12 TEMMUZ BEYANNAMES N N TRK S YAS TAR H NDEK YER VE NEM The Place and Importance of The Declaration of 12th

July in the Turkish political history Fehmi AKIN

ZET DP kurulduktan sonra bir sre iktidar partisinin hogrsyle karlasa da, belediye seimlerini boykot etmesi ve umulann zerinde bir rgtlenme baars gstermesi zerine iktidar partisinin ona kar tutumu giderek sertlemitir. Gerginliin dorua kmas zerine nn devreye girmi ve iki parti arasnda arabuluculua soyunmutur. Cumhurbakan nn, tarihe 12 Temmuz Beyannamesi olarak geen bildirisiyle muhalefetin de iktidar partisinin koullar iinde alaca gvencesini vermi ve ok partili dizgenin sregenliini salamtr. Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Cumhuriyet Halk Partisi, 12 Temmuz Beyannamesi. ABSTRACT Even though DP was tolerated initially, due to DPs boycott of municipality elections and its sudden success in organizing throughout Turkey, the stance of power became more and more harsh. As the tension reached its peak nn involved in and attempted to mediate between these two parties. The president nn gave the guarentee of providing opposition with the same circumstances of the party on power and so, enabled the continuity of multi-party system. Key Words: The Democratic Party, The Republican Peoples Party, The Declaration of 12th July *** GR Demokrat Parti (DP) 7 Ocak 1946da kuruldu. 1946 Maysnda yaplan belediye seimlerini boykot etse de 21 Temmuz 1946da yaplan erken genel seimlere katlarak 66 milletvekili kard. Kurulmasndan tam bir yl sonra birinci byk kongresini yapt. 7 Ocak 1946dan 12 Temmuz 1947 Beyannamesine dein geen bir buuk yllk sre DP ile iktidar partisi
Yrd. Do. Dr., Afyon Kocatepe niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, 03200 AFYONKARAH SAR.

Sosyal Bilimler Dergisi 93 CHP arasnda zaman zaman iddetini artran gerginliklere sahne oldu. Bu makalede nce 12 Temmuza giden sre ele alnm, sonra da beyannamenin sonular zerinde durulmutur. 12 Temmuz Beyannamesi DP Birinci Byk Kongresi ve hemen ardndan yaplan Muhtar seimlerinden ksa bir sre sonra iki parti arasnda adm adm trmanan 1 gerginlik Aldoan Olayndan sonra zirveye ulat. nn, 6 Haziranda, ngiltereden yeni dnm olan Fuat Kprly telefonla arayarak kendisiyle grmek istediini syledi. ki saat sren grmede Kprl, 2 ngiltere izlenimlerini anlatt , sonra da Trkiyedeki i politika konusuna girdi. Kprlnn en ok yaknd konu, yneticilerin basksdr. Kprl ayrca, halk ayaklandrma gibi, ihtilale tevik etme gibi konularn iddetle aleyhinde olduunu ekledi. Bu arada, DP Ankara l Bakan zeyir Avunduk ve adam Vehbi Koun iki parti arasnda arabuluculuk giriiminde bulunduu grlmektedir. nn, Avunduk ve Kola grtn, daha sonra da 7 3 Haziranda Bayara randevu verdiini anlarnda anlatr . Bayar, grme srasnda yine yneticilerin basksna deindi. Partisine mensup olanlarn dvldn, tehdit edildiini, ilerinden karldn anlatt. Muhtar seimleri srasnda yaanan olaylar gndeme getirdi. 21 Temmuz seimlerinden szederek yzlerce milletvekilinin kendilerinden haksz olarak alndn syledi. nnnn buna, baz hakszlklarn olmu olabilecei, ancak bunlarn Meclisteki komisyonlarda grlp karara baland biiminde kar kt grlyor. nn bir de Bayara Meclis ounluunu hakl olarak CHPnin kazanm olduundan pheniz var m? sorusunu yneltince Bayarn, zaten yeteri kadar aday gstermediklerini,

DP Milletvekili Sadk Aldoan, meclis krssnden, o zaman yrrlkte olan skynetimin mutlakiyet idaresine rahmet okutacak zalimane bir idare tarz olduunu syleyince meclis bakanl szlerini geri almasn istedi. Aldoan buna yanamaynca 15 gn sreyle meclisten karma cezas ald. 2 10 Mays 1947de Meclisten bir delege heyeti, ngiltereye iyi niyet ziyaretinde bulundu. Heyette CHPden H. C. Yaln, N. Erim, N. Esat Smer, Fuat Sirmen, Esat Uras ve Sait Odyak, DPden ise, F. Kprl ve Enis Akaygen yer alyordu. Ulus, 11 Mays 1947. Yolculuk srasnda Erimle Kprl arasnda scak bir diyalog kurulmu ve partiler arasnda daha lml bir siyaset izlenmesi gerektii konusunda gr birliine varlmtr. Dnte nn, heyetin tamamn ankayaya yemee ararak iki parti arasndaki buzlarn erimesine katkda bulunmutur. smet NN, Defterler (1919-1973), Cilt 1, (Haz. Ahmet DEM REL), Yap Kredi Yay., 1. Bask, stanbul, Aralk 2001, s.456. Kprlnn Londra gezisinde N. Erimle can cier kuzu sarmas olmas ve Londrada verdii demeler Tahtakl ve arkadalarn rahatsz etmitir. Cihad BABAN, Politika Galerisi (Bstler ve Portreler), Remzi Kitabevi, stanbul, 1970, s.421. 3 NN, A.g.e., s.454.

Fehmi AKIN 94 dolaysyla ounluun CHPde olacan sylemesi anlamldr . Bayar, ayn grmede, partisine hakim olduunu, arlarn hakkndan gelecek gce sahip olduunu belirtmitir. Bayar bir de, ordunun politikaya kartrlmasnn tmyle aleyhinde olduunu gstermeye almtr. nn, grmenin sonunda bir kar yol bulmaya alacan ve grmelerin 5 sreceini sylyor . nn, Bayarla grmesinin hemen ardndan Pekerle bir araya geldi ve Bayarn bundan sonra bask yaplmayaca yolunda bir genelge karlmasn arzu ettiini hatrlatt. Pekerin ise buna yanamadn ve kendisine, imdilik grmelerin kesilmesinin daha doru olacan 6 sylediini aktaryor nn . 11 Haziranda nn, Bayarla yeniden bir araya geldi ve yaknma konularn hkmet kanadna ilettiini syledi. nn, ayrca bundan sonraki grmenin iki tarafn da hazr bulunduu bir biimde yaplmas nerisinde bulundu ve Bayar, bu neriyi yerinde buldu. 14 Haziranda bu dorultuda taraflar bir araya geldi. Grmede iktidar kanadn Pekerle birlikte CHP Genel Bakan Yardmcs Mmtaz kmen temsil ediyordu. Bayar ise yalnz 7 gelmeyi yelemiti . Bata nn, iki taraf da dinleyip bir kar yol bulmay amaladn syledi. Sonra Bayar sz ald. Bayar, her zaman olduu gibi en byk sorunun yneticilerin basks olduundan dem vurdu. Yakndklar konular hakknda iktidarn hibir ilem yapmadn syledi. Babakan ise, bunun doru olmadn, ikayetlerin zerine gidildiini fakat yzde 90nn doru kmadn ifade etti. kmen de onu onaylad. Babakan ayrca, muhalefetin ihtilal metotlarndan yaknd. aya, alt aya kadar iktidara geleceiz. Nasl geleceiz, geldiimiz zaman grrsnz gibi szlerin baka anlam olamayacan syledi. Bayar, bu iddialar iddetle reddetti ve sz konusu ihtilal iddialarna dayanak oluturan olaylarn seimlerin hemen
4

