SABIR

Sabr: Tanm ve Mhiyeti Sabrn nemi Kuranda Sabr Hadis-i eriflerde Sabr ve Sabrn Fazileti Tahrife Kurban Giden Sabr Kavram: Sabr; Pasiflik, Zillet ve Miskinlik midir? Sabr Aktif Bir Direnitir man-Sabr likisi slm Hareket Mcadeleyi; Mcadele de Sabr Gerektirir Sabr Tavsiye Sabrn eitleri

"Sabrla ve namazla (Allah'tan) yardm isteyin. phesiz bu, (Allah'a) saygl olanlardan bakasna ar gelir." (2/Bakara, 45)

Sabrn Tanm ve Mahiyeti

Sabr szlkte, darlkta kendini tutma, kontrol etme demektir. Sabr, akln ve eriatn gerektirdii durumlarda nefsi hapsetme, kendine hkim olmadr. Acya katlanmak, o acy geirmek iin dayanmak ve kar koymak da sabrdr ki, bu her trl rahatlamann ve baarnn yoludur. Terim anlam: slm'n emir ve yasaklarn tatbik ederken ve imtihan zellii olan musi-betler karsnda ylgnlk gstermeyip direnmek, cesaret ve dayankllk gstermek demektir. Sabr, hak yolda yaamann bedeli olan zorluklara gs germek, hedefe ulamak konusunda diren, ahlk disiplin ve nefsi kontrol altnda tutmaktr.

Sabr, yalnzca aclara ve felketlere dayanma, katlanma deildir. Szgelimi, musibet ve felket zamannda dayanmak, tahamml gstermek sabr olduu gibi, ki bunun zdd acelecilik ve dayankszlktr. C ihad annda kamayp ayak diremek de sabrdr. Bunun zdd korkaklk ve cihaddan frardr. Gerektiinde sr saklamak, dili gereksiz eyleri konumaktan korumak da sabrdr. Bunun zdd boboazlktr.

Sabr, mmetin icmyla farz olup, imann yarsdr, mann dier yars da krdr. Sabr, etkileyici, zc bir olay karsnda kendisine hkim olmak, kzgn davranlara girmemek, dili ikyetten, uzuvlar yanl hareketten korumaktr. Sabr, nefsi mekruh/irkin saylan davranlar karsnda boyun emekten sakndrmaktr. Sabr, nefsi, sonucu kestirilemeyen gizli skntlar konusunda ikyet etmekten sakndrmaktr.

Sabrn nemi

Sabr, iine dlen darln ve skntnn gemesi iin Allahn yardmn kazandrabilecek olan gzel bir davrantr. Dayanlmas zor ve insana ar gelen skntlara ancak sabr ahlk sayesinde dayanlabilir. Bir hakk savunma sabrla yaplabilir. Allahn emirlerini yerine getirmek, nefsin ho grd ama akln ve dinin ho grmedii eylerden kanmak sabrla olabilir. nsann elinde olmadan bana gelen, karlalan felket ve skntlara dayanmak, onlar kolaylkla atlatmak sabrla mmkndr. Herhangi bir konuda baarl olmak, zor olan ilerin stesinden gelmek ancak sabr ahlkyla gerekleir.

Sabrsz insanlar her zaman bir darlk ierisindedirler. Onlar olaylar karsnda dayankszdr; ok ey isterler, kk eylerden rahatsz olurlar. Ellerindeki geni nimetin kymetini bilemezler, daha fazlasna ve hatta bakalarnn hakkna gz dikerler. Az bir darlk grnce de perian olurlar, tahamml edemezler. Sabrn pek ok sonularndan biri, nefis terbiyesi ve dnyalklara fazla meyletmeyerek faydal ilerle megul olmaktr. Kii, bana gelen kimi bel ve skntlara, baz lezzetleri terk etmenin verdii rahatszlklara ve ibadetlerin getirdii zahmetlere Allahn emri dorultusunda bir mddet sabreder ve zor da olsa nefsini bunlara yava yava altrrsa; zorluklara katlanabilme gc kazanr; bu yolla sabr makamndan daha yce makamlara eriir. Gnahlara (masiyetlere) bulamamakta direnip sabretmek nefsin mttak olmasna kaynaklk eder. Hakka itaatte bulunmakta direnip sabretmek Hakka yaknlk kazandrr. Bellara sabretmek ilh kaza ve kaderden raz olma imknn dourur. Sabr, insann i dnyasn ona zdrap veren eylerden, dili ikyet etmekten ve organlar da uygunsuz davranlardan sakndrr. Btn bunlar iman ehline ait yce makamlardr.

Nefsini sabra ve sebata (dayankllk) ahlkna altran kimseler baarl ve rahat olurlar. Zorluk karsnda kalnca, o zorluu yenmek iin aba harcarlar ve bu abada direnirler. Bir darla ve felkete dnce de perian olmazlar. O sknty uzaklatracak, o felketten kurtaracak areleri ararlar. Bilirler ki, hayatta her ey bir deiim halindedir. Nimetler de, rahatlklar da, skntlar da, zorluk ve darlklar da hep deiirler. Kii bir hal zerinde srekli durmaz. Dnya bir imtihan (deneme) dnyasdr.

Kurana gnl veren bir mmin, her konuda sabrl insandr. Sabr gerektiren btn ilerde aceleci deildir. Her iini teenni ile (sknetle, dengeli ve ll) yapar. Gerektii yerde nefsine ve isteklerine hakim olur. Dnya hayatnn zorluklarna tabii bir ekilde dayand gibi, hiret gzelliklerini kazandran ameller noktasnda da kararllk gsterir.

Sabrn namaz ve orula irtibatlandrlmas da dikkat ekicidir. Btn glne ramen namaz klmak, hem bir sabr snavdr, hem de inancn somut bir ekilde ortaya konulmasdr. phesiz her gn, gnde be defa, btn mr boyu, durmadan Allah iin namaz klmak stn bir sabr gerektirir. Ramazan orucu ise en nemli sabr denemesidir. Insann en zayf taraf midesi, yani yeme-ime ihtiyac ile ehvetidir. Mmin orula bu azgn isteklerini Allah iin erteleyebilir, bu konudaki zorlua sabreder. Oru ibadeti bal bana bir sabrdr. Mminler, Allah yolunda yapacaklar almalarnda, ibadet ve amellerinde zorlukla, eziyet ve sknt ile karlarlarsa namaz ve sabrla Allahtan yardm isterler. (Gerekleri yklenip tamakta) sabr ve namazla Allahtan yardm isteyin. phesiz o (sabr ve

namaz), kalbi Allaha sayg ile rperenler dnda herkese zor ve ar gelen bir grevdir. (2/Bakara, 45) Ey iman edenler! Sabr ve namaz ile Allahtan yardm isteyin. nk Allah muhakkak sabredenlerle beraberdir. (2/Bakara, 153)

Sabr ayn zamanda, nefsin iyi bir ey yapmak veya ktlklerden kanmak iin acya, meakkate dayanma kuvvetidir. Bu iki ekilde grlr: Birincisi elem, ac ve klfete (karlalan glklere) sabrdr ki, itaat, mcadele ve amellerin zorluuna katlanlarak elde edilir. Dieri de haram lezzet ve ehvet isteklerine kar sabrdr ki, kii bu sabrla, nefsine ho gelse de haram klnm olan tehlikeli ve zararl eylerden saknabilir.

Hz. Ali diyor ki, iman drt direk zerine oturur. Bunlardan biri sabrdr. Sabrn da drt ubesi vardr: Arzu, korku, zhd ve gzetme. C enneti arzulayan ehvetlerini snrlasn. Ateten korkan haramlardan yz evirsin. Zhd sahibi olana musibetler kolay ve hafif gelir. lm gzeten de hayr yapmakta acele eder. (nak. A. nal, K. Temel Kavramlar, 489)

Nefsin boyunduruundan ve esaretinden kurtulup zgr olmann sonularndan ve meyvelerinden biri de sabrl olmaktr. Bu anlamda sabr, hrriyeti elde etmede en nemli etkendir. Kii sabr sayesinde kt artlara, nefsin insan zillete dren isteklerine direnir ve zgrln kazanr. C afer Sadkn (r.a.) yle dedii rivayet edilmektedir: zgr kii her haliyle zgrdr. Bana musibet gelirse sabreder, musibetler stne sel gibi aksa yine de onu yenilgiye uratamaz. Ama sabretmezse, kahrl olur ve kolaylklar gle dnr. Nitekim Yusuf (a.s.)'un kleletirilmesi, esir edilmesi ve kahra uramas onun zgrlne glge drmedi. Ne kuyunun karanl ona bir zarar verebildi, ne de bana gelen dier musibetler. Derken Allah (c.c.) ona ltfta bulundu ve ynetici yapp ona zulmedenleri kendine hizmeti etti. Sonra da peygamber yapt ve onun sayesinde bir mmete rahmette bulundu. te sabr bu ekilde ardndan hayr getirir. u halde sabredin ve sabrla donann ki ecre ulaasnz. (nak. Krk Hadis erhi, 1/317)

Allahn gzel isimlerinden biri de Sabrdur. ok sabreden anlamndadr. phesiz Allahn sabr insanlarn sabryla kyas edilemeyecek ekilde farkldr. Rabbimiz, kullarnn btn isyan ve tuyanlarn bildii ve grd halde onlara hemen ceza vermiyor, cezalarn hirete erteliyor ve onlara nimetlerini vermeye devam ediyor. (1)

Kuranda Sabr

Sabr Kuranda 104 yerde zikredilir.

