnice. Najvidljivija posledica ovakvog pristupa je nepotovanje prostornog plana. Usled toga dolazi do smanjivanje povrina pod izvornim stepskim, livadskim, panjakim, movarnim, umskim, slatinskim i ostalim prirodnim ekosistemima, ime se nepovratno gube mnoge retke vrste i zajednice. 4. Turizam i rekreacija Turizam u naoj zemlji ima rastudi trend. Efekti se naroito osedaju u tradicionalno turistikim zimskim centrima. Veliki problem za fragilne visokoplaninske ekosisteme predstavlja izgradnja hotelskih kapaciteta i pratede infrastrukture.

U naim turistikim centrima izgraeni su mali gradovi u srcu planina, konstruisane skijake staze i prateda infrastruktura. Radi se o predimenzioniranim i ekoloki loe situiranim objektima, ija izgradnja dovodi do velike fragmentacije ekosistema na gornjoj umskoj granici. Sve to dovodi do pojave jakih erozionih procesa. 5. Nedozvoljena trgovina divljim vrstama Kolekcionarstvo ivim ili mrtvim biljnim i ivotinjskim materijalom predstavlja jednu od vrlo negativnih delatnosti kod nas. Najugroenije su, po pravilu retke, ugroene i ranjive biljne i ivotinjske vrste. Iz Srbije se tajno ili poluzvanino izvoze odreeni predstavnici faune, koji su u Evropi nestali ili krajnje proreeni, a kod nas se mogu nadi u retkim i geografski ratrkanim populacijama. Nekontrolisano iskoridavanje biljnih vrsta sa prirodnih stanita, za potrebe odreenih grana industrije ili za kolekcionarske svrhe, takoe predstavlja vaan momenat u istrebljenju mnogih retkih vrsta. Naroito su na meti lekovite i traene vrste u naoj flori kao to su: Gentiana lutea, G. punctata, Achillea alexandri-regis, A. korabensis, Nepeta rtanjensis i dr. One su danas u takvoj meri proreene i ugroene nekontrolisanim sakupljanjem da se s pravom svrstavaju u kategoriju ranjivih vrsta (V). Slina situacija je i sa poznatim dekorativnim vrstama kao to su: Ruscus aculeatus, R. hypoglossum, Leontopodium alpinum, Trolius europaeus, Paeonia sp., Eryngium alpinum, vrste iz familije Orchidaceae i dr. Vedina ovih, kao i itav niz drugih vrsta divlje flore, koje se danas intenzivno eksploatiu, zatideni su posebnim nacionalnim uredbama ili meunarodnim konvencijama o kontroli koridenja i prometa ugroenim biljnim i ivotinjskim vrstama. 6. Zagaivanje vode, vazduha i zemljita Uticaj aerozagaivanja azotnim i sumpornim oksidima i njihovo pretvaranje u kisele kie, troposferski ozon i teki metali su najedi uzronici osiromaenja floristikog diverziteta. Cenobionti umskih i livadskih ekosistema razlikuju se u odnosu na tolerantnost prema kvalitetu i kvantitetu aerozagaenja. etinari su osetljiviji od irokolisnog drveda. Najosetljiviji organizmi na ovakav tip zagadjenja su liajevi. Suenje uma na velikim prostranstvima jedan je od najupeatljivijih dokaza negativnog delovanja aerozagaenja Zagaivanje voda je vaan faktor koji ugroava vodene ekosisteme. Otpadne vode pune tekih metala, radionuklida, fenoli itd. i njihov kumulativni efekat mogu ostaviti trajne posledice po ivi svet vodenih ekosistema, kako na genetikom, tako i na specijskom i ekosistemskom nivou. Kada je u pitanju zemljite na prvom mestu se nalazi erozija. Erozijom se znatno ili potpuno odnosi i unitava zemljite, u krajnjim sluajevima sve do matine podloge. Ova pojava je uvek vezana za unitavanje vegetacijskog pokrivaa. Veoma je bitno napomenuti da je

autohtona vegetacija, naroito ona klimatskog karaktera, najbolja zatita od bilo koje vrste erozije. Ekosistemi sa izvornim sastavom cenobionata i ouvanim biodiverzitetom najbolje ostvaruju funkciju biosunera i bioarmature. Cenobionti prirodnih ekosistema predstavljaju savrene adaptivne tipove za date ekoloke uslove. MERE ZATITE 1. Obnova umskih ekosistema Obnavljanje umskih ekosistema treba vriti autohtonim vrstama, po mogudnosti onim vrstama koje su edifikatori klimazonalnih zajednica. Obnova prirodne vegetacije na devastiranim stanitima je veoma teka i spora. Saenjem vedeg broja autohtonih vrsta koje pripadaju razliitim ivotnim formama postie se floristiki diverzitet, a takav ekosistem bi ved na poetku bio visoko struktuiran i funcionalan. 2. Obnova poljoprivrednih povrina Poljoprivredne povrine treba zatiti uspostavljanjem poljozatitnih pojaseva, grupama drveda, ivicama i meama. Ovo se naroito odnosi na agroekosisteme u ravniarskim krajevima. Poljozatitni pojasevi predstavljaju veoma dobru zatitu od eolske i vodne erozije, a u isto vreme su i stanita za mnogobrojne predatorske vrste koje se hrane tetoinama poljoprivrednih kultura, posebno glodarima i insektima. Na taj nain se obezbeuje i raznovrsnost biotopa, pa de pored poljoprivrednih kultura biti i meovita umska i bunasta stanita. Stvaranjem raznovrsnih biotopa u kojima de pored poljoprivrednih povrina mozaino biti izmeana umska i bunasta stanita, istovremeno bi se ouvala bioloka raznovrsnost itavog predela, a samim tim i njegova ekoloka i bioloka stabilnost. Floristiku raznovrsnost treba zatititi i fundamentalnim istraivanjima. U tom smislu neophodno je zatidene vrste objediniti u tzv. Crvenim knjigama flore ili Crvenim listama flore sa meunarodno definisanim kategorijama ugroenosti za svaku pojedinu vrstu. Osim toga neophodno je izvriti kartiranje vrsta koje su od meunarodnog znaaja ili su globalno, regionalno ili lokalano ugroene. Takoe je neophodno definisati parametre za formiranje jedinstvenog informacionog sistema o ugrenoj flori i vegetaciji Srbije. U smislu zatite floristikog diverziteta neophodno je i zakonski zatititi itav niz biljnih vrsta, za koje se pouzdano zna da su ozbiljno ugroene, a koje nisu obuhvadene postojedim nivoima zatite. Neophodno je i definisati objekte, lokalitete i parametre za uspostavljanje integralnog monitoringa ugroenih i znaajnih biljnih vrsta i zajednica. Posebnu panju treba posvetiti ex situ i in situ zatiti. Programi zatite koji se baziraju na reintrodukciji vrsta na prirodnim stanitima sa kojih su iezle, takoe moraju imati svoje mesto. S obzirom na vedi broj poumljavanja koja se izvode alohtonim vrstama, treba doneti zakone o njihovom unoenju u prirodne ekosisteme.