A.g.e., s.455. A.g.e., s.455. 6 A.g.e., s.456. Her ne kadar Bayar ile Peker arasnda ciddi anlamazlk noktalar grlyorsa da Bayar anlarnda Pekeri hayrla anyor. Bayar anlarnda, Pekerin hkmet yeleri ve kurtulu savana katlm baz yksek rtbeli eski askerlerle birlikte bir toplant yaptn ve bu toplantda DPnin kapatlmasnn gndeme geldiini anlatr. Bakanlardan biri, Bayar ve Marealin mahkemeye verilmesi kouluyla DPnin kapatlmasndan yana olduunu sylemi. Peker ise bu neriye, DPyi kuran insanlarn vatansever ve namuslu insanlar olduklar, onlardan memlekete bir ktlk gelmesine imkan olmad gerekesini ileri srerek kar km. Bayar bunu aktardktan sonra, siyasi mcadeleleri srasnda ve o gnn koullar iinde Recep Pekerle demokrasi yaplamaz dedii iin piman olduunu belirterek Pekerin ruhundan af diliyor. Celal BAYAR, Bavekilim Adnan Menderes, (Der. smet Bozda), Birinci Basm, Baha Matbaas, stanbul, (Tarihsiz), s.74-75. 7 nn, Defterlerde, Bayarn gelirken yannda Grup Bakan Vekili sfatyla Kprly de getirmesini istediini belirtiyor. Defterler, s.457. Aaolu da bunu doruluyor. Samet AAOLU, Siyasi Gnlk, (Yay. Haz. Cemil KOAK), 2. Bask, letiim Yay., stanbul, 1993, s.78. Ancak anlalan Bayar oral olmam.
5

Sosyal Bilimler Dergisi 95 ertesinde yaanan infiallerden ibaret olduunu vurgulad . nn ise, iki tarafn da sylediklerinin nemli olduunun altn izerek yine de anlamaya engel bir durum grmediini syledi. nn, bu srada Pekere, Bayar honut etmek iin ne yaplabileceini sordu ise de Pekerden tatmin edici bir yant alamad. Grmenin zeti udur: Bayar, ikayet konularn sralayarak, hkmetten, bask yaplmayacana ilikin bir genelge yaynlamasn istemektedir. Peker ise, byle bir genelgenin imdiye dek bask yapld anlam karlabilecek bir itiraf gibi anlalmasndan korkmaktadr. ki taraf arasndaki diyalog bu noktada tkanma gstermektedir. nn ise, Bayarn btn hrnlna ve Pekerin de btn vurdumduymaz tavrlarna ramen pes etmemekte ve iki taraf arasnda ortak noktalar bulmaya alarak, sonuna kadar hakemlik tutumunu srdreceinin iaretlerini vermektedir. nn ile Bayar arasndaki drdnc grme 17 Haziran tarihlidir. 9 Bu grme Bayarn istei zerine yaplmtr . Bayar, grmeye daha nceki grmelerini arkadalarna anlattn syleyerek balam, partili arkadalarnn oynad hakemlik rolnden dolay nnye minnet ve kranlarn sunduklarn belirtmitir. Bayar, ardndan bask iddialarn ve hkmet tarafndan kamuoyuna bir aklamada bulunulmas isteinin arkasnda durduklarn yinelemitir. Ancak, Bayar, nnnn, byle bir aklamann soru-cevap biiminde yaplmas isteine ekince koymutur. Bayar bu endiesini u ekilde belirtmitir: Kanun d hareket, ihtilal 10 teebbsleri dnmyoruz demek bile gcme gidiyor . nnnn Bayara bu noktada hak verdii anlalyor. nnnn tatilde ne yapacaksnz? sorusundan sonra mitingler olacak m? diye de sormas, mitinglerin iktidarca etkili bir yntem olarak kabul edildii biiminde yorumlanabilir. te yandan muhalefet kanadnda, Bayarla nn arasnda yaplan bu grmelerin DPnin tabannda muvazaa eklinde alglanmamas iin bir aba iine girildii de grlmektedir. nn, Bayarn kendisini oyalanyor olarak grdn, bu yzden de kendisini rgte yrdmz yolda devam edeceiz anlamnda genelgeler gndermek 11 zorunda hissettiini belirtiyor . nnyle Bayar arasndaki beinci grme 20 Haziran 1947de bu kez nnnn istei zerine gereklemitir. nn Bayara, konutuklarn Pekere aktardn syledi. Pekerin iki parti arasndaki ilikilerden vgyle sz ettiini belirtti. Bayar ise buna, henz fiili bir sonuca ulaamadklar biiminde karlk verdi. nn, gemiteki olaylarn srekli gndeme
NN, A.g.e., s.458-459. A.g.e., s.460. 10 A.g.e., s.461. Haldun DER N, ankaya zel Kalemini Anmsarken (1933-1951), (Yay. Haz. Cemil Koak), Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul, Ocak 1995, s.211. 11 NN, A.g.e., s.461.
9 8