"Sabr ve namazla (Allah'tan yardm dileyin." (2/Bakara, 45)

"Ey iman edenler, sabr ve namazla (Allah'tan) yardm dileyin. Allah sabredenlerle beraberdir." (2/Bakara, 153) Bu yetlerle Allah sabr emretmektedir.

"Ey iman edenler, sabredin, direnin, savaa hazrlkl olun, uyank bulunun." (3/l-i mran, 200)

"Sabredenleri, doru olanlar, huzurunda gnlden boyun bkp divan duranlar, Allah iin mallarn harcayanlar ve seherlerde istifar edenleri (Allah grmektedir)." (3/l-i mran, 117) Bu yetler ve benzerleriyle sabredenleri Allah vmektedir.

"Allah sabredenlerle beraberdir." (2/Bakara, 153, 259; 8/Enfl, 46, 66) ve benzeri yetlerle Allah sabredenleri sevdiini, onlarla beraber olduunu bildirmektedir.

"Allah sabredenleri sever." (3/l-i mran, 146)

"Sabrederseniz, bu, sabredenler iin daha hayrldr." (16/Nahl, 126)

"Sabretmeniz ise sizin iin daha iyidir." (4/Nis, 25) yetleri ve benzerleri sabrn, hayrl sonular vereceini aklar.

"Sen de azim sahibi elilerin sabrettikleri gibi sabret., o (nankr)ler iin acele etme..." (46/Ahkaf, 35)

"Fakat kim sabreder, affederse phesiz bu, ok nemli ilerdendir." (42/r, 43) yetleri sabrn, byk irde sahibi peygamberlerin yapt byk bir i olduunu aklamaktadr.

"Biz, sabredenlerin karln, yaptklarnn en gzeliyle vereceiz." (16/Nahl, 96)

"Sabredenlere, mkfatlar hesapsz/snrsz denecektir." (39/Zmer, 10) gibi yetler sabredenlerin, en gzel biimde dllendirileceklerini mjdelemektedir.

"Sabredenleri mjdele!" (2/Bakara, 155) yeti, bana gelen olaylara sabredenleri mjdelemesini Peygamber'e emretmektedir.

"Evet sabreder, takv sahibi olur/korunursanz, onlar hemen u anda zerinize gelseler, Rabbiniz size nianl be bin melekle yardm eder." (3/l-i mran, 125) yeti, sabredenlere zafer garantisi vermektedir.

"Melekler de her kapdan yanlarna girerler: 'Sabretmenize karlk selm size!' (derler)" (13/Ra'd, 24) yeti sabredenlerin, hirette de byk derecelere nil olacaklarn duyurmaktadr.

"yilikle ktlk bir deildir. Sen (ktl) en gzel bir ekilde nle. O zaman seninle arasnda dmanlk bulunan kimse, sanki candan bir dost olur. Buna (bu gzel davrana) ancak sabredenler kavuturulur; buna ancak (hayrdan) byk nasibi olan kimse kavuturulur." (41/Fusslet, 34-35). Bu yet ise ktlklere tahamml edip dayanmann, o ktl iyilikle uzaklatrmann sabr anlamna geldiini ve sabrn Allah tarafndan byk bir ba, hayrdan byk nasip olduunu gsteriyor.

"...Onlar sabredenler ve Rablerine tevekkl edenlerdir." (16/Nahl, 42) Bu yet, m'minlerin tanmn yaparken, sabr temel zellikler iinde sayar. Allah'n rzsn ve cennetini kazanabilmek iin gsterilecek en nemli vasflardan biri sabrdr. Sabr, inkrclara kar kazanlacak olan zaferin de anahtardr. Sabredildiinde Allah m'minlerin gcn arttrr, yeterince sabredilmezse, m'minlerin gc azalr (8/Enfl, 46; 66).

mann bir gstergesi olan slih ameller ancak sabrla ilenir. Burada hem amelin kendisinde olan glk, hem de nefsin o ameli ilemekteki isteksizlii alr. (11/Hd, 11; 13/ Rad, 22). Allah yolunda cihad etmek ancak sabrla olur. Allahn dinine yardm iin alanlar ok byk glk, zorluk, eziyet ve yoksunluklarla

karlaabilirler. Btn bunlara Allah rzasn kazanmak iin sabredilmesi gerekir. (41/Fussilet, 33; 16/Nahl, 110; 2/Bakara, 177, 249; 3/l-i mran, 142 v.d.)

Allahn gnderdii btn peygamberler tebli grevlerini yaparken sabrettiler, zorluklara kar dayandlar, ikence ve eziyetlerden ylmadlar, knayanlarn knamasndan korkmadlar. Byk bir sabr ve gayretle peygamberliklerini srdrdler. Kuran, onlara verilen sabrdan ve onlarn benzersiz sabrlarndan rnekler gsteriyor (46/Ahkaf, 35; 6/Enam, 34; 21/Enbiy, 85).

Allah (c.c.), btn peygamberlere tavsiye ettii gibi Hz. Muhammede (s.a.s.) de sabr tavsiye etmitir. Teblide sabr, teblicinin iini kolaylatrr. Teblici acele etmez; sabr ve sebat gsterir. Eziyetlere ve kendisine yaplan hakaretlere aldrmaz. Kendisine yaplan ktlklere iyilikle karlk verir, hep sabrla hareket eder (10/Ynus, 109; 20/Th, 130; 40/fir, 77; 72/ Mzzemmil, 10-11).

Allah yolunda alan mminler bu uurda sabrl olurlar ve sabrn artlarn yerine getirirlerse; Allah (c.c.) onlar destekleyecektir (3/l-i mran, 125, 186; 7/Arf, 137; 16/Nahl, 96). Allah mminler arasndan sabredenler belli olsun diye onlar sabr ile imtihan eder. Onlar biraz alk, biraz korku, biraz da mallar, rnler ve canlardan eksiltme ile dener (2/Bakara, 155). Allah zellikle cihad konusunda sabredenlerin ortaya kmasn, kimin samimi, kimin de yan izen olduunu bilmek (aa karmak) istiyor. Yoksa siz, Allah, iinizden cihad edenleri ortaya karmadan ve sabredenleri belirtip ayrdetmeden cennete gireceinizi mi zannettiniz? (3/l-i mran, 142)

Btn bir hayat Allah rzas dorultusunda geirme gayretinde olan mminler, birbirlerine de sabr, hakk ve merhameti tavsiye ederler (90/Beled, 17; 103/Asr, 3). Mminler, ahlk davranlarnda da sabrl olmak zorundadrlar. nk Kuran, sabrederek su balamay (42/r, 43), mminlerin kendi aralarnda ekimeyip, birbirlerine kar sabrl olmasn tavsiye ediyor (8/Enfl, 46). Peygamberler ve mminler Allahtan sabr dilerler. nk sabrn ne byk bir nimet ve baar yolu olduunu bilirler (2/Bakara, 250; 7/Arf, 126).

badetlerinde, karlatklar snavlarda, darlk ve felketlerde, almann zorluklarnda, cihad yolundaki glklerde, Allah yolunda katlanlan skntlarda, nefse hkim olmann zorluklarnda kim sabreder, iin gereini yaparsa; phesiz ki Allah her zaman sabredenlerle beraberdir (2/Bakara, 153, 249; 8/Enfl/46, 66).

Allah sabredenlerin ortaya kmas iin insanlar bellarla, korkudan, alktan yana ve mallardan, canlardan ve rnlerden yana eksiltme ile imtihan eder (2/Bakara, 155, 173, 250; 16/Nahl, 110; 20/Th, 130; 3/l-i mran, 142). Byk azim gerektiren bu sabrdan sonra Allah sabredenler zerinde nimetini tamamlar, dmanlarndan intikamn alr, mminlerin elleriyle daha nce kendilerine ikence edenleri kahreder (7/Arf, 137; 32/Secde, 24). Sabredenlere kfirlerin hibir hilesi dokunmaz (3/l-i mran, 120).

Kuran, sabredip slih amel ilemekten, cihad edip sabretmekten, sabredip takv sahibi olmaktan sz eder (11/Hd, 11; 16/Nahl, 110; 3/l-i mran, 120, 125). Kuranda sabr ve kr bazen yanyana anlr. nk mminin hayat sabr ile kr arasnda geer. Kuran, ok sabredenlere Sabbr, ok kredenlere de ekr demektedir (14/ brhim, 5; 31/Lokman, 31; 34/Sebe, 19; 42/r, 33).

Sabrda Israrl Olmak: Eer mminler, Allahn yetlerine yakinen iman eder, Onun yolunda gerei gibi sabrederlerse; Allah (cc), onlara kendi ilerinden, onlar iyi yola sevkedecek, onlar gzelce ynetecek nderler (imamlar) var eder (32/Secde, 24). Mminler, Allah yolunda yaptklar almalarda ve Ona olan ibadetlerinde sabrl olmak zorundadrlar. Hatta bu sabrlarnda srarl davranacaklardr. "Sabrl olun, sabrnzda srarl olun, yahut sabretmekte direnin" (3/l-i mran, 200) ifadeleri, aslnda sabrn iki anlamna dikkat ekmektedir. Sabr, nefsi kendinde bulunan zorluklara katlandrmaktr. Musbere (yette sbir eklinde) ise, nefsi hem kendisindeki hem de dnda olabilecek zorluklara katlandrmaktr. rnein, hastalk nefsin kendindedir. Ona katlanmak sabrdr. Ancak Allah yolunda cihad, Onun yolunda almak nefsin dndaki zorluktur. Bu uurda sabretmek ise musberedir. Sabrn bu derecesi daha stndr.