MEUNARODNI SPORAZUMI, STANDARDI, KRITERIJUMI I PROGRAMI ZA OUVANJE, ODRANJE I TRAJNO ODRIVO KORIDENJE BIODIVERZITETA Za ouvanje bioloke raznovrsnosti od prvorazrednog znaaja je ne samo njegovo ukupno, ved i pojedinano vrednovanje. Postoje ozbiljni i dugoroni meunarodni sporazumi i opta saglasnost za ouvanje biodiverziteta. Neki od osnovnih razloga za meunarodno razmatranje bioloke raznovrsnosti su: Boloka raznovrsnost je po definiciji univerzalna, meunarodna i transgranina vrednost Odgovornost za ouvanje biodiverziteta i pravo na njegovo koridenje mora se reavati na meunarodnom nivou U nacinalnom interesu svake zemlje je koridenje meunarodnog iskustva i akumuliranog znanja. Mora postojati meunarodna koordinacija mera za ouvanje biodiverziteta kao i transfer tehnologija koja se koriste za tu namenu. Postizanje uverenja o potrebi ouvanja i trajno odrivog koridenja biodiverziteta. Sve aktivnosti koje su relevantne za ouvanje bioloke raznovrsnosti moraju da budu usaglaene na meunarodnom nivou. To ne iskljuuje nacionalnu strategiju odrivosti, koja postoji gotovo za svaku zemlju. Osnovni kriterijumi za kategorizaciju vrsta ili drugih sistematskih kategorija, proistiu iz meunarodnih obaveza koje je naa zemlja prihvatila. U znatnoj meri naelni kriterijumi se podudaraju sa kriterijumima Nacionalnih crvenih lista (knjiga). Opti kriterijumi Srbija snosi odgovornost za sve one vrste i podvrste iji su znatni delovi svetske, evropske, srednjeevropske, istonoevropske, sredozemne, balkanske ili istonomediteranske populacije trajno ili povremeno nastanjene na teritoriji nae zemlje. Srbija snosi odgovornost za vrste ili podvrste ijih vie od 50% balkanske populacije trajno ili povremeno ivi na teritoriji nae zemlje. Srbija snosi odgovornost za vrste ili podvrste iji delovi populacije manjeg znaaja ive u Srbiji, a za koje su, po meunarodnim kriterijumima, propisane posebne mere zatite u svetu, Evropi ili u irem biljnogeografskom podruju. VRSTE OD MEUNARODNOG ZNAAJA Vrste ukljuene u Evropsku crvenu listu globalno ugroenih biljnih i ivotinjskih vrsta

Vrste za koje je jedna od drava odgovorna za ouvanje populacije Sve ostale vrste priznate kao vrste od meunarodnog znaaja Kategorije ugroenosti Meunarodna unija za zatitu prirode (IUCN) uspostavila je kriterijume za klasifikaciju vrsta prema opasnosti od iezavanja. Poetkom ezdesetih razraen je program Crvenih knjiga pomodu kojih se uspostavljaju liste ugroenih biljnih i ivotinjskih vrsta. EN (endangered) ugroena. Vrsta koja je u opasnosti da izumre u vedem delu svog areala i iji je opstanak malo verovatan ukoliko se nastavi sa delovanjem ugroavajudih faktora, to se utvruje posebnim kriterijumima: - redukcijom populacije za najmanje 50% u poslednjih 10 godina - opadanjem zauzete povrine - procenom da je prostor na kome se takson pojavljuje manji od 5000 km2 - procenom da populacija broji manje od 2500 zrelih jedinki - izrazita fragmentiranost populacije, ili utvrenih samo 5 lokaliteta na kojima se vrsta javlja VU (vulnerable) ranjiva. Vrsta za koju se, prema istraivanjima veruje da de se ubrzo nadi meu ugroenim, ukoliko se nastavi sa delovanjem ugroavajudih faktora. Kriterijumi za ovu definiciju su: - smanjenje brojnosti za najmanje 20% u periodu od poslednjih 10 godina - procenom da je prostor na kome se vrsta nalazi manji od 20.000 km2 - fragmentacija populacije, ili konstatcija da se vrsta nalazi samo na 5 lokacija - procena da populacija broji manje od 1000 zrelih jedinki - kvantitativnom analizom koja pokazuje da je verovatnoda iezavanja u prirodnim uslovima najmanje 10% u periodu od slededih 100 godina. R (rare) retka. Vrsta ija je ukupna svetska populacija toliko mala da, iako za sada nije u kategoriji ugroenih, postoji opasnost da to postane. I (indeterminate) neopredeljena. Vrsta za koju se zna da treba da bude u kategoriji ugroenih, ranjivih, retkih ili za nju nedostaju informacije za svrstavanje u jednu od kategorija. K (insufficently know) nedovoljno poznata. Vrsta za koju nema dovoljno informacija i ne zna se pouzdano da li pripada jednoj od kategorija.