Fehmi AKIN 96 getirilmesinin yanllndan bahsetti. Siz baskdan ikayetisiniz. Yani alma emniyeti istiyorsunuz. Hkmet sizin ihtilal metotlar takip ettiinizi ileri sryor. lk iimiz, bu iki nokta zerinde arada bir emniyet 12 kurulmasdr dedi . nn, grmeler srerken gsterdii anlay ve hogrnn, muhataplarnda, yalnz kendilerini hakl grmek eiliminin 13 glenmesine neden olduundan yaknmaktadr . nn, Bayarn bir yandan kendisiyle grrken, bir yandan da rgtnn heyecann gnderdii genelgelerle ayakta tutma abalarn yadrgadn saklamamaktadr. nn, Bayarla yapt grmelerin kamuoyunda yanl yorumlara yol amamas iin bir tebli yaymlamtr. nn, tebliinde, Bayarla memleket sorunlar etrafnda grtklerini, grmenin ardndan Bayarn Cumhurbakanndan basknn kaldrlmas iin delaletlerini rica ettim. Herhalde hkmetle grtkten sonra olacak, basknn kaldrlacan hkmetin vadettiini sylediler dediini, sonra da muhalefet liderinin 14 Sivasa hareket ettiini belirtmitir . nn, H. Suphi Tanrveri Bayarla grmesi iin grevlendirmi, Tanrver de Bayarla grmesini nnye aktarmtr. Tanrver, Bayarn ardndan Kprl ile de bir grme yapmtr. Grmede, nnnn partiler arasndaki arabuluculuk tutumunun takdire ayan olduu yinelenmi. Kprl, karlarnda CHP gibi bir partinin bulunmamas durumunda bir yl bile dayanamayacaklarn sylemi. nk, DPnin iinde ihtiras adamlar, muvazenesizler, kt 15 ruhlu ve hesapsz unsurlar vardr . Bayar, bu arada, 27 Haziranda Sivasta halka ynelik bir konuma 16 yapt . Bayar, her zaman yapt gibi, Sivastaki konumasna da, Sivasllar verek balad. Bayara gre, Sivas ve Sivasllar, mazideki tarihi medeniyet eserleriyle birlikte Trk inklabnn temelinin kendi ehirlerinde atlm olmasyla da hakl olarak nebilirler. Bayar, yurttalarn siyasal grleri yznden basklara uramamas gerektiini, DP iktidara geldiinde bu ilkeyi itenlikle uygulayacan syledi. Bayar, radyonun ve halkevlerinin yalnzca iktidar partisine hizmet ettiinden yaknd ve eit muamele istedi. Bayara gre, memleketin kar DP Kongresinde alnan Hrriyet Misak kararlar gereince Meclisten ekilmeyi gerektirirse bunda tereddt edilmeyecektir. Suikast, hkmet darbesi gibi eyler asla akllarndan gemi deildir. Bayar, son zamanlarda nn ve Pekerle yapt grmelere temas etti ve Pekere, partinin kuruluundan bu yana geirilen aamalar ve zorluklar anlattn ve bunlarn zmn istediini belirtti. Bayara gre Peker, DPnin hkmetin
12 13

NN, A.g.e., s.462. DER N, A.g.e., s.212. 14 NN, A.g.e., s.463. 15 A.g.e., s.464. 16 Vatan, 28 Haziran 1947.

Sosyal Bilimler Dergisi 97 dmanlna maruz kalmadn dnmektedir ve hkmetin DPye kar 17 tarafsz davrand kansndadr . Bayar, bir de her zaman olduu gibi, devlet bakan ile parti bakannn ayn kiide birlememesi gerei zerinde durmutur. Bayara gre Atatrk, Serbest Frka zamannda ben particilere kar bitarafm. Reisicumhur olduum mddete partinin reisliini yapmayacam. Bu vazifeyi bilfiil smet Paa grecektir anlamna gelen bir sz sylemi ve bylelikle gemite hayrl bir yol am. Bayar, ayn tutumu 18 Atatrkn ardlndan da beklemektedir . nn, 5 Temmuzda Bayarla bir kez daha grt. Bu grmede, muhalefetin nnden bekledii hakemlik mdahalesinin ierii zerinde duruldu. nnnn dnd forml, imdiye kadarki durumun hikaye 19 edilmesi ve gvenceleri de ieren dileklerin kada dklmesidir . nn ile Bayar, 7 Temmuz gn bir kez daha grtler . Bu grmede kamuoyuna duyurulacak bildirinin biimlendii anlalyor. 21 nn, tasarlad bildiri metnini Bayara verdi . Bu arada Bayar ile Peker arasnda karlkl deme dellosu basna yansmaktadr. Peker, Bayarn Sivas konumasna sert bir ekilde karlk 22 verdi . Bayar ise Pekerin bu aklamasyla, i politikada memleket ve dnya artlarnn gereklerini yerine getirme yeteneinden uzak olduunu 23 ortaya koyduunu syledi . nn, Bayar 10 Temmuz gn yeniden kabul etmi, bu grmede beyanname zerinde uzlamaya varlmtr. nnden beyanname rneini alan Bayar, DP Genel dare Kurulunu toplantya ard. Bayar, toplantda o gne dek yapt grmeleri anlatt ve bildiri rneini okudu. Bu noktada DP nde gelenleri ikiye ayrld. yelerin bir blm bildiriyi olumlu karlarken, bir blm de kar kyordu. Partideki lml kanat, bildirinin DPye ynelik basky ortadan kaldrmas bakmndan yararl olacan vurguluyorlard. Mfritler ise, nnnn devlet bakanl ile parti bakanlndan hi birisini brakmadan demokrasi oynamak istediini iddia ediyor ve bildirinin kabul edilmemesini, grmelerin kesilmesini 24 istiyorlard . Yusuf Kemal Tengirenk, Ahmet Tahtakl ve Ahmet Ouz partideki arlar temsil ediyorlard. DPnin kurucular ise, lml kanattand
17 Bayar, burada Sivasllara, hkmet DPye kar tarafsz mdr diye sormu ve kalabalk hep bir azdan hayr diye barmtr. Vatan, 28 Haziran 1947. 18 Vatan, 28 Haziran 1947. 19 NN, A.g.e., s.465. 20 Ulus, 8 Temmuz 1947. 21 NN, A.g.e., s.466. 22 Ulus, 3 Temmuz 1947. 23 Vatan, 8 Temmuz 1947. 24 Mahmut GOLOLU, Demokrasiye Gei 1946-1950, Kaynak Yay., stanbul, 1982, s.169.