Hadis-i eriflerde Sabr ve Sabrn Fazileti

Sabrn fazileti ve faydalar hakknda ok sayda hadis bulunmaktadr: Kim sabretmek isterse, Allah ona sabr verir. Hi kimseye sabrdan daha hayrl ve daha geni bir ihsanda bulunulmamtr. (Buhar, Rikak 20, 8/124; Mslim, Zekt 124, Hadis no: 1053, 2/729; S. Buhari, Tecrid-i Sarih Terc. c. 5, s. 258, hadis no: 730; Eb Dvud, stifar 1, Hadis no: 1644, 2/121; Tirmiz, Birr 77, Hadis no: 2024, 4/373; Muvatt, Sadaka 7; Nesi, Zekt 85; Ktb-i Sitte, 14/46)

ittii eyin verdii eziyete Aziz ve C elil olan Allahtan daha sabrl kimse yoktur. nk Ona irk koulur, ocuu var denilir, ama O yine de onlara fiyet ve rzk vermeye devam eder. (Mslim, Sfatul Mnfkn 49, Hadis no: 2804, 4/2160; Buhar, Edeb 71, 8/31, Tevhid 3, 9/141; S. Buhari, tecrid-i Sarih Terc. c. 12, s. 147)

"M'minin ii tuhaftr, her ii hayrdr. Bu, yalnz m'mine vergidir/zgdr. Sevindirici bir ile karlasa kreder, o i kendisi hakknda hayrl olur. zc bir ile karlasa sabreder, kendisi iin hayrl olur." (Mslim, Zhd 64; Drim, Rikak 61; Ahmed bin Hanbel, Msned V/24)

"Hi kimseye sabrdan daha hayrl bir mkfat verilmemitir." (Mslim, Zekt 124; Buhr, Rikak 20, Zekt 50; Eb Dvud, Zekt 28; Tirmiz, Birr 77)

"Sabrn kemli, musbetin birinci darbesi srasnda (tahamml edebilmek)dir." (S. Buhari, Tecrid-i Sarih Terc. c. 4, s. 369)

" ok kuvvetli (pehlivan), insanlar grete yenen kimse deildir; Asl kuvvetli kahraman gazab zamannda (ve intikam hrsyla kan kaynad srada) nefsine sahip (ve irdesine hkim) olandr." (S. Buhari, Tecrid-i Sarih Terc. c. 12, s. 148; K. Sitte, 9/538)

Kendisinden du etmesini isteyen sara hastas bir kadna Raslullah: "Dilersen sabreder C ennete girersin; dilersen du edeyim, Allah seni bu dertten kurtarsn." dedi. Kadn: "Ben baylp dtm zaman alyorum, Allah'a du et, vcudum almasn" diye cevap verdi. Allah'n elisi, kadna du etti. (Ahmed bin Hanbel, Msned, I/347)

C ennet zorluklarla; C ehennem ise ar arzularla evrilmitir. (Mslim, C ennet 1, Hadis no: 2822, 4/2174; Drim, Rikak 117, Hadis no: 2846, 2/245; Tirmiz, C ennet 21, Hadis no: 2559, 5/693; Ahmed b. Hanbel, 2/260, 333, 354, 380, 3/153, 254, 284)

"nsanlara karp onlarn ezlarna katlanan mslman, onlara karmayp ezlarna katlanmayandan daha hayrldr." (Tirmiz, Kyamet 56, hadis no: 2509; bn Mce, Fiten 23, hadis no: 4032, K. Sitte, 9/556)

Habbb bnu'l-Eret (r.a.) anlatyor: "Rasulullah (s.a.s.) Kbe'nin glgesinde bir brdeye yaslanm otururken, gelip (mriklerin yaptklarndan) ikyette bulunduk: "Bize yardm etmiyor musun, bize du etmiyor musun?" dedik. u cevab verdi: "Sizden nce yleleri vard ki, kii yakalanyor, onun iin hazrlanan ukura konuyor, sonra getirilen bir testere ile bann ortasndan ikiye blnyordu. Bazs vard, demir taraklarla taranyor, vcudunda sadece et ve kemik kalyordu. Bu

yaplanlar onlar dininden eviremiyordu. Allah'a kasem olsun Allah bu dini tamamlayacaktr. yle ki, bir yolcu devesine bindimi San'a'dan kalkp Hadramevt'e kadar gidecek, Allah'tan baka hibir eyden korkmayacak, koyunu iin de sadece kurttan korkacak. Ancak siz acele ediyorsunuz." (S. Buhr, Menkbu'l-Ensr 29, Menkb 25, krh 1; Eb Dvud, C ihad 107, hadis no: 2649; Nes, Znet 98, 8/204; K. Sitte, 9/548)

"Yce Allah buyuruyor ki: 'M'min bir kulumu bir hastala mptel ettiim zaman Bana hamd ederse anasndan doduu gnk gibi gnahlarndan temiz olarak yatandan kalkar. Yce Allah buyuruyor ki: 'Ben kulumu baladm, snadm (imdi ey meleklerim:) salam iken ona yazdnz sevaplar gibi hastalk zaman iin de ayn sevaplar yazn." (Ahmed bin Hanbel, Msned IV/123)

"nsanlarn zerine yle bir zaman gelecek ki, o zamanda ancak ldrmekle ve zorla mlke eriilir, ancak gasb ve cimrilikle zengin olunur, ancak dinden kmak ve hevya tbi olmakla sevgi kazanlr; kim bu zamana ular da zengin olmaya gc yettii halde buz olunmaya sabreder, izzete gc yettii halde zayf braklmaya sabrederse, Allah kendisine beni tasdik edip dorulayan elli sddk sevab verir." (nak. Ali nal, K. Temel Kavramlar, s. 444-445)

Tahrife Kurban Giden Sabr Kavram: Sabr; Pasiflik, Zillet ve Miskinlik midir?

nsanlar, imtihandan geirilmeden, sadece iman ettik demeleriyle braklverecekleri-ni mi sandlar? Andolsun ki Biz onlardan ncekileri de imtihandan geirmiizdir. Elbette Allah, dorular ortaya karacak, yalanclar da mutlaka ortaya koyacaktr. (29/Ankebt, 2-3)

Sabr gibi ok nemli vurgular tayan bu yetin tefsirinde Seyyid Kutub, unlar sylyor: phesiz ki iman, sadece dille sylenen bir sz deildir. Bilkis kendine has sorumluluklar olan bir gerek, kendine has arlklar olan bir emanet, sabr gerektiren bir cihad ve tahamml icab ettiren bir aba iidir. Bunun iin insanlarn sadece inandk demeleriyle iman meseleleri bitmez. Fitnelere mruz kalsalar da inanlarnda direnip her trl imtihandan baarl ve hlis kalple kmadka, iman grevleri bitmi saylmaz. Nasl ki altn ocakta eritilerek iindeki eitli maddelerin karm temizlenir ve ona sonradan girmi olan unsurlar artlrsa, fitneler/imtihanlar da gnllerin temizlenip arnmas hususunda ayn rol oynarlar. (2)

man-amel ayrmazln ve bu iki sorumluluun hayatn tamamna yaylmas gerektii-nin farkna varan ve Kuranla gerek anlamda tanan mslmanlarn kolaylkla grebilecei gibi sabr kavram daha bir ok kavram gibi zaman iin yer yer gerek anlamndan uzaklamtr. Mslman halk arasnda sabretmek denildiinde anlalan, ounlukla bir eyi sineye ekmek, ses karmamak, karlnn verilmesini hirete brakmak veya Allaha havle etmek gibi mefhumlardr. Sabrl insan, her artta skinliini srdrebilen, olumsuzluklara mtehammil ve genel olarak pasif bir tablo izen insandr bu zihniyete gre. Bunun kart olarak, iinde bulunduu durumdan honutsuzluunu ifade eden, sesini kartan, onun bu duruma dmesini salayanlara kar sz syleyen insan ise sabrsz, aceleci davranandr. Her iki durum ksm izler tasa da sabrn gerek anlamndan uzaktr.

Mslmanlarn, slm yaama ve Kuran anlama konusunda byk ihmal ve gafletlerinden dolay nice Kuran kavram gibi sabr kavram da arptlarak tahrif edilmitir. Sabr; mezellet, korkaklk, cizlik, uyuukluk demek deildir. Allahn dinine topyekn ve en vahi ekilde saldrlyor, slmn izzetine hakaretler yadrlyorken tepki gstermeyip susmay bazlar sabr zannediyor. slmn, slm hareketin, mmetin onur ve erefini, hatta mlman bir kii olarak kendi ahsiyetimizi korumaya almak fitne, bu konularda duyarsz kalmaksa sabr olarak takdim edilebiliyor.

Madd ve dnyev alardan gsz olann, yetkili ve etkili gller karsnda hakkn korumamas, hatta hakkndan vazgemesi olarak anlalabiliyor sabr. Bu anlay, birtakm zorbalarn servet ve glerini kullanarak toplum zerinde otorite kurmalarna, insanlar zerinde sz sahibi olmalarna, onlarn ekonomik glerini smrrken, dnce hrriyetlerini de ellerinden alarak, kendilerine kul ve kle haline getirmelerine sebebiyet vermitir. Ezilen, smrlen ve gszletirilen bu insanlar, kendilerine yaplan bunca ktlk karsnda susmay tercih ederlerken bunu bir sabr anlay ierisinde yapmlar, bylece istikbrn olumasna ve mstekbirlerin zulmlerinin devamna (bilerek veya bilmeyerek) yardmc olmulardr.