EX (extinct) izumrla. Vrsta za koju vie nema osnovane sumnje da postoji i jedan primerak. EW (extinct in the wild) idezla u prirodi. Vrsta za koju se iscrpnim pretraivanjem u odgovarajudem periodu i odgovarajudem arealu rasprostranjenja, na odgovarajudem stanitu nije konstatovao ni jedan primerak. Pretraivanje treba da bude izvreno u vremenskom okviru koji odgovara ivotnom ciklusu i ivotnoj formi taksona. CR (critically endangered) krajnje ugroen. Takson je krajnje ugroen kada je suoen sa izgledom najvie verovatnode da u neposrednoj bududnosto iezne, to se utvruje posebnim kriterijumima. - neposrednim posmatranjem - pokazateljima brojnosti (indeks abundacije) - smanjenjem areala - nivoima koridenja - smanjenjem brojnosti za najmanje 80% - procenom da je prostor na kome se takson pojavljuje manji od 100 km2 - izrazita fragmentacija populacije - procenom da populacija broji manje od 250 zrelih jedinki. LR (lower risk) niska verovatnoda opasnosti. Takson je izloen niskoj verovatnodi opasnosti kada se odredi da ne zadovoljava kriterijume za bilo koju od ugroenih kategorija. Taksoni svrstani u kategoriju niskog rizika dele se na 3 kategorije: - zavisni od zatite (Cd-conservation depended). Taksoni koji su u programima za zatitu, a prestanak programa zatite uslovio bi uvrdivanje u jednu od kategorija ugroenosti u okviru 5 godina. - skoro ugroeni (nt- near tretened). Taksoni koji nisu odreeni kao zavisni od zatite, ali se nalaze blizu kategorije osetljivih. - poslednja briga (lc-last concern). Taksoni koji nisu odreeni kao zavisni od zatite ni kao skoro ugroeni. DD (data deficit) bez dovoljno podataka. Takson je bez dovoljno podataka kada nedostaju adekvatne informacije u pogledu njegovog rasprostranjenja ili stanja populacije. Takson iz ove kategorije moe da bude dobro prouen, njegova bilogija dobro poznata, a da nedostaju odgovarajudi podaci o brojnosti ili rasprostranjenju. BILJNA GEOGRAFIJA IZ GAJIDA ILI IZ FLORE SRBIJE NOVI I TOM

KLASIFIKACIJA IVIH BIDA Prema nekim shvatanjima na Zemlji postoji oko 2 000 000 vrsta ivotinja i oko 1 000 000 vrsta biljaka. Samo cvetnica ima oko 700 000. Prema najnovijoj klasifikacija sva iva bida se dele na 5 carstva: Carstvo MONERA Carstvo PROTISTA Carstvo FUNGI Carstvo PLANTAE Carstvo ANIMALIA. Carstvo MONERA obuhvata prokariotske delije u kojima genetski materijal nije odvojen od citoplazme jedrovom membranom. Kod njih nedostaju i mitohondrije i hloroplasti Imaju delijski zid. Delije su pojedinane ili obrazuju kratke niti ili su u malim grupama. Ovde spadaju uglavnom bakterije. Reprodukcija se obavlja preteno pomodu binarne deobe. Carstvo PROTISTA ine jednodelijski eukariotski organizmi koje mogu biti pojedinani ili obrazuju kolonije. Kod nekih vrsta delijski zid postoji, a kod drugih nije izraen ili ne postoji. To su heterotrofni organizmi, neki predstavnici vre fotosintezu. Rzmnoavanje se obavlja mitozom i mejozom. U ovo carstvo uglavnom spadaju alge. Carstvo FUNGI obuhvata gljive. To su eukariotski organizmi koji ne mogu da obavljaju proces fotosinteze. Delijski zid obino postoji, u pogledu ishrane su heterotrofni, a neke od njih vode i parazitski nain ivota. Carstvo PLANTAE je carstvo biljaka. To su fotosintetiki eukariotski organizmi, vedinom viedelijski, sa celuloznim delijskim zidom. U okviru billjnog carstva razlikuju se tzv. nie biljke odnosno viedelijske alge i vie biljke u koje spadaju mahovine, paprati, skrivenosemenice i golosemenice.

Carstvo ANIMALIA ine ivotinjski organizmi. ivotinje su viedelijski heterotrofni, slobodno pokretni organizmi. Za sve ivotinjske vrste organizama karakteristino je da obrazuju muke i enske gamete. Vie biljke, kao najbrojnija grupa biljaka, predstavljaju osnovnu strukturu i produkcionu komponentu kopnenih i slatkovodnih ekosistema na Zemlji. Nema mesta na Zemljinoj kugli, izuzev morskih dubina preko 50 m, veitog leda na polovima i visokih planina preko 5500 m koja nisu naseljena viim biljkama.

