Mirko

vraki

ta su neuroze?
Drngo izdanje

BEOGRADSKI

IZDAVACKO-GRAFICKI B e o g r a 1977.

ZAVOD

Predgovor

U razvoju n a e p o s l e r a t n e p s i h i j a t r i j e o b j a v l j i v a n j e k n j i g e pok. d r M i r k a S v r u k i a ta su neuroze? (u izdanju K u l t u r e , B e o g r a d , 1962. godine) p r e d s l a v l j a o j e n e s v a k i d a nji d a t u m koji j e znaio p o e l a k p l o d n o g i znaajnog razvoja n a u k e o n e u r o z a m a kod n a s i s a n j o m e u p o r e d o p o j a a n o i n t e r e s o v a n j e za p s i h o t e r a p i j u k a o p o s e b n u g r a n u p s i h i j a t r i j ske discipline. D v e n o v e k n j i g e u k o j i m a s u se a u t o r i b a v i l i islom p r o b l e m a t i k o m , m a d a o b r a d e n e s v a k a n a specifian nain, od kojih se j e d n a , d r V l a d i s l a v a K l a j n a (Neuroze teurija i klinika praksa) pojavila iste 1962. g u i n e u B e o g r a du i d r S t j e p a n a B e t l h a j m a sa s a r a d n i c i m a (Neuroze i njihovo lijeenje) 1963. g o d i n e u B e o g r a d u i Z a g r e b u , o z n a uvale su, zajedno sa k n j i g o m d r S v r a k i a dufinitivno p u t v r d i v u n j e s a v r e m e n i h p r i n c i p a d i n a m i k i h koncepcija u p s i h i jatriji i psihoterapiji. K a d a se d a n a s knjiga d r M i r k a S v r a k i a ta su n e u r o ze? ponovo t a m p a , o n d a s m a l r a m o d a za ovo posloje d o b i i razlozi koji p r e svegu proizlaze iz k v a l i t e t a knjige koja i d a n a s u p u n o j m e r i zasluuje panju i i z d a v a a i i t a l a k e p u b l i k e (knjigu S i a su neuroze? ve j e d a v n o r a s p r o d a la), kao to je ovu panju izazvala o p r a v d a n o p r e p e t n a e s t godina. N e t r e b a z a b o r a v i t i d a e ovaj p r v e n a c m e u knjigam a o n e u r o z a m a kod nas n e s u m n j i v o i d a n a s kurisno delovati nu nau izvornu j u g o s l o v e n s k u , jo u v e k o s k u d n u l i t e r a t u r u iz oblasti n a u k e o n e u r o z a m a i p s i h o t e r a p i j e . Ko je z a p r a v o b i o M i r k o v r a k i ? O d n e g o v a n puznatug srpskog s l i k a r a u Bosni T o d o r a S v r a k i a , slikar, M i r k o S v r a k i , k a o izuzetno i n t e l i g e n t a n mlad u b d a r e n gotovo p o d j e d n a k o i za n a u n i i za umetniki bio j e godinarna zapaen a s i s t e n t N e u t u p s i h i j a t r i j s k e 5 u kui i sam ovek, razvoj, klinike

u B e o g r a d u . N e p o s r e d n o p r e d svoju p r e r a n u s m r t , u 45. godini ivota i z a b r a n je 1962. g o d i n e za d o c e n t a n a psiholokoj k a t e d r i Filozofskog f a k u l t e t a u B e o g r a d u , g o t o v o u isto v r e m e k a d a j e izala iz tampe k n j i g a Sta su neuroze? Nije stigao ni da se d o v o l j n o p o r a d u j e svojim z a s l u e n i m u s p e s i m a k a d a ga je naprasna s m r t zaustavila u daljem usponu. R a n o z a i n t e r e s o v a n za F r o j d o v u p s i h o a n a l i z u i i n t i m n o joj u p r i l i n o j m e r i p r i v r e n , p r o u a v a j u i g o d i n a m a gotovo s v e to j e S i g m u n d F r o j d n a p i s a o , p o t e n o s e zalaui za p r i n c i p k o j i je i n j e g o v uitelj i n e k a d a n j i u p r a v n i k N e u r o p s i h i j a t r i j s k e k l i n i k e u B e o g r a d u V l a d i m i r Vuji u v a a v a o , d a s e m o e k r i t i k o v a t i s a m o ono to s e p r e t h o d n o do d e t a l j a u p o z n a l o , M i r k o Svraki j e s t e k a o v r l o solidno t e o r i j s k o z n a n j e iz p s i h o a n a l i z e . O v o z n a n j e dolazi d o izraaja n a r o i t o u p r v o m d e l u k n j i g e u k o m e Se a u t o r b a v i o d n o s o m F r o j d o v o g uenja p r e m a ostalim savremenim shvatanjima, podvrgavajui p s i h o a n a l i z u o p r a v d a n o j kritici s v u d a t a m o g d e j e ona p r e l a z i l a e m p i r i j s k u o b l a s t p r a k t i n o g r a d a sa p a c i j e n t i m a i u p u t a l a s e u n e p l o d n a i d o b r i m d e l o m n e t a n a filozofska i kulturoloka uoptavanja. Iako prlstalica psihoanalize koju je neprestano proverav a o u p r a k s i {bio j e i z v r s t a n p s i h o t e r a p e u t , p o r e d H u g a K l a j n a i V l a d i s l a v a K l a j n a , j e d a n od n a j b o l j i h k o j e s m o imali), M i r k o Svraki je ostao, k a o to s m o to r e k l i , s t a l n o b u d a n i k r i t i a n p r e m a o n i m p o s t a v k a m a p s i h o a n a l i z e k o j e su m u izgledale s u m n j i v e ili n e o d r i v e . a k i p r e m a E d i p o v o m k o m p l e k s u , t o m k a m e n u - t e m e l j c u , ali u isto v r e m e i kam e n u s p o t i c a n j a svakog onog koji se p s i h o a n a l i z o m ozbiljn o b a v i o , Svraki j e p r i m e r n o k r i t i a n , n a r o i t o u poglavlju Drutveni faktori koji p o s r e d n o utiu n a irazvoj d e t e t a , k o m e se n e bi ni d a n a s i m a l o ta m n o g o d o d a t i , a s i g u r n o n i t a se n e bi s m e l o oduzeti. O n o to se u o d n o s u n a E d i p o v k o m p l e k s esto z a b o r a v Ija, a to j e jos K a r e n H o r n a j , v e r o v a t n o p r v a , pronicljivo p r i m e t i l a , o e m u i Svraki u p o m e n u t o m p o g l a v l j u r a s p r a v lja, j e s t e injenica d a p r e v e l i k a t e n j a d e t e t a za m a j k o m (neka j e to u p r a v o m u k o dete) n e m o r a d a znai, i esto u o p t e n e znai I j u b a v , p o g o t o v o n e e r o t s k o - s e k s u a l n u Ijubav, ve j e o v a l j u b a v p r e s v e g a izraz n e s i g u r n o s t i , u g r o e n o s t i i straha deteta usled neprijatnih iskustava koje je imalo van p o r o d i c e (na ulici, u koli itd.), p a ak i u p o r o d i c i sa onim 6

d r u g i m r o d i t e l j e m . N a vie m e s t a u knjizi osea se d a j e K a r e n H o r n a j izvrila uticaj n a M i r k a S v r a k i a i d o p r i n e l a k o r i s n o m z a u z i m a n j u p r a v o g r a s t o j a n j a u odnosu n a F r o j d a . O v o se n a r o i t o d o b r o vidi u z a u z i m a n j u o d l u n o g i j a s n o g s t a v a p r e m a p s i h o a n a l i z i k a o frojdizmu, k a o filozofiji k u l t u r e , koja p r e m a S v r a k i u , i n e s a m o p r e m a n j e m u , m a d a ponekad otroumna kao konstrukcija, ne spada u nauku. S v r a k i n a p o e t k u svoje k n j i g e n a j v i e p o l e m i e sa materijali5tikom t e o r i j o m o d r a z a koja j e o e v i d n o u v r e m e n u k a d a je knjiga p i s a n a p r e d s t a v l j a j e d i n i bauk za p s i h o a n a l i z u , p a ovu n e p r e s t a n o s u p r o t s t a v l j a m a t e r i j a l i s t i koj teoriji odraza, o d m e r a v a j u i o p r e z n o ko i m a vie o b j e k t i v n e a n s e d a dobije, a ko da izgubi. Na n e k i m m e s t i m a ova polemika danas deluje naivno i zastarelo. Proteklih petnaest g o d i n a od k a d a j e k n j i g a p i s a n a , p s i h o a n a l i z a j e d o i v e l a i o b j e k t i v n i j e i u s p e n i j e k r i t i k e (nego od m a t e r i j a l i s t i k e t e o r i j e o d r a z a ) i to od s t r a n e b i h e j v i o r i z m a i j o u s p e n i j e od s t r a n e onih p s i h o a n a l i t i a r a koji su s a m i dolveli p l o d n e p r o m e n e u o d n o s u n a teoriju i p r a k s u p s i h o a n a l i z e . S v e o v e n o v i j e t e o r i j e koje su k r i t i k o v a l e p s i h o a n a l i z u p o t e k l e s u sa Z a p a d a . Na Istoku, u socijalistikim z e m l j a m a , n i j e se b i t n o p r o m e n i o n e g a t i v a n s t a v koji j e z v a n i n a ideologija zauzela p r e m a p s i h o a n a l i z i jo p r e p e d e s e t g o d i n a ( p r a k t i n o p o s l e Lenjinove smrti). U s r e d n j e m delu k n j i g e o p i r n o i d o k u m e n t o v a n o je o p i san genetiki razvoj psiholokog rasta odojeta i malog d e teta, n a t e m e l j i m a a n a l i t i k o g uenja, k a o i p o r e m e c a j i o v o g r a z v o j a sa d a l e k o s e n i m p o s l e d i c a m a u i z g r a i v a n j u linosti i o n o g a to se j o u v e k n e o d r e e n o d e f i n i e k a o k a r a k t e r . O v a k a v p r i k a z p o m e n u t o g r a z v o j a n a r o i t o m o e da b u d e k o r i s t a n p e d i j a t r i m a , p e d a g o z i m a , d e c j i m p s i h i j a t r i m a , ali p r e s v e g a s v i m r o d i t e l j i m a i o b r a z o v a n i m l a i c i m a koji s u u s t a n j u d a p r a t e n a u n o t e m e l j n o , ali p r i s t u p a n o izlaganje Mirka Svrakia. D r u g i d e o k n j i g e , u k o m e s e a u t o r z a d r a v a n a pojedinim o d r e d e n i m oblicima p s i h o p a t o l o k i h z b i v a n j a (prisilne n e u r o ze, h i s t e r i j a itd.), m a n j e j e z a n i m l j i v i m a n j e p o l e m i a n . U n j e m u se iznosi n a d i d a k t i a n nain, u s t i l u izlaganja iz boljih p s i h i j a t r i j s k i h u d h e n i k a o d r e d e n a s i m p t o m a t o l o g i j a bolesti, sa n j e n i m k a r a k t e r i s t i k a m a i o b j a n j e n j i m a . M e s t i m i n o se ini da su pojedini d e l o v i k n j i g e pisani u u r b i , o t u d n e j a s 7

n o s t i , nedoreenosti, i s p r e k i d a n o s t i , d o s t a k r a t k i h r e e n i c a koje samo nagovetavaju ta je pisac hteo da kae. S obzirom d a j e u v r e m e p i s a n j a k n j i g e sve bio b o l e s t a n i d a j e n e p o s r e d n o posle o b j a v l j i v a n j a n a p r a s n o u m r o , p o m e n u t i n e d o s t a c i u knjizi n a l a z e s v o j e p r i r o d n o o b j a n j e n j e . O n o t o i p a k i o v o m d e l u k n j i g e , kao, u o s t a l o m , i knjizi u celini d a j e o d r e d e n u v r e d n o s t , to j e s a v r e m e n i p s i h o d i n a m i a n p r l s t u p s v a k o j v r s t i n e u r o z e , k a o i n e u r o z a m a u celini; o v a k a v p r i s t u p , osim t o j e d o b i o u sloenosli, nitu nije n i d a n a s i z g u b i o od svoje a k t u e l n o s t i i v r e d n o s t i . N a v i e m e s t a u knjizi pisac ovog p r e d g o v o r a (koji j e u isto v r e m e i r e d a k t o r ) d o p u s t i o j e s e b i p r i m e d b e , d o p u n e , i s p r a v k e za k o j e je s m a t r a o da su n e o p h o d n e i a d e k v a t n e p o j e d i n i m izlag a n j i m a M i r k a S v r a k i a . N a d a m o se d a o n e ni u emu n e n u r u a v a j u celinu, ve j o j , n a p r o t i v , d o p r i n o s e , j e r se poziv a j u n a p r o t e k l o v r e m e od p e t n a e s t a k g o d i n a (od k a d a se k n j i g a M i r k a S v r a k i a p o j a v i l a ) , u k o m e su se o d i g r a l e v e o m a znaajne promene i u psihijatriji i naroito u psihoanalizi. Z a k l j u a k koji n a m a u t o r k n j i g e Sta su neuroze? don o s i nosi sve o d l i k e o v e k a M i r k a S v r u k i a . On j e u n j e m u s k r o m a n u p r a v o koliko j e t o p o t r e b n o , k r i t i a n n a nain o b j e k t i v n o g n a u n o g mislioca, n e n a m e l l j i v i u z d r a n k a k a v je i u ivotu bio, o r i g i n u l a n i svoj u v e k k a d a j e to d o p u t a l a i z u z e t n o sloena i b o g a t o m l i t e r a t u r o i n s n a b d e v e n a g r a d a t e m e k o j u je uzeo da o b r a u j e . Govorei o dubinskoj psihoterapiji, zapravo psihoanalizi, a u t o r je ve u u v o d u ovog p o g l a v l j a bio s a e t u j e d n o j f o r m u l a c i j i kojoj se n e bi i m a l o ta n o v o ni d a n a s da d o d a : K a o teorija, o n a ( p s i h o a n a l i z a ) m o e d a b u d e m a n j e ili viSe k r i t i k o v a n a . K a o p r a k s a , o n a se p o k a z a l a efikasnom. M o e mo s a m o na k r a j u d a p r i m e t i m o d a o v a t e r a p e u t s k a e f i k a s n o s t o kojoj a u t o r g o v o r i n i j e b i l a s a m o p l o d p s i h o a n a l i z e ve i svojevrsne psihijatrijske obdarenosti M i r k a Svrakia, izuzetno d o b r o g p o z n a v a o c a n e u r o z a n a i h l j u d i i naih p r i l i k a . I Prim. dr Vladeta Jeroti

Uvod

Uestanost i znaaj
N e u r o z e su v e o m a e s t a p o j a v a d a n a s , a v e r o v a l n o su b i l e i r a n i j e , s a m o o t o m e n e m a p o u z d a n i h p o d a t a k u . D a n a s se r a u n a da od s t o p a c i j e n a t a koji t r a e l e k a r s k u p o m o 75 i s p o l j a v a n e u r o t i n e p o r e m e a j e . O v i p o d a c i o d n o s e s e n a A m e r i k u i o d g o v a r a j u s t a n j u i z 1944. g o d i n e (W. M a l a m u d , M D P r o f e s s o r of P s y c h i a t r y B o s t o n U n i v e r s i t y ) . S o v j e t s k i a u t o r i i g n o r i u o v a j p r o b l e m iz d v a razloga. P r v i j e da s u n e u r o z e p o r e m e a j i k a p i l a listikog d r u t v e n o g p o r e t k a p u n o g d r u t v e n i h s u p r o t nosli, a d r u g i da su t u m a e n j a o p o s t a n k u n e u r o z a potekla na Zapadu, pa s a m i m tim nose idealislika obeleja ( P r o f . A . L u r i a , M o s k v a , 1957). A m e r i k i p o d a c i su g l o b a l n i i n e g o v o r e p o b l i e o v r s t i p o r e m e a j a , k a o ni o populaciji n a kojoj su d o b i v e n e ove vrednosti. N a v e d e n i a u t o r ah j e o b j a v i o u : Personality and behavior disorders, u poglavlju o n e u r o z a m a . Podaci koji se o d n o s e na p o r e m e a j e u v o j s c i S A D ( U S A A r m y ) i s c r p n i j i su. S t o s e t i e p o d a t a j k a iz o s l a l i h z e m a l j a , o n i s u r a z l i iti. A k o s e i z d v o j e k r a j n o s t i u j e d n o m i d r u g o m p r a v c u , ostaje n a m prilicno pouzdan zakljuak: r e l a t i v n o veliki b r o j l j u d i koji se o b r a a j u l o k a r i m a z a p o m o i m a n e u c o tine poremeaje. Ostaje nepoznato koliko ima neurotinih p o r e m e a j a kod ljudi koji se n e obraaju l e k a r i m a . N e m a m o p o d a t a k a o s t a n j u k o d nas. IPojedinci s u u okviru svog uskog interesa sprovodili ankete po raznim p r e d u z e i m a , p a su z b o g t o g u s k o g i n t e r e s a t e a n k e t e i u p o t r e b l j i v e s a m o za c i l j e v e Ikoje s u i m o n i p o s t a v i l i . T a k o s u , n a p r i m e r , u 1959. a n k e t i r a n i r a d n i c i p o n e k i m 9

fabrikama. Nije n a m poznato e m u je ova a n k e t a bila namenjena, jer se a n k e t e rnogu sprovoditi s raznim n a m e n a m a u saglasnosti s pro'blernom koji se izuava. P r e m a p o d a c i m a iz o v e a n k e t e , b r o j n e u r o t i n i h p o r e m e a j a u tirn f a b r i i k a m a k r e e s e i z m e u 2/o i 4/o. O v e c i f r e g o t o v o nita ne govore. P o d p r e t p o s t a v k o m da je dijagnoza n e r v n i h p o r e m e a j a k o j u d a j e l e k a r o p t e p r a k s e v a l i d m a , ,te cifre z n a e da u t o m p r e d u z e u b r o j n e r v n i h p o r e m e a j a toliko iznosi. O v e cifre n e v a e za d r u g o p r e d u z e e iste s t r u k t u r e , a o n e k i m zakljucima o o d n o s u v r s t e posla i pojavi n e u r o t i n i h p o r e m e a j a n e m o e se ni g o v o r i t i . S obzirom n a to d a dijagnoza l e k a r a opte prakse, kad je re o inervnim poremeajima, nije validna, ova m i k r o skopska cifra p o b u u j e s u m n j u d a se n e u r o t i n i pacijenti skrivaju n a s t r a n i c a m a a m b u l a n b n i h iprotokola l e k a r a d r u g i h specijalmosti (najee internista i kardiologa), to j e v e r a n i j e u o e n o p o d o m o v i m a z d r a v l j a i bez a n k e t e . Ako neko bude nameravao da planira psihijatrijsku pomo n e u r o t i n i m a kod nas, m o r a e p r e svega da u s t a novi 'tano b r o j n o stanje p o p r i n c i p i m a s a v r e m e n e s t a tistike, a n e p u t e m prostog zbrajanja dijagnoza. Ovaj glomazni posao morae d a se obavi i u sluaju ako neko b u d e h t e o da p r o u a v a odnos n e u r o t i n i h poremeaja i p r o d u k t i v n o s t i r a d a ili o d n o s n e u r o t i n i h p o r e m e a j a i s t a n j a f o n d o v a Z a v o d a er.a s o c i j a l n o o s i g u r a n j e . S a s t a n o vita u k a z i v a n j a rjomoi n e u r o t i n i m a u BeogTadu i blioj o k o l i n i , z a s a d n e m o e m o d a d o e m o d o (koje d r u g e forojke osim one d o koje dolazimo n a g a a n j e m . To nagaanje odnosi se n a z b r a j a n j e dijagnoza po p r o t o k o l i m a b e o g r a d s k e specijalistike s l u b e i iznosi, s a s v i m h e p r e c i z n o iizev, neuTOza g o d i n j e . O v a c i f r a o k o 120 h i l j a d a d i j i m a v e l i k e nedostat.ko. I z m e u ostalih i to to j e o n a otpriHke tolika i to p r e d s t a v l j a s a m o o n e p a c i j e n t e koji su s e o b r a t i l i l e k a r i m a . A t r i b u t otprilike cifra j e d o b i l a z b o g t o g a t o o n a o b u h v a t a i s l u a j e v e iz n d a l j e n i h k r a j e v a , t o s u iz n j e i z o s t a v l j e n a d e c a i t o mije v o d e n o r a u n a o p a c i j e n t i m a koji se p o n e k o l i k o p u t a pojavijuju u registru. U s v a k o m sluaju, ova n j e n a hipotetina v r e d nost u k a z u j e d a se tom dijagnozom operie n e r a c i o n a l n o i da, p o s v e m u sudei, dijagnoza ima vie nego to 10

ima manifestnih, pravih neuroza. O v a razlika izmeu broja oboljenja i broja dijagnoza potie od nekoliko uzroka, od k o j i h j e , izgleda, najvaniji n e d o v o l j n o p o z n a v a n j e ovog problema.

Stav lekara prema neurozama

U p o t r a z i za o v o m h i p o t e t i n o m v e l i k o m cifrom, koja se s a s t o j i iz m e s r a z m e r e i z m e u ibroja d i j a g n o z a i b r o j a o b o l j e n j a , i k r e e m o s e od a m b u l a n t e l e k a r a o p t e p r a k s e p r e m a specijalistikoj slubi. L e k a r o p t e p i r a k s e iruikovodi s e u s v o m r a d u p o t r e b o m da m e g d e u v r s t i i n e k a i k o z b r i n e s v e o n e s l u a j e v e g d e me m o e da u s t a n o v i z m a k o v e n e k e o r g a m s k e b o l e s t i . O n t o n e i n i s a m , v e v e l i k i ibroj u p u 6 u j e n e u r o l o g u s m o l b o m za p r e g l e d , m i l j e n j e i leenje. O v o s t e r e o t i p no pitanje dobiva esto stereotipan odgovor. N o u r o l o g , usled n e d o s - t a t k a v r e m e n a ili sibog i z v e s n e , tokom vremena steene mehanizacije, poprima sasvim k a r a k t e r i s t i a n n a i n r e z o n o v a m j a . O n zina d a p o [ b o l e s n i kov ivot n e m a opasnosti, a da bi se u to uverio, p r e d u zima niz dopunskih pregleda, tehnikih i laboratorijskih a n a l i z a , i t i m e j e n j e g o v d i j a g n o s t i o k i Tad z a v r e n . O n tada o d r e u j e terapiju. Moglo bi s e reci d a postoji specif i n a neuTotina r e c e p t u r a koja s e s a s t o j i iz j e d n o g relativno m a l o g b r o j a takozvanih trankilizatora iji je z a d a t a k d a p a c i j e n t a s m i r e , to oni u g l a v n o m n e u s p e v a j u . N e m a m o p o d a t a ' k a ikoliko s e svega t o g a g o d i n j e p o t r o i , ali s e s a v e l i k o m v e r o v a t n o o m m o e p r e t p o s t a v i t i d a j e ufcroak o v i h s r e d s t a v a p r e t e r a n . N e u r o l o g zma d a ( o s i m n e k i h ) rveina t i h l e k o v a n e m a t e t n i h p o s l e d i c a , a l i i s t o t a k o z n a d a , m a t a o n p r e p i s i v a o Itoj v r s t i ' b o l e s n i k a , nita i m mee p o m o i . O n isto t a k o z n a d a se p r a v a p o m o n e b i s m e l a d a s a s t o j i lu t o m e d a ise I b o l e s n i k p o d d e j s t v o m tih lekova dri u gotovo meprekidmom p o l u o a m u e n o m s t a n j u , ali p a c i j e n t u i p a k neSto m o r a d a p r e p i S e . T o od n j e g a z a h t e v a l e k a r o p S t e p r a i k s e , t o o d n j e g a o c a k u j e bolesni'k. 11

U z e m l j a m a g d e se m e d i e i n s k o z n a n j e iprodaje dolazi do t r g o v a k e deformacije l a k a r e v e lionosti. Borba s k o n k u r e n c i j o m p o d s l i e g a d a ibude tavremen, vet, lj'ubazan u ophoenju, paljiv p r e m a pacijentu, da reprezentativno i z g l e d a , k a k o o n <tako i n j e g o v a o r d i n a c i j a . S t e p e n n j e g o vog zalaganja odreden je imaterijalnim mogunostima pacijenta. U z e m l j a m a g d e se m e d i c i n s k o z n a n j e n e k r m i p o s t o j e d r u g e o p a s n o s t i po l e k a r a . P o s t o j i o p a s n o s t od k a n celarijske deformacije koja ga p r e t v a r a u inovnika, a njegov odnos p r e m a pacijentu u odnos altcrskog slubenika. S v e to je izvan takvog odnosa i p r e k o toga, on nije o b a v e z a n d a u i n i j e r , u i n i o o n t o ili n e , za tnjega s e subjektivno nisla n e menja. On n e m a nikakve potrebe d a s e u p u l a u r a z m a t r a n j e p a c i j e n t o v e l i n o s t i ikoja s e k r i j e i z a n j e g o v i h s i m p t o m a , j e r itime isamo g u b i v r e m e , dok drugi pacijenti ekaju pred vratima. O rezultatima p r e l a s k a n a r a d p o luiii'ku j o j e r a n o d a s e g o v o r i .

Najee zablude u stavovima lekara opte prakse

Z a b l u d e l e k a r a oprte p r a k s e u r a d u s n e u r o t i n i m pacijentima razliite su i razliitog su porekla. Izdvojiemo dve grupe zabluda. a) P s i h o l o k e z a b l u d e L e k a r j e IU t o k u s v o j i h s k i d i j a u o d a o v e j i o r g a n i z a m i m a n e t o to se n a z i v a p s i h a , on je o l o m e uio i p o l a g a o i s p i t . O n j e uo i o i m e d i c m s k o j p s i h o l o g i j i i p s i hoterapiji, kao o m o d e r n i m i profesionalno moda vanim t e m a m a . O n j e u o o F r o j d u , o Psihoanalizi i Individual7ioj psihologiji Alfreda Adlera. Viljem Mek Dugal duhovito ilustruje d a l j u psihoioiku evoluciju s t u d e n t a m e d i uine: On (student) se o b r a a F r o j d o v o j H t e r a t u r i , ali posle ikraeg v r e m e n a u v i a d a s aijom n e m o e n i t a d a u r a d i , Ui d a n e m o e m n o g o o d t o g a d a p r o g u t a ili, a k o j e p r o g u t a d , d a n e imoe t o d a svairi i o d v r a a s e od n j e r a z o a r a n . I k a d a s e , ikao s v a k i r n l a d o v e k , r a z o a r a z b o g s a z n a n j a d a j e m j e g o v a p r v a l j u b a v ikokota, p r i v u k u g a A d l e r o v i p r i m a m l j i v i pozivi abog tenje d a se oslobodi m u n e neizvesnosti i revoltirajuih tvrdnji koje je kod 12

Frojda samo rnaglovito shvatio. Tada se baca u naruju A d l e r u , u i j e m l u e n j u n e e n a i mila t o ibi v r e d a l o n j e g o v u r n o r a i n u o s e t l j i v o s t , a l i n i b i l o t a t o ,bi o p t e r e t i l u njegov mozak. O v a M u k J D u g a l o v a i p r i m e d b a , a k o s e iz n j e o d s l r a n i pakost, ukazuje da je mlad studemt i lekar u pogledu upozmavanja psihologije i psiliopatologije preputen manje-vie s a m sebi. Iz p o j m o v a k a o to su: oseanje m a n j e vrednosti, Edipov komipleks, k o m p e n z a c i j e , nesvesne psihe, p o t i s k i v a n j a itd. on f o r m i r a uz p o m o filmova, l o m a n a , d n e v n e t a m p e i m i o d e r n e d r a m e s v o j e Snisljenje i iprimenjuje ga (ako ima v r a m e n a ) u objanjavanju p a c i j e n t o v o g p o n a a m j a . Alko t o i n i u o k v h u s v o j e p r i v a t n e z a b a v e , o n d a od t o g a n e m o e d a i m a n i k o t e t e s a m o n s a m , a l i aiko t o s a o p t a v a p a c i j e n t u , o n d a o b a imaju tete. Postoje podaci da takva neoprezna i drastina saoptenja m o g u da izazovu v e o m a b u r n e r e a k c i j e kod bolesnika. O n a su, r a z u m l j i v o , d a l e k o od toga d a otkriju motive pacijentovog izmenjenog ponaanja i pronadu uzroke njegovih s i m p t o m a . T o m o e bolesnika d a ljuti i v r e a , a m a j e e g a z b u n j u j e . T a k v o riirektno s a o p t e n j e n a i l a z i n a e n e r g i a n otipor ili, j o e e , p r o l a z i b e z i k a k vog efekta. Broj lekara amatera u psihologiji n i j e velik, ali j e .Frojd i p a k , podsta'kniut t a k v i m j e d n i m s l u a j e m , n a p i s a o l a n a k O d i v l j o j p s i h u a n a l i z i , u ( k o m e j e n a primeru j e d n e bolesnice ukazao n a tetne posledice takvog ipsihologiziranja.
;

N a j b o l j a p s i h o t e r a p i j a l e k a r a o p t e p r a k s e b i l a bi u tome d a n e aaspiruje bez p o t r e b e I bolesniku mnoga U s u p r o t n a o s e a n j a k o j i h n e u m e d a ga o s l o b o d i , n e g o du g a p a l j i v o s a s l u a i d a m u m i t a me n a t u r a . M n o g k n a e b i t i l a k s e v e od t o g a t o i m s e p r u i l a p r i l i k a d a i z g o v o r e ono to ih titi.^osJujpak_ I r e b a d a j e humari^ a h n i k a d . s e n t i r n e n t a l a i ^ L e k a r j e s e n t i m e h t a l a n n a j e e e Jfad n a i e n a p a c i j e n t a koji i m a iste p r o b l e m e koji i n j e g a tite. b) N e p s i h o l o k e zablude K a o k o n t r a s t o v i m p s i h o l o z i m a a m a t e r i m a s t o j e oni k o j i s m a t r a j u d a s u n e u r o t i n i p a c i j e n t i obimi s i m u l a n t i . S i m u l a c i j a b i u n a j i r e m s m i s l u z n a i l a d a se n e k o p r a v i b o l e s t a n r a d i p o s t i z a n j a n e k o g cilja. Ve s a m o to d a je n e k o p r i t e r a n uza zid d o te m e r e d a se m o r a z a k l a n j a t i 13

iza b o l e s t i u k a z u j e n a n j e g o v u p a s i v m o s t i n e s p o s o b n o s t u r e a v a n j u s o p s t v e n i h p r o b l e m a . S i m u l i r a n j e s e esto mea sa takozvanom sekumdarnom dobiti. Pacijentovo beanje u b o l e s t p r e d s t a v l j a n j e g o v u zatitu od n e e g a to s a m n e m o e ili n e u m e d a r e i . T e k t a d a k a d o n t o svesno p o e n e d a a s o c i j a l n o i s k o r i a v a , m o e s e g o v o r i t i o s i m u l i r a n j u . P r e l a z i i n i j a n s e s u v e o m a i r o k e , pa s e o v i stavovi n e m o g u apriori osuditi. Z a b l u d a l e k a r a i p a c i j e n t o v e okoline d a s u bolesnici s v o j u ibolest u o b r a z i l i d o v o d i d o s a s v i m b e z u s p e n i h p o k u a j a d a Be p a c i j e n t i m a r a z u m n i m r a z l o z i m a d o k a e t o njihovo uobraenje. To je sasvim uzaludan posao, jer bolesnik pati o d n e k e v r s t e s t r a h a koji u n j e m u izaziva napon koji moe da s e odraava u funkciji n e k i h organa. T e s m e t n j e u r a d u o r g a n a bolesnik realno i osea. Zbog toga n e p o m a u ni lepe n i emergine rei d a treba t o s u z b i t i . T o e k o n a n o d o v e s t i d o t o g a d a e p a c i j e n t i z g u b i t i p o v e r e n j e ,u o n o g a k o m u t e s a v e t e d a j e , j e r o n t o i s a m z n a i s u z b i o b l g a k a d bi m o g a o . U k r a t k o , n a s t r a h se n e m o e uticati logikim Tazlozima. Jo jedna Tasprostranjena zabluda lekara 1 pacijen a t a sastoji s e u t o m e t o v e r u j u d a s e ovi poremeaji m o g u izleiti lekovima. Bolesnik u z r o k e svojih s i m p t o m a vidi u o r g a n s k o m o b o l j e n j u svog n e r v n o g s i s t e m a ili d r u gih o r g a n a i oekuje od l e k a r a d a g a od toga oslobodi. On z a h t e v a d a lekaT <to o b o l j e n j e o t k r i j e i l e c i . O n n e z n a da su njegovi s i m p t o m i s a m o o d r a z n j e g o v i h p s i h i k i h k o n flikata, j e r p a r a l e l n o s a s i m p t o m i m a postoje u v e k p o r e meaji ponaanja, poremeaji u regulisanju licnih, p o r o dinih i drutvenih odnosa, poremeaji oseajnog i nagons k o g i v o t a , p o r e m e a j i u v o e n j u i v o t n e linije. P a c i jent j e toliko opsednut svojim simptomima d a ove druge p o r e m e a j e n e z a p a a i n e sluti o njihovoj povezanosti sa s i m p t o m i m a . O n n e d o l a z i l e k a r u d a s e a l i kaiko n e m o e d a se nosi s mekirn p r o b l e m o m , d a j e n e z a d o v o l j a n s v o j o m okolinom i ivotom uopte nego s e ali n a druge stvari: n a glavobolju, nesvesticu, malaksalost i mnoge druge pojave, za koje trai odgovarajui lek. A k o su njegovi s i m p t o m i psihiki, t j . a k o se plai p r e l a s k a p r e k o ulice, o t r i h p r e d m e t a , ili m o r a d a n e p r e s t a n o ini n e k e r a d n j e i(da p e r e r u k e , j e r m u n i j e n i t a d o v o l j n o i s t o p a 14

t o p r a n j e n e p r e s t a n o m o r a d a p o n a v l j a , ili a k o m o r a d a b r o j i s v e t o v i d i , ili m u n a v i r u n e k e m i s l i od k o j i h n e moe d a se odbrani) onda je n j e m u jo i razumljivo to ga lekar pita o njegovim linim problemima i odnosima. Bolesnik koji oseca t e l e s n e legobe n e m a p o v e r e n j a u lek a r a koji g a p i t a kojeta, k a o n a p r i m e r : Ikakvi su o d n o si u n j e g o v o m b r a k u , k a k v o m u j e Ibilo d e t i n j s t v o , o d n o s p r e m a b r a i , s e s t r a m a , r o d i t e l j i m a i d r u g o v i m a , j e r o n n e v e r u j e d a to rnoe i m a t i v e z e s n j e g o v i m b o l o v i m a u elucu, glavi i u predelu srca. Iz o v o g t o j e r e e n o h e t r e b a z a k l j u i t i d d l a k a r i opte p r a k s e samo gree. Staloen i zreo lekar, trazumljivo, zna dosta i o ivotu i u m e e d a svede n a p r a v u rneru svoj s t a v p r e m a ovim p o j a v a m a . O n t r e b a d a uoi ono t o j e z a j e d n i e k o s v i m n e u r o z a m a : tenju zq gasivizacijom, i d a s e p r o t i v r i j e b o r i . N e u r o t i a r u (koji t e i d a s e p a s l v i z i r a d o t e m e r e d a n e u e s t v u j e vie ni u ifemu n e p o m a u n i u b e i v a n j a ni lekovi. T u iterapija t r e b a d a po&ne s a k t i v i z a c i j o m , a a k t i v i z a c i j a s e n e p o s t i e k o m a n dom ve strunim n'eutralisanjem suprotnih tenji, elja i i m p u l s a Ikoji u b o l e s n i k u p o s t o j e . ' M e u t i m , t o Re n e p o s t i e n i l a k o n i ibrzo, p a 'zbog itoga l e o n j e n e u r o z a p r e d stavlja najsloeniji zadatak u medicinskoj praksi i(Joseph Furst, Nevrotik, ego sreda i v n u t r e n i mir, Moskva, 1957). I z o v o g p r o i z l a z i d a l e k a r o p t e p r a k s e n e t r e b a d a o e k u j e d a e n e u r o l o g za Ikratko v r e m e s t v o r i t i u d o , j e r ovaj e s t o i m a a v o d i v e l l k u b o r b u sa u s t a l j e n i m pogrenim predstavama, navikama i ustaljenim pogrenim reakcijama ovih bolesnika.

Lekari specijalisti i njihov stav prema neurozama

Orijentaeija i stav specijalista je raznolik i nejednoobrazan. T o dolazi o t u d a to specijalnost p o d r a z u m e v a d v e grane: neutologiju i psihijatriju. Savremeni specijalisti j e d n u od ovih g r a n a z a n e m a r e i o p r e d e l e s e za d r u g u . Oni koji se p r i k l o n e neurologiji v r e m e n o m p o t p u n o zan e m a r e psihijatriju, p a se u svom znanju o neurozama izjednauju s lekarima opte prakse i drugim obrazovanim 15

laicima. Psiholozi n e l e k a r i pozmaju p r o b l e m n e u r o z a z n a t no bolje n e g o neurolozi. Psihijatri opet n e m a j u j e d n o obrazna shvatanja, miljenja i iskustva s neurozama, budui d a d o d a n a s u n a u n o m svetu nije ipostignuta p u n a saglasnost u gleditima. Ta nesaglasnost potie otuda to je tumaenje o postanku neuroza vezano s tumaenjem r a z v i t k a linosti, a t o opet vodi d o t u m a e n j a razvitka drutva, to je direktno povezano s politikim stavovima. Z b o g toga, a i inae, m e u l e k a r i m a kojdma j e psihijatrija struka, n e postoji j e d n o o b r a z n o gledite k a k o u p o g l e d u postanka i prirode neuroza tako ni u pogledu njihovog l e e n j a . P s i h i j a t r i k o j i s e ne bave iskljuivo neurozama (to j e za n a e p r i l i k e jo u v e k velik luksuz) n e m o g u d a prate ta je danas aktuelno, a ta j e ve prevazdeno i odbaeno. Oni se obino opredele za j e d n o shvatanje i po n j e m u se o r i j e n t i u . T o k o m v r e m e n a to ih vodi u s h e m a t i z a m i uoptavanje. To opet i m a praktine posledice po p o s t u p a k s bolesnicima: j e d n i se zalau z a p o v e a n j e b r o j a postelja, drugi se apsolutno protive bavljenju neurotinih b u l e s n i k a p o b o l n i e a m a , trei s u za i n d i v i d u a l n u terapiju, etvrti za grupnu, neki preporuuju osnivanje savetuvalita itd. O v a k v o arenilo s h v a t a n j a p r e d s t a v l j a s m e t n j u , k o j a n e bi s m e l a d a b u d e n e p r e m o s t i v a m a k a r u b u d u e a k o j e v e to d a n a s . i l

Najcelishodniji stav o ovom problemu kod nas

N e u r o t i a n ovek je u p r v o m r e d u heefikasan ovek. O n je neefikasan n a s v a k o m polju: u svojoj porodici, u b r a k u , n a r a d n o m m e s t u . Iz s a s v i m s u b j e k t i v n i h r a z l o g a , on p o d b a c u j e m a g d e d a se pojavi, a n j e g o v a reenja i rezultati su ispod nivoa proseka. T o nije posledica njegove s m a n j e n e inteligencije ve s m a n j e n e sposobnosti za reavanje radnih i linih problema. T o m e je uzrok niz faktora, k o j i m a 'e s e b a v i t i o v a k n j i g a . N e u r o t i n i l j u d i s e p o n a aju, r a d e i ive k a o osobe p o d optereenjem. O v a o p t e r e e n j a i z v i r u iz s v a k o d n e v n o g i v o t a , u k o m e s e o n i s m a n j e ili v i e n e u s p e h a s n a l a z e . O s nova naeg slubog uspeha u ieenju neuroza potie etuda to se neurozeshvatuju k a o pojedinane pojave, koje lti

lee p o j e d i n e i p r e m a s v o m z n a n j u i n a h o d e n j u . T a k a v n a i n l e e n j a j e o p r u v d a n k a d j e r e o p r e l o m u n o g e ili o k a m e n u u b u b r e g u . K o d n e u r o z a lo nije o p r a v d a n o , jer nije c e l i s h o d n o . A k o bi n a s v a k i sluaj t r e b a l o d a s e u t r o i m i n i m u m od d v a d e s e t a s o v a k v a l i f i k o v a n o g p s i h o t e r a p u e t s k o g rada, o n d a bi se broj tih asova p e n j a o na d e s e t i n e m i l i o n a . T a k a v n a i n r a d a t r e b a l o bi d a s e n a p u s t i a k i u s l u a j u k a d bi b i l o d o v o l j n o l j u d i k o j i bi m o g l i d a ga o s t v a r e . T e i t e p r o b l e m a n e l e i t o l i k o u l e e n j u v e postojeih stanja k o h k o u s p r e a v a n j u njihovog nastajanja. I s k u s t v a iz d r u g i h z e m a l j a ( S A D , E n g l e s k a , K a n a d a ) g o v o r e d a l e e n j e i p r o f i l a k s a n e u r o z a z a h t e v a , n e dndividualni, ve timski rad. T a k v i kvalifikovani timovi sastoje s e o d n a j m a n j e tri lana: psihijatra, psihologa i socijalnog radmika. O v i m t i m o v i m a s e po potrebi prikljuuju i d r u g a lica: p e d a g o g (ako su u p i t a n j u deca i n a s t a v a ) , t e h n i k a l i c a ( a k o j e r e k> p r e d u z e u ili i n d u striji), k o m a n d n i oficir (ako j e re o vpjsci) itd. S u t i n a rada ovih t i m o v a sastoji se: i a) u i s t r a i v a n j u u z r o k a n e u r o t i n i h p o j a v a u d a t o j g r u p i n a o s n o v u s a v r e m e n i h psihololih i statistikih m e toda; b) u o t k l a n j a n j u t i h u z r o k a ; c) u s p e c i f i n o j s e l e k c i j i z a s n o v a n o j ma s p e c i f i n i m testovima. Cilj r a d a o v i h t i m o v a sastoji se, u p r o e n o reeno, u tome da pravi ovek doe na pravo mesto. Ovo istovrem e n o znai d a neefikasan ovek t r e b a da b u d e uklonjen i stavljen n a t a k v o r a d n o m e s t o koje e za njega p r e d s t a v ljati m a n j e o p t e r e e n j e . O v a k a v p o s t u p a k s p r o v e d e n j e u toku p r o l o g r a t a u p o m e n u t i m z e m l j a m a u vojsci i i n d u striji, i d a o je, k a k o to njihovi a u t o r i n a v o d e , odline rezultate. O n je posle rata sprovoen u nizu d r u g i h uatanova i n a raznim poljima ljudske delatnosti. U s a v r e m e n o m d r u t v u n e bi s m e o da o d l u u j e sluaj ni u e m u , niti s e bilo k a k v a p o j a v a m o e izdvojiti i p o s m a t r a t i k a o p r i v a t n a s t v a r p o j e d i n c a , h i l o d a se r a d i o vaspitanju dece, bilo o izboru poziva, uspehu u radu i privredi uopte. I s p u t a s e iz v i d a d a su n e u r o z e s k u p e bolesti. P o r e d m n o g o bolesnikih dana, izostanaka s posla neuroze 17

podrivaju privredu, smanjuju produktivnost rada ne samo pojeddnca ve i g r u p e , p o g a a j u p o d m l a d a k koji se razvija ti n e u r o t i n o j s r e d i n i , a p o s e b n o s t o o d n e u r o t i a r a s t v a raju osobe nezadovoljne sobom, svojim ivotom i svojom okolinom. Cini n a m s e d a b i d a n a s , p r e m a n a i m p r i l i k a m a i potrebama, trebalo to vie izbegavati sistem individualnog bolnikog leenja neuroza. I s k u s t v a iz S A D kau d a neurotian ovek n e treba da b u d e bolniki leen. Ako je smeten U bolnicu, onda je to s a m o privremeno; on tada n e nosi b o l n i k o odelo, n e m a t e m p e r a t u r n e liste, j e r s t a t u s bolesnika p o m a e kultivisanju i fiksiranju njegovih neurotinih tegoba.' Cini n a m s e , d a l j e , d a b i p r a v i p r i s t u p n e u r o z a m a t r e b a l o d a b u d e t i m s k i , a p o l j e d e j s t v a t o g t i m a bili b i : teren, a m b u l a n t n o savetovalite d specijalizovane ustanove za a m b u l a n t n o leenje. S a v r e m e n i psihijatar m o r a d a misli u o k v i r i m a zajednice, n e osvrui se na pacijenta pojedinca; on m o r a d a o d l u i ,do k o j e g r a n i c e s m e d a i z d v o j i p o j e d i n a n i m e d i cinski p r o b l e m . V e o m a j e v a n o da psihijatar b u d e ovek s velikim i n t e r e s o v a n j e m za nain ivota ljudi oko sebe i d a se u s v o m r a d u rukovodi h u m a n i m interesom i socijaln o m ' r a d o z n a l o u . O n je esto stimulabor d r u g i h ljudi. O n je vaspitan da stalno ima u vidu ljudske reakcije u kojima u o a v a emocionalne faktore i s t a v o v e koji se j a v ljaju u svakoj zajednici. A k o se t o m e d o d a i njegovo z n a n j e iz p s i h o s o m a t s k e m e d i c i n e , o n t i m e d o p r i n o s i b o Ijem k o n t a k t u i r a z u m e v a n j u kolega drugih strunosti. Ovakvim r a d o m on prestaje d a bude ovek staticke aktivO v a k a v s t a v j e d a n a s u n o k o l i k o i z m e n j e n , a z a d r a l i su :ga s a m o o r t o d o k s n i p s i h o a n a l i t i a r i . N e k i o b l l c i n e u r o z a , k a o 5to s u akutne a n k s l o z n e neuroze, tee forme fobija, neke reaktivne depres i j e , t e i a k u t n i k o n f l i k t i n a r a d n o m m e s t u ill u b r a k u , z a t i m duga, a neuspena a m b u l a n t n a terapija nekih neurotinih pacij e n a t a ili t z v . g r a n i n i h s l u a j e v a i n a r o t t o s v i t e i o b l i c i n e u r o z a koji se n e m o g u leiti u unutranjosti z e m l j e zbog nedostatka Skolovanih p s i h o t e r a p e u t a , d o v o l j n e s u i ozbiljne i n d i k a c i j e da s e izvri p r i j e m o v a k v l h p a c i j e n a t a u b o l n i c u . I n d i v i d u a l n o i g r u p n o leenje pacijenata obavlja se tada u specijalnim pslhoterapeuts k i m u s t a n o v a m a , k o j e s u s v u d a u l a g a n o m p o r a s t u . ili n a s p e c i j a l n i m p s i h o t e r a p e u t s k i m o d s e c i m a n e u r o p s i h i j a t r i j s k i h o d e l j e n j a ili k l i n i k a k a o Sto tje teluaj k o d n a s . P r i m . red.
1

18

nosti z a t v o r e n i h b o l n i k i h z i d o v a i p o s t a j e o v e k iji je posao znaajan u povienju efikasnosti zdravih ljudi, a n e o p h o d a n ljudima s m a n j e n e efikasnosti. Nasuprot staroj psihijatriji, mlada, dinamika, psihijatrija je najefikasnija ako se primenjuje timski. Njena primena je v e o m a iroka, a u industrijski razvijenim z e m l j a m a n e o p h o d n a . N a d a j m o s e d a 6e u s k o r o j b u d u n o s t i k o d inas p o e t i p r i m e n a s a v r e m e n o g t i m s k o g r a d a u profilaksi, selekciji, k a o i u leenju n e u r o z a . Da d o e do ove p r i m e n e nee odluivati stavovi, shvatanja i elje pojedinih psihijatara, ve aktuelna privredna i d r u t v e n a problematika nae zemlje.

N e k e teorijske napomene
P r o b l e m u neurotinih poremeaja t r e b a prii istorijski. I bez toga istorijskog osvrta m o g u e j e d a s e d a s a v r e m e n a d e f i n i c i j a o v i h p o r e m e a j a , ali t o i t a o c u n e stru&njaku n e bi p o m o g l o da u n a p r e d i svoje znanje. P r i l a z t o m p r o b l e m u m o r a d a b u d e i psiholoki, d a bi s e o n o to se kod neuroza ispoljava moglo razumeti i objasniti. S t a r a psihologija, sluei se u g l a v n o m refleksijom i introspekcijom, n e rnoe tu m n o g o d a n a m pomogne. S p e kulativna psihologija nije zasnivala svoje zakljuke n a iskustvu i e k s p e r i m e n t u . Ona je esto zalazila u reavanje o d n o s a d u e p r e m a .jtelu. O v a j m e t a f i z i k i p r o b l e m je veoma star, njegova je sutina dualistika, a njegovi koreni dospevaju do najprimitivnijih oblika drustvenih zajednica, do perioda animizma, najprimitivnije stepenice psihikog ivota oveka. Dualizam z a d i r e u religiju i ini s a s t a v n i d e o filozofije e v r o p s k i h n a r o d a . N e m a kordsti od n a b r a j a n j a n i p r a v a c a m' njihovih p r e d s t a v n i k a na i j e m s e j e d n o m k r a j u n a l a z e onl koji d a j u p r e d n o s t m a t e r i j i n a d d u h o m , z a t i m oni koji stoje n a sredini, dok n a d r u g o m k r a j u stoje oni koji daju p r e d n o s t d u h u n a d m a t e r i j o m . N e m a za nas koristi od detaljnijeg r a z m a t r a n j a n j i h o v o g u e n j a , k o j e s e e s t o s v o d i n a m a n j e ili v i e uspelu p r i m e n u f o r m a i n e logike i ostalih d e d u k t i v n i h ope2*

19

r a c i j a zaostalih iz s k o l a s t i k o g d o b a . Z a n a e p o t r e b e d o v o l j n o j e d a se k a e da klasina psihologija p r e d s t a v l j a psihologiju svesti i d a ona odrie postojanje nesvesne psihike sadrine. Moderna shvatanja bitno su uzdrmala to gledite. Psihologija nesvesnog predstavlja d a n a s pojam b e z k o g a n e m o e ni d a s e z a m i s l i p s i h o l o k a i p s i h j j a trijska misao. Klasina psihologija s t u d i r a l a je psihike pojave esto kao posebne kategorije ljudskog uma. Na p r i m e r u se to m o e lepo i l u s t r o v a t i . U z m i m o , n a p r i m e r , p r o b l e m volje. Volja je, po klasinoj psihologiji, ona psih i k a d e l a t n o s t k o d k o j e p o s t o j i s v e s t o t o m e d a ja z a i s t a h o u . To znai da volja p r e d s t a v l j a s v e s n u o d l u k u . Z a t i m j e p o k u a n o da se odredi jaina te odluke, d a se izdvoje p o j m o v i k a o t o su slaba volja i jaka volja. Posle se z a l o u p s e u d o p r o b l e m s l o b o d e volje itd. S v e s t o t o m e da ja zaista hou n i j e d o v o l j n a ni za t o d a b a r za pet m i n u t a n a t e r a n e k o g na n e k u delatnost, n a p r i m e r da slua n e k o d o s a d n o p r e d a v a n j e . A l i s a z n a n j e d a s e iz t o g p r e d a v a n j a m o e dobiti pitanje n a ispitu u t i e z n a t n o na voljnu delatnost. Voljna delatnost kao posebna urodena k a t e g o r i j a I j u d s k e p s i h e n e p o s t o j i s a m a p o s e b i v e .u s k l o p u u n u t r a n j i h 7notiua. U o v o m p r i m e r u o n a p r e d stavlja motivacioni proces, u k o m postoji vie e l e m e n a t a : d a se poloi ispit, da se postigne uspeh, da se n a p r e d u j e ' ili d a s e i s t a k n e . A k o s u m o t i v i m e u s o b n o k o o r d i n i r a n i , o n d a se ispoljava voljna delatnost u s m e r e n a ka postizanju cilja. T a k o s h v a e n a volja prestaje da b u d e s t a t i k a funkcija k o j u nije m o g u e definisati, ve postaje dinamian p r o c e s . K o d t a k o z v a n i h b e z v o l j n i h osoba n e postoji slabo_st v o l j e v e s u k q b _ i i s p r e t u r a _ n o s t m o t i v a ^ a t a k v e s u u g l a v n o m n e u r o t i n e osoBe. T a m o g d e p o s t o j i i s p r e t u r a "nost m o t i v a n e m a ni slobode volje. Ali taj p o j a m sad biva d r u k i j e osvetljen, n e vie d e t e r m i n i z a m i indet e r m i n i z a m u filozofskom smislu te rei, n e g o u d i n a m i k o m p r o c e s u koordinacije m o t i v a koji p r e d s t a v l j a j u u n u t r a n j e r e g u l a t o r e naeg ponaanja. Cesto ljudi nisu svesni tih m o t i v a , a to se n a r o i t o zapaa u n e u r o z a m a . M o d e r n a psihologija p o s m a t r a psihike funkcije genetiki, studirajui njihovo razvie i n j i h o v u u n u t r a n j u p o vezanost, kao funkcije prilagoavanja spoljnjem svetu. O n a d a l j e s t u d i r a razvitak linosti i p r a t i n j e n o p r i l a g o 20

d a v a n j e z a h t e v i m a realnog ivola. O n a u svom posmat r a n j u n e i z d v a j a t e l o od d u h a n e g o i h u z i m a k a o f u n k c i o n a l n o jedinstvo. O v a k v a s h v a t a n j a naila su na otpor akad e m s k e psihologije, i taj o t p o r jo i d a n a s postoji. Razlog tom o t p o r u najvie se nalazi u p o v r e d i samoljublja, jer n e s v e s n o s t p s i h e p o m e r a o v e k a iz n j e g o v o g a n t r o p o c e n t r i n o g l e i t a u s v e t u , u iji s e c e n t a r o n u d o b n o s m e s t i o . Z a m e r a se d a j e to d e g r a d a c i j a o v e k a , p r i e m u s e on s v o d i n a b i e k o j e ivi p o d d e j s t v o m d u b o k i h n a g o n s k i h m o t i v a koji p o k r e u i o p r e d e l j u j u n j e g o v o s v e s n o p o n a anja. Ovaj otpor predstavlja konzervativizam, bez koga u Ijudskoj istoriji nije prolo ni j e d n o otkrie.

Odnos Frojdovog uenja prema ostalim savremenim shvatanjima

O s n i v a u e n j a o p s i h i k o j a s a d r i i n e s v e s n o - S i g m u n d F r o j d (18561939) i s t o v r e m e n o je i osniva psihoanalize, koja j e u p o e t k u bila s a m o m e t o d a ' I e e n j a . O n a je n a p a d a n a k a k o u svojoj osnovi tako i u teoriji l i n o s t i k o j a j e iz n j e i z v e d e n a . F r o j d j e n a s t o j a o d a s v o j u teoriju n a g o n a oslobodi protivrenosti, pa j e zbog toga inio p o n e k a d i z n a t n i j e i z m e n e u n j o j . Oblasbi u koje j e F r o j d z a l a z i o v a n t e p r a k s e : filozofija, s o c i o l o g i j a p r e d stavljaju, bez sumnje, njegove najslabije take, nap a d a n e sa raznih s t r a n a i d a n a s u g l a v n o m opovrgnute. O n i m e h a n i z m i k o j e j e F r o j d o t k r i o k a o l e k a r m o g u se dokazati u praksi, u leenju bolesnika. Iz F r o j d o v o g u e n j a r a z v i l a s u s e t o k o m p o s l e d n j e e t i r i d e c e n i j e i d r u g a t u m a e n j a , k o j a s u m a n j e 11 i v i e zadrala njegovu osnovu. Novi psihoanalitiari nasluuju uticaj ekonomskih odnosa i s t r u k t u r e d r u t v a na ponaanje oveka. O n i su uoili i p o s m a t r a l i psihike pojave k o d ljudi koji se raaju, razvijaju i ive u d r u t v u koje je zasnovano n a individualnoj ekonomskoj konkurenciji. Evo k a k o oni d a j u sliku t o g d r u t v a :
. . . J e d i n k a s e bori s j e d i n k o m i o s t a l i m j e d i n k a m a , d a i h p r e t e k n e i p o t i s n e . P s i h i t k a po^ledica o v o g a Je d i f u z n a n e p r i j a t e l j s k a n a p e t o s t k a k o m e d u

21

pojedincima tako t u drutvu, u k o m e je svaki neprijatelj s v a k o m e . Konkurencija proima ljudske odnose u svim manlfestacljama. T o potencijalno neprljateljstvo praeno je strahom od ncprijateljstva drugih i p o v e z a n o j e s a s t r a h o m o d e k o n o m s k e p r o p a s t i . Nai uspesi, afirmacija, vrednost uklopljeni su u slstem d r u t v e n i h o b l i k a i n o r m i i n e z a v i s e s a m o od n a s . K a o merila vrednosti javljaju se novac 1 poloaj. P o s i e d l c a s v e g a o v o g a j e p o r a s t p s i h i k o g p r i t i s k a , lz ega prolstiu razliite reakcije: oseanje izolovanosti od drugih, krajnji individualizam i pojava agresivnosti. O v o m o e d a p o r e m e t i f u n k c i j e o r g a n a ili d a p r o izvede oseanje bezizlaznosti, straha, depresije i slino. S a s v i m su karakteristlne elje, predstave, emocije i stremljenja ljudi koji ive pod t a k v i m u s l o v i m a i n e m a j u nita zajedniko sa stremljenjima onih koji ive pod drugim uslovima* (Karren Hornay, T h e n e u r o t i c p e r s o n a ! i t y of o u r t i m e ) .

U izloenom v i d i m o pokuaj da se d o k a e da j e psihika sadrina uslovljena d r u t v e n i m odnosima i da nije n e p r o m e n l j i v a i j e d n a k a za s v e l j u d e s v i h d r u t v e n i h ureenja i epoha, kao to je Frojd pretpostavljao. Frojdu s e n a r o i t o o d 1932. z a m e r a s I s t k a ( p o o b j a v l j i v a n j u lanka Ueber eine Weltanschauung) k a k o je njegova psih o a n a l i z a p o g r e n o soioloki s o n d i r a n a i psiholoki zastran>jena. U t o m l a n k u F r o j d s e o b r a u n a v a s r e l i g i j o m , prihvata osnovanost Marksovog uenja na polju ekonom i k e , a l i n e p r i h v a t a d a s u e k o n o m s k i o d n o s i bih' j e d i n i koji su igrali u l o g u u r a z v i t k u drutva. P o F r o j d u se n e mogu zanemariti uloga nagona i njihov uticaj na razvitak drutva, odnosno n a ponaanje ljudi. Frojd t m a kompetentnijih advokata od autora ove knjige, a k o su m u oni p o t r e b n i . Z a t o o v o izlaganje n e m a z a cilj d a s e u s p o s t a v e n e k i p o m i r l j i v i o d n o s i . T r e b a s p o m e n u t i da, koldko j e n a m a poznato, d o d a n a s n e postoji psihologija koja bi bila zasnovana n a p r i n c i p i m a dijalektikog materijalizima. P o k u a n o je, m e d u t i m , neto drugo. N a p r e t k o m biohemije, biologije i u s a v r a v a n j e m laboratorijske tehnike javila se tenja da se psihike pojave svedu na biohemijs k e p r o c e s e i r e f l e k s n e f e n o m e n e . N a m a s e i n i d a se t u k r i j u o p a s n o s t i od m e h a n i c i s t i k o g m a t e r i j a l i z m a , j e r d o lazi d o p r i m e n e z a k o n a o o r g a n i z a c i j i m a t e r i j e n a r a z l i i 22

tim nivoima. Naime, na svakom nivou organizacije m a t e rije: fizikom, biolokom, p s i h i k o m i socijalnom, deluju posebni zakoni, koji n e m o g u da b u d u svedeni n a zakone k o j i d e l u j u ma d r u g i m n i v o i m a . Refleksoloka teorija I v a n a P a v l o v a (18491936) zas n i v a se n a e k s p e r i m e n t i m a na i v b t l n j a m a i svodi se na i z u a v a n j e u s l o v n i h refleksa, koji i m a j u razliite s t e p e n e sloenosti. Ovo uenje je u poetku nailo na odobravanje, ali kad je p o k u a n o da se n j i m e objasne 1 vie psihike funkcije, ono j e pretrpelo kritiku. U poslednje v r e m e p r i daje se faktoru uenja vei znaaj u dinamikoj psihologiji, p a s h o d n o t o m e , i I v a n u P a v l o v u , o d n o s n o u s l o v n i m refleksima. U zamrenim odnosima pojedinih shvatanja i tumaenja n e s t r u n j a k u j e teko da se s n a e , t i m p r e to je v e i n a t e o r i j a c v r s t o g r a e n a i s a z d a n a o d n i z a m a n j e ili vie solidno povezanih fakata koje je teko negirati. S obzirom na sve veu popularnost psihoanalize i prav a c a p r o i z i l i h iz n j e , i n i n a m s e d a j e p o t r e b n o d a s e o n j e n o m d a n a n j e m poloaju i znaaju neto kae. O n a je esto n a p a d a n a s a razliitih pozicija, sa razliito teknm optunim materijalom. P s i h o a n a l i z a , k a o t e o r i j a n e u r o z a , proizrila j e iz p r a k s e leenja bolesnika. O n a j e u svom r a z v i t k u prola k r o z tri faze. P r v a faza o b u h v a t a teoriju n e u r o z a . D r u g a faza sastoji se u o t k r i v a n i u niza d i n a m i k i h sila, n j i h o v i h m e usobnih odnosa, kao i r e z u l t a t a njdhovog dejstva. T r e a faza p r e r a s t a t e o k v i r e i postaje j e d a n pogled na svet, filozofija k u l t u r e , i n a z i v a s e f r o j d i z a m . R a z m o t r i e m o t e faze po redu.
1

a) P s t h o a n a l i t i k a teorija

neuroza

U toku leenja j e d n e bolesnice, na koju m u je Brojer u k a z a o i k o j u j e z a j e d n o s njim leio, F r o j d j e uoio n e k e p o j a v e k o j e su ga, k a k o s a m kae, zaudile i zapanjile. On je te pojave docnije nastavio da p r o u a v a bez Brojera,
Refleksoloka teorija Ivana P a v l o v a dobila je nov podsticaj I postigla nove rezultate zahvaljujui radovima engleskog psihologa AJzenka i amerikog psihologa Skinera. Prim. red.
1

23

i u svojim studijama o histeriji preuzeo sam odgovornost za o n o to iznosi. N a i m e , F r o j d j e od b o l e s n i c e dobio, u hipnoidnom stanju, takve p o d a t k e o kojima ona nije nita z n a l a u b u d n o m s t a n j u . N a j o t r i ili etiri b o l e s n i c e o n se u v e r i o d a p o s t o j e dve svesti, k o j e j e d n a s d r u g o m ne saobraaju. Otkrivi tako m e h a n i z m e takozvane hipnoidne histerije, on je postavio teoriju nesvesnog. To nesvesno s a i n j a v a j u : elje, motivi, n a g o n i i i m p u l s i o k o j i m a n o r m a l n a s v e s t ( s v e s n o JA) n e e d a z n a , v e i h p o t i s k u j e u n e s v e s n o , zbog toga to su oni n e p r i j a t n o g k a r a k t e r a , m u n i i socijalno i m o r a l n o nedopustivi. Ti elementi u n e s v e s n o m postoje u a k t i v n o m s t a n j u , s a m o im je z a p r e en p u t d o svesti usled dejstva sila potiskivanja, odnosno o t p o r a . R v a n j e ovih sila ogleda se u pojavi s i m p t o m a , koji p r e d s t a v l j a j u k o m p r o m i s i z m e u d e j s t v a t i h sila. F r o j d je p o s t e p e n i m u v o e n j e m ovih nesvesnih e l e m e n a t a u svest doveo do njihovog oslobaanja i do izleenja simptoma. P r v o b i t n o iz t e h n i k i h , a d o c n i j e iz p r a k t i n i h r a z l o g a , o n je napustio hipnozu kao metodu leenja, zamenivi je m e t o d o m s l o b o d n i h a s o c i j a c i j a . O v o j e u i n i o zibog t o g a t o je s a m o m n j e m u u hipnozi bio o m o g u e n p r i s t u p d o tog n e s v e s n o g m a t e r i j a l a , a l i rie i bolesniku. M o r a l a se pronai t a k v a t e h n i k a koja bi o m o g u i l a d a b o l e s n i k o v o j svesti postanu pristupani sopstveni nesvesni elementi, to u hipnozi n i j e m o g u e . Traio se nain da se omogui saobraaj izmedu nesvesnog i svesnog. Osim slobodnih asocijacija i snova, d r u g a t e h n i k a ni d a n a s n e postoji. F r o j d je optuio seksualni nagon kao glavni izvor nesvesnih m o t i v a zbog toga to je istraivanjem nesvesnog materijala dolazio d o starih, i n f a n t i i n i h s e k s u a l n i h i m p u l s a i elja k o j e su zaboravljene, odnosno potisnute. U p r a v o je ovo p o t i s k i v a n j e u z r o k o t p o r a koji se j a v l j a pri leenju, otpora d a se ovaj potisnuti m a t e r i j a l p o n o v o pojavi u svesti. P r o diranjem tih zaboravljenih impulsa i njihovih efekata u svest n a r o i t o m tehaiikom pod s t r u n o m analizom, dolazi do n j i h o v o g osloboenja i izleenja. (Vidi n a k r a j u : Psih o a n a l i t i k a t e h n i k a leenja.) O v o su osnovni stavovi psihoanalitikc- leorije n e u roza, i oni uspeno objanjavaju i u praksi p o t v r u j u ppj a v e iz t e o b l a s t i . i 24

Objavivi ovo svoje uenje, Frojd je naiao na protivljenje sa r a z n i h s t r a n a . V u l g a r n i m a t e r i j a l i z a m , b i h e v i o rizam, k a o i klasina psihologija n a p a d a l i su ovo njegovo uenje. Kod nas se o psihoanalizi malo ulo. Osim dr Huga K l a j n a , k o d n a s o njoj n i j e m n o g o p i s a n o , ni s t r u n o ni p o p u l a r n o . U p r e v o d u s u se p o j a v i l i n e k i d e l o v i ( i z d a n j e Kosmos), o d n o s n o s a m o d v a od u k u p n o s e d a m n a e s t F r o j dovih tomova. A to je n e k i m a bilo dovoljno da stvaraju svoj sud o F r o j d u . P r e r a t a se kod n a s pojavila j e d n a broura, u kojoj je sa marksistikih pozicija kritikovan Frojd i njegovo uenje. Danas se kod nas u odnosu na psihoanalizu diferenciraju tri vrste ljudi: jedna koja je n e p o z n a j e , a k r i t i k u j e j e ; d r u g a k o j a z a z i r e od n j e , i sasvim mala, trea, koja o njoj neto zna i veinom uti. Z b o g t e m e k o j a j e p r e d m e t o v e k n j i g e , a i z b o g l j u d i koji se p l a e da e se ogreiti o svoja politika u b e e n j a ako se z a i n t e r e s u j u za p s i h o a n a l i z u p o t r e b n o j e d a s e i o tome neto kae.
1

U Sovjetskom Savezu, pa i kod nas u prolosti i sadasnjosti, neki marksisti nazivaju psihoanalizu iracionalizmom, misticizmom, a d r u g u i t r e u fazu n j e n o g razvoja b i o l o g i z m o m i s u b j e k t i v i z m o m . Z a n a s j e od i n t e r e s a marksistika kritika, koja uglavnom poiva na principima vulgarnog materijalizma apsolutnog odbacivanja nes v e s n o g i k o j a p o k a z u j e d a ti k r i t i a r i u g l a v n o m n e poznaju marksizam. A k o pretpostavimo da postoji nesvesno i time objas n i m o n e k e p o j a v e j , jo vise, a k o m o e m o n a osnovu te p r e t p o s t a v k e d a predvidimo b u d u a i s k u s t v a , o n d a to nije ni m i s t i k a ni s p e k u l a c i j a . T u s u z a d o v o l j e n i u s l o v i d a jednu pojavu s m a t r a m o objektivno postojeom. Empirija nas u tome pouava. Niko nije ustanovio objektivno poPoznavanje i objektivno procenjivanje vrednosli psihoanalize od v r e m e n a kada je ova knjiga pisana znatno j e poboljsano. Osim izvornih dela naih autora o neurozama i psihoanalizi (V. K i a j n , S. B e t l l i a j m s a s a r a d n i c i m a , V. M a t i , D . B l a e v i sa s a r a d n i c i m a , V. J e r o t i , L j . E r i itd.), d o b i l i s m o o d l i n u l i L e r a l u i u iz o v e o b l a s t i p r e v e d e n u n a n a j e z i k ( o s i m k n j i g a OdabranUi dela Sigmunda Frojda, Karen Hornaj, Erih From, Herbert Markuze itd.) P r i m . red.
1

25

s t o j a n j e a t o m a ni h a p t o f o r n i h i toksoformih g r u p a u E r l i hovoj teoriji, p a se ipak a t o m s k a energija p r a k t i n o koristi, a p o m o u E r U h o v i h pretpostavki i z r a u j u se s e rumi i vakcine. Objektivno, mogue je i izleenje bolesnika koji su leeni p s i h o a n a l i t i k o m t e h n i k o m proisteklom iz p r a k s e . M o g u e j e da j e F r o j d o v a p r e t p o s t a v k a hipotetina, j e r se odnosi s a m o na ovu oblast. Ona mora d a b u d e p r o v e r e n a p o o n i m p r i n c i p i m a k o j i v a e za d r u g e o b l a s t i i d r u g e i n j e n i c e , t j . d a li j e p s i h o a n a l i t i k a t e o r i j a u s k l a d u s principima dijalektike logike. Ovaj dijalektiki ispit F r o j d o v o g u e n j a s p r o v e o j e kod n a s d r Mihailo M a r k o v i ( P s i h o l o k i b i l t e n , 1957) t e e m o g a i c i t i r a t i . O n j e u z e o F r o j d o v e p r e m i s e i p o d v r g a o ih a n a l i z i . . O p t e Frojdove premise

1) S v a k i n e u r o t i n i s i m p t o m m o r a d a i m a s v o j d u b l j i smisao, on n e moe da b u d e sluajan, ve m o r a d a b u d e neim uslovljen. 2) D a b i p s i h i k e p o j a v e k o j e se d e a v a j u u s a d a n j o sti bile o b j a n j e n e , u s l o v j e d a se o n e m o g u r e d u k o v a t i n a pojave u prolosti. 3) T e l e s n e p o j a v e m o g u d a b u d u r e z u l t a t p s i h i k i h uticaja. 4) P s i h i k i i v o t j e d i n a m i a n p r o c e s k o j i r e z u l t i r a iz b o r b e s u p r o t n i h sila. P r v i od ovih stavova je u skladu s determinizmom k a o m e t o d o l o k i m z a h t e v o m . Ni j e d a n d o g a a j n i j e ista s l u a j n o s t , v e r e z u l t i r a iz d e j s t v a n e k i h f a k t o r a . T r e b a istai d a F r o j d o v d e n e stoji n a p o z i c i j a m a m e h a n i c i s t i S kog d e t e r m i n i z m a , jer individua reaguje a k t i v n o usled dejstva cenzure u svesti. Drugi stav je u skladu s principom istorizma, na kome dijalektika insistira p r e m d a se redukcija n a prolost n e s p r o v o d i u v e k d o s l e d n o , ali s e u v e k u z i m a u obzir. Trei stav, p o k o m e j e F r o j d k r i t i k o v a n d a psihiki u z r o c i n e m o g u d a i z a z o v u t e l e s n e p o j a v e , j e r to "ugro a v a m a t e r i j a l i z a m , i d a s e p s i h o a n a l i z a n e Islui u s v o m t u m a e n j u fiziologijom toj kritici m o d a j e bilo ranije mesta. N a p r e t k o m psihosomatske medicine, koja ad oculos d e m o n s t r i r a t e l e s n e s i m p t o m e iji s u u z r o c i p s i 2B

hiki, ova kritika zauvek otpada. Frojd j e p r e pojave psihosomatske medicine p o s m a t r a o krajnji efekat u nizu j e d n e l a n a n e r e a k c i j e iji s e u z r o k s v o d i n a o b j e k t i v n u osnovu: fizioloke p o j a v e u n e r v n o m s i s t e m u k o j e on nije izuavao. D a n a s se tako daleko doteralo u tome, da j e i s k u s n o m p s i h o a n a l i t i a r u m o g u e tfa s a m o ina o s n o v u tanog p o z n a v a n j a psihikih pojava i s t r u k t u r e linosti j e d n o g p a c i j e n t a s v e l i k o m precizmou pogodi n j e g o v e telesne isimptome. I o b r n u t i z a k l j u a k je tmogu, pa telesni isimptomi i m a j u svdje, s a s v i m o d r e e n e p s i h i k e k o r e l a t e . T a k o je Ipoznato, i b e z b r o j iputa v e r i f i k o v a n o , k a k v a je s t r u k t u r a linosti koje boluju od ira u s t o m a k u , m i g rene, astme, povienog krvnog pritiska, angine pektoris itd. O v i m psihoanaliza, odnosno p s i h o s o m a t s k a m e d i c i n a koja poiva n a njenim osnovima, dobija potvrdu u iskustvu. A to je najpouzdanija verifikacija j e d n e teorije. Da bi d i j a l e k t i k i p r i n c i p b o r b e s u p r o t n i h sila b i o z a d o v o l j e n , t u j e p s i h o a n a l i t i k i d i n a m i z a m u k o m e ise t a j p r i n c i p p o t v r u j e . (I f o r m a l n o : p o t i s k i v a n j e j e n e g a c i j a , s a v l a i v a n j e p o t i s k i v a n j a j e n e g a c i j a n e g a c i j e iz k o j p p r o i s t i e skok: o s l o b o e n j e od s i m p t o m a i bolesti.)

b) Druga

jaza:

psihoanaliza

kao

psihologija

nesvesnog

U s p o s t a v i v i o v e p r i n c i p e , F r o j d ih rje p r i m e n i o i n a psihiki ivot z d r a v i h ljudi, pri e m u j e izvrio izvesna uoptavanja. 1) grupu 2) 3) nosno 4) obliku O n je izdvojio, n e vie. pojedinane doivljaje, ve doivljaja koje je nazvao kompleksima. Uspostavio je teoriju nagona. Uspostavio je striikturu mentalnog aparata, ods t r u k t u r u Hnosti. Ustanovio j e ove pojave i kod zdravih ljudi u omaki i u analizi snova. onakvu analizu

O v e i n j e n i c e ine i z d r a v a j u n v e k koja je s p r o v e d e n a u teoriji neuroza.

F r o j d j e iu r a z v i t k u s e k s u a l n o g n a g o n a r a z l i k o v a o s e k s u a l n o od g e n i t a l n o g , t o v e i n a n e d o v o l j n o o b a v e t e n i h n e ini. U r a z v i f k u s e k s u a l n o g n a g o n a on j e o t k r i o 27

niz faza koje p o j e d i n a c prolazi, z a d r a v a j u i ee n a izv e s n i m , d u e ili k r a e . T e f a z e i s a s t o j e s e iz miza e l e m e n a t a k o j i d o c n i j e , ikad s e r a z v i j e z r e l i s e k s u a l i t e t , b i v a j u o d b a e n i . T o j e u S t v a r i p s i h o s e k s u a l n i r a z v i t a k , u ikome m o e doi do fiksacije, odnosno d o regresije, zaostajanja n a j e d n o j od r a z v o j n i h s t e p e n i c a . U p o g l e d u E d i p o v o g kompleksa, odnosno kastracionog kompleksa, stvari stoje n e t o d r u k i j e (vidi d o e n i j e : K u l t u r n i a n a l i t i a r i ) . Frojdova teorija nagona, k o j u je on nekoliko p u t a p r e i n a a v a o , t a k o e n e m o e d a i z d r i k r i t i k u , k o j a ise u g l a v n o m sastoji u podvlaenju n j e g o v o g tpropusta da uoi i d r u g e e l e m e n t e u r a z v i u l i n o s t i . U p o g l e d u s t r u k t u r e Honosti, o d n o s n o mentalnog aparata, ona nije liena osnova, ve je, naprotiv, neophodn a za t e o r e t s k o objanjenje p o j a v a k o j e s e pri leenju zapaaju. N j e m u se u p o g l e d u struktiu"e m e n t a l n o g a p a rata zamera mehanicizam. U pogledu super-ega moglo bi se dodati da identifikacija n e poiva uvek na identif i k a c i j i s o c e m tnego j e u s l o v l j e n a v l a d a j u i m n o r m a m a , idejama i vaspitanjem u datoj d r u t v e n o j sredini i zavisi od s t r u k t u r e drutva. Tu ima m e s t a zamerci d a je Frojd z a p u s t i o uticaj d r u t v e n i h f a k t o r a na p s i h i k i ivot i izg r a d n j u linosti. N j e m u se z a m e r a b i o l o g i z a m z b o g toga to j e vie p s i h i k e f u n k c i j e i k v a l i t e t e , ikao i d r u t v e n e p o j a v e , r e d u c i r a o n a p r o s t e , b i o l o k e z a k o n e . A k o s e iz p s i h i k o g i v o t a u z m u samo oni psihiki p r o c e s i koji i m a j u svoj o s n o v \i b i o l o k i m p o j a v a m a ( n a g o n i ) , a p o t p u n o z a n e m a r e o n i i j a o s n o v a inije b i o l o k o g k a r a k t e r a , o n d a n j e g o v o m t u m a e n j u i m a m e s t a . M e u t i m , k o d o v e k a eiu i z r a z i t o b i o l o k e p o j a v e s o c i j a l n o o b o j e n e i z a v i s n e od u t i c a j a d r u t v e n e sredine. O tome F r o j d nije vodio dovoljno rauna.

c) Psihoanaliza

kao

filosofija

kulture

O v a faza p s i h o a n a l i z e n a z i v a s e frojdizam, a predstavlja p r i m e n u psihoanalize u proirenum obliku na tum a e n j e civilizacije i k u l t u r e . F r o j d i z a m predstavlja pogled n a svet. U svojim analogijama i kontstrukcijama
2ii

frojdizam naputa teren objektivnog i kao takav uglavn o m je o d b a e n i o p o v r g n u t . T r e b a naglasiti d a za v e i n u ovih k o n s t r u k c i j a n e n o s i o d g o v o r n o s t F r o j d mego n j e g o v i sledbenici. N a d a m o se d a je ovim likvidirano s optubama koje dolaze sa s t r a n e v u l g a r n o g m a t e r i j a l i z m a koji odbacuje mesvesno kao pojavu uopte. Uproen, vulgarni materijalizam p o d r a z u m e v a pod o b j e k t i v n o m stvarnou samo materijalne stvari i procese. Objektivna stvarnost je d a l e k o ira i o b u h v a t a sve ono to postoji n e z a v i s n o od svesti jednog subjekta. Psihiki procesi u glavama drugih ljudi su o b j e k t i v n e , a n e s u b j e k t i v n e pojave. M a t e r i j a l i stika teorija odraza ima drugi s t a v o kritici Frojdovog uenja. O n a to u e n j e t a k o d e n a p a d a , sa m a n j e - v i e slinim atributima kao i vulgami materijalizam. Meutim, ne mogavi da n e g i r a postojanje nesvesnog, ona to n e s vesno drukije t u m a i . Mi e m o izneti materijalistiko t u m a e n j e o n e s v e s n o m d e l u p s i h e p o t e o r i j i o d r a z a , iz ega e italac moi d a zakljui d a j e t u r e o s l i n o m fenomenu, s a m o se poreklo tog fenomena razliito tumai. Evo ta materijalistika teorija odraza kae o svesn o m i n e s v e s n o m : Tvrditi, m e u t i m , da je ceo psihiki proces s v e s t a n bila bi d r u g a greka, j e r ljudi ine m n o g e p o s t u p k e iji s u i m m o t i v i n e p o z n a t i , m n o g e r e a k c i j e n e odigravaju se u svesti. Psihika aktivnost je veoma sloena, i z u a v a n j e linosti u k a z u j e n a m n o g e reakcije koje nisu proizvod razmiljanja i s v e s n e aktivnosti, u v e e m s v o m d e l u p s i h i k a a k t i v n o s t n i j e n a m d a t a u svesti. Mi moemo objasniti tu delatnost n e zapadajui u subjektivizam i izbegavi m e h a n i c i s t i k e bioloke pozicije. Uzevi da j e psiha organ k o m u n i k a c i j e sa spoljnjim s v e t o m na k o m e s e o d r a a v a j u spoljnji uslovi, taj o d r a z i m a r a z n e stepene sloenosti. Nae misli, emocije i p o b u d e m o g u biti n e j a s n e i n e o f o r m l j e n e , e s t o s e d e a v a da n e z n a m o ni izvor ni s a d r a j , k a o n i z n a a j n a i h misli i oseanja. K a d su p o b u d e o v e k a z a p l e t e n e , n e j a s n e i n e o p r e d e l j e n e , on r e a g u j e n a i z v e s n e sile k o j e d e l u j u na n j e g o v o s a z n a nje i svest, on p o s t u p a pod d e j s t v o m nejasnih i izokrenutih m o t i v a koji se s a m o m u t n o o d r a a v a j u u svesti. K a d ovek n e z n a ta ga p r i n u a v a da n a taj n a i n postupa, n e znai d a n a njegovu akciju ne deluju n i k a k v e pokretake sile, j e r s e n i j e d n a a k t i v n o s t n e v r i b e z n e k o g o b l i k a 29

bilo k a k v o g s v e s n o g p o i m a n j a . T o znai d a o v e k dela iz efemernih podsticaja, pri e m u odsustvuje r a z u m n o poi m a n j e sila, koje s e U d a t o m m o m e n t u o d r a a v a j u u njegovim eljama, impulsima i emocijama. Psihoanaliza ne tvrdi mnogo drukije. P r e m a materijalistikoj teoriji odraza, sile spoljnje n e o p h o d n o s t i odr a a v a j u s e U n e s v e s n o j ili n e d o v o l j n o s v e s n o j spoljnjoj a k t i v n o s t i , i m p u l s u , elji i e m o c i j i . P o s l e d i c a s e s a s t o j i u tome da ljui nisu svesni uzroka svojih postupaka. P r e m a p s i h o a n a l i t i k o m .uenju, d u b o k i n a g o n s k i motivi opredeljuju nae ponaanje, a n e pojavljuju se u svesti z b o g s v o j e e g o c e n t r i n e i n e s o c i j a l n e s u t i n e . T a j ocijalno n e p r i l a g o e n i deo licnostl ini s u t i n u n e u r o z a . U prvom sluaju imamo spoljne, a u drugom uriutranje f a k t o r e koji n e d o p i r u ili s a m o d e l i m i n o d o p i r u d o svesti. O odnosu svesti, emocija i potiskivanja teorija odraza kae dalje: A k o s e izmeni svest, i z m e n i se i emocija. Ako se psihikim manipulacijama razbije strah, n e u r o t i a r m e n j a s v o j s u d o s i t u a c i j i 'koja r a a s t r a h ; s a t o m izmenom predstava javlja se i izmena emocionalnih r e akcija koje su s tim idejama i p r e d s t a v a m a vezane. Dolazi do novog poimanja situacije i nove emocionalne obojenosti. P s i h o a n a l i z a t v r d i d a ih j e p a c i j e n t ( n e p r i j a t n e emocije) p o t i s n u o u n e s v e s n o , ali to nije r e e n j e p r o b l e m a , jer one u nesvesnom ostaju u aktivnom stanju, s p r e m n e da se ponovo p o j a v e u svesti. D r u g i nain osloboenja od n e p r i j a t n i h e m o c i j a j e s t e u n j i h o v p m i s k l j u e n j u iz svesti u o b l i k u neu n a to d a m i s l i m , te o t k i a n j a n j e m b o l e s n i k postie p o s m a t r a n j e injenica u prijatnoj p o s e b e fantaziji. O v o m o e d a s e a u t o m a t i z u j e ili d a d o v e d e d o a s o c i j a t i v n o g b l o k a t e n e p r i j a t n e s a d r i n e ili n e p r i j a t n o g p r o b l e m a . T o m o e p o n e k a d d a 'se v i d i k a d s e u r a z g o v o r u s pacijentom dotaknu njegovi problemi vezani s neprijatn i m sadrajima. D a n e bi razvijao m u n e i n e p r i j a t n e m i s l i ili e m o c i j e , p a c i j e n t i h n e i z g r a u j e u c e l i n i , o n s v o j e poimanje u svesti odrava razjedinjeno, n a to ga tera nuda, j e r sjedinjene u svesti izazivaju strah. To on zna i z a t o r e a g u j e n e s e a n j e m ili p r e k i d o m s e a n j a . T a k o s e d e a v a d a b o l e s n i k u t i li d a s e a l i k a k o m u p o g l a v i j u r e misli b e z i k a k v e veze. 30

I o v d e j e r e o i s t i m p o j a v a m a , ali j e d r u g a i j e t u m a e n j e . Cini n a m se n a i v n i m objanjenje da bolesnik to zna, p a z a t o r e a g u j e n e s e a n j e m , p r e k i d o m s e a n j a i svoje p o i m a n j e odrava razjedinjenim u svesti, da n e bi dolo d o p o j a v e s t r a h a . P r e m a psihoanalizi, b o l e s n i k to n e z n a n i t i m o e d a i s k l j u i iz s v e s t i n e p r i j a t n e s a d r a j e p o s o p s t v e n o j o d l u c i necu n a to d a m i s l i m . S v i ovi fenomeni, p r e m a psihoanalizi, o d i g r a v a j u se a u t o m a t s k i , a n e p o s v e s n o j odluei p a c i j e n t a . P r e m a psihoanalizi, sila koja vri p o t i s k i v a n j e naziva se s u p e r - e g o i deluje a u t o m a t s k i , a sila koja s p r e a v a p o j a v u n e p r i j a t n i h e l e m e n a t a u s v e s t i n a z i v a s e otpor. P r e m a materijalistikoj teoriji o d r a z a , o v e p o j a v e i z o l a c i j a od s v e s t i , a s o c i j a c i o n i blok, neseanje i dr. u psihoanalizi su predstavljene oblicima potiskivanja i otpora. D a l j e t e o r i j a o d r a z a k a e : U t o k u l e c e n j a b o l e s n i k postepeno n a u i da uspostavlja n o v e veze i asocijacije, koje m u omoguavaju svesno shvatanje ivotnih pojava i svog poloaja. N a taj n a i n utie se n a p o b u d e i m o t i v e , menjaju se emociorialhe reakcije i on postle bolje reenje svojih problema. U o v o m e n e m a slienosti. O v d e j e re o leenju u s p o stavljanjem novog svesnog poimanja drustva i sebe u t o m d r u t v u . T o bi bila n e k a v r s t a r a c i o n a l n e t e r a p i j e k o j a j e k o r i s n a za i z g r a d n j u p o l i t i k e s v e s t i , a l i n i j e n a v e d e n o koliko ona doprinosi leenju bolesti. P s i h o a n a liza se t a k o e o b i l a t o i g o t o v o iskljuivo slui asocijacij a m a , ali U s v r h u o t k r i v a n j a i o b r a d e p o t i s n u t o g m a t e rijala. U p o g l e d u sila k o j e p o t i s k u j u i sila o t p o r a k o j e s p r e avaju pojavu neprijatnog i emocionalno nepodnoljivog sadraja u svesti, pokuano je da se one objasne n e k o m v r s t o m r e f l e k s n e inh'ibicije n e p r i j a t n o g s a d r a j a . N a slian nain p o k u a v a se F r o j d o v p o j a m fiksacije d a objasni kao inercija kore velikog mozga pred sloenim zadacima koja dovodi d o ponavljanja ponaanja bez r a z u m n o g urroka. U teoriji nagona n e m a teorije odraza i psihoanalize, nosno materijalistiko uenje, loke p o t r e b e oveka, niti im 31 nikakve analogije izmeu p r e m d a teorija odraza, odne odbacuje nagone i bioodrie elovanje na linost,

misli, oseeanja i delatnost Ijudi. Taj njihov uticaj, p r e m a materijalistikom uenju, nije direktan ve posredan i u zavisnosti je od toga kako je dato d r u t v o organizovano u smislu udovoljenja tih p o t r e b a . F r o j d u se z a m e r a to j e d a o isto bioloko o b j a n j e n j e socijalne i p s i h i k e d e latnosti oveka, tvrdei da s u sva postignua k u l t u r e i civilizacije nastaia p u t e m sublimacije nagona, koji su u svojoj sutini asocijalni i k r a j n j e egocentrini. J o m u se z a m e r a to j e pretpostavio n a g o n s k u n e p r o m e n l j i v o s t i time postulirao statiku oveije prirode, budui da na n j u d e l u j u sile k o j e s v u g d e i u v e k j e d n a k o o p r e d e l j u j u oveije ponaanje. Ovo Frojdovo shvatanje pokuali su da opovrgnu i antropoiozi, koji su, ispitujui razliite l j u d s k e zajednice i plemena na raznim stepenima organizacije drutva, naili n a znaajne razlike m e u ljudima. Oni se razlikuju u mnogo e m u : u odnosima polova, porodinim odnosima, odnosu p r e m a smrti i bolesti, ljubavi i d r u g i m biolokim p o t r e b a m a , iako su te potrebe zajednike svima ljudima. Iz r a d o v a K a r d i n e r a , M a r g a r e t M i d ( M e a d ) , R u t B e n e d i k t ( B e n e d i c t ) , G e n e V e l t f i a (Weltfisch) i d r u g i h izlazi d a nije m o g u e n a osnovu p o n a a n j a i s t r u k t u r e linosti raznih p l e m e n a i zajednica izvui zajednike crte koje bi b i l e k a r a k l e r i s t i n e za l j u d s k u p r i r o d u s o p t e v a e i m znaajem. N e o a n a l i t i a r i koji su s e koristili t i m i s t r a i v a n j i m a n a z v a n i su m a l o ironino k u l t u r n i m a n a l i t i a r i m a . N j i m a se stavlja u g r e h to su k u l t u r u p o s m a t r a l i k a o fenom e n , a n e kao r e z u l t a t p r o i z v o d n i h odnosa. N a m a se ini da je ova zamerka kulturnirn analitiarima samo stvar istote doktrine. K a d a K a r e n H o r n a j (Karren Hornay, The neurotic personality of our time) k a e d a s u b i t n e odlike nae kulture konkurencija, neprijateljstvo i egoi z a m sa a g r e s i j o m , o n d a j e j a s n o d a o n a t u n e g o v o r i o p e r i o d u g r a a n s k o g l i b e r a l i z m a vefj o p e r i o d u k a p i t a l i s t i k o g i m p e r i j a l i z m a . O n a n e opisuje n j e g o v e u z r o k e (tu zamerci ima mesta) nego njegovo dejstvo na psihu i ponaanje ljudi. Ovaj katalog s h v a t a n j a i p r a v a c a ima z a d a t a k da prikae najvanija teoretska tumaenja. On ne uspostavlja n i k a k v e p o m i r l j i v e odnose i z m e d u d i s p a r a t n i h t u m a 32

enja. O n p r i k a z u j e F r o j d o v o uenje o n a k o k a k o ono o b j e k t i v n o d a n a s stoji u svetu. Psihoanaliza, k a o m e d i cinska teorija, solidno je fundirana i verifikovana n a u n a teorija. P s i h o a n a l i z a k a o teorija n e s v e s n o g odnosno kao njegova psihologija, i pored izvesnih uoptavanja (Edipov k o m p l e k s , teorija nagona), sadri dragocene pril o g e za p s i h o l o g i j u . P s i h o a n a l i z a k a o f r o j d i z a m , k a o filozofija k u l t u r e m a d a p o n e k a d o t r o u m n a k a o k o n s t r u k cija n e s p a d a u n a u k u . M a t e r i j a l i s t i o k a t e o r i j a o d r a z a u tumaenju nesvesnog dela psihe, odnosno njene p r i m e ne u t u m a e n j u neuroza, liena je praktine provere. Ko o n e u r o z a m a b a r m a l o zna, taj zna da je racionalna terapija sasvim neefikasna u leenju ovih pojava. Nas, konano, p r o b l e m n e u r o z a z a n i m a m n o g o vie s m e d i c i n skog n e g o s filozofskog stanovita. ini n a m se, u o k v i r u naeg znanja, da je dinamika psihologija zasnuvana na psihoanalitikim postavkama, a proverena na posmatranju i uspenom leenju bolesnika, sasvim prihvatljiva, i mi e m o se u g l a v n o m n j e d r a t i t i m p r e to o n a vodi r a u n a o d i n a m i n o s t i p s i h i k i h r e a k c i j a , od d e t e t a d o odraslog, uzimajui u obzir i d r u t v e n e faktore.

Principi psihodinamike

P r i n c i p e p s i h o d i n a m i k e izloiemo p r e m a shvatan j i m a A l e k s a n d e r a ( F r a n z A l e x a n e r , D i r e k t o r of C h i c a go, I n s t i t u t e f o r P s y c h o a n a l y s i s , P r o f e s s o r of P s y c h a t r y , U n i v e r s i t y I l l i n o i s ) , o b j a v l j e n i m 1949. g o d i n e ( L o n d o n , Georg Allen a n d U n w i n n LTD). Ovo inimo zato to kod n a s jo n e postoji d e l o k o j e bi i s c r p n i j e i p r i h v a t l j i v i j e obuhvatilo ove principe. A l e k s a n d e r polazi od t v r d n j e da je ivot n e p r e s t a n o p r i m a n j e i d a v a n j e energije, kao osnovnog principa ive materije, a psihodinamika prati ravnoteu izmedu primanja i d a v a n j a i uspostavlja niz zakona po kojima se ta ravnotea sprovodi. Kod ivotinja nervni sistem ima zad a t a k da tu ravnoteu ostvari. Veliki deo ovog zadatka sprovodi se p u t e m autonomnog nervnog sistema, autom a t s k i , n e z a h t e v a j u i n i k a k v u s v e s n u a k t i v n o s t . Ti p r o cesi se n e p o j a v l j u j u u svesti, te n o v o r o e n e dolazi n a svet sa gotovim m e h a n i z m i m a koji o m o g u a v a j u zadovoljenje njegovih potreba. T a k o nismo svesni biohemijskih p r o m e n a u o r g a n i z m u , luenja lezda, r a z m e n e gasova, l u e n j a h o r m o n a i b e z b r o j n i h d r u g i h p r o c e s a k o j i se o d i gravaju automatski, bez uea nae volje i svesti. Izvesne p o t r e b e i n a g o n i n e j a v l j a j u s e u s v e s t i ili s e j a v l j a s a m o jedan njihov deo, takozvani svesni reprezentant nagona. Takoe nismo svesni luenja eludane sluzokoe, luenja polnih lezda, niti n a g o m i l a v a n j a r a s p a d n i h p r o d u k a t a u o r g a n i z m u , ali s m o svesni gladi, polnog p r o h t e v a , p o t r e b e za o d m o r o m , itd. D a bi se n e k a p o t r e b a zadovoljila, n i j e (naroito kod oveka) dovoljan autonomni nervni sistem 34

ve6 je p o t r e b n a d e l a t n o s t viih n e r v n i h centara, a k t i v n o s t svesti. S v e s n o J A t r u d i se da, p r e m a d a t i m uslovima, z a d o v o l j i t e p o t r e b e t o j e m o g u e b o l j e , ali t o j e e s t o mogue samo posle niza aktivnih postupaka, koje je p o t r e b n o n a u i t i . S v e s n o J A m o r a biti u s t a n j u d a o d a b e r e o n e p o s t u p k e i d a i h t a k o s r e d i k a k o bi dolo d o zadovoljenja tih p o t r e b a . O n o m o r a da p o z n a j e u s l o v e za ostvarenje tih p o t r e b a u spoljnjem svetu, da o d a b e r e p o d e s a n m o m e n a t i p o d e s a n p o s t u p a k . T o se t a k o e p o stie u e n j e m . P r i l i k e u s p o l j n j e m s v e t u su p r o m e n l j i v e i m e n j a j u se s a r a z v i t k o m d r u s t v a . Ali se i p o t r e b e t a k o e m e n j a j u . Od p r v o b i t n o g s k u p l j a n j a plodova dolo se do lova, zatim zemljoradnje i stoarstva, do r a z m e n e , trgovin e i do sve komplikovanijih oblika proizvodnje i proizv o d n i h o d n o s a . A k o s u u p i t a n j u t a k o z v a n i vii i m p u l s i i p o t r e b e , o n d a j e jo jasnije da su oni d r u t v e n o g p o r e k l a : s t r e m l j e n j a i p o t r e b e za z d r u l v a n j e m , za postizan j e m i z v e s n o g z n a a j a u toj z a j e d n i c i , za u e s t v o v a n j e m u kulturnim i drugim kompleksnim emotivnim zbivanjim a u t o m d r u t v u . S v e s u t o k o m p l e k s n e p o t r e b e iz k o j i h nastaju sloeni odnosi i emocije, i one n e m a j u n i k a k v e b i o l o k e p o d l o g e , v e s e r a a j u iz d r u t v e n i h o b l i k a . K o d ljudi koji su n e k i m s l u a j e m odrasli i iveli v a n d r u s t v a ili k o j i s u s l e p i i g l u v o n e m i od r o e n j a ( p r e n o t o j e p r o n a e n a specijalna t e h n i k a koja omoguava da i oni ue), ove p o t r e b e i s t r e m l j e n j a u o p t e se n e razvijaju. Sa r a z vitkom drutva razvijaju se i ove potrebe, s razvitkom t e h n i k e one bivaju sloenije, bogatije i raznovrsnije, pa tako i p o s t u p a k i a k t i v n o s t za njihovo zadovoljenje postaju takoe sloeniji. Svesno J A ima z a d a t a k d a u e n j e m postigne t a k v e aktivriosti koje ce ga dovesti do z a d o v o ^ ljenja tih potreba. Uenje se zasniva na niu pokuaja i greaka, sve d o k se i z m e u niza p o g r e n i h p o s t u p a k a n e p r o n a e onaj koji nije p o g r e a n i koji n a s dovodi do cilja. K a d j e to p o s t i g h u t o , t a d a se taj o d a b r a n i p o s t u p a k p o navlja i uvebava sve dotle dok ne postane gotovo autom a t s k i , da vie n e izaziva n a p o r . N a ta] n a i n s m a n j u j e se utroak energije, koji je pri p r v o m p o k u a j u bio daleko vei n e g o pri u v e b a n o m . T i m e u e n j e p o s t a j e p r a k t i n a

38

delatnost, u kojoj u e s t v u j e n e s a m o lino Lskustvo ve i d r u t v e n o , j e r niz delatnosti postiemo uenjem od di'ugih.

Princip

ekonominosti

T e n j a d a se n a u e n a a k t i v n o s t a u t o m a t i z u j e , da bi se odrala ravnotea izmeu davanja i utroka energije ( o d n o s n o p r i m a n j a i d a v a n j a ) , p r e d s t a v l j a p r i n c i p koji se naziva p r i n c i p o m ekonominosti. E n e r g i j a koja se n a taj nain s a u v a m o e se u p o t r e b i t i za s a v l a i v a n j e n o v i h z a d a t a k a z a k o j e j e p o t r e b a n n a p o r . K a o to s m o r e k l i , u s l o v i u s p o l j n j e m s v e t u se m e n j a j u , a i o r g a n i z a m se m e n j a r a e n j e m . D o k d e t e t u u zadovoljenju n j e govih potreba u poetku pomae majka i ono tu pomo p r i m a potpuno pasivno, dotle je ono, t o k o m svog raenja, prisiljeno da b u d e aktivnije. Od deteta se tokom raenja zahteva da b u d e sve aktivnije, odnosno manje pasivno, dok, na kraju, n e b u d e sposobno da vodi nezavis a n i p o t p u n o sarnostalan ivot. B e z p r i n c i p a ekonomin o s t i , b e z u e n j a , b e z a k t i v n e s v e s n e d e l a t n o s t i ivot n e bi bio m o g u , j e r p o t r e b e k o j e o b e z b e d u j u a u t o n o m n i n e r v n i s i s t e m nisu d o v o l j n e da bi se ivot o d r a o . Raenje zahteva neprestano uenje. P r o m e n a uslova zahteva neprestano prilagodavanje, nove napore.

Princip inercije

(fiksacije)

O r g a n i z a m i s p o l j a v a t e n j u d a se z a d r i n a r a n i j e savladanom i n a u e n o m ponaanju, on ispoljava izvesnu inerciju koja nije u s k l a d u s novim zadacima, jer ranije p r o n a e n i p o s t u p a k v i e n e o d g o v a r a , p o t o se s i t u a c i j a u spoljnjem svetu izmenila. Ovu inerciju Frojd naziva f i k s a c i j o m . N a i m e , a k o u s l o v i p o s t a n u t e k i , ili r a d i k a l n o 36

n o v i , ili p r e t e i o v e k p o k a z u j e t e n j u d a se v r a l i n a ranije o p r o b a n o p o n a a n j e pri k o m e se oseao s i g u r n i m i koje ponavlja, p r e m d a ono vie n e odgovara situaciji. Ova pojava naziva se u d i n a m i k o j psihologiji regresijom, i u p r i n c i p u s e n e r a z l i k u j e od F r o j d o v e f i k s a c i j e . O n a predtavlja j e d n u od osnova u psihopatologiji. P r e m d a je ovaj f e n o m e n (regresija) n a p a d a n od s t r a n e teorije odraza: da se oveje p o n a a n j e n e m o e svesti na b e s m i sleno ponavljanje n a u e n i h p o s t u p a k a koji nita ne re a v a j u on j e , k a o t a k a v , o p i s a n ali p o d d r u g i m n a z i v o m . I v i e od t o g a o n j e m a t e r i j a l i s t i k i o b j a n j e n (patofizioloki) k a o inercija k o r e v e l i k o g m o z g a pred sloenim zadacima, koja dovodi do ponavljanja ponaanja bez r a z u m n o g uzroka (navjazivo povtorenie). N a m a se i n i d a o v o n i m a l o n e u m a n j u j e z n a a j p r i n c i p a i n e r cije. N a p r o t i v , t o p r e d s t a v l j a n j e g o v u p a t o f i z i o l o k u p o tvrdu, Menjanje uslova zahteva elastino odgovor na izmenjene uslove. ponaanje i brz

Integrativna funkcija ovekovog JA

Sposobnost za b r z u p r o m e n u ponaanja, ukljuivi tu i n a j r a z v i j e n i j e funkcije linosti, o d r e u j e s t e p e n integrativne funkcije svesnog J A . Ta sposobnost je znatno sniena kod obolelih, odnosno n e u r o t i a r a ; ona se sastoji u gotovosti da se ui na ranijim i s k u s t v i m a , u p a m e n j u , miljenju o pravilnom zakljuivanju. Pomou pamenja i razmiijanja ovek je u stanju ne samo da nastavi uveb a n o p o n a a n j e v e i d a n a e u s p e n u z a m e n u , k a k o to izmenjena situacija zahteva. Neurotiari se u ovom pogledu pokazuju prilino nesposobnima. D e t e j e izloeno s t a l n i m z a h t e v i m a za prilagodavan j e m , u e n j e m i s a v l a d i v a n j e m n o v i h z a d a t a k a ; alco j e i z l o e n o p o t i e s l m a ili n e p o d e s n i m v a s p i t n i m m e r a m a , o n o z a o s t a j e u u e n j u i r e g r e d i r a n a o n e p o z i c i j e n a k o j i m a se o s e a l o s i g u r n i m i k o j e j e sa u s p e h o m s a v l a d a l o . M e d u t i m , r a e n j e se n e m o e i z b e o i , o r g a n i z a m n e m a d r u g o g

i z b o r a d o d a t o p r i h v a t i k a o n e i z b e n u i n j e n i c u i d a joj se p r i l a g o d i . P r o c e s r a z v i a i m a p r i r o d n u g r a n i c u k a d e lije o r g a n i z m a p o s t i g n u s v o j u zrelost. K a d bie postigne odredenu veliinu, postaje n e m o g u e dalje nagomilavanje energije, j e r je kapacitet tog bia u pogledu organizovanja ive m a t e r i j e postigao svoju granicu. Individua ne raste vie, a r a z m n o a v a n j e slui k a o o d a v a n j e vika energije. Energija koja nije p o t r e b n a da odri ivotne procese u r a v n o t e i p r e d s t a v l j a viak, i u t o m v i k u lei izvor seksualne aktivnosti. Cini n a m se da ovo poslednje objanjenje nije zadovoljavajue. N a i m e , postoji j e d n a granica raenja, p r e k o koje o r g a n i z a m nije sposoban da stvara depo belanevina. Ako unesemo njihov viak u organiz a m , t o n e e i m a t i za p o s l e d i c u n j i h o v o n a g o m i l a v a n j e , ve njihovo poveano r a s p a d a n j e . injenica je da je d e p o n o v a n j e b e l a n e v i n a m o g u e i kod o d r a s l i h i to u sluaju oporavljanja posle teskih bolesti, gladovanja, miinog treninga, k a d se miina m a s a poveava to ukazuje da ove pojave n e m a j u veze s pasivnou deteta ije p o t r e b e zadovoljavaju odrasli, p a je p r i m a n j e vee od d a v a n j a . O s i m t o g a , l e z d e s u n u t r a n j i m l u e n j e m reguliu r a z m e n u materija, i njihovim poremecajima omogueno je ponekad nagomilavanje, na primer, masti. Meutim, injenica je da je granica raenja istovremeno i granica mogunosti stvaranja rezervi belanevina. Ovaj odnos: v i a k e n e r g i j e s e k s u a l n a a k t i v n o s t ini n a m se da je spekulativan. Uenje je, dakle, rezultat individualnog i d r u t v e n o g opita, a sposobnost p r i m e n e tog uenja predstavlja integrativnu sposobnost svesnog JA. Sposobnost p r i m e n e tog uenja z n a t n o zavisi od vaspitanja, uticaja sredine i d r u gih f a k t o r a , p a n e p o d e s n o v a s p i t a n j e m o e v e o m a da p o r e m e t i s t i c a n j e i s k u s t v a , s p o s o b n o s t za c e l i s h o d n e o d g o v o r e , p r i l a g o a v a n j e i s p o s o b n o s t za s a v l a i v a n j e p r e p r e ka. Posledica toga je n e s l a g a n j e i z m e d u p o t r e b a i sposobnosti da se o n e zadovolje, to opet r a a pojavu s v a k o v r s nih emocionalnih reakcija koje sacinjavaju sutinu neuroza. T e e m o t i v n e r e a k c i j e v e i n o m su n e p r i j a t n o g k a r a k t e r a , p a s v e s n o J A tei d a ih i z b e g n e razliitim m e h a n i z m i m a koji m u slui u s v r h u odbrane. Ti m e h a n i z m i su: potiskivanje, reakcijska formacija, racionalizacija, 38

supstitucija, identifikacija, itd. Svi ovi m e h a n i z m i slue o d b r a n i s v e s n o g J A od n e p r i j a t n i h e m o c i j a , i o n j i m a e biti rei docnije, u psihopatologiji. Rezimirajui ove postavke, potrebno je ponovo podvui da stavovi klasine psihologije danas m a h o m pripad a j u i s t o r i j i , a d a m o d e r n a s h v a t a n j a p r o i s t i u iz F r o j d o v o g u e n j a i n i z a p r a v a c a k o j i se v i e ili m a n j e o s l a n j a j u n a F r o j d o v o u e n j e . O s t a v l j a j u i p o s t r a n i k r i t i k u o v o g ili onog s h v a t a n j a , kao. za itaoca n e m n o g o z n a a j n o i isto teoretsko pitanje, razrnatrali smo ga samo ovla, ocrtavi samo u grubim potezima principe psihodinamike prema Aleksanderu i istakavi principe uenja i prilagoavanja ka'o o s n o v n e p r i n c i p e r a z v i a i s a z r e v a n j a o v e k a , k a o i rnehanizma odbrane svesnog JA.

Spoljni

uslovi

P r e n o to se razrnotre m e h a n i z m i o d b r a n e svesnog J A t r e b a p r e t h o d n o u p o z n a t i taj spoljnji s v e t u k o m e to J A ivi, u k o m e s e r a a , razvija i r a s t e . P o t r e b n o j e upoznati uslove i odnose koji u t o m svetu vladaju, i uoiti d i n a m i k u tih uslova. Bez tog prouavanja izneseni princ i p i p s i h i k e d i n a m i k e i m a l i bi s h e m a t s k i , k a b i n e t s k i k a r a k t e r . U t o k u o v o g i z l a g a n j a m i e m o s e 'tu i t a m o s r e t a t i i s patolokim reakcijama svesnog J A , te emo, radi ilustracije, iznositi i p o r e m e a j e integracije i p o r e m e a j e ponaanja.

Dete i dinamika njegova razvoja

K a o to s m o rekli, p r e d d e t e t o m stoji osposobljenje za savlaivanje zadataka kao neminovnost koju ono n e moe d a izbegne. Deji period, detinjstvo, nije tako idili a n k a o to s e m i s l i ; t a k v i m g a n e v i d e d e c a , n e g o o d r a s l i . P r e d detetom se nalaze mnogi zadaci koje ono savlauje u etapama, s t a d i j u m i m a . Ti stadijumi s e i k v a n t i t a t i v n o i kvalitativno meusobno veoma razlikuju. O g r o m n a je razlika izmeu psihikog procesa odojeta, predkolskog i k o l s k o g d e t e t a o n i su d r u k i j i k a d s e m e u s o b n o u p o rede, a razliiti su i p o obimu. Ovi stadijumi se s m e n j u j u po izvesnoj zakonilosti: sledei s t a d i j u m nastaje o n d a k a d 40

su z a n j e g a u p r e t h o d n o m s t a d i j u m u p r i p r e m l j e n i uslovi. Poto su u ovim stadijumima esto zapaeni poremeaji, injeni su pokuaji d a se o d r e d e n e k e kritine take dejeg razvoja. P o k u a l o se da s e o d r e d e lipine krize z a p o j e dina d o b a u z r a s t a (Gesell). O v o je, r n e u t i m , pogreno, izmeu ostalog i zbog toga to moe d a n a s uvrsti u tome da se p r e m a t i m krizama s u d b i n s k i o p r e d e l i m o , s h v a t a jui i h k a o n e m i n o v n o s t , te da p a s i v n o e k a m o d a one prou. Sasvim je pogreno s h v a t a n j e d a j e dete u porodici zatieno o d spoljnih uticaja, oni se n a detetu odraavaju posrednim p u t e m , upravo p r e k o porodice. Dete na te utic a j e r e a g u j e p o r e m e a j i m a r a z n i h v r s t a ; o n o ivi u d r u t v u odrasiih, koji su vei, jai, koji p r i n u a v a j u i kanjavaju, n a g r a u j u i pohvaljuju. Postupci odrasiih odraavaju se u d e j o j s a v e s t i m a g l o v i t o , n e j a s n o ; d e t e r e a g u j e p l a em, upornou, neposlunou i strahom. Moderno shvatanje kae d a su deji poremeaji i n d i k a t o r poremeaja u njegovoj okolini. Krize nisu tipine ni za pojedina doba u z r a s t a n i za s v a k o d e t e , o n e s a m o z n a e d a d e t e n i j e blagovremeno stavljeno pred zadatke koji odgovaraju njeg o v i m n o v i m p o t r e b a m a , n i j e p r i p r e m l j e n o . A k o j e ta p r i p r e m a i z v . r e n a , p r e l a z i iz s t a d i j u m a u s t a d i j u m o d i g r a v a j u s e b e z k r i z a . J e d n a od t i p i n i h k r i z a n a e g i n d i v i d u a l i s t i k o g d r u t v a j e p r e l a z iz p r e d k o l s k o g u k o l s k u d o b a , iz s t a d i j u m a i g r a n j a u s t a d i j u m k o l s k o g u e n j a . A k o i g r a nije postepeno postala tematska (vidi docnije), ako dete n i j e p o s t e p e n o u v e b a v a n o u n e k i m a k l i v n o s t i m a za k o j e nije m a j k a n e o p h o d n a , ako je r a s l o k a o u kavezu, bez komunikacije i sticanja iskustva u personalnim odnosima s d r u g o m d e c o m , o n d a e p o l a z a k u k o l u za t a k o n e p r i p r e m l j e n o d e t e p r e d s t a v l j a t i t e a k s t r e s ( u d a r ) , n a k o j i e ono reagovati i emocionalno i poremeajem ponaanja. Sve se o v o i m o g l o i z b e i p o d e s n i m p r e d k o l s k i m v a s p i t a n j e m . M o d e r n i p e d a g o k i principi p r v o g kolskog d o b a v o d e ra u n a o t o m e d a r o d i t e l j i e s t o g r e e , p a se t r u d e d a p o stepeno uvedu dete u nastavu. Reakcije nepripremljenog d e t e t a m o g u b i t i r a z i i i t e : p l a i p r o t i v l j e n j e , s t r a h od u i t e l j a , s t r a h o d d r u g e d e c e , t r a e n j e z a t i t e od m a j k e itd. 41

Znaaj prvih iskustava.Oralna faza

Stadijum novoroeneta je pasivan stadijum u kome se cela njegova aktivnost svodi n a sisanje, n e m a lokomoc i j e n i t i r u n i h m a n i p u l a t i v n i h p o k r e t a ; z a d o v o l j e n j e injegovih p o t r e b a omoguava m u m a j k a U potpunosti. Ve p r v i h nedelja razvijaju se reakcije u vezi sa h r a n j e n j e m : d e t e trai bradavicu. U t o m s m i s l u m o e doi d o niza por e m e a j a . T a k o n a p r i m e r , i z v e s t a n b r o j d e c e n e e da sisa, I n a t e m e l j u e g a s e p o k u a v a j u i z v l a i t i n e k i z a k l j u c i za n j e g o v o d o c n i j e p o n a a n j e (vidi p s i h o p a t o l o g i j u dejeg doba). Iz ove r a n e o r a l n e faze (oralna n a z v a n a p o t o m e to u s t a u ivotu odojceta igraju najvaniju ulogu), nastaje niz prijatnih oseanja pasivnog karaktera: zatienosti i smirenja. Odoje na n e u r e d n o s t i h r a n j e n j a reaguje plaem, i m a j k e gree to d e t e smiruju dojerijem u n e v r e m e . T o j e p r v a v a s p i t n a greka, n a o s n o v u koje dete_J stvara iskustva kojima hoe d a s e koristi. Ono se igra d o j k o m , eli d a p r o u i s i s a n j e i p r e k o p o t r e b e , ili, r e c i m o , u d r u g o j polovini p r v e g o d i n e n e e d a p r i h v a t i h r a n u od materijala d r u g e vrste (povre, orbe, biskvit) osim mleka i sise, niti dozvoljava da ga h r a n e kaiicom. Izmeu majke i d e t e t a uspostavlja se ceo niz v e o m a osetljivih r e - _ a k c i j a . B e z o b z i r a n a t o t o j e s a s v i m imalo, d e t e o s e t i nervozu majke, njeno nestrpljenje za v r e m e dojenja, te na nestrpljenje reaguje nestrpljenjem. U doonijem stadijumu dete razvija svoje culne percepcije, prepoznaje okolinu i p o i n j e d a h v a t a p r e d m e t e , g u r a ah, p r a t i p o g l e d o m i t d . J o d o c n i j e , k a d p o n e d a 'sedi i ia s e u s p r a v l j a , p o k a z u j e izvesnu aktivnost: d a n e t o dohvati, d a se n e e m u priblii, poinje d a ispoljava g e s t o v e koji su u p u e n i odraslim, n e d o z v o l j a v a d a m u s e p r e d m e t o d u z m e iz r u k e . G l a s o v i koje odaje predstavljaju p r v e oblike govora i znae neku v r s t u k o m u n i k a c i j e sa s v e t o m . Z a t i m , jo docnije, d e t e imitira odrasie u nainu rukovanja predmetima, ono hvata i dri p r e d m e t e sve bolje. N a kraju ovog perioda dete prohoda. N a s u p r o t t v r d n j i d a ovo d o b a n e m a znaaja po docniji razvoj d e t e t a stoji t v r d n j a da j e ovaj stadijum isto toliko vaan kao i svaki drugi po kasnije ponaanje. P r e m a ovom

42

d r u g o m miljenju, znaaj o r a l n e faze sastoji se u sklonosti ka pasivitetu.

docnijoj

O v d e emo izneti to tumaenje, koje zastupa takoz v a n a p s i h o s o m a t s k a m e d i c i n a . O n o se sastoji u s l e d e e m : ; Znaaj ove o r a l n e faze sastoji se u t o m e to za d e t e biti n a h r a n j e n znai isto to i biti voljen, zatien i z b r i n u t . S a m a k t i s h r a n e p r e d s t a v l j a z a o d o j c e d o i v l j a j iz k o g a ono crpe svoja najjaa zadovoljstva i nezadovoljstva. U ] docnijem ivotu ostaju m n o g e faze ishrane i varenja v e - I z a n e za odreerta stanja emocija: m n o g i r a n i j e u s p o s t a v l j e n i u s l o v n i r e f l e k s i o s t a j u v e z a n i za i s h r a n u . O d v r a t n o s t p r e m a n e k i m objektima bila je prvobitno odvratnost p r e m a n e k i m jelima, gatenje j e u s k o v e z a n o za eludac i j e d njak. O t i m e m o t i v n i m v e z a m a sa i s h r a n o m p s i h o s o m a t ska imedicina k a e dalje: Nijedna funkcija u n a j r a n i j i m g o d i n a m a n e igra toliko e m o t i v n u ulogu kao jelo. Odoje saznaje za p r v o s m i r e n j e nezadovoljstva pri sisanju, p a se d e a v a d a se zadovoljenje gladi asocijativno vee s p r i j a t n i m oseanjem i sigurnou. S t r a h od gladi ostaje jezgro s v i h o s e a n j a n e s i g u r n o s t i . K o d te.^ke m e l a n h o l i j e o v a j strah bolesnici otvoreno izraavaju; kod neuroze ovo t a k o e p o s t o j i , ali s l a b i j e i z r a e n o . O v o o s e a n j e s i g u r n o s t i a s o c i j a t i v n o j e p o v e z a n o s a biti n a h r a n j e n , a ovo se o p e t p o v e z u j e sa biti v o l j e n . U r a n o m d e t i n j s t v u dolazi d o jo j e d n e e m o c i o n a l n e asocijacije u vezi sa glau i i s h r a n o m t o ije t e n j a d a s e n e t o p o s e d u j e n a t a j n a i n d a se p r o g u t a ( g u t a o c i m a , p o j e o b i h g a i t d . ) . U v e z i s ovom tenjom javlja se pohlepnost, zavist, ljubomora. Za d e t e s e imati p o d u d a r a sa p r o g u t a t i . O v a t e n j a m o e prei u agresivni i m p u l s : ujedanje k a o izraz o r a l n e agresivnosti. O v e agresivne tenje postaju izvor prvih ose a n j a k r i v i c e i m s e r a z v i j e s a v e s t . O v a k o se o b j a n j a v a zbog ega se psihoanalitikim l e e n j e m kod m n o g i h n e u rotiara koji p a t e o p o r e m e a j a i s h r a n e hailazi n a centralni emocionalni p r o b l e m : oseanje krivice. Ovo bi teoretisanje moglo da izgleda k a o fantazija kad se pri p o r e m e a j i m a i s h r a n e k o d o d r a s l i h n e tii n a i l a z i l o ria t i p i n e e m o c i o n a l n e k o n f l i k t e . T o 'se p o s e b n o o d n o s i n a odbijanje hrarie, koje moe da ide do m e n t a l n e anoreksije. Takvi bolesnici esto n e m o g u da jedu u prisustvu d r u g i h osoba; reakcija s t a r i j e g deteta, kad se rodi mlae, sastoji I 43

s e e s t o u o d b i j a n j u h r a n e ili se, n a p r o t i v , i s p o l j a v a u prodrljivosti. Ne moe da ne bude nezapaen agresivan k a r a k t e r te prodrljivosti: ta deca kidaju z u b i m a hranu, esto grizu p r e d m e t e koji nisu za i s h r a n u (olovke, n o k t e , ponekad progrizu posteljne navlake), a zube esto upot r e b l j a v a j u k a o o r u e ili o r u j e . J e d a n n a p a c i j e n t j e u t o k u od m e s e c d a n a p r e g r i z a o d e v e t mu.tikli, od kojih s u e t i r i b i l e od b a k e l i t a ; d r u g i j e t o l i k o d u g o z u b i m a g o r n j e vilice potiskivao zub donje vilice ( p r e m d a m u je to p r i i n j a v a l o bolove) dok ga nije p o t p u n o r a z l a b a v i o i izazvao zapaljenje okolnog tkiva. O b a su pokazivala veliku koliinu potisnute agresivnosti. U daljim razmatranjima ovih oralnih manifestacija konstatuje se jedna tipina psihologija fiksiranih ljudi: p o t r e b a za o s l a n j a n j e m n a t u u pomo, d a k l e pasivne tenje. Ovaj detinji pasivitet izaz i v a k o m p e n z a t o r n o p o n a a n j e : n a g l a e n u t e n j u za s a m o stalnou, za afirmacijom. O v o k o m p e n z a t o r n o p o n a a n j e p r e d s t a v l j a s a m o s p o l j n u f a s a d u iza k o j e s e k r i j e d u b o k a nesigurnost i p o t r e b a da se b u d e oslpnjen na nekog, voljen i zbrinut, upuen na tuu pomo. Poto tua pomo preds t a v l j a s r a m o t u za o d r a s l o g , i p o v r e d u s a m o l j u b l j a , t o s e o n a p o t i s k u j e , ali s e p r o b i j a u i n e r v a c i j u e l u c a , i z a z i v a povieno luenje soka i povienu pokretljivost eluca, b o love i pojavu ira. Zeludac takvih ljudi p o n a a se t a k o k a o d a stoji p r e d n e p o s r e d n i m d o b i v a n j e m h r a n e , p r e d varenjem. N e u p u e n i m a e se s v e ovo uiniti f a n t a s t i n i m . M e dutim, kiiniko iskustvo zaista pokazuje d a emocionalni poremeaji idu esto s p o r e m e a j e m varenja, bolovima u e l u c u i o n i m t o se zove nervoza eluca. Z a te b o l e s n i k e j e v r l o k a r a k t e r i s t i n o d a u s l u a j e v i m a k a d se oseaju n e s i g u r n i m a , ili o s e a j u s t r a h , i s t o v r e m e n o i m a j u i s t o m a n e tegobe u vidu bolnog grca. S v a k a neizvesna situacija s t v a r a k o d njih t a k v e pojave. O n i se b r a n e od njih na taj n a i n to u v e k n o s e uza se m a l o h r a n e , te posle n e k o l i k o zalogaja m o g u da s m i r e bol. esto se uje od b o lesnika kako, u situacijama kad n e s m e j u da ispolje bes i srdbu, taj efekt s m i r u j u ako se dobro n a j e d u . U s v a k o d n e v n o m g o v o r u u j e s e s i n o n i m z a n a l j u t i o s a m se u o b l i k u n a d e r a o s a m se. Z a n e k o g a k o se s e k i r a k a e se d a dere svoju u t r o b u . U p o r e d o s t i m n e k e osobe u

44

stanju jakih afekata odbijaju hranu. Post u innogim religijama j e d a n je od oblika kajanja zbog poinjenog g r e h a ili k r i v i c e . O v a psihosomatska r a z m a t r a n j a moemo, radi jasnoe, da r e z i m i r a m o . Ako s e elja, da se b u d e voljen, m a e n , p r i v i l e g o v a n ili o s l o n j e n n a n e k o g u s l e d t a k o z v a n o g n a r c i s t i k o g p r o t e s t a o d r a s l o g J A p o t i s n e , o d b a c i ili z b o g spoljnih okolnosti onemogui i ne moe da ostvari onda se e s t o uspostavlja j e d a n r e g r e s i v a n p u t : elja za ljub a v l j u i z a t i t o m m o b i l i e m e r v a c i j u e l u c a , k o j a j e od poetka vanmalerinog ivota data u obliku primanja, u s v o m najprimitivnijem obliku. Aktiviranje ovog procesa p r u a h r o n i a n n a d r a a j za a k t i v i r a n j e e l u d a n e funkcije; on n e m a n i k a k v e veze s fiziologijom ishrane, ve potie od e m o c i o n a l n i h s u k o b a k o j i s u p o t p u n o n e z a v i s n i o d gladi, te dovodi do p o r e m e a j a funkcije eluca. (Franz A I e x a n d e r : Psychosomatische Medizin). N e uputajui se u tanost ovih navoda, m o r a m o d a k o n s t a t u j e m o da zaista postoji takva s t r u k t u r a linosti k o j u m o e m o n a z v a t i oralnom, a ije su g l a v n e odlike: pasivitet, zavist, ljub o m o r a , a m b i c i o z n o s t , i z a k o j e n e s t o j i n i k a k v a ili v e o m a slaba aktivnost i koja se esto ogleda s a m o u fantazijama, oseanju krivice itd. K a o p r i m e r n a v o d i m o j e d a n sluaj iz n a e p r a k s e , k o j i j e u n e k o l i k o k o m p l i k o v a n n e k i m d r u - ) gim komponentama. R e j e o d e v o j i c i k o j a j e d o l a n a o d e l j e n j e (15 g o d i n a ) , j e r j e o d 1958. d o s r e d i n e 1 9 5 9 . g o d i n e o s l a b i l a o k o 15 k i l o g r a m a , t a k o d a j e p r i p r i j e m u i m a l a s v e g a 3 3 k g . U sasvim povrnoj analizi njenog sluaja p r v o mesto zauzimaju njene svesne n a m e r e d a se neuzimanjem hrane osveti roditeljima. Sasvim n a povrini nalazi se ljubomora na m l a e g b r a t a i seanja d a ga je t u k l a i ikanirala kad n i k o n e bi video. S a d a g a o n a v e o m a voli i d a j e m u sve kolae koji njoj pripadaju. Izjavljuje da se v e o m a rado igra s m a l o m decom, a na s a m d a n svog r o e n d a n a plakala j e j e r n e eli d a b u d e s t a r i j a , e l i d a o s t a n e s t a l n o m a l a . A l i o n a eli i d a p o s t a n e n e t o v e l i k o , d a n j e n a s l i k a izlazi n a n a s l o v n i m s t r a n a m a s v i h l i s t o v a , d a s e o d v o j i od o s t a l i h l j u d i i o s a m i , k a k o bi s e n o v i n a r i n a m u i l i d o k dou do njenog intervjua. Socijakia anketa prua podatke da j e u koli v e o m a e g o c e n t r i n a , d a s v e a k e mrzi, a ni 45

nju, zbog t a k v o g n j e n o g stava, d r u g i n e t r p e . P o r e d toga, p r e m d a joj u porodici n i k o nije religiozan, nabavila je crkveni k a l e n d a r (uticaj babe) i nauila n e k e molitve, i m o l i s e s v a k o ivee i s v a k o j u t r o p r e n o t o p o e u k o l u . P r e m d a izjavljuje: Ja volim svoju majku . . . a ponekad je i m r z i m . . . elim da joj se osvetim (ne z n a z a t o ) . . . n e u d a j e d e m , d a bi ih n a s e k i r a l a (dakle, a m b i v a l e n t n a o s e a n j a p r e m a r o d i t e l j i m a ) , n a o d e l j e n j u s e v a j k a da j e n e poseuju (nije tano), a to znai da j e dovoljno ne vole. V i d i m o da je re o bolesnici koja r e a g u j e odbijan j e m h r a n e i kod koje postoji oseanje krivice zbog potisnutih neprijateljskih elja i l j u b o m o r e p r e m a bratu, prema drugaricama, kao i konkurentkinjama na naklonost n a s t a v n i k a i skionost d a od b o g a trai oprotaj grehova, a sebe, zbog svoje zlobe, k a n j a v a glau. U toku b o r a v k a d o b i l a j e o t o k e n a n o g a m a (otoci od gladi), t e j e bila prebaena n a i n t e r n o odeljenje, g d e j e uskoro u m r l a usled islabelosti organizma. Kod ove pacijentkinje bilo j e i d r u gih poremeaja, koje zbog hitnosti slucaja nismo mogli analizirati. Tenja za pasivizacijom o r a i n o fiksiranih n e m o r a se u v e k t u m a i t i k a o tenja d a se pacijenti v r a t e u s t a d i j u m odojeta; u njoj se esto vidi s a m o tenja privrenosti roditeljima pred tekoama realnih ivotnih zadataka i problema. Iz toga nastaje ceo niz d r u g i h posledica.

Razliiti pasivni stavovi i ponaanja

Iz o v o g t o j e r e e n o r e z u l t i r a e s t o t e n j a d a s e docnije u ivotu ostvare pasivni stavovi pod zatitom neke o s o b e . T a j s t a v m o e d a se s p r o v o d i u k o l i p r e m a n a s t a v nicima, n a radnom mestu p r e m a pretpostavljenima, u braku p r e m a b r a n o m partneru. T e osobe n e zavravaju svoje poslove, one ekaju da drugi sve to za njih uradi. Dalje, te osobe proputaju da stiu iskustva u d r u g i m o d ^ nosima, s d r u g i m svetom u docnijem ivotu. Njihova docnija iskustva svode se n a v e o m a b o l n e z a k l j u k e : da s v e t oko njih nije voljan da im daje privilegije koje su u rodit e l j s k o j k u i i m a l i , iz e g a c e s t o r e z u l t i r a n e p r i j a t e l j s k i s t a v p r e m a l j u d i m a . Oni su, z b o g s v o j e zavisti, u v e k u 4G

poziciji d a v e r u j u d a su m a n j e dobili n e g o to, p o n j i h o v o m miljenju, zasluuju. Iz neprijateljskog s t a v a p r e m a l j u d i m a najee rezultira jo dublje neprijateljstvo koje n e s m e j u da pokau; a k o bi ga pokazali, reskirali bi da p o m u t e odnose s ljudima i tako izgube svaku nau da e se n a h e k o g a moi osloniti. N e d e a v a s e r e t k o d a t a k v e osobe p o k u a v a j u da se oslobode t e p o t r e b e d a se oslanjaju n a d r u g e ljude i da trae pomoc, te ponu da svesno izgrauju ponannje koje treba da pokae njihovu prividnu snagu i n e z a v i s n o s t . U tU s v r h u , s k r i v e n e i z a s v o j e f a s a d e jakosti, uputaju se u m n o g e nekontrolisane ispade, prot e s t e , s v a e ili o t k a z e , p o s l e e g a r e d o v n o s l e d i k a j a n j e i oseanje straha. Takvi ljudi n e m o g u da podnesu samou, Oni u v e k i m a j u p o t r e b u d a v i s e o n e k o m . P o g r e n o b i bilo mislitl d a oni oseaju ljubav; najvii stepen do koga mogu da dou to je oseanje ljubomore, odnosno zavisti. M e u t i m , zbog svog pasiviteta, oni oseaju veliku p o t r e b u za l j u b a v l j u , ali s a m o ^ u o b l i k u p r i m a n j a t u e l j u b a v i i n a k l o n o s t i , d o k su s a m i p o t p u n o nesposobni da , p r u e n e k o m e l j u b a v : s t a l n o s e n a l a z e u p o l o a j u p r i m a o c a . _J Svoju nezavisnu liniju te osobe n e m o g u da sprovode dosledno, vec p r e d . t e k o a m a o d m a h osecaju p o t r e b u za t u o m p o m o i . N j i h o v a o s n o v n a t e n j a s a s t o j i se u t o m e da svoje brige svale na tua lea (ponekad iekareva), smat r a j u i d a na to i m a j u p r a v o , n e s h v a t a j u i da su to s a m o p a r a z i t s k e s k l o n o s t i . E l e m e n t i z a v i s t i su g o t o v o u v e k u o c ljlvi, n j i m a n i n a k r a j p a m e t i n e p a d a d a k r i t i k i r a z m o t r e svoje sposobnosti, jer nisu sposobni da kritiki zagledaju svoje osobine.

Dalji tok dejeg razvoja

U daljim stadljumima dejeg razvoja nailazimo na igru. T a igra je u p r v o v r e m e (rano predkolsko doba) upravljena na manipulacije igrakama, pomou ega dete uci d a ini razliku i z m e u i g r a a k a : n a p r i m e r uo^ava d a je vojstvo lopte da skae, kolica da se kotrljaju, i da te manipulacije ponavlja bez pomoi odraslih. Dete veoma esto n e dozvoljava d a niu odrasii u tome pomau, ve zahteva da ono samo to uradi. S t o biva starije, dete

47

tei d a o v l a d a s v e v e i m b r o j e m m a n i p u l a c i j a , ali vie n e ponavlja manipulacije mehaniki nego im daje sadraj. O n o u tim i g r a m a (tematske igre) i m a izvesne uloge, o b i n o o n e k o j e j e v i d e l o ili u l o , sluei s e e s t o f a n t a zijom. M a k o l i k o ta deja fantazija bila p o n e k a d o d r a s l i m a teko razumljiva, ona je ipak zasnovana n a onom to je d e t e v i d e l o ili u l o , a l i n a s v o j n a i n r a z u m e l o . A k o d e t e v u e p o p a t o s u ili s t o l u k u t i j u , o n o p r e o b r a a v a t u k u t i j u u v o z ili t r a m v a j ; s i p a z a m i l j e n o m l e k o u z a m i l j e n u olju, k u p u j e zamiljene b o m b o n e u zamiljenoj p r o d a v nici. S v e to nije z a n e m a r i v a n j e realnosti, j e r deca esto i z j a v l j u j u d a j e to kobajagi. F r o j d j e z a p a z i o o v u p o j a v u i kod dece i kod primitivnih plemena, tumaei je kao jedan stepen u razviu, k a d a i deca i primitivci imaju veliko poverenje u mo svojih elja te potpadaju p o d iluziju d a se pojave u svetu oko njih n e odvijaju po fizikim z a k o n i m a ve po njihovim eljama, zato lo to oni tako ele (svemo misli). F r o j d pretpostavlja da dete, n e m a j u i iskustva da uoi odnose m e u p r e d m e t i m a spoljneg sveta i n e m o gavi, usled svojih skromnih sposobnosti, da ovlada svetom oko sebe zadovoljava svoje elje n a j e d a n halucinatoran nain. U svakom sluaju, ove t e m a t s k e igre imaju velik znaaj u dejoj psihijatriji, jer n a m deja fantazija u tim igrama omoguava d a otkrijemo njihove oseajne konflikte u k r u g u porodice. L u t k a koja predstavlja ravu s e s t r u ili b r a t a , n e g d e j e u z a p e k u , o n a j e b o l e s n a ili e d a u m r e , ili m o r a d a p i j e g o r a k l e k , ili j e d e t e j e d n o s t a v n o i z b a c i iz i g r e . D o k o g s t e p e n a m o g u d a i d u ove deje fantazije neka poslui p r i m e r nae bolesnice. Re je o jednoj studentkinji prava, koja ispoljava jedno v i s o k o s t e p e n o i v o t n o n e i s k u s t v o i f i k s i r a n o s t za m a j k u . P r e d s v a k o m t e o m situaoijom (najee ispit) o n a se z u k l j u a v a u s v o j u s o b u i v a d i s v o j e d e c j e l u t k e iz f i j o k e . Te lutke imaju sasvim odreene uloge; jedna predstavlja m a j k u , d r u g a oca, t r e a b r a t a , a e t v r t a k o j a s e z o v e Marina predstavlja pacijentkinjino dete. Do kraja p r v e polovine gimnazije ona je esto dramatizovala sled e u s c e n u : U d a t a j e za j e d n o g l e k a r a , koji j e u v e k zauzet i u v e k d e u r a n ; bogat je, i m a k u u u C i k a g u i tri a u t o mobila (navodi ak i marke); zamilja u fantaziji i poloaj

48

lanova svoje p o r o d i c e u t o m b r a k u . Desi se, m e u t i m , da jednoga d a n a b u d e deflorisana (veoma naivno i lakom i s l e n o ) i, d o a v i k u i s v a o a j n a , z a t v a r a s e u s o b u i v a d i i z f i j o k e s a m o M a r i n u i g o v o r i : . . . E, m o j a M a rina . . . sad i m a m o t a t u . . . ali on nije n i k a k a v t a t a . . . on j e j e d n a b i t a n g a . . . R e z u l t a t i k o j e ona p o s t i e n a studijama i korektan afektivni odnos iskijuuju i pomisao o postojanju nekog d u e v n o g oboijenja, oni ukazuju na visokostepeni infantilizam i nezrelost. O v a k v e fantazije esto se sreu kod odrasiih neurotiara k a o ostatak njihovih dejih fantazija. S v i m tim pacijentima zajedniko je to da nisu razvili dovoljnu aktivnost niti su postigli dovoljno iskustva. T e fantazije imaju esto zatitni k a r a k t e r . T o se m o e lako uoiti na p r i m e r u j e d n o g m l a d o g oveka. R e j e o o v e k u koji zauzima mesto sekretara jednog preduzea. On je nezadovoljan tim m e s t o m , j e r s m a t r a d a su n j e g o v e m o g u n o s t i m n o g o v e e . O d k o l e i m a n e z a v r e n p r a v n i f a k u l t e t (ja s a m to m o g a o kao od aie). P o k u a o je da se zaposli u S e k r e t a r i j a t u u n u t r a n j i h poslova, ali j e to m e s t o n a p u stio jer m u n e o d g o v a r a , j e r ga to n e i n t e r e s u j e . U slobodnom v r e m e n u ne r a d i m nita, leim. N a navaljivanje da saopti ta tada misli trai garanciju da m u se n e e p o d s m e v a t i , pa zatim p r o d u a v a : . . . Razmiljam kako s a m postigao sve ono to elim, svejedno to znam d a to n i j e m o g u e . O n n e m o e d a s e u p u s t i u n e k u realnu aktivnost nego se zaovoljava imaginarnim ispun j e n j e m elja n a deji nain. K o d o v o g p a c i j e n t a postoji jak protest protiv t a k v o g stanja stvari, on od svoje ene zahteva apsolutno potovanje svojih nedokazanih sposobnosti, n j e g o v s u d o d r u g i m l j u d i m a je n i p o d a t a v a j u i , pri emu nedostaje svaka kritika ocena sopstvenih nesposobn o s t i i p r o m a a j a . D a li t r e b a d a s e d o d a d a p a t i od p o r e meaja v a r e n j a i od bolova u elucu?

U toku p r e d k o l s k o g d o b a r a z v i j a se govor, koji postaje sve potpuniji. D e t e postepeno usvaja norme pona a n j a o d r a s l i h i s v o j e o k o l i n e . D e c a k o j a su u d a l j e n a od p r a k t i n o g s t i c a n j a i s k u s t v a s t i u p u j m o v e koji su l i e n i doivljenog i i s k u s t v o m p o t v r e n o g opita. Docnija im ra-

19

v a k o l s k a n a s t a v a (teorija b e z p r a k s e ) o m o g u a v a da se slue p o j m o v i m a koji za njih n e m a j u n i k a k v o g d r u g o g znaaja osim verbalnog. T a k v a deca docnije mogu nauiti da veoma veto barataju reima, a usled dobrog pamenja m o g u da tano r e p r o d u k u j u zadatak i daju ta6ne odgovore, iza kojih n e m a n i k a k v o g s t v a r n o g znanja ni sadrine, pa 6ak ni r a z u m e v a n j a onog o e m u je ree. D e f e k t a n sistem k o l s k e n a s t a v e o m o g u a v a t a k v o j deci d a p r o l a z e bez veih tekoa, jer im to njihove papagajske sposobnosti o m o g u a v a j u . Mladi s e k r e t a r o k o m e je bilo rei kae: Uvek se izvlaim na hohtapleraj, mogu lepo da sve rupe z a b a u r i m re6ima, u t o m e s a m majstor. O v a k v e osobe, u n e d o s t a t k u svojih iskustava, 6esto se slue t u i m iskus l v i m a ili i s k u s t v i m a k o j a s u z a p a m t i l i iz k n j i g a , o n i s v o j sud o ljudima donose na osnovu pro6itanog, a n e doivljenog. To i m a za posledicu da s u rezultati posle kolovanja u p r a k t i 6 n o m ivotu 6esto v e o m a slabi. K o d t a k v i h aka n i k a d se n e r a z v i j e p r a v i i n t e r e s za r a d , o n i s u u v e k u s m e reni s a m o n a to da svoju slabost i n e z n a n j e to bolje skriju, razvijajui svoje sposobnosti blefiranja do visokog s t e p e n a , t o p o n e k a d d o v o d i do p r i v i d n o g u s p e h a u koli, a uvek d o n e u s p e h a u ivotu. M n o g o b r o j n i su p o r e m e 6 a j i d e 6 j e g d o b a . O n i 6e b i t i podrobnije opisani u patologiji dejeg doba. N a s ovde sad i n t e r e s u j u faktori koji p o s r e d n o , p r e k o porodice, uti6u n a de6je razvie i d i n a m i k u tog razvia.

Drutveni faktori koji posredno utiu na razvoj deteta

P r e m a u6enju ortodoksne psihoanalize, faktori koji o m e t a j u razvie lee u p r e t e r a n o j povezanosti s roditeljim a s u p r o t n o g p o l a i i m a j u e r o t i n u p o d l o g u , s v o d e se k o d de6aka n a incestuozne elje p r e m a majci, ljubomoru, a docnije s t r a h , ose6anje k r i v i c e i a m b i v a l e n c i j u p r e m a ocu. Sli6an bi m e h a n i z a m , n a v o d n o , postojao i k o d devoj6ica. Ova shvatanja n e dele noviji analiti6ari. P r e m a novijim s h v a t a n j i m a , takva edipovska situacija nije neto to je nagonski uslovljeno, nego je drutvenog porekla i proi50

s t i e iz t i p a g r a a n s k e p o r o d i c e , o d n o s n o iz t r o u g l a u braku: otac-majka-dete. P r e m a tim shvatanjima, dete koje r a s t e u t r o u g l u u ovom p e r s o n a l n o m odnosu stie svoja iskustva i ostvaruje svoje e m o c i o n a l n e reakcije. Htelo to d e t e ili n e , o n o b i v a u v u e n o u j e d a n n e r a v n o p r a v a n o d n o s izmeu odraslih, i u tom odnosu n e m o g u da ga m i m o i u sve o n e rapavosti izmeu suprunika, koje su n e m i n o v n e i u najidealnijem b r a k u , ako t a k a v uopte postoji. P o n o v i j i m s h v a t a n j i m a , u z r o k d e j i h p o r e m e a j a lei u n e d o s t a t k u ljubavi p r e m a d e t e t u . To se n e m o e prihvatita sasvim. Razumljivo je da n e d o s t a t a k ljubavi moe da utie n a d e t e tako da ono deformie svoj k a r a k t e r , u t o m smislu t o n e e biti s p o s o b n o d a voli j e r n i j e u p o z n a t o s t a k v o m e m o c i j o m ; u n j e g o v o m r e g i s t r u to m e s t o j e prazno. T o se vidi n a deci k o j a su o d r a s l a ldena r o d i t e l j s k e l j u b a v i i k o j a taj n e d o s t a t a k na razliite n a i n e n a d o k n a u j u , o d n o s n o u k l j u u j u u svoje b u d u e ponaanje. Uostalom, dete nije esto izloeno n e d o s t a t k u roditeljske ljubavi, o n o m n o g o viSe s t r a d a u s l e d a m b i v a l e n t n o s t i t e l j u b a v i n e g o u s l e d njenog nedostatka. D e t e t u esto u porodici nedostaje bliskost, saradnja. Solidarnost, gde se lanovi m e u s o b n o ophode kao stranci koji v o d e svoj individualni ivot. U takvoj sredini d e t e biva izloeno i d r u g i m j a k i m emocionalnim stresovima: gneva, zavisti, ljubpmore, svae, agresije. To sve veoma upeatljivo deluje na dete, ono j e izloeno dejstvu esto n e s r e e n i h m e u l i n i h o d n o s a i a f e k t i v n i h izliva koji te odnose prate, a koje ono n e razume. Cak i onda kada se : ukuani t r u d e (obino se n e trude) da izbegnu m e u s o b n o _ J o b r a u n a v a n j e i prebacivanje p r e d detetom, dete osea zategnutost odnosa. Postoji tumaenje da neurotini p o r e meaji kod dece nastaju kao posledica neurotinih poremeaja kod roditelja, koji, b u d u i i sami neurotiari, u z r o kuju pojavu bazalnog straha kod dece, kao jezgra b u d u e neuroze. Bez s u m n j e , ovi spoljni uslovi igraju ulogu u n e u r o t i n i m r e a k c i j a m a d e c e , ali n e j e d i n u i n e u v e k p r i s u t n u u s v a k o m sluaju. N a taj nadin bismo uzroke n e u r o z a kod ljudi pomerili d o dalekih predaka, do Adam a i Eve. S h v a t a n j e da neurotini roditelji stvaraju neurotini s t r a h kod svojih p o t o m a k a z a s t u p a l a je ve p o m e n u t a K a r e n H o r n a j . O n a se, m e u t i m , u p u t a l a vie u 51

analizu unutranjeg psihikog zbivanja u neurotinom oveku, a injenicu da su i roditelji n e u r o t i n i p r i h v a t a k a o takvu i objanjava je kao proizvod nae k u l t u r e : egocenti i z m a usled individualistiku-konkurentske strukture drutva. Starija analitika t u m a e n j a (Frojd) trae uzroke n e u roza u biolokoj, n a g o n s k o j prirodi oveka, k o j a se t e k o prilagodava drutvenim n o r m a m a . Novija shvatanja zasnivaju se na istraivanjima odnosa u raznim ljudskim z a j e d n i c a m a u r a z l i i t i m d e l o v i m a s v e t a . P r i o v o m e se n i j e m o g l o p o t v r d i t i F r o j d u v o uenje, b a r to se tie E d i p o v o g k o m p l e k s a i t e o r i j e l i b i d a . N a m a s e ini d a s e p r e c e n j u j e z n a a j d e j i h e m o c i o n a l n i h k o n i l i k t a , a z a n e m a r u j u ili u m a n j u j u drugi faktori. Ovi emocionalni konflikti kod dece esto n a s t a j u na bazi p r o t i v r e n i h s a z n a n j a i iskus t a v a . D e t e j e esto i z l o e n o s u p r o t n i m , m e u s o b n o p r o t i v renim uticajima i u porodici i van nje. Dete ima veliko p o v e r e n j e u ono to m u k a u i emu g a p o u a v a j u odrasli, ono usvaja njihuve pojmove, sudove, ponasanje, ocene i r e a k c i j e . M e d u t i m , uno i s t u v r e m e n o u p o r e u j e s v e to s u n i m t o v i d i u i g r i , n a u l i c i , u koli i s u s e d s t v u i e s t o s e suoava s nedoslednosu odraslih i vaspitaa. D e t e se vrlo r a n o u p o z n a j e sa z n a a j e m sile, vlasti, b o g a t s t v a i s i r o m a tva u ljudskim odnosima. V e o m a rano, u p r k o s m o r a l n i m p o u k a m a , d e t e s e s u o a v a sa z n a a j e m i p o j a v o m lai, h r a brosti, prevare, sebinosti. Moralne savete i pouke ono usvaja zbog autoriteta roditelja i vaspitaca, pa je njihova z a b r a n a u p r v o v r e m e jaa od i m p u l s a d a se z a b r a n a suoi s n e d o s l e d n o u s a v e t o d a v c a , z b u g ega s e m o e u d e t e t u pojaviti konflikt. Nemajui sopstvenog obimnijeg iskus'tva, o v a p r o t i v r e n a s a z n a n j a z b u n j u j u d e t e , d e l u j u n a u o b l i a v a n j e n j e g o v i h p o j m o v a , koji m o g u biti i s k r i v l j e n i , d e f o r m i s a n i . e s t o s u ti p o j m o v i v e o m a j e d n o s t r a n i i e s ^ o ostaju takvi kroz ceo ivot. esto su r e a k c i j e n a s t a l e u vezi s t a k v i m p o j m o v i m a v e o m a teko p r i s t u p a n e k o r e k cije, j e r su d u b o k o u r a s l e u linost. U o d e l j k u o patologiji bie vie rei o ovim pojavama, te bismo zasad, radi ilustracije, izneli j e d a n sluaj. M l a d a bolesnica ispoljava v e o m a m n o g o mrnje, zlobe i neprijateljstva p r e m a lanuvima svoje purodice, koje p o n e k a d u besu j a v n o vrea, p a ak i a m a r a . Ispostavlja 52

se d a j e t a k v a i n j e n a m a j k a . M e u t i m , o t a c n j e n e m a j k e , njen deda, bio je u p r a v n i k k a z n e n o g zavoda, te je bolesni i n a m a j k a od r a n o g d e t i n j s t v a p r i s u s t v o v a l a s c e n a m a g o t o v o n e o g r a n i e n o g u g n j e t a v a n j a , m a l t r e t i r a n j a i fizik o g k a n j a v a n j a z a t v o r e n i k a . D a li s m e m o t v r d i t i d a j e re o sadistiko-agresivnoj strukturi pacijentkinje, odnosno n j e n e m a j k e ? M a j i n o i s k u s t v o iz d e t i n j s t v a g l a s i d a j e s v e t o k o n j e s v e t s i l e i u g n j e t a v a n j a , i o n a taj o d n o s p r e nosi i u p o n a a n j e p r e m a s v o j i m u k u a n i m a i o s t a l o m svetu k a d j e to m o g u e . e r k a je usvojila p o n a a n j e svoje majke, u njenoj svesti su elementi nasilja i grubosti gotovo jedini koji p o s t o j e u s v e t u . O v a bolesnica j e bila toliko deformisana, da j e nekolicina psihijatara pomiljala da je o g l a s e za d u e v n o o b o l e l u . K a d s e u p o z n a l a i s d r u g i m oblicima ljudskog p o n a a n j a v a n kue, u njoj je nastao niz k o n f l i k a t a . O n a s a m a o t o m e k a e ; N e s p o s o b n a s a m da ikoga volim, a s v e m o j e d r u g a r i c e to m o g u , m o j a m a j k a kae d a on l a e . . . p a to j e uasno . .. K o d n a v e d e n o g p r i m e r a , koji j e d r a s t i a n , ini mi se d a j e p r e p o r u l j i v i j e r a z m o t r i t i u s l o v e n j e n o g v a s p i t a n j a n e g o t r a g a t i za n j e n o m strukturom linosti.

S v a k o d e t e z a v i s i o d t i p a p o r o d i c e u k o j o j se r o d i l o . A k o s u o d n o s i u toj p o r o d i c i n e z d r a v i , z a k o n o z a t i t i d e l e t a n e o m o g u a v a d a s e d e t e i z b a v i iz t e s r e d i n e n i t i d a dobije pomo spolja. O n o m o r a da se nauci da se samo zatiava i da se bori s t e k o a m a svog poloaja. Taj poloaj m o e kod d e t e t a da stvori o s e a n j e s t r a h a , n e s i gurnosti, neobezbeenosti i sumnje u Ijudsku dobronamern o s t , j e r se v a n k u e u n a j b o l j e m s l u a j u s u s r e e s r a v n o d u n o u I j u d i , k o j i n i s u s k l o n i d a s e i n t e r e s u j u za b i l o iju s u d b i n u . B e z b r o j n i s u p r i m e r i e k s p l o a l a c i j e d e c e p o d f i r m o m d o b r o i n s t v a , p a e s t o n a u s v o j e n o j d e c i (ak i od rodbine) poiva velik deo k u n o g posla. T a deca stiu gorka ivotna i s k u s t v a , i n j i h o v dalji ivot i razvoj zavisie od n i z a s l u a j n o s t i , k o j e su m n o g o e e n e p o v o l j n e n e g o povoljne. Dete esto biva v e o m a r a n o izloeno dejstvu sila p o d k o j i m a s e o d v i j a i v o t o d r a s l i h , i v o t p u n o p a s n o sti, g r u b o s l i , b e z o s e a j n o s t i i s u r o v o s t i . T o s e n a d e t e v e o ma upeatljivo odraava. esto se uje miljenje da su53

rova ivotna koia p r e k a l j u j e . T a k v a ivotna kola j e j e d n o s t r a n a : d e t e n e u p o z n a j e nita d r u g o do silu, zavisnost, s l r a h , u g r o e n o s t i bezoseajnost; n e p r e o s t a j e m u nita drugo do ove jednostranosti, nedostaje m u iskustvo da postoji drueljublje, ljubav, m e u s o b n o p o m a g a n j e . . . j e r ga t a ivotna kola p r i n u a v a da vidi s a m o o n o to g a u g r o a v a i d a s e od t o g a z a t i a v a . N e t r e b a s m a t r a t i d a j e d e t e u p o r o d i c i z a t i e n o od s t i c a n j a n e g a t i v n i h i s k u s t a v a . A t m o s f e r a s v e t a u k o m e ivi u t i e n a d e t e raznim p u t e v i m a . E v o ta o tome kae Derson L e g m a n : U 9 8 % s l u a j e v a a m e r i S k a d e c a o d 812 g o d i n a i t a j u s t r i p o v e i d r u g u s l i n u l i t e r a t u r u , i t o p r o s e n o p o 15 s t r i p o v a d n e v n o . D e c a su n a taj n a i n p r e t r p a n a s c e n a m a nasilja i grubosti. P r o u a v a n a sadrina te literature u 92/o t a k v i h k n j i i c a o p i s u j e 500 s c e n a f i z i k i h n a p a d a . O d t o g a u 180 s l u a j e v a g r u b o s t i , a u 14 d e t a l j n o o p i s a n i h u b i s t a v a . L e g m a n d a l j e i z n o s i : A k o se n a s v a k o j s t r a n i o p i s u j e s a m o j e d n a t a k v a s c e n a (obino ih j e vie), s v a k o g r a d s k o d e t e , k o j e j e 1938. g o d i n e i m a l o e s t g o d i n a , d o s a d j e (1954) u p o z n a t o s a 18 h i l j a d a t a k v i h s c e n a . . . A k o s e t o m e o d a film i televizija, o n d a je izraslo celo p o k o l e n j e mladia i devojaka koje je hiljadama p u t a upoznato sa s c e n a m a i e m o c i j a m a v e z a n i m za n a s i l j a i u b i s t v a . O v a l i t e r a t u r a j e postigla to da j e s v a k i a m e r i k i o m l a d i n a c stvorio gotovo maniju herojstva i trijumfa nasilja, kakvu nije p o l u i o ni o m l a d i n a c u H i t l e r o v o j N e m a k o j . A m e rikom m l a d i u n a k a l e m l j u j e se u b e e n j e o m o r a l n o m p r a v u sile k a k v o nije postigao nijedan nacist. Ovaj veoma p e s i m i s t i k i z a k l j u a k L e g m a n o v n i j e ni p r v i ni jedini i n e odnosi s e s a m o n a A m e r i k u . O v o bi m o d a izgledalo p r e t e r a n o z a b r i n j a v a j u e k a d p o d a c i iz k r i m i n a l i s t i k i h statistika n e bi ukazivali na porast maloletnih kriminalaca. Odjeci toga d o p i r u i do nas. Deje igrake su agresivnog k a r a k t e r a . T o su pitolji, v a z d u n e puSke, indijanski n o evi i s e k i r e , k o m p l e t n i k a u b o j s k i kostimi itd. U dejoj s v e s t i o b l i k u j u s e p o s t e p e n o p o j m o v i h e r o j s t v a , ali s u t o h e r o j i i n d i v i d u a l n e s n a g e . B a v i t i se s p o r t o m n e z n a i r a z v i j a t i s v o j e t e l o z a n e t o d r u g o n e g o d a s e b u d e jai od d r u g i h . N a j j a i s e c e n i i r e s p e k t u j e , n a j s l a b i j i p r e z i r e i nekanjeno moe da ugnjetava. Tome znatno doprinosi i k u l t asova sporta, koji n e g u j u sportski n o v i n a r i . O g r o -

I f

; '

54

m a n deo novinske italake publike sainjava omladina k o j a s e p o d a j e u t i s c i m a d a b i t i as z n a i b i t i h e r o j , k o j i b e z b r i n o ivi b e z t r u d a i r a d a . K a k o t o d e c a p r o c e n j u j u moe s v a k o d n e v n o da se zapazi. D v a deaia m e n j a j u f o t o g r a f i j e , p a j e d a n k a e : D a u ti d v a C o p i a za j e d n o g B o b e k a . S a s v i m je izvesno da dananje vaspitne m e r e koje p r e u z i m a kola i d r u t v o nisu dovoljne da rieutraliu t e t n e uticaje koje dete sabira van kue, pa ak i u kui. Iskustvo s a t a k o z v a n o m v a s p i t n o z a p u t e n o m d e c o m p o k a z u j e dn su uslovi n a ulici p o r a a v a j u i p o r a z v i e d e t e t a , te d a j e porodica jedino utoite u k o m e dete tnoe da rauna na ljubazno ophoenje koga je van k u e lieno. Poloaj u k o m e se d e t e nalazi rastui n a ulici, p o r a a v a j u i j e n e s a m o u materijalnom pogledu ve i u pogledu formiranja^ s t a v a d e t e t a p r e m a d r u t v u . R a s p a d p o r o d i c e iz b i l o k a \ k v i h u z r o k a m o e da b u d e k a t a s t r o f a l a n po dete. Kod n a s \ j e b r i g a d r u t v a o t a k v o j d e c i esto i n e d o v o l j n a i n e b l a ~ g o v r e m e n a t a k o izvetavaju Ijudi koji i m a j u posla s takvom decom, pa je popravak ponaanja vaspitno zapu t e n e d e c e m n o g o tei n e g o t o t o t v r d e n o v i n s k i r e p o r teri. Cinjenica da ]e kod n a s jo uvek s t r u k t u r a porodice Individualistika i da ova predstavlja izolovanu jedinicu izolovanih ljudi n e m o e se zaobii. T o i m a za posledicu da je vaspitanje deteta u takvoj porodici takoe individualistiko, da ono od n a j r a n i j i h d a n a u o b l i a v a i n d i v i d u a l i stiko shvatanje i uspostavlja tipine reakcije i ponaanje. D e c a k o j a p o t i u iz r a z o r e n i h p o r o d i c a , ill iz o n i h u k o j i m a u r o d i t e l j i a l k o h o l i c a r i , ili k o j i i v e u t e k o j b e d i ili g d e su roditelji psihiki i z m e n j e n i p o k a z u j u n a r o c i t o i z m e njeno ponaanje i psihike poremeaje. G r u b o ponaanje p r e m a detetu ima po njega p o g u b n o dejstvo, i jo vie \ podvlai deju zavisnost od porodice, j e r ono nije u s t a n j u j d a s e od t o g a z a t i t i i i z b a v i . A k o b i p o r o d i c a h t e l a d e t e t u p r u i z a t i t u od p o g u b n i h s i l a k o j e s p o l j a d e j s t v u j u , ne treba da se zaboravi da i u najboljoj porodici ne postoje idilini uslovi; i u takvoj porodici u kojoj nijedan roditelj n i j e n e u r o t i a n d e t e se r a a u atmosferi koja je s l o e n a i e s t o p r o t i v r e n a , a t a p r o t i v r e n o s t p r o i s t i e iz same prirode njene individualistike strukture. Detetu es t o n i j e p o t r e b n o d a d o i v i p e t ili e s t g o d i n a i v o t a d a bi
:

55

v a n k u e doivelo te p r o t i v r e n o s t i ; ono se sree s n j i m a u porodici, s a m o u drukijem obliku. Odnos jednog roditelja p r e m a d r u g o m i p r e m a deci deluje n a u o b l i a v a n j e d e j e g s a z n a n j a . V e i n a r o d i t e l j a voli s v o j u d e c u , ali n a \ n j i h o v o d n o s p r e m a deci d e l u j u e s t o uslovi koji su u p r o - \ tivrenosti s tom ljubavlju. Na ljubav majke p r e m a det e t u u t i u o k o l n o s t i k o j e n i u iz n j e n o g p o l o a j a u d r u tvu. B r i g a o deci, bez obzira k a k v o j e d r u t v o u k o m e m a j k a ivi, p o v e a v a n j e n e d o m a e o b a v e z e , v e e j e z a k u u i p o j a a v a n j e n u e k o n o m s k u zavisnost od m u a . N a taj nain d e t e m o e da o m e t a n j e n r a d i n j e n o e k o n o m s k o osamostaljenje. 2 e n a zbog toga moe da trpi, bez obzira n a Ijubav prema detetu. Nova trudnoa moe da bude uzrok to se m a j k a g r u b o ponaa p r e m a ostaloj deci, da z a n e m a r u j e njihove potrebe. Neeljeno dete nee proi bez iskustva da j e neeljeno. Ve u d o b a odojeta m o e da se ne uspostavi prisan odnos izmeu majke i deteta, moe da doe do poremeaja ishrane, do z a n e m a r i v a n j a dejih p o treba, to kod majke moe da izazove pojavu kajanja i na m a h o v e p o j a a n e brige. To sve s a m o jo vie neurotizira dete. N o v o r o e n e svojim dolaskom izaziva pojavu novih, esto k o m p l i k o v a n i h p r o b l e m a . T o su, prvo, m a t e r i j a l n i izdaci koje roditelji u z i m a j u na sebe, zatim o d g o v o r a n i teak teret vaspitanja. Malo dete zahleva mnogo truda, k o j i a p s o r b u j e n a j v i e m a j k u , ali d e o o t p a d a i n a o c a , b e z o b z i r a n a to da H on eli d a p r i m i svoj d e o b r i g e . N j e g a konano, pogaa promena u obavezama i interesima njeg o v e ene koji su se r o e n j e m d e t e t a izmenili. Nije r e d a k sluaj l j u b o m o r e oca n a d e t e zbog p r i v e z a n o s t i m a j k e i z a n e m a r i v a n j a mua. Sve to m o e ' d a neurotizira i m a j k u i oca, p a n e m o e d a m i m o i e ni d e t e . R o d i t e i j s k e o b a v e z e su j o j e d n o o p t e r e e n j e n a v e p o s t o j e e o p t e r e e n j e u s a v r e m e n i r n d r u t v e n i m uslovima k o m p l i k o v a n e b o r b e za egzistencijuSistem vaspitanja deteta u porodici je najee rav. Roditelji esto n e m a j u vremena, jo m a n j e strpljenja, a n a j m a n j e znanja. T o v a s p i t a n j e se najee obavlja s t i h i j ski i na etape, tj. kako ko stigne. Roditelji esto prenose svoj afekt s r a d n o g m e s t a u k u u i d e t e esto biva k a n j e n o samo zbog priguenog besa roditelja. Roitelji sprovode svoje pravo nad detetom, jer s m a t r a j u d a to m o g u poto 56

su o b a v e z n i d a v a s p i t a v a j u . T o s e p r a v o n a j e e i s p o l j a v a u obliku p r i n u d e i k a z n e , j e r d e t e ne slua. T a k a v p o s t u pak odraava se na dete u obliku pomuenja odnosa i uvlai u odnos roditeljdete, nastaju razliite posledice: otuenje, n e p o v e r e n j e pa dete poinje da vodi zaseban ivot, s k r i v a j u i s v e to v a n k u e doivi, j e r j e izgubilo v e r u d a e b i t i s h v a e n o s p o v e r e n j e m . P o n e k i r o d i telji p a t e od o s e a n j a k r i v i c e p a p o k a z u j u p r e t e r a n u r e v nost i brigu o deci. T a k v a deca su s p u t a n a , ona n e s m e j u da u i n e ni j e d a n s l o b o d a n k o r a k niti d a p r e d u z m u bilo kakvu slobodnu akciju i inicijativu. Ta p r e t e r a n a briga esto j e znak roditeljske n e u r o z e , te d e t e ne m o e d a n e uoi n j e n n a s i l a n k a r a k t e r . T a p r e k o m e r n a b r i g a o u t o p l j a vanju, o ishrani, o p r o v o e n j u v r e m e n a po p r o g r a m u , o literaturi koja se ita, o v i t a m i n i m a koji se unose u organizam, t e o p o m e n e i v e i t e p r i d i k e i k o r e k c i j e n o s e u sebi k a r a k t e r terora. Nita n e p o m a e u v e r a v a n j e da se time s a m o d o b r o m i s l i , d e c i n e i z m i e iz v i d a a g r e s i v a n k a r a k t e r svega toga p r i n c i p da se s p r o v e d e r o d i t e l j s k a volja i s v a k o p r o t i v i j e n j e u k o r e n u s p r e i . K a d s e d e c a e m a n c i p u j u , t j . o d r a s t u i p r e r a s t u o v a j p e r i o d , o n d a se takvi roditelji vajkaju kako su deca nezahvalna, k a k o ne c e n e r t v e k o j e s u za n j i h p o d n e s e n e , za n j i h o v o d o b r o j ^ _ \ Ova p r e t e r a n a briga m o z e se ispoljiti u vidu s r d b e na dete a k o ono iole n a r u a v a disciplinu. V e o m a esto roditelji g r e e u t o m e t o n a t u r a j u s v o j e a m b i c i j e d e c i , t e e i da d e c a o s t v a r e sve o n o t o s u oni u ivotu p r o p u s t i l i da p o s t i g n u . T a k o s e d e c i od r a n i h d a n a u t u v l j u j e u g l a v u k a k o i m a j u n e k e izuzetne sposobnosti i osobine (koje u stvari n e m a j u ) i na taj n a i n p r o s t o g u r a j u n a p o g r e n u profesionalnu orijentaciju. K a d posle realni uspesi izos t a n u , o n d a t a k v a z a l i u b l j e n a m a j k a ili o t a c o k r i v l j u j u s v a k o g d r u g o g to n j i h o v o d e t e n i j e u s p e l o . T o s e v e o m a esto d e a v a , t e s e u j u p o g r d e n a r a u n n a s t a v n i k a , koji su p r i s t r a s n i i n e v i d e g e n i j a l n o s t n j i h o v o g d e t e t a . A k o se o v a k o i s t i c a n j e d e t e t a v r i n a r a u n d r u g e d e c e , o n d a to s a m o u v r u j e r i v a l s t v o , i z a z i v a n e p r i j a t e l j s k e r e a k c i j e kod z a p o s t a v l j e n e d e c e . e s t o o v a g e n i j a l n a d e c a d o c n i j e o p t u u j u r o d i t e l j e d a s u ih g u r n u l i n a p o g r e n u s t a z u , a l j u d e iz s v o j e o k o l i n e , d r u g o v e , p r e t p o s t a v l j e n e i sl. s m a t r a j u n e p r i j a t e l j i m a , koji s p r e a v a j u d a n j i h o v e s j a j n e

57

osobine dovedu do prieljkivanih velikih uspeha. P o sebno, ovakvi roditeljski postupci p o m a u d a d e t e izgradi p o g r e a n s u d o s a m o m s e b i i o s v o j o j o k o l i n i i d o v o d i dotle d a s e t a k v o d e t e (a p o s l e i o v e k k o j i j e iz t o g deteta nastao) r e d o v n o pogreno postavi i u odnosu n a sebe i n a drutvo oko sebe. A poto o t o m svetu i m a iskrivljenu sliku, i njegovi e postupci biti p o g r e n i i necelishodni i dovesti s a m o d o zapetljavanja njegove ivotne situacije. To moe dovesti do neurotiSnih kriza, slomova i drugih reakcija, posebno do promaenosti u ivotu i nezadovoljstva i sobom i drugima oko sebe. Takvih pojava ima na svakom koraku. Povieno optereenje roditelja moe ove d a razjedini i d a narui odnose meu njima, a to neizbeno deluje na dete. O n o osea t e p r o m e n e i n a razdraljivost reaguje razdraljivocu, neposlunou i plaSem. T o s t a n j e izaziva kod dece nespokojstvo i strah, uznemirenost i sumnje. N e ka deca zbog toga mogu pomisliti d a su usvojena, neka poinju d a s e plae s v e g a i svaega. T a j s t r a h j e esto neuobliSen, j e r j e poimanje deteta maglovito, ono ne zna ta j e to to r a v o deluje. Moe d a se pojavi strah pred d r u g i m l j u d i m a ili s u m n j e u p r i j a t e l j s k a o s e a n j a d r u g o v a , nastavnika itd., to moe da stvori ravu socijalnu orij e n t a c i j u , izolaciju od l j u d i i sl. D o l a s k o m ( r o e n j e m ) d r u e e d e c e u Dorodicu o s t a l a d e c a n e m o g u d a s h v a t e p o trebe novoroenog. Individualistiko vaspitanje odraava se u e m o c i j a m a ljubomore, egoizma, zavisti, suparnitva. S a s v i m j e r a z u m l j i v o d a s e d e t e u p o z n a j e sa s u p a r n i t v o m , jer j e s u p a r n i t v o t e m e l j n a k o m e p o i v a d a n a n j e d r u tvo. S i s t e m v r e d n o s t i u s v e t u u koji d e t e s t u p a izgraen j e n a s u p a r n i t v u , p r e t i c a n j u , n a d m a i v a n j u . U t o m e n e bi b i l o n e v o l j e k a d u d a n a n j e m s v e t u p o s t i i n e bi z n a S i l o pobediti, o d n o s n o n e biti p o b e e n . A biti p o b e e n znal isto t o i biti izgubljen. T o j e sraslo s liSnou s a v r e menog oveka. U pogledu privrenosti p r e m a majci, odnosno ocu, nisu se m o g l e p o t v r d i t i F r o j d o v e p r e t p o s t a v k e o biolokoj (erotiSnoj) p r i r o d i t e p r i v r e n o s t i . D e t e j e o b i S n o v i e p r i v r eno majci, j e r s njom provodi vie vremena; njene kazne i p r e k o r e bolje podnosi, i taj j e k o n t a k t dui i intimniji. U sluSaju r i v a l s t v a d e t e j e u z n e m i r e n o i p o k u a v a d a 58

p r o v e r i k o l i k o j e v o l j e n o i d a li j e u o p t e v o l j e n o . P r e v e l i k a t e n j a za m a j k o m n e m o r a d a z n a i I j u b a v , o n a j e esto izraz nesigurnosti, straha, nepovoljnih iskustava s d r u g o m d e c o m u i g r i , k o l i i n a u l i c i , p a d e t e t r a i od m a j k e zatitu. Deca vrlo brzo naue ko im moe pruiti zatitu, to j e onaj koji se s n j i m a najbolje i n a j p o s t o j a n i j e o p h o d i . N a r o i t o .ge J i a n a postpjaxiQst_L_dQsiedno_s_t . N e o s n o v a n i i z l i v i m a j i n e l j u b a v i k o j i se s m e n j u j u s n e o snovanim izlivima kazni i prekora zbunjuju i u z n e m i r a vaju dete. V e o m a je esta slika da m a j k a istue d e t e p a z a t i m p l a e a j e d n o s n j i m , m i l u j u i ga i ljubei. T a k v i postupci samo neurotizuju dete. P r e k o m e r n a briga majke" koja strepi n a d realnim i izmiljenim opasnostima koje p r e t e d e t e t u moe p o t p u n o da pasivizira d e t e i proizvede k o d n j e g a s t r a h od s v e g a o n o g a t o s p o l j a d o l a z i , d a u i n i da o n o p o n e d a s h v a t a da s e nalazi p o d d e j s t v o m sila k o j e spolja prete da ga unite. To moe da dovede do g u b i t k a hrabrosti da d e t e uini bilo ta s a m o s t a l n o . K a k o je n a p o m e n u t o , privrenost deteta roditelju s u p r o t n o g pola n e m o e se dokazati k a o bioloki uslovljena. T a m o g d e d e t e raste pod drugim uslovima a ne u trouglu, tamo gde je emocionalna veza difuzno rasprostranjena p r e m a velikom broju majki (tetke, negovateljice, sve ene jednog plemena), n e m a ovih edipovskih pojava. P u b e r t e t kao klasian oblik krize g r a d s k o g deteta s a v r e m e n e z a p a d n e civilizacije taj p u b e r t e t protie sasvim m i r n o , n e e g z a l t i r a n o u tim zajednicama (arhipelag Samoa, istraiva Margaret Mid). T o t o j e d e t e p r i v e z a n o za r o d i t e l j e ili I j u d e k o j i m u ih z a m e n j u j u , i z r a z j e n j e g o v e p o t r e b e za s m i r e n j e m i utoistem, jer ono voi b o r b u protiv raznih optereenja i e m o c i o n a l n i h b u r a sa n j e m u r a s p o l o i v i m s r e s t v i m a K a k o je v e r e e n o , p r e d d e t e t o m stoji m n o g o p r o b l e m a i napora. U k a z a n o je na neke elemente: zavisnost od porodice, konflikti i poremeeni odnosi u porodici, dejstvo porodinih odnosa i odnosa u svetu na svest deteta i formiranje njegovog iskustva, ulaenje deteta U prve interp e r s o n a l n e o n o s e u igri i koli, uticaj literature, s t r i pova, filmova, ulice, itd. G o t o v o u svakoj porodici postoje kod dece neurotini poremeaji u raznim oblicima: strah, f o b i j e r a z n i h v r s t a , p o r e m e a j i p o n a S a n j a , p l a l j i v o s t i od

59

stranog sveta, puremeaji apetita, pojave agresivnosti, ljubomore, prkosa, neposlunosti, poremeaji sna i spavanja, p o j a v e o k o j i m a e biti i s c r p n i j e rei u patologiji d e j e g uzrasta.

Kratak osvrt na tumaenje i znaaj prvih iskustava

Iako s m o u o v o m r a d u tu i tamo istakli znaaj prvih i s k u s t a v a p o deje p o n a a n j e i p o n a a n j e odraslog, p o t r e b n o je o t o m e neto konciznije rei. T u m a e n j a p o r e meaja kod dece su razliita. Klasina psihoanaliza ima sasvim dosledno i striktno sprovedeno tumaenje. Neoa n a l i t i a r i ih t u m a e k a o izraz difuznog s t r a h a koji j e u dete usaen od neurotinih roditelja. Materijalistiko uenje kae da dete ne poima jasno sve protivrenosti odnosa koji vladaju u svetu u k o m e se ono nalazi i da zbog toga reaguje s t r a h o m . U s v a k o m sluaju, p o r e m e aji kod dece p r e d s t a v l j a j u koren b u d u i h n e u r o z a , p r e m d a postoje odrasli n e u r o t i a r i ije j e d e t i n j s t v o p r o t e k l o pod veoma povoljnim uslovima. Najvei deo odraslih u n e k o m p e r i o d u s v o g i v o t a p o k a z u j e p o r e m e a j e u pona^anju, e k s c e n t r i n o s t i necelishodne, n e a d e k v a t n e r e a k cije. o v e k s p o t p u n o z d r a v o m p s i h o m m n o g o se tee snalazi n e g o o v e k sa z d r a v i m t e l o m . M n o g i o d r a s l i i m a j u psihike tegobe koje su i z r a e n e u r a z n i m oblicima m a n j e ili v i e u o l j i v i h n e d o s t a t a k a . T o n e z n a i d a s v e I j u d e t r e b a p r o g l a s i t i n e u r o t i a r i m a ili n e u r o t o i d i m a , k a k o t o v e l i j e d n a p s i h o a n a l i t i k a f r a k c i j a iji j e p r e d s t a v n i k S u l c - H e n k e . N e u r o z a je kliniki p o j a m koji p r i p a d a o b o lelom. Obian ovek, bez obzira na izvesne nedostatke, p r e d s t a v l j a l i n o s t , d o k n e u r o t i a r t o n i j e , ili a k o i j e s t e , onda po cenu ogromnih napora, trzavica, svih moguih slrahova i prepreka, prinudnih impulsa i mnogovrsnih
1 1

* Z a n e o a n a l i t i k u p s i h o t e r a p e u t s k u k o l u Sulc-Ht-'iikoa n e bi se s m e l o v i e rei d a j e s a m o j e d n a p s i h o a n a l i t i k a frakcija. N e o analiza je metodino izgraena i dobro s i s l e m a l i z o v a n a teorija n e u r o z a , i j a s e naela, i s l o t a k o s i s t e m a t i z o v a n o i k o n s e k v e n t n o prenose i koriste u psiholerupeutskoj praksi. (V. K l a j n ) . Prim. red.

60

s i m p l o m a koji ga sputavaju, pa je kao linost nepotpun. M e d u t i m , i z d r a v o v e k ili k a k o n e l d k a u k o m p e n zovan ovek moe, bez obzira na svoje razvie, pod izvesnim uslovima da reaguje neurotino. T a k v e reakcije ne spadaju striklno u neuroze. Kod veine neurotiara n e urotine crte i specijalno iskustvo poinje u detinjstvu. A n a l i z a m a se moe dokazati da j e d e t e koje j e docnije pdstalo n e u r o t i n o dobilo u svojoj porodici i u okoinom s v e t u r a v a i s k u s t v a ili d r u k i j a i s k u s t v a n e g o d r u g a d e ca. T a i s k u s t v a s u u v e z i ili s a r a s p a d o m p o r o d i c e ili s nepodesnim vaspitnim m e t o d a m a (agresivni, teroristiki n a s t r o j e n i r o d i t e l j i , p r e t e r a n o z a b r i n u t i r o d i t e l j i i t d . ) . Isti znaaj ima i razmaenosl. K a r a k t e r iskustva koje je dete d o b i l o i m a v a a n z n a a j za n j e g o v d a l j i r a z v o j . TeiTe k r i v i c e b a c a s e n a p o r o d i c u , p r i e m u se z a b o r a v l j a d a j e gorodica samo posrcdnik preko koga dete p r i m a drutvena iskustva. Nije odluujua samo psiha, moral i ponaanje rodilelja kao pojedinaca ve i priroda log morala, priroda prakse, gledita i ideologije koju roditelji predaju deci. Rodilelji lo ine n e n a m e r n o , n j i m a uopte nije u svesti k a k o i ta p r e d a j u deci. Oni se ponaaju, misle i rade onako kako je to uobiajeno u njihovoj sredini. Tu veliku ulogu igra i ono to se n a z i v a c o m m o n sense, u k o m e najvei znaaj ima identifikacija: slini izrazi, pokreti, ton, nain govora i n a g l a a v a n j a sve je to zajedniko i j e d n a k o kod najveeg broja pripadnika jedne zajednice. T a k o i ideje, r a s u i v a n j a i pojmovi p r e d s t a v ljaju ve ustaljena gledita i s h v a l a n j a u datoj sredini S v e s e t o d a j e i p r i m a n e h o t i m i n o . R o d i t e l j i , l i t e l i to ili n e , p r e d a j u t o d e c i , k o j a s v e u s v a j a j u . C o v e k v e o m a retko misli o t o m e k a k o je p o n e k a d teko, gotovo n e m o gue, izdvojiti svoje miljenje od k o n v e n c i o n a l n o g mil j e n j a s v o j e s r e d i n e . C o v e k j e e s t o n e m o a n d a misli, osea i dela v a n o k v i r a svoje s r e d i n e , v a n uobiajenih shvalanja, oseanja i postupaka svoje okoline. Uzmimo s a m o kao p r i m e r pitanja seksualnog morala u naoj sredini. U pojedinim delovima nae zemlje p o v r e d e seksualnog m o r a l a : zavoenje, preljuba kanjavaju se smru (osveta) od s t r a n e p r i p a d n i k a porodice z a v e d e n e devojke, d o k se u d r u g i t n d e l o v i m a t a k v i g r e s i n e u z i m a j u t a k o ozbiljno, pa i m a t i v a n b r a n o d e t e n e p r e d s t a v l j a n i k a k a v
1

6]

naroit d o g a a j . Mi s m o svedoci d a docnije v a s p i t a n j e i obrazovanje n e moe da uniti takve ostatke u detinjstvu steenog seksualnog morala i pojmova o kaljanju porodinog obraza i imena. Roditelji, dakle, predaju vaspitanjem pojmove, ideologiju i p r a k s u detetu onog i o n a k v o g d r u t v a u k o m e i oni i d e t e ive. Z a g r a a n s k o d r u t v o to znai p r e d a v a n j e ideologije i p r a k s e individ u a l n e k o n k u r e n c i j e , e g o c e n t r i z m a , sile i g r u b o s t i .

Znaaj negativnih i destruktivnih iskustava

Masa destruktivnih uslova obara se na dete koje je p r i n u e n o d a i v i k a o s j r o e ili k o d t u i h l j u d i . O n o s e najee susree s r a v n o d u n o u svota oko sebe p r e m a n j e g o v i m m a t e r i j a l n i m i psihikim p o t r e b a m a . O n o esto osea na sebi d i r e k t n o g r u b o ophoenje. T a k a v poloaj u t i e n e p o v o l j n o n a njegovo v a s p i t a n j e . O n o je esto o b j e k t u n i a v a n j a i od s t r a n e d r u g o v a i o d r a s l i h , ili m o r a d a t r p i v i e ili m a n j e i s p o l j e n ili p r i k r i v e n p r e z i r k a o n e p o e l j n a o s o b a . D e t e k o j e p o t i e iz p o t p u n o r a s p a l e porodice s u s r e e se s n i z o m po sebe p o g u b n i h doivljaja u onom periodu svog ivota kad jo ne raspolae samozatitom. D e t e koje raste u hladovini roditeljske zatite m o e m n o g o m e d a se n a u i , U o k s i r o e t o m o e p o s t i i samo pod veoma tekim uslovima i uglavnom samo. V e o m a c e s t o d e c a iz e k o n o m s k i s l a b o s t o j e i h p o r o d i c a , i pored svoje darovitosti, mogu se dalje kolovati samo uz o g r o m n e r o d i t e l j s k e n a p o r e . Z b o g t o g a se d e a v a d a z a v r a v a j u i u e s a m o o n o t o e ih t o p r e o s a m o s t a l i t i i s k i n u t i sa r o d i t e l j s k o g b u d e t a . T a m o g d e m e u r o d i t e ljima postoje o t v o r e n e grubosti, bolest, alkoholizam i p o r o n e c r t e : neasnost, n e m o r a l s t v o r e n i su uslovi koji s e v e o m a n e g a t i v n o o d r a a v a j u n a d e t e . K r o z p o n a a n j e s v o j i h d e f o r m i s a n i h r o d i t e l j a d e t e se p o d v r g a v a d e j s t v u t a k v o g m o r a l a i t a k v e p r a k s e koji n a njega d e s t r u k t i v n o deluju. D e t e jako reaguje na uslove ivota u | kui i v a n k u e , u koli, u svojoj okolini; ono odatle crpe ! svoje poglede i rasuivanja o k a r a k t e r u ljudi i prirodi odnosa m e u njima. Ono prihvata pbnaanje svoje okoline ili n e k o g i s v o j e o k o l i n e . T o p o n a a n j e se d a l j e o d r a a v a 62

n a svest deteta i formira njegove poglede na drutvo, deluje na njegove ocene i rasuivanja, njegove tenje i emocije. K a d se sistem p o n a a n j a i reakcija kod oveka uoblii i k a d a se, k a o t a k a v , razvije, onda je v e o m a teko d a se i z m e n i , p o t r e b n o j e d a s e t a j n o v i , p r a v i l n i j i oblik p o n a a n j a usvoji od s a m o g poetka. Svojim t e g o b n i m iskustvom dete je poelo da stvara specifian uvid u ivot ljudi. To njegovo s a z n a n j e niti je tano niti potp u n o j a s n o . S a m o s v e s t , k a r a k t e r i s t i n a za o d r a s l o g , o v d e nedostaje. Dete poinje svoje nezrelo iskustvo da uoptava. Ti pojmovi pocinju da kod d e t e t a stvaraju p r e d s t a v u d a ivi u s v e t u k a k v i m g a o n o v i d i : u s v e t u p u n o m o p a s nosti. Ono i m a sklonost da ljude vidi onako k a k o ga n j e govo iskustvo opredeljuje: kao grube, opasne, vredne, m o n e t o z a v i s i od p r i r o d e n j e g o v o g i s k u s t v a . N a o s n o v u tog specifinog iskustva dete poinje d a s t v a r a u o p t e n o p o i m a n j e ivota, s t v a r a p r e d r a s u d e da su i ostali I j u d i u p r a v o t a k v i k a k v i s u o n i s k o j i m a se d o t a d v e srelo. Njegovi zakljuci su tani s a m o u odnosu n a n j e g o v o specifino i s k u s t v o , ali su n e t a n i u o d n o s u n a s a v ivot i sve ljude. Dele to ne moe d a diferencira, nego u s a m o m p o e t k u p o i n j e d a s t v a r a n e p r a v i l n o ili u n a j m a n j u r u k u j e d n o s t r a n o s h v a t a n j e i v o t a . J e d n a od g l a v n i h p o s l e d i c a r a v p g i s k u s t v a , g r u b o s t i i sl. j e s t r a h i n e s i g u r n o s t , s t r e p n j a od t u e g n e p r i j a t e l j s t v a i m r n j a . Dakle, s t v a r a se niz e m o c i o n a l n i h posledica kao o d r a z a doivljenog i iskustvom p o t v r e n o g oplta. Poto je u l j u d s k o m r u t v u n e m i n o v n o da se preivi koieta g r u b o i v e z a n o sa s t r a h o m u b i l o k o d s t e p e n u , s t r a h se j a v l j a k a o sveopti sadraj n a e g saznanja. U vezi s n e g a t i v n i m iskustvom moe da nastane bojaljivo ponaanje p r e m a ljudima i nesigurnost. Na slian nain d e t e dolazi do zak l j u k a d a za n j e g a n e m a m e s t a u s v e t u o d r a s l i h , k o j i n e m a j u r a z u m e v a n j a za n j e g o v e p o t r e b e i g d e o n o n e n a ilazi n a p a n j u . U s l e d toga d e t e m o e da k r e n e u r a z n i m p r a v c i m a ; j e d a n od tipinih je taj da se m o e javiti p r e t e r a n a p o t r e b a za p a n j o m i l j u b a v l j u k o j a s e u k a z u j e d r u g o m e i k o j a d o v o d i , ili d o r i v a l s t v a , z a v i s t i , i j u b o m o r e i a g r e s i v n i h p o s t u p a k a , ili d o i z o s t a n a k a o t p o r a i o d b r a n e , pa d e t e postaje p o k o r n o , miri se sa sudbinom, p o n e da s m a t r a d a m u j e o d r e e n o d a t r p i . O n o se p o n e k a d o t u 63

d u j e od roditelja traei ljubav i p a n j u kod s t r a n o g sveta i b i v a na t a j n a i n i z l o e n o n o v i m r a z o a r a n j i m a . O v a k v e r e a k c i j e z a p a a j u se k o d d e c e k o j a s u u r a n o m d e t i n j s t v u o d v o j u n a od r o d i t e l j a ( n a p r i m e r u s l e d b u l e s t i ) i b o r a v e ] d u e v r e m e p o b o l n i c a m a , s a n a t o r i j u m i m a i sl. P o g l e d i t u / u l c - I I e n k e o v e kole, u istoriji bolesti depresivnih bolesnika, odnosno d e p r e s i v n i h reakcija, nailazi se esto na r a n o o d v a j a n j e dece od porodica i njihov b o r a v a k po bolnicama i domovima. U naoj praksi imali smo par t a k v i h sluajeva kod d e c e - i n o v e r a c a , koja su rasla u k a l o l i k i m i n t e r n a t i m a i, k a o i n o v e r c i , b i v a l a o d g u r i v a n a i zapostavljana. Njima je na taj nain bilo onemogueno da zadobiju panju, naklonost i Ijubav. Takva iskustva m o g u da ostave traga na ceo ivot, da d o v e d u do p o r e m e aja s u d a o sebi i svojoj v r e d n o s t i . U v e r e n o s t u sebe s t v a r a se n o r m a l n o u s a m o j ivotn o j p r a k s i , ali u k r a j n o j liniji o n a zavisi od o d n o s a d r u g i h Ijudi p r e m a n a m a . K o d n a s se i z g r a u j e t a k v a ocena nas s a m i h i nae uvaenosti o n a k o k a k o se ta ocena ogleda u n a s e m d r u t v e n o m z n a e n j u . S u d o s a m o m sebi svodi se u n a e m d r u t v u n a to k a k o se m i pojavljerno u oima d r u g i h ljudi. Odrastao ovek moe do izvesne m e r e da izdri potcenjivaki s t a v i n e g a t i v a n s u d d r u g i h o sebi a k o u v i d i podlogu tog n e g a t i v n o g s u d a . Ali je m e h a n i z a m ] o d b r a n e k o j i m se o d r a s t a o ovek slui eslo t a k o z v a n a racionaiizacija u obliku raznih u t e h a k o j i m a on p o k u a v a d a u m a n j i ono to Frojd naziva tagliche narzistische Kraenkung (svakodnevna povreda samoljublja). Dete m o e d a s e p r o t i v i ili d a s e n a r a z n e n a i n e b o r i p r o t i v toga i u kui i v a n nje, ali n e m o e da se o t m e t o m e da pone da s l v a r a miljenje o sebi n a osnovu p o n a a n j a ljudi p r e m a njemu. O d b r a n a koju dete preduzima ne moe da izbrie njegovo oseanje necenjenosti. Kod deteta je nemanje pouzdanja u sebe vezano s odsustvom raz u m e v a n j a Ijudi oko sebe. Z a h v a e n o n e g a t i v n i m i s k u s t v o m , d e t e e i u novoj situaciji s t r a h o v a t i da nee moi da uspe, ono n e m a v e r e u sebe ni u ljude oko sebe. T a k o se n a o s n o v u s p e c i f i c n o g r d a v o g i s k u s t v a s t v a r a s t r a h o d nove situacije obojen saznanjem da ga oekuje nedobron a m e r n o s t ili n e p r i j a t e l j s t v o d r u g i h l j u d i . P o t o d e t e ne r a z u m e z a t o s e t o s v e d e a v a , o n o m o e d a p o n e 64

okrivljavati saino sebe: da je glupo, runo, malog rasta itd. C e s t o s e d e a v a d a n e k i b e z n a a j n i m a l i t e l e s n i n e dostatak dobije o g r o m n e r a z m e r e i preraste u takav defekt koji, p o n j e g o v o m miljenju, s t v a r a kod d r u g i h obojnost p r e m a njemu. Pridajui tome preuvelian znaaj, d e t e p o n e d a n e p r a v i l n o p o i m a s a m o sebe. Svoj k r i t e r i j u m vrednosti dete pone da primenjuje i n a d r u g e ljude cenei ih j e d n o s t r a n o . A k o te njegove pogrene predstave ne budu ispravljene novim iskustvima, p o t p u n i j i m i t a n i j i m , d e t e m o e d a d o s t i g n e zreli uzrast sa tako pogrenim predstavama. Na njih se nadovezuju reakcije u obliku razliitih pojmova, pobuda i ponaanja. Taj jednostrani sistem r a a odbr anu u raznim o b l i c i m a : e g o i z m a , a g r e s i v n o s t i , t e n j u k a i z o l o v a n j u od ljudi i r a z n i m oblicima p o n a a n j a k o j i m a je zajedniko da ispoljavaju oseanja n e p r i j a t e l j s k a i j u d i m a i d r u t v u . T a k v a k r u t a s h v a t a n j a p o n a v l j a j u se u novim, razliitim situacijama i uzrokuju necelishodno i neadekvatno ponaanje. Njegovo poimanje, njegova svest i njegovo pon a a n j e k o j e iz t o g a p r o i z l a z i d e l u j u n a n j e g o v u d a l j u delatnost. Slian s i s t e m p o n a a n j a m o e se nai kod svakog o d r a s l o g n e u r o t i a r a . D e t e nije p a s i v a n o b j e k t koji d o b i v a o b l i k s a m o p o d d e j s t v o m s p o l j n i h i n i l a c a , o n o se a k t i v n o bori da se zatiti od n e z g o d a koje ga snalaze. Ono tei da se n a j p o d e s n i j o m o d b r a n o m zatiti i savlada sve nevolje i n a e t a k v e oblike p o n a a n j a koji e m u omoguiti d a ivi p o d t a k v i m u s l o v i m a . To su oblici p o n a a n j a k o j i t r e b a d a g a z a t i t e od d r u g i h l j u d i . N j e g o v o jednostrano iskustvo stvara kod njega neurotino poimanje sveta i ljudi i p r e t v a r a se u n e u r o t i a n interpersonalni o d n o s . D e t e s e u s v o j o j o d b r a n i o r i j e n t i e ili n a p r i d o b i j a n j e l j u d i ili n a o d v a j a n j e o d n j i h , r a z v i j a j u i o d g o v a rajuu taktiku ponaanja i u p o t r e b u razliitih sredstava: u l a g i v a n j e , l a s k a n j e , a g r e s i v n o s t , la, p r e v a r u , l i c e m e r stvo i dr. N a j u s p e n i j a od tih m e t o d a postaje stabilan obrazac ponaanja. Ove reakcije nastale su u skladu s n e p o s r e d n i m i s k u s t v o m iz o k o l i n e . P r a v a c , m i l j e n j e i t i p r e a k c i j e p o t i u d o b r i m d e l o m iz s a m e s r e d i n e d e j stvom same te sredine. V e o m a velik broj reakcija i s t a v o v a u stvari su zatita, r e a k c i j a n a spoljne uslove. D e t e p o s t e p e n o s t v a r a svoj 65

obrazac p o n a a n j a usvajajuSi p r e t h o d n o obrazac Ijudi koji ga o k r u u j u i u koji ono unosi svoje line lzmene i p o p r a v k e . T o vai i za miljenje, p o b u d e , emocije i d r u g e I p o s t u p k e . T o s e s v e o i g r a v a p o s t e p e n o i b e z j a s n o g ue^ *" a s v e s t i , g o t o v o a u t o m a t s k i , k a o n e k a g r a e v i n a za k o j u s e n e z n a ni k a d ni k a k o j e s a z i d a n a . D r u k S i j e i nije m o gu6e, j e r bi to znailo z a d r a t i u svesti svaki pojedini t r e n u t a k zidanja te g r a e v i n e . U svesti postoji s a m o k r a j nji z b i r t i h i s k u s t a v a , p a n i o n u v e k n i j e p o t p u n o j a s a n . V e o m a mali broj z d r a v i h ljudi zna i vodi ra6una o t o m e kako i zato se t a k o p o n a a i reaguje, a n e u r o t i n e osobe n e znaju to nikada. Isto tako, v e o m a mali broj ljudi je s v e s t a n s v o g a p r o t i v r e c n o g p o n a a n j a , j e r , a k o ga u o p t e posmatraju, sagledaju ga u m a l i m r a z m a c i m a vremena, te im se 6ini d a njihovi p o s t u p c i nisu p r o t i v r e n i i da se u o p t e n e m e n j a j u . C o v e k j e n a o s n o v u f o t o g r a f i j a iz r a z liSitih p e r i o d a svog i v o t a s v e s t a n svojih fizikih p r o m e n a i starenja; psihi6ke fotografije n e postoje, pa tih p r o m e n a nije svestan. Osnovni tip reakcije ostaje s h e m a tizovan i m a n j e podloan p r o m e n a m a . K a d se govori o sposobnosti svesnog J A da se a d e k v a t n o ponaa u i z m e n j e n i m Situacijama, z a n e m a r u j e se u p r a v o ova s h e m a t i z o v a n o s t iz k o j e p r o i z l a z e p o g r e n e o c e n e n o v e s i t u a c i j e . Covek j e v e o m a 6esto u iluziji d a se odnosi i uslovi oko n j e g a n e m e n j a j u i d a ostaju isti kao to su ranije bili. A k o je i s v e s t a n n a s t a l i h p r o m e n a , o n d a ih n i j e svestan n a osnovu njihove analize r a z u m o m nego vie emocionalno, zbog t r u d a i n a p o r a koje m u zadaju te n o v e situacije.
-

Polariovanost ljudske prirode ili drutverie protivrenosti?

Iz ovog to j e dosad reSeno m o g l o bi se netaSno z a klju6iti da u s v e t u postoje s a m o n e g a t i v n e sile: grubosti, sebiSnosti, eksploatacije, m r n j e i agresije. To bi bilo i jednostrano i pogreno. Paraleino s tim silama postoje tenje i p o b u d e za saradnjom, p o m a g a n j e m , solidarnoSu i ostvarenjem skladnih odnosa m e u ljudima. Svet u k o m e i v i m o n i j e s a r a o p o z o r n i c a a n t i s o c i j a l n i h sila n e g o 66

i konstruktivnih, moralnih, drueljubivih i pravinih pobuda i stremljenja. T a k v e pobude postoje gotovo u svakom oveku. Postojanje takvih pobuda nije nipoto izraz polarizovanosti l j u d s k e p r i r o d e , po kojoj bi se ovek s a s t o j a o iz e l e m e n a t a z l a i d o b r a , k o j i s u m e u s o b n o u s u k o b u ili u r a v n o t e i . J o b i p o g r e l n i j e b i l o d a s e posmatraju te p o b u d e kao reakcija oveka na d e s t r u k t i v n e sile oko n j e g a . A k o se t e p o b u d e r a z m o t r e , o n d a se p r i m e u j e da se o n e ispoljavaju u oba vida: u d o b r o m i zlom k o d istih ijudi. O d a t l e i iluzija o p o l a r i z o v a n o s t i . S t a v p r e m a zlim p o j a v a m a p o n e k a d se j a v i j a u o b l i k u p r o t e s t a i r e v o l t a ili u o b i i k u r e z i g n a c i j e . R e z i g n a c i j a s a razoaranjem i a p s t r a k t n o m konstatacijom da na alost u s v e t u i m a suvie zla tipian j e p r o l z v o d g r a a n s k o -individualistickog rezonovanja, koje ne pogaa sutinu stvari tvrdei da su sebinost i nasilje bitne osobine oveka. Jo vea j e zabluda verovanje da je ovek slobodan d a z a u z m e o v a k v e ili o n a k v e s t a v o v e p r e m a d r u g i m I j u dima, da se p o n a a dobro i ravo. V e o m a m a l i b r o j graanskih intelektualaca shvata da je individualna sloboda samo iluzija slobode, j e r se to sukobljava s n j i h o v i m individualistikim vaspitanjem koje oveku sugerira da je on jedinka odvojena od drugih. T a k v o m oveku se ini d a z a m r e n i p r o i z v o d n i o d n o s i p r o i s t i u iz s l u a j n o s t i ili volje pojedinih ljudi, j e r on d r u t v e n e pojave t u m a i n a individualislicki nain. Odakle proizlazi ovo individualistiko rezonovanje? Odatle to ovek n e p o i m a da ve6 s a m i m tim to postoji m o r a da dolazi u itav niz odnosa s d r u g i m ljudima. O n primeuje da n e sarauje samo s jednim istim licima i n e k o n k u r i i e samo d r u g i m a , n e g o m n o g o ece i s a r a u j e i k o n k u r i e sa i s t i m l i c i m a . T o j e s v a k o d n e v n a p o j a v a k o ja raa istovremeno impulse i saradnitva i suparnitva. U vezi sa t i m i m p u l s i m a r a a j u se i s u p r o t n a oseanja i s u p r o t n e tenje. Zbog toga se ljudi nalaze pod dejstvom zamrenih pobuda. K o d njih esto postoje oseanja k r i vice, nespokojstva, j e r z n a j u da nisu drueljubivi koliko bi hteli, s j e d n e s t r a n e , i s a z n a n j a da im o b j e k t i v n i uslovi njihovog ivota tu drueljubivost ne dozvoljavaju. D r u gim reima nalaze se pod dejstvom suprotnih impulsa: s a r a d n j e ( d r u e l j u b i v o s t ) , i k o n k u r e n c i j e (izolacija, n e p r i fi7

j a t e l j s t v o ) . L j u d i g u b e iz v i d a d a n e m o g u p o s v o j o j o d l u c i z a u z i m a t i o v a j ili o n a j s t a v , iz p r o s t o g r a z l o g a t o , h t e l i o n i t o ili n e , m o r a j u d a b u d u u k l j u e n i u s i s t e m komplikovanih meduljudskih odnosa. D r u g a zabluda sastoji se u t o m e da se s a r a d n j a m e u ljudima posmatra kao proizvod njihove odluke da je bolje a k o se odbaci sebinost i k o n k u r e n c i j a . T a z a b l u d a p r o i s t i e t a k o e iz i n d i v i d u a l i s t i k o g posmatranja s t v a r i . N e m i n o v n o s t s a r a d n j e n e p r o i s t i e n i iz k a k v i h n i t i iz b i l o i j i h o d l u k a , n e g o iz r a d a k o j i u d a n a n j o j fazi drutvenog razvitka mora da bude drutvenog karaktera. S a m o p r i v i d n o izgleda da na j e d n o m poslu r a d e pojedinci iz s v o j i h linih p o t r e b a , n j i h o r g a n i z a c i j a s a v r e m e n e p r o i z v o d n j e tera n a s a r a d n j u . R a d bi se o d m a h m o r a o p r e k i n u t i i o b u s t a v i t i k a d bi se ta s a r a d n j a p r e k i n u l a . U industriji j e ta s a r a d n j a v e o m a uoljiva, ali se o n a m o e pratiti u svakoj ljudskoj delalnosti. D a n a s nije vie m o g u e n i zamisliti n e k i r a d koji bi p o j e d i n a c m o g a o da u r a d i s a m o d p o e t k a d o k r a j a . L j u d i t o g u b e iz v i d a j e r su skloni da radni proces posmatraju kao individualni radni efekat, smatrajui da u njemu mogu uestvovati ili n e u e s t v o v a t i p r e m a s o p s t v e n o m n a h o e n j u . U k o m plikovanom telu drutvenog organizma ponekad je teko pratiti zamrene proizvodne odnose, a naroito je teko pratiti povezanost izmeu pojedinih privrednih delatnosti, koje na prvi pogled n e m a j u n i k a k v e veze. Porerneaj u j e d n o j d e l a t n o s t i i m a za p o s l e d i c u p o r e m e a j e i u d r u g i m d e l a t n o s t i m a , on se o d r a a v a n a ceo d r u t v e n i m e h a n i z a m . S v e se vie gubi sa s c e n e j e d i n k a k a o nosilac a k t i v nosti, a s v e vie n a s c e n u s t u p a d r u t v e n a n u n o s t k a o imperativ saradnitva. K a d se ovi principi i m a j u n a u m u i k a d se oni dosledno trae u raznim odnosima, onda je jasno da je neminovna kapitulacija individualistikog shvatanja sveta, o n d a se t e k vidi koliko ovek i m a m a l o slobode u i n d i v i d u a l i s t i k o m smislu te rei. T i m s a m i m otpadaju prebpostavke o polarizovanoati ljudske prirode, o dobrini i zlim svojstvima oveka, a ovekove reakcije bivaju sve vie t u m a e n e u svetlu drustvenih zbivanja. Ovi principi predstavljaju glavni a r g u m e n t protiv frojdizma i njegovog tumaenja drutvenih pojava po ko68

m e bi I j u d s k a p r i r o d a ( n a g o n i ) i n j e n r a z v i t a k v r i l i k o m p l i k o v a n u t i c a j n a d r u t v o i d r u t v o n a n j u , iz e g a bi rezultirale psihike posledice, u ovum sluaju neuroze. Jos m a n j e j e prihvatljivo uenje frojdizma o n e p r o m e n ljivosti te p r i r o d e , j e r se ispostavilo d a o n a ni d a n a s , kod razliitih d r u t v e n i h zajednica, n a razliitim stepenima r a z v i t k a , n i j e j e d n a k a , a k a m o l i k o d I j u d i k o j i su iveli u razliitim drutvenoistorijskim epohama. N e m a m o ni n a m e r e ni k o m p e t e n c i j e da ovde dublje ulazimo u sloenu d r u t v e n o p o l i t i k u p r o b l e m a t i k u , ve jedino da istaknemo dejstvo drutvenih odnosa na psihu ljudi. I bez dubljeg poznavanja ove p r o b l e m a t i k e . moe se u o i t i r a z l i k a u p s i h i k o j s t r u k t u r i l j u d i i z r a z n i h e p o ha. N a r o i t o a k o se p o s m a t r a n j e o d n o s i za d u a v r e m e n ska razdoblja. ovek srednjeg veka sa svojim nainom rezonovanja, svojim emocijama, svojom s t r u k t u r o m psihe d a n a s n a m je neshvatljiv. Njegov emocionalni ivot koji s e i s p o l j a v a o u o b l i k u b o l n o z a o t r e n o g a n t a g o n i z m a izmeu boga i davola, njegovo stremljenje ka d u h o v n o m savrenstvu u pribliavanju bogu, sve n a m je to strano i n e izaziva u n a m a n i k a k a v emocionalni odjek. N e m o e m o d a s h v a t i m o m a j k e o n o g d o b a k a d a su n a p u s t a l e s v o j d o m i d e c u i odlazile da se b a v e bojim p o s l o v i m a i s p a senjem svoje due. S druge strane, oseanja porodine i n a c i o n a l n e p r i p a d n o s t i bila su s r e d n j o v e k o v n o m oveku potpuno strana. A k o tog oveka p o s m a t r a m o individualistikim oima, nije n a m razumljivo k a k o se njegov duh nije b u n i o p r o t i v v e r s k e zatucanosti nego je dozvolio da u njoj boravi p u n i h j e d a n a e s t vekova. P o d njegovim duhom ovde, svakako, p o d r a z u m e v a m o njegovu individualnost g l e d a n u n a i m oima. Teko m o e m o d a se uivimo u psihu srednjovekovnog oveka. Tek studirajui k n j i g e , k a o t o j e Istorija srednjovekovnog pogleda na svet (Die Gescliichte der mittelaelterischen V/eltanschauug), u p o z n a j e m o se s a s r e d n j o v e k o v n i m o v e k o m i vidimo da je on drukiji, kvalitetno psihiki drukiji. Drukiji su njegovi impulsi, stremljenja, emocije i potrebe, d r u k i j e s u n j e g o v e r e a k c i j e , d r u k i j e n j e g o v o p o i m a n j e ivota i sveta, i konano, drukiji su i meusobni odnosi m e d u l j u d i m a toga doba. 69

Nije p o t r e b n o da se ide tako daleko u istoriju. Razlik e u p s i h i k o j s t r u k t u r i .i n a i n u r e a k c i j a v i d e s e i d a n a s i uoljive su kod ljudi koji ive u razliitim d r u t v e n i m odnosima, drutvenim sistemima i proizvodnim odnosima. A n t r o p o l o z i k o j i su o v e r a z l i k e i s p i t i v a l i n a l i s u , p o r e d razlika, i slinosti. Slinosti su n a r o i t o zapaene u p o v e zanosti izmedu psihike s t r u k t u r e i vrste delatnosti: tako na p r i m e r , postoji slinost u s t r u k t u r i m e u ljudima koji se b a v e z e m l j o r a d n j o m , k a o i m e u o n i m a koji se b a v e s t o a r s t v o m , bilo n a k o m d e l u s v e t a s e oni nalazili. O v e slinosti se n e mogu drukije objasniti do uticajem d e latnosti n a psihiku s t r u k t u r u linosti. TJ o v o m t o j e d o s a d i z n e s e n o d a t a j e s l i k a s v e t a u k o m e ivimo, naoko v e o m a pesimistiki, a odnosi m e u ljudima takoe. To je s a m o prividno tako. P r o m e n e u drutvenoj strukturi koje su se odigrale kod nas, dejstvuju n a m a t e r i j a l n u b a z u d i r e k t n o , ali j e n j i h o v o d e j s t v o u svesti Ijudi v r l o sporo. V e r u j e m o d a to dolazi u s l e d z a o statka starog naina posmatranja, starog naina vaspitanja, individualistikog p o i m a n j a sveta, koje jo u v e k sainjava sr dananjeg oveka i koje se n e moe tako brzo izmeniti. U ovom to je izneseno d a t a je slika sveta s elementima suprotnosti i dejstvom te suprotnosti n a psihu, razvitak i ponaanje deteta. Istovremeno je ukazano i n a dinamian razvoj tih e l e m e n a t a u detetu i na njegov p u t do odraslog, zrelog oveka.

Omladinac i dinamika

njegovog razvia

P r a t e i d i n a m i k u r a z v i t k a d e t e t a uoili s m o o d n o s e u s r e d i n i u kojoj s e d e t e r a a , razvija, ui, i g d e s e f o r mira njegova budua linost. Ti odnosi i njihov u t i c a j n a d i n a m i k u r a z v i t k a o m l a dinca n i s u n i m a l o rukiji, oni s u s a m o sloeniji, j e r h o rizont omladinca razmie zidove porodicnog doma, a broj uesnika u ivotu omladinca znaajno se poveava, te time i broj njegovih iskustava.

70

Veina teorija o p o s t a n k u neuroza^ i novijih i s t a r i h , govore o tome d a je deje doba razdoblje u k o m e se udara temelj budue neuroze. Takve rane neurotine reakcije nisu toliko este k a o to s e misli. U ovim t e o r i j a m a d e jem dobu pridaje se sudbinski znaaj. Moda se dejim d o i v l j a j i m a p r i d a j e p r e v e l i k z n a c a j , ti d o i v l j a j i s i g u r n o n e bi imali t a k v u d i n a m i k u s n a g u i dejstvo koje z a d i r e u b u d u n o s t k a d d e t e n e bi p r o d u a v a l o d a i d a l j e ivi p o d u s l o v i m a p o d k o j i m a j e p s i h i k i o z l e e n o . D r u g a z a m e r k a o v i m t e o r i j a m a j e u t o m e t o (bar. o n e k l a s i n e ) pretpostavljaju j e d a n ozleujui doivljaj koji j e ostavio neizbrisiv trag n a detetu, to najese nije sluaj. A k o ve baziramo nae teorije n a psihikim ozledama, onda j e bolje d a p r e t p o s t a v i m o m n o g o malih, mikro-ozleda, koje dejstvuju s a b i r a j u i se, a jo vie ponavljajui s e . T e ozlede najpre izazivaju nespecifine reakcije, sasvim difuzne: strah, nelagodnost, p a s e tek docnije pojavljuju s t r u k t u r i r a n i poremeaji u obliku simptoma i p o r e m e a j a ponaanja. Ovi s t r u k t u r i r a n i poremeaji su o d b r a n a p r o tiv d e j s t v u j u i h f a k t o r a ozleda. S v a k a k o d a e d e j e n e u r o t i n e r e a k c i j e a k o s e u s l o v i ipod i k o j i m a s u n a s t a l e ne izmene daljim razvitkom deteta uvrstiti njegov obrazac reakcije i ponaanja i preko drastine p u b e r t e t s k e tkrize u v e s t i g a i u d r u t v o o d r a s l i h n e u r o t i a r a . J o jedna zamerka suvie sudbinskom analitikom- prikazivanju neuroza j e u tome d a neurotine reakcije stvorene u detinjstvu teku kroz ceo ivot. D r u g i m reima, onaj koji je i m a o t u n e s r e u d a n j e g o v i r a n i s e k s u a l n i i m p u l s i p r o b i j u p e r i o d l a t e n c i j e n e m i n o v n o -ulee u n e u r o z u , a onaj koji je imao tu n e s r e u d a su m u roditelji n e u r o t i c a r i nee izmai istoj s u d b i n i . U ovim teorija'ma z a n e m a r u j e se i n j e n i c a d a j e n a j b r o j n i j a m a n i f e s t a c i j a n e u r o t i n i h
1

Ve su Frojd 1 njegovl bliski uenici bill napustiii teoriju o jednoj jedinoj trauml u detinjstvu koja ostavlja neizbrlslv trag na kasniji lvot 1 koja, tobo, uslovljava buduu neurozu. Naputanje ovakve hipoteze usledllo je posle prelaska sa katarzine metode leenja na dugu psihoanalitiku terapiju uz pomo slobodnih asocijacija; ovakvo novo psihoanalitiko leenje nije ciljalo vle na oivljavanje katarze od strane pacijenta zbog neke pretpostavljene traume u proSlosti, ve je teilo rekonstrukcijl Hnoti na osnovu postepenog uvida u sutinu neuroze. Prim. red. 71

r e a k c i j a i z m e d u 25. i 35. g o d i n e ivota, k o j e z a t i m p o s t e p e n o opadaju, d a bi se oko 5560. godine svele n a b e z n a ajan m i n i m u m . T a injenica u k a z u j e d a uslovi ivota, drutvena delatnost i doba pune ivotne aktivnosti preds t a v l j a j u e l e m e n t e koji b i t n o u t i u n a p o j a v u n e u r o t i n i h reakcija. Dalje, z a n e m a r u j e s e m o g u n o s t m e n j a n j a ve form j r a n i h , odraslih ljudi, koji se, p r e m d a teko, i p a k m o g u menjati. P r e l a z a k iz d e j e g d o b a u o m l a d i n s k o , k o j e j e , k a k o se obino kae, odluujui prelazni m o m e n a t u ivotu, o z n a a v a se k a o k r i t i n a faza u r a z v i t k u d e t e t a . O n a se obino naziva telesnom i d u e v n o m revolucijom. Postoji n e b r o j e n o m n o g o r a d o v a koji i z u e a v a j u ovaj p e r i o d sa r a z n i h s t a n o v i t a : fiziolokog, psiholokog, Sociolokog itd. Z b o g polnog s a z r e v a n j a ovo se d o b a zove i p u b e r t e t . Postoji tenja da se celokupna p r o b l e m a t i k a toga doba prebaci n a polni teren, p a se poremeaji toga doba objan j a v a j u fiziolokim p r o m e n a m a u o r g a n i z m u , p o r a s t o m seksualnog nagona i njegovom orijentacijom na suprotni p o l . S t i m u v e z i o b j a n j a v a se i p o j a v a i n t e r e s o v a n j a , p r o i r e n j a h o r i z o n t a , t e n j a za n e z a v i s n o u i t d . K o n f l i k t i ovog d o b a razliito se p o s m a t r a j u i objanjavaju. J e d n i s m a t r a j u da je to s u k o b o m l a d i n e s a u t o r i t e t o m roditelja ili d r u g i h o d r a s l i h o s o b a , a d r u g i d a j e r e a k t i v i r a n j e v e p o s t o j e i h k o n f l i k a t a u s a m o j Hnosti u s u d a r u s nepovoljnim i n e z d r a v i m uslovima u okolini. P o treima, konflikt nastaje zbog n e p r i p r e m l j e n o s t i m l a d i h bia da se o t r g n u od s v o g I j u b a v n o g o b j e k t a ( o t a c z a d e v o j i c e , m a j k a za deake) i da trae svoj novi objekt u spoljnom s v e t u . S t i m u vezi o b j a n j a v a j u se asocijalni ispadi, n e a d e k v a t n e reakcije, agresivnost, p o r a s t k r i m i n a l i t e t a itd. N a m a se ini d a n i j e d n o od ovih o b j a n j e n j a n i j e p o t p u n o , niti n a m moe, tako shematizovano objasniti p u b e r t e t s k e krize. V e z a n o s t za roditelje zaista u n e k i m sluajevima m o e d a postoji, ali to n e m o r a da b u d e e r o t i n a v e z a n o s t , ve m o e da n a s t a n e zbog p r o d u e n e vezanosti koja je n a s t a l a p r o p u t a n j e m p r i l i k e d a se b l a g o v r e m e n o s t v o r i niz i s k u s t a v a sa s v e t o m v a n r o d i t e l j s k e k u e . K a o t o j e poznato, omladina u ovom periodu svake godine proiruje 72

krug poznanstva i veza sa spoljnim svetom. S v a k a nova godina nosi n o v e p r o b l e m e , koji su sve tei, i s k u p l j a je cena kojom se p l a a j u g r e k e i d o t a d a n j i vaspitni defekti i p r o p u s t i . P o d m l a d a k koji, rastui u senci roditelja, nije s t e k a o p r a k t i n a i s k u s t v a u s v e t u u k o m e i v i a za k o j a bi po s v o m i v o t n o m d o b u b i o z r e o , n e u m e u s v e m u l o r n e da se s n a d e , j e r n e r a z u m e ta se o k o n j e g a zbiva niti zna ta bi t r e b a l o d a r a d i . U p l a e n p r e d n e p o z n a t o m p r e t e o m okolinom i s i l a m a k o j e u n j o j d e j s t v u j u , o n m o e da pokazuje n e k o l i k o t e n d e n c i j a : da p o b e g n e n a z a d pod okrilje roditelja i prepusti n j i m a d a i dalje reavaju n j e g o v e p r o b l e m e , ili d a p o k u a d a u i n i o a j n i k i k o r a k emancipacije u obliku narcistikog protesta protiv zavisnosti i roditeljskog t u t o r s t v a . R e d o v n o ovakvi ispadi nose u sebi karakter nezrelosti, nepromiljenosti i lakomislenosti, a p o n c k a d i e l e m e n t e opasnosti i a v a n t u r i z m a . B e a n j e u s v e t : u A m e r i k u , u L e g i j u s t r a n a c a i k o z n a sve k u d a , z a v r a v a se o b i n o v r a a n j e m n a z a d . O v o m bekstvu n e m o r a u v e k biti u z r o k slab u s p e h u koli, kao t o s e to o b i n o m i s l i . U o k v i r u o v e n a s i l n e e m a n c i p a c i j e javljaju se crte protesta^i revizije svih dotadanjih morainih, ideolokih, religioznih i d r u g i h s t a v o v a , koji su dotad posluno primani. Zestina kojom lakva omladina prosto c u p a iz s e b e s v e o n o u t a j e d o t a d v e r o v a l a i e m u s u j e uili u k a z u j e n a r e v o l t , p r o t e s t i i n a t , a n e n a n e k u , n a iskuslvu z a s n o v a n u i z m e n u ideologije. P r e r a t a se deavalo da je omladina prilazila razliitim politikim organizacijama n e p o svojoj klasnoj p r i p a d n o s t i ni po ideolokoj o p r e d e l j e n o s t i i u b e e n j u , ve u z n a k p r o t e s t a p r o tiv svojih iftinskih b u r o a s k i h r o d i t e l j a . O v a k v i ispadi g o t o v o s u s e p o p r a v i l u z a v r a v a l i o t p a d a n j e m od i d e o l o gije, j e r n j i h o v o p r i l a e n j e n i j e b i l o i z r a z n e k o g s t a v a nego revolta, u z n e m i r e n o s t i i nesnalaenja. Izvestan deo ovakve omladine ima intelektualistiki razvoj. Ne mogavi da n a e m i r a u svojoj z b u n j e n o j linosti, ne m o g a v i da rei o d r a z s p o l j n i h p r o t i v r e n o s t i u svojoj psihi, t a k v a omladina uzaludno trai reenje m i m o praktinih delatn o s t i , i n t e l e k t u a l n i m p u t e m . T u s e l u t a od S o p e n h a u e r a do N i e a , o d V a j n i n g e r a d o K j e r k e g o r a , t u se p u n i g l a v a s v a k a k v i m p r o g r a m i m a i s t a v o v i m a , od k o j i h s e n a j e e nita n e r a z u m e . O e v i d n o je da je ovaj put put s t r a n -

73

p u t i c a , k o j i m s e u l a z i u s v e g u u u m u , od Tei d o i s t o verbalnog nadmudrivanja. Mnogi gube godine u takvom j a l o v o m n a d m u d r i v a n j u , p r o p u t a j u 6 i v r e m e za p r a k t i n u d e l a t n o s t . Iz n j i h o v i h s e r e d o v a d o c n i j e r e g i s t r u j u r a z n e vrste promaenih nezadovoljnika, oratora, tribuna, piskar a l a itd. o g o r e n i h p r o t i v celog s v e t a r a d i linih n e u s p e h a . O m l a d i n a koja sebi n e m o e da dozvoli l u k s u z o v a k vog gubljenja v r e m e n a p r i n u e n a je d a veoma rano ue u svet p r o i z v o d n j e i e k o n o m s k i h sila pod k o j i m a se odvija ivot odraslih. Ova omladina esto je p r e t h o d n i m negativnim i s k u s t v o m , u p r a v o zbog e k o n o m s k i h nevolja, bila j o od r a n i j e i z l o e n a i p r i m o r a n a d a a k t i v n o u e s t v u j e u d r u t v u i svim g r u b o s t i m a p o g u b n i m p o deje doba. G o v o r e n o je o posledicama koje n a taj n a l n nastaju. Nije, meutim, receno i o vaspitnoj zaputenosti deteta. Ova v a s p i t n a z a p u t e n o s t nije, k a k o s e esto misli, posledica nedostataka volje i ljubavi roditelja p r e m a detetu, nego ee n a s t a j e usled e k o n o m s k o g pritiska koji t r p e roditelji u i s c r p l j u j u o j b o r b i za e g z i s t e n c i j u . C e s t i r a z d o r i u p o rodici t a k o e su o d r a z tog p r i t i s k a i te p o o t r e n e borbe. O n i n e m a j u ni v r e m e n a ni m o g u n o s t i d a d e c i p o s v e t e o n o l i k o p a n j e k o l i k o b i b i l o p o t r e b n o . T a k v a d e c a su v e o m a r a n o g u r n u t a n a ulicu da se o s v r n u za z a r a o m . U s l e d t o g a se t a k v e p o r o d i c e v e o m a e s t o o s i p a j u , d e c a im malo poodrastu odlaze u svet, za svojim hlebom i sa s v o j o m s u d b i n o m , g u b e i k o n t a k t sa ostalim p r i p a d n i cima porodice, koji ionako nije bio naroito vrst. Mladi ovek m o r a d a probija svoj p u t u svetu u k o m e mora da izdrzi k o n k u r e n c i j u sa o d r a s l i m i u k o m e , u p r a v o zbog njegove mladosti, nema obezbeenog mesta. P e r i o d m l a d a l a k e krize pojavljuje se s realnim p r o b l e m i m a i uslovima ivota m l a d o g oveka. Ti novi probl e m i s t a l n o i n a r o i t o d e l u j u n a o n o g k o d k o g a su v e s t v o r e n i j e d n o s t r a n i i iskrivljeni pogledi n a ivot i Ijude. Zbog dejstva antisocijalnog ponaanja ljudi p r e m a njem u , n a s t a j e n j e g o v a a n t i s o c i j a l n a r e a k c i j a . A k o se on n e s r e t n e s n o v i m u s l o v i m a k o n s t r u k t i v n e p r i r o d e koji bi ispravili njegovo iskustvo, stvarae nove pogrene poglede, p o b u d e i m o t i v e p o g r e n o g p o n a a n j a . Njegovi motivi e biti i s p r e t u r a n i zbog i s k r i v l j e n o g s h v a t a n j a socijalnih i d r u g i h v r e d n o s t i . Iz n j e g o v o g p o g r e S n o g s t a v a k o j i m tei 74

d a s a v l a d a t e g o b e , iz n j e g o v i h n e a d e k v a t n i h o d b r a m b e n i h reakcija, nastajae sve n o v e 1 n o v e p r e p r e k e , koje e se produiti i u doba kad b u d e odrastao. Njegovi odnosi p r e m a d r u g i m l j u d i m a su m u tekl, sloeni, o n n e u m e da ih r e i , j e r ih n e r a z u m e p r a v i l n o . O n u s p o s o b n o s t i d a se pravilno postavi u drutvu, d a postlgne neto, da uspostavi line onose, zaostaje za svojim v r n j a c i m a . N a taj nain njegov p r o b l e m r a s t e s njim zajedno. U d o b u od trideset godina on p o k u a v a d a n a e d r u g e m o g u n o s t i i v r s t u z a n i m a n j a k a k o bi se r a s t e r e t i o n a p o r a koji s u za njega preveliki i uklonio s bojita na k o m e je trpeo poraze. Na kraju tree decenije nlje lako promeniti poziv; lo je jo tee k r a j e m etvrte, a k r a j e m p e t e j e p r a k t i n o nemogue. U doba izmeu 2030 godina mogunosti m e n j a n j a o v e k a s u o g r a n i e n e , ivot tei d a dobija u s t a l j e ne oblike. Nalazei se pred stalnim porastom sve zapletenijih nevolja koje g a plae i ije p o r e k l o n e r a z u m e , on n e m a p r a v i l n e p r e d s t a v e o t o m e ta se s n j i m zbiva i ta treba da p r e u z m e . On esto p o k u a v a da usiljenim i forsiranim akcijama koje ne odgovaraju situaciji smanji svoje nevolje koje n e razume. O v a naprezanja n e m a j u u s p e h a jer su u s m e r e n a u p o g r e n o m p r a v c u , poto on n e zna u emu je njegov problem. D r u g i m recima, on svoj p r o b l e m n e s a g l e d a v a racionalno, ovaj se u n j e m u s a m o m u t n o o d r a a v a , ali o s e a p r i t i s a k t o g p r o b l e m a e m o c i o n a l n o (vidi d o c n i j e u p o r e m e a j i m a k o d o d r a s l i h ) . R e z u l tat ovih forsiranih p o g r e n i h aktivnosti esto je h a o t i c n o ponaanje, koje, u m e s t o j e d n e , s t v a r a vie nevolja. Zivot tako bolesnog oveka postaje haotian. Na kraju, pred n j i m s e n a g o m i l a j u n e v o l j e k o j e su za n j e g a n e s a v l a d i v e . N e u r o t i a r , k o j i j e n e s p o s o b n i j i od z d r a v o g o v e k a d a s e nosi s p r o b l e m i m a , b i v a izloen teim p r o b l e m i m a n e g o d r u g i zdravi ljudi. A k o se ovi p r o b l e m i r a z m o t r e , vidi s e d a s e o n i n e s a s t o j e iz r e a l n i h p r o b l e m a k o j e i v o t d o n o s i n e g o iz p r o b l e m a k o j i s u p r o i z v o d n j e g o v e n e u r o z e , n j e govih nepravilnih stavova, ocena, r a z u m e v a n j a i p o g r e n o g p o n a a n j a , iz c e g a p r o i s t i u s v e n o v i i n o v i p r o b l e m i ; m n o g i se p r o b l e m i u o p t e n e bi ni pojavili d a j e on d r u k ije s h v a t i o p o j a v e o k o s e b e i sebe u tim p o j a v a m a . K a k o to izgleda u p r a k s i , n e k a poslui sledei p r i m e r : 75

Re j e p 2 9 - g o d i n j e m i n e n j e r u k o j i n e m o e d a n a d e m e s l u u ivotu, j e r je u d r a s t a o u senci svuga uca. N a svoje kolovanje gleda kritiki: sve j e to tata postigao, o n m e j e n e p r e s t a n o g u r a o . P a c i j e n t u v i d a d a eli d a s e o t r e s e n a m e t l j i v e h n o s t i s v o g oca, ali isto t a k o u v i d a d a m u j e , d o k j e o t a c iv, o b e z b e d e n i v o t m a k a r n i t a n e r a d i o . P o k u a v a sa z a p o s l e n j e m , ali u b r z o bei u b o l n i c u . U bolnici u prvi plan istie svoju s e k s u a l n u p r o b l e m a t i k u (za k o j u t a k o d e o p t u u j e o c a , d a g a j e p o g r e n o v a s p i t a v a o ) . P o i z l a s k u iz b o l n i c e n a l a z i j e d n u p o l u p r o p a l u e n u koja ima n a m e r u da iskoristi n j e g o v rang (njegovog oca i s v e l o j e t a j o t a c s p r e m a n d a u i n i za s v o g s i n a ) . N a e n e r g i n u i n t e r v e n c i j u spolja ta se veza r a s k i d a i enidbeni planovi padaju u vodu. Pacijent je uvreden, jer m u se priinjava da je ta ena iskiena najlepim b o j a m a njegove mate. On u tom p r e k i d u nasluuje prste svoga o c a (u s t v a r i , l e k a r j e i n t e r v e n i s a o ) . T a d a s e d o n o s i o d l u k a d a i d e u i n o s t r a n s t v o , d a b i s e e m a n c i p o v a o od p o r o dice i osamostalio. U F r a n c u s k o j ivi gotovo g o d i n u i po dana, menjajui nekoliko radnih mesta. Na j e d n o m je radio sezonski posao, n a d r u g o m je k r i t i k o v a o francuski n a i n i v o t a , a F r a n c u z i to n e v o l e , n a t r e e m j e s h v a t i o poslodavca kao prijalelja a n e k a o poslodavca, p a se u p u stio n familijaran odnos i bio v e o m a r a z o a r a n k a d ga je ovaj p o s l a v i o n a s v o j e m e s t o ; n a e t v r t o m su o p e t bili n e k i drugi razlpzi, i konani r e z u l t a t bio je da je ostao b e z z a p o s l e n j a , i t o u F r a n c u s k o j g d e s e n a i Lnenjeri d o b r o kotiraju poto su j e v t i n i j a r a d n a snaga n e g o F r a n cuzi istih kvalifikacija. P a c i j e n t odluuje da p r u d e u N e m a k u , gde m u otac o b e z b e u j e n a m e t e n j e . Na toin m e s t u n e m o e d a s e s n a d e , p o n e d a p a t i od n u s a n i c e i s k l a n j a se u b o l n i c u . I z v e t a v a s v o j u f a m i l i j u d a s e r a z b o Jeo i v r a a se u z e m l j u . T u j e o p e t b e z p o s l a i j a v l j a s e b i r o u za nezaposlene. U m e d u v r e m e n u otac p r o n a l a z i n e k o l i k o m o g u n o s t i , ali p a c i j e n t n e m o e d a s e o d l u i ve sedi kod k u e s k r t e n i h r u k u itajui r o m a n e . K a e : >Citam j e r h o u d a u p o z n a m i v o t i I j u d e . S v o j u p r o b l e m u t i k u vidi s a d a o b o g a e n u : osea d a m u n e t o s m e t a d a s e s n a e m e u I j u d i m a , a l i n e z n a ta. Z a l i se k a k o m u n i k o n e p r i l a z i . N j u g o v i p l a n o v i s u Iieih s v a k u g 76

r e a l n o g osnova, on 0 n j i m a k a e sledeee: Da iniam p r i j a t n o e n s k o d r u t v o , p r i j a t e l j e . . . b a v i o b i h se s l i k a r s t v o m , i t a o b i h , b a v i o bili s e s p o r t o m . . . P o k u a v a o b i h jo p o n e i m da se b a v i m - - scenografijom, na primer, m o d a g l u m o m i t d . p a b i h v i d e o t a m e od t u g a n a j v i e privlai i ta mi odgovara. Iz o v o g p r i m e r a v i d i m o t o t a l n u p a s i v i z a c i j u , n e s p r e m n o s t za r e a v a n j e a k t u e l n i h p r o b l e m a k o j e s u n j e g o v i v r n j a c i u g l a v n o m r e i l i , u z a l u d n e p o k u a j e za e m a n c i p a c i j o m i p a d a n j e ju s t a r o l e i t e , k a k o t o b o l e s n i k s a m kae. Njegovi pojmovi o radu i udnosima na radnum m e s t u n e p o t p u n i su i p o g r e n i , k a o i p o j m o v i o drutvu, njeguva shvatanja su sasvim n e r e a l n a i nebulozna, njeg o v e e l j e t a k o d e . K o n a n u j e s t u p i o n a r a d n o m e s t u , ali j e p o s l e t r i d a n a l z j a v i o d a n e z n a ta i m a t a m o d a r a d i , j e r m u ,jo n i k o n i j e d a o n i k a k a v z a d a t a k . S a m o s u m u r e k l i d a s e u p o z n a s a s t r u n o m l i t e r a t u r o m iz b i b l i u l e k e , ali s e n j e m u o d j e d n u m s l r a n o s p a v a . I Ovako postavljena dinamika zbivanja mladalakug doba uvela nas je u dinamiku neurutinog procesa, a poremeaje punaanja toga doba objasnila sukubljavanjem n e u f u r m l j e n o g i n e j a s n o g s h v a t a n j a sa s p o l j n i m uslovima. O n a j e p r a t i l a p u t o d d e t e t a d o o m l a d i n c a u o k v i r u rijeg o v o g s p r e m a n j a za p r a k t i n u d e l a t n o s t , z a p r e u z i m a n j e uloge u drutvu novog aktivnog gradanina. P n t o m e j e n a j m a n j e bilo rei o d r u g i m s t r a n a m a njegove linosti, o d r u g i m licnim, emocionalnim, erotin i m o d n o s i m a , p o b u d a m a i s t r e m l j e n j i m a . T o bi se moglu likvidirati prostum konslatacijom d a ve opisani poremeaji n e m o g u d a n e z a h v a t e i o v e o b l a s t i , c e l u l i n o s t . T o se u p r a k s i kod izraenih n e u r o z a gotovo u v e k i nalazi. Ali t a k v o l i k v i d i r a n j e ovih p o r e m e a j a n e bi bilo korisno, j e r se n a taj nain g u b e m n o g i detalji u oboleloj linosti i p r o p u t a d a se u p o z n a k v a l i t e t tih p r o m e n a . Poto se najvei deo njih definitivno i p o t p u n o s t r u k t u r i r a u odrasloj l i n o s t i , u d o b a j a s n o i z r a e n e n e u r o z e , oni e biti tamo opisani.

77

Na putu od deteta do odraslog neurotiara

(dinamika zbivanja) Poremeaji ponaanja i integracije odraslog nastaju ili n a v e p r i p r e m l j e n o m t e r e n u iz d e t i n j s t v a i o m l a d i n skog d o b a ili s e j a v l j a j u k o d d o t a d z d r a v i h osoba pod dejstvom izuzetno tekih spoljnih uticaja. V e o m a je vano da s e uoi o d n o s i z m e u linosti p r e p o e t k a bolesti i step e n a j a i n e |tih s p o l j n i h u t i c a j a . O v a k v a a k u t n o n a s t a l a stanja obino brzo i prolaze i n e predstavljaju pravu neurozu, ve neuroticnu reakciju. Spoljni faktori su u naim prilikama standardni i najee su objektivnog porekla, a d e j s t v u j u iz p o r o d i c e , sa r a d n o g m e s t a i d r u g i h nepredvienih okolnosti opteg znaaja: n e k a izuzetno t e k a k a t a s t r o f a ili m e s r e a , i i i p o r o d i n a t r a g e d i j a . P i t a n j e d a ii s e k o d p o r e m e a j a o d r a s l i h r a d i o u n u t a r p s i h i k i m k o n f l i k t i m a ili o u z a j a m n o m d e j s t v u s p o l j nih i unutranjih faktora dosta je raspravljano. Unutranji psihiki p r o c e s u neurotinoj linosti briljivo su istraivani k a k o od s t r a n e klasinih analitiara t a k o i od s t r a n e novijih kola. I jedni i drugi se slau u t o m e d a j e osnovni pokreta neurotinih reakcija strah naroite vrste, k o j i s e n a z i v a tinksioznost. P o r e k l o ovog s t r a h a se razliito tumai. Svi ga pravci smatraju unutranjom psihikom pojavom lokalizovanom u predstavi neurotiara, tj. smatraju da on nije realan. Materijalistiko gledite uoava poremeaje emocija, odnosno pojavu neurotinog straha, ali ga n e t u m a i k a o u z r o k n e u r o z e v e k a o r e a k c i j u koja nastaje usled poremeaja svesnog poimanja situacije u kojoj se ibolesnik nalazi, k a o posledicu i v o t n e p r a k s e , kao pogrean odraz te prakse u svesti neurotiara. K a k o je r a n i j e u t e o r e t s k i m n a p o m e n a m a ve bilo reeno bilo d a k r e n e m o s a j e d n o g ili d r u g o g g l e d i t a l e e n j e s e s a s t o j i u t o m e d a jse b o l e s n i k u d o p u n e s v e s t i d o v e d u m o tivi koji u z r o k u j u s t r a h . TT t o k u i v o t a , u o d n o s i m a i u s l o v i m a p o d k o j i m a neurotiar ivi javljaju se kod njega ideje, predstave i sudovi, emocije i p o b u d e koje n e iodgovaraju postojeim uslovima. To se ne stvara odjednom ve postepeno, esto na v e p o s t o j e i m p o g r e n i m r e a k c i j a m a iji k o r e n i d o s e u i d o detinjstva i baziraju se n a iskustvima steenim ak u to 78

deje doba. T a k o se s t v a r a tip reakcije koji se ponavlja u slinim situacijama. Na primer, strah od ljudi zasnovan na dejem specifinom iskustvu zbog nedostataka razumevan j a odraslih, ili z a s n o v a n n a r a v i m i s k u s t v i m a s t e e n i m s odraslim, koji su d e t e t u tad izgledali kao izvor opasnosti i nevolja taj s t r a h m o e g o d i n a m a d a se p r o t e e j p o navlja docnije u svakoj situaciji koja m u izgleda opasna a d a i n e g o v o r i m o o t o m e s t o j e o v a j s t r a h o m e t a o pravilno poimamje s a m o g sebe i pravilno smetanje sebe u ljudsku zajednicu. D r u g i m reima, pod dejstvom specifino n e g a t i v n o g iskustva k o j e je n e k a d nastalo zbog n e dovoljnog r a z u m e v a n j a te situacije, kod njega se razvila pogrena procena, pogreno miljenje i iskrivljena svest. N e u r o t i S a r to n e zna, o n n e s h v a t a svoj p r o b l e m d r u k c i j e d o k a o e m o c i o n a l n i . Iz e m o c i j e s t r a h a n a s t a j u i m p u l s i za u k l a n j a n j e iz o v i h s i t u a c i j a , p o j a v e b e s a , a g r e s i j e , o s v e t e ili t r p l j e n j a i p o k o r a v a n j a i d r u g i h k o m p r o m i s n i h r e a k cija. S v e o v e r e a k c i j e su e m o c i o n a l n o g k a r a k t e r a , a zajedniSko im j e to da one, ba zbog toga to su emocionalne, ne m o g u da ree k o n k r e t n u p r o b l e m a t i k u . TJ o d n o s u p r e m a d r u g i m l j u d i m a n e u r o t i S a r m o e d a i m a razliite p r e d s t a v e o n j i m a : m o e d a ih s m a t r a k a o prijatne, dobronamerne i prijateljski naklonjene; moe da ima u njih poverenje i da ostvaruje sasvim bezazlene, nai v n e o d n o s e ; i l i : d a i h s m a t r a za n e p r i j a t e l j e i d a o s t v a r u j e sasvim drukSije embcionalno obojene reakcije: strah, podozrenje, sumnjiavost, s t r a h d a ce biti p r e v a r e n , zloupotrebljen i eksploatisan to opet, sa svoje strane, uzrokuje pojavu odbrambenih mera i ponaanje koje ne odgov a r a stvarnoj situaciji. Moe m u se initi da su ljudi skloni da ga potcenjuju, poniavaju, t e zbog toga moe d a b u d e u s t r a h u d a 6e hiti izloen k r i t i c i . M o e d a zaklju&i d a nije poeljan po sasvim subjektivnim tuma6enjima postup a k a d r u g i h i j u d i , iz S e g a n a s t a j e t e n j a za u k l a n j a n j e m . Moe d a n e iznosi svoje nevolje, p r o b l e m e i b r i g e koje m u stoje n a putu, nemajuSi poverenja u tuu naklonost i pomo. Moe da britjivo skriva da je bolestan, u novS a n o j o s k u d i c i , ili d a s k r i v a s v o j e u s p e h e , v e l i S i n u z a r a d e plaeSi se zavisti, n a p a d a , k r a e itd. Na osnovu tako i s k r i v l j e n e s l i k e o l j u d i m a on m o e d a ivi u h r o n i S n o m s t r a h u d a j e u g r o e n , d a m u o k o l i n a n e eli d o b r o , d a u 79

Jjajnosti s m e r a n j e g o v o o t p u t a n j e i u k l a n j a n j e s posla. O d a v d e do pravili paranoidnih (sumanutih) reakcija s a m o j e j e d a n k o r a k . S v e ovo m o e da se javi u obliku k o n k r e tizacije s t r a h a i s a s v i m uoblienih i n t e r p r e t a c i j a t u d i h postupaka, kada se znatno pribliava paranoidnoj reakciji, ili u o b l i k u d i f u z n o g s t r a h a i n e s i g u r n o s t i . O b r n u t o : p o verljivost, naivnost, suvina otvorenost, sklonost d a s e neogranieno v e r u j e u t u d u d o b r o n a m e r n o s t znai, u svojoj sutini, t a k o d e n e p o t p u n o i j e d n o s t r a n o iskustvo, ee n i k a k v o iskustvo, te predstavlja osnovnu reakciju nezrelih, infantilnih Hnosti. Glavni osnov ovih pogrenih sudova nalazi se u j e d n o s t r a n o m p o i m a n j u o d n o s a . N e u r o t i a r i sa i s k r i v l j e n i m p u i m a n j e m i s t r a h o m od neprijateljski n a s t r o j e n i h ljudi imaju slepu mrlju, n e vide i ne zapaaju da u svetu postoji d r u g a r s t v o , prijateljstvo, p o m a g a n j e i s a r a d n j a , a ukoliko to i zapaaju, p r i d a j u im zakulisne i egocentrine, ili d r u g e n e a s n e p o b u d e . Z b o g t o g a rje i p o n a a n j e n e u rotiara u mnogim situacijama pogreno. Takvi jednostrani pojmovi p r e d s t a v l j a j u u stvari iluzije; izopaavajui i i s k r i v l j u j u i l i n o s t i loko s e b e , n e u r o t i a r i z o p a a v a i s v o j e s o p s t v e n e p o b u d e i t e n j e , stoji pod d e j s t v o m izopaenih emocija i preduzima izopaene i neodgovarajue akcije. O v e iluzije m u nisu u celini jasne (veina n e u r o t i ara n e m a jasnih, j e d i n s t v e n i h pogleda na ivot), niti poima posledice svog ponaanja. Vlastiti pogledi sastoje s e iz p o l u u o b l i e n i h i e s t o p r o t i v r e n i h p o j m o v a , n e o d r e denih, m u t n i h i n e p o s t o j a n i h misli i sudova, m u t n i h p o dozrenja i slutnji, sumnji i strahova, nejasnih i protivrenih tenji i p o b u d a . A k o n e u r o t i a r postigne n e k a k v u sistematizaciju svojih pogieda, o n d a m u ona slui kao obrazac miljenja koji v r e m e n o m postaje krut, teko p r o menljiv i isprei se p r e d njim kao smetnja, zbog koje ne m o e da r a z u m e n o v e s i t u a c i j e niti d a u n j i m a odredi svoj s t a v i s v o j e m e s t o . O n o t o j e n a j k a r a k t e r i s t i n i j e za n e u r o t i a r a to j e t a k r u t o s t i rigidnost s h v a t a n j a i p o n a anja. Uzroci te k r u t o s t i lee u n e s p o s o b n o s t i d a se ui n a r a n i j i m i s k u s t v i m a , k a o i nesposobnosti da se ve postojea i s k u s t v a p r o s i r u j u , o b o g a u j u , i s p r a v l j a j u ili m e n j a j u . C i njenica da i kod z d r a v o g postoji izvestan slepen krutosti HU

zasniva se na ve p o m e n u t o m postojanju inercije. (Princip inercije vidi p r i n c i p psihodinamike.) O v a inercija nije u svim periodima ivota j e d n a k a . Postoje periodi ivota u k o j i m a je ovek elastiniji (detinjstvo i mladost) i u kojima je daleko m a n j e elastian (zrelo doba i starost). N e u r o t i a r j e , a k o s e n e lei, ve o d p o e t k a n e u r o z e n e elastian. O v o njegovo k r u t o d r a n j e i n e o d s t u p a n j e od obrasca ponaanja dovodi do ponavljanja postupaka i onda kad oni uopte ne odgovaraju datoj situaciji. Velika j e m a s a o v a k v i h iluzija i s n j i m a vezanih emocija koje optereuju neurotiara. S t r a h neurotiarev moe da dobije razliite oblike, i to objektivnog k a r a k t e r a : strah od otputanja, n a p a d a , odbacivanja, i s m e v a n j a , ili s u b j e k t i v n o g k a r a k t e r a : s t r a h o d b o l e s t i , z a r a z e , s m r t i i n e p r e g l e d n o g b r o j a fobija. U analizi ovih fobija najee s e i s p o s t a v l j a d a s e o n e s m a n j u j u ili p o v e a v a j u u k o n t a k t u s d r u g i m ljudima, to, s v a k a k o , u k a z u j e n a njihovu vezu sa d r u t v o m . Iluzije i n e p r a v i l n e p r e d s t a v e o oveku i njegovom znaaju, o o d n o s u oveka i d r u t v a , p o r o d i c e i d r a v e itd. m o g u biti izvor najrazliitijih emocija i p o s t u p a k a o d b r a m b e n i h m e r a i reakcija. Najee se j a v l j a j u u dva vida: ofanzivnom i defanzivnom. One, p o n e k a d , nisu spolja s a s v i m vidljive, p o n e k a d su z a m a s k i r a n e , ali su najee n e j a s n e i s a m o m n e u r o t i a r u . P o d dejstvoin t a k v i h iluzija i emocija n e u r o t i a r m o e da p r e d u z i m a akcije u o d b r a n u svog p r a v a , asti, dostojanstva, poloaja p r e m d a nije realno ugroen ni oteen i p r e m d a neosnovanost njegovih p o s t u p a k a uvia i njegova okolina. U sutini ovih pos t u p a k a lee neprijateljske p o b u d e p r e m a ljudima, lanovima porodice, d r u t v u , d r a v i itd. I z v e s n e r e a l n e nezgode i n e p r a v i l n o s t i o d s t r a n e l j u d i i d r u t v a p r e o b r a a v a j u se u individualistiko poimanje osteenja, pri emu neurotiar u o p t e n e m o e da p r a v i p o r e e n j e izmeu sebe i d r u g i h ljudi, koji su p o n e k a d i tee oteeni. On n e p o i m a s v o j a p r a v a , i m o e d a ta p r a v a p r e c e n j u j e ili p o t c e n j u j e . U svakom sluaju, njegovo je poimanje potpuno individualistiko: on sebe shvata kao zasebnu j e d i n k u bez ikakve veze sa o s t a l i m l j u d i m a , p o s t a v l j a se n a s u p r o t d r u g i m ,
1

Strah od isrnevanja nije samo objektivnog, ve moe da bude i subjektivnog porekla. Prim. red.
a Siu s u Deurou 81

kod njega j e uvek p r i s u t n a podela na J A i O N I . O n | gotovo nikad n e shvata k a r a k t e r svojih veza s ljudima i t a k o i n d i v i d u a l i s t i k i o r i j e n t i s a n , tei e g o c e n t r i z m u , j e r zanimajui se s a m o svojim p o t r e b a m a , s t r e m l j e n j i m a i afirmacijom z a n e m a r u j e p o t r e b e d r u g i h ljudi, a svoje sopstvene preuveliava. T a j i n d i v i d u a l i z a m , b i o o n o f a n z i v a n ili d e f a n z i v a n (jer j e i b e a n j e i pasivizacija j e d n a f o r m a p a r a z i t a r n o g individualizma), zauzima veliki deo svake neuroze.
T

M e u t i m , i n d i v i d u a l i z a m s a i n j a v a b i t a n d e o linosti i zdravog oveka u d a n a n j e m d r u t v u i javlja se u obliku b o r b e z a s o p s t v e n i p r e s t i , d o b i t , p o l o a j , v l a s t , u g l e d itd. Ovo narocito deluje na neurotiara, jer j e sklon da sebe postavi m e u ljude tako da sve to dolvljava kao da je usmereno protiv njega, da ga iskoristi, uniti, upropasti. Njegovi sudovi, emocije i misli, m o r a l n a s h v a t a n j a i dr. pokazuju tenju da se razviju u e g o c e n t r i n u k r i t i k u tuih postupaka koja je inspirisana zaviu zbog proputenih i neiskorienih prilika. Takoe je esta pojava da ljudi, ugrabivi priliku, postupaju sasvim suprotno svojim ranijim stavovima i principima. Mladi liberal, radikal, dem o k r a t a s humanistikim i socijalistikim naelima otresa se tih n a e l a k a d zapoinje profesionalnu ivotnu delatnost. T o j e toliko esta pojava, d a se, a k o o v e k zadri svoja u b e e n j a i posle, s m a t r a gotovo n e n o r m a l n i m . Toliko ivotna individualistika praksa deformie ljude. T a k o z v a n i k o m p l e k s nie vrednosti ( p r e m d a nije s a s v i m j a s n o ta taj p o j a m znai) p r e d s t a v l j a e m o c i o n a l n o naopako i individualistiki naopako postavljenog neurotiara u drutvu. To j e izolovan 6ovek. Njegove o d b r a m bene m e r e nisu nita drugo do to j e ve reeno iskrivljeno poimanje stvarnosti i aktivnosti (kompenzacija) r a d i o d s t r a n j e n j a t o g k o m p l e k s a . U n e k o m d r u t v u gde Sovek deia u skladu s interesima tog drutva, s ciljevima unapreenja, blagostanja i prosperiteta, n e m a znaaja ako n e k o radi bolje i uspenije, j e r tu nije b i t n o da se b u d e bolji n e g o d a se u r a d i i uloi m a k s i m u m svojih sposobnosti. Coveku s individualistik i m v a s p i t a n j e m n i j e m o g u e z a m i s l i t i d a su m o g u i i takvi odnosi gde je kolektivni ivot i kolektivna raspodela 82

dobara toliko ula u m e u s o b n e odnose, da pojedini lanovi n e e da j e d u od ulovljene ivotinje a k o to n e r a s p o dele s drugim lanbvima. Individualistike osobine neurotieara pojaavaju se k a d on t r e b a d a uspostavi blie odnose S Ijuirha, da o s n u j e p o r o d i c u ili s t u p i u t a k v u v r s t u r a d a ili a k t l v n o s t gde j e p o t r e b n o da deluje zajedno sa ostalima (vojna sluba, razne akcije, sportska aktivnost, razne h u m a n e akcije itd.), u k o j i m a o n tri i s m a t r a tu a k c i j u k a o p o l j e n e zajednikog ve individualnog delovanja.
:

Razlike u individualizmu neurotiara i individualizmu zdravog oveka

Postavlja se pitanje razlike izmeu individualistiki nastrojenog neurotiara i individualistiki orijentisanog zdravog oveka, odnosno kakva je razlika izmeu ta d v a egocentrizma. Odgovor je jednostavan: ovek koji n e deluje k o n s t r u k t i v n o , koji n e pokazuje n i k a k v e sklonosti ni l j u b a v i p r e m a l j u d i m a , koji n i k a d a n i j e k r i t i a n p r e m a s e b i i k o g a s e m a l o t i e ili u o p t e n e t i c e t o s v o j i m p o stupcima vrea i upropaava druge ljude to nije neurotiar ve poroan ovek. Kod poronog oveka n e m a kolebanja. Kod neurotiara se radi o sloenim pojavama, ge on u jednom sluaju deluje destruktivno i egocentrino, a u d r u g o m k o n s t r u k t i v n o i oveno, pa ga t r e b a u tim svojstvima i podupirati. Neurotiar je bolestan, a i n e poroan, on je s a m o delimino n e m o r a l a n . Ljudi koji ! potpadnu pod dejstvo poronog morala n e postaju n e u r o ^ tiari, u n j i m a n e m a sukoba. P o n a a n j e poronog, n e m o ralnog oveka je uvek takvo i u nekonkurentskim odnosima: Svest t a k v o g oveka liena je protivrenosti, njega ne razdiru suprotne pobude. U toku ivota svaki ovek moe da doe u situaciju m o r a l n o g s u k o b a koji ga r a z d i r e . R e t k o se d e a v a da su njegove suprotne pobude i emocije potpuno u ravnotei, obino jedna preovlauje. U sluaju potpuno jednostepene ambivalencije (jednaka snaga suprotnih pobuda) javlja se oseanje intenzivne unutranje napetosti. N e u r o -

ticara m u e s u m n j e , oklevanja, on n e postie m n o g o ni u svojoj ljubavi ni u svojoj m r n j i , on s t r a d u od n e m i r a , nespokojstva, oseanja krivice, od unutranjeg haosa. Svest neurotiara, p r e m d a maglovita, sloenije j e s t r u k t u r e nego s v e s t p o r o n o g oveka, koji dela po svojoj j e d n o s t a v n o j p r e d s l a v i sile i u g n j et a v a n j a, line koristi i b e s k r u p u l o z nosti, te ide kroz ivot pravo, a njegova p r a k s a n e pokazuje konflikte ni protivrenosU. Protivrenost neurotiara javlja se kao izokrenutost i protivrenost njegovog miljenja.
1

Svest neurotiara
I z o k r e n u t o i p o s u v r a e n o miljenje slui n e u r o t i a r u esto k a o o b r a z l o e n j e i o p r a v d a n j e n j e g o v i h p o s t u p a k a . On, kako je reeno, n e poima svoje probleme intelektualno, nego ih doivljava emocionalno. O n doivljava strah i uznemirenost i trudi se da n a d e naina d a se toga oslobodi. A k o m u n e u s p e da se t i h emocija oslobodi, kod njega nastaje niz posledica: n e moe da dela u ivotu, n a poslu, d a se veseli i razonodi, nastaje niz raznih s i m p t o m a koji s u t a k o e m u n i i koje o n realno osea. T o dovodi d o toga da s e on vrti u krugu, da centrira svoju panju na t e s i m p t o m e (koji su, u o s t a l o m , b e z b r o j n i : n a svoj s t r a h , n a svoju glavobolju, l u p a n j e srca, p r o b a d e i bezbroj d r u gih pojava), na svoje rastrojstvo, p a se veza izmeu spoljn i h u z r o k a i s i m p t o m a , koja ni i n a e nije u njegovoj svesti bila jasna, potpuno prekida. O n tada poinje da trai uzroke tih svojih pojava. Svoje stanje objanjava f a k t i m a koji s t i m s t a n j e m n e m a j u n i k a k v e u z r o n e veze. B u d u i d a n e r a z u m e svoje p r o b l e m e , m j e s p o s o b a n ni d a U ovom kratkom poglavlju nismo dobili, na alost, ono to Je naslov obeavao. U tekstu su suprotstavljeni samo individualizam neurotiara i individualizam tzv. poronog oveka, kojl bi, preina nekim savremenim psiholoskim i psihijatrijskim kolama I sam bio proglaen za bolesnog i to vie bolesnog nego to je sam neurotiar. Nismo dobili u ovom poglavlju ono slo je moda najzanlmljivije: opis individualizma stvarno zdravog oveka. PriTn. red. 84
1

ih r e i , t e p r i b e g a v a s u b j e k t i v n o m r e a v a n j u . U s m e r a v a juei s v o j u panju u n u t r a , on pone da manipulie svojim m i s l i m a i o s e a n j i m a , te s e d o g a d a d a n j i m a p o k l a n j a vie panje n e g o spoljnim u s l o v i m a koji su te misli i emocije i z a z v a l i . (O n a i n u n a k o j i n e u r o t i a r d r i p o i m a n j e s v o j i h p r o b l e m a izolovanim od svesti, o n a i n u s t v a r a n j a asoc i j a t i v n o g b l o k a , p o t i s k i v a n j u n e p r i j a t n o g s a d r a j a itd., bilo j e g o v o r a ranije.) N e u r o t i a r n e vidi i n e r a z u m e svoje p r o b l e m e onakvim k a k v i s u oni u stvari i z b o g toga p r i b e g a v a p o g r e n i m akcijama. P o n e k a d troi u z a l u d n o v r e m e i novac traei takve lekove i l e k a r e koji 6 e ga osloboditi tegoba. U skladu sa s v o j i m p o g r e n i m z a k l j u c i m a , on m o e d a p o t p a d n e p o d d e j s t v o s a s v i m n a o p a k o g m i l j e n j a , iz k o g a s l e d e n a o p a k e o d l u k e . O n m o e da misli d a e sve n j e g o v e tegobe I n e s t a t i a k o n a e o d g o v a r a j u u e n u (ili m u a ) k o d k o j e | e n a i i n a l j u b a v i r a z u m e v a n j e , ili d a t r e b a d a n a e odgovarajui posao u k o m e ga oekuje uspeh i n a p r e d o vanje, da ostvari neki izuzetan prosperitet, i zauzima stav i e k i v a n j a n e k e n e p o z n a t e s r e e k o j a e g a o b a s j a t i u vidu blagostanja i t r e n u t n o g reenja svih njegovih n e volja i tegoba. (Ovo N e m c i n a z i v a j u R e i s e n e r w a r t u n g oekivanje nekog velikog dobitka i prosperiteta.) Takav p a s i v a n stav oekivanja jo j e d n o m podvlai njegovo n e r a z u m e v a n j e u z a j a m n o g o d n o s a s p o l j n i h sila i n j e g o v e pogrene aktivnosti, to je i dovelo d o njegovih tegoba. To se kod njega p r e t v a r a u iluziju da njegove tegobe potiu o t u d a to n e m a s r e e u ivotu, p a zbog toga n e d o voljno u s p e v a . A k o j e re o b r a k u , u v i a d a n e m o e da rei p r o b l e m n e p r e s t a n i m m e n j a n j e m e n a , p a g a z a s n i v a n j e s v e n o v i h i novih veza dovodi d o z a k l j u k a da nije k r i v t o n e m a s r e e d a se s r e t n e s o n o m p r a v o m . S l i n o se p o n a a i n a poslu: n e mogui da izae na kraj s n a p o r i m a , o n n e p r e s t a n o m e n j a r a d n o m e s t o ili v r s t u p o s l a i d o l a z i d o i s t o g z a k l j u k a d a o p e t n i j e i m a o sree.< p r i i z b o r u p o s l a ili d a n e p r e s t a n o n a i l a z i n a r a d n u s r e d i n u k o j a m u n e o d g o v a r a , k o j a g a p o t c e n j u j e , g u i ili n e d o puta da dou do izraaja njegove sposobnosti. Ne treba m n o g o s t r u n o g z n a n j a d a se i z a o v i h i l u z i j a o t k r i j u v e o m a nesigurne odbrane sopstvene nesposobnosti. Neurotiaru n i t a n e p o m a e f a s a d a i z a k o j e s e s k r i v a , ni l a i , n i h v a l i 8S

sanja, ni s a m o i s t i c a n j a . U n i z u o b m a n a i s a m o o b m a n a on poSinje da operie svojim m i s l i m a i e m o c i j a m a , stvarajui teoretsku podlogu kojom obrazlae svoje ponaanje i neuspehe. T a k o nastaju paralogiSni sistemi o d b r a n e i ono t o n e m a k a k o l a n a z i v a i d e o l o g i j o m (po S u l c - H e n k e u : I d e o l o g i e ~ p r e o b r a a n j e svojih m a n a u vrline.) Neuroti a r s t v a r a filozofiju p o s e b n e v r s t e : k a k o i v o t n e m a vrednosti j e r u n j e m u i m a s a m o p a t n j e (posledica pasivno-depresivnog stava), k a k o t r e b a guiti i suzbijati svoja oseanja j e r o n a s t v a r a j u s a m o neprilike (posledica neprijateljsko-rezervisanog stava p r e m a ljudima), kako je ijudsko poimanje ograniSeno i n e dozvoljava da se doe do istine j e r istine u o p t e n e m a (posledica totalne pasivizacije i izolacije). N e u r o t i S a r z a p a a n e k e detalje, u v e l i a v a ih i k a r i k i r a , i u o S a v a j u i r e l a t i v i t e t i v e s n i h pojava (ako j e i n t e l i g e n t a n ) , o n taj r e l a t i v i t e t v e o m a h i p e r t r o f i r a , p r i m e n j u j u i g a s v u g d e , i, r u g a j u 6 i s e l j u d i m a i njihovim naporima, izgrauje jedah sistem negiranja i Ijudi i d r u t v a i s e b e u t o m d r u t v u (intelektualizirana pasivnost i agresija). O v a k v a ideologija nalazi odraza veom a e s t o u s a v r e m e n o j l i t e r a t u r i , v i e ili m a n j e d e f e t i sti6ki o b o j e n o j (Beket, K a f k a ) . Ukoliko se uputa u razmatranje svoga problema i a n a l i z u s v o j e s i t u a c i j e , o n o b i n o n e r a z l u u j e b i t n o od nebitnog, posmatraju6i svoj p r o b l e m povrno, nemajuSi hrabrosti da ga sagleda i domisli do kraja. Sagledanje d o k r a j a zna6i n e m i n o v n o p o j a v u n e p r i j a t n i h emocija i b e s potednu i principijelnu kritiku svojih sopstvenih postupaka. Zbog o d b r a m b e n i h m e h a n i z a m a koji n e dozvoljavaju da se p o j a v e t a k v e n e p r i j a t n e emocije, a jo m a n j e p o j a v e s a m o k r i t i k e n e u r o t i 6 a r voj p r o b l e m vii k a o posledicu li6nih n a p a d a , zle volje, zle s u d b i n e i nesree. On potpada pod sasvim primitivne mehanizme razmiljanja, koji p o s t b j e k o d p r i m i t i v a c a i d e c e : on p e r s o n i f i c i r a svoje p r o b l e m e . Bra6ne p r o b l e m e vidi k a o greke svog p a r t n e r a , r a d n e p r o b l e m e k a o g r e k e u stavovima ljudi p r e m a njemu. On ne p r i m e u j e ono to je o6igledno, g u be6i s e u d e t a l j i m a i p r i p i s u j u c i t i m d e t a l j i m a o d ! u 6 u j u 6 i zna6aj u njegovoj nepovoljnoj situaciji. Sklonost k a p r e uveli6avanju nevanih detalja i zanemarivanju vanih faktora i k o n k r e t n i h e l e m e n a t a jo vie p o m u 6 u j e njegovo

poimanje i umanjuje njegovu sposobnost da pravilno shvati svoj poloa] i svoje p r o b l e m e . U m e s t o d a ih s h v a t a i ispravlja, on se gubi u a p s t r a k t n i m i maglovitim r a z m a tranjima o ivotu i ljudima i netanom uoptavanju. Takvi zakljuci koe njegovo inae oskudno poimanje vlastitog i t u e g poloaja. V e o m a esto, u s u s r e t u s n e k i m p r o b l e m i m a ili z a d a t k o m , o n u n a p r e d s t v o r i s v o j z a k l j u a k p a tek posle p r i b e g a v a njegovom reavanju, trudei se da svoje p o g r e n e zakljUke silom u t r p a u svoj p r e j u d i c i r a n i sud. T a k a v impresionistiki i povran nain miljenja tei d a s e p r o i r i n a celu s t r u k t u r u n j e g o v o g m i l j e n j a . T a k o se d e a v a d a on, pri r a z m i l j a n j u o bilo k a k v i m p r o b l e m i m a , teorijski ini o n e iste g r e k e koje ini i u p r a k tinom r e a v a n j u tih p r o b l e m a . T i m e se s a m o p o v e a v a b r o j p r o b l e m a i n e v o l j a k o j e iz p o g r e n i h a k t i v n o s t i p r o i stiu. Zbog u b a c i v a n j a pogrenih e l e m e n a t a u misaoni tok, nastaju pogreni zakljuci i pogrene odluke. Na taj n a i n pogreno prilazi ivotu, ne uoeavajui veze koje povezuju p r o b l e m e j e d a n s d r u g i m , j e r tih v e z a ni u p r e t h o d n o m misaonom toku nema. Delimino reenje jednog problema dolazi u s u k o b s r e e n j e m sledeeg. N a taj n a i n se dolazi do dezorganizacije postupka, do haotine ivotne linije, do njene smuenosti, sputanosti i spletenosti. Uzroci te s m u enosti su oigledni: n e p r a v i l n e predstave o drutvu, n e pravilno s h v a t a n j e d r u g i h ljudi, nepravilno s h v a t a n j e svojih odnosa s njima, nepravilni odnosi u p o r o d i n o m ivotu i u vezi s t i m p o j a v a n e o d g o v a r a j u i h emocija, m o t i v a i stremljenja. S v e to dovodi do poremeaja miljenja, koje dovodi do pogrenog tumaenja realnih situacija i spreava neurotiara da trai reenje problema u s a m o m sebi. P r a v i l a n o d n o s p r e m a s v i m o v i m e l e m e n t i m a z a h t e v a i od z d r a v o g o v e k a dosta n a p o r a , pa se d e a v a da i on p o n e k a d gubi tle pod nogama. N e u r o t i a r e v e t e g o b e n e s a s t o j e s e s a m o iz p o b r o j a n i h e l e m e n a t a n e g o su i m p r i d o d a t e telesne p o j a v e i s i m p t o m i k o j i s u d r u g o s t e p e n o g z n a a j a , ali i m n e u r o t i a r p r i d a j e n a j v a n i j i p o l o a j u s v o j o j bolestri, p a g a j e v e o m a teko usmeriti na razmatranje osnovnih ivotnih problema koji su izazvali p o j a v u t e l e s n i h s i m p t o m a . O n e s t o p r e u veliava njihov znaaj i provodi mnogo v r e m e n a u brizi za s v o j e z d r a v l j e , n e s h v a t a j u i d a o n o t i o p t e n i j e u g r o !I7

 e n o ve d a se r a d i o i n e r v a c i j i n e k i h v e g e l a t i v n i h e l e m e n a t a k o j i n a r u a v a j u f u n k c i o n i s a n j e n e k i h o r g a n a ili s i s t e m a o r g a n a i koji, a k o n e t r a j u s u v i e d u g o , n e d o v o d e d o organskih p r o m e n a u njima. I m a u neurozi e l e m e n a t a koji se ne mogu objasniti dosad izloenom dinamikom. T u spadaju neobine reakcije, komplikovane prisilne neuroze i fobije s n j i m a u vezi. N j i h o v o d o s l e d n o t u m a e n j e i to je vanije l e e n j e dala je psihoanaliza. (Vidi: P s i h o patologija: prisilne neuroze.) U analizi prisilnih neuroza d o l a z i se u v e k d o p o t i s n u t i h n e p r i j a t e l j s k i h e l j a z a m e n j e n i h n e k i m s i m b o l i 6 n i m p r i s i l n i m i m p u l s o m ili r a d n j o m .

Sumaran preglcd i izgledi na izlecenje

Neuroze nisu k o m p l i k o v a n e s a m o po svojoj s t r u k t u r i i n a s t a j a n j u . N j i h o v a p r o b l e m a t i k a p r o i s t i e iz t e i n e i sporosti njihovog leenja. K a k o smo videli, neurotiaru je teko da savlada strah, kao i da prekine s ponaanjem ija j e n e r a z u m n o s t i n j e m u o e v i d n a . P r o s t a logika, o b janjenje i ubeivanje pokazuje slab efekat. U borbi s u p o r n i m k a r a k t e r o m neurotinih pojava Frojd je doao do p o m e n u t o g p o j m a r e g r e s i j e n a r a n i j e p o n a a n j e , iji m e h a n i z a m t e r a n e u r o t i a r a d a to s v o j e p o n a a n j e s t a l n o p o n a v l j a ak i k a d a je ono oigledno besmisleno. Moda u p o r n o s t neurotinih pojava poiva i na tome to n e u r o t i a r p r o d u a v a d a ivi p o d u s l o v i m a k o j i su i z a z v a l i n e u rozu i to se stalno podvrgava dejstvu novih situacija koje p o n o v o a k t i v i r a j u o n e e l e m e n t e koji su bili u m e a n i u prvobitnu pojavu njegove bolesti. (Navjazivo povtorenije r u s k i h autora). U s v a k o d n e v n o m ivotu n e u r o t i a r se n e p r e s t a n o sree sa situacijama koje uvruju njegovo pogreno postavljanje, ocene i rasudivanje. Njega je teko navesti da uvidi jednostranost svog shvatanja. Veoma es t o se deava, bilo u g r u p n o j bilo u i n d i v i d u a l n o j psihoterapiji, d a b o l e s n i k uoi i e m o c i o n a l n o doivi svoj p r o b l e m i n a d e r e e n j e i o d l u k u , ali d a u s l e d e o j s e a n s i p o n a v l j a pogreno shvatanje i pogreno reenje. Stav neurotiara 1 p r i leenju j e tipian: kad p r a v i l n o uoi g d e je p r o b l e m ,
!

88

o n eli d a z a o b i d e p r o b l e m , a n e d a g a s a v l a d a . K a k o kae Karen H o r n a j : Kada neurotiar dode do saznanja d a t r e b a d a se izmeni, o n d a ispoljava elju d a p r o m e n i lekara. N a i m e , odluka da se neko izmeni n e p o k l a p a se s a s p o s o b n o u d a s e t a i z m e n a i s p r o vede. Ukazivanje pak neurotiaru na njegove individualistike pozicije dovodei rnu do svesti d r u t v e n e suprotnosti sveta moe da bude korisno u izgraivanju n j e g o v e p o l i t i k e s v e s t i , a l i n e e m n o g o p o m o c i u leenju n j e g o v e n e u r o z e . O n m o r a d a s h v a t i d a s e n e m o e izleiti a k o n e i z m e n i s v o j e o s o b i n e , a to j e v e o m a s p o r p r o c e s . Treba shvatiti da neuroza nije bolest koja nastaje u toku nekoliko asova i dana ve rezultat pojava koje traju godinama, deluju n a g o m i l a v a j u i se j e d n a n a d r u g u . N a ivno je oekivati n e k a k v o brzo i u d o t v o r n o izleenje. Korenito izleenje u pojedinim hronificiranim sluajevima u o p t e n i j e m o g u e . J e d i n o j e m o g u e d a se o v i p a c i j e n t i podupru u nekim njihovim slabim t a k a m a i da se posligne to d a se l a k e b o r e s k i l t i n i m p r o b l e m i m a . Spoljne uslove je m n o g o tee promeniti. Teko je izmeniti materijalne, porodine i d r u t v e n e obaveze i odnose. P o n e k a d j e n e m o g u e da se p r o m e n i profesija ako ovek nije s p r e m a n da p o d n e s e r t v e i d r u g e neprijatnosti k o j e iz t o g a p r o i s t i u . N i z d r a v o m ovekii n i j e l a k o n a i novo m e s t o u n o v o j sredini, i stei n o v e d r u g o v e , i d r u tvo, a pogotovo n e u r o t i a r u , koji je ve j e d n o m p a o na t o m ispitu. Nain i v o t a i i z v e s n a p r e i m u s t v a m a t e r i j a l n e p r i r o d e k o j a iz t o g a p r o i s t i u n i j e l a k o p r o m e n i t i . U o p t e j e t e k o d a s e n a e u s p e a n i z l a z iz i v o t n i h p r o b l e m a i t e k i h s i t u a c i j a . U s v a k o d n e v n o j p r a k s i s b o l e s n i c i m a to se j a s n o u o a v a : r e e n j e j e d n o g p r o b l e m a j e t u , o b e s n a e n j e e m o t i v n o g z n a a j a p r o b l e m a j e s p r o v e d e n o , a l i su t e h n i k e p r e p e k e t a k v e p r i r o d e da ih je n e m o g u e savladati. A k o n e u r o t i a r e v o p o n a a n j e o d s t u p a , o n d a se on trudi da to k a k o - t a k o objasni. To objanjenje predstavlja niz o b m a n a i s a m o o b m a n a k a k o p r e d s o b o m t a k o i p r e d drugim Ijudima. vrsto dranje uz te s a m o o b m a n e cuva g a od s u o e n j a s p r o b l e m i m a k o j i h s e p l a i . N j e g a m u i oseanje bespoinonosti, koje je n e k a d opravdano, jer priiike koje ga Jzazivaju n a l a z e se v a n njegove moi i on n e moe da n a njih u t i e i d a ih m e n j a . Ipak, ovo oseanje

89

n a s t a j e ee zbog n e p r a v i l n o g r a z u m e v a n j a pojava oko sebe. Ti razlozi ga o n e m o g u a v a j u d a rei svoje nevolje, j e r s u p o s t u p c i k o j i m a ih r e a v a n e p r a v i l n i . O n s e b o r i s a zapletenim nagomilanim nevoljama, stvarnim i prividnim, opet n a inriividualistiki nain, iako j e oigledno da ih ne m o e resiti bez pomoi d r u g i h ljudi. To kod njega moe da stvori oseanje bespomonosti i u b e e n j e d a se n a l a z i u v l a s t i s i l a k o j e n e m o e d a r a zume, kontrolie i savlada. To oseanje bespomonosti moe da poslui u s v r h u odbrane, dajui na znanje ljudima da na njega ne raunaju, d a ga p o t e d e , j e r j e s l a b i b e s p o m o a n . Zbog toga se f i k s i r a n i n e u r o t i a r i g r e v i t o d r e t e b e s p o m o n o s t i i i n v a l i d i t e t a . S v e d o k a z e d a nisu n e s p o s o b n i oni e n e r g i n o o d b i j a j u . A k o i m se u k a e n a p o s t u p k e p r e m a k o j i m a j e o i g l e d n o da n i s u b e s p o m o n i , oni p r i b e g a v a j u bilo kakvoj izmiljenoj o d b r a n i . Odrei se s e k u n d a r n e dobiti koju p r u a bespomonost, nesposobnost i bolest z n a e i p o g l e d a t i p r o b l e m i m a u oi. O v a s e k u n d a r n a d o b i t i m a i svoje nalije; ona p r u a m n o g o m a n j e nego to je p o t r e b n o (ako se radi o m a t e r i j a l n o m dobitku) proiruje se i n a o n e p r o b l e m e i z a d a t k e za k o j e j e p a c i j e n t d o n e d a v n o bio sposoban, te ga sve vie izoluje i izaziva duevni n e m i r i d r u g e psihike e m o t i v n e posledice. On esto pok u a v a d a k r i v i c u za svoje p o s t u p k e svali na t u a lea. Ljudi su krivi j e r su stvorili t a k v e p r i l i k e koje ga prisil j a v a j u d a t a k o p o s t u p a , t e s e n a t a j n a i n s k l a n j a od l i n e odgovornosti. U pogledu line odgovornosti neurotiar stoji v e o m a r a v o . On, p r e svega, n e s h v a t a svoju d r u t v e n u odgovornost kao lan porodice, Ijudske zajednice, d r u t v a . U i n d i v i d u a l i s t i k i m p o z i c i j a m a k o j e se s v o d e n a J A i O N I on n e moe ni d a b u d e s v e s t a n n e k e line odgovornosti v a n one koja je predviena kaznenim zakonikom. N j e g o v o asooijalno p o s t a v l j a n j e i pona.anje stvara m u n o v e p r o b l e m e , j e r i z m e u njega i okoline izbijaju n o v i s u k o b i , k o j i g a p r i s i l j a v a j u ili n a i z o l a c i j u ili n a b o r b u , Sto j e o p e t s k o p a n o s p o j a v o m n o v i h n e p r i l i k a . O n n a r a z n e n a i n e p o k u a v a da olaka svoj ivot. O d b r a n a koju p r e d u z i m a v e o m a esto glasi: da on nije kriv t o su l j u d i s t v o r i l i t a k v e p r i l i k e , k o j e su o p e t n j e g a u i nile t a k v i m k a k a v je. On u razliitoj, n e k a d otvorenoj, 90

n e k a d s k r i v e n o j , f o r m i p r u a o b j a n j e n j e za s v o j e p o n a a n j e . Iza m u t n i h , n e b u l o z n i h o b j a n j e n j a k r i j u s e m n o g e p r o t i v r e n o s t i , k o j e s u u o i t o j s u p r o t n o s t i s o n i m t a on govori i radi, tako da m o t i v e njegovog ponaanja nije uvek lako objasniti. P o pravilu, n a m a k a o p o s m a t r a i m a lake j e da sebi o b j a s n i m o njegovo p o n a a n j e nego n j e m u . Borei se s tekim s i t u a c i j a m a koje se ponavljaju n e u r o t i a r izgrai svoj s i s t e m koji j e p o n e k a d d o s l o d a n , ali p o s t r u k t u r i p o g r e a n k a o k o d p a r a n o j o i s a s t o j i se u l o g i n o m povezivanju pogrenih pretpostavki. Zbog toga je veoma teko postii da n e u r o t i a r izmeni sistem miljenja. A k o m u se p r u e t a n a o b j a n j e n j a , n j e g o v n a o p a k m i s a o n i p r o c e s dovodi ga do z a k l j u k a koji j e sasvim drukiji n e g o to b i t r e b a l o d a s e n o r m a l n o o e k u j e . Ti p o r e m e a j i m i I j e n j a n e o d n o s e se s a m o n a r a s u i v a n j e o n j e g o v i m l i n i m o d n o s i m a n e g o s e i d a l j e p r o i r u j u i n a d r u g e o b l a s t i . Ti poremeaji postoje u sferi njegovog a p s t r a k t n o g milje^ a . A p s t r a k t n e , teorijske i d r u g e p r o b l e m e on reava w * > b a l n o , j e r n e m o e d a ih r a l a n i n a p o j e d i n e d e l o v e * o r g a n i z u j e po redu reavanja. K a d se i m a u v i d u i z l o e n a , e s t o z a p l e t e n a s i t u a c i j a k o j a v l a d a u s v e t u u k o m e ivi k a k o n o r m a l a n t a k o i neurotian ovek, k a d se sagleda dinamika psihikog zbivanja u veoma izukrtenim odnosima, interesima i stremljenjima onda se mop otprilike shvatiti koliko je n a p o r a p o t r e b n o d a bi s e o s t v a r i l o p r a v i l n o p o s t a v l j a n j e u s v e t u k o j i n a s o k r u u j e , a iji s m o m i a k t i v n i inilac. A k o se, d a l j e , i m a u v i d u d a sve-sno J A i m a t e a k z a d a t a k d a p r e svega pravilno oceni i smesti sebe u te k o m p l i k o v a n e uslove i m p u l i u d s k e odnose, da izbegne n e a d e k v a t n e emocije i p o b u d e k o j e p r e t e da ga o d v e d u na p o g r e n e akcije o n d a se m o e zakljuiti pred k a k v i m se sve z a d a c i m a n a l a z i i z d r a v ovek, a p o g o t o v o b o l e s t a n . A k n s e o v o m e d o d a d a j e n e u r o i i n i ^proces d i n a m i a n , d a n j e g o v u s u t i n u ini n a g o m i l a v a n j e p o g r e n i h r e a k c i j a t o k o m d u g o g v r e m e n a ivljenja, i d a on, zbog krufosti r e a k c i j e ili z b o g s t a l n o d e j s t v u j u i h s p o l j n i h f a k t o r a k o j i s u i izazvali oboljenje, tei d a p o s t a n e h r o n i a n o n d a p o s t a j e j a s n o zbog ega j e n e u r o z a tpak problem. Postaje j a s n o

zbog ega leenje n e u r o z a polrebno mnogo vremena.

predstavlja

p o s a o za k o j i

je

Kao to postoje razliita shvatanja u tumaenju n e uroza lako postoje i razhite metode leenja. J e d a n psihijatar je svojevremeno rekao da svaka metoda moe da d o v e d e do u s p e h a . To je i r a z u m l j i v o , j e r u sutini s v a k a psihoterapija neuroza znai m e n j a n j e bolesnika, njegovo p r e v a s p i t a v a n j e . Uzevi u obzir dosad izloeno, postavlja s e p i t a n j e d a li j e i u k o j o j m e r i m o g u a i z m e n a n e u r o t i a r e v e linosti. U tome p i l a n j u a u t o r i se razilaze. Od krajnje fatalistikog gledita da je sa est godina sve gotovo i uoblieno, pu d o o p t i m i s t i k o g g l e d i t a d a s u m o g u e p r o m e n e i u zrelo doba oveka. U i z l a g a n j u p s i h o d i n a m i k e b i l o j e v i e refii o d i n a m i c i psihikog zbivanja, a manje o dinamici ivotnih uslova. M e u t i m , spoljni uslovi, odnosi m e u Ijudima, e k o n o m ski, k u l t u r n i , ideoloki i drugi odnosi u spoljnjem s v e t u t a k o e su d i n a m i n i . P r e m d a j e t a d i n a m i k a d o s t a s p o r a , o n a je, ako se posmafra u d u i m v r e m e n s k i m r a z m a c i m a , uuljiva. O n a se, d o d u e , ne sprovodi u n e k i m s u t i n s k i m naglim zaokretinia, osim u sluajevima rata i posleratnth p r o m e n a , r e v o l u e i j a itd. T o k o m ivota j e d n o g s e d a m d e s e togodinjaka bilo je bilnih izmena u cjrutvenim odnosim a . N a r o i t o se o v a j v e k i s t i e s v o j i m d i n a m i z m o m i s p r e d p r e t h o d n o g . Ako su odnosi u spoljnjem svetu stabilizovani, stabilnija je i svest Ijudi, onda su stabilnije i n j i h o v e r e a k c i j e ; ali a k o s e o n i m e n j a j u , o n d a n e m i n o v n o d o v o d e do menjanja nas samih. U k u p n o saznanje pojudinea treba s h v a t i t i k a o p r o s e k koji u s e b i n k l j u u j e s a d e j s t v o p r e t h o d n i h e t a p a r a z v i t k a , p o d r a z u m e v a j u i tu i d c t i n j s t v o . No, i pored toga j e i n o g u a i z m e n a o d r a s l i h Ijudi, iuko iskustvo govori da je decu lake izmeniti nego odrasle. S v e s t i s u z n a n j e o d r u s l o g o v e k a m e n j a se v e o m a s p o r o , n a r o i t o a k o t:e t e p r o m e n e p o s n i a t r a j u u m a l i m r a z m a c i ma v r e m e n a . U duiin r a z m a c i m a v r e m e n a m o g u e je z a p a z l t i i z n a t n i j e p r o m e n e k o j e su n a s t a l e u vezi s a i z m t n j e n i m i v o t n i m u s l o v i m a . A k o su i v o t n i u s l o v i r e lativno stabilni, onda ljudi udravaju j e d n e te iste misli, 92

oseanja, p o b u d e i sudove. U r a d i k a l n o l z m e n j e n i m spoljnim u s l o v i m a m o g u d a n a s t a n u r a d i k a l n e i z m e n e ljudi. To s e z a p a a u r a t u i u i v o t u l j u d i u z a r o b l j e n i k i m l o g o rima. I van ovih tekih uslova m o g u nastati p r o m e n e l i n o s t i . T a k v e i z m e n e u p o g l e d i m a n a i v o t m o g u se z a p a z i t i k o d l j u d i k o j i su p o s t a l i i n v a l i d i ili o b o l e l i od n e k e b o l e s t i k o j a i h v e e za p o s t e l j u . U r a z m a c i m a od j e d n e d e c e n i j e s h v a t a n j a Ijudi m o g u z n a t n o da se razlikuju. S a s v i m se d r u k i j e vidi ivot sa d v a d e s e t , trideset i pedeset godina. U poznoj starosti nastaje prilina jednoo b r a z n o s t , pa bi se m o g l o rei da s t a r i ljudi lie m n o g o vie j e d a n n a d r u g o g p o p s i h i k i m o s o b i n a m a n e g o u r a nijim godinama. I z g l e d a n e s u m n j i v o d a se i o d r a s l i l j u d i menjaju, p r e m d a t o t e o r i j a n a v i k a u p s i h o l o g i j i o s p o r a v a . P o toj t e o r i j i , o d r a s t a o ovek s a s t o j i se iz h i l j a d a n a v i k n u t i h reakcija, koje se o b r a z u j u nizom p o n a v l j a n j a j e d n o g istog p o s t u p k a s l v a r a j u i ablon, te o d r a s l a o 6ovek radi i osea o n a k o k a k o to p r o i s t i e iz t i h n j e g o v i h u o b i a j e n i h , f i k s i ranih postupaka. Ovo shvatanje je bezrazlono uopteno, pa j e n a v i k a m a d a t a p r e v e l i k a uloga u p o n a a n j u oveka. Mi s m o v i d e l i d a s u n e u r o t i a r e v e r e a k c i j e e s t o k r u t e , r i g i d n e i s t e r e o t i p n e , a l i to n i j e iz n a v i k e v e iz n u d e , budui da ne mogu da nau pogodniju reakciju. Navike, m e d u t i m , imaju svoje m e s l o u p o n a a n j u samo k a o pomo za lake p r o d u e n j e delatnosti. P r i tome se m i s l i n a m e h a n i k e p o s l u p k e k o j i su s e a u t o m a t i z o v a l i . I z m e n a psihikih kvaliteta kod odraslih j e tea nego kod d e c e , j e r s u d e c a e l a s t i n i j a . K a k o d e t e s t a r i , n j e g o v e ocene i r a s u i v a n j a d o b i v a j u o d r e d e n i j i tip, koji se tee menja nego u ranijim godinama. Lake je stvoriti novo u b e d e n j e kod oveka koji nije i m a o o d r e d e n i h p r e d s t a v a o l o m p r e d m e t u r a n i j e , n e g o izmeniti p r e d s t a v e koje ve postoje. Zbog toga vaspitanje ima tako velik znaaj, jer j e l a k e d e t e n a u i t i p r a v i l n i m p r e d s t a v a m a od s a m o g pocetka nego ispravljati ranije krive predstave. Utvrd e n o m i l j e n j e p o k a z u j e t e n j u d a s e d a l j e n e m e n j a , to moe uiniti da ovek p o s t a n e nepodloan dejstvu novih i s k u s t a v a . S t o o v e k v i e s t a r i , t i m b i v a r i g i d n i j i . N a to

utie i njegova delatnost, njegovi sudovi i pojmovi postaju sastavni deo njegove delatnosti, odnosno postaju odraz t e delatnosti. V e o m a j e v a n a u l o g a te p r a k t i n e delatnosti i ivotnog i s k u s t v a n a svet i p o n a a n j e ljudi. Isto t a k o j e v a n o n j e n o d e j s t v o n a psihiki i i n t e l e k t u a l n i n i v o . L j u d i k o j i s e p r e v r e m e n a p o v u k u iz p r a k t i c n e d e l a t n o s t i u v e o m a krafckom r o k u p s i h i k i p r o p a d a j u i s t a r e . Ljudi koji i u starosti ostaju vezani za svoju delatnost s t a r e z n a t n o s p o r i j e , t e m n o g i o d n j i h u p e r i o d u od 5 5 6 5 . godine starosti postaju najproduktivniji, ouvavi sveinu i znatno preko te granice. Zapaeno je takoe da staraka s l a b o u m n o s t i g u b i t a k p a m e n j a b i v a m a n j a a k o taj ovek vodi uspean, k o r i s t a n i z a n i m l j i v ivot.

Svesno J A , njegovo razvie, njegovi poremeaji i njegove o d b r a m b e n e mere*

U p r e t h o d n o m poglavlju, u k o m e j e izloena d i n a m i k a z b i v a n j a od d e t e t a d o o d r a s l o g p o v e z a n a s a s p o l j n i m uslovima i odrazorh tih uslova u psihi n o r m a l n o g i n e u r o tienog oveka, nije bilo rei o specifinim, odnosno tipin i m r e a k c i j a m a o d b r a n e svesnog J A , kao ni o procesu i z g r a d n j e s v e s n o g dela c o v e k o v e li6nosti. U o v o m p o g l a v lju, p r e n o to p r e e m o n a psihopatologiju, n e o p h o d n o j e d a s e i z n e s u m a k a r o s n o v n i p o j m o v i iz o v e o b l a s t i , k a k o bi poremeaji ljudskog svesnog p o n a a n j a koji nastaju u toku bolesti bili razumljiviji, Po Frojdu, dela, i to: 1) O N O m e n t a l n i a p a r a t 6 o v e k a s a s t o j i s e iz nesvesni, haoti6ni deo tri

(Id ili E s )

psihe;

2) J A ( E g o ili I c h ) s v e s n i , p l a s t i S n i d e o p s i h e ; 3) N a d J A ( S u p e r - E g o , U b e r - I c h ) n e s v e s n i d e o psihe. Ova podela k r i t i k o v a n a je od s t r a n e materijalistiSke teorije odraza kao mehanicistiSka, poto u n e r v n o m sistem u n e p o s t o j e o d v o j e n i d e l o v i m o z g a u k o j i m a bi o v e f u n k c i j e b i l e l o k a l i z o v a n e . F r d j d t o nijef n i z a m i l j a o k a o b u k v a l n e s t r u k t u r e , n e g o ih j e t a k o s a m o s h e m a t s k i p r i kazao. O v a k v i s h e m a t s k i prikazi su u nauci dozvoljeni. Ova Frojdova shematska s t r u k t u r a moe se u praksi potvrditi. Od ova tri dela psihe najvie je n a p a d a n prvi, verovatno zbog toga to je, po Frojdu, nepromenljiv, dat k a o t a k a v k o d s v i h l j u d i u s v i m v r e m e n i m a . S t o s e t!6e d r u -

Prema Francu Aleksanderu.

25

gog dela svesti - p r e m a n j e m u se imalo vie t r p e l j i v o s t i . jPo m a t e r i j a l i s t i k o j t e o r i j i o d r a z a . o v e s t r u k t u r e p o s t o j e . T a k o O N O nosi naziv m u t n i o d r a z spoljnih o b j e k t i v n i h odnosa. J A se naziva svest, a N a d J A se naziva pojavom n a s t a l o m na o d r e e n o m stepenu razvitka proizvodnih odnosa koja ukljuuje u sebe m o r a l n e zakone n a m e t n u t e v a s p i t a n j e m u r a n o m d e t i n j s t v u . Uzevi ovo u obzir, izneemo funkcionisanje ovog m e n t a l n o g aparala, njegovo nastajanje, poremeaje i njegove mere odbrane o n a k o k a k o je to F r a n c A l e k s a n d e r u svojoj knjizi F i m a mentals of Psychoanalysis izloio. O N O predstavlja aktivnu masu razliitih impulsa, emocija, motiva i nagona, n e h a r m o n i n i h i esto m e d u sobno nekoordinisanih. Bilo kako da g a s h v a t a m o , postoj a n j e o v o g n e s v e s n o g d e l a p s i h e j e t a k o uoJjivo d a n e m o e m o da ga negiramo. D r u g i deo, J A , predstavlja sves n i d e o linosti k o j i m e n j a , o d a b i r a i s r e u j e o v e m o t i v e , n a g o n e , i m p u l s e i elje i dovodi ih u s k l a d sa s p o l j n o m realnou. Trei deo, N a d - J A , ukljuuje u sebe moral i socijalne zakone, a nastaje identifikacijom s roditeljima, vaspitaima i ostalim lanovima drutva. Pojmovi, shvat a n j e , obiaji sve to p r i m a p o s t e p e n o , a p s o r b u j e i p o s t a j e s a s t a v n i d e o l i n o s t i , u r a s t a o u l i n o s t ili, k a k o se to k a e , i n t e r i o r i z u j e se. O v o N a d - J A d e l u j e a u t o m a t ski, t e se teko docnije moe m e n j a l i . O v a j se deo m o e d o n e k l e u p o r e d i t i sa k o m p l e k s n o m g r u p o m u s l o v n i h r e fleksa. K o d n o r m a l n e osobe ove formacije m o g u se v e o m a postepeno menjati docnijim uticajima, iskustvima i saznan j i m a . O v a s h e m a s l u i s a m o za o r i j e n t a c i j u ; b o l j e j e d a se m e n t a l n i a p a r a t p o s m a t r a kao celovit u svojim funkcij a m a nego da s e deli n a z a s e b n e odeljke. Svesno J A predstavlja proces uenja i oznaava odraavanje objektivne realnosti kroz aktivnost. I N a d - J A i m a u sebi e l e m e n a t a uenja, ugledanja i p r i m a n j a spoljnih obrazaca ponaanja. N a d - J A gotovo iskljuivo zavisi od spoljne sredine, pa je pitanje m o r a l a , k a k o je neko d u h o v i t o r e k a o , pitanje g e o g r a f s k e irine. S v a k a k o da tu g e o g r a f s k a irina n e m a n i k a k v o g uticaja, ve d r u t v e n i oblici d a t e ljudske zajednice. N a d - J A p r e d s t a v l j a linu disciplinu, drutvenu disciplinu, moral, savest, socijalne z a k o n e i i n t i m n o j e s r a s t a o s a linou. O n o t o n a m s e 96

ini d a n a j v i e p o d l e e k r i t i c i t o j e d a o v a k o i z l o e n o funkcionisanje mentalnog aparata predslavlja borbu nesocijalnog n e s v e s n o g sa s o c i j a l n i m N a d - J A , t j . p r i k a z u j c n a m t a k v u s l i k u d r u t v a g d e se p o j e d i n a c b o r i s d r u t v o m , I koje m u n a t u r a silom (vaspitanjem, k a z n a m a ) svoje socijalne i moralne zakone, a njima se protivi urodeno nesocijalna oveija priroda. Svest, J A , i m a z a d a t a k da prilagodi linost dalim uslovima. Njegova funkcija prilagoavanja biva naruena u neurozama. Propadanje te funkcije praeno je odbramb e n i m m e r a m a koje s v e s n o J A p r e d u z i m a , a te zatitne m e r e s u t i p i n e . N e k e o d o v i h z a t i t n i h m e r a j a v l j a j u se p o v r e m e n o i k o d z d r a v i h , ali se o n e n a r o i t o zapaaju i zaotravaju u n e u r o z a m a . Ovi m e h a n i z m i o d b r a n e poinju da se javijaju jo u detinjstvu, jer j e lada mo prilagod a v a n j a s v e s n o g J A , u s l e d m a l o g i s k u s t v a , v e o m a ogij^ni- : ena. P r v a od f u n k c i j a s v e s n o g J A bila bi da upozna~ princip realnosti, da izmeu mnogih impulsa odabere one koji o d g o v a r a j u situaciji i d a ih m e u s o b n o koordinira. To d e t e n e u m e , o n o n e vodi r a u n a o p o t r e b a m a celog organizma, ve hoe istovremeno da zadovolji i suprotne i m p u l s e koji s e m e d u s o b n o i s k l j u u j u . O n o j e u b r z o izloeno iskustvu ta je mogue, a ta nije. Koordinacija i i n t e g r a c i j a d e t e t a j e m a l a , poto j e i n j e g o v o i s k u s t v o sa realnou malo, kao i njegova praksa. P r e m a tome, princip realnosti je proizvod p r a k t i n e delatnosti, koja postepeno postaje planirana delatnost i koordinisano ponaanje. T o p o n a a n j e n i j e n i u k o m s l u a j u s t v a r i n d i v i d u e , ve je nastalo uenjem, kopiranjem ponaanja ostalih nastalo je identifikacijom i velikim delom je konvencionalno. Ta konvencionalnost je uvek u n a m a prisutna. Svesno JA Cesto n e m o e d a p o s t u p i i n t e g r a t i v n o u k o m p i i k o v a n i m situacijama iju s u p r o t n o s t nije u m o g u n o s t i da izmeni. O n o zbog toga trpi pritisak, to se o d m a h ispoljava u e m o c i j a m a s t r a h a , b e s a , u z n e m i r e n o s t i , ili s e p r o b i j a u p r o c e s m i l j e n j a , ili p a k t a e m o c i o n a l n a n a p e t o s t p r o b i j a p r e k o autonomnoga ncrvnog sistema u inervaciju nekih organa izazivajui poremeaj njihove funkcije. Povean pritisak meu konfliktnim tenjama trai razreenje; medutim, da bi b i o o t k l o n j e n , n a p o r m o r a b i t i r u k o v o e n r a z u m e v a n j e m p r o b l e m a koji t r e b a da se rei; nije dovoljno da se
7 Sia l u neuroze

97

neto uradi, t r e b a znati i ta. A k o j e pritisak suvie velik, r a z u m gubi kontrolu. Sposobnost da se postupa po p r i n c i p u r e a l n o s t i z a v i s i o d o d g o v a r a j u e g p l a n a , od s p o s o b n o s t i d a s e t o g p l a n a p r i d r a v a , a t o z n a i d a s e drfce p o d kontrolom oni impulsi koji se probijaju traei t r e n u t n o zadovoljenje mimo plana. Deca i neurotiari ne ostvaruju tu sposobnost k o n t r o l e t r e n u t n o g zadovoljenja prvi zbog nedostatka iskustva, a drugi zbog anksioznog stanja u k o m e se nalaze, a i zbog j e d n o s t r a n o g , iskrivljenog iskustva.

Odbrambcne mere svesnog JA

Potiskivanje. Osnovna m e r a odbrane je potiskivan j e . P o t i s k i v a n j e z n a i i s k l j u i v a n j e iz s v e s t i , a t o s e d e a v a a k o j e d n a e l j a , i m p u l s ili m i s a o , p o s t a j u i s v e s n a , izaziva n e p o d n o s i v konflikt, to se i z r a a v a u pojavi s t r a h a i a n k s i o z n o s t i . P o t i s k i v a n j e t r e b a r a z l i k o v a t i od z a b o r a v ljanja i od n a m e r n o g o d b a c i v a n j a ; p o t i s k i v a n j e n e znat u n i t e n j e m a t e r i j a l a k o j i se p o t i s k u j e , v e s a m o n j e g o v o s m e t a n j e u dublji psihiki nivo. Na taj n a i n s v e s n o J A _ J izbegava m u n e i b o l n e emocije. Ceo in se o b a v l j a a u t o m a t s k i , n e s v e s n o . T o bi bila r e f l e k s n a inhibicija p o p r i n cipu uslovnih refleksa. Ovoj inhibiciji m o r a da prethodi neka, m a k a r i m i n i m a l n a percepcija, koja n e dolazi do p u n e svesti. Potiskivanje je p r i m i t i v a n nain odbrane, ono n e m a s p o s o b n o s t i d a t a n a n i j e d i f e r e n c i r a i m p u l s e n e g o ih z a b r a n j u j e m a s o v n o . T a inhibicija iskljuuje i o n o to j e moglo da b u d e dozvoljeno, na p r i m e r : seksualne zab r a n e u detinjstvu m o g u kod deteta d a formiraju na n e s v e s t a n n a i n N a d - J A , koji e da z a b r a n i sve ono to je i direktno i indirektno seksualno. Potiskivanje je uvek pret e r a n o i o d n o s i s e i n a o n e t e n j e k o j e o d r a s l a o s o b a n e bi v i e o d b a c i l a k a d bi o n e p o s t a l e s v e s n e . O v a a u t o m a t s k a z a b r a n a j e , z b o g s v o j e strogo.sti, i z v o r m n o g i h s u b j e k t i v nih nevolja. M e h a n i z a m z a b r a n e je sledei: potiskivanje poinje u n u t a m j i m o s e a n j e m p r i t i s k a , koji tei da po98

stane svestan sadraj i da p r e e u svesnu akiivnost. A k o ova tenja doe u sukob s moralom i savesti naseg N a d - J A , o n d a s v e s n o J A o d b a c u j e t u t e n j u sa s t r a h o m . D r u g i m r e i m a p o t i s k i v a n j e j e o d b r a n a od s t r a h a . S v e sno J A odbacuje osuenu tenju, a strah je signal upoz o r e n j a da t r e b a da se p o t i s n u i m p u l s i koji su n e k a d bili zabranjeni, a zatim postali u n u t r a s n j a sopstvena zabrana, Kod neurotiara je ovo rvanje izmeu N a d - J A i O N O veoma jako i veoma kruto. Njihovo svesno J A nije sposobno da n a e kompromis, da prilagodi, izmeni i uskladi svoje tenje. Sistem roditeljskih i drutvenih zabrana p o stie se v a s p i t a n j e m , p r i n u d n o m d r e s u r o m i k a z n a m a . P o d v r g a v a j u c i se t i m z a b r a n a m a d e t e ih interiorizuje, bez o b z i r a d a li s u o n e p r a e n e s t r a h o m o d k a z n e . C e s t o o v a z a b r a n a i s k l j u u j e i z s v e s t i i o n e e l j e n a k o j e se z a b r a n a i n e o d n o s i . Deje J A n e m o e e s t o d a s e o d u p r e i s k u enju: o d r i c a n j e od t r e n u t n i h zadovoljenja, to je sposobnost koja se r a e n j e m s m u k o m stie. P o t i s k i v a n j e i m a za p o s l e d i c u d a s u o v e t e n j e , i a k o p o t i s n u t e , u a k t i v n o m s t a n j u ; o n e t e e d a d o s p e j u u s v e s t , t e iz n j i h n a s t a j u : strah, samooptube, oseanja krivice, uznemirenost i psihika napetost. Deje J A n e m a sposobnosti da pravi komp r o m i s , n j e m u j e d i n o p r e o s t a j e d a s v e t o i s k l j u e i iz s v e s t i , i tako njegovo J A ostaje neozleeno. Dok je deje J A n e s p o s o b n o za a d a p t a c i j u , o n o m o e d a s e b r a n i p o t i s k i vanjem onih impulsa koje n e moe da dovede u sklad. Ono je p u t e m identifikacije s roditeljima i drugim osob a m a iz s v o j e o k o l i n e n a u i l o p o n a a n j e koje u s e b e u k l j u uje i sistem zabrana. K a z n e i nenaklonost, disciplina i v a s p i t a n j e doveli su d e t e d o toga d a usvoji o v o p o haanje. T e n j e koje su s t r a n e s v e s n o m J A potiskuju se i zbog toga to n e m o g u da b u d u o b r a d e n e i u s k l a e n e . Zbog toga J A m o r a da p r e d u z m e m e r e da bi ostalo neozledeno. K a k o vidimo, J A j e izloeno d e j s t v u d v e j u sila: tenji za o s t v a r e n j e m elja i i m p u l s a i njihovoj zabrani. Tenja svesnog J A j e d a n a e k o m p r o m i s i z m e d u o v e d v e sile, da z a b r a njene tenje izmeni, prilagodi, sublimira. Neurotiari ne raspolau sposobnou sublimacije: oni su i s t o v r e m e n o ^ s u v i e n e s o c i j a l n i i s u v i e 5?ocijalni {vidi p o g l a v l j e n a p u t u
T

99

od o m l a d i n c a d o o d r a s l o g n e u r o t i a r a ) . N j i h o v e n e s o c i jalne tenje n e m o g u d a s e ispolje zbog strogog N a d - J A , i oni p a t e od v e o m a j a k o g u n u t r a n j e g p n t i s k a , koji i m priinjava m n o g o nevolja, poremeuje funkeije njihovih organa, lo ini d a . o n i r e a l n o p a t e zbog tog sukoba, a t o predstavlja sutinu neuroza. Bilo da se o v e funkcije svesnog J A shvate k a o njegove o d b r a m b e n e m e r e protiv asocijalnih impulsa, bilo d a se s h v a t e k a o o d r a z d m t v e n i h suprotnosti i socijalno posuvraene svesti anksiozno s t a n j e k o j e iz t o g a p r o i z l a z i p r e d s t a v l j a i n j e n i c u , p a n e volje bolesnikove n e bivaju ni m a n j e ni drukije m a k a k o mi tumaili njihovo nastajanje. A n k s i o z n o s t j e ,u s v a k o m s l u a j u r e z u l t a t . A n k s i o z nost j e n e k a v r s t a s t r a h a k o j u t r e b a r a z l i k o v a l i od r e a l nog straha. Naime, strah izazvan realnim uzrokom j r a z nim opasnim situacijama je shvatljiv i razumljiv, dok je anksioznost neurotian strah, nerealan, subjektivan strah. Razlika izmeu r e a l n o g s t r a h a i neurotinog s t r a h a bila bi u tome to j e realan strah u srazmeri s r e a l n o m opasnou, a ineurolian s t r a h n e s r a z m e r a n i esto vezan za n e p o stojeu, uobraenu opasnost, d a k l e potpuno subjektivan. Meutim, za bolesnika j e njegov s t r a h realan. Z a njega j e s a s v i m s v e j e d n o to z n a d a j e o g r a d a b a l k o n a v r s t a , da je vatra zagaena, da je brava zakljuana, d a noevi s p o k o j n o s t o j e u f i j o k a m a o n s e p l a s i |da e p a s t i , d a e se kua zapaliti, d a e razbojnici provaliti u kuu, d a e s e n a t e n o e v e i p o z l e d i t i o n ili, e e , n e k o o d n j e g o _yih. O p i r n a i z a n i m l j i v a F r o j d o v a s t u d i j a o t a b u z a b r a n a m a ukazuje n a sistem unutranjih zabrana kod pojedinih primitivnih plemena i oseanje veoma jakog straha kad se te zabrane nehotimino prekre. P r e m d a veoma pouna, ta studija lepo objanjava m e h a n i z a m nastajanja prisilnih n e u r o z a , ali s e n j e n o k r a j n j e s v o e n j e n a r o d o s k v r n e tenje i ubistva oca n e moe p r i h v a t i t i . Isto tako, ni objaFormulacija da neurotiari ne raspolau sposobnou sublimacije preotra je i ne odgovara stvarnosti. Praktino, svaki neurotiar, ak i onaj koji nije nikada leen, jedan deo svoje potisnute libidinozne energije uspeva da sublimie i zuhvaljujui ovoj sublimacijl da se kako-tako prilagodi stvamosU. Spoaobnost sublimacije kod izrazito neuroticnih umetnika, narocito onih sa veim taleivtom dobro je poznata i priznata. Prim. reii. 10(1
1

n j e n j e a n k s i o z n o g s t a n j a p o k o m e o n o p r o i s t i e iz e d i p o v s k e s i t u a c i j e , k a s t r a c i o n o g s t r a h a i t d . n e m o e se bez r e z e r v e p r i h v a t i t i . S u m n j i v a je bioloka sklonost deteta roditelju s u p r o t n o g pola, ona je ece odraz s t r u k ture porodinog trougla i emocionalne napetosti deteta u ovom trouglu. M n o g o ee vidimo da anksiozno stanje n a s t a j e z b o g p r o d u e n o g t r a j a n j a z a v i s n o s t i d e t e t a od r o ditelja, z b o g n e d o v o l j n e a k t i v n o s t i , p a to a n k s i o z n o s t a n j e i z b i j a o n d a k a d d e t e b u d e s t a v l j e n o p r e d i z a d a t k e za k o j e s e n i j e s p r e m i l o i ikojima n i j e d o r a s l o . S a p o r a s t o m s p o l j nih opasnosti i o p t e r e e n j a dete dolazi u poloaj d a ne / m o e d a ih fiavlada b a z b o g t o g a t o n i j e p o s t i g l o p o t r e ban stepen nezavisnosti. Druga o d b r a m b e n a m e r a svesnog J A je reakcijska formacija (Reaktion-formation, Reaktionsbildung). Ova m e r a sastoji se u t o m e d a svesno J A sprovodi sasvim suprotno p o n a a n j e od p r v o b i t n i h impulsa koji su postojali u d e j e doba. Ti p r v o b i t n i i m p u l s i s u p o t i s n u t i i zaboravljeni, p a se u m e s t o njih javljaju sasvim suprotni impulsi. Istovremeno postojanje u svesti s u p r o t n i h impulsa nije m o g u e , j e d a n od n j i h m o r a da s e p o t i s n e . Ali ono t o j e p o t i s n u t o n i j e i u n i t e n o , p o s t o j i o p a s n o s t d a ono p r o d r e u s v e s t . Z b o g t o g a s e p r e d u z i m a j u m e r e o b e z beenja. Najbolje se ovo vidi n a p r i m e r u Ijubavi i mrnje. V e o m a e s t o s e d e a v a d a s e b r a a ili s e s t r e u o d r a s l o doba neobino imnogo m e u s o b n o vole. T a l j u b a v kod neurotiara biva veoma uoljiva i naglaena, tako da izgleda p r e t e r a n a . O n a je obino p r a e n a pojaanom b r i l j i v o u , s t r a h o v a n j e m od o p a s n o s t i k o j e p r e t e b r a t u ili s e s t r i , t a k v a b r a a p r a t e u s t o p u , n a d z i r u , z a t i u j u s v o j u b r a u ili s e s t r e o d s v i h r e a l n i h i u o b r a e n i h o p a s nosti k o j e l m p r e t e . U analizi ovih b o l e s n i k a nailazi se gotovo u v e k na izrazitu m r n j u i neprijateljstvo, suparnistvo i Ijubomoru koja je u detinjstvu postojala. Takva neprijateljska oseanja su potisnuta i z a m e n j e n a Ijubavlju, ali p r e t e r a n o s t r a h o v a n j e o d o p a s n o s t i j e s i g n a l d a ta neprijateljska oseanja postoje i u v e k k a d a ona pokau t e n j u d a ise p r o b i j u u s v e s t j a v l j a s e a n k s i o z n o s t . P o n e k a d se o v a o s e a n j a p r o b i j u u s n u , t a d a s e s a n j a j u v o l j e n e o s o b e k a o d a s u u m r l e ili t e k o b o l e s n e , t o i m a za p o s l e dicu p r e k i d a n j e s n a uz veliko oseanje s t r a h a . Cesto p r e 101

terana istoa u k a z u j e n a t r a g o v e p r e t e r a n e neistoe koja je postojala u detinjstvu. P r e m a tome, cistoa je r e a k c i j s k a f o r m a c i j a n a d p o t i s n u t i m t e n j a m a tza n e i s t o o m k o j e s u i s k l j u e n e iz svesti.. L j u d i k o j i u s e b i n o s e velike koliine potisnutog neprijateljstva i agresije u r e a k c i j s k o j f o r m a c i j i m o g u d a tse p o n a a j u l j u b a z n o , a zbog oseanja krivice j o i p o k o r n o i snishodljivo.. R e a k cijska formacija p r e m a p o t i s n u t i m t e n j a m a p r e d s t a v l j a odbranu sve dotle dok su snage potiskivanja u stanju d a ih d r e p o t i s n u t e . P o n e k a d o v a o d b r a n a b i v a p r o b i j e n a , t e p o t i s n u t a t e n j a i z b i j a n a p o v r i n u . R e a k c i j s k a formacija p o s t a j e v r e m e n o m c r t a k a r a k t e r a , u s t a l j e n i o b l i k p o naanja. U svakodnevnom ivotu esto s e deava da se javlja neto slino u obliku takozvane natkompenzacije: kada jedna strana tenja pokae sklonost d a se probije u svesno ponaanje. Natkompenacija i reakcijska formacija imaju zadatak da impulse koje N a d - J A osuuje dre potisnute i d a im zabrane d a prodru u svesno ponaanje. Frojd j e u s t u d i j a m a n e u r o z a uoio polarizovanost oveije p r i r o d e nalazei l j u b a v i m r n j u , p r i j a t e l j s t v o i n e p r i jateljstvo, h r a b r o s t i s t r a h , d a postoje p a r a l e l n o k o d iste o s o b e , s a m o n a Tazliitim n i v o i m a p s i h e . O v o s e e s t o zapaa kod bolesnika. P o Frojdu, svaka ljubav p r e m a d r u g o m p r e d s t a v l j a ozledu n a r c i s t i k o g j e z g r a linosti, to t o n e k o n e k o g a vie voli t i m e g a n j e g o v o n a r c i s t i k p jezgro vie m r z i , s a m o t a m r n j a m o r a da b u d e skrivena u svesti, m o r a d a b u d e potisnuta. P o n e k a d s e obe tenje mogu istovremeno pojaviti u svesti, to i m a za posledicu pojavu ambivalencije, tipinu pojavu kod neurotinih osoba. K o d n j i h s e t a ambivalencija ogleda u n e m o g u nosti odravanja j e d n e emocionalne veze i u istovremenoj n e m o g u n o s t i p r e k i d a n j a te veze. O v a k v e ljubavi su esto udruene sa potrebom da s e objekt ljubavi maltretira. J e d a n od n a j e i h n a i n a j e t e n j a d a s e o d o b j e k t a ljubavi naini ogledalo u k o m e e samoljubivi neurotiar gledati uvek s a m o svoju sliku. Narcistiko jezgro moe da postane nezajaljivo u svojim zahtevima. T a ljubav je uvek pogodbena: od objekta Ijubavi zahteva s e uvek n e u p o r e d i v o v i e n e g o t o tse p r u a , a d a s e t o u o p t e i n e z a p a a . R e a l n o , e s t o Be u o v a k v o m p o n a a n j u n e nasluuje polarizovanost oveije prirode nego itav

102

niz vaspitnih greaka. J e d n o r a z m a e n o dete, n a v i k l o d a u roditeljskoj ku6i b u d e c e n t a r oko koga se sve okre6e, zahteva6e da t o b u d e i van roditeljske kue. A k o m u to n e p o e za r u k o m , n j e g o v a e r e a k c i j a p r e m a t o m s v e t u biti neprijateljska. P i t a n j e je k a k o e se ta reakcija ispol j i t i , d a li u o b l i k u t m a n i f e s t n e a g r e s i v n o s t i i l i 6e b i t i pretvorena u reakcijsku formaciju umesto rnrnje i n e p r i j a t e l j s t v a , n a g l a e n o p r i j a t e l j s t v o i d r u t v e n o s t , ali i tenju za optom omiljenos6u. Cesto naoko drutveni ljudi, koji n e g u j u m n o g o veza i odnosa, p r e d s t a v l j a j u u s u t i n i v e o m a u s a m l j e n e o s o b e u ' k o j i m a i m a ili s a m o l j u b l j a d n e p r i j a t e l j s t v a ili o s e 6 a n j e r a v n o d u n o s t i 6 e 6 e p r v o g n e g o d r u g o g . E m o c i o n a l n a ravnodunQst__je_ ovde veta6ka i predstavlja n e k u vrstu osigura6a protiv nekontrolisanog izbijanja neprijateljskih impulsa. Sile koje uzrokuju reakcijsku formaciju ostaju s a m o m 6oveku skrivene. Za objanjenje svojih p o s t u p a k a i p o n a a n j a ove osobe u z i m a j u u p o m o logi6ke razloge, trude6i se da p o m o 6 u n j i h o p r a v d a j u svoje s t a v o v e . O v o posezanje za logi6kim razlozima i sluenje njima predstavlja novu odb r a m b e n u m e r u svesnog J A , koja se naziva racionalizacijom. Racionalizacija je verovatno najrasprostranjenija i najoptija o d b r a m b e n a m e r a svesnog J A . Ona je u stvari izbor izmeu kompleksnih, 6esto kontradiktornih motiva i slui za opravdanje ppnaanja, s jedne strane, a s d r u g e , k a o o d b r a n a rorotiv p r o d i r a n j a d r u g i h , n e p o e l j n i h i n e p r i j a t n i h motiva, kojima bi s e to p o n a a n j e t a k o e rnoglo objasniti. Racionalizacija p r e d s t a v l j a m o n u silu u p o t i s k i v a n j u tih n e p o e l j n i h i n e p r i j a t n i h motiva. F r a n c Aleksander navodi sledei p r i m e r : Jedan filantrop moe d a d a n o v a c Ka o s n i v a n j e b o i n i c e z a l e 6 e n j e r a k a z b o g t o g a t o j e n j e g o v a e n a u m r l a o d r a k a , ili t o e l i d a u i n i n e t o za z a j e d n i c u od koje j e n j e g o v o b o g a t s t v o i poteklo, ili t o e l i d a s e i s t a k n e , ili t o h o 6 e a s e o s l o b o d i o s e anja krivice zbog svojih bezobzirnih poslovnih metoda ili z b o g t o g a t o h o e d a z a d o v o l j i s v o j e h u m a n i t a r n e p o t r e b e itd. M o g u 6 e j e d a u o v o m inu p o s t o j i vie s a s v i m s u p r o t n i h m o t i v a , ali s e r a c i o n a l i z a c i j o m postie i z b o r s a m o jednog, a ostali ostaju u pozadini, to n i u k o m slu6aju n e z n a 6 i d a b a oni n i s u ti k o j i o p r e d e l j u j u a k t i v n o s t . 103

Racionalizaeija n e slui s a m o za o p r a v d a n j e m o t i v a ve i za u k l a n j a n j e n e p r i j a t n i h e m o c i j a u v e z i 3 n e k i m n e u s p e h o m . T o j e p o z n a t a b a s n a o lisici i g r o u k o j e o n a r a c i o nalizuje kao kiselo, ime se o s l o b a a m u n i h emocija zbog svog poraza i nemoi. U s v a k o d n e v n o m ivotu ima b e z b r o j n o m n o g o r a c i o n a l i z a c i j e k o d s v a k o g o v e k a . JCod n e u r o t i n i h t e r a c i o n a l i z a c i j e isu t a k o e b r o j n e , a l i m a n j e stabilne. Poto n e u r o t i a r i s t r a d a j u od niza k o n t r a d i k t o r nih m o t i v a koji su v e o m a j a k i i n e p r e s t a n o d e j s t v u j u , ni njihove racionalizacije kojima pokuavaju da opravdaju s v o j e p o n a a n j e n i s u u b e d l j i v e n i za n j i h s a m e . N i s u ubedljive zbog toga to nisu toliko s n a n e da dre p o d k o n t r o l o m p n e d r u g e .nepoeljne i n e p r i j a l n e m o t i v e i emocije skopane s njima. Daljna o d b r a m b e n a m e r a je supstitucija i p o m e r a n j e . O v a o d b r a n a sastoji se u p o m e r a n j u j e d n o g objekta e m o c i o n a l n o g znaaja na drugi objekt, p r i emu emocion a l n a o s n o v a o s t a j e . T e n d e n c i j a p o m e r a n j a j e s v e s n a ali n j e n o p o r e k l o i cilj o s t a j u p e s v e s n i . A k o , n u p r i m c r , n e k i ovek osea neprijateljske tmpulse p r e m a s v o m d o b r o t v o r u z b o g k o n k u r e n c i j e u p o s l u , m o e [te n e p r i j a t e l j s k e impulse da okrene prema nekom drugom konkurentu, k o m e n i t a n e d u g u j e n i t i m u j e b i l o za ta z a h v a l a n ( k a o d o b r o t v o r u ) , ili d a i h u s m e r i p r e m a s v o j o j e n i , d e c i ili p s u . P r e k o r u s l u b i m o e d a b u d e u z r o k d a ovek d o d e kui r a z d r a e n i uini n e p r a v d u svojoj eni, izgrdi decu ili u d a r i p s e t o , a d a p r i t o m e n e b u d e s v e s t a n k o r e n a svog ponasanja: neprijateljskih impulsa prema svom p r e t p o s t a v l j e n o m . Izraz supstitucija esto se u z i m a k a o sinonim za pomeranje. Medutim, moe se govoriti o s u p stituciji a k o se m e n j a postupak, a n e objekt. S v a k o p o m e ranje i supstitucija predstavlja kompromis, prihvata se d r u g i i z b o r , j e r j e o r i g i n a l n i i m p u l s ili i a n u t r a z a b r a n j e n ( s u p e r - e g o ) ili s p o l j n i m o k o l n o s t i m a o n e m o g u e n . S u p s t i tucioni znacaj jednog akta p r e m a d r u g o m je kvantitativni p r o b l e m i m o e se s a m o e k s p e r i m e n t a l n i m m e t o d o m s t u dirati. Nije tano poznato do kog stepena i kojim p u t e v i m a m o g u o r i g i n a l n i i m p u l s i d a b u d u z a m e n j e n i ili m o d i f i k o v a n i . O v a j p r o b l e m t r e b a d a se p o d v r g n e p r e c i z n i m m e lodama e k s p e r i m e n t a l n e psihologije. Naroitu vrstu s u p stitucije predstavlja takozvana sublimacija.
10-1

Sublimacija predstavlja oblik supstitucije, K a d neki primitivni podslicaj nije p r i h v a t l j i v svesnom J A , on se m e n j a u oblik socijalno p r i h v a t l j i v , s u b l i m i e se. A g r e sivni sportovi su sublimacije d e s t r u k t i v n i h , n e p r i j a t e l j s k i h , p a a k i u b i l a k i h i m p u l s a . N j i h o v icilj n i j e d a ozbiljno otete n e g o da p o k a u veu v e t i n u n e g o protivnik i da zabave gledaoca dozvoljavajui m u d a pomou identifikacije razrei svoje sopstvene neprijateljske i konkurcntsko-rivalske impulse. U sportu kao to je boks i rvanje, elja d a se p o v r e d i protivnik m n o g o je vidljivija nego, na primer, u tenisu. U n a e m k o n k u r e n t s k o m d r u tvu kockanje se, n a p r i m e r , moe s m a t r a t i kao sublimacija i m p u l s a za k r a o m , ono p r e d s t a v l j a k o m b i n a c i j u tog prvobitnog impulsa i stremljenja u socijalno prihvatljive, t e se o v d e p o n o v o s r e e m o s a v e p o m e n u t i m F r o j d o v i i n koncepcijama o n a s t a n k u k u l t u r e i civilizacije. P r e m a njemu, kultura, umetnost pa i n a u k a proizvod su sublimisanih e r o t i n i h i m p u l s a koji s u bili socijalno spreeni d a se i s p o l j e . S m a t r a m o d a j e o o v o m e r a n i j e d o v o l j n o reeno. N e m a s u m n j e da su postupci ljudi p r e t e r a n o i j e d n o strano tumaeni, pa ak i njihove opredeljenosti i zanimanja. T a k o su, na p r i m e r , kasapi, m i l o s r d n e sestre i h i rurzi-naunici koji vre e k s p e r i m e n t e n a ivotinjama i sl. o z n a a v a n i k a o l j u d i k o j i s u s u b l i m i s a l i s v o j e s a d i s t i ke impulse. Dalje, umelnici glumci, reproduktivni umetnici-muziari, oratori, ljudi koji istupaju pred publik o m p r e d s t a v l j a l i su s u b l i m i s a n e egzibicioniste, a slikari bi t r e b a l o d a p r e d s t a v l j a j u osobe k o j e s u s u b l i m i s a l e s v o j e p r v o b i t n e d e j e i m p u l s e d a i z m e t o m .mau p r e d m e t e oko s e b e . J o d a l j e se ilo s o v a k v i m s h v a t a n j i m a , pa s u se i t a v e istorijske e p o h e oznaavale raznim n a z i v i m a . T a k o se, n a p r i m e r , g o v o r i l o d a s r e d n j i v e k predstavlja narcistiki period ljudskog razvitka, a novi vek anal-sadistiki s t a d i j u m koji s m o mi i n a i s a v r e menici postigli. N a slian nain se objanjava i poetak bavljenja agrikulturom, zidanje kua, pripitomljavanje ivotinja itd. Razumljivo, ove koncepcije podleu n e s a m o reviziji v e i kritici. K r i t i k a s e odnosi n a ve p o m e n u t c raspre izmeu pristalica iste nagonske k o m p o n e n t e

105

u razvoju d r u t v a i d r u g e , k o j a te r a z v o j e p o s m a t r a s v e t l u p r o i z v o d n i h o d n o s a . I o t o m e je b i l o r e i .

Projekcija je sledea vrsla o d b r a m b e n i h mera. O n a se j a v l j a o n d a k a d a J A nije vie u s t a n j u d a dri van svesti razne neetike i preziranja v r e d n e tendencije. T a d a s e j a v l j a p o t r e b a za n e k o m d r a s t i c n i j o m o d b r a m b e n o m m e r o m , a to je projekcija. To je radikalna m e r a p o m o u koje nae tendencije i elje koje n e moem o vie da potisnemo izvan svesti, pripiemo d r u g i m a oko nas. Nae n e o p r a v d a n o neprijateljstvo p r e m a n e k o m e p r o j e k t u j e s e t a k o t o toj o s o b i p r i p i s u j e m o n e p r i j a t e l j s k o p o n a a n j e p r e m a n a m a . K a d a bi n a i s o p s t v e n i n e p r i jateljski i m p u l s i d o p r l i do svestl, oni bi izazvali oseanje k r i v i c e i s t r a h . D a ibi s e t o i z b e g l o , c e l a s i t u a c i j a s e o b r e izjavom: Ja n e elim njega d a n a p a d n e m , v e on hoe d a n a p a d n e m e n e . O v a j o d b r a m b e n i m e h a n i z a m koji j e osnova zabluda o proganjanju, falsitikuje realnost pridajui n e k o m e stavove koje on nema. O v a k v o izvrtanje stvarnosti mogue je samo tada kad se J A odrie kontakta s reainou pod pritiskom emocionalnih potreba. U n a j e k s t r e m n i j i m s l u a j e v i m a p o n a a n j e d r u g i h imoe b i t i v e o m a preuveliano. Frojd je n a p o m e n u o da nesvesni, neprijateljski impulsi postoje u svakom oveku. Paranoi a r i m a , z b o g t o g a , n e k a k v u o s n o v u Kza s v o j u p r o j e k c i j u . O n zazire od nesvesnih neprijateljskih impulsa svoje okoline. Preuveliavanje nesvesnih neprijateljskih impulsa nae 'okoline p r e m a n a m a p r e d s t a v l j a optu pojavu u s v a k o d n e v n o m ivotu. Ne projiciraju se samo neprijateljski impulsi. U erotomaniji se svesne s e k s u a l n e sklonosti p r i p i s u j u d r u g i m a : n e v o l i m s a m o j a n j e g a n e g o i o n voli m e n e . S v e to se potiskuje moe se projicirati u druge. J a n i s a m k u k a v i c a , i n d i s k r e t a h , r a d o z n a o , n e p o t e n itd. v e o n . L i 5 n e g r e k e Se r e f l e k t u j u u p r e u v e l i a n o m obliku i uveavanju greaka nae okoline. Projekcija igra znaajnu ulogu u pojedinim vrstama neuroza. Ona nastaje k a d a J A n e s-noe v i e d a p o t i s n e n e p r i h v a t l j i v e t e n d e n cije, a n e m o e n i d a ih n e g i r a d a p o s t o j e i j e d i n o m u preostaje d a i m izmeni m e s t o i d a ih p r i p i e spoljnjem svetu. Osoba koja je svesna ovih tendencija, a nije spos o b n a d a i h p o t i s n e , m o r a d a Lse b r a n i p r o j e k c i j o m i d a n a taj n a i n p o r e k n e d a pripadaju n j e m u s a m o m . Naglaava
10(1

se da j e razlikovanje n a e g J A od spoljnjeg sveta j e d n a od p r v i h p o j a v a u razviu i n d i v i d u e . U projekciji se psihiki s a d r a j , koji n e m o e d a b u d e a s i m i l o v a n , p r i p i s u j e spoljnjem svelu. Pod pritiskom estokih i neprihvatljivih e m o c i j a n o r m a l n e osobe p r i b e g a v a j u p r o j e k c i j i , da bi ' ouvale integritet svoga J A . O v o se, Imeutim, d e a v a samo p o v r e m e n o i koriguje se im emocionalni pritisak opadne. N o r m a l n a osoba retko p o t p u n o falsifikuje pojave u spoijnjem svetu, ona radije bira one pojave koje su u skladu s njenim emocionalnim impulsima. U paranoidnoj projekciji linost je veoma malo u vezi s realno6u, vec ona pogreno tuma6i oigledne 6injenice. J e d a n vaan odbrambeni mehanizam protiv neprihvatljivih tendencija i i m p u l s a sastoji se u t o m e d a s e oni o k r e n u p r e m a sam o m sebi. O v o se, k a o i p r o j e k c i j a , o d i g r a v a o n d a k a d sile potiskivanja zataje. N a primer: ako j e d a n nesvesni neprijateljski i m p u l s p r e m a o b j e k t u koje se voli n e u z m o g n e d a b u d e p o t i s n u t , o n rnoe, p o t o j e n e p r i h v a t l j i v n a e m J A , d a s e o k r e n e p r e m a s a m o m s e b i . D a bi s e i z b e g a o konflikt, neprijateljski i m p u l s se o d v a j a od o b j e k t a i pomera p r e m a drugom. Emocionalni sadraj ja ga m r z i m n e p r i h v a t l j i v j e n a e m J A i b i v a z a m e n j e n sa k o n s t a t a c i j o m m r z i m s a m o g sebe. Razlog za ovo o b r t a n j e o s e 6 a n j a lei u o s e 6 a n j u k r i v i c e k o j e n a s t a j e z b o g neprijateljskog i m p u l s a p r e m a voljenoj osobi. Erotini i m p u l s i t a k o e m o g u biti o k r e n u t i p r e m a sebi s a m o m (narcizam): odbijanje ljubavi moe dovesti do kompenzatornog porasta narcizma. Obrtanje neprijateljskih impulsa p r e m a s a m o m sebi igra veliku ulogu u depresijama, inverzija ljubavi p r e m a s a m o m sebi je vaan mehaniz a m u izpfreniji. 7 d e n . t i / i k a c i j a kao odbrana. Ve smo rekli kako identifikacija igra veliku ulogu u formiranju svesnog J A u procesu u6enja. Prihvataju6i s t a n d a r d e i principe pon a a n j a d e 6 j i s u p e r - e g o se i d e n t i f i k u j e s a s t a v o v i m a r o ditelja. Ovo je spor proces koji dovodi do asimilacije s t a v o v a roditelja od s t r a n e s v e s n o g J A . Na taj na6in svesn o J A se t r a n s f o r m i e , i n e postoji o t r a odeljenost izmeu J A i N a d - J A . Ovo vai za n o r m a l a n razvitak. M e u t i m , u m o r b i d n o m razviu s u p e r - e g o p r e d s t a v l j a s t r a n o telo u liSnostl. P o d t r a u m a t i z i r a j u i m uslovima, k a d je razvoj
1(17

J A izloen teirn e m o c i o n a l n i m p o t r e s i m a , i d e n t i f i k a c i j a moe d a poslui k a o o d b r a m b e n a mera. T o s e deava n a taj n a i n to identifikacija n a s t a j e b r z o , a n e p o s t e p e n o m asimilacijom stavova roditelja. O v a vrsta identifikacije k o j a o b u h v a t a c e l u l i n o s t (s k o j o m s e i d e n t i f i k u j e m o ) , in toto, n a z i v a s e iTitrojekcijoTn, a i n t r o j e k t o s t a j e s t r a n o telo za n a e g o . P r e m a osobi s k o j o m s m o s e t a k o n a g l o identifikovali esto s m o u a m b i v a l e n t n o m poloaju. T o je razlog zbog koga se n e p r i j a t e l j s k i i m p u l s i p r e m a t a k v o j o s o b i o k r e u p r e m a s a m o m s e b i , esto u o b l i k u s a m o k a njavanja. N e samo deca ve i odrasli, u sluaju brutalnog p r i t i s k a m o g u d a se v r a t e o v o m p r i m i t i v n o m m e h a n i z m u odbrane. Opisuju se sluajevi u koncentracionim logorima gde su zarobljenici postupali s drugim zarobljenicima isto t a k o b r u t a l n o k a o to su s n j i m a postupali nacisti. P r e c i z n o p o z n a v a n j e oseanja k r i v i c e p o t e k l o j e od studija psihoneuroza, gde ovo oseanje predstavlja c e n tralni uzroni faktor. U psihoneurozi oseanje krivice i ona koja ga izazivaju javljaju se u pojaanoj meri, tako da o n o postaje lako uoljivo. N e u r o t i a n p r o c e s se s a m o kvantitativno razlikuje od normalnih pojava n e p o stoje d v a razliita m e h a n i z m a razvia: bolesno i n o r m a l no. S t u d i r a n j e n e u r o z a otvorilo n a m j e p u t za r a z u m e v a ^ nje dinaminih principa oveijeg ponasanja. Uzrok ose a n j a k r i v i c e lei u r o d i t e l j s k o - d e j e m o d n o s u . A k o d e t e uini neto to izazove roditeljsko neodobravanje i kaznu, ono n a to reaguje s t r a h o m od k a z n e . O n o okaje svoju greku time to j e kanjeno (izmiri greku) i tako j e ponovo uspostavljen dobar odnos s roditeljima. Nevano je d a li j e k a z n a v e r b a l n a , t e l e s n a ili j e p r i m e n j e n a o t k a zivanjem naklonosti, rezultat je nesigurnost i patnja. Ovaj niz zbivanja se ponavlja: greka-strah-kazna-uspo^ stavljanje dobrih odnosa-zaboravljanje. Oekivanje kaz1

Ana Fiojd je bila medu prvima koja ije detaljno objasnila jedan specljalan vid identifikacije i to identifikucije sa agresorom*. Ova identifikacija predstavlja naroitu kombinaciju introjekcije i projekcije i u normalnom razvoju deteta poslui kao predstupanj za izgraivanje Nad-Ja. U veini drugih sluajeva "identifikacija sa agresorom je patoloski vid identifikacije i naroito dolazi do svog destruktivnog ispoljavanja u uslovima rata, logora i zatvora, zatini kada se prenese na ljubavni ivot coveka, kao i u razvoju raznih paianoidnlh stanja. Prim. red. 10H

n e dovodi do p o t r e b e za k a z n o m , j e r jedino tako m o e da se s m a n j i s t r a h zbog r d a v o g ponaanja. K a d se stavovi roditelja i n t e r i o r i z u j u od s t r a n e N a d - J A ceo p r o c e s se interiorizuje. T a d a ne izaziva strah ona aktivnost koju s u n e k a d roditelji kanjavali, ve i s v a k i i m p u l s da se t a a k t i v n o s t u i n i ( a k i p o m i s a o ) . T a j s t r a h od s o p s t v e n e savesti (super-ego) naziva se oseanje krivice. To nije vie spoljni a u t o r i t e t koji izaziva s t r a h , n e g o s o p s t v e n a savest koja z a h t e v a k a z n u da bi se ovek oslobodio s t r a h a i s a m o p r e k o r a ; t a k v a o s o b a m o r a ili k a z n i t i s a m u s e b e ili n a v e s t i d r u g e d a j e k a z n e . O v a p o t r e b a za k a z n o m j e d a n j e od n a j e i h n a l a z a u n e u r o z i . P a c i j e n t i o v e vrste sprovode k a z n u n a d s a m i m sobom p u t e m svojih s i m p t o m a . N a i m e , s h v a t a n j e d a se p a t n j o m m o e iskupiti kriviga p r e d s t a v l j a o s n o v n u p o j a v u socijalnog ivota. M n o g e religije p r a k t i k o v a l e su b i e v a n j e i p o k a j a n j e , pa i kazneni zakon se na t o m e zasniva. Teorijski, k r i m i n a l a c moe da se v r a t i u d r u t v o poto j e izdrao k a z n u . Na ovom d u b o k o m emocionalnom odnosu, da ispatanje zbog poinjene krivice donosi osloboenje, poiva ovaj o d b r a m b e n i m c h a n i z a m . Na bazi ove j e d n a i n e svest p r i m a tnpljenje k a z n e k a o nain u m i r e n j a savesti, ime se postie emocionalno rastereenje. Posle ispatanja, odbrana J A protiv neprihvatljivih impulsa biva manja, time super-ego biva blai i njegova b u d n o s t p r e m a p o t i s n u t i m i m p u l s i m a biva manja. Ovo objanjava zato osobe koje su bile izloene strogim k a z n a m a i patnji oseaju da je dolