STANBUL TEKNK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

STANBUL DENZ MZESNDEK OSMANLI DNEM SANCAKLARI

YKSEK LSANS TEZ Sanat Tarihi Mge KILIKAYA 402031006

Tezin Enstitye Verildii Tarih: 07 Mays 2007 Tezin Savunulduu Tarih: 11 Haziran 2007

Tez Danman:

Prof. Dr. Ayla DEKAN

Dier Jri yeleri: Prof Dr. Banu MAHR (M.S.) Yrd. Do. Dr. Zeynep KUBAN (.T.)

HAZRAN 2007

NSZ Osmanl sancaklar, var olduu yzyllar boyunca Osmanl Devletini ve kurumlarn temsil etmi, onlar kullananlar tarafndan kutsal saylarak sayg grmlerdir. Sancak devletle ylesine zdeletirilir ki bir sava sonras alnan ehrin kalesine sancak dikilir, ele geirilen dman gemilerinin sancaklar mezestre edilir yani yarya indirilir, esirler ise ehirde, ellerinde kendi devletlerine ait sancaklar tehir ederek yrtlrlerdi. Sancaklar, Osmanl mparatorluunda tam olduklar hukuki ve manevi deerin yan sra gnmzde gerek kltr tarihimizin ve gerekse Osmanl kuma sanatnn bir paras olarak nem tamaktadrlar. Ancak Trkiyede ve yurtdnda eitli mzelerde ve koleksiyonlarda bulunan Osmanl sancaklar zerine aratrmalar sayldr. stanbul Deniz Mzesindeki Osmanl dnemine ait bahriye sancaklarnn incelendii bu alma ve ileride yaplacak benzeri almalar ile gemiin bu kutsal saylm ve ihtiaml eserlerine dikkat ekileceini umuyorum. almam srasnda bana gvenini ve desteini esirgemeyen deerli hocam Prof. Dr. Ayla dekana, bilgilerini paylaarak beni kuma sanat hakknda aydnlatan Do. Dr. Hlya Tezcana, stanbul Deniz Mzesi ve Arivine, yardmlar iin Fakir Cavlun ile dier arkadalarma ve her zaman yanmda olduklar iin aileme minnettarm. Haziran 2007 Mge Klkaya

ii

NDEKLER Sayfa No NSZ. KISALTMALAR. RESM LSTES. ZET.... SUMMARY.. 1. GR 1.1. Ama ve Kapsam 2. SANCAIN TANIMI VE TARHES. 2.1. Sancan Tanm ve lgili Terimler. 2.2. Tarih erisinde Sancak... 2.2.1.slamiyet ncesi Trklerde Sancak. 2.2.2. slamiyet Sonras Trklerde Sancak 2.2.3. Osmanl mparatorluunda Sancak.... 2.2.3.1. Asker Birlik ve Orta Sancaklar..... 2.2.3.2. Alay Sancaklar... 2.2.3.3. Sosyal Hayatta Kullanlan Sancaklar...... 2.2.3.4. Sancak- erif...... ii v vi xii xiv 1 1 3 3 8 9 11 13 17 19 19 20

3. OSMANLI BAHRYE SANCAKLARI. 30 3.1. XV.- XX. Yzyllarda Bahriye Sancaklar.... 30 3.2. Kaptanpaa-Kapudne-Patrona-Riyale ve Derya Beylerinin Sancaklar 35 3.3. Donanmann Sefere knda ve Merasimlerde Sancak.. 3.4. Osmanl Bahriye Sancaklarndaki Simgeler..... 3.4.1. Zlfikar 39 41 41

iii

3.4.2. Hilal.. 43 3.4.3. Gne 45 3.4.4. Mhr-i Sleyman. 3.4.5. Pene-i l-i Ab.. 3.4.6. Tura 3.5. Osmanl Sancaklarndaki Din bareler........ 3.6. Osmanl Minyatrlerinde Bahriye Sancaklar.. 46 50 52 54 55

4. BAHRYE SANCAKLARININ KUMA ZELLKLER 98 4.1. Osmanl mparatorluunda Dokumaclk ve Kuma Sanat.... 98 4.1.1.Osmanl mparatorluunda Kumalar ve Dokumaclk Merkezleri102 4.1.2. Kumalarn Boyanmas 4.2. Bahriye Sancaklarnn Kuma zellikleri... 104 105

4.2.1.Sancaklarda Kullanlan pekli Kumalar 105 4.2.1.1.Sandal ve Dimi Sandal.. 105 4.2.1.2.Tafta... 106 4.2.1.3.Dry.... 107 4.2.2.Sancaklarda Kullanlan Ynl Kumalar.. 108 4.2.3.Sancaklarda Kullanlan Pamuklu Kumalar.. 109 4.3. Sancaklardaki Dokuma ve Ssleme Teknikleri... 110 5. STANBUL DENZ MZESNDEK OSMANLI SANCAKLARI.. 112 5.1.Katalog 112 6. SONU.. 163 KAYNAKLAR.. 168 EKLER... 177 ZGEM... 189

iv

KISALTMALAR a. BOA CBH C.KTS civ. db. no. DCBL DMA DMK E. H. hd. HH K LBM M./H. MBN R. TSMA TSMK :Arlk :Babakanlk Osmanl Arivi :Cevdet Tasnifi (Bahriye) :Cevdet Tasnifi (ktisat) :civarnda :demirba numaras :Dublin Chester Beatty Library :Deniz Mzesi Deniz Tarihi Arivi :Deniz Mzesi htisas Ktphanesi :Evrak :Hazine Kitapl :Hkmdarlk dnemi :Hatt- Hmayun :stanbul niversitesi Ktphanesi :Londra British Museum :Miladi/Hicri :Mlga Bahriye Nezareti :Revan Kitapl :Topkap Saray Mzesi Arivi :Topkap Saray Mzesi Ktphanesi

RESM LSTES Resim 1- a. Prehistorik dnem rnei, b. Kuma paral primitif rnek, c. Msr, M 4. bin sonu, d. ran blgesinden metal rnek, M 3. bin. e.Perslere ait rnek, M 5. yy. Zygulski, Z., 1992. Ottoman Art in Service of the Empire, New York University Press, New York and London, fig.1. 24 Resim 2- Roma dneminden rnekler. Zygulski, Z., 1992. Ottoman Art in Service of the Empire, New York University Press, New York and London, fig.2. . 24 Resim 3- Sancak Mushaf, Acar, ., 2005. Sancak Kurnlar, Antik Dekor, 88, NisanMays, s.120. 24 Resim 4- Sultan Abdlaziz (hd.1861-1876) tarafndan Mesudiye Zrhlsna hediye edilen mushaf. stanbul Deniz Mzesi Envanteri, db.no.0982. . 25 Resim 5- Osmanl Tuu, Petrasch E., ve di., 1991. Die Karlsruher Trkenbeute: Badisches Landesmuseum Karlsruhe, Hirmer Verlag, Mnchen, s.77. . 26 Resim 6- Dou Trkistann Kua ehrinde kurt bal sancak tutan bir insan tasviri. oruhlu, Y., 1993. Trk Sanatnn ABCsi, Simavi Yaynlar, stanbul, s.48. .. 26 Resim 7-Dou Trkistann Kua ehrinde bulunan duvar resminde kurt bal sancak tutan Trk Kaan. ndirka, Z., 2002. Trklerde Hkmdar Tac Gelenei, Kltr Bakanl, Ankara, s.123. . 26 Resim 8- Saltanat sancaklar, Eri Fetihnmesi, Haova meydan savandan ayrnt, ehnme-i Sultan Mehmed III (TSMK, H.1609, y.50b-51a) Nakka Hasan, 1598. Mahir, B., 2005. Osmanl Minyatr Sanat, Kabalc Yaynevi, stanbul. Resim 61den ayrnt. 27 Resim 9- Saltanat sancaklar, Moha Sava, Hnernme (TSMK, H.1524) vr.256b. Nakka Osman, 1588, Tannd, Z., 1996. Trk Minyatr Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, s.38. 27 Resim 10-Saltanat sancaklar, Sultan II. Osmann Hotin Seferine gidii. (Ayrnt), ehnme-i Nadirden, Naki, 1622, TSM, H.1124, vr.53b. Tannd, Z., 1996. Trk Minyatr Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, s.55. . 28 Resim 11- 1884 tarihli Hariciye Nezareti Salnamesi. 28 Resim 12- Estonibelgrad Kalesinin fethi, Hnernme II, Nakka Osman ve ekibi, 1588. Mahir, B., 2005. Osmanl Minyatr Sanat, Kabalc Yaynevi, stanbul. Resim 60tan ayrnt. 29 Resim 13- Piri Reis, Kitab- Bahriye, 2612 numaral Ayasofya nshasnda Marmaris Liman. stinsah H.10. yzyl, vr.398adan ayrnt. 65 Resim 14- nebaht Deniz Sava. G.G. Toudouze ve di., 1939, Histoire de la Marine, Paris, s.90-91. 65 Resim 15- Piri Reis, Kitab- Bahriye, stanbul niversitesi Ktphanesi, 6605 numaral nsha, istinsah H.10. yzyl, vr.81bden ayrnt. 66 vi

Resim 16- 1737 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Donanmas, (TSMA E 9401in izimi). Kurtolu F., 1935. 1736-37 Seferine tirak eden Bir Trk Denizcisinin Hatralar, 335 Sayl Deniz Mecmuas Tarih Eki, Deniz Matbaas. . 66 Resim 17- 1737 Osmanl-Rus Savana katlan kalyon ve ektiriler. izim: el-Hac Feyzullah, Keyfiyet-i Rusya, vr.72a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.365. . 67 Resim 18 Yeil-sar-krmz-turuncu izgili kadrga sancaklar, Piri Reis, Kitab- Bahriye TSMK, R.1633, vr. 435a. . 67 Resim 19- Kaptan- derya Kk Hseyin Paaya III. Selim tarafndan Msr Zaferi sebebiyle verilen sancak. TSMA, E. 9482-2 (Soldaki resim). stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, db. no. 986 Sancak Albm, vr.1b. (Sadaki resim). . 68 Resim 20- Dz krmz renkli donanma sanca, TSMA, E. 9482-4. .. 68 Resim 21- Ahmet Muhtar Paann Feth-i Cell-i Konstantniyye adl eserindeki, 19. yzyl banda Osmanl kalyonlarna ekilen sancaklar. Bostan, . 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s.216. . 68 Resim 22 Kaptan- deryaya ait sol bata bulunan hilalli ve yedi kollu yldzl sancak. stanbul Deniz Mzesi, db. no.727. . 69 Resim 23- aret-i Umumiye-i Bahriye, H.1309/M.1891. . 69 Resim 24- Mecmuat-l Bahriyyun, H.1319/M.1901:1-2. . 69 Resim 25- ektiri dneminden 1800 ylna dek kullanlm Kaptanpaa sancaklar. stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, db. no. 986 Sancak Albm, vr. 2b, 1b. . 69 Resim 26- 1800 ylna dek kullanlm olan Kapudne sancaklar. stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, db. no. 986 Sancak Albm, vr. 2b, 1b. . 70 Resim 27- 1800 ylna dek kullanlm olan Patrona sancaklar stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, db. no. 986 Sancak Albm, vr. 2b, 1b. . 70 Resim 28- 1800 ylna dek kullanlm kumbaral ve makasl Riyale sancaklar. stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, db. no. 986 Sancak Albm, vr. 2b, 1b. . 70 Resim 29- Bir Riyale gemisindeki k gnderine ekilmi hilal ve yldzl sancak ile anak kumbaral Riyale sanca ve ayrnts. Tableau Des Nouveaux Reglemens De LEmpire Ottoman, Mahmud Raif Efendi, Constantinople, 1798, s.49. .. 71 Resim 30- Zlfikar eklinde mhr. Berk S., 2003. Osmanl Tlsm Mhrleri, P Dergisi, 29, Bahar, s.25. . 71 Resim 31- Kl Ali Paa Camii bahesindeki Zlfikarl mezar ta. Ayanolu, F.., 1942. Vakflar daresince Tanzim Ettirilen Tarih Makbereler, Vakflar Dergisi, 2, s.399-403, Resim 8. . 71 Resim 32- Sancaklar zerinde grlen eitli Zlfikar motifleri. Zygulski Z., 1992. Ottoman Art in Service of the Empire, New York University Press, New York and London, s.44. . 72

vii

Resim 33- nebaht (Lepanto) Deniz Savanda kullanlm ve Pisa San Stefano Kilisesinde bulunan sancak. Encylopaedia of Islam, Hilal, 3. Cilt, 1971, plate XVIFig.17. 72 Resim 34- Kabzas ejder eklinde biten Zlfikar. Koz, M.S., 2004. Al-Yeil Glge Estergon Sanca, YKY, stanbul. 73 Resim 35- brahim el Mrsi, Akdeniz Haritas, zdemir K., 1992. Osmanl Deniz Haritalar Ali Macar Reis Atlas, Creative Yaynclk, stanbul, s.120-121. .. 73 Resim 36- Hilal desenli kaftan. Atasoy, N. ve di., 2001. pek, Osmanl Dokuma Sanat, TEB letiim ve Yaynclk, stanbul. 74 Resim 37- Hilal desenli kemha kuma. Atasoy, N. ve di., 2001. pek, Osmanl Dokuma Sanat, TEB letiim ve Yaynclk, stanbul. 74 Resim 38- Hilal (ayn zamanda intemani) desenli tren kaftan, 17. yzyl. Geleneksel Trk Sanatlar, 1993. Haz. Mehmet zel, Kltr Bakanl, Ankara, s.164 (Soldaki Resim). III. Murata ait (hd. 1574-1595) ipek, hilalli ve yldzl kaftan. z, T., 1946. Trk Kuma ve Kadifeleri I, Milli Eitim Basmevi, stanbul, Pl.XXXI. (Sadaki Resim). 74 Resim 39- Sancaklarda grlen eitli hilal ve hilal-yldz motifleri. Zygulski Z., 1992. Ottoman Art in Service of the Empire, New York University Press, New York and London, s.37. 75 Resim 40- Konya Karatay Medresesindeki duvar inilerinde mhr-i Sleyman motifi. ney G., 1992. Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Trkiye Bankas, Ankara, s.116. 75 Resim 41- Ankara Molla Byk Mescidi al mihrabndaki alt kollu yldz motifi. ney, G., 1989. Beylikler Devri Sanat 14.-15. Yzyl (1300-1453), TTK, Ankara, resim 40. 75 Resim 42- Mhr-i Sleyman motifli ifal gmlek, (1564-1565) TSM 1133. J.M. Rogers and R.M. Word, Suleyman the Magnificent, Trutees of the British Museum, 1988, s.177. 76 Resim 43- 1460tan 1489a Osmanl paralarnda mhr-i Sleyman ve yldz motifleri, Alparslan ve di., Balangcndan Bugne On Bin Trk Motifi Ansiklopedisi, Gzen Kitabevi, stanbul, s.172. . 76 Resim 44- Romal askerlerin signa militaria isimli asker amblemlerindeki el iareti. Kurtolu, F., 1992. Trk Bayra ve Ay Yldz, TTK, Ankara, s.19. .. 77 Resim 45- Pene-i l-i Ab, parmaklarn iinde Hz. Muhammed, Ali, Fatma, Hasan ve Hseyin yazldr. Falname, TSM H. 1703. And, M. Minyatrlerde Osmanl-slam Mitalogyas, Akbank, stanbul, 1998, s.40. . 77 Resim 46- Pene-i l-i Ab eklinde mhr. Berk S., 2003. Osmanl Tlsm Mhrleri, P Dergisi, 29, Bahar, s.22-31. . 78 Resim 47- Sancaklarda grlen Pene-i l-i Ab motifleri, Zygulski, Z. Ottoman Art in Service of the Empire, New York University Press, New York and London, 1992, s.50. . 78 Resim 48- Turalarn blmlendirilmesi, zdemir K., 1997. Osmanl Armas, Dnence, stanbul, s.49. . 78

viii

Resim 49- Khalili koleksiyonundaki sancak, 1819-20. Saff suresi ile beraber Hud suresinin 88. ayeti (Muvaffakiyetim de ancak Allah'n yardm ile olacaktr) bulunmaktadr. Roger, J.M., Empire of the Sultans, Ottoman Art from the Collection of Nasser D. Khalili, The Nour Foundation, London, 1996, kat. no.76. 79 Resim 50- Khalili koleksiyonundaki sancak, Erken 19. yzyl. Saff suresi, Nisa suresi grlmekle beraber, sancan bordrnde hlas suresi tekrarlanmtr. Roger, J.M., Empire of the Sultans, Ottoman Art from the Collection of Nasser D. Khalili, The Nour Foundation, London, 1996, kat. No.77. . 79 Resim 51- 19. yzyla ait sayebanda kartu ierisinde Fetih suresinin ilk ayeti. (TSM, Env no 29/20) Atasoy N., 2000. Ota- Hmayun Osmanl adrlar, Aygaz, stanbul, s.212. 80 Resim 52- Tulon Limannda Osmanl donanmas, Matrak Nasuh, Sleymannme (TSMK, H.1608), vr. 22b-23a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.327. . 80 Resim 53- Marsilya Limannda Osmanl kadrgalar, 1543, Matrak Nasuh, Sleymannme (TSMK, H.1608) vr.24b-25a. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s.72-73. . 81 Resim 54- ntibe (Antibes) Kalesi ve da nnde Osmanl kadrgalar, 1543. Matrak Nasuh, Sleymannme (TSMK, H.1608) vr.21a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.325..81 Resim 55- Cenova Liman nnde yelkenle giden Osmanl kadrgalar, Matrak Nasuh, Sleymannme (TSMK, H.1608) vr.32b-33a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.324. . 82 Resim 56 Nis ehri, Matrak Nasuh, Sleymannme (TSMK, H.1608) vr. 27b-28a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.326. 82 Resim 57- nebaht Kalesi ve Liman, 1499. Matrak Nasuh, Tarih-i Sultan Bayezid (TSMK, R.1272) vr.21b-22a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.328. 83 Resim 58- Barak Reisin gkesinin Venedik baralar ile Bradona adas aklarndaki sava, 1499. Matrak Nasuh, Tarih-i Sultan Bayezid (TSMK, R. 1272), vr. 24a. Geleneksel Trk Sanatlar, 1993. Haz. Mehmet zel, Kltr Bakanl, s.185. .. 83 Resim 59- Osmanl donanmasnn Kbrsta Limasol koyunda demirleyerek karaya asker karmas ve minyatrden ayrnt. Seyyid Lokman, ehnme-i Selim Han (TSMK A. 3595), vr.102b. slam Sanatnda Trkler, 1982. Yap ve Kredi Bankas, stanbul, s. 101. . 84 Resim 60- Navarin Sava, Seyyid Lokman, ehnme-i Selim Han (TSMK, A.3595), vr.128b-129a. Atasoy, N.-aman, F., 1974. Turkish Miniature Painting, Publications of the R.C.D. Cultural Institute, stanbul, Plate 16. 84 Resim 61- Halk-al-vaad kuatmas, Seyyid Lokman, ehnme-i Selim Han (TSMK, A.3595), vr.145b-146a. Atasoy, N.-aman F., 1974. Turkish Miniature Painting, Publications of the R.C.D. Cultural Institute, stanbul, Plate 15. 85 Resim 62- Karadenizde Fa Kalesinin fethi ve tamiri, Seyyid Lokman, ehinehnme (TSMK, B.200), vr.89a. slam Sanatnda Trkler, 1982. Yap ve Kredi Bankas, stanbul, s. 100. 85 ix

Resim 63- ark serdar zdemirolu Osman Paa ile Kaptan- derya Kl Ali Paay bekleyen bir kadrga. Asaf, ecatnme, (K. T. 6043) vr. 216b. saf Dal Mehmed elebi, ectname, zdemirolu Osman Paann ark Seferleri (15781585), Haz. Prof. Dr. Abdlkadir zcan, amlca Basm-Yayn, stanbul, 2006, s.432. . 86 Resim 64- Sinan Paann Tunus Seferi srasnda buday ykl bir dman barasn ele geirmesi, Rumuz, Tarih-i Feth-i Yemen (K. T. 6045), vr. 594b. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s. 200. .. 86 Resim 65- Hzr Beyin Aden zerine giden Portekiz donanmasn kadrgalarla uzaklatrmas, Rumuz, Tarih-i Feth-i Yemen (K. T. 6045), vr. 87a. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s. 201. .. 87 Resim 66- Yemen Serdar Sinan Paann Muhadan kadrga ile Ciddeye gelii, Rumuz, Tarih-i Feth-i Yemen, (K. T. 6045), vr.558. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s. 95. .. 87 Resim 67- Tunus Serdar Sinan Paay bekleyen bir kadrga, Rumuz, Tarih-i Feth-i Yemen, (K. T. 6045), vr.585b. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s. 96. . 88 Resim 68- Msr Valisi Ali Paann bindii kadrga (Vakyi-i Ali Paa, vr. 24bnin izimi). Ordu Bayrak ve Sancaklar, 1953. Maarif Basmevi, stanbul. ... 88 Resim 69- Varnada Kazaklarla mcadele. Paaname (British Library, Sloane Add.6584), vr.78a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.92. . 89 Resim 70- 1618de Gzelce Ali Paann dman kalyonlarn ele geirii. ehnmei Nadir (TSMK, H.1124), vr. 28b-29a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.230. .. 89 Resim 71- Batardadaki sancaklar. ehnme-i Nadir (TSMK, H.1124), vr. 40b. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s. 177. ..90 Resim 72- Kaptanpaann fenerli kadrgas. Venedik Correr Mzesi Ktphanesi El Yazmalar Blm, foliolardan oluan 17. yzyla ait albm (Cicogna e.y. 1971 [MCCCXLVIII]). Yzyllar Boyunca Venedik ve stanbul Grnmleri, talyan Kltr Merkezi, 2005, stanbul, s.206. . 90 Resim 73- Bir Trk kadrgas. Venedik Correr Mzesi Ktphanesi El Yazmalar Blm, foliolardan oluan 17. yzyla ait albm (Cicogna e.y. 1971 [MCCCXLVIII]). Yzyllar Boyunca Venedik ve stanbul Grnmleri, talyan Kltr Merkezi, 2005, stanbul, s.205. .. 90 Resim 74- Tenedo Kalesinin Trk donanmas tarafndan geri alnmas, Venedik Correr Mzesi Ktphanesi El Yazmalar Blm, foliolardan oluan 17. yzyla ait albm (Cicogna e.y. 1971 [MCCCXLVIII]). Yzyllar Boyunca Venedik ve stanbul Grnmleri, talyan Kltr Merkezi, 2005, stanbul, s.199. .. 91 Resim 75- III. Ahmetin Aynalkavak Sarayndan Delibalta Kalyonunun geiini ve denizcilerin gsterilerini izledii Haliteki gsteri. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3593), vr. 92b-93a. Atl, E., 1999. Levni ve Surnme, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank, s.168-169. 91 Resim 76- III. Ahmetin Aynalkavak Sarayndan Delibalta Kalyonunun geiini ve denizcilerin gsterilerini izledii Haliteki gsteri. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. x

3594), vr. 142a. Atl, E., 1960. Turkish Miniature Painting, Charles E. Tuttle Company, Levha II. 92 Resim 77- Okmeydannda yaplan enliklerde bir kadrga ile direkler arasnda gidip gelen iki kalyon. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3593), vr.10b. Atl, E., 1999. Levni ve Surnme, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank, s.243. . 92 Resim 78- Tersane blnn gsterisi. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3593), vr. 45a. Atl, E., 1999. Levni ve Surnme, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank, s.206. . 93 Resim 79- Topu ve tersane blklerinin gsterisi. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3593), vr. 98a. Atl, E., 1999. Levni ve Surnme, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank, s.166. 93 Resim 80- Esnaf alaynn geii. Surnme-i Vehbi (TSMK, A.3593), vr.129b-130a. Atl, E., 1999. Levni ve Surnme, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank, s.270. 94 Resim 81- ki ambarl bir kalyon minyatr, Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3594), vr.16b. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s.109. 94 Resim 82- III. Ahmet ve batarda-i hmayun minyatr. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3594), vr.76b-77a. Yzyllar Boyunca Venedik ve stanbul Grnmleri, talyan Kltr Merkezi, 2005, stanbul, s.90. . 95 Resim 83- II. Bayeztin yaptrd gkenin sancaklar. Ktib elebi, Tuhfetl-Kibar fi Esfar el-Bihr (TSMK, R.1192), vr.16b. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.365. . 95 Resim 84- 17. yzyldaki bir kalyonun sancaklar. Piri Reis, Kitab- Bahriye (TSMK R. 1633) vr. 432adan ayrnt. 96 Resim 85- 17. yzyla ait iki ambarl bir kalyonun sancaklar. Piri Reis, Kitab- Bahriye (DMK no. 989), vr. 47adan ayrnt. . 96 Resim 86- Kadrgada grlen sancaklar. Piri Reis, Kitab- Bahriye (DMK. no. 989), vr. 426a. 97 Resim 87- Turuncu sancaklar ve yeil renkli flandralar ile bir kalyon. Piri Reis, Kitab- Bahriye (K.123), vr. 470adan ayrnt. 97 Resim 88- nebaht sancann yaz frizinde, araya yerletirilmi ikierli bitki motifleri. 161 Resim 89- 0682 nolu sancakla benzer motife sahip Topkap Saray Mzesindeki sancak. Kurtolu, F., 1992. Trk Bayra ve Ay-Yldz, Trk Tarih Kurumu Basmevi, (3. Bask), Ankara, s.87. 161 Resim 90- 0682 nolu sancan Zlfikarn olduu u ksmndan ayrnt. Atasoy N. ve di., 1992. Splendors of the Ottoman Sultans, ev. Tlay Artan, Wonders, Memphis, s.42. 162 Resim 91-Alay sancaklaryla donanm bir gemi. Rasim, A., 1325. Vardabandraclk, Matbaa-i Bahriye, s.17. . 162

xi

ZET Sembollerin insan yaamna girii, insanlk tarihi kadar eskidir. nsanolu bata istekleri, korkular olmak zere kendini ifade etmek iin sembolleri kullanm ve bunlara inanmtr. Toplumlarn ortaya kmasndan sonra her topluluk kendine zel bir iaret belirlemi, yaad ortamda bu simgeleri kullanmtr. Simgeler, nceleri din amalara hizmet etmekteyken daha sonra devletlerin iaretleri olarak insan hayatnda yer almlardr. Devlet ya da devlet benzeri organizasyonlarn en nemli sembolleri sancaklar olmutur. Bu iaretler maden gibi sert maddelerden yaplm amblemler eklinde bir direk ya da bir mzrak ucuna taklarak kullanlmtr. Toplumsal tekilatlanmann retim ilikileri ile birlikte gelimesi, mlkiyetin kime ve kimlere ait olduunun bir ekilde ifade edilmesi gerekliliini ortaya karmtr. Bu gereklilik zaten geleneksel olarak var olan sembollerle, egemenlii belirtme eklinde zmlenmitir. Toplumsal rgtlenmenin tepe noktas olan devlet ve onun organlar sembollerle ifade edilmi bunlara atfedilen btn deerler bu sembollerde cisimletirilmitir. Trk toplumunda sancak hem slamiyet ncesinde hem de slamiyet sonrasnda kullanlm ve kutsal anlamlar tamtr. Sancak, devletin egemenliini, hkmdarn gcn, toplumun birliini temsil etmitir. Osmanl Devletinde, hkmdar tahta getiinde, adna para baslr, tura yaplr ve dier bir hkmdarlk iareti olarak sancak yaptrlrd. Sancaklarda birok renk kullanlmakla beraber beyaz, krmz, yeil ve sar renge daha ok yer verilmitir. Orduda kullanlan sancaklar, devlet ya da din uruna savaan askerler iin manevi bir kuvvet olmu, kutsal bir anlam tamtr. Bu sebeple sancaklarn gerek ekillerine ve gerekse yapldklar malzemelere nem verilmitir. zerlerinde toplumu ifade eden ve onlara moral veren iaretler kullanlmtr. Osmanl sancaklarnda slam dininin de etkisiyle figr kullanlmam daha ok kutsal ve din anlam olan sembollere yer verilmitir. Bunlar slamiyet ncesinden itibaren Trkler iin manevi deeri olan hilal, yldz ve gne gibi semavi semboller ile slamiyet sonras Trk kltrne giren Zlfikar, mhr-i Sleyman ve Pene-i l-i Ab gibi sembollerdir. Osmanl bahriyesi de sancaklarnda bu sembolleri kullanm ve renk olarak krmz ile yeile daha ok yer verilmitir. lk zamanlardan itibaren yeil sancaklar Osmanl bahriyesinde arlkl olarak kullanlrken III. Selim (hd.1789-1807) zamannda krmz renk n plana kmtr. III. Selim devletin resm bir semboln oluturma abasna giren ilk hkmdar olmakla beraber zamannda Kaptanpaa olan Kk Hseyin Paann da gayretleri ile bahriye sancaklarnda yeil yerine krmz renk kullanlmaya balanmtr. 19. yzyl sonundaki ve 20. yzyl bandaki devlete ait salname ve bahriye iaret defterlerinde sancaklarn resimlerini, nerede ve nasl kullanldklarna dair bilgileri bulmak mmkndr. Bu almada yabanc ve yerli kaynaklar nda Babakanlk Osmanl Arivi, Topkap Saray Mzesi Arivi ve stanbul Deniz Mzesi Deniz Tarihi Arivi ve ktphanesindeki grsel ve yazl veriler kullanlarak stanbul Deniz Mzesindeki

xii

Osmanl dnemi bahriye sancaklarnn sanatsal ve kltrel ynleri bir araya getirilmeye allmtr.

xiii

SUMMARY The appearance of the symbols in human life is as old as human history. The humankind, at first, has used symbols in order to express its wishes, fears as well as emotions. After the emergence of communities, each one has chosen a special sign and used it in its life. While at first these symbols served for religious aims, then they started to be used as the signs of the states. Banners were of the leading symbols of the states and also its organizations. Those symbols which were in shape of emblems and made of hard materials like mine were used in the heads of a lance or a post. With the development of both communal organization and production caused the necessity of expression of which property belongs to whom actually. This necessity of showing sovereignty was obtained through the already used traditional symbols. The state which is the top of communal organization and its agencies were represented by means of those symbols. Also the values imputed to the state and its agencies were materialized with those symbols. Banners in Turks were used before and after the Islam and also possessed some holy meanings.They also represented the sovereignty of the state, the power of the rulers and the unity of community. After being a ruler of Ottoman Empire, seals were made in the sultans name (tura), fresh coins were minted and banner was also made as a ruler sign. Most colors were used in banners; however the colors of white, red, green and yellow were frequently used. The military banners have a sense of some moral support and holy meaning for the soldiers who were fighting for the state or religion. Therefore the figures and the materials of the banners were considered important. Some signs that expressed and motivated the whole community were used on the banners. On the Ottoman banners were used mostly the holy symbols under the influence of Islam instead of figures. Those were the celestial symbols like the crescent moon, stars and the sun which had a moral importance also before Islam and Zlfikar (the forked sword of Caliph Ali originally of Mohammed), mhr-i Sleyman (the signature of Prophet Sleyman), Pene-i l-i Ab (the hand symbolized the five holy persons, Mohammed, Ali, cousin and son-in-low of Mohammed, Fatma wife of Ali, daughter of Mohammed , Hasan and Hseyin the sons of Ali, grandsons of Mohammed) which have had moral importance after the becoming Islam. The Ottoman Navy has used those aforesaid symbols on their banners, as colors the red and the green were preferred usually. During the first period the green banners were used mostly but from the time of Selim III, the first sultan who has tried to make an official symbol of the state, on it were used the red banners. Thanks to Kk Hseyin Paa, the Commander of Navy in the reign of Selim III, red was started to be used on naval banners instead of green. Nevertheless, it is possible to find the data about the navy banners in official yearbooks and sign publishes belonging to the end of the 19th Century and the beginning of the 20th Century. Those books and publishes told about how and where the banners were used for. xiv

In this study under gathered information of foreign and domestic sources also through the visual and theoritical data of Ottoman Archives of Prime Ministry, Archives of Topkapi Palace Museum and Archives of Naval History of Naval Museum, the cultural and esthetic sides of Ottoman Navy Banners in stanbul Naval Museum were tried to get together.

xv

1. GR 1.1. Ama ve Kapsam Osmanl Devletinin kullanm olduu sancaklar gerek kullanldklar yerler ve gerekse formlar asndan olduka eitlidir. Ancak bunlarn devletin kuruluundan itibaren bir standarta balanmam olmas aratrmaclar asndan eitli zorluklar beraberinde getirmektedir. Sancaklarla ilgili bilgiler vakanvislerin yazdklar tarih kaytlarda ve ariv vesikalarnda ayrca bir bilgi olarak yer almamaktadr, bulunabilenler daha ok arada verilmi ksa bilgilerdir. Osmanl sancaklar ile ilgili almalar ise az saydadr. Fevzi Kurtolunun Trk Bayra ve Ay-Yldz ve Z. Zygulskinin Ottoman Art in Service of the Empire adl kitaplarnda Osmanl sancaklarna yer verilmitir. Birinci kitabn ilk basmnn altm dokuz yl nce yaplm olmas dolaysyla iindeki baz bilgiler geerliliini yitirmitir. rnein stanbul Deniz Mzesi envanterinde bulunan nebaht sancann Venedik Mzesinde olduunun belirtilmesi gibi. Ancak bu kitap, ierisinde Topkap Saray Mzesinde ve stanbul Deniz Mzesinde bulunan birok sancan resmini barndrmas ve kullanlan ariv vesikalar asndan nemlidir. Zygulskinin almas ise sadece sancaklarla ilgili olmamakla beraber gncel bilgileri barndrmas asndan nemli bir kaynaktr. Fakat zellikle bahriye sancaklar ya da stanbul Deniz Mzesindeki sancaklarla ilgili ve bunlarn yapldklar malzemeler, kumalar ve ssleme teknikleri hakknda bir alma yaplmamtr. Bu tezle bu eksiklik giderilmeye allacaktr. stanbul Deniz Mzesindeki Osmanl dnemi sancaklar zerine yaplm bu alma srasnda, aratrlan materyalin cinsi ve imknlar ile ilgili olarak bir takm zorluklarla kar karya kalnmtr. 14 metre ve 11 metre gibi ok byk boyutlara sahip baz sancaklarn alamamas ve fotoraflarnn ekilememesi, kuma gibi hassas bir malzemeden yaplm olmalar ve baz eserlerin mzede tehirde olmas bahsedilen zorluklardan bazlardr. Bu sebeple kimi zaman Kurtolunun Trk Bayra ve Ay-Yldz adl kitabndan kimi zaman stanbul Deniz Mzesi envanterinde bulunan fotoraf ve bilgilerden yararlanlmtr. 1

stanbul Deniz Mzesinde bulunan Osmanl dnemine ait sancaklar incelenirken bunlarn zerlerinde kullanlm hilal, gne, mhr-i Sleyman, Zlfikar ve pene-i l-i Ab gibi simgelerin kayna ve Osmanl kltrndeki anlam zerinde durulmutur. Sava esnasnda kullanlan sancaklar zerinde, din sembollerin dnda din ibareler de bulunmaktadr. Sanca kullananlar zerindeki psikolojik etkisi yadsnamaz olan ve Kurn- Kerimin genellikle sava ve fetih ile ilgili bu surelerinin ayetleri ve anlamlar aklanmtr. Tarih belge olarak da deerlendirilebilen Osmanl minyatrleri incelendiinde eitli renkte ve ekilde bahriye sancaklar grlmektedir. Padiahlarn zaferlerini anlatan gazavatnmeler ve dnemin nemli olaylarn konu alan ehnmeler gibi tarih konulu minyatrl yazmalar, snnet dn enliklerinin anlatld Surnmeler ve Piri Reisin Kitab- Bahriye nshalar, Osmanl donanmasnn ve gemilerinin birok tasvirini barndrmaktadr. Bu tasvirler eldeki az olan erken dnem sancak rneklerini tamamlamas bakmndan nemli olduklarndan gemi ve donanma tasvirlerinin yer ald minyatrl eserler belirlenmeye allmtr. Babakanlk Osmanl Arivi, Topkap Saray Mzesi Arivi ve stanbul Deniz Mzesi Deniz Tarihi Arivi vesikalarndan, sancaklarn yapldklar malzemeler, bunlarn miktarlar ve masraflar, kumalarnn nereden temin edildii gibi bilgiler ortaya karlmtr. Osmanl Devletinin son dnemlerinde baslm salnmeler, Bahriye iaret defterleri ve sancak albmleri incelenerek bahriye sancaklarnn formundaki geliim izlenmeye allmtr. Bunun yan sra Osmanl kuma sanatnn bir paras olarak grlmesi gereken sancaklarda ne tr kumalar kullanld, bu kumalarn zellikleri ve ssleme teknikleri hakknda bilgi verilmitir. stanbul Deniz Mzesindeki 16. ve 18.-20. yzyllara ait Osmanl dnemi sancaklar incelenirken, ls alnamayacak durumda olan ve Osmanl Devletinin son dneminde kullanlarak gnmz Trkiye Cumhuriyeti bayra formuna ulam sancaklar katalog kapsamnn dnda braklmtr. Katalog blmnde yer alan eserlerin grsel, teknik ve kullanm zellikleri hakknda bilgi verilmitir.

2. SANCAIN TANIMI VE TARHES 2.1. Sancan Tanm ve lgili Terimler Ordularn, temsil ettikleri devletin alameti olarak kullandklar bayran adna sancak denilmektedir (Pakaln, 1972: 116). Sancak, ulus, vatan ve ynetimden oluan bir devletin varlnn simgesidir. Sancaklar, zerlerinde nem verilen iaretler tamalar sebebiyle her yerden grlebilecek ekilde en yksek noktalara aslarak lkenin egemenliini ifade ederler (Tezcan, 2004a: 10). Sancak kelimesi Trkedeki batrp, saplamak anlamna gelen sancmaktan gelmektedir (Arseven, 1943a: 1760). Ahmet Vefik Paa Lehe-i Osmanide bayran tanmn yaparken, sancan daha byk olup yere saplandn, sancak maddesinde ise gnderli bir eit bayrak olduunu belirtmektedir (Ahmet Vefik Paa, 1306: 195, 433). Ali Seydinin Resimli Kmus- Osmanisinde ise sancan karlnda liva, alem ve rayet bulunmakla beraber, Osmanl ynetim tekilatndaki idari birimin aklamas yaplarak, aratrmac sancak maddesinden bayrak maddesine ynlendirilir (Ali Seydi, 1330: 171, 551). J. Deny, sancan bir yere topraa saplanabildii gibi, devaml olarak bir binaya veya bir gemiye de ekilebileceini, Mehmet Zeki Pakaln ise sancak yerine bayrak da kullanlabileceini ancak sancak tabirinin daha ok din bir mahiyette olduunu belirtmektedir (Deny, 1966: 186), (Pakaln, 1972: 116). Fuat Kprl, bat-mak kknden gelen ve d > y deimesi neticesinde bayrak eklini alan (bat-r-ak > batrak > badrak > bayrak) kelimesinin semantik bakmndan sancak (san-mak batrmak > san-ak > sancak) kelimesiyle benzerliinin ak olduundan bahsetmektedir (Kprl, 1992: 247). Sancaklar ve bayraklar eitli l ve formlarda yaplarak farkl adlar almlardr. Dikdrtgen sancaklar da kullanlmakla beraber, Osmanl sancaklar genellikle u ksm sivrilerek sona eren dikdrtgen ekildedirler. U ksma doru giderek daralan ve atal eklinde biten sancaklara gidon; gen ve daha kk boyutlu olanlara flama; gemilerin grandi direine ekilen ince ve uzun olanlara ise flandra

ad verilmitir. Bununla beraber Osmanl donanmasnda byk boyutlu olmayan, dikdrtgen ve gen formlu bahriye alay sancaklar ve iaret sancaklar da kullanlmtr. Bahriye alay sancaklar zel ve resmi gnlerde, geminin direkleri arasna, gerilen bir ipe sralanarak ekilmekteydi. aret sancaklar ise gemiler arasndaki iletiimi salamak amacyla kullanlmlardr. Sancaklarn ekildii uzun sabit diree sancak direi, sabit olmayp elde tananlarna veya bir yere saplananlara; gemilerde ise k tarafna ekilmek zere dikilenlerine sancak gnderi denilir. Sancaklar ukurluk denilen, arka kenarlarndaki ksmlarndan ip geirilerek ekilirler ve kullanlmadklar zaman drlp sancak klfnda muhafaza edilirler. Saltanat sanca gnderlerinin ba altn alemlidir. Alem kelimesi Arapa ilm; bilmek; bildirmek; iaret etmek kknden tremi kuralsz bir isim olup anlam, belli eden, bildiren, iz, alamet, iaret, niandr. Tad bu szlk anlamndan dolay, sancak, sembol, standart, bayrak, lider, imam, snr, snr ta ve uzun da iin ortak terim olarak kullanlmaktadr (Erdem, 1989: 352). nsan topluluklarnn din trenlerde ya da sava srasnda koruyuculuuna inandklar ve kutsal saydklar bir iareti tamalar tarih ncesi devirlere dek uzanmaktadr. Mezopotamya ve Msr uygarlklarndan gnmze gelen baz resimlerde rastlanan, alem rneklerinde eitli hayvanlarn, gk cisimlerinin ve tanr suretlerinin, gnderlere taklm kk heykelleri grlmektedir [Resim 1]. Tarih boyunca uygarlklarn kullanm olduklar birbirinden farkl alemler ierisinde, dzenli ordulara sahip Romann, Cumhuriyet dnemine ait olanlar olduka gsterilidirler. Bu alemlerde, sava tanrs Mars ve Minervann kk heykelleri, elenk denilebilecek kk ssler ve asker blklerin simgeleri st ste konulmutur [Resim 2]. ok tanrl dinlerin ortadan kalkmas ile alemler bu gsterililiini kaybederek sadelemilerdir. lk alemlerin gerek hayvan boynuzlarndan olduu da ileri srlmektedir. Eski Trklerde ve Ouzlarda kutsal olan boynuz, teden beri kuvvet ve kudret sembol olarak kabul edilmitir. Bu iaretin dnyay temsil etmesi de mmkndr (Tezcan H.ve T., 1991: 5). Alemler, ilk nce tanr otoritesinin bir sembolyken, daha sonra kleleri altrabilmek iin basks gereken gl bir rgtn yani devletin ortaya k ile toplumdaki kutsal anlamn kaybetmeden, siyas otoritenin sembol olmulardr. Din

ve siyas anlamlar ile insanlar birletirerek bir araya toplayan simgeler olan alemler, sonralar onlardan gelien bayrak ve sancaklar, daima kutsal saylmlardr. yle ki bina tepelerine koyulan alemler, din mekn, medrese, ifahane gibi binalarda kullanlmlar ancak kubbeli bile olsa, iinde Kurn okunmas, namaz klnmas caiz olmayan hamam, kaplca ve abdesthane gibi binalarda kullanlmamlardr (Erdem, 1989: 353) Osmanl saltanat sancaklarnn tepesindeki sancak alemleri ise ayn zamanda padiah da temsil ettiklerinden altn ve gm gibi kymetli madenlerden, kuyumcu titizlii gsteren bir iilikle yaplmaktaydlar (Tezcan H.ve T., 1991: 5). Saltanat sancaklarnn alemlerindeki zel yere, gm mahfaza iinde birer kk mushaf taklmas adetti. Bu minik mushaflar sancak Kurn ya da sancak mushaf olarak adlandrlmtr (Acar, 2005: 123). Mahfazalar, silindirik, kare, gen, dikdrtgen, altgen ve sekizgen eklindedir. Bir alemde bazen bir bazen daha fazla Kurn mahfazas bulunabilir. Genellikle maden cinsi alemle ayndr. Bununla beraber tombak alem zerinde gm mahfaza kullanld da olmutur (Tezcan, 1991: 71), [Resim 3 ve Resim 4]. Altgen ya da sekizgen formlu sancak Kurnlarnda, sayfalarn karlkl kenarlar aras 40-50 mm. civarndadr. nce ve hafif olmalar iin ok ince ktlara yazlmlardr ve yaz olarak daha ok nesih gubarisi tercih edilmitir. En ince kda, ok kk harflerle yazlan sancak Kurnnn yazm olduka zordur. Okunmak iin yazlmadklarndan ounlukla n bilinmeyen hattatlar tarafndan kaleme alnmlardr. Saray iin zel olarak yaplanlar dnda ciltleri mtevazdr. Gerileme dneminde, padiahlarn sefere katlmamas nedeniyle sancak kullanmndaki azalmaya kout olarak, sancak Kurn da daha az yazlr olmutur. Bu sebeple gnmze ulaabilmi sancak Kurnlarnn pek ou 16. ve 17. yzyllara aittir (Acar, 2005: 124). Trk devletlerinde ve Osmanl mparatorluunda devletin g, hakimiyet ve egemenliini ifade eden sancak ve alemin yan sra tu, tura ve mhr- hmayun gibi iaretler de kullanlmaktayd. Bayrak ve sancak kadar nemli ve kutsal olan tuun kkeni Trklere ve inlilere dayanmaktadr. Tu, inlilerde mabetlerde ve din merasimlerde koruyucu bir ruh sembol olarak, Trklerde ise hkimiyet timsali olarak kullanlmtr. Eski Trk devletlerinde bayran kkeni, din ile sihre dayanrken tu daha resm bir iaretti ve devlet iindeki blnmeleri, rtbe ve vazifeleri gstermekteydi. Ayrca Hakanllarda tu, Osmanllarn feleki gibi mzik 5

aletlerine balanan bir kuyruk niandr. Mahmud Kagari Dvan- Lugtit-Trkde, tu dikilip vurulmasyla ordunun harekete getiini sylemektedir (Esin, 2003: 284). Tular, bayrakl ve bayraksz olmak zere iki eittedirler. Bayraksz tular iinde en eski Trk tuuna benzeyen tip Osmanl tulardr. Balangta Trk tularna hangi hayvan kuyruunun asld kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Krgz destanlarnda mzran ucuna at veya yak kz kuyruklar balandndan bahsedilmektedir. Osmanl tularnda ise at kuyruu kullanlmtr (gel, 1988: 1), [Resim 5]. Trk devletlerinde her kumandan kendi rtbesine gre ayr ekil ve sayda tu tamaktayd. Davul ile birlikte hkmdarlarn olduu kadar byk memurlarn da bir eit hkimiyet ve memuriyet sembolyd (gel, 1988:1). inlilerle eski Trk devletlerinden sonra Cengiz mparatorluunda Anadolu Seluklularnda, Memlklerde, Timurlularda ve Akkoyunlularda da tu kullanlmtr. Marsigli tular ile ilgili olarak unlar kaydeder;
En ziyade erefli ve anl olan tular, beygir kuyruundan olarak sanatkrane yaplmakta ve
birok kuyruklardan mrekkep olarak krmz renge boyandktan sonra bunun tepesine, ince kllardan yaplm bir balk saakl olarak konulmakta ve renkleri beyaz ve siyah ile karmaktadr. Btn bunlarn zerine de bakrdan altn yaldzl byk bir yuvarlak konulmaktadr. Bunu esasen Trkler Tatarlardan almlardr ki kumandanlk alamet ve nianesi olarak kullanlr. Bey ismi verilen ve kk bir dairenin kumandan olan byle yalnz bir adet tuu bulunur. Fakat byk bir vilayete kumanda eden ve Paa ismini tayan kumandann iki tuu vardr. Beylerbeyi ismini tayan vezir rtbesinde olan ve byk bir merkezde oturan zatn adet tuu mevcuttur. Veziriazamn ise be adettir. Eer sefere padiah da itirak etmi ise onun yedi adet tuu bulunmaktadr. (Marsigli, 1934: 177).