Prema podacima prihvadenim od strane vedine botaniara, ukupan broj viih biljaka na planeti iznosi oko 270 000 vrsta, pri emu od ovog broja skrivenosemenice ine 89%, golosemenice 0,3%, paprati 4,2% i mahovine 6,6%. Najvede floristiko bogatstvo i diverzitet viih biljaka skoncentrisano je u tropskim oblastima. Posebno je interesantno pitanje poloaja flore Srbije u sistemu svetskih flora, s obzirom na veliko bogatstvo i diverzitet. Flora viih biljaka Srbije sadri oko 3120 vrsta, to ini 1,7% ukupne svetske flore. Ovaj procenat je na prvi pogled mali, ali nikako nije zanemarljiv, s obzirom da teritorija Jugoslavije ini samo 0,035% ukupne povrine svetskog kopna. Podatak da je na ovoj povrini skoncentrisano skoro 2% ukupne svetske flore, svrstava nau zemlju u floristiki bogate delove sveta. Dragoceno bogatstvo i diverzitet viih biljaka na planeti danas su drastino ugroeni razliitim ljudskim delatnostima. Unitavanje uma u poslednjih 50 godina, dovelo je dramatinog smanjenja diverziteta i izumiranja vrsta i samih ekosistema. Prema procenama IUCN, u sluaju da se dosadanje unitavanje ekosistema nastavi istom brzinom oko 60 000 biljnih vrsta ieznude sa lica Zemlje, pre sredine 21 veka. BOGATSTVO I TAKSONOMSKI DIVERZITET VASKULARNE FLORE SRBIJE Balkansko poluostrvo, na kome se nalazi teritorija nae zemlje, predstavlja floristiki najraznovrsniji deo Evrope. Teritoriju Balkanskog poluostrva nastanjuje 7000-8000 vrsta vaskularnih biljaka. Ovakvo obilje biljnih vrsta Balkana, predstavlja impozantan broj, odnosno ini oko 70% biljaka od 11 000 vrsta ukupne evropske flore. U okviru balkanske flore, teritorija nae zemlje izdvaja se floristikim bogatstvom i raznovrsnou. Ovakvim floristikim bogatstvom odlikuju se samo neke Evropske zemlje kao to su Italija, panija, Francuska ili Grka. Takoe, teritorija Srbije je floristiki bogatija, a taksonomski, florogenetski i ekoloki raznovrsnija u odnosu na teritorije bive Jugoslavije. U okviru flore Srbije paprati su zastupljene sa 67 vrsta ili 1,5%, golosemenice sa 24 vrste ili 0,5%, dikotile sa 3403 vrste ili 79% i monokotile sa 830 vrsta ili 19%. Flora Srbije objedinjena je u 157 familija i 888 rodova. Ovo je izuzetna taksonomska raznovrsnost jer, poreenja radi, flora itave Evrope od 11 000 vrsta, svrastana je u 203 familije i 1541 rod. Razdeo papratnjaa (Pteridophyta) zastupljen je sa 5 klasa: Lycopodiopsida, Ophioglossopsida, Equisetopsyda i Polypodiopsyda. Prave paprati Polypodiopsyda predstavljene su najvedem brojem familija, rodova i vrsta, zatim sledi klasa rastavida Equisetopsyda sa jednom familijom Equsetaceae i jednim rodom Equisetum sa 8 vrsta. Klase Lycopodiopsida i Ophioglossopsida su zastupljene sa malim brojem vrsta i rodova. U okviru pravih paprati Polypodiopsyda najbogatije vrstama su familije Aspidiaceae (14 vrsta), Aspleniaceae (13) i Athyriaceae (4). Rodovi Asplenium (11 vrsta) i Dryopteris (8) izdvajaju se floristikim bogatstvom u odnosu na ostale rodove, koji su uglavnom predstavljeni sa samo jednom vrstom.

Razdeo golosemenica (Gymnosperme) zastupljen je samo klasom etinara (Pinopsida) sa 3 familije (Pinaceae, Cupressaceae i Taxaceae), pri emu familije Pinaceae (13 vrsta) i Cupressacea (11) imaju relativno veliki broj vrsta u poreenju sa brojem vrsta etinara nekih drugih drava june Evrope. Rodovi Juniperus (10 vrsta) i Pinus (9 vrsta) se izdvajaju floristikim bogatstvom u odnosu na preostale monotipske i oligotipske rodove Abies, Picea, Taxus i Cupressus. Floristiki najbogatiji razdeo u vaskularnoj flori Srbije su skrivenosemenice (Magnoliophyta), odnosno dikotile (Dicotiledones ili Magnoliopsyda) i monokotiledone (Monocotyledones ili Lyliopsida), koje ine 98% ukupne flore vaskularnih biljaka. Najbolji pokazatelj raznovrsnosti flore Srbije i stepen njenog diverziteta je ukupan broj vrsta koji nastanjuju nau teritoriju, kao i taksonomska struktura flore na nivou rodova i vrsta. Po pravilu, flore sa velikim brojem rodova i familija su istovremeno flore sa najvedom raznovrsnodu. Impozantan broj od 157 familija i 888 rodova u poreenju sa nekim drugim regionima Evrope i sveta na neposredan nain odreuje teritoriju Srbije kao jedan od najznaajnijih centara floristikog diverziteta Evrope. Za mnoge rodove, posebno one sa velikim brojem vrsta, kakvi su Hieracium, Silene, Dianthus, Centaurea, Euphorbia, Allium, teritorija nae zemlje predstavlja ne samo centar floristikog ved i ekolokog i genetikog diverziteta. Veoma vaan parametar prilikom prikazivanja diverziteta flore jedne teritorije je i veliina povrine na kojoj su biljne vrste nastanjene. Veliki broj vrsta na maloj teritoriji najbolji je pokazatelj diverziteta flore neke oblasti. Analize su pokazale da je teritorija Srbije po broju vrsta (broj vrsta/km2 ) na vrlo visokom mestu u poreenju sa nekim drugim dravama Evrope. U tom smislu, na prvom mestu nalazi se Crna Gora, gde se na dravnoj teritoriji povrine od 13 812 km2 nalazi ukupno 3136 vrsta vaskularne flore. Na drugom mestu je Portugalija (2700 vrsta na 22 981 km2 ), a na osmom Srbija sa 3562 taksona na povrini od 88.361 km2. ISTORIJSKI INIOCI DIVERZITETA FLORE SRBIJE Izuzetno izraeni diverzitet flore Srbije moe se objasniti injenicom da je itavo Balkansko poluotrvo, a posebno njegova centralna oblast, deo Evrope na kome se sustiu i ispoljavaju najrazliiti floristiki uticaji. Zbog svog geografskog poloaja kao i dugotrajnih migracionih procesa iz ranijih geolokih perioda, uz autohtono jezgro balkanskih biljaka, uinili su floru Srbije ne samo bogatom ved i veoma raznovrsnom. Osnovu balkanske flore ine mediteranske biljke. Najvedi broj ovih biljaka vodi poreklo iz tercijera, sa mediteranskih ostrva i planina i predstavlja jezgro drevne balkanske flore. Sve ove vrste su jo krajem tercijera bile iroko rasprostranjene na Balkanskom poluostrvu i predstavljaje su glavni deo flore i vegetacije.