Gemite olduu gibi gnmzde de sabr kavram hl yanl anlalmaya devam etmekte ve bu sebeple tutlar yeryznde istikbar/smr zelliklerini, fesat ve zulmlerini devam ettirmektedirler. Tutlarn ve tt sistemlerin yok olabilmesi, ancak sabrn Kuran erevesinde anlalabilmesi ve sabr kuanan mcadele erlerinin oalabilmesiyle mmkn olacaktr.

Sabr Aktif Bir Direnitir

Sabr ayn zamanda bir direnitir. Zorlua, glklere, imknszlklara, darlklara, felketlere, snanmalara, Allah yolunda ekilen ile ve skntlara, amellerin getirdii yklere, nefsinin arzularna kar bir direnitir. Sabr, pasif bir durgunluk, sessiz bir ekilde bekleme, hele hele her eye katlanma, zillete boyun eip rz olma hi deildir. Sabr aktif bir direnmedir. Mmin, mesel, felket karsnda eli kolu bal bir vaziyette beklemez ve bu beklemenin adn da sabr koymaz. Aksine o, felketi en az bir zararla veya zararsz bir ekilde atlatmaya, felketin getirdii mahrumiyeti yenmeye alr. Nefsinin kt isteklerini yerine getirmemek tek bana sabr deildir. Gnah ilemenin ok uygun olduu bir ortamda nefsinin kt isteklerine direnip, ona hayrl amelleri iletmek, onun kt isteklerinin yerine ona maruf (iyi) olan eyleri yaptrtmaktr.

Kuranda sabr mminlerin en nemli sfatlarndan biri olarak ve daha ok cihadla ve Allah yolunda dayanmak ahlk ile beraber gemektedir. man edip, imanlarn her trl gle ramen koruyanlar, imanlarn korumada direnli bir sabr gsterenler Rabbimizin vd gzel insanlardr.

Sabrn szlk anlamlar: Sabr, dayanma, tahamml gstermenin yannda, akl ve eriatn gerektirdii eylere nefsi vakfetmek, hasretmek, musibet annda kendini tutmak (zdd umutsuz-luk, endie); harp esnasnda cesur olmak (zdd korkaklk); g ve skntl anlarda gnl ferahl (zdd sknt, daralma); sz gizleme (zdd if etmek) gibi anlamlara gelir. (3)

Grld gibi sabr kavram, lgat manasnda ounlukla bir eylere tahamml edip dayanmak anlamn ierir. lgin olan bu kavramn vkaya gre farkl anlamlara gelebilmesi ve hepsinde de o duruma kar diren kazanmay salayacak eylere karlk gelmesidir. Musibet annda umutsuzlua dmemek, savata korkmamak, skntl zamanlarda gnl ferahl gstererek o skntnn gemesine dek sabretmek gibi. Hepsinden nemlisi de, kiinin kendini eriatn gerektirdii eylere vakfedebilmesi, selim akln gereklerini yerine getirebilmesi, hayatn bunlara gre programlayabilmesidir.

Sabr, iyilikte ve takvda srar, Allah'a itaat ve ibadette kararllk demektir. Sabr, slm kiisel ve toplumsal hayata hkim klma gayreti karsnda karlalan zorluklara dayanma ve direnme demektir. Sabr, C ennetin bedeli olarak dnyamzn cennete benzer hale getirilmesi iin i ve d dmanlarmza kar verilen mcadelenin gerektirdii zorluklara direnmektir. slm'n iimizde ve dmzda hkim olmas iin gayretlerimiz karlnda gelecek zorluklara tahamml etme, direnme demektir sabr.

Konu ile ilgili yetlerden anlaldna gre sabr, mevcut zor artlara kar sahip olunan deerleri yaama ve savunmada gayret, tahamml, direnme gc demektir. Pasifize olma, reaksiyon gstermeme anlamlarna asla gelmez. phesiz sabr kavram, acele etmeme, tellanmama ve bekleme anlamlarna da gelir (12/Ysuf, 18; 49/Hucurt, 5). Ancak bu bekleme, mcadelede devaml olma, direnme genel erevesinden kmad zaman bir anlam tar. Bu balamndan koparld zaman duraanlk, pasifize olma ve sonuta zlmeye gtrebilir ki, bu tabloya sabr demek, Kurann izdii sabr erevesine kesinlikle uymaz.

Sabr, mslmanlarn inanlar dorultusunda hedefler tespit etmeleri ve hedefe ulamada karlalacak glklere tahamml gstermeleridir. Sabrn bu anlamda bir mcadele metodu olarak benimsenmesi, mslmanlar fevr davranlardan korur. Acelecilik, bunun getirecei mitsizlik ve ylmalara kar bir mit dr sabr. Tifte talanan bir Rasln mmeti olmay hatrlatr insana. Ki o srarl mcadelesinin glklerine tahamml ederken, tvizsiz ve hedefinden asla amayan admlarla ilerlerken, direniin ve sabrn da en mkemmel rneini sunmutu. Ve Rabbi Ona yle buyurdu: Sabret, Allahn vadi haktr. (Buna) iyice inanmam olanlar, sakn seni (znt ve) geveklie sevketmesin (Yakn/iyice iman etmemi olanlarn seni hafife almalarna sakn frsat verme!). (30/Rm, 60)

Yine ibadetin glklerine sabretme ve nefsi tutma, o ibadete her eye ramen devaml olabilmeyi ifade eder. Kuran- Kerimde sabr kelimesinin getii 104 yet vardr. Ve hemen hepsi de bizim zihinlerimizde var olan sabr anlaynn zamanla ne kadar farkl ekillendiini gstermektedir. yetlerde sabret gibi ifadelerin tamam, iinde bulunulan olumsuz artlara ramen, bunlara tahamml gstererek teblide ve mcadelede devamllk izgisini srdrmek anlamndadr. rnek olarak: Ey iman edenler, sabredin, direnin. Savaa hazrlkl, uyank bulunun ve Allahtan korkun ki baarya eresiniz. (3/l-i mran, 200). Bu yette sabrn direnme anlamna geldii aktr. Senden nce de peygamberler yalanlanmt. Yalanlanmalarna ve eziyet edilmelerine sabrettiler. Nihayet onlara yardmmz yetiti. Allahn kelimelerini (kanunlarn) deitirebilecek kimse yoktur. Sana da rasullerin haberlerinden bazs gelmitir. (6/Enam, 34) yetinde grdmz gibi eziyet ve yalanlamalara sabr, onlar Allahn yardm gelip muzaffer oluncaya kadar kabullenip tepki gstermemek deil; teblide kararllk, istikrar ve mcadeleye devamllk anlam ifade etmektedir.

Sonra phesiz Rabbin, eziyet edildikten/ikenceye uratldktan sonra hicret eden, ardndan da sabrederek cihad edenlerin (yardmcsdr). nk Rabbin, onlarn bu amellerinden sonra, elbette ok balayan, pek merhamet edendir. (16/Nahl, 110)

"Evet sabreder, takv sahibi olur/korunursanz, onlar hemen u anda zerinize gelseler, Rabbiniz size nianl be bin melekle yardm eder." (3/l-i mran, 125) ve yine 3/l-i mran, 186 ve 14/brhim, 12. yetlerde de sabr kavram, yine direnme, mcadeleyi hereye ramen srdrme anlamn tamaktadr. Baz yetlerde (3/l-i mran, 125, 186; 14/brahim, 12) takv ve tevekkl kavramlar da sabr ile birlikte yer almaktadr. Bundan da her eye ramen sabretme olaynn ok kolay olmadn, Allaha kar gl bir takva duygusu ve yaants, Ona gvenme ve dayanma psikolojisi iinde bulunmay gerektirdiini anlyoruz.

Nefsini sabah akam, rzsn isteyerek Rablerine yalvaranlarla beraber tut/sabret (candan sebat et). Gzlerin, dnya hayatnn ssn isteyerek bunlardan baka yana sapmasn. Kalbini Bizi anmaktan alkoyduumuz, hevsna/keyfine uyan ve ii hep arlk olan kiiye boyun eip itaat etme! (18/Kehf, 28) Bu yet, dvsn kararllkla yrtme sabrn gsteren mminlerin, dnyev kayglara meyletmemeleri gerektiini tenbih etmektedir. nk evresi glklerle ve eziyetlerle evrelenmi bir dvy hayat boyunca omuzlamak, hereyden nce kendi yaantsnda nefsinin dnyev taleplerine kar direnebilen mminin baarabilecei bir itir. Ve insan srekli dnyaya balanmaya iten hevya/nefs arzulara kar btn hayata yaylmas gereken bir irde ve iman kuvvetini edinmek gerekten zordur. Bu noktada sabr gstermek, dier alanda, yani slm mcadele ve tebli alannda sabr gstermek kadar nemli ve g bir itir. nsan hayatnn bu iki (ferd ve sosyal) yn, ayrmaz bir btndr. Biri aksaynca dieri mutlaka bundan olumsuz etkilenir. Yani mcadele alannda yapacaklarmz zerinde dururken ferd hayatmz, mcadelenin gerektirdii gibi ekillendiremezsek, sabr bu alanda da kuanamazsak, ikisinde de baarsz olacamz muhakkaktr.