Osmanllarda tu, hkmdarlk, vezirlik, beylerbeylik, sancak beylii gibi asker grev ve memuriyet iaretiydi. Grevin derecesine ve nemine gre adedi ok ve az olmaktayd. Veziriazam ve dier vezirlerin , sadrazamn drt hatta be olduu yazlmaktaysa da Fazl Ahmet Paann Avusturya Seferinden dnnde orduda bulunmu olan Ricaut, sadrazamn tuu olduunu bildirmektedir. Beylerbeyleriyle ayn derecede itibar gren Eflak ve Bodan Voyvodalarnn ikier ve sancak beylerinin birer tular bulunmaktayd (Uzunarl, 1988a: 268). Osmanllarn tular 16. yzylda ba tarafnda bir yaldzl top ile Anadolu Seluklularnki gibi zerinde gm hilal bulunan bir sra ve topun alt ksmna taklm uzun ve boyal at kllarndan yaplmaktayd. Tularn ucundaki genellikle at 6

kuyruundan yaplan peremler gne nlarn, st ksmda yer alan yaldzl top ise gnei temsil etmekteydi (zdemir, 1997: 53). Padiahlarn tular 16. yzylda yedi, 17. ve 18. yzyllarda alt adetti. Sefer srasnda alt tudan drd padiahla beraber kalmakta, dier ikisi bir gn ileri gtrlerek konaklanacak yere dikilmekteydi, Padiah oraya gelince tucular hemen ileriye hareket ederek bir menzil daha ileriye gitmekteydi. Bundan dolay padiahn tular alt veya yedi olduu halde kendisiyle beraber daima drt tu gitmekteydi (Uzunarl, 1988a: 264). Dou dilleri uzman ve evirmen Antoine Galland (d.1646 .1715) Lehistan Seferine giden Osmanl ordusunu izlerken grd tulardan bahsederek u bilgileri vermektedir;
Her heyetin banda beygire binmi iki adam yrmekte olup bunlar birer ty tamaktaydlar. Trklerin tu dedikleri ey, banda yaldzl bir elma bulunan kaln ve boyal byk bir bostan zerinde tanan bir beyaz at kuyruudur. Trkler arasnda bu tuun nereden geldiini, meneilerini tekil eden Trkmenistan memleketinin adeti mi olduunu yoksa baz kimselerin kanaatlari vechiyle bunu ancak Sultan Osman zamanndan beri mi kullandklarn henz iyi bilmiyorum. nk sylediklerine gre kendileriyle harp ettikleri tarihte Lehlilere kar bir hcumda malup olmular, kuvvetleri bozulup kaan azimkr bir kumandan bu karkln harbin kaybolmasn mutlaka inta edeceini grerek atnn kuyruunu kesmi ve bir remiz olmak zere bunu bir denein zerine kaldrnca btn kuvvetler birlemiler ve dmanlarn zerine pek byk bir iddetle yrdkleri iin o gnn btn anna ve stnlne sahip olmular. Bu tarihten itibaren de bunun hatrasn muhafaza etmek zere, Trkler talarla zenginletirdikleri bu kuyruu daima saklamlar, kuvvetlerini daha cesaretle dvtrmek ve zapt etmi olduklar topraklarn muhafazas yolunda hayatlarn pek pahalya satmak zere kuvvetlerini harekete getirmek istedike de kartmaktadrlar. Ve elde etmi bulunduklar bu mhim zaferin sebebini gz nnde tutarak askerleri daha iyi dvtrmeye tahrik iin sefere gtrdkleri tulardan Padiahn kendi nnde alt, vezirlerle beylerbeyleri ve paalarn her biri iki tu tamakta idiler. Bununla beraber bu ihtiaml merasimde daha ncede sylediim gibi her vezir heyeti nnde ancak iki tu tamaktayd. (Galland, 1998: 117). Nihayet Niancnn, Defterdarn, brahim Paann, Mustafa Paann, Msahip Paann heyetlerinden sonra artk padiahn kendi maiyetinin meydana kmas kalyordu ki ibu keyfiyette az sonra vukua geldi. Bu alay drt tula balad; bunda eksik bulunan iki tu adrnn medhaline dikilmi bulunuyordu ve sanrm ki vezirlerin eksik tular da adrlarna dikilmiti. (Galland, 1998:122).

Sava nedeni ile tulardan iki tanesi Enderundaki yerinden karldnda bazen saray cephanesi, bazen Babssade bazen de orta kap nne dikilmekteydi. Tu 7

karlaca zaman zel bir merasim yaplmaktayd ve geleneklere gre padiahn tuunun kmasnn ardndan veziriazam ve savata grevli olan tu sahipleri, konaklarnn nne tularn karmaktaydlar (Uzunarl, 1988a: 265). 18. yzyldan sonra padiahlarn seferlere gitmemesi sebebiyle tular yalnzca sarayda dikilmeye balamtr. Tu verilmesi usul Nizam- Ceditin kurulmas ile kaldrlmtr (Rasim, 1934: 29). Devletin egemenlik, hkmdarn g, yksek kademedeki memurlarn ise grevinin nemini ifade eden sancak ve tu, Osmanl Devletinde eski Trk devletlerinin bir gelenei olarak devam etmi ve kutsal saylmlardr. 2.2. Tarih erisinde Sancak Doal ve toplumsal olaylar anlayabilmemiz iin bunlarn nasl ortaya ktklarn renmemiz gerekir. Toplumsal bir nesnenin, bir alma rnnn biimi dorudan doruya o nesnenin ilevine baldr. (Fischer, 1995: 149). Bir insan topluluunun kutsal olarak niteledii, sayg duyduu, inand ve kendini ifade eden, zdelik kurduu bir iaret kullanmas, topluluun ekirdeini oluturan klanlarn ortaya kmas ile balamaktadr. lk insan topluluklar, trib denilen ve her biri kendi totemine sahip, birok klandan meydana gelmekteydi. Totem, bir insan ya da bir insan topluluuyla dinsel, bysel ilikisi olduuna ve o insan veya topluluu koruduuna, kader birlii kurduuna inanlan hayvan, bitki, cansz nesne ya da doasal olaydr (Hanerliolu, 1979: 375). Totemcilik, insan toplumunun hayvan dnyasndan ayrld ilk aamaya kadar uzanr (Thomson, 1991: 55). Gszlk duygusu ile birlikte g kazanma; doa korkusu ile birlikte doaya kar stnlk salamaya alma insanolunu, d dnyay etkileyebilecek byl aletler yapmaya yneltmitir. Ernst Fischerin sanatn, ilkel insann hayatndaki yerini tanmlarken kulland insan topluluunun yaama savanda kulland byl bir alet, bir silah da olabilen ilk totemler, zamanla topluluklar ayrt edici bir simge haline gelmitir (Fischer, 1995: 37), (zdemir,1997: 9). Sembollerin insan yaamna girii bu ekilde gereklemi ve uygarlklarla beraber gelimitir. Smerler, Hititler, Elamlar ve Urartular, bayraktan ziyade aleme benzeyen, bir direk ya da mzrak ucuna geirilen, maden gibi sert maddelerden yaplm amblemler kullanmlardr. Bunlar ay ve gne gibi gk cisimleri, kanatl

veya kanatsz kular, aslan ve mitolojik hayvan ekillerindeydi. Asurlular amblem olarak, koan bir boa zerinde ok atan bir savay kullanmlardr. Ortaa boyunca silah olarak kullanlan, Avrupallarn halbert denilen sapl baltalar ile Osmanllarn, teber denilen kesme ksm yarm ay eklindeki gnderli baltalar genellikle mzrak ucu altnda kullanlm alemlerdir. Savalarda mzran terk edilmesinden sonra bu tr silah alemler silah zelliklerini kaybetmiler ve ularna genellikle alev dili (flame) biiminde, zerleri armal veya dz kuma paralar taklm birer sembolik mzrak eklinde flama ve bayraklara dnmlerdir (Erdem, 1989: 353). 2.2.1.slamiyet ncesi Trklerde Sancak Eski Trkler, slamiyeti kabul etmeden nce gebe ve sava aman topluluklar halinde Orta Asyada yaamaktaydlar. Bozkr uygarlklarnn amanizme inanmakla beraber Budizm, Manihaizm, Musevilik ve Hristiyanla da ak olduklar ancak amanizmin 19. yzyln ilk yllarna kadar baz Trk boylarn etkilemeye devam ettii bilinmektedir. Gk tanr inancnn dourduu gne, ay ve dalarn kutsall Trk sembolizminde nemli bir yer almaktadr. Trklerin kutlu saydklar hayvanlar, ongunlar; hayvanlarna verdikleri iaretler, damgalar ve enler; eyalarna dokuduklar veya boyadklar alametler, imler; Bozkr kltrn ve Trklerin din inanlarn yanstmaktadr. Sancak eski Trklerde bayrak, mzrak ve sng gibi batrlacak, saplanacak bir silahn ad olup savalarda bunun ucuna, onu kullanan kahramann veya mensup olduu kabilenin alameti konuluyordu (Kprl, 1992: 247). Dvn lgtit Trkde de bayrak kelimesinin asl olan batrakn, ucuna bir ipekli kuma paras taklm mzrak olduu ifade edildiinden eski Trklerde bayran bir silah olarak doup gelitii grlmektedir. slamiyetin kabulnden nce Trklerin adr ve sancak direklerinin tepesine genellikle kre eklinde alemler taktklar ve bunlara Farsa mang (mon: ay) kelimesinden Trke cuk ekiyle tretilen men-uk/mon-uk (kk ay, mahe) adn verdikleri bilinmektedir (Erdem, 1989: 353). st ste konulmu yuvarlak ekillerin birlemesinden meydana gelen moncuun, adr ve iindekileri kt ruhlardan koruduuna inanlyordu. Trkler gn bir direi olduuna inanmaktaydlar. Buna bal olarak bayrak direkleri, bir eit gn direi gibi grlmtr. Altay ve Sibirya amanlarnn adrlarnn iine de byk

bir srk dikilmekteydi. adrn iinden darya kan bu srn ucuna, kutsal renkli bezler aslr ve bunlardan sembolik olarak da, bir bayrak yaplrd. Srn zerine kartal heykeli dikenlerde vard (gel, 1971: 147). Bat Hunlarnn hkmdar Atillann, zerinde efsanevi bir kuun resmi bulunan bir bayrann bulunduu eski bir Hristiyan kaynanda gemektedir (Kprl, 1992: 248). Hunlarda adr zerlerinde ve tu gibi sancak sopalarnn ularnda deerli madenlerden Hun sanatkrlar tarafndan meydana getirilmi hayvan biiminde tzler (idoller) grlmektedir (Diyarbekirli, 1972: 45). M I. yzyln balarna tarihlenen ve Hun prenslerine ait Noin Ula kurganndan karlan, Trk maden sanatnn en erken rnekleri arasnda plakalar, gnlk kullanm eyalar yannda adr tepelikleri ve sancak alemleri de bulunmaktadr (oruhlu, 1993: 32). Trk toplumlar arasnda ilk defa Hunlarda rastlanan tlsml ve koruyucu zellii olan hayvan biimli tepe taklar (adr direi zerine geirilen da keisi heykeli) yerleik uygarla geen Trk topluluklarnn abidelerinde alem ad altnda daha deiik anlayta ve biimde geleneini srdrmtr. slami dnemde alemin, kubbelerin zerine yerlemesinde phesiz bu gelenein rol byk olmutur (Diyarbekirli, 1972: 173). Eski alarda belki de Trklerin totemi olan kurt, Gktrklerde totemden ok kutsal bir sembol haline gelmitir. Kurt bal sancaklar, Gktrk Devletinin yklndan sonra da unutulmam ve in imparatorlar, rnein Trgeler gibi Trk kavimlerine Kaanlk unvanlar verecekleri zaman, kurt bal bir bayrakla bir davul vermilerdir [Resim 6], (gel, 1971:40). Gktrk tularnn balklar in kaynaklarnda kurt ba eklinde olup kaanlk otann nne dikilmekteydi. Milattan sonraki in kaynaklar tuun kuyruk ve tylerle sslenmi bir bayrak olduu hususunda birlemektedirler (gel, 1988: 1). Mahmud Kagariye gre tular turuncu veya al renkte kumalardan yaplr ve bu da uur saylrd. Trklerin mzraklarndaki sava alameti al ipekten olmakla beraber bekem ve perem kelimeleri hem kuyruklu hem de ipekli mzraklar ifade etmektedir (gel, 1988: 1). Gktrklerin Kurkan kavminde, inlilerde de rastlanan, bir mzrak ucuna aslan dilimli bayraklar da kullanlmtr (gel, 1965: 205). Uygur duvar resimleri ierisinde Dou Trkistann Kua ehrinde kurtbal bayrak tutan bir insan ile kurt bal sancak tutan bir Trk kaannn tasvirleri yer almaktadr (oruhlu, 1993: 48-49), [Resim 7]. Tuna Bulgarlarnn ikinci imparatorluk devrinde sikkeler zerinde kumatan yaplm 10 bayrak resimlerine rastlanmaktadr.

Peeneklerin eitli renkte bayraklar kullandklar da bilinmektedir (Kprl, 1992: 248). 2.2.2.slamiyet Sonras Trklerde Sancak slam dininin kabul edilmesinden sonra Trkler, baz geleneklerini devam ettirmi olsalar da, Abbasiler gibi dzenli ordulara sahip Mslman devletlerden ve slam kltrnden etkilenmilerdir. Hz. Muhammed zamannda kullanlan sancaklara liva ve rayet denilmektedir. Liva, beyaz renkte ve kk; rayet siyah renk ve daha byktr (Kprl, 1992: 248), (Tuncor, 1968: 9). Emeviler ve Abbasiler liva, rayet, ukab, alem, zll (glge), atfa, sehab (bulut), sabe, tarrada, mitrad, band ve ukda isimlerinde, anlamca e ya da ok az fark olan eitli sancak ve bayraklar kullanmlardr. Karaku anlamna gelen ukab Araplara, Romallarn etkisiyle gemitir (Pakaln, 1972: 116). Abbasi halifeleri kendilerini tanyan devletlere hilat gibi alametlerle beraber siyah bayrak da yollamaktaydlar (Kprl, 1943: 405). slamiyeti kabul eden ilk Trk devletlerinden Karahanllar (992-1211) yine Trk hanedanlklar olan Samanoullar (819-1005) ve Gaznelilere (963-1186) gre Mslmanlk ncesi Trk kltr ve geleneklerine daha ok bal kalarak, bunlar Trk sanatna aktarmlardr. Gaznelilerin etr ve hilat gibi devletin resm hkimiyet sembolleri siyah olmasna karlk, Karahanllar tu kullanmaya devam etmekle beraber hkmdar ve hanedana ait bayraklar, Kagari Mahmudun Dvn lgtit Trkte belirttii zere krmzya yakn turuncu renkteydi (Kprl, 1943: 406). Byk Seluk Sultan Turul Bey, 1057de Badatta merkezi otoritesi zayflam ancak halifelik idaresini elinde bulunduran Abbasilerden, hkmdarlk iareti olan, zerinde beyaz renkle halifenin ismi yazl siyah sanca alm ve kl kuandktan sonra at zerinde sanca bana am bir ekilde dolaarak hkmdarln ilan etmitir (Uzunarl, 1941: 3-4). Abbasi halifeliinin Byk Seluklularn egemenlii altna girmesiyle, gebe gelenekleri srdrlmekle birlikte Abbasi ve Gazneli devletlerinin hkimiyet iareti olan siyah bayrak da rnek alnmtr. Hkmdara, hanedana, devlet ileri gelenlerine ve asker ktalara ait olmak zere eitli bayrak ve sancaklar kullanan Byk Seluklular, krmz renk sancaklar daha ok asker ktalarda; siyah rengi ise slam dnyas zerinde hkimiyet kurmak dncesi ile hkmdarlk sancaklarnda kullanmlardr (Kprl, 1943: 408). Savata ya da alay srasnda kullandklar sancaklarnn yan sra nevbet ile

11

zerinde ok ve yay iareti bulunan etrleri bulunmaktayd (Uzunarl, 1941: 29). Ok ve yay ekli sikkelerinin zerinde de yer almaktadr. Tevki olarak bir omak ekli kullanan Turul Beyden sonra, Malazgirt Savanda zerinde kelime-i tevhid yazl bir sancak kullanan, Alp Aslan zamanndan itibaren tevkiler de slami bir grnm almtr (Kprl, 1943:407). Anadolu Seluklularnda da dier Trk devletlerinde olduu gibi zerk beyliklere, devlet byklerine, komutanlara ve asker ktalara eitli sancak ve bayraklar verilmi, ordunun sancaklarnda sar ve krmz renkler kullanlmtr. Bunlarn arasnda zerinde ejderha tasvirli olanlarn bulunduu ve sancak direinin tepesinde hilal eklinde alem kullandklar bilinmektedir. bn-i Bibi sancak tabirini daima sultan ile birlikte kullanm ve sancan kuatmalar srasnda, kalelerin alnmasndan sonra surlara dikildiini belirtmitir (Deny, 1966: 187). Kprl, sancak- sultani, sancak- saltanat ismi verilen hkmdar sancann siyah renk olduunu, Uzunarl ise Anadolu Seluklularnn iki sancak kullandn, saltanat iareti olan sancan siyah, hkmdara ait olann ise renginin kesin bilinmediini ancak sar olabileceini belirtmektedir (Kprl, 1943: 408), (Uzunarl, 1941: 79). Hkmdarn sancan emir-i-alem tayp korumaktayd ve len hkmdarlarn sancak ve etrleri trbelerinde saklanmaktayd. Hkmdarn, hanedan yelerinin, devletin nde gelenlerinin ve asker ktalarn eitli bayrak ve sancaklar bulunmakla beraber Harzemahlar ve Atabeyler hkmdara ait sancaklarnda siyah rengi, Eyybiler ve Memlkler ise Fatmilerin de etkisiyle, Msr halk tarafndan imparatorluk rengi olarak bilinen, sar rengi kullanmlardr. Bu sanca altn ve deerli talarla sslemiler, zerine sultann ismini ve lakabn yazmlardr. Hkmdarlar ayn zamanda al ismini verdikleri at klndan yaplan tu da kullanmlardr. al, sava ilan edildiinde, seferin balangcnda karlmaktayd. Memlk tarihlerinde renk, cemi ve rnuk denilen sultan ve merann kulland arma ve sancaklar gemektedir (Uzunarl, 1941: 334). Memlk Devletinde sultanlarn etrleri de sancak gibi sar renkti ve iki sancak etrin yan taraflarnda altn kllara sarl olarak tanmaktayd. Sultann nnde onun zel sancan tayana sancaktar, dier saltanat sancaklarn tayanlarn bana ise alemdar denilmekteydi. Anadolunun eitli yerlerinde beylikler kuran Trk beyleri kendi adlarna sikkeler bastrmlar ve turalar kullanmlardr bu sebeple kendilerine ait sancaklarnn 12

olduu da dnlmekteyse de bilgiler snrldr. Dstrname-i Enveride Aydnoullarnn nc hkmdar olan ve kurduu donanma ile Mora ve Midilliye seferler yaparak Sakz Adasn alan Umur Beyin Gazi adl kadrgasnda yeil renkli sancak kulland gemektedir (Uzuarl, 1941: 159). Tekeoullarnn beyaz zemin zerine krmz mhr-i Sleymanl ve ucunda iki izgi halinde yeil zikzakl; Candaroullarnn ise krmz zemin zerine sola doru alm sar renk hilal bulunan, bayraklar kulland bilinmektedir (Kprl, 1943: 411). Ortaa Trk-slam devletlerinde sancaklarn zerine beylerin isim ve lakaplarnn yazlmas deti de bulunmaktayd. Mool devletlerinde ise tu kullanma gelenei devam etmitir. Sonradan lhanllar, Msr Memlkleri ve Osmanllarda olduu gibi tuun karlmas sava gstergesiydi. Cengiz Han ve lhanllar, dokuz peremli beyaz tu kullanmlardr. Hkmdarn sancann dnda hanedan yeleri gibi nemli kiilerin de sancaklar vard ve bunlarn zerinde mahe-i alam denilen madenden hilaller bulunmaktayd. lhanllar, payza/payze denilen ahsa ait plaka eklinde iaretler de kullanmlardr. Timurlular, Mool geleneklerini devam ettirmilerdir. Timurun ahsna ya da ailesine ait olan, gen eklinde bir araya getirilmi kk yuvarla damga olarak kulland bilinmektedir. Safevi devletini kuran ah smail sancanda, Peygamber ailesinden geldiini belirtmek iin, bu yzyllarda peygamber ailesini temsil eden yeil rengi kullanmtr. Ayrca, al denilen tu da kullanlmakla beraber Seyyah Chardin zerinde Zlfikar, Kurn ayetleri, iilike ait yazlar bulunan ince uzun bayraklarn kullanldndan bahsetmektedir (Kprl, 1943: 415). 2.2.3. Osmanl mparatorluunda Sancak Karacahisarn alnmasnn ardndan Konyadaki Seluklu hkmdar Sultan Alaeddin tarafndan, Osman Beye dier beylik iaretleri ile birlikte gnderilen sancan renginin beyaz olduu rivayet edilmektedir. Elviye-i Sultan, Alemhy- Osman, Alem-i Pdiah ve Liva-i Saadet olarak adlandrlan saltanat sancaklar birka eit olmasna ramen ak alem denilen beyaz sancak asl saltanat sancadr. Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat adl eserinde Sultan Alaeddinin Osman Gaziye gnderdii sancak beyaz olduundan, padiahlar ak sanca kabullenmiler vezirler, beylerbeyleri ve asker snflar farkl renklerde nian ve

13

alametler kullanmay tercih etmilerdir. demektedir (Tuncor, 1968: 10). Osman Gazinin ak sanca almadan nce sava srasnda gidon eklinde, kzl renkli bir sancak kulland bununla beraber Osmanl Devletinin sancak ve bayraklarnda tarihi beyaz renkten baka krmz ve yeili oka kullandklar bilinmektedir (Ali, 1989a: 195-196). Ali, Sancamz ve Ay-Yldz Nak adl makalesinde, Orhan Gazinin Bursay aldktan sonra, babas Osman Gazinin eyh Edebalide kald bir gece grd ryay hatrlatacak bir iaret olmak zere, kullanmakta olduu krmz renkli sava bayrann ortasna, yeil renkli oval bir ekil ve bunun iine birbirinden farkl ekilde, hilal koydurduundan bahsetmektedir. Osman Gazinin ryasnda, eyh Edebalinin gsnden bir ay ktn, gittike byyp dolunay halini aldktan sonra kendi gsne girdiini ve bunun ardndan yan banda bir aa belirdiini grm olduu rivayet edilmektedir. Baz kaynaklarda bu ryann, Osman Gazinin babas, Erturul Gaziye ait olduu gemektedir. 24 Mays 1544te Barbaros Hayrettin Paa ile birlikte stanbula gelen, Fransz donanmasndaki elinin yannda grevli bulunan Rahip Morand, anlarnda Osmanl sanca ile ilgili olarak bu gnk Osmanl hanedannn sanca, Sultan Osmana verilen krmz zerine hilalli sancaktr diye bahsetmektedir (Kurtolu, 1988: 101). Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi srasnda otann nnde, biri beyaz dieri krmz renkli olmak zere iki sancak bulunmutur (Ali, 1989b: 380). Kanuni Sultan Sleyman dnemine dek drt adet olan saltanat sancaklarnn says bu dnemde devletin genilemesine paralel olarak yediye karlmtr. Kara elebizade Abdlaziz Efendi (1591-1658) Kanuni Sultan Sleyman sefere gittiinde n sra altn gnderli yedi sancak aldndan bahsetmektedir (Ali, 1989b: 380). Bu sancaklarn renkleri gerek minyatrlerde ve gerekse dier kaynaklar ierisinde eitlilik gstermektedir [Resim 8, Resim 9 ve Resim 10]. Hammerde iki krmz, iki izgili, bir beyaz, bir yeil ve bir sar; Selanik, Eri Seferinden bahsettii ksmda, iki krmz, iki yeil-krmz, bir beyaz, bir yeil bir sar-kzl; Kavnin-i Osman ve Rbta-i Asitanede bir beyaz, bir yeil, bir krmz, bir sar, bir beyaz-yeil, bir krmz-sar (Yenieri sancadr), bir krmz-beyaz; 17. yzyl balarnda yaam ve devlet ierisinde grevlendirilmi olan Topular Katibi Abdlkadir Efendi ise Vekayi-i Tarihiyyede II. Osmann Leh Seferinden bahsettii ksmda iki krmz, iki yeil-krmz, bir beyaz, bir yeil, bir krmz-sar saltanat sanca kullanld 14

gemektedir. Uzunarl, orduda ve memuriyetlerde bulunmu olan Selanik ve Abdlkadir Efendilerin verdikleri bilgilerin ayn olmas nedeniyle bunlarn kaytlarn tercih ettiini belirtmitir (Uzunarl, 1988a: 243). Galland, anlarnda IV. Mehmetin Lehistan Seferi srasnda Kamanie Kalesinin almasnn ardndan, Trklerin enlik dzenlediinden ve saraya aslan bir sancaktan bahsetmektedir; Kamaniann zapt dolaysyla bugn Trkler iin bir donanma yahut enlik gn olduu
cihetle, saray, toplarn gene seher vaktinden itibaren gmbrdetti ve padiahn dairesine aslm parlak altndan bir ok sancaklar, bu dairenin stnde de flama yerinde byk bir krmz ve beyaz bayrak grld. Bu bir ocaa bal olup rzgrn diledii ekilde havada sallanyordu. Vaktiyle bu tarzda enlikler grm olan kimseler hi bu ekilde bir bayrak grmemi olduklarn bana temin ettiler. Kendileri byle bir bayran zat- ahanenin bizzat ordu banda bulunmasndan dolay ilave edildiine hkmetmekteydiler. Bu bayran zerinde, atda bir nevi yeil adr mevcuttu ki bunun altn yaldzl sancaklar dikkati celb ediyordu.

(Galland, 1998: 183). Her padiah clusundan sonra zerinde isminin yazl olduu yedi sancak yaptrmtr. Sava srasnda saltanat sancaklar padiahn arkasnda bulunmaktayd. Sefere kan Osmanl padiahlar, snrda sava alay dzenledikleri zaman resm geit yapmaktaydlar. Bu geit srasnda Silahtar, uhadar ve rikaptar aalar balarnda skf ile padiahn arkasnda yer almaktaydlar. Onlarn da arkasnda Kapaas ile sanda mir-i alem solunda kapclar kethdas yer alr ve ak sancak tanrd. Ak sancan yannda krmz sancaa sahip sipahiler ve solda sar sancaa sahip silahtarlar yer almaktayd (Uzunarl, 1988a: 245). Mir-i alem saltanat sancaklar ierisinde en stn tutulan ak sanca, maiyetindeki alemdarlar ise dier sancaklar tamaktayd. Osmanl Devletinde vezir ve beylerbeyi rtbelerine sahip devlet ileri gelenlerinin de tu ve sancaklar bulunmaktayd. Bu devlet adamlar her hangi bir sebeple azledildikleri takdirde tu ve sancaklar geri alnrd. Vefatlar durumundaysa devlet tarafndan alnmaktayd. Balangta paalarn da nlerinde beyaz sancak ekmelerine izin verilmise de daha sonralar renkli sancaklar kullanmlardr (Mahmut .Paa, 1983: 25). Veziriazamlara yeil, vezirlere krmz, beylerbeylerine kzl renk sancak verilmitir (Uzunarl, 1988a: 247). Mahmut evket Paann Osmanl Tekilat ve Kyafet-i Askeryesinde ise paa sanca, ortada yuvarlak sar srmal bir blm, bunun etraf iten da doru, krmz ve yeil renklerde ipekten ve 15

ucu sivri ekilde bitmekte olan bir sancak olarak gsterilmitir. Hilal bulunmayan bu vezir sancaklarnn bir ksmnda kelime-i ahadet, kelime-i tevhid veya ayetler ilendiinden bahsedilmektedir (Ali, 1989b, 384). Graf Marsigli Osmanl sancak ve bayraklar ile ilgili olarak unlar yazmtr;
Trklerin de ordu ve ktalarnda sancaklar vardr. Bundan baka merasimlerde ve harbe balanlmak zere olduu sralarda, dman ktatn grdkleri zaman, ve cezye verilen milletlere kar sancaklarnn adedini ziyadeletirirler sebebi ise bu suretle dmanlara korku verilmesi ve kendi efradnn teci ve tevik edilmesidir. Viyana Muhasaras esnasnda ben Trk ordusunda esir bulunduum zaman bunu grdm. Harpten iki gn evvel en ufak erzak arabalarnn zerlerinde bir veya iki krmz bayrak bulunuyordu. uras muhakkaktr ki onlar bu bayrak ve sancaklar uzaklardan gstermekte idiler ve maksat dahi ordunun ok kalabalk olduunu gstermek idi. Yenieri sanca tmarl svarisinin sanca muhtelif renkte mselles ekilde ve ortasnda iki atal kl resmi olduu halde imal edilmekte, topu sanca ortasnda top ve mermi resmi bulunmaktadr. Paa ve vezirlerin sancaklar ok byktr ve bir renktedir. Srn tepesinde bakr altn yaldzl bir yuvarlak vardr. Bu sancaklar srma ile ssl olup Sakz Adasnda yaplrlar. (Marsigli, 1934: 176-177).

Osmanl mparatorluu kuruluundan itibaren birok ekil ve renkte sancaklar kullanmakla birlikte, hilal devletin resm sembol eklindeydi (Tekeli ve di.: 216). Osmanl bayrak ve sancaklarnda yer alan tek ve hilal sembol ile tular dnda devleti temsil eden herhangi bir alamet bulunmuyordu. Bu sebeple bir Osmanl armas meydana getirmek isteyen III. Selim (hd.1789-1807) dneminde hilalli ve yannda bir tane sekiz keli yldz bulunan sancaklarn kullanmnn oald grlmektedir. Ay-yldzn bir arada kullanlarak Osmanl Devletini temsil edii 16. yzyla kadar gtrlebilmektedir. Bartholomeo Georgievitz adnda bir papazn, 1553 ylnda Romada baslan yirmi sekiz sayfalk risalesinin takdim sayfasnda, aa oyma tekniindeki gravrde Osmanl Devletinin iareti olarak ay ve yldz grlmektedir (Eyice, 1988: 43), (zdemir, 1997: 71). Bu risalede baln iki yannda birer figr vardr. Bunlardan biri Alman mparatoru V. Karl, dieri ise Osmanl Sultan Kanuni Sleymandr. Bu iki hkmdarn balar stnde yer alan arma kalkanlarnn ilerinde, her iki devleti temsil eden armalara yer verilmitir. Osmanl padiahnn armasnda bir ay ile alt ual bir yldz bulunmaktadr (Eyice, 1988: 44). II. Mahmut (hd.1808-1839) dneminde, daha nceden Osmanl Devletini temsil eden ve III. Selim zamannda daha ok kullanlan bu hilalli ve yldzl sancaklarn kalelere ve devlet binalarna ekildii bilinmektedir. III. Selimin ardndan tahta 16

karlan II. Mahmut, 1826da Yenieri Ocan kaldrarak yerine Asakir-i Mensure-i Muhammediyeyi kurmu ve Yenieriler arasnda kullanlan bayrak kelimesi ile birlikte Yenierileri hatrlatan baka kelimeleri de yasaklayarak, bayrak yerine sancak kullanlmasn emretmitir. II. Mahmutun lmnden sonra padiah olan I. Abdlmecit (hd.1839-1861) zamannda ay ile beraber kullanlan sekiz keli yldz be keliye evrilmitir (Osman, 1931: 448), (Tekeli ve di.: 216). 1850 ylnda karlan Bosna madalyasnda grlen ay-yldzda ok ual yldzn yerini be keli yldza brakt grlr (zdemir, 1997: 86). 1884 tarihli Hariciye Nezareti Salnamesinde, Osmanl saltanat sancaklar bal altnda, be keli yldza sahip hilalli sancaklarn ve evresinde nlar olan tural sancan kullanld grlmektedir (Hariciye Nezareti Salnamesi, H.1302/M.1884), [Resim 11]. Bununla birlikte Sultan Abdlmecit (hd.1839-1861) zamannda imal edilen silahlarn, alay sancaklarnn, asker okullarn diplomalarnn ve okul jurnallerinin, kozak ad verilen nme-i hmayun, ahidnme-i hmayun gibi sultana ait baz belgelerin konulduu zel kutularn zerinde, gm evrak kutular ve sancak Kurnlarnn mahfazalar zerinde Osmanl armalar kullanlmtr (zdemir, 1997: 86). Sultan Abdlaziz (hd.1861-1876) dneminde devlet sancaklarnn ortasndaki turann beyaz renkte, sekiz kollu ve oval formlu bir gne motifi iine alnd ve bu sancan renginin krmzdan vine r rengine dntrld grlmektedir. Bu ekle sahip sancaklar saltanatn kaldrlmasna kadar Osmanl Devletinde kullanlmaya devam etmitir (Tekeli ve di.: 216). 2.2.3.1. Asker Birlik ve Orta Sancaklar Osmanl Devletinde padiaha ait saltanat sancaklar ile devlet byklerine verilen sancaklar dnda kapkulu, azap ve yenieri ocaklar gibi asker birliklerin ve bu birlikleri oluturan ortalarn kendilerine ait sancaklar bulunmaktayd. Yenieri Ocann kulland sancan rengi ile ilgili olarak; beyaz, krmz-sar ve krmzyeil olmak zere kaynaklarda farkl bilgilere rastlanmaktadr (Kprl, 1943: 416), (Kurtolu, 1992: 64), (Uzunarl, 1988a: 242). Antoine Galland ise Edirnede bulunduu srada stanbuldan Edirneye gelen Yenierilerden bahsederken eitli renkte bayraklar ardnda yrdklerini kaydetmektedir (Galland, 1998: 105).

17

Bunula beraber, Hnernmede Kanuni Sultan Sleymann Estonibelgrad Kalesini almasn gsteren minyatrde, yenieri balkl iki figrn kalenin burlarna sarkrmzl sancaklarn koyduklar grlr. Minyatrde Osmanl ordusunun ehri feth edii, gerek burlara sancaklarn konulmas ve gerekse kilise olmas muhtemel binann atsna km ezan okuyan figr ile ifade edilmitir [Resim 12]. Ali ise Mahmut evket Paann Osmanl Tekilat ve Kyafet-i Askeryesinden alarak, Yenieri Ocann sancann st tarafnn krmz alt tarafnn yeil renkli olduunu ve zerinde srma ile ilenmi Zlfikar bulunduunu, Hammer ise bu sancakta Zlfikarn yan sra hilalin de kullanld kaydetmektedir (Ali, 1989a: 206). Bununla birlikte her Yenieri ortasnn krmz zemin zerinde, yaptklar ileri ifade eden bir iareti mevcuttu. Yenieriler bu iaretleri kaplarnn, adrlarnn zerine hatta dvme olarak vcutlarna yaptrmaktaydlar. Ok, pa, deve, fil, kpek, kale, Zlfikar, servi aac, hurma aac, alem, adr, bayrak, top, kanat gibi iaretler ierisinde en ok kullanlan adr olmutur. adrlarn yanna konulan sembollerle orta iaretleri arasnda farkllklar yaratlmtr. lk dzenli piyadeler, yaya askerlerinin sancaklar dz krmz renkteydi ve ortada yeil renkte oval bir ekil ile bu eklin ortasnda srma ile ilenmi iki hilal bulunmaktayd. lk dzenli svari msellemlerin sancaklar ise Yenierilerin sancaklarnn tersine st ksm yeil alt ksm krmz renkliydi. Silahtarlar ile sipahilerin bayraklar ayn ekildeydi ve ikier hilalliydiler. Ancak silahtar bayrann rengi sar, sipahi bayrann rengi krmzyd. Bu sebeple silahtarlara sar bayrak sipahilere ise krmz bayrak denilmitir (Ali, 1989a: 208), (Ali, 1989b: 376). Osmanl ordusunun Edirneden Lehistana sefere kn izleyen Galland piyade sancaklar ve svariler hakknda u bilgileri vermektedir;
Ba vezirin heyetindeki piyade kuvvetlerinin nlerinde tanan birok renkte sekiz saten bayrak arkasnda ikier ikier ilerleyilerini grmek pek gzel bir manzara tekil etmekteydi. Sadrazamn delileri arasnda iki tanesi svari olup srtlarnda iki byk kanat vard ve ikisi de zerine bir kartal bal bulunan byk birer yeil denek tamaktaydlar. Trklerin sylediklerine nazaran bu keyfiyet bir ey ifade etmiyordu ve bu insanlar bu eyleri ancak canlar diledii iin zerlerinde tayorlard. Delilerden sonra, her vezirin heyetinde kendisine ait bulunan zeamet veya sipahiliklere mensup bir takm kimseler beygire binmi olarak ilerliyordu. Bunlar efendileri tarafndan her istenite gelmek mecburiyetindeydiler. Hepsi ayn derecede iyi atlara binmi ve tekilatlanm deillerdi. Bu ii ahsi imknlarna gre yapmlard. (Galland, 1998: 118-119).

18

Topu ocann krmz sancann ortasnda bir top ve biri topun az ksmna yakn olmak zere drt glle bulunmaktayd. Humbaraclarn sanca da yine krmz zeminlidir ve zerinde bir havan tasviri bulunmaktadr. Asker blklerin sancaklarnda genel olarak krmz, sar ve yeil renk zemin zerinde, bln ii ile ilgili tasvirler ve hilal kullanlmtr. 2.2.3.2. Alay Sancaklar Alay sancaklarnn zerine kelime-i tevhid, baz ayetlerin sureleri, saltanat armas, sultan turas, ay-yldz ve hangi alaya ait olduunu belirten yazlar, genellikle srma ile ilenmitir (Tekeli ve di.: 218). 1789 senesinde tahta kan III. Selim dneminde III. Mustafa (hd.1757-1774) zamannda balayan Batllama hareketleri younluk kazanm ve asker alanda yaplan dzenlemeler, II. Mahmut tarafndan da devam ettirilmitir. Bu dzenlemelerin en nemlilerinden biri Yenieri Ocann kaldrlarak, Asakir-i Mensure-i Muhammediye adl asker tekilatn kurulmasdr. Kuruluunda din dncelerin hkim olduu bu tekilatn sancaklar Hz. Muhammedin sancaklar gibi siyah renkli ipekten yaplm ve zerlerine kelime-i tevhid gibi din ibareler ilenmitir (Kurtolu, 1992: 133). 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren tek renkli alay sancaklarnn yannda birka ayr rengin bir arada kullanld farkl ekilde dzenlenmi alay sancaklar da kullanlmtr. Ahap gnder zerinde tanan alay sancaklarnn banda ordu ya da alayn sancak alemi bulunmaktayd. Bununla beraber savalarda baarl olmu alaylarn sancaklarna madalya ve zafer kurdelesi de taklmtr (Tekeli ve di.: 218). 2.2.3.3.Sosyal Hayatta Kullanlan Sancaklar Osmanl toplumunda 14. yzyldan itibaren tarikat ve esnaf loncalarna zg, zerinde eitli semboller bulunan sancaklar da benimsenmi ve kullanlmtr (Tekeli ve di.: 214). Bunlar saltanat ve ordu sancaklar gibi byk boyutlarda olmayp kk llerdedirler. Alman gezgin Nicholas Haulnotun gnlnde esnaf loncalarnn tmnn birbirinden farkl flamalar olduu belirtilmektedir. 1592 enliinde padiahn ve halkn nnden geen yz seksen bir esnaf kuruluunun her birinin bazen bir, bazen ikiden bee kadar ykselen sayda flamalar bulunmaktayd. Bunlar o esnaf loncalarnn simgeleriydi ve halk esnaf bu flamalardan tanmaktayd (Nutku, 1997: 51, 54).