20

Fehmi AKIN 98 ve Bayarn bunlara dahil olmas glerini artryordu. Toplantnn ilerleyen blmlerinde Tengirenkin dndaki arlarn yumuad anlalyor. Ancak arlar, bildiri metninde ufak tefek bir takm deiiklikler yaptrmay baaryorlar. Bildirinin sonuna ise, beyanatn nerinden nce babakanla muhalif parti lideri grmlerdir kaydnn konmas ounlukla 25 26 benimseniyor . Aykr kalan tek kii Yusuf Kemal Tengirenktir . 12 Temmuz Beyannamesi adyla nlenen bildiri, 11 Temmuz gn radyoya ve Ajansa verilmi, 12 Temmuz gn ise ulusal gazetelerde 27 yaymlanmtr . nnnn bu bildirisi, muhalefete verilen gvenceler asndan ok nemlidir. nn, bildiride nce, iktidar ve muhalefet kanadyla yapm olduu grmeleri hikaye etmi, sonra da iki taraftan beklentilerini aa vurmutur. nn, bildirinin amacn, iki taraf arasnda dmlenen ilikileri yansz konumuyla zmek olarak aklyor. Ona gre, u aamada kimin hakl kimin haksz olduunu ortaya koymann bir yarar yoktur. nn, arya kamakla birlikte iki tarafn da yaknmalarnda hakllk pay olduu kanaatini tamaktadr. nnnn bu szlerinden, Pekere ramen, muhalefetin dillendirdii bask iddialarn kabul ettii anlam kyor. nn, iki partiye de eit uzaklkta olduunu, ihtilalci bir teekkl deil, bir kanuni siyasi partinin metotlar ile alan muhalif partinin, iktidar partisi artlar iinde almasn salamak gerekir 28 szleriyle ortaya koyuyor . nnye gre, meru ve kanuni siyasi partilere kar tarafsz ve eit muamele mecburiyeti, siyasi hayat emniyetinin temel artdr. Ancak siyasi partiler de, mensuplarnn ya da yle grnen zel ama sahiplerinin irretliklerini pervasz olarak tesirsiz brakmak hususunda dikkat gstermelidirler. nnnn varmak istedii sonu, iki partinin birbirlerine gven duymalarn salamaktr. Muhalefet, teminat iinde yaayacak ve iktidarn kendisini ezmek niyetinde olmadndan msterih olacaktr. ktidar, muhalefetin kanun haklarndan baka bir ey dnmediinden emin bulunacaktr. Bu szlerden de anlald gibi, 12 Temmuz Bildirisi, lkenin geri dnlmez bir biimde ok partili yaama gemi olduunu ortaya koyan bir belge niteliindedir. nn, 1959 ylnda Akisten Hamdi Avclunun, Trkiyede ok partili yaama geilmesinin aamalar hakknda sorduu bir soruya u yant vermitir: Demokratik hayata gemek kararmzn ciddiyetine inanlmak iin olduka zaman
AAOLU, A.g.e., s.430. (DP Genel dare Kurulunun 18 sayl karar, 10/7/1947) A.g.e., s.430. 27 Ulus, Cumhuriyet, Tanin, Vatan, 12 Temmuz 1947. 28 O tarihte ileri Bakan olan Hilmi Urana gre, bildirinin ilk biiminde nn, Cumhurbakannn ayn zamanda Parti Genel Bakan olmasn anayasaya balyor ve ilk parti kurultaynda bu durumun dzeltileceini sylyordu. Bylece arabuluculuk yapmasn hakl ve mazur gstermeye alyordu. Nedense bu ifadeler, asl metinde yer almad. Hilmi URAN, Hatralarm, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1959, s.475.
26 25

Sosyal Bilimler Dergisi 99 gemitir. DPnin kurulmasndan sonra da endieleri yenmek iin uzun mddet sabr ve yardm gstermemiz lzumlu olmutur. Kararn dnlmez tabiatta olduu anlaldktan sonra, gittike artan bir siyasi cesaret havas yaylmtr. llerin kat, sabrlarn tkendii devreye girmitik. 1947 hakiki bir buhran noktasdr. mitsizlik aikar bir hale geldii zaman 12 Temmuz Beyannamesiyle demokrasi hayatnn yerlemesi iin kati tedbir 29 tarafmzdan alnmtr . Muhalefete en yetkili az tarafndan gvence verilmitir. nn bu bildirisiyle muhalefetin kurumsallamasna ok nemli bir katkda bulunmutur. Bildiriden sonra, iki parti arasndaki ilikilerin tmyle bahar havasna girdii sanlmamaldr. DP ynetiminin, iindeki mfritleri zaptetmek iin tuttuu iki ynl politikann bundan sonra da srd grlyor. nnnn ise partiler st konumunu iyice kanksad bir dneme giriliyor. Beyannamenin Yanklar ve Sonular Bildirinin yaymlanmasndan sonra, parti bakanlndan ekilecei sylentileri ortalkta dolamaya balaynca nn, bunu yalanlama gerei 30 duydu . CHP zmir Blge Mfettii Kamran rsn Genel Merkeze yazd 18 Temmuz 1947 tarihli raporda rs, bildirinin zmir ve evresinde 31 uyandrd yanklar anlatmtr . DPliler, nnnn yksek hakemliinden dolay sevinlidir. Her vesile ile edep ve terbiye snrlarn aan zehirli ve mtecaviz dillerini ksmlardr. Rapora gre bildiri, tarafszlar zerinde olumlu bir etki yapm olsa da, CHPye mensup olanlar zerinde o denli olumlu bir izlenim brakmamtr. nk CHPliler, nnnn Genel Bakanlktan ayrlmasn istememektedirler. DPlilerin nny harp d ilan etmesi yani ona dokunulamayacana hkmetmesi ise, bundan sonra hcumlarn, kin ve husumetlerin bir taraftan CHPye, te yandan Peker Hkmetine ynelmesine neden olacaktr. DPlilerin istedikleri yasalar Meclisten geerse, bu kez de, eski kanunlarla bu Meclisin devam demokratik saylamaz savyla Meclisin yenilenmesi mcadelesine balayacaklardr. rse gre, nnnn, Parti Bakanlndan ayrlma dncesinin kendisinin iten isteinden ok, Bayarn basks sonucu olutuu hakknda DPlilerin amaz bir kanaat vardr. nnnn Genel Bakanlktan ayrlmasnn, DPnin daha anlayl ve daha makul bir dorultuda ilerlemesine yardm dokunaca kukuludur. Ayrca, eer bu ekilme gerekleecek olursa, sene sonraki seimde CHP iktidar
Hamdi AVCIOLU, ok Partili Hayatn Ondrdnc Ylnda nn ile Mlakat, Akis, Cilt XVI, Say 269, 22 Eyll 1959. 30 Defterlerde 16 Temmuz 1947 tarihli bir not: Parti yelikten ekileceim havadisini yalanlama. NN, Ag.e., s.468. 31 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 490 01 165 658 1.
29

