T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI SLAM TARH BLM DALI

MAKRZNN MTUL-ESM SML ESER

Yksek Lisans Tezi

Osman CENGZ

STANBUL-2010

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI SLAM TARH BLM DALI

MAKRZNN MTUL-ESM SML ESER

Yksek Lisans Tezi

Osman CENGZ

Danman Prof. Dr. Mustafa FAYDA

STANBUL-2010

NSZ

lh irade tarafndan, kendisini sevmenin n art olarak Reslne (sav) tabi olmann emredilmesinden ve bylece de gnahlarn affedileceinin ifadesinden Allah Reslnn hayatn renmenin

sadece ona duyulan ihtiyar bir sevgi ve muhabbetin icab deil ayn zamanda dinin Mslmanlara ykledii bir mesuliyetin de gerei olduu anlalmaktadr. Ona tabi olmann mmkn olabilmesi,

hayatnn, nasl yaadnn, hangi durumlarda nasl davrandnn bilinmesine baldr. Bu sebeple ilk dnem siyer almalar hadis tedvin almalaryla beraber hatta daha nce balam, sonralar mstakil hale gelmitir. Fakat mstakil hale geli kullanlan kaynak ve metot hadis ve isnat- bakmndan deil konu bakmndan olmutur.

Mslmanlar pek erken bir devirden itibaren Reslullahn (sav) hayatn yazya geirmeye balamlardr. Bunlar arasnda bize

ulamasa da onun sahableri zamannda kaleme alnanlar da vardr. lk nce onun savalar, sonralar da daha geni bir alaka toplayan dier konulardaki eserler kendini gstermitir. Onun hayat, ona inanan herkes iin bir rnek oluturmutur. Asrlar boyunca gnllerde yer etmi olan Reslullah sevgisi, sret almalarnda, onlarn dilden dile, kitaptan kitaba aktarlmasnda gstermi kah ve bu erh siyer edilmesi kah ihtisar

edilmesinde

kendini

gelenei,

muhtevas

genileyerek srmtr.

u ifade edilebilir ki siyer almalarnn genilemesi, alannn eitli konular iine almas, hadis kaynaklarnn daha ok

kullanlmasyla olmutur. Yani siyer almalar genileyerek sistematik

II

hale geldike bu alanda kullanlan hadisler artm ve farkl tasniflerle bu eserlerde yer almtr. Ama ne yazk ki hadislerin toplanmasnda ok titiz davranld halde siyer malzemesinde bilhassa fezil konularndabiraz esnek olunmas siyere zayf rivayetlerin girmesi kolaylamtr. Buna bir de bnl-Esr (.630/1233) ve bn Kesrin (.774/1373) ana kayna Tabernin (.310/923) yapt gibi, doru ile yanl ayrt etmek iin herhangi bir kstas koymadan eldeki malzemeyi aktarma endiesi eklenince sonraki dnem tarih ve siyer yazarlarna daha fazla grev dmtr.

Siyerin Kurn- Kermden sonraki ikinci ana kayna hadis-i erifler olmakla beraber ilk dnem siyer ve meaz almalarnda hadisler daha az yer tutmutur. Bu da ensab, iir ve Eyyml-Arap gibi slam kltrnn ilim gelenei yerlemeden nceki Arap kltrnde var olan anlayn bu alandaki hakimiyetinden kaynaklanm olmaldr. Nitekim slam ilim gelenei olutuka e zamanl gelien hadis ilimlerinin de siyere katkda bulunduu ve onun gelimesinde ve genilemesinde byk rol ald aktr.

Bu tez almasnda, Makrznin siyer ilmi iinde gzide bir yere sahip olan mtl-esm bim lin-nebiyyi minel-ahvli vel-emvli velhafedeti vel-met isimli eserinin muhtevas, metodu ve kaynaklar incelenecek ve bundan sonra eserin ismi ksaca mt olarak

zikredilecektir. lerde daha detayl olarak ele alnaca zere bu eser, Makrznin en hacimli eserlerindendir. Hatta el-Haber anil-beer isimli bir baka byk eserini, mta hazrlk ve ona bir giri olarak yazd ifade edilir.

III

almamzda,

giriin

akabinde

mtdan

nceki

siyer

almalarna ksaca deindikten sonra ilk blm, Makrznin hayat, grleri ve eserleri oluturmaktadr. Bu erevede nesebi, ailesi, hocalar, mezhebi, Memlk Devletinde alm olduu resm vazifeler, talebeleri ve eserleri gibi onun hayat etrafnda bilgiler verilmitir. Tezin ikinci blm ise mtn muhtevas, metodu ve kaynaklar

hakkndadr. Makrznin metodu incelenirken eseri yazma slbu, baz ciltlerde yer alan fasllar nasl tertip ettii ve yapt metin tahlilleri balklar halinde deerlendirilmi ve faydaland ilim dallarna da rneklerle yer verilmitir. Bu eseri yazarken kulland kaynaklarn daha iyi anlalmas iin de bir tasnif yaplmtr. Buna gre, bu eserler nce gnmze ulaanlar ve gnmze ulamayanlar diye ikiye ayrlm, birinci ksm matb kaynaklar ve yazma kaynaklar

eklinde iki alt balkta incelenmitir. Matb eserlere ksaca deinilmi, yazma eserlerden yapt alntlarn tamamna iaret edilerek mellifin, bu eserlerden neler ald gsterilmi, dolaysyla henz

baslmadklarndan muhtevalar tam olarak bilinmeyen bu eserler konusunda aratrmaclara yardmc olmak amalanmtr. Gnmze ulamam ama Makrznin kulland kaynaklar ise Makrznin onlardan yapt alntlarla detaylandrlmtr.

Nihayet, araya senelerin girdii uzunca bir sre devam eden bu almann, gn yz grmesinde byk emei olan muhterem hocam Prof. Dr. Mustafa Faydaya deerli katklar ve rehberlii iin teekkr bir bor bilirim.

Osman CENGZ Aydn-2010

IV

NSZ..I NDEKLER..........IV KISALTMALAR.....VI GR..1 MTDAN NCEK SYER ALIMALARINA GENEL BR BAKI.3 BRNC BLM MAKRZNN HAYATI, GRLER VE ESERLER.....13 1.1. Doum Yeri ve Tarihi..14 1.2. Nesebi..15 1.3. Ailesi ve Hocalar.....18 1.4. Mezhebi .....33 1.5. Memuriyetleri......39 1.6. lgi Alanlar ve Grleri .....45 1.7. Vefat ..50 1.8. Talebeleri .....51 1.9. Eserleri .........53 KNC BLM MTIN MUHTEVASI, METODU VE KAYNAKLARI.....66 2.1. mtn Metin Neri ....67 2.2. mtn Muhtevas ..69 2.3. mtn Metodu 76 2.3.1. Fasllar Tertibi ....79 2.3.2. Metin Tahlilleri ....86 2.3.3. Faydaland lim Dallar .....91 2.3.3.1. Tefsir, Kuran Tarihi ve Kraat .92 2.3.3.2. Hadis 99 2.3.3.3. Fkh ve Fkh Usl .108 2.3.3.4. Kelam ....115

2.4. mtda Kullanlan Kaynaklar ..118 2.4.1.Gnmze Ulam Kaynaklar .125 2.4.1.1.Matbu olan kaynaklar .....125 2.4.1.2.Yazma olan kaynaklar .....126 2.4.2. Gnmze Ulamam Kaynaklar....130 SONU ....141 EK-1: MAKRZ KRONOLOJS ......144 EK-2: MTIN KAYNAKLARININ MELLF SMLERNE GRE FHRST..147 EK-3: MTIN KAYNAKLARININ KTAP SMLERNE GRE FHRST..158 EK-4: MTIN MUHTEVASININ TAFSLATLI FHRST.....169 BBLYORAFYA.....196

VI

KISALTMALAR ABD Age. AHFD AFD ASBE ay. bkz. b. C. DA. ESBE HSBE Hz. A FAV JRAS Kr. : Ana Bilim Dal : Ad geen eser : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits : Ayn yer : Baknz : Bin : Cilt : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits : Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits : Hazreti : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf : The Journal of the Royal Asiatic Society : Karlatrnz

MSBE : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ner. . s. sav. SSBE : Nereden : lm : Sayfa : Sallallhu aleyhi ve selem : Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

SSBED : Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi thk. terc. ty. vd. vd. yry. : Tahkik : Tercme : Tarih yok : Ve devam : Ve dierleri : Yayn Yeri Yok

VII

GR

Hz. Peygamberin (sav) hayatna dair eserlerin, siyer yahut siyer ve meaz bal altnda tasnif edildikleri bilinmektedir. Siyer szlkte yol, usul, adet, davran, olup1, yaant stlahta anlamlarndaki Reslullahn Arapa (sav) sre

kelimesinin

oulu

hayatn

inceleyen, nakleden ve kendine has metotlar olan bilim daln ifade etmek zere kullanlmaktadr. Siyer kelimesi, stlah anlamda ilk kez Allah Reslnn (sav) hayat hikyesi iin kullanlm olup bu alanda eser veren melliflere ashbus-siyer denmitir.

Ayn bilim daln ifade etmek zere kullanlan bir baka kelime de Megzdir. Megz, sava yeri, sava ve sava hikayeleri anlamndaki mazt kelimesinin oulu olup Resl-i Ekremin (sav) gazve ve seriyyelerinin tarihine ve bu konuda yazlm kitaplara isim olmutur.2 Meaz, balangta yalnzca Hz. Peygamberin (sav) Medine

dnemindeki askeri faaliyetleri ve zellikle de gazveleri iin kullanlan bir kelime olmaldr. Ancak zamanla kelimenin anlam genilemi ve siyer kelimesiyle e anlaml hale gelerek Hz. Peygamberin (sav) biyografisi yani hayatnn tamam iin de kullanlr olmutur.3

Siyer ile snnet arasnda sk bir iliki bulunmaktadr. Nitekim snnet kelimesi lgatte iyi ya da kt yol,4 yol ve sret (et-tarkat ves-

bn Manzur, Lisnl-Arab, (I-VI) Drul-marif, Kahire, ty., III, 2170 bn Manzr, Lisnul-Arab, V, 3254; ayrca bkz. Mustafa Fayda Siyer ve Megz, DA, XXXVII, 319-324 3 Mehmet zdemir, Siyer Yazcl zerine, Milel ve Nihal-nan Kltr ve Mitoloji Aratrmalar Dergisi, cilt 4 say 3 Eyll-Aralk 2007 s. 130 4 el-Muceml-vast, (I-II), stanbul, 1996, I, 456
1 2

sret) vgye layk dosdoru yol (et-tarkatl-mstakmetl-mahmde)5 gibi manalara gelmektedir. Snnet ve sret bizi lgat manasyla ayn yola kard gibi Reslullahn hayat tarz olan snnet de bizi onun sretinin bilinmesine gtrmektedir. Yani snnet ne kadar iyi bilinirse sret de o kadar iyi bilinmektedir. Bu sebeple de zellikle sonraki dnemlerde sreti besleyen ana damar, hadisler olmutur. Elbette ilk dnem iin siyer ve hadis kaynaklarn birbirinden ayrmak zordur. Hatta ilk dnemde muhaddisler de siyerden siyer musanniflerindenistifade ederken6 sonralar siyer yazclar hadislerden oka

faydalanmlardr.7

Kurn- Kermin onun snnetine verdii deer aslnda sretine verdii deer olarak da anlalmaldr. Bununla beraber onun yolu yani sreti ou zaman yapt savalar olarak alglanp asker muhteva ve bak ile deerlendirilince gnlk hayattan ve bu hayata yol gsterici olmaktan uzaklamtr.8 Bugn onun, sade ama bir o kadar da

salam yaamn kendimize ne kadar rnek alrsak, sret ve snnet izgisinde olmakla hayatmz o kadar kolaylatrm ve onun mirasna sahip km olacamz aktr. Zira o, bu alemde varl ve tesirleriyle canl bir ekilde devam eden drt byk miras brakmtr ki bunlarn her birisi kendilerinin peygamberlik vazifesini hakk ile yerine

getirdiini, bu hizmeti en iyi ekilde baardn gstermektedir. Bunlar: Kurn- Kerm, Snnet-i Nebev, Ashab ve mmettir.9

bn Manzur, Lisnl-Arab, III, 2124 Sonraki zamanlarda da isnad ve tahri almalarnda siyere dair ilk tasnifler hadis kayna olarak gemektedir. Bkz. Mahmud et-Tahhn, Uslt-tahrc ve dirsetilesnd, Riyad 1996 s.106-112 7 Siyer ve megz konusunda daha detayl bilgi iin bkz. Mustafa Fayda Siyer ve Megz, DA, XXXVII, 319-324 8 Benzer bir tesbit iin bkz. Celal Yenieri, Hz. Muhammed ve Yaad Hayat, FAV stanbul 2000, s.21 9 Mustafa Fayda, Allahn Klc Halid b. Velid, stanbul, 1992, s. 17
5 6

MTDAN NCEK SYER ALIMALARINA GENEL BR BAKI

slam kltr ve medeniyetinde tarihe dair ilk almalar ve tarihin ilim ehlince bilim dal olarak rabet grmesi, sahabe ve tabin asrlarnda zellikle siyer ve megz alanlarnda olmak zere ensab, tabakat ve ftuh gibi sahalarda yazlan eserlerle balamtr.10 lk dnem siyer ve megz musannflar, Hz. Peygamberin (sav) Medine dnemine uygun olarak savalara daha ok yer ayrm ve bunlara ayr bir nem vermitir. Siyerin mez ile ayn manaya gelmesi de zaten bunu gstermektedir. Esasen, Resl-i Ekremin (sav) vefatndan sonra oluan siyer geleneinin, asker maksatl hareket ve seferleri daha ok ilemesi, samimiyetle yd etmenin yannda slamn hkmrn olmas iin gdlen stratejiyi11 takip edebilmek amacndan kaynaklanm olmaldr. Zira slam yayma genel hedefi iin uygulamaya konulacak planlarn Reslullah (sav) zamanndaki slama davet metodu ve tebli stratejilerine uygun olmasnn, bu hedefin daha ksa srede

gereklemesini salayaca dnlmtr.

Sahabe ve tabin devrinde

tefsir, fkh ve hadis almalar

iinde Kurn- Kerm ve hadis-i eriflerin sebeb-i nzl ve vrdlarnn bilinmesine duyulan ihtiya siyer ve tarih alanlarndaki gayretleri

10Fuad

Sezgin, Trht-trs el-Arab,(I-X) el-mcelled el-evvel-et-tedvn vet-trh, Riyad 1991, I, 275-290; Yusuf Horovitz, el-Megz el-la ve mellifha, terc. Hseyin Nassar Kahire 1952; Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, terc. Salih Tu stanbul 2001; Ayrca ksa ve zl bir literatr iin bkz. Mustafa Fayda, slam Dnyasndaki lk ehir Tarihleri ve bn ebbenin Medine-i Mnevvere Tarihi AFD, Cilt 28, s. 167168 11Strateji Franszca bir kelime olup Osmanl Trkesinde karl sevkul-cey idi. Takprzde Ahmed, bu konu ile alakal ilmi, kavdl-askir vel-cy olarak kaydeder. Bkz. Mifthus-sade ve misbhus-siydef mevztil-ulm, (I-III), Beyrut, 1985, I, 394; Reslullhn (sav) evrensel bir din olan slam yayma gayretini ifade ederken harb sanat ile alakal bu terimi de kullanmak istedik. Strateji teriminin ereveli izah iin bkz. Ahmet Davudolu, Stratejik Derinlik, stanbul, 2001, s. 31

mecbur klmtr. Siyer ve megz alanndaki ilk almalarn kimler tarafndan yapld konusunda farkl rivayetler vardr. Baz tarihiler bu alandaki ilk almann hadis tedvin almasyla bn ihab ez-Zhr (.124/742) tarafndan yapldn kaydederken12 bazlar ilk almann Urve b. Zbeyr b. el-Avvma ait olduunu ifade etmektedir.13 Siyer almalarn sralayabiliriz:14 balatan ilk alimlerden bazlarn u ekilde

Urve b. Zbeyr: Tabiinden ve Medinedeki yedi fakihten biri olup Knyesi Ebu Abdullahtr. 94/712 ylnda vefat etmitir. Annesi Hz. Ebubekrin kz Esmadr. Hz. Aienin rencisi ve yeenidir. Babas Zbeyr b. Avvm, Hz. Aie, Zeyd b. Sbit, sme b. Zeyd, Ebu Hureyre gibi ashaptan hadis rivayet etmitir.15 Siyercidir, ilk megzi

musannfdr.16 mer b. Abdlaziz, ondan daha bilgili birini grmediini ifade eder.17 Zhr de: Hibir eyin bulandramayaca bir okyanustur. ifadesini kullanr.18 bn Hibbnn nakline gre Urve, hergn Kurn- Kermi nne alarak drtte birini okur; geceleri de, geceden nasibini ihmal etmez, ibadetle megul olurdu.19

12Haleb,

nsnl-uyn f sreti emn el-memn, (I-III), Beyrut, 2004, I, 2-3; Sheyl, erRavdul-nf f erhis-Sretin-nebeviyye, (I-VII), Kahire, 1967, I, 122; zmirli smail Hakk, Siyer-i Celile-i Nebeviye-Mukaddimt, stanbul, ty., s. 20-21; M. Asm Kksal, slam Tarihi,(I-VII), stanbul, 1987, I, 10 13 bn Kesir, el-Bidaye ven-nihaye, (I-XXI), thk. Abdullah b. Abdlhasen et-Trk, 1998, XII, 476; Muhammed b. Yusuf e-m, Sbll-hd ver-red f sreti hayrilibd,(I-XII), thk. Mustafa Abdlvahid, Kahire, 1997, I, Kemal Sandk, lk Asrda slam Corafyasnda Hadis, Ankara, 1991, s. 39 14 lk dnem siyer geleneine dair zl bir literatr iin bkz. Mustafa Fayda Siyer ve Megz, DA, XXXVII, 319-324 15 Buhr, et-Trh el-kebr, (I-IX), ty., VII, 31 (nr.138) 16 bn Kesir, Bidye, XII, 476 17 brahim b. Ali b. Yusuf e-rz, Tabaktl-fukah, Darul-Kalem, Beyrut, ty., I, 41 18 bnl-md el-Hanbel, ezertz-zeheb f ahbri men zeheb (I-IV), Beyrut, ty., I, 104 19 bn Hibbn, Kitbs-sikt, (I-X), ner. Muhammed Abdlmud Hn, 1973, V, 195 Ayrca bkz. aban z, lk Siyer Kaynaklar ve Mellifleri, (Doktora Tezi) ASBE, slam Tarihi ve Sanatlar ABD, Ankara, 2006, s.132-157

Ebn b. Osman b. Affn: Ebu Sad Ebn b. Osman b. Affn elmevdir. 105/723 ylnda vefat etmitir. Hz. Osmann olu, Medine valisi ve muhaddis tabidir.20 Ebn, babasndan, Zeyd b. Sbit ve sme b. Zeydden hadis rivayet etmi, kendisinden de olu

Abdurrahman, mer b. Abdlaziz, Zhr, Amr b. Dnr, Ebuz-Zind ve daha bakalar rivayette bulunmulardr. Yahya el-Kattn, Ebn Medinenin on fakihi arasnda saymakta, Amr b. uayb da hadisi ve fkh ondan daha iyi bilen birini grmediini sylemektedir.21 bn Sad, 22 cl ve bn Hibbn da Ebn b. Osmann gvenilir bir muhaddis olarak kaydederler.23 Zirikl Ebn b. Osmann ilk siyer mellifi olduunu

syler.24 Bu ilmin nclerinden biri olan Ebnn bu konuyla ilgili hadisleri ihtiva eden Kitbl-Megz adl bir eserinden bahsedilmekle birlikte25 bu kitabn Ahmer lakabyla tannan Ebn b. Osman b. Yahya el-Becelye ait olduu da ileri srlmektedir.26 Ancak Zbeyr b. Bekkr veliaht Sleyman b. Abdlmelikin o srada Medine Valisi olan Ebn b. Osman b. Affan ile grt ve megzye dair eserinden kendisi iin bir nsha istinsah ettirmek istediini syler ki bu bilgiler eserin Ebn b. Osman b. Affna ait olduu grn destekler.27

bn ihb ez-Zhr: Muhammed b. Mslim b. Ubeydullah b. Abdullah b. ihb el-Kura el-Meden ez-Zhr (.124/742). Hicaz blgesinin mehur muhaddis ve fakhidir.28 bn Hibbnn nakline gre,

bn Sad, Kitbt-Tabakt el-kebr, (I-XI), thk. Ali Muhammed mer, Kahire, 2001, VIII, 151 21 bn Kesr, Bidye, XIII, 18 22 bn Sad, Tabakt, VII, 150 23 bn Hibbn, Sikt, IV, 37 24 Zirikl, el-Alm kms tercimil-eherir-ricl ven-nis minel-Arab vel-mstaribn vel-msterikn, (I-VIII), Beyrut, 2002, I, 27 25 Sezgin, Age, I, 278 26 Selahaddin Polat, Ebn b. Osman b. Affn, DA, X, 66-67 27 Zbeyr b. Bekkr, Ahbrul- muvaffakyyt, Badat, 1972, s. 331-333; ayrca bkz. aban z, Age, s. 187-197 28 Sandk, Age, s.40-41
20

Sahabeden on kiiyi grm, zamannn en iyi hafz ve fzl bir kimseydi.29 Henz 20 yanda iken tahsile balad. Sekiz yl bnlMseyyebden ders ald. el-Kasm b. Muhammedin de tevikiyle Hz. Aienin kucanda byyen ve daha sonra Zhr tarafndan tkenmez bir denizdi diye tavsif edilen Amre bint Abdurrahmana ve ayrca Deniz gibi ilme sahip drt Kureyli diye vasflandrlan bnl-Mseyyeb, Urve b. Zbeyr, Ebu Seleme b. Abdurrahman ve Ubeydullah b. Abdullaha talebelik yaptn vnerek ifade ederdi.30 Fukaha-i Sebann ilmini hfzetmiti.31 Buhrnin ifadesiyle zamannn en bilgilisiydi.32 Onun hadis ilmine yapt en byk hizmeti phesiz Halife mer b. Abdlazizin emriyle, dank sahifelerde ve hafzlarda duran ve bu haliyle kaybolmaya mahkum olan hadisleri ilk defa toplayp tedvin etmi olmasdr.33

Bu alimlerden baka siyer megzi konusunda, Sad b. elMseyyeb (.94/713), ab (.103/721), el-Kasm b. Muhammed (.107/725), sm b. mer b. Katde (.120/737), rahbil b. Sad (.123/740) de ilklerden saylmaktadr. Ancak bu muhaddis ve tarihilerin eserleri bize ulamamtr. Bunlar takip edenler, Musa b. Ukbe (.141/758), Mamer b. Rid (.153/770), Muhammed b. mer el-Vkd (.207/822), Muhammed b. Sad (.230/845) gittike

genileyen bir siyer ve megzi yolu atlar. Sonraki dnemlerde gerek ilim dal gerekse toplumun din ve dnya grlerini canl tutan, kltrn dinamik bir muharriki olarak siyer, kendine gzel bir yer edinmi ve bu alandaki baz almalar hem salam ve gvenilir
bn Hibbn, Sikt, V, 349 Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, Kitabl-ilel ve marifetr-ricl, thk. Talat Koyiit, smail Cerraholu, Ankara, 1963, s.29 31 bn Hallikn, Vefeytl-ayn ve enbu ebniz-zemn (I-VIII), thk. hsan Abbas, Beyrut, 1968, IV, 177 32 Buhr, et-Trh el-kebr, I, 220-221 (nr. 693) 33 Ebu Nuaym el-Isfehn, Hilyetl-evliy ve tabaktl-asfiy (I-X), Msr, III, 363; ayrca bkz. aban z, Age, s. 207-229
29 30

olmalar hem de muhteva asndan farkl renklere sahip olmalar itibariyle ne kmtr. Bunlardan, yzyllar boyunca en fazla okunan, erh edilen veya kaynak olarak kullanlan siyerler zmirli smail Hakknn ifadesiyle siyer-i erbea olarak mehur olmutur.34 Bu drt siyer kitab unlardr: Sret-i bn Hiam, Sret-i bn Seyyidnns, Sret-i miyye ve Sret-i Halebiyye.35 Siret-i bn-i Him: Musannf Ebu Muhammed Cemaleddin Abdlmelik b. Hiam b. Eyyb el-Himyer al-Basr el-Msrdir (. 218/833).36 bn Hiam, kaynaklarda tarih, ahbar, ensab, iir, nahiv ve lugat alimi olarak tantlmakla birlikte hocalar eserleri ve grleri hakknda bilgi bulunmamaktadr. bn shakn (.151/768) Sret bn shak diye de bilinen Kitabl-mbtede vel-mebas vel-megzsini37 yeniden tertip eden bn Hiam hretini bu esere borludur.38 bn shakn bu eseri Hz. Peygamberin (sav) hayatna dair yazlm siyer ve megz

eserlerinden bize kadar gelenlerin ilkidir.39 Eseri hazrlarken bn shakn en mehur ravilerinden Ziyd b. Abdullah el-Bekknin KfBadd diye mehur olan nshasn esas alarak eseri ksaltm, bu arada baz ilavelerde bulunmutur. Kitap zamanla onun adyla Sret bn Him diye anlr olmutur.40 Kft (.646/1248), Zeheb

zmirli smail Hakk, Siyer-i celile-i nebeviyye, s. 33 Siyer musannflar ile eserlerinin isminin Farsa terkip ile ifade edilmesi, hem zmirli smail Hakknn ifadesini aynen nakletme abas hem de bylece Osmanlnn son dneminden bize intikal eden ilim geleneini yaatma arzusudur. Nitekim Ktb-i Sitte, mam- Azam gibi terkiplerde bu gelenek hala yaamaktadr. Msterikler ise byle bir usul veya terkip kullanmamaktadr. Buna gre es-Sretn-nebeviyye libni Him ksaca Sret-i bn Him olarak ifade edilebilmektedir. Elbette ki eserin Arapa orijinal ismi iin byle bir terkip kullanlamaz. 36 bn Hallikn, Sheylden naklen onun 213/828 ylnda vefat ettiini syler. bn Hallikn, Vefeyt, III, 177 (nr. 380) Fakat bu bir vehimdir. 37 bn shak, es-Sretn-nebeviyye libni shk, (I-II), ner. Ahmed Ferd el-Mezd, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut. 38 Mustafa Fayda bn Him, DA, XX, 71-2 39 Mustafa Fayda, Kitap Tantm-bn shkn Sreti, AFD. Cilt 23, s. 542 40 bn Hiam, es-Sretn-nebeviyye libni Him, (I-IV), ner. mer Abdsselam etTedmr, Beyrut, 1990
34 35

(.748/1347), bn Kesir (.774/1372), bnl-md (.1089/1679), bn Hallikn (.681/1282) ve Sehv (.902/1497) gibi mellifler bu eseri Hz. Peygamberin (sav) hayatna dair yazlm en salam ve en iyi siyer kitab olarak kabul etmilerdir.41 mer Abdsselam et-Tedmrnin (IIV, Beyrut, 1987,1990) ve Mecd Feth es-Seyyidin (I-IV, Tanta, 1995) neirleri zikredilebilir.42 Sret-i bn Seyyidnns: Ebul-Feth Muhammed b. Muhammed el-Yamer (.734/1334). Muhaddis, fakh, edp ve tarihidir. bn Seyyidnnas, tahsilini

tamamladktan sonra, Kahiredeki el-Medresetl-Kmiliyyede hadis eyhi ve mderrisi olan hocas Takyyddin bn Dakkld

(.702/1302), onu yanna yardmc olarak ald. Safed (.764/1363), bn Hilal el-Makdis (.765/1364), bn Rfi (.774/1372) ve bnlMlakkn (.804/1401) gibi ahsiyetler onun talebesi oldu.43 Bata Zeheb olmak zere eitli alimler tarafndan hadisi, hadis ravilerini ve tabakalarn, hadiste ihtilaf edilen konular, hadislerdeki gizli kusurlar iyi bilen, rivayet ettii konularda kendisine gvenilen bir alim ve Msr lkesinin hafz olarak kabul edilen bn Seyyidnnasn ayn zamanda dil ve edebiyat sahasnda otorite sayld ve klfetsiz iirler kaleme ald belirtilmektedir.

Eserinin tam ismi Uynl-eser f fnnil-megz ve-emilves-siyerdir.44 Bu eserde bn shakn Sresini rnek edinip Resl-i Ekremin (sav) soyunu, kronolojik sraya gre hayatn, savalarn, mucizelerini ve emilini ele almtr. Konular ilerken ncelikle Ktb-i
41Mustafa 42Ayrca

Fayda , bn Him, DA, XX, 72 bkz. aban z, lk Siyer Kaynaklar ve Mellifleri, s. 418-433 43M. Yaar Kandemir bn Seyyidnns, DA, XX, 316-317 44bn Seyyidnns, Uynl-eser f fnnil-megz ve-emil-ves-siyer,(I-II), Muhammed el-d el-Hatrv-Muhyiddin Mest, Mektebet drit-trs-Mektebetbni Kesr, ty.

Sitte ile dier hadis kaynaklarndaki rivayetleri senedleriyle birlikte zikretmi, bir ksm gnmze ulamayan Musa b. Ukbe ve bn izin Megzsinden, tarih tabakat ve ensab kitaplarndan yararlanm, rivayetlerde geen nadir kelimeler, sened ve metinlerdeki baz meseleleri her konunun sonunda aklamtr. Eser, bu ekliyle dier siyer kitaplarndan farkl olarak bir hadis kitab nitelii tamaktadr.45 ki cild olarak baslmtr. (I-II Kahire 1356; Dmak 1358; I-II Beyrut 1394/1974, I-II 1402/1982; nr. Muhammed el-d el-Hatrv-

Muhyiddin Mest, I-II Medine-Dmak 1413/1992) Sret-i miyye: Musannf Ebu Abdullah emsddin Muhammed b. Yusuf esSlih e-mdir (.942/1535). Alim, salih ve pek ok ilimde stad idi. Hi evlenmemi olan e-m, misafirlerine bizzat kendisi yemek piirir ve ikram ederdi. Az uyur, ok ibadet ederdi. Bir ilim talebesinin vefat ettiini ve ardnda da reit olmayan ocuklar braktn duysa hemen onlar himayesine alr ve ielerini temin ederdi. Valilerin ve

yardmclarnn ihsanlarn kabul etmez, onlarn sofralarndan yemezdi. Eserinin tam isimi Sbll-hd ver-red f sreti hayril-ibddr. Eserine yaklak bin kitap kaynaklk etmitir. nsanlar onun eserini yazmak, ondan bir nsha edinmek iin yolculuklar yapmlardr.46 Sret-i Halebiyye: Ebul-Ferec Nruddn Ali b. Burhanddn brahim b. Ahmed elHaleb (.1044/1635). 975te (1567-8) Kahirede dodu. Uzun yllar emseddn er-Remlnin derslerine devam etti. Muhammed el-Bekr, Nreddn ez-Zeyyd, ehbeddn Ahmed b. Kasm, el-Abbd gibi fi alimlerden hadis rivayet etmi, kendisinden de ehbeddn el-Acem ve Nureddn e-ebrmellis rivayette bulunmulardr. mam finin
45 46

M. Yaar Kandemir, bn Seyyidnns, DA, XX, 317 m, Sbll-hd, I,

kabri yaknndaki Slihiyye Medresesinde mderrislik yapan Haleb ilmiyle amil, gzel ahlakl, alkan bir kimse olup hayatn ilim renmek ve retmekle geirmitir.47

Eserinin tam ad nsnl-uyn f sreti emn el-memndur. 1043te (1633) tamamlad eserini bn Seyyidnnsn Uynl-eseri ile emseddin e-mnin es-Sret-miyyesini ihtisar ederek meydana getirmitir. Ayrca esere Muhammed b. Sad el-Bsrnin el-Hemziyye fil-medihin-nebeviyye ile el-Kevkibd-drriyye f mehdi hayrilberiyye adl eserleri, bn Seyyidnnsn Bral-lebb bi-zikral-habb adl divan ve Takyyddn es-Sbknin et-Tiyyesinden baz ilavelerde bulunmutur. Tek cilt olarak eitli basklar yaplan eser (Kahire 1280, 1304, 1308, Bulak 1292),48 son olarak Drul-marife tarafndan 2004 ylnda cilt olarak baslmtr.49

mtdan nceki siyer almalarna genel olarak baktmzda, asr- saadetten itibaren konular asndan gittike daha muhteval hale geldiini grmekteyiz. Eserleri bize ulamam veya ksmen ulam melliflerle, ilk dnem siyer yazarlar arasnda zellikle bn shak ve bn Hiamn siretleri geni bir muhtevaya sahip deildi. Bu cmleden olarak Vkdnin Megzsi, savalar ve baz hukuki kararlar ihtiva

etmekteydi. Bu anlay bn Hazmn (.456/1064) Cevamius-siyeri ve bn Abdlberin (.463/1071) ed-Drer fihtisaril-megz ves-siyer isimli eserlerinde devam etmi; bn Hiamn eserinin en geni erhi olan, Sheylnin (.581/1185) er-Ravdul-nf f erhis-Sretin-nebeviyye isimli eseriyle de bu gelenek srmtr.

47 48 49

Cevat zgi, Haleb, Nureddn, DA, XV, 232-233 Cevat zgi, ay. Haleb, nsnl-uyn f sreti emn el-memn, (I-III), Beyrut, 2004

10

el-Vefa

bi-tarfi

fezilil-Mustaf,

bnlCevzi

(.597/1201)

tarafndan kaleme alnm, dierlerine gre geni bir muhteval bir siyerdir. Eser, Hz. Ademin su ile toprak arasndayken Reslullahn (sav) peygamber olduuna dair hadislerle balamaktadr. Bablar halinde tasnif edilen eser hicrete kadar kronolojik sray izlerken, hicretten sonra mucize, hasis, kulland eyalar, grn gibi konular ele almaktadr. Bu balklardan biri de gazvelerdir. Reslullah (sav)n heyetleri kabulne ve yazd mektuplara da yer veren mellif, vefatndan sonra kyamet ve har gibi konularda, Reslullahn (sav) faziletine dair hadisleri zikreder. Vefda fkh konulara Reslullahn (sav) orucu, namaz, hacc gibi- yer verilse de sadece ilgili hadisler aktarlm ve mellif herhangi bir yorum ilave etmemitir.

Zdl-med f hedyi hayril-ibd

ise,

siyerde

bir

dnm

noktasdr. bn Kayyim el-Cevziyye (.751/1350) bu eserle siyer yazclna yeni bir bak as kazandrm ve fkhus-sre geleneinin olumasn yani siyer almalarna sistemli bir ekilde, fasllar halinde fkh hkmlerin girmesini salamtr.50 Bylece siyerin, sadece fkh tarihi deil ayn zamanda fkhla da beraber ilenmesi yolu almtr. Eser, Reslullahn (sav) nesebi, anne ve baba tarafndan nineleri, ilk ayetler, isimleri, evlatlar, amcalar, cariyeleri, yazmalar gazveleri gibi siyerin daha nceki konularn ihtiva etmekle beraber mestler zerine meshi, namaz, sehiv secdesi, vitir namaz, duha namaz, ksf namaz, istisk duas, cenaze namaz ve kabir ziyareti gibi konulara da yer vermitir.51 Ftr sadakas, oru, nafile orular, itikaf ve zellikle de hac ve umre ile alakal yer yer fkh balklarla onbe kadar fasl aarak52

Fkhus-sre ile alakal ayn isimde gzel bir alma iin bkz. Sad Ramazan El-Bt, Fkhus-sre, am, 1991 51 bn Kayyim el-Cevziyye, Zdl-med f hedyi hayril-ibd, (I-IV), thk. Abdrrazzk elMehd, Beyrut, 2005, I, 100-180 52 bn Kayyim, Zdl-med, I, 200-346
50

11

siyerde

fkh

hkmleri

tartma

hususunda

geni

bir

zemin

oluturmutur. Gazvelere de yer veren bn Kayyim, Resl-i Ekremin (sav) tp ile ilgili hadislerine bir cilt tutacak kadar geni yer ayrmtr. Son ciltte ise daha ok Allah Reslnn al-veri, nikah ve sair konularda verdii hkmler yer almaktadr. Eser bu ynleriyle siyer alannda fkha doru genilemenin ncs olmutur.

Buraya kadar aktarlan bilgilerde de grld gibi siyerin konusu gittike genileyen bir yap arz etmektedir. Bu genileyen muhteva srecinde mtn yeri phesiz mhimdir. Zira, hem Zdlmeddan sonra farkl konular ihtiva eden ikinci eserdir hem de Siret-i amiyye ile sistematik hale gelecek siyerin ncsdr. Siyerin, dinler tarihi gibi balklar da iine alacak ekilde geni bir yapya

kavumasn salayan eser, Hz. Peygamberin (sav) hayatyla alakal btn malzemeyi, ister hadis literatrnde isterse dier sahalardaki bilgileri siyerde toplama usuln pekitirmitir. Bununla beraber Zdl-med ile mukayese edildiinde eserin fkh ynnn ok zayf kald, fkhus-sre bakmdan yeni bir genileme ya da farkl bir bak as getirmediini vurgulamak gerekmektedir. Cevmius-siyer, Drer, Uynl-eser ve Ravdl-nf ile karlatrldnda ise bu eserlerdeki ehl-i hadis anlaynn fazlasyla ve genileyerek devam ettiini

syleyebiliriz. Zaten Makrznin izgisi hep hadis olmutur. lave etmek gerekir ki Ehl-i rey, siyer ve tarihilik bakmndan Ehl-i hadise gre ok gerilerde kalm; siyer, megz ve tarih almalarnn ilesini eken ve bayraktarln yapan, Ehl-i hadis olmutur.53

Siyer ve megz almalarnn Ehl-i rey yani Hanefiler arasnda ok maruf olmamas fkhn fazla arlk kazanm olmasndandr. Hatta denilebilir ki, siyer (kitbs-siyer) kavramn Resl-i ekremin (sav) hayat deil devletler umum ve husus hukuku anlamnda kullananlar sadece Hanefiler yani Ehl-i reydir. fi, Malik, Hanbel ve Zahir alimleri fkh kitaplarnda, Hanefilerin kulland bu lafza mukabil Cihad (kitbl-cihd) lafzn tercih ederler.
53

12

BRNC BLM MAKRZNN HAYATI, GRLER VE ESERLER

13

1.MAKRZNN HAYATI, GRLER VE ESERLER

Memlkler devri, slam ilimlerdeki gelimeler bakmndan slam tarihinin en parlak dnemlerinden biridir. Dou slam dnyasnn Mool, Endlsn ise Hal istilalarna urad bir dnemde kurulan Memlk Devleti lkelerini terk etmek zorunda kalan pek ok alimin snd bir yer oldu. Kahire ve Dmak, slam dnyasnn en nemli iki ilim merkezi haline geldi. lm almalar destekleyen devlet adamlar, lkede, Zengler ve Eyybler zamanndan kalan medreselerin saysn daha da oalttlar. Bu medreseler ayn zamanda zengin ktphanelere de sahiptiler. Memlkler dneminde krat, tefsir, hadis, fkh ve tarih alanlarnda pek ok alim yetimitir. Bazlar birer mrid olan sultanlarn desteiyle glenen tasavvuf haraketi sosyal hayata

damgasn vurmutur. Mehur ahslar ve hadis riclini tantan en muteber eselerden pek ou bu dnemde kaleme alnmtr. bn Hallikn, Ktb (.764/1363), Safed, bn Hacer el-Askaln,

(.852/1449) Zeheb ve emseddin Sehv bu sahann en mehurlardr. Mahall tarih almalarnda Makrz ve onun yolunu takip eden bn Tariberd, Sehv ve bn ys eserlerinde Msr her ynyle

anlatmlardr.54

1.1.Doum Yeri ve Tarihi

Ebu Muhammed Takyyddin Ahmed b. Ali b. Abdlkadir b. Muhammed b. brahim b. Muhammed b. Temim b. Abdssamed b.

Temim el-Makrz e-fi, IX./XV. asrn yetitirdii byk tarihilerden

54

smail Yiit, Memlkler, DA, XXIX, 94-95

14

biridir. 766/1364-1365 ylnda Kahirenin Bercevan semtinde dodu.55 Bugnk Lbnann Balebek ehrinin Makrize semtinden Msra g eden bir aileye mensuptur. Makrz nisbesini Balebek kentinin bir mahallesi olan Makrizaya nisbetle ald ifade edilmekle beraber56 bu nisbenin sadece Takyyddin Ahmedin nisbesi olmad, ok daha nceden buraya g eden dedelerinden beri kullanlageldii de sabittir.57

1.2.Nesebi

Makrz, nesebinin Ftm hanedan yoluyla Resul-i Ekreme (sav) dayandn ifade eder.58 Burada iki iddia vardr. Birincisi, Makrznin Ftm olduu, ikincisi de Ftm soyunun Hz. Peygambere (sav) dayand iddiasdr. Birinci iddia Makrznin adalar tarafndan temkinle karlanm; ikincisi ise aada gelecei zere bir ok alim ve tarihi tarafndan reddedilmitir. Makrznin, kendisinin Ubeyd

olduuna dair delili, babasnn onu el-Hkim Camiine59 gtrerek te bu senin dedenin camiidir. demi olmasdr. Mellife gre bu hadise, onun Ubeydlerden olduunu gstermede yeterlidir.60 Zaten baka bir
bn Hacer, nbl-umr bi-ebnil-umr, (I-IV), thk. Hasan Habei, Kahire 1998, IV, 188; bns-Sayraf, Nzhetn-nfus vel-ebdn f tevrhiz-zemn, (I-IV), thk. Hasan Habei, Kahire 1970-94, IV, 242; evkn, el-Bedrut-tli bi-mehsini men badelkarnis-sbi (I-II), Kahire, 1348, I, 79; Zirikl, Alm, I, 177; mer Rz Kehhle, Muceml-mellifn tercim musannfil-ktb el-Arabiyye, (I-IV), Messesetr-risle, ty, I, 204; Muhammed Mustafa Ziyde, Tarihu hayatil-Makrz (Dirst anil-Makrz iinde) yry. 1971, s. 13; Syt, bu tarihi 769 olarak verir. Bkz. Syt, Husnlmuhdara f trhi Msr vel-Khira, (I-II), thk. Muhammed Eb Faysal brahim, 1967, I, 557 56 Badatl smail Paa, Hediyyetl-rifn esml-mellifn ve srul-musannifn, (III), Beyrut, 1955, I, 127; Zirikl, Alm, I, 177; rfan Aycan, deolojik Tarih Okumalar, Ankara, 2002, s. 143 57 Makrz, Drerl-ukdil-feride f tercmil-aynil-mfde (I-IV), thk. Mahmud Cell, Beyrut, 2002, I, 13 58Ebul-Mehsin, en-Ncmz-zhire f mlki Msr vel-Khire, (I-XVI), thk. Muhammed Hseyin emsddin, Beyrut, 1992, XV, 226 59 Bu cami, el-Hkim Biemrillah tarafndan 1003te bitirilmitir 60 bn Hacer, nb, IV, 188
55

15

delili yoktur. Makrz bu mesele iin bize bir soy aac da vermez. Sehv Makrznin sadece bu ifadelere bakarak Ubeyd/Fatm olduunu sylemesini makul kabul etmez.61

Mellif, Ftm olduunu syledikten sonra Ftmlerin nesebinin sahih olduunu ispatlamaya alr. Dolaysyla Makrz kendini, Ftmlerin nesebi ile alakal mnakaann tam ortasna bulur. Halbuki Ubeydullah el-Mehd ile balayan bu hanedann soyunun Hz.

Peygambere (sav) dayanmas, shhat bakmndan olduka phelidir. Makrznin Ehl-i beyt sevgisi ve Ftmlerin kudret ve ihtiamndan manev bir pay alma arzusu onu, bu nesebin sahih olduunu, hibir phe ve karklk olmakszn Muhammed b. smail b. Cafer es-Sadk yoluyla Resul-i ekreme (sav) dayandn ispata zorlar. bn Halduna olan sevgisinin belki de bir ksmn onun, Ftmlerin nesebinin Cafer es-Sdkn hususunda hanedannn olu bir smail phe kanalyla Resulullha ve aksi (sav) dayand Abbas

bulunmadn sebebiyle

iddiann

propagandas

ktn

sylemesi62

oluturmaktadr. bn Hacer, baz Mekkelilerin, Makrznin yazd bir eseri ona okuduklar zaman Makrznin, eserin ba tarafna 300 ylndan evvel bat diyarnn hakimi, Kahireyi in eden izzet sahibi ve Ubeydlerin ilk sultan Ubeydullah el-Mehdye nisbetle diye yazm olduunu grdn nakleder.63 Sehv de makul kabul etmemekle beraber Makrz iin Ubeyd nisbesini kullanr.64

Sehv, ed-Davul-lmi II, 23 62 bn Haldun, ber, I, 27-28 63 bn Hacer, nb, IV, 188 64 Sehv, ed-Davul-lmili-ehli karnit-tsi (I-XII), Beyrut, 1992, II, 21; ayn nisbeyi Hayreddin Zirikl de kullanr bkz. Alm, I, 177
61

16

Makrz,

eserlerinde

ayr

balklar

aarak

Ftmlerin

neseplerinin sahihlii konusunda iki farkl gr olduunu belirtmitir. Htat isimli eserinde onlarn Hz. Ali soyundan geldiini reddedenlerin grlerini u ekilde nakleder: Bu gre gre Ftmler Deysn elBnnin soyundandrlar. Bazlar, Ubeydullahn (ilk halife Ubeydullah elMehd) Yahudi olduunu sylemilerdir. Onlara gre izah yledir: Babas Hseyin b. Ahmed, Selemiyyeli Yahudi bir kadnla evlenmitir. Bu kadnn da lm demirci kocasndan bir olu vardr. Hseyin, bu ocuu yetitirmi, ona ilim retmi ve z olu olmaynca imameti bu Yahudi kkenli vey oluna devretmitir. O ocuk ise Ubeydullahn ta

kendisidir.65 Btn bunlar naklettikten sonra, bu iddilarn gerekliini reddederek uydurma olduklarn syleyen Makrz, Ftmlerin

neseplerinin Hz. Aliye ulamasnn sahih olduunu kesin bir hkm olarak ortaya koymutur.66

Ebul-Mehsin

bn

Tarberd

(.874/1470),

Eb

Bekir

Bkllnden (.403/1013) nakille bu hususta unlar anlatmaktadr: el-Kaddh Ubeydullahn atas olup bir Mecusiydi. Ubeydullah Maribe girdikten sonra kendisinin Ali soyundan olduunu ne srmtr. Nesep limlerinden kimse bunu dorulamamtr. Ubeydullah habis bir batn olup slam yok etmeye ok istekliydi. Bu nedenle insanlar doru yoldan saptrmak iin fkh ve ilmi ortadan kaldrm; evlatlar da onun yolundan giderek arab ve fuhu mbah grmler ve etrafa dler gndererek Rafizilii yaymlardr. Kaddh yalanc bir bozguncu olup Karmat davetinin asl ona dayanr.67 bn Tarberd, bir baka rivayete dayanarak Ubeydin babas Selemiyyeli cmert bir Yahudi olduunu

65Makrz,

el-Meviz vel-itibr bi-zikril-htat vel-sr (I-III) thk.Muhammed Zeynuhum, Medha e-arkv, Kahire, 1998, II, 26 66Makrz, Meviz II, 26-28; Ayrca bkz. ttizul-hunef bi-ahbril-eimmetil-Ftmyyn el-hulef, Thk. Cemaleddin e-eyyl, Kahire, 1996, s. 22-27 67Ebul-Mehsin, Ncm, IV, 79-81

17

belirterek unu ilave eder: Ubeydin ismi Sad idi. Maribe geldiinde Ubeyd ismini ald ve sahih olmayan bir nesep ortaya att.68 Nesep alimlerinin Ubeydullahn nesebinin sahih olmadn ortaya

koyduklarn belirten bn Tarberd, Bkllnnin, Kefu esrrilBtniyye adl eserinin banda bunu ispatladn kaydeder. Kendi

grn dile getiren Ebul-Mehsin, onlarn tensuh ve hulul inancn savunan zndk batnler olduunu belirtir ve buna Hkimi rnek olarak gsterir.69 Ubeydullah el-Mehdnin nesebinin sahih olmadn

syleyenler arasnda Takyyddin Ahmed bn Teymiyye (.728/1328), bnl-Cevz (.597/1201), Ebul-Hmid sfern (.406/1016), Kudr (.428/1037), es-Sl, Ebul-Fazl el-Hemedn ve Kalkaend

(.821/1418) 70 gibi tarihi ve fakihler saylmaktadr.71

1.3.Ailesi ve Hocalar

Makrznin ilk hocalar anne tarafndan dedesi bn Si gibi aile iinden olduu iin bu iki konuyu beraber ele aldk. Zira slam kltrndeki kk yata eitim anlay, alimlerin ocuk ya da torunlarnn da kendi izlerini takip etmelerini istemelerinden ve bu husustaki hassasiyetten kaynaklanmtr. Aile iinde, edebi adab renen ocuklar, eer bir alim varsa ondan ilk tahsili alyor ve hemen, daha iyi yetimesi iin o ehirde mehur olan bir alimin ellerine teslim

Ebul-Mehsin, Ncm, IV, 80 Ebul-Mehsin, Ncm, V, 325 70 Kalkaend, Subhul-a f snatil-in, (I-XV), ner. Muhammed Hseyn emsddin, Beyrut, 1987/1407, V, 118-119; Btn smailler iin bkz. XIII, 238-251 71 Muzaffer Tan, smailiyyenin Teekkl Devri, (Doktora Tezi) ASBE Temel slam Bilimleri-slam Mezhepleri Tarihi ABD, Ankara, 2005, s. 151-162
68 69

18

ediliyordu. Makrznin tahsil hayat da ilm bakmdan tannan bir ailede byle balamtr.72

O sralarda Kahire, slam dnyasnn mhim ve byk ehirlerindendi. Zira, mellifin yaad dnemin yz sene ncesinden beri bu ehirde hkm sren ve hakimiyeti Msr, altn hilal nihayet Frata kadar genileyen Memlklerin bakenti idi.73 Takyyddin Ahmedin baba tarafndan dedeleri ounlukla Hanbel Mezhebine mensup idiler. Hanbel fukahas arasnda dedesinin hatr saylr bir yeri vard. Makrznin baba tarafndan dedesi, Ebu Muhammed Muhyiddin Abdulkadir b. Muhammed b. brahim Balebekk el-Hanbel ed-Dmak, Kahireye sk sk uramasna ramen oraya yerlememiti. Hanbel fakihlerinin nde gelenlerinden ve muhaddislerin

byklerindendi. 12 Rebiulevvel 732/1332 Dmakta 60 yanda vefat eden Ebu Muhammed, buradaki sf mezarlna defnedildi.74

Balebekde Zeyneb bint el-Kindden, Dmakta mer b. el-Kavvstan hadis dinlemi, ok kitap yazm ve yazdklarn pek ok kere okutmutu. Kahireye geldiinde fakih muhaddislerden saylarak izzet ve ikram grmt.75 Muhyiddin Abdlkadirin ei ve Alaeddin Alinin annesi Zeyneb bint Kemalddin el-Makdis de (646/1249-745/1345) ehl-i hadis bir hanmd. Makrz, Burhaneddin brahim bn Cemann ondan mam Mlikin Muvattan dinlediini nakleder.76

Makrz, Davus-sr f marifeti haberi Temm ed-Dr, ner. Muhammed r, ty, s. 11 73 Makrz, Msevvedet kitabil-meviz vel-itibar bi-zikril-htat vel-sr, thk. Eymen Fud Seyyid, Londra, 1995, s. 37 74 Makrz, es-Slk f marifeti dvelil-mlk, (I-IV), thk. M. Mustafa Ziyde, 19341958, Said Abdlfettah r Kahire, 1970-73, II, 365; Makrz, Drer, II, 517 ; bn Hacer, ed-Drerul -kmine f aynil-mie es-smine (I-V), thk. Muhammed Seyyid, Kahire, 1966, III, 5 75 Makrz, Drer, I, 17 76 Makrz, Drer, I, 86
72

19

Babas Alaeddin Ali b. Abdlkadir, Dmakta domakla beraber Kahireye yerleerek burada mehur edip ve fakih77 Hanef fukahasnn byklerinden eyh emsddin Muhammed b. Abdurrahman b. Ali b. es-Siin kz Esm ile78 765/1365 senesinde evlendi.79 eyh

emsddin, yedi krati okumu, pek ok stattan hadis dinlemi, Arapa, edebiyat, krat, hadis, fkh ve uslde son derece kabiliyetli bir zatt.80 Pek ok yerde mderrislie tayin edilmiti. 765/1365 senesinde Drul-adl ftasna sonra kazaskerlie ve 773/1372 senesinde bn Tolun Camiinde Hanefi fkh tedrisi gibi mhim vazifelere atand. bn Tolun Camiinde talebeler gece gndz kraat ilmi almak iin de ona uruyorlard. Bu talebelerden biri de Makrz idi. leriki sayfalarda daha geni ele alnaca zere Makrz burada Hanef fkhna dair

muhtasarlar ezberledi.81 Bu eitimi, dedesi 776/1375 ylnda 69 yanda vefat edinceye kadar devam etti.82

Makrznin babas Alaeddin Ali, kaynpederinin btn resmi vazifeleri ve devlet erkan ile ilikisinden, gayret ve alkal sayesinde istifade etmi, devlette eitli grevler almtr. Mellifin aile iindeki ilk fkh hocas baba tarafndan dedesi bn Sidir. Fakat babasndan da farkl bir alanda yani diplomasi ve devlet erkan ile muamele gibi ilerde ok iine yarayacak bilgiler edinmitir. O sralarda, Msrda afii ve Mlik mezhepleri yaygn olmakla beraber, eyh emsddinin kzyla evlenmekle Hanefi fukahasna yaknlk kuran83 Alaeddin Ali, Hanbel idi.84 Tevk grevi (tevk-i sultn) gibi birka vazifeye atand. Kitabet-i
bn Hacer, nb, IV, 187 Makrz, Msevvede, s. 38 79 Makrz, Drer, II, 517 80 Makrz, Drer, III, 256 81 Sehv, ed-Davul-lmi II, 22 82 bnl-Cezer, Gyetn-nihye f tabaktil-kurr (I-III), Kahire 1932, II, 164; Sluk, III, 245; bn Hacer, nb, I, 95; bn Hacer, Drer, III, 4 83 Makrz, Drer, I, 29 84 Makrz, Drer, I, 14
77 78

20

ina ve hesapta mahir idi.85 Makrz, babasnn dnyadan epeyce nasiplendiini, makam ve mevkiler elde ettiini ve bu cmleden olarak Emir Aktemr el-Hanbelnin onu, dvanda hazr bulunma ve tevk ileri iin Msrda Nib-i Saltanat vazifesine atadn ilave eder. Babas, btn bu devlet ileri, makam ve mala ramen zhdne ve iffetine itina ederek dine ve kiilie leke getirecek her trl tavr ve hareketlerden, lm onu Kahirede yakalayncaya kadar kanmtr.86 Esm bint Muhammed b. es-Sie yaklak 14 yl hayat arkada olan Alaeddin Ali, 779/1384 senesinde, Ramazan aynn 25inde bir pazar gn 50 yanda vefat etmi87 ve Nasr Kapsnn dndaki mezarla

defnedilmitir. Makrznin annesinin sylediine gre 14 yl boyunca hastalk dnda gece namazn hibir zaman brakmamtr.88 Babas evlendikten bir yl sonra dnyaya gelen Makrz, babas ldnde 13 yandadr. Belki de ok eyler paylaamadndan, babasnn

biyografisi annesininkinden ok daha ksadr.