U pliocenu, brdsko-planinski region Srbije bio je pokriven umama sa vrstama iz rodova Quercus, Fagus, Tilia, Acer, Fraxinus, Carpinus, Ostrya, Juglans, Corylus dr., kao i sa umskim zeljastim vrstama tipa: Sanicula, Erythronium, Scilla, Galanthus, Lilium, Hepatica, Anemone, Ajuga, Pulmonaria. Vedina ovih vrsta bila je prisutna i na Balkanskom poluostrvu tokom tercijera. Za vreme glacijacije, u refugijumima, dolo je do dalje diferencijacije ovih taksona. Ledeno doba izazvalo je znaajne promene u biljnom svetu, kako u okviru umskih tako i visokoplaninskih flora i vegetacija. Snano ispoljena glacijacija u zapadnom i centralnom delu Balkanskog poluostrva, posebno na najviim planinama, znaajno je uticala na promenu u sastavu flore. Ali, glacijacija je uticala i na procese specijacije pa ak i na procese obogadivanja flore. Mnoge arktike i centralnoevropske vrste, kao i vrste iz susednih podruja nale su utoite u refugijalnim prostorima nae zemlje. Sloenost i dinaminost florogenetskih procesa bila je jo vie naglaena smenama glacijalnog i interglacijalnog perioda. Tokom ovih perioda dolo je do imigracija i emigracija vrsta, a krajnji rezultat ovih migracionih tokova je dananja kompleksna struktura kako balkanske tako i nae flore. Ono to ini floru centralnog dela balkanskog poluostrva specifinom je kompleksnost i izmeanost razliitih flornih elemenata. Tako se, na primer, na naim visokim planinama u pojedinim zajednicama mogu nadi jedna pored druge vrste koje su glacijalnog i arktikog porekla. Refugijalni prostori u kanjonima i klisurama takoe pokazuju svu kompleksnost flore. Ovi predeli odlikuju se polidominantnim umama u kojima se nalaze drevni tercijerni relikti kao to su: Juglans regia, Celtis australis, Corylus colurna, Ilex aquifolium, Taxus baccata, Syringa vulgaris, a sa druge strane savremeni postglacijalni tipovi kao to su: Fagus moesiaca, Quercus petraea, Q. cerris, Fraxinus excelsior, Tilia grandiflora, Carpinus betulus, Acer campestre i dr. ENDEMINOST I RELIKTNOST VASKULARNE FLORE SRBIJE Prema analizama na Balkanskom poluostrvu raste 1754 endemine biljke, to ini 27% ukupne balkanske flore (6750 vrsta). Ovako visokim stepenom endemizma karakteriu se flore nekih subtropskih, pre svega mediteranskih oblasti. Istraivanja koja su objavljena u naoj zemlji pokazuju da se na teritoriji Srbije nalazi oko 287 endeminih vrsta i podvrsta. Na Balkanskom poluostrvu najviim stepenom endemizma odlikuju se Grka, sa ak 46% endeminih balkanskih biljaka, i Albanija sa 16% balkanskih endemita. Uzroci endemizma mogu biti razliiti. Vedina biogeografa se slae da su geografska, genetika i ekoloka izolovanost populacija, kao i trajanje te izolovanosti, koja se meri geolokim periodima, od presudnog znaaja za formiranje endeminih biljaka i flore u celini. Kada je re o flori Srbije ova dva inioca su se samo delimino poklopila. Naime, potpuna izolovanost postignuta je samo u visokoplaninskim predelima i to tokom ledenog doba. Visokoplaninski tip endemizma je dominantan u flori Srbije, ali ni izdaleka tako kao to je recimo u flori Grke, mediteranskih ostrva ili Andaluzije. Porededi te periode sa ostalim mediteranskim zemljama, moe se zakljuiti da do visokih planina u mediteranskim

zemljama ledeno doba nije ni stiglo. Visoke i masivne planine nekadanje Jugoslavije, na kojima su izraeni razliiti klimatski uticaji, odlikuju se najvedim brojem endeminih biljaka. Osim visokoplaninskog endemizma, na teritoriji Srbije je izraen i edafski endemizam, koji je vezan za odreene geoloke periode. U tom pogledu, posebno se izdvajaju serpentinitska stanita. Na njima je zastupljena specifina endemina flora, posebno u zapadnoj Srbiji i na Kosovu i Metohiji. esto se visokoplaninski i edafski endemizam javljaju u kombinaciji. Krenjaki masivi Srbije su daleko bogatiji endeminim vrstama nego silikatni ili serpentinski. Poseban znaaj u flori Srbije imaju lokalni endemiti, odnosno oni taksoni koji su u svom ukupnom rasprostranjenju ogranieni iskljuivo na deo teritorije. Takvi taksoni, kao specifian biljni resurs, predstavljaju i vrste od meunarodnog znaaja. U Srbiji je ustanovljeno 59 lokalnih endemita. Lokalni endemiti su vedinom reliktne biljke tercijerne starosti, to jo vie naglaava njihov floristiki i opte bioloki znaaj u globalnom ouvanju biodiverziteta i genofonda. Takve vrste su: Daphne malyana, Edraianthus tarae, E. glacii, E. serpyllifolius, Aquilegia grata, Picea omorika, Pancicia serbica, Potentilla visianii, Haplophyllum boissierianum, Helleborus serbicus i dr. Daleko je vedi broj endeminih vrsta koje su rasprostranjene u susednim dravama Balkana, u Bugarskoj, Grkoj, Albaniji, a koje na teritoriji Srbije dostiu svoju severnu granicu areala. Ove vrste oznaene su kao balkanski endemiti. U ovu grupu biljaka spadaju: Pinus peuce, P. helderichii, Saxifraga sempervivum, Achillea ageratifolia, Forsythia europaea, Ramonda serbica, R. nathaliae i dr. Pored balkanskih endeminih vrsta u Srbiji su rasprostranjene i subendemine vrstebalkanski subendemiti, iji se areali, osim na balkanskom poluostravu nalaze i u susednim regionima Evrope i zapadne Azije. Posebnu vrednost genofonda vaskularne flore Srbije, pored endemita ine i relikti. To su biljne vrste velike starosti koje su esto sporadino rasprostranjene u Mediteranu ili u razliitim delovima Evrope. Prema starosti, odnosno geolokom periodu u kome su nastali mogu se svstati u tercijerne, glacijalne, borealne, kserotermne ili stepske relikte. Rasprostranjeni su uglavnom u kanjonima i klisurama i preteno su umske biljke: Ilex aquifolium, Daphne laureola, Juglans regia, Corylus colurna, Quercus trojana, Staphyllea pinnata, Buxus sempervirens, Syringa vulgaris, Ostrya carpinifolia, Taxus baccata i dr. Glacijalne reliktne vrste, koje su ostatak flore ledenog doba, rasprostranjene su u najviim regionima planina, na refugijalnim i hladnim stanitima kakvi su snenjaci, sipari i rudine na kojima se sneg dugo zadrava. Glacijalni relikti su: Dryas octopetalla, Aster alpinus i dr. Borealni relikti predstavljaju ostatak flore tamnih, etinarskih uma i tresetita iz perioda glacijacije i interglacijacije, kada su imali svoje maksimalno rasprostranjenje. Njihova sadanja stanita su takoe tamne etinarske ume, ume smre, smre i jele, kao i planinska tresetita. Takve vrste su: Listara cordata, Corallorhiza trifida i dr.

Kserotermni relikti su ostatak stepske flore koja je za vreme relativno toplog i suvog interglacijalnog perioda dospela na podruje Panonske nizije i istonih delova Srbije. Ove vrste danas predstavljaju ostatke nekadanje iroko rasprostranjene stepske flore i vegetacije lesnih platoa Panonske nizije ili krenjakih brda i planina istone Srbije. Takve vrste su: Paeonia tenuifolia, Adonis vernalis, Iris pumila, Asparagus tenuifolius, Colchicum arenarium, Ranunculus illyricum i dr. Svi endemiti, endemorelikti i relikti, bilo kojoj grupi da pripadaju, ine floristiko-istorijsku osnovu bogatstva i raznovrsnosti flore Srbije, osobenu i drugaiju od ostalih delova Evrope. CENTRI FLORISTIKOG DIVERZITETA Meunarodni kriterijumi za utvrivanje centara biljne raznovrsnosti (IUCN), u prvi plan stavljaju floristiko i vegetacijsko bogatstvo i raznovrsnost, kao i njihovu izvornost, odnosno raznovrsnost. Stepen floristikog bogatstva je u direktnoj vezi i sa vegetacijskom raznovrsnodu. Floristiki bogata podruja su u isto vreme i vegetacijski kompleksna i raznovrsna. U svetu je do sada utvreno 158 potencijalnih centara bioloke raznovrsnosti, od kojih se skoro 80% nalazi u tropskim i subtropskim oblastima. Da bi se neko podruje proglasilo centrom biljnog ili vegetacijskog diverziteta mora da ispunjava odreene kriterijume: - mora biti dokazano da je podruje floristiki bogato, ak iako ukupan broj vrsta flore nije jo uvek poznat, - da u njemu ivi veliki broj endeminih vrsta karakteristinih samo za to podruje, - da je podruje ugroeno ili da se nalazi pod irokim opsegom ugroavajudih faktora, - da podruje obuhvata razliite tipove stanita, - da na podruju ivi znatan broj vrsta adaptiranih na specijalne edafske uslove, - da podruje predstavlja znaajan izvor biljnih gena od vanosti za oveka ili biljaka koje ljudima mogu biti od stvarne ili od potencijalne koristi. Razmatranje i uporeivanje floristikog i vegetacijskog bogatstva i raznovrsnosti najispravnije je ako se porede podruja priblino iste teritorije i priblino iste vegetacijske zone. U tom smislu teritorija Srbije bi se mogla oznaiti kao znaajni podcentar u okviru jednog balkanskog centra koji bi obuhvatio floru i vegetaciju svih planina Balkanskog poluostrva. Istraivanjima je utvreno da je mogude utvrditi mesta i regione nae zemlje u kojima biljni svet obiluje velikim brojem vrsta i zajednica. To ne znai da su druga mesta, koja se na prvi pogled odlikuju floristikim siromatvom manje vana za bioloku raznovrsnost. Naprotiv, na takvim podrujima ive interesantne i retke vrste koje su nezaobilazni deo floristike raznovrsnosti Srbije.

Nekoliko ekoloko-biolokih celina se mogu oznaiti kao stvarni i potencijalni centri floristikog diverziteta u Srbiji: 1. Visokoplaninske oblasti sa ouvanim oroklimatskim ekosistemima kao to su Prokletije, ar planina, centralni Kopaonik, Tara, Golija, Suva planina, Stara planina. Istraivanjima je utvreno da se na ovim podrujima nalazi preko 800 vrsta na 100 km2. 2. Kanjoni i klisure su najznaajniji refugijalni prostori za reliktne i endemine vrste i vegetaciju, ali i stanita brojnih vrsta koje trae stabilne uslove sredine. 3. Preostale stepe i peare Vojvodine, kao to su Deliblatska i Subotiko-Horgoka peara, Titelski breg, obronci Fruke gore i Vrakih planina, sa poslednjim ostacima reliktne flore i vegetacije. 4. Movarna, barska i ritska podruja Vojvodine kao to su Carska i Obedska bara, Ponjavica, Apatinski i Koviljski rit, Ludoko jezero i dr. 5. Planinske tresave oko planinskih i glacijalnih jezera i na mestima nekadanjih jezera koja su prirodno zatresavljena: Vlasina, Crvene bare na Tari, Dajidko i Koaninovo jezero na Goliji, Barno, Govea jezera. 6. Ouvane umske sastojine razliitih tipova uma, posebno praumskih ekosistema: Kanjon Tare-Crne Pode, Golija, Majdanpeka domena. Ova podruja su ne samo centri umske flore i vegetacije, ved i centri jedinstvenog genofonda dendroflore. Prema podacima IUCN-WWF na itavoj zemlji odreeno je 158 stvarnih i potencijalnih centara biljnog diverziteta, od kojih je 6 u Evropi. Meu evropskim centrima su planine Balkanskog poluostrva (Albanije, Bugarske, Grke, bive Jugoslavije i delimino Rumunije i Turske). Prema daljim istraivanjima, planinski masivi Prokletija, arplanine i Durmitora izdvajaju se vedim floristikim bogatstvom i raznovrsnodu u odnosu na ostale planine Balkanskog poluostrva, kao to su Rila, Pirin, Pind i Olimp. U istom istraivanju utvreno je da se kao posebne celine mogu izdvojiti i dinarske planine Crne Gore i Srbije ukljuujudi Prokletije i planine Kosova i Metohije. DIVERZITET VEGETACIJE SRBIJE Vegetacija ili biljni pokriva obuhvata biljne zajednice ili fitocenoze odreenog podruja. Vegetacija se odlikuje specifinim floristikim sastavom, spektrom ivotnih formi biljaka i odreenom strukturom. Biljke ostvaruju zajedniki ivot u biljnim zajednicama na ekolokim zakonomernim principima. Pod pojmom diverzitet vegetacije podrazumeva se raznovrsnost celokupnog biljnog pokrivaa nekog podruja, ukljuujudi antropogene i antropouslovljene biljne zajednice. Na osnovu toga moemo izvesti dva osnovna tipa vegetacisjkog diverziteta:

1. izvorni (autentini) - autohtoni diverzitet klimazonalne, klimaregionalne, oroklimaksne i pedoklimaksne vegetacije 2. izvedeni-antropogeno uslovljeni diverzitet vegetacije. Danas je veoma teko razdvojiti ova dva tipa vegetacijskog diverziteta, s obzirom da je najvedi broj prirodnih klimaksnih zajednica u vedoj ili manjoj meri degradiran. Za utvrivanje raznovrsnosti vegetacije neophodno je uzeti u obzir ne samo broj razliitih biljnih zajednica, ved i njihov floristiko-cenoloki sastav, predstavljen kvalitativnim i kvantitativnim odnosima u zajednici. Skoro sve zajednice koje su nastale tokom dugog procesa degradacije, odlikuju se floristikim siromatvom, odnosno dominacijom jedne ili nekoliko vrsta u odnosu na primarnu vegetaciju. Visokoplaninski i planinski panjaci sa dominacijom vrste Nardus stricta najbolji su primeri za degradacione zajednice. U zavisnosti od jaine i trajanja negativnih antropogenih uticaja na primarnu vegetaciju, mogude je razlikovati itave nizove ili serije promena diverziteta. U prvi mah promene dovode do povedanja vegetacijske raznovrsnosti, dok se sa jaanjem i produenim trajanjem ovih uticaja raznovrsnost vegetacije naglo smanjuje i sutinski menja u negativnom pravcu. Viedecenijskim unitavanjem klimaks umska vegetacija je potisnuta ili zamenjena sekundarnim, promenjenim vrstama. Na primer, danas je umska vegetacija svedena na 30% ukupne teritorije Srbije, dok bi, prema svim geobotanikim pokazateljima, povrine pod primarnim klimatogenim umama trebalo da zauzimaju oko 85% teritorije. U floristiki bogatim zemljama, kao to je naa, moe se predpostaviti da de i vegetacija biti floristiki, strukturno i fiziognomski sloena i raznovrsna. Dosadanja fitocenoloka istraivanja su to i potvrdila. Biljne zajednice Srbije su jedinstvene, pre svega kao neponovljiv kompleks vrsta, posebno one u kojima su cenobionti endemine i reliktne vrste. Ove fitocenoze su mozainog rasporeda i ogranienog rasprostranjenja. Sastav biljnih zajednica, posebnost prisutnih vrsta kao i prostorna promenljivost na relativno maloj teritoriji, ine sutinu vegetacijskog diverziteta nae zemlje. PREGLED OSNOVNIH TIPOVA VEGETACIJE SRBIJE -Mezofilne listopadne bukove i grabove ume - Fagion moesiacae, Querco-Carpinetum betuli -Mezofilne nizijske poplavne lunjakove ume Quercion roboris -etinarske smreve ume Vaccinio-Piceion -Reliktne ume balkanskih borova Pinion heldreichii, Pinion peucis -Stepe Festucion rupicolae -umostepe-Aceri tatarici-Quercion

-ume stepskog lunjaka-Quercion pedunculiflorae -Termofilne sladunovo-cerove ume-Quercion frainetto Vegetacija Srbije obiluje endeminim i reliktnim biljnim zajednicama, to je razumljivo ako se zna da 9% ukupne fore nae zemlje pripada endeminim vrstama, meu kojima je 2% lokalnih endemita, rasprostranjenih samo na teritoriji Srbije. Posebnu specifinost vegetacije Srbije predstavlja endeminost viih sintaksonomskih kategorija, odnosno endemine vegetacijske sveze i redovi. Najvedi broj viih endeminih sintaksona i endeminih zajednica javlja se u okviru vegetacije stena, rudina i sipara. Veoma su znaajne i vredne, kako u vegetaciji Srbije, tako i Balkanskog poluostrva umske i bunaste zajednice endeminih drvenastih biljaka. U tom smislu posebno se istiu ume omorike (Piceion omorikae), munike (Pinion heldreichii), molike (Pinion peucis), gorskog javora (Aceretum heldreichii, Aceri Fagetum), polidominantne ume sa Panievim maklenom (Acer intermedium) i mejom leskom (Fago-Corylenion colurnae), ibljaci jorgovana (Syringion), ibljaci forzicije (PolygaloForsythietum europeae) i dr. CENTRI VEGETACIJSKOG DIVERZITETA Najvaniji centri kako vegetacijskog tako i floristikog diverzieta Srbije su veliki planinski masivi (Kopaonik, ar planina, Prokletije, Stara planina, Tara, Suva planina i dr.) Na ovim lokalitetima ispoljeni su skoro svi tipovi visinskog zoniranja vegetacije u jugoistonoj Evropi. Refugijalni kanjoni poput erdapske klisure, kanjona Tare, Drine, Sidevaka klisura i dr. u kojima je rasprostranjen najvedi broj endeminih, reliktnih i endemoreliktnih biljnih zajednica, predstavljaju predele izuzetne lepote i vegetacijskog bogatstva i raznovrsnosti. Ilustrativan je primer Kopaonika na kome je pregledom fitocenoza ustanovljeno prisustvo 119 biljnih asocijacija i 39 subasocijacija. Na Kopaoniku, danas dominira zeljasta vegetacija, jer je 190 vegetacijskih jedinica ili 66% zajednica zeljastog tipa, u odnosu na 34% zajednica umske vegetacije. Slino je i na Staroj planini. Istraivanjima je utvreno da je zastupljenost umskih i bunastih zajednica ukupno 23, a zeljastih 28. Klisure i kanjoni istone i zapadne Srbije predstavljaju danas najznaajnije refugijume tercijerne flore i vegetacije na Balkanskom poluostrvu. Samo na podruju erdapske klisure konstatovano je 45 reliktnih zajednica polidominantnog tipa. Kao edifikatori ovih zajednica javljaju se reliktni i endemoreliktni predstavnici kao to su: Juglans regia, Corylus avellana, Celtis australis, Acer intermedium, Acer monspessulanum, Syringa vulgaris, Taxus baccata, Carpinus orientalis, Tilia tomentosa, Fraxinus ornus, Prunus mahaleb, Cotynus coggygria, Quercus virgilliana i dr. Posebno znaajni centri vegetacijskog diverziteta Srbije su nizijski regioni Vojvodine sa kontinentalnim pearskim, stepskim i slatinskim zajednicama. Ove zajednice se mogu nadi

na relativno malom prostoru Bake, Deliblatska i Subotiko-Horgoka peara, slatine u Banatu i na nekoliko mesta u Sremu. U stvari, oni predstavljaju samo ostatke nekada ire rasprostranjene klimazonalne i pedoklimaksne vegetacije lesnih platoa i aluvujalnih terasa Panonske nizije. U ovom delu Srbije fragmentarno je, pored velikih reka, u plavnim zonama, rasprostranjena floristiki bogata i raznovrsna vegetacija poplavnih i galerijskih uma, movara i ritova.

SADANJE STANJE I UGROENOST VEGETACIJE SRBIJE Izuzev lesnih zaravni, slatina, movara, ritova i visokoplaninskih zona iznad prirodne gornje umske granice, teritorija Srbije u biogeografskom i klimazonalnom pogledu najvedim delom pripada umskim biomima i to preteno listopadnim umama. To su uglavnom lidarske listopadne ume submediteranskog, brdskog, planinskog i subalpijskog pojasa iz klase Querco-Fagetea, poplavnih uma vrba i topola iz klase Salicetea purpureae i etinarskih uma iz klase Vaccinio-Piceetea. Nasuprot tome na znatno manjim povrinama rasprostranjene su higrofilne ume crne jove iz klase Alnetea glutinosae i borove ume iz klase Erico-Pinetea. Nizijske ume hrasta lunjaka Quercus robur su najvie eksploatisan tip listopadnih umskih ekosistema u naoj zemlji. Danas su ove ume prisutne samo u malobrojnim preostalim rezervatima (Obedska i Carska bara, Bakomonotorski, Apatinski i Koviljski rit) i zabranimavedim ili manjim kompleksima ouvanih i relativno starih uma (Dobanovaki zabran, Jakovaki klju, Bojinska uma, Morovid i dr.) Meutim, njihovo prirodno podmlaivanje i obnova je danas u velikoj meri oteana, pre svega usled drastinih promena vodnog reima. Vodoplavne higrofilne ume du velikih reka izloene su nizi negativnih uticaja. Poplavne ume poljskog jasena, bele i crne topole i vrba, zamenjuju se danas, naroito u zoni forlanda, plantaama brzorastudih introdukovanih topola, koje po svom cenotikom sastavu nikako ne mogu da zamene autohtone plavne ume. Autohtone zajednice vrbe, crne i bele topole, koje su se same rasejavale, nestale su, tako da nita vie ne moe da zaustavi ekspanziju populacija adventivnih drvenastih, bunastih i zeljastih vrsta kao to su: Amorpha fruticosa, Echinocystis lobata, Asclepias syriaca, Bidens frondosa, Aster lanceolatus, Aster novi-belgii, Impatiens parviflora i dr. umska zona termofilnih i termo-mezofilnih hrastova pobra Srbije, dugotrajno je bila izloena totalnim seama i pretvaranju u obradive povrine. Od nepreglednih hrastovih uma umadije iz sredine 18. veka, danas nije ostalo nita. Prirodna obnova ovih uma tee sporo, izmeu ostalog i zbog nepovoljnih klimatskih uslova koji se karakteriu polusunim, a u junim delovima areala i sunim periodom. Floristiki sastav i izvorni diverzitet hrastovih uma ugroen je negativnom antropogenom selekcijom, odnosno seom uglavnom sladuna,

dok je cer bio uglavnom zadran. Na taj nain u umadiji, koja je oduvek vaila za pravog predstavnika klimatogene ume sladuna i cera, danas dominiraju samo ume cera. Pojas hrasta kitnjaka (Quercus petraea) koji se u vertikalnom zoniranju nalazi iznad pojasa termofilnih uma sladuna i cera, takoe je neracionalnom i neplanskom eksploatacijom, uglavnom istom seom, dosta redukovan. Njihova prirodna obnova, s obzirom da se radi o monodominantnom tipu ume, odvija se neto uspenije nego ume sladuna i cera. Istovremeno, u pogledu spontane obnove, bukva pokazuje najbolje rezultate, ne samo zbog bolje izdanake sposobnosti, ved i zbog povoljnijih klimatskih uslova u kojima se razvija. etinarske ume uglavnom ine gornju umsku granicu na naim visokim planinama. Ove ume razlikuju se po poreklu, edifikatorima i rasprostranjenju, pa samim tim i po efektima antropogenih uticaja. Tamne etinarske ume smre, ili meovite ume smre i jele, nalaze se, u naoj zemlji na krajnje junoj granici svog areala. Samim tim, otedenja ovih uma dovode do ireverzibilnih promena, odnosno do nemogudnosti prirodne obnove ekosistema. Velike povrine pod panjacima, izraziti erozioni procesi, visokoplaninske goleti su sve vie izraeni. Zeljasta vegetaciji u Srbiji ograniena je na stepske, pearske i slatinske povrine, kao i na visokoplaninske rudine, sipare i dr. Dugotrajnim unitavanjem umske vegetacije, povrine koje zahvataju ovi ekosistemi su mnogostruko povedane. Izuzetno visokim stepenom degradacije odlikuje se stepska vegetacija. Malobrojne, preostale stepske zajednice nalaze se pod izuzetnom antropopresijom zbog poljoprivrednih kultura. injenica je da su gotovo svi primarni oblici vegetacije kod nas ugroeni, a na mnogim podrujima dolo je do sutinske, kvalitativne i kvantitativne degradacije i do osiromaenja diverziteta.