yette dikkat ekici dier bir unsur, ferde dnya hayatnn ssne gz dikmemesi tenbih edilirken, bunu baaran insanlarla birlikte olmas emredilmektedir. Her mslmann belki kendi hayatnda, belki dier mslmanlarn hayatnda gzlemledii bir vakadr bu. Kiinin nefs arzularna tek bana kar durmas ok zordur. Dtan ve iten gelen isteklerle dnya hayatna kar zlmek, kii tek bana olunca ok daha kolaylkla mmkn olur. Ancak mslman cemaat/topluluk iinde ayn ekilde bir zaafiyet sz konusu olamaz. Mslmanlarn birbirlerine kar hakk ve sabr tavsiyeleme evresinde oluturduklar otokontrol, insann dnyevleme eilimlerine kar irde ve imann hkim klmada yardmc olacak nemli bir faktrdr. yette de buyurulduu gibi, bu olay da, yani gerek dnyevleme, gerekse mslman bir toplulukla beraber olma, yine sabr gerektiren birer imtihan alandr. Andolsun ki mallarnz ve canlarnz konusunda imtihana ekileceksiniz ve sizden nce kendilerine Kitap verilenlerden ve mriklerden birok zc/incitici szler iiteceksiniz. Eer sabreder ve takv gsterirseniz, muhakkak ki bu, (yaplacak) ilerin en deerlisidir. (3/l-i mran, 186) Sabr, insann en nemli eilimleri olan can ve mal sevgisine kar, sosyal hayatta mriklerden gelecek ez, yldrma ve her dnemde eitlilik gsteren komplolara kar kuanlacak bir zrhtr. (4)

Sabrla ilgili deinilmesi gereken dier bir yet de udur: Ey Peygamber! Sana ve sana tbi olan mminlere Allah yeter. Ey Peygamber! Mminleri savaa tevik et. Eer sizden sabrl yirmi (kii) bulunursa, (onlar) iki yz kfire glip gelirler. Eer sizden yz (kii) olursa, kfir olanlardan bin kiiye glip gelirler. nk onlar, fkh etmeyen/kavramas olmayan bir kavimdir. (8/Enfl, 64-65) yetin yorumunda Muhammed el-Behiy yle diyor: Peygamberliin bandan beri sabr, Allah tarafndan yce elisi iin istenip emredilmitir. Zira sabr, baarnn ve yenilmezliin en bata gelen faktrdr. Dmanla karlap yzyze gelme durumunda yalnzca az saynn ok saydaki kuvvete eitlii sabr saylmam, stelik sabrn, az saynn ok sayya stnlk olduu kabul edilmitir. Manev g, madd gten daha etkilidir. nk manev g, (makine ve silhn, kalabaln, yani srnn, kaba kuvvetin, yani hayvan gcn deil) aslnda insann gcdr. nsan g ise srekli hareket ve devamllk gstermek-tedir. slm, kuvvet konusundaki btn tavsiyelerini birinci derecede manev ve insan kuvvete dayandrr. (5)

Sabr, nasl salk ve fiyet zamannda gzel sohbet yaplrsa, bel zamannda da aynen yle sohbete devam etmektir. Sabr, Allah yolundaki bellardan lezzet almak, gnleri tkenince-ye kadar lm gnlnde tamaktr. Sabr, bel oklarna gs gererek hedef olmaktr.

Sabr ve tahamml farkl kavramlardr. Tahamml, bir sknt ve acya kar bu durumdan memnun olmadan direnmektir. Oysa m'minin sahip olduu sabr farkldr. Sabreden m'min, bana gelen skntlardan dolay bir ac duymaz, aksine Allah'a olan yaknl daha da artar ve dolaysyla neesi, heyecan ve evki daha da ykselir. nk sabr bir ibadet ve taattir.

Nefsimiz, hevmz ibadetlerden zorlanyor, gnahlara arzu duyuyor; slm yaamak isterken, iimizdeki ve dmzdaki dmanlarmzn tepkilerini ekiyoruz. Btn bunlara kar bir dayanamz vardr: Sabr. Nefsimiz, ne gemek, bilgilik taslamak, muhatabmz susturmak, mlyani ile hatta mekruh ve haramlarla megul olmak istiyor. Tek zm sabra yapmaktr. Haram (gybet, yalan...) konumak, haram seyretmek, haram yemek (fiz vb.), azgn itah ve dizginlenmesi zor istek ve arzular... zm sabrda. Polis karsnda, ikence karsnda, mslmanlarla ve slm hareketle ilgili srlarda konumamann, ser verip sr vermemenin addr sabr. Kfirlerin, tutlarn, slm d dzenin nefsine zor gelen ve ho gelen zelliklerine kar onlara meyletmemek, tviz vermemek, mslmanca bilin ve tavr kuanmak, ancak sabrla gerekleebilecektir.

Sabr; ktlk, bozgunculuk ve ykma sebep olan olaylar karsnda insanln direnme, tahamml etme ve kar koyma gcdr. Sabr; btn i ve d engeller karsnda direnmek, salam bir azim ve gl bir irdeyle bu engelleri aarak yol almaktr. Sabr, Allah'n dinini yaamak ve yaatmak iin gerekli olan bir davrantr. Sabr mcadele ile i iedir ve peygamberlerden ulu'l-azm sahiplerinin sreklilik haline getirdikleri bir davrantr. Bu sebeple dv bilincine ulam slm hareket elemanlarnn dinlerini yaama ve yaanlr klabilmek iin Allah adna verdikleri ve vermeleri gereken mcadelede sabr kuanmalar bunu kendilerine meslek edinmeleri gerekir. nk dvet yolu uzun, skntl ve ikencelerle doludur. Sabr, eziyet ve ikenceler karsnda ylmayp, Allah'a ve O'nun dinine ballk, dinin hayata hkim klnabil-mesi adna yaplan mcadelede yoldaki engellemelere aldrmadan bu yolu devam ettirmede kararl olmak, tebli grevini srdrmektir. nk sabr, imana nisbetle insan vcudundaki ba gibidir. Ba olmayan vcutta hayr yoktur. Sabr olmadka da imandan hayr gelmez.

Ba, vcut iin kesin bir hayat zellik tar; organizma birok uzvun eksikliine ramen hayatta kalabilirken, basz hayatta kalamaz. Sabrsz ne tevhid korunabilir, ne de Kur'an'n, peygamberlerin mesajlar toplumda kk salarak meyve verebilir. Sabrsz, dirensiz slm bir toplum oluturulamaz; yeryznde fesat ve bozgunculuk devam eder. (6)

man-Sabr likisi

manla sabr i iedir. man eden insan, imann pratiini ortaya koymak zorundadr. Bu ise sabr, azim, kararllk ve mcadelede sreklilii gerektirir. (Bkz. 47/Muhammmed, 31; 2/Bakara, 214). Bir yandan nefsin istek ve arzular, dier yanda imann gerektirdii pratikler. Dilleriyle iman ettiklerini iddia edenler, denenecekler ve imann gerekten gnllerinde iktidar olup olmad cihad ve sabrla aa karlacaktr. Allah'n yeryzndeki yetleri, m'minin kalbini rpertecek ve nimetler karsnda sabrla birlikte krn de ed edecek ki cenneti kazanabilsin. Kendilerinden nce yaayan insanlarn balarna gelen eylerle denendiinin bilincinde olarak, ayn eylerin kendi bana da gelebileceini dnp imandan sonra pheye dmeden azim ve kararllkla imannn pratiini ortaya koyacaktr. te bunlar, bel imtihan karsnda denenmek ve sabretmektir. Bunu baarmak, Allah'n sevgisini kazanmak olup karl ise cennettir. "Nice peygamberlerle birlikte birok bilginler, savaa girdiler de, Allah yolunda kendilerine isabet eden (glk ve mihnet)den dolay ne geveklik gsterdiler, ne de boyun ediler. Allah sabredenleri sever." (3/l-i mran, 146) "Yoksa siz, Allah, iinizden cihad edenleri belirtip ayrdetmeden cennete gireceinizi mi sandnz?" (3/ l-i mran, 142) "Ey iman edenler! Herhangi bir topluluk ile karlatnz zaman sebat edin ve Allah' ok zikredin/ann ki baarya eriesiniz." (8/Enfl, 45) (6)

Bir hadis rivyeti yledir: "Sabrla iman arasndaki ilgi, bedenle ba arasndaki ilgi gibidir." (Ktb-i Sitte Terc. ve erhi, 9/538). Bir dier hadis-i erif de yledir: "Sabr imann yarsdr; yakn, imann ta kendisidir." (Ktb-i Sitte, 9/538). Sabrn imanla ilikisi, Asr sresinde de belirgindir. "Asra yemin olsun ki insan gerekten hsran/ziyan iindedir. Ancak iman edip slih ameller ileyenler, birbirlerine hakk tavsiye edenler ve sabr tavsiye edenler mstesn!" (103/Asr, 1-3). Bu srede kurtulu iin birbirinden ayrlmaz drt zellik saylr ki, bunlar tek olarak yalnz balarna birbirlerinden tmyle bamsz olarak bulunmaz; bulunursa eksik ve yarm olur. Sabrn da imann bir gerei, iman etmenin zaruri bir neticesinin de sabr olduu bu sreden kolaylkla anlalabilir.

slm Hareket Mcadeleyi; Mcadele de Sabr Gerektirir

Allah'a iman ve O'nun yolunda mcadele etmek, insan sabredenler arasna dahil eder. Sabr, dinimize ve kendimize kar gelien tm olaylara kar direnmek, bylece rhen ve bedenen huzur bulmaktr. Dnyada en ok sabra ihtiyac olan ise, mcadele ierisinde olan slm hareketin neferleridir. Allah, kendi yolunda mcadele edip sabredenleri dllendirir, toplumda nder ve rehber klar. "Sabrettikleri ve yetlerimize kesinlikle iman ettikleri zaman, onlarn iinden, emrimizle doru yola ileten imamlar/nderler kldk." (32/Secde, 24)

Toplumsal deiimin gereklemesi iin mcadele etmek, her mslmann grevidir. Bunun iinse sabr ve azim gereklidir. Allah, sabretmeleri ve mcadeleyi srdrmelerinin neticesi olarak mcadeleci insanlarn iinden topluma nder ve rneklik yapabilecek slm mcadeleyi srdrecek imamlar karr. Mcadele etmek, ayn zamanda sabretmektir; mcadele-sizlik ise sabrszla teslim olmaktr. Mcadele etmek, peygamberlerin yolunu devam ettirmek ve onlarn bana gelen bel ve musibetlere tlip olmaktr. Evinde rahat ierisinde ocuklaryla ve ferd ibadetleriyle megul olup, ibadetlerin toplumsal yann bir kenara brakp bel ve musibetlerden kamak ise, bu yolun dna kmaktr.