Esm hanm ise Makrznin ifadesine gre dindar, hakm, sabrl ve bilgili olmasyla zamannn kadnlarnn en faziletlisiydi. Alaeddin Aliden evvel, 12 yanda iken, Necmeddin el-Muhelleb diye bilinen biriyle evlilik yapm, ondan ayrldktan sonra da 765/1364te

babasyla evlenmiti.89 Kocas Alaeddin Ali ldnde Esm hanm 32 yandayd. Mellif annesinin biyografisini verirken birka sayfa onun hatralarndan bahsetmi; zellikle sabrn, zhdn ve abuk

fkelenmemesini vmtr. Bir hatrasn yle nakleder: Annem, gz kapaklarnn bir ksmna neterle mdahale icab ettiren bir hastala yakalanmt. Doktor geldii zaman odada sadece ben ve daym
Makrz, Slk, II, 21, III, 326; bns-Sayraf, Nzhe, IV, 242 Makrz, Drer, II, 517 87 Makrz, Slk, III, 326; bn Hacer, nb, I, 166; Ebul-Mehsin bn Tarberd, edDelil-f alel-menhelis-sf (I-II) thk.Fehim Muhammed eltt, yry., 1983, I, 422 88 Makrz, Drer, ay. 89 Makrz, Drer, I, 394
85 86

21

Kaviyyddin Muhammed b. es-Si vardk. Annem ellerinin tutulmasn istemedi. Doktor gz kapaklarna neter vururken ne bir ah dedi ne de inledi. Sadece derin derin nefes alyordu. Biz ise bu korkun ie neredeyse zar zor bakyorduk.90

Annesinin, ei Alaeddin Alinin kabrini ziyaret iin kabristana geldiinde yznden nikbn amadn ve Ruhlar, kabirlerin

zerindedir dediini zhdne delil sayarak nakleder. Mellif, bu ekingen ve iffetli kadnn, kendisinden baka Muhammed ve Hasan isminde, babasna iki evlat daha verdiini ve 800/1397 ylnda 12 Rebilevvel pazartesi gecesi 53 yandayken rahmet-i rahmana nail olduunu kaydeder. lmeden uzun zaman nce hummaya tutulmu olduunu nakleden mellif, buna ramen kendisinde asla hibir barma, arma ve fke hali gzkmediini, son derece sabr ve metanetle Rabbine kavutuunu annesine olan derin sevgisini de bize hissettirerek ifade eder.91 Annesi Esm bint Muhammed b. es-Si ldnde Makrz 34 yandadr. 13 yanda da babasn kaybetmi olamann verdii hzne bir de bu eklenince o vakitten sonra kendini ilme daha fazla verir.

Makrz, 16 yanda iken (782/1380) iki ocuunun annesi olacak olan 12 yandaki Safr bint Sirceddn mer b. Abdlaziz b. Abdssamed ile evlenmiti.92 786/1384 senesinin 9 Rebiulevvel Pazar gnnde ilk ocucuu Ebul-Mehsin Muhammed dnyaya geldi.

Makrz ayn sene Ramazan aynn 11. gn Safry boam, Allahn

90 91 92

Makrz, Drer, I, 394-395 Makrz, Drer, I, 396-397 Makrz, Drer, II, 98

22

ona dnmeyi takdir etmesiyle de93 788/1386 ylnda tekrar evlenmitir. Tekrar evlendii gece bir rya gren mellif, bu ryay, hanmnn iki sene sonra vefat edecei eklinde yorumlamtr. Nitekim, 789/1387 ylnn 20 Zilhicce Pazar gnnde ikinci olu Eb Haim Ali dnyaya gelmi94 ve Safr, 790/1388 senesinde 20 yanda vefat etmitir. 24 yanda iken refikasn kaybeden Makrz, lmnden sonra pek ok defa onu ryasnda grmtr. Mellif, kk yana ramen onun iffetli, edepli ve gvenilir biri olduunu, Safr iin, geceleri Allaha istifar ve dua ettiini ilave eder.95 Kaynaklarda Makrznin tekrar evlendiine ya da baka elerinin olup olmadna yer verilmez. Anlalan o ki, Safrnn lmnden sonra memuriyet hayatna sarlm, mesaisini ve zihnini devlet ve millet ilerine ayrarak bir daha evlenmemitir.

ann alimlerinin pek ouna talebelik yapm olan Makrznin hocalarnn says Sehvnin ifadesine gre alt yzdr. Bunlardan fkh, hadis, kraat, lat, nahiv, edebiyat ve tarih renmitir. 96 Grebilecei ve meclisine katlabilecei herkese yetimeye, onlardan istifade etmeye almtr. ocukluundan itibaren bu bitmeyen merak ve heyecan belki de ona dedesinin bir mirasdr.

Yukarda da getii zere, hem baba hem anne tarafndan ilimle uraan bir aileye mensup olan Makrz, dini ilimleri baba tarafndan dedelerinin mensup olduu Hanbel Mezhebi usulne gre deil, anne

Makrz, Drer, II, 99 Makrz, Drer, I, 18; II, 98 95 Makrz, Drer, II, 99 96 Sehv, ed-Davul-lmi II, 21; evkn, el-Bedrut-tli I, 79-81; M. Kemalddin zzeddin, el-Makrz merrihan, Beyrut, ty, s. 34-42,
93 94

23

tarafndan dedesi vastasyla Hanefi Mezhebi usulne gre okumutu. 97 Gzel bir ocukluk geirmi, zeki ve kabiliyetli oluu nedeniyle anne tarafndan dedesi eyh emsddin ona byk bir alaka gstermi ve onu, bn Tolundaki derslerine ararak kk yata ilim tahsiline

balatmt. Makrz, bu dedesinden Kurn- Kerm hfzn tamamlad. Sarf, nahiv ve hadis rendi. Hanef mezhebine dair pek ok muhtasar ezberledi.98 eyhin 776/1375 ylnda vefatna kadar byle devam etti.99 ok sevdii ve hrmet ettii dedesini kaybettiinde, Makrz 10 yandayd. Bu arada, 777/1376 senesinde Abdrrahim b. el-Hasen Cemaleddin el-snevden de icazet ald.100 Makrz, memleketine

775/1373 ylnda isabet eden kuraklk zamannda halkla beraber Kahirenin dndaki Kubbetn-Nasr mevkiinde yamur duasna

kmas gibi ocukluundan itibaren sosyal hayatla canl bir iliki kurdu ve evresinde eitli ekillerde kendini hissettirdi.

Dedesinin Hanef fkhna dair bn Tolun Camiindeki derslerine devam etmeden evvel 771/1370 senesinde, brahim b. shak elmid,101 brahim b. Ahmed el-Hab,102 Ebu Bekir Imdddin bnlImd,103 Ahmed b. Ahmed b. Ahmed el-Ezra,104 Hasen b. Ali b. mer el-Kettn,105 Hamza b. Ali b. Muhammed es-Sbk,106 Abdurrahman b. Ali bnl-Kr,107 Abdlkadir b. Muhammed el-Kura,108 mer b.

Makrz, ttizul-hunef, I, s. 13 Bu, o dnemin bir geleneiydi. Mesela, hocas mer b. Rasln el-Bulkn de 7 yanda hafz olmu, 12 yandan evvel fkh, fkh usul, kraat ve nahiv konularndaki ana metin ve muhtasarlar ezberlemiti. Bkz. Mustafa Uzunpostalc, Bulkn, mer b. Rasln, DA. VI, 410 99 bn Hacer, nb, I, 95; bn Hacer, Drer, III, 4 100 Makrz, Drer, I, 26 101 Makrz, Drer, I, 68 102 Makrz, Drer, I, 72 103 Makrz, Drer, I, 137 104 Makrz, Drer, I, 262 105 Makrz, Drer, II, 10 106 Makrz, Drer, II, 50 107 Makrz, Drer, II, 255
97 98

24

Ahmed b. Avd,109 Ali Nureddin ez-Zerend,110 Fatma bint Ali elMahzm,111 Muhammed b. AbdlKerm el-Haleb,112 Sircddin mer b. shak el-Hind,113 Siracddin mer b. Abdlaziz bn Cema,114 mer b. el-Hasen b. Muhammed115 ve Muhammed b. Abdullah el-

Makdisden116 icazet aldn da kaydeder. 771/1370 senesinde Makrz yaklak 5 yandadr. Anlald kadaryla mellif, kk yalarda bn Siin de tevikiyle pek ok alimin meclisine devam etmi ve onlardan bu derslere katldna dair belge niteliinde icazetler almtr. Daha ok hadis tahamml ve edasyla alakal bylesi icazetler slam kltrnde maruf ve mehurdur. Mmeyyiz olmayan ocuklara verilen bu tr icazetleri Ebut-Tayyib et-Taber (.450/1058) ve Hatb el-Badd (.463/1071) geerli saymaktadr.117

Makrz, bn Siden ald ilimleri onun vefatndan sonra da tekrar etti ve bunlar zerinde alt. Ya ilerkedike Hanef Mezhebinin grleri onun gnln teskin etmemeye balad ve Msrda bilinen bir alim olan mam afinin (.204/820) hayat ve grlerini aratrmaya koyuldu. Makrz, belki de iindeki Ehl-i beyt sevgisiyle ama mutlaka grlerini beendii ve kendisine daha yakn bulduu iin birka senelik aratrmadan sonra yaklak 20 yanda fi Mezhebine geti. Aada da gelecei gibi mam fi sevgisi onun adnn getii her yerde hissedilmektedir. Ona gre, Reslullahn temiz nesebi ve faziletli dedelerinde Abdmenfa kadar ulaan silsilede mam fi, necbet ve

108 109 110 111 112 113 114 115 116 117

Makrz, Drer, II, 315 Makrz, Drer, II, 442 Makrz, Drer, II, 476 Makrz, Drer, III, 5 Makrz, Drer, III, 189 Makrz, Drer, II, 436 Makrz, Drer, II, 444 Makrz, Drer, II, 447 Makrz, Drer, III, 184 Daha geni bilgi iin bkz. Cemil Akpnar, cazet, DA, XXI, 394-396

25

fazilette Allah Reslnn hissedar ve nasibdardr.118 Bu nasib ve hisse mellifte ayr bir sevgi ve heyacan uyandrmaktadr. Nitekim bu sevgi ve heyecan sebebiyle, kendi nesebinin de Ehl-i beytten nasibdar olduu husunda babasnn beyann esas kabul etmi ve bunu teyid edecek baka bir delil aramamtr.

783/1381 ylnda Mekke-i Mkerreme ve am gibi beldelere hadis renmek iin gitmi, buralardan bir ok icazetle dnmtr.119 Bunlardan biri de Mekke-i Mkerremede Hasen b. Lnden ald

Buhari ve Mslim icazetleridir.120 784/1382 senesi Makrz iin ok nemlidir. Zira bn Haldun Kahireye bu yl yerlemitir. bn Haldunun etrafnda doal olarak oluan meclislerde o da yer edinmi ve sonralar ok etkilenecei hocasn dikkatle dinlemeye balamtr. phesiz bn Haldunun Makrzye tesiri dier hocalarna gre daha belirgin ve derindir.121 Yukarda getii gibi pek ok icazeti kk yalarda alm, bn Haldun ile olgunluk anda tanmtr. Bu sebeple de onun dehas karsnda etkilenmitir.122 bni Haldun Kahireye 784/1382 ylnda yerletiinde Makrz 18 yandadr. Bu tarihten itibaren yanna sk sk gelip gitmi ve konumalarn dinlemitir. bn Haldundan mantk ve usl renen Makrz,123 onun nnde mantk alimi, tabip ve afi fakihi el-Hnecnin Kitbl-Cmelini de okumutur.124

Makrz, Drerde, hocas bn Haldunun uzunca bir biyografisini verir ve bere olan hayret ve hayranln yle ifade eder Yemin ederim
Makrz, el-Mukaffl-kebr, (I-VIII), thk. Muhammed el-Yalv, Beyrut, 1991, V, 311 Makrz, setl-mme bi-kefil-umme, thk. Ysir Seyyid Slihn, yry., 1999, s. 4 120 Makrz, Drer, I, 24 121 Makrz, Davus-sr, s. 13 122 Salah Zaimeche, Muslim Historians Foundation for Science Technology and Civilisation (Chief Editor: Mohamed el-Gomati), Manchester, January, 2007, s. 10 123 Makrz, Drer, IV, 30 124 Makrz, Drer, IV, 30; III, 89; M. Mustafa Ziyde, Trhu haytil-Makrz, s. 14
118 119

26

ki ender bulunan bir harika! Hayret verici mkemmel bir prlanta! zellikle de bir benzeri yazlmam olan mukaddimesi. Hibir gayretke alimin benzerini yazamayaca bir eser. nk bu eser, bilgilerin ve bilimlerin zdr. Engin anlay ve akl- selimin bir neticesidir. Seni, mevcudatn kaynana vakf klar. Haber ve hadiselerin hakikatini sana retir.125 bn Haldunun Msrda vefat edinceye kadar uzun bir sre kalmas o civardaki pek ok fakih ve tarihiyle bir araya gelmesini salamtr. Bu ilim ikliminde, bn Haldunun ak ve merakndan; ilim ve irfanndan istifade etmek isteyenler, onun etrafnda halka halka toplanmlar ve ondan dersler almlardr. Bunlarn banda bn Hacer el-Askaln, Abdurrahman es-Sehv ve Makrz gelmektedir.126 Belki de onu rnek alddan el-Haber anil-beer isimli hacimli eserinin ilk cildini mukaddime olarak dnm ve yazmtr.127 Bu arada 782/1380 senesinde tant Ahmed b. mer el-Cevherden 785/1383 ylnda bn Maceyi, 793/1391 ylnda Ebu Bekir el-md el-Hanbelden de el-Evmir ven-nevh isimli eserinin tamamn okumutur.128

Makrz

zellikle

Drerde

istifade

ettii

hocalar

anarken

onlardan dinledii eserler iin bazen ifadesini kullanmaktadr. Bu ifadeden, bakasnn hocaya okuduu ve Makrznin de bu okuyuu dinledii anlalmaktadr ki daha ok hadis tahamml ve edasnda kullanlan bir stlah ve usldr.129 Mellifin, kendilerinden uzun sre ders ald hocalar aadadr. (Drerde, bu zatlara ait terceme numaralar da parantez iinde verilmitir.)
Makrz, Drer II, 383 vd. M.Mustafa Ziyde, el-Merrihun fi Msr fil-karnil-hmis aar el-mlad, Kahire, 1949, s. 6; Ziyde, Trhu haytil-Makrz s. 14 127 Ebul-Mehsin, el-Menhels-sf vel-mstevf badel-vf (I-V), thk. Muhammed Emin, Nebil Abdlaziz, Kahire 1984-1988, (VI-VII), thk. Muhammed Emn, Kahire, 1990-1993, I, 418 128 Makrz, Drer, I, 149 129 Bkz. Syt, Tedrbr-rv f takrbin-Nevev, (I-II), thk. Ebu Abdurrahman Salh, Beyrut, 1996, II, 10-11
125 126

27

1- Siraceddin mer b. Ali b. Ahmed bnl-Mlakkn (739)130 2- Siraceddin mer b. Rasln el-Bulkn (740)131 3- Burhaneddin brahim el-mid (38)132 4- brahim Burhan e-m (30)133 5- brahim Burhaneddin bn Cema (31)134 6- Ali b. mer b. Sleyman Aleddin el-Hrezm (791)135 7- Ebu Bekir b. Abdullah b. Mukbil et-Tcir (57)136 8- Ebu Bekir el-Imd el-Hanbel (78)137 9- Muhammed b. Mahmud en-Neysbr bn Ahil-Cr (934)138 10- Muhammed b. Mel el-Haleb (1071)139 11- Muhammed b. brahim Sadreddin el-Mnv (914)140 12- Abdurrahman bn Haldun (720)141 13- Muhammed Mecidddin el-Frzbd e-rz (1073)142 14- Zeynddin el-Irk143 15- Nreddin el-Heysem144
130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143

Makrz, Drer, II, 429 Makrz, Drer, II, 431 Makrz, Drer, I, 111 Makrz, Drer, I, 82 Makrz, Drer, I, 85 Makrz, Drer, II, 471 Makrz, Drer, I, 132 Makrz, Drer, I, 144 Makrz, Drer, III, 59 Makrz, Drer, III, 172 Makrz, Drer, III, 27 Makrz, Drer II, 383 Makrz, Drer III, 173 Ebul-Mehsin, Menhel, I, 416

28

Uzun sre ders almad ama zaman zaman dinleyip istifade ettii kimseler: 123456789Ebul-Fid bn Kesr smail b. mer (327)145 brahim en-Nahv (2)146 Ahmed b. mer el-Cevher (121)147 Ahmed Sveydv (288) smail el-Brn (328)148 Sleyman b. Halid b. Nuaym el-Bist (497)149 Muhammed b. Abdlberr Bahddin es-Sbk (1155)150 Abdrrahm b. Abdlvehhb bn Rezn (564)151 Abdullah b. Ali el-Bc (658)152

10- Abdlvehhb b. Ahmed el-Ahn (702)153 11- Abdurrahmn bn eyha (716)154 12- Ubeydullah b. Ahmed b. Muhammed Kdl-Krm (721)155 13- Ali b. brahim Kudm (773)156

144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156

Ebul-Mehsin, Menhel, I, 416 Makrz, Drer, I, 400 Makrz, Drer, I, 65 Makrz, Drer, I, 190 Makrz, Drer, I, 401 Makrz, Drer, II, 106 Makrz, Drer, III, 248 Makrz, Drer, II, 238 Makrz, Drer, II, 338 Makrz, Drer, II, 369 Makrz, Drer, II, 379 Makrz, Drer, II, 411 Makrz, Drer, II, 458

29

14- Aleddin Ali bn Seb (850)157 15- Ksm b. Muhammed en-Nveyr (905)158 16- Muhammed b. Ahmed bn eyhul-Bir (967)159 17- Muhammed b. Ali bnl-Hab (1095)160 18- Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Ensr (1076)161 19- Muhammed b. Ali emsddin bnl-Baytr (1370)162 20- Nasrullah b. Ahmed el-Badd (1418)163

Mekke-i Mkerremede iken istifade ettii zatlar: 123456brahim b. Ali e-m (36)164 Muhammed b. Ahmed en-Nveyr (916)165 Muhammed b. Ali b. Skker (288)166 Hasan bn Lcn (390)167 Sadullah b. mer b. Ali el-sferyn (486)168 Muhammed b. Muhammed b. Esad el-Kyt (984)169

157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168

Makrz, Drer, II, 536 Makrz, Drer, III, 21 Makrz, Drer, III, 88 Makrz, Drer, III, 190 Makrz, Drer, III, 178 Makrz, Drer, III, 431 Makrz, Drer, III, 503 Makrz, Drer, I, 106 Makrz, Drer, III, 35 Makrz, Drer, I, 367 Makrz, Drer, II, 6 Makrz, Drer, II, 96

30

789-

Muhammed b. Muhammed el-Kalkaend (995)170 brahim b. Muhammed Cemalddin el-Emyt (33)171 Muhammed b. Ahmed Zeynddin et-Taber (1353)172

10- Muhammed b. Ali ez-Zertt (1371)173

Makrzye icazet verenler: 123456789169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181

brahim b. shak el-mid (9)174 brahim b. Ahmed el-Hab (12)175 Ebubekir mdddin bnl-md (61)176 Ahmed b. Ahmed el-Ezra (168)177 Hasen b. Ali b. mer el-Kettn (395)178 Hamza b. Ali b. Muhammed es-Sbk (431)179 Abdurrahman b. Ali bnl-Kr (585)180 Abdlkadir b. Muhammed el-Kura (621)181 mer b. Ahmed b. Avd el-Makdis el-Mlik (746)182

Makrz, Drer, III, 98 Makrz, Drer, III, 106 Makrz, Drer, I, 100 Makrz, Drer, III, 395 Makrz, Drer, III, 432 Makrz, Drer, I, 68 Makrz, Drer, I, 72 Makrz, Drer, I, 137 Makrz, Drer, I, 261 Makrz, Drer, II, 10 Makrz, Drer, II, 50 Makrz, Drer, II, 255 Makrz, Drer, II, 315

31

10- Ali nureddin ez-Zerend (799)183 11- Fatma bint Ali el-Mahzm (891)184 12- Muhammed b. Abdlkerm el-Haleb (1093)185 13- Muhammed b. Abdullah el-Makdis (1083)186 14- Abdrrahm b. Hasan Cemaleddin el-snev (562)187 15- Ahmed ibn Asker el-Badd el-Mlik (241)188 16- Ahmed el-Kavs (278)189 17- Ahmed b. Halil Keykld (281)190 18- Celaleddin b. Ahmed et-Tebbn et-Trkmn (463)191 19- Zeyneb bint zzeddin bn Cema (470)192 20- Slim b. Ykt Abdullah el-Mekk (476)193 21- Ftma bint Ahmed el-Kura (890)194 22- Muhammed b. Muhammed en-Nsbr el-Hanef (921)195 23- Muhammed b. Ali b. Mansr ed-Dmk el-Hanef (922)196

182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196

Makrz, Drer, II, 442 Makrz, Drer, II, 476 Makrz, Drer, III, 5 Makrz, Drer, III, 189 Makrz, Drer, III, 184 Makrz, Drer, II, 230 Makrz, Drer, I, 330 Makrz, Drer, I, 360 Makrz, Drer, I, 363 Makrz, Drer, II, 86 Makrz, Drer, II, 89 Makrz, Drer, II, 92 Makrz, Drer, III, 5 Makrz, Drer, III, 46 Makrz, Drer, III, 48

32

24- Muhammed b. Ahmed el-Esmer (1052)197 25- Muhammed b. Ahmed es-Slih (1074)198 stid yoluyla icazet verenler: 1234ie bint Ahmed b. smail bnl-Esr et-Tenh (536)199 Sircddin mer b. shak el-Hind (741)200 Siracddin mer b. Abdlaziz bn Cema (750)201 mer b. el-Hasen b. Muhammed (757)202

1.4.Mezhebi

Makrznin hangi mezhebe mensup olduu konusunda baz tereddtler vardr. lk tahsilini Hanef mezhebine gre yapt ve daha sonra bilinmeyen bir tarihte fi olduu nakledilir. Fakat Zhir mezhebine alaka duyduu ve bu mezhebe bir meylinin olduu da kaydedilmektedir. Bu blmde, bu mesele zerindeki mnakaalar ve bizim deerlendirmelerimiz yer alacaktr.

bn

Hacer

ve

Sehv,

Makrznin

786/1384

senesinde,

babasnn vefatndan sonra, 20 yan gemiken Hanef Mezhebinden

197 198 199 200 201 202

Makrz, Drer, III, 161 Makrz, Drer, III, 177 Makrz, Drer, II, 202 Makrz, Drer, II, 436 Makrz, Drer, II, 444 Makrz, Drer, II, 447

33

afi Mezhebine getiini nakletmektedirler.203 Eymen Fud Seyyid ise Makrznin dedesi bns-Siin lmnden (776/1375) yl sonra fi olduunu syler ki204 bu tarih Makrznin babasnn lm ylyla (779/1378) tutarldr. Carl Brockelmann rde erdii zaman afi oldu diyerek 13 yanda fi olduuna iaret etmitir.205 Buna ramen, bu yataki bir ocuun fi olmas, mam fiyi (.204/820) sevmesinden baka bir anlama gelmese gerektir. Zira biz, onun bu yalarda balayan mam fi akn ve sevgisini daha sonra yazaca byk eseri, elMukaffda sayfalarca grmekteyiz.206 Bu eserde, mam finin Him olmasna ok byk nem atfeden mellif, ana ve baba tarafndan soy aacn verirken Reslullahn (sav) nesebiyle birletiini gururla

kaydeder.207 Ayrca talebesi bn Tariberdnin Fkh Hanef mezhebi zerine rendi. Bu mezhep Allme emsddin Muhammed b. es-Siin mezhebiydi. Uzun bir mddet sonra,
208

bana

syledii

ok

eitli

sebeplerden dolay filie geti.

ve Bunu (fi mezhebine

gemesini) iktiza eden bir i sebebiyle209 ifadeleri onun 13 ya da o yalarda deil uzun bir mddet sonra filie getiine iaret etmektedir. Bizim kanaatimiz, Cemaleddin e-eyylin ifade ettii gibi210 20 yanda afi Mezhebine getii ynndedir.

Ebul-Mehsin bn Tariberd, bir eserinde, Makrznin Zahir mezhebine meylinden dolay baz alimlere ve zellikle de Hanef byklerine kar taassup derecesinde aleyhtar olduunu211 dier bir
bn Hacer, nb, IV, 187; Sehv, ed-Davl-lmi II, 22: 204 Eymen Fud Seyyid, Makrz, DA, XXVII, 448 205 Carl Brockelmann, Makrz, A, VII, 206 206 Makrz, Mukaff, V, 309-419 207 Makrz, Mukaff, V, 311 208 Ebul-Mehsin, Menhel, I, 415 209 Ebul- Mehsin, Ncm, XV, 226 210 Makrz, ttizul-hunef, Mukaddime, s. 11 211 Ebul-Mehsin, Menhel, I, 417
203

34

eserinde ise, hadse ok byk nem vererek onunla amel etmede titiz davrandn, bu sebeple de bazlar tarafndan Zhir mezhebine nispet edildiini nakleder.212 Sehv de ayn eyleri tekrar eder.213 Anlald kadaryla Makrz, ehl-i hadistendir. Her zaman da bu tavrn

srdrmtr. Ehl-i hadis tabiri sahabe arasnda ve tbinun ilk devirlerinde hadisle uraan, ok hadis rivayet eden gibi anlamlara gelirken sonralar hadise gre amel etmeye alan kimse manas ile snrlanm hele hele ehl-i rey kart anlamyla artk bu manay pekitirmitir. te Makrz iin unu kesinlikle syleye biliriz ki o ehl-i reyden deildir. Belki de Zhirler ve ehl-i reye yaknl ile bilinen afilerin de ehl-i hadisten saylmas214 onun Zhirlie ilgisi olduu eklinde anlalm olabilir. tikd olmaktan ok amel bir duru sergileyen Zhirlik, Makrznin ehl-i hadis dnyas iinde

grebildiimiz kadaryla yoktur.215

Ksaca temas etmek gerekirse, bir mezhebe meyil ya da o mezhebi benimseme iki sebeple olur: Birincisi, mezhep stadn sevmektir. kincisi de tabiatnn ve fikirlerinin o mezheple uyumasdr. Birincisi Makrz iin sz konusu deildir. Zira Zahirliin kurucusu Davud b. Alinin (.270/884) grlerine tam olarak ulaamasak da ondan daha mehur bir Zhir alimin grleri nmzdedir. Mezhebin rvisi ve stad bn Hazm (.456/1064), Emev taraftar, Emev dostudur.216 Douda ve batdaki Emev hkmdarlarnn hilafetlerini meru grr. Hatta bu sk Emev tassubundan dolay Nsb olmakla

Ebul-Mehsin, Ncm, XV, 226 Sehv, ed-Davl-lmi, II, 22: 214 ehristn, el-Milel ven-nihal, (I-II), Beyrut, 1986, II, 45; Abdullah Aydnl, Ehl-i Hads, DA, X, 507 215 Eymen Fud Seyyid de byle bir meyil olduu kanaatindedir. Bkz. Makrz, DA, XXVII, 448 216 Muhammed Eb Zehra, bn Hazm: haytuhu ve asruh ruhu ve fkhuh, DarulFikril-Arab, Kahire, ty., s. 246
212 213

35

yani Hz. Aliye ve evlatlarna aka dmanlk etmekle sulanmtr.217 Ona gre, Hz. Peygamberden (sav) sonra insanlarn en faziletlisi mminlerin anneleridir. Onlardan sonra Hz. Ebu Bekir, sonra Hz. mer ve dier sahabler gelir. Dolaysyla Hz. Aie, Hz. Ali ve Fatmadan daha stndr.218 bn Hazm, Hz. mer devrinde insanlar huzurlu iken, Hz. Ali devrinde kargaa ve kaos olduunu, bunun da merin Aliden daha iyi siyaset bildiini gsterdiini ifade eder. Fakat btn bunlar anlatrken Muviyenin karklklardaki payndan bahsetmez. Onun bu tavr, Muhammed Ebu Zehraya gre Emevleri sevmesi yannda zellikle aya kar olmasndan kaynaklanmtr.219 Bununla beraber asla Nsb deildir.220

bn Hazm meyyeoullarn kollarken, Makrz tam bir Emev dmandr. Brakn Hz. Ali ile savaan Muaviyeyi, Mslman olduktan sonra byle ve benzer bir eylemde bulunmayan Ebu Sfyan bile Mslman olmadan nceki yaptklaryla sular ve bir sahab olsada onun niyetlerini ve eyleme dkmedii iin asla bilinemeyecek

dncelerini sorgular.221 Makrz, meyyeoullarnn Reslullaha (sav) neseben bu kadar uzak olduklar halde nasl hilafete el uzattklarna amaktadr. meyyeoullar ile hilafet arasndaki

mesafeden daha uzak bir mesafe, u dnyada yoktur: Onlar, Ali ile savamlar, Hasan zehirlemiler, Hseyini katletmiler, Him

kadnlar eersiz hayvanlar zerinde Kfeden ama tamlar, bali

Muhammed Eb Zehra, bn Hazm, s. 247 Muhammed Eb Zehra, bn Hazm, ay. 219 Muhammed Eb Zehra, bn Hazm, s. 250 220 Muhammed Eb Zehra, bn Hazm, s. 253 221 Reslullaha (sav) eziyet ve dmanlk edenleri sayarken onun adn da verir. Buna gre o, Uhud gn, Allah Resl ile savam, Muhacir ve Ensrdan aralarnda Hz.Hamzann da bulunduu en sekin sahabelerden yetmiini ldrm ve Hendek gn Lt, Uzza, Saf, Nile ve Hubel zerine yemin ederim ki seni ldrmek zere geldim fakat seni hendee snm grdm demitir. Makrz, en-Niz vettehsum fm Ben meyye ve Ben Him (Resill-Makrz iinde) Ramazan elBedr-Ahmed Mustafa Ksm, Kahire, 1998, s. 15
217 218

36

olmasndan

phelenilen

Ali

b.

Hseyinin

avret

yerini

aarak

bakmlardr. Muaviye b. Eb Sfyan Busr b. Ertat adndaki komutann Yemene gndererek orada bulunan Ubeydullah b. Abbasn henz blua ermemi olan iki olunu ldrtmtr. () Yine onlar Ali b. Eb Tlib ve Akl b. Eb Tlib soyundan dokuzar kiiyi katlettiler. Hind,

Hamzann cierini inedi. Yahya b. Zeydi ldrenler de onlard.222

Makrznin yazdklarndan anlald kadaryla sahabe de olsa meyyeoullar hakknda msamaha gsterenler de onlar gibidir. Bununla beraber Makrzye gre sahbler, Reslullahn (sav) snneti koruyan ve onu en gzel ekilde nakleden bylece de dinin

tamamlanmasn salayan223 havrilerdir.224 Havr sayd sahabenin muhtelif taksimlerini yapan mellif225 sahableri, Mslmanlndaki samimiyetini ispatlam olanlar ve olmayanlar, eklinde taksim etmemi ama yazlarnda byle bir taksimin varln hissettirmitir. Mellif, Reslullah (sav) ve sahabeye vaktiyle yaplan eziyet ve zulmlerden ok rahatsz olduu ve yaplanlar hazmedemedii iin bu szleri sarf etmi olabilir. Bu takdirde de Reslullahn (sav) st kardei ve amcas Hz. Hamzay ldren Vahyi, Mslmanlara Uhud Gazvesini kaybettiren, onlara ehit verdiren ve Reslullahn (sav) dilerinin krlmasna sebep olan Halid b. Velidi, Necanin huzurunda sahabeyi kk dren Amr. b. s ve daha onlarcasn sayabileceimiz, sonradan Allahn hidayetine mazhar olmu kutlu sahabeyi niin mevzu yapmad sorusu gndeme gelmektedir. Cevap olarak da bunlarn meyyeoullarndan olmadklarn, bylece de Makrznin eletirilerinden kurtulduklarn sylemekten baka bir yol gzkmemektedir.

Makrz, en-Niz vet-tehsum fm Ben meyye ve Ben Him, (Resil iinde) s. 15-18 223 224 Makrz, mt IX, 221 225 Makrz, mt IX, 82
222

37

Yukarya

dnersek,

elbette

sadece

Emevler

hakkndaki

gryle Zhirlie bir meyli olmadn ispatlayamayz ama biz Makrznin, bn Hazm bu grleri sebebiyle metb biri sayacan dnmyoruz. Davud b. Ali ya da mezhebin devam iin alan olu Muhammed hakknda da el-Mukaffda ya da dier eserlerinde ayr bir hrmet ve ilgi yoktur. mtda sadece iki yerde Davud b. Ali ez-Zhiryi zikreden mellif, ilkinde savata ehid olanlarn cenaze namaznn klnmayaca grnde olan fakihler arasnda onun da ismini vermi;226 dierinde ise krat- mehure bal altnda yle demitir: nsanlar nasl ki drt mezhepten baka hak mezhep tanmyorlarsa, bu yedi kratten baka krat yok ve caiz deil sanyorlar. Eer yleyse, Sfyan- Sevrnin, Evznin, Abdullah b. Mbrekin, shak b.

Rhyenin () ve hadisi amayan Davud ez-Zhirnin yolu gibi Ehl-i hadisin yollar batl mdr? Kanaatimizce bu ifadeler bir meyil olarak telakk edilemez. Eer bu ve benzer ifadeler meyil saylrsa, pek ok alimin, mesela Abdlvehhb arnnin de (.973/1565) Zhirlie meyilli olduu kabul edilmelidir. Zira bir ok alim gibi o da, Davudun mezhebini hak kabul ederek onun mezhebinin de cennet yoluna ktn syler.227 Halbuki, Abdlvehhb arn hakknda byle bir deerlendirme aka yanl olacaktr.

Makrznin Zhirlie meylinin olmasna dair ikinci sebep de yoktur. Yani Zhir fkhn ve anlayn benimsemesi ve ona alaka gstermesi de eserlerinden anlald kadaryla sz konusu deildir. Eserlerinde felsef metinlere yer vermi, bu mezhebe uymayan fkh izahlarda bulunmu, tand ya da tanmad annesi de dahil- pek

Markz, mt I, 173 Abdlvehhb arn, el-Mznl-kbr, terc. A. Faruk Meyan, stanbul, 1980, s. 86-92 (Fasl, 29)
226 227

38

ok kiiden harikulade haller nakletmitir.228 Bildiimiz kadaryla Zhir anlayta, peygamber olmayanlardan zuhur eden peygamberlerin hayatlaryla snrldr. Aksi olaanst haller mucize ile

takdirde

karabilir.229 Dolaysyla Makrznin Zhrlie ilgi duyduu bilgisi, 230 rencisinin nakli231 ve Sehvnin hocasnn ifadesine gre232 bakalar tarafndan yaktrlm bir nispettir. Bize gre, eer Makrzde bir meyil aranacaksa bu Zhirlie doru deil Hanbellie doru olmaldr. Zira hem dedesi ve babas Hanbeldir,233 hem bn Teymiyyenin kelm izahlarn aynen kabul eder234 ve hem de Takyyddindir. Bu lakap o asrlarda Hanef, fi ve zellikle de Hanbel alimleri iin

kullanlmaktayd.235 Mlik fakihlerinden hibiri bu lakab almamtr. Hanefi olmad ve afii olduu kesin olduuna gre geriye Hanbel oluu kalmaktadr. Ama grebildiimiz kadaryla onun ne Zhirlie ne de Hanbellie meyli vardr. O, tam anlamyla afidir. Hadislere fazla ehemmiyet vermesi byle anlalmasna sebep olmu olmaldr.

1.5.Memuriyetleri

Makrznin memuriyet hayat bilgi birikimine dorudan tesir etmitir. Hem kendi ald vazifeler, sorumluluklar ve vki olan

Makrz, Drer, I, 395-396 Ayrca bu eserde geen tm keramet nakillerinin muhakkik tarafndan toplu zikri iin bkz. Drer, I, 47 Zikrul-havrk fit-tercemt 229 bn Hazm, el-Fasl fil-milel vel-ehv ven-nihal, ner. M.brahim Nasr-Abdurrahman Umeyre, (I-V) Riyad Cidde, 1982, V, 9 ; Ayrca bkz. ; Murat Serdar, bn Hazmn Kelm Grleri, (Doktora Tezi), ESBE, Kayseri, 2005, s. 267-270; Sleyman Uluda, Keramet, DA, XXV, s. 266 230 Eymen Fud Seyyid, Makrz, DA, XXVII, 448 231 Ebul-Mehsin, Ncm, XV, 226 232 Sehv, ed-Davul-lmi II, 22 233 Sehv, ed-Davul-lmi II, 23 234 Ulhiyyet ve rubbiyyet tevhidi ayrm ve dier grleri iin bkz. Makrz, Tecrd-tevhdil-mfd, (Resill-Makrz iinde), s. 90-95 235 Bkz. Makrz, Drer, I, 125, 140, 142, 144, 154, 399
228

39

problemleri zme abas sebebiyle fikr kabiliyeti genilemi hem de bu vazifeler sayesinde tant alimler, edindii siyas ve idar tecrbe onun zihin dnyasnda yeni ufuklar amtr. Ya ilerdike kendisini daha byk mesuliyetlere hazrlayan mellif bilindii kadaryla ilk resmi vazifesine Kahire Kalesinde balamtr.

Mellifin bu ilk devlet vazifesinin tarihi konusunda net bir bilgi yoktur. Gen yandan itibaren pek ok grevler yapt ifade edilen Makrznin Kahire Kalesindeki tevk grevini 790/1388e yani 24

yana kadar srdrd kaynaklarda yer alan bilgilerdendir. senin tahkikini yapan Ysir Seyyide gre tavk grevine balama tarihi, mellifin 22 yanda olduu 788/1386 yldr.236 Cemaleddin eyyl de ayn kanaattedir.237 Drerin muhakk Mahmud el-Cellye gre ise 782/1380den 796/1394e kadar 14 sene orada almtr.238 Makrz, tevki vazifesini, Kahire Kalesindeki (Kalatl-Cebel) in salonunda Kad Bedreddin Muhammed b. Fazlullah el-mernin yannda yapt. Divanl-indaki bu tevk vazifesi, o zamanlarda sadece ok kabiliyetli, yetenekli; dil, edebiyat ve tarihte son derece bilgili kimselere veriliyordu. Sultan Berkuk tarafndan 11 Receb 801de (19 Mart 1399) emsddin Muhammed b. el-Mehsinin yerine Kahire ve el-Vechl-Bahr (Aa Msr) muhtesibliine tayin edilen Makrz,239 Berkukun olu Sultan Nsr Ferecin tahta kndan sonra ayn yln 17 Zilkadesinde (21 Temmuz 1399) Sultan Ferecin hilatine mazhar oldu240 ve kendisine
Makrz, se, s. 4 Makrz, ttizul-hunef, I, s.11 238 Makrz, Drer, IV, 46 239Muhtesib, bata emr bil-marf ve nehy anil-mnker olmak zere, pazarlarn nizam ve intizam, fiyat denetimi ve haksz rekabetin nlenmesi gibi vazifelerin icr ve cezsnda yetkiliydi. Bkz. Cengiz Kallek, Hisbe, DA, XVIII, 133; Cengiz Kallek, Asr- saadette Piyasa Ynetim likisi, stanbul, 1997, s.175-209; Mehmet Orhan ner, Memluklarda Dn ve Adl Kurumlar, (Doentlik Tezi), Erzurum, 1978, s. 103-111 240 Hilat, halife ve hkmdarlar tarafndan verilen bir eref elbisesiydi. Bu hiltlerde yer alan ve ipekle ilendii iin zamana, kumandan daha ok dayanm olan eritler halindeki yazlarda srasyla besmele, halife iin bereket ve uzun mr duas, retildii
236 237

40

yeniden Kahire muhtesiblii de verildi.241 27 Zilhiccede Bedrddin Ayntb sebebiyle azledildi ve sonra tekrar bu vazifeye atand.242 Yine 807/1405 ylnda Kahire muhtesibliine243 ve daha pek ok din vazifeye getirildi.244

Bu hisbe vazifeleri, ona daha sonra yazaca eserlerindeki iktisad ierik ve zellikle de nevi ahsna munhasr setl-mmebikefil-umme isimli eserinde iktisad meseleleri daha etrafl

deerlendirmesinde yardmc olmutur.245 Makrz, bn Haldundan zellikle iktisad sahada ald nazar bilgileri, kendi hisbe dnemindeki tatbik almalaryla talandrarak sede Msr corafyasnn

ekonomik yapsna dair eitli izahlarda bulunmu ve zellikle Nil Nehrinin tamasyla kuraklk ve bolluk arasndaki ilikiye deinmitir. Buna gre, nehrin tad mevsimlerde bolluk meydana gelmi; taan su, o srada suya muhta kurak arazilerin ekime hazr hale gelmesine yardmc olmutur.246 Onun iktisad sahaya dair almalar dnya apnda alaka grm ve ktln tedkki, Para Sisteminin Tedkki
druttrz ve nadiren dokuyan ustann ad grlmektedir. Bkz. Makrz, Drer, IV, 17; Mehmet eker, Hilat, DA, XVIII, 22-25 241 Muhtesiblerin ok sk deimesiyle alakal bn Hacer, 809/1407 yl olaylarn anlatrken yle der: Bu hisbe ii de nceki ve sonraki seneler dahil, tamamen cahillerin oyunca haline geldi. yle ki, bir ay iinde hisbe grevlisinin ya da drt defa deitii oluyordu. Bunun asl sebebi de hisbe makam iin muayyen miktarda bir parann/maln takdir edilmi olmasyd. Paray veren makam hak ediyordu. Nsr Ferecin hkmranlnda ounlukla byleydi. nb, II, 360; Ayn eyleri Makrz de ifade etmitir:ktisd ve siys bulanmlarn ilk sebebi idr ve dn vazifelerin rvetle elde edilmesiydi. Bunlar vezret, kaz ve hisbe gibi vazifelerdir. yle ki, ancak ok fazla mal veya paras olan kiiler bu makamlara gelebilmektedir. Bu sebeble de bu makamlar cahiller doldurmu durumdadr. se, 38 vd. 242 Makrz, Slk, II, 93; Ebul- Mehsin, Menhel, I, 416-7; Sehv, ed-Davl-lmi, II, 24 ; bns-Sayraf, Nzhe, IV, 243 243 Makrz, Drer, 47 244 Ebul- Mehsin, Menhel, I, 417; Donald P. Little, Egypt-slamic Egypt (640-1517) , Ed. Carl F. Petry Cambridge Universty Pres, 1998, s. 436-439 245 senin iktisad deeri ve Makrznin iktisat dncesi iin bkz. Sabri Orman, ktisat, Tarih ve Toplum, stanbul, 2001, s. 294-295 246 Makrz, se, s. 9 Bu konuda ayrca bkz. lyas Gkhan, hdler Devletinin Yklna Sebep Olan ktisad Buhranlar ve Salgn Hastalklar, SSBED, 2007, Say. 17, s. 255-269

41

gibi konularla ilgili metinlerinin ekonomi doktrinleri tarihi asndan nemli olduu kaydedilmitir.247 Divanl-inada resmi yazmalara tayin edilmi olmas, devlet adamlarn tanma ve devlet meselelerini renmesinde de sonradan bir tarihi olacak olan Makrzye phesiz byk fayda salamtr. Daha sonra eserlerini yazaca ya da okutaca inziva dnemi iin bu hzl ve bir o kadar da birikimli merhaleler onun iin paha biilmez tecrbeler olmutur.

Makrzyi Htatn

bandan itibaren, hayat boyunca ilm

gayretini Msrn siyas itima ve iktisad tarihini yazmaya, kalemiyle memleketi Kahirenin meskenlerini ihyaya, bilinmeyenlerini izaha, baarlarn yenilemeye ve ileri gelenlerinin hayat hikayelerini yazmaya alan Msrn kskan Htatn ve heyecanl bir yle vatanseveri der: Msr olarak benim yurdu,

grmekteyiz.248 memleketim,

mukaddimesinde topranda

tozunda

oynadm,

insanlarmn

airetimin ve ailemin oca, byk kk herkesin vatan ve kanatlarmn kendisinde terbiye edildii mis kokulu iklimimdir.249

Makrz, tarihini bilemediimiz bir dnem Hakim Camiinde imamlk ve Sultan Hasan Medresesinde tedris gibi grevler almtr. 250 Bu vazifeleri, muhtemelen hocas bn Haldun vastasyla tant ve ihsanna nail olduu Sultan Zahir Berkuk ile beraber olduu dneme

Louis Baeck, The Meditterranean Tradition in Economic Thought, New York, 1994, s. 105; Makrznin iktisad fikirlerinin tahlili iin bkz. Ayn eser s. 105-107; M. Umer Chapra, slamic Economics: What it is and How it developed. http://eh.net/encyclopedia/article/chapra.islamic, A paper written for EH. NETs Online Encyclopedia of Economic and Business History http://eh.net/encyclopedia/eh.net/encyclopedia/whaples@wfu.edu s. 15-25 (27.12.2009) 248 Makrz, Msevvede, s .41 249 Makrz, Meviz, I, 6 250 Sehv, ed-Davl-lmi II, 22
247

42

rastlamtr. Bu hesaba gre bu tarihler Makrznin, Berkukun 14 Haziran 1399da hastalanarak lmesi ve Ferecin tahta kndan evvelki zaman yani 35 yan hemen nceki yllar kapsar. Ayrca 805/1403 ylnda Amr b. As Camii Hatipliine getirilmitir ki Msrn bu en eski camiinde vazife yapmak herkesin nasibi deildi.251 Makrznin, baz memuriyetlere getirilmesine dellet ettii tanmin edilen bn Haldun, Msra geliinden sonra Sultan Zahir Berkuk tarafndan Fustatda Amr. b. As Camiine yakn Kamhiyye Medresesine hoca olarak atanm, Sultan ile arasndaki iliki bu atamadan sonra kuvvetlenmitir. Keza Sultan Berkuk ona, 786/1384 senesinde Msrda Mlik Kadl-Kudatln da tefviz etmitir. Makrznin bu sralarda divan- inda memur olduu bilinmektedir. Bu sebeple bn

Haldundan hem tecrbe hem ilim alm olmaldr. Sultan Berkukun 801/1399 senesinde vefatndan sonra bn Haldun, Timurlenke kar savamak iin ama doru sefere kan Berkukun olu Sultan Melik Nasrla olan samimiyetini, sefer maiyyetinde olmas mnasebetiyle artrmtr. bn Haldun, Kahireye dndkten sonra 808/1405 ylnda vefatna kadar pek ok kere Mlik Kadl-Kudatlna tayin edilmitir.252

Makrz, Sultan Berkukun olu Nsr Ferec

zamannda, kanl

ayaklanmalarn bastrlmasnda aktif rol oynayan Yebek b. Abdullah el-Atabek ile de ok iyi ilikiler kurmutu. Bu ilikiler sayesinde byk bir siyas kargaann yaand Dmaka Sultan Nasr Ferecle beraber girdi.253 Makrznin bu sralarda Dmak seyahatine kmas, Msrn bakentindeki tehlikeli ve ayn zamanda bozuk siyas havadan uzak kalmak istemesinden kaynaklanm olmaldr. Kaynaklara bakldnda
Makrz, Drer, II, 512 bn Haldun iin bkz. Muhammed b. Tavit et-Tanc, et-Tarif bibni Haldun ve rhletih arben ve arken Kahire, 1951; Muhammed Abdullah Annn , bn Haldun hayatuhu ve trasuhul-ilm Kahire 1953; Abdurrahman Bedevi, Melleftbni Haldun, Kahire, 1962 253 Makrz, Msevvede, s. 42
251 252

43

Makrznin

Dmak

yolculuuna

810/1408

ylnda

kt

anlalmaktadr.254 Nsr Ferec, Makrzye amda bulunduu srada ve daha sonra pek ok defa afi Kadln teklif etmise de o bu teklifin arkasnda baz pheler bulduu iin reddetmitir.255

Be sene kadar Dmakta kalan Makrz, telif ile de megul oldu ve daha sonra Mekke yllarnda Harem-i erifte okutaca mta burada yazd. Bmristn- Nrye ve Kalnis Vakfna nezaret ederken kbliye ve Erefiye Medereselerinde hadis hocal da yapt.256 Onun vakflara dair iyi bir tecrbe sahibi olduunu u ifadelerden anlyoruz:

Muhammed b. Abdullah er-Rm, nn gren, siyaseti ve heybetli biriydi. irkin bir davrann grmedik. Vakf arazileri uygulamalarnda nce babam sonra da o, bana yaklak 30 sene yardmc olmutur.257

Makrz, el-Meyyed eyh Mahmud saltanat yaayan Kahireye 815/1412 ylnda yani Nsr Ferecin ldrlmesinden hemen sonra dndnde Memlk nizam nisb bir istikrara kavumaya balamt. Sultan el-Meyyedin ina ettirdii el-Meyyed Medresesinde hadis tedrisine memur edilmesinden anlald kadaryla Makrz, yeni sultan ile de ilikisini gzel bir ekilde srdrmtr.258 Bu medresenin inas 823/1420 tarihinde bitmiti fakat biz Makrznin ne kadar bu vazifede kaldn bilmiyoruz. Belki de bu vazife, el-Meyyedin 825te (1422) vefat ile sona ermitir.259 Bu tarihten sonra ksa bir hac ziyareti yapan Makrz lmne kadar 20 yl devlet vazifesi almam, eser telif etmi ve zellikle de bir tarihi olarak hret bulmutur.
254 255 256 257 258 259

Makrz, Drer, I, 24, 35 Ebul- Mehsin, Menhel, I, 417; Sehv, ed-Davl-lmi , II, 22 Makrz, Drer, I, 46-47; II, 539; Makrz, Davus-sr, s. 13 Makrz, Drer, III, 419 Sehv, ed-Davl-lmi , II, 22 Makrz, Msevvede, s .43

44

1.6.lgi Alanlar ve Grleri

Makrz, geleneksel tedris ile ilim hayatna balam biri olarak geen yzyllar boyunca byk akllarn yaptklar gibi pek ok ilim ve fenle uramtr. Kk yalarda sarf, nahiv, fkh, hadis, men, beyn, bed, mantk, iir, edebiyat vb. ilimlerle megul olan Makrz, bu ilimlerin yannda astronomi, astroloji, Hind usulnde hesab yollar, ilmi mkt, hendese, ilm-i huruf ile alakal dersler de almtr.260 Ya ilerledike ve zellikle de bn Haldunla tanmasndan sonra tarihe ilgi duymutur. En ok ne kan yan, muhaddis ve tarihiliidir. Makrz, Feyzl-kadr ve Avnul-mabdda grne bavurulan bir

muhaddistir.261 Onun deerlendirmeleri ve grleri dier muhaddisler iin nem arzetmektedir. Mekke-i Mkerremede kald be sene boyunca arlkl olarak hadis ile megul olduu kaynaklarda yer

almaktadr.262 Zaten onun mt hadisteki ehliyetine kfi derecede delildir. Tarih ilmine dair derin merak ve bilgisi de en bata Htat olmak zere mt, Mukaff, el-Haber anil-beer gibi hacimli eserlerinden ve tarihe dair risalelerinden anlalmaktadr.

Tasavvufa alaka gsteren Makrz, tasavvuf ehliyle yakn ilikiler kurmu ve tasavvufla ilgili grlerini eserlerine almtr: Allah Telaa giden yolda riyzt ve slk ile edeplendiin, ahlakn er ve ktlklerden temizlediin ve bylece de edep, marif ve dier faziletlerle sslendiin zaman, ite o zaman Allahn tevfik ve inayeti, hibir mahrumiyet olmakszn bizi bulur ve dosdoru yolunda slk iin bize

Makrz, Drer, I, 31 Mnv, Feyzl-kadr, (I-VI), Msr, 1356, I, 140, II, 394, III, 400, 543, VI, 125; emsl-Hak Azmbd, Avnl-mabd, Beyrut, 1415, IV, 114 262 M. Mustafa Ziyde, Tarhu Haytil-Makrz, s. 18
260 261

45

yardm eder.263 Sfiyyeden arkadalarnn grlerini bazen nakletmi bazen de buras yeri deil diyerek zikretmemitir.264 mtda da zaman zaman Baz arifler der ki eklinde bazen de isim vererek iktibaslarda bulunmutur.265

Bununla

beraber,

batl

bir

eilimle,

by

ve

sihir

gibi

uygulamalara olan merakn ve hatta itimadn eskilerin ilimleri diyerek gizlemez. Makrz yle der: Bana, gvenilir kiiler unu anlatt: -onlar gzleriyle grmler kiHabeistanda rzgarn esmesini

engelleyen byk bycler varm266. Onun bu anlay, neseb olarak Ftm oluu267 iddias268 ve Ftmlerin Btn itikatlarnn besledii batl inanlar ve hurafeleriyle uyum arz etmektedir.269 Bununla beraber mellif, Ftm-smil baz yanl inanlar naklettikten sonra, bunlarn yanlln insanlar bilsin diye yazdn ifade ederek kendinin bu tr inanlardan uzak olduuna iaret etmitir.270 Yine de eski Msr, Ftmler ve onlarn tarihine gsterdii alaka, Makrznin dnyasna birtakm yanl inanlarn olumasnn nedeni olarak kabul edilebilir. Aada, suya dair ataszleri ve suyun esrarn aklad risaleden alnan metin onun batl bilgilere ve byye olan ilgisini gstermektedir:

u sz de bunlardandr: Kadnlardan holanmaz ama ocuklar sever. Bunun manas ok kapal, hemen anlalmaktan uzak ve izaha
Makrz Hrsun-nfs el-fdla al bekiz-zikr (Resil iinde) s. 251 Makrz, el-re vel-m f halli luzil-m (Resil iinde) s. 269 265 Makrz, mt III, 173 266 Makrz, el-lmm bi-ahbri men bi-ardil-Habeeti min mlkil-slm, (Resil iinde) s. 232 267 Sehv, ed-Davl-lmi, II, 23 ; bn Hacer, nb, IV, 188 268 Ebul-Mehsin, Ncm, XV, 226 269 Ftmlerin benimsedii batl inalar, zellikle de Btn-smail izginin eitli adet ve hurafeleri iin bkz. Gazzl, Fedihul-btniyye, ner. Muhammed Ali el-Kutub, 2001/1422, s. 43-145 270 Makrz, Msevvede, s. 94
263 264

46

muhtatr. Bu konu, azn az tarafndan bilinen hususlardandr. Bir ey bilmedii olmasayd, konuda buna ne ok konuuyor, diye zannetmeleri ok uzun korkusu

msamaha

gstermez

anlatrdm.

Arkadalarmzdan ou Allah onlar affetsin- her biri bilinebilecek her eyi bildiini zannediyor. Birazck tecrbe ettiinizde ise hibirey bilmedii apak ortaya kyor. Bu sebeple biz (zetle) unu diyoruz: leri gelen byclerin (eimmets-saharati) itibar ettii srlardandr ki 271 Makrznin, byclerin itibar ettii eylere kymet vermesi, hadis ve fkh geleneiyle telifi mmkn olmayan bir durumdur. Mellif yle devam eder: ocuk sevgisine gelince bu ince bir srdr ki bunu benimle tartan kimse grmedim. Yine u anlatacam da eskilerin ilimlerindendir. nsanlar, bir pnarn yava akmasn veya suyunun oalmasn istedikleri zaman, son derece gzel ve yakkl, ud almasn ve musikyi de iyi bilen titrek sesli yedi ocuk bulurlar. Bunlar tek saf halinde dmdz, her birin elinde udu ile ve yzleri pnara gelecek ekilde oturturlar. Udlarnn tellerine tek hareketle ve tek vurula bilenen rfe gre saat vururlarsa, pnarn suyu artar ve (yleki bulunduklar yere kadar gelip) ayaklarn slatr. Ne kadar yava yaparlarsa ona gre su da deiir. Bylece maksatlar hasl olmu olur ve oradan ayrlrlar. Bunu bir cemaat yle denemi: Med zamannda Sm kysna oturmular. Cemaatle beraber ocuklar da varm. Deniz ykseldiinde dalgalarn ocuklarn yzne, cemaate olduundan ok daha iddetli savurmu. Allahn mahlukatnda, dilediini dilediine gsterdii, o kadar ok sr var ki!272

271 272

Makrz, el-re vel-m f halli luzil-m (Resil iinde), s. 273 Makrz, el-re vel-m f halli luzil-m (Resil iinde), s. 274

47

slam dininin yayln kabullenemeyen, rk ve eski konumunu kaybetmek istemeyen baz eski din mensuplar, klla engel

olamadklar bu inkiafa kar, dini, kltr deiikliine uratp yapsnda bozukluk ve elikiler oluturarak onu iten kertmek amacyla szde Ehl-i beyt sevgisi esasna dayandrdklar gizli tekilatlar kurmulardr. Btniye de bunlardandr. Btniyyenin kaynann Yeni Efltunculuk, Yeni Pisagorculuk gibi gnostik eski Yunan kltrndeki felsef akmlar olduu da ileri srlmtr.273

u an aratrmaclar, milattan sonra I-IV. yzyllara ait Yunan ve Msr papirslerinde hayvanlar ve insanlarla ilgili by formllerini, by trenlerini, bynn tutmas iin gerekli grlen temizlenme usullerini iinde bulunduran by rneklerine ulam durumdadr.274 Eski Msrllar by yoluyla, tabiat ynetim ve denetim altna alabildiklerini iddia ediyorlar, hayat ve lm etkileyebileceklerini sanyorlard. te mellifimiz, Fatm ve Msr sevgisi sebebiyle,

Btnliin etrafnda olumu batl inanlardan; Msrda eskiden arta kalan ve kendi zamannda yaayan by, etkilenmi olmaldr.275 sihir vb. uygulamalardan

Mellif, eitli ilimler arasnda astrolojiye de ilgi duymaktadr: Reslullahn doumu 20 Nisana denk gelir. Ay, Peygamberlerin doduu menzil/evre olan ufr (afr)276 menzilindeyken domutur. Ayla

Avni lhan, Btniye, DA, V, 191 Hikmet Tanyu, By, DA, VI, 503 275 Takprzde, Hz Alinin 28 harfi best-i azam yoluyla cifir olarak bir kitaba yazdna, Ehl-i beyt tarafndan ok gizli bir ekilde sonraki nesillere aktarldna ve bunun srlarnn ahir zamanda gelecek olan Mehd tarafndan tamamen zlp anlalacana dair bir rivayetin nakledildiini ifade eder. Bkz. Mifthus-sade, II, 550 276Bu, Baak burcunda kk yldzn Aya gre konumunu ifade etmektedir. Bkz. Makrz, mt I, 7 (Muhakkik notu.)
273 274

48

beraber ykseleninin aslan burcu olduu da sylenir.277 Anlald kadaryla Makrz, burlar, cifir, by ve bunlara benzer konularla yakndan ilgilidir. Bu dnemde, yukarda anlatld zere by, hurafe ve bidatlara baz alimlerin bilgi diye itibar ettii aktr. Bu cmleden olarak, mellifin hocas bnl-Mlakknn (.804/1401), sflere dair eserinde verdii bilgilerden, o srada yaygn olan bidat ve hurafeler konusunda tenkid sylenmitir.278 bir bak asna sahip olmadnn anlald

Makrznin en ok

tenkid edilen yan, kendi grn

desteklemesi halinde sika olsun olmasn herkesten nakil yapmasdr.279 yle ki, Muhyiddin bnl-Arabyi (.638/1240) el-Beynl-mfd filfark beynet-tevhid vet-telhd isimli eserinde tenkid etmesi ve vahdet-i vcda inananlarn gerek Mslman olmadn sylemesine

ramen280 Ehl-i beyti vd ve bu hususta olumlu ve etrafl izahlar yapt iin arif-i billah sfatyla gerek Mslman olmamakla sulad bu kimseden nakilde bulunmaktan ekinmez.281 mtda da Muhyiddn Ebu Abdullah Muhammed b. Arab el-htem es-sf el-rif diye onu nisbet ve sfatlaryla andktan sonra miracn defa gerekletiine dair grn nakletmi ve onun bu konuya dair yazd mstakil esere ulaamadn kaydetmitir.282

277Makrz,

mt I,7 278Ahmet zel, bnl-Mlakkn, DA, XXI, s. 150 279Sehv, ed-Davl-lmi, II, 23 ; Nsr b. Muhammed b. el-Ahmed, el-mm el-Makrz, (http://alahmad.com/node/76) PDF, s. 3 (27.12.2009) 280Eymen Fud Seyyid, Makrz, DA, s. 451 281Makrz, Marifet m yecib li-lil-beytin-nebev minel-hakk al men adhm, (Resil iinde) s. 191 282Makrz, mt VIII, 213

49

1.7. Vefat

Makrz, hayatnn son yirmi ylnda kamu hizmetlerinden ve resmi dairelerden uzak kalmay tercih etti. Mahallesinde inzivaya

ekildi ve tarihle megul olmaya balad. yle ki bir tarihi olarak hret buldu ve bu alanda danlanlardan oldu.283 Bu inziva 834839/1430-1435 yllar arasnda Mekke-i Mkerreme ziyareti hari devam etti. Mekke-i Mkerremede en mhim eserlerini yazd ve okuttu. Dmakta yazd mt ilk olarak 834/1430 senesinin Ramazan gnlerinde rivayete balad.284 Ayrca burada baz kk eserleri iin, zellikle Gney Arap lkeleri ve Habe diyar hakknda Beytullah ziyarete gelen haclarla bir araya gelerek bilgi toplad. Bunlar, msveddelerini burada yazd ve 841/1437 senesinde Kahireye dndkten sonra Bercevan Mahallesindeki evinde uzun sre dar kmadan halvet ve ibadete mdavim, birine ancak zaruret icab giderek285 temize ektii eserleriydi.

Uzun bir hastalktan sonra 845/1442 senesinin

Ramazan

aynn Perembeye tesadf eden on altnc gn ikindi vakti yaklak 80 yanda vefat etti.286 Vefatna kadar yazd eserlerin iki yz byk cildi akn olduu ifade edilir.287 Ertesi gn Kahirede Nasr kapsnn dnda es-Sufiyyetl-Baybarsiyyenin avlusuna defn edildi. yi ahlakl, tevazu sahibi, vefal idi. Geceleri teheccd namazn ihmal etmez,

Sehv, ed-Davul-lmi II, 25 Makrz, Slk, IV, 854-58 ; Ebul- Mehsin, Menhel, I, 418 285Ebul- Mehsin, Menhel, I, 417 ; bns-Sayraf yle der: nsanlar Ona sk sk urarlard ama O insanlarla konumaya pek az kard.bns-Sayraf, Nzhe, IV, 343 286 Ebul- Mehsin, Ncm, XV, 225-226 ; Menhel I, 420 ; Sehv, ed-Davul-lmi II, 24; bns-Sayraf, Nzhe IV, 243; Syt, 840 senesinde vefat ettiini kaydeder. Syt, Husnl-muhdara, s. 557; mer Rz Kehhle, Muceml-mellifn, I, 204; 287 Makrz, Davus-sr, s. 11, 13
283 284

50

namazlarnda tadl-i erkana ve snnetlerine son derece riayet ve dikkat ederdi. Devam ettii kendine has evrad ve ezkar da vard.288

1.8. Talebeleri

Makrz, ald devlet vazifeleri nedeniyle ayr bir yerde hususi talebeler yetitirememi buna ok fazla vakti de olmamt. Memlklerde medreselerin ba mderrisleri sultan tarafndan tayin edilirdi. te bu tayinler vesilesiyle mellif de Msrda Sultan Hasan ve Meyyediyye Medreseleri, Dmakta kbliye ve Erefiye Medreseleri ile Hakim

Camiinde imamlk ve Amr b. As Camiinde hatiplik gibi vazifeleri esnasnda pek ok talebeyle ilgilenmi onlarn yetimelerine katkda bulunmutur. Bunlarn en mehurlar unlardr:

1-Ebul-Mehsin bn Tariberd (.874/1470): 812/1409-1410 ylnda dodu. Hocas gibi Msr ve Memlk tarihi konusunda nldr. Kaynaklarda onun Makrz ile olan ilikisine dair ayrntl bilgiler yoktur. Makrznin hocas mer b. Rasln el-Bulknnin olu ve afi bakads Celleddin Abdrurrahman el-Bulkn, Ebul-Mehsinin

ablasnn ikinci kocasyd.289 Bu sebeple, bn Tariberdnin, sosyal ba itibariyle mellife ok uzak olmad sylenebilir.290 Kaynaklarda, bn Tariberdnin farkl ilim dallar ile megul olduu ve tarihe merak sard zaman da Makrzyi bulduu kaydedilir.291 Bununla beraber bn Tariberd, Makrzden pek ok eserini bizzat okuduunu, kendisinin baz konularda dorusunu syledii zaman, Makrznin onun grn
288 289 290 291

Sehv, ed-Davul-lmi II, 25; Makrz kronolojisi iin bkz. Ek-1 Mustafa uhadar-smail Yiit, bn Tariberd, DA, XX, 385 Zirikl, Alm, VIII, 222-223 Mustafa uhadar-smail Yiit, bn Tariberd, DA, XX, 386

51

kabul ettiini ve nceki eserlerinde yazdklarn da silip dorusuyla deitirdiini syler.292 Ayrca Makrznin mtsn vdkten sonra hocasnn bir ara kendisine: Allahtan u kitab Mekke-i Mkerremede okutmay dilemitim. Hamdolsun bunu bana nasib etti. dediini nakleder.293 Buna gre, daha ncesini bilmesek de, bn Tariberdnin 22 yandayken- Makrznin Mekke-i Mkerremeye var tarihi olan 834/1430 senesinden sonra, daha kesin sylemek gerekirse 841/1437 ylnda Kahireye dnp tarihilii ile hret bulduu sralarda onunla grtn ve ona talebelik yaptn syleyebiliriz.

2-bn Kutluboa (. 879/1474): smi Ksmdr. Hanef fakihi ve hadis alimidir. ok bilgili, ak ve anlalr konuan, mnazaraya ehil biridir.294 Babasn kk yata kaybettii ve ilme ok merakl olduu kaydedilir. Hocas bn Hmam ile derse balad 825/1422 ylndan vefat ettii 861/1457 ylna kadar alakasn devam ettirmesi ve onun eserlerini erh etmesinden anlald kadaryla Makrzye ksa dnem ve hadis renmek iin talebelik yapmtr. Bu dnem de Makrznin Dmak dnnden sonraya denk gelmektedir. Zira bn Kutluboa 802/1399 doumludur ve o sekiz yandayken, Makrz 810/1408 senesinde Dmaka gitmitir.

3-Ebut-Tayyib Mekke-i

bn

Zahre

(.885/1480): VIII-X.

825/1422

ylnda

Mkerremede

domutur.

(XIV-XVI)

yzyllarda

yaayan Ben Mahzma mensup birok alimin yetitii bir aileye mensuptur. Ebus-Sadt bn Zahrenin oludur. lk reniminden sonra bnl-Cezernin derslerine devam etmi ve arkasndan

292 293 294

Ebul-Mehsin, Menhel, I, 417 Ebul-Mehsin, Menhel, I, 418 Zirikl, Alm, V, 180

52

Makrzden hadis dinlemitir.295 Mekke-i Mkerremenin yerlisi olduu ve baka bir yere tahsil sebebiyle gitmedii bilindii iin Makrzden ald hadis dersinin, onun 834-839 (1430-1435) yllar arasnda Mekke-i Mkeremede kald zamana rastladn syleyebiliriz.

4-Ebu Bekir bn Zahre (.889/1484): Ayn aileye mesup EbulBerekt bn Zahrenin torunudur. Mekk-i Mkerremede domutur. Amcas Ebus-Sadt bn Zahreden, ardndan da hadis konusunda pek ok alimin yannda Makrzden ders ve icazet almtr.296

5-bnl-Haydr (.894/1489): bnl-Haydr, Msr, Kuds, Balebek,

Muhaddis fakih ve tarihidir. ve Harameyni dolaarak bn

Nsrddin, bn Hacer el-Askaln ve Makrz gibi pek ok alimden dersler almtr.297 Makrz ile olan ilikisi hakknda ayrntl bilgi mevcut deildir.

1.9. Eserleri

Makrz,

Ortaa

slam

dnyasnn

yetitirdii

en

byk

tarihilerden biri olup siyas tarih yannda iktisat tarihi, kltrel ve sosyal tarihe dair almalaryla mehur olmutur. Hadisilerin

tenkidine maruz kalmas onun tarihiliine bir halel getirmemi, zellikle Msrn slam dnem tarihine dair eserleri kaynak olarak kullanlmtr. Konular kaynaklarna inerek tedkik etmesi yannda
295 296 297

Rza Kurtulu, bn Zahre, DA, XX, 455 Rza Kurtulu, bn Zahre, DA, XX, 456 smail Hakk nal, bnl-Haydr, DA, XXI, 79

53

gzlemleriyle de dikkat eken Makrz gvenilir bir tarihidir.

298

Her ne

kadar Sehv kabul etmese de tarihilii yannda eserlerinde grld zere hadis ve fkh gibi ilimlerde, iir ve edebiyat gibi konularda da kendini isbat etmitir.299 ok eitli eserler kaleme alan Makrz, eserlerinde bir ok ilim dalnn konularna yer vermitir. Elbette bunun ilk sebebi onun birikimidir. Bu birikim, geni bir ktphaneye sahip olmann, eitli devlet kademelerinde vazife yapmann ve mrnn sonuna doru da hadis ve tarih ilmiyle yakndan alakalanmann bir neticesidir. Makrznin yz300 dier bir kayda gre iki yz301 eseri farkl tasniflere tabi tutulmutur. Bunlardan biri Cemaleddin eyylin tasnifidir. Makrznin eserlerini byk yani hacimli ve kk, risale eklindeki eserleri olmak zere iki ana gruba ayran eyyl, Kk eserler dediklerini de drt blmde inceler: 1Makrznin baz meseleleri ve genel slam tarihi konularna

yer verdii eserleri. 2Dier tarihilerin bilgi vermedii veya fazla ilgilenmedii

slam dnyasnn eitli blgelerine ait zet tarihi bilgilere yer verdii eserleri. 3Baz hkmdarlarn hayatlarn ksa bir derleme eklinde

verdii eserleri. 4Sadece baz ilmi konular iledii veya genel olarak slam

dnyasndaki zel olarak da baz ekonomik ve toplumsal konularn tarihi arka plann inceledii eserleri.302

298 299 300 301 302

Eymen Fud Seyyid, Makrz, DA, XXVII, 448-449 Sehv, ed-Davul-lmi II, 25 M.Mustafa Ziyde, Trhu Haytil-Makrz s. 20 Eymen Fud Seyyid, Msevvedet kitbil-meviz s.45; Makrz, Davus-sr, s. 12 Cemaleddin eyyl, Melleftl-Makrz es-sara (Dirst anil-Makrz iinde), s.

23

54

ou Msra dair olan byk eserleri ise nceki gibi iki ana grupta inceler: 12Siyas tarih Umrn ve beer tarih303

Makrznin bu hacimli eserleri byk bir neme sahiptir. Zira gnmze ulamam veya u an yazma olarak bulunan pek ok eserden geni nakiller yapmtr. Eserlerinin listesini verirken pek ounun neden bahsettiini, yazma ise nshalardan birinin bulunduu ktphaneyi, varsa nerini ve ok defa neredilmise ulaabildiimiz son neir hakkndaki bilgileri de ilave ettik. Bu eserler unlardr: 1-ttizl-hunaf bi-ahbril-Ftmyyn el-hulef Abbas hilafetinden ayr ve onlara rakip olarak kurulan i Ftm hilafetinin baehri olan Kahirenin tarihine dairdir. Halifelerin hayat hikayeleriyle beraber o ylki olaylar kaydeden Makrz, burada Ftm hanedann nesebini de tahkik ederek devrindeki ve sonraki alimlerin pek ounun aksine neseplerinin Hz. Aliye dayandn iddia eder. (Ner. Muhammed Hilm Muhammed Ahmed, Kahire 1967-1971) 2-Ahbru Kbt Msr Kbtler tarihidir. el-Meviz vel-itibrdan iktibasla yazlmtr. (Ner. Henrik Arent Hamaker, Amsterdam 1824) 3-el-hbr anil-azr Mellifin, tarihi ve sosyal konular itibariyle evlilik ve snnet velimeleriyle ilgilendii bir eserdir.304

303 304

Cemaleddin eyyl, Age, s. 24 Sehv, ed-Davul-Lmi II, 23

55

4-zlett-tab vel-n f marifetil-hlli fil-n Bu eseri bn Tariberd ve Sehv zikretmitir.305 5-el-re vel-m f luzil-m Suya dair ataszlerini ilm-i beyana ve kendi anlayna gre aklad bir kitaptr. Kurn- Kerm, hadis-i erifler, Tevrat, ncil vs. pek ok eserden faydalanmtr. Baz hurafeler ve garip bilgileri muhtevidir. Resill-Makrz iinde neredilmitir. (Ner. Ramazan Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Kahire, 1998) 6-setl-mme bi-kefil-umme 808/1405 ylna kadar Msrda meydana gelen ktlklardan, bunlarn lkede yaratt ekonomik ve sosyal buhranlardan bahseder. Mellifin iktisad grlerinin ve teorilerinin bir ksmn muhtevidir. (Ner. Muhammed Mustafa Ziyde-Cemaleddin e-eyyl, Beyrut, 1980; Ysir Seyyid Slihn, yry. 1999) 7- el-lmm bi-ahbri men bi-ardl-Habeeti min mlkilslm Mekke-i Mkerremedeyken yazd bir eserdir. Habeistann corafi zelliklerini ve yeralt zenginliklerini anlatarak balad eserine bu lkeye hakim olan Hristiyan ve Mslman sultanlarla devam eder. Resill-Makrz iinde neredilmitir. (Ner. Ramazan Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Kahire, 1998) 8- el-re vel-ilm bi-bini Kabetil-Beytil-Harm Dmak Zhirye ktphanesinde mellif hattyla 4805 numrada kaytl bir yazmas vardr.

305

Ebul-Mehsin, Menhel, I, 419; Sehv, ed-Davul-Lmi II, 23

56

9-mtul-esm bi-m lir-Resli minel-enbi vel-emvli vel-hafedeti vel-met Hz. Peygamber (sav) hakknda telif edilmi geni muhteval eserlerin ilklerindendir. Makrz, siyer, hadis, deliln-nbvve gibi alanlarda yazlm eserlerden faydalanarak Resl-i Ekremi (sav) ok eitli ynleriyle anlatmtr. Reslullahn hayat, gazveleri, rnek ahlak, hasis ve emili, mucizeleri, aile hayat, giyim kuam ve zel eyalar, gndeli hayat, yiyecek ve iecekleri, tp bilgisi, devlet bakan olarak icraatlar, sahabe ile mnasebetleri, gelecee ynelik verdii haberler, Allah Reslne (sav) salt getirme yerleri ve bunun fazileti eserin balca konulardr. Tezimize konu bu eser daha geni ekilde ele alnacaktr. (Ner. Muhammed Abdlhamd en-Nmeys, (I-XV) Beyrut, 1999) 10- el-Evzn vel-ekyli-eriyye ller ve tartlar hakknda bir eserdir. Leiden ktphanesinde 1014 numarada kaytl bir yazma nshas vardr. 11- el-Beynl-mfd fl-fark beynet-tevhd vet-telhd Leidende yazma bir nshas vardr. (nr.188) 12- el-Beyn vel-irb amm bi-ard Msr minel-Arb lk slam fetihleriyle Msra gelen Arap kabilelerinden bahisle balayan eser bu kabilelerin isimlerini teker teker sayar. Onlarn her bir imra, batn, fahz ve faslelerini sayar. Bu sebeple eserin yardan fazlasn isimler ve nesep silsileleri uluturur. Resill-Makrz iinde neredilmitir. (Ner. Ramazan Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Kahire, 1998)

57

13-et-Trhul-mukaff aleyh (el-Mukaff el-kebr)

trhi

ehli

Msr

vel-vridne

Bu eserinde zellikle Msrn siyas tarihini ele alan Makrz aslnda Msrn slam dnem tarihini yazmak arzusundayd.

Dolaysyla Msrn fethinden (20/641) VIII/XIV yy. ortalarna kadar Msrda doup yaayan ve Msra gelen nl alim, air ve edebiyatlar iine alan geni hacimli bir mehurlar ansiklopedisi yazmay

hedeflemiti.mellif seksen cilt olarak tasarlad eserinin an alt cildini tamamlayabilmi, bunlarn da bei gnmze ulamtr. Gnmze ulaan ksmlar, Muhammed Yalv tarafndan sekiz cilt olarak neredilmitir (Beyrut, 1991). 14-Tecrdt-tevhdil-mfd Tevhid ve irkin ksmlarn tahkik eden Makrznin, tevhid-i uluhiyyet ve tevhid-i rubbiyyet gibi bn Teymiyyeye ait grleri benimsedii grlr. (Resill-Makrz iinde Ner. Ramazan Bedr-

Ahmed Mustafa Ksm, Kahire, 1998) 15-et-Tezkira Hanefi Mezhebi alimlerine dair bir tabakattr.306 bn Kutluboa bu eserin baz yerlerini tashih ederek geniletmi ve Tct-tercm isimli eseri yazmtr.307 16-Tercm mlkil-marib Maribdeki muhtevidir.308 baz Arap sultanlarn hayat hikayelerini

306 307 308

Eymen Fud Seyyid, Makrz, DA, XXVII, 451 Talat Sakall, bn Kutluboa, DA, XX, 153 Ebul-Mehsin, Menhel, I, 419

58

17-Telkhul-ukl vzer309

vel-r

tenkh

ahbril-ecilletil-

18-Cinal-ezhr miner-ravdl-misr Almanyada mevcuttur. 19-Husll-inm vel-meyr f sli htimetil-hayr Hz. Yusufun Beni Mslman olarak ldr ve salihlere ilhak eyle duas etrafnda dnen risale, kulun, kendisinin ve mmin kardeinin sonunu hayrl klmas iin nasl mnacat edeceini ve bu mnacatlardan rnekleri muhtevidir.(Resill-Makrz iinde s.253264. Ner. Ramazan Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Kahire, 1998) 20- el-Haber anil-beer mta giri mahiyetinde hacimli bir eserdir. Bu eserde Makrz, dnyann yaratlndan, eitli kavimlerden, Arap kabilelerinden ve Cahiliye dnemindeki Arap panayrlarndan sz etmektedir. Drt cilt tutan bu eserine bir ciltlik bir mukaddime yazmtr. Pek ok yazma nshas vardr. Bata Makrznin hattyla yazlm, sonunda eksik ve I. Cildin balangcnda fihrist bulunan alt ciltlik bir nsha Sleymaniye (Fatih, nr.4338) ve Topkap Saray Mzesi (III Ahmed, nr.2926) ktphanelerinde kaytldr. 21-Hulsatt-tibr f kitbis-sirr310 22-Drerul-ukdil-ferde f tercmil-aynil-mfde Makrz 816/1413 senesinden sonra vefat eden arkada ve akrabalarnn hayat hikayelerini yazd esere ayrca 760-816/1359309 310

Berlin

Ktphanesinde bir

yazmas

(nr.6049)

Sehv, ed-Davul-Lmi II, 23; Eymen Fud Seyyid, Makrz, DA, XXVII, 450 Makrz, mt I, 19

59

1413 yllar arasnda len hkmdar, emir, katip, nazr, muhaddis, fakih, air ve dier hret sahiplerini de ekleyerek biyografi sayssn 1472ye karmtr.311 (I-IV) Ner. Muhammed Cell, Drul-arb elslm, 2002 23-ed-Drerul-mde f trhil-slmiyye Cambridge niversitesi ktphanesinde bir yazmas (nr.365) mevcuttur. 24-ez-Zehebl-mesbk f zikri men hacce minel-hulef velmlk Reslullahn veda hacc ile balayan mellif, kitabn iki ksma ayrmtr. Birinci ksmda hilafeti srasnda hacceden ilk halifelere, Emev ve Abbaslere temas etmi iki ksmda da hilafetten sonra haccedenlerle Emev ve Abbas hanedan dndaki dier melik ve sultanlardan hac olanlara iaret etmitir.(Ner. Cemaleddin eyyl, Mektebets-Sekfe ed-Dniyye, 2000) 25-Hrsun-nfs el-fdle al bekiz-zikr Bu kk risaleye Allahn en gzel sfatlarndan birinin de Bek sfat olduunu syleyerek balayan Makrz, iyi ilerle

hatrlanmann da buna benzeyeceini nitekim Hz. brahimin sonradan gelenler arasnda kendisi iin lisn- sdk klmas duasnn Reslullahn ahsnda gerekletiini anlatm ve Allahn, Reslullahn zikrini ykselltii ile alakal ayetlerle bu konuda izahlarda bulunmutur. Resill-Makrz iinde neredilmitir. (Ner. Ramazan Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Kahire, 1998)

Eymen Fud Seyyid tarafndan biyografi says 666 olarak verilmitir. Bkz. Makrz DA, XXVII, s.450. Bunun, tantma esas alnan nshalardaki biyografilerin farkl balklandrlmasndan m yoksa bir hatadan m doduunu bilmiyoruz.
311

60

26-es-Slk f marifeti dvelil-mlk Eserde Kahire Kalesinin Msrn saltanat merkezi haline gelmesi zerine kaleye hakim olan sultanlar, Selahaddin Eyybnin halefleri ve Memlk sultanlarnn mellifin dnemine kadar gelen tarihi hakknda eitli bilgiler verilmektedir.(Ner. Muhammed Mustafa Ziyde-Sad Abdlfettah r, I-IV, Kahire, 1934-1973) 27-riun-nect Kelama dair bir eserdir. Usuluddin konular delilleriyle yer almaktadr.312 28- zrul-ukd f zikrin-nkd (en-Nkdl-Kadme elslmiyye) Sultan Berkuk devrine kadar (784/1382) Msrda baslan paralar hakknda geni bilgiler verir. (Resill-Makrz iinde, Ner. Ramazan Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Kahire, 1998) 29-Davs-sr f marifeti haberi Temmid-Dr Eser, Reslullahn cessse ve Mesh-id-Deccal hadisini

kendisinden naklettii sahabeden Temim b. Evs ed-Dr hakkndadr. Drlerin Reslullaha gelmeleri ve Temimin Mslman oluunu da

anlatan mellif ona ikta edilen arazilerden de bahseder. (Ner. Muhammed Ahmed r, Kahire, ty.) 30-et-Tarfetl-arbe f ahbri vdi Hadramevt el-acbe Makrz bu eserini Mekke-i Mkerremedeki ikameti esnasnda yazmtr. Hadramevtten buraya gelen haclardan ve yolculardan

dinledikleri ve bunlarla ilgili yorumlar yer alr.

312

Sehv, ed-Davul-Lmi II, 23

61

31-Acibt-Tmr313 32-Ikd cevhiril-esft f ahbri mednetil-Fustt Makrz Fustt ehriyle ilgili olaylar gnmze ulamayan bu eserinde toplamtr.314 33-Karzu sratil-meyyed libnil-nhd315 34-Mecmaul-ferid ve menbel-fevid316 35-Marifet m yecib li-li beytin-nebev minel-hak al men adhm Makrz bu eserin de Ehl-i beyt hakkndaki ayeti (Ahzab, 33/33) farkl tariklerden gelen hadislerle tefsir ederek Ehl-i beytin kimler ok ayet, hadis ve fakihlerin

olduunu tartmtr. Daha pek

grlerini nakleden mellif Ehl-i beyte saygl olmann Mslmanlar arasnda unutulduunu bunun nemli bir mesele olduunu kaydeder. (Resill-Makrz iinde Ner. Ramazan Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Kahire, 1998) 36- el-Meksids-seniyye f marifetil-ecsmil-madeniyye Bu eserde, yeryznn ve gkyynn zelliklerinden bahseden mellif madenlerin nasl olutuuna ve trlerine temas ederek eitli bilgiler verir. (Resill-Makrz iinde Ner. Ramazan Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Kahire, 1998) 37- el-Meviz vel-itibr bi zikril-htat vel-sr (el-Htat elMakrziyye)

313 314 315 316

Makrz, mt I, 24 Ebul-Mehsin, Menhel, I, 420 Sehv, ed-Davul-Lmi II, 23 Ebul-Mehsin, Menhel, I, 419

62

Makrznin en mehur eseridir. Daha ok Htat olarak bilinir. Msrn toporafyas ve tarihi hakknda olup daha sonra bu alanda yaplacak almalara kaynaklk etmitir. Htat tr eserlerin en nlsdr. Mellifin verdii bilgilere dayanarak 820-840 (1417-1437) yllar arasnda kaleme ald ifade edilir.317 Bununla beraber eserin ismi bu tarihren nce yazlan mtda gemektedir.318 (Ner. Muhammed Zeynuhum-Medha e-arkv, Kahire 1998) 38-Nahl iberan-nahl Mellif bu eserde, arlardan onlarn eitlerinden ve bylece de kainattaki dzenden bahsederek bunlardan alnacak ibretleri sralar. (Resill-Makrz iinde s.277-342. Ner. Ramazan Bedr-Ahmed

Mustafa Ksm, Kahire, 1998) 39- en-Niz ve-tehsum f m Ben meyye ve Ben Him Bu rislesinde hilafet meselesine deinen Makrz

meyyeoullar ile Haimoullar arasndaki tarihi husmeti konu alr ve aka meyyeoullarn hedef alarak onlarn hilafete talip olmasnn alacak bir i olduunu syler. (Resill-Makrz iinde s.11-84. Ner. Ramazan Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Kahire, 1998) 40-Nihyetl-cem li-ahbril-krtis-seb

Makrznin telif eserlerinin yannda ihtisar ettii eserler de vardr. En mehur olduu saha olan hadis ve tarihe dair bu ihtisarlar, mellifin sadece telif deil ayn zamanda pek ok alimin yapt gibi nemli grd eserleri ihtisar etme, sevdii alanlara ait btn eserlere

317 318

Mehmet pirli, el-Htatl-Makrziyye DA, XVII, 403 Bkz. Ek-2 ve Ek-3

63

ulama ve onlar zerinden tarihe not derek adn yaatmaya nem verdiini gztermektedir. Bugn elimizde bulunan muhtasarlar unlardr: 1-el-Mntek min Ahbri Msr libni Myesser: 439-553 (1047-1158) yllar arasndaki olaylar ihtiva eden eserin telifi 814te (1411) tamamlanmtr. Eser, mellif hattyla Paris Bibliotheque Nationalede kaytl tek nshadan istinsah edilmitir. Kitabn hal seferleri ile ilgili ksm Baron Mac-Guckin de Slane tarafndan Franszca tercmesi ile birlikte yaymland gibi Henri Masse, William Myrold ve Eymen Fud Seyyid tarafndan da

neredilmitir. 2-Muhtasarul-Kmil f marifeti duafil-muhaddisn libni Ad: bnl-Kattn adyla anlan bn Adnin cerh ve tadl

konusundaki eserinin zetidir. Makrznin 795te (1393) kaleme ald kitap Murat Molla Ktphanesinde kaytl mellif hattyla yazlm yegane nshasna dayanlarak Eymen b. rif ed-Dmak tarafndan yaymlanmtr Medresesinde (Kahire hadis 1994). Makrz srada bu eseri Sultan ve Hasan

okuttuu

zetlemi

Meyyediyye

Medresesinde hadis okuturken de kullanmtr. 3-Muhtasaru Acibil-makdr: ehabeddin bn Arabhn eserinin muhtasardr. erif eldrisnin Nzhetl-mtk fihtirkl-fk adl eserinin zeti olan Cenyl-ezhr miner-ravzil-mitr baz mellifler tarafndan Makrzye nisbet edilirse de Eymen Fud Seyyide gre bu doru deildir. Hafz

64

ehabeddin

Ahmed

el-Makrzye

ait

olan

eser,

Seyyide

gre

nisbesinden dolay Takyyddin el-Makrzye izafe edilmi olmaldr.319 4-Muhtasaru kymil-leyl 5-Muhtasaru kymi Ramazn 6-Muhtasaru salti vitr Bu son muhtasar, Muhammed b. Nasr el-Mervezden (.294/906) yapt ihtisarlardr. Bu eserler tamam bir arada

neredilmitir. (Muhtasaru kymil-leyl ve Kymi Ramazn ve Kitbi vitr, ner. Abdttevvb el-Mltn, Beyrut, 1983)

319

Eymen Fud Seyyid, Makrz DA, XXVII, 451

65

KNC BLM MTIN MUHTEVASI, METODU VE KAYNAKLARI

66

2. MTIN MUHTEVASI, METODU VE KAYNAKLARI 2.1.mtn Metin Neri

Makrznin mtnn320 bu nerinin tahkik ve taliki Muhammed Abdlhamd en-Nmeys tarafndan yaplm olup 14 cildi muhteva ve son cildi fihristler olmak zere 15 cilt olarak Drl-ktbil-ilmiyye tarafndan 1420/1999 ylnda Beyrutta baslmtr. Muhammed

Abdlhamd eserin iki yazma nshasna ulam, tahkik ve talikinde bunlardan faydalanmtr. Bu nshalardan biri Kprlzde Mehmet Paa Ktphanesinde 1004 numarada321 dieri ise Almanyann Gotha Ktphanesinde 440 numarada kaytldr.322

Esere Muhammed Ceml Gz tarafndan ksa bir takdim yazs kaleme alnm ve burada slam dnce tarihine dair eserlerin nemine ve bu erevede Makrznin Muhammed Abdlhamid, hakknda bilgi alnabilecek kymetine iaret edilmitir.

Makrznin biyografisini verirken onun kaynaklarn uzunca bir listesini de

sunmutur. Mellifin eserlerinin listesini de veren muhakkk, her birinin nelerden bahsettiine, ne zaman neredildiine veya

yazmalarnn nerede olduuna dair bilgiler ilave etmitir. Makrznin bu eseri yazarken kulland metoda ksaca temas eden muhakkk, mellifin eserini hadisleri sahih olan Ktb-i Sitteden, Hkimin
Eserin ismi Makrznin baz eserlerinde mtul-esm bim lir-resli minel-ebni vel-ahvli vel-hafedeti vel-met eklinde verilir. Bkz. Makrz, en-Niz vet-tehsum fm Ben meyye ve Ben Him (Resill-Makrz iinde) Thk. Ramazan el-BedrAhmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998 s. 37, 81 ; Muhakkk en-Nmeys eserin cildine kitabn ismini mtul-esma bim lin-nebiyyi minel-ahvli vel-emvli vel-hafedeti vel-met eklinde vermesine karlk giri blmnde Makrznin eserlerini incelerken bu ismi mtul-esm bim lir-resli minel-enbi vel-emvli vel-hafedeti vel-met diye kaydetmitir. Bkz. mt I, s. 14 321 Makrz, mt I, 14 322 Makrz, mt I, 34-35
320

67

(.405/1014) Mstedreki, mam Ahmed b. Hanbelin (.241/855) Msnedi, mam Mlikin (.179/795) Muvattan kullandn;

peygamberlik alametleri ve mucizelerde ise kendi eserlerinden baka Beyhak (.458/1066) ve Eb Nuaymdan (.430/1038) istifade ettiini kaydeder. Haberlerin shhati konusunda titiz olduunu ve salam isnadlarn kullanldn syleyen muhakkk, mellifin Eer haber doruysa, Eer rivayet sabitse.. gibi phe ifadelerini de kullandn kaydeder. Buna ramen, ilerde de gelecei zere eserde baz uydurma ve zayf rivayetler vardr. Muhakkike gre Makrznin ansiklopedik bilgisi bu eserde arz- endam etmi ve ok eitli konular doyurucu bilgilerle ele almtr.

Tahkik usl olarak da Trkiye nshasn ( )dier nshay da ( )ile gstediini, dipnotlarda ayet numaralarn gstererek hadislerin tahriclerini yaptn, okuyucunun anlayamayaca kapal lafzlar ksaca akladn, metnin aslnda olmayan baz ara balklar fihristler

koyduunu ifade etmitir. On beinci ciltte bulunan

okuyucunun hizmetine sunulmutur. Bunlar ayetler, hadisler, ahslar, kabileler, yer ve beldeler, iirler, tahkik kaynaklar ve muhteviyata dair fihristlerdir.

Bu arada muhakikin bazen lzumsuz ve stelik sayfalarca devam eden tahkik notlarna da iaret etmemiz lazmdr. Eserin hacminin hatr saylr bir blm, bu tahkik notlarnn okluundan ve gerektii yerde de lzumundan fazla uzamasndan kaynaklanmtr. Bazen bir dipnot be sayfa,323 bazen de metin olmakszn alt sayfa kadar srebilmitir.324 Elbette ki tahkikli neirlerde bu tarz notlar
323 324

Makrz, mt IX, 4-8 Makrz, mt X, 99-104

68

olmaldr. Yoksa eserin bu ekilde nerinin manas kalmayacaktr. Fakat bunun da makul bir lde olmas gerekmektedir.325

Bu metnin nerinde pek ok yazm yanl da bulunmaktadr. ,eklinde;326 , eklinde yazlmtr.327 simlere dair yazm yanllar nun diye gemesiyle328 dier ciltlerde de devam etmitir. Bazen yerine ; yerine yazld

olmutur.329 Baz balklarda da bu tip hatalar gze arpmaktadr. rnek olarak Resl-i Ekreme (sav) mahsus mbahlar ve tahffat balndaki tahfft, tahkkt olarak yer almtr.330 Eserin hacimli oluu, bu gibi hatalar da doal olarak beraberinde getirmitir. Ne var ki bylesi mhim bir eserin baskdan evvel defalarca gzden geirilmesi ve bu gibi kaynak eserlerde zellikle melliflerin isimlerinin doru yazlmasna ok dikkat edilmesi, aratrmaclar olarak bizim

beklentimizdir.

2.2. mtn Muhtevas

Makrz bu eserinde hemen hemen tm sahih, snen, mucem, msned, mstahrac ve mstedreklerden istifade etmi ve Allah Resl ile alakal btn bilgileri toplama amac gtmtr. zellikle mucizelere byk nem veren mellif, bu konuya birka cilt ayrmtr. mt mellifin dier eserleri gibi pek ok alim tarafndan beenilmi ve takdir
ki sayfa ve daha fazla sren notlar iin Bkz. Makrz, mt VII, 380, 382, 387, 392; VIII, 24, 92, 106, 124, 171, 190, 204, 236, 319, IX, 4-8; X, 199 326 Makrz, mt III, 297 327 Makrz, mt VI, 308; XIV, 163 328 Makrz, mt X, 54 329 Makrz, mt X, 66 330 Makrz, mt X, 192
325

69

edilmitir.331 Bu hacimli siyer almasnda zaman zaman dier eserlerinde verdii bilgileri tekrar ederek bazen de yeni balklar aarak siyerin dna km ya da baka bir ifade ile siyerin konusunu geniletmitir. Elbette bir bilgi, bak asna gre siyerin konusu olabilmektedir. Bunun en gzel rnei belki de bnl-Cevznin Vefsndaki tavrdr. Ona gre siyer Reslulullahn (sav) lmyle bitmez. Onun kyamet ve maherdeki konumu, efaati ve cennetteki durumlar da siyere dahildir. Eserin muhtevas ksaca yledir:

1.-2. Ciltlerde, kronolojik sraya gre Hz. Peygamberin hayatna, 3. Ciltte, vahyin gelii, Reslullahn hususiyetleri, Tevrat ve ncilde mjdelenmesine, 4. Ciltte, delil-i nbvveye, slamn hak din oluuna, Kurn tarihi ve Resl-i Ekremin (sav) dier peygamberlerden stnlne, 5. Ciltte, mucizelerine, ocuklarna 6. Ciltte, Hz. Peygamberin elerine, cariyelerine, bacanaklarna, kaynpederlerine, 7. Ciltte, kulland eyalara, gnlk hal ve hareketlerine (yemesi, imesi vs.), 8. Ciltte, zehirlenmesine, sihirlenmesine, seferlerine ve yolculuklarna (bu erevede miraca), 9. Ciltte, yolculuklarnn devamna, ilerini grenlere, 10. Ciltte, eyalarna, airlerine, mezzinlerine, Mescid-i Nebevinin ilevine ve hasise,
331

Ebul-Mehsin, Menhel, I, 418; evkn, Bedrut-tli, I, 80

70

11. Ciltte, hasisine, ona salat edilen krk bir yere ve mucizelerine, 12. Ciltte, mucizelerine 13. Ciltte, hasis ve mucizelerine, 14. Ciltte, mucizelerin devamna ve vefatna yer vermi, 15. Ciltte ise muhakkk tarafndan hazrlanan fihristler yer almtr.332

Makrz eserinde eitli vesilelerle farkl konulara temas etmitir. Bir kavim hakkndaki hadislerden yola karak izah sadedinde

Seluklular, Cengiz ve Hlguyu siyerin konusu yapvermitir: Mellif (Makrz) der ki: Gerekten de Allah ve Resl doru sylemi. Reslullahn vefatndan sonra hak din ve hidayetle hkm veren halifeler geldi. Sonra hak ile batl kartran, hidayet yollarn deitiren halifeler geldi! Allah da onlara ilk olarak Abbasoullarn musallat etti. Horasan halkna yabanc bu insanlar, Allahn nimetini kfre eviren, Allahn dinini oyuncak eden, Allahn maln servet, kullarn da kle edinen meyyeoullarn parampara ettiler. yle ki

uzak ktalara kaanlar dnda kklerini kazdlar. Btn bunlar kendi yaptklarnn bir karlyd. Abbasoullar da ayn ekilde iktidar olunca zorbalk, zulm ve taknlklar yaptlar. Allah da onlara kendi klelerini yani Trkleri musallat etti. Onlar da Cafer b. Muhammed el-Mtevekkili katlettiler. Sonra Ahmed b.. Muhammed el-Mstani ldrdler. Bu topraklara hkmettiler. Allahn diniyle oynadlar. Allah Abbasoullarna, Bveyhoullar Deylemlileri de musallat etti. Onlar da ehirlere hkmedip

Muhtevann daha detayl balklar iin bkz. Ek-4 mtn Muhtevasnn Tafsilatl Fihristi.
332

71

insanlar zehirlediler. Zulmleriyle nicelerine ac ektirdiler. Bir efendinin klesine hkmetmesi gibi Abbasoullarna hkmettiler. Merdut mezhepler icat ettiler. Ta ki Allah Trkleri gnderdi. Seluklular, zalimin gaddarl gibi gaddarlk yaptlar. Firavunlar gibi hkm srdler333. Allah, Arab tahakkmnn yklmasna izin verinceye kadar bu byle srp gitti. Bu sefer de Allah, Allah dman Cengizi bunlarn bana verdi. Cengiz Han ve savalar insanlar ldrdler. yle ki onlar doudan tamamen sildiler. slam dinini ve eriaitini buralardan tamamen kaldrp attlar. Sonra torunu Hlg kt. Badat halknn ve cezrenin tamamna sava at. El-Mutasm billah alaa etti. Bundan sonra tek bir Kureyli kalmad. Sonra douda ve batda; kuzeyde ve gneyde idareyi hep acemler ald. Douda in snrlarndan Arap Yarmadasna kadar Cengiz Han ve savalar; ve batda tamamyla Berberler hari Kuzeyde Rumlar de ve

Osmanoullar

Karamanoullarnn

topraklar

Avrupallar hkm srd. Bu acemler Msr, Hicaz ve amda da tahakkm sahibiydi: Bahr Memlkleri ve Burc Memlkleri. Yemende, Sana sahibi erif Rznn topra hari Ali b. mer b. Resll-Ekrdn oullarnda ve Hindistann tamam acemlerin elinde. Kuzeyin ou Avrupallarn, gneyin ou da Habelerin elinde. Bu ikisi de Hristiyan ve Mslman kadn ve erkeklerden on binlercesini esir alp onlara akl almaz ve tarif edilmez ikenceler yapyorlar. Btn bunlara ramen Arap kabileleri Kaysyla Temimiyle hibir gce mlik deiller. Saltanat sahipleri de onlar kah ldryor kah esir ediyor. Eh ne yapalm kendi ektiklerini biiyorlar! Rabbin kullarna kar zulmkar deildir.
334

Makrz, Trklerle ilgili grlerini bu eserdekilerle snrlamaz : Ondan sonra Ebu shak Mutasm hkm srd. Sonra Vsk sonra da Trkler tarafndan ldrlnceye kadar Mtevekkil. Trkler, btn ilerinde Abbasoullarnn iktidarna ortak oldular. O vakit devlet lks yaamda uzman oldu. Hidayet nuru zayflad. eri kanunlar ( ) ve din alametleri ( ) deitirildi. Trl bidatler ve Allahn izin vermeyecei eyler ortaya attlar. Dirhemlerin bozulmas da ite bunlardandr. Makrz, se, s.53 334Makrz, mt XII, 315-6
333

72

Makrznin dnce dnyasnda, ettiini, Mslim-Gayr-i Mslim

milliyetilik kavramnn yer ok Trk-Arap

ikilemesinden

ikilemesine yer vermesinden anlyoruz. Yine bu iktibastan anlald kadaryla mellifin Osmanllardan haberi vardr. yleyse onlarn Balkanlara doru gerekletirdii fetih hareketlerinden ve bu

corafyadaki dengelerden de haberi vardr. Fakat o, bunlara yer vermemitir. Aslnda Makrznin bu gibi metinlerde Arap lafz ile neyi kasteddii de ok ak deildir. O bununla kesinlikle baka milletleri de iine alacak ekilde Mslmanlar kastetmemektedir. Belki biraz vd ve nesebini dayandrd Ftmleri belki de Himleri

kastetmektedir. Sehv, Makrznin delil olmadan gvenilmeyecek kiilerden nakiller yaptn sylemesine de baklrsa335 onun bazen yukarda olduu gibi ilm hogry kaybettii grlmektedir.

Reslullahn (sav) vahyin kesildii fetret dneminde, nceki feyze hasreti ve o heyecandan uzak kalmasnn hzn ile ne zaman yksek bir tepeye karak kendisini aaya atmak istese Cebrailin grndne ve ona hak peygamber olduunu sylediine dair rivayet ile336 Resl-i Ekremin (sav), hicretini tamamlayp Medine-i

Mnevvereye girdii srada sahabenin hep bir azdan talealbedru arksn sylediine dair rivayeti nakleden ender kitaplardan biri de mtdr.337 Abdest ve namazn Miradan evvel de Cebril tarafndan ona retildiini, o zamanlar be vakit olmamakla beraber Reslullahn

335Sehv,

ed-Davul-lmi, II, 23 mt I, 31 Bu nakil siyere dair eserlerde deil ounlukla tarih kitaplarnda gemektedir. Bkz. bn Kesr, Bidye, IV, 7; bnl-Esr, el-Kmil fit-trh, (I-XI) thk. Ebul-Fid Abdullah el-Kd, Beyrut, 1987, I, 577; Belki bir istisna olarak Muhammed Hamidullah bu rivayete yer vermitir. slam Peygamberi, I, 84 Rivayetin kayna iin Bkz. Buhar, Kitbt-tabr, 1; Ayrca bkz. Ayn, Umdetl-kr erhu Sahhil-Buhr, (I-XVI) ner. Sdk Ceml el-Attr, Beyrut, 1998, XVI, 262-264 337 Makrz, mt VIII, 394; Makrz, bu arknn Bedir Gazvesi dn sylendiini de nakleder. mt I, 117
336Makrz,

73

(sav) namaz kldn,338 Kurn- Kermi en byk mucize olarak kabul ettiini,339 ilk mslmann340 ve hicret srasnda Hz. Peygamberin yatana yatp yeil hrkasna brnerek kendini Allah yolunda ilk feda edenin Hz. Ali olduunu vurgulam, bu sebeple nsanlardan yleleri vardr ki, Allah rzas iin kendini feda eder. Allah da kullarna efkatlidir.341 ayetinin nazil olduunu sylemitir.342 Mellif, farkl balklarda olmak zere, hac konusundan hareketle bn shakn ve dolaysyla da bn Hiamn deindii nes konusunda eitli rivayetleri bir araya getirir.343 Hz. Peygamberin bizzat syledii iirleri de eserine alan Makrz,344 onun dinledii, bakasn olup da aktard iirlerle 345 onun hakknda sylenenleri ayr balklar ve zengin bir iir demetiyle deerlendirmitir.346

Makrz, mt I, 31-32, 34 Makrz, mt IX, 42, 44 340 Makrz, mt I, 34 341 Bakara 2/ 207 342Makrz, mt I, 57; Mfessirler kendini feda eden kiinin Suheyb b. Sinn erRm olduunda ittifak etmektedir. Buna mukabil, tefsirlerde sebeb-i nzl ile alakal, Hz. Alinin ad bile gememektedir. bn Abbas, Enes, Sad b. el-Mseyyeb, krime ve bn Merdye ayetin Suheyb hakknda nazil olduunu syler. Bkz. bn Kesr, TefsrulKurnil-Azm, (I-VIII), thk. Sm b. Muhammed es-Selme, Riyad, 1999, I, 565-566; bn Abbstan gelen bir rivayet yledir: Mekke mrikleri Suheybi yakalam dininden dndrmek iin ikence etmilerdi. Suheyb Mekkelilere Ben ihtiyar bir adamm. Malm da var. Sizden veya dmanlarnzdan olmamn size bir zarar olmaz. Ben bir sz syledim ondan caymay uygun grmem. Malm ve eyam size verir, dinimi sizden satn alrm demiti. Onlar da buna raz olmular, Suheybi salvermilerdi. Oradan kalkp Medineye gelirken bu ayet nazil oldu. Bu ehre girerken kendisine rastlayan Hz. Ebu Bekir Al veriin karl olsun y Suheyb! demi o da Senin alveriin de zarar etmesin cevabn vermitir. Taber, ayetin Suheyb iin nazil olduunu ancak kendini Allah yolunda feda edip emr bil-marf ven-nehy anilmnker yapan herkesi kapsadn syler. Cmiul-beyn an tevli yil-Kurn, (IXXVI), thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk, Kahire, 2001, III, 594-595; Ayrca Bkz. Zemaher, el-Kef an hakiki gavmizit-tenzl ve uynil-ekvl f vchit-tevl, (IIV), ner. Muhammed Abdsselm hn, Beyrut, 2006, I, 249; Kurtub, el-Cmi liAhkmil-Kurn, (I-XXIV), thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk, Beyrut, 2006, III, 207-208; Begav, Melimt-tenzl, (I-VIII) ner. Muhammed Abdullah en-Nemr-Osman Cuma-Sleyman Mslim, yry, 1409/1988, I, 238-239 343 Makrz, mt, XIV, 317-8 344 Makrz, mt I, 164, 225-227, 389; II, 13 345 Makrz, mt II, 264-269 346 Makrz, mt IX, 302-309
338 339

74

Ukz, Mecenne ve Zl-Mecz olarak bilinen Arap pazarlarna geni yer veren mellif, bunlarn nasl baladn, yerlerinin nereler olduunu ve bu pazarlarn hangi aralklarla Mnevvereye kurulduunu geli tarihini

anlatmtr.347

Reslullahn

Medine-i

tartrken, bunun Byk skender takvimiyle 20 Eylle denk geldiini ilave eder.348 Bir tarihi olarak Makrznin ne kan dier bir zellii de dinler tarihi ve zellikle Hristiyan ve Yahdiler hakkndaki bilgisidir. Sehvnin ifadelerine baklrsa mellif, bu konuda o kadar bilgidir ki Ehl-i Kitab, bilmediklerini sormak iin ona gelmektedir.349 Gerekten de onun bu sahadaki bilgisinin geniliini mtda grmek mmkndr. 350 Reslullahn (sav) Tevratta mjdelenmi olmasyla konuya balayan mellif, ayn kitabn ay (ya) ve Hazkl (Hezekiel) blmne de deinmi, buralardaki iaretleri gsterdikten sonra Yuhanna ve Matta ncillerini ele alarak zellikle Faraklit kelimesi zerinde izahlar yapmtr.351 Babamn benim ismimle gnderecei Hakikat ruhu

Faraklit, size her eyi retecektir. Ben babamdan size, sonsuza kadar sizinle olacak baka bir Faraklit gndermesini isteyeceim. O size her eyi retecek.352 Buna gre Yuhanna ncilinde gelecei mjdelenen Faraklit bizim peygamberimiz Hz. Muhammed (sav) olmaktadr. 353 Hristiyanlarn bugn ellerinde bulunan nciller354 ve Yahdilerin bugn ellerinde bulanan Tevrat355 gibi balklar ve sayfalarca devam eden bilgiler, mellifin bu konulara olan ilgisiyle konulardaki ehliyet ve tecrbesini ispatlamaktadr.

Makrz, mt VIII, 309-315 Makrz, mt I, 64 349 Sehv, ed-Davul-lmi , II, 25 350 Makrz, mt IV, 152-164, 171 351 Makrz, mt III, 387-390 352 Kr.Kitb- Mukaddes, Kitb- Mukaddes irketi, stanbul, 1995, Yuhanna, 14/1626, 16/7-13 353 Makrz, mt III, 390-393 354 Makrz, mt IV, 171 355 Makrz, mt IV, 161; Mellifin bu konudaki grleri iin Bkz. Necattin Hanay, XV. Yzyl Dinler Tarihisi olarak Makrz, (Yksek Lisans tezi) SSBE, Mays, 2008
347 348

75

2.3. mtn Metodu

Makrz eserini telifte sistemli bir yol takip etmemitir. Htat olarak bilinen Mevizde rusu semniye bal altnda: Eskilerin adeti odur ki bir kitaba balarken sekiz bal kitabn evvelinde zikrederlemi. Bunlar 1-Kitab yazmaktan maksat 2-Kitabn ad 3Kitabn faydas 4- Kitabn mertebesi 5-Kitabn shhati (yazar vs.) 6Kitabn hangi ilimden bahsettii356 7-Kitabn ka blmden olutuu 8Kitabn mellifinin faydaland bilim dallardr.357 diye, bunlar teker teker aklayarak sistemli bir giri yapmsa da358 mt daha sonra yazmasna ramen bunlara riayet etmemi; sadece, tedris, ift ve hkm verme makamnda olanlarn Allah Reslnn hayatn,

nesebini, gzel siretini ve yce soyunu bilmemelerinin ho olmayacan syleyerek kitabnn adn zikretmekle iktifa etmitir.359

Yer yer fasllar bir birinin iine girmi, uzun ara bilgiler verilmi ya da konular farkl balklar altnda tekrar edilmitir.360 Mucizelerden bahsedilirken araya eitli fasllarn ve balklarn girmesi buna rnek gsterilebilir.361 lk iki cillte her ne kadar balklar belirli bir tertipte olmasa da kronolojik sraya dikkat eden mellif, dier ciltlerini Allah Reslnn (sav) hasisi, mucizat, grn ve vasflar gibi konulara ayrmtr. Ensaba byk nem veren Makrz, sahabeden veya
356 357

358 Makrz, Meviz, I, 8-14; Msevvede, s. 6-9 359 Makrz, mt I, 3-4; Geleneksel yazm kltrne sonradan yerleen ve daha mehur olan kitaba giri ksmlar yledir: Vcibl-istimal olanlar 1- Besmele 2Hamdele 3-Salvele, cizl-istimal olanlar 4- sm-i kitab 5- Fenn-i kitab 6- Tadd- fusl 7- Teybn-i garaz. 360 Btn bunlara bir de ciltlerin muhtevalarnn nce veya sonra baslmas eklenince eserin incelenmesi hayli zorlamtr.Bkz. Ek-4 mtn Muhtevasnn Tafsilatl Fihristi. 361 Bu i ie girmeleri ve bir konu bal altndaki deiik alt balklar, muhtevann tafsilatl fihristinden takip etmek mmkndr.

76

mriklerden pek ok kiinin beinci ya da yedinci dedesine kadar soylarn vermitir. Bunun dnda takip ettii bir usul yoktur. Eser, bab ve fasllar eklinde deil belli balklar altnda sunulmu bu da bu hacimli eseri takibi zorlatrmtr. Bu nedenle, eserin muhtevas ile alakal tutarl ve geerli olabilecek tek izah, ilk iki cildin tarih dier ciltlerin ise hasis ve fezile ayrlm olduudur.

Siyere dair bir eseri tarih, hasis ve fezil gibi blmlere ayrmak o zaman var olan yazm kltrnn bir yansmas olmaldr. Zira, Makrznin zellikle son ciltlerde -hasis ve fezil blmlerinde- pek sk bavurduu Kudnin Uynl-merif ve fnn ahbril-halif isimli eseri, her ne kadar peygamberler tarihi eklinde balasa da siyer blmnde nce Reslullahn (sav) hayat, tarih seyrinde ilenmi sonra da eleri, ocuklar eklinde Allah Reslnn (sav) aile fertleri ve akrabalar ile mezzinleri, hizmetileri gibi onun etrafndakilere ve nihayet mucizelerine yer verilmitir.362 bn Kesr de Bidayede aynsn yapmtr.363 Makrznin yapt da budur. Fakat bu eserinin dierlerine gre daha hacimli oluu belki de sistemli olmasna mani olmutur. Dier bir hacimli eseri el-Mukaff el-kebri mellifin tamamlayamam olmas da bu arada zikredilebilir. Makrz, anlald kadaryla hacimli eserlerde dierlerindeki kadar baarl olamamtr. Zira mtda

Mukaffdan bahsetmi, hatta onu kaynak gstermi364 fakat mt bitirdii halde bu eseri yarm kalmtr.

362Bkz.

Kud, Uynl-merif ve fnn ahbril-halif, Muhammed el-Msr, 1995 363 Bkz. bn Kesir, Bidaye, V-VIII (emil ve delil blmleri) 364 Makrz, mt IV, 317; X, 4; XII, 272

thk. Cemil Abdullah

77

Makrz, gerek siyer gerekse emil ve hasis blmlerinde365 farkl rivayetleri verdikten sonra bunlar arasndan tercih yapmaktadr. Baz deerlendirmeler yapan mellifin, Hz. Peygamberin ocukken gsnn yarlmasn bir mucize olarak vermi ve Hz. smailin kurban edilmesine sabryla Hz. Peygamberin sabrn mukayese ederken de Hz. smailin sadece kurban edilmeden nceki eylere sabrettiini366 Resl-i Ekremin (sav) ise (kurban edilir gibi) gsnn yarlmasna, kalbinin karlmasna, sonra onun da yarlmasna sabr gsterdiini; ondaki kan phtsnn atlmasna sonra ykanmasna ve nihayet yerine tekrar konulmasna katlandn sylemi olmas bir eliki oluturmutur.367 Mellif, Reslullahn (sav) hangi sene ve ayda doduuna dair eitli rivayetleri verdikten sonra, Kisr Enirvnnn saltanatnn krk ikinci senesinde Fil Ylnda dnyaya geldiinin daha doru olduunu syler.368 Birinci ciltte de bu ekilde epeyce tercihte bulunur.369 Reslullaha (sav) verilen Havz- Kevser ile alakal eitli rivayetler naklettikten sonra en doru rivayetin Cennete gtrldm zaman bir de baktm ki etrafn inciden kubbelerin sard muazzam bir nehir var. Hemen sordum: Ey Cebril bu nedir? Dedi ki: Bu Rabbinin sana verdii Kevserdir. Gzellii ve topra misktir. eklindeki Buhri rivayeti olduunu syler.370 Hz. Peygamberin (sav) linin kimler olduunu mnakaa eden mellif, muhtelif grlere yer verdikten sonra lin, Haimoullar ile Muttaliboullar olduu eklindeki mam finin grnn daha doru olduunu syler.371 Makrz, temrz sgasyla ok fazla alntlar yapm,372 soru-cevap tarzn kullanm, 373

Mellifin, hasis konular dnda fasl ve ksm eklinde bir tasnifi yoktur. Bununla beraber 14 ciltlik eser, siyer, emil, delil ve hasis gibi blmlere ayrlabilir. 366 367 Makrz, mt IV, 190 368 Makrz, mt I, 7 369 Makrz, mt I, 13, 15, 17, 64, 65, 71, 136, 282 370 Makrz, mt III, 297-298 371 Makrz, mt V, 374, 382 372 Makrz, mt I, 48 373 Makrz, mt III, 96; IV, 137-140; V, 15, 18, 387
365

78

mrsel hadislere yer vermi,374 ve ilerde daha geni ele alnaca zere baz sakm rivayetleri de eserine almtr.375

Hasis ve fezil blmlerinde (10, 11, 13. ciltler) yapt bir ok alntnn sonunda, o alntnn bittiine iaret etmemi veya iktibasta bulunduu metnin sonuna, melliflerin hemen tamam tarafndan adet olarak kullanlan inteh (bitti) ifadesini koymamamtr. Bu da bylesi zengin referansl bir eserin metninde, kaynaklardan nasl ve ne kadar istifade ettiinin tesbitini ksmen zorlatrm; en azndan Makrznin hangi eserleri bizzat grdn okuyucunun tesbit etmesini

gletirmitir. Zira alnt yaplan eserin de bir ok baka eserden iktibasta bulunduu konular olmutur. Makrznin bu tavrn da bir metod kusuru olarak deerlendirmek mmkndr.376

2.3.1. Fasllar Tertibi

mtn metodu bal altnda mellifin sistemli olmadn, sadece balklar vererek bab ve fasl kullanmadn ifade etmitik. Bu ifadeler eserin tamam iin yaplm deerlendirmelerdi. mtn bu genel karakterinin tek istisnas hasis blmdr. Makrz, Resl-i Ekreme (sav) ait hussiyetleri yaklak ciltte ele alm ve pek ok rivayete yer vermitir. Hasisin ilendii ciltler 10, 11 ve 13. ciltlerdir. Burada fasllarn kullanlmasnn tek sebebi de hasisin, daha nce yazlan bir ok eserde hep bu ekilde incelenmi olmasdr. Yani Makrznin burada sistemli olu onun tercihi deildir.

374 375 376

Makrz, mt I, 59 Makrz, mt VII, 261 rnek olarak bkz. mt III, 154 vd; VI, 78 vd; IX, 217 vd.

79

Grebildiimiz kadaryla Makrznin metot olarak dorudan etkilendii mellif, mtda ismi gemese de hocas bnl-Mlakkndr (.804/1401). Tesbit edebildiimiz kadaryla bnl-Mlakknn

Gyets-sl f hasisir-resl isimli eseri,377 10, 11, ve 13. ciltlerin ana metnidir. Makrz, Gyeyi erh etmitir. Bu sebeple mt, bnl-

Mlakknn eseri olan Gayeden ana balk ya da alt balklar itibariyle takip etmek mmkndr. Bununla beraber, Ebul-Hattb bn Dhyeye ait olan Nihyets-sl f hasisir-resl isimli esere378 bir defa yer veren mellif bu eserden az da olsa istifade etmitir. bn Dhyenin eseri sistemli deildir. Hz. Peygambere ait hususiyetleri her hangi bir tasnife tabi tutmadan srayla vermitir. Bu sebeple de metod olarak edilcek takip

bir zellii yoktur. Ama bnl-Mlakkn, eserini sistemli bir

tarzda kaleme almtr. Gyede hasisin ksmlar yledir: 1-Sadece ona vacip olanlar a) Nikah dndaki vacipler b) Nikahla alakal vacipler 2-Sadece ona haram olanlar a) Nikah dndaki haramlar b) Nikahla alakal haramlar 3-Sadece ona mbah olanlar a) Nikah dndaki mbahlar b) Nikahla alakal mbahlar

bn Mlakkn, Gyets-sl f hasisir-resl, thk. Abdullah Bahruddin Abdullah, Beyrut, 1993 378 bn Dhye, Nihayets-sl f hasisir-resl, thk. Abdullah Abdulkadir eyh Muhammed, Katar, 2002
377

80

4-Sadece ona mahsus faziletler a) Nikahla alakal faziletler379 b) Nikah dndaki faziletler

mtn hasis blm ise yledir: Fasl- Reslullahtan (sav) baka hi kimsede olmayan zellikler. 1.ksm: Sadece Reslullaha (sav) vacip olan eyler a) Nikah dnda vacip olan eyler. b) Nikahla alakal vacip olan eyler. 2.ksm: Sadece Reslullaha (sav) haram olan eyler. a) Nikah dnda haram olan eyler. b) Nikahla alakal haram olan eyler. 3.ksm: Sadece Reslullaha (sav) mbah olan eyler. a) Nikah dnda mbah olan eyler. b) Nikahla alakal mbah olan eyler. 4.ksm: Sadece Reslullaha (sav) mahsus olan faziletler. a) Nikahla alakal faziletler380 b) Nikah dndaki faziletler.

bnl-Mlakkn, nikahla alakal olan ksm burada ne almtr. Makrz, nikahla alakal olan ksm burada ne almtr. Bu hususta da hocas bnl-Mlakkn takip etmitir.
379 380

81

Elbette sadece bu tasnif Makrznin, hocas bnl-Mlakknn eserinden faydalandn gstermeye yetmez. Nitekim bu tasnifin benzerini, mellifin bir baka hocas bn Kesrin el-Fusl f sretir-rasl isimli eserinde de grmekteyiz.381 Bizim asl dikkatimizi eken

metinlerin birliidir. bnl-Mlakkn kendi eserine hasis konusunun bir mesele olarak gndeme alnp alnmamasnn alimler arasnda ihtilafl olduunu syleyerek balar. Nitekim byle balamak konunun hassasiyeti ile de mtenasiptir.382 Makrz de konuya ayn ekilde balamtr.383

Bu

tasnifi

yaptktan

sonra

Makrz

yle

devam

eder:

Alimlerimiz bu drtl tasnifin her birini nikahla alakal olan ve olmayan eklinde ikiye ayrrlar. Bazlar, bu tasnifi nce birincisi, sir peygamber kardelerine nazaran Allah Reslnn hususiyetleri, ikincisi de

mmetine nazaran baz ahkama dair husiyetleri diye iki ksma ayrmtr.384 O bazlar aslnda bizim tesbit edebildiimiz kadaryla bn Kesrdir.385 bn Kesr, Fuslda drtl tasnifi verdikten sonra unlar syler: Alimlerimiz bu drtl tasnifin her birini nikahla alakal olan ve olmayan eklinde ikiye ayrrlar. Fakat ben onlarn tasniflerin dnda daha kullanl ve uygun bir taksim yapyor ve Allahn izniyle diyorum ki Hasis iki ksmdr 1-Sir peygamber kardelerine nazaran Allah Reslnn hususiyetleri 2-mmetine nazaran baz ahkama dair hususiyetleri.386 Hocas bn Kesrin ismi, mtda iki yerde gemektedir. Bunlarn birinde, Ebu Sfynn, Reslullah (sav) ile daha sk akrabalk kurma isteiyle dier kzn da ona teklif etme fikrinden bahsederken

bn Kesr, el-Fusl f sretir-rasl, thk. Muhammed el-d el-Hatrv-Muhyiddin elMest, Dmak-Beyrut, 1996, s. 278-280 382 bn Kesr, Fusl, s. 278 383 Makrz, mt XIII, 6 384 Makrz, mt XIII, 8 385 bn Kesr, Fusl, s. 281 386 bn Kesr, Fusl, s. 281
381

82

hocasnn grn verir.387 Dierinde ise bir isnadn shhatine ahit olarak getirir.388 Halbuki Makrz, ister metod olarak isterse muhteva olarak eserinin byk bir blmnde zellikle de Hz. Peygamberin (sav) dier peygamberlerin tamamna denk oluunu anlatrken ve her bir peygamberi zikrederken hocasndan istifade ettii grlmektedir.389 Anlalan, bn shak, Taber, bnl-Esr ve bn Abdlber gibi dier siyer ve tarih melliflerinin isimlerini zikretmede ok cmert davranan mellif, kendi hocalar iin ayn cmertlii sergilememitir.

Bununla birlikte, sayfalar ilerledike alimlerin grlerine dair yaplan alnt sralarnn Fusl ve Gye ile ayn olduu grlmekte hatta mtdaki baz yazm yanllarn bn Kesr ve zellikle de bnlMlakknn eserinden dzeltme imkan domaktadr.390 Mesela, , diye kaydedilmi391 ve Nevevnin hasisin nakledilmesinin caiz hatta uygun ve gzel olmasna dair gr aktarlp gerekesi sylenirken metin aslnda Kim bilir (bunlar retilmezse) cahilin biri, Reslullahdan sahih olarak nakledilmi bir husiyetini teessnin asln (sve-i hasene oluunu) rnek alyorum diye yapar. ifadesindeki , ksm mtda insanlarn asln rnek alyorum eklinde gemektedir.392 Yine mtda el-Avf el-Mlik der ki, Bunu erh-i Mahslde ve erh-i Tenkhte aklamtr. denmektedir.393 Halbuki bu bir hatadr. Zira, teracim ve tabakat kitaplarnda ( ) el-Avf el-Mlik diye biri yoktur. Bu kii bnl-Mlakknn eserinde getii gibi ( ) el-

387 388 389 390 391 392 393

Makrz, mt VI, 69 Makrz, mt VIII, 177 bn Kesir, Bidye, VIII, 305-389 Kr. Makrz, mt IV, 183-214 mt XIII, 7 Kr. bnl-Mlakkn, Gye, s. 3 mt XIII, 7 Kr. bnl-Mlakkn, Gye, s. 3 Ayrca bkz. bn Kesr, Fusl, s. 279 Makrz, mt XIII, 7 Kr. bn Kesr, Fusl, s. 280 Makrz, mt XIII, 14

83

Karf el-Mlikdir.394 Bu iki eser de ona aittir. Bu elbette bir istinsah hatas da olabilir. Bizim iaret etmek istediimiz hocasnn eserinden mt takip etmenin mmkn oluu ama Makrznin eserde hocasnn ismine yer vermemi olmasdr.

Makrz, iktibas iin karsna koyduu eserlerden, bazen her hangi bir sra ya da sistem gzetmeden alntlarda bulunmutur. yle ki, Gyede aynen getii ekliyle bnl-Mlakknn alnt iin kulland kelimelerle- bn Rifann kendi eseri Matlabda sarf ettii bir szn naklettikten sonra Fusldan bir iktibasta bulunmu ardndan Gyenin metnini vermeye devam etmitir.395 Yine bu alnt da

mtdaki baz yazm yanllarn grmemizi mmkn klmtr. Zira, mtda Arkadalarmzn (filerin) ou ( ) bn Cebrnn ve mml-Haremeynin (hasisi zikretmenin hibir faydas olmadna dair) grlerine katlmyorlar. eklindeki ifadede396 geen bn Cebrn ismi yanltr. Dorusu, bn Kesrin eserinde ayn cmlede iinde zikredilen () bn Hayrndr.397 Nikah dnda ona vacip

olanlarn on ikinci meselesinde ifadesi398 Gyede eklindedir399 ve hem manaya hem de gramere400 daha uygundur.

Hz. Peygamberin (sav), mminlerin anneleri olan elerinden dnya ve ahiret arasnda tercih yapmas gerektiini syleyen tahyr
bnl-Mlakkn, Gye, s. 5 Makrz, mt XIII, 8 Kr. bnl-Mlakkn, Gye, s. 3; bn Kesr, Fusl, s. 280 396 Makrz, mt XIII, 8 397 bn Kesr, Fusl, s. 280 398 Makrz, mt XIII, 59 399 bnl-Mlakkn, Gye, s. 13 400 Zira, birinci metne gre kelimesi naib-i fail olmak zere, farz klnma ifadesi eklinde gelmesi gerekirken ikinci metne gre muzfun ileyh olmakla nahiv bakmndan byle bir zorunluluk yoktur.
394 395

84

ayeti hakknda401 bnl-Mlakknn verdii yedi nzul sebebinin402 tamam mtda vardr.403 Makrznin, kitabna ald Reslullaha (sav) nikah dnda haram olanlarla ilgili on balk404 ile nikahla alakal haram olanlarla ilgili drt balk405 bnl-Mlakknn eserinde ayn hadisler ve nakillerle gemi; on nc ciltte nikah dndaki mbahlarla ilgili on balk406 ve nikah dnda vacip olanlarla alakal on sekiz balk407 da Gyede aynen yer almtr. On drt-on yedinci balklar, bu tahkkl neirde onuncu ciltte verilmitir.408 u farkla ki Makrz bunlara balk daha ilave ederek balk saysn yirmiye tamamlamtr. Mbahlar ve tahfft ile alakal ksm Gyede on alt balk ile yer alrken, mtda on be balktr.409 Bazen, bnlMlakknn Tenbh diye balad szlerini, Makrz balk yapm, bazen de onun balklarn birletirmitir.

Makrz, hocasnn Ben derim ki ya da Biz rastlamadk gibi ona ait ifadeleri karm, yerine farkl rivayetler koymu, fazlaca nakiller yapmtr. Sehvnin nakline gre Makrz, bu tavrn elEhvaznin Msr ile alakal kitabnn hacimli msveddelerini temize ekerken de yapm, bu eserin bir ksmna baz ilavelerle Htat yazmtr.410

Ahzb, 33/28-29 bnl-Mlakkn, Gye, 14-18 403 Makrz, mt XIII, 63-78 404 bnl-Mlakkn, Gye, 19-25 Kr. Makrz, mt XIII, 79-119 405 bnl-Mlakkn, Gye, 26-28 Kr. Makrz, mt XIII, 120-130 406 bnl-Mlakkn, Gye, 29-35 Kr. Makrz, mt XIII, 131-182 407 Makrz, mt XIII, 10-62 Kr. bnl-Mlakkn, Gye, 3-13 408 bnl-Mlakkn, Gye, 35-38 Kr. Makrz, mt X, 180-191 409 bnl-Mlakkn, Gye, 38-50 Kr. Makrz, mt X, 192-256 410 Sehv, ed-Davul-lmi I, 358-359; II, 22. Bu konu, kaynaklar incelenirken daha geni ele alnacaktr.
401 402

85

Bu arada mtn telifinden ya da istinsahndan kaynaklanan hatalara da deinmek gerekirse, mellif Reslullahn (sav) nikahla alakal fazilet ve yceliine dair balklara yer verirken drdnc balkta nikah dndaki fazilet ve yceliklere gemitir.411 Bu ve benzer hatalar mtn tafsilatl fihristinden takip etmek mmkndr.412

2.3.2. Metin Tahlilleri

Mellif, eser boyunca lzumlu grd yerlerde garip kelimeleri izah etmitir. Peygamberimizin d grn ile ilgili bilgileri verirken ou emil mellifinin yapt gibi unlar ifade eder: Peygamber Efendimiz, ne ar derecede uzun, ne i ie gemicesine ksa idi. Ne tombul yzl ne de yumru yanakl idi. Mbarek yzlerinin rengi krmzya alan ekilde beyaz, gzleri siyah, kirpikleri sk ve uzun idi.413 Bu rivayette geen mmaat, ksa olmayp ince uzun da olmayan demektir. Bu kelimenin, uzun boylu demek olduu da sylenmitir. Mtereddid ise i ie gemi, ksa boylu demektir. Mutahhem, ak yzldr. Ar yal ya da elimsiz, bitkin yz demek olduu da sylenir. Renkte tuhmet, esmerliin siyaha almasdr.

Mkelsem, yuvarlak yzl demektir. Yzn yuvarlakln tamamlayan kk ene olduu da sylenir.
414

bnl-Mlakkn, Gye, 50 vd. Kr. Makrz, mt X, 257-274 Bkz. Ek-4 413 Tirmiz, e-emill-Muhammediyye vel-hasil el-Mustafaviyye, ner. Muhammed Abdlaziz el-Hlid, Lbnan, 2006, s. 9; emil metinlerinin tercmesinde Ali Yardmn eserinden istifade edilmitir. bkz. Ali Yardm, Peygamberimizin emili, stanbul, 1998, s. 65 vd. 414 Makrz, mt II, 175
411 412

86

Tirmizde yle uzun bir rivayet gemektedir: Reslullah Efendimiz, yaradltan heybetli ve muhteemdi (elfahm vel-mufahham). Mbarek yz, dolunay halindeki ayn parlakl gibi nur saard. Orta boyludan uzun, ince uzundan (el-mezzeb) ksa olup ba byke idi. Salar kvrck ile dz aras idi. ayet kendiliinden ikiye ayrlmlarsa onlar (el-akka) bann iki yanna salar, deilse ayrmazlard. Uzattklar takdirde salar kulak

yumuaklarn geerdi. Peygamber Efendimizin rengi ezherul-levn yani nrn beyazd. Aln ak, kalar hilal gibi (el-ezecc), gr ve birbirine yaknd (sevbia min gayri karan). atk kal deildi. ki kan arasnda bir damar vard ki fkeli hallerinde kabarr, normal zamanlarda ise gzkmezdi. Burunlarnn (el-rneyn) st taraf biraz ykseke olup ince uzun (el-kn) idi. Mbarek burnunun stnde onu yksek gsterenbir nur vard ki dikkatlice bakmayan kimseler onu kartal burunlu zannederlerdi. Sakal- erifleri sk ve gr, yanaklar ise yumru olmayp dz idi. Sadetli azlar geni, n dilerinin aras seyrekti. Gs ukuru ile gbei arasnda ince bir erit gibi uzanan kllar (mesrbe) vard. Gerdan, saf mermerden tra edilen heykellerin boynu gibi gm berraklnda idi. Vcudunun btn azalar birbiriyle uyumlu olup yakkl bir yapya sahipti. Ne iman ne de ok zayft. Karn ile gs ayn hizada idi. Gs ile iki omuzu aras genie, kemik mafsallar kalnca, vcudunun ak yerleri gayet nurlu idi. Gs ukuru ile gbei arasn birletiren kllar ince uzun bir erit gibi uzanrd. Bu uzanan kllar dnda memelerinde ve karnnda kl yoktu. Kollar, omuzlar ve gslerinin st taraflar son derece kll idi. Bilekleri uzun, el ayalar geni, el ve ayaklar kaln parmaklar ise uzunca idi.() Ayaklarnn alt ukurdu. Dztaban deildi. Ayaklarnn st ise przszd. yle ki zerine su dklse ya gibi kayar giderdi. Yrrken ayaklarn yerden biraz kaldrp nlerine hafif eilerek yyrlerdi. Ayaklarn ses karp toz

87

kaldracak ekilde yere sert vurmazlar, admlarn uzun ve seri atmakla beraber sknet ve vakar zere yrrlerdi.415

Makrz bu metnin tamamnda kapal grd baz kelimeleri yle aklar: Fahm ve mufahham, gnllerde ve gzlerde byk ve yce yani insanlar arasnda heybetli ve gzel demektir. Mezzeb, biraz zayf, ince ve uzun demek olup elimsiz uzun deildir. Akka, doduunda ocuun banda bulunan satr. Saa akka denmitir. nk bitmesi ve kk ondandr. Ezher, parlak beyazdr. Bu renklerin en gzelidir. ok fazla beyaz anlamna gelmez bu. Ezec(zecec), kalarn incelii ve bir kavis izerek gz hizasna kadar uzamasdr. Karan, kalarn iki ucunun burnun zerinde birleerek yakn olmasdr. Sevbi, sbiin cemidir. Boyluca, uzun demektir. Dikine bir damardr. Bunu fke dar karr. Zira o vakit kan dolar ve belirir. Irneyn, burun demektir. Kn, burnun uzunluu ve ortasnn ykseke oluuyla inceliidir.416

Makrz, zellikle Tenbih ve rd balklar altnda blmler am, fasl diyebileceimiz uzun blmlerin genel deerlendirmesini yaparak bunlardan kan hkmleri ve kendi grlerini aktarmtr: -Peygamberliin manasna ve peygamberlerin vahiy alma

keyfiyetine dair tenbih ve irad.- Malumun olsun ki Allah Sbhneh beerden bazlarn htb ile stn klm, kendi bilgisi ve hikmeti zere onlar yaratm, bylece kendisiyle kullar arasnda onlar bir vasta klmtr. Peygamberler, bylece kullar ve onlarn maslahatlarn tanm; onlar, hidayete ulatrmak, cehennem ateinden korumak ve kurtulu
415 416

Tirmiz, emil, s. 11 Makrz, mt II, 181, 183, 185

88

yoluna iletmek iin aba harcamlardr. Allahu Tela onlara eitli marifetler ihsan etmi ve bunlar onlarn dilleriyle harikulade eyler olarak izhar etmitir. nsanolunun ancak Allah ve peygamberleri vastasyla bilebilecei gayb hadiselerin vukuu bunlardandr.417

Fasl ya da konu sonlarnda tenbih ve irad bal altnda genellikle kendi grn vermesine ramen mellif bazen bakasna ait nemli grd bir metni de koyabilmektedir. Allahn Reslne vaad ettii makm- mahmud bal altnda eitli nakiller yaptktan ve baz ayetler zikrettikten sonra Eb Nuaymdan yapt nakil bunlardandr: -Tenbih ve irad.- Hafz Ebu Nuaym diyor ki: Bu tarz haberler ve efeat, Hz.Ademin icabeti ve onun dndakiler gibi benzerleri

peygamberimiz Muhammed aleyhisselamn mertebesinin yceliine ve Rabbi katndaki makamna iaret eder. nk peygamberlik Allahn sadece milletler iin setiklerine ve byk hatr sahiplerine mahsustur. Dier peygamberler Allaha niyaz ve efaat hususunda geri duruyorlar ve Muhammed aleyhisselama ynlendiriyorlarsa bu onun mertebesinin stnlndendir.418

Mucize

hakknda

uzun

uzun

konutuktan,

felsefeci

ve

kelamclarn grlerini naklettikten sonra da kendisi u aklamalar yapar: -Ehl-i tevfk ve red iin tenbh ve ird- Bil ki Allahu tel cellet kudretuhu- her nebsini ve her resln kendi fazl kereminden diledii bir eyle dierlerinden ayrm ve huss klm, Rablerine kar iddia
417 418

Makrz, mt II, 374 Makrz, mt III, 292

89

ettikleri peygamberlik yolunda onlarn doruluunu gstermek iin onlar mucizelerle desteklemitir. te, kendisine bir fazilet verilen hibir neb veya mucize verilen hibir resl yoktur ki o fazilet yada mucizenin aynsn, benzerini, ona yaknn hatta ondan daha stn ve gzelini

Muhammed aleyhisselama vermemi olsun. Bu, Allahn ona ihsan ettii ilimden ve anlay gzelliinden anlalmaktadr.419

Namazlarda gayr-i mekked snnetlerin ilk ve son oturular ile farz namazlarn son oturularnda okunan salavat- erifeler ile alakal Reslullah (sav) ile Hz. brahim arasndaki stnlk bal altnda izahta bulunurken nahivle alakal aklamalar yapar: Baz insanlar, tebih sadece l kelimesine aittir demilerdir. Allahmme salli al Muhammed dendiinde kelam tamamlanmtr. Sonra da ve al li Muhammedin kem salleyte al brhme denir. l-i Muhammed iin istenen salt, Hz. brahim iin yaplan salta

benzeyendir. Bu cevab mrn, fiden nakletmitir. Fakat ben, bu grn mam fiye ait olduunu zannetmiyorum. Zira, ou hadiste yle gelmitir: Allhmme salli al Muhammedin kem salleyte al li brhme. Yine bu cevap da Arap dili kaideleri itibariyle doru deildir. nk amil, maml zikredildii ve bakas onun zerine atf

olunduunda eer bir zarf, cr, mecrr, masdar veya masdar sfatyla kaytlanrsa bu mamle ve kendisine atf yaplana rci olur. Arap dili kaideleri bundan baka bir seenee izin vermez.
420

Mellif, ilk gr bir hadis gerekesiyle, hadisi de nahiv kideleri sebebiyle reddetmitir. Bu iki rnekden anlald kadaryla

419 420

Makrz, mt IV, 182 Makrz, mt III, 243-244

90

Makrz, siyere konu ettii hadisleri ya da fkh hkmlerin karld metinleri nahiv asndan da deerlendireye tabi tutmaktadr. Bylece de bir rivayetin sahih olup olmadna, nahiv ilmine uygun olup olmad gibi bir kriterle hkm vermitir. Bu tarz bir yaklam muhaddislerin de benimsediini, kuralsz, zensiz ve yanl bir dil ile nakledilen szlerin, hadis olamayaca kanaatinde olduklarn

bilmekteyiz. Byle bir metodu benimsemesinde, mellifin fkh, usl-i fkh ve nahivde zamannn bir tanesiydi dedii421 ilk tahsil yllarndaki hocas Cemleddin el-snevnin grleri etkili olmu olmaldr.422

2.3.3. Faydaland lim Dallar

Makrznin eserini hacimli tutmas, Hz. Peygamber hakkndaki her eyi nakletme arzusudur. Bu da pek ok sahadan buraya bilgi aktarlmasna vesile olmu; bylece, bir siyer kitabnda geleneksel slam ilimlerinin pek ounu grme imkan domutur. Mellifin ok eitli alanlarda derin bilgi sahibi oluu bu malzemenin eitlenmesinin ve deinilen ilim dallarna ait konularn yelpazesinin genilemesinin nedenlerinden biridir. Burada her ne kadar tefsir, hadis, fkh gibi ana dallar balk olarak vermi olsak da eserin bykl ve tasnif zorluu sebebiyle mellifin iaret ettii ya da ksaca ele ald ilim dallarna burada yer vermedik. Bunlar, nahiv, sarf, tasavvuf, astroloji gibi mellifin merak ve ilgi duyduu ve deindii ekliyle tezin eitli blmlerinde deerlendirilmitir.

Makrz, Drer, II, 232 snevnin nahiv ve ilm-i usl arasnda kurduu ilikiye ve grlerine dair bkz. Osman Gman, Nahiv-Fkh Usl likisi: el-snev rnei (Doktora Tezi), MSBE, lahiyat ABD, Arap Dili ve Belgat Bilim Dal, stanbul, 2006, s. 31 vd.
421 422

91

2.3.3.1. Tefsir, Kurn Tarihi ve Krat

Tefsir, Kuran tarihi ve krat ilimleri konular asndan birbirleriyle i ie bulunmaktadr. Makrznin, slamn temel kayna olan Kurnn nasl anlalaca, ne ekilde yazld ve nasl okunduu ile ilgilenen ilimleri siyerin konusu yapmas, siyer ile bu alann yaknlndan kaynaklanmtr. Szlkte izah ve aklama manasna gelen tefsir, stlahta beer tkatin yettii lde Allahn murdnn delleti asndan Kurn- Kermi incelemeyi konu edinen ilim dalnn ismidir.423

Kurn- Kerm, siyerin ilk ve ana kaynadr.424 Siyer mellifi bir muhaddis olarak Makrz, hadisin huss ve mhim bir ksmn tekil eden lml-Kurn vet-tefsr gibi bir alann425 konularna

mtnda yer vermi, Ehl-i reye kar Ehl-i hads dncesine sahip bir mellif olmakla beraber, her naslsa tefsirinde hadis kitaplarnda Tefsirul-Kurn olarak balklandrlan blmlerden bazen

faydalanmam ve kendi birikimi ve anlayyla eitli yorumlar yapmtr. Bu sebeple de Bakara Suresinin 207. ayetinde yapt gibi bazen yanl tesbitlerde bulunmutur.426

Syt, el-tkn f ulmil-Kurn, ner. Mustafa eyh Mustafa, Beyrut, 2008, s. 758; Takprzde, Mifth, II, 54; Zrkn, Menhill-irfn f ulmil-Kurn, (I-II), ner. Fevvz Ahmed Zemerl, Beyrut, 1995, II, 6 424 Bu konuda bkz. aban z, lk Siyer Kaynaklar ve Mellifleri, s. 26 vd. 425 B. Cara de Vaux, Tefsr, A, XII-I, 117 426 mtn Muhtevas bal altnda getii gibi Makrz, nsanlardan yleleri vardr ki, Allah rzas iin kendini feda eder. Allah da kullarna efkatlidir. ayetinin Hz. Ali hakknda nazil olduunu sylemitir. Halbu ki tefsirlerde sebeb-i nzle dair rivayetlerde bu ayetle alakal olarak Hz. Alinin ad gememektedir.
423

92

Makrz, mfessirlerden faydaland yerlerde ya onlardan ksaca grler aktarm veya Ebu Bekir bn Merdye427 ve Taber 428 gibi alimlerin tefsirlerini hadis kayna olarak kullanmtr.

Abdrrazzkn tefsirinden, Tebk Gazvesinin ne kadar zor artlar altnda gerekletiini anlatmak iin yapt nakil gibi, bu eserlerden tarihi olaylar da aktarmtr.429 Makam- Mahmdun Hz. Peygambere (sav) verilen efat makam olduunu syleyip ilgili ayeti tefsir ederken Mchidden yapt nakille bu konuda kitap, snnet ve ilim ehlinin icm olduunu sylemesi gibi430 vermitir. grn destekleyen nakillere yer

Baz

ayetlerin

daha

iyi

ve

doru

yorumlanmas,

ayet

hakkndaki tarih ve siyer bilgisiyle mmkn olmaktadr. Keza, nzl tarihi itibariyle nce veya sonra indii bilinen baz ayetler sayesinde siyere dair nakledilen bir rivayetin sahih olup olmad ortaya kabilmektedir. Mellifimiz de zaman zaman uzun konular ve muhteva ile bu sahada bilgiler vermitir. Konu bal ile dorudan veya dolayl ilgisi bulunan baz ayetleri verdikten sonra onlar tefsir etmektedir. Nbvvet alametlerinden sayd Ashab- Filin Mekke-i Mkerremeden ekilmesi bal altnda, Fil Suresini sahabe ve tabindan nakiller yaparak tefsir eder.431 Siccilden talar atyorlard (Fil,4) Bunlarn amurdan yaplm talar olduu sylenir. Abdurrahman b. biz yle der: Siccilden yani semadan. Bu talar, Hz. Lutun kavmine atlan talard. Buras, Sicclden yani Cahmden diye de yorumlanmtr. Zeccc: O talarla azab olunmalar takdir-i ilahi ile yazld, demektir. Zira sicil, yazmaktan
427 428 429 430 431

Makrz, mt XII, 262 Makrz, mt X, 209 Makrz, mt VIII, 391 Makrz, mt III, 391 Makrz, mt IV, 63-65

93

gelir, demitir. ve onlar yenmi ekin tarlas gibi yapverdi (Fil,5) Yani Allah- Teala Ashb- Fili, hayvanlarn yerken saa sola satklar kurumu ve paralanm ekin yapraklar gibi darmadan yapverdi.432

Makrz, eer gayr-i mslimlerden veya

sahabeden biri, bir

ayetin ini sebebi olmu ya da ayetin iniinde bir ekilde o kiinin de ad gemise bunlara ksaca iaret etmi433 bu tavrn eserin ok yerinde srdrmtr.434 Mnafklarn Mescid-i Drar ina etmelerini ve bu konuda inen ayetleri,435 Huneyn Gn hakknda,436 Tebk Gazvesine katlmayanlar hakknda inenleri,437 dinin tamamlandna dair ayeti vererek438 sebeb-i nzlleri deerlendirmitir. Uhud gn Reslullahn (sav) yaralanmas hadisesi bal altnda Reslullaha (sav) ok atp iki mbarek diinin krlmasna sebeb olan Utbe b. Ebi Vakkas; alnn yaralayan bn ihab; iki yanan da kanatan bn Kamieyi zikrettikten sonra yle devam eder:

Ebu Huzeyfenin azatls Salim Reslullahn (sav) yzndeki kan siliyordu. O srada Reslullah (sav) (sav): Kendilerini Allaha arp dururken, peygamberlerine btn bunlar yapan bir topluluk nasl felaha erecek! diyordu. Bu sebeble Allah u ayeti inzal buyurdu: Senin yapacan bir ey yoktur. Allah ya onlarn tevbesini kabul eder yahut onlara azab eder. nk onlar zalimlerdir.439

432 433 434 435 436 437 438 439

Makrz, mt IV, 64 Makrz, mt I, 223 Makrz, mt I, 278, 353; II, 3, 41 Makrz, mt II, 78 Makrz, mt II, 10 Makrz, mt II, 82-83 Makrz, mt II, 113 Al-i mran, 3/28, Makrz, mt I, 152

94

Hz. Hamzaya yaplan msle, bal altnda unlar ifade eder: Reslullah (sav) ok fena bir ekilde ona msle yaplm olduunu grd ve bu onu ok zd. Sonra da Eer Kureye kar zafer kazanrsam kesinlikle onlardan 30 kiiye ayn bu ekilde msle yapacam! buyurdular. Bunun zerine u ayet nazil oldu: Eer ceza ile karlk verecek olursanz ancak size yaplan kadaryla cezalandrn. ayet sabrederseniz andolsun ki bu sabredenler iin daha hayrldr.440

Mellif, Reslullahn (sav) gnderdii baz seriyyeler ile alakal bilgi verirken sebeb-i nzllerden de istifade eder.441 Baz ayetler Allahn, kullarna doru yolu gstermek iin zel bir sebep olmadan; bazlar da zel bir sebebe bal olarak indirilmitir. te, bu ikinci ksm ayetlerin bir hkm beyan etmek gibi- nzl sebebine veya nazil olmasna sebep olan hadiseye sebeb-i nzl denmektedir.442 Makrz, bir ayetin kimler hakknda nazil olduuyla ilgili rivayetleri -Ebu Katde elEnsr Seriyyesi akabinde verdii gibi- bolca verir. Makrznin nakline gre, Gavrus (Gurs) b. Harb denilen bir mrik sava arkadalarna: Sizin iin Muhammedi ldreceim.demi, Onu nasl ldreceksin? dediklerinde, Ona suikast dzenleyeceim. diye cevap vermitir. ok gemeden, Reslullah oturuyorken ve klc da knnda iken onun yanna gelen bu adam, Y Muhammed! u klcna bak. demi, Reslullahn da Evet, gmle ssl. diye cevap vermesiyle beraber adam birden klc alm ve knndan kartarak Hz. Peygambere (sav) dorultmutur. Y Muhammed! Benden korkmuyor musun? deyince Reslullah (sav) Hayr, senden korkmuyorum. demitir. Adam Ama, baksana elimde kl var. demi, Allah Resl: Hayr. Allahu Tela beni senden korur. deyince de adam klc knna sokarak Reslullaha
440 441 442

Nahl, 16/ 126, Makrz, mt I, 168 Makrz, mt I,347 Zrkn, Menhil, I, 37

95

uzatmtr. Allahu Tela bu sebeple u ayetleri indirmitir: Ey man edenler! Allahn size olan nimetini unutmayn; hani bir topluluk size el uzatmaya yeltenmiti de Allah onlarn ellerini sizden ekmiti. Allahtan korkun ve mminler yalnzca Allaha gvensinler.
443

Mellif, Reslullahn (sav) Mirac ile alakal blmde Necm Suresinin ilk onsekiz ayetini yle tefsir eder: O, hevasndan

konumuyor(Necm,3) Yani, kendi arzusu ve isteine gre anlatmyor anlattklarn. O sadece bildirilen bir vahiydir(Necm,4)O sadece, Allahn ona vahyettii Kurn- Kermdir! Ona kuvvetleri iddetli olan

retti(Necm,5) Yani Cebrl. Kalbi grdn yalanlamad(Necm,11) Yani kalbi, gzlerinin grdn inkar etmedi. Bu hususta yle denilmitir: Kalbi, grmedii halde grdn hayal etti. Hatta kalbi bunu da tasdik etti.() bn Abbas: Allah Tealy kalbiyle grd, gzleriyle deil. Enes, krime ve Hasan- Basrden nakledildiine gre ise Reslullah Efendimiz (sav) Rabbini kalbiyle deil gzleriyle grmtr. Sdd: Onu ryasnda grd. Ebul-liyeden nakledildiine gre Allahn celalini ve azametini grmtr. Eb Zerr, Eb Sad el-Hudr ve Mcahide gre ise bir nur grmtr. bn Mesd ve Hz. ie ise Allahn yaratt ekliyle Cebrili grd kanatindedirler.444 Reslullahn (sav) Uhudda beyy b. Halefi ldrmesi bal altnda u bilgileri verir:O vakit beyy b. Halef atn drt nala srerek Reslullaha (sav) doru yneldi. Tam Reslullaha (sav) yaklarken Mslmanlar onu ldrmek iin ne atladlar ama Reslullah (sav) ekilin buyurdu. Ok antasndan bir ok ald ayaa kalkt ve okunu frlatt. Ok, beyyin ene altyla boazn koruyan zrhn arasndaki boluktan boynuna sapland ve hemen atndan dt. Kaburga kemiklerinden biri krld. Onu hemen

443 444

Mide, 5/11; Makrz, mt IV, 118 Makrz, mt VIII,85

96

Reslullaha (sav) getirdiler ama oktan lmt. Bu olay hakknda u ayet nazil olmutur: Attn vakit sen atmadn lakin Allah att.445

Mellif, tefsir ilmi ile ile dorudan alakal bulunan Kurn- Kerm tarihi ve kratlere dair bilgileri de eserine almtr. Bilindii gibi Kurn- Kerm, Hz. Ebu Bekir tarafndan kitap haline getirilmi ve Hz. Osman eliyle de, genileyen slam corafyasnda Kurn- Kermin tannmas ve yazlp okunmas iin mam Mushaftan oaltlarak belli bal ehirlere gnderilmitir.446

Krat ilmini ilk defa kaleme alann Eb Ubeyd Ksm Sellm olduu ifade edilmektedir.447 Makrz btn bu bilgileri belli bir dzende ve doyurucu bir ekilde vermektedir. Krat ilminin konusuna rnek olarak ... kendisini peygambere hibe eden mmin kadn 448 ayetini konu etmi ve Kendisini Hz. Peygambere hibe etmi bir kadn var mdr? sorusunu sormutur. Zira, ibaresindeki ifadesinin okunuuyla olduunu, ilgili krat alimleri arasnda m muhtelif yoksa rivayetlerin kesreyle mi

buradaki

hemzenin

fethayla

okunacana dair bu rivayetlerin, farkl anlamalara meydan verdiini kaydetmitir. Mellif, hemzenin fethayla okunmas halinde mzden haber; kesreyle okunduunda ise istikble bal art manasna geleceini ifade etmitir.449

Enfal, 8/17; Makrz, mt I, 154 Zrkn, Menhil, I 30 447 Kadir Hastaolu, Mehur Kratlerden Eb Cafer Krati, (Yksek Lisans Tezi), HSBE, Temel slam Bilimleri ABD, Tefsir Bilim Dal, anlurfa, 1997, s. 18 448 Ahzb 33/50 449 Makrz, mt X, 197
445 446

97

Kurn, Kurn tarihi ve kratler hakknda verdii bilgiler bir risale eklinde ifade edilebilecek olan Makrz, konular yle sralar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Kurn- Kerm Kurn- Kermin cz Nazil oluu ve nazil olma mddeti Kurn- Kerm defa toplanmtr Kurn- Kerm ka harf zerine nazil oldu? Nasih ve mensuh Kraat eitleri Tabindan Medinedeki kurrlar Tabindan Mekkedeki kurrlar

10. Tabindan Basradaki kurrlar 11. Tabindan amdaki kurrlar 12. Tabindan Kufedeki kurrlar 13. Mehur kraatler 14. azz kraatle namazn haram oluu 15. Surelerin tertibi 16. Medinede nazil olan ayetlerin tertibi 17. Faydal bir ilave 450

450

Makrz, mt IV, 225-341

98

2.3.3.2. Hadis

Makrznin bir muhaddis olmas mtdaki en geni literatrn bu alana ait olmasn tab klmtr. yle ki, mtn ana kayna hadistir. azz veya muallel olmakszn adl ve zbt kiilerin yine kendileri gibi (gvenilir ve salam) kiilerden naklettii, isnd

kaynana kadar ulaan msned sz olarak tarif edilen sahih hads, 451 Allah Reslnn (sav) hayatnn doru bir ekilde aktarlmasnn en iyi gvencesi olarak karmza kmaktadr ve mellif bunu ok gzel bir biimde deerlendirmitir.

Makrz, Reslullhn (sav) hayatn anlatrken hadisle alakal btn kaynaklar kullanm, Resl-i Ekremin (sav) hayatna ait ulat kaynaklardaki her detay, tarih ve hkm, sened zincirleriyle nakletmi ve cerh-tadl szgecinden geirerek elemitir. Hemen hemen tm sahih, snen, mucem, msned, mstahrac ve mstedreklerden istifade etmi; zaman zaman kaynak gstermeden sened zincirini vererek hadis aktarm ve zikrettii hadisleri senetleri itibariyle deerlendirdii gibi sebeb-i vrudlarna da yer vermitir. Mellif, hadise ait bilim

dallarndan yeterince istifade etmi, bu ilim dallar kapsamndaki konulara yer vermitir. Bunlar, mustalahul-hads, mertibl-hads, mertibl-mesnid, ilimlerdir. el-cerh vet-tadl, sebeb vrdil-hads gibi

Makrznin en fazla ne kan taraf muhaddis ve tarihi oluudur. Farkl medreselerde senelerce hadisle ilgili kendi telif ve
bns-Salh, Ulml-hads, ner. Nureddin Aster, Dmak, 1986, s. 11; Syt, Tedrb, I, s.27
451

99

ihtisarlarn okutan mellif, bu sahada ehil ve Zaman zaman

bu alana hakimdir.

senedleri deerlendirmesi ve rvler iin zayf, metrk,

kezzb, sika gibi ifadeler kullanmas, bu sahadaki birikimi hakknda bize k tutmaktadr. Makrznin metin tenkidinden ok sened tenkidine yneldiini burada ifade etmemiz lazmdr. Pek ok

muhaddisin hassas olduu bu nokta onun iin de nemlidir. Zira, tek bir hadisin bile amelden drlmesi, deerlendirilmemesi onu

fazlasyla rahatsz etmektedir. Bu sebeple de nce metne bakp bu akl ddr demek yerine, nce senede bakm sened sahihse o hadisi ister teville isterse tevilsiz nakletmitir. Muhtemelen bu hassasiyetten dolay da sened zinciri vermeden hibir hadis nakletmemitir. Nevar ki, sened tenkidi noktasndan da ok hassas ve dikkatli olamam ve baz uydurma ve sakm rivayetler mta girmitir.

Makrznin uydurma ve zayf hadisler karsndaki tavrn iki balkta ele almamz konuyu daha anlalr klacaktr. Birincisi, mellifin naklettii ve ardndan da bu uydurmadr, azdr ya da zayftr diyerek kabul etmedii hadisler ve haberler; ikincisi de kabul ettii ama aslnda uydurma veya zayf olan hadislerdir. Birinci ksm, u rivayetlerle misallendirebiliriz: Babas, Hz. Haticeyi Reslullah ile deil de bakasyla

evlendirmek istiyordu. Bu meseleyi zmek iin Hz. Hatice bir sofra hazrlad ve ikiler koydu. Babasn ve bir grup Kueyliyi bu sofraya davet etti. Gelenler yediler, itiler ve mest oldular. Tam bu srada Hz. Hatice babasna, Muhammed b. Abdullah benimle evlenmek istiyor. Ne olur izin ver! demi ve babas da izin vermitir. Hemen dn iin elbiseler giyilmi hazrlklar yaplm ve babasnn sarholuu geince Bu ne hal, ne oluyor? demi Hz.Hatice Beni Muhammedle evlendirdin deyince babas Eb Talibin yetimiyle mi?! Vallahi olmaz demitir.

100

Bunun zerine Hz. Hatice Utanmyor musun? Kureyin nnde kendini kk drmek mi istiyorsun? yleyse k insanlara serho olduunu ve byle bir sz vermediini syle! eklinde konumu babas da

sonunda raz olmutur. Bu nakil, Hz. Haticenin babas Ficar Harbinden nce vefat ettii gerekesiyle reddedilmitir.452

Peygamberimizin nbvveti ve hicreti srasndaki ya ile alakal, peygamberliinden sonra Mekke-i Mkerremede be sene gizli, be sene ak davet olmak zere on yl kald; krk be yanda peygamber olduu ve Mekke-i Mkerremede on Medine-i Mnevverede sekiz sene kaldnn sylendiini fakat bu szlerin az olduunu ifade etmitir.453 Bazen Bu hadisin mevzu olduu aktr
454

Bu hadisi bu ekilde Ebu

Nuaym da nakletmitir, uydurma gibi gzkyor455 ya da Uydurma gibi gzkyor. Eer muhaddis imamlar nakletmemi olsalard bunu zikretmezdim456 eklinde deerlendirmeler yapm, bazen de hadisin sabit olmadna dair bakasndan istifade etmitir. Ebu Hureyreden nakledilen bir hadiste onun yle dedii nakledilmitir: Birgn Reslullah bana urad. Midemden ikayeti olduumu syledim. Bana dedi ki: Eb Hureyre! Namaz kl. O her hastala ifadr. Makrz bunu naklettikten sonra bnl-Cevznin Bu hadis muhaddisler arasnda sabit deildir, uydurmadr. dediini ifade eder.457 Yine baka bir yerde bnl-Cevznin cerh ve tadl konusundaki bilgisine bavurarak ondan raviler hakknda eitli bilgiler aktarr.458

Makrz, mt I, 18 Makrz, mt I, 64; nce nakledip sonra o rivayetleri kabul etmediine dair bkz. IV, 257-260; V, 32; VI, 288 454 Makrz, mt V, 245 455 Makrz, mt IV, 51 456 Makrz, mt VIII, 275 457 Makrz, mt II, 263 458 Makrz, mt VI, 77
452 453

101

Tirmizden Reslullah, gmle boyanm gibi bembeyazd hadisi verdikten sonra yle devam eder: Ben derim ki, senette geen Slih b. Ebul-Ahdar, Zhrye gre zayftr. bn Man ise Zhr onu hi saymaz demitir.459 Bir yerde bn Adden, Abdullah b. Muhammed b. Reba b. Kudme b. Mazn Eb Muhammed el-Massnin hadislerinin tamamnn gayr-i mahfz olduunu nakletmi ve rivayetlerinden anladm kadaryla bu kii hadiste zayftr. Gemi ulemann buna deer veren bir szne rastlamadm. demitir.460 Senetleri vh (sakm) olan hadislere Mellif der ki diyerek deerlendirmeler yapan Makrz, Yakb b. Muhammed b. sa b. Abdlmelik b. Humeyd b. Abdurrahman b. Avf ez-Zhr Eb Yusuf el-Meden hakknda olduu gibi Her ne kadar hafz olsa da onu Ahmed, Eb Zra, bn Man ve Abdlaziz b. mrn zayf bulmu ve onun hakknda bn Man: Buhr ve Nes onun hakknda iyi eyler sylemez, demitir. eklinde o kiinin cerhine dair etrafl bilgiler vermitir.461

bn Adden yapt bir nakilde, Ebul-Hasen Muhammed b. Mure hakknda hadislerinin ounun kabul edilmediini fakat zayf olmakla beraber hadisinin yazldn kaydeder.462 Tirmiznin, 463

Nesnin ve bn Mannin464 raviler hakkndaki deerlendirmelerini nakleden mellif, kendi grlerini verirken bazen o kiinin kimlerden rivayette bulunduunu teker teker sayar465 ya da kimlii hakknda bilgiler verir.466 Reslullahn (sav) amcas Ebu Talib ile yolculuunu anlatrken, rahibin endiesinden sonra Ebu Talibin Reslullah (sav) rahipten aldn nakleden Makrz Hz. Ebu Bekir onunla (klesi) Bilali
459 460 461 462 463 464 465 466

Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt

II, 156 III, 212 IV, 52-53 V, 309 VIII, 28-29 X, 181 VIII, 75 VII, 106

102

gnderdi ve rahip onlara azk hazrlad rivayetine u deerlendirmeyi yapar:Bu hadiste vehim var. Zira o hadise srasnda Hz. Ebu Bekir orda deildi. stelik o olaydan aa yukar otuz sene sonra Bilali satn ald. Biliyoruz ki onu Reslullahn (sav) peygamber olarak gnderiliinden sonra satn ald. Reslullahn (sav) amcasyla bu seyahati ise, o daha on iki yanda iken vuku buldu.467

Makrz yle nakleder: Hkim en-Nsbr el-Cmi bi-zikri eimmetil-emsr isimli eserinde der ki: Kdl-kudt Ebul-Hasen

Muhammed b. Slih el-Himden okudum. Ona Abdullah b. Huseyn b. Musa, ona da Abdullah b. Ali el-Medn naklen demi ki: Babam yle derken iittim: Be hadis vardr ki rivayet ederler ama Reslullahtan asl yoktur: 1- Soran doru olsa bile cevap veren iflah olmaz 2- Gz acs gibi ac, din kederi gibi keder yoktur. 3- Muhakkak ki gne Ali b. Eb Tlib zerine domutur. 4- Ben, Allahn yer altnda beni iki yz sene koymasna daha laym468 5- Kan alan ve aldrana iftar ettiriniz.469

Makrz, baka bir mellifin grn nakletmeden de cerh ve tadl yapmtr. Allahn gnderdii ilk kitap, bir kapdan bir vecih

zere inmi; Kurn- Kerm ise yedi kapdan yedi vecih zere inmitir: Zcir, mir, helal, haram, muhkem, mteabih ve emsldir. Onun helaln helal, haramn haram biliniz. Verdii misallerden ibretler alnz. Mteabihine de iman ediniz. szn naklettikten sonra yle devam eder: Bu hadis, sabit deildir. Zira bunu, Hayt b. reyh, Ukayl b. Hlidden o da Selemeden rivayet etmitir. Yine bu hadisi Leys,

Makrz, mt VIII, 176 469 Makrz, mt V, 31-32; Bkz. Acln, Kefl-haf ve mzll-ilbs amme-tehere minel-ehdsi al elsinetin-ns, (I-II), ner. Muhammed Abdlaziz el-Hlid, Beyrut, 1997, I, 198 (nr. 670)
467 468

103

Ukaylden o da bn ihb o da Seleme b. Eb Selemeden ve o da babasdan, babas da Reslullahtan mrsel olarak aktarmtr. Eb Seleme, bn Mesd ile karlamam; olu Seleme de kendisiyle ihticc edilen biri olmamtr. Bu hadis isnad itibariyle mevzu olduunda icma olunan bir hadistir.470 bn Eb eybe ve Beyhakden, Muaviyenin Reslullahn u szn duyana kadar hilafet konusunda arzum yoktu: Ey Muaviye! Eer bir gn melik olursan bu ii gzel yap! rivayetini verdikten sonra da bu rivayeti gvenilir bulmaz471

Makrznin,

sahih

kabul

ettii

ama

aslnda

mevzu

olan

rivayetleri oluturan ikinci ksm iin aadaki rnekler yeterli olacaktr: Ebu Nuaym brahim b. Sveyd el-Cdden yle tahri etmitir: O, Abdullah b. zeyne et-Tden; o, Tevr b. Yezdden472; o, Halid b. Madndan o da Muz b. Cebelden naklettiine gre Muz yle demitir: Peygamberimiz Hayberde iken ona siyah bir eek gelip nnde durmu ve Reslullah Efendimiz Sen kimsin? deyince Ben filann olu Amrm. Biz yedi kardetik. Hepimize de peygamberler binmi, onlara hizmet etmiizdir. Beni bir Yahd satn ald. Ne zaman seni hatrlasam, yrrken tkezliyorum ve sahibim bana vuruyor. Bunun zerine Reslullah: Sen Yafrsun buyurdular.473 Makrznin eitli

versiyonlar ile naklettii bu rivayet iin hocas bn Kesr, Byk hafzlardan pek ou bu hadisi inkar etmilerdir. yorumunu yapar ve sebeplerini ard ardna sralar.474 bnl-Cevz de Bu hadis mevzudur. Allah bunu vaz edene lanet etsin. Bunu uyduran sadece slam kk
Makrz, mt IV, 263 Makrz, mt XII, 208 472 Metinde bu ekildedir. Dorusu Sevr b. Yezd olacaktr. Abdullah b. zeynenin bu zattan rivayetlerine dair Bkz. bn Hibbn, el-Mecrhn minel-muhaddisn, thk. Hamdi b. Abdlmecid b. smail, 2000 (I-II), I, 511-512 473 Makrz, mt V, 267 474 bn Kesr, Bidye, IX, 41-42
470 471

104

drmek ve onunla istihz etmek istemi. eklinde bir deerlendirme yapmtr.475 Zeheb, senetteki son ravi brahim b. Sveydin sika olduunu sylese de,476 bn Hibbn, dier ravi Abdullah b. zeyne iin Hadisi kesinlikle mnkerdir. Sevr b. Yezdden, almad hadisleri rivayet eder. Bu adam hibir koulda delil olmaz.477 demitir. bn Ad ise Sevr b. Yezd hakknda, Kader olduunun sylendiini, gvenilir bulunmadn, Yahya b. Sad el-Kattnn onun hakknda Ben ondan hibir ey almadm dediini nakleder. Sevr hakkndaki olumlu grleri de veren bn Ad, neticeyi hocasnn Eer sika ravilerden rivayet ediyorsa alnr szyle tamamlar.478

Ne var ki, onun Hlid b. Madndan yapt bu ve benzer rivayetler479 sakmdir. Zira Halid b. Madn (.104/722)480 Muz b. Cebeli (.17/638) grmemi ve ondan hadis iitmemitir.481 Btn bunlar gz nne alndnda bu szn uydurma bir hadis olduu aklk kazanmaktadr. Resllulahn mirac gecesinde Allahn

horozunu, bembeyaz, baz tyleri zeberced gibi yeil bir horoz olarak grdne dair rivayet de482 bnl-Cevz tarafndan mevzu olarak kaydedilmitir. Mellif tarafndan eitli senedlerle nakledilen ve bir ceylann Reslullaha (sav) selam verip onunla konumasna dair olan hadis de ayn ekilde hocas bn Kesr tarafndan uydurma olarak kabul

475bnl-Cevz,

Kitbl-Mevdt minel-ehds el-merft, (I-IV), thk. Nureddin Boyaclar, ty. II, 27 476 Zeheb, Mznl-itidl f nakdir-ricl, (I-IV), thk. Ali Muhammed el-Bicv, Beyrut, ty. I, 37 477 bn Hibbn, Mecrhn,I, 512 478 bn Ad, el-Kmil f duafir-ricl, (I-VII), Drul-fikr, ty., II, 529-531 479 Sevrin Halid b. Madn yoluyla Muaz b. Cebelden yapt rivayetler iin bkz. bn Ad, Kmil, II, 530 480 Kemal Sandk, Age, s. 110 481 bn Hacer, Telhsul-habr f tahrci ehhsi rfiil-kebr, (I-IV), ner. Ebu Asm Hasan b. Abbas b. Kutub, yry., 1995, III, 337 bn Hacer, Halid b. Madnn Muz b. Cebelden rivayetlerinin illetli oluuna eitli rnekler verir. 482 Makrz, mt VII, 261

105

edilmitir.483 Aslnda uydurma nakiller tarih kitaplarna

hadis

kitaplarndan ok daha kolay girmitir.Tabernin ifade ettii gibi bunun metotla ve akl szgeten geirilmesiyle dorudan ilikisi vardr.484

Makrz, bu eserde hadis ilimlerine dair cerh ve tadle yer verdii gibi sebeb-i vrdl-hadse de yer vermi, baz hadislerin hangi hadiseler zerine Hz. Peygamber tarafndan rat edildiini kaydetmitir. Mellif, sebeb-i vrudla alakal Kuzman hadisesi bal altnda unlar syler: Kuzman cesaretiyle tannan birisiydi. Fakat Uhud Harbine ge kalmt Zaferoullar kadnlar onu ayplaynca tam Reslullah (sav) sava saflarn dzenlemiken yanlarna vard ve hatta Mslman kanadndan ilk ok atan o oldu. Att oklar mzrak gibi saplanyordu. Byk bir nara att ve klcyla yiitlik gsterip yedi kiiyi ldrd. Ardndan yaralannca Katade b. Numan Ey Ebu aydak ehadetin mbarek olsun dedi. Bunun zerine Kuzman:Yemin ederim ki din iin savamadm Ey Ebu Amr! Bizim ekip bitiimiz topraklara Kurey ayak basmasn diye savatm dedi ve klcna dayanarak glkle kalkt ve kendini ldrd. Bu hadise Reslullaha (sav) anlatlnca Cehennem

ehlindendir! Muhakkak ki Allah bu dini facir birisiyle de glendirir. buyurdular.485

Reslullahn (sav) mehur bir hadisi olan Cennet, kllarn glgesindedir. hadisini, hastal srasnda ve same ordusu iin sarf ettiklerini kaydeder.486 Ben Mustalk/Mreysi Gazvesi ve fk hadisesini

483 484 485 486

bn Kesr, Bidye, IX, 32 Taber, Trhurusl vel-mlk, (I-XI), thk. Muhammed Ebul-Fazl brahim, I, 7-8 Makrz, mt I, 140-1 Makrz, mt II, 123

106

ilerken Reslullahn (sav) Hz. Aie ile yapt kou yarn naklederek, verdii rivayetlerle o yarn bu srada olduuna iaret eder.487 Teheccd namazna kalkmas, sahabenin de ona itirak etmesini ve drdnc gn farz klnr korkusuyla Hz. Peygamberin mescide gelmemesi rivayetinde olduu gibi konular arasnda fkh hadislere yer verir.488 Pek ok krk hadis risalesinde yer alan Allahtan baka ilah olmadna ehadet edinceye kadar insanlara kar savamakla emrolundum. Bunu syledikleri zaman kanlarn ve mallarn bizden korumu olurlar. Hesaplar ise Allaha aittir. hadisini Veda Haccnda nahr gn Minada irat ettiklerini kaydeder.489 Cahiliye devrinde en iyi olanlarnz slamda da en iyi olanlarnzdr. hadisi de bu sralarda rat edilmitir.490

Reslullah Efendimizin (sav): Allah, Yahudilere ve Hristiyanlara lanet etsin! Peygamberlerin kabirlerini mescit yaptlar hadisinin, mm Habibe ve Zeyneb bint Cahn Habeistanda grdkleri Mriye isimli bir kiliseden ve iindeki resimlerden bahsedince Reslullahn (sav) Bunlar yle bir topluluk ki onlardan salih bir kii ld zaman onun kabri zerine mescit yaparlar, oraya resmini izerlerdi. Onlar insanlarn en erlileridir! diyerek yukardaki hadisi ifade ettiklerini kaydeder.491

487 488 489 490 491

Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt

I, 213 II, 241 II, 120 II, 121 II, 133

107

2.3.3.3. Fkh ve Fkh Usl

Makrz, bugn slam Hukuku diye tercme edilen492 fkhn kaynaklarndan ve konulardan, eserinde yeterince istifade etmitir.493 Fkh, lgatte anlamak demektir. Istlahta ise nazar ve istidll yoluyla, eratn fer hkmlerinin tamamndan elde edilen ilme mahsus olarak kullanlr. Buradaki ilim kayd zann; hkmlerin tamamndan kaydyla da bir iki hkm bilmek tarifin dnda braklmtr. Zira bir iki ey bilmek fkh deildir.494

Devletler hukuku ya da ceza hukuku gibi pek ok sahada siyerin kaynaklk ettii dnlrse fkh-siyer ilikisinin ne kadar yakn olduu ve byle bir eserde bu konularn yer almas gerektii aka anlalacaktr. Mellif, engin ilim daarcnn bir sonucu olarak
Fkhn slam Hukuku olarak tercme edildiine dair bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Fkh (27.01.2010) Hayreddin Karaman, fkhla ilgili kitaplarnn tamamnda slam Hukuku terimini kullanmsa da kendi web sitesinde fkh, slam ibadet ve hukuk ilmi eklinde tercme etmi ve fkhn, ilmihal, hukuk, hukuk metodolojisi, ekonomi, siyaset ve idare gibi bilimleri de iine alacak ekilde geni bir saha olduunu da ifade etmitir. http://www.hayrettinkaraman.net/kitap/gelimeler/0047.htm (27.01.2010) 493 Bize gre slam Hukuku (slamic Law) tabiri fkh kelimesini karlamamaktadr. Bu ifade msteriklerin, fkh daha iyi anlamak ve zihinlerinde karlk bulmak iin kullandklar bir kavramdr. Bkz. Carlo A. Nallino, slam Hukuku terc. Akif Erginay, AHFD, C.11 Say 1, 1954, 543-562 (Yazarn "Nuovo Digesto taliano" adl eserinden dilimize evirmitir.) Araplarn kulland el-Fkhul-slm tabiri de isabetli deildir. Nasl ki slam teyemmm denemezse slam fkh da denmese gerektir. Ya fkh denmelidir veya sadece hukuk demekle iktifa etmelidir. Ayn ey, slamn iktisad sahaya dair anlay ve normlarn ifade iin kullanlan slam ekonomisi tabiri iin de geerlidir. slam ekonomisi veya slam iktisad denemez dorusu sadece iktisat demektir. Zira, zamanmzda ekonomiye dair uygulanan sistem ya da sistemler ounlukla iktisat deil itisab olmay hak etmektedir. Mutlak zikir kemale munsarftr. yleyse bu o kadar doal ve aalk kompleksinden uzak olmaldr ki yaln olarak hukuk ve iktisat denilince bu hususta kemal mertebedeki nizamlar anlalmaldr. amzda, kayna akl ve dnce olan bu tip normlar Kuramsal/Speklatif hukuk ve Kuramsal/Speklatif iktisat olarak ifade edebiliriz. Tekrar etmek gerekirse bu isimlendirme, metod itibariyle deil kaynak itibariyledir. (Osman Cengiz) 494 mid, el-hkm f uslil-ahkm, (I-IV), ner. Abdrrezzk el-Aff, Riyad, 2003, I, 20
492

108

mtda eitli vesilelerle bu ilim dalnn konularna temas etmi, ilgili kaynaklardan, bazen ok uzun alntlar yaplmtr. Makrznin fkh duruu ehl-i hadsten yanadr. Yani o, eer bir konuda hadis varsa ncelikli abas ona gre amel etme ve fkh hkm ona gre deerlendirmektir. Bu metod mam finin yoluna da uygundur.

Mekkenin fethinin anveten mi yoksa sulhen mi alndn mnakaa eden Makrz bu hususta Evzi, Mlik ve Ebu Hanifenin anveten fethedilip sonradan orada sakin halka eman verildii

grnde olduunu; Mcahid ve fiin ise Mekkenin, yaplan bir anlama neticesi sulhen feth olunduu grn savunduunu

kaydetmitir.495 Ayrca Hayber Gazvesi srasnda haram klanan eyleri de bir balk altnda vermitir.496 Uhud ehidlerine Reslullahn cenaze namaz klmas bal altnda ise unlar syler: Reslullah Efendimiz (sav): Onlar uraya koyun! Kyamet gn onlara ben ahitlik edeceim! buyurdular ve nce Hz. Hamza iin tekbir aldlar. Daha sonra ehitler srayla getirildi. Her gelen ehit Hz. Hamzann yanna koyuluyor ve namaz klnyordu. Bylece yetmi kere namaz klnd. u da sylenir: Dokuz kii getirildi, onuncusu Hz. Hamzayd. Sonra yine dokuz kii getirildi Hz. Hamza yerinde duruyordu. Bylece yedi kere namaz klnd. Ebu Davudun Enes, Cabir ve bn Abbastan rivayetine gre ise onlarn namazn klmamtr. Bu, mam Mlikin, Leys b. Sadn, finin, Ahmedin ve Davudun mezhebidir: savata lenin cenaze namaz hukukularna gre ise klnr.497 klnmaz. Kufe, Basra ve am

495 496 497

Makrz, mt II, 7 Makrz, mt I, 323-4 Makrz, mt I,173

109

Hicretten sonra Reslulahn hacc bal altnda onun temettu hacc yapp yapmadna dair pek ok rivayet nakleder. Bunlardan biri de bn merden bunun caiz olduu ynndeki bn shak rivayetidir. Korku namaznn498 ve haccn ne zaman ve nasl farz klndn499 tartan mellif, fkh kitaplarnda kitabl-kerahiyyede konu edilen Reslullahn (sav) knyesi ile knyelenmenin caiz olup olmad meselesini gndemine alr ve bu konuda unlar syler: Bu konuda gr vardr: 1. Mutlak olarak yasak olduu gr 2. Mutlak olarak caiz olduu, yasan sadece Reslullahn (sav) hayat ile snrl olduu gr 3. smi Muhammed olan iin caiz deildir ama dierleri iin caizdir gr Bunlardan baka Taber drdnc bir gr nakleder ki bu da Muhammedin isim olarak ve Ebu Kasmn da knye olarak

kullanlmasnn mutlak ekilde yasak olduudur.500

Reslullah Efendimizin (sav) Amr b. meyye ed-Damryi mm Habbe validemiz ile evlenmek iin vekil tayin ettiini ifade ederek nikahta vekaletin caiz olduunu kabul eden grleri nakleder: Ayn ekilde ilim nderleri bu hadis ile nikahta vekaletin caiz olduunu ifade etmilerdir. Rebin rivayetine gre finin gr, Ukbe b. Amir hadisinde ki veli nikahlarsa ilki daha hak sahibidir buyrulmutur, eklindedir. Burada, nikahta vekaletin caiz olduuna
498 499 500

Makrz, mt I, 198 Makrz, mt I, 255 Makrz, mt II,148

110

delalet vardr. fi el-mmde yle der: Kafir birisi Mslman bir kadnn, o kadn kz bile olsa, velayetine sahip olamaz. bn Sad b. s, Reslullah Efendimizi (sav) mm Habibe bint Eb Sfyan ile Ebu Sfyan hayatta iken nikahlamtr. Zira o, Mslman bir kadnd. bn Sad de mslmand. Ona bn Sadden daha yakn mslman ben bilmiyorum. Bu hususta Ebu Sfyann hibir velayeti yoktu. nk Allah Teala Mslmanlarla mrikler arasndaki velayeti hem mirasta hem de baka hususlarda kaldrmtr.501

Mellif, Hz. Peygamberin (sav) talknn da talakla snrl olup olmadna dair alimlerin ihtilaf ettiini, bazlarnn her ne kadar elerinin says drt ile snrlanmadysa da Allah Reslnn talknn mmeti gibi ile snrl olduu grnde olduklarn kaydeder.502 Makrz, peygamberlerin zellikle onlarn en faziletlisi Resl-i Ekremin bu gibi hususlarda herhangi bir say ile snrl olmadn syleyerek kendi grn de belirtmitir. Devletler hukukunda byk nemi haiz olacak olan Reslullahn (sav) eman mektuplarna da yer vermi, bunlar hakknda deerlendirmeler yapmtr.503 Reslullaha (sav) sebbedenin ldrlmesi, sahabeye sebbedenin ise dvlmesi ile

alakal504 olarak da iki hadis nakletmitir.505

Makrz, mt VI,74 Makrz, mt X, 195-196 503 Makrz, mt II, 64-67, 87 504 Bu konu iin bkz. bn Teymiyye, Takrbs-Srimil-mesll al tmir-resl, ner. Slih es-Sv, ty. 505 Makrz, mt IX, 209-210; Reslullahn ashabna sebbedenin cezas bal Makrznin konuyu datt yerlerdendir. Mellif, balk ile alakal sadece iki hadise yer vermi ve bir mminin dierine kafir diyemeyeceine dair drt; babasndan bakasna nesep iddia edenin kafir olacana dair de iki rivayete yer vererek gnah ilemenin insan dinden karp karmayacana dair uzun nakiller yapm ve konuyu Hz. Ebu Bekirin hilafetiyle bitirmitir. Elbette anlattklar arasnda balar kurmutur. Fakat ou yerde byle yapmas konuyu takibi zorlatrmtr.
501 502

111

Makrz, usl-i fkha deinmi, eserinde bu mhim ilim dalna ait konulara yer vermitir. Usulul-fkh ya da hukuk metodolojisi slamn yap olarak mayasn oluturan bir konuma sahiptir. yle ki ondaki baz deiiklikler dier btn sahalarda farkl zm ya da sonulara sebep olabilmektedir. Allah Reslnn (sav) hayat ve bu hayatta insanlardan yapmalarn istedii her ey fkh manzumesini oluturmaktadr. Bununla beraber bunlardan nasl istifade edilecei, onlarn ruhu diyebileceimiz genel kaidelere baldr. te bu genel kaideler, metodolojiyi oluturmaktadr. Makrz usul-i fkhla alakal pek ok balk ve bilgiyi sadece mellifin ismini vererek Fahredin Rznin el-Mahsl f ilmi uslil-fkh isimli eserinden almtr.506 Herkesin onu kavlen ve fiilen rnek almakla emrolunmas bal altnda

Reslullahn (sav) fiilinin tek bana bizim iin de bir hkm ifade edip etmeyeceini mnakaa etmi ve bu konuda drt gr olduunu sylemitir: 1. Reslullahn (sav) fiili vcub ifade eder. bn Sureyc, Ebu

Said el-stahri, Ebu Ali bn Hayran bu grtedir. 2. 3. 4. Nedb ifade eder. Bu gr mam fiye nisbet edilmitir. bha ifade eder. mam Mlikin kavlidir. Mutlak olarak tevakkuf edilir. Bu Sayraf ve ou Mutezilenin

grdr. Bize gre de olmas gereken budur. Zira bu fiilin onun iin ve bizim iin gnah olmasn tecviz edersek, o zaman o fiili ilememiz caiz olmaz. Peygamberlerin gnah ilemesini tecviz etmezsek o takdirde bu fiilin mbah, mendub veya vacib olduunu kabul etmemiz gerekir. Vacib

Fahreddin Rz, el-Mahsl f ilmi uslil-fkh, (I-VI), thk. Cbir Feyyz el-Alvn, ty., III, 229-262 Kr. Makrz, mt III, 154-166
506

112

olduunu kabul ettiimiz takdirde bu fiilin onun hasisinden olduunu sylememiz icap eder.507

Reslullaha

(sav)

salavat getirmenin

vacib olduuna dair

delillerin beincisinde, salavat getirme emrinin tekrara delalet edip etmediini tartan mellif, Reslullahn (sav) isminin ayrca zikrinden dolay emrin tekrar ifade edeceini syleyerek bunu mukaddimede ele alr. Buna gre: 1. 2. 3. Salavat getirmek mutlak bir memurun bihtir. Bu malumdur Mutlak emirler tekrar iktiza eder. Burada ihtilaf vardr Memurun bihin tekrar bir sebeb ile olur. Bu sebeb de

Reslullahn (sav) ismini zikirdir.508

Muhammed dinin dier dinleri neshi, bal altnda nesh kavramn izah eder ve neshin meydana gelmi olmasnn mmkn olduunu ifadeden sonra unlar ilave eder: nk dinler iin eriat, bedenler iin doktor gibidir. Dolaysyla dn emrettii bir eyi bugn yasaklamas caizdir. Nasl ki doktor dn yasaklad bir eyi bugn tavsiye edebiliyor veya aksi de mmkn oluyorsa bu da yledir.509

Nesh ile alakal Hz. brahimin nce, evladn kurban etmekle emr olunmasn daha sonra ise ko kurban etmesinin istenmesini rnek
507 508 509

Makrz, mt III, 154-166 Makrz, mt XI, 8 Makrz, mt IV,151

113

verir ve bunlar oaltr. Din-i Muhammednin dier dinleri nesh etmesi bal altnda geni bir malumat verir.510 Eserin muhtelif yerlerinde bu konuya temas eden Makrz, buna zel bir blm ayrr ve burada unlar ifade eder: Neshe kastedilir: 1- Tahvil ve nakil manas. Kitabn neshi bu ksmdandr. Yani kitabn kitap ile deitirilmesi. Bu bakmdan Kurnn tamam gelince, bundan, mutlak olarak sylenirse iki ey

mensuhtur. Zira Levh-i Mahfuzdan nesh olunmu ve dnya semasnda Beyt-i zzeye indirilmitir. Bunda phe yoktur zira ayette Biz biz bir ayeti nesh edersek511 buyrulmutur. 2- Kaldrma ve izle manas. Bu iki ksmdr. Birincisi, bir eyin kalkmas ve yok olmas. Araplarn u sz bu kabildendir: Gne, glgeyi yok etti. Allah Tealann u kavli gibi: Allah eytann ilka ettiklerini imha eder.512 Yani yerine birey koymadan yok eder.513 Mellif daha sonra Bugn mushafmzda olmayan bir ayet nesh edilmi midir edilmemi midir? sorunu sorar ve bu soruyu balkta cevaplandrr: 123Hatt, hkm ve hfz nesh edilen ayetler. Hatt nesh edilip hkm baki kalanlar. Hkm nesh edilip hatt baki kalanlar.514

Makrz, mt IV, 152-160 Bakara, 2/106 512 Hac, 22/25 513 Makrz, mt IV, 282 Makrz pek ok konuya yeni paragraflar at iin dier bazlarn unutmu veya vazgemitir. Zira bu ikinci ksmda Bu iki ksmdr ifadesinin ikincisi bulunamamtr. 514 Makrz, mt IV, 285
510 511

114

2.3.3.4. Kelam

Makrz, siyer ile ilgili olan ya da olmayan kelam konularn sklkla ele almtr. Esasen, hadise arlk veren bir dncenin kelam barndrmas pek mmkn olmasa da bn Haldun ile olan yaknl, onu kelam konularna da ilgi duymaya ynlendirmi olmaldr. Fakat onun kelam konularn ileyii, her bir konuyu kendi penceresinden

yorumlamaktan ziyade o konudaki birikimi nakletmek eklindedir. Yani bir bakma kelam tarihi veya kelam grler/mezhepler tarihi anlay belki bir tarihi oluundan dolay daha ar basmaktadr. Kelam konularnda bir mesele hakknda pek ok mezhebin grlerini aktarrken bu anlay grmek mmkndr. Makrz elbette bazen kendine has izahlar yapm ve kelam-tasavvuf izgisinde grler sunmutur. Aadaki metin bunlardan bir rnektir: Reslullah aleyhisselam o vakit eriat sahibiydi: Adem su ile toprak arasnda iken ben neb idim buyurmutur. nsan idim veya mevcut idim dememitir. Peygamberlik, eriatin takdiriyle Allah katndan deil midir? Allah Teala, dier peygamberler dnyada daha yokken onun peygamber olduunu haber vermitir. te o da Allah Teala insanlarn bedenlerini (el-ecsm el-insniyye) yaratmadan evvel var olan ruh olmaktadr. Btn peygamberler Adem aleyhisselamdan sa aleyhisselama kadar bu alemde Muhammed aleyhisselamn

vekilleriydiler. Buna Reslullahn u sz iaret eder: Eer Musa hayatta olsayd bana tabi olmaktan baka bir yol bulamazd. () Onun ruhaniyyeti, her peygamberin mevcut olan ruhaniyyetidir. Dier

peygamberlerin peygamber olarak var olduklar zamanda mevcut ilim ve eriatlerin tamam, onun temiz ruhundan gelen bir yardmladr.515

515

Makrz, mt III, 120

115

Tenbih ve irad bal altnda efaati bee taksim etmi, her birini izah etmi ve devamnda ise Mutezile ve Hariclerin grlerini nakletmitir.516 Makrz, Havz- Kevserin hak olduunu Kevser suresini tefsir ederek ifade eder.517 Berhime frkasnn yanl grlerini zikredip peygamberler gnderilmesinin zarureti ve faydalar zerinde durur. Ayrca peygamberler gnderilmesinin caiz mi vacip mi olduunu tartr.518 Mucizenin tarifini yapan Makrz, uzun uzadya onu izah eder. Kelamclarn ve felsefecilerin grlerini ayr ayr verir.519 Mucizeyi bize naklediliine gre ikiye ayrrken tevatr aklar ve ilm-i zaruri icab ettiini syler.520 Tenbih mfd bal altnda benzer ifadelerde bulunur.521 Mirata Reslullahn Allah grp grmediine dair Kerrmiyye ve Mebbihe gibi frkalarn btn grlerini vererek, bn Huzeymenin onun Allah gzyle grd grnde olduunu nakleder. Mellifin ifadesine gre mteahhirn ulemadan bazlar da bu gre katlmlardr.522 Mira hadisinde Reslullah Efendimizin (sav) Allah ile konumasndan bahisle Allahn kelam sfatn, Earilerin, Mutezilenin ve Kerramiyyenin grlerini vererek geni bir ekilde izah eder.523 Peygamber ve meleklerin masum olduklarn syleyen Makrz, krk sayfaya yakn bu konuyu aklar.524 Bu arada ayan ve arazdan da bahseder.525 Mellif Hz. brahimin semaya bakp Rabbini aradna iaret eden ayetlerden hareketle arazn zelliklerini sayarken sanki kelam kitaplarndan bir sayfa sunar:

516 517 518 519 520 521 522 523 524 525

Makrz, mt III, 292-3 Makrz, mt III, 297 Makrz, mt IV, 137-9 Makrz, mt IV, 176-81 Makrz, mt IV, 227 Makrz, mt IV; 381 Makrz, mt VIII, 295 Makrz, mt VIII, 302 Makrz, mt XI, 182-230 Makrz, mt XI, 210

116

Hulasa

bu,

yldzlarn

hareketleriyle

istidlaldir.

Onlarn

kaybolmas da ulhiyet ve rubbiyetlerinin yokluu demektir. Bylece bu mesele, u mukaddimelere balanm olur: 1-Arazn isbat. Bu, kendi kendine var olamayan ve varl iin baka bir mekana ihtiya duyandr. Hareket ve skun, renkler, itima, iftirz ve bunlarn dndaki arazlar gibi. Bunlarn isbat, duyular ahid olmaktr. 2-Arazlar cevherlerden farkldr. Zira, tek bir cevher zerinde hareket ve skun, beyaz ve siyah gibi arazlar st ste gelebilir. Halbuki o, iki halde de ayn zata/varla sahiptir. 3-Arazlar cevherlerden ayrlmaz. Zira ayrlm olsa zat ile kim/kendi bana var olmas olmas gerekir ki bu imkanszdr. 4-Arazlar hdistir. Zira, varlklar ve yokluklar cevherlere baldr. Birbirlerinin nne geip biri dierinden nce meydana gelebilir. 5-Hdis olandan ayrlmayan ya da hdisin kendisinden ile

ayrlmad ey de mutlaka hdistir.526

Bilgi felsefesi ile alakal vahy bilginin kaynan aratran Makrz, khinlerin de ayn kaynaa ulap ulamadn konu eder. Buna gre peygamberlerdeki beeriyetten syrlp meleklik vasfna basma zellii Allahn yardmyla onun bir ihsan olarak aba harcamadan gereklemekte ve peygamberler vahy bilgiyi elde

etmektedir. Makrzye gre bu vasf btn insanlar iin bil-kuvve vardr. Fakat aba ile ortaya ksa da iyi ve kt doru ve yanl bilgi beraber elde edilecektir. Bu sebeple gvenilmez. te khinlerin yapt da budur. Halbuki nbvvet hep doru bilgi zerinedir. Kaynandan
526

Makrz, mt XI, 211

117

sapma olmaz.527 Makrz, nbvvet ve kehanete dair grlerinde tamamen hocas bn Haldunun etkisi altndadr. yle ki onun Mukaddimede nbvvetin ve kehanetin hakikatleri, rya ve dier gayb bilme yollar bal altnda verdii bilgiler ile Makrznin ifadeleri ayndr.528

2.4. mtda Kullanlan Kaynaklar

Makrz,

mt

yazarken

pek

ok

kaynak

kullanm,

bu

kaynaklarn ounu da metin iinde ya mellif ismi olarak ya da eser ismiyle vermitir. Fakat baz eserlerden istifade ettii halde bunlarn isimlerini vermekten kanmtr. Bu sebeple ister istemez mtn kaynaklar, bu bakmdan mellifin isimlerini verdikleri ve isimlerini vermedikleri kaynaklar olarak iki ksma ayrlmaktadr.

lk olarak, Makrznin isimlerini

zikretmedii kaynaklara

temas etmek istiyoruz. Zira, bu konuda derli toplu bir deerlendirme yapma ihtiyac bulunmaktadr. Buna gre, Fasllarn Tertibi bal

altnda Makrznin, bn Kesr ve bnl-Mlakkn gibi baz melliflerden istifade ettii halde bunlarn isimlerini mtda zikretmediini

sylemitik. Bu mesele esasen kaynaklar ile ilgili olsa da Fusl ve Gyenin metodundan, mellifin dorudan etkilenmi olmas bu

yazarlar mtn Metodu bal altnda daha evvel ele almamz gerekli klmtr.