19

Sosyal hayatn en youn olduu yerlerden biri olan ar ve pazarlarda, dkknlarn kaplarnda ve tabelalarnda o dkkn tantan belgi denilen iaretlerin de konulduu bilinmektedir (zdemir, 1997: 31). Ayrca ounlukla bir cami ya da mescit evresine kurulan Osmanl mahallelerinin bazlarnn kendisine ait bayra bulunmaktayd ve bu bayraklar caminin minberinde ya da mihrabn yannda asl durmaktayd (Osman, 1931: 456). 2.2.3.4.Sancak- erif Sancak- erif, gerek Osmanl toplumunda ve gerekse Osmanl ordusunda nemli bir yere sahip olmutur. Peygambere ait olduu rivayet edilen ukab ismindeki siyah renkli sancak nce Emeviler daha sonra Abbasiler tarafndan korunmu ve Yavuz Sultan Selimin Msr almas ile Osmanl Devleti eline gemitir. stanbula getirilmesi ile ilgili, Yavuz Sultan Selimin dnnde beraberinde getirdii ve Rodos Kuatmas srasnda, Kanuni Sultan Sleymana Msr valisi tarafndan verildii eklinde iki trl kayt bulunmaktadr (Gkbilgin, 1966: 189). Kanuni Sultan Sleyman tarafndan her sene haclar ve surre alay ile Mekkeye gidip gelmesi temin edilmek zere, am hazinesinde kalm daha sonra ilk defa uur getirecei dncesiyle 1593te Avusturya Seferinde orduyla gnderilmitir. 1595ten sonra bir daha ama gnderilmeyerek Enderunda saklanmtr. Osmanl ordusunda Sancak- erifin seferlere padiahlar ya da sadrazam ve serdar- ekremlerle gnderilmesi gelenek haline gelmitir. Sancak- erif padiahla beraber ilk defa 1596da Eri Seferine gitmi ve bu srada yannda seyyid denilen peygamber soyundan yz kii bulundurulmutur. Sava srasnda Sancak- erif serdar- ekremin nnde bulundurulmaktayd ve kutsal saylan kiiler ile hafzlar, sancan etrafnda Fetih suresini okumaktayd (Gkbilgin, 1966: 190). Bu sancan veziriazama ya da serdar- ekreme teslim edilerek, ordu ile uurlanmas ve dnnde padiaha teslim edilmesi srasnda zel merasimler yaplmtr. Ordu sefere kaca zaman padiah, Sancak- erifi omzuna alarak arz odasna getirir ve burada serdar- ekreme teslim ederdi. Anadolu tarafna sefere gidilecekse skdar, Rumeli tarafna gidilecekse Davutpaada ordugh yeri seilir ve otalar kurulurdu. Sancak- erifle beraber tular, ordunun ve devletin ileri gelenlerinin, merasim gnlerine zel kyafetleriyle katld bir alay ile bu ordugha gtrlmekteydi. Ordunun zerinde byk etkisi olan Sancak- erif iin ordughta ayr bir adr kurulmaktayd (Orgun, 1941a: 245). 20

Bununla beraber surre alay denilen ve her sene yenilenen Kbe rtsn gtrmek zere yola kan alayn da zel bir sanca ve sancak klf bulunmaktayd. slam devletleri arasnda nem tayan konulardan biri olan Kbe rtlerinin yaptrlmas, 16. yzyldan 20. yzyln ilk eyreine kadar Osmanllar tarafndan gerekletirilmitir. Her sene yenilenen bu rtnn Surre alay ile gnderilmesi ve yola k byk bir trenle olmaktayd. Surre alay sancaklar 310x118 cm byklndeydi ve yeil renkli kaln ipekli zerine tespit edilmi, bir ucu sivrilerek son bulan, dikdrtgen eklinde krmz zeminli bir pafta ile etrafn eviren on iki yuvarlak paftadan meydana gelmekteydi (Tezcan, 2004b: 287). 1672de Edirnede Sultan IV. Mehmetin Lehistan Seferine k iin yaplan alay seyrederek grdkleri ile ilgili ayrntl bilgi veren Antoine Galland anlarnda yle yazmaktadr;
Bununla beraber bu ihtiaml merasimde daha ncede sylediim gibi her vezir heyeti nnde ancak iki tu tamaktayd. Bu iki tu ortasnda yaya bir baka adam Muhammedin bayran tayordu. Bu bayrak byk, yeil satenden ve drt taraf Arapa ve srmadan bir yazy yani u Allahtan baka Allah yoktur ve Muhammed Peygamberidir szlerini ihtiva ediyordu. Bu bayrak hemen hemen yere srnyordu. Bal bulunduu denein banda bir nevi gm kase mevcut olup bunun iinde kk bir cilt halinde Kurn mevcuttu. (Galland, 1998:

117). Subaylarla aalarn arkasnda ata binmi derviin her biri bir sancak tamaktayd ve
Muhammedin sanca olan ortadaki yeil satenden olup tekmil yanlarnda Muhammed akidesinin dsturlarn altndan arabesk harflerle bildirmekteydi. Bayran iinde dahi ayn eyler altn harflerle yazl bulunuyordu. Bunu Fransada grm bulunduum ekilde omuz zerinde deil fakat tekmil bayrak ve sancaklar gibi dik gtryorlard ve tepesinde mselles eklinde bir gm kutu mevcut olup bunun iinde bir Kurn mahfuz bulunduu bana temin edildi. Eer tutanlar bunlar tamamen altndan tutmam bulunsalar yerlere kadar srnecek olan dier bayraklar muhtelif renkte satenden olup zerine de altndan yazlar salmt.

(Galland, 1998: 121). Sava srasnda Sancak- erif hibir zaman n saflarda tanmam, kimi zaman sancakla berber gtrlen, hrka-i erif gibi dier kutsal emanetlerle beraber arkada korunmutur. Bu ekilde, savata her hangi bir olumsuz durum olduunda, arkadaki muhafz, sancak sandn ve kutsal emanetleri uzaklatrma imkn bulmaktayd. Bu sayede Sancak- erif hibir zaman dman eline gememitir (Petrasch ve di., 1991: 67). Viyana Kuatmas srasnda Osmanl ordusunda esir bulunan ve daha

21

sonra LEtat Militaire de LEmpire Ottoman adl eseri yazan Graf Marsigli (16581730) Sancak- erif hakknda unlar kaydetmitir;
Sultan msaade eyledii takdirde bu sancak saraydan karlarak orduya gnderilmektedir. Bu sanca ekilmi olduu halde ne seferde ne ordughta grmedim. Bu sancak hakknda sylenen szlere ve rivayetlere inanmak istemem. Ancak sylenilen szlerden bazlarn anlatmalym. Macaristanda cereyan eden ve Trkler iin felaketli olan pek ok safhalarda bu sancak daima muhafaza edilmi ve kurtarlmtr. Bu sancak birok efradn muhafazasnda olarak daima ileride gnderilmekte idi. Slankamen muharebesinde sancaa refakat edenler ok byk mkfatlar almlard. Peygamberin bir mucizesi olarak asar svarileri arasndan getikleri zaman dman tarafndan asla grlmemi olduklarn sylemilerdi. (Marsigli,

1934: 177-178). Ordunun seferleri dnda, Osmanl halk zerinde byk etkisi olduundan isyan ve ayaklanmalar gibi nemli toplumsal olaylar srasnda da Sancak- erif karlmtr. Osmanl mparatorluu en son Birinci Dnya Sava srasnda Sancak- erifi karak cihad- ekber ilan etmitir (Gkbilgin, 1966: 191). Zamanla ypranmas zerine adet yeil ipekten sancak yaptrlarak, siyah renkli sancak bunlarn iine paylatrlmtr. Gerek bu sebepten ve gerekse ierisine konulduu klf yeil olduundan 18. yzyldan itibaren liva-i hidra (yeil sancak) diye anlmtr. 1930lu yllarda Topkap Saray Mzesinde yapt aratrmalar srasnda Sancak- erifi de inceleme frsat bulmu olan F. Kurtolu bu sancakla ilgili olarak unlar yazmaktadr;
38x113 cm. ebadndaki yeil ipekli kumatan yaplm Sancak- erif yarya yakn iki katldr. Bu ikinci katn zerinde krmz atlas zerine srma ile sls celi ile Nasrun minallahi ve fethun karib ayeti ilenmitir. Etrafnda aere-i mbeerenin adlarn barndran yuvarlak ereveler dikilidir. Bu sancan bir asks vardr ki iki ucu pskll ve yeil renkte canfesten yaplmtr. Gerek renginin yeil olmas ve gerekse kullanlan kuman eidi Hz. Muhammed zamanndan kalma olmadn aka gstermektedir. zerindeki sls hat bu sancan ancak bir veya iki asrlk olduunu gstermektedir. Yine bu sandn iinde yeil canfesten dikilmi bir torba iinde siyaha yakn bir renkte rm kuma paralar bulunmaktadr bunun da Hz. Muhammed zamanndan kalm olmas ihtimali ok uzaktr. (Kurtolu, 1992: 70).

Selanik Tarihinde Sancak- erifin yprand iin yenisinin yapld ve zerine asl Sancak- eriften paralar dikildii ile ilgili bilgilerin yer ald belirtilerek, Kurtolunun verdii bilgiler Tahsin z tarafndan da aktarlmtr (z, 1953: 27). Sancak- erif gnmzde de Topkap Saray Mzesi Kutsal Emanetler blmnde

22

muhafaza edilmektedir ve arz odasnn karsndaki kapnn nnde, dikildii yeri belirten bir ta halen bulunmaktadr.

23

Resim 1- a.Prehistorik dnem rnei, b. Kuma paral primitif rnek, c. Msr, M 4. bin sonu, d. ran blgesinden metal rnek, M 3. bin. e.Perslere ait rnek, M 5. yy. Zygulski Z., 1992. Ottoman Art in Service of the Empire, New York University Press, New York and London, fig.1.

Resim 2- Roma dneminden rnekler. Zygulski Z., 1992. Ottoman Art in Service of the Empire, New York University Press, New York and London, fig.2.

Resim 3- Sancak Mushaf, Acar, ., 2005. Sancak Kurnlar, Antik Dekor, 88, NisanMays, s.120.

24

Resim 4- Sultan Abdlaziz (hd.1861-1876) tarafndan Mesudiye Zrhlsna hediye edilen mushaf (stanbul Deniz Mzesi Envanteri, no.0982).

Resim 5- Osmanl Tuu, Petrasch E., ve di., 1991. Die Karlsruher Trkenbeute: Badisches Landesmuseum Karlsruhe, Hirmer Verlag, Mnchen, s.77.

25

Resim 6- Dou Trkistann Kua ehrinde kurt bal sancak tutan bir insan tasviri, oruhlu Y.,1993. Trk Sanatnn ABCsi, Simavi Yaynlar, stanbul, s.48.

Resim 7-Dou Trkistann Kua ehrinde bulunan duvar resminde kurt bal sancak tutan Trk Kaan. ndirka, Z., 2002. Trklerde Hkmdar Tac Gelenei, Kltr Bakanl, Ankara, s.123.

26

Resim 8- Saltanat sancaklar, Eri Fetihnmesi, Haova meydan savandan ayrnt, ehnme-i Sultan Mehmed III (TSMK, H.1609, vr.50b-51a) Nakka Hasan, 1598. Mahir, B., 2005. Osmanl Minyatr Sanat, Kabalc Yaynevi, stanbul. Resim 61den ayrnt.

Resim 9- Saltanat Sancaklar, Moha Sava, Hnernme (TSMK, H.1524) vr.256b. Nakka Osman, 1588, Tannd, Z., 1996. Trk Minyatr Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, s.38. 27

Resim 10-Saltanat Sancaklar, Sultan II. Osmann Hotin Seferine gidii. (Ayrnt), ehnme-i Nadirden, Naki, 1622, TSM, H.1124, vr.53b. Tannd, Z., 1996. Trk Minyatr Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, s.55.

Resim 11- 1884 tarihli Hariciye Nezareti Salnamesi.

28

Resim 12- Estonibelgrad Kalesinin fethi, Hnernme II, Nakka Osman ve ekibi, 1588. Mahir, B., 2005. Osmanl Minyatr Sanat, Kabalc Yaynevi, stanbul. Resim 60tan ayrnt.

29

3. OSMANLI BAHRYE SANCAKLARI 3.1. XV.- XX. Yzyllarda Bahriye Sancaklar Osmanl bahriyesinde kullanlan sancaklar ile ilgili en eski kaytlardan biri II. Mehmet dneminde yaam, Tursun Beyin Tarih-i Eb-Feth adl eserinde gemektedir;
Eer grse Gazi Umur Bey Deye olmaya bu donanmadan yek Mavnalar, kadrgalar bu zese Sanasn dalar yrr su zere Cdadan her biri ol neyistan Kzl bayraklardan bir glistan

Kefe Seferinin anlatld bu blmde Osmanl mavna ve kadrgalarnn krmz bayraklarla donatlm olduundan bahsedilmektedir. Ancak zerlerindeki motif ya da iaretler hakknda herhangi bir bilgi verilmemitir (Noyan, 1976: 48). stanbulun fethi ve alemdar Eyp Ensarinin kabrinin bulunmasndan sonra sikkesinin zerine karalarn ve denizlerin sultan ibaresini koyan Fatih Sultan Mehmete ait hnkr gemisinin sanca yeil renkteydi (Ali, 1989b: 379). 1475 senesinde Gedik Ahmet Paa kumandasnda Krma giden Osmanl gemileri iinde kzl bayraklarla donanm mavnalarn olduu bilinmektedir (Bostan, 2005: 221). 15. yzylda zellikle krmz renk sancaklar kullanld halde, 16. yzylda kumandanlar yeil, imparatorluun eitli sancaklarndaki derya beyleri ise beyaz, krmz, sar ve sarkrmz izgili sancaklar kullanmlardr (Kprl, 1943: 418). Osmanl bahriyesinde yeil renk sancaklarn kullanmnn dayand kaynak ile ilgili bilgi, Beylikler dneminde Aydnolu Umur Beyin gemisine ektii sancan yeil olduudur. Yeil renk din bir anlamda kullanlmtr ve cihat ile gaza kavramlarn ifade etmektedir. Bu renk sancaklarn, gazilere ait olduu ve daha ok denizciler

30

tarafndan kullanld bilinmektedir. Barbaros Hayrettin Paann yannda ve hizmetinde bulunmu Seyyid Murad tarafndan kaleme alnan, Barbaros ile aabeyi Oru Reisin hayatnn anlatld, gazavatnmede Yavuz Sultan Selimin Hayrettin Paaya, srma ayetler yazl yeil bir sancak ile krmz bir flandra gnderdii gemektedir (Seyyid Murad, 2003: 140). Gazavatnmenin bir baka nshasnda ise Kanuni Sultan Sleymann, Barbarosa hilat, samur krk, saat ve kl ile birlikte gnderdii sancak ve flandrann Paakapsna diktirildiinden, som srma sanca grmeye gelenlerin hayret iinde kaldklarndan bahsedilmektedir (Seyyid Murad: 75). Piyale Paann donanmasnn stanbuldan hareket ediini anlatan Avrupal bir seyyah, kumandan bayrann yeil olduunu bildirmektedir (Kprl, 1943: 417). Bu durum dier korsanlar ile savaan Cezayir korsanlarnn, Umur ve Barbaros Paalarn geleneklerini devam ettirdiklerini gstermektedir (Kprl, 1943: 418). 1573te Avusturya elisi Sannegk ve Preyburg Kontu David Ungnad ile birlikte stanbula gelen ve be sene stanbulda kalan sefaret heyetinin Protestan vaizi Stephan Gerlachn, torunu Samuel Gerlach tarafndan 1674te Frankfurtta baslan, gncesinde 16. yzyl Osmanl donanmas ile ilgili olarak unlar yer almaktadr;
19 Kasmda (1573) Ulu Alide 130 kadrga ve kendine ait olan yeil direkli birok gemiyle birlikte geri geldi. Kadrgalar rengrenk gzel bayraklarla sslenmiti. En tepeye gzlemcinin sepetinin olduu yere de ok uzun, krmz, beyaz ve siyah renkte iki sivri uzants olan bir bayrak ekilmiti. Gemiler ve krekler krmzya boyanmt. Kaptanpaa gemisinin d yaldzlyd ve n tarafnda yaldzl top vard. Ulu Ali Galatann karsnda, sarayn nnde gemileri durdurdu ve btn toplar ateledi. Daha sonra gemiler ok ho bir mzik eliinde kar sahile getiler. (Gerlach, 2007:107). 21 Mays (1576) tarihinde Ulu Ali 30 kadrga ile denize ald. (bazlar 25 kadrga olduunu sylyor) Gemilerin kreklerini ve direklerini krmzya boyamlar, krmz, beyaz ve mavi bayraklarla sslemilerdi. (Gerlach, 2007: 348).

H. 10. yzylda istinsah edilmi, Piri Reisin 2612 numaral Ayasofya nshasnda Marmaris Limannn betimlendii yaprakta liman ierisindeki iki gemiden birinin k gnderinde dz mavi renkli bir sancak grlmektedir [Resim 13]. nebaht (Lepanto) Deniz Savan betimleyen bir gravrde Osmanl donanmasnn 16. yzylda kulland sancaklar tasvir edilmitir. Bu sancaklarn zerindeki hilal ve yldz motifleri eitli ekillerde kullanlmtr. hilal bir arada kullanlmakla beraber bunlarn az ksm kimi zaman ayn yne, kimi zaman de farkl yne 31

bakar ekildedir. Baz sancaklarn ortasnda yldz, kelerde hilal bazlarnda ise kelerde yldz ortada hilal grlr [Resim 14]. Venedik ve spanyol tarihileri, nebaht Deniz Savanda Kaptanpaann gemisinin pruva direine Zlfikar bulunan bir sancak; k sancak gnderine ise krmz zemin zerine gen oluturacak ekilde yerletirilmi adet beyaz renkte hilal bulunan bir sancak ektiini ve bakumandan Pertev Paann gemisinin k gnderinde beyaz zerine hilalli sancak bulunduunu, Cezayir Beylerbeyi olan Ulu Ali Paann ise yeil renkte ve zerinde Pene-i l-i Ab ile Kurndan sureler bulunan bir sancak tadn belirtmilerdir (Kurtolu,1992: 102). H. 10. yzylda yaplm olan ve stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunan Piri Reisin 6605 numaral Kitab- Bahriye nshasnda da bu gravrde grld ekilde yukar bakan hilalli sancaklar resmedilmitir [Resim 15]. Yelkenli geminin mizana direinde, krmz zemin zerine sar renkli bir hilal ve k gnderinde ise yine krmz zemin zerine sar renkli iki hilal bulunmaktadr. 1737-1738 yllarndaki Osmanl-Rus Savan betimleyen ve Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan belgede 18. yzyln ilk yarsnda Osmanl yelkenli ve ektiri filolarnda kullanlan sancaklarn krmz ve yeil renklerde, hilalli ve Zlfikarl olduu grlmektedir. Krekli gemilerin k ksmndaki kkn nne ekilmi sancaklar eitlilik gstermektedir. Belgenin altnda solda, en bata yer alan Osman Paann kadrgasnda, yeil zerine krmz desenleri olan bir sancak bulunmaktadr. Batarda-i Hmayun gemisinin pruva direine, krmz renkli ve uca doru sivrilen bir sancak ekilmitir. Kk blmnn nndeki gnderde, krmz renkli sancak zerinde sar ve yeil renkli hilal motifleri ve ukurlua paralel, yaz frizi olabilecek bir blm ile Zlfikar olmas muhtemel bir motif grlmektedir. Kadrga grubunun en nndeki Mustafa Paaya ait geminin sanca ise yeil zerine krmz hilallidir. Belgenin sanda yer alan kalyonlarn gnderlerindeki sancaklar dz krmz ve krmz-yeil izgilidir [Resim 16]. 1737 Osmanl-Rus savana katlan batarda ve kadrgalar ile kalyon ve ektirilerin gsterildii Keyfiyet-i Rusya adl eserde batarda-i hmayunun kkndeki sancak krmz-yeil izgili, dier gemilerin sancaklar ise krmz ve yeil renklidir. Kalyonlarn yer ald sayfada kapudne kalyonunun grandi direinde sar-yeilturuncu-mavi izgili; k gnderinde sar-turuncu-yeil-krmz izgili sancaklar bulunmaktadr [Resim 17]. Bunun benzeri bir sancak, altn renkli ve hilalli alemiyle 32

birlikte, 17. yzylda istinsah edilmi bir Piri Reis Kitab- Bahriyesinde de grlmektedir [Resim 18]. 18. yzyl sonlarnda stanbulda bulunmu olan Dohsson, bu yzylda kapudne, patrona ve riyale gemilerinde biri yeil, dieri krmz renkte iki bayrak olduunu, yeil sancan ortasnda Zlfikar; krmz sancakta ise bir hilal ve bir yldz bulunduunu; kaptanpaa bayrana ise padiah turasnn ilenmi olduunu belirtmektedir (Uzunarl, 1988b: 435). Bu ekilde tural sancaklarn kullanld, Fethiye Kalyonunun 1837-1838 (H.1253-1254) tarihli seyir jurnalinde de gemektedir; Kaptanpaa, kalyona geldii zamanlarda ali sancaklarn indirilerek ipek sancaklarn ekildii, daha sonra Sarayburnunun nnden geildiinde ise, tural sancak ekilerek yirmi bir adet top at yapld kaydedilmitir.1 1839 tarihli Mahmudiye Kalyonuna ait seyir jurnalinde de II. Mahmutun gemiyi ziyareti srasnda tural sancaklarn kullanld grlmektedir (Bulgurcuolu, 2004: 49-50). 1849 Bahriye Nizamnmesinin 3. ve 4.maddelerinde, padiah gemiye ktnda tural sancaklarn ekilecei kanuna balanmtr (Bahriye Nizamnmesi, 1996: 2-3). Dohssonun 18. yzyl sonuna dair verdii bilgiler, III. Selim dnemine karlk gelmektedir ki bu dnemde Kk Hseyin Paann giriimleri ile gemi sancaklarnda daha ok krmz renk kullanlmaya balanmtr. Kk Hseyin Paann konuyla ilgili olarak, 4 Ocak 1793 tarihinde donanma gemilerinin k gnderine ekilen yeil sancaklarn krmz renge evrilmesi hakknda hkm de bulunmaktadr.2 Bu belgede, Kaptanpaa Kk Hseyin Paann giriimleri ile Tersane-i Amirenin dzenlenmesi gereken konularndan birinin kalyon sancaklar olduu, kullanlan yeil bezli sancaklarn boyasnn kalp olduu ve iyi kalitede olmadklar iin bir ay iinde mavi renge boyanm gibi yprandklar yer almaktadr. Gemilerin k gnderinde devletin alametini tayan sancaklar, uluslar aras olarak da son derece nemli olduklarndan konun halledilmesi gerektii bildirilmektedir. Bu sebeple donanma sancaklarnn yeil yerine daha gsterili bir renk olan krmz aliden yaplmas uygun bulunmutur. Belgede ayrca Ankara alisinin yabanc ali kumandan daha defeli3 ve iyi kalitede olduu, geniliinin iki parmak daha fazla
DMA. Fethiye Seyir Jurnali (H.1253-54), s.39-40. BOA, CBH. 173/8160. 3 Tezghn defesine ok kuvvet verilerek tarak ziyade baslmakla sk dokunmu. emsettin Smi, Kmus- Trki, Enderun Kitabevi, stanbul, 1989, s. 612.
2 1

33

olduu ve alilerin Ankarada deil, al boyas daha gsterili olan stanbulda boyanaca gemektedir. alilerin Tersaneye geldikten sonra stanbulda bir zirs er para cret verilerek gzel ve ak al renge boyanaca bildirilmektedir. Yeil renk sancaklarn krmzya evrilmesi ile ilgili olarak Kurtolu, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Hazine ksmndaki, Osmanl Devleti ile yabanc devletlere ait sancaklar gsteren 2385 nolu sancak albmnde, stanbul Deniz Mzesi htisas Ktphanesindeki 986 demirba numaral sancak albmnde bulunan mavi renk sancaklarn, yeil renk gsterildiini belirtmektedir. Ayrca Topkap Saray Mzesi Ktphanesindeki bu albmde yeil renk sancaklarn, zaman getike mavi gibi olduundan, krmz renge evrildiini belirten bir not dldn de kaydetmektedir (Kurtolu, 1992: 122-123)4. III. Selim dneminde, Osmanl Devletinde kullanlan ve eitlilik gsteren sancaklarn bir dzene sokulmas iin aba harcand grlmektedir. Dohssonun anlarnda bahsettii sancak zerindeki ay-yldzn, bir devlet sembol olarak resmen kabul III. Mustafa (hd.1757-1774) devrinde balam, I. Abdlhamit (hd.17741789) ve zellikle III. Selim devirlerinde gelierek yerlemitir (Eyice, 1987: 47). III. Selimin saltanat srasnda bahriyenin slah edilmesi zerinde durulmu, tersane ileri, dolaysyla donanma bir dzene koyulmaya allmtr. Bu sebeple III. Selim, gvendii birini, st kardei olan Kk Hseyin Paay, tahta gemesinden birka sene sonra 10 Mart 1792de Kaptan- derya yapmtr. Kaptan- Derya Kk Hseyin Paa on iki yl bu grevde kalarak gerekli slahatlar gerekletirmitir. III. Selim, Kaptan- derya kk Hseyin Paaya, Osmanl donanmas ve ngilizlerin ibirlii ile skenderiyenin Franszlardan geri alnmasndaki baars sebebiyle samur krk ve svar olduu gemiye asmas iin bir sancak vermitir5 [Resim 19]. III. Selim 29 Mays 1807 tarihinde tahttan indirildikten sonra ay-yldz kullanm ksa bir sre kesintiye uramsa da II. Mahmutun 16 Eyll 1808 tarihli emriyle donanma gemilerinin sancaklarna ay ve yldz konulmutur. Fakat bu durum fazla uzun srmemi ve 22 Mays 1809 tarihinde dz krmz renk sancaklar kullanlmaya balanmtr (Cabi mer Efendi: 2003: 220, 448) [Resim 20]. Nitekim, Ahmet Muhtar Paann Feth-i Cell-i Konstantniyye adl eserinde, 19. yzyl balarnda
Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Hazine ksmndaki sancak albmnn demirba sayfa 122de 2385, sayfa 123te 2585 olarak gemektedir. 5 TSMA, E. 4240/1.
4

34

kullanlan Osmanl sancaklarnn gsterildii sayfada, Osmanl kalyonlarna dz krmz ve krmz zerine hilalli sancaklar ekildii grlmektedir [Resim 21]. 1829-1831 yllar arasnda Osmanl Devletinde bulunan ngiliz deniz subay Adolhus Slade, anlarnda Selimiye kalyonuna, zerinde beyaz renk yarm ay bulunan krmz renkli byk bir sancak ekildiinden bahsetmektedir (Slade, 1945: 35). II. Mahmut, ancak hkmdarlnn on sekizinci ylnda, III. Selimin balatt yeniliklere devam edebilmi ve Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunu kurmu olmakla birlikte sancaklara da tekrar ay-yldz konulmaya balanmtr (zdemir, 1997: 83). stanbul Deniz Mzesinde bulunan 1857 tarihli Osmanl Devleti ile yabanc devletlere ait sancaklarn gsterildii levhada, kaptan- deryaya ait sancak krmz zerine beyaz hilal ve yedi kollu yldzldr [Resim 22]. 18. yzyln sonlarndan itibaren sancaklarda kullanlan tura, Sultan Abdlaziz (hd.1861-1876) dneminde beyaz renkte, sekiz ual ve oval formlu bir gne motifi iine alnmtr (Tekeli ve di.: 216). Bu ekle sahip sancaklar Osmanl Bahriyesinde de kullanlmtr. H.1309/M.1891 senesinde baslm aret-i Umumiye-i Bahriyede padiaha ait ve geminin grandi direine ekilen sancakta tura, sekiz ual oval bir form ierisindedir. Yine sekiz ual oval bir formun ierisine yerletirilmi hilal ve yldzl sancak, padiahn bindii geminin gizine ekilmekteydi. Bu sancan gidon eklinde olan ise geceleri tural sancak yerine ekilmitir (aret-i Umumiye-i Bahriye, H.1309/M.1891) [Resim 23]. 1901 senesinde de bu ekle sahip sancaklarn kullanmna devam edilmitir (Mecmuat-l Bahriyyun, H.1319/M.1901: 1-2) [Resim 24]. Turann sekiz ual oval bir formun ierisine yerletirildii sancaklar, Sultan Mehmet Reat (hd.1909-1918) dneminde de kullanlmtr. H1328/M.1910 tarihli Osmanl Devletinin sancaklarn gsteren albmde, bu ekildeki sancaklar padiaha ait olarak gsterilmitir. Bununla beraber yine krmz renkte ve ortasnda ii bo oval bir form ile evresinde sekiz ual gne motifi yer alan sancaklar veliahta; bunun gidon eklinde olan ise Osmanl hanedana aittir (Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm,1328: 1). 3.2. Kaptanpaa-Kapudne-Patrona-Riyale ve Derya Beylerinin Sancaklar Osmanl Bahriyesi her tekilatta olduu gibi eitli hiyerarik blmlere ayrlmtr. 16. yzylda, Piri Reis, Kemal Reis, Murat Reis, Seydi Ali Reis, Turgut Reis ve Salih 35

Reis gibi denizcilere kaptan yerine reis denilmekteydi. Kaptan tabiri daha sonra kullanlmaya balanmtr. Yaklak 1682 senesinden itibaren donanmann kaptanpaadan sonra gelen byk amirallerine srasyla kapudne, patrona ve riyale ad verilmi dier gemilerin svarilerine ise kaptan denilmitir (Uzunarl,1988b: 432). Donanmann nemli konumlarndaki bu kiilerin bindikleri gemilere ise sancak gemisi kaptanlarna da sancak kaptan ad verilmitir. Bu tabirler onlar dier alay gemilerinden ayrmtr. Derya beyleri ise Kaptanpaa Eyaletini meydana getiren Osmanl kylarndaki sancak beylerine verilen isimdir. Derya beyleri donanma ile sefere gitmeye mecburdular. Bu hiyerari doal olarak sava zamannda kullanlan gemilerde, ekilen sancaklara da yansmtr. Kaptanpaa ya da Kaptan- derya donanmann bakumandandr. III. Selim tarafndan Nizam- Cedid kuruluncaya kadar kaptanpaalarn sancaklar zerinde daima Zlfikar resmedilmitir (Kurtolu, 1992: 98). stanbul Deniz Mzesi htisas Ktphanesi Asar- Atika blmndeki 986 demirba numaral sancak albmnde 1800 tarihinde ve daha ncesinde kaptanpaalar tarafndan kullanlan sancaklar gsterilmitir6 [Resim 25]. 14 Nisan 1802 tarihli ve Hseyin Paa tarafndan dzenlenen sancaklarn hayyatiye denilen terzi masraflarn gsteren belgede paa sancann stun sanca Zlfikar olarak gemektedir.7 Paa sancaklar padiah sancaklaryla kimi zaman benzerlik gsterse de daha kk boyutlu ve sade olmalar sebebiyle ayrt edilebilirler (Kurtolu, 1992: 98). Kaptanpaalar, 18. yzyl balarna kadar gerek sava ve gerekse bar zamanlarnda, krekle hareket eden ve paa batardas denilen gemilere binmilerdir. 1701 Bahriye Kanunnamesi ile Kaptanpaalarn ba kapudne denilen ve yelkenle hareket eden kalyona binmeleri, fener ve sancak takmalar; bar zamannda ise yine batardaya binmeleri kanuna balanmtr (Uzunarl, 1988b: 464). Paa batardasna ve kethda gemisine flandra, k bayra ve yel bayra devlet tarafndan verilmekteydi. Dier gemilere sar-krmz k sanca verilmekte, dier sancaklarla yel bayraklarn reisler kendileri karlamaktayd.

Albm, arka sayfasndaki Amerikan sancann altndaki not dolaysyla H.1215/M.1800 senesine tarihlendirilebilmektedir. 7 BOA, CBH. 51/2419.

36

Katip elebi (1609-1657), Osmanl Devletinin kurulu dneminden 1656 ylna kadar olan devrenin denizciliini ele ald Tuhfetl Kibar Fi Esfaril Bihar isimli eserinde flandra ve sancaklar hakknda u bilgileri vermektedir;
Paa batardasna ve kethda gemisine flandra ve k bayraklar, yel bayrana varnca miriden verilir. teki gemilere sarl-krmzl birer k bayra miriden verilip teki bayraklar ve flandralar reisleri kendi malndan ederler. Bir geminin flandras ve bayra ipek olup iki yz gurua ancak olur. Ve btn kapudanlar ve reisler ineden iplie varnca yat ve yara mahzenden alrlar. Ve gemi kapudanlarna her donanmada komanya akesi on beer bin ake verilir. (Katip elebi, 1973: 232).

Ayn bilgiler 17. yzylda yaam olan ve Osmanl kanunnameleri hakknda Telhisl- Beyan Fi Kavanin-i Al-i Osman isminde eseri bulunan Hazarfen Hseyin Efendi tarafnda da verilmektedir (Hseyin Efendi, 1998: 165). Ayrca batardalarn kklerinde eya olarak hal, kilim, seccade, yastk, minder, sancak alemi, ipek ve pamuk ipi, ksele, sahtiyn, Selanik keesi ve billur cam gibi eyalar da bulunmaktayd (Bostan, 2005: 177). 16. yzyl sonunda Osmanl mparatorluuna kle dm olan Heberer, bir batardann denize indirilii ile ilgili anlarnda, batardann grandi direine ekilen kaptan- derya forsunun som gmten yaplm olduunu belirtmektedir (Bostan, 2005: 178). Batarda-i hmyun ise Kaptanpaa batardasndan farkl olup baz padiahlarn yaptrm olduklar gemilerdir. Bunlar kaptanpaa gemileri gibi fenerliydiler ancak teknesi, krekleri ile direkleri yeile boyalyd. Yine yeil renk olan sancann tepesinde alem bulunmaktayd. Padiahlarn, kendi yaptrdklar veya kaptanpaann Tersanede ina ettirdii batardalar, denize indirildiinde maiyeti ile birlikte bu gemilere binmesi ve gaz niyetiyle bir miktar yol almas adet haline gelmiti (Bostan, 2005: 182). Bir vezir donanma ile sefere serdar olursa padiahn bu batardasna biniyor ve direine kendi sancan ekiyordu (Uzunarl, 1988b: 465). Orta batarda ya da hnkr gemisi de denen bu batarda, dierlerinden ayrt edilebilmesi iin daha ssl bir ekilde yaplmaktayd. Vezirlerden biri, donanmann kara askeri serdar olarak grevlendirilerek, kaptanpaa ile birlikte sefere katldklarnda bu gemiye binmekteydiler. Orta batarda yeile boyanm olmas sebebiyle dier gemilerden ayrlabiliyordu ve grandi direinde paa sanca bulunuyordu (Ali, 1989a: 198).

37

18. yzyln sonlarnda donanma sefere karken batarda-i hmyuna bir flandra aslmas adet olmutu. Donanma hareket ettiinde eski usule gre batarda iinde mehter alnr, nde batarda arkada dier donanma gemileri sralanarak merasimle denize alrlard (Bostan, 2005: 188). Kaptanpaadan sonra gelen ve gnmzn Oramiral rtbesine denk olan kapudnenin bindii gemiye kapudne-i hmyun denilmekteydi. Kapudne gemisi flamasn sancan altna dikmekteydi (Uzunarl, 1988b: 434). 14 Nisan 1802 tarihli belgede kapudne stun sanca ok yayl olarak gemektedir.8 stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi Asar- Atika blmndeki 986 demirba numaral sancak albmnde ok-yayl ve hilalli kapudne sancaklar grlmektedir [Resim 26]. Gnmzde Koramirale karlk gelen Patronann bindii gemiye Patrona-i hmyun denilmekte ve Patrona, flamasn pruva direinin stne ekmekteydi [Resim 27]. Patronadan sonra gelen Riyale rtbesi gnmzde Tuamirale denktir. Bindii gemiye riyale-i hmyun denilmekteydi. Riyale, flamasn mizana direine ekmekteydi [Resim 28 ve Resim 29]. Kaptanpaann kendisine bal sancak beyleri dier adyla derya beyleri bulunmaktadr ki bunlar ina ettikleri ve donattklar gemiler ile deniz seferlerine katlmaktaydlar. Derya beyleri seferler srasnda bindikleri gemilerin sancaklarnda, kendilerine zel olan iaretleri kullanmlardr. Tunus, Trablus ve Cezayir Beylerbeyleri de Osmanl donanmas ierisinde sahip olduklar nemden dolay oluturduklar filolara, kendilerine zel sancaklar ekmekteydiler (Rasim, 1325: 13). Derya beylerinin sancaklar ile ilgili Fndkll Silahdar Mehmet Aann, Osmanl Devletinin 1645-1720 yllar arasndaki olaylarn anlatt Silahdar Tarihinde, Fazl Ahmet Paann Girit Seferi srasnda, derya kaptanlarn gemilerindeki sancaklara bakarak kontrol ettii ile ilgili bilgi yer almaktadr (Kurtolu, 1992: 106). Kaptanpaa Eyaletine bal olan derya beyleri, donanmann yardmc kuvvetlerini oluturmaktaydlar. Bunlar kendi sancaklarndaki tmar ve zeamet sahipleri ile birlikte yllk gelirlerine gre bir, iki veya kadrga ile deniz seferlerine katlmaktaydlar. Derya beyleri gemilerini ve tehizatlarn kendileri temin ediyorlard ve sancaklar da ahslarna aitti. Derya beylerinin kulland bu sancaklar, daha sonra alay sancaklar olarak kullanlm, padiah cluslarnda, din
8

Ayn belge.

38

bayramlarda ve yabanc lkelerin zel gnlerinde gemilere ekilmitir (Rasim, 1934: 31). 1909 senesinde donanmann slah iin ngiltereden gelen Amiral Gamblen almalar ile alay sancaklar yerine aret-i umumiye-i bahriye flamalar (bahriye iaret flamalar) yaplmtr (Rasim, 1325:13). Donanmadaki gemilerin yenieri ve cebeci snflarndan askerler ile donatld baz zamanlarda ise yenierilerin bulunduu gemilere, krmz zerine beyaz renk ile kl, balk, kak, pa ve gemi gibi ortalara ait iaretleri tayan sancaklar ya da bir yz krmz dieri yeil sancak ekilmekteydi (Rasim, 1934: 31). 3.3. Donanmann Sefere knda ve Merasimlerde Sancak Osmanl donanmasnn her sene ilkbaharda denize k II. Bayezid (hd.1481-1512) dneminde balam ve 19. yzyl ortalarna kadar devam etmitir. Osmanl mparatorluunun sahillerini korumak iin gerekletirilen bu seferlere hazrlk, k aylarnda balamaktayd. Donanmann tersaneden hareket etme zaman yaklatnda, tersane geleneklerine gre kaptanpaa batardasna fener taklr, denize almaya bir hafta kaldnda ise hareket iareti olarak flandra ekilirdi (Uzunarl, 1988b: 440). Batarda-i hmyuna flandra aslmas ve daha sonra alay gsterilmesi sayg gsterilen geleneklerdendi.9 9 Eyll 1790 tarihli bir belgede donanmann k esnasnda batarda-i hmayuna ekilmesi adet olan flandrann mevcut olmad, yeniden hazrlanmas iin bir miktar masraf yaplmas gerektii ve Enderun hazinesinden iade edilmek zere flandra verilmesinden bahsedilmektedir.10 Hazrlklarn bitmesinin ardndan Tersane Emini, Bab- Aliye gelerek donanmann sefere kmasn sadrazama arz eder, sadrazam ise padiaha durumu bildirirdi. Gemiler padiahtan izin alndktan sonra mneccimbann uygun bulduu gnde alarga edilmekteydiler. 29 Austos 1791 tarihli belgede denize alacak donanmann k ve flandrann aslmas iin mneccimbann belirlemi olduu vaktin padiaha sunulduundan ve tayin edilen zamann Padiah tarafndan da uygun bulunduundan bahsedilmektedir.11 Bu nemli gn iin kurallar belirlenmi bir merasim bulunmaktayd. Merasimin dzeni u ekildeydi: eyhlislam, kazaskerler, nianc, defterdar, yenieri aas ve en son olarak sadrazam tersaneye, kaptanpaann odasna gelirlerdi. Sadrazama gerekli hazrlklarn tamamland bildirildikten sonra
9

BOA. HH. 200/10191. BOA. HH. 15/642. 11 BOA. HH. 213/11608

10

39

padiahn da onaynn gelmesi ile vezirler kallavi kavuklarn, dier devlet ileri gelenleri ise selim serpularn giyerek kaptanpaann batardasna giderlerdi. Batardaya girildii zaman kaptanpaa, sancak- erif dibinde ayakta durur, sahil ve iskeledeki donanmann kn izleyen halk selamlard (Uzunarl,1988b: 439). Sadrazam ile kaptanpaa, Sirkecideki Kire iskelesinde kendi kayklarna binerek, Yalkkne gelmi olan padiahn huzuruna karlard. Burada kaptanpaannki samur krkl ve seraser kapl olmak zere dier baz devlet ileri gelenlerine de hilat giydirilir ve yine batardaya binilerek, Beiktaa hareket edilirdi. Bu srada kaptanpaa sancak dibinde dururdu. Donanma, Beiktaa geldikten sonra Barbaros Hayrettin Paann trbesi nnde demir atar ve burada en fazla gn kalarak Karadenize ya da Akdenize sefer iin hareket ederdi. Osmanl bahriyesinde yeni ina edilen bir geminin denize indirilii de nem tamaktayd. 17. yzylda stanbulda bulunmu olan, Antoine Galland anlarnda 17 Mart 1672de tersanede denize indirilen bir kadrgadan bahsetmektedir;
Tersanede gayetle gzel iki kadrgay suya indirdiler. Bu merasimde hazr bulunmak zere B. Bykeli kaykla hareket etmiti, fakat ok ge vasl oldu. Etraflarnda muhtelif renkte bayraklarla kadrgalarn ikisini de deniz zerinde grd. Kadrgalar suya inerken birka top attlar ki, Ekselans bunlar Tophaneden iitti. Tren Kaptanpaann saraynn yaknnda yapld ve Paa odalarnn birinden manzaray seyretti. (Galland, 1998: 80).

Sancaklar, donanmann sefere k ve gemilerin denize indiriliinin yan sra nemli kiilerin gemilere yaptklar ziyaretlerde ya da geminin nnden geii esnasnda da kullanlmaktaydlar. 1839 tarihli Mahmudiye kalyonuna ait seyir jurnalinde 9 Haziran 1839 gn kalyona gelen Sultan II. Mahmut iin yaplan merasim hakknda unlar kaydedilmitir;
Mahmudiye Kalyonu henz Beiktata Saray- hmyn nlerindeyken saat drt buuk sularnda Devletl Paa Hazretleri eyh efendiler ile birlikte kalyon- hmyuna gelmiler bundan sonra dualar okunup, harir sancaklar keide olunmu Padiah efendimiz, ehzadegn efendiler ve cmle paa hazretleri de kalyon- hmyuna terif etmiler ve bu mnasebetle Mahmudiye Kalyonundan yirmi bir pare top at yaplm, Osmanl sanca ve tural sancaklar ekilmitir. Mahmudiyeden verilen iaretlerle gemiler srayla hareket ederek Padiah selamlam ve Sarayburnuna doru yol almlardr. Alaturka saate gre saat dokuz sularnda, II. Mahmut saltanat kay ile Mahmudiyeden ayrlm ve bu mnasebetle tekrar yirmi bir pare top at yaplarak Padiah selamlanm, tural sancak aaya indirilmi ve kpete aralarna dizilen asker ok yaa! diye yedi defa barmtr. (Bulgurcuolu,

2004: 49-50).

40

Fethiye Kalyonu 1837-1838 (H.1253-1254) tarihli seyir jurnalinde bu konuyla ilgili olarak, gemiye kapudne ve liman reisi geldiinde ipek sancaklar ekildii, bir mddet sonra havann yamurlu olmas dolaysyla ipek sancaklarn indirilerek yerine ali sancaklarn ekildii gemektedir.12 Ayrca 14 Haziran 1838 tarihli jurnal kaydnda Geliboludaki gemiye ipek sancaklar ekildikten sonra Ak Ba Baba Trbesine hrmeten bir pare top at yapld grlmektedir.13 3.4. Osmanl Bahriye Sancaklarndaki Simgeler 3.4.1. Zlfikar Kl Trkler arasnda tarih boyunca gcn ve cesaretin bunun yan sra hukukun ve dinin sembol olmutur. Kl zerine yemin edilmi, padiahlara kl kuanma merasimleri yaplm, kl tanrnn emirlerini yaymak ve adaleti salamak iin nemli bir ara olarak grlmtr. ift azl kl, Zlfikar slam inancna gre, Hz. Muhammede Bedir sava srasnda gkten indirilmitir. Hz. Muhammedin vasiyeti zerine, yz ve dier silahlaryla birlikte damad ve ilk drt halifeden biri olan Ali ibn Ebu Talibe kalmtr. Zlfikar, deiik kltrel geleneklere sahip kiiler iin manevi nemi olan, sadece Osmanllara zg ve yzyllar boyunca yaygn olarak kullandklar slam ikonlarndan biridir (Hathaway, 1999: 147). Ali, Hammerden aktararak, Zlfikarn bir ucunun douyu bir ucunun baty tehdit ettiini, bu iki ulu klcn, Osmanl hkmeti paalarnn mhrlerinde kullanldn ve kaptanpaann yani Osmanl donanmas byk amiralinin krmz sancann zerinde Zlfikar bulunduunu kaydetmitir (Ali, 1989a: 206). Zlfikarl sancaklar Osmanl donanmasnda padiaha ya da padiah tarafndan sefer iin grevlendirilen paalara aittirler. Bununla beraber beylerbeyi ve vezir rtbesinde olan paalar da sancaklarnda Zlfikar kullanmlardr (Kurtolu,1992: 98, 103). Hz. Alinin klc olarak bilinen Zlfikara sihirli zellikler atfedilmi ve Zlfikar kahramanlk efsanelerine konu olmutur. Bu nedenledir ki Zlfikar ekli kimi zaman muska ve tlsm mhrlerde de kullanlmtr [Resim 30]. Klcn resim olarak tasvirinin, en erken rneklerinden bazlar lhanl iktidarnda retilen belgelerde grlmektedir (Hathaway, 1999: 149). 16. yzylda Osmanllarla birlikte randa
12 13

DMA. Fethiye Seyir Jurnali (H.1253-54), s.4. Age., s.50.

41

bulunan iki Mslman devletten biri olan Safavilerde Zlfikar motifi, Aliye ok bal olmalarna ramen, Osmanl sanat ve silahlarndaki kadar nem tamamaktadr. 15. yzyldan balayarak Zlfikar Osmanl kltrnde bir dnm geirerek Alevi liderin savata kulland gerek bir kltan, sancak zerinde sergilenen bir kl imgesine dnmtr (Hathaway, 1999: 153). Osmanl toplumunda Zlfikar simgesini sancaklarnda, mezar talarnda ve ortalarnda kullanm olan Yenierilerin, kuruluu ile ilgili rivayete gre Orhan Gazi bu asker birliin kurulmasna karar verdikten sonra Hac Bekta- Veli derghna giderek bu askerler iin hayr duasyla birlikte bir isim ve bir sancak vermesini istemitir (Ali, 1989a: 205), [Resim 31]. Yenieri sancanda kullanlan Zlfikar motifi daha sonra sultan sancaklarnda da kullanlmaya balanmtr. Zlfikarn Osmanl ordusu sancaklarnda kullanmyla, byle bir ama gdlmemi olmasna ramen, Yenieri kuvvetleri iin Balkanlar ve Anadolunun Hristiyan nfuslarndan devirme olarak toplanan genlere, bu kltrlerde de var olan, aina olduklar kl efsaneleri hatrlatlmtr. Zlfikar efsanesinin deiik geleneklerle uyumlu olmas, ksmen farkl kkenlerden olan Yenierilerin klca ve klc kullanan kiiye hrmet etmelerini salamtr (Hathaway, 1999: 155-156). Kl yani Zlfikar imgesi, farkl ideolojik ve din gelenekten gelseler bile onu grenler iin kutsal bir anlam tamtr. Zygulski, Osmanllarn Zlfikarl sancaklarndaki antromorfizme dikkat ekerek, kl ularnn bacaklara, kabza ularnn kollara, kl bann ise insan kafasna benzediini belirtmitir. Zygulski, bu antromorfizmin bir tr Trk nostaljisinden kaynaklandn ileri srmtr (Hathaway, 1999: 153) [Resim 32]. Sancaklarda grlen antromorfizmle ilgili olarak nebaht Deniz Sava srasnda kullanlm, bugn ise Pisa San Stefano Kilisesinde bulunan, ince uzun ve gen eklindeki sancak zerinde yer alan motiflerin, profilden ve karlkl duran iki insan yzne benzemesi olduka ilgintir [Resim 33]. Sancaklarda kullanlan Zlfikar motiflerinin bir ksmnda, klcn kabzasnn ejder ba eklinde bittii grlr. Ejderin aznda alevi simgelemek ve dillerin devam olmak zere kk iek desenleri grlr [Resim 34]. ift bal ejder ve ift ejder motifi Trkler arasnda, ktlkten koruyan maskeler gibi esas olarak dinsel bir ereve iinde yer alan kozmik ve astrolojik figrler halinde grlmektedir (Esin, 2003: 151). Ejderha motifi tm dnyada in mitolojisi ve sanatna ait kabul edilmekteyse de Trk mitolojisi ve sanatnda da byk yer tutmutur. Efsanelerde,

42

masallarda, iirlerde, ak hikyelerinde ve ansiklopedik eserlerde oka gemektedir. Bunlarda kimi zaman azndan kimi zaman gzlerinden alevler saan, bazen bir, bazen ve yedi baldr (And, 1998: 302). Trklerde zellikle erken dnemlerde bereket, refah, g ve kuvvet simgesi olarak kabul edilmi, n Asya kltrleriyle ilikiye geildiinde bu anlamlar zayflayarak daha ok alt edilen ktln simgesi olmusa da Byk Seluklular zamanndan lhanllar devrine kadar 11-14. asrlarda Trk ordularnda zerinde ejderha resmi bulunan bayraklar kullanld rneklerden kartlabilir (Kprl,1939: 46), (oruhlu, 2006:137). Trk kozmolojisinde yer ejderi ve gk ejderinden sz edilmektedir. Yeraltnda ya da derin sularda bulunan yer ejderi bahar dnmnde yeraltndan kmakta, pullar ve boynuzlar olutuktan sonra gkyzne ykselip, bulutlarn arasna karmaktayd. Bylece yamur yayor, bereket ve refahn olumasna katkda bulunuyordu. Uygur devrinde de olumlu bir simge olarak kullanlan ejder motifi Ortaa Trk metinlerinde ise iktidarla ilgili olarak hkmdarn ya da dinle ilgili olarak insann, yolunu saptran tuzaklar ifade etmitir (oruhlu, 2006: 137). 14. yzyln ortalarnda yaam Arap bilgini Demir (Kemaleddin Muhammed bin Musa), alfabetik olarak btn hayvanlar anlatan, Hayat-l-Hayavan (Hayvanlarn Hayat) isimli ansiklopedik kitabnda, tm kara ve deniz hayvanlarnn ejderhadan korktuunu sylemektedir (And, 1998: 304). 3.4.2. Hilal Hilal, gne veya yldz Trk milletinin dnyaca tannan simgeleri olmulardr. Bu iaretlerin kkenleri, aratrmalarn ounda Yakndouda aranmsa da Trk kltrnn doduu Asya evresinde, proto-trk kabul edilen milletlerin ve Trklerin Gk ibadeti kozmolojisi ierisinde yer alan astral ikonografi ayn derecede zengindir (Esin, 2004: 59). Hilalin Trkler tarafndan bayraklarda kullanlmas milattan nceki bin yla kadar dayandrlmaktadr. M.. inin kuzeyine hkim olmu ve ksmen Trk olan Choularn alt bayra ve tuu vard ki hkmdar soyuna ait olan bayran zerinde gne ve ay motifi bulunmaktayd. Gne tek noktal bir daire, ay ise hilal eklindeydi. Bu bayran rengi bilinmemekteyse de hanedann rengi, gkteki ateten felei ve gnei temsil eden krmzyd (Esin, 1981: 12). Dnya gece hilal tarafndan, gndz ise gne tarafndan aydnlatld iin aralksz parlakln simgeleri olan bu motifler, tanrlarn alameti olmalarnn dnda, devlet bakanlarnn ve nemli ahslarn da alameti olmulardr (Esin, 2004: 59).

43

Hilal, Smerlerde ay tanrs Nannann sembolyd ve Mezopotamyada birok eserde zellikle de mhr ve snr talarnda kullanlmaktayd. Gktrklerin damgalarnda, Uygurlarn tularnda, Karahanllarn bayranda ve sikkelerinde, Sasanilerin yine sikkelerinin ounda hilal motifi grlmektedir. slamiyette ise ayet ve hadislerde anlatlan zellikleri sebebiyle Mslmanlar tarafndan mutluluk, sevin ve dirili sembol olarak kabul edilmitir. Emevi dnemi sikkelerinde ay-yldzlar arasnda besmele, kelime-i tevhid ve baz ayetler bulunmaktayd (Bozkurt, 1998: 13). Hilal 10. ve 11. yzylda Karahanl sikkelerinde lillah, adl, ilig (hkmdar) gibi baz ibareler ile birlikte kullanlmtr. Hilal motifi, Byk Seluklular ve Anadolu Seluklular tarafnda da benimsenmi ve kullanlmtr. Hilalin slamiyetin sembol olarak benimsenmesi Hal Seferleri srasnda genellik kazanm ve bu durum Hal Seferlerini konu alan minyatrlerde, Hal kalkanlarndaki halara kar Mslmanlarn kalkanlarna hilal resmi konulmak suretiyle gsterilmitir (Erdem, 1988: 108). 11. yzyldan itibaren Douda ve Batda Hristiyanln sembol olan haa kar slamiyetin sembol olarak hilal kullanlm ve bu durum zellikle stanbulun fethinden sonra giderek yaygnlamtr (Bozkurt, 1998: 15). Osmanl Devleti geni bir alana sahip olan snrlaryla, btn Trk-slam devletlerinin kltrel mirass olarak, hilal semboln dnyaya yaymtr (Kprl, 1931: 259). brahim el Mrsi tarafndan 1462 ylnda yaplm Akdeniz haritasnda, Mslman devletlere ait sancaklarn zerinde bulunan hilal, bu semboln 15. yzylda slam dnyas tarafndan kullanldn gstermektedir [Resim 35]. 16. yzylda yaplm, Callapoda da Candiaya ait Avrupa ve Kuzey Afrikay gsteren haritada (1561), Osmanl Devletinin egemenliindeki yerler, krmz zerine sar renkte ya da sar zerine siyah renkte tek hilalli bayraklar ile gsterilmitir (Bozkurt, 1998: 15). Yine 16. yzylda Batda yaplan Kanuni Sultan Sleyman ve Hrrem Sultan gravrlerinde de hilal motifine oka yer verilmitir. Bunlardan birinde padiahn resminin yanna hilalli bir arma yerletirilmitir. Hrrem Sultann giydii elbise de hilal motifleriyle ssldr (Bozkurt, 1998: 15). 16. ve 17. yzyla ait hilal ve hilalyldz desenli kaftan ve kuma rnekleri mevcuttur [Resim 36, Resim 37 ve Resim 38]. Bununla birlikte i ie ay motifi btn saray sanatlarna uygulanmtr (Grsu, 1988: 131). 1720 senesinde eli olarak Fransaya giden Yirmi Sekiz elebi Mehmet Efendi yazd anlarnda Fransada Osmanl Devleti alametinin hilal olduundan bahsetmektedir (Ali, 1989b: 385). 1835 senesinde Osmanl elisi olarak Parise

44

gnderilen Mustafa Reit Paann mhrnde hilal iinde be keli yldz grlmektedir (Bozkurt, 1998: 15). Gerek hilal ve gerekse hilal-yldz erken dnemlerden itibaren Trkler ve Osmanllar arasnda yaygn bir ekilde kullanlmtr. 15. yzyl ile 17. yzyl arasndaki Osmanl sancaklarnda hilaller iki formda grlmektedir; Birinci form ak hilal olarak da adlandrlabilen yeni ay eklindedir. kinci form ise biri byk dieri kk iki daireden oluur, i ksmda kalan kk daire byk olanna deecek ekildedir. Bu sayede hilalin kollar u ksmda birbirine kavumaktadr. Bu forma sahip hilaller kapal hilal olarak da adlandrlmaktadr. Kumalarda i ie benekten oluan hilal motifi daha dekoratif olduklarndan, ay motifinden daha fazla kullanlmtr (Grsu, 1988: 95). Birinci tipteki hilaller genellikle yldzszdr. kinci tipte kk daire ierisinde yldz ya da yldz kmesi bulunabilmektedir. Erken dnem sancaklarnda kapal hilallerin zerinde genellikle yazlar vardr ki bu yazlar bazen ayna yansmas gibi aksi ynlerde olabilmektedirler (Zygulski, 1992: 42) [Resim 39]. stanbul Deniz Mzesindeki 16. yzyla ait nebaht sancanda ve Topkap Saray Mzesindeki Yavuz Sultan Selime ait sancakta bu forma sahip hilaller grlebilmektedir. Ayrca stanbul Deniz Mzesindeki III. Mustafa ve III. Selime ait sancaklarda baz hilal motiflerinin i ksmnda iek ve el motifi bulunmaktadr. Barbaros Hayretin Paaya ait sancakta ve bu sancan 18. yzylda yaplan benzerinde ise hilal ierisine drt halifenin isimlerinin yerletirildii grlmektedir. 3.4.3. Gne Eski Trklerde grlen gne, ay ve yldz kltlerinin, Gk-tanr kltyle ilikisi ok erken dnemlere dayanmaktadr. Eski Trklere ait tangr szcnn kk tan(g)dr ve tan, eski Trk yaztlarnda ve bir ok ada Trk lehesinde gnein doduu yer anlamndadr. Bu nedenle tangr szc gnele ilikilidir ya da gnei aran, domasn salayan anlamndadr (oruhlu, 2006: 22). Trklerde gne, aydan daha nemliydi. Uygurlara nasya meneli dinler girdike, Ay Trkler arasnda nem kazanmaya balamtr. Gne doarken, diz kerekgnee selam vermek veya gneten yardm dilemek gibi istek ve sayg hareketleri, Trk tarihinde ok grlen olaylard (gel, 1971:166). Osmanl mparatorluunda sultann Osmanl mlkn aydnlatan bir gnee benzetildii grlr. Ykselme dnemi ve sonrasnda Osmanl tarihileri, airleri ve bilim adamlar eserlerinde det olduu zere nce Allaha,

45

sonra Hz. Muhammede hamd senalarn sunmular daha sonra sultanlara vgler yazmlardr. Bu vglerin iinde en ok tekrarlanan ise sultann gnee benzetilmesidir. ok ual yldz ya da gne denilebilecek motifler sancaklarda ge dnemlerde padiah turalarnn kenarlarnda ve Osmanl armasnda kullanlmtr. 3.4.4. Mhr-i Sleyman ki ekenar gen kullanlarak yaplan alt kollu yldz, mhr-i Sleyman ssleme unsuru olarak Trk ve slam sanatnda gerek mimari sslemede ve gerekse kk el sanatlarnda ska kullanlmtr. Alt kollu yldz motifi sadece Trk ve slam devletlerinde deil daha eski medeniyetlerde de grlmektedir. Tun devrinde Mezopotamyadan ngiltereye kadar yaylan geni bir alanda; Demir anda Hindistanda ve ber yarmadasnda kullanld bilinmektedir. Romallar tarafndan Baalbekteki Bakhs mabedinde ve Tauroentumdaki yer demelerinde grlr (am, 1993: 208). Msrda bulunmu bir Bizans muskas zerinde de ortada pa/ha ve balk, etrafnda Sleyman salk bekisi yazldr. 5.-6. yzyla tarihlenen paprsten yaplm bir beyaz amulet zerinde kt ruhlara kar olan Sleyman onlarn tmn kard. Bu muskay tayan ateten, her eit hastalk ve kt yaralanmalara kar korur, bizi bekle yazmaktadr (Krolu, 2003: 20). Helen, Roma, brani, Asur, Smer, Bizans gibi eski medeniyetlerden gnmze ulaan eya ve eserler zerinde gze arpan bu eski yldz eski Trklerin on iki hayvanl Trk takviminde bir sembol olarak yer almaktadr (Pala, 2006: 524). Farkl kltr ve medeniyetlerde grlen bu ssleme esine atfedilen anlam da her devirde deimi, alt ynn insann yzn, matematikte ilk mkemmel sayy, dnyann alt gnde yaratlmasn, bereket ve bolluu sembolize ettii, insan kt glerden koruyan tlsm olduu gibi fikirler de ne srlmtr (Pala, 2006: 525). Mhr-i Sleyman terimi Tevrat ve ncilde olduu gibi Kuran- Kerimde de gemez. slam inancna, Trmiz, bn- Mce ve Ahmed ibni Hanbelin hadis kitaplarnda kyametten nce yer altndan elinde Sleymann mhr ve Musann asas ile dabbe kacak ve asasyla Mslmanlarn yzn aydnlatacak, mhryle kfirlerin yzn mhrleyecektir. eklinde yer alan hadis dolaysyla girmitir (am, 1993: 210). Bu rivayetlerde Hz. Sleymann atee, suya, rzgara, kulara ve hayvanlara hkmetmesini salayan yzk eklinde tlsml bir mhre sahip olduu, cennette Hz. Ademe ait iken Cebrail tarafndan Hz. Sleymana getirilmi olan bu yzn

46

zerindeki altgen motifte ism-i azamn remzedildii, Hz. Sleymann ismi azama hrmeten bu yz yalnzca abdesthaneye giderken karp saf adl vezirine veya hanm mineye teslim ettii, mhr parmanda olmaynca hayvanlara hkmedemedii kaydedilmektedir (Pala, 2006: 525). Kurn- Kerimdeki Neml Suresinin 15-40. ayetlerinde ise M..960-925 yllar arasnda hkm srm olan ve Ben-i srail kavmine mensup Hz. Davudun olu, hem kral hem de peygamber olan Hz. Sleymann kulara, hayvanlara, insanlara ve cinlere hkmettiinden ve onlar altrdndan bahsedilmektedir. Allah, Hz. Sleymana insanst- metafizik bir kuvvet ve bilgi vermitir (Bayram, 1993: 62). Sleyman Peygamber ayn zamanda hkmdar olduu iin mhr-i Sleyman g, iktidar ve saltanatn da sembol olmutur. Halk arasnda kullanlan mhr kimde ise Sleyman da odur sz bu inana dayanmaktadr. Mhr-i Sleyman kullanld yere gre kimi zaman manevi g, kimi zaman maddi iktidar bazen de gizli gler dnlerek yaplmtr (Kuolu, 1990: 33). lk devir slam sanatnda bir ssleme esi olarak kullanld bilinen mhr-i Sleymana 691 ylnda Kuds Kubbettssahrada gerek alt kollu yldz eklinde ve gerekse hilal iinde gl-yldz karm olarak rastlanmaktadr. H.100 (M.718-19) senesinde Trablusta baslan Emevilere ait parada, 9. yzyla ait Tikrit (Samerra) ahap panolarnda ve Kayrevan Cami-i Kebir minberinde de grlr. Abbasi ve Tolunolu devri al sslemelerinde, Fatmiler dneminde yaplm Kahire Hakim Camiinin dou minaresinde mhr-i Sleymanlar kullanlmtr. slami devir Trk eserlerinin sslenmesinde kullanlan alt kollu yldzlarn sembolik anlam tadklarn gsteren iaretler hemen hemen yok gibidir (am, 1993: 213). Tolunoullarndan sonra en eski slami Trk devleti olan Karahanllarn en nemli eserlerinden biri durumundaki Tim Arap Ata Trbesi (977) takapsnn alnlnda, Bura Bey adna H.352/M.963 senesinde Buharada paslan parada, hilal ile birlikte Muhammed yazl H.317/M.929 yazl bir baka parada alt kollu yldz motifi grlr. Bust Kalesindeki Gyasettin Trbesinde bir daire ierisinde, Gazneli Sultan Behramaha atfedilen Trmiz Hkmdar Saray al sslemelerinde kullanlmtr. Byk Seluklular dneminde Turul Bey adna Medinetsselam ehrinde H.455/ M.1062 ylnda ve Muzaffer Berkyaruk adna Reyde H.488/M.1095 senesinde baslan bir parada, Kirman Seluklularndan mameddin Kara Arslan Kavurd Beg tarafndan H.454/M.1062de irazda baslan parada alt kollu yldz grlr. Trk ve

47

slam Eserleri Mzesinde am meyye Camiinden getirilen 1090 tarihli (Melikahn kardei Tutu Devri) delik ilemeli pirin kandilin boaz ksmnda ve gvdesinde ok sayda mhr-i Sleyman gze arpmaktadr. Yine bu motifi Hargird Medresesinin mihrabndaki al sslemelerde ve Kirman Hac Atabek takapsnn (1135) alnlndaki ke boluklarnda da grmekteyiz. Eyybiler dneminde ise daha ok sikkelerde karmza kmaktadr. H.580 (M.1185/5) ylnda Selahaddin Eyybi adna Halepte baslan gm bir sikkenin her iki yznde de mhr-i Sleyman yer almaktadr. Alt kollu yldz motifini Anadolu Seluklu eserlerinde de grmek mmkndr. Diyarbakr Ulu Camiinin 1124 tarihli bat revandaki bir kilit tanda bu yldz eit kollar ve dzgn hatlaryla tam bir Mhr-i Sleyman zelliindedir. 13. yzyln ikinci eyreine doru yaplm olan Malatya Ulu Camiinin kubbe gbeinde ini mozaikle ilenmi olarak, yine bir 13. yzyl yaps olan Konya Karatay Medresesinde ve 14.-15. yzyl Beylikler dnemi yaps olan Ankaradaki Molla Byk Mescidi mihrabnda mhr-i Sleyman motifleri grlmektedir [Resim 40 ve Resim 41]. Antalyada hkm sren Teke beylerinden Mbarziddin Mehmet Beyin Antalyann burlarna ektii sancann beyaz zerine krmz renkli bir alt kollu yldz eklinde olduu yine bu yzyllarda Endlsl bir Mslman tarafndan yaplm Katalan Haritasnda ise Cezayirin alt kollu yldzl bir bayrak ile temsil edildii bilinmektedir (am, 1993: 216). lk Mslman Trk devletleri, Byk Seluklu, Anadolu Seluklu ve Beylikler dneminde kullanldna dair birok rnek bulunan alt kollu yldz motifine Osmanl sanatnda da sk sk rastlanmaktadr. Mimari yaplarda (cami, medrese trbe, eme, adrvan ve hamam kubbelerinin aydnlatmalar) paralarda, mezartalarnda, sini ve marapalarda, kyafetlerde zellikle ifal gmleklerde, Kurn- Kerim mahfazalarnda ve ayetler arasndaki noktalarda, silahlarda, Anadolunun eitli vilayetlerinde baslan nakl mangrlarda, Rufai, Mevlevi ve Bektai tarikatlarnn bayraklarnda ve sancaklarda mhr-i Sleyman kullanlmtr [Resim 42 ve Resim 43]. Bunlar birka rnek ile aklanacak olursa; stanbul Sleymaniye Camii revaklarnda, Bursa Yeil ve Edirne Muradiye camilerinin ini panolarnda; stanbul Amcazade Hseyin Paa Medresesi revaklarnda, kemer alnlarnda ve avlusundaki adrvan, lahid, mezar tanda; stanbul Piyale Paa Trbesi mezar tanda; elebi Mehmetin, 48

Fatihin, II. Bayezitin, I. Selimin ve III. Muratn bastrd paralarda mhr-i Sleyman motifi grlmektedir. Hz. Sleymann bu sembol, tabiatst gc ve hkmetme gcn temsil ettii ve bu gc Kurndan ald iin kolayca benimsenerek kabul edilmitir. Yaplarn kemerlerinde, kemerlerin kmemesi iin; mezarlarda cesedin rmemesi ve hayvanlardan, bceklerden korunmas iin; tanrnn gazabndan yine tanrya snmak iin, evlerde nazarlk ve saadet iin, kt ruhlardan korunmak iin Mhr- Sleyman kullanlmtr (Bayram, 1993: 66). Dier Mslman Trk devletlerinde olduu gibi Osmanllar da peygamberlere yaptklar eyler vahiy yoluyla emredildii iin, onlarn hayat hikyeleri ile ilgilenmiler, hareketlerini kendilerine rehber edinmilerdir. zellikle Sleyman Peygamber tarihi ve din ierikli metinlerde efsanevi ve din kimlii ile rol almtr. Hz. Sleyman her zaman idealize edilmi bir devlet ve onun adil yneticisi kavramyla zdeletirilmitir. Bu gibi tarih kiilikler ortak bir gemi zerinde gelimi pek ok kltrde, belirli kavram ve deerlerle zdeleerek toplumsal hafzada yer almlardr (Bac, 2002: 53). Hz. Sleyman gibi bilge, adil ve gl karakterlerin, kimi zaman Mslman yneticiler tarafndan kedileri ile zdeletirildikleri grlmektedir. Fatihin kendisini skender-i zaman (zamann skenderi) olarak grdn ve bu imgeyi bilinle benimsediini gsteren yazl metinler hem Osmanl hem de yabanc yazarlarn elinden kmtr. Kanuni Sultan Sleymann da kendisini Peygamber Sleymanla zdeletirmek istei ve Sleyman- zaman ya da Sleyman- devran lakabn benimsedii bilinmektedir (Bac, 2002: 58). Zamanla halk arasnda da bu iki tarih kiiliin, Hz. Sleyman ile Kanuni Sultan Sleymann birletii de grlmektedir (Kuolu, 1990: 33). Bununla beraber revaklarnda mhr-i Sleyman bulunan Sleymaniye klliyesinin vakfiyesinde, varis-i taht-i Sleyman nisbesini tamas bu zdeletirmeyle balantl olarak grlmektedir (Bac, 2002: 58). Kurnn eitli surelerinde Hz. Sleymana Allah tarafndan birok nitelikler verildii gemektedir. Bunlardan bazlarna gre; Hz. Sleyman kularn dilini bilir, yzlerce kanatl at vardr, rzgrlar ve cinlerin bir bl onun buyruuna verilmitir. eytan ve zincire vurulmu esirler ona yap ustal ve dalglk gibi iler yapmaktadrlar. Sylencelere gre dalglar ona denizin dibinden inciler, deerli talar, ss maddeleri karrlard. Taber, Hz. Sleymanla ilgili olarak, her sefere 49

knda tahtadan bir deme yapldn ve tahtnn, askerlerinin, hayvanlarnn ve sava aralarnn buna yklendiini, Hz. Sleymann rzgra buyurmas ile bir ayda gidilecek yolun sabahtan leye kadar alndn yazmaktadr (And, 1998: 164). Trk-slam sanatnda erken dnemlerden itibaren grlen; mhr-i Sleyman hem doaya hkmetme gc gibi sihirsel zellikleri hem de Sleyman Peygambere zg kiilik zelliklerini sembolize ettii grlmektedir. Sancaklar zerinde Zlfikarla birlikte yer almas bu motifin tlsm ve ilahi himayeyi salamas iin kullanld dndrmektedir (am, 1993: 21). Hristiyan ve Yahudiler arasnda ise be kollu yldz Mhr-i Sleyman; alt kollu yldz ise Davut yldz olarak bilinmektedir. Yahudi geleneinde, alt keli yldz motifi M.. 6. yzyldan kalma bir mhrde ve Kafernaumda yer alan bir sinagogun (M.S. 4. yzyl) duvar sslemesinde grlr ancak bu erken kullanmlarn zel bir mana tamad ve dekoratif amacn tesine gemedii kabul edilmektedir. 17. ve 18. yzyllarda baz Yahudi ailelerinin armas olarak gzkmeye balam olmakla birlikte 19. yzyldan itibaren Yahudi mistik geleneinin, baz Yahudi cemaatlerinin ve sinagoglarn dar alanndan kp Yahudi toplumunun tamamna mal edilmitir (am, 1993: 219), (Pala, 2006: 525). 3.4.5. Pene-i l-i Ab Kuvvet ve fayday ifade eden el sembol nceleri bysel bir motif olarak, slam kltrnde ise tarikat sembol olarak karmza kmaktadr (Aldoan, 1988: 83). Prehistorik alardan itibaren grlen ve ilkel insan tarafndan, belki de sihirsel amalarla kullanlan ilk iaret olduu dnlmektedir. Yakn Dou, Avrupa ve Kuzey Afrikadaki st paleolitik dneme ait maaralarda bu iarete rastlanmaktadr. Neolitik aa ait el negatifleri Mellaartn yapt kazlarda atal Hykte oda veya tapnaklarn duvar resimlerinde el iaretleri grlmektedir. Tarih ncesi alarda insanolunun elini boyaya batrp duvara basmasyla ya da elinin ayasn duvara dayayp etrafn boyayarak oluturduu el iareti; kuvvet, ktlklerden arnma, sahip olma, elde etme isteklerini ifade etmektedir (Aldoan, 1988: 83). Bu tr el basklar (ve ayak basklar) Asyann birok blmnde, Tibette ve Afganistanda bulunmaktadr. El iareti Babil ve Antik Msrda koruyucu ya da ykc amalarla kullanlmtr. Romann signa militaria denilen asker amblemlerinin tepesinde

50

ou zaman el iareti grlmektedir [Resim 44]. Asyada el sembolnn formu deierek orijinal biimini kaybetmeye balamtr (Zygulski, 1992: 51). El eklindeki Pene-i l-i Ab, Hz. Peygamber, kz Fatma, damad Hz. Ali ve torunlar Hz. Hasan ve Hz. Hseyinden meydana gelen be kiiyi iine alan, bir tabirdir. slam inancna gre, Hz. Muhammed bir gn kzn ziyarete gittiinde, kz Fatma ile damad Ali ve torunlar Hasan ve Hseyini mutlu bir ekilde bulmu ve sevinerek srtndaki ab yani hrkay kartp hepsini birden sarmtr. Bylece ayn hrka altnda be kii toplanmtr. Tasavvufta buna, l-i Abya, aba altna giren be kii anlamn veren Pene Ten-i l-i Ab veya Pene-i l-i Ab da denmektedir. Be, Beli anlamn veren pene ayn zamanda el ve avu anlamna da geldiinden, bilee kadar parmaklar ak ve avu grnmek zere yaplan el resmi de, Hz. Muhammed, Ali, Fatma, Hasan ve Hseyinden oluan be ismi hatrlatt gibi, parmaklara bu be adn ba parmak Hz. Muhammed, ahadet parma Ali, ortanca parmak Fatma, dier iki parmak ise Hasan ve Hseyin, avuca da Allah adnn yazld da grlmektedir. Bu nedenle be says slamiyette kutsal olarak kabul edilmitir. yle ki slam hekimleri nemli eserlerini bu nedenle be cilt veya hamse eklinde yazmlar, asrlarca slam dnyasnda ila tabletlerinin veya kurslarn zerine ayetler, hadisler ve Pene-i l-i Ab baslmtr (Aldoan, 1988: 84). Avu ayas ile birlikte be parman insan kt nazardan koruduuna inanlmaktadr (Berk, 2003: 22), [Resim 45 ve Resim 46]. Ayn zamanda Mslman kadnlarn en kutsal kabul edilen Hz. Fatmann elini sembolize ettii dnlm, Fadime Ana Eli (Cruciferae familyasndan Anastadica) ad verilen bitki zor doumlar srasnda kullanlmtr (Aldoan, 1988: 84). El ekli, cami, trbe ve tekke gibi yaplarn ve sancaklarn alemlerinde kullanlmtr. stanbul ezadebandaki Trk naat ve Sanat Eserleri Mzesinde el eklinde sancak alemleri bulunmaktadr. Yenierilerin orta ve blk nianlarnda da el iareti yer almaktadr; 24. cemaat adrlarnda orta nian olarak, krmz renkli pene, 76. cemaat adrlarnda orta nian olarak siyah renkli pene, 34. blk iaret olarak krmz el iinde yine krmz renkli servi motifi kullanlmtr. Bununla beraber Karacaahmet Mezarlnda zerinde el motifi bulunan 1767 ve 1793 tarihli iki yenieri mezarnda el motifi tespit edilmitir (Aldoan, 1988: 86). El motifi daha ok bir muska olarak kabul edilerek, insanlar her trl ktle kar koruyacana inanlmtr (Cimilli, 2004: 231). Peygamber ailesinin nemli yelerini 51

temsil ettii dnlen bu motif, Osmanl sancaklarnda az ok gereki bir ekilde gzkmekle beraber biimsel olarak palmet motifine dnmtr (Zygulski, 1992: 51), [Resim 47]. 3.4.6. Tura Ouz Hann yazlarndaki iaretinin tura olduu ve bu tabirin tur isimli efsanevi bir kutan geldii rivayet edilmektedir. Padiahn ismini barndran Tura Byk Seluklularda, Anadolu Seluklularnda, Anadolu Beyliklerinde, Memlklerde ve Osmanllarda grlmektedir (Uzunarl, 1941: 101). Tura zamanla Osmanl hanedannn armas haline gelerek yalnz emir ve fermanlarda deil sikkeler, senetler, sancaklar, resm binalar, sava gemileri daha ge dnemlerde nfus czdanlar, pasaportlar, posta pullar, damgal resm evrak ve kontrol damgas olarak altn ile gm eserler zerinde yer almtr (Deny, 1988: 5). Sultanlarn, yabanc devlet bakanlarna gnderdikleri Name-i hmayunlarda sanatsal bir ekilde yaplm turalar kullanlmtr. Bununla birlikte sultanlar, bu tr belgeleri, tahta kan her padiah iin biri zmrtten altndan olmak zere en az drt adet kazdrlan, mhr- hmayunlar ile mhrlemilerdir. Bu ikili ilem turalarn, devleti temsil eden bir arma olduunu gstermektedir (zdemir, 1997: 64). Osmanl belgelerinde kullanlan bir baka iaret ise pene denilen ve devletin st kademelerindeki memurlara verilen turaya benzer imzalardr. Tura-pene benzerliinin sebebi, devlet armasnn bir benzerinin yazmalara konulmasnn amalanm olmasdr (zdemir, 1997: 64). Divan-lgat-it-Trkde Turann aslnn Ouzca tura olduu ve bunun hkmdarn baslm nian olduu belirtilmektedir. Anadolu lehesinde tura kelimesinin sonundaki okunamadndan tura eklini almtr. Turalarda hkmdarn ve babasnn ismi bulunmaktadr. Hkmdarn ismi en altta yer alr. Turalarn biimi 16. yzyldan itibaren gelimeye balayarak 18. yzyl balarnda olgunlamaya balamtr. Byklkleri ferman ve beratlarn ktlarna uygun olarak yaplmtr. Turalarn sa taraflarna bayrak veya iek gibi bir iaret konulmas 17. yzyl sonlarndan itibaren grlmektedir. Turann sa tarafna iek yerine padiahn mahlasnn yazld da grlr. Bu ilk olarak II. Mahmutun hkmdarlnda balam daha sonra II. Abdlhamit ve V. Reat da turalarnn yannda unvanlarn kullanmlardr. II. Mahmut Adli; II. Abdlhamit Gazi; V.

52

Mehmet ise Read mahlasn kullanmtr. Sultan Bayezit dneminde balayarak turaya han, muzaffer, muzaffer daima, el muzaffer gibi unvanlar girmeye balamtr (zdemir, 1997: 53). Osmanllarda turay, nianc veya tevki denilen ve ilk devirlerde Divan- hmayun dairesinin efi olan ve 18. yzyldan sonra tevki adn alan tur ekmekteydi. Tura batdaki hkmdarlarn yazmalarnda olduu gibi altta deil yazmalarn en stnde yer alm, sultanlarn imzas, Osmanl hanedannn sembol ve devletin armas olarak l bir ilevi yerine getirmitir (zdemir, 1997: 43). Daha nce Seluklularda, Anadolu Seluklularnda, Anadolu Beyliklerinde ve Memlklerde tura kullanlmsa da Osmanl turalar bu devletlerin kulland turalardan ekil itibar ile farkllklar gstermektedir (zdemir, 1997: 44). lk turann devletin kurucusu Osman Gaziye ait olduu kabul edilmektedir. En eski tural Osmanl belgeleri Orhan Gazinin Mekece Vakfiyesi ve 1348 tarihli Pambucak Deresi Mlknamesidir. Her iki belge zerindeki turalarn farkllk gstermesi, tura eklinin geliim halinde olduuna iaret etmektedir. Biimsel olarak Osmanl turalar drt blme ayrlr ve bu blmler tu, sancak, taht ve klc sembolize ederler. Birinci blm padiahn ve babasnn isimlerinin yazld, sere ya da krs denilen blmdr ve taht sembol etmektedir. kinci blm bin ve han kelimelerinin nun ( )harflerinin kvrlmas ile olumu beyze denilen ksmdr ve sanca sembolize etmektedir. nc blm turann elif ( )harflerinin olduu blmdr ve tuu sembolize eder. Drdnc blm ise el-muzaffer kelimesinin zerinden geerek turann sana uzayan kol veya haner ad verilen blmdr ve klc sembolize etmektedir (zdemir, 1997: 48), [Resim 48]. Osmanl turas, tu, sancak, taht ve kl yaz-resimlerinden oluan bir arma haline gelerek Osmanl Devletini temsil etmitir. II. Mahmut dneminde turann, sanca sembolize eden blm klm, klc sembolize eden blm ise eilerek zerine Adli padiahn mahlas konulmutur. II. Mahmut zamannda gerekleen bu mdahale ile tura arma ilevini kaybederek sultann imzas haline dnmtr. Bu dnemde turann bir arma olduu gzden karlarak arma iin yeni araylara gidilmitir (zdemir, 1997: 64).

53

3.5. Osmanl Sancaklarndaki Din bareler Savalar srasnda kullanlan sancaklar, asker birliklerin iareti olmakla beraber askerler zerinde psikolojik etki de yaratmaktaydlar. Savaanlarda manevi g, kendine gven ve moral; kar tarafta ise bask oluturmaktaydlar. Ayn durum kullanlan silahlar iin de sz konusudur (oruhlu, 2004: 237). Sancaklar zerinde grlen ssleme unsurlarndan biri dekoratif zelliklerinin yan sra sancan fonksiyonu ile uyumlu bir anlam olan din ibarelerdir. Bunlar ou zaman yuvarlak madalyonlar, dikdrtgen kartular, bordrler ya da Zlfikarn ierisinde bulunmaktadrlar. Din anlam ieren yazlar, silahlarda olduu gibi sancaklarn belirgin ve en iyi grlen ksmlarnda yer almlardr. Sancaklarn dnda Kurndaki dize ve dualar ieren din yazl ipek dokumalarn uzun bir gelenei vardr. Asker sancaklar zerine ilenmi din yazlar askerleri zafer iin ya da cennet vadiyle, din iin savamaya tevik etmitir (Blair ve Bloom, 1991: 39). Sancaklar zerinde grlen Kurn- Kerimden alnan ayetler; 1-Fetih suresinin 1.-3. ayetleri. 2-Saff suresinin 13. ayeti. 3-l-i mrn suresinin 126. ve 181. ayetleri. 4-Nisa suresinin 77., 94-95. ayetleri. 5-Maide suresinin 27. ayeti. 6-Bakara suresinin 246. ayeti. 7-Muhammed suresinin 7. ayeti. 8-Hud suresi 88. ayeti. 9-hlas suresi. stanbul Deniz Mzesideki Osmanl sancaklar ierisinde son iki ayeti bulunduran bir rnek mevcut deilse de farkl mze ve koleksiyonlarda bulunan sancaklarda bu surelere rastlamak mmkndr [Resim 49 ve Resim 50]. Sancaklarn zerine yazlmak iin seilmi surelerin ayetleri genellikle fetih, zafer, gaza, Allahn yardm gibi konularla ilgilidir. Bu ayetler sadece sancaklarda deil sava meydannda kullanlan silahlarda ve ota- hmayun adrlarnda da grlmektedir [Resim 51]. Sancaklarda, Kurn- Kerimden alnm surelerin ayetlerinin yan sra Besmele, Kelime-i Tevhid, Maaallah ve drt halifenin isimleri gibi baz ibare, isim ve iyi temennilere rastlamak mmkndr. 54

3.6. Osmanl Minyatrlerinde Bahriye Sancaklar Minyatrlerin her birinin estetik kymetinin yannda tarih belge zelliklerine sahip olduklar bilinmektedir (Ertu, 1999: 180). Form dili zldnde yazl kaynaklardan elde edilemeyecek birok bilgi Trk minyatrlerinden elde edilebilmektedir. Gerek olaylar anlatan tarih konulu Trk minyatrlerinde karada kazanlan baarlar canlandran eserlerin yannda, Trk denizcilerini ve donanmasn yaatanlar da bulunmaktadr. (Atasoy, 1975: 2). Tarih konulu minyatrl yazmalar 16. yzyln ilk yarsnda Kanuni devrinde ortaya kmtr (Akalay, 1968: 102). Minyatrl eserlerin iinde tarih konulu olanlar zafernme, gazavatnme ve ehnmeler dorudan padiahn zaferlerini anlatan eserlerdir (Ertu, 1999: 180). ehnmeler, 16. yzyldan 17. yzyl balarna kadar resm tarihilikte belli bir boluu doldurmulardr (Ertu, 1997: 31). Hazrlandklar dnemin nemli olaylarn belgelemeleri ve resim slubunu belirleyen minyatrler iermeleri bakmndan Osmanl yazmalarnn en nemli trn oluturmaktadrlar (Mahir, 2005: 91). Gazavatnmeler ise savalar konu alrlar ve belirli bir sava veya seferi ayrntlaryla anlatmalar bakmndan nem tarlar (Mahir, 2005: 95). erisinde Osmanl gemi tasvirlerinin yer ald gazavatnme trndeki eserler; Sleymannme ya da Tarih-i Feth-i iklo ve Estergon ve Estonibelgrad (TSMK, H.1608), Tarih-i Sultan Beyazid (TSMK, R. 1272), Nusretname (LBM, Add.22011; TSMK, H. 1365), ecaatname (K, T. 6043), Tarih-i Feth-i Yemen (K, T. 6045), Vekayii Ali Paa (Sleymaniye Ktphanesi, Halet Efendi no.612) ve Paanamedir (LBM, Sloane, 3584). ehnme trndeki eserler ise ehnme-i Selim Han (TSMK, A. 3595), Tarih-i Sultan Sleyman (DCBL, T. 413), ehnme-i Sultan Murad III (I. cilt K, F. 1404; II. cilt TSMK, B.200), ehnme-i Nadirdir (TSMK, H. 1124). Sleymannme ya da Tarih-i Feth-i iklo ve Estergon ve Estonibelgrad (TSMK, H.1608) Kanuni Sultan Sleymann 1543 ylndaki Macaristan Seferi ile Barbaros Hayrettin Paann ayn yl Fransa kylarna yapt seferleri konu almaktadr. Her iki sefere ait minyatrler ayn yazma iinde toplanmtr, deniz seferi ile ilgili olaylar vr. 36bde bittikten sonra vr. 37ada Macaristan Seferi ile ilgili olaylar anlatlmaya balamaktadr (Akalay, 1968: 103). Eser, Matrak Nasuh tarafndan yazlm ve resimlendirilmitir (Mahir, 2005: 96). lk ksmdaki minyatrlerde sadece limanlar gsterilmi olup, kompozisyonda ilk planda donanmaya ait gemiler gze arpmaktadr (Akalay, 1968: 55

105). Osmanl donanmas, Stromboli (vr. 21b), ntibe (Antibes) (vr. 22a), Tulon (vr. 22b-23a), Marsilya (vr. 24b-25a), Nis (vr. 27b-28a) ve Cenova (32b-33a) gibi Akdenizin baz limanlar nnde gsterilmitir (Atasoy, 1975: 3). Tulon Liman nndeki Osmanl donanmasnn, kadrgalarnn kk nndeki direklere sancak ekilmitir. Buradaki yirmi yedi kadrgann iki tanesi koyu yeil, on yedi tanesi sar, sekiz tanesi ise krmz renkte sancaa sahiptir. Sancaklar dz renktedir ve u ksma doru daralmaktadr. Gemilerin grandi direklerindeki sancaklar ise gen eklinde ve dz krmzdr [Resim 52]. Marsilya Limanndaki Osmanl kadrgalarnn sancaklar krem ve krmz renk zerine sar desenlidir. Bazlarnn kenarlarnda sar bir erit vardr [Resim 53]. ntibe (Antibes) Kalesi ve Cenova Liman nndeki kadrgalarda krmz ve krem renkli sancaklarn kullanld grlmektedir [Resim 54 ve Resim 55]. Nis ehri nndeki Osmanl kadrgalarnn kk nndeki sancaklar sar, beyaz, krmz ve mavi renklerdedir [Resim 56]. II. Beyazt dnemi olaylarn Trke dzyaz olarak anlatan ve 1540-45 yllar arasnda hazrland sanlan Tarih-i Sultan Bayezid (TSMK, R. 1272) Matrak Nasuh tarafndan resimlendirilmitir. indeki 10 minyatr Beyazt devrinde fethedilen Glek, nebaht, Mudon gibi kaleleri gstermektedir (Akalay, 1968: 106). Kaleler ve gemi resimleri ustalkla izilmitir. Sleymannmenin ilk blmnde grlen minyatrlerle yakn benzerlik gstermektedir (Akalay, 1968: 109). nebaht (vr. 21b-22a), Mudon (vr. 24b-25a) ve Kuron (vr. 26a) betimlemelerinde Osmanl donanmas tasvir edilmitir. nebaht Limannda bulunan kadrgann grandi direinde gen ve dz krmz, k gnderinde dikdrtgen eklinde ve yine dz krmz bir sancak bulunmaktadr [Resim 57]. Mudon Kalesi ve Liman nndeki donanma gemilerinde sancak yoktur. Ayn eserde Barak Reisin gkesinin Venedikliler ile Bradona Adas aklarndaki savan tasvir eden minyatrde pruva, grandi ve k gnderinde bulunan sancaklarn krmz dz renkte olduklar grlmektedir [Resim 58]. Kanuni Sultan Sleymann saltanatnn ilk yllarnda kri Bitlis tarafndan Trke mesnevi tarznda yazlm Selimname (TSMK, H. 1597-98), Yavuz Sultan Selimin saltanat srasndaki nemli olaylar anlatmaktadr. Yirmi drt minyatrden oluan eserde Msrn fethi dolaysyla skenderiye Liman gsterilmitir ve sayfann st ksmnda surlarla evrili ehir, alt ksmnda ise denizde Osmanl donanmas yer almaktadr (vr. 254a) (Atasoy, 1975: 4).

56

Sultan II. Selimin clusundan lmne kadar geen olaylarn konu alnd (hd.1566-1574) ehnme-i Selim Han (TSMK. A.3595) krk minyatrden olumaktadr (aman, 1973: 411), (Atasoy, 1975: 4). Bunlardan Kbrsta Limasol koyuna demirlemi olan gemi (vr.102b) Osmanl donanmasn temsil etmektedir (Atasoy, 1975: 4), [Resim 59]. Minyatrn sol tarafnda, yk tamak iin gemiden karaya karlmakta olan bir at ve biraz stte gemiye ait olmas gereken, krmz zerine sar hilal ve yldzl bir sancak grlmektedir. II. Selim ve III. Murat devirlerinin ehnmecisi Lokman b. Seyyid Hseyin el-Urmevi tarafndan yazlarak 1581 ylnda tamamlanmtr. Magosa Kalesinin fethinin betimlendii sayfada (vr. 119a) sada altta byk bir gemi tasviri yer almaktadr (Atasoy, 1975: 5). Navarin Savan tasvir eden (vr. 128b-129a) minyatrdeki kadrgada byk boyutlu, gidon eklinde krmz bir sancak ile kk nndeki direkte yine krmz renkli bir sancak grlmektedir [Resim 60]. Tunusta Halk-al-vaad (Kk Bastion) Kalesinin ele geirilmesini tasvir eden sahnenin alt ksmnda yer alan Osmanl donanmasnda (vr.147b-148a) krmz, yeil ve pembe renkli, gidon eklinde sancaklar grlmektedir [Resim 61]. Seyyid Lokmann 1579da tamamlad Tarih-i Sultan Sleyman (DCBL, T. 413), Kanuni Sultan Sleyman devrinin 1559-1566 yllarndaki nemli olaylarn ele almaktadr. Maltada St. Elmo Kalesinin fethi (vr. 28a), Sakz Adas valisinin hapsedilii (vr. 33b), arap ienlerin engelle idam ve arap ykl gemilerin yakl (vr. 10a) sahnelerinde denizde Trk donanmasna ait gemiler bulunmaktadr (Atasoy, 1975: 5). arap ykl gemilerde sancak grlmemektedir. III. Muratn saltanatnn 1574 -88 yllar arasndaki olaylarn konu alan ehnme-i Sultan Murad III Seyyid Lokmann eseridir ve iki cilttir, birinci cildi stanbul niversitesi Ktphanesinde (F. 1404) ve ikinci cildi ise Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde (TSMK, B. 200) bulunmaktadr. 58 minyatre sahip birinci ciltte padiahn Manisadan Mudanyaya gelip stanbula gitmek zere gemiye binii sahnesinde Osmanl donanmas tasvir edilmitir (vr. 7a) (Atasoy, 1975: 5). III. Murat iin hazrlanp 1592de bitirilen ancak 1597de III. Mehmete takdim edilen ikinci cilt, ehinehnmede Kaptan Paann Karadenizde Fa Kalesini fethi ve tamiri tasvir edilmitir (vr. 89a) (Atasoy, 1975: 5), [Resim 62]. Minyatrde st ksmda Fa Kalesi, alt ksmda Kl Ali Paann bindii batarda yer almaktadr. Batardann pruva ve grandi direklerinde gen eklinde ve dz krmz sancaklar grlmektedir.

57

Grandi direinin serenine ise ak pembe ve ucu atal eklinde biten bir gidon sancak ekilmitir. Kkn nnde bulunan direkte, ortada krmz iki yanda yeil olmak zere sancak bulunmaktadr. Sancaklarn u ksma doru sivrildii grlmektedir ve ukurlua yakn ksmda sar renkli izgili bir bordr vardr. Sancak alemlerinin altn renkli ve yuvarlak olduu grlmektedir. Gazavatnme trndeki minyatrl yazma hazrlama faaliyeti, zellikle 16. yzyln son eyreinde hz kazanmtr. Bu dnemde hazrlanan ilk gazavatnme, tarihi Mustafa Ali tarafndan yazlan Nusretnamedir. Eserin resimli nshalarnda (LBM, Add. 22011; TSMK, H.1365) Grcistann fethi iin serdar olarak grevlendirilen Lala Mustafa Paann yapt sefer anlatlmaktadr (Mahir, 2005: 96). 1584te yazlan eserde Serdarn padiahn elini pp skdara gemek zere gemiye binii sahnesi (vr. 32a-33b) yer almaktadr (Atasoy, 1975: 5). 1578-86 yllarnda zdemirolu Osman Paann douya yapt seferi konu alan ecaatname (K, T. 6043) Asafi Paa tarafndan Trke manzum yazlm ve 1586da tamamlanmtr. erisinde 77 minyatr bulunmaktadr (Atasoy, 1975: 6). Bunlardan birinde 1584te slam Giray Krm hanlna oturttuktan sonra stanbula dnmek zere olan ark Serdar zdemirolu Osman ile Kaptanderya Kl Ali Paay bekleyen kadrga grlmektedir (vr. 216b). Kadrgann pruva direinde atal ulu krmz ve sar renkli gidon eklinde bir sancak bulunmaktadr. Grandi direinde ise yine atal ulu krmz ve ak pembe renkli bir sancak bulunmaktadr. Grandi direi serenine atal ulu ve yine sar-krmzl bir sancak ekilmitir. Kaptan kkndeki sancak gen formlu ve tmyle altn yaldzldr. K gnderinde nispeten kk yars sar, yars krmz ve flama eklinde bir sancak grlmektedir [Resim 63]. Osmanl donamasn tasvir eden minyatrler bakmndan hayli zengin bir eser olan Tarih-i Feth-i Yemen (K. T. 6045), Sinan Paann 1570-74 yllarnda Yemen (1570) ve Tunus (1574) fetihlerini anlatmaktadr. Mustafa Rumuz tarafndan yazlarak 1594te tamamlanm ve III. Mehmete takdim edilmitir. erisinde 104 minyatr bulunmaktadr (Atasoy, 1975: 6). Bunlardan Sinan Paann Tunus Seferi srasnda buday ykl bir dman barasn ele geirmesini tasvir eden (vr. 594) minyatrde, iki Osmanl kadrgasnn pruva ve grandi direklerine beyaz zerine krmz izgili sancaklar ekilmitir. Grandi direindeki sancaklar gidon eklindedir. Grandi direi serenlerinde yine gidon eklinde, dz krmz renkli sancaklar yer almaktadr. ki kadrgada da dz krmz renkli sancaklar grlr. st ksmdaki 58

kadrgann kk nnde bulunan sancaktan ortadaki, iki yanndaki krmz renkli sancaklara gre daha byk ve yeil renktedir. Sancaklarn alemleri altn yaldzldr, krmz renkli sancaklarn alemleri top eklindedir [Resim 64]. Ayn eserde Hzr Beyin Aden zerine giden Portekiz donanmasn kadrgalarla uzaklatrmasn (vr. 87a) tasvir eden minyatrde alt ksmda iki Osmanl kadrgas grlmektedir. nde bulunan kadrgann pruva ve grandi direklerinde ak pembe renkli ve gen eklinde, kk nnde ise turuncu ve krmz renkli sancaklar grlmektedir. Arka ksmdaki kadrgann pruva ve grandi direklerinde krmz, kk nnde ise krmz ve yeil renkli sancaklar vardr [Resim 65]. Yemen Serdar Sinan Paann Muhadan kadrga ile Ciddeye geliini gsteren minyatrde (vr. 558b) kadrgann pruva ve grandi direklerinde gen eklinde ve dz krmz sancaklar bulunmaktadr. ki direin serenlerine ise turuncu renkli gidon eklinde birer sancak ekilmitir. Kkn nnde ortada, muhtemelen zamanla rengi maviye dnm, yeil renkli ve bunun iki yannda dz krmz sancak bulunmaktadr [Resim 66]. Sinan Paay bekleyen bir kadrgann yer ald baka bir minyatrde (vr. 585b) kadrgann grandi direinin serenine olduka byk, gidon eklinde ve ak pembe renkli bir sancak ekildii grlmektedir. Kkn nnde ise ortada yeil, iki yanda dz krmz sancak bulunmaktadr. Bunlarn alemleri altn yaldzldr ve ortadaki yeil sancan alemi daha byktr. Grandi direinin st ksmnda, belki de kydaki seyirci kitlesini gstermek iin, sancak yer almamaktadr [Resim 67]. Tarih-i Feth-i Yemenin Sinan Paann Yemende Cazan Bendesini almas (14b), Halkulvad Seferine serdar olan Vezir Sinan Paann Yedikuleden uurlan (591b-592a), Sinan Paann Navarin Limannda karaya kp serdarlk beratn okumas (597b-598a) ve serdarn donanmasyla Halkulvada gidii (600b) sahnelerinde Trk donanmas bulunmaktadr (Atasoy, 1975: 6). Minyatrl gazavatnmelerin 17. yzylda yaplm iki rnei Vekyii Ali Paa (Sleymaniye Ktphanesi- Halet Efendi, no. 612) ve Paanamedir (LBM, Sloane 3584). Bunlardan birincisi Malko Ali Paann 1601de Msr valiliine tayinini ve oradaki olaylar anlatmaktadr. 1630 tarihli ve Kalkandelenli Tulu brahim Efendinin eseri olan Paaname ise Kenan Paann Rumeli eyaletlerindeki isyanlar bastrmasn ve Krm kazaklaryla Karadenizde yapt sava konu almaktadr (Mahir, 2005: 97). Vekyii Ali Paada Msr Valisi Ali Paann bindii kadrga 59

tasvir edilmitir (vr. 24b). Kadrgann grandi direinde turuncu renkli ve gidon eklinde bir sancak bulunmaktadr. Sancan ukurluuna yakn ksmnda sar renkli ve iinde muhtemelen bir Kurn ayetinin yer alaca kartu grlmektedir. Ortasnda yine sar renkli bir Zlfikar ve ataln balad yerde sar renkli bir motif yer almaktadr. Kadrgann k tarafnda bulunan kkn drt kenarnda sar, yeil, turuncu ve lacivert renkli u ksma doru daralan drt adet sancak bulunmaktadr. Bu sancaklarn ortalarnda bir Zlfikar ve ukurluk hari dier kenarlarnda, sar renkli ve sarmak dallarn andran bir bordr grlmektedir. Kadrgann grandi direinin sereninde yedi adet kk ve gen eklinde sancaklar bulunmaktadr. Bu sancaklarda, turuncu zemin zerine sar renk ile intemani motifini andran bir motif kullanlmtr [Resim 68]. Kenan Paann 16. yzyl sonu ve 17. yzyl banda Rumelideki isyanlar bastrmak iin gnderildii sefer srasnda Krm Kazaklaryla Karadenizde yapt savalar anlatan Paanamede Kenan Paann Varnada Kazaklara kar dvmesi tasvir edilmitir (vr. 78a). Minyatrde grlen kadrgadan en sttekinin pruva direinde krmz ve gen eklinde, sereninde yeil izgili sancaklar bulunmaktadr. Grandi direinde gen eklinde ve krmz- beyaz izgili, sereninde yine krmzbeyaz izgili ve gidon eklinde sancaklar grlmektedir. Kadrgann kk nnde yeil-beyaz izgili ve uca doru daralan bir sancak yer almaktadr. kinci kadrgann pruva direinde gen ve beyaz renkli, grandi direinde krmz-beyaz izgili ve gen eklinde, sereninde ise turuncu-beyaz izgili ve gidon eklinde sancak grlmektedir. Kadrgann kk nnde beyaz renkli ve uca doru daralan bir sancak vardr. nc kadrgada sancaklar beyaz renkli, gidon ve gen eklindedir. Kk nndeki sancak ise yeil renklidir ve uca doru daralmaktadr [Resim 69]. Sultan Osmann (hd.1618-1622) 1621-22 yllarnda Hotine yapt seferi anlatan ehnme-i Nadir (Topkap Saray, Hazine 1124) Nadir mahlasl Mehmed bin Emirah tarafndan yazlm ve Ahmed Nakinin de grev ald bir ekip tarafndan resimlenmitir (Mahir, 2005: 95). Eserde Kaptan Ali Paann 13 kalyon ile dman yenerek zafer kazanmas tasvir edilmitir. Krekli ve yelkenli gemilerde bulunan toplardan kan dumanlar savan henz bittiini gstermektedir (28b-29a) (Atasoy, 1975: 8). 1618de Gzelce Ali Paann dman kalyonlarn ele geiriini gsteren minyatrde (vr.28b- 29a) stte sa ksmdaki kadrgann pruva ve grandi direklerinde

60

gen eklinde ve turuncuya yakn krmz renkli; k gnderinde ise ak pembe renkli bir sancak bulunmaktadr. kinci kadrgann pruva direinde ak-koyu krmz izgili, gen eklinde; grandi direinde dz sar renkli ve yine gen eklinde sancaklar yer almaktadr. Grandi direinin sereninde, ak pembe renkli ve ince uzun flandra eklinde bir sancak grlr. Kk ksmnn nnde dz krmz ve beyaz renkli uca doru daralan iki sancak vardr. Kadrgann k ksmnda ise ak-koyu krmz izgili gen eklinde bir sancak bulunmaktadr. Bu kadrga dierlerinden farkl olarak beyaz-mavi yelkenlidir. K tarafnda bulunan kkte fenerli lamba bulunmaktadr. Bu kadrgann altnda yer alan kadrgann pruva ve grandi direinde ve grandi sereninde gen eklinde, kenarlar muhtemelen yeil, ortas krmz renkli sancaklar bulunmaktadr. Dier iki kadrgada kullanlan sancaklar ise gen eklinde, ak pembe ve krmz renklerdedir. Konu ift sayfada resmedilmitir ve dier sayfada da bir ncekine benzer ekilde sancaklar grlr [Resim 70]. Kaptan Halil Paann Polye muharebesi ve Morfedonya Kalesinin fethinin gsterildii minyatrde (vr. 40b-41a) yer alan batardann, pruva direinde beyaz zerine krmz izgili ve gen eklinde, grandi direinde uca doru sivrilen dikdrtgen eklinde ve sar renkli sancaklar grlmektedir. Kk ksmndaki iki sancak ise dz krmz ve beyaz renklerdedir [Resim 71]. Venedik Correr Mzesi Ktphanesi el yazmalar blmnde bulunan, 17. yzyla ait albmde (Cicogna e.y. 1971 [MCCCXLVIII]) Osmanl donanmas ve kadrgalarnn tasvirleri yer almaktadr. Bunlardan kaptanpaann fenerli kadrgasnn yer ald minyatrde, geminin mavi, beyaz, ak pembe ve sar renklerden oluan, zikzakl, gidon eklindeki sancaklar grlmektedir [Resim 72]. Ayn eserde bir Trk kadrgasnn betimlendii minyatrde, gemide mavi, sar ve turuncu renkli, gen eklinde sancaklar ile kadrgann kknde, zeytini yeil renkli zemin zerinde, i ksm krmz sar hilalleri bulunan bir sancak yer almaktadr [Resim 73]. Tenedo Kalesinin Trk donanmas tarafndan geri alnnn tasvir edildii minyatrde, kadrgalarn kklerindeki ak yeil renkli sancaklarn zerinde sar renkli tek hilalli sancaklar ile grandi direinde mavi-beyaz izgili sancaklarn yer ald grlmektedir [Resim 74]. Konusu tarih olan gazavatnme ve ehnme trndeki eserlerin dnda snnet dn enliklerinin anlatld Surnme trndeki eserlerde de kadrga, kalyon ve batarda tasvirlerine rastlanmaktadr. III. Ahmetin ehzadelerinin snnetinin 61

anlatld Surnme-i Vehbi (TSMK. III. A. 3593) Vehbi mahlasl bir yazar tarafndan kaleme alnm ve Levni tarafndan resimlendirilmitir (Mahir, 2005: 100). Snnet dn srasnda Okmeydannda ve deniz zerinde dzenlenen enliklerin tasvirinde gemiler de resmedilmitir. Ayn eserin Sadrazam Damat brahim Paa iin hazrland sanlan ve Levn ekoln devam ettiren brahim tarafndan resimlendirilmi ikinci bir nshas (TSMK, A. 3594) daha bulunmaktadr (Mahir, 2005: 100). III. Ahmetin Aynalkavak Sarayndan Delibalta Kalyonunun geiini ve denizcilerin gsterilerini izledii, Haliteki gsterileri tasvir eden minyatrde (TSMK, A. 3593, vr. 92b-93a) sa tarafta grlen kalyonun cvadrasnda koyu pembe renkli ve zerinde sar renkli arp iareti bulunan bir sancak yer almaktadr. Pruva direinde kk ve krmz renkli dikdrtgen, grandi direinde yine dz krmz, fakat gen eklinde bir sancak grlmektedir. Mizana direinde ise pruvadakinin eklinde bir sancak bulunmaktadr. K gnderine ekilmi dikdrtgen sancan u ksm grlmemektedir. Krmz zeminli sancan zerinde yaldzl alt kollu bir yldz ve irili ufakl hilal motifleri grlmektedir. Hilallerin bazlar i ie iki hilalden olumaktadr. Sadrazam gsteriyi, kar sayfada sa st kede yer alan kalyondan izlemektedir (Atl, 1999: 168). Kalyonun grandi direinde, ucu sivrilerek biten krmz renkli bir sancak grlmektedir. zerine altn yaldzl Zlfikar ve hilaller vardr. Mizana direinde daha kk boyutlu, gen eklinde ve pembe renkli bir sancak bulunmaktadr. Kalyonun, sadrazamn gsterileri istedii k blmnde gndere byk boyutlu, krmz renkli ve kenarlar yeil bordrl bir sancak ekilmitir. Krmz zemin zerinde sar renkli Zlfikar, hilal ve yldz sembolleri grlmektedir. Sar renkli sslemeler yeil renkli kenar bordrnde de vardr. Grandi ve k gnderindeki byk boyutlu sancaklarn alemleri altn renklidir [Resim 75]. kinci nshada (TSMK, A. 3594) ayn konuyu tasvir eden minyatrde, sol alt kede yer alan kalyonda krmz ve pembe renkli kk boyutlu sancaklar ve flandra grlmektedir (vr.142a). K gnderinde ise byk llerde dz krmz bir sancak vardr. Kar sayfada yer alan sadrazamn bulunduu kalyonda, kenarlarnda yeil zerine sar izgili bordrl, krmz zerine yine sar renkli yldz ve hilal sembolleri bulunan bir sancak grlmektedir [Resim 76]. Okmeydannda yaplan enliklerde bir kadrga ile direkler arasnda gidip gelen iki kalyonun gsterildii minyatrde, kadrgann pruva ve grandi direklerinde ince, uzun

62

flandra eklinde dz turuncu sancaklar, serenlerinde ise gidon eklinde, krmz zerine er adet sar renkli ve muhtemelen hilal motifine sahip sancaklar grlmektedir. Kk ksmnn nnde ise u ksma doru daralan, krmz zerine sar ilemeli bir sancak grlmektedir (TSMK, A. 3593, vr.10b) [Resim 77]. Tersane blnn gsterisinin resimlendii ksmda tersane neferleri ina ettikleri kadrgay karaya ekmilerdir. Kadrgann pruva direinde dz pembe renkli ve gen eklinde bir sancak, grandi direinde yine gen eklinde ve dz sar renk bir sancak bulunmaktadr. Grandi direi sereni ucunda gidon eklinde, krmz zeminli ve zerinde altn yaldzl hilal, iek ve yldz motifleri bulunan bir sancak grlmektedir. Motiflerin baz yerleri siyah renk ile belirginletirilmitir. Kadrgann kk nnde iki sancak bulunmaktadr. Bu sancaklardan biri krmz dieri sar renklidir ve zerlerinde Zlfikar, hilal ve iek motifleri bulunmaktadr. Motifler sar yaldzl renklerle ilenmi ve grandi direindeki sancak gibi baz yerleri siyah renk ile belirginletirilmitir [Resim 78]. Topu ve tersane blklerinin gsterilerinin yer ald ksmda grlen batarda-i hmayunun pruva direinde dz krmz ve gen formunda bir sancak bulunmaktadr (vr.98a). Grandi direinde yine krmz ve gen formlu bir sancak vardr ancak bunun zerinde altn yaldzl hilal ve drt yaprakl iek motifleri grlmektedir. Grandi direi sereninde gidon eklinde, krmzdan ok koyu pembe renkli bir sancak vardr. zerinde yine altn yaldzl hilal ve drt yaprakl iek motifleri grlmektedir. Batardann kk nnde biri koyu pembe dieri sar iki sancak bulunmaktadr. Krmz sancan zerinde Zlfikar ve hilal motifleri vardr. K gnderinde ise yeil-sar izgili ve gen eklinde bir sancak grlmektedir [Resim 79]. Esnaf alaynn geiini tasvir eden minyatrde (vr.129b130a) Msr ars esnaf, baharatlarnn denizar topraklardan geldiini gstermek iin byk bir kalyon tamaktadrlar (Atl, 1999: 270). Kalyonda, krmz zerine sar renkli Zlfikar ve hilal motifleri olan sancaklar bulunmaktadr [Resim 80]. Surnme-i Vehbideki iki ambarl bir kalyon minyatrnde gen eklinde ve pembe renkli sancaklarn kullanld grlmektedir (TSMK, A. 3594, vr.16b.). K gnderine ekilmi sancak ise uca doru daralan bir formdadr. ki uzun kenarnda yeil zemin zerinde sar izgili bir bordr grlmektedir. Sancan ortasnda, krmz zemin zerinde sar renkli byk iek motifi bulunmaktadr. Bu motiflerin arasnda daha kk iekler vardr [Resim 81]. Surnme-i Vehbide bu sancaa benzer baka bir sancak, III. Ahmetin bindii batarda-i hmayun

63

minyatrnde bulunmaktadr (TSMK, A. 3594, vr.76b-77a). Uca doru daralan krmz zeminli sancak zerinde sar renkli, sral olarak yldz ve benek motifleri grlmektedir. Sancan iki kenarnda yeil zerine sar renkli izgileri olan bir bordr vardr [Resim 82]. Katib elebinin Tuhfetl-kibar fi Esfar el-Bihr adl eserinde (TSMK, R.1192) II. Bayezitin (hd.1481-1512) yaptrd gkenin minyatr yer almaktadr (vr.16b). Drt direkli geminin pruva direinde, krmz zerine sar hilalli, uca doru sivrilen bir sancak ile sar-krmzl ve gidon eklinde bir sancak vardr. Grandi direinde, krmz renkli ve dikdrtgen sancak grlmektedir. Sancan ukurluuna yakn ksmda st ste yerletirilmi sar renkli hilal vardr. Grandi direindeki dier sancak, mavi renkli ve gidon eklindedir. zerinde yine sar renkli ve gen oluturacak ekilde yerletirilmi hilaller bulunmaktadr. Geminin mizana direinde ince, uzun ve dz krmz, drdnc yani kontra mizana direinin sereninde yine mavi zemin zerine sar hilalli gidon sancak grlmektedir. K gnderinde byk ve krmz renkli bir sancak bulunmaktadr [Resim 83]. Piri Reisin Kitab- Bahriye yazmalarnda kk de olsa haritaya yerletirilmi birok gemi tasviri yer almaktadr. Bu gemiler bytlerek incelendiinde gemi tiplerinin tespit edilmesine imkn vermekte ve sancak gibi ayrntlar da gz nne sermektedir. Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan ve 17. yzyldaki bir kalyonu gsteren Kitab- bahriyede (TSM, R. 1633) kalyonun pruva direinin sereninde ak pembe renkli ve gidon eklinde bir sancak vardr (vr. 432a). Grandi direinde turuncu ve gen eklinde, mizana direinde ise pembe renkli sancaklar grlmektedir [Resim 84]. 17. yzyla ait iki ambarl bir kalyonun gsterildii bir baka Kitab- Bahriyede (DMK, no.989) geminin grandi direindeki flandrann ve dier sancaklarn dz turuncu renkli olduu grlmektedir (vr.47a) [Resim 85]. Ayn yazmann sonunda grlen bir kadrgada, dz krmz renkli dikdrtgen ve gidon eklinde sancaklar vardr (vr.426a) [Resim 86]. H.11. yzyla ait ve stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunan bir baka Piri Reis, Kitab- Bahriyesinde stanbul betimlemesindeki kalyonda dikdrtgen ve gen eklinde, turuncu renkli sancaklar ile yeil renkli flandralar grlr (vr.470a) [Resim 87].

64

Resim 13- Piri Reis, Kitab- Bahriye, 2612 numaral Ayasofya nshasnda Marmaris Liman. stinsah H.10. yzyl, vr.398adan ayrnt.

Resim 14- nebaht Deniz Sava. G.G. Toudouze ve di., 1939, Histoire de la Marine, Paris, s.90-91.

65

Resim 15- Piri Reis, Kitab- Bahriye, stanbul niversitesi Ktphanesi 6605 numaral nsha, stinsah H.10. yzyl, vr.81bden ayrnt.

Resim 16- 1737 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Donanmas, Krekli ve Yelkenliler, (TSMA, E. 9401in izimi). Kurtolu, F., 1935. 1736-1737 Seferine tirak Eden Bir Trk Denizcisinin Hatralar, 335 Sayl Deniz Mecmuas Tarih Eki, Deniz Matbaas.

66

Resim 17- 1737 Osmanl-Rus Savana katlan kalyon ve ektiriler ve minyatrden ayrnt. izim: el-Hac Feyzullah, Keyfiyet-i Rusya, vr. 72a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.365.

Resim 18 Yeil-sar-krmz-turuncu izgili kadrga sancaklar, Piri Reis, Kitab- Bahriye TSMK, R.1633, vr. 435a.

67

Resim 19- Kaptan Derya Kk Hseyin Paaya III. Selim tarafndan Msr Zaferi sebebiyle verilen sancak. TSMA, E. 9482-2 (Soldaki resim). stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, db. no. 986 Sancak Albm, vr.1b (Sadaki resim).

Resim 20- Dz krmz renkli donanma sanca, TSMA, E. 9482-4.

Resim 21- Ahmet Muhtar Paann Feth-i Cell-i Konstantniyye adl eserindeki, 19. yzyl banda Osmanl kalyonlarna ekilen sancaklar. Bostan, . 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s.216.

68

Resim 22 Kaptan- deryaya ait sol bata bulunan hilalli ve yedi kollu yldzl sancak. stanbul Deniz Mzesi, db. no.727.

Resim 23- aret-i Umumiye-i Bahriye, H.1309/M.1891

Resim 24- Mecmuat-l Bahriyyun, H.1319/M.1901:1-2.

Resim 25- ektiri dneminden 1800 ylna dek kullanlm Kaptanpaa Sancaklar. stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, db. no. 986 Sancak Albm, vr. 2b, 1b. 69

Resim 26- 1800 ylna dek kullanlm olan Kapudne sancaklar. stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, Db. no. 986 Sancak Albm, vr. 2b, 1b.

Resim 27- 1800 ylna dek kullanm olan Patrona sancaklar stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, Db. no. 986 Sancak Albm, vr. 2b, 1b.

Resim 28- 1800 ylna dek kullanlm kumbaral ve makasl Riyale sancaklar. stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, Db. no. 986 Sancak Albm, vr. 2b, 1b.

70

Resim 29- Bir Riyale gemisindeki k gnderine ekilmi hilal ve yldzl sancak ile anak kumbaral Riyale sanca ve ayrnts. Tableau Des Nouveaux Reglemens De LEmpire Ottoman, Mahmud Raif Efendi, Constantinople, 1798, s.49.

Resim 30- Zlfikar eklinde mhr. Berk, S. 2003. Osmanl Tlsm Mhrleri, P Dergisi, 29, Bahar, s.25.

Resim 31- Kl Ali Paa Camii bahesindeki Zlfikarl mezar ta. Ayanolu, F.., 1942. Vakflar daresince Tanzim Ettirilen Tarih Makbereler, Vakflar Dergisi, 2, s.399-403, Resim 8.

71

Resim 32- Sancaklar zerinde grlen eitli Zlfikar motifleri. Zygulski Z., 1992. Ottoman Art in Service of the Empire, New York University Press, New York and London, s.44.

Resim 33-Lepanto (nebaht) Deniz Savanda kullanlm ve Pisa San Stefano Kilisesinde bulunan sancak ve ayrnts. Encylopaedia of Islam, Hilal, 3. Cilt, 1971, plate XVI-Fig.17. 72

Resim 34- Kabzas ejder eklinde biten Zlfikar. Koz, M.S., 2004. Al-Yeil Glge Estergon Sanca, YKY, stanbul.

Resim 35- brahim el Mrsi, Akdeniz Haritas, zdemir, K. 1992. Osmanl Deniz Haritalar Ali Macar Reis Atlas, Creative Yaynclk, stanbul, s.120-121.

73

Resim 36- Hilal desenli kaftan. Atasoy, N. ve di., 2001. pek, Osmanl Dokuma Sanat, TEB letiim ve Yaynclk, stanbul.

Resim 37- Hilal desenli kemha kuma. Atasoy, N. ve di., 2001. pek, Osmanl Dokuma Sanat, TEB letiim ve Yaynclk, stanbul.

Resim 38- Hilal (ayn zamanda intemani) desenli tren kaftan, 17. yzyl. Geleneksel Trk Sanatlar, 1993. Haz. Mehmet zel, Kltr Bakanl, Ankara, s.164 (Soldaki Resim). III. Murata ait (hd. 1574-1595) ipek hilalli ve yldzl kaftan, Pl. XXXI. z, T., 1946. Trk Kuma ve Kadifeleri I, Milli Eitim Basmevi, stanbul (Sadaki Resim).

74

Resim 39- Sancaklarda grlen eitli hilal ve hilal-yldz motifleri. Zygulski Z., 1992. Ottoman Art in Service of the Empire, New York University Press, New York and London, s.37.

Resim 40- Konya Karatay Medresesindeki duvar inilerinde mhr-i Sleyman motifi. ney, G. 1992. Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Trkiye Bankas, Ankara, s.116.

Resim 41- Ankara Molla Byk Mescidi al mihrabndaki alt kollu yldz motifi. ney, G., 1989. Beylikler Devri Sanat 14.-15. Yzyl (1300-1453), TTK, Ankara, resim 40. 75

Resim 42- Mhr-i Sleyman motifli ifal gmlek. (1564-1565) TKS 1133. J.M. Rogers and R.M. Word, Suleyman the Magnificent, Trutees of the British Museum, 1988, s.177.

Resim 43- 1460tan 1489a Osmanl paralarnda mhr-i Sleyman ve yldz motifleri, Alparslan ve di., Balangcndan Bugne On Bin Trk Motifi Ansiklopedisi, Gzen Kitabevi, stanbul, s.172. 76

Resim 44- Romal askerlerin signa militaria isimli asker amblemlerindeki el iareti. Kurtolu, F., 1992. Trk Bayra ve Ay Yldz, TTK, Ankara, s.19.

Resim 45-Pene-i l-i Ab, parmaklarn iinde Hz. Muhammed, Ali, Fatma, Hasan ve Hseyin yazldr. Falname, TSM H. 1703. And, M., 1998. Minyatrlerde Osmanl-slam Mitalogyas, Akbank, stanbul, s.40. 77

Resim 46- Pene-i l-i Ab eklinde mhr. Berk, S. 2003. Osmanl Tlsm Mhrleri, P Dergisi, 29, Bahar, s.22-31.

Resim 47- Sancaklarda grlen Pene-i l-i Ab motifleri, Zygulski, Z., Ottoman Art in Service of the Empire, New York University Press, New York and London, 1992, s.50

Resim 48- Turalarn blmlendirilmesi, zdemir K., 1997. Osmanl Armas, Dnence, stanbul, s.49. 78

Resim 49- Khalili koleksiyonundaki sancak, 1819-20. Saff suresi ile beraber Hud suresinin 88. ayeti (Muvaffakiyetim de ancak Allah'n yardm ile olacaktr) bulunmaktadr. Roger, J.M., Empire of the Sultans, Ottoman Art from the Collection of Nasser D. Khalili, The Nour Foundation, London, 1996, kat. No.76.

Resim 50- Khalili koleksiyonundaki sancak, Erken 19. yzyl. Saff suresi, Nisa suresi grlmekle beraber, sancan bordrnde hlas suresi tekrarlanmtr. Roger, J.M., Empire of the Sultans, Ottoman Art from the Collection of Nasser D. Khalili, The Nour Foundation, London, 1996, kat. no.77. 79

Resim 51- 19. yzyla ait sayebanda kartu ierisinde Fetih suresinin ilk ayeti (TSM, Env no 29/20). Atasoy, N., 2000. Ota- Hmayun Osmanl adrlar, Aygaz, stanbul, s.212.

Resim 52- Tulon Limannda Osmanl donanmas, Matrak Nasuh, Sleymannme (TSMK, H.1608), vr. 22b-23a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.327.

80

Resim 53- Marsilya Limannda Osmanl kadrgalar, 1543, Matrak Nasuh, Sleymannme (TSMK, H.1608) vr.24b-25a. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s.72-73.

Resim 54- ntibe (Antibes) Kalesi ve da nnde Osmanl kadrgalar, 1543. Matrak Nasuh, Sleymannme (TSMK, H.1608) vr.21a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.325. 81

Resim 55- Cenova Liman nnde yelkenle giden Osmanl kadrgalar, Matrak Nasuh, Sleymannme (TSMK, H.1608) vr.32b-33a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.324.

Resim 56 Nis ehri, Matrak Nasuh, Sleymannme (TSMK, H.1608) vr. 27b-28a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.326.

82

Resim 57- nebaht Kalesi ve Liman, 1499. Matrak Nasuh, Tarih-i Sultan Bayezid (TSMK, R.1272) vr.21b-22a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.328.

Resim 58- Barak Reisin gkesinin Venedik baralar ile Bradona adas aklarndaki sava, 1499. Matrak Nasuh, Tarih-i Sultan Bayezid (TSMK, R. 1272), vr. 24a. Geleneksel Trk Sanatlar, 1993. Haz. Mehmet zel, T.C. Kltr Bakanl, s.185.

83

Resim 59- Osmanl donanmasnn Kbrsta Limasol koyunda demirleyerek karaya asker karmas ve minyatrden ayrnt. Seyyid Lokman, ehnme-i Selim Han (TSMK A. 3595), vr.102b. slam Sanatnda Trkler, 1982. Yap ve Kredi Bankas, stanbul, s. 101.

Resim 60- Navarin Sava, Seyyid Lokman, ehnme-i Selim Han (TSMK, A.3595), vr.128b-129a. Atasoy, N.-aman, F., 1974. Turkish Miniature Painting, Publications of the R.C.D. Cultural Institute, stanbul, Plate 16. 84

Resim 61- Halk-al-vaad kuatmas, Seyyid Lokman, ehnme-i Selim Han (TSMK, A.3595), vr.145b-146a. Atasoy, N.-aman F., 1974. Turkish Miniature Painting, Publications of the R.C.D. Cultural Institute, stanbul, Plate 15.

Resim 62- Karadenizde Fa Kalesinin fethi ve tamiri, Seyyid Lokman, ehinehnme (TSMK, B.200), vr.89a. slam Sanatnda Trkler, 1982. Yap ve Kredi Bankas, stanbul, s. 100. 85

Resim 63- ark serdar zdemirolu Osman Paa ile Kaptan derya Kl Ali Paay bekleyen bir kadrga. Asaf, ecatnme, (K. T. 6043) vr. 216b. saf Dal Mehmed elebi, ectname, zdemirolu Osman Paann ark Seferleri (15781585), Haz. Prof. Dr. Abdlkadir zcan, amlca Basm-Yayn, stanbul, 2006, s.432.

Resim 64- Sinan Paann Tunus Seferi srasnda buday ykl bir dman barasn ele geirmesi, Rumuz, Tarih-i Feth-i Yemen (K. T. 6045), vr. 594b. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s. 200.

86

Resim 65- Hzr Beyin Aden zerine giden Portekiz donanmasn kadrgalarla uzaklatrmas, Rumuz, Tarih-i Feth-i Yemen (K. T. 6045), vr. 87a. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s. 201.

Resim 66- Yemen Serdar Sinan Paann Muhadan kadrga ile Ciddeye gelii, Rumuz, Tarih-i Feth-i Yemen, (K. T. 6045), vr.558. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s. 95. 87

Resim 67- Tunus Serdar Sinan Paay bekleyen bir kadrga, Rumuz, Tarih-i Feth-i Yemen, (K. T. 6045), vr.585b. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s. 96.

Resim 68- Msr Valisi Ali Paann bindii kadrga (Vakyi-i Ali Paa, vr. 24bnin izimi). Ordu Bayrak ve Sancaklar, 1953. Maarif Basmevi, stanbul, 1953.

88

Resim 69- Varnada Kazaklarla mcadele. Paaname (British Library, Sloane Add.6584), vr.78a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.92.

Resim 70- 1618de Gzelce Ali Paann dman kalyonlarn ele geirii. ehnmei Nadir (TSMK, H.1124), vr. 28b-29a. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.230.

89

Resim 71- Batardadaki sancaklar. ehnme-i Nadir (TSMK, H.1124), vr. 40b. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s. 176-177.

Resim 72- Kaptanpaann fenerli kadrgas. Venedik Correr Mzesi Ktphanesi El Yazmalar Blm, foliolardan oluan 17. yzyla ait albm (Cicogna e.y. 1971 [MCCCXLVIII]). Yzyllar Boyunca Venedik ve stanbul Grnmleri, talyan Kltr Merkezi, 2005, stanbul, s.206.

Resim 73- Bir Trk kadrgas. Venedik Correr Mzesi Ktphanesi El Yazmalar Blm, foliolardan oluan 17. yzyla ait albm (Cicogna e.y. 1971 [MCCCXLVIII]). Yzyllar Boyunca Venedik ve stanbul Grnmleri, talyan Kltr Merkezi, 2005, stanbul, s.205. 90

Resim 74- Tenedo Kalesinin Trk donanmas tarafndan geri alnmas, Venedik Correr Mzesi Ktphanesi El Yazmalar Blm, foliolardan oluan 17. yzyla ait kk albm (Cicogna e.y. 1971 [MCCCXLVIII]). Yzyllar Boyunca Venedik ve stanbul Grnmleri, talyan Kltr Merkezi, 2005, stanbul, s.199.

Resim 75- III. Ahmetin Aynalkavak Sarayndan Delibalta Kalyonunun geiini ve denizcilerin gsterilerini izledii Haliteki gsteri. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3593), vr. 92b-93a. Atl, E., 1999. Levni ve Surnme, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank, s.168-169. 91

Resim 76- III. Ahmetin Aynalkavak Sarayndan Delibalta Kalyonunun geiini ve denizcilerin gsterilerini izledii Haliteki gsteri. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3594), vr. 142a. Atl, E., 1960. Turkish Miniature Painting, Charles E. Tuttle Company, Levha II.

Resim 77- Okmeydannda yaplan enliklerde bir kadrga ile direkler arasnda gidip gelen iki kalyon ve ayrnts. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3593), vr.10b. Atl, E., 1999. Levni ve Surnme, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank, s.243.

92

Resim 78- Tersane blnn gsterisi. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3593), vr. 45a. Atl, E., 1999. Levni ve Surnme, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank, s.206.

Resim 79- Topu ve tersane blklerinin gsterisi ve ayrnts. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3593), vr. 98a. Atl, E., 1999. Levni ve Surnme, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank, s.166.

93

Resim 80- Esnaf alaynn geii ve ayrnts. Surnme-i Vehbi (TSMK, A.3593), vr.129b-130a. Atl, E., 1999. Levni ve Surnme, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank, s.270.

Resim 81- ki ambarl bir kalyon minyatr, Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3594), vr.16b. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul, s.109. 94

Resim 82- III. Ahmet ve batarda-i hmayun minyatr ve ayrnts. Surnme-i Vehbi (TSMK, A. 3594), vr.76b-77a. Yzyllar Boyunca Venedik ve stanbul Grnmleri, talyan Kltr Merkezi, 2005, stanbul, s.90.

Resim 83- II. Bayeztin yaptrd gkenin sancaklar. Ktib elebi, Tuhfetl-kibar fi Esfar el-Bihr (TSMK, R.1192), vr.16b. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s.365.

95

Resim 84- 17. yzyldaki bir kalyonun sancaklar. Piri Reis, Kitab- Bahriye, (TSMK R. 1633) vr. 432adan ayrnt.

Resim 85- 17. yzyla ait iki ambarl bir kalyonun sancaklar. Piri Reis, Kitab- Bahriye, (DMK no. 989), vr. 47adan ayrnt.

96

Resim 86- Kadrgada grlen sancaklar. Piri Reis, Kitab- Bahriye (DMK. no. 989), vr. 426a.

Resim 87- Turuncu sancaklar ve yeil renkli flandralar ile bir kalyon. Piri Reis, Kitab- Bahriye (K.123), vr. 470adan ayrnt.

97

4. BAHRYE SANCAKLARININ KUMA ZELLKLER 4.1.Osmanl mparatorluunda Dokumaclk ve Kuma Sanat Osmanl mparatorluunda kullanlan sancaklarn sanatsal geliimi kuma, dokuma ve tasarm tekniklerinin geliimi ile balantldr. Osmanl kuma sanat en yetkin rneklerini, dier sanat dallarnda olduu gibi imparatorluun ekonomik ve idari problemlerinin olmad 16. yzylda vermitir. Bu seviyeye ulalmasnda Anadolu Seluklu ve Beylikleri devri dokumalarnn etkileri ve Osmanl Devletinin evresindeki dokuma sanatnn mirass olmas nemli olmutur. Anadolu Seluklularndan gnmze ulaan iki ipek kuma rnei bu gn Lyon ve Berlin mzelerinde bulunmaktadr. Berlin Staatliche Museumda zerinde Alaaddin Keykubatn ismi bulunan kuma paras, madalyonlar iinde ift bal kartal figryle desenlendirilmitir. Madalyon aralarnda kvrm dal ve rumilerle kaynam ejder balar yer almaktadr, desenler krmz zemin zerine yaplm ve altn tel dokuma ile zenginletirilmitir. Seluklu dokumaclk sanat ve o zamann dier blgelerindeki kuma ileri, Osmanl dokumaclk sanatnn nvesi olmutur. Bu konu ile ilgili en eski belgelerden biri Orhan mlknamesidir, burada Hac Paaya vezirlik krmz kemha verildii yazldr (z, 1946: 7). Akpaazade (d.1400-.1484civ.) yazd Osmanl tarihinde, 1364 senesinde I. Muratn olu Yldrm Beyazt ile Germiyanolunun kznn nianlanmas dolaysyla verilen hediyelerden bahsettii ksmda kuma ile ilgili bilgiler de verir;
ol zamanlar altun, gm ve kuma az olurdu. Tonozlunun ak aleml bezleri olurdu. Hilat anden yaplrd. Alaehirin kzl efladisinden sancak yaplrd, shak Fakih, Tonozlunun o bezlerinden pike getirdi. (Atsz, 1970: 62), (z, 1946: 7).

15. yzylda yaam Neri, Akpaazade tarihinden de yararlanarak yazd ve stanbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesinde bulunan yazma nshada, I. Osmann miras dolaysyla kumalar hakknda bilgi vermektedir;
ve bir aleml teyle dahi Tonozlu bezinden olurdu, arkasn aleml ederdi ve Alaehir evladisinden sancklar olurdu. (z, 1946: 7).

98

Paris Milli Ktphanesindeki nshada ise yledir;

teyle dahi Tokuzlu bezinden idi arkas aleml ederler idi. Ve Alaehir valesinden kzl sancak ederler idi. (z, 1946: 7).

Evladi, Paris nshasnda vale olarak gemektedir. Akpaazade tarihinde 1364 olaylar arasnda ise bu kumatan efladi olarak bahsedilmektedir. Kuma, boyar madde trleri, zg says ve dokuma younluu ile sat fiyatlarnn dzenlendii Bursa htisap Kanunnamesinde bu kuman ismi vale olarak grlmektedir. Her iki eserde de ad geen Tonozlu Ege Blgesindeki Denizli ilidir. Anadolu dokumaclnn bu nemli merkezi hakknda dier bir kaynak ise Fasl Seyyah bni Batutann (1304-1369) seyahatnamesidir. Seyyah buraya Tonuzlu ya da Donguzlu dendiini, evre pamuunun iyi kalitede ve kuvvetli bir eklide erilmi olmasndan dolay, kumalarnn uzun sre dayandn belirtmektedir (Tezcan, 2002a: 404). Bu kaynaklar hem Osmanl dokuma sanatnn ekirdeini oluturan erken dnem kumalar hakknda, hem de Osmanlnn ilk dneminde Germiyanoullarnn yerlemi olduu, bu gn ise Manisann ilesi olan, Alaehirde sancak yapmnda kullanlan kzl renkli evladi/efladi/vale kuma hakknda bilgi vermektedirler. II. Mehmetin stanbulu fethinin ardndan yerel dokumacln yok olmasna izin vermemesi, Denizli ve Bursadan sonra stanbulda da dokumacln gelimesini salamtr. II. Mehmet, bir yandan saray rgtn kurarken, dier taraftan iki sanayi kolunu rgtlemitir. Bunlar, Trklerin Orta Asyada yaadklar dnemden itibaren iyi bildikleri birer alan olan deri ve dokumaclktr. 15. yzylda dokuma sanatyla ilgili nemli bir belge, Venedik elisi Rendiryeye verilmek zere hazrlanan kumalarn listesini gsteren, 1483 tarihli pusuladr. Bu listede birbirinden farkl cins Bursa kumann ad gemektedir (z, 1946: 29). Kumalar sarayda hazine eyas kabul edilmi ve deerli para olarak kaydedilmitir (Tezcan, 2002a: 405). 1504 tarihli bir hazine defterinde bulunan eitli eyalar ierisinde, doksan bir adet Bursa kuma yer alr. Bu eitlilik ihtiyaca gre her eit imaltn yapldn gstermektedir. 1502 senesine ait Kanunname-i htisab- Bursann kumalara ait maddelerinde, yirmi be yl nceki kumalar daha kaliteli olduundan esnafa uyar verilmitir. Bu kanunname, 15. yzylda Osmanl Devletinde dokumacln teknik olarak olgun bir seviyede olduunu gstermektedir (z, 1946: 29). 99

Trk dokumalar ile ilgili olarak, nceleri kumalarn ranl sanatkrlar tarafndan yapld ve desenlerin ran etkisi tad ileri srlmse de Tahsin z ve ardndan gelenler tarafndan yaplan ariv almalar bu konuya netlik kazandrmtr (Zygulski, 1992: 15). I. Selimin 1514 ylndaki aldran Seferinden sonra randan getirdii sava ganimetlerinin listesinde, ran ahnn hediye ve satn alarak elde ettii Trk kumalar da bulunmaktadr. Gerek bu liste ve gerekse randan getirilen sanatkrlar arasnda dokumac bulunmamas, ehl-i hiref defterlerinde ranl usta ismine rastlanmamas ve dokumaclkta ilerlemi olan ran Devletinin saraynda, Trk kumalarnn yer almas Osmanl kumalarnn kendine zg bir slubu olduunu gstermektedir. Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan 1582 tarihli hediye defterinde, III. Murat zamannda ehzade Mehmet iin yaplan snnet dnnde vezirler, sefirler, beylerbeyi ve saray mensuplar tarafndan gelen hediyeler listelenmitir. Bu defterde 16. yzyln ikinci yarsnda stanbul ve Bursadan baka saraya hediye edilecek derecede deerli kumalarn am, Badat, Sakz ve Amasyada retildii grlmektedir (z, 1946: 62). Osmanl Devletinde saray, her zaman sanatn koruyucusu olmu ve sanat saraydan ynlendirilmitir. Bata sultanlarn giyim-kuamnda olmak zere, saraylarn ve kklerin tefriinde, yatanda, yorgannda, asker alanda; bayrak ve sancaklarda, zrhlarda, kalkanlarda, din alanda; her yl Kbe-yi erif iin retilen kumalar gibi, pek ok alanda kuma kullanlmtr (Tezcan, 2002a: 405). Trenler de bu alanlardan biridir ve kumalar, kalabalk halk gruplarn saray mensuplarndan ayrmak iin bariyer ilevi grmtr. Bu kullanmn birok rnei enlikleri anlatan minyatrl yazmalarda grlr. Bir baka trensel kullanm olan kuma ise sancaklardr. Bayraklar, flamalar ve sancaklar, Osmanl toplumunda kullanm yaygn olan brokar, aplik ve nak teknikleriyle yaplmlardr. Bunlar ordu mfrezelerine elik eder, din bayramlarda kullanlr ve enlik gnlerinde oka grlrd (Denny, 1982: 137). Saray kendi kuma ihtiyacn karlamak iin ehl-i hiref denilen hassa sanatkrlar iinde dokumaclara da yer vermi ve onlarn alaca zel atlyeleri kendi bnyesinde kurmutur. Bu atlyelerin ihtiyac karlayamad zamanlarda stanbul ve Bursadaki serbest piyasaya alan atlyelere de sipari verilmitir (Tezcan, 2002a: 405). Yerli retimin ihtiyac karlayamad zamanlarda ise pamuklu, ynl 100

ve ipekliler dardan ithal edilmi rnein Hindistan pamuklular Osmanl Devletinin yzyllar boyu kulland ihtiya mallarndan biri olmutur (Tezcan, 1993: 21). Osmanl Devletinde retilen kumalarn malzemesi, deseni, rengi, kalitesi ve fiyat imparatorluun kuruluundan itibaren saray tarafndan kontrol edilmitir. Kuman kalitesini zg tellerinin says, arl, bkm ve boyamas belirledii iin bunlar zerinde yaplabilecek hilelerin nne geilmek istenmitir. karlan belediye kanunlar ile kaynaklarda harir olarak geen ipein medud yani kuman boyuna uzanan zg telleri ve ari yani kuman enine atlan atk tellerinin zellikleri belirlenmitir. Bu zellikler kanunnamede yle bildirilmektedir; ipek tellerinin ilenmesi (yani bklmesi ve boyanmas) ancak ipek kuruduktan sonra yaplmal, uzunluklar 120 zir (90 m.) gelmelidir. Seksen telden meydana gelen ilelerin 20 adedi bir medud olup; arlklar 600 dirhem (1920 gr.) olarak tespit edilmitir. Kanunla belirlenen bu rakamlarn dna kmak, zg tellerini azaltmak veya ipek yerine pamuk gibi baka iplik koymak en byk hilekrlk saylmtr. 1599 tarihli bir mahkeme kaydnda; ipek atk yerine ggl denilen delik koza ipei ve penbe yani pamuk iplii kulland tespit edilen davalya bunlarn zg teli olarak kullanlmasnn yasak olduu ihtar edilmitir (Tezcan, 2002a: 405). Trk kuma sanatnda 17. yzylda bir duraklama ve yzyln sonlarna doru k grlmektedir. Bu durum ehl-i hiref defterlerinde de takip edilebilmektedir. 1557 senesinde saraya bal dokumac ve kadifeci says 145 iken 1595 senesinde bu say yarya inmektedir. 1637 senesinde otuz sanatkr ve iki ustaba, 1655 senesinde yirmi bir sanatkr ve 1687 senesinde ise drt adet sanatkr grlmektedir. Ahmet Rasim, 1758 olaylar arasnda; stanbulda yaplmakta olan diba-i Rumi adndaki deerli kuma, artk dokunmad iin bunun yerine bayramlarda Venedik dibas verildiinin anlalmas zerine, ii bilen kiilerin hemen getirtilerek yeni tezghlar kurulduunu belirtmitir (z, 1951: 44). Bununla beraber Avrupadan piyasaya giren eitli kumalar Trk dokumaclk sanatn etkilemitir. Bu dnem retilen kumalarda ipek tellerinin iyi bklmedii, tellerin kalnlnn her yerde ayn olmad bu sebeple boyay her yerde ayn lde kabul etmei, dokunduklarnda yzeyde prz olutuu kaynaklarda yer almaktadr. Yine bu dnemde kumalarda kullanlan metalin miktar azaltlarak sadece desenlerde kullanlm ve kalitesi

101

dmtr (Tezcan, 2002a: 407). Bunlara ramen 18. yzyln ikinci yarsnda I. Abdlhamit, III. Mustafa ve III. Selimin hkmdarlklar srasnda, sultanlarn yerli esnafa destek olmalar ile kaliteli renk ve desene sahip kumalar da dokunmutur. III. Mustafa skdardaki Ayazma Camiini yaptrrken, camiye vakf olmak zere krk yastk atlyesi ve harir bkc kerhanesi yaptrm yine bu camiye vakf olmak zere Yenikapda yz otuz ustann alt bir boya atlyesi de kurdurmutur. Ancak 18. yzyl sonunda J. M. Jacquard (1752-1834) isimli mhendisin elle alan dokuma tezghlarn, delikli kart ile alan ve desenli dokuma yapan otomatik tezghlara dntrmesi ile batdaki dokuma retiminde patlama yaanmtr. 1789 ylnda padiah olan ve Batya ilgisi bilinen III. Selim, skdarda yaptrd Selimiye Camiinin etrafna dokuma atlyeleri kurdurmu ve bu atlyelerin bana Fransadan uzmanlar getirtmitir. Burada kurulan tezghlarda Bat tekniinde dokunan kumalara Selimiye ad verilmitir. III. Selimin kurdurduu atlyeler 1814 ylnda Yenieriler tarafndan yaklm ve bu tezghlarn yerini 1843 ylnda zmitte ipekli kumalar yaplmak zere kurulan Hereke fabrikas almtr. lk kuruluunda yirmi be ipekli tezgh bulunan ve jakar usulyle alan bu fabrikann kard kumalar beenildiinden, zellikle saraylarn demesinde gerekli olan kumalarn Hereke fabrikasnda yaplmas uygun grlm ve 1849 ylnda katl bir kemha dairesi ilave edilmitir (z, 1951: 55). 4.1.1.Osmanl mparatorluunda Kumalar ve Dokumaclk Merkezleri Dokumann hammaddesi, bitkisel kkenli; pamuklu kumalar, hayvansal kkenli; ynl ve ipekli kumalar olmak zere eittir (Tezcan, 2002a: 404). Osmanl kaynaklarnda pamuk penbe olarak gemektedir ve pamuklu dokumalar iinde en ok ad geenler; boas, kirpas, dimi, alaca, bez, mendil, beledi, yemeni, tlbent, basma, it ve yazmadr. Pamuklu dokumaclk bata Bat Anadoluda; Denizli, Bergama, Akhisar, Tarhala, Manisa, Tire; Anadoluda Karaman, Hamid ili; Gneydou Anadoluda Diyarbakrdr ki burada baskl pamuklular retilmitir. Soma, Bergama ve Geliboluda dokunduu bilinen kirpas, Tersane-i Amirede yelken ve tente bezi yapmnda, orduda ise ota- hmayun denilen sultan adrlarnn yapmnda kullanlmtr (Aslanapa, 1993: 41), (Bostan, 1992: 154), (Tezcan, 1993: 21).

102

Ynl dokumaclkta Ankara ve Selanik nemli merkezlerdir. Tiftik keileri ile bilinen Ankara ve evresinde bu hayvann uzun ve parlak tyleri sayesinde ipek inceliinde ve parlak soflar retilmitir. Sofun pres altnda su dklerek yzeyinde hareler oluturan eidine muhayyer ya da moher; dayankl, yumuak ve Avrupa serjlerine benzeyen eidine ali denmektedir (Tezcan, 2002a: 404). Selanik ve evresinde ise asker ve sivil kyafette ska kullanlan uha retilmitir. pekli kuma retimi bata Bursa olmak zere stanbul, Edirne, Amasya, Tokat, Bilecik, Alaehir, Aydos, Diyarbakr, Mardin, Halep, Sakz ve dier Ege adalarnda yaplmtr. pekli kumalar gerek hammaddelerinin zor elde edilmesi ve gerekse yapmlarnn daha ok emek istemesi dolaysyla pamuklu ve ynllere gre daha pahal rnlerdir. Bunun dnda slam dininde Peygamgere zg gelenekte, zellikle erkeklerin ipek giymesi, dnyevi lkse ball ifade ettii iin ho grlmez. pekli elbiseler, yastklar ve hallar Kurnda bahsedilen, erdemli bir hayat karlnda vaat edilen dllerdir (Blair ve Bloom, 1991: 38). Buna ramen ipek her zaman aranan ve kullanlan bir kuma olmutur. pein giysiden ziyade mefruatta kullanlmas muhtemelen dinsel olarak knanmay nlemi, trbe gibi din binalarn dekorasyonunda ve sancaklarda kullanlmtr. (Blair ve Bloom, 1991: 39). 16. yzyldan itibaren bilinen belli bal ipekli dokuma eitleri; tafta ve vallar, atlas ve kutnular, kadifeler, kemhalar, seraserler ve futalar olmak zere gruplanmaktadr. Bunlara 18. yzyldan itibaren yeni kuma isimleri eklenmitir. Tafta ve val kaynaklarda beraber gemektedir. Val bu gn bilinmemekle beraber tafta ile ayn trde olduu anlalmaktadr. kisinin arasndaki fark, valnn dokunduktan sonra frnland eklinde belirlenmitir (Tezcan, 1993: 27). Atlas, ince ipekten, sk dokunmu, genellikle dz renkte sert ve parlak bir kumatr. Kutnu, zgs ipek atks pamuk ve ipek kark atlm, kaln ounlukla yollu, eni dar bir kumatr. Kadife, zgs ve atks ipek olan havl kuma olarak tarif edilmektedir. Kemha, atks ve zgs ipek, st sra atks ayrca altn veya gm klaptanla takviye edilmi, gsterili bir kumatr. Kaftanlk ve demelik olarak kullanlmtr. Serenk, kemhann tekniinde fakat dokumasnda altn veya gm teli bulunmayan bir kumatr. Seraser, altn ve gmle dokunan, pahal ve daha ok hilatlarda kullanlm bir kumatr. Futa, bir zemin rengi zerine ubuklu ve ubuk kafesli 103

olarak dokunmutur. Hamamlarda havlu zerine dolanan ikinci sarg, petemal olarak kullanlmtr (Dalsar, 1960: 41), (zen, 1982: 314). Bunlar dnda abani, brmck, canfes, itari, diba, hare, sevani, ib gibi daha birok eitte ve farkl kullanm alanlar olan ipekli kuma eitleri bulunmaktadr. 4.1.2.Kumalarn Boyanmas Osmanl kumalarnda en ok kullanlan renk krmz olmutur. kinci sray ise mavi renk alm ardndan beyaz, yeil, krem ve siyah renkler tercih edilmitir (Tezcan, 1993: 49). Boyanacak ipein boyay iyi kabul etmesi iin ince ve iki telinin de bkml olmas gerekmekteydi. Kumalarn kalitesini belirleyen unsurlardan biri kuman boyas olduu iin boyama ilemine ayrca nem verilmitir. rnein, 27 Nisan 1792 tarihli belge, donanma kalyonlarnn sancaklar iin tercih edilen, Ankara alisinin boyalarnn mau yani saf olmayp kark ve kalp olduuna dair stanbul Kadsnn tezkiresi zerine, mau boya kullananlarn ihtar edilecei hakkndadr.14 1502 tarihli Bursa htisab Kanunnamesinde en ok kullanlan krmz ve mavi rengin nasl elde edilecei anlatlmtr. Buna gre; dirhemi belli miktar lk, ivitten geirilmekte, ivit ezilip saf suyu elde edildikten sonra bu suya batrlan ipek krmz olmaktayd. Ancak lk miktar az olup, yeni ezilmi ivit suyuna batrlrsa ipek, meneke moru ile krmz arasnda bir renk olmaktayd. Lke kzl boya kartrlrsa renk, kalp olur yani bozulurdu. Asl ismi lk olan lk Hindistandan getirilirdi ve boyaclkta tesbit iinde kullanlan bir eit zamkt. Krmz rengin elde edilmesinde krmz kullanlmaktayd. Krmz, kuinil (Cochineal) denilen hayvann kabuklarnn ezilmesinden elde edilmitir. nceleri Meksika ve Kanarya Adalarndan geldii iin ok yksek fiyatlarda satlm ancak 19. yzylda spanyaya getirilip, retildikten sonra yaygn olarak kullanlmtr. Krmz dndaki renkler ise genellikle bitkilerden elde edilen yerli boyalarla salanmtr. Elde edilen renklerin a ve suya dayanklln arttrmak iin eitli mordanlar (tespit edici maddeler) kullanlmtr (Tezcan, 1993: 53).

14

BOA, C.KTS. 8/389.

104

4.2. Bahriye Sancaklarnn Kuma zellikleri 4.2.1. Sancaklarda Kullanlan pekli Kumalar 4.2.1.1.Sandal ve Dimi Sandal Yollu bir kuma olan sandaln bir yolu ipek, bir yolu pamuktur. Dall ve benekli eitleri de bulunmaktadr (zen, 1982: 331). Dimi ise basit bir dokuma olup, er ya da daha fazla zg ve atkyla dokunmu, yzer ipliklerin Z ya da S harfleriyle belirtilen verev konumlaryla belirginleen dokuma birimidir. 1/3 dimi (Z ynnde) ifadesi zgnn bir atk zerinden ve atknn altndan getiini ve balant noktasnn sol alttan sa ste uzadn ifade etmektedir (Atasoy ve di., 2001: 342). 8 Aralk 1739 tarihli belge, Cezayirli Mustafa Kaptann riyale gemisinin k ve stun sancaklar iin 154 zir Sakz sandal kullanld, kuma cretinin yannda hayyt denilen terzi ile ibriim cretinin 37.140 ake tuttuu ve bu sancaklarn Tersane Emini tarafndan yaptrld hakkndadr. Belgede ayn zamanda ipek sancaklarn padiahn getii zamanlarda ekilmesinin eski adetlerden biri olduundan ve kalyonlara yeni sancaklar verildike, eskilerinin k gnlerinde kullanlmak zere kaptanlarn elinde saklandndan bahsedilmektedir.15 31 Temmuz 1772 tarihli belge, Karadeniz Seraskeri Vezir Halil Paann binecei Nasr- Cenk kalyonu iin eskiden beri adetten olduu zere ipekten k ve ser stun (ba direi) sancaklar yaptrlmas hakkndadr. Bunun yan sra belgede sancaklar iin 760 zir dimi sandalna ihtiya olduu ve bunlarn Tersane Emini tarafndan karlanaca gemektedir.16 2 Mays 1788 tarihli belgede ise Akdenize kacak donanmann babuu Liman Nazr Seyyid Beyin binecei Feth-l Fettah isimli kalyonun k ve ser stunu iin iki harir (ipek) sancak yaplacandan ve bu sancaklarn dier sancak kalyonlarna yapld gibi dimi
17

sandalndan

ve

iki

adet

olarak

dzenlenmesinden

bahsedilmektedir.

17 Haziran 1794 tarihli belgede, donanma sefinelerinden sancak kalyonlarna ait olan ipek sancaklarn senede bir yenilenmesi adetten ise de kaptanpaann bindii
15 16

BOA, CBH. 42/1984. BOA, CBH.138/6691 17 BOA, CBH. 27/1284.

105

Bahr-i Zafer kalyonu iin 1793 ylnda yaplan ipek k ve ser stun sancaklarnn renginin bozularak, eskidikleri iin yenilenmeleri gerektii kaydedilmitir. Yaplacak k, ser stun ve flandra iin gvez (koyu krmz) ve beyaz dimi sandal ve erit masrafnn 1274 kuru 14 para olduu beyan edilmektedir. Gvez renkli dimi sandal k ve stun sancaklar ile flandrada, beyaz renk dimi sandal ise sancaklarda nian iin kullanlmtr. Zlfikar iin siyah renk erit, sancaklara nian iin siyah renk ibriim erit ve ukurluk iin kirpas kullanld anlalmaktadr.18 5 Haziran 1796 tarihli, Kaptanpaann bindii Arslan- Bahri kalyonu ile kapudne, patrona ve riyale kalyonlarnn yenilenecek iaret, k ve alay sancaklarnn masraflarnn bulunduu belgede, Kaptanpaann bu ile bizzat ilgilendii, baz iaret sancaklarnn tamir edilip boyand; k, civadra, direk sancaklar ve flandra iin dimi sandal kullanld grlmektedir. Belgede sancaklar iin yaplan erit, ibriim, iplik ve terzi masraflar da sralanmtr. Yine bu belge de Osmanl Devleti iin spanya, Fransa, ngiltere ve Flemenk bandra ve flamalar yaptrld da grlmektedir.19 3 Mays 1802 tarihli belge Kaptan- derya Kk Hseyin Paann skenderiyede bulunduu srada svar olduu ambarl kalyon iin yaptrlan sancaklar ile ilgilidir. Bu sancaklar iin 1609,5 zir gvez renkli sandal, 328,5 zir beyaz renk dimi sandal, bir zirs altm paradan olmak zere 2907 kurua satn alnmtr.20 18 ubat 1815 tarihli belgede, Cezayire gidecek olan nayet-i Bari firkateyni iin yaplan k, stun, civadra sancaklarnda ve flamada, sandal kumann kullanld bunlar iin yaplan masraflardan anlalmaktadr.21 11 Nisan 1880 tarihine ait belgedeyse kapudne, patrona ve riyale kalyonlarnn sancaklarnn her senede bir yenilenmesinin adet olduu ancak drt seneden beri sancaklarn yenilenmedii, sene nce dimi sandalndan yaplan sancaklarn kumalar ve stat creti iin 2551,5 kuru verilmi olduu kaydedilmektedir.22 4.2.1.2.Tafta Taftann zg ve atk skl eit olduu iin sert ve dayankldr. Yzer atk veya zgler nedeniyle izgili bir yzeyi olan dz ve parlak bir dokumadr (Atasoy ve
18 19

BOA, CBH. 33/1576. BOA, CBH. 128/6229. 20 BOA, CBH. 254/11739. 21 BOA, CBH. 100/4832. 22 BOA, CBH. 271/12497.

106

di., 2001: 341), (zen, 1982: 335). Dokunduktan sonra yzne elle zamk srlp prz yatrlmaktayd. Bu sebeple giyim kuamdan sonra en ok ordu ve donanmada kullanlmtr. ifte tafta ve yekta tafta olmak zere eitleri vardr. Ordu iin en ok krmz ve yeil tafta retilirken, giyim kuamda siyah tafta da kullanlmtr (Tezcan, 1993: 27). Osmanl donanmasnda, sava gemilerinin grandi direklerine ekilen ensiz ve uzun sancaklar olan flandralarn yapmnda tafta kullanlmtr. Tafta telleri birka kat bklerek istenilen kalnlkta dokunabiliyordu. Bayrak ve flandralarda kullanlan taftaya tafta-i am denilmekteydi (Bostan, 1992: 116). 1555 senesinde, Osmanl donanmas iin Bursaya sipari edilen 1697 zira taftann 755 ziras krmz, 466 ziras yeil renkte ve 26.959 ake tutarndayd (Dalsar, 1960: 229). 1603 senesinde ise sefere kacak donanma iin 600 zira tafta gerekli grlmtr (Dalsar, 1960: 232). 17. yzyln ortalarnda kadrga flandral iin 1000 zira taftann Bursadan ocaklk olarak ayrld tespit edilmektedir. Tersane-i Amire ocakl olan taftaya denecek para ise, Bursa pazarndan alnan bac gelirlerinden tahsis edilmekteydi. Ocaklk harici satn alnan tafta-i am, tccarlardan temin edilmekteydi. am taftasnn fiyatlar H.1031/ M.1621-22de topu 100 ake, H.1040/M.1630-31de 120 ake, H.1062 M.1652de ziras 55 ake, H.1063 M.1653te 52 akeydi (Bostan, 1992: 166). 1600 tarihli narh defterinde ise krmz taftann zirsnn, 1600den nceki fiyatna oranla %53,5 dt ve 60-65 ake olduu kaydedilmektedir (Ktkolu, 1978: 20). 27 Mays 1677 tarihli belgede Tersane-i Amire ocaklklarndan Bursadaki pazar bac mukataasndan H.1088/M.1677 senesi iin kalitelisinden olmak zere 40.000 akelik Bursa taftasnn Tersane-i Amireye teslim edilmesinden bahsedilmektedir.23 4.2.1.3. Dry randan ithal edilen ve sar, krmz ve elvan gibi eitli renklerde olabilen bir kuma trdr. amda dokunan benzerlerine am drysi; dier bir eidine ise pld dry denilmektedir. 1009 (1600) tarihli narh defterinde, gm ve altn srma tellerle dokunmu bir cins ipekli kuma olarak gemektedir (zen, 1982: 310). 1769 senesinde Halepte bir arn (68 cm. civ.) 70 parayd ve sadece donanmada deil sipahilerin bayraklarnda da kullanlmaktayd. Atl asker bir snf olan sipahilerde, binbala terfi edenlerin bayraklar, krmz renkte 25 zra
23

BOA, CBH. 55/2600.

107

dryden; yzbala terfi edenlerin ise yine krmz renkte ve 15 zir dryden yaplmaktayd (Pakaln, 1993: 393). 5 ubat 1698 tarihli belgede Kirsen ve Tamana gitmek iin grevlendirilen Ko Mehmet Paann bindii gemi iin dry kumandan sancak yaptrlmasndan bahsedilmektedir.24 4.2.2. Sancaklarda Kullanlan Ynl Kumalar Tiftikten dokunan ince bir kuma olan ali sancak yapmnda ska kullanlmtr. Babakanlk Osmanl Arivinde Tersane Amire iin Ankaradan satn alnan ali kuma ile belgelerde eitli bilgiler yer almaktadr. 9 Ekim 1793 tarihli belgede, donanma kalyonlarnn sancaklar iin H.1207/M.1792 senesinde Klcolu Andondan yerinde dokunup imal edilmek zere ve bir zir 40 akeden, 10.000 zir ali alnd ancak alc Andonun her bir zirdan be ake zarar olduunu belirten dilekesi zerine H.1208/M.1793 senesine mahsuben be ake zam yaplarak, zir 45 akeden 10.000 zir sancaklk ali alnd belirtilmektedir. Bu belgeye gre 1792 senesinde 10.000 zira ali iin 3333 kuru, 1793 senesinde ise ayn miktar ali iin 3750 kuru denmitir.25 17 Haziran 1798 tarihli belge, says artan donanma gemilerinin sancaklar iin H.1212/M.1797/98 senesine mahsuben 30.000 zir Ankara alisi gerektii bunun 27.000nin eski fiyattan olmak zere Klcolu tarafndan satn alnaca belirtilmektedir.26 29 Kasm 1802 tarihli belgede, donanma kalyonlar iin gerekli alinin her sene Klcolu Andondan 44 akeye satn alna gelmekte olduu, 1801 senesinde Karabet isimli bezirgn, zirs 40 akeden olmak zere fiyat vermise de altndan kalkamam olduu ve Tersane-i Amirede ali kalmamas dolaysyla zirs 44 akeden olmak zere 18.033 kurua 50 bin zir ali kuma satn alnd kaydedilmitir.27 21 Haziran 1803 tarihli belgede Tersanede mevcut olan ve yeni denize indirilen kalyonlar iin gerekli levazmat arasnda sancaklk ali de gemektedir.28 24 Ekim 1803 tarihinde gelecek sene denize indirilecek donanma kalyonlar iin Ankaradan

24 25

BOA, CBH. 91/4346. BOA, CBH. 110/5313. 26 BOA, CBH. 112/5450. 27 BOA, CBH. 49/2306. 28 BOA, CBH. 70/3326.

108

70 bin zir sancaklk ali, daha nce olduu gibi zirs 44 akeden, 66,5 kurua satn alnmtr.29 27 Nisan 1807 tarihli belge, donanma kalyonlar iin 27.450 zir sancaklk alinin, Klc olu Andon tarafndan Ankarada dokutturulduktan sonra mahzen-i srbe teslim edildii ve beyaz renkli alinin zirsnn 46 akeden 10.522,5 kurua imal ettirildii hakkndadr.30 Bu cret Tersane-i Amire hazinesinden denmitir. Yine H.1222/M.1807 senesinde Klc olu Andondan 20.000 zir beyaz Ankara alisi satn alnmtr.31 11 Haziran 1831 tarihli belge, zirs 84 akeden olmak zere 60.000 zir beyaz alinin imlini Terzi olu Osebin taahht ettii ve gerekli olan sancaklk alinin bir an nce gnderilmesinin istendii hakkndadr.32 17 Austos 1832 tarihli belgede, kalyon sancaklar iin mahzen-i srbe teslim edilmek zere, Hac Mesud Efendiden zirs 84 akeden 47 top olarak, 1410 zir beyaz alinin 987 kurua mal olarak Tersane-i Amire hazinesinden dendii grlmektedir.33 19 Eyll 1833 tarihli belgede, donanma kalyonlarnn sancaklar iin H.1246/M.1830/31 senesinde Ankaradaki Terzi olu Osebe imal ettirilen zirs 84 akeden 60.000 zira sancaklk alinin 30.000 kadarnn tersaneye teslim edildii, tiftik ve iplik parasnn artmas zerine alinin bir zirsnn 102 akeye ykseldii belirtilmektedir.34 mparatorluun son dnemlerinde ali kuman ngiltereye sipari edildii de grlmektedir. 13 Haziran 1910 tarihli belgede Londrada Britanya Works Fabrikasna eitli renklerde olmak zere 20.000 m. sancaklk ali siparii verilmitir.35 4.2.3..Sancaklarda Kullanlan Pamuklu Kumalar Pamuk ipliinden ve en basit dokuma teknii olan bez ayak la dokunmu pamuklu bir cins kuma olan boas, sancaklarn ukurluk ksmnn yapmnda kullanlmtr.36 18 ubat 1815 tarihli belgede sancak ukurluu iin boas kullanld, 5 Haziran 1796 tarihli bir baka belgede, kaptanpaa, kapudne, patrona
29 30

BOA, CBH. 50/2360. BOA, CBH. 209/9748. 31 BOA, CBH. 112/5414. 32 BOA, CBH. 109/5296. 33 BOA, CBH. 37/1737. 34 BOA, CBH. 67/3156. 35 DMA, MBN, 673/323-325 36 Tezcan, H., 2007, Kiisel grme.

109

ve riyale kalyonlarnn sancaklarnn ukurluu iin yine boas kullanld ve sarf edilen masrafn 1190 para olduu grlmektedir.37 ok geni bir kullanm alan olduu bilinen boas bata kaftan astarl olmak zere, muamba yapmnda, minder ve yastk yapmnda, bask ile desenlendirilerek demelik yapmnda kullanlmtr. Miskali boasndan entari, ince cinsinden ise ilemelik kuma olarak faydalanld anlalmaktadr (Tezcan, 1993: 21). Karaman, Hamid ili kaba pamuklu dokuma olan boasnn retildii yerlerden biridir (Tezcan, 2002a: 404). Tersane-i Amirede Kaptanpaa, Tersane-i Amire kethda ve Emininin batardalarna ait bayraklarda bu gemilerle yine ayn kiilere ait divanhane ve odalarnn demelerinde, padiah ve kaptanpaann kayklarnda kullanlmtr (Bostan, 2005: 419), (Bostan, 1992: 165). Boasnn beyaz rengi olduu gibi baka renkleri de bulunmaktayd. Donanmada beyaz, krmz ve mavi kullanlmtr. Tersane-i Amire muhasebe defterlerinde boas satn alnmasna sk rastlanmaktadr. Ancak, alnan boas miktar pek fazla deildir. rnein, H.1031/M.1621-22de 2 kta, H.1054 /M.1644de 14 kta H.1063/M.1653te 6 top ve H.1110/M.168999da 3 top alnmtr. 17. yzylda boas fiyatlar renklerine gre deiiklik gstermektedir. H.1063/M.1653te krmz boasnn topu 150 ake, mavisinin topu 110 ake olduu; H.1110/M.1698-99da ise mavi boasnn topunun 160 akeye ykseldii grlmektedir (Bostan, 1992: 165-166). Boasya nazaran daha kaba dokunmu bir kuma olan kirpasn da yine sancan ukurluk ksmnda kullanld grlmektedir.38 Kirpas, bu gnk branda bezleri ayarnda olup, daha ok ordu ihtiyacnda ve Ota- hmayun denilen sultan adrlarnn yapmnda, ar kap perdelerinde (cami, trbe gibi) kullanlmtr (Tezcan, 1993: 21). 4.3. Sancaklardaki Dokuma ve Ssleme Teknikleri Sancaklarda, bir dokuma teknii olan klaptan ve kuma ssleme tekniklerinden aplike ve dival ilerinin sk sk kullanld grlmektedir. Klaptan, pirin, bakr, kalay gibi madenlerden ekilerek, gm ve altn yaldz vurulmu ince metal iplik anlamna gelmektedir. Dokumalarda bu tel, ipek ve pamuk iplii zerine sarlarak kullanlmtr. Klaptan kuman deerini ve maliyetini arttran bir unsur olmutur.

37 38

BOA, CBH. 100/4832; 128/6229. BOA, CBH. 33/576

110

Dokumalarda kullanlan bu tel simkehanede simkeler tarafndan ekilmekteydi. Beyaz renkli gmten tel ekene simke, altndan veya yaldzl gmten tel ekene ise srmake denilmitir. Dokumada altn rengi vurgulanmak istendiinde, altn tel veya yaldzl gmten ekilmi sar tel, sar iplik zerine; beyaz renk vurgulanmak istendiinde, gm tel beyaz iplik zerine sarlarak kullanlm, bu ekilde altnl ve gml klaptan elde edilmitir (Tezcan, 2001: 71). Altn ve gm telin ekildii simkehaneler stanbul, Selanik ve Bursa ehirlerinde bulunmaktayd. Simke atlyesi says her zaman kontrol altnda tutulmu ve saynn sabit kalmasna nem verilmitir. Gmten tel ekilmesi iin gm belli bir dereceye kadar stlmakta yani kal edilmekteydi. Istmak iin potaya 5000 dirhem arlnda gm konulmaktayd. Buna bir tefe deniliyordu ve bu miktar simkehanenin gnlk kapasitesiydi. Bir tefe stldktan sonra 600 dirhem fire verirdi, geriye kalan 4400 dirhem ise 100er dirhemlik eit paralara blnerek ubuk haline getirilmekteydi. Gm ubuklar elde edildikten sonra altn yaldzla yaldzlanmaktayd. Yaldz, ayar daha yksek olan Bat lkelerinin altn paralarndan elde edilmitir. ekilen tel sk ve cilal iki silindir arasndan geirildikten sonra elde edilen yass tel, ipek veya pamuk ipliinin zerine sarlmaktayd. Sarma ilemi istee gre bazen alttaki iplik grlmeyecek kadar ok sk, bazen aralarda birer devir atlatarak seyrek yaplmtr. Sarma ilemini simkehaneye bal olarak alan klabdanc esnaf yapmaktayd (Tezcan, 2001: 72). Telli kumalar atlmayp, darphaneye gtrlerek yaklyordu bylece geriye kalan altn ve gm tekrar kullanlmaktayd. Ancak seraser denilen kumalarda gm iki kere kal edildiinden, bunlarda altn ve gm tekrar kullanlamyordu. Seraser tezghlar bu sebeple devletin sk denetimi altnda tutulmutur. Telli kumalar, sancaklarda, askeri ve dier devlet erknnn niformalarnda, giyim-kuamda, srmal araba ve saltanat kayklarnn demelerinde, kk ve kasrlarn mefruatnda olmak zere geni bir kullanm alan bulmutur. Kuma ssleme tekniklerinden bir olan aplike, belirli bir desen oluturmak zere, kesilmi kuma paralarnn yerletirilip, genellikle dikilerek, zemini oluturan kumaa sabitlenmesidir. Buna oturtma da denilmektedir. (Atasoy ve di., 2001: 342) Dival ii ise karton ya da deriden kesilen ekillerin gergef zerinde kumaa teyellenip ilenmesi ile yaplmaktadr.

111

5. STANBUL DENZ MZESNDEK OSMANLI DNEM SANCAKLARI 5.1. Katalog

112

Envanter No: 2503 Yapld tarih/yzyl: 16. yzyl Kumann cinsi: pek lleri: 470x900 cm. (Noyan, 1976: 50). zellikleri: Sancan zemini krmz, motifler, kelime-i tevhit, Zlfikar ve kenar bordr ise sarya yakn yeil renklidir. Ukurluu yeil renktedir. Sancan ukurluuna paralel uzanan, yeil renkli yaz frizinde kelime-i tevhid l-ilhe illallah; Muhammedn resllullah kere tekrar edilmi, tekrarlarn arasna ikierli bitki motifi yerletirilmitir [Resim 88]. Ukurluk ile yaz frizi arasndaki blmde, iki yanda sekiz yaprakl iek-yldz motifi bulunmaktadr. iek yapraklarnn ucunda i ie gemi hilaller grlmektedir. Ortada ise daha byk yuvarlak bir madalyon ierisinde yine hilal motifi yer alr. Yaz frizinden sonra yerletirilmi Zlfikarn iki yannda, stte ortada grlen hilalli madalyon tekrar edilmitir. Zlfikarn altnda ise ierisinde kelime-i tevhid yazl hilal bulunan, yuvarlak bir madalyon yer alr. Altnda yine sekiz keli iek-yldz motifi grlmektedir. Sancan evresini, ak ve koyu yeil renklere sahip palmet motifli bir bordr dolamaktadr. 7 Ekim 1571 tarihinde Osmanl ve Hal donanmas arasnda meydana gelen nebaht Deniz Savanda Hallar tarafndan ele geirilmitir. Osmanl donanmasnn Derya Kaptan Mezzinolu Ali Paay ldren asker, sanca alarak Venedikte bir kuyumcuya satm daha sonra ise Venedik Senatosu sancan gmten olan aleminin her sekiz dirhemine bir duka altn verip satn alarak hkmet hazinesine koymutur (Kurtolu, 1992: 91). Daha sonra Venedik Mzesinde sergilenen sancak, 1964 senesinde Papa VI. Paul tarafndan Trkiye Cumhuriyetine iade edilmi, 1999 senesinde ise restore edilmitir.

113

Envanter No: 2964 Yapld tarih/yzyl: 16. yzyl Kumann cinsi: pek lleri: 287x 200cm. zellikleri: Yeil renkli sancan kuma, Avrupa damaskdr.39 Dimik de denilen damask, amda dokunan bir kumatr ve Orta an sonlarna doru talyann Venedik, Lucques ve Cenova ehirlerinde taklit edilerek dokunmutur. Bu eit kumalarn bezeme ve iekleri kabartma olup yzndeki ekiller kuman tersinde de vardr, fakat tersindedir; yani yznde parlak olan ksmlar tersinde donuktur (Arseven, 1943b: 428). Sancak, iri bitkisel desenlere sahiptir.40 Ukurlua paralel yerletirilmi, kartu ierisindeki ayet, hilaller ierisine yerletirilmi peygamber isimleri, ortadaki Zlfikar, sol taraftaki Pene-i l-i Ab ve alt ksmdaki mhr-i Sleyman, sancan zerine beyaz renkli kuma kullanlarak aplike edilmitir. Sancan evresinde yeil renkli pskller yer almaktadr. Ukurlua paralel yerletirilmi kartu ierisinde, Kurn- Kerimdeki Saff suresinin 13. ayetinin bir ksm olan Nasrun minallahi ve fethun karib beiril-mminin Ya Muhammed yazlmtr. Trkesi Bundan baka sevdiiniz bir ey daha: Allah katndan bir yardm ve yakn bir zafer vardr. Ey Muhammed inanlara mjde ver anlamndadr (Atay, 1995: 551). Bunun altnda Zlfikar yer alr, Zlfikarn kabzasnn solunda Pene-i l-i Ab, alt ksmda iki atalnn ortasnda ise mhr-i Sleyman grlmektedir. Zlfikarn sa st tarafnda hilal ierisinde Ebubekir, alt tarafnda hilal ierisinde Osman; sol st tarafnda hilal ierisinde mer, alt tarafnda yine hilal ierisinde Ali olmak zere drt halifenin isimleri yazldr. Sancan arka yznde, n yznden farkl olarak kartu ierisinde La ilahe illallah Muhammeden Resullullah yazmaktadr (stanbul Deniz Mzesi Envanteri).
39 40

Tezcan, H., 2007, Kiisel grme. Desen ayrnt fotoraf bilgisayarda belirginletirilmitir.

114

Barbaros Sanca olarak bilinen sancan Barbaros Hayrettin Paann (.1546) Kaptan- deryal srasnda (1534-1546) ya da lmnden 50 yl kadar sonra yaptrld rivayet edilmektedir. 1829-31 yllar arasnda Osmanl Devletinde bulunmu olan ngiltere donanmasnn subaylarndan Sir Adolphus Sladen anlarnda sancan Barbaros Hayrettin Paann trbesinde asl olduu belirtilmektedir;
Trbenin ii sade ve arkllarn byle ilerde gsterdikleri zevke uygun idi. Zemin bir Hint hasr ile rtl idi. Ortada iki sanduka duruyordu ki, birinin boyu dokuz kademdi ve genilii de onunla mtenasipti. Barbarosa ait bu sandukann banda kavuu vard, onun stnde de kendine mahsus bayrak asl duruyordu. (Slade, 1945: 28).

Sonrasnda Topkap Saray'na ardndan da Trbeler Mdrlne devredilen sancak 19 ubat 1976 tarihinde stanbul Deniz Mzesine devredilmitir (stanbul Deniz Mzesi Envanteri). Byk bir ksm erimi olduundan dalmamas amacyla her iki yz tl iine alnm haldedir. stanbul Deniz Mzesi Deniz Tarihi Arivinde bulunan 22 Eyll 1913 tarihli belgede, Barbaros Hayrettin Paann trbesinde sanduka zerinde asl olan sancan, Osmanl Bahriyesinin evketli devirlerinde gemilere ekilen sancaklardan elde kalan yegne sancak olduundan bahsedilmektedir.41 Belgenin devamnda Osmanl bahriye tarihinin en kymetli hatralarndan biri olan bu sancan, Bahriye Mzesinin en gsterili antikalarndan olaca ak olmakla beraber ypranmaya yz tuttuu grlmtr. denilmektedir. Belgede sancak maazas tarafndan bir rneinin hazrlanmasnn ok masraf ve klfete yol amayaca; Nezaret tarafndan uygun grld takdirde yaplacak yenisinin trbedeki yerine aslarak, gereinin Bahriye Mzesinde, sancaklara ait cameknlarda saklanp sergilenecei kaydedilmitir. Bu belgelerde, Evkaf Nezaretine bal olan trbedeki sancak ile birlikte bir ift kadrga fenerinin de Bahriye Mzesine verilmesi iin yaz yazlaca belirtilmitir. Ancak 1914-1925 yllarnda tutulmu Bahriye Mzesi Defterinde 1925 senesinde Barbaros sancandan bahsedilmemekle beraber, Evkaf Mzesindeki Barbaros Hayrettin Paaya ait iki fenerin mzeden aldrlmasnn imdilik mmkn olmad kaydedilmitir. 1913 tarihli belgede trbedeki sancan yerine yenisinin yaptrlarak aslnn mzeye alnmas iin yaz yazlmas istenmise de gerek 1917 senesinde Ali Sami Boyarn yazd Bahriye Mzesi Katalounda ve gerekse 4604 db. nolu Bahriye Mzesi ve Ktbhane daresine Mahsus Defter-i Kebirde, sadece Barbaros sancann bir rnei olup Sultan Abdlmecit zamannda yaptrlan ve Krm Savanda Mahmudiye Kalyonuna ekilen sancan yer ald grlmektedir.

41

DMA. MBN. 744/212-214

115

Envanter No: 0681 Yapld tarih/yzyl: 1766 (H.1180) Kumann cinsi: pek lleri: 1100 x 500 cm. a.47,5 kg. civ. Yayn: Boyar, A.S., 1917/1333. Bahriye Mzesi Rehberi, Bahriye Matbaas. Kurtolu, F., 1992. Trk Bayra ve Ay-Yldz, Trk Tarih Kurumu Basmevi, (3. Bask), Ankara, ekil 57. zellikleri: Sultan III. Mustafann (hd.1757-1774) saltanat srasnda Badatta dokutturulmutur.42 Krmz zemin zerindeki motifler altn ve gm renkli klaptan ile yaplmtr. Sancak, be para dokumann birletirilmesi ile oluturulmutur. Ukuru koyu yeil renkli ve kendinden desenlidir. Fetih suresinin bulunduu yaz frizinin ncesinde iine sekiz yaprakl ieklerin yerletirildii hilaller ve sekizgen ierisinde geometrik sslemelerin bulunduu bir sra vardr. Yaz frizinde Fetih suresinin ilk ayeti, nna fetahna leke fetham mbna, Li yafira lekellah ma tekaddeme min zembike ve ma teahhara ve ytimme n'metehu aleyke ve yehdiyeke sratam mstekyma, Ve yensurakellah nasran azza yazldr. lk parada bulunan bu ayetler bittikten sonra, geri kalan iki parada ilk iki ayet tekrar yazlmtr. Trkesi, phesiz biz sana apak bir fetih verdik, Ta ki Allah, senin gemi ve gelecek gnahlarn balasn, sana olan nimetini tamamlasn, seni doru yola iletsin ve Allah sana, anl bir zaferle yardm etsin. anlamndadr. Sancan zerindeki sslemeler yaz frizinden sonra on iki sra halindedir ve u ekilde dzenlenmitir; be paradan oluan kuman her bir paras motifinden oluur. Bu motiften ortadaki iki yanndakine gre daha byktr. lk sradaki kk boyutlu karelerin ierisinde geometrik motifler, ortadaki byk karelerin ierisinde ise stilize edilmi iek motifleri grlmektedir. kinci srada boyuna yerletirilmi bir dikdrtgen ierisinde saksdan kan karanfil motifi, ortada ise en ite sekiz yaprakl bir iek ile balayp ie ve da doru hilaller ile devam eden, bir daire bulunmaktadr. nc srada, iki yanda bulunan daire ierisine yerletirilmi, mhr-i Sleyman motifi, ortada iki yandaki dairelerden daha byk boyutlu bir kare ierisinde stilize
42

Deniz Mzesi htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, 4604 db. nolu Bahriye Mzesi ve Ktbhane daresine Mahsus Defter-i Kebir, s.43.

116

bitkisel motiflere sahip, bir sekizgen ve onunda merkezinde yine bir sekizgen yerletirilmitir. Drdnc sra, ortada bir daire ve iki yannda bulunan karelerden oluur. Karelerin ierisine bir sekizgen yerletirilmi ve geometrik sslemeler yaplmtr. Dairede ise merkezde sekiz yaprakl bir iek motifi ile evresinde az ksm merkeze doru yerletirilmi hilaller yer almaktadr. Beinci srada daire formu ile dikdrtgen formlar kullanlmtr. Dikdrtgenin ierisinde Arapa yazlar bulunmaktadr. Altnc sra kare ve daire ierisine yerletirilmi bitkisel sslemelerden oluur. Yedinci srada karelerin yannda iine be paral yaprak yerletirilmi hilaller, karelerin ierisinde ise yine sekizgen ve stilize edilmi bitkisel motifler bulunmaktadr. Sekizinci sra, iki yanda boyuna yerletirilmi dikdrtgen ve dairelerden olumaktadr. Dairelerin iinde ortasnda sekiz yaprakl bir iek bulunan mhr-i Sleyman grlmektedir. Alt kollu yldzn kollar arasna hilaller yerletirilmitir. Dokuzuncu sra iki farkl sslemeye sahip kare formlardan olumaktadr. Dokuzuncu sradan itibaren, be paradan oluan sancan, Zlfikarn yerletirilecei ortadaki blmnde ssleme farkllar, dokuzuncu srada ortada (Zlfikarn stnde) byk ve kare formlu, ierisinde stilize bitki motiflerine sahip ssleme grlmektedir. Onuncu srada ise kare form ierisinde, ikinci srada grlen karanfil motifini anmsatan, be yaprakl karanfil motifi ve yine ierisinde sslemeler bulunan daire formu vardr. On birinci srada, merkezinde sekiz yaprakl iek olan, sekiz kollu bir yldzn daire iine alnd grlmektedir. Bu dairenin yannda, ii bitkisel desenlerle sslenmi kare bir form bulunmaktadr. En son srada ortada yanndaki karelere oranla daha byk boyuta sahip bir daire bulunmaktadr. Kare ve dairelerin ii ncekiler gibi stilize bitkisel motifler ile sslenmitir. On ikinci srann altnda, Zlfikarn iki yannda, yedinci srada grlen hilal iine yerletirilmi yaprak motifi yer alr. Sancan u ksmnda bulunan Zlfikarn ortasnda ( eklinde) st ste konulmu iki kareden oluan sekiz kollu yldz; bunun da merkezinde sekiz yaprakl bir iek motifi bulunmaktadr. Sancan, Zlfikarn sonlarna gelen, u ksm byk ihtimalle zamanla yprand iin dz krmz renk kuma kullanlarak onarlmtr. Sancan kenarlarn, altn ve gm klptanla yaplm, palmet motiflerine sahip bir bordr evirmektedir. Deniz Mzesi Arivi htisas Ktphanesi, Asar- Atika blmndeki 4604 db. nolu Bahriye Mzesi ve Ktbhane daresine Mahsus Defter-i Kebirde, sava srasnda komutan gemisinin grandi ve mizana direkleri arasna ekildii kaydedilmitir. Bununla beraber Tahsin z, bu gibi byk boyutlu sancaklarn bir grevinin olmasndan ziyade, hkmdarlar tahta getiinde, kuma imalathaneleri tarafndan sunulan hediyeler olarak kabul edilmeleri gerektiini belirtmektedir (z, 1951: 241).

117

Envanter No: 0682 Yapld tarih/yzyl: 1789 (H.1204) Kumann cinsi: pek lleri: 1400x 500cm. a.56,5 kg. civ. Yayn: Boyar, A.S., 1917/1333. Bahriye Mzesi Rehberi, Bahriye Matbaas, 15. resim. Atasoy N., 1992. Splendors of the Ottoman Sultans, Wonders, Memphis, s.43. Kurtolu, F., 1992. Trk Bayra ve Ay-Yldz, Trk Tarih Kurumu Basmevi, (3. Bask), Ankara, ekil 56. zellikleri: Sultan III. Selimin (hd.1789-1807) zamannda Badatta dokutturulmutur. Be dokuma parasnn birletirilmesi ile meydana gelmitir. Ukurluk ksmna yakn olan yaz frizi, Besmele ile balayarak Fetih suresinin ilk ayeti ile devam etmektedir. Frizin stnde ve altnda, stilize servi aac ve sekiz yaprakl ieklerden oluan bordr bulunmaktadr. Servi aac motifi, yaz frizinde baz harflerin bitiminde de grlmektedir. Bu ekilde harf sonlarnn iekle bitirilmesi, Trk dokumalarnda da 17. yzyldan itibaren grlmektedir.43 Yaz frizinden sonra ssleme on sradan olumaktadr. Be ana paradan oluan kuman, Zlfikarn bulunduu orta ksmnda, ukurluktan u ksma doru on, yandaki paralarda on alt motif sras bulunmaktadr. Birinci srada be adet kare yer almaktadr ve bunlarn ierisine bir daire yerletirilmitir. Dairelerin iinde ise ortada sekiz yaprakl iek bunun etrafnda stilize karanfiller ve az ksm da doru olan, ilerine ise yldz yerletirilmi hilaller grlr. Bu motifin benzerine, Topkap Saray Mzesindeki yine byk llere sahip, iki sancakta daha rastlanmaktadr. Bunlardan biri II. Mahmut (hd.1808-1839) dnemine aittir [Resim 89]. kinci srada, boyuna yerletirilmi dikdrtgenin ierisinde ortada sekiz kollu bir yldz, bunun ortasnda sekiz yaprakl iek bulunmaktadr. Yldzn nlar arasnda iine el motifi yerletirilmi, az da doru bakan hilaller bulunmaktadr. Yldzn alt ve st ksmlarnda stilize bitkisel motifler grlmektedir. kinci srada yer alan bu be adet dikdrtgenin kenarlarnda, en bataki ve en sondakilere drder adet, ortada kalan tanesinde altar adet olmak zere kk kareler bulunmaktadr. Karelerin
43

Tezcan, H., 2007, Kiisel grme.

118

ierisinde, azlar ukurluk ksmna bakan ve ilerinde sekiz yaprakl iek olan hilaller bulunmaktadr. nc srada ortada daire ierisinde, merkezde sekiz yaprakl stilize bir iek ve drt tarafnda be yaprakl karanfiller grlmektedir. Dairenin iki yannda boyuna dikdrtgen ierisine yerletirilmi, saksdan kan karanfil motifi bulunmaktadr. Drdnc srada, kare form ierisinde ( eklinde) st ste yerletirilen iki kareden elde edilmi sekiz kollu bir yldz bulunmaktadr. Bunun ii stilize bitkisel motifler ile doldurulmutur. Karenin iki yannda ii sslemeli, enine yerletirilmi dikdrtgen bulunmaktadr. Beinci srada; kare form ierisinde bir daire bulunmaktadr. Dairenin merkezinde ortada sekiz yaprakl bir iek ve iein etrafnda, az i ksma bakan, ilerine karanfil ve iek yerletirilmi on iki hilal bulunmaktadr. Her karenin sanda ve solunda ikier dikdrtgen ierisine, ortada bir karanfil olmak zere iki adet servi aac yerletirilmitir. Altnc srada bulunan kare formun iinde stilize bitkisel motifler bulunmakla beraber yanndaki daireler ierisindeki motifler tespit edilememitir. Yedinci srada, sekiz dilimli bir form ierisine st ste iki kare koyularak yldz elde edilmi ve orta ksma sekiz yaprakl stilize bir iek yerletirilmitir. Bu motifin ayns Zlfikarn ortasnda da mevcuttur. Yedinci sradan itibaren, be para dokumadan oluan sancan, sa ve sol ucunda bulunan ikierli dizi ayn ekilde devam ederken, Zlfikarn bulunduu ortadaki parada motifler deiir. Sekiz dilimli form yerine daire ierisine yerletirilmi sekiz kollu bir yldz grlr. Sekizinci srada, ileri ssl kare formlar ve bunlarn iki yannda er tane olmak zere altar hilal vardr. Hilallerin az yukar dorudur ve ilerinde iki kareden oluturulmu yldz, bunun da ortasnda yine sekiz yaprakl bir iek vardr. Dokuzuncu srada, daire eklindeki bir formun ierisinde sekiz kollu bir yldz bunun da merkezinde sekiz yaprakl bir iek bulunur. Yldzn kollar arasnda, iinde yine iek motifi olan hilaller bulunmaktadr. Onuncu srada ileri sslenmi kare formlar yer almaktadr. On birinci srada, beinci srada kullanlan sslemeler tekrarlanmtr, ancak karenin iki yannda ikierli servi aalar yerine stilize karanfil motifi kullanlmtr. On ikinci ssleme srasnda, ierisi sekiz yaprakl stilize iek motifi ile doldurulmu kare formlar grlr. Karelerin sanda ve solunda, ikier tane olmak zere, nc srada kullanlan daire formlu motifin daha k bulunmaktadr. On nc srada, daire formun ierisine bir mhr-i Sleyman yerletirilmitir. Yldzn ortasnda sekiz yaprakl bir iek ile bunun evresinde yine stilize bitki desenleri bulunur. Yldzn kollar arasnda, az d tarafa bakan hilaller, hilallerin ierisinde de yine sekiz yaprakl iek motifi bulunmaktadr. Daire formunun bo kalan yerleri sekiz yaprakl yldz iekleri ile doldurulmutur. On drdnc srada, kare form ierisinde, iki kare st ste koyularak sekiz kollu bir yldz oluturulmu ve ii bitkisel desenlerle sslenmitir. Karenin sanda ve solunda ikier adet olmak zere, beinci srada da grlen, bir dikdrtgen ierisinde, ortada karanfil bulunan iki servi motifi bulunmaktadr. On beinci srada, birinci srada kullanlan motif tekrar edilmitir. Kare formun yanlarnda iinde sekiz yaprakl iek olan hilaller grlr. En son srada ise kare ierisinde geometrik bezeme kullanlmtr. Kare formlarn sanda ve solunda ikier adet olmak zere, on ikinci srada grlen ssleme daha kk boyutlu olarak yer almaktadr. Karenin altnda, ierisine sekiz yaprakl iek yerletirilmi hilaller bulunmaktadr.

119

Zlfikarn sanda ve solunda bulunan dikdrtgen kartular ierisinde iki satr halinde Kurn- Kerimin Muhammed suresinin 7. ayeti Ya eyyhellezne amenu in tensurullahe yensurkm ve ysebbit akdamekm yazldr. Trkesi Ey iman edenler, eer siz Allaha yardm ederseniz O da size eder ve ayaklarnz kaydrmaz. anlamna gelmektedir. Zlfikarn iki atalnn arasndaki kartuun altnda, sancan yapm yln gsteren 1204 senesi yazldr ki bu M.1789 ylna yani III. Selimin tahta kna karlk gelmektedir [Resim 90]. Zlfikarn iki atalndan soldaki, Fetih suresinin 1. ayeti nna fetahna leke fetham mbna ve 2. ayetinin bir ksm Li yafira lekellah ile balamaktadr. phesiz biz sana apak bir fetih verdik anlamndaki bu ayetten sonra Acem ve Araplarn hkmdar, Acem ve Araplarn en hayrls, dnya ve ahiretin, insanlarn ve cinlerin efendisi, btn korkulardan syrlp gvende olmak iin, herkes lehine efaati umulan sevgili anlamna karlk gelen Arapa bir methiye yer almaktadr. Zlfikarn st ksmnda, hilal ierisinde sekiz yaprakl iek bulunmaktadr, kabzas ise ejderha ban anmsatan ve bitkisel dallarla sonlandrlm bir motife sahiptir. Ssleme sralarnda ilk srada gm ikinci srada altn renkli klptan kullanlarak srayla devam etmi ve bu kullanm olduka sslemeye sahip sancaa daha da hareket kazandrmtr. evresini, birbirini takip eden altn ve gm renkli klptan ile yaplm, palmet motifli bir bordr evirmektedir.

120

Envanter No: 0683 Yapld tarih/yzyl:1792 (H.1207) Kumann cinsi: pek lleri: 1400x 750 cm. a.51 kg. civ. Yayn: Boyar, A.S., 1917/1333. Bahriye Mzesi Rehberi, Bahriye Matbaas, 11. resim. zellikleri: Badatta dokutturulmutur. Krmz zemin zerinde, beyaz renk ile Sultan III. Selimin turas ve turann sol tarafnda iinde Fetih suresinin yer ald bir Zlfikar bulunmaktadr (Kurtolu, 1993: 91). Turada gm renkli klptan kullanlmtr. III. Selimin yapt ziyaretler srasnda gemiye ekilmitir (Boyar, 1917: 62).

121

Envanter No: 0685 Yapld tarih/yzyl: 1834 (H.1240) Kumann cinsi: pek lleri: 490x 938cm. Yayn: Boyar, A.S., 1917/1333. Bahriye Mzesi Rehberi, Bahriye Matbaas, 12. resim. zellikleri: II. Mahmut (hd.1808-1839) zamannda sava srasnda ekilmek zere stanbulda yaptrlmtr.44 Sancak, on bir para kuman yan yana getirilerek dikilmesi ile oluturulmutur. Siklamen renkli ipek kuman zerinde, Kurn- Kerimden eitli surelerin ayetleri bulunmaktadr. Arapa harfler kuma zerine aplike edilmitir (stanbul Deniz Mzesi Envanteri). zerindeki be satrda Kurn- Kerimden drt farkl sure bulunmaktr ve bu sureler Kurnda arka arkaya yer alrlar. Birinci olarak, Bakara suresinin 246. ayeti E lem tera ilel melei mim ben israle mim ba'di musa- iz kalu li nebiyyil lehmb'as lena meliken nkatil f seblillah- kale hel aseytm in ktibe aleykml ktal ella tkatilu- kalu ve ma lena ella nkatile f seblillahi ve kad uhricna min diyarina ve ebnaina- fe lemma ktibe aleyhiml ktal tevellev illa kallem minhm- vallah almm biz zalimn yazmaktadr. Anlam yledir; Musadan sonra srailoullarnn ileri gelenlerini biliyor musun? Peygamberlerinden birine Bizimle bir hkmdar gnder de Allah yolunda savaalm demilerdi. Ya sava size farz klnr da, savamazsanz? demiti. Yurtlarmzdan ve oullarmzdan uzaklatrldmza gre Allah yolunda niye savamayalm? demilerdi. Ancak sava onlara farz klnnca, az bir ksm dnda yz evirdiler. Allah hakszlk yapanlar bilir. (Atay, 1995: 39). kinci olarak, l-i mrn suresinin 181. ayeti, Le kad semiallah kavlellezne kalu innellahe fekyruv ve nahn aniya'- senektb ma kalu ve katlehml embiyae bi ayri hakkv ve nekul zuku azabel haryk yazmaktadr. Anlam yledir; And olsun ki, Allah fakir biz zenginiz diyenlerin szn Allah iitmitir. Dedikleri ve

44

Deniz Mzesi htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, 4604 db. nolu Bahriye Mzesi ve Ktbhane daresine Mahsus Defter-i Kebir, s.43.

122

haksz yere peygamberleri ldrdklerini yazacaz ve yakc azab tadn diyeceiz. (Atay, 1995: 73). nc olarak, Nisa suresinin 77. ayeti, E lem tera ilellezne kyle lehm kffu eydiyekm ve ekyms salet ve atz zekah fe lemma ktibe aleyhiml ktal iza ferkum minhm yahevnen nase ke hayetillahi ev eedde hayeh ve kalu rabbena lime ketebte aleynel ktal lev la ehhartena ila ecelin karb kul metaud dnya kall vel ahrat hayrul li menitteka ve la tuzlemune fetla yazldr. Anlam yledir; Kendilerine elinizi savatan ekin, namaz kln, zekt verin denilen kimseleri grmedin mi? Onlara sava yalnzca, onlardan bir takm Allahtan korkar gibi belki de daha ok insanlardan korkarlar ve Rabbimiz, niin sava bize farz kldn? Yakn bir sreye kadar bizi erteleyemez miydin? derler. De ki: Dnya geimlii azdr. Ahiret saygl olanlar iin daha iyidir ve asla ekirdein yarndaki iplik kadar hakszla uratlmazsnz. (Atay, 1995: 89). Son olarak Maide suresinin 27. ayeti Vetl aleyhim nebeebney ademe bil hakk iz karraba kurbanen fe tkubbile min ehadihima ve lem ytekabbel minel ahar kale le aktlennek kale innema yetekabbell lah minel mttekyn yazmaktadr. Trke, Ey Muhammed! Onlara, demin iki olunun olayn doru olarak anlat. kisi birer kurban sunmulard. Birisinin ki kabul edilmi dierinin ki kabul edilmemiti. Kendisinin ki kabul edilmeyen Andolsun seni ldreceim deyince kardei Allah yalnz saygl olanlarnkini kabul eder cevabn vermiti. anlamna gelmektedir (Atay, 1995: 111).

123

Envanter No: 0684 Yapld tarih/yzyl: 1854 (H.1271) stanbul Kumann cinsi: pek lleri: 540x 350 cm. Yayn: Boyar, A.S., 1917/1333. Bahriye Mzesi Rehberi, Bahriye Matbaas, 13. resim. zellikleri: Barbaros Hayrettin Paaya ait sancan benzeridir. Koyu siklmen renkli ipek sancak, kendinden hatayi ve haner yaprakl bitkisel desenlere sahiptir. Ukurluk ksm yine kendinden bitkisel desenli ve yeil renktedir (stabul Deniz Mzesi Envanteri). n yznde krem renkli kartu ierisinde, Besmele ve Fetih suresinin 1. ayeti nna fetahna leke fetham mbna grlmektedir ki Trkesi phesiz biz sana apak bir fetih verdik. anlamndadr. Kartuun hemen altnda yine krem renkli Ya Muhammed yazs ile Pene-i l-i Ab bulunmaktadr. Bunlar kuma zerine aplike edilmitir. Ortada bulunan Zlfikarn sanda st tarafta Ebubekir, alt tarafta Osman ve solda st tarafta mer , alt tarafta Ali olmak zere drt halifenin isimleri, hilal ierisine yerletirilmitir. simler, azlar ukurluk tarafna bakan ve krem renkli, i ksmlar yeil zeminli hilaller ierisine yine krem renk kullanlarak aplike edilmitir. ift azl klcn ortasna bir mhr-i Sleyman yerletirilmitir. Kartuun iki yannda, Zlfikarn kabzasnda ve namlularnn ucunda yeil renkli palmet motifi yer almaktadr. Arka yzde kartu ierisinde Kurn- Kerimin nc suresi olan Ali mran suresinin 126. ayetinin ikinci cmlesi ve men nasru illa min ndillahil azzil hakm yazldr ve Yardm Aziz ve Hakim olan Allah katndan baka hibir yerden gelemez. anlamna gelmektedir. n yzden farkl olarak bu yzde Ya Muhammed yazs yoktur. Sancan u ksm ypranmtr ve kenarlarnda grlen yeil ve krem renklerdeki palmet bordr, u ksmda yoktur. Bordrn ucuna bordo ve beyaz renkte saaklar konulmutur. Deniz Mzesi htisas Ktphanesi, Asar- Atika blmndeki 4604 db. nolu Bahriye Mzesi ve Ktbhane daresine Mahsus Defter-i Kebirde Barbaros 124

Hayrettin Paann, Preveze Muharebesinde donanmaya ektikleri sancan numunesi olarak gemektedir. Sultan Abdlmecitin (hd.1839-1861) emri ile yaptrlarak Krm Savana katlan Mahmudiye Kalyonuna hediye edilmitir. 1912 ylnda Yunanistan ile yaplan sava srasnda kullanlmtr (Boyar, 1917: 62). Donanma mrettebatnn manevi kuvvetini attraca dnlerek, kumandan gemisine ekilmitir.45 Bu sava srasnda eski olduundan yrtlmtr.46

45 46

BOA, BH, 12/1331 M 3. Deniz Mzesi htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, 4604 db. nolu Bahriye Mzesi ve Ktbhane daresine Mahsus Defter-i Kebir, s.43.

125

Envanter No: 1267 Yapld tarih/yzyl: 1868 (H.1285) Kumann cinsi: pek lleri: 160 x 168 cm. zellikleri: Sultan Abdlaziz (hd.1861-1876) tarafndan yaptrlmtr (Boyar, 1917: 63). Vine rengi kuma zerine pa ve Arapa yaz, sar simli iplik kullanlarak yaplmtr. Ukurluk ksm hari kenarnda yine sar renkte simli saaklar mevcuttur. pann u ksmlarnda bitkisel motifler bulunmaktadr.

126

Envanter No: 0686 A Yapld tarih/yzyl: 19. yzyl Kumann cinsi: pek lleri: 100x82 cm. zellikleri: Bahriye Alayna ait alay sancadr (Kurtolu, 1993: 133). Siyah renk ipek kuma zerinde kelime-i tevhid (l-ilhe illallah Muhammedn reslullah) bulunmaktadr. Kuma zerindeki yaz, dival teknii ile yaplmtr.47 Kelime-i tevhid, iki satr halindedir ve arada rg motifi yer alr. Yaz, rg motifi ile yaplm iki ereve iine alnmtr. Kenarlarnda sar renkte saaklar bulunmaktadr.

47

Tezcan, H., Kiisel grme.

127

Envanter No: 0690 A Yapld tarih/yzyl: 1868 (H.1285) - stanbul Kumann cinsi: pek lleri: 108 x 235 cm. Ukurluktan atal ksmn balad noktaya kadar olan uzunluk 106 cm.dir. zellikleri: Siklamen renkli ve gidon eklindedir. Ortada u ksmlar ikiye ayrlm, yirmi drt kollu gne motifi bulunmaktadr. Sancan merkezindeki gne motifi beyaz pamuklu kumatandr (stanbul Deniz Mzesi Envanteri). Bu ekilde ortada gne sembolne sahip gidon sancaklar, 690 A-B-C-D-E-F-G-H-I olmak zere dokuz adettir. Abdlaziz (hd. 1861-1876) zamannda yaplmlardr.48 690 E-F-G-H ypranm durumdadr.

48

Deniz Mzesi htisas Ktphanesi, Asar- Atika Blm, 4604 db. nolu Bahriye Mzesi ve Ktbhane daresine Mahsus Defter-i Kebir, s.43.

128

Envanter No: 0690 B Yapld tarih/yzyl: 1868 (H.1285) - stanbul Kumann cinsi: pek lleri: 127x244 cm. Ukurluktan atal ksmn balad noktaya kadar olan uzunluk 94 cm.dir. zellikleri: Koyu vine renkli ve gidon eklindeki sancan orta ksmnda altn renkli srma ile yaplm sekiz kollu bir yldz motifi bulunmaktadr. Bu yldzdan kan nlar yine altn renkli srma ile yaplmtr ve ular atal eklinde sona ermektedir.

129

Envanter No: 0690 C Yapld tarih/yzyl:1868 (H.1285) - stanbul Kumann cinsi: pek lleri: 100x240cm. Ukurluktan atal ksmn balad noktaya kadar olan uzunluk 82 cm.dir. zellikleri: Vine renkli ve gidon eklindeki sancan orta ksmnda, altn renkli srma ile yaplm ve ualar, alt kollu iekten kan gne motifi yer almaktadr.

130

Envanter No: 0690 D Yapld tarih/yzyl: 1868 (H.1285)- stanbul Kumann cinsi: pek lleri: 112x210 cm. Ukurluktan atal ksmn balad noktaya kadar olan uzunluk 100 cm.dir. zellikleri: Vine renginde ve gidon eklindedir. Sancan orta ksmnda dival ii ile yaplm ual gne motifi ve bunun merkezinde sekiz kollu iek bulunmaktadr. Inlarn ular atal eklinde sona ermektedir.

131

Envanter No: 0690 I Yapld tarih/yzyl: 1868 (H.1285) - stanbul Kumann cinsi: pek lleri: 110x 215cm. zellikleri: Vine renginde ve gidon eklindedir. Orta ksmnda, merkezinde 12 yaprakl bir iek bulunan, gne motifi yer almaktadr. Sar renkli srma kullanlarak yaplm gne nlarnn ucu atal eklinde sona ermektedir.

132

Envanter No: 0691 A Yapld tarih/yzyl: 1868 (H.1285) - stanbul Kumann cinsi: pek lleri: 130x237cm. zellikleri: Siklamen renkli ve dikdrtgen eklindedir. zerine Sultan Abdlazizin turas Abdlaziz han bin Mahmud el- muzaffer altn renkli srma ile sarma tekniiyle yaplmtr. 0691 A-B-C-D-E-F-G-H olmak zere sekiz adettir. 0691 CFG ypranm durumdadr.

133

Envanter No: 0691 B Yapld tarih/yzyl: 1868 (H.1285) - stanbul Kumann cinsi: pek lleri: 125x 240 cm. zellikleri: Siklamen renkli ve dikdrtgen eklindedir. zerine Sultan Abdlazizin turas Abdlaziz han bin Mahmud el- muzaffer altn renkli srma iple, dival ii ile yaplmtr.

134

Envanter No: 0691 D Yapld tarih/yzyl: 1868 (H.1285) - stanbul Kumann cinsi: pek lleri: 95x194 cm. zellikleri: Siklamen renkli ve dikdrtgen eklindedir. zerindeki Sultan Abdlazizin turas Abdlaziz han bin Mahmud el- muzaffer altn renkli srma iple, sarma teknii ile yaplmtr.

135

Envanter No: 0691 E Yapld tarih/yzyl: 1868 (H.1285) - stanbul Kumann cinsi: pek lleri: 127x244 cm. zellikleri: Siklamen renkli ve dikdrtgen eklindedir. Sancan ortasnda yer alan Sultan Abdlazizin turas Abdlaziz han bin Mahmud el- muzaffer altn renkli srma iple, dival ii ile yaplmtr.

136

Envanter No: 0691 H Yapld tarih/yzyl: 1868 (H.1285) - stanbul Kumann cinsi: pek lleri: Alnamamtr. zellikleri: Siklamen renkli ve dikdrtgen eklindedir. zerinde bulunan Sultan Abdlazizin turas Abdlaziz han bin Mahmud el- muzaffer altn srma iple, sarma teknii ile yaplmtr (stanbul Deniz Mzesi Envanteri).

137

Envanter No: 0686 B Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl ba. Kumann cinsi: pek lleri: 160x 140cm. zellikleri: Krmz renkli kuma zerine, sure ilemelidir. zerindeki yaz okunamayacak durumdadr. kenarnda sar simli iplikten saaklar bulunmaktadr. 1914-1918 I. Dnya Sava srasnda Sina Cephesinde kllanlm alay sancaklar ile benzerlik gstermektedir.

138

Envanter No: 4682 Yapld tarih/yzyl: 19. yy. sonu- 20. yy. ba. Kumann cinsi: Ynl lleri: 265 x 500 cm. zellikleri: Krmz renkli ince ynl kuman ortasnda oval bir form ierisine beyaz renkte hilal ve be keli yldz aplike edilmitir. Oval ksmn etrafnda, yine beyaz renkte aplike edilmi nlar yer almaktadr. Inlar ile ay-yldz pamuklu kumatandr. Bu ekildeki sancaklar, padiahn bindii geminin gizine ya da k gnderine; istimbot ve filikalarda yine k gnderine; padiah nlerinden getii zaman kale ile asker yerlerin sancak gnderlerine ekilmekteydi. Geminin civadra gnderinde ise daha kk boyutta olan kullanlmaktayd (Mecmuatl Bahriyyun, 1901: 2). H.1309/M.1891 tarihinde baslm Bahriye iaret kitabnda sadece gemi gizine ekildii belirtilmitir.

139

Envanter No: 0694 Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl ba. Kumann cinsi: Ynl lleri: 130x 180 cm. zellikleri: Krmz renkli ince ynl kuman merkezinde, oval bir form ierisinde ay-yldz bulunmaktadr. Ay-yldz ve evresinde bulunan nlar kuma zerine aplike edilmitir (stanbul Deniz Mzesi Envanteri). 1904-1947 yllar arasnda hizmet vermi olan Hamidiye Kruvazrnde kullanlmtr (stanbul Deniz Mzesi Komutanl Envanter Ana Defteri I: 199).

140

Envanter No: 0710 Yapld tarih/yzyl: 19. yy. sonu- 20. yy. ba Kumann cinsi: Ynl lleri: 405 x 600 cm zellikleri: Krmz renkli kuman ortasnda oval bir form oluturularak, buraya beyaz renkli kumala ay-yldz aplike edilmi ve evresi yine beyaz renkte nlarla evrilmitir (stanbul Deniz Mzesi Envanteri).

141

Envanter No: 0714 Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl Kumann cinsi: pek lleri: 200x 300 cm. zellikleri: Sar-yeil renk kuman ortasna, oval bir forma sahip krmz renk ipek kuma aplike edilmitir. zerinde beyaz ipek kumatan ay-yldz bulunmaktadr. Oval formun evresindeki nlar krem renkli ve burgulu bir eit ip ile ilenmitir. 1908-1933 yllar arasnda hizmet vermi olan Stl Yatndan alnmtr (stanbul Deniz Mzesi Komutanl Envanter Ana Defteri I: 203).

142

Envanter No: 0695 Yapld tarih/yzyl: 1901 (H.1319) Kumann cinsi: Ynl lleri: 400 x 600 cm. zellikleri: Krmz renkli sancan orta ksmnda oval bir form ierisinde II. Abdlhamitin turas yer almaktadr. Turann sa st kesinde Padiahn unvan olan el gazi ve sa alt kede 319 says bulunmaktadr. Oval formun evresinde gnei sembolize eden nlar bulunmaktadr, sancak Hamidiye Kruvazrnden alnmtr (stanbul Deniz Mzesi Komutanl Envanter Ana Defteri I:199).

143

Envanter No: 0702 Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl ba. Kumann cinsi: pek lleri: 273x533 cm. zellikleri: Siklamen renkli kumatan yaplm sancan orta ksmnda, oval denilebilecek formun iinde, beyaz renkli pamuklu kumatan, V. Mehmetin (hd.1909-1918) turas ve bunun sa st ksmnda, mahlas olan Read yazs bulunmaktadr. Oval formun etraf gne nlar ile evrilmitir. Inlar ipek kuma zerine aplike edilmilerdir. Bu ekildeki sancaklar hkmdara aittiler (Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm, H.1328-M.1910: 1).

144

Envanter No: 0711 Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl Kumann cinsi: pek lleri: 312x 200 cm. zellikleri: Koyu vine renkli kuman merkezinde Mehmet Reatn turas bulunmaktadr. Tura yuvarlak bir form ierisine ilenmi ve evresine beyaz renk pamuklu kumatan n demetleri aplike edilmitir. Padiaha ait sancaktr (Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm, H.1328-M.1910:1). 1908-1933 yllarnda hizmet vermi olan Stl Yatnda kullanlmtr. (stanbul Deniz Mzesi Komutanl Envanter Ana Defteri I: 203).

145

Envanter No: 0704 A Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl. Kumann cinsi: pek lleri: 200x300 cm zellikleri: Koyu vine renkli kuman ortasnda, oval bir form ierisinde VI. Mehmet Vahdettinin (hd.1918-1922) turas yer almaktadr. Tura dival ii ile pamuklu iplik kullanlarak yaplmtr. Oval formu evreleyen sekiz kollu gne nlar pamuklu kumatandr ve kuma zerine aplike edilmitir. 0704 A ve 0704 B, 1865te hizmete girerek 1939da sklmek zere satlm olan Erturul Yatnda kullanlmlardr (stanbul Deniz Mzesi Komutanl Envanter Ana Defteri I: 201).

146

Envanter No: 0704 B Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl Kumann cinsi: pek lleri: 247x403 cm. zellikleri: Koyu vine renkli kuman ortasnda, oval bir form ierisinde V. Mehmet Reatn turas bulunmaktadr. Tura dival ii ile yaplmtr. Oval formu evreleyen sekiz kollu ve gnei simgeleyen n demetleri, kuma zerine aplike edilmitir. Padiaha ait sancaktr (Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm, H.1328-M.1910:1).

147

Envanter No: 0713 A Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl Kumann cinsi: pek lleri: 135x76 cm. zellikleri: Vine renkli kuma zerine krem renkli, pamuklu iplik kullanlarak sarma teknii ile on alt kollu gne motifi ilenmi, ortada kalan daire ierisine VI. Mehmet Vahdettinin turas yine krem renkli pamuklu iplik kullanlarak sarma teknii ile ilenmitir. Padiaha ait sancaktr (Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm, H.1328-M.1910:1). 0713 A ve 0713 B 1908-1933 yllarnda hizmet vermi olan Stl Yatnda kullanlmlardr (stanbul Deniz Mzesi Komutanl Envanter Ana Defteri I: 203).

148

Envanter No: 0713 B Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl Kumann cinsi: pek lleri: 200x328 cm zellikleri: Vine renkli kuma zerine, yuvarlak bir form ierisine VI. Mehmet Vahdettinin turas pamuklu iplik kullanlarak sarma teknii ile ilenmitir. Daire eklindeki formun etrafndaki gnei simgeleyen n demetleri, beyaz pamuklu kuma kullanlarak sancak zerine aplike edilmitir.

149

Envanter No: 0708 Yapld tarih/yzyl: 20.yzyl Kumann cinsi: pek lleri: 210 x 305 cm zellikleri: Bordo renkli kuma zerine, beyaz renkli pamuklu kumatan daire eklinde bir boluk braklarak, bunun etrafna n demetleri yerletirilmitir. Veliahta zeldir (Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm, H. 1328 M.1910:1). Padiaha zel olan sancaktan fark, ortasnda tura bulunmayp, burasnn bo braklm olmasdr.

150

Envanter No: 0706 A Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl ba. Kumann cinsi: pek lleri: 67x 120 cm. zellikleri: Vine renkli kuman ortasndaki bo oval formun evresinde sekiz kollu n demeti bulunmaktadr. Inlar beyaz renkli pamuklu kuma kullanlarak sancan zerine aplike edilmitir. 0706 A ve 0706 B, 1865te hizmete girerek 1939da sklmek zere satlan Erturul Yatnda kullanlmlardr (stanbul Deniz Mzesi Komutanl Envanter Ana Defteri I: 201). Veliahta zeldir (Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm, H. 1328 M.1910:1).

151

Envanter No: 0706 B Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl Kumann cinsi: pek lleri: 67 x 90 cm zellikleri: Siklamen renkli kuman ortasnda yuvarlak bir alan bo braklarak, sekiz tarafta daha uzun olmak zere, etrafna beyaz pamuklu kumala n demetleri aplike edilmitir. Veliahta zeldir (Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm, H. 1328 M.1910:1).

152

Envanter No: 0705 Yapld tarih/yzyl: 20.yzyl ba. Kumann cinsi: pek lleri:125x 65.5 cm. zellikleri: Vine renkli kuman ortasndaki bo oval formun evresinde sekiz kollu n demeti bulunmaktadr. Gidon eklindeki sancan zerindeki nlar, beyaz pamuklu kuma kullanlarak aplike edilmitir. Osmanl hanedanna zeldir (Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm, H. 1328 M.1910:1). Veliahta zel olan sancaktan farkl olarak gidon eklindedir.

153

Envanter No: 0712 Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl. Kumann cinsi: pek lleri: 205x350 cm Ukurluktan atal ksmn balad noktaya kadar olan uzunluk 180 cm. zellikleri: Vine renkli ve gidon eklindeki sancak zerine, oval ksm bo braklmak zere, sekiz kollu nlar yerletirilmitir. Inlar, ince pamuklu kuma kullanlarak sancak zerine aplike edilmitir. Osmanl hanedanna zeldir (Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm, H. 1328 M.1910:1). Veliahta zel olan sancaktan farkl olarak gidon eklindedir. 19081933 yllarnda hizmet vermi olan Stl Yatndan alnmtr (stanbul Deniz Mzesi Komutanl Envanter Ana Defteri I: 203).

154

Envanter No: 0703 A Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl Kumann cinsi: Ynl lleri: 182x316 cm. zellikleri: Yeil renkli kuman ortasnda bulunan, ovale yakn formun zemini krmz renkli ynl kumatan sancak zerine aplike edilmitir. Ortadaki ay-yldz pamuklu beyaz renk kumatandr. Oval formun evresindeki on alt kollu gne motifi yine beyaz pamuklu kuma kullanlarak sancak zerine aplike edilmitir.

155

Envanter No: 0703 B Yapld tarih/yzyl: 20 yzyl. Kumann cinsi: Ynl. lleri: 145 x 90 cm. zellikleri: Yeil renkli kuman ortasnda ay-yldz, krmz zeminli oval bir form ierisinde yer almaktadr. Oval formun evresine, on alt kollu bir gne oluturacak ekilde nlar aplike edilmitir.

156

Envanter No: 0707 Yapld tarih/yzyl: 20.yzyl Kumann cinsi: pek lleri: 196 x 306 cm zellikleri: Siklamen renkli kuma zerine, beyaz renk pamuklu kuma ile drt keye yldz ve ortaya gemi pas aplike edilmitir. Padiahn genel bakumandanlna aittir Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm, H.1328:1). 1865 ylnda hizmete girerek 1939 ylnda sklmek zere satlm olan Erturul Yatndan alnmtr (stanbul Deniz Mzesi Komutanl Envanter Ana Defteri I: 201).

157

0698 B

0698 C

0698 F

0698 G

0698 H

0698 L

0698 N

0698 O

0698 R

0698 S

0698 T

0698 U

0698 W

0698 WL

0698 WM

0698 WS

0698 XE

0698 XL

0698 XM

0698 XS

0698 A

0698 P

0698 XG

0698 M

Envanter No: 0698 (36 adet) Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl ba. Kumann cinsi: Seyrek dokunmu ynl. lleri: 125-130 x 85-90 cm. arasnda olmak zere farkl ldedirler. zellikleri: Alay sancaklardrlar. Seyrek dokunmu ynl kumatan yaplmlardr. Zlfikar, hilal gibi eitli semboller alay sancaklarnn zerine aplike edilmitir. 0698 B ile E; 0698 C ile I; 0698 G ile XD; 0698 J ile XE; 0698 K ile T; 0698 N ile WM; 0698 O ile Q; 0698 R ile Y; 0698 S ile XF; 0698 D, U,V ile Z ayn ekildedir. Alay sancaklar, padiahlarn clus ve doum gnlerinde, bayramlar gibi din gnlerde; yabanc devletlerin zel gnlerinde ve padiahn ziyaretleri srasnda gemilere ekilmilerdir. Bu sancaklar, sabah namaznda ekilip, akamzeri sancak vakti indirilmekteydi. Hareket halindeki gemiler kimi zaman alay sancaklarn zerlerinde bulundurmakta; kimi zaman da yalnz topuz sancaklarn kullanmaktaydlar. Topuz sancaklaryla limana gelen sava gemileri, demir attklar zaman alay sancaklarn da ekmekteydiler. Osmanl donanmasna ait bir gemi alay sancaklarn ektii zaman denizdeki dier filikalar eski bir gelenek olarak k gnderlerine resm sancaklar ekmekteydiler (Rasim, 1325:11-13), [Resim 91]. 0698 A, , 0698 M, 0698 P ve 0698 XG Ahmet Rasimin Vardabandraclk adl kitabnda, alay sancaklarn gsteren resimde yer almazlar. Bunlar iaret sancadrlar; 0698 A 8960 ;M 8960 ;XG harfine karlk gelmekte, 0698 P ise namaz flamas olarak gemektedir (Filo aret Defteri, H.1330/M.1911).

158

0958 B

0958 F

0958 G

0958 E

Envanter No: 0958 A-B-C-D-E-F-G-H Yapld tarih/yzyl: 20. yzyl Kumann cinsi: 0958 A-F pamuklu, 0958 B-C-D-E-G-H ipek. lleri: 70-129x 65-90 cm. arasndadr. zellikleri: Alay sancaklardrlar. 0958 A-F, 0958 B-C-D, 0958 G-H ayn eklidedir. Hilaller sancaklar zerine aplike edilmilerdir (stanbul Deniz Mzesi Envanteri).

159

0696 A

0696 B

0696 C

0696 E

0696 F

0696 H

Envanter No: 0696 A-B-C-D-E-F-G-H Yapld tarih/yzyl: 19. yzyl (stanbul Deniz Mzesi Envanteri). Kumann cinsi: Ynl lleri: Alnamamtr. zellikleri: Alay sancaklardrlar. 0696 B-G, 0696 C-D, ayn eklidedir hilal ve yldz motifleri kuma zerine aplike edilmitir. 0696 A-B-C-F Ahmet Rasimin Vardabandraclk adl kitabnda, alay sancaklarn gsteren resimde bu ekilde sancaklar grlmektedir [Bkz. Resim 91].

160

Resim 88- nebaht Sancann yaz frizinde, araya yerletirilmi ikierli bitki motifleri.

Resim 89- 0682 nolu sancakla benzer motife sahip Topkap Saray Mzesindeki sancak. Kurtolu,F., 1992. Trk Bayra ve Ay-Yldz, Trk Tarih Kurumu Basmevi, (3. Bask), Ankara, s.87.

161

Resim 90- 0682 nolu sancan Zlfikarn olduu u ksmndan ayrnt. Atasoy N. ve di., 1992. Splendors of the Ottoman Sultans, ev. Tlay Artan, Wonders, Memphis, s.42.

Resim 91- Alay sancaklaryla donanm Vardabandraclk, Matbaa-i Bahriye, s.17. 162

bir

gemi.

Rasim,

A.,

1325.

6. SONU stanbul Deniz Mzesindeki Osmanl dnemine ait bahriye sancaklarnn incelendii bu almada, tarih ierisinde sancan kullanm, Osmanl mparatorluunun kullanm olduu sancaklar, bunlarn grsel ve kullanm zellikleri ile kumalarnn cinsleri gibi konulara deinilerek sancaklarn Trk kltr ve sanatnn bir paras olduklar aklanmaya allmtr. nsanolunun bir iaret ile kendini ifade etme abas, insanln ilk dnemlerinden itibaren balamaktadr. Semboller ncelikle din ve siyas etkenlerle gelimi, zamanla alemlere, damgalara, armalara gnmzde ise amblem ve logolara dnerek, yaammzda daima yer almlardr. aretler en ak ve hzl iletim yolu olmakla beraber bir gstergeye sahiptirler ve bir bildiri iletirler. Sancaklar ise zerlerinde tadklar simgelerle ait olduklar kltrde kutsal saylm ve sayg grmler, insan topluluklarn bir arada tutarak ayn ama iin birletirmilerdir. Tarih boyunca Trk devletlerinde, gerek slamiyetin kabulnden nce ve gerekse sonrasnda eitli sancaklar kullanlmtr. Sancak ve tu Osmanl mparatorluunun eski Trk devletlerinden alarak devam ettirdii geleneklerdendir. Osmanl mparatorluunda hkmdarn g ve egemenlik gstergelerinden tu, tura ve mhr-i hmyun gibi dier hukuki sembollerle birlikte sancak zel bir yere sahipti. Osmanl kltrnde saltanat sancaklarnn yan sra Sancak- erif, asker birlik ve orta sancaklar, esnaf ve tarikat sancaklar gibi eitli sancaklar bulunmaktayd. Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren donanma gemilerinde eitli sancaklar kullanlmtr. Bunlar bahriye tekilat ierisindeki hiyerariye gre kaptanpaa, kapudne, patrona ile riyale kaptanlarna ve derya beylerine ait sancaklar olarak biimlendirilmekteydi. Bunun dnda Osmanl minyatrlerinde eitli renklerde ve formlarda sancaklar grlmektedir. Tarih konulu ehnme ve gazavatnmeler ile snnet dn enliklerinin anlatld surnme trndeki minyatrl yazmalarda ve Piri Reisin Kitab- Bahriye nshalarnda, ok sayda Osmanl gemilerinin ve donanmasnn tasviri yer almaktadr.

163

16. yzylda yaplm minyatrl yazmalarn, gemi tasvirlerindeki sancaklar incelendiinde, Sleymannmede sancaklarn ou zaman dz krmz, sar ve beyaz renkli olduu, yeil ve mavi rengin ise daha az kullanld grlmektedir. Yine bu yzylda yaplm Tarih-i Sultan Bayezid, ehnme-i Selim Han, ehinehnme ve Tarih-i Feth-i Yemen gibi yazmalarn minyatrlerinde, kadrgalarn kk nnde krmz, yeil, ortada yeil iki yanda krmz ya da tam tersi ekilde sancaklar bulunmaktadr. Bununla birlikte ok byk boyutlu sancaklarn, rzgra dayankl olmalar sebebiyle gidon eklinde olduklar ve ak pembe, turuncu, krmz-beyaz izgili gibi eitli renklerde olabildikleri grlmektedir. 17. yzylda yaplm Vekyii Ali Paada mavi, sar ve yeil renkli, zerinde Zlfikarn belirgin bir ekilde grld sancaklar bulunmaktadr. Yine 17. yzylda yaplm Paanmede kadrgalarn kk nnde dz yeil ve beyaz; ehnme-i Nadirde ise dz beyaz ve krmz sancaklar grlmektedir. Correr Mzesindeki 17. yzyla ait albmdeki minyatrlerde kaptan paa kadrgasnn kk nnde ise mavi renkli sancaklar ve ayn gemide gidon eklinde mavi, yeil, sar ve pembe renklerde, zikzak desenli sancaklar tasvir edilmitir. 18. yzyla ait Surnme minyatrlerindeki sancaklarn ise gnmze gelen rnekler ile benzerlik arz eden, yeil renkte kenar bordrl, krmz zerine sar renkte Zlfikarl, hilalli, yldzl ve gneli sancaklar olduklar grlmektedir. Yine 18. yzyla ait Osmanl-Rus savan ve Karadenizde Osmanl gemilerini tasvir eden minyatrlerde, krmz ve yeil renkli sancaklar ile mavi-sar-krmz-yeil izgili sancaklar bulunmaktadr. Bu ekildeki sancaklar Kitab- Bahriye nshalarndaki gemilerin sancaklar ile de rtr. 18. yzyln sonunda Kk Hseyin Paann hkm ile bahriyede, zamanla maviye dnen yeil renkli sancaklarn yerine krmz renkli sancaklar kullanlmaya balanmtr. Nitekim Kk Hseyin Paann skenderiyede svar olduu ambarl kalyon iin yaptrlan sancak hakkndaki 1802 tarihli belgede ve 1794 tarihli bir baka belgede sancaklk sandal kumann renginin gvez olduu belirtilmektedir. Sancaklk kumalar, Babakanlk Osmanl Arivi belgelerinde yer alan, donanmann ihtiyalar ve donanma iin yaplan masraflar arasnda geen isimlere dayanlarak tespit edilmitir. Sancaklarn sandal, dimi sandal, tafta ve dry gibi ipekli; ali gibi ynl ve ukurluk ksmnda kullanlan boas ve kirpas gibi pamuklu kumalardan retildikleri belirlenmitir. Belgelerde hangi cins kuman, ne miktarda alnd, ne

164

kadara alnd gibi masraf kaytlarnn yan sra padiah geerken ipek sancaklarn ekildii, yenileri verildiinde eskilerinin k gnlerinde kullanlmak zere kaptanlar tarafndan sakland, kapudne, patrona ve riyale kalyonlarnn sancaklarnn her senede bir yenilenmesinin adet olduu gibi eitli bilgiler de yer almaktadr. Sancaklarn zerinde gne, hilal ve yldz gibi slamiyet ncesi Trk kltrne girmi semavi semboller ile slamiyet sonras grlen mhr-i Sleyman, Zlfikar ve Pene-i l-i Ab gibi din semboller bulunmaktadr. slamiyetten nce Trkler gk ile yerin, tek bir yaratc tarafndan yaratlm, kutsal birer varlk olduuna ve yaratcnn gne, ay ve yldzlarn dolat gklerin, en stnde olduuna inanyorlard. Gnee ayr bir nem verilmekteydi ve gnein douunda douya dnp diz kerek sayglarn ifade etmekteydiler. Osmanl mparatorluunda ise methiyelerde sultann, Osmanl Devletini aydnlatan bir gnee benzetildii grlr. mparatorluun son dnemlerinde, padiaha mahsus sancakta, sultan temsil eden tura, ok kollu bir gne ierisine alnmtr. Hilal ekli 11. yzyldan itibaren Hristiyanln sembol olan haa kar slamiyetin sembol olmu, Osmanl Devletinin genileyen snrlaryla beraber dnyaya yaylmtr. 15.-17. yzyllara ait Osmanl sancaklarnda iki tip hilal grlmektedir. Birincisi ak hilal olarak tanmlanabilen yeni ay eklindedir. kincisi ise biri byk dieri kk iki daireden oluur ve iteki kk daire byk olanna deer, bylece hilalin kollar u ksmda birbirine kavuur. Bu ekildeki hilaller kapal hilal olarak da adlandrlmaktadr. Ak hilaller genellikle yldzszdr. Kapal tip hilallerin ierisinde yldz ya da yldz kmesi bulunabilmektedir. Bu tip hilallere sahip erken dnem sancaklarda, hilallerin zerinde genellikle yazlar vardr ve bu yazlarn bazen ayna yansmas gibi aksi ynlerde yerletirildii grlr. Zlfikar, mhr-i Sleyman ve Pene-i l-i Ab ise Osmanl kltrne slamiyet sonras girmi simgelerdir. Zlfikar, slam inancna gre Bedir Sava srasnda Hz. Muhammede gkten indirilmi ve vasiyeti zerine lmnden sonra damad Hz. Aliye kalmtr. Kl, Trkler arasnda cesaretin ve adaletin sembol olmutur. ift azl kl Zlfikar, Osmanl tarihinde yzyllarca yaygn bir ekilde kullanlm slam ikonlarndandr. Osmanl bahriyesinde Zlfikarl sancaklar, padiah ya da padiah tarafndan sefer iin grevlendirilmi paalar tarafndan kullanlmtr. Ancak sadece bahriye sancaklarnda deil, yenieri ortalarnda ve mezar talarnda; ayrca sihirli zellikler atfedildiinden muska ve tlsm mhrlerde de grlmektedir. 165

Mhr-i Sleyman, Trk- slam sanatlarnda gerek mimari sslemede ve gerekse kk el sanatlarnda ska grlen, kullanm alan geni bir sslemedir. Mhr-i Sleyman, slam inancna, Hz. Sleymann kyametten nce kfirlerin yzn mhrleyecei ile ilgili hadis dolaysyla girmitir. Hz. Sleymann atee, suya, rzgra, kulara ve hayvanlara hkmetmesini salayan yzk eklinde, tlsml bir mhre sahip olduu rivayet edilmektedir. nsanst metafizik bir kuvvet ve bilgiye sahip olan Sleyman Peygamber ayn zamanda hkmdar olduu iin mhr-i Sleyman g, iktidar ve saltanatn da sembol olmutur. El eklindeki Pene-i l-i Ab, Hz. Muhammedi ve ailesinin nemli yelerini, kz Hz. Fatma, damad Hz. Ali ve torunlar Hz. Hasan ve Hz. Hseyini temsil etmektedir. Avu ayas ile birlikte be parmak, bir muska olarak kabul edilerek, bunun insan her trl ktle kar koruyacana inanlmtr. Pene-i l-i Abnn Mslman kadnlarn en kutsal kabul edilen Hz. Fatmann elini sembolize ettii de dnlmektedir. Sancaklarda, semavi ve din sembollerin yan sra Osmanl kumalarnda, inilerinde ve mimari bezemelerinde de grlen palmet, haneri yaprak ve servi aac gibi dnemin popler sslemelerine de rastlanmaktadr. stanbul Deniz Mzesindeki 16. ve 18.-20. yzyllarda kullanlm, Osmanl dnemine ait 39 adet sancak ve 3 adet alay sanca grubunun incelendii bu almada, 16. ve 18. yzyla ait bahriye sancaklarnn daha byk boyutlu olmakla beraber, zerlerinde Zlfikar, Pene-i l-i Ab, mhr-i Sleyman gibi eitli din semboller ile Kurn- Kerimden ayetler olduu grlmektedir. 20. yzyla gelindiinde ise ipek sancaklarn daha kk boyutlu olduklar, byk boyutlu olanlarn ise ou zaman ynl kumalardan yapldklar dikkat ekmektedir. Son dnem bahriye sancaklarnn zerlerindeki simgeler de sadelemitir. Bu dnemde merkezinde iek ya da yldz olan ok kollu n demetlerine sahip gne motifi ile yine oval formlu ve sekiz ual bir gne motifi ierisine yerletirilmi hilal-yldz ya da padiah tural sancaklar grlmektedir. Trkiyede stanbul Deniz Mzesinin dnda Topkap Saray Mzesinde ve Harbiye Askeri Mzesinde, yurt dnda ise eitli mzelerde, kiliselerde ve koleksiyonlarda Osmanl sancaklar bulunmaktadr. Viyanada Tarih Mzesinde, talyada bata Museo Civico Correr, Venedikte Dukalar Saray, Pisada San

166

Stefano ai Cavalieri Kilisesi olmak zere Romada St. John Kilisesi, Urbino Katedrali, Floransada Stibbert Museum; Budapetede Macaristan Ulusal Mzesi dekoratif sanatlar departmannda; Polonyada Wawel atosunda; Almanyada Dresden Tarih Mzesinde, Berlinde Pergamon Museumda, Karlsruheda Badisches Landesmuseumda, Bavariada Schleissheim Saraynda ve Amerikada Massachusettes Fogg Art Museumda Osmanl sancaklar bulunmaktadr. Gerek yurt iindeki ve gerekse yurt dndaki bu sancaklar yaynlarda bulabilmek gtr. rnein yzden fazla sancaa sahip olan Topkap Saray Mzesinin sergi alanlarnda ya da yaynlarnda sancaklar yer almamaktadr. Kuma gibi organik bir malzemeden yaplm olmalar ve byk boyutlu sancaklarn fotorafnn ekilmesinde zorluklarla karlalmas, yaplan aratrlmalar da kstlamtr. Osmanl kuma sanatnn kaftanlar, demelikler, rtler vs. gibi bir paras olarak grlmesi gereken sancaklarla ilgili, aratrma ve kataloglarn yaymlanmas bu nadide ve kimi zaman hayret uyandrc eserleri bizlere tekrar kazandracaktr.

167

KAYNAKLAR Ariv Belgeleri A. Babakanlk Osmanl Arivi Cevdet-i Bahriye Tasnifi (CBH) 27/1284, 33/1576, 37/1737, 42/1984, 49/2306, 50/2360, 51/2419, 55/2600, 67/3156, 70/3326, 91/4346, 100/4832, 109/5296, 110/5313, 112/5414, 112/5450, 128/6229, 138/6691, 173/8160, 209/9748, 254/11739, 271/12497. Cevdet-i ktisat Tasnifi (C.KTS) 8/389 Hatt- Hmayun (HH) 15/642, 200/10191, 213/11608. rade-i Bahriye (BH) 12/1331 M 3. B. stanbul Deniz Mzesi Deniz Tarihi Arivi Mlga Bahriye Nezareti (MBN) 673/323-325, 744/212-214. Fethiye Seyir Jurnali (H.1253-1254) C. Topkap Saray Mzesi Arivi E. 4240/1, E. 9482-2, E. 9482-4. II. stanbul Deniz Mzesi Deniz htisas Ktphanesi Asar- Atika Blm, db. no. 986 Sancak Albm. Asar- Atika Blm, db. no. 4604, Bahriye Mzesi ve Ktbhane daresine Mahsus Defter-i Kebir. Asar- Atika Blm, db. no. 2595, stanbul Deniz Mzesi Komutanl Envanter Ana Defteri I. III. Kaynak Eserler, Aratrma ve ncelemeler Acar ., 2005. Sancak Kuranlar, Antik Dekor, 88, 120-124. Ahmet Vefik Paa, 1306. Lehe-i Osmani, Dersaadet. Akalay (Tannd), Z., 1968. Tarih Konularda lk Osmanl Minyatrleri, Sanat Tarihi Yll II, stanbul, 102-115. Aldoan, A., 1988. Anadolu Kltrnde-Sanatlarnda Sembolik El Motifi, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, 2, s.83-90. Ali, 1989a. Sancamz ve Ay-Yldz Nak, Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, 43, C.8, Enderun Kitabevi, stanbul.

168

Ali, 1989b. Sancamz ve Ay-Yldz Nak, Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, 48, C.8, Enderun Kitabevi, stanbul. Ali Seydi, 1330. Resimli Kmus- Osmani, Cild-i Evvel, stanbul. Alparslan ve di., Balangcndan Bugne On Bin Trk Motifi Ansiklopedisi, Gzen Kitabevi, stanbul. And, M., 1998. Minyatrlerle Osmanl-slam Mitologyas, Akbank, stanbul. And, M., 2002. Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas, stanbul. Arseven, C.E., 1943a. Sancak, Sanat Ansiklopedisi, C.4, Maarif Matbaas, stanbul. Arseven, C.E., 1943b. Damasko, Sanat Ansiklopedisi, C.1, Maarif Matbaas, stanbul. saf Dal Mehmed elebi, 2006. ectname, zdemirolu Osman Paann ark Seferleri (1578-1585), Haz. Prof. Dr. Abdlkadir zcan, amlca Basm-Yayn, stanbul. Aslanapa,O., 1993. Trk Sanat El Kitab, nklap Kitapevi, stanbul. Atalayer, G., 1993. Dnden Bugne Anadoluda Kuma Dokuma Sanat, Trk Kltrnde Sanat ve Mimari, 21. Yzyl Eitim ve Kltr Vakf, stanbul. Atasoy, N., 1975. Minyatrlerde Trk Donanmas, Trkiyemiz, Say 17, s. 2-8. Atasoy, N.-aman, F., 1974. Turkish Miniature Painting, Publications of the R.C.D. Cultural Institute, stanbul. Atasoy N. ve di., 2001. pek: Osmanl Dokuma Sanat, TEB, stanbul. Atasoy N. ve di., 1992. Splendors of the Ottoman Sultans, ev. Tlay Artan, Wonders, Memphis. Atay, H.,1995. Kurn- Kerim ve Trke Anlam, Sek Yaynlar, Ankara. Atl, E., 1960. Turkish Miniature Painting, Charles E. Tuttle Company. Atl, E., 1999. Levni ve Surnme, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank. Atsz, N., 1970. Akpaaolu Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul. Ayanolu, F.., 1942. Vakflar daresince Tanzim Ettirilen Tarih Makbereler, Vakflar Dergisi, 2, s.399-403. Bac, S., 2002. Sleyman dilden Kanuni Sleymana: Osmanl Resminde Din ve Siyas mge, Ortaada Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukana Armaan, Ankara, s. 53-64.

169

Bahriye Nizamnmesi (1849), 1996. ev. Sabahattin ksz, Dz.K.K.l Karargah Basmevi, Ankara. Bayram, S., 1993. Mhr-i Sleyman ve Trk Kltrndeki Yeri, Sanat Tarihinde konografik Aratrmalar Gner nala Armaan, Ankara, Hacettepe niversitesi, s.61-72. Berk, S., 2003. Osmanl Tlsm Mhrleri, P Dergisi, 29, Bahar 2003, s.22-31. Blair, S.S.-Bloom, J.M., 1991. Images of Paradise in Islamic Art, Hood Museum of Art, Dartmouth Collage. Bostan, ., 2005. Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge, stanbul. Bostan, .,1992. Osmanl Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda Tersane-i Amire, TTK, Ankara. Boyar,A. S., 1917-1333. Bahriye Mzesi Katalou, Bahriye Matbaas. Bozkurt, N., 1998. Sembol Olarak Hilal, Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, 18. Cilt, stanbul, s.13-15. Bulgurcuolu, H., 2004. Deniz Tarihimizin Sembol Gemilerinden Mahmudiye, Yaynlanm Yksek Lisans Tezi, MSGS, stanbul. Byk, A. M., 1994. III. Mustafa ve III. Selim Tarafndan Yaptrlan Bahriye Sancaklar, Antik Dekor, 24, s. 74-76. Cabi mer Efendi, 2003. Cb Tarihi, Haz. Mehmet Ali Beyhan, TTK, Ankara, 2003. Cimilli, C., 2004. Osmanlda Servi Motifinin nanla Balants, Sanat Ve nan/2 Rfk Mell Meri Ansna, Yay. Haz. Banu Mahir/ Hlenur Katipolu, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, stanbul, s.231-236. aman, F., 1973. ehnme-i Selim Han ve Minyatrleri, Sanat Tarihi Yll V, stanbul, s. 411-442. am, N.,1993. Trk ve slam Sanatlarnda Alt Kollu Yldz, Prof. Dr. Ylmaz nge Armaan, Seluk niversitesi Yaynlar, No.113, Konya, s.207-230. oruhlu, Y., 1993. Trk Sanatnn ABCsi, Simavi Yaynlar, stanbul. oruhlu, Y., 2006. Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc, stanbul. oruhlu, Y.,1994. Trk Sanatnda Sava ve Bar Sembolleri, II. Mzecilik Semineri Bildirileri, 19-23 Eyll 1994, Askeri Mze ve Kltr Sitesi Komutanl, Harbiye, stanbul, s.136-138.

170

oruhlu, T., 2004,Osmanl Silahlarnda Din bareler, Sanat Ve nan/2 Rfk Mell Meri Ansna, Yay. Haz. Banu Mahir/ Hlenur Katipolu, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, stanbul, s.237-243. Dalsar, F., 1960. Trk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursada pekilik, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi, Sermet Matbaas, stanbul. Deny, J., 1966. Sancak, slam Ansiklopedisi, 10.Cilt, Milli Eitim Basmevi, stanbul. Deny, J. 1988. Tura, slam Ansiklopedisi, 12/2. Cilt, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1988, s.5-12. Denny, W., 1982. Textiles, Tulips, Arabesques 8 Turbans Decorative Arts from the Otoman Empire, Edited by Yani Petsopoulos Alexandria Pres, London. Develliolu, F., 1998. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara. Devlet-i Aliye-i Osmaniye Sancaklaryla Dvel-i Ecnebiye Bandralarn Havi Albm, H.1328-M.1910. Matbaa-i Bahriye. Diyabekirli, N., 1972. Hun Sanat, Milli Eitim Basmevi, stanbul. Erdem, S., 1988. Alemin Tarihesi ve Monuk, Hilal, Boynuz Alemlerin Meneleri zerine, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, 3, s.103-117. Erdem, S., 1989. Alem, Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.2, stanbul. Ertu, T. Z., 1999. Minyatrler ve Tarih Belge zellikleri, Osmanl, C. XI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, s.180-185. Ertu, T. Z., 1997. Minyatrl Yazmalarn Tarih Kaynak Olma Nitelikleri ve Nzhetl-Esrar, Tarih Boyunca Trk Tarihinin Kaynaklar Semineri, 6-7 Haziran 1996, Bildiriler, stanbul, s. 31-46. Esin, E., 1981. Trk Ay-Yldznn Menei Hakknda, Trk Edebiyat, 96, s.12-13. Esin, E., 2003. Orta Asyadan Osmanlya Trk Sanatnda konografik Motifler, Kabalc Yaynevi, stanbul. Eyice, S., 1987. Ay-Yldzn Tarihi Hakknda, Tarih Enstits Dergisi Prof. Dr. brahim Kafesolu Hatra Says,13, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, s.31-66. Filo aret Defteri Talimat ve Filo rt, H.1330/M.1911. Bahriye Matbaas. Fischer, E., 1995. Sanatn Gereklilii, ev. Cevat apan, Payel Yaynevi, stanbul. Galland A. 1998. stanbula Ait Gnlk Hatralar (1672-1673), ev. Nahid Srr rik, I. Cilt, Trk Tarih Kurumu, Ankara.

171

Geleneksel Trk Sanatlar, 1993. Haz. Mehmet zel, Kltr Bakanl, Ankara. Gerlach S., 2007. Trkiye Gnl 1573-1576, ev. Trkis Noyan, I.Cilt, Kitap Yaynevi. Gkbilgin, M.T., 1966. Sancak- erif, slam Ansiklopedisi, C.10, Milli Eitim Basmevi, stanbul, s.189-191. Gray, L., 1943. Gemici Dili, Deniz Matbaas, stanbul. Grsu, N, 1988. Trk Dokumaclk Sanat: alar Boyu Desenler, Redhause, stanbul. Hanerliolu O., 1979. Totem, Felsefe Ansiklopedisi, Kavramlar ve Akmlar, C.6, Remzi Kitabevi, stanbul. Hathaway, J., 1999. Unutulan kon: Hz. Alinin Klc Zlfikarn Osmanl Trevi, Cogito, Osmanllar zel Says, 19, Yaz 1999, s.146-160. Hazarfen Hseyin Efendi, 1998. Telhisl-Beyan Fi Kavanin-i Al-i Osman, Haz. Sevim lgrel, TTK, Ankara. nalck, H. 2006. Tarihte pek ve pekli Kuma; Ticaret, Yollar ve ehirler, Orta Asyadan Anadoluya Trk Sanat ve Kltr, Prof. Nejat Diyarbekirliye Armaan, Yeni Trkiye Yaynlar, s.329-374. ndirka, Z., 2002. Trklerde Hkmdar Tac Gelenei, Kltr Bakanl, Ankara. slam Sanatnda Trkler, 1982. Yap ve Kredi Bankas, stanbul. aret-i Umumiye-i Bahriye, 1309. Mtercimi Yzba Abdlhamit, stanbul. Katib elebi, 1973. Tuhfetl Kibar Fi Esfaril Bihar, Yay. Haz. Orhan aik Gkyay, Milli Eitim Basmevi, stanbul. Kprl, F., 1931. Bizansn Osmanl Messeselerine Tesiri, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, C.I, stanbul. Kprl, F., 1939. Orta Zaman Trk Devletlerinde Hukuki Sembollerdeki Motifler, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, C.I, Burhaneddin Matbaas, stanbul. Kprl, M.F., 1943. Bayrak, slam Ansiklopedisi, C.2, Maarif Matbaas, stanbul. Kprl, F.O.,1992. Bayrak, Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, 5. Cilt, stanbul. Krolu, G., 2003. Halk Perk Koleksiyonundan rneklerle Bizans Uygarlnda Muskalar, P Dergisi, 29, s.16-21. Kurtolu,F., 1992. Trk Bayra ve Ay-Yldz, Trk Tarih Kurumu Basmevi, (3. Bask), Ankara.

172

Kurtolu, F., 1935. 1736-1737 Seferine tirak Eden Bir Trk Denizcisinin Hatralar, 335 Sayl Deniz Mecmuas Tarih Eki, Deniz Matbaas. Kuolu, Z. 1990. Trk Sanatnda Mhr-i Sleyman, lgi, 61, s.32-35. Ktkolu, M.S., 1978. 1009 (1600) Tarihli Narh Defterine Gre stanbulda eitli Eya ve Hizmet Fiyatlar, Tarih Enstits Dergisi, 9, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul. Langensiepen B- Gleryz A., 2000. 1828-1923 Osmanl Donanmas, Denizler Kitabevi. Mahmud Raif Efendi, 1798. Tableau Des Nouveaux Reglemens De LEmpire Ottoman, Constantinople. Mahmut evket Paa, 1983. Osmanl Asker Tekilat ve Kyafeti (Osmanl Ordusunun Kuruluundan 1908 ylna kadar), ev. Nurettin- Semiha Tursan, Ankara Basmevi. Marsigli,G., 1934. Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden nhitat Zamanna Kadar Askeri Vaziyeti, ev. M. Kaymakam Nazmi, Byk Erkan- Hartbiye Matbaas, Ankara. Mecmuatl Bahriyyun, 1319/1901. Bahriye Matbaas. Neri M., 1983. Ner Tarihi, Haz. Mehmet Altay Kymen, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara. Noyan, S.B., 1976. Bahriyemizde Kullanlan Sancaklar, Hayat Tarih Mecmuas, C.2, 10, Ekim 1976, s.48-53. Nutku, ., 1997. Esnaf Loncalar ve XVI. Yzyl Esnaf Flamalar, Tombak, 13, s.48-56. Ordu Bayrak ve Sancaklar, 1953. Maarif Basmevi, stanbul. Orgun, Z., 1941a. Osmanl mparatorluunda Tu ve Sancak, Tarih Vesikalar Dergisi, 4, Birinci Kanun, C.I, s.245-355. Orgun, Z., 1941b. Osmanl mparatorluunda Kaptanpaalara ve Donanmaya Yaplan Merasim, Tarih Vesikalar Dergisi, 2, Austos, C.I, s.135-144. Osman, R., 1931. Bayramza Dair Birka Sz, stanbul Belediye Mecmuas, 84/12, 446-458. gel, B., 1971. Trk Kltrnn Gelime alar II, Milli Eitim Basmevi, stanbul. gel, B., 1971. Trk Mitolojisi, Ankara.

173

gel, B., 1988. Tu, slam Ansiklopedisi, C.12/2, Milli Eitim Basmevi, stanbul. gel, B., 1965. slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara. ney, G., 1989. Beylikler Devri Sanat 14.-15. Yzyl (1300-1453), TTK, Ankara. ney G., 1992. Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Trkiye Bankas, Ankara, s.116. z, T., 1946. Trk Kuma ve Kadifeleri I, Milli Eitim Basmevi, stanbul. z, T., 1951. Trk Kuma ve Kadifeleri II- 17. 19. Yzyl ve Kuma Sslemesi, Milli Eitim Basmevi, stanbul. z, T., 1953. Hrka-i Saadet Dairesi ve Emanat- Mukaddese, smail Akgn Matbaas, stanbul. zbel, K.,. El Sanatlar III, Eski Trk Kumalar, CHP Halkevleri Brosu. zdemir, K., 1997. Osmanl Armas, Dnence Basm Yayn Hizmetleri, stanbul. zen, M. E., 1982. Trkede Kuma Adlar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Fatih Sultan Mehmete Hatra Says, 33, Mart 1980-81, Edebiyet Fakltesi Matbaas, stanbul, s.291-340. Pakaln, M. Z., 1972. Sancak, Osmanl Tarih Terim ve Deyimleri Szl, C.3, Milli Eitim Basmevi, stanbul. Pakaln, M. Z., 1993. Dry, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I. Cilt, Milli Eitim Bakanl, stanbul, s.393. Pala, ., 2006. Mhr-i Sleyman, Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, 31.Cilt, stanbul, s.524-526. Petrasch E., ve dierleri, 1991. Die Karlsruher Trkenbeute: Badisches Landesmuseum Karlsruhe, Hirmer Verlag, Mnchen. Rasim, A., 1325.Vardabandraclk, Matbaa-i Bahriye. Rasim, A., 1934. Denize Ait Tarihi Makalat, Deniz Matbaas. Rogers, J. M., 1996. Empire of the Sultans, Ottoman Art from the Collection of Nasser D. Khalili, The Nour Foundation, London. Rogers J. M.-Word, R.M., 1988. Suleyman the Magnificent, Trutees of the British Museum. Smi, ., 1989. Kms- Trk, Enderun Kitabevi, stanbul. Salname-i Nezaret-i Hariciye, 1302. Ebuziya Matbaas, Konstantiniye.

174

Sertolu, M., 1986. Osmanl Tarih Lgat, Enderun Kitabevi, stanbul. Seyyid Murad, 2003. Gazavt- Hayreddin Paa- Kaptanpaann Seyir Defteri, ev. Ahmet imirgil, BKY. Seyyid Murad, Gazavt- Hayreddin Paa, Barbaros Hayreddin Paann Hatralar, ev. Erturul Dzda, II. Cilt, Tercman 1001 Temel Eser. Slade, A., 1945. Trkiye Seyahatnamesi ve Trk Donanmas ile Yapt Karadeniz Seferi, ev. Ali Rza Seyfiolu, Askeri Deniz Matbaas. Sheyl, A., 1929. Trk Bayra, ehremaneti Mecmuas, 63-64, Kasm, s.103-113. Sheyl, A., 1930. Viyana ehir Mzesinde Nelerimiz Var?, ehremaneti Mecmuas, 69, s.310-317. Sheyl, A., 1930. Viyana Mzelerinde Nelerimiz Var II, Belediye Matbaas, stanbul. Tekeli ve di., Tarihsiz. Askeri Mze Koleksiyonlar, Askeri Mze ve Kltr Sitesi Komutanl, Harbiye/stanbul. Tezcan, H. 1984. Eski Trk Kumalarndan rnekler, Sanat Dnyamz, 31, s.54-57. Tezcan H. ve T., 1991. Trk Sancak Alemleri, Trk Tarih Kurumu, Ankara. Tezcan, H., 2001. Simkeler, Srmakeler, Saray in Yaplan Gml, Altnl Dokumalar, lemeler, Antik Dekor, 64, s.70-78. Tezcan, H., 2002a. Osmanl Dokumacl, Trkler, 12. Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, s.404-409. Tezcan, H., 2002b. Osmanl Saray Dokumalarnn ve inilerinin Kesien ve Ayrlan Yollar, Antik Dekor, 68, s.90-96. Tezcan, H., 2004a. Yap-Kredi Koleksiyonunda Estergon Sanca, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Tezcan, H., 2004b. Kutsal Topraklarda Sultanlarn Din ve Siyas Gcn Temsil Eden rtler, Sanat Ve nan/2 Rfk Mell Meri Ansna, Yay. Haz. Banu Mahir/ Hlenur Katipolu, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, stanbul, s.281-290. Thomson, G., 1991. nsann z, Payel Yaynevi, stanbul. Toudouze, G.G. ve di., 1939. Histoire de la Marine, Paris. Tuncor, F.R., 1968. Sancan Tarihesi, nasya, 36, C.3, 8-11.

175

Uurlu, A., 1994. Osmanl Saray Dokumalarnda pek, Altn, Gm Kullanm, Antik Dekor, 24, s.94-98. Unat, R.F., 1974. Hicri Tarihleri Miladi Tarihe evirme Klavuzu, Trk Tarih Kurumu, Ankara. Uzunarl, .H.,1988a. Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK, Ankara. Uzunarl, .H.,1988b. Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Uzunarl, .H.,1941a. Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Maarif Matbaas, stanbul. Uzunarl .H., 1941b. Tura ve Peneler ile Ferman ve Buyuruldulara Dair, Belleten, 17-18, 5. Cilt, II. Kanun-Nisan, s.101-157. Yzyllar Boyunca Venedik ve stanbul Grnmleri, 2005. talyan Kltr Merkezi, stanbul. Zalolu, M., 1988. Gemici Dili, Deniz Basmevi, stanbul. Zygulski Z., 1992. Ottoman Art in Service of the Empire, New York University Press, New York and London.

176

EKLER EK A 178 EK B.180

177

EK A SZLK Aere-i mbeere: Cennetlik olduklar, salklarnda kendilerine Hz. Muhammed tarafndan mjdelenen on kii [s.22]. Amulet: Ktlkleri uzaklatrdna, uur getirdiine, hastalklar iyiletirdiine ve zel glere sahip olduuna inanlan, doal ya da insan eliyle yaplm nesne; bir tr nazarlk ya da muska. stte tanabildii gibi eitli yerlerde de saklanabilir. Deerli talar, metaller, hayvan dileri ve peneleri gibi pek ok nesne amulet olarak kullanlmtr. Amuletin kkeni Eski Msr'a dayanmaktadr [s.46]. Antromorfizm: eylere (cansz nesnelere, soyut kurumlara, vb.) kiilik veya insan zellikleri atfetme [s.42]. Azap: Tersane halknn bir ksmn oluturan azaplarn 7-8 tanesi bir blk saylr ve blk balarna reis denirdi. Reisler, dmenciler, vardiyalar, yelkenciler azaplardan olurdu [s.17]. Bac: Halktan alnan r veya hara ve gmrk vergisi. Osmanl Devletinde ilk defa Osman Bey Pazar bacn koymu ve Karahisar pazarna getirilip satlan her ykten iki ake alnmasn gelenek haline getirmitir [s.107]. Babu: Osmanl Devletinde sava zamanlarnda bir birlie kumanda eden kimseye veya milis kuvvetleri kumandanlarna verilen isimdir [s.105]. Batarda: Krekle hareket eden donanma gemilerinin iinde kadrgadan sonra en nemlisi ve st dzey deniz komutanlarnn kulland sava gemisidir [s.32, 36, 37, 38, 39, 40, 58, 61, 62, 63, 90, 95, 110]. Brokar: Altn veya gm ilemeli iekleri ve ssleri olan ipekli kuma. Bugn eitli madeni tellerle dokunmu ipekli kumalar da brokar diye adlandrlr [s.100]. Civadra: Gemilerin ba tarafnda bulunan ve ileri doru uzatlan ubuklara denir [s.106, 139]. Felek: Askeri mzkada kullanlan zilli bir mzik aleti [s.5]. Giz: Gemilerin seyir halindeyken milli sancaklarn ektikleri yarm serenlere denir [s.35, 139]. Gke: Krekli ve yelkenli, ektiri snf bir sava gemisi [s.56, 64, 83, 95]. Grandi direi: Geminin batan ikinci direi [s. 3, 32, 35, 37, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 107, 117]. Hilat: Padiah tarafndan sadrazamlar, vezir ve dier devlet byklerine, grev verildiinde ya da bir yararllk karl giydirilen kaftandr [s.11, 40, 98, 103]. briim: Osmanlca ipek iplik anlamnda kullanlan genel terimdir [s.105,106].

178

Kadrga: Osmanl bahriyesinde ektiri (krekle hareket eden) trndeki gemilerin en bydr. 17. yzyl sonuna kadar sava gemileri ierisinde en ok kullanlan gemi olmutur [s.13, 30, 31, 32, 38, 40, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 67, 81, 82, 86, 87, 88, 90, 97, 107, 118]. Kalyon: Osmanl donanmasnda yelkenle hareket eden sava gemilerinin en byne denilmektedir [s.32, 33, 34, 35, 36, 40, 44, 60, 61, 62, 63, 64, 67, 68, 89, 91, 92, 94, 96, 97, 104, 105, 106, 108, 109, 110, 115, 125, 164, 165, 182,184]. Kallavi: Vezirlerin kulland st taraf dar koni ekline yakn telli kavuk [s. 40]. Kumbara: Demirden, yuvarlak, ii bo olarak yaplan ve barutla birlikte demir ve kurun paralar ile doldurulup havan topu ya da elle atlan sava arac [s. 70,71]. Mahzen-i srb: stanbulda Tersanedeki levazm ambardr. Kurunlu mahzen olarak da bilinmektedir [s.109]. Mavna: Krekle hareket eden ektiri tipinde, 26 oturakl, iki veya direkli bir sava gemisidir [s.30]. Mizana: Geminin batan nc direi [s. 32, 38, 62, 64, 117]. Mneccimba: Sarayn ulema snfndandr. Grevi, padiah clusu, sava ilan, sadrazamlara mhr verilmesi, denize gemi indirilmesi gibi nemli olaylarda astrolojik hesaplara dayanarak uurlu zaman semek ve her sene takvim dzenlemekti [s.39]. Nevbet: Sarayda ve baz zel yerlerde belirli zamanlarda icra edilen askeri mzik. Belirli saat ve yerlerde padiah huzurunda verilen bu konserler II. Mahmut zamannda Yenieri Oca ve mehterhane kaldrlnca sona ermitir [s.11]. Orta: Yenieri Ocann en eski tekilat olup bu gnk blk karl olan topluluun ad [s.17, 18, 39, 51, 163, 165]. Pruva direi: Geminin batan birinci direi [s.32, 38, 56, 59, 60, 61, 62, 63, 64]. Sahtiyn: Sepilenerek boyanm ve cilalanm deri [s.37]. Selim: zerine tlbent sarlan, boyu 65 cm., yukar ksm az ksmndan genie ve silindir eklinde bir eit serpu (balk) olup, Yavuz Sultan Selim tarafndan kullanlmaya balanmtr [s.40]. Serj: Dimi armr ile dokunan hafif yn kuma [s.103]. Teyle: Tegle ve dele olarak da bilinen, ksa yenli kaftan [s.98, 99]. Topuz sanca: Resm gnlerde alay sancaklaryla beraber veya alay sanca ekilmeksizin yalnz olarak direk apkalarna ekilen milli sancaklara denilmektedir. [s.158]. skf: Yenieri serpularnn bir eidi olup, brke benzeyen keeden klah [s.15]. Yara: Her eit silaha verilen isim [s.37]. Zir: Dirsekten orta parmak ucuna kadar olan bir uzunluk ls. 75-90 cm. arasnda deien ekilleri vardr [s.34, 101, 105, 106, 107, 108, 186].

179

EK B ARV VESKALARI

Belge 1- BOA., CBH. 91/4346 (23 B 1109) Ko Mehmet Paann gemisi iin dryden sancak yaplmas hakknda.

180

Belge 2-BOA. CBH. 55/2600 (23 Ra 1088) Tersane iin Bursadan 40.000 akelik tafta alnmas hakknda.

181

Belge 3- BOA. CBH. 271/12497 (29 R 1197) Kapudan, patrona ve riyale kalyonlarnn sancaklarnn yenilenmesi hakknda.

182

Belge 4- BOA. CBH. 128/6229 (28 Za 1210) Kaptanpaann bindii Arslan- Bahri Kalyonu ile dier sancak gemilerinin sancaklar iin yaplan masraf.

183

Belge 5- BOA. CBH. 33/1576. (20 Z 1208) Kaptanpaann Bahr-i Zafer Kalyonu iin kullanlan dimi sandal hakknda.

184

Belge 6- BOA. CBH 42/1984 (07 N 1152) Cezayirli Mustafa Kaptann riyale gemisinin sakz sandalndan yaplacak sancaklar hakknda.

185

Belge 7- BOA. CBH. 112/5414 (19 L 1222) 1807de Klc olu Andondan alnan 20.000 zir beyaz Ankara alisi hakknda.

186

Belge 8- BOA. C KTS. 8/389 (05 N 1206) Ankara alisinin boyalarnn saf olmayp kark ve kalp olduuna dair stanbul Kadsnn tezkiresi zerine, mau boya kullananlarn ihtar edilecei hakknda.

187

Belge 9- BOA. CBH. 51/2419 (11 S 1217) Hseyin Paa tarafndan dzenlenen sancaklarn hayyatiye denilen terzi masraflar ve stun sancann Zlfikari olduu hakknda.

188

ZGEM 1978 ylnda stanbulun Bakrky ilesinde dodu. lk-orta ve lise eitimini burada tamamlad. 1995 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi blmnde lisans eitimine balayarak 1999 ylnda mezun oldu. stanbul niversitesi Prehistorya blm Tekirda- Meneke ata ve 2000 ylnda Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits, Nide Porsuk Hyk kazlarnda alt. 2001 ylnda stanbul Deniz Mzesi Deniz Tarihi Arivinde inceleme uzman olarak almaya balad. Bahriye ressam Hsn Tengzn, Osmanlcadan gnmz Trkesine evirdii, hatra defteri 2005 ylnda Sanat Hayatm adyla Deniz Basmevi tarafndan baslmtr. Halen stanbul Deniz Mzesi Deniz Tarihi Arivindeki grevine devam etmektedir.

189