Mcadele yolu; sabr, direnmeyi, zorluklara katlanmay ve acy yklenmeyi gerektirirken, dier yol ise rahat ve refah semektir. Birinci yol, rnek olmalar iin gnderilen peygamberlerin yolu iken, ikinci yol peygamberlerin yasaklad ruhbanlarn, rhiplerin yoludur. Belli bir gayeyi gerekletirmek isteyenlerin srekli hareket ierisinde olmalar gerekir. Hareket, sabretmeyi, bel ve musibetlere katlanmay, onlara kar direnmeyi, hedefini gerekletirebilmek iin kararl olmay gerektirir. Bu sebeple, hareket ierisinde olmak, yola koyulmak sabrsz olmaz.

Sabrn en gzel belirti ve etkisi, insan darbelere kar yenilgi ve teslimiyet psikozuna itmemesi ve srekli mcadele azmi vermesidir. Bir dv erinin, gereince inanm olarak, azimle ve baarmak iin girimedii bir mcadele, yolun ortasnda zorluklardan kurtulu iin kama fikrini zihinlerde retebilir. Yaad her olay karsnda bir silh kazanm gibi sabr kuanan, doruluu meslek edinen, hayatn problemleriyle mcadele ederek bu sayede g kazanan, sabr sayesinde yenilmeyen bir ruha sahip olan dv erlerinden oluan slm bir hareket, nndeki engelleri kaldrarak hedefe doru ilerleyecek ve nihayetinde baarl olacaktr. Sabr, ayaklar salamlatrrken; sabrszlk ise kaydrr. Sabr, says az bir toplumu zafere ulatrrken; sabrszlk ise says ok olan bir toplumu hezimete uratr. Bedir, Huneyn ve Uhud savalar bunun ak rnekleridir.

u halde sabr, insann kendi kapasitesini tanmas, yapsnda var olan olumlu ve olumsuz ynlerinin farkna daha iyi varmasdr. Sabr, insann iinde var olan, fakat fark edemedii gizli glerini aa karmasnn addr. Bir baka deyile sabr, insann kendi benliini bulmas, zn kefedip anlamasdr. Sabr insan Allah'a yaklatran en gzel eylemdir. (7) "Nice az sayda birlik, Allah'n izniyle ok saydaki birlii yenmitir. Allah sabredenlerle beraberdir... Ey Rabbimiz! zerimize sabr yadr. Bize cesaret ver ki tutunalm. Kfir kavme kar bize yardm et!" (2/Bakara, 249-250)

Sabr, slm mcadelede stlenilen bir tavrdr. Toplu halde srdrlen mcadelede gsterilen devamllk ve kararllktr. Mslmanlarn iinde bulunduklar mcadele safhasnn gereklerini yerine getirmeleri, sinme, korkma, dalma ve mitsizlie kaplma gibi eytann aldatmalarna kar uyank olmalardr. Bu safhalarn her birinde tecrbe edilen sabr, mslman daha ciddi bir direnie, daha st safhann glklerine dayanmaya hazrlar. Mslman, Her glkle beraber bir kolaylk vardr. (94/nirh, 5-6) gereiyle mcadele sreci iinde karlatka ve tecrbe yaadka bu glkler ona daha fazla sabr/direnme gc ve moral verir. Sabr onun iin hem bir imtihan, hem moral kayna ve hem de dnya imtihann kazandracak bir azktr.

slm hareketler her zaman sabr ister. (Teblici aceleci olmamal, teblide sabr ve sebat etmesi karlnda grd ezlara sabretmeli, nefs davranmamaldr.) Her trl ezya, yalanlanmaya, dvlmeye Allah iin sabreden tebliciler, ibadetlerde de ihmalkr olmamak iin de sabra yaprlar; sabrda deta yarrlar (2/Bakara, 200). Sonra Allah kendilerine yaplana kar mukabele izni verip de silhl cihad emrettiinde yine sabra devam ederler. Sava alanndan kamazlar, her trl tehlike karsnda ayak direrler, dmanlarndan korkmazlar; zerlerine sabr yadrmas ve ayaklarnn yere salam basp kamamalar iin Allah'a dua ederler. (8)

Sabr Tavsiye

"Asra yemin olsun ki insan gerekten hsran/ziyan iindedir. Ancak iman edip slih ameller ileyenler, birbirlerine hakk tavsiye edenler ve sabr tavsiye edenler mstesn!" (103/Asr, 1-3) Hsrndan/zarar ve ziyandan kurtulup dnya ve hirette perian olmak istemeyen insann Asr sresine gre drt temel zellie sahip olmas gerekiyor. Bunlar: man, slih amel, hakk tavsiye, sabr tavsiye. man edip inancn hayata slih amel olarak uygulayan m'minin, bencillikten kurtulup, kurtulu reetesini bakalarna ulatrmas gerekir. Ancak, uras bir gerektir ki, hakk tavsiye etmek, insanlardan her zaman kabul grmez. zellikle, btl yollardan menfaat edinip karlar btln devamna bal olanlar, hakka kar tepkide bulunur ve hakk tavsiye edenleri susturmann, durdurmann yntem ve

arelerini ararlar. Bu da hemen hemen her zaman gce bavurmak ve zorbalklarn gstermek biiminde tezahr eder.

Bu aamada, hsrana uramamak gibi ayrcalkl bir zellik tayan kii, yol ayrmndadr: Ya o na kadarki dnce ve hareketlerinde, iman ve hayat tarznn hakka uygunluunda srar edip direnecek, ya da bulunduu hal zerinden gerisin geri dnp hsrana urayanlarn safna katlacak. Elbetteki olmas gereken birincisidir. Bu ise sabretmeyi, yani olumsuz etki ve tepkiler karsnda sebat ve kararllkla direnmeyi gerektirir. Hsrana urayanlardan olmamann yegne aresi budur. Zaten sabr, mslmann vazgeilmez vasflarndandr. Dinin birok emir ve yasa, onlardan rahatsz olanlarn reaksiyonlarna byk bir kararllkla direnmeyi gerektirir ki, ite bu sabrdr. Dinin yars sabr, dier yars ise kr temeline dayanr. Yani sabr sonucunda veya sabra gerek olmadan ilh bir ltuf olarak elde edilen mkfatlar, imknlar, baarlar karsnda, sahip olunan hakka uygunluk zelliinde sebat etmek ve gereine gre davranmak. Bu ise krle mmkn olur. Zaten mslmann hayat da sabr ve krn toplam olarak zetlenmitir.

Sabr nemlidir, gereklidir; fakat Asr sresinde sabrla ilgili bir baka zellie dikkat ekilir: Hakka dvet zerinde bulunan ahsiyetler birbirleriyle yardmlamal; aralarnda organize bir btnlk salamaldrlar. Bu, hakk temsil etme ynnde planl bir faaliyet yrtmek ve bu faaliyetin neden olaca zorluklar karsndaki kararl direnite birbirlerine yardmc olmakla mmkn olur. Bu alanda zorunlu olan kararllk ise, ancak ve ancak sabr srekli ve karlkl hatrlatp tavsiye etmekle mmkndr. Fakat elbetteki bu, i olsun trnden bir tavsiye deil; gereken sorumluluklar yerine getirip eldeki tm imknlar kullandktan sonra gelimelerin sonucunu Allah'a brakp bu sonucu byk bir kararllkla beklemek iin yaplan bir sabrdr; nk "Zafer sabrdadr." (Ahmed bin Hanbel, Msned I/307) (9)

Sabrn eitleri

Sabredilen ey bakmndan sabr eittir: Allah'a ibadetlere sabr, gnah ilememee sabr, Allah'n snav olan zc olaylara sabr. lk ikisi, kulun kendi irdesi ile yapaca ilerle ilgili sabrdr. ncs ise kendi irdesi ve eylemi dndaki olaylara sabrdr. Bu snflandrma u hadis-i erife gredir: "Sabr tr: Musbetlere kar sabr, tatte (kullukta) sabr, gnah ilememekte sabr. Kim kaldrlncaya kadar musibete gzelce sabrederse Allah ona yz derece yazar. Her iki derece arasnda sem ile arz arasndaki mesafe kadar ycelik vardr. Kim de tatte sabrederse Allah ona alt yz derece yazar. Her iki derece arasnda arzlarn balad hudutla, arzlarn bittii son nokta arasndaki mesafe kadar ycelik vardr. Kim de msiyete (gnaha) kar sabrederse Allah ona dokuz yz derece yazar. ki derece arasnda arzlarn hududu ile Ar'a kadar olan mesafe arasndaki ycelik vardr." (Ktb-i Sitte Terc. ve erhi, 9/538)

bdetlere sabr: Kul, ibadetler iin sabra muhtatr. nk nefis, kulluktan holanmaz, liderlik, hatta rablk ister. Firavun'un "Ben sizin en yce rabbnzm" (79/Nzit, 24) szyle aa vurduu tanrlk dvs, her nefiste gizli olarak vardr. Bundan dolay kulluk nefse g gelir. Baz ibadetlerden tembellik yznden holanmaz, namaz ibadeti gibi. Bazsndan da cimrilik yznden holanmaz, zekt gibi. Kiminden de her iki sebepten dolay holanmaz, hac ve cihad gibi. Demek ki ibadetlere sabr, zorluklara ve glklere sabrdr.

Gnah ilememee sabr: Yine kul, gnahlardan uzak durmak iin de sabra muhtatr. Nefse en g gelen sabr da alt gnahlardan vazgemee sabrdr. nk alkanlk, arzu ile birleirse gnah etkeni glenir. Eer ma'siyet, yaplmas kolay bir i ise buna sabr daha da zor olur. Dili gybetten, yalandan, riydan, st kapal veya ak biimde kendini vmekten ve benzeri gnahlardan sabr byledir.

Allah'n snav olarak gelen zc olaylara sabr: Bu sabr da iki eittir: Birincisi, insanlardan gelen ve savmas ok zor olan eziyetler, bellardr. Halkn, kendisinin aleyhinde konumalar, kendisine iftira etmeleri, hakkn gasbetmeleri ve benzeri eylerdir. Sahabilerden biri: "Kii eziyete sabretmedike (iman yolunda ikenceye katlanmadka) adamn imann iman saymazdk" demitir. nk bu, peygamberlerin sabrdr. Yce Allah, onlarn yle dediklerini nakletmitir: "Biz, sizin bize yaptnz eziyete/ikenceye sabredeceiz. Tevekkl edenler/m'minler yalnz Allah'a tevekkl etsinler." (14/brhim, 12)

Peygamberimiz ve ashbnn, mriklerin sz ve eylemli ikencelerine sabrlar sonucu dnyada tevhid yerlemi, slm gnlleri fethetmi, hirette ise altlarndan rmaklar akan nimet cennetlerinde ebed hayata ermilerdir. Yce Allah onlarn halini ve vasfn yle anlatr: "Ve onlar, Rablerinin yzn (rzsn) arzu ederek (nefislerinin zorlandklar eylere) sabreder-ler, namaz klarlar, kendilerine verdiimiz rzktan gizli ve ak olarak infak eder (hayr yoluna) harcarlar. te bu (dnya) yurdun(un gzel) sonucu onlarndr." (13/Ra'd, 22)

kincisi, Savmas, kulun elinde olmayan Allah'n snavyla ilgili musibetlerdir. Bir yaknnn lmesi, malnn telef olmas, hastalk, sakatlk ve benzeri snavlardr. Bunlara sabr, sabrn en yce makamdr. bn Abbas (r.a.) yle demitir: "Kur'an'da sabr eittir: Allah'n farzlarn yerine getirmee sabr, musibetin ilk okuna sabr, Allah'n belsna sabr. Bu son sabr eidi, baka eylere sabrdan daha zordur. Buna ancak peygamberler dayanabilir. Bundan dolay Peygamberimiz: "y Rabbi, Sen'den bana dnya musibetlerini kltp kolaylatracak bir yakn istiyorum." diye du etmitir. (Tirmiz, Deavt 79)

Bellar, ya kulu olgunlatrmak, ya da gnahlarndan temizlemek iindir. Yce Allah yle buyurur: "Banza gelen her musibet, ellerinizin yapt iler yzndendir. Allah oundan da geer." (42/r, 30) Peygamber Efendimiz de yle buyurur: "M'min kula isabet eden hi bir hastalk, tasa, ya da daha kk bir olay yoktur ki Allah, o musibet ile o kulun gnahlarndan bir ksmn silmesin." (S. Buhr, Merd 1; Mslim, Birr 52; Tirmiz, C eniz 1; Ahmed bin Hanbel, Msned II/303, III/4, 18) "Allah bir kuluna hayr dilerse, onun gnahnn cezasn dnyada verir." (Tirmiz, Zhd 56; Ahmed bin Hanbel, Msned IV/87). Rivyete gre "Kim bir ktlk yaparsa, onunla cezalandrlr." (4/Nis, 123) yeti indii zaman Hz. Ebbekir: "Bu yetten sonra insan nasl sevinebilir?" demi; Peygamberimiz (s.a.s.) de buna u cevab vermitir: "Allah seni balasn ey Ebbekir, hasta olmuyor musun? te bunlar hep gnahlarnzn cezasdr." (Ahmed bin Hanbel, Msned I/11). "Kim bana gelen musibete Allah'n buyurduu gibi 'nn lillhi ve inn ileyhi rcin' (2/Bakara, 156) deyip sonra, 'Allah'm, bu musibetimden bana sevap ver, bunun ardndan bana hayr ver (aldn nimetin yerine daha hayrlsn ihsan eyle)!' diye du ederse Allah yle yapar." (Mslim, C eniz 3, 4) Bir kuds hadiste de yle buyurulmutur: "Kulumu bir bel (hastalk) ile snadm zaman sabreder, Beni ziyaretilerine ikyet etmezse etinin yerine daha hayrl bir et, kannn yerine daha hayrl bir kan veririm. Onu iyiletirirsem gnahndan kurtulmu olarak iyiletiririm, rahmetime (cennetime) koyarm." (mam Mlik, Muvatta, At bin Yesr'dan; Beyhak, Eb Hreyre'den rivyet etmitir.)

Hz. Ali, ocuu len birine tziye ederken yle demitir: "Kader, zerinden geti, sabredersen me'cr olursun (sevap alrsn). Eer szlanrsan yine kader zerinden gemitir (geri dndrmek mmkn deildir), stelik gnahkr olursun." Gerekten szlanma ve ikyet, musibeti artrmaktan baka bir sonu vermez. Allah'n kazsna sabretmeyenin musibeti ikiye katlanr; bir, musibetin kendisi, bir de szlanmada haddi aarak gnaha girme. Szlanmak, yaka paa yrtmak, kafasn yzn dvmek, ar ikyette bulunmak, tasa gstermek, normal kyafetini deitirip yas giysileri giymek ve benzeri eyler, istek ile yaplan eylerin snrnda bulunduu iin insan sabr makamndan karr. Bundan dolay byle eylerden kanmal, normal hayat geleneini srdrmeli, lenin can, aslnda Allah'n, kendisine verdii bir emaneti olup, vakti gelince onu geri aldn dnerek teselli bulmaldr.

Sabr- C emil, musibete urayann, bakasndan ayrt edilmeyecek biimde sabretmesi; kendisinin musibete uradn belli etmemesidir. Fakat kalbin zlmesi, gzlerden ya akmas, kiiyi sabredenler snrndan karmaz. nk insan, beeriyetin gerei olan bu halden lnceye dek ayrlamaz. Peygamber (s.a.s.)'in dahi, olu brahim'in vefatnda gzlerinden ya akmtr. "Sen, bundan men etmemi miydin?" diyenlere: "Bu merhamettir, Allah merhametli kullarna acr!" buyurmutur (Buhr, C eniz 32, Merd 9; Mslim, C eniz 11; Eb Dvud, C eniz 24; Nes, C eniz 22; bn Mce, C eniz 53; Ahmed bin Hanbel, Msned V/204, 206). Kul bilmelidir ki bana gelen belya sabrdan hsl olan sevap, o bel olmad zamandaki fiyet nimetinden byktr. Kul, Allah'n bu sevbn dnerek

honutsuzluu, burukluu savarsa sabredenler derecesine erer.

Allah'tan sabra yardm dilemek, sabrn kendi nefsiyle deil; Allah'n yardmyla olduunu bilmek gerekir. "Sabret! Senin sabrn ancak Allah'n yardm iledir." (16/Nahl, 127). Allah kula sabr vermezse kul sabredemez. Yine kul, baka bir gaye iin deil; srf Allah' sevdii, O'nun rzsna erebilmek iin sabretmelidir; sabr Allah iin olmaldr. Unutmamak lzmdr ki, Allah iin sabredenler, iki cihann izzetine ermilerdir. Zira onlar, Allah'n beraberliine kavumulardr. "Allah sabredenlerle beraberdir." (2/Bakara, 153, 249; 8/Enfl, 46, 66). Allah'n beraber olduu kimseler, elbette iki dnyann erefine ererler.

Sabr- ceml, szlanmadan bellara katlanmaktr. Sabra aykr olan, derdini halka amak, insanlara szlanmaktr. Fakat halini Allah'a ikyet etmek, O'na yaknmak sabra aykr deildir. Nitekim Yakub (a.s.): "Ben znt ve tasam Allah'a ikyet ederim." (12/Ysuf, 86) demitir. Hz. Eyyb da Rabbine: "Bu dert bana dokundu, Sen merhametlilerin en merhametlisisin!" (21/Enbiy, 83) diyerek derdini Allah'a arz etmitir. Eer derdi Allah'a arz etmek sabra aykr olsayd, Allah'n sevdii bu peygamberler, dertlerini Allah'a arz ve ikyet etmezlerdi. Onlarn hali herkese rnektir. Kul, isyana, edepsizlie varmadan niyazla derdini Allah'a arz edip kurtulu dilerse bundan sevap alaca gibi, belya sabr da g kazanr. (10)

nsan, hemen her eit zorlua dayanabilecek gte yaratlmtr. Allah'n bize verdii sabr kuvvetini eer yanl yerlere datp harcamazsak; her meakkate ve her musibete kfi gelebilir.

nsan, mruz kald musbetlerin ok daha bykleri ve beterleri olduunu dnp haline sabretmelidir.

Arzu edileni elde etmee sabr, zaferin adresidir. Mihnetlere/skntlara sabr ise kurtulu-un adresidir.

Hasta ve kabir ziyaretinin temel hikmetlerinden biri, bu iki nasihatinin sabr tavsiyesidir.

Holanmadna sabretmedike, holandn ele geiremezsin. (Hz. sa)

Kalbine hcum eden her trl sknty, sabr kalkan ile karlarsan, hi bir dert seni can evinden vuramaz. (Hz. Ali)

Sabr, selmet ve sadet evinin anahtar ve her musbetin ilcdr. (Hz. Ali)

Sabr, tkezlemeyen bir binektir. (Hz. Ali)

Mevl grelim neyler; Neylerse gzel eyler. (Erzurumlu brahim Hakkk)

Lutfun da ho, kahrn da ho. (Y. Emre)

Sabr sadeti ebed kalr, Sabr kimde ise o nasib alr. Ne sarp i olsa sabr n bitrr. Kamu yerden sadetler yetrr. (Y. Emre)

Mehr- mesel idi bu amm; Sabr ile koruk olurd helva.

Sabr i, seni ldrrse ehd eder, yaatrsa aziz (izzetli/onurlu) yaatr.

Sabr ve zaman, n fke ve iddetin yapabileceinden ok daha fazla i baarr.

Mantk, talihsizliklere dayanabilir, cesaret onlarla arpr, sabr ile inan ise onlar yener.

Byk baarlarn sahipleri, kk ileri titizlikle yapabilme sabrn gsteren kiilerdir.

nsanlarla yaamak iin biricik yol sabrdr.

Ya sabr sabr sabredecek; veya sapr sapr dklp savrulacaz.

Acele eytandandr; teenn ve sabr Rahman'dandr.

Sabr, biraz da zaman; Gten, fkeden daha yaman.

Sabr bir zrh, fke dmanlarn en azls.

Sabr olmayanlar ne kadar fakirdirler.

Sabr, her bahede yetimeyen bir iektir.

Sabr, ruhun yceliini ortaya karr.

Sabr, bel karsnda gzel edeple durmaktr.

Sabr, ikyeti brakmaktr.

Sabr acdr, meyvesi tatldr.

Sabr cennetin anahtardr.

Sabr, erdemin cesaretidir.

Sabr, umut etmek sanatdr.

Sabr ile bitmez i olmaz.

Sabr, maksadn en kestirme yoludur.

Sabr meserretin (sevincin), acele nedmetin anahtardr.

Sabrl kulunu Allah sever.

Sabr ile koruk helva; dut yapra atlas u dib olur.

Sabreden dervi, muradna ermi.

Sabrn sonu selmettir.

"Ey Rabbimiz! zerimize sabr yadr. Bize cesaret ver ki tutunalm. Kfir kavme kar bize yardm et!" (2/Bakara, 250)

Hseyin K. Ece, slm'n Temel Kavramlar, 555 vd. Seyyid Kutub, Fi Zllil-Kuran, c. 11, s. 321-322 Rgb elsfahan, el-Mfredt, Sabr maddesi F. C andan, Haksz, 60, s. 34-36 M. el-Behiy, nan ve Amelde Kuran Kavramlar, s. 242-243 C . T. Soykk, Haksz, 70, s. 46-48 A.g.y. s. 49 Ali nal, Kur'an'da Temel Kavramlar, s. 443 C . Vatanda, Esenlik Yurdunun ars, s. 192-193 S. Ate, Yeni slm lmihali, s. 610-615

Sabrla lgili yet-i Kerimeler

Sabretmek: 11/Hd, 115; 16/Nahl, 127; 18/Kehf, 28; 39/Zmer, 10; 40/Mmin, 55, 77; 42/r, 33; 52/Tr, 48. Sabr Tavsiye etmek: 90/Beled, 17; 103/Asr, 1-3. Sabr le Allahtan Yardm stemek: 2/Bakara, 45, 153; 7/Arf, 126. Bel ve Musibetlere Sabretmek: 2/Bakara, 155-157; 3/l-i mran, 186; 22/Hacc, 35; 57/Hadd, 22-23. Skntlara Sabretmek: 2/Bakara, 177; 13/Rad, 22; 25/Furkan, 75. Hakaret ve Saldrlara Sabretmek: 3/l-i mran, 186, 195; 6/Enam, 10, 34; 7/Arf, 127-128; 10/Ynus, 109; 15/Hcr, 97-98; 16/Nahl, 96; 31/Lokman, 17; 38/Sd, 17; 45/C siye, 14; 46/Ahkaf, 35; 50/Kaf, 39; 73/Mzzemmil, 10; 74/Mddessir, 7. Hastalkta Sabretmek: 2/Bakara, 177, 214, 250; 3/l-i mran, 125, 142, 146, 200, Sabredenler Takv Sahipleridir: 3/l-i mran, 16-17. Sabredenlerin Mkfat: 11/Hd, 11, 115; 33/Ahzb, 35. Allah Sabredenlerle Beraberdir: 8/Enfl, 46. Sebat Etmak: 11/Hd, 115; 18/Kehf, 28. Sebat ile Allahtan Yardm stemek: 2/Bakara, 45. Dinde Sebat Etmek: 3/l-i mran, 144; 42/r, 13; 49/Hucurt, 15. Dorulukta Sebat Etmek: 42/r, 15. Ktl Terkte Sebat Etmek: 74/Mddessir, 5, 7. Savata Sebat Etmek: 2/Bakara, 250; 3/l-i mran, 144, 147; 8/Enfl, 45; 47/Muhammed, 35. Sebat Edenlerin Mkfat: 11/Hd, 15.

Sabrla lgili Hadis-i erif Kaynaklar (Ktb-i Sitte Hadisleri) Sabr: 9/ 537-545 , 5/ 352, 11/ 304, 13/ 97. Sabretmek: 3/ 410-411 Sabrn slm Teblideki Yeri: 16/ 215-216 Sabrn Mkfat: 9/ 537-545 Sabrn eitleri: 9/ 537, 13/ 269 Sabr artyla Hastalklar Gnahlara Keffrettir: 13/ 289-290 Hastala Kar Sabretmek: 9/ 546 Allah'tan Daha Sabrl Kimse Yoktur: 9/ 554

Allah, Kimin ki Sevdii Kiiyi Alrsa, Sabr Karlnda Ona C enneti Verir: 9/ 544-545 ocuu len Kimsenin Sabretmesinin Mkfat: 9/ 544-545 En Byk hsan Sabrdr: 14/ 46-47 Makbul Sabr: 9/ 539-540 Musibetlere lk Anda Sabretmek: 9/ 539 fkeyi Tutmann Mkfat: 9/ 538 Peygamberimiz'in Sabr ve Merhameti: 9/ 554 Zulme Sabretmenin Mkfat: 15/ 174 (S. Buhari, Tecrid-i Sarih) 4/ 369, 5/ 258, 12/ 147, 148.

Konuyla lgili Geni Bilgi Alnabilecek Kaynaklar

Hak Dini Kur'an Dili, Elmall Hamdi Yazr, Azim Y. c. 1, s. 288-290 Hadislerle Kur'an- Kerim Tefsiri, bn Kesir, ar Y. c. 2, s. 327-331 Mefatihu'l-Gayb (Tefsir-i Kebir), Fahreddin Razi, Aka Y. c. 2, s. 483-486 F Zlli'l-Kur'an, Seyyid Kutub, Hikmet Y. c. 11, s. 321-325 Kur'an- Kerim ifa Tefsiri, Mahmut Topta, C anta Y. c. 1, s. 131-132 El-C miu li-Ahkmi'l-Kur'an, mam Kurtubi, Buruc Y. C . 2, s. 59-62 Min Vahyi'l-Kur'an, Muhammed H. Fadlullah, Akademi Y. C . 2, s. 29-34 Dvetinin Tefsiri, Seyfuddin el-Muvahhid, Hak Y. C . 1, s. 123-124 Min Vahyi'l Kur'an, Muhammed Hseyin Fadlullah, Akademi Y. c. 2, s. Sabr, Mehmed Zahit Kotku, Seha Neriyat Sabr, Seyyid Ali Hamene, Endie Y. Kur'an'da Sabrn nemi, Harun Yahya, Vural Y. Sabredenler ve kredenler, bn Kayym el-C evziyye, Pnar Y. mil slm Ansiklopedisi, mil Y. c. 5, s. 299-301 Kur'an'da Temel Kavramlar, Ali nal, Krkambar Y. s. 442-444 Kur'an'da Temel Kavramlar, C avit Yaln, Vural Y. s. 106-108 slm'n Temel Kavramlar, Hseyin K. Ece, Beyan Y. s. 555-559 Kur'an'da Din ve Ahlk Kavramlar, Toshihiko zutsu, Pnar Y. s. 146-150 nan ve Amelde Kur'an Kavramlar, Muhammed el-Behiy, Yneli Y. s. 240-244 Kur'an Terimler ve Kavramlar Szl, Mustansr Mir, nklb Y. s. 167-168 Allah Erinin Ahlk ve Kltr, Said Havva, Petek Y. 418-424 Esenlik Yurdunun ars, C elalettin Vatanda, Pnar Y. s. 192-194 hyi Ulmi'd-Dn, mam Gazali, Bedir Y. c. 4, s. 113-152 Tenbihu'l-Gfilin, Ebu'l-Leys Semerkandi, Bedir Y. s. 260-279 Haksz, Say 60, Mart 96, s. 34-36; say 70, Ocak 97, s. 46-49, F. C andan, C . T. Soykk Yeni slm lmihali, Sleyman Ate, Yeni Ufuklar Y. s. 108-115

Hazr ve ynetim panelli siteler Dzenleme Ve Tasarm Webhizmetlerim

st