527 528

Makrz, mt V, 3-4 Makrz, mt II, 380-385; Kr. bn Haldun, ber I, 120-5

118

stifade ettii hocalarn isimlerini kendi eserinde vermemenin, ilk bakta bir eit gelenek olabilecei akla gelse de mellifin andaki bn Hacer el-Askaln (.852/1449) gibi529 Msr blgesinde yaam ve Kahirede tahsil grm alimlerin, eserlerinde hocalarnn isimlerini anmalar, onlardan yaptklar iktibaslara iaret etmeleri gz nne alndnda530 bu ihtimalin dk olduu anlalmaktadr. Nitekim Makrznin bu tavr sadece kendi hocalar iin deildir. Kendisinden iktibasta bulunduu halde, yukarda bahsi geen bn Kesr ve bnlMlakknn yan sra hocas olmamakla beraber, isifade ettii anlalan bn Kayyim el-Cevziyye ve bn Teymiyyenin isimlerini veya eserlerini de mtda zikretmemitir.

Daha nce getii zere Drerde hocas bn Haldundan uzun bir biyografi ve vgyle bahseden mellif,531 mtda onun adn anmam fakat Kitbl-ibere bir giri mahiyetinde olup eserin birinci cildini oluturan Mukaddimesinden sayfalarca alnt yapmtr. Burada dikkatimizi eken husus, hocasnn bilgilerine yeni bilgiler ilave ederek farkl yorumlara ulamak istememesidir. Halbuki, Makrz bazen hadisleri bu tarz yorumlarla deerlendirmitir. bn Haldunun

ifadelerini, kendi cmleleri ile aktararak ayn manaya kacak ekilde sahiplenmesi mmkn iken bunu yapmam hocasnn szlerini aynen aktarmtr.

Makrz, nbvvet ve kehanete dair grlerinde tamamen hocas bn Haldunun etkisi altndadr. yle ki onun Mukaddimede
bn Hacer, tahsil itibariyle Makrz ile benzer gemie sahiptir. Zeynddin el-Irk, Nureddin el-Heysem ve Sveydv gibi alimlerden bn Hacer de uzun sre ders almtr. el-Mecmaul-messis lil-mucemil-mfehris, (I-IV), ner. Yusuf Abdurrahman, Beyrut, 1992-1994, I, 33 vd. 530 bn Hacer, el-Mecmaul-messis, II, 188-190, 263 531 Makrz, Drer II, 383
529

119

nbvvetin ve kehanetin hakikatleri, rya ve dier gayb bilme yollar bal altnda verdii bilgiler ile Makrznin ifadeleri ayndr.532 Makrz bn Haldunun ismini almtr: Malum olsun ki bu alemi, iindeki tm mahlukatla beraber sebepleri sonulara bal, oluumlarn oluumlarla sk bir iliki iinde olduu, baz mevcudatn zamanla dier bazsna istihale ettii ve bu gibi artc eylerin de ard arkasnn kesilmedii bir tertip ve muhkemlik sistemi zerinde olduunu gryoruz. () Sonra alem-i tekvine dikkatle baknz. Tedri, nasl madenlerden balayarak bitkiler ve sonra da hayvanlarla mkemmel bir biimde ilerlemektedir. Madenler aleminin sonu bitkiler aleminin ilkiyle zikretmeden ilgili ksmdaki cmleleri aynen

bitimektedir. Otlar ve tohumsuz bitkiler gibi. Hurma ve asma gibi bitkiler aleminin sonu ise salyangoz ve midye gibi hayvanlar aleminin ilkiyle bitimektedir. Bunlarn sadece dokunma hisleri vardr. Bu varlklardaki

bitimenin manas, bir alemin sonunda olann kendinden sonraki alemin ilki olmaya yakn bir istidadda olmas demektir. Hayvanlar alemi genilemi, trleri oalm, oluumun tedrcilii, zeka ve idrak

kabiliyetlerini birletirmi ama fiilen fikir ve gr sahibi olamam maymunlar aleminden ykselerek, olumasyla son bulmutur.533 Vahyin balamas ve melein ona grnmesi bal altnda Peygamberliin manasna dair tenbih ve irad diye bir konu am ve bu konuda Peygamberlii hakikatine gelince dedikten sonra birka fikir ve gr sahibi insann

Makrz, mt II, 380 vd. Kr. bn Haldun, ber I, 120 vd. Trkiye Nshasnda Maymunlar aleminden ifadesi dier nshada kudret aleminden eklinde gemitir. Bkz. mta II, 381 vd.; Ayn farkllk, kendisinden alnt yaplan eserin yazmalar arasnda da vardr. bn Haldun ber, I, 121 vd.; berin son nerinde de buras kudret aleminden eklinde gemitir. Bkz. Tarhubni Haldn, (2208 sayfa-PDF) ner. Eb Sheyb el-Kerm, Beytl-efkr eddevliyye, ty., s. 52
532 533

120

sayfa kadar bilgi vermitir. Bu bilgiler de Mukaddimeden alnmtr.534 Bu tavr bir baka ciltte de devam eder. Makrz, Mucizelerin tafsilatl zikri. Birincisi kehanetin iptali bal altnda, bn Sdeden kehanet kelimesinin kkne dair ksa bir iktibas yaptktan sonra bn

Haldundan kehanetle alakal yapt alntya gemitir.535

bn Kayyim el-Cevziyye ve onun hocas bn Teymiyyeden de istifade ettii anlalan mellif zellikle bn Kayyimi bir siyer mellifi olmas hasebiyle anmas gerekirken mtda onun ismini vermemitir. Siyere dair yazd Zdul-med f heydi hayril-ibd isimli eserinden de bahsetmemitir. Bilindii gibi bu eser hem tasnifi hem de verdii bilgilere yapt deerlendirmelerle bu sahada mstesna bir yere sahiptir. Baz eserlerinde bn Teymiyyeden bahseden mellifin ondan ve eserlerinden haberdar olduu anlalmaktadr.536 Bununla beraber mtda onun ismi de gememektedir.

Bu arada Huzyi ve Tahrcd-dellt es-semiyye al m kne f ahdi Raslillahi minel-href ves-sani vel-amlt e-eriyye isimli eserini de burada anmamz gerekir.537 Zira, bu eser adndan da anlald zere Hz. Peygamber (sav) dnemindeki, meslek, sanat ve

dier sosyal hayat konular hakkndadr.538 Bu konularn tamam mtda gemektedir. Ama mellif bu eserden bahsetmemitir. Belki de bu eseri zikretmemesi ondan haberdar olmamas sebebiyledir. Fakat

bn Haldun, ber, I, 122-125 Kr. Makrz, mt II, 382-385 bn Haldun, ber, I, 125-126 Kr. Makrz, mt V, 3-4 536 Makrz, ez-Zehebl-mesbk f zikri men hacce minel-hulef vel-mlk, thk. Cemaleddin e-eyyl, yry, 2000, s. 130 537 Huz, Muhtasaru tahrcid-dellt es-semiyye al m kne f ahdi Raslillahi minel-href ves-sani vel-amlt e-eriyye, ner. Ahmed Mbrek el-Badd, 1990 538 Bu eser ve eserin neredilmeyen son blm iin Bkz. Mustafa Fayda, elHuznin Tahrcinin Neredilmeyen Son Blm AFD. Cilt 20, s. 173-198
534 535

121

mellifin daha nce anlatlan tavr ve aratrmac, merakl kiilii gz nne alnrsa bu ok dk bir ihtimaldir.

Sehv, Ahmed b. Abdullah b. el-Hasen b. Ton b. Abdullah eihb el-Evhadnin hayatndan bahsederken son ksmda Makrznin bu tavr ile alakal bir deerlendirme yapar: Nibl-Kala Baybars elEvhadye nisbetle byle anlr. Dedesi 710 senesinde ark lkesinden buraya gelince onun hizmetine girmi, ona niblik etmi ve onunla mehur olmutu. El-Khir, el-Mukr, e-fidir. Tarihi ve edebiyat olarak bilinir. 761 ylnn Muharrem aynda dodu. () Krat ve edebiyatta son derece bilgiliydi. Mecmii cem etmi, tarih ilmine zen gstermi ve bu alanda hret olmutu. Msr ve kahirenin yollarna dair byk bir msvedde yazd. Bu esere ok emek verdi, ok gz nuru

dkt. Msveddenin bir ksmn kendisi temize ektiyse de baz blmlerini temize ekmesi iin Takyyddin Makrzye verdi. Fakat Makrz temize ektii ksma eitli ilaveler yaparak kendine mal etmi ve bylece de Htat isimli eserini yazmtr. ithmn makul olarak karlamtr.540
539

Brockelmann, Sehvnin bu

Evhadyi byk bir tarihi olarak kabul eden Makrz, zellikle Msrn diplomatik ve siyas tarihine dair salam bilgilere sahip olduunu; Msrn sava tarihini, yollarn ve bilginlerini ok iyi tandn sylemitir. Sehvnin bahsettii meseleyi de gndemine alm; tarih konusunda ondan ok istifade ettiini, Kahirenin yollarna dair onun msveddelerini yazdn ve bunu Allahn kendisine bir ltfu

Sehv, ed-Davul-lmi I, 358-359; Sehv, ed-Davul-lmi II, 22 540 Carl Brockelmann, Makrz A, VII, 206; Ayrca bkz. Arthur Rhuvon Guest, A List of Writers, Books and Other Authorities Mentioned by El Maqrizi in his Khitat JRAS, 1902, 103-125
539

122

olarak grdn, el-Meviz vel-itibrn bu esere dayandn ifade etmitir.541 Mellif, Evhadnin Memlk Devletine taassup derecesinde sevgi beslediini de ilave etmitir.542 Sehv, mellifin bu ifadelerine dayanarak Makrz, Drer isimli eserinde bunu (Htatn Evhadnin eserinden alndn) itiraf etmitir. der.543 Makrznin Drerdeki ifadelerine dikkat edildiinde Sehvnin grne temkinli yaklalmas gerektii anlalmaktadr. Bununla beraber, bizim tezimize konu eserinde, mellifin baz kaynaklardan bahsetmedii bir hakikattir. Bu nedenle, biz de Sehvnin bu iddiasn makul karlyoruz.

Zikredilmeyen kaynaklar konusuyla alakal bir husus da mellifin kulland lgattir. Makrz, lgat olarak Endlsl bn Sdenin elMuhkemini kullanr. Halbuki, bn Manzr (.711/1311) Kahirede domu ve Dvnl-inda almtr. Yani onun hem hemehrisi hem de meslektadr. Buna ramen mtda ad gememitir.

Hlsa, Makrz, mt telif ederken eserlerinden faydaland bn Haldun, bn Kesr, bnl-Mlakkn gibi hocalarnn isimlerini mtda zikretmemi; bn Kayyim el-Cevziyye, bn Teymiyye, Huz gibi alim ve tarihilerin eserlerine yer vermemi; kendi zamannda mehur olan bn Manzr gibi lgat aliminden ya faydalanmam veya

faydaland halde iaret etmemitir.

Yukarda mellifin mtda zikretmedii kaynaklarn inceleyerek kanaatlerimizi sylemitik. imdi de isimlerini aka yazd kaynaklar deerlendirmek gerekirse Makrz, ilk srada Kurn- Kerm ve zellikle de hadislerden istifade etmitir. Hemen hemen tm sahih, snen, mucem, msned, mstahrac ve mstedreklerden istifade etmi, zaman
541 542 543

Makrz, Drer, I, 186 Makrz, Drer, ay. Sehv, ed-Davul-lmi II, 22

123

zaman kaynak ismi zikretmeden dorudan alntda bulunmu, bazen de sadece sened zincirini vermekle iktifa etmitir. Eserinin muhtevasn geni tutmak arzusu ve Hz. Peygamberin (sav) hayatna dair kf bir kitap oluturmak istemesi544 Makrznin kaynak yelpazesinin geni tutmasna sebep olmutur.

Makrz, tesbit edebildiimiz kadaryla 114 mellifin186 kitabn isimlerini zikretmi ve kaynak olarak kullanmtr. Bu kaynaklarn pek ou da gnmze ulamtr. Rakamla ifade etmek gerekirse, mtn 186 kaynak kitabndan 162si gnmze ulamtr. Bunlardan 7 eser yazma olarak ktphanelerde bulunmaktadr. mtn kaynaklar

arasnda yer alp gnmze gelmemi 24 eser bulunmaktadr. Buna gre, bu kaynak eserleri biraz nce zikrettiimiz gibi u ekilde tasnif edebiliriz:

A) Gnmze ulam kaynaklar a) Matbu olan kaynaklar b) Yazma olan kaynaklar B) Gnmze ulamam kaynaklar

544

Makrz, mt I, 5

124

2.4.1. Gnmze Ulam Kaynaklar

Makrznin Bunlarn pek

kaynaklarnn ou gnmzde bilinen eserlerdir. da matbu halde aratrmaclarn bugn mevcut hizmetine olmas,

ou

sunulmutur.

Kaynaklarnn

ounun

Makrznin isimlerini vermedii, mellifine de iaret etmedii eserlerden ne kadar ve ne ekilde istifade ettiinin tespiti asndan elimize bir imkan vermektedir. Gnmze ulam kaynaklar aadaki gibi inceleyebiliriz.

2.4.1.1. Matb Olan Kaynaklar:

Makrznin kaynaklarnn ounu bu ksm oluturmaktadr. Bu da, bizim eseri daha detayl deerlendirmemize olanak salamaktadr. mtn kayna olarak geen kitaplarn, 155i bunlardan meydana gelmektedir. Matbu olan kaynaklara her yerden ulamak mmkn olduu ve muhtelif ansiklopedilerde de yeterli bilgiler bulunduu iin bu eserleri tantmayacaz. Bunlarn hangi eserler olduu, tezin eklerinde, hem kitap hem de mellif isimlerine gre olmak zere iki ayr listede gsterilmi, mtda nerelerde getiine iaret edilmitir.545

Bkz. Ek-2 mtn Kaynaklarnn Mellif simlerine Gre Fihristi, Ek-3 mtn Kaynaklarnn Kitap simlerine Gre Fihristi.
545

125

2.4.1.2. Yazma Olan Kaynaklar:

Kabul etmek gerekir ki, mellifin bugn elimizde yazma olarak bulunan eserlerden ne kadar istifade ettiini tesbit etmek olduka zordur. Zira, matbu eserlerle metin ve muhteva mukayesesi onlara ulama kolayl sayesinde mmkn iken, yazma eserle yaplacak mukayese ilgili eserlere ulamada ok eitli glkler nedeniyle mmkn gzkmemektedir. Ayrca byle bir aba, ayr ve derinlikli bir almann konusu olsa gerektir. Makrznin faydaland ve

gnmzde yazma olan kaynaklar, tesbit edebildiimiz kadaryla yedi eserdir. Bu eserlerden eitli bilgiler aktarm, zaman zaman da sadece tek bir gr nakletmekle yetinmitir. Bu yazma kaynaklar unlardr:

1-Meracl-bahreyn (Merac'l-bahreyn f fevidi'l-merikayn ve'lmaribeyn): bn Dhye el-Kelbnin (.633/1235) eseridir. Leiden

Ktphanesinde bir yazmas vardr (nr.903).546 Makrz bu esere Hz. ie ile Hz. Ftma arasndaki stnlk bal altnda deinmi ve ondan, baz ravilerin Hz. ienin Hz. Ftmadan stn olduuna dair rivayette bulunduklarn, buna delil olarak da Hz. Ftmann cennette Hz. Ali ile fakat Hz. ienin Resl-i Ekrem (sav) ile olaca ileri srldn nakletmi fakat buna da Fatma benden bir paradr. hadisiyle cevap verildiini nakletmitir.547

2-et-Tenvr (et-Tenvr f mevlidi's-sirci'l-mnr): Bu eser de bn Dhyeye (.633/1235) aittir. bn Dhye, 604te (1207) Erbile urad srada Hz.Peygamberin doumunun byk trenlerle kutlandna
546 547

Mehmet zdemir, bn Dhye el-Kelb, DA, XIX, 414 Makrz, mt X, 273

126

ahit olmu ve Erbil Atabeklerinden (Begteginliler) Muzafferddin Kkbri iin bu eseri telif etmitir. Mellif bu eseri telifinden dolay Kkbri tarafndan 1000 dinarla dllendirilmitir. Eserin yazma nshalar Bibliotheque Nationalede bulunmaktadr (nr.1476, 3141).548 Reslullaha (sav) haram olan eylerin birinci ksm, nikah dndaki haramlarn beincisinde Allah Reslnn yaz yazmay bilmemesi bal altnda mellif bu eseri zikretmi ve bu eserden, Eb Davud edDmaknin Resl-i Ekremin (sav) yaz yazmay bildiine dair yapt rivayetin yanllna dair bir gr nakletmitir.549

3-Edebl-cedel: Ebu shak sferynye (.418/1027) aittir. erhu Edebil-Cedel adyla kaytl olan bir nshas Kayseri Rid Efendi Ktphanesinde mevcuttur (nr.9329).550 Eserin ismini, Reslulaha mahsus faziletlerin ikinci ksm olan nikah dndaki faziletlerin krk ikincisinde Onu ryada gren gerekten grmtr zira eytan onun suretine giremez bal altnda verir ve ondan bir kimse Resl-i Ekremi (sav) ryasnda grse de Allah Resl ona bir ey emretse o kii bunu yapmal mdr, sorunun cevabna dair bir gr nakleder.551

4-erhul-Buhr: bn Battla (.449/1057) aittir. Buhrnin ilk erhlerinden olup ayn eser iin daha sonra yazlan erhlerin

vazgeilmez kayna olmutur. bn Hacer Fethul-brde Ayn Umdetlkrde bu eserden faydalanm, Ayn onun metodunu kendi erhine esas almtr. Eserde nce erh edilecek hadisin ravileri hakknda bilgi verilmi hadisin izah yapldktan sonra Mlik fkh esas olmak zere
Mehmet zdemir, bn Dhye el-Kelb, DA, XIX, 414 Makrz, mt XIII, 105 550 Salih Sabri Yavuz, sferyn, Eb shak, DA, XXII, 516 551 Makrz, mt X, 295 Makrz bu konuyu Nevevden yapt nakille balar buna gre rya era mutabksa yapar, deilse yapmaz. Bylece bu, rya ile deil eriatla amel etmi olur.
548 549

127

hadisten elde edilen fkh hkmler kaydedilmitir. Eserin I, III ve IV. Ciltleri Mektebetl-Ezherde (eyh Muhammed el-Emr, nr. 383753105) II. Cildin 776da (1374) istinsah edilen bir nshas Fas Karaviyyn (eski nr.423, 245 varak) ve Princeton niversitesi (nr.1349) V. Cildi Dublinde Chester Beatty (nr.4785) ktphanelerindedir.552

Makrz, bu eserin ismini, yedinci cildinin hemen banda Resl-i Ekremin (sav) abdest aldktan sonra kuruland havlu bal altnda verir. Buna gre, bn Battl, abdest aldktan sonra

kurulanmann mekruh olmadn Zeyd b. el-Habbbn bn ihbdan rivayet ettii bir hadisle destekledikten sonra Osman b. Affn, Ali b. Eb Talib, bn mer, Enes b. Mlik, bn Mesud, Hasen el-Basr, ab, bn Srn, Alkame, Mesrk gibi zatlarn bu grte olduunu ve Mlik, Sevr, Eb Hanife, Ahmed, Evznin de bu gr benimsediini nakleder.553

5-el-Msned el-kebr: Bezzra (.292/905) aittir. el-Bahrzzehhr adyla da anlan eser aere-i mbeerenin msnedleriyle balayp devam etmektedir. Kitabn I. cildi Murad Molla (nr.572) II ve III. ciltleri Ezher (nr.604 hadis 924), VI.cildi de Kprl (nr.426)

ktphanelerinde bulunmaktadr. Nureddin el-Heysem, el-Msnedin Ktb-i Sittede bulunmayan hadislerini toplam ve bunlar bablara gre tertip ettii eserine bu Kefl-estr eserden, an zevidil-Bezzr (sav), adn

vermitir.554

Mellif

Reslullahn

kendisini

sevindiren bir haber gelince secdeye kapandna555 ve muhakkkn koyduu Kurn- Kermin okunduu kraatler bal altnda, Ebu
552 553 554 555

Talat Sakall, bn Battl el-Kurtub, DA, XIX, 360 Makrz, mt VII, 4 M.Yaar Kandemir, Bezzr, DA, VI, 113 Makrz, mt II, 283

128

Bekirin, merin Osmann, Alinin, Zeyd b. Sabitin, Muhcirn ve Ensrn kraatlerinin bir olduuna dair rivayeti nakleder.556

Reslullahn (sav) mucizelerinden Tebk seferi esnasnda yamur yamasn zikrettikten sonra kaynaklarndan biri olarak da yine Bezzrn bu eserini verir.557

6-el-Vih: bn Dreydin (.321/933) eseridir. el-Vih, airlerin lakaplarna dair bir kitaptr. Kitabn kk bir blm spanyada Escurial Libraryde kaytldr (nr.1895). bnl-Mutezzin Mucemuar adl eseriyle Suytnin el-Mzhir ve erhu evhidil-Munsinde de bu eserden nakiller mevcuttur.558 Eserden sadece, Reslullahn ldrlme kararnn alnd srada Drun-nedvede on be kii olduuna dair bn Dreydin rivayeti nakledilir.559

7-Tefsru

Abdrrezzk:

Abdrrezzkn

(.211/826)

hocas

Mamer b. Ridin Tefsrini de ihtiva eden bu eserin bir nshas Kahirede Drl-ktbil-Msriyyede dier bir nshas da Dil ve TarihCorafya Fakltesi Ktphanesinde (smail Saip Sencer nr.4216, 110 varak) bulunmaktadr.560 Makrz bu eserden Tebk Gazvesine dair yle bir alnt yapar: Tefsru Abdrrezzkta Mamer, bn Mktilden nakille der ki: leye az kalmken iddetli scakta yola ktlar. Scak, o kadar akl almaz derecede idi ki, (sular bitmi ve) develeri kesip midelerindeki suyu iiyorlard. Bu sefer, suya ulamann zor olmas,

556 557 558 559 560

Makrz, mt IV, 290 Makrz, mt V, 115 Nasuhi nal Karaarslan, bn Dureyd, DA, XIX, 419 Makrz, mt IX, 194 Ali Akyz, Abdrrezzk es-Sann, DA, I, 299

129

ar scak olmas, ordunun techizin g olmas gibi sebeplerle Gazvetl-usr (Zorluk Gazvesi) diye isimlendirilmiti.561

2.4.2. Gnmze Ulamam Kaynaklar:

mtda kaynak olarak gemi ama gnmze ulamam 24 eser bulunmaktadr. Bunlardan bir ksmnn muhtevalar ve hangi

mevzulara arlk verdii ile alakal bilgimiz olsa da pek ou hakknda bilgimiz yoktur. Sadece, sonraki melliflerin bu erevede de

Makrznin yapt alntlardan yola karak bir kanaat edinilebilir. Bunlar u ekilde sralaya biliriz:

1-Ahbru Mekke: bn ebbeye (.262/876) ait bir eserdir. 562 Makrz eserden, senediyle birlikte Reslullahn (sav) Fetih gn Mekke-i Mkerremeye girdiinde terkisinde ssl bir elbise giymi halde sme b. Zeydin olduunu grnce Kureyin hayretler iinde kalarak: sme, hkmdarn terkisinde ve stnde ssl bir elbise! dediini nakletmi563 ve Reslullaha (sav) ait muhtelif iirler

aktarmtr.564

2-Kitbl-akl: Eser

Davud b. Muhabbere (.206/821) aittir.

Akla dair uydurma rivayetleri toplad bir kitaptr. Zeheb bu eser iin keke yazmasayd demitir. Bu eserdeki rivayetlerin hemen tamam veya iyimser bir gre gre tamamna yakn zayf veya mevzu
561 562 563 564

Makrz, mt VIII, 391 Mustafa Fayda, bn ebbe, DA, XX, 372 Makrz, mt VI, 308 Makrz, mt XIII, 97; XIV, 163

130

haberlerden meydana gelmitir. Drekutnye gre akla dair rivayetleri, hadis uydurmakla tannan Meysere b. Abdrabbih icat etmi, Dvud ise yeni senedler uydurarak bu rivayetleri kendine mal etmi, daha sonra da bakalar Kitbl-akl ayn ekilde rivayet etmilerdir. Eserin gnmze gelip gelmedii bilinmemektedir.565 Makrz bu eserden, Hz. ienin bir dk yaptna, Reslullahn (sav) bunu Abdullah diye isimlendirdiine ve Hz. ieyi de bununla knyelediine dair bir haber nakletmi, ardndan da bu bilgi phelidir diyerek buna katlmadn ifade etmitir.566

3-el-Megz: bnl-izin (.233/847) eseridir. bn Seyyidnns, Uynl-eseri yazarken gnmze ulamayan bu eseri balca kaynak olarak kullanm ve kitabn bir ksmn Ebul-Ksm Hzr b. EbulHseyin el-Ezd ed-Dmakye okuyup tamamn rivayet konusunda kendisinden icazet almtr.567 Mellif bu eserden sakalnn sfat bal altnda Reslullahn (sav) Sad b. Muzn cenazesinden eli sakalnda olduu halde ayrldn,568 Kurn- Kermin toplanmas bal altnda, hafzlarn ve fakihlerin Yemme gibi savalarda lmesinden ve Kurnn sadece hurma dallar ve deriler zerinde kaybolmasndan korktuu iin Hz. Ebu Bekirin Kurnn toplanmasn emrettiini aktarmtr.569 Reslullahn (sav) elerinden Safiye bint Huyey hakknda bilgi verirken kaynaklar arasnda bu eserin de ismi gemektedir.570

565 566 567 568 569 570

M.Yaar Kandemir, Dvud b. Muhabber, DA, IX, 35-36 Makrz, mt V, 333 Adil Bebek, bn iz, DA, XIX, 300 Makrz, mt II, 161 Makrz, mt IV, 239-240 Makrz, mt V, 88

131

Eserden yaplan baka bir iktibasa gre Allah Resl, tesirinde kald bir ryay yle anlatmtr: Ryamda Mekke-i

Mkerremedeydim. Evimin tavannn altna gelince tavann tahtalarnn teker teker skldn, tavan tamamen aldktan sonra gm bir merdivenin sarktldn ve iki adamn kendi aralarnda mnakaaya baladn grdm. Onlara yardm etmek istedim ama bana mani olup buna izin vermediler. Ardndan da her ikisi, iki yanma oturdular. Biri elini, yan tarafndan gsme soktu ve iki kaburga kemiimi sanki byk bir sandn asma kilidini karr gibi skp kard. br elini de soktu. Bu o kadar canl oldu ki elinin soukluunu iimde hissettim. Adam,

kalbimi karp avcuna ald. Arkadana dedi ki kalbi ne gzel! arkada da Salih bir adamn kalbi. dedi. Sonra kalbimi yerine koydu ve sandn kilidini takar gibi iki kaburgam yerletirdi. Sonra ykseldiler ve merdiveni de kaldrdlar. Sonra da uyandm.571

4-el-Muhibbn

vel-mahbbn:

Eb

Nuaymn

(.430/1038)

eseridir.572 Enes b. Mlikin rivayet ettiine gre bir arb Reslullaha (sav) gelerek Kyamet ne zaman kopacak? diye sorar Allah Resl Kyamete ne hazrladn? deyince de Ben Allah ve Resln seviyorum der. Bunun zerine Hz. Peygamber ona Kii sevdii ile beraberdir diye cevap verir. Makrznin ifadesine gre Eb Nuaym, bu hadisin btn tariklerini toplayp kitap haline getirmi ve buna sevilenler adn koymutur.573 sevenler ve

5-Msned mer: Ebu Bekir smilye (.371/982) ait bir eserdir. Ebu Bekir smilnin aralarnda Hz. merin de bulunduu

571 572 573

Makrz, mt VIII, 93-94 Osman Trer, Eb Nuaym el-sfahn, DA, X, 203 Makrz, mt XIII, 176

132

baz sahabilerin msnedlerini ihtiva eden el-Msned el-kebr isimli eserinin 100 cilt dolaynda olduu ve sadece Msned merin iki cilt tuttuu ifade edilmitir.574 Kim Reslullaha (sav) bir defa salat ederse o da ona on defa salt eder bal altnda bu eserin adn veren mellif, senediye birlikte Enes b. Mlikten bir hadis nakleder.575

6-e-mil: bns-Sabba (.477/1084) aittir. bn Hallikn tarafndan fi fkhnn en gvenilir kitaplarndan biri olarak

nitelendirilen esere rencisi Eb Bekir Muhammed b. Ahmed enin f adyla kaleme ald yirmi ciltlik erhinden baka Osman b. Abdlmelik el-Krd ve bn Hatb Cibrnnin de birer erh yazd kaydedilmektedir.576 Makrz bu eserden sahabeye sebbedenlerin fask olduuna dair hkm naklederek577 Reslullahn (sav) on be kadnla evlendiine, bunlardan on ile ilikide bulunduuna, ayn anda yannda en fazla, on bir einin bulunduuna ve dokuz hanmndan nce vefat ettiine dair bilgilerin bu eserde de getiini kaydeder.578

7- e-erhus-sar: Rfiye aittir. Gazzlnin fkha dair eseri elVecz zerine yaplm bir erhtir.579 Makrz, Reslullaha (sav) mahsus zellikleri sayarken, mminlerin anneleri olan hanmlarnn, kendisinin vefatndan sonra bakasna haram olmas bal altnda eitli grleri sralar ve evlenilmelerinin deil sadece medhln bih olmalarnn haram olduu grne yer vererek Rfinin bu gr iin

574 575 576 577 578 579

Emin Akkutlu, smail, DA, XXIII, 127 Makrz, mt XI, 47 Kamil Yaarolu, bns-Sabb, DA, XXI, 182-193 Makrz, mt IX, 219 Makrz, mt X, 194 Bilal Aybakan, Rfi, AbdlKerm b. Muhammed, DA, XXXIV, 395-396

133

daha doru ve ak olan budur dediini ve Mverd ve Gazlnin de ayn grte olduu bu eserden nakleder.580

8-Trhul-Medne: Mlik b. Enesin (.179/795) rencisi bn Zebleye (.199/814) ait bir eserdir. Medne-i Mnevver hakknda yazld bilinen en eski ehir tarihidir. 199/814 tarihinde kaleme alnan ve gnmze ulamayan eserin, Sehvnin kaydndan byk bir cilt hacminde olduu renilmektedir.581 Makrz, bu eserden

Reslullahn (sav), mescidin bir direinin arkasna bir yatak ve yatan stne bir dek atarak burada itikafa girdii bilgisini aktarr.582 Mescidin hurma dallaryla rtlmesi konusunda da eserden nakiller yapar.583

9-et-Tefsr el-msned: Eb Bekir bn Merdyeye (.410/1020) aittir. Kaynaklarda yedi cilt olduu kaydedilir.584 Makrz, eserden altm ya da yetmi yana gelmi kimsenin Allahn affna mazhar olacana dair hadisi nakleder ve ravilerden Eb Caferde zayflk olduunu da ilave eder.585

10-

Tuhfetz-zir:

Abdssamed

b.

Askirin

(.686/1287)

eseridir.586 Makrz, Mekke-i Mkerremenin faziletiyle alakal Doduu yer, yeryznn en gzel yeri bal altnda Hz. Ebu Bekirin Allah

580 581 582 583 584 585 586

Makrz, mt X, 259 Osman etin, bn Zeble, DA, XX, 458 Makrz, mt X, 157 Makrz, mt X, 171 Abdlkadir enel, bn Merdye, DA, XX, 184 Makrz, mt XII, 262 Nuri Topalolu, bn Askir, Ebul-Ymn, DA, XIX, 325

134

Tela, Reslnn ruhunu, yeryznn kendisine en sevgili yerinde ald. szn senediyle, bu eserden nakleder.587

11- Zhd: Said b. Mansurun (.227/842) eseridir.588 Makrz, bu eserden Fetihten nce Mslman olanlar bal altnda u hadis-i erifi nakleder: Eliyle Yemen tarafn iaret ederek Reslullah (sav) buyurdular ki: u taraftan bir topluluk kacak kendi amellerine bakp sizin amellerinizi kmseyecekler. Sahabe dedi ki: Biz mi daha hayrlyz yoksa onlar m y Reslallah ? Allah Resl buyurdu ki: Elbette siz. Onlardan biri Uhud Da kadar altn infak etse, sizin bir md ya da yarm mdnze denk deildir.589

12-et-Teysr fit-tefsr: Bu eser et-Tefsrul-kebr olarak da bilinir. Mellifi, Risle sahibi mehur sf, eyh Abdlkermin

(.465/1072) oludur.590 Makrz eserden nzul srasna gre surelerin sralannda istifade etmi591 ve mnafklarn Hz. Peygamber hakknda dokuz ei olduu ile ilgili Peygamberlii, kadnlara olan ilgisine mani olmuyor mu? eklindeki irkin ve yersiz iddialarna kar

Hz.Sleymann bin cariyesinin ve doksan dokuz einin olduunu ve peygamberliinin de buna mani olmadn bu eserden nakleder.592

13-Ahbru ulemi Msr: bn't-Tahhn el-Hadrami el-Msrye (.416/1025) aittir. Bu zat bns-Savvf olarak da bilinir.593 Bu eserin
587 588 589 590 591 592 593

Makrz, mt X, 342 Mehmet Efendiolu, Sad b. Mansr, DA, 562 Makrz, mt IX, 120 Sleyman Uluda Kueyr, AbdlKerm b. Hevzin, DA, XXVI, 474 Makrz, mt IV, 332 Makrz, mt X, 192 Makrz, mt V, 61

135

ismini Brockelmann, Trhu ulemi ehl-i Msr olarak verir.594 almann ba tarafnda da getii zere mellif, mucize ve olaanst hadiselere ilgi duymakta ve bunlar kayda geirmeye gayret etmektedir. Bu eserden yapt nakil de uzunca bir sened zincirinden sonra udur: Rv derki: Tarsusta Ahmed b. Ahmed et-Taberden duydum. Dedi ki: Bizim orada, Taberistan tarafnda bir topluluk tredi. Biz Allaha inannrz ama Muhammed Bir gn aleyhisselamn ilim peygamberliini beraber kabul etmeyiz bunlarla

diyorlar.

adamlarmzla

szletik

mnazarada bulunduk. Mnakaa balad ve bunlar sebebiyle byk bir yaygara ve kargaa koptu. Bizden bir ksm hemen atlarna atlayp bamza bir i gelir diye Taberistann yolunu tuttu. Derken gnlerden bir gn, ar scak iken birden bire bembeyaz bir bulut bizi glgeledi. yle geldi ki, douyu ve baty tamamen kaplad ve gk ile ehir arasnda kald. Tam zeval vakti olunca da bulutta bir yaz belirdi: Lilhe illallah Muhammedn Rassullah! Bu ikindi vaktine kadar srd. Gnahkarlarn tamam tevbe etti ve yanmzdaki Hristiyan ve Yahdilerin ou da Mslman oldu.595

14-el-Cmi

bi-zikri

eimmetil-emsr:

Hkim

en-Nsbrye

(.405/1014) aittir. Reslullahn mucizelerini sayarken nc olarak Batmken gnein tekrar domas bal altnda bu esere yer veren Makrz, unu nakletmitir: isimli Hkim der en-Nsbr ki: el-Cmi bi-zikri

eimmetil-emsr

eserinde

Kdl-kudt

Ebul-Hasen

Muhammed b. Slih el-Himden okudum. yle dedi: Bana Abdullah b. Huseyn b. Musa. Ona da Abdullah b. Ali el-Medn nakletmi. O demi ki: Babam yle derken iittim: Be hadis vardr ki rivayet ederler ama Reslullahtan asl yoktur: 1- Soran doru olsa bile cevap

Carl Brockelmann, Trhul-edebil-Arab, (I-X), ner. Mahmud Fehm Hicz, yry, 1993-1999, II, 449 595 Makrz, mt V, 61
594

136

veren iflah olmaz 2- Gz acs gibi ac, din kederi gibi keder yoktur. 3Muhakkak ki gne Ali b. Eb Tlib zerine domutur. 4- Ben, Allahn yer altnda beni iki yz sene koymasna daha laym596 5- Kan alan ve aldrana iftar ettiriniz.597 15-el-Cmi: Hiam b. Muhammed bnl-Kelbye (.204/819) aittir. Eserin ismi sadece el-Cmi eklinde gemektedir ve sadece Esm bint merin soyunun bu eserde de Makrznin verdii ekilde getii kaydedilir. Elbette bnl-Kelbden muhtelif yerlerde iktibaslar yapar ama bu iktibaslarn bilinen eserlerinden, zellikle de neseb ile ilgili alntlarnn Cemhereden olduu anlalmaktadr.

16-er-Rekik: Hiam b. Muhammed bnl-Kelbye (.204/819) aittir. Mellifin yapt nakle baklrsa gvenilir bir eser deildir. Mellif, Reslulllahn bakalarnn szlerini nakletmesi konusuna devam ederken Eb Kebeden naklettii sz bal altnda unlar verir: Kelb der ki: Bana babam Eb Slihten o da bn Abbastan nakletmitir ki Reslullah yle buyurmu: Bana Eb Kebe dedi ki: onlar Bilal b. Habeiyyeyi ki byk bir nderdi- defnetmek istedikleri zaman onun iin bir ukur kazdlar. Kazdklarnda ise burada kapal bir kap buldular ve atlar. Bir de baksalar ki bir yatak ve stnde bir adam! Adamn stnde birka deerli eya! Bann yannda da bir kitabe vardr: Ben Eb Semr Zn-nn. Miskinlerin oca, borlularn kayna. lm beni zorla ald ve zulm kalbimi yordu. eklinde yazyordu. Reslullah buyurdu ki: Bu Zn-nn, Seyf el-Himyerdir.

596 597

Makrz, mt V, 31-32

137

Eb Kebe iin denir ki o el-Httur. Halime-i Sadiyyenin kocas Hz. Peygamberin st babas.598

17-Fadlud-du:

Eb Ubeyd Ksm b. Sellmn (.224/838)

eseridir. Makrz eserin ismini bu ksmdaki pek ok benzerinde olduu gibi sadece bir yerde vermektedir. Reslullaha salavat getirilen on yedinci yer: Kurn hatmi sonunda ve tervihte bal altnda bn Abbasn bala uygun hareket ettiine dair rivayetler verilmitir.599

18-el-ntisr (.507/1113) aittir.

li-immil-emsr: Bu zat,

bn

Thir olarak

el-Makdisye da bilinir.

bnl-Kaysern

Brockelmann, onun eserlerini sayarken bu eserden bahsetmemitir.600 Makrz, sra ile alakal bir mnakaa sebebiyle bu eserden iktibasta bulunur. sra hadisleri arasnda bu hadisenin, kendisine vahiy gelmeden nce vaki olduuna dair Buhr ve Mslimin iki rivayetinin mnakaasnda, bn Tahirin onlarn bu hadisleri nakletmelerinin sadece sahih snneti ihya abasndan kaynaklandn, bu iki hadisi, hadisteki illeti bildikleri halde baka maksatlarla rivayet ettiler, diye itham etmenin byk bir gnah olduunu, zira bu iki imamn insafl olduklarnn herkese bilindii kaydeder. Makrz de bn Thirin szlerini destekleyen bir paragrafa yer verir.601

Makrz, mt IX, 70 )( : - - - : : ] [ - : . : ] [ : 599 Makrz, mt XII, 134 600 Carl Brockelmann, Trhul-edebil-Arab, II, 64 601 Makrz, mt VIII, 224 Ayrca bkz. mt VI, 71
598

138

19-Kifyetl-mtehaffz: bn Frise (.395/1004) ait lgatla ilgili bir eser olmaldr. Zrh ile ilgili bir kk aratrmas iin iaret edilmitir.602

20-el-Mahal(el-Muhil): Bir nceki eserle ayn yerde ayn ama iin gemektedir. Eser bn Frisindir.603 21-en-Nis ellt lem yeknne mstetirt: Makrznin ifadesine

gre eser Ebul-Hasen Ali b. Muhammed el-Medinye (.234/849) aittir. Hayatnn ounu Medinde deil Basra ve Badatta

geirmitir.604 Mellif rtnme konusunda ihtilaf edildiini syledikten sonra bu eserden u nakli yapar: bn Mcahid bn shaktan haber verdi ki, (bn shak yle demi): Cahiliye kadnlar rtnmezdi. Hint bint Utbe Reslullaha (sav) dedi ki: Anam babam sana feda olsun! Birka konu hari bu din ne gzel! Allah Rasl : Nedir o? buyurdular. Hint de: Mesela, u barts! Biz korkudan rpermek nedir bilmeyiz ki!605 Bunun zerine Hz. Peygamber: Tesettr gereklidir. 606 buyurdular.607

Makrz, mt XIII, 109 Kifyetl-mtehaffz fil-la ismindeki bir eserin mellifi, Katip elebi tarafndan Kad ihabeddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed (.693) olarak verilmitir. Kefzznn an esmil-ktb vel-fnn, (I-II), Dru ihyi trs elArab, Beyrut, ty., II, 1500 603 Makrz, mt XIII, 109 604 Brockelmann, bu mellifin Kitbn-nis en-nizt isminde bir eserini kaydeder. Carl Brockelmann, Trhul-edebil-Arab, II, 41 605Hicab ayetinin ini sebeplerinden biri de hr kadnlarn tannmalar ve eza edilmemeleriydi: Ey Peygamber! Hanmlarna, kzlarna ve mminlerin kadnlarna (bir ihtiya iin dar ktklar zaman) d rtlerini stlerine almalarn syle. Onlarn tannmas ve incitilmemesi iin en elverili olan budur. Allah balayandr, esirgeyendir. Ahzb, 33/59 Hind szyle bize kimse eza edemez ki ba rts kullanalm demek istiyor. 606 ) ( : : : . : : ] [ : 607 Makrz, mt VI, 117
602

139

22-el-Muteber Cveynnin

takllil-muhtasar: eseridir.

mml-Haremeyn Cveynden

(.478/1085)

Brockelmann,

bahsederken bu eserin ismini vermemitir.608 Reslullahn (sav) iddet bekleyen kadn nikahlamasnn helal olmas bal altnda bu esere yer veren Makrz, eserden u bilgileri nakleder: Eb Halef Avd b. Ahmed er-Ryn, Cveynnin bu eserinde yle der: Reslullah nikahl bir kadn nikahna almay arzu ederse, onun zevcinin kadn boamas gerekirdi ve Allah Resl kadnn iddetini beklemeden onu nikahlard. Cveyn der ki: Onun bu iddet beklemeden sz sadece onun kendi kitabnda ve onu kaynak alan dierlerinde vardr. Nevev der ki: Byle yapmas mmkn deildir.609

23-Ravdatl-hukkm: Kd ureyhe (.80(699) ait olan esere610 Makrz sadece bir yerde Hz. Peygambere (sav) salavat getirmekle alakal olarak yer vermitir.611

24-et-Tevdh

el-kebr:

Muhammed

b.

Nasr

el-Mervezye

(.294/906) ait olan eseri mellif, Reslullahn lehine, grmedii halde ehadetin kabul bal altnda vermektedir. Buna gre Huzeyme b. Sbitin Reslullah iin satt at daha fazla rabet grnce inkar eden bir arb aleyhine yapt ahidlik gibi caizdir. Hatta bu Resl-i Ekremin ocuu iin de geerlidir.612

Carl Brockelmann, Trhul-edebil-Arab, IV, 37-44 mt X, 242 610Kad reyhin bu eserinin ismini Ktip elebi ve Fuad Sezgin vermemitir. Bkz. Ktip elebi, Kefzznn, I, 925; Fud Sezgin, Trhutrs el-Arab, el-Mcelled elevvel- el-fkh, III, 16 611 Makrz, mt X, 295 612 Makrz, mt X, 166-167
608 609Makrz,

140

SONU

Makrz ve onun siyere dair hacimli eseri mt hakkndaki kanaatlerimizi almann muhtelif yerlerinde belirtmi, baz tespitlerde bulunmutuk. imdi bunlardan elde ettiimiz neticeyi sunarak, bu aratrmann sonu blmnde bu almann bir hlsann yapmak istiyoruz. Elbette bu almada mellifin dier eserlerinden bahisle iktibaslar yaplmsa da onun dnya grn btn ynleriyle gsterecek ekilde dnce haritasnn karld sylenemez. Zira almann asl konusu mellif deil onun eseri mtdr.

Makrz, dnya ve Msr tarihilii iin alternatifi olmayan bir melliftir. Zira tarihe ve zellikle de ehir tarihiliine dair eserlerinde kendi mahedelerine ve dier blgelerden gelenlerle yapt huss sohbetlere yer vermi, bilgilerini bunlarla zenginletirmi ve aktarmtr. Onun eserleri ve bak as sonraki tarihiler tarafndan hem takip edilmi hem de onlara referans olmutur. Bu ereveden bakldnda onun hayat ve eserlerinde Bununla tenkid beraber konusu Makrz, bir baz husus pek

bulunmamaktadr.

eserlerinde

olaanst olaylara ar nem atfetmi; sihir ve by gibi konulara yer vererek batl inanlara dair baz grler aktarm hatta bunlar benimsemitir. Kendisinin Ftm soyundan geldiini iddia etmesi bu konuda bize k tutmaktadr. Zira, Ftm-sml izginin btn karakterinin etrafnda bylesi batl inan ve yorumlarn nasl ve ne kadar ok yer Ftm ald malumdur. Fakat Makrz kendisinin, i ya da uzak Ftm olduunu Htatnda manev belirtmektedir. bir pay alma

inanlardan Makrz,

Kanaatimizce

ihtiamdan

arzusuyla kendisinin de Ftm/Ubeyd olduuna dair babasnn ifadesini esas kabul etmi ve her yerde bu nisbeyi kullanmtr. Bu

141

sebeple de her yerde Ftmleri savunmutur. Eski Msrllar by yoluyla, tabiat ynetim ve denetim altna alabildiklerini iddia ediyorlar, hayat ve lm etkileyebileceklerini sanyorlard. te mellifimizin Msr ve Ftm sevgisi, Msrda eskiden arta kalan ve kendi zamannda yaayan bu kltrden etkilenmesine zemin hazrlam olmaldr.

Makrznin mt siyer gelenei iinde Siret-i miyyeye de kaynaklk ederek hacimli ve sistemli bir siyer yazclnn olumasna hizmet etmitir. ok geni bir yelpazeye sahip olmakla beraber, bir derleme olduu iin eserin muhtevasnda siyer adna farkl bir bilgi yoktur. Fakat siyere konu ettii, dinler tarihi ve Kitab- Mukaddesle alakal bilgiler orjinal ve kymetlidir. Mellif, mtda belli bir metodu takip etmemitir. Konular dank ele alm, pek ok kez tekrar etmi ve ana balklar altnda ok deiik mevzulara deinerek eserin takibini ve okuyucunun dikkatini toplamasn zorlatrmtr. mt bir siyer kitab olarak yazlm olsa da Makrznin eskilerin ifadesiyle- yed-i tl sahibi oluu eserde tefsir, fkh, fkh usl, kelam ve felsefe gibi pek ok ilim dalnn konularnn da yer almasna imkan tanmtr.

mtn kaynaklar olduka zengindir. Mellif, eserlerinden ve grlerinden istifade ettii zatlarn hemen tamamnn ismini vermi fakat kendilerinden pek ok yerde alntlar yapt baz hocalarnn ismini zikretmekten eser boyunca kanmtr. bn Haldun, bn Kesr ve zellikle de bnl-Mlakkn bunlardandr. bn Haldunun

Mukaddimesinden onun ismini vermeden sayfalarca alnt yapm, bn Kesrin ad iki yerde vermi ama ondan asl istifade ettii Fusl ve Bidye eserlerini zikretmemitir. bnl-Mlakknn Gyets-sl f hasisir-resl isimli eseri, mtn hasis ksmnn (10,11,13.ciltler) ana metni ve plandr. Burada mellif, bnl-Mlakknn Gyesini

142

erhetmitir. mtdaki ana ve alt balklar bu eserden takip etmek mmkndr. Bu bakmdan, btn bu eserlerden istifade etmesine ramen isimlerini zan vermemesi altnda Makrznin ilm ehliyetinin ve

gvenilirliinin

kalmasna

sebep

olmutur.

Elbette

faydaland eserin ya da mellifinin adn vermemek Makrz ile ilk ya da son deildir. Bu tarz gven meselesi tarih boyunca melliflerin derdi olmutur. Mesela, Suyt, Kastallnnin kendi eserine bakarak

Beyhaknin dediklerini rendii halde kendi ismini zikretmeden Beyhak der ki demesine gcenmi, o bilgilere -her ne kadar nakil doru olsa da- kendi eserinden ulatn, kendi ismini atlamamas gerektiini ve bunun ilm kaide ve ahlaka ters olduunu sylemitir. te bunun gibi, mellifimiz de ou zaman deil belki ama, bu hatay yeteri kadar yapmtr.

Eserdeki tekrarlar ve bazlar lzumsuz ve yer yer metin bulunmakszn alt sayfa kadar srebilen tahkik notlar karlarak daha derli toplu bir basknn yaplmas, bu eser iin ak bir ihtiyatr. Hatta baslacak eserin bir ihtisar mahiyetinde olmas mt daha kymetli hale getirecektir. Zira bask hatalar ve ciltler arasnda yzlerce sayfaya varan belki de mstensihten kaynaklanan tekrarlar dnda mellifin ayn hadis ya da haberleri farkl senedlerle verme ve onunla ilgili tm tarikleri toplama abas bir tr tekrara sebep olmutur. Btn bunlara ramen Makrz bu eseriyle sistemli ve geni kapsaml bir siyer geleneinin olumasnda ok nemli zamanda da salamtr. bir katkda bulunmu ayn yd edilmesini

sonraki asrlarda isminin hayrla

143

EK-1: MAKRZ KRONOLOJS

766/1364 -Kahirenin Bercevan mahallesinde dodu. 771/1370 -mid, brahim b. Hab, Ebu Bekir bnl-Imd, Hamza es-Sbk, Ezraden icazet ald. 773/ 1372 -Anne tarafndan dedesi bn Si, bn Tolun Camiine Hanef fkh tedrisi iin atand. Burada bn Siden Hanef fkhna dair

muhtasarlar ezberlemeye balad. 776/1375 -Dedesi eyh emsddin Muhammed bn Si vefat etti. Veba salgn balad, iki yl srd. 779/1378 -Babas Aleddin Ali vefat etti. 782/1380 -O vakit 12 yandaki Safr bint Siraceddin ile evlendi. 783/1381 -Mekke-i Mkerreme ve am gibi beldelere hadis renmek amacyla seyahat etti. Bu seyahatlerde bir ok icazet ald. Mekke-i Mkerremede Hasen b. Lcinden Buhari ve Mslimi dinledi. Kahirede tn ve veba, ardndan da ktlk balad. 784/1382 -bn Haldun Kahireye yerleti. Onun meclislerine katld.613 785/1383 -Divan- inada almaya balad. Ahmed b. mer elCevherden bn Mceyi okudu. 786/1384 -lk ocuu (Ebul-Mehasin) Muhammed dnyaya geldi. Ayn sene Safry boad. 787/1386 -Mekke-i Mkerremeyi ziyaret etti.

Makrznin grlerinde ve hayatnda bnHaldunun kronolojide ona da iaret edilmitir.

613

tesiri mhim olduundan

144

788/1386 -Safr ile tekrar evlendi. kinci olu (Ebu Haim) Ali dnyaya geldi. Bazlar Divan- inada almaya bu yl balad kanaatindedir. 790/1388 -Ei Safr 24 yanda vefat etti. Ayn sene Divan- inadan ayrld. Mekke-i Mkerremeye gitti ve ilk haccn eda etti. 791/1389 -Hakim Camiinde imamlk, Meyyediyye Medresesinde hadis hocal, Sultan Hasan Medresesinde kad yardmcl yapt. 793/1391 -Ebu Bekir el-Imd el-Hanbelden el-Evmir ven-nevh isimli eserini okudu. 800/1397 -Annesi Esm Hanm vefat etti. 801/1399 -Zahir Berkuk tarafndan Aa Msr (el-Vechl-Bahr) ve Kahire muhtesibliine getirildi. 17 Zilkadede Sultan Ferec b. Berkukun hilatine mazhar oldu. 802/1399 -Bedreddin Ayn sebebiyle azledildiyse de sonradan pek ok kere bu vazifeye atand. 802/1400 -Msrda byk bir kuraklk ve ktlk balad. 805/1403 -Amr b. As Camii hatipliine getirildi. 806/1403 -Kuraklk ve ktln artmas sebebiyle byk bir veba salgn balad. 807/1405 -Msrda kuraklk ve salgn bitti. Kahire muhtesibliine istemese de tekrar getirildi. 808/1407 -bn Haldun vefat etti.

145

810/1408 -Dmakta kbliye ve Erefiye Medreselerinde hadis tedrisi ile megul oldu. Ayn zamanda Bmristn- Nrye ve Kalnis Vakfna da nezaret etti. Sultan Ferecin Dmak kadl teklifini reddetti. Bu arada mt telif etti. 815/1412 -Sultan Ferec ldrld. Dmakta yaklak 5 sene

kaldktan sonra Kahireye dnd. 823/1420 -Meyyediyye Medresesinde hadis getirildi. Tarih ile meguliyeti artt. 824/1421 -Hadis hocaln brakt ve lmne kadar 20 yl devlet grevi almad. 825/1422 -Tekrar hacca gitti. 834/1430 -Bu tarihten 839/1435 ylna kadar 5 sene Mekke-i Mkerremede kald. Hacca gelenlerden ald bilgileri de katarak bir ok risalesinin msveddelerini hazrlad. 841/1437 -Kahireye dnd. nzivaya ekildi ve msveddelerini temize geirdi. 845/1442 -Kahirede vefat etti. hocalna tekrar

146

EK-2: MTIN KAYNAKLARININ MELLF SMNE GRE FHRST Abdullah b. Humeyd, el-Msned614 Abdrrezzk (. 211/826), el-Musannef615 et-Tefsr616 Ahmed b. Hanbel (. 241/855), el-Msned617 Bak b. Mahled (. 276/889) el-Msned el-kebr
618

Begav Ferr (. 516/1122), et-Tefsr619 et-Tehzb620 Bekr Eb Ubeyd el-Endels (. 487/1094), Mucem ma'stecem621 Belzur (. 279/892) el-Fth622 Beyhak (. 458/1066), es-Snen'l-kbr,623 el-Hlfiyt624 ed-Delil 625 euabu'l- mn
626

Bezzr (. 292/905), el-Msned

627

Buhr (. 256/870), el-Cmius-sahh628 el-Edeb'l-mfred629 el-Evsat630 esSar631 et-Tarih632

614 615 616 617 618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632

Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt

XI, 52 II, 176; VI, 49 VIII, 391 I, 8; V, 41; IX, 93 II, 277; 292, 297; III, 147-224; VIII, 74 III, 289; V, 52 XIII, 106 X, 70; VII, 345 VI, 377; VII, 299; X, 60; XIV, 51 XIII, 8 XIII, 11 II, 155; VIII, 395 XIII, 9 II, 283; IV, 290, 310; V, 115 I, 85 X, 91,98 I, 85 VI, 180 V, 37; VI, 180

147

Cevher, (. 400/1009), Shh633 Cveyn (. 478/1085), el-Muteber fi taklli'l-muhtasar634 Drekutn (. 385/995), el-Ilel635 es-Snen636 Drim (. 255/869) es-Snen637 Davd b. Muhabber (206/821) Kitabu'l-akl638 Eb Avne sferyn (. 316/929) el-Muhrec al sahihi Mslim639 Ebu Bekir el-Cesss el-Hanefi (. 370/981), Ahkmu'l-Kurn640 Ebu Bekir smail (. 371/982), Msned mer641 Ebu Bekir b. Merdye (. 410/1020), et-Tefsr642 Eb Davd es-Sicistn (. 275/889), es-Snen643 Eb Hayyn (. 745/1344), et-Tefsr644 Eb shak el-sferyn (. 418/1027), el-Cedel645 Eb Nasr Abdurrahim el-Kueyr, et-Teysir fi't-Tefsir646 Eb Nuaym el-sfehn (.430/1038), Marifet's-sahbe647 Delil'n-nbvve 648

633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646

Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt

V, 372; X, 12 X, 242 VI, 46 VII, 3 II, 170; V, 37,50 V, 333 IX, 213 III, 93 XI, 47 XII, 262 II, 158; XI, 50 X, 197 X, 295 IV, 332; X, 192, 238

148

el-Muhibbn ve'l-mahbbn649 Eb Yal (. 307/919), el-Msned650 Ebu'l-Abbas Taber bnl-Ks (. 335/946), et-Telhs651 Ebu'l-Haccc el-Mizz (. 742/1341), et-Tehzb652 el-Etrf653 Ebu'l-Hasen Medin (. 228/843) Nis ellt lemyeknne mstetirt654 Kitb men zevvece mmeh655 Ebu'l-Hattb el-Kelvezni (. 510/1116) Rus'l-mesil656 Ebu'l-Ksm el-Hasen b. Muhammed/bn Habb en-Nsbr (. 406/1016), etTenzil657 el-Avf658 el-Mlik (. 684/1285) erhu'l-mahsl, erhu't-tenkh659 Fetvz-zahriyye660 Gazl (. 505/1111), el-Vast661 el-Hulsa662 Hafz Abdlhak sahhayn663 Muhammed el-Humeyd (. 488/1095) el-Cem beyne's-

647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659 660 661 662 663

Makrz, mt II, 159 Makrz, mt X, 260 Makrz, mt XIII, 176 Makrz, mt XI, 68; II, 212; V, 236; VII, 104,119 Makrz, mt XIII, 8; X, 183 Makrz, mt VI, 179 Makrz, mt XI, 63 Makrz, mt VI, 117 Makrz, mt VI, 55 Makrz, mt XI, 150 Makrz, mt VIII, 282 Dorusu el-Karfdir. Avf, ranl bir airdir ve bu eserler ona ait deildir. Makrz, mt XIII, 14 Makrz, mt IX, 218 Makrz, mt X, 204 Makrz, mt X, 223 Makrz, mt VIII, 209

149

Hkim en-Nsbr (. 405/1014), emsar665 Harit (. 327/939), el-Havtif

666

el-Mstedrek664 el-Cmi li-zikri eimmeti'l-

Hattb (. 388/998), Melim's-snen667 bn Abdlber (. 463/1071), el-stb668 el-Cmi'

669

et-Temhd

670

el-Kifye 671

bn Ad Hafz Ebu Ahmed (. 365/976), el-Kmil672 bn Askir Ebul-Ksm (. 571/1176), et-Trh673 bn Askir Ebul-Ymn Abdussamed (. 686/1287) Tuhfetz-zir674 bn Battl el-Kurtub (. 449/1057), erhu'l-Buhr675 bn Dhye (. 633/1235) Merac'l-bahreyn676 et-Tenvr677 hasisir-Resl678 bn Dreyd (. 321/933), el-Vih679 bn Eb Asm (. 287/900), es-Salt ale'n-neb bn Eb Htim (. 327/938) el-Ilel
681 680

Nihayets-sl f

664 665 666 667 668 669 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680

Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt

V, 115; VI, 378; VII, 196 V, 31 IV, 29 VII, 293 V, 141 V, 311 VIII, 141; XI, 95 XIII, 150 VIII, 10; XI, 318 XII, 221 X, 342 VII, 4 X, 273 XIII, 105 XIII, 109 IX, 194 XI, 50

150

bn Eb eybe Ebu Bekir (. 235/849), el-Musannef bn Fris (. 395/1004), Fkhul-lua686 el-Mekyis683

682

el-Mahall684 Kifyet'l-mtehaffz

685

bn Fethn Muhammed b. Halef, ez-Zeyl al kitbi'l-istb bn Hazm (. 456/1064), Cemheret ensbi'l-Arab sre690
688

687

el-Muhall689 Cevmiu's-

bn Hibbn Eb Hatim el-Bst (. 354/965), es-Sahh691 es-Sikt692 ed-Duaf693 bn Huzeyme (. 311/924), es-Sahih bn shak, el-Megz695 et-Tehzb696 bn shak smail el-Cehdm, Fadlu's-salti ale'n-neb bn Kuteybe (. 276/889) el-Garb bn Mce (. 273/887), es-Snen
698 697 694

699

bn Mende (. 395/1005), es-Sahbe

700

681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700

Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt

XI, 62 VII, 159 VI, 3 XIII, 109 XIII, 109 XIII, 109 IX, 294 V, 335 XIII, 34 IX, 296 VII, 114,160 XI, 36; XII, 37 XIII, 11 XI, 127 I, 53, 103 X, 82 X, 370; XI, 163 VI, 126 III, 253 XI, 35

151

bn Merdye Ebu Bekir (. 410/1020) et-Tefsr701 bn Neccr (. 643/1245), et-Trh

702

bn Sad (. 230/845), et-Tabakt 703 bns-Sabb (. 477/1084) e-mil bn Sde (. 458/1066), el-Muhkem
705 704

bn Seyyidnnas (. 734/1334), es-Sre706 Fethu'l-medh707 bn hn (. 385/996), en-Nsih ve'l-Mensh bn ebbe (. 262/876) Ahbru Mekke bn Thir emsr711 bn Vaddh (. 287/900), el-Havdis ve'l-bida' bn Vehb (. 197/813) et-Terb ve't-terhb bn Zeble (. 199/814), Trhu'l-Medne
713 712 709 708

Ahyu'l-Medine710

el-Makdis bnl-Kaysern (. 507/1113) el-ntisr li-immil-

714

bn'l-iz Muhammed (. 233/847), el-Meaz715

701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 714 715

Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt

XII, 262 XIV, 625 V, 351,358 IX, 219; X, 194 II, 186; V, 3; XIII, 6 XIV, 543 X, 42 XIII, 13 VI, 308; XIII, 96; XIV, 163 XIV, 306 VI, 71,78; VIII, 224 XI, 139 IV, 269 X, 157,171 II, 161; IV, 239; VI, 88; VIII, 93

152

bnl-Cevz (. 597/1201), et-Telkh716 el-Mevzut717 el-Ilel Tarihi'l-Yahd

719

718

zru'l-Ukd fi

bn'l-Enbr, Ebu Bekir Muhammed (. 328/940)720 bn'l-Esr Mecdddin (. 606/1210) en-Nihye

721

bn'l-Esr zzeddin (. 630/1233), el-Kamil fi't-trh

722

bnl-Ksm (. 191/806), Kitabu Sahnn, el-Mebsut, el-Utbiyye bnl-Kelb Hiam b. Muhammed (. 204/819), el-Cmi' Cemhere726
724

723

er-Rakik725 el-

bn'r-Rifa (. 710/1310), el-Matlab f erhil- vast727 el-Kifye 728 bn't-Tahhn el-Hadrami el-Msr (. 416/1025), Ahbru ulemi Msr zzeddin ibn Abdisselam (. 660/1262) el-Kavid
730 729

Kad Ebu Bekir b. Arb (.543/1148) Ahkmu'l-Kurn Kannu't-tevl733

731

erhu'l-muvatta'

732

Makrz, mt VI, 77; VII, 56,128 Makrz, mt VII, 226 718 Makrz, mt XIII, 12 719 Makrz, mt XII, 379 720 Makrz, mt IV, 225, 288, 321, 323 721 Makrz, mt IX, 81; X, 371 722 Makrz, mt IX, 296 723 Makrz, mt XIV, 377 Utbiyye, Muhammed b. Ahmed el-Utbnin bnlKsmdan rivayetleridir. 724 Makrz, mt VI, 99 725 Makrz, mt IX, 70 726 Makrz, mt IV, 80; V, 285 727 Makrz, mt X, 266; XIII, 8 728 Makrz, mt XIII, 47 729 Makrz, mt V, 61 Makrz bu zatn, bns-Savvf diye de maruf olduunu kaydeder. 730 Makrz, mt XIII, 14 731 Makrz, mt X, 5 732 Makrz, mt XIII, 40 733 Makrz, mt XIII, 142
716 717

153

Kad yz (. 544/1149), e-if bi-tarfi hukki'l-Mustaf 734 Kad reyh (. 80/699), Ravzat'l-hukkm
735

Kasm b. Sabit b. Hazm el-Endels (. 313/925), ed-Delil Kasm b. Sellam, Ebu Ubeyd (. 224/838), el-Emvl Kurtub (. 671/1273) el-Cmi li-ahkmi'l-Kurn739 Kud (. 454/1062), Uyn'l-merif
740 737

736

Fadlud-du738

Makrz (. 845/1442) en-Nizvet-tehsum741 kebr743 en-Nihye744 Fustt746 Mlik (. 179/795), el-Muvatta'

747

es-Slk742

el-Mukaff

el-

el-Meviz745 Ikd cevahiril-esfd fmen melike Msr el-

el-Mebsut748
749

Mverdi (. 450/1058), el-Ahkmu's-Sultaniyye

en-Nket750 el-Hv751
752

Mervez Muhammed b. Nasr (. 294/906), et-Tevdh el-kebr Muhammed b. Hasen (. 189/805) el-Asl
753

734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753

Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt

XIV, 374; VII, 227 X, 295 I, 91; II, 157 VIII, 393 XI, 134 IV, 281 X, 194 XII, 357 XII, 380 IV, 317; X, 4; XII, 272 XII, 31 IX, 343 X, 4 V, 105 XIV, 620 XIII, 143 X, 265 X, 196; XIII, 53 XIII, 167 IX, 218

154

Muhammed b. Sib el-Kelb (. 146/763) el-Cmi li ensabi'l-Arab Musa b. Ukbe (. 141/758) , el-Megz Mberred (. 286/900), el-Kmil Mslim (. 261/875), es-Sahih
756 755

754

el-Ezmine757

758

Nes (. 303/915), es-Snen el-Kebr Nevev (. 676/1277), erhu

759

Mslim760

erhu'l-mhezzeb761

el-Ezkr

762

Ravdatu't-tlibn763 Rafi (. 623/1226), e-erhu's-Sar

764

Rz (. 606/1210), el-Mahsl f ilmi uslil-fkh765 Said b. Mansur el-Mekk (. 227/842), ez-Zhd Seyf b. mer et-Temm (.180/796), er-Ridde
766

767

Sbt bnl-Cevz (. 654/1256), Mirt'z-zamn768 Sheyl (. 581/1185), er-Ravd

769

afi (. 204/820), el-mm770 Ahkmu'l-Kurn771 el-Muhtasar772 er-Risle

773

el-

754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769

Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt

IV, 240 III, 327; V, 66, 110, 126 VII, 128 XII, 263 XII, 132 XI, 81 VI, 72 XIII, 13 X, 373 X, 180 X, 259 III, 154 IX, 120 XIV, 413 XIII, 112 VII, 227

155

Msned774 Tabern (. 360/970), el-Muceml-kebr775 el-Evsat776 el-Evil Taber (. 310/923), et-Trh778 et-Tefsr 779 Tahv Eb Cafer (. 321/933), el-Akde780 el-Mkil
781 777

Tirmiz (. 279/893), e-emil782 ed-Delil783 el-Cmi Ukayl Ebu Cafer (. 322/934) ed-Duaf785 mev Said b. Yahya, el-Megz Vkd (. 207/822), el-Megz Yahya b. Bkeyr, el-Muvatta'
786

784

787

788

Yakub b. Sfyan el-Fesev (. 277/890)789 Zhid Gulm Saleb (. 345/957), el-Yevkt

790

770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790

Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt Makrz, mt

VI, 74 X, 258 X, 262 X, 265 XI, 107 II, 180; III, 188 5/115 XIV, 63 VIII, 277 X, 209 IX, 220 X, 220 VI, 381; VII, 25 VII, 147 XI, 55 II, 180; VII, 86 XIII, 96 IV, 351; V, 139 XI, 116 II, 156, 159 165 XI, 290

156

Zemaher (. 538/1143), el-Kef

791

Zbeyr b. Bekr (. 256/870), Nesebu Kurey

792

el-Ahbr el-Muvaffakyyt 793

791 792 793

Makrz, mt X, 336 Makrz, mt VII, 184 Makrz, mt VII, 187

157

EK-3 MTIN KAYNAKLARININ KTAP SMLERNE GRE FHRST Knyeleri tam verilmeyen eserlerin tam knyeleri parantez iinde verilmitir. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ahbaru Mekke, bn ebbe Ahbr el-muvaffakyyt, Zbeyr b. Bekkr Ahbru ulemi Msr, bn'Tahhn el-Hadram el-Msr Ahkmu'l-Kurn, Kad Ebu Bekir Rz el-Hanefi el-Cesss Ahkmu'l-Kurn, Kad Ebu Bekir b. Arab el-Mlik Ahkmu'l-Kurn, fi Ahkm es-sultniyye, Mverd Ahyu'l-Medine, bn ebbe (Trhu'l-medneti'l-mnevvere) Akde, Tahv Eb Cafer Asl, Muhammed b. Hasen e-eybn Cmi' li Ahkmi'l-Kurn, Kurtub Cmi' li ensbi'l-Arab, el-Kelb Muhammed b. Sib Cmi' li zikri eimmeti'l-emsar el-mzekkn li-ruvtil-ahbr, Hkim 13 14 15 16 en-Nsbr Cmi', bn Abdlber (Cmiu beyni'l-ilm ve fadlih) Cmi', bn'l-Kelb Hiam b. Muhammed Cmi', Tirmiz (es-Snen, el-Cmius-sahh)

158

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Cmi es-sahh, Buhr Cedel, Eb shak el-sferyn (Edeb'l-cedel) Cem beyne's-sahihayn, el-Humeyd Cemheret ensabi'l-Arab, bn Hazm Cemhere, bnl-Kelb Hiam b. Muhammed (Cemheretn-neseb) Cevmiu's-sire, bn Hazm Delil, Ksm b. Sbit (ed-Delil f garbi'l-hads) Delil, Tirmiz Delil'n-nbvve, Beyhak Delil'n-nbvve, Eb Nuaym Duaf, bn Hibbn (Ma'rifet'l-mecrhn mine'l-muhaddisn

27 28 29 30

ve'dduaf ve'l-metrkn) Duaf, Ukayl Eb Cafer (ed-Duaf el-kebr) Edeb'l-mfred, Buhr Emval, Ebu Ubeyd Kasm b. Sellm Etrf, el-Mizz Yusuf b. Abdurrahman (Tuhfet'l-erf bima'rifeti'l-

31 32 33 34

etrf) Evil, Tabern Evsat, Buhar (et-Trhu'l-evsat) Evsat, Tabern (el-Mu'cem'l-evsat)

159

35 36 37 38 39 40 41 42 43 44

Ezkr, Nevev Ezmine, Mberred Fadlu'd-du, Ebu Ubeyd Kasm b. Sellm Fadlu's-salat ale'n-neb, bn shak smail el-Cehdm Fetvz-zahriyye Fethu'l-medh-Minahu'l-medh, bn Seyyidnns (Minahu'l-midh) Fkhu'l-Lua, bn Fris (es-Shib f fkhu'l-lua) Fth, Belzur, (Fthu'l-bldn) Garb, bn Kuteybe (Garb'l-hads) Havadis ve'l-bida', bn Vaddh (el-Bid'a ve'n-nehyu anh) Havtif, Harit (Havtifu'l-cennn ve acibu m yuhk

45 46 47 48 49 50 51 52 53

ani'lkhhn) Hv, Mverd (el-Hv el-kebr) Hlfiyat, Beyhak (el-Hlfiyyt beyne'-fi ve Eb Hanfe) Hulsa, Gazzl (Hulsat'l-muhtasar ve nikvet'l-mu'tasar) Ilel, bn Eb Htim (Ilel'l-hads) Ilel, bn'l-Cevz (el-Ilel'l-mtenhiye fi'l-ehdsi'l-vhiye) Ilel, Drekutn (Ilel'l-hads) ncil-i Matta ncil-i Yuhanna

160

54 55 56 57 58 59

ntisr li immil-emsr, bn Thir el-Makdis/bn'l-Kaysern stb, bn Abdlber (el-stb f ma'rifeti'l-ashb) Kmil fi't-trh, bn'l-Esr Kmil, bn Ad (el-Kmil f duafi'r-ricl) Kmil, Mberred (el-Kmil fi'l-edeb) Knnu't-te'vl, Ebu Bekir b. Arab el-Mlik Kavid, bn Abdisselam zzeddin (Kavid'l-ahkm f meslihi'l-

60

en'm) Kef, Zemaher (el-Kef an hakik gavmizit-tenzl ve

61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71

uyni'l-ekvil f vchi't-tevl) Kymu'l-leyl, Mervez Muhammed b. Nasr Kifye, bn Abdlber (el-Kf f fri'l-Mlikiyye) Kifye, bn'r-Rif'a (el-Kifye f erhi't-tenbh) Kifyet'l-mutehaffz, bn Fris Kitbu Sahnn, bn'l-Kasm Kitbu'l-akl, Davud b. Muhabber Kitab men zevvece mmeh, el-Medin Ebu'l-Hasen Mahall, bn Fris Mahsl f ilmi uslil-fkh, Fahreddn er-Rz Ma'rifet's-sahbe, Eb Nuaym

161

72 73 74 75 76 77 78 79 80 81

Matlab f erhil-vast, bn'r-Rif'a Melim's-snen, Hattb Mebst, bn'l-Ksm Mebst, Mlik Megz, bn iz Megz, Musa b. Ukbe Megz, mev Said b. Yahya Megz, bn shak Megz, Vkd Mekys, bn Fris, (Mu'cemu mekysi'l-lua) Merac'l-bahreyn,bn Dhye (Merac'l-bahreyn f fevidi'l-merikayn

82 83 84 85 86

ve'l-maribeyn) Meviz vel-itibar bi-zikril-htat vel-sr, Makrz Mevzut, bn'l-Cevz Mir't'z-zamn, Sbt bn'l-Cevz (Mir't'z-zamn f trhil-ayn) Mu'cem el-kebr, Tabern Mu'cem mestacem, Bekr (Mucem mestacem min esmil-bild

87 88 89

vel-mevz) Muhall, bn Hazm Muhassas, bn Sde

162

90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

Muhibbn ve'l-mahbbn, Eb Nuaym Muhkem, bn Sde (el-Muhkem ve'l-muhtu'l-a'zam) Muhrec al sahhi Mslim, Ebu Avne sferyn Muhtasar, fi Mukaff el-Kebir,Makrz Musannef, Abdurrazzk Musannef, bn Eb eybe (el-Musannef fi'l-ehds ve'l-sr) Mu'teber fi taklli'l-muhtasar, Cveyn Muvatta', Mlik Muvatta', Yahya b. Bkeyr

100 Msned el-kebr, Bak b. Mahled 101 Msned el-kebr, Bezzr 102 Msned, Abdullah b. Humeyd 103 Msned, Ahmed b. Hanbel 104 Msned, Ebu Ya'la 105 Msned, fi 202 Msned mer, Ebu Bekir smil 106 Mstedrek, Hkim en-Neysbr (el-Mstedrek ale's-sahhayn) 107 Mkil, Tahvi Ebu Cafer

163

108 Nsih ve'l-mensh, bn hin (Nsihu'l-hads ve menshuh) 109 Nesebu Kurey, Zbeyr b. Bekkr 110 Nihye, bn'l-Esr Mecdddin (en-Nihye f garbi'l-hads ve'l-eser) 111 Nihyet'l-cem, Makrz (Nihyetl-cem li-ahbril-krtis-seb) 112 Nihyets-sl f hasisir-Resl, bn Dhye el-Kelb 113 Nis ellt lemyeknne mstetirt, Ebu'l-Hasen el-Medin 114 Niz' ve't-tehsum, Makrz 115 Nket, Mverd (en-Nket ve'l-uyn) 116 Rakik, bn'l-Kelb Hiam b. Muhammed Ravd, 117 Him) 118 Ravdatu't-talibin, Nevev ( Ravdadu't-tlibn ve umdet'l-mttekn) 119 Ravzat'l-hukkm, Kad reyh 120 Ridde, Seyf b. mer et-Temm 121 Risle, fi Rus'l-mesil, el-Kelvezn Ebu'l-Hattb (el-ntisr f mesili'l122 kibr) 123 Sahbe, bn Mende (Ma'rifet's-sahbe) 124 Sahh, Ebu Htim el-Bst/bn Hibbn 125 Sahh, bn Hibbn (el-Msned es-sahh ale't-teksm ve'l-env) Sheyl (Ravdu'l-nf f erhi's-sreti'n-nebeviyye li'bni

164

126 Sahh, bn Hzeyme 127 Sahh, Mslim (el-Cmiu's-sahh) 128 Salat ale'n-Neb, bn Eb sm 129 Shh, Cevher 130 Sikt, bn Hibbn (Trhu's-sikt) Sre, bn Seyyidnns (Uyn'l-eser f fnni'l-megz ve'-emil 131 ve's-siyer) 132 Slk, Makrz (es-Slk f ma'rifeti dveli'l-mlk) 133 Snen el-Kebir, en-Nes 134 Snen, Ebu Dvud es-Sicistn 135 Snen, bn Mce 136 Snen, Drekutn 137 Snen, Drim 138 Snen'l-Kbr, Beyhak 139 mil, bn Sabb 140 emil, Tirmiz 141 erhu Mslim, Nevev (el-Minhc f erhi sahhi Mslim b. Haccc) 142 erhu mkli'l-vast, e-ehrezr bn Salh 143 erhu'l-Buhr, bn Battl 144 erhu'l-Mahsl, el-Karf el-Mlik

165

145 erhu'l-Muvatta' Ebu Bekir b. Arab el-Mlik 146 erhu'l-Mhezzeb, Nevev (el-Mecm' erhu'l-mhezzeb) 147 erhu's-Sar, Rfi 148 erhu't-Tenkh, el-Karf el-Mlik (erhu tenkhi'l-fusl) 149 if bi ta'rfi hukki'l-Mustaf, Kad yz 150 uabu'l-mn,Beyhak 151 zru'l-Ukd fi Tarihi'l-Yahud, bn'l-Cevz 152 Tabakt, bn Sa'd 153 Trh es-sar, Buhr 154 Trh, Buhr (et-Trh el-kebr) 155 Trh, el-Badd bn Neccr (Zeyl trhi Badd) 156 Trh, bn Askir Ebu'l-Ksm (Trhu Medineti Dmak) 157 Trh, Taber (Trhu'l-mem ve'l-Mlk) 158 Trhu Badat, Hatb el-Badd 159 Trhu'l-Medne, Hfz Ebu Abdullah Muhammed b. El-Hasen 160 Trhu'l-Medine, bn Zeble (Trhu'l-Medne ve ahbruh) 161 Tefsr, Abdurrazzak 162 Tefsr, Beav el-Ferr (Melim't-tenzl) 163 Tefsr, Ebu Hayyn (el-Bahru'l-mht)

166

164 Tefsr, bn Merdye Ebu Bekir (et-Tefsru'l-msned) 165 Tefsr, Taber (Cmiu'l-beyn an te'vli yi'l-Kur'n) 166 Tehzb, bn shak 167 Tehzb, Begav Tehzb, el-Mizz Yusuf b. Abdurrahman (Tehzb'l-keml f esmi'r168 ricl) 169 Telhs, bn'l-Ks Ebu'l-Abbas et-Taber Telkh, bn'l-Cevz (Telkhu fhmi ehli'l-eser f uyni't-trh ve's170 siyer) Temhd, bn Abdlber (et-Temhd lim fi'l-muvatta mine'l-men ve'l171 esnd) 172 Tenvr, bn Dhye el-Kelb (et-Tenvr f mevlidi's-sirci'l-mnr) 173 Tenzl, bn Habb en-Nsbr (Kitb't-tenzl ve tertbuh) 174 Terib ve't-terhb, bn Vehb 175 Tevdh el-kebr, Mervez 176 Tevrt 177 Teysr fit-tefsr, Eb Nasr Abdurrahm el-Kueyr Tuhfet'z-Zir, bn Askir Ebu'l-Ymn (thf'z-zir ve itrf'l178 mkmi's-sir) 179 Utbiyye, bn'l-Kasm (Muhammed b.Ahmed el-Utb rivayeti) 180 Uyn'l-Merif, Kud (Uyn'l-merif ve fnn ahbri'l-halif)

167

181 mm, fi 182 Vast, Gazzl 183 Vih, bn Dreyd 184 Yevakt, Zahid Gulm Sa'leb 185 Zeyl al Kitabi'l-stb, bn Fethn (el-stislk alel-istb) 186 Zhd, Said b. Mansur el-Mekk

168

EK-4: MTIN MUHTEVASININ TAFSLATLI FHRST BRNC CLT

Hz.Haticenin ticareti iin ama ikinci k Hz. Hatice ile evlenmesi Hlful-Fudula katlmas

Reslullah (sav)n isimleri, knyeleri ve lakaplar Babasnn nesebi Annesinin nesebi Doumu

Hacerl-Esved olaynda hakemlii Nbvvetin ilk alametleri Hirada tehanns ve vahyin balamas Peygamber olarak nderilmesi

Hamil mddeti Kurnda ilk nazil olanlar Babasnn lm Vahyin kesilmesi St emmesi ve st kardeleri Vahyin devam etmesi Gsnn yarlmas Hz. Haticenin Mslman olmas Aminenin Mekkeden ayrlmas ve lm Dedesinin himayesi Gz iltihabna yakalanmas mm Eymenin bytmesi ve dedesinin lm Hilyesi ve kklndeki ahlak ama ilk k Rahip Bahr olay Ticarette Hatice ile ilk ii Ticarette Sib ile ortakl Koyun gtmesi Ficar Harbine katlmas Hz.Ebubekrin Mslman olmas lk Mslmanlar Varaka b. Nevfelin Mslman olmas Erkamn Mslman olmas Reslullaha (sav) eziyet edilmesi Mslmanlara eziyet Hz. Ebu Bekirin azat ettii kleler Kabenin yannda Kureyin Reslullah (sav) ldrmek istemesi Kurn aktan ilk okuyan Habeistana ilk hicret Mslmanlar geri getirmek iin kureyin adam gndermesi

169

Reslullah (sav)n Kureyli dmanlar Hz. merin Mslman olmas Sayfa ii Haimoullarnn Ebu Talip mahallesine ambargo uygulamas Habeistana ikinci hicret Sayfann bozulmas Hz.Hatice ve Ebu Talibin hzn ylnda lmesi Reslullahn (sav) Taife ziyareti Nusaybin cinlerinden bir gurubun Mslman olmas Nahlede ikameti Mutim b. Adiyy himayesinde Mekkeye dn sra, Mira ve namazlarn farz klnmas Kendisini kabilelere anlatmas Ensarn ilk tavr Sveyd b. Es-Samit yas b. Muazn Mslman olmas lk Akabe Biat Abdleheloullarnn Mslman olmas Medineden ilk hicret edenler

Mslmanlara ilk Cuma kldran Son Akabe Biat lk biat edenler On iki nakb meselesi Medineye hicretin balamas Son Akabe Biatndan sonra ilk hicret edenler Kureyin Reslullaha (sav) kar entrikalar Reslullah (sav) ve Hz.Ebubekrin hicreti Srka hadisesi Breyde ve kavminin Mslman olmas mm Mabed hadisesi Medineye gelii Biseti ve hicreti gn Reslullahn ya Medine halkndan Reslullah (sav) ilk grenler Kubada kal Abdullah b. Selam ve Muhayrkn Mslman olmas Reslullahn (sav) devesi Reslullahn (sav) Medinedeki ilk hutbesi Ebu Eyyb el-Ensrnin evinde kalmas Reslullaha (sav) verilen ilk hediye

170

Mescidi ve odalar Hz.Ebu Bekirin evi Hz.Alinin gelii ve evi Hz.Osmann evi Zeyd b.Hariseyi Mekkeye gndermesi Yahudilerle bar yaplmas Muhacirin ile Ensar arasnda kardelik Kardelerin vris olmasnn nesh edilmesi ve zekatn farz klnmas Ebu Eyybn evinden kendi odasna tanmas Hz.Aie ile evlenmesi Namazlar iin ezan okunmas Savan farz klnmas Sava iin oluturulan ilk birlik Hz.Hamzann Seyfl-Bahr Seriyyesi Rbie Ubeyde bin el-Haris Seriyyesi slamda ilk ok atan Harrra Sad b. Eb Vakks Seriyyesi Reslullahn (sav) Veddn Gazvesi Hz.Alinin Hz. Fatma ile evlenmesi

Buvt Gazvesi Safvn Gazvesi lk Bedir Ueyra Gazvesi Ali b. Eb Tlibin Eb Turb diye knyelenmesi Nahleye Abdullah b. Cah Seriyyesi lk humus, ilk ganimet, ilk esir slam ilk defa Emirul-Mminn diye isimlendirilen eraitten ilk nesh edilen Kblenin Beyt-i Makdisten Kabeye evrilmesi Ramazan aynda orucun ve ftr sadakasnn farz klnmas Byk Bedir Gazvesi ve buradaki nbvvet alametleri Bedre ilk k Kklerin geri gnderilmesi ve savan balamas Medine halkna dua etmesi ve ehrin haremini sit alan ilan Gzcleri ve Mslmanlarn mriklerle karlamas Techizatn yetersizlii Bedirin svarileri Kurey kervan ve yk Kervandakilerin korkusu ve onu Mekkeye ynlendirmeleri Birlik oluturmada Kureyin acelesi

171

Zamzam ve tike bint Abdlmuttalibin ryas Kureyin k ve yolda ziyafetler Kureyin atllar ve develeri Kurey kervannn Bedre varmas Cehm b. Saltn ryas Kurey kervannn kurtulmas ve bir gurubun Bedirde kalmada srar Ahnesin Zhreoullaryla Bedirden dnmesi Reslullahn (sav) Ebu Cehil ve Zemaya beddua etmesi Orucu bozmay emretmesi Diz ken deve Bedirden nce meveret Bedirde mriklerin lm yerlerini gstermesi Sancaklarn oluturulmas Sfyan ed-Damr hadisesi Kuyular ve Kureyin tulumlar Bedir gn mriklerin says Karargahta meveret Bedir gn yamur Mslmanlarn uyuklaya kalmas

Reslullaha (sav) adr kurulmas Gnderilen rzgar ve melekler Bedir sancaklar Bedir hutbesi Kureye bedduas Geri dnmeleri iin Hz. merin Kureye gnderilmesi Kuyulardan su ien gurup Hakim b. Hzm Kureye dnmesini emrediyor Savan balamas ve ilk ldrlen Reslullahn (sav) Rabbine niyaz El- Esved b. Abdlesedin kuyu banda ldrlmesi blisin mrikleri evklendirmesi sonra da ardna bakmadan kamas Mslmanlarn Bedirdeki slogan Bedir gn meleklerin savamas Reslullahn (sav) Haimoullarnn ldrlmesini yasaklamas Reslullah (sav)n dua ettikten sonra avucundaki kk talar mriklere atmas Ukbe b. Eb Muaytn ldrlmesi meyye b. Halefin ldrlmesi Ebu Cehlin ldrlmesi Mslmanlarn ganimet konusunda anlaamamalar

172

Bu konuda Kurnn buyruklar Ganimetlerim toplanmas, miktar ve paylatrlmas Sheyh b. Amrn esir edilmesi ve kamas Bedir esirleri meselesi En-Nadr b. El-Harisin ldrlmesi Mriklerin Sad b. EnNuman esir almalar Bedir esirleri konusunda Reslullahn (sav) muhayyer braklmas Reslullahn (sav) kuyu banda llere syledikleri Ganimetlerin pay edilmesi Medine halknn Reslullah (sav) Taleal-Bedru arksyla karlamas Kureyin llerine atlar Umeyr b. Vehbin Medineye Reslullah (sav) ldrmek iin gelii ve Mslman olup Mekkeye dnmesi Cubeyr b. Mutimin Kurey esirlerinin fidyesi iin gelmesi Zeynep bint Reslullahn (sav) kocasnn fidyesini demek istemesi ki gence okuma-yazma retmeleri karlnda

Kureyin esirlerinin serbest braklmas Bedir gn ehid olanlarn says Asm bint Mervnn ldrlmesi Ebu Afek el-Yahudinin ldrlmesi Ben Kaynuk Gazvesi Ben Kaynuknn uzaklatrlma sebebi Sevk Gazvesi Reslullahn (sav) kutlad ilk Kurban Bayram Reslullahn (sav) Kitabul-Makl ved-Diyt bildirmesi Hz. Fatmann evlenmesi ve Karratl-Kdr Gazvesi Kab b. El-Erefin ldrlmesi ldrlme sebebi bn-i Sneynenin lm Necd blgesinde Zemer Gazvesi Reslullah (sav) ldrmek isteyen Dsr Hz. mm Klsmn evlenmesi Karade tarafna Zeyd b. Harise Seriyyesi Mminlerin annesi Hz. Hafsann evlenmesi Miskinlerin annesi Hz. Zeyneb ile evlenmesi Uhud Gazvesi

173

Buradaki nbvvet alametleri Uhud Savann sebebi Kureyin Mekkeden k

Mrik ordusunun techizat Uhud gn Reslullahn (sav) hutbesi Mrik kadnlar ve arklar

Abbasn Reslullaha (sav) mektubu Ebu Amir el-Fsk hadisesi Casuslarn gnderilmesi Uhud ncesi deerlendirme Reslullahn (sav) ryas ve hutbesi Meydan sava konusunda Mslmanlarn ihtilaf Reslullah (sav)n meydan sava fikrini ho karlamamas Reslullahn (sav) fikrini ho karlamamalar sebebiyle Mslmanlarn sonradan piman olmas Uhud gn sancaklar Abdullah b. beyy ve Yahudi avanesi Mslmanlarn atlar ki ocuun savamak istemesi ve Reslullahn (sav) geri evirmesi Gece nbetisi ve rehberler

Kuzman hadisesi Uhud gn okularn ii Mriklerin sancan tayanlar ve lm yerleri Okularn emri inemesi ve savan Mslmanlarn aleyhine dnmesi Muhammed ldrld yaygaras ve Mslman saflarnn bozulmas Mslmanlarn karmaadan dolay birbirini ldrmesi Mslmanlarn dalmas ve sonrasnda Reslullahn (sav) yaad mjdesi Reslullahn (sav) Mslmanlara ars Hezimetten sonra Mslmanlarn ii Mriklerin Mslmanlardan ne aldklar Uhud gn Reslullahn (sav) etrafnda kalanlar lm zerine ant ienler Reslullah (sav) savunanlar

Reslullahn (sav) peygamberlii ve kllarn ekilmesi slam ordusunun techizat

Ebu Rhmn el-Menhr diye isimlendirilmesinin sebebi Reslullah (sav) ldrmek zere yemin eden Kureyliler

174

Uhud gn Reslullahn (sav) yaralanmas Yanandan demir parasnn karlmas Hz. Fatmann Reslullahn (sav) yzndeki kan silmesi Kadnlar yemek tayor ve yarallara su veriyor Reslullahn (sav) beyy b. Halefi ldrmesi Osman b. Abdullah elMahzmnin ldrlmesi Ubeyd b. Hacizin kurban Talha b. Ubeydullahn savamas Ali ve Habbb b. Mnzirin savamas Mrik olan Abdurrahman b. EbBekr olay emms b. Osman olay Hezimetten sonra ilk ynelen Savaa aranlar

mm Amre ve Uhud gn savamas Gasll-Melike Hz.Hanzala hadisesi Hind bint Utbe hadisesi Hezimetten sonra Medineye ilk giren Enes b. Nadr hadisesi Harice b. Zeyd hadisesi Vah ve Hz. Hamzay ldrmesi Hz. Hamzann lmne Reslullah (sav)n tavr Reslullahn (sav) Hz. Hamzaya alamas Hz. Hamzaya msle yaplm olmas Abdullah b. Cahn lm Uyuklama meselesi Mriklerin ayrlmas ve Reslullahn (sav) Medineye saldrdan endieye dmesi Ebu Sfyann Mekkeye gelii

Ebu Dcane ve kl hadisesi Rueyd el-Haris hadisesi Amr b. Sabit hadisesi Muhayrk hadisesi Amr b. Cmh, olu ve kars Uhudda ilk ehid olan Mslman Reslullahn (sav) Uhud ehidlerinin cenaze namazn klmas ehidlerin ve Hz. Hamzann defni Musab b. Umeyr Uhudda yaananlar Mekkeye ilk duyuran Mslmanlarn ve mriklerin lleri

175

Allaha sena iin Mslmanlarn tavr Reslullahn (sav) Medineye girii Hz. Hamzaya alay Mnafklarn alay etmesi Mnafklarn ve Yahudilerin Uhud ehidleriyle alay ederken syledikleri Uhud Gazvesi hakknda Kurn- Kermde nazil olan ayetler Hz. Hamzaya msle yapan Muaviye b. El-Muira Hamrul-Esed Gazvesi Uhud yarallarnn gazve iin kmalar Sancaklar Sehlin iki ocuu Abdullah ve Rafi Reslullahn (sav) k Haberciler Mabed el-Huz ve mriklerin ayrlmalar Bir-i Mane facias Kurrnn Bir-i Maneye k Amir b. Tufeyl olay ve Kurrnn katli hanet edenlere Reslullahn (sav) bedduas

Kura sebebiyle Reslullahn (sav) hzn Ebu Bern Reslullaha (sav) hediyesi Mriklerin katli Raci Gazvesi Raci gn esirlerin durumu Ben Nadr Gazvesi Yahudilerin Reslullaha (sav) ihanet etmesi Reslullahn (sav) Yahudilerin zerine yrmesi ve onlar kuatmas Ben Nadr ile sava Hurmalklarn yaklmas ve srgn edilmelerinin art Srgn nasl gerekleti? Ben Nadrin mallar Ben Nadr Mallarnn Ensar deil de Muhacirler arasnda paylatrlmas Reslullahn (sav) mm Seleme ile evlenmesi Yahudi olan Ebu Rafii ldrmek zere Abdullah b. Atk seriyyesi Reslullahn (sav) Zeyd b. Sabitten Yahudi dilinde yazmay renmesini istemesi Zatr-Rik Gazvesi Bu srada gerekleen nbvvet alametleri

176

Gazveye k Korku namaz Korku namaznn ne zaman meru klndna dair bir aratrma Gzcnn haberi: Abbad b. Bir ve Ammar b. Yasir arabn haram klnmas Dmetl-Cendel Gazvesi Gazvenin sebebi Reslullahn (sav) Zeyneb bint Cah ile evlenmesi ve hicab ayetinin nazil olmas Ben Mustalk Gazvesi Gazvenin sebebi Abdlkays oullarndan birinin Mslman olmas Mreysiye var ve dmanla karlama Mslmanlarn bu savata parolas Esirler ve ganimetler Ganimetlerin paylatrlmas Reslullahn (sav) Cveyriye bint haris ile evlenmesi Cinsel ilikide azil meselesi Cahcah ve Sinann kuyu banda kavga etmeleri ve olayn bymesi Abdullah b. beyyin kavgay alevlendirmesi

fk olaynn balamas Teyemmm ayetinin nazil olmas Reslullahn (sav) Hz.Aie ile yar yapmas Hz. Aienin kafilen geri kalmas Safvann gelmesi ve fk hadisesi Hz. Aieyi boama konusunda Reslullahn (sav) sahabeyle istiare etmesi fk konusunda Reslullahn hutbesi ve Evs ile Hazrecin ihtilafa dmesi Reslullahn (sav) Hz.Aie ile konumas Hz. Aienin temiz olduuna dair ayet inmesi Reslullahn (sav) Evs ve Hazre arasn dzeltmesi Hendek Gazvesi Balamas Sebebi Kurey kabilelerinin Kabede Mslmanlarla sava zerine sz vermeleri Savaa k Selman- Farisinin hendek kazlmasn nermesi Hedein kazlmas Reslullahn (sav) Calin (Cuaylin) ismini Amr olarak deitirmesi

177

Hendek kazlrken kan kaya paralanrken Reslullahn (sav) ilerde olacak fetihleri sylemesi Cabirin yemeinin bereketlenmesi ocuklarn cihat talebi ve kabul Hendek gn Mslmanlarn says Hendek gn Reslullahn (sav) alma gayreti Ben Kurayzann Reslullahla (sav) bar anlamas yapmas Ben Kurayzann anlamay bozmas ve mriklerle beraber savamas Bu olay aratrmak zere Reslullahn (sav) Zbeyr b. Avvam gndermesi ve bu sebeple Zbeyr b. Avvamn Reslullahn (sav) Havarisi diye isimlendirilmesi Ahzab gn Mslmanlarn korkmas Mnafklarla sava Ahzab gn Yahudilerin ileri Hariseoullarnn evlerimiz avrettir demeleri Mriklerin hendekte nbet tutmas Muhacirlerin parolas

Hendek gn korku ve byk skntlar Mriklerin okular Mriklerin hendee kesif bir ekilde hcumu Mslmanlarn namaz klamamas Namazlarn kaza edilmesi Reslullahn (sav) ahzaba beddua etmesi ve rzgar klmas Rzgarn iddeti Ahzabn dalmas ve geri dnmeleri Hendek muhasarasnn mddeti Hendek Gazvesi hakknda nazil olan ayetler ehid olan Mslmanlar Katledilen kafirler Ben Kurayza Gazvesi Sebebi Reslullahn (sav) onlar zerine yrmesi ve onlara syledikleri Ben Kurayza hakknda Sad b. Muazn hakem olmas Sadn hakem olamasndan sonra katledilmeleri srasnda cereyan edenler Huyey b. Ahtbn, ldrlmesi srasnda syledikleri Reslullah (sav)n esirlere iyi davranlmasn emretmesi Rifa b. Samuelin Mslman olmas

178

Evsten bazlarnn Kurayzann katlini ho karlamamas Reyhane bint Zeydin Mslman olmas Metann satlmas ve feyin taksimi Reslullahn (sav), feyi kadnlara brakmas Esirlerin durumu ocuklarn annelerinden ayr tutulmasnn yasaklanmas Sad b. Muazn lm ve annesinin alamas Kurayzann bana gelenlerin Ben Nadr Yahudilerine ulamas Reslullahn (sav) Zeynep bint Cah ile evlenmesi Haccn farz klnmas Kurat Gazvesi Ben Hayn Gazvesi Reslullahn (sav) duas Gbe Gazvesi Gamra Ukke b. Mhsen Seriyyesi Zilkssaya Muhammed b. Seleme Seriyyesi sa Zeyd b. Harise Seriyyesi Zeynep bint Reslullahn (sav) kocas Ebul-sn Mslman olmas

Esir Muira b. Muaviyenin Hz.Aienin elinden kamas Reslullah'n (sav) Hz.Aieye beddua etmesi Krz b. Cabir Seriyyesi Esirlerin cezalandrlmas Mslenin yasaklanmas Umratl- Hudeybiye Umre iin hazrln balamas Kurbanlarn belirlenmesi ve hazrlanmas Zlhuleyfeden Reslullahn (sav) ihrama girmesi Mslmanlarn says Harem sahasnda avlanma Murim iken bitlenen Kabn durumu Cuhfeye geli Reslullahn (sav) hutbesi Mslmanlarn geli haberinin Mekkelilere ulamas ve yola kmalar Kureyin Mslmanlar Mekkeye sokmamak zere anlamalar Korku namaz Mslmanlarn yemei Yemen ehli Hudeybiyeye yaklama

179

Yamur ve namazn binekler zerinde klnmas Mriklerin Bedlin sylediklerini duymas Aa altnda beyat ve mriklerin korkusu Kureyin Abdullah b. beyye haberi Sheylin Kureye dnmesi ve Reslullaha (sav) davetleri Bar anlamas ve Hz. merin fkesi Mslmanlarn bar anlamasndan holanmamas Ebu Cendel b. Sheyl b. Amr hadisesi Ebu Cendelin Mriklere teslim edilmesi Anlamann imzalanmas Anlama metni Anlamann ahitleri Reslullahn (sav) Mslmanlara nahr, halk ve ihlali emretmesi Kurbanlklarn boazlanmas Mslmanlarn Hudeybiyede ikametleri ve alk ekmeleri Yamur Hz.merin sorusu Reslullahn (sav) skutu ve Fetih Suresinin nazil olmas

Ebu Basrin Mriklerin elinden kurtulmas Ebu Basrin s denilen yere yerlemesi Hkmdarlara eliler gnderilmesi Hkmdarlarn cevaplar Lebd b. El-Asmn Reslullaha (sav) sihir yapmas Hayber Gazvesi Yahudi Merhab ve katli Zehirli koyun etinden dolay Reslullah (sav)n kan aldrmas Hayber ganimetleri Hicret eden iki geminin dn Haybere katlan kadnlar Hayber ehitleri Hayberde yasaklanan eyler Fedek halk ile bar anlamas Vadil-Kur Gazvesi Sabah namaznn uykudan dolay gemesi Umretl-Kaz Haberin Kureye ulamas Reslullahn (sav) Mekkeye girii Reslullahn (sav) Hz.Meymune ile evlenmesi Kureyin Reslullahtan (sav) Mekkeyi terk etmesini istemesi

180

Mute Gazvesi Mute ganimetleri Zatsselasil Gazvesi Amr b. El-sn gusl almadan namaz kldrmas Habat Seriyyesi Fetih gazvesi ve sebebi Kureyin Anlamay bozduuna piman olmas Ebu Sfyannn Medineye gelmesi Reslullahn (sav) fetih iin hazrla balamas Hatb b. Eb Beltea ve Kureye mektubu Ebu Sfyann Mslman olmas Ebu Bekrin ryas

Kabenin anahtarlar Beytullahn kapsnda Reslullahn (sav) hutbesi Anahtarlarn Osman b. Talhaya verilmesi Bilalin Kabenin damndan ezan okumas

KNC CLT ki hediye edilmesi Lelerin iyalarnn haram klnmas Baz Mekkelilerin affedilmesi ki ienin haddi Bir adamn Beyt-i Maktiste namaz klmay nezretmesi Kurey kadnlar ve gzellikleri Halimenin vefat

Kim Ebu Sfyann evine girerse emniyettedir Reslullahn (sav) Mekkeye girii Halid b. Velidin atmas Reslullah (sav)n Mekkedeki evi Kabenin etrafndaki putlar Hbelin krlmas Kureyin Mslman olmas ve beyat Kabenin ykanmas

Putlarn yklmas Halid b. Veliddin Huzeymeoullar zerine gnderilmesi Mekkenin fethi Huneyn Gazvesi Havzin Mslmanlarn okluuyla vnmeleri Reslullah (sav) katletmek isteyen adam

181

Havazin casuslar ve mriklerin korkmas Mslmanlarn hazrl Savaa yry

nsanlarn, ganimetlerin saylmas ve paylatrlmas Havazin heyeti ve Mslman olmalar Reslullahn (sav) cevab

Mslmanlarda kargaa Mriklerin hezimeti Kargaa srasnda Reslullahn (sav) yannda kalanlar mm Sleymin teviki ocuklarn ldrlmesinin yasaklanmas Karnca hadisesi brahimin doumu Meleklerin yardm Zekatn farz klnmas eybe b. Osmann Mslman olmas Kle ve kadnlarn ldrlmesinin yasaklanmas Ganimetler ve esirler Hassnn iiri Taif Gazvesi nc kuvvet olarak Haid b. Velidin gnderilmesi Taif Kalesinin muhasaras Kaleden inenler Eslemoullarndan bir adamn hediyesi Bedevilerin talebi Cirane Mellefe-i Kuluba hisse Sava iin Mslmanlarn yardmlar Kadnlarn yardmlar Reslullahn (sav) Hariseoullarna mektubu Necainin lm Tebk Gazvesi Ben Temim hakknda nazil olan ayetler Ben Temim esirlerinin salverilmesi Ben Temim heyeti Utarid b. Hacibin hutbesi Zibrikn b. Bedrin iiri Havazin konusunda Reslullahn (sav) hutbesi Ganimet verilmeyince Ensarn dedikleri Bu sebeple Reslullahn (sav) Ensara hutbesi Ciranede ikamet Medineye yry

182

Muhallefnin durumu Alayanlar Mnafklarn geri kalmas Mslmanlardan bir gurubun geride kalmas Vadil-Kur Suyun azl ve Reslullahn (sav) yamur iin dua etmesi Reslullahn, (sav) Abdurrahman b. Avfn ardnda namaz klmas Reslullaha (sav) selam veren ylan Reslullahn (sav) Tebk hutbesi keydir Gazvesi keydirden Medineye dn keydire Reslullahn (sav) mektubu Eyle halknn ve Yuhanna b. Rmenin gelii Reslullahn (sav) Eyle halkna mektubu Reslullahn (sav) Cirb halkna mektubu Reslullahn (sav) Ezruh halkna mektubu Reslullahn (sav) Mak halkna mektubu Zlbicdeynin lm Tebkte ikamet sresi

Zorluk ve alk Mescid-i Drr yapanlar Mescid-i Drrn yklmas ve yaklmas Konu ile ilgili ayetler Tebke katlmayanlar Kab b. Mlik Hilal b. meyye Bunlar hakknda inen ayetler Yalanc zrller hakkndaki ayetler Cihadn bittiine dair Mslmanlarn tevehhm Tebk hakknda inen ayetler Sakif heyeti ve Urve b. Muattbn Mslman olmas Heyetler Abdullah b. beyyin lm Cenaze namaznn klnmas ve Hz.merin itiraz Mnafklar hakknda inen ayetler Abdullah b.beyyin defni ve mnafklarn toplanmas Hz.Ebubekrin hacc Necran ve Gassn heyetleri Mbhele Yemene Ali b. Ebi Talib seriyyesi Ganimetler ve humusun taksimi

183

Veda hacc Hz.Aienin ihrama girmesi Reslullahn (sav) kan aldrmas Reslullahn (sav) Mekkeye girii, yaptklar ve syledikleri Safa ile Merve arasnda sayi Kabenin iinde namaz klmas Minaya gidii Arafatak Arafat hutbesi Arafatta duas Bu konuda inen ayetler Mzdelifeye ini Veda Hacc srasnda hutbeler Nahr gn Minada yapt hutbe (veda hutbesi) Sader gn

samenin emir tayini ile alakal mhacirlerden birinin tan Reslullahn, (sav) samenin emir tayin edilmesiyle alakal hutbesi samenin Reslullahn (sav) huzuruna gelmesi ve duasn almas Ordunun k Reslullahn (sav) vefat haberinin same ordusuna ulamas Gazilerin Medineye dn Ramazan aynda Kurnn arz Reslullahn (sav) isimleri Reslullahn (sav) knyeleri Reslullahn (sav) grn olarak ekli Mbarek ba Kerm yz Yanlar, burnu, az, dileri vd. Sesinin, bakalarnn sesinin ulamad yere varmas Sakallar Salar

same b.Zeydin bn halkna gnderilmek zere emir tayin edilmesi Rum Gazvesi Reslullahn (sav) hastalnn balamas ve sameye vasiyeti

Boyunlar ve iki omzunun aras Sadr ve karn Avu ileri, ayaklar, kollar Boylar Ahlaknn itidali ve insanlnn incelii

184

Gzellii, kokusunun holuu, elinin serinlii ve yumuakl Nbvvet mhrnn vasfReslullahn (sav) sfatlarn toplayan bir fasl Reslullahn (sav) email ve ahlak Gzel ahlak Tevazuu ncelii, rahmeti ve ltfu Eski dostlar hayrla yd Ar vg ve mehdi sevmemesi Yumuakl ve balamas efkati Rabbinden, bilmeyerek vurduu kiilerin affn istemesi Mizah ve oynamas Reslullahn (sav) edepleri Sa elini temiz eylere sol elini ezy defe ayrmas Fiillerinde sadan balamay sevmesi Haprd zaman ne yapt Oturmas, dayanmas ve uzanmas

Susmas, komada karlk vermesi, defa tekrarlamas ve fesahat794 Hediye kabul ve karlk vermesi Sahabeyle maveresi Yamur yaarken ne yapt Kendisinden thmeti giderme hususundaki ihtiyat Sevindii bir ey olduunda ne yapt Memnuniyet ve gadabn yznde gzkmesi nsanlar arasna karmas ve onlardan saknmas Yemin edecei zaman nasl yemin ettii Oturduu yerden kalkmak istediinde ne dedii Reslullahn (sav) zhd dnyadan yz evirmesi iddetli ala sabr Sadece ehlinin azn biriktirmesi Kendisinin ve ehlinin yaama tarz Tebessm yiye yormay sevmesi fakat uursuz bulmay hi yapmamas Reslullahn (sav) ibadete gayreti ve devam etmesi
Bu balk altnda 269-279 arasndaki bilgiler, 299-305 arasnda aynen tekrar edilmitir. Muhakkk bu tekrara iaret etmedii gibi ayr ayr dipnotlarla deerlendirmitir.
794

185

Allahn onu muhafazas ve cahiliye pisliklerinden uzak tutmas Vahiy gelmeden evvel Reslullahn (sav) ibadeti Reslullaha (sav) vahyin gelmeye balamas, Melein ona nasl grnd vahyi nasl ald Vahiy eitleri Reslullahn (sav) bisetten nce nbvvet iaretleri

Alemlere rahmet olmas Allahn, dier peygamberlere ismiyle hitab ederken Ona nbvvet ve risalet ile hitab etmesi Allahn onu yalanclarn iftiralarndan korumas Hata ve zelle zikretmeden Allahn onun gnahlarn affetmesi Allahn btn peygamberlerden, eer ona ularlarsa yardm etmeleri ulamazlarsa iman etmeleri sz almas Peygamberliinin btn insanla olmas, herkesin ona imannn farz olup hi kimsenin ona iman etmeden cehennemden kurtulmamas Ona itaatn da farz olmas Snnetine imtisal ve ittibann vacip olmas kavlen ve fiilen herkesin onu rnek almasnn emredilmesi sminin Allahn ismine yaknl Hz. Ademin yaratlmas tamamlanmadan nce peygamber olmas Aslnn erefli, soyunun mbarek ve doumunun gzel olmas simlerinin, btn isimlerin en gzeli olmas Allahn onun hayatna yemin etmesi Kyamet gnnde nderlikte tek olmas ve

NC CLT Melein Reslullaha (sav) Rabbinin ayetleriyle gelmesi Reslullaha (sav) inzal olunan ilk ayetler hakkndaki ihtilaf Cibrlin, Allahn halkettii surette gelmesi Reslullaha (sav) vahyi ilk keyfiyeti Cibrilin Reslullah (sav)a abdest ve namaz retmesi Reslullahn (sav) namazda yneldii yn Meleklerden Reslullaha (sav) vahiy getirenler Allahn Reslullaha (sav) has kld ve ve bunlarla onu btn peygamberlerden stn tuttuu faziletler

186

Btn peygamberlerin Onun sanca altnda toplanmalar Reslullah (sav) ile Hz. brahim arasndaki stnlk Reslullahn (sav), en byk korku gnnde efat- uzmaya sahip olmas Allahn vaat ettii makam- Mahmut Tenbih ve irad zah ve aklama Reslullahn (sav) Kevser suyu olan havz Reslullahn (sav) mmetinin ok olmas Reslullaha (sav) verilen be zellik Cevamiul-kelim olmas ve ona yeryznn hazinelerinin anahtarlarnn verilmesi Allahn melekleri onunla beraber savamas iin gndermesi Son peygamber olmas mmetinin en hayrl mmet oluu Onun gnderileceinden, peygamberlerin kitaplarnda ve suhuflarnda bahsedilmesi Keza, alimlerin onun ortaya kacan sylemesi ve herkesin onu beklemesi

Sonra Muhammed b. Abdullah geldi Reslullaha (sav) vahy olundu. Reslullah (sav)n Tevratta zikredilmesi uynn Tevratta onun iin dedikleri Yuhannann Mesihin szlerini nakli Matta ncili hakknda uya Mekke yolunda Cinlerden Reslullahn (sav) nbvvetini iitenler Putlarn yz st dmesi

DRDNC CLT Muhammed b. Kab el-Kuraz hadisi Hz. Aminenin hamile olmasndan bisete kadar nbvvet alametleri Abdlmuttalibe bir elinde saltanat dierinde peygamberliin odlunun bildirilmesi Abdullah b. Abdlmuttalibin iki gz arasnda nur grlmesi Hz. Aminenin bu milletin efendisi ve mahlukatn en hayrlsna hamile olduunun Bildirilmesi Doumu annda yldzlarn Hz. Amineye yaklamas ve kendisinden bir nur kmas

187

Snnet edilmi ve gbei kesilmi olarak domas Meleklerin mjdelemesi, denizlerin ykselmesi,putlarn yzst dmesi Kisrnn saraynn sallanmas ve stunlarn dmesi Ashab- Filin Mekke-i Mkerremeye sokulmamas St emmesi boyunca grnen nbvvet alametleri Medinede annesiyle beraberken Yahudilerin onu bilmesi o zamandan, onun Peygamberliini itiraflar Amcas Eb Talibin ona kefil olmasndan itibaren nbvvetini bilmesi Kkken onu bulutlarn glgelemesi ve Bahr ve Nastrnn onu haber vermesi Reslullahn (sav) peygamberliinden nceki obanl Reslullahn (sav) gzel ahlak ile mehur olmas Allahn onu cin ve insanlarn errinden korumas eytanlarn vahiy almasndan semann korunmas Reslullah (sav)n biseti

Teklif inkarclarnn phesi Berhime eriatn Allah katndan olduunu inkar edenlerin phesi Yahudiler Peygamberlerin gnderilmesi caiz midir yoksa vacib mi? slamn hak din Reslullahn (sav) da hak peygamber olmasnn delilleri Birinci delil kinci delil nc delil Drdnc delil Beinci delil Altnc delil Yedinci delil Sekizinci delil Dokuzuncu delil Onuncu delil slam dininin dier dinleri nesh etmesinin kesinlii Yahudilerin bugn ellerinde olan Tevratn Allahn Hz.Musaya inzal ettii Tevrat olmad Allahn Hz. Musaya Turu Sinada tecelli etmesi Allahn Yahudilere gadablandna misaller

188

Hristiyanlarn ellerindeki ncillere dair tarihi bir aratrma Kelamclara gre mucize Tenbih ve rad

Ka lehe/harf zere nazil olduu Nasih ve mensuh Kurn- Kermin okunduu kraatler Tabindan Medinedeki kurrlar

Reslullahn (sav) fazilette btn peygamberlere denk olmas Hz. brahim Hz. Hd Hz. Salih Hz. dris Hz. Yakub Hz. Yakubun zrriyeti Hz. Yusuf Hz. Musa Hz. Musann asasyla denize vurmas Hz. Harun Hz. Davud Hz. Sleyman Hz. Yahya b. Zekeriya Hz. sa

Tabindan Mekkedeki kurrlar Tabindan Basradaki kurrlar Tabindan amdaki kurrlar Tabindan Kufedeki kurrlar Mehur Kraatler azz kraatle namazn haram oluu Surelerin tertibi Medinede nazil olan ayetlerin tertibi Faydal bir ilave Reslullahn (sav) Kurn- Kerm okumas ve kalpleri grmesi Toplu ekilde mucizelerin zikri

BENC CLT Reslullahn (sav) mucizeleri795 (1-106) Reslullahn (sav) oullar

Kurn- Kerm cz Nazil oluu ve nzul mddeti Kurn- Kermin toplanmas defa olmutur.
Bu blmn devam XI. Cilttedir. Bu fihristte baz konu balklar, konularn ciltler arasnda daha kolay takip edilmesi iin koyu puntoyla yazlmtr. Zira bir ciltteki konunun devam bask hatas ya da baka sebeple birka cilt ncesinde olabilmektedir.
795

189

Reslullahn (sav) kzlar Reslullahn (sav) kzlarnn oullar Reslullahn (sav) kzlarnn kzlar Reslullahn (sav) Ehl-i beyti

Reslullahn (sav) hcibi Reslullahn (sav) abdest suyunu getiren Reslullahn (sav) srtn ovalayan Reslullah (sav)a hizmet edenlerin says Reslullahn (sav) giysileri

ALTINCI CLT Reslullahn (sav) Ehl-i beyti Reslullahn (sav) ailesi Reslullahn (sav) ocuklar Reslullahn (sav) torunlar Reslullahn (sav) zevceleri Reslullahn (sav) cima gc Reslullahn (sav) cariyeleri Reslullahn (sav) bacanaklar Reslullahn (sav) kaynpederleri Reslullahn (sav) akrabalar Reslullahn (sav) evindeki eyalar Zevcelerinin ocuklarndan, Reslullahn (sav) himayesinde olanlar. Reslullahn (sav) kleleri Reslullahn (sav) cariyeleri Reslullahn (sav) hizmetileri Reslullahn (sav) kapsnda devaml nbet tutanlar Reslullahn (sav) silahlar Reslullahn (sav) birliinin komutan Reslullahn (sav) korumalar Reslullahn (sav) atlar Reslullahn (sav) atlarn zayflatmas ve yartrmas Reslullahn (sav) aynas ve srmelenmesi Reslullahn (sav) gzel kokuyu sevmesi Reslullahn (sav) yataklar Reslullahn (sav) bevlettikleri kap YEDNC CLT Reslullahn (sav) mhr Reslullahn (sav) oturmas Reslullahn (sav) boyanmas Reslullahn (sav) salarna muamelesi

190

Reslullahn (sav) yolculukta bindii at Reslullahn (sav) atlarna bakanlar Reslullahn (sav) eercileri Reslullahn (sav) ata bindiinde syledii sz Reslullahn (sav) katrlar

Reslullahn (sav) yiyecekleri Hediye olarak gelen yiyecekleri yemeleri Reslullahn (sav) iecekleri ve imeleri Reslullahn (sav) tbb

SEKZNC CLT Reslullahn (sav) merkepleri Reslullahn (sav) dii develeri Reslullahn (sav) atnn yularndan tutup ona refakat eden Reslullahn (sav) erkek develeri Reslullahn (sav) Mescid-i Harama kurbanlar Reslullahn (sav) koyunlar796 Reslullahn (sav) korusu Reslullahn (sav) horozlar
796Bu

Reslullahn (sav) hal ve hareketleri Reslullahn (sav) nbvvetten nceki dostlar Reslullahn (sav) yolculuklar Reslullahn (sav) ziyaret ettii beldeler Reslullahn (sav) isra ve mirac Reslullahn (sav) mirac Reslullahn (sav) isra gecesi Allah Teala ile konumas Reslullahn (sav) Taife yolculuu Reslullahn (sav) Ukaz, Mecenne ve Zlmecaze katlmas Reslullahn (sav) Medine-i Mnevvereye hicreti Reslullahn (sav) Gazveleri

blm VII, 255te balam ve sayfa 299a yani bu ciltte Zencefl Yemesi konusuna kadar XIV. Ciltte aynen tekrarlanmtr. Bkz. XIV, 271-302. Bu eserin tahkik ve talikini yapan Muhammed Abdlhamid en-Nmeys bu zikri geen sayfalar her iki ciltte de ou zaman ayn, zaman zaman da farkl dipnotlarla deerlendirmitir. Btn ifade ve kelimeler ayn olmasna yani aka -belki de mstensih tarafndan- bir tekrar ve hatann vukuua ramen muhakkik bu mevzua iaret etmemitir.

DOKUZUNCU CLT Reslullahn (sav) hicretten sonraki Umreleri

191

Reslullahn (sav) hicretten sonraki hacc Reslullahn (sav) kendilerinin szlerini naklettii kimseler Reslullahn (sav) szlerini nakleden kimseler Ensr- Kirm Evs ve Hazrecin Medine-i Mnevvereye gelii Evs ve Hazrecin saylar Allahn Onlara ltfu Reslullahn (sav) Mekkeden Medineye hicret etmesi Ensrn mallarn Muhacirlerle paylamas Reslullahn (sav) Ensra gnderdii retmenler Sahabe-i Kirmn yceliine dair Seriyye komutanlar Reslullahn (sav)Medinede, yerine brakt ahslar Reslullahn (sav) piyade birliklerinin bana getirdii kimseler Reslullahn (sav) korku ile yardm olunmas Reslullahn (sav) harb hususunda maveresi Reslullahn (sav) savarken syledikleri

Her hangi bir gazveden nce baka bir yeri gsterirdi. Reslullahn (sav) hcum vakti Reslullahn (sav) harpte mriklere bedduas Harplerde Reslullahn (sav) ir/slogan Reslullahn (sav) bizzat katld savalar Reslullahn (sav) ganimetten pay Reslullahn (sav) ganimet konusunda sorumlu tuttuu kiiler Seferlerde Reslullahn (sav) devesini sevkedenler Reslullahn (sav) veziri Reslullahn (sav) sr arkada Reslullahn (sav) mhr Reslullahn (sav) mhrledii eyler Reslullahn (sav) mhr sorumlusu Reslullahn (sav) ordudaki askerlerin isimlerinin yazlmasn istemesi Reslullahn (sav) iktlar Reslullahn (sav) cizye ve harac almas Reslullahn (sav) cizye tahsildarlar Reslullahn (sav) zekat tahsildarlar

192

Reslullah (sav) zamannda sadaka Reslullah (sav) zamannda tarm Reslullah (sav) zamannda hisbe

Reslullahn (sav) zevcelerinin retmenleri Reslullahn (sav) ocuklarnn ebeleri brahimin st annesi Reslullah (sav) gldrenler

ONUNCU CLT Reslullahn (sav) polisleri Huzurunda vurdurduu hadler Reslullahn (sav) kendisine zina haddi uygulad kimse Reslullahn (sav) recmettii kadnlar Reslullahn (sav) recmettii ehl-i kitab Reslullahn (sav) hrszlk haddi uygulad kimseler Reslullahn (sav) celde vurdurduu kimseler Reslullahn (sav) svarisi Reslullahn (sav) hicivcileri Reslullahn (sav) airleri Reslullahn (sav) kan alclar Reslullahn (sav) berberleri Reslullahn (sav) alar Reslullahn (sav) taraklar

Reslullahn (sav) mescidini ina edenler Reslullahn (sav) minberi Reslullahn (sav) mezzinleri Reslullahn (sav) bizzat ezan okumas Reslullahn (sav) mescidini sprenler Reslullahn (sav) mescidinin kandillerini yakanlar Reslullahn (sav) mescidini kokulayanlar Reslullahn (sav) itikaf Ashab- Suffe Mescide bir kadnn uyumas Bir hastann yatmas iin mescide adr kurulmas Bayram gn Mescitte oyun oynanmas Reslullahn (sav) mescide hacamat armas Reslullahn (sav) mescitte yemeleri Reslullahn (sav) mescitte abdest almas

193

Mescide hurma dal aslmas Esirlerin mescide balanmas Reslullahn (sav) kendisi iin yaplan bir iskemleye oturmas Reslullahn (sav) bayramlarda musalls Reslullahn (sav) uykusu (Reslullahn (sav) hasisi) (nc Nevi: Ona mbah olan eyler) Birinci ksm: Nikah dndaki mbahlar797 (14-20)

(4-80) Hz. Peygamberden (sav) bakas iin salavat getirmeyi tecviz edenler. ONBRNC CLT Drdnc Nevi: Ona mahsus faziletler799 kinci ksm: Nikah dndaki faziletler (81-97) Salavat- erife getirilen 41 yer kinci ksm: Nikah dndaki mbahlar (98-100) Reslullahn (sav) mucizeleri800

kinci ksm: Nikahla alakal mbahlar Drdnc Nevi: Ona mahsus faziletler Birinci ksm: Nikahla alakal faziletler kinci ksm: Nikah dndaki faziletler798
797XIII.

(107.mucize vd.)801

ONKNC CLT Reslullahn (sav) mucizeleri

ONNC CLT Reslullah (sav)n hasisi Birinci Nevi: Ona vacib olan eyler

Ciltteki nc nevinin birinci ksmnn devamdr. Reslullah (sav)n gne douncaya kadar uyuyakalmas balndan sonra 14.s diyerek devam edilmitir. Muhakkk, bu yanlln mellifden mi, mstensihten mi kaynaklandna, ncesinin nerede olduuna ya da buraya nereden gelindiine iaret etmemitir. 7981-3 Faziletler, Nikahla alakal olanlardr. Bu 4. ve devam ise Nikah dndaki faziletleri anlatr. ncekinin devam deildir. bnl-

Mlakkn ve eseri ile ilgili Fasllarn tertibi blmne baknz. 799 X. Ciltteki konunun devamdr. 800 Bu blmn ba taraf yani 1-106. mucizeler V.Cilttedir. 801 107. Mucize dahil, sonraki mucizelerde numara verilmemitir.

194

Birinci ksm: Nikah dndaki vacibler kinci ksm: Nikahla alakal vacibler kinci Nevi: Ona haram olan eyler Birinci ksm: Nikah dndaki haramlar kinci ksm: Nikahla alakal vacibler nc Nevi: Ona mbah olan eyler Birinci ksm: Nikah dndaki mbahlar802 (1-14) Reslullah (sav)n mucizeleri803

Reslullahn (sav) heyetleri kabul ettii ev Heyetlerle ilgilenenler Reslullahn (sav) hacc ile alakal vazifelendirdii kimseler Reslullaha (sav) dmanlk edenler Reslullaha (sav) sebbedenler Reslullaha (sav) sebbedenlerin katledileceine dair delil Reslullahn (sav) deerinini kk drc ifadeler kullanan veya aka sebbeden zimmnin hkm Reslullah (sav) sebbiyle katledilenlerin miras Reslullahn (sav) hastal ve vefat Reslullahn (sav) kld son namaz

ONDRDNC CLT Reslullahn (sav) vasiyeti Reslullah (sav)n mucizeleri Reslullahn (sav) koyunlar804 Reslullahn (sav) korusu Reslullahn (sav) horozlar Reslullahn (sav) yiyecekleri Reslullah (sav) neye kefenlendii Reslullahn (sav) ykanmas Reslullaha (sav) yazlan mersiyelerden bir nebze Reslullahn (sav) mescidine girenin riayet edecei edepler

802Bu 803Bu

ksmn devam X. Cilttedir. blm XII. Cildin devamdr. 804Konularn seyri asndan buraya uygun dmemekte ve ayn zamanda tekrar oluturmaktadr. Bkz. VII. cilt

195

BBLYORAFYA ACLN, smail b. Muhammed el-Acln, (.1162/1749) Kefl-haf ve mzll-ilbs amme-tehere minel-ehdsi al elsinetin-ns, (I-II), ner. Muhammed Abdlaziz el-Hlid, Beyrut, 1997 AHMED b. Muhammed b. Hanbel, (.241/855) Kitabl-ilel ve marifetr-ricl, thk. Talat Koyiit, smail Cerraholu, Ankara, 1963 AKPINAR, Cemil, cazet, DA, XXI, 394-396 AKYZ, Ali, Abdrrezzk es-Sann, DA, I, 298-299 MD, Ali b. Muhammed el-mid, (. 631/1233) el-hkm f uslil-ahkm, (I-IV), ner. Abdrrezzk el-Aff, Riyad, 2003 ANNN, Muhammed Abdullah, bn Haldun hayatuhu ve trasuhul-ilm, Kahire,1953 AIKKUTLU, Emin, smail, DA, XXIII, 126-127 AYBAKAN, Bilal, Rfi, Abdlkerm b. Muhammed, DA, XXXIV, 395-396 AYCAN, rfan, deolojik Tarih Okumalar, Ankara, 2002 AYDINLI, Abdullah, Ehl-i Hads, DA, X, 507-508 AYN, Eb Muhammed Bedreddin el-Ayn, (.855/1451) Umdetl-kr erhu Sahhil-Buhr (I-XVI), ner. Sdk Ceml el-Attr, Beyrut, 1998 AZMBD, emsl-Hak el-Azmbd, (.1857/1911) Avnl-Mabd, Beyrut, 1415/1994 BAECK, Louis, The Meditterranean Tradition in Economic Thought, New York, 1994

196

BADATLI, smail Paa, (.1920) Hediyyetl-rifn esml-mellifn ve srul-musannifn, (I-II), Beyrut, 1955 BEBEK, Adil, bn iz, DA, XIX, 300 BEDEV, Abdurrahman, Melleftbni Haldun, Kahire 1962 BEGAV, Ebu Muhammed el-Ferr, (. 516/1122) Melimt-tenzl, (I-VIII), ner. Muhammed Abdullah en-Nemr-Osman Cuma-Sleyman Mslim, yry, 1409/1988 BROCKELMANN, Carl, (.1956) Trhul-edebil-Arab, (I-X), ner. Mahmud Fehm Hicz, yry, 1993-1999 BROCKELMANN, Carl, (.1956) Makrz, A, VII, 206-208 BUHR, Muhammed b. smail el-Buhr, (.256/870) et-Trh el-kebr, (I-IX), , el-Cmius-sahh, (I-VIII) ner. Bedreddin etiner, stanbul, 1992 BT, Sad Ramazan el-Bt, el-Fkhus-sre, am, 1991 CHAPRA, M. Umer, slamic Economics: What it is and How it developed. http://eh.net/encyclopedia/article/chapra.islamic, A paper written for EH. NETs Online Encyclopedia of Economic and Business History ETN, Osman, bn Zeble, DA, XX, 458 UHADAR, Mustafa Yiit, smail, bn Tariberd, DA, XX, 385-388 DAVUTOLU, Ahmet, Stratejik Derinlik, stanbul, 2001 DE VAUX, B. Carra, Tefsr, A, XII-I, 117-118 Dirst anil-Makrz, el-Heyetl-Msriyye el-mme litelf ven-ner, 1971

197

DONALD, P. Little, Egypt-slamic Egypt (640-1517), Ed. Carl F. Petry Cambridge Universty Press, 1998 EB NUAYM el-Isfehn, (.430/1038) Hilyetl-evliy ve tabaktl-asfiy (I-X) Msr, ty. EB ZEHRA, Muhammed, (.1974) bn Hazm: haytuhu ve asruh ruhu ve fkhuh, Darul-Fikril-Arab, Kahire, ty. EBUL-MEHSN bn Tarberd, (.873/1470) el-Menhels-sf vel-mstevf badel-vf (I-V), thk. Muhammed Emin, Nebil Abdlaziz, Kahire 1984-1988, (VI-VII) thk. Muhammed Emn, Kahire, ty. , en-Ncmz-zhire f mlki Msr vel-Khire, (I-XVI), thk.Muhammed Hseyin emsddin, Beyrut, 1992 , ed-Delil-f alel-menhelis-sf (I-II), thk. Fehim Muhammed eltt, Mekketl- Mkerreme, 1983 EFENDOLU, Mehmet, Sad b. Mansr, DA, XXXV, 562 FAYDA, Mustafa, bn Hiam, DA, XX, 71-72 , Kitap Tantm-bn shak, AFD, Cilt 23, s. 537-542 ..., Siyer ve Megz, DA, XXXVII, 319-324 ..., Allahn Klc Halid b. Velid, stanbul, 1992 ..., el-Huznin Tahrcinin Neredilmeyen Son Blm, AFD, Cilt 20, s. 173-198 ..., slam Dnyasndaki lk ehir Tarihleri ve bn ebbenin Medine-i Mnevvere Tarihi, AFD, Cilt 28, s. 167-168 GAZZL, Ebu Hamid el-Gazzl, (.505/1111) Fedihul-btniyye, ner. Muhammed Ali el-Kutub, 2001

198

GKHAN, lyas, hdler Devletinin Yklna Sebep Olan ktisad Buhranlar ve Salgn Hastalklar, SSBED, 2007, Say. 17, s. 255-269 GUEST, Arthur Rhuvon, A List of Writers, Books and Other Authorities Mentioned by El Maqrizi in his Khitat, JRAS, 1902, 103-125 GMAN, Osman, Nahiv-Fkh Usl likisi: el-snev rnei, (Doktora Tezi) MSBE, Arap Dili ve Belgat Bilim Dal, stanbul, 2006 HALEB, Nureddin el-Haleb, (.1044/1635) nsnl-uyn f sreti emn elmemn, (I-III), Beyrut, 2004 HAMDULLAH, Muhammed, (.2002) slam Peygamberi, terc. Salih Tu, stanbul, 2001 HANAY, Necattin, XV. Yzyl Dinler Tarihisi olarak Makrz, (Yksek Lisans Tezi) SSBE, Mays, 2008 HASTAOLU, Kadir, Mehur Kratlerden Eb Cafer Krati, (Yksek Lisans Tezi) HSBE, Temel slam Bilimleri ABD, Tefsir Bilim Dal, anlurfa, 1997 HOROVTZ, Yusuf, el-Megz el-la ve mellifha, terc. Hseyin Nassar, Kahire, 1952 http://eh.net/encyclopedia/eh.net/encyclopedia/whaples@wfu.edu (27.12.2009) http://tr.wikipedia.org/wiki/Fkh (27.01.2010) http://www.hayrettinkaraman.net/kitap/gelimeler/0047.htm (27.01.2010) HUZ, Ali b. Muhammed el-Huz, (.789/1387) Muhtasaru tahrcid-dellt es-semiyye al m kne f ahdi Raslillahi minel-href ves-sani vel-amlt e-eriyye, ner. Ahmed Mbrek el-Badd, 1990

199

BN AD, Ebu Ahmed Abdullah, (.365/976) el-Kmil f duafir-ricl, (I-VII), Drul-fikr, ty. BN DIHYE, Ebul-Hattb Mecdddin, (.633/1235) Nihayets-sl f hasisirresl, thk. Abdullah Abdulkadir eyh Muhammed, Katar, 2002 BN HACER, Ebul-Fazl ihbddin, (.852/1449) ed-Drerl -kmine f aynil-mie es-smine (I-V), thk. Muhammed Seyyid, Kahire, 1966 , nbl-umr bi-ebnil-umr, (I-IV) thk.Hasan Habei, Kahire, 1998 , Telhsul-habr f tahrci ehhsi rfiil-kebr, (I-IV), ner. Ebu Asm Hasan b. Abbas b. Kutub, 1995 , el-Mecmaul-messis lil-mucemil-mfehris, (I-IV) ner. Yusuf Abdurrahman, Beyrut, 1992-1994 BN HALDUN, Ebu Zeyd Veliyyddin, (.808/1406) Kitbl-iber dvnlmbtedei vel-haber f trhil- Arab vel-Berber ve men sarahm min zevienil-ekber, Ner.Hall ehde-Sheyl Zekkr, (I-VIIII), Beyrut, 1996 , Tarhubni Haldn, (2208 sayfa-PDF) ner. Eb Sheyb el-Kerm, Beytl-efkr ed-devliyye, ty. , Mukaddime, (I-II), terc. Sleyman Uluda, stanbul, 1982 BN HALLKN, Ebul-Abbas emsdddin, (.681/1282) Vefeytl-ayn ve enbu ebniz-zemn, thk. hsan Abbas (I-VIII), Beyrut, 1968 BN HAZM, Ebu Muhammed Ali, (.456/1064) el-Fasl fil-milel vel-ehv vennihal, ner. M.brahim Nasr-Abdurrahman Umeyre, (I-V), Riyad Cidde, 1982 BN HBBN, Ebu Htim el-Bst, (.354/965) el-Mecrhn minel-muhaddisn, thk. Hamdi b. Abdlmecid b. smail, 2000 , Kitbs-sikt, (I-X), ner. Muhammed Abdlmud Hn, 1973

200

BN HAM, (.218/833) es-Sre en-nebeviyye libni Him, (I-IV), ner. mer Abdsselam et-Tedmr, Beyrut, 1990 BN SHAK, (.151/768) es-Sre en-nebeviyye libni shk, (I-II), ner. Ahmed Ferd el-Mezd, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut, ty. BN KAYYM el-Cevziyye, (.751/1350) Zdl-med f hedyi hayril-ibd, (I-IV) thk. Abdrrazzk el-Mehd, Beyrut, 2005 BN KESR, Ebul-Fid mdddin, (.774/1373) el-Bidye ven-nihye, (I-XXI) thk. Abdullah b. Abdlhasen et-Trk, 1998 , el-Fusl f sretir-rasl, thk. Muhammed el-d el-Hatrv-Muhyiddin el-Mest, Beyrut, 1996 , Tefsrul-Kurnil-azm, (I-VIII), thk. Sm b. Muhammed es-Selme, Riyad, 1999 BN MANZR, (.711/1311) Lisnl-Arab, (I-VI), Drul-marif, Kahire, ty. BN SAD, (.230/845) Kitbt-Tabakt el-kebr, (I-XI), thk. Ali Muhammed mer, Kahire, 2001 BN SEYYDNNS, (.734/1334) Uynl-eser f fnnil-megz ve-emilves-siyer, (I-II), Muhammed el-d el-Hatrv-Muhyiddin Mest, Mektebet drit-trs-Mektebetbni Kesr, ty. BN TEYMYYE, (.728/1328) Takrbs-Srimil-mesll al tmir-resl, ner. Slih es-Sv, ty. BNL-CEVZ, (.597/1201) Kitbl-Mevdt minel-ehds el-merft, (I-IV), thk. Nureddin Boyaclar, ty. BNL-CEZER, (.833/1429) Gyetn-nihye f tabaktil-kurr (I-III), Kahire 1932

201

BNL-ESR, (.630/1233) el-Kmil fit-trh, (I-XI), thk. Ebul-Fid Abdullah el-Kd, Beyrut, 1987 BNL-MD el-Hanbel, (.1089/1679) ezertz-zeheb f ahbari men zeheb, (I-IV), Darul-Ktbl-lmiyye, Beyrut, ty. BNL-MLAKKIN, (.804/1401) Gyets-sl f hasisir-resl, thk. Abdullah Bahruddin Abdullah, Beyrut, 1993 BNS-SALH, (.643/1245) Ulml-hads, ner. Nureddin Aster, Dmak, 1986 BNS-SAYRAF, Hatb el-Cevher, (.900/1495) Nzhetn-nfus vel-ebdn f tevrhiz-zemn, (I-IV), thk. Hasan Habei, Kahire, 1970-1994 LHAN, Avni, Btniye, DA, V, 190-194 PRL, Mehmet, el-Htatl-Makrziyye, DA, XVII, 402-404 ZG, Cevat, Haleb, Nureddn, DA, XV, 232-233 ZMRL, smail Hakk, (.1946) Siyer-i celile-i nebeviye-mukaddimt, stanbul, ty. ZZEDDN, Muhammed Kemaleddin, el-Makrz merrihan, Beyrut, ty. KALKAEND, (.821/1418) Subhul-a f snatil-in, (I-XV), ner. Muhammed Hseyn emsddin, Beyrut, 1987/1407 KALLEK, Cengiz, Hisbe, DA, XVIII, 133 , Asr- saadette Piyasa-Ynetim likisi, stanbul,1997 KANDEMR, M. Yaar, Dvud b. Muhabber, DA, IX, 35-36 , bn Seyyidnnas, DA, XX, 316-317

202

, Bezzr, DA, VI, 113 KARAARSLAN, Nasuhi nal, bn Dreyd, DA, XIX, 416-419 KTP eleb, (.1067/1657) Kefzznn an esmil-ktb vel-fnn, (I-II), Dru ihyi trs el-Arab, Beyrut, ty. KEHHLE, mer Rz, (.1987) Muceml-mellifn tercim musannfil-ktb el-Arabiyye, (I-IV), Messesetr-risle, ty. Kitb- Mukaddes, Kitb- Mukaddes irketi, stanbul, 1995 KKSAL, M. Asm, (.1998) slam Tarihi, (I-VII), stanbul, 1987 KUD, (.454/1062) Uynl-merif ve fnn ahbril-halif, thk. Cemil Abdullah Muhammed el-Msr, 1995 KURTUB, Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, (.671/1273) el-Cmi liAhkmil-Kurn, (I-XXIV), thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk, Beyrut, 2006 KURTULU, Rza, bn Zahre, DA, XX, 455-456 MAKRZ, (.845/1442) el-Beyn vel-irb ammen f ard Msr min kabililarb (Resill-Makrz iinde) thk. Ramazan el-Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998 , el-lmm bi-ahbri men bi-ardil-Habeeti min mlkil-slm (Resill-Makrz iinde) thk. Ramazan el-Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998 , el-re vel-m f halli luzil-m (Resill-Makrz iinde) thk. Ramazan el-Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998

203

, el-Maksds-seniyye f marifeti ecsmil-madeniyye (ResillMakrz iinde) thk. Ramazan el-Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998 , en-Niz vet-tehsum fm Ben meyye ve Ben Him (ResillMakrz iinde) thk. Ramazan el-Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998 , en-Nkdl-slmiyye el-kadme (Resill-Makrz iinde) thk. Ramazan el-Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998 , Hrsun-nfs el-fdla al bekiz-zikr (Resill-Makrz iinde) thk. Ramazan el-Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998 , Husll-inm vel-meyr f sli htimetil-hayr (Resill-Makrz iinde) thk. Ramazan el-Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998 , Marifet m yecib li-lil-beytin-nebev minel-hakk al men adhm (Resill-Makrz iinde) thk. Ramazan el-Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998 , Nahl iberan-nahl (Resill-Makrz iinde) thk. Ramazan el-BedrAhmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998 , Tecrdt-tevhd el-mfd (Resill-Makrz iinde) thk. Ramazan el-Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Drul-Hads, Kahire,1998 , Davus-sr f marifeti haberi Temm ed-Dr, ner. Muhammed r, ty. , Drerl-ukdil-feride f tercmil-aynil-mfde (I-IV), thk. tlk. Mahmud Cell, Beyrut 2002

204

, el-Meviz vel-itibr bi-zikril-htat vel-sr (I-III), thk.Muhammed Zeynuhum, Medha e-arkv, Kahire, 1998 , el-Mukaffl-Kebr, (I-VIII), thk. Muhammed el-Yalv, Beyrut, 1991 , es-Slk f marifeti dvelil-mlk, (I-IV), thk. M.M. Ziyde 19341958, Said Abdlfettah Aur Kahire 1970-73 , setl-mme bi-kefil-umme, thk. Ysir Seyyid Slihn, yry., 1999 , mtul-esm bim lir-resli minel-ebni vel-ahvli vel-hafedeti velmet, (I-XV), thk. Muhammed Abdlhamid en-Nmeys, Beyrut, 1999 , ttizul-hunef bi-ahbril-Ftmyyn el-hulef, (I-II), thk. Cemaleddin eyyl, Kahire, 1996 , ez-Zehebl-mesbk f zikri men hacce minel-hulef vel-mlk, thk. Cemaleddin e-eyyl, yry., 2000 , Msevvedet Kitabil-Meviz vel-itibr bi-zikril-htat vel-sr, thk. Eymen Fuad Seyyid, Londra, 1995 el-Muceml-Vast, (I-II), stanbul, 1996 MNAV, (.1031/1622) Feyzl-kadr erhul-Cmiis-sagr, (I-VI), Msr, 1356 NALLNO, Carlo A., slam Hukuku terc. Akif Erginay, AHFD, C.11 Say 1, 1954, 543-562 NSIR b. Muhammed b. el-Ahmed, el-mm el-Makrz, http://alahmad.com/node/76 (27.12.2009) ORMAN, Sabri, ktisat, Tarih ve Toplum, stanbul, 2001 Z, aban, lk Siyer Kaynaklar ve Mellifleri, (Doktora Tezi) ASBE, slam Tarihi ve Sanatlar ABD, Ankara, 2006,

205

ZDEMR, Mehmet, bn Dhye el-Kelb, DA, XIX, 413-414 , Siyer Yazcl zerine, Milel ve Nihal-nan Kltr ve Mitoloji Aratrmalar Dergisi, cilt 4, say 3 Eyll-Aralk 2007, 129-162 ZEL, Ahmet, bnl-Mlakkn, DA, XXI, 150-152 POLAT, Selahaddin Ebn b. Osman b. Affan, DA, X, 66-67 RZ, Fahreddin er-Rz, (.606/1210) el-Mahsl f ilmi uslil-fkh, (I-VI), thk. Cbir Feyyz el-Alvn, ty. Resill-Makrz, thk. Ramazan el-Bedr-Ahmed Mustafa Ksm, Kahire,1998 SAKALLI, Talat, bn Battl el-Kurtub, DA, XIX, 360-361 , bn Kutluboa, DA, XX, 153 SANDIKI, Kemal, lk Asrda slam Corafyasnda Hadis, Ankara, 1991 SEHV, (.902/1496) Ebul-Hayr emsddin, ed-Davl-lmi li-ehlil-karnittsi (I-XII), Beyrut, 1992 SERDAR, Murat, bn Hazmn Kelm Grleri, (Doktora Tezi) ESBE, Kayseri, 2005 SEZGN, Fuad, Trht-trs el-Arab, (I-X), Riyad, 1991 SEYYD, Eymen Fud, Makrz, DA, XXVII, 448-451 SYT, Ebul-Fadl Celleddin, es-Syt, (.911/1505) Husnl-muhdara f trhi Msr vel-Khira, (I-II), thk. Muhammed Eb Faysal brahim, yry., 1967 , Tedrbr-rv f takrbin-Nevev, (I-II), tlk. Ebu Abdurrahman Salh, Beyrut, 1996 , el-tkn f ulmil-Kurn, ner. Mustafa eyh Mustafa, Beyrut, 2008

206

SHEYL, Abdurrahman es-Sheyl, (.581/1186) er-Ravdul-nf f erhisSretin-nebeviyye, (I-VII), Kahire, 1967 ARN, Abdlvehhb e-arn, (.973/1565) el-Mznl-kbr, terc. A.Faruk Meyan, stanbul, 1980 M, Muhammed b. Yusuf e-m, (.942/1535) Sbll-hd ver-red f sreti hayril-ibd,(I-XII), thk. Mustafa Abdlvahid, Kahire, 1997 EHRSTN, Ebul-Feth Muhammed Abdlkerm, (.548/1153) el-Milel vennihal, (I-II), Beyrut, 1986 EKER, Mehmet, Hilat, DA, XVIII, 22-25 ENEL, Abdlkadir, bn Merdye, DA, XX, 184-185 EVKN, (.1250/1834) el-Bedrut-tli bi-mehsini men badel-karnis-sbi, (I-II), Kahire, 1929 EYYL, Cemaleddin, Melleftl-Makrz es-sara (Dirst anil-Makrz iinde) yry., 1971 RZ, brahim b. Ali b. Yusuf e-rz, (.475/1083) Tabaktl-Fukah, Darul-Kalem, Beyrut, ty. TABER, Ebu Cafer Muhammed b. cerr et-Taber, (.310/923) Trhurusl vel-mlk, (I-XI), thk. Muhammed Ebul-Fazl brahim, Drul-merif, ty. , Cmiul- beyn an tevli yil-Kurn, (I-XXVI), thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk, Kahire, 2001 TAHHN, Mahmud et-Tahhn, Uslt-tahrc ve dirsetil-esnd Riyad, 1996 TAN, Muzaffer, smailiyyenin Teekkl Devri, (Doktora Tezi) ASBE , Temel slam Bilimleri-slam Mezhepleri Tarihi ABD, Ankara, 2005

207

TANC, Muhammed b. Tavit et-Tanc, et-Tarifbibni Haldun ve rhletihi garben ve arken, Kahire, 1951 TANYU, Hikmet, By, DA, VI, 501-506 TAKPRZDE Ahmed, (.968/1561) Mifthus-sade ve misbhus-siyde f mevztil-ulm, (I-III), Beyrut, 1985 TRMZ, (.279/892) e-emill-Muhammediyye vel-hasil el-Mustafaviyye, ner. Muhammed Abdlaziz el-Hlid, Lbnan, 2006 TOPALOLU, Nuri, bn Askir, Ebul-Ymn, DA, XIX, 325 TRER, Osman, Eb Nuaym el-sfahn, DA, X, 201-204 ULUDA, Sleyman Kueyr, AbdlKerm b. Hevzin, DA, XXVI, 473-475 UZUNPOSTALCI, Mustafa, Bulkn, mer b. Rasln, DA, VI, 410-411 NAL, smail Hakk, bnl-Haydr, DA, XXI, 79 NER, Mehmet Orhan, Memluklarda Dn ve Adl Kurumlar, (Doentlik Tezi), Erzurum, 1978 YARDIM, Ali, Peygamberimizin emili, stanbul, 1998 YAAROLU, Kamil, bns-Sabb, DA, XXI, 182-193 YAVUZ, Salih Sabri, sferyn, Eb shak, DA, XXII, 515-516 YENER, Celal, Hz. Muhammed ve Yaad Hayat, FAV, stanbul 2000 YT, smail uhadar, Mustafa, bn Tariberd, DA, XX, 386 YT, smail, Memlkler, DA, XXIX, 94-95

208

ZAMECHE, Salah, Muslim Historians Foundation for Science Technology and Civilisation (Chief Editor: Mohamed el-Gomati) Manchester, January, 2007 ZEHEB, (748/1347) Mznl-itidl f nakdir-ricl, (I-IV), thk. Ali Muhammed el-Bicv, Beyrut, ty. ZEMAHER, Ebul-Ksm Crullah ez-Zemaher, (.538/1143) el-Kef an hakiki gavmizit-tenzl ve uynil-ekvl f vchit-tevl, (I-IV), ner. Muhammed Abdsselm hn, Beyrut, 2006 ZRKN, Muhammed Abdlazm ez-Zrkn, Menhill-irfn f ulmilKurn, (I-II), ner. Fevvz Ahmed Zemerl, Beyrut, 1995 ZRKL, el-Alm kms tercimil-eherir-ricl ven-nis minel-Arab velmstaribn vel-msterikn, (I-VIII), Beyrut, 2002 ZYDE, Muhammed Mustafa, el-Merrihun fi Msr fil-karnil-hmis aar elmlad, Kahire, 1949 , Tarihu hayatil-Makrz (Dirst anil-Makrz iinde) yry. 1971 ZBEYR b. Bekkr, (.256/870) Ahbrul- muvaffakyyt, Badat, 1972

209