Fehmi AKIN 100 kaybedecektir. te yandan bu ekilme, rgtn bnyesinde iddetli bir kriz douracaktr. lk zamanlarda, dalmalar, firarlar olacaktr, bocalama olacaktr. Fakat kalanlar daha mtecanis ve daha mistik bir balanla partiyi kuvvetlendirmeye alacaklardr. rse gre, eer, bundan sonraki seimi DP kazanr da, ok zayf bir olaslkla nny cumhurbakan yapmak isterlerse, nnnn bunu kabul etmeyerek aznlkta kalan partisinin bana gemesi gerekir. Bu durum, CHPyi ksa zamanda iktidara gtrecek en kestirme yoldur. Anlald kadaryla, 12 Temmuz Beyannamesi, CHPliler arasnda, nnnn Genel Bakanlktan ayrlaca ve parti gelecek seimlerde iktidar kaybetse bile devletin banda kalmaya devam etmeyi dnd yolunda kukular uyanmasna neden olmutur. 12 Temmuz niin nemlidir? nk bu tarih, iki parti arasndaki gerginliin yerini yumuamaya brakmaya balad tarihtir. nn, aka arabuluculua soyunmu, CHP Genel Bakan olmasna ramen iki partiye de eit uzaklkta duracana ilikin sz vermitir. te yandan bu tarih, iki partide de arlarn g yitirdii ve partilerinden dlanmasna kadar varan bir srecin balangcn oluturmas itibariyle de nemlidir. Ancak ieride bu olup bitenleri d ilikilerden soyut deerlendiremeyiz. erideki bu gelimeler, ABD ile ilikilerdeki ilerleme ve yardm karar kmasyla kout deerlendirilmelidir. Beyannamenin imzaland gn Ankarada, ABD ile Trkiye arasnda ABDnin Trkiyeye yapaca yardma ilikin bir anlama imzalanmas rastlant deildir. 12 Temmuz, nnnn CHP Genel Bakan gibi deil, cumhurbakan gibi davrand bir olaydr. 12 Temmuzla nn, partilerst bir durula iki partiye de eit uzaklkta olduunu ifade etti. 12 Temmuz ile ynetenler ok partili sreci tescil ettiler ve muhalefetin srekliliini gvence altna aldlar. Yani 12 Temmuz, gei srecinin geri dnlemez bir sre haline dntnn bir belgesidir. 12 Temmuz ile lkedeki ihtilal havas ortadan kalkt. Siyasi tansiyon yumuad. Bu ayn zamanda ad konmam bir siyasi szlemedir. 12 Temmuzla muhalefetin yasal yntemlerle almas durumunda iktidar partisinin olanaklar iinde etkinlikte bulunabilecei belirtildi. Bylece meru olmayan muhalefete izin verilmeyecei aka vurgulanm oldu. Hangi muhalefetin meru olduunu belirleme yetkisi ise, iktidar sekinlerine aitti. Meru olduuna karar verilen muhalefet, rejimin varln tehlikeye drmeyeceine inanlan muhalefetti. Dolaysyla ne irtica anlamndaki saa, ne de komnist sola yaama ans verilmedi. Sol ise konjonktrel olarak ar saa gre bile daha anssz bir konumdayd. Eroulun deyiiyle halk, siyaset sahnesine, ancak snf bilincinin gelimesi

Sosyal Bilimler Dergisi 101 yasaklanarak kabul edildi . Bir dier husus da, CHPnin muhalefetin 33 varln kendisi iin tehlikeli grmediini deklare etmi olmasdr . 12 Temmuzdan nce DP, halkn desteini arkasna almak suretiyle hkmete bask kurmaya altysa da, beyannameden sonra isteklerini daha 34 ok Meclis yoluyla gerekletirmeye zen gsterdi . 12 Temmuzdan sonra nn, (zellikle 1947 Kurultaynda) yetkilerini fiilen Genel Bakan Vekiline brakarak daha partiler st bir konuma gemeye alt. Belki iktidar kaybederse Cumhurbakan olarak 35 kalmann hesaplarn yapyordu . nn, daha sonralar 1 Kasm 1949da Meclisi a konumasnda 12 Temmuz Beyannamesinin iktidarla muhalefetin karlkl ykmllklerini ve sorumluluklarn ifade etmek iin yazldn ve iyi sonular verdiini sylemitir. nn, bu bildirinin tek tarafl bir bor senedi gibi anlalmasnn niteliine ve yazl amacna aykr olduunu 36 belirtmitir . Bayar daha sonra 1949 ylnda bildiri hakknda unlar demitir: 12 Temmuz Beyannamesi... 21 Temmuz seimlerindeki hareketin ve ondan sonra Recep Peker Hkmetinin tedhi ve tazyik politikasnn yryemeyeceine dair olan kanaatin ifadesidir... Bu beyanname srasnda bizim karmza iki yol km idi. Birisi ihtilal yolu idi, itia ve isyan yolu idi. kinci yol, memlekette istikrar muhafaza ederekten mkl dahi olsa, zaman kaybetmek bahis mevzuu dahi olsa istikrar yolu idi. Bizler sizlere itimat ederek ikinci yolu setik... Eer beyannameyi reddetseydik elimize ne geecekti? Kabul ettik... imdi onlar, bizim reddettiimiz takdirde deceimiz vaziyete dmek istidadndadrlar... Her eyi o gnk 37 artlarnda mtalaa etmek lazmdr . Menderes de, bildiriden sonra DPnin tuttuu yolun haklln, 15 ubat 1948 tarihli zmir konumasnda yle ifade etmitir: 12 Temmuzdan sonra bizim sadece taktiimiz deimitir. Daha evvel bize kar iddetle hareket edenlere misli ile mukabeleden ekinmedik... Artk kar taraftan bize hcum ve taarruz gelmiyordu ki, biz hcum ve taarruzlarda bulunalm. Menderes, ayrca DPnin taktiinin
Cem EROUL, Anatzeye Giri, Beinci Bas, maj Yay., Ankara, 1997, s.230. Nkhet TURGUT, Siyasal Muhalefet, (Bat Demokrasileri-Sosyalist lkeler-Trkiye), Birey ve Toplum Yay., Ankara, 1984, s.268. 34 Kemal KARPAT, Trk Demokrasi Tarihi, Afa Yay., stanbul, 1996, s.270. 35 Toker, Nihat Erimin ve kimi DPlilerin (Kprl gibi), balarda nny seimleri yitirse bile Cumhurbakan kalmaya devam edeceine inandrmay baardklarn ancak 1950ye yakn byle bir olasla nnnn pirim vermeyi braktn yazar. Metin TOKER, Tek Partiden ok Partiye (1944-1950), Bilgi Yay., Ankara, 1990, s.240-242. 36 smet nnnn TBMMdeki Konumalar (1920-1973), (Der. Ali Rza Cihan), Cilt 2, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay., No.57, Ankara, 1993, s.88. 37 Vatan, 24 Haziran 1949.
33 32

32

Fehmi AKIN 102 isabetini, skynetimin kaldrlm olmas ve valilerin deimesini rnek 38 gstererek destekliyor . 12 Temmuz Bildirisinin en nemli sonularndan birisi, iki partide de arlarn tasfiye edilme srecini balatm olmasdr. Aslnda bu srecin daha nn ile Bayar arasndaki grmeler devam ederken, Haziran aynda balad da sylenebilir. Haziranda DP Haysiyet Divan, Dr. Mustafa Kentlinin partiden karlmasna, General Rasim Altu ve Harun Dikmene 39 ihtar cezas verilmesine karar verdi . 12 Temmuzla birlikte muhalefetin iyice meruiyet kazanmasnda, DPden ayrlan mfritlerin tutumunun da etkisi oldu. DPden ayrlan bu kiiler, kurduklar oluumlarla, DPyi merkeze ekmi oldular. Bu bildiriyle iktidar, muhalefetin varlna tahamml etmeyi, onunla bir arada yaamay kabul ediyordu. Bu arada nn, kt dou gezisine DPli Nuri zsan da gtrd. nn, bu gezisinde yapt konumalarda, partiler arasndaki ilikilerin iyiletirilmesi gerei zerinde durdu ve gittii yerlerde DP merkezlerini de ziyaret etti. Bylece bir yl akn bir savamdan sonra artk DP, iktidar tarafnda tahamml edilen bir muhalefet olarak gleniyordu. Ancak bu glenme, beraberinde kimi sakncalar da dourmu, DPnin iindeki sertlik yanllar, DP ynetimini nn ile ibirlii 40 yapmakla sulamlardr . Beyannamenin ktidar ve Muhalefet Partisi zerindeki Etkileri 12 Temmuzun CHP zerindeki etkisi, Pekerin babakanlktan ekilmesi ve muhalefete kar lml bir politika izlenmesini savunan grubun partide etkili bir duruma gelmesi oldu. Pekerin 12 Temmuz Beyannamesiyle muhalefetin yreklendirilmesinden ve nnnn hkmetin ilerine karmasndan rahatsz olduu biliniyordu. 26 Austos 1947de Peker, CHP Meclis Grubundan gvenoyu istedi. 35 kii aleyhte oy 41 verdi . Bu hareket bu kiilerin saysndan hareketle 35ler Hareketi olarak tarihe geti. Bu kiilerin nnyle sk iliki iinde olmalar kuvvetle
38

kr ES RC , Menderes Diyor ki, Birinci Kitap, (7 Ocak 1946-14 Mays 1950), Demokrasi Yay., stanbul, 1967, s.125-126. 39 Vatan, 19 Haziran 1947. 40 Tevfik AVDAR, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi,Cilt 8, letiim Yay., stanbul, 1983, s.2067. 41 Bu milletvekilleri u isimlerden oluuyordu: Nihat Erim, Vedat Dicleli, Kasm Eren, Kasm Glek, Cevat Dursunolu, . Rt Aksal, Cavit Oral, Sinan Tekeliolu, Fahri Kurtulu, Mahmut N. Gndzalp, Hamdullah S. Tanrver, C. Sait Siren, evket Hatipolu, Ali Fuat Cebesoy, Nazif Erkin, Tahsin Banguolu, Tezer Takran, hsan Hamit Tigrel, Sait Odyak, Sedat umral, M. Adil Binal, Hasan . Adal, Avni Refik Bekman, Muhtar Ertan, Ali Kemal Yiitolu, Abdurrahman Melek, Vehbi Sardal, Hilmi Atlolu, Kamil Kitap, Hilmi ztarhan, S. Kemal Yetkin, Rait Breki, Osman Agan, Bekir Kaleli ve Memduh evket Esendal. TOKER, A.g.e., s.200.

Sosyal Bilimler Dergisi 103 muhtemeldir. 35 gvenoyu eksiine ramen Peker istifa etmedi ve kar atak olarak hkmette kimi yeleri deitirmek iin Meclis Grubundan izin istedi. Bu kez aleyhte oy kullananlarn says 47ye ulanca 9 Eyll 1947de nnye istifasn sunmak zorunda kald. nn, hkmeti kurma grevini Hasan Sakaya verdi. Peker ise, Aralk 1947deki Kurultayda genel bakanlk yarnda neredeyse hi oy alamad. Ardndan Genel Bakan Vekilliine adayln koydu. Bu seimde oylarn bir miktar artrdysa da nnnn aday Hilmi Urana kar yenilgiye urad. Pekerin tasfiyesiyle kout ve e zamanl olarak Falih Rfk da yllardr srdrd Ulus bayazarl grevinden ayrld. Beyannamenin DP zerinde hemen ykc bir etki yapmad grlyor. DPnin iindeki hareketlilik, Aralk 1947de hkmetin milletvekili maalarna zam yaplmas yolundaki nerisiyle iddetlendi. DP, grup karar alarak, nerinin reddedilmesine karar verdi fakat Kemal Silivrili bu karara uymayarak kabul oyu verdi. Silivriliye gre, aslnda DP yneticileri bu fark almak istiyorlar fakat nasl olsa onlarn hayr oyuna 42 ramen neri geecei iin siyasal bir taktik olarak muhalefet ediyorlard . Hatta, Kprlnn krmz oylar sanda, paralar cebe dedii her yerde konuuluyordu. neri Mecliste kabul edildikten sonra, DP Genel Merkezi, maa farklarnn partiye verilmesini istedi. Bir ksm milletvekilleri bu arya uymad. te yandan DP Meclis Grubu, grup yneticilerini istifa 43 etmi sayarak yenilerini semeye karar verdi . Yaplan seimde Kprl, yeniden Meclis Grubu ikinci bakanln kazanamad. Bunun zerine Bayar 44 da Meclis Grup Bakanlndan istifa ettiini duyurdu . Ardndan DP Genel dare Kurulu, parti-ii dayanmay zayflattklar savyla be milletvekilini Haysiyet Divanna verdi. Haysiyet Divan da bu milletvekillerinin partiden ihracna karar verdi. Bu milletvekilleri unlardr: Osman Nuri Kni, Necati 45 Erdem, Mithat Sakarolu, Sadk Aldoan ve Kemal Silivrili . Genel dare Kurulunun alt yesi bu karar boykot amacyla G Kten istifa ettiler ancak onlar da Haysiyet Divannn kararyla partiden ihra edilmekten 46 kurtulamadlar . Bu karlmalardan sonra DPnin milletvekili says 31e 47 indi. DPden ayrlanlarn bir ksm Millet Partisini kurdular . Partinin
42 43

KARPAT, A.g.e., s.182. Gelinen noktada partide bir Meclis Grubu-Genel Merkez kartlndan sz etmek mmkndr. Bayar-Kprl-Menderes ls, Genel Merkeze hakimken, Meclis Grubuna o denli szleri gemiyordu. 44 KARPAT, A.g.e., s.182. 45 A.g.e., s.183. 46 A.g.e., s.183. 47 Bozdaa gre, baz kimselerin DPden ayrlarak ayr bir oluum kurma yoluna gitmeleri baz nedenlere balanabilir: 1) Demokrat Partiye hizmeti gemi baz kimselerin parti iinde hizmetleri lsnde sz sahibi olmak istemeleri ve Genel dare Kurulu egemenliini kabul etmemeleri, 2) Bazlarnn kiisel karlar nedeniyle, bazlarnn da politik mizalar

Fehmi AKIN 104 bakanlna da Hikmet Bayuru getirdiler. Bir ksm milletvekilleri de Mstakil Demokratlar Grubu adyla bir oluum kurdular. Bu grup da bir sre sonra Millet Partisine katld. Millet Partisi, yayn organ olan Kudret gazetesi araclyla hem CHPye, hem de DPye saldryordu. DPye saldrlarnn balca konusunu, bu partinin bir muvazaa eseri olduu sulamas oluturuyordu. Bayarn DPyi kurmadan nce, nnyle grmesi bu sulamalarn dayanak noktasyd. Bu grmede, Bayarn nnye kurulacak parti hakknda garantiler verdii ve gizli pazarlklar yapld ileri srlyordu. K. ner de anlarnda, DPnin iktidarn izni ve hogrs dahilinde kurulduunu ve DPye girmeden nce muvazaa 48 haberleri aldn iddia ediyor . Ancak bu kiilerin neden DPnin bnyesinde yer alrken deil de, partiden ayrldktan sonra bu iddialar dillendirmeye baladklar sorulmaya deer. nnnn DP kurulurken baz szler ald zaten anlarnda yazlan bir husustur. Bunun dnda nn ve Bayar arasnda, Serbest Frka olaynda olduu gibi bir dankllk olmad sylenebilir. nk Atatrk ile Okyar arasndaki ilikiyle nn ve Bayar 49 arasndaki iliki ayn deildir . Yani nn, Bayara muvazaa ile parti kurdurtacak bir konumda deildi. SONU ktidar kanadnda Babakan Peker, arlar temsil ediyor ve kart partiye dn vermeye yanamyordu. Sonuta nn, Aralk 1946da olduu gibi yeniden devreye girdi ve arabuluculua soyundu. nn bu amala Babakan Pekeri ve muhalefet lideri Bayar bir araya getirdi. Yaklak bir ay sren grmeler sonunda nn, 12 Temmuz Beyannamesi adyla nlenen bildiriyi yaymlad. DPnin 12 Temmuz Beyannamesiyle resmiyet kazand ve varln gvence altna ald sylenebilir. DPnin kurumsallamasnda bildirinin ok nemli yeri vardr. Bildiri muhalefete nemli mevziler kazandrd ve ok partili sreci bir daha geri dnlemez biimde salamlatrd. Her iki partideki arlar ya partilerinden ayrldlar ya da etkisizletirildiler. DPden ayrlanlar kurduklar oluumlarla ve temsil ettikleri ar sac fikirlerle DPyi merkeze ekmi oldular. 12 Temmuz Beyannamesi, hem geriye dnn artk olanaksz olduunu belgelemi, hem de iktidar-muhalefet ilikilerinde yeni bir r amtr. 12 Temmuz Beyannamesi, muhalefetin meruiyetini ve kurumsallamasn glendiren bir belge olarak kabul edilebilir. Ancak yukarda anlan yasal dzenlemelerle bu meruiyet daha da
bakmndan iddet taraftar olmalar. smet BOZDA, Demokrat Parti ve tekiler, Kervan Yay., stanbul, 1975, s.31. 48 Kenan NER, Siyasi Hatralarm ve Bizde Demokrasi, Osmanbey Matbaas, stanbul, 1948, s.9. 49 Nihal KARA, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei Karar (1945), Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara . Siyasal Bilg. Fak., 1982, s.350.

Sosyal Bilimler Dergisi 105 glendirilebilirdi ki, bu da gei srecinde adm adm yaplmtr. rnein skynetim, Aralk 1947de temelli kaldrld. dare amirlerine, mntkalar iinde, emniyet ve asayi bakmndan pheli kabul ettii kimseleri 3 aya kadar varan sreyle nezarette bulundurma yetkisi veren 4 Temmuz 1934 tarih ve 2559 sayl Polis Vazife ve Selahiyetleri Kanununun 18. maddesi, 2 ubat 1948 tarih ve 5188 sayl yasayla deitirildi. stiklal Mahkemeleri Kanunu ise, 4 Mays 1949da karlan 5384 sayl yasa ile yrrlkten kaldrld. Muhalefetin srekli zerinde durduu adil ve serbest seim yasasna ise 1950 ubatnda kavuuldu. KAYNAKA Aaolu, (1993) Avcolu, (1959) Samet ; Siyasi Gnlk, (Yay. Haz. Cemil Koak), 2. Bask, letiim Yay., stanbul. Hamdi ; ok Partili Hayatn Ondrdnc Ylnda nn ile Mlakat, Akis, Cilt XVI, Say 269, 22 Eyll. ; Politika Galerisi (Bstler ve Portreler), Remzi Kitabevi, stanbul. ; Bavekilim Adnan Menderes, (Der. smet Bozda), Birinci Basm, Baha Matbaas, stanbul. ; Demokrat Parti ve tekiler, Kervan Yay., stanbul.

Baban, Cihad (1970) Bayar, Celal (Tarihsiz)

Bozda, smet (1975)

Cihan, Ali Rza (Der.) ; smet nnnn TBMMdeki Konumalar (1993) (1920-1973), , Cilt 2, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay., No.57, Ankara. avdar, Tevfik (1983) ; Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 8, letiim Yay., stanbul. ; ankaya zel Kalemini Anmsarken (19331951), (Yay. Haz. Cemil Koak), Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul. ; Anatzeye Giri, Beinci Bas, maj Yay., Ankara. ; Menderes Diyor ki, Birinci Kitap, (7 Ocak

Derin, Haldun (1995)

Eroul, Cem (1997) Esirci, kr (1967)

Fehmi AKIN 106 1946-14 Mays stanbul. Gololu, (1982) 1950), Demokrasi Yay.,

Mahmut ; Demokrasiye Gei 1946-1950, Kaynak Yay., stanbul. ; Defterler (1919-1973), Cilt 1, (Haz. Ahmet Demirel), Yap Kredi Yay., 1. Bask, stanbul. ; Trkiyede ok Partili Sisteme Gei Karar (1945), Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara . Siyasal Bilg. Fak. ; Trk Demokrasi Tarihi, Afa Yay., stanbul. ; Siyasi Hatralarm ve Bizde Demokrasi, Osmanbey Matbaas, stanbul. ; Tek Partiden ok Partiye (1944-1950), Bilgi Yay., Ankara. ; Siyasal Muhalefet, (Bat DemokrasileriSosyalist lkeler-Trkiye), Birey ve Toplum Yay., Ankara. ; Hatralarm, Ayyldz Matbaas, Ankara. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 490 01 165 658 1. Vatan, Ulus, Gazeteleri Cumhuriyet ve Tanin

nn, smet (2001) Kara, Nihal (1982)

Karpat, Kemal (1996) ner, Kenan (1948) Toker, Metin (1990) Turgut, Nkhet (1984)

Uran, Hilmi (1959)

Ek 12 Temmuz Beyannamesi (Cumhurbakan smet nn tarafndan 12 Temmuz 1947 tarihinde yaymlanmtr.) Hkmet Reisiyle ve Muhalefet Lideri ile son gnlerde memleketin i durumu zerindeki konumalarm ve bu hususta kanaatlerimi ve fikirlerimi sylemek zaman gelmitir. 7 Haziran tarihinde grmek zere ardm Bay Cell Bayar bana, Demokrat Partinin, idare mekanizmasnn basks altnda bulunduunu beyan ve ikayet etti. Haberdar ettiim Babakan ayn mevzular daha evvel aralarnda grtklerini hikaye ederek, byle bir basknn olmadn, idare mekanizmasnn memleketin huzurunu bozacak mahiyette tahriklere kar ok g durumda kaldn beyan eyledi. Bundan sonra, iki taraf bir arada

Sosyal Bilimler Dergisi 107 dinlemek iin 14 Haziran tarihli bulumay tanzim ettim. Babakan ve yardmcs Devlet Bakan ile Demokrat Parti Bakan hazr bulundular. ki taraf arasnda karlkl tartma iinde iki buuk saat devam eden bu konuma, balad noktada bitti. Demokrat Parti Bakan, partisinin bask altnda bulunduu noktasnda srar ve partisinin kanun d maksatlar ve ihtilal usulleri takip ettiine dair ihtimalleri reddetti. Hkmet Reisi, idare mekanizmasnn bask yapt iddiasn kabul etmeyeceini ve ikayet vesikalarn tetkik ve takibe hazr olduunu tekrar syledi ve muhalif partinin alma usullerini dzeltmesi lazm olduu iddiasnda kald. 17 Haziran tarihinde Bay Bayar tekrar kabul ettim. Bana vaziyeti arkadalar ile grtn, benim durumuma kar teekkrle mtehassis olduklarn syledikten sonra, bask vardr kanaatnda olduklarn teyit eyledi. Bunun zerine, iki defa grtm Babakan, iktidar partisi ile muhalefet partisinin Byk Meclisteki mnasebetleri ve karlkl almalar yolunda hayrl terakkiler olduunu takdirle syledikten sonra, biz de kendimize den vazifeleri sadakatla ifa edeceiz, size sz veriyorum. dedi ve iki ay sonra Byk Millet Meclisi toplanncaya kadar partilerin mnasebetlerinde itimad artran terakkiler olacana midi kuvvetli olduunu ilave eyledi. Bu beyanat Bayara 24 Haziran tarihinde naklettim. Bay Bayar bana, fiili neticeye intizar edilmesi lazm geleceini bildirdi. Bundan sonraki tartmalar, muhalefet liderinin Sivas nutkunda ve Hkmet reisinin 2 Temmuz tarihli beyanatnda ve ondan sonraki karlkl cevaplarda grlmtr. Vaziyet hlasa olunursa, iki taraf ikayetlerinde ve savunmasnda srar etmi ve iddetli tartmalar esnasnda karlkl iyi niyetlerinin ifadesi olan baz tatmin edici paralar hatrda kalmtr. Siyasi havay yumuatan bir iyilik olmak zere, dertleri bilenlerin kendilerinden, kar taraf teskin edici tedbirler alacaklar midi uyanmtr. Bunun dnda olarak durum, muhalefet partisi liderinin fiili bir netice bekleme eklinde ifade ettii hkmde grlr. Yani, bir baka trl sylenirse vaziyet, karlkl iddialar bakmndan dm halini muhafaza etmitir. imdi ben bu dm zmeye alacam. ki tarafn ikayet ve mdafaalarnn delillerini tafsil etmekte faide grmyorum. Zaten bunlar umumi efkarca da kafi derecede bilinmektedir. Grdm ki taraflardan hangisinin haksz, yahut hangisi daha evvel karsn krmaya balam olduunu aramakta da fayda yoktur. Ben, idare mekanizmasnn bask yaptn hkmet reisinin kabul etmemesini bir teminat ifadesi olarak aldm ve bunu Bay Bayara syledim. Ben, muhalefet liderinin kanun d maksatlar ve metotlar isnadn reddetmesini, muhalif parti almas iin art olan kanun iinde kalmak esasnn gz nnde tutulduuna ve tutulacana dair tatmin edici bir teminat olarak kabul ettim ve Babakana bunu syledim. Her iki tarafla uzun konumalardan kardm bu neticelere inanmak

Fehmi AKIN 108 istiyorum ve inanyorum. Bizi bu inana getiren bugnk durumu, memlekette siyasi partilerin alp gelieceine kati mit veren en mhim merhale sayyorum. imdiye kadar, memlekette geen iktidar ve muhalefet tecrbesinin muvaffak olmamasn bir seneden beri geirdiimiz tecrbelere onlarn dayanamam ve bugnk siyasi durumu elde edememi olmalarnda gryorum. Benim kanaatimce, bir buuk seneden beri geirdiimiz tecrbeler ar ve bazen mit krc olmutur. Ama gelecek iin her trl mitleri hakl karacak bir muvaffakiyet de temin edilmitir. Bu durumu muhafaza etmek ve onun gelimesini salamak, iktidar ve muhalefet partilerinin vazifeleri olmak lazm gelir. Gelecek iin tedbirler, benim kabul ettiim gibi, u noktadan hareket etmekle bulunabilir. Benim bu son dinlediim karlkl ikayetler iinde mbalaa pay ne olursa olsun, hakikat pay da vardr. htilalci bir teekkl deil, bir kanuni siyasi partinin metodlar ile alan muhalif partinin, iktidar partisi artlar iinde almasn temin etmek lazmdr. Bu zeminde ben, devlet reisi olarak kendimi her iki partiye kar msavi derecede vazifeli grdm. dare mekanizmas, yani valilerimiz ve maiyetleri bir seneden beri ok ar bir tecrbe geirmilerdir. yle zamanlar oldu ki, memlekette hkmetin mevcut olup olmad bile phe gtrr idi. Sorumlu hkmetin huzur ve asayi vazifesi mnakaa gtrmez. Fakat, meru ve kanuni siyasi partilere kar tarafsz, eit muamele mecburiyeti, siyasi hayat emniyetinin temel artdr. Bu arada, siyasi partilere mensup olan veya grnen hususi maksat sahiplerinin irretliklerini pervasz olarak tesirsiz brakmak hususunda partilerin dikkat gstermeleri icap eder. Siyasi partilerin hangisi i bana gelirse gelsin, onlar, idare mekanizmasnda alanlarn haklarna ve itibarlarna kar adaletli bir zihniyette olacaklarna inandracaklardr. Zannediyorum ki, hkmet reisi ile muhalefet lideri arasnda son tartma, iki taraf sebat ettikleri noktadan ayrmak gayretine dmeksizin, her iki tarafn bekledikleri eyleri sylemi ve temin etmi oluyorum. Vatandalarma, hkmetle ve iktidar partisi ile muhalefet arasnda grme ve araya girme safhalarn olduu gibi anlatm olduumu mid ederim. Varmak istediim netice, balca iki parti arasnda temel artn yani emniyetin yerlemesidir. Bu emniyet, bir bakmdan memleketin emniyeti manasn tad iin gzmde ok ehemmiyetlidir. Muhalefet, teminat iinde yaayacak ve iktidarn kendisini ezmek niyetinde olmadndan msterih olacaktr. ktidar, muhalefetin kanun haklarndan baka bir ey dnmediinden msterih bulunacaktr. Byk vatanda ktlesi ise, iktidarn u partinin veya teki partinin elinde bulunmas ihtimalini vicdan rahal ile dnebilecektir. Bu neticeye varmak iin karlatm

Sosyal Bilimler Dergisi 109 glkler, ok zaman yalnz ruhi mahiyette olan millerdir. Bu glkleri yenmek iin siyasi hayatmz idare eden, iktidarda ve muhalefetteki liderlerin samimi yardmlarn isterim. Bu beyanatm, nerinden nce babakanla muhalefet lideri grmlerdir. (Kaynak: Ulus, 12 Temmuz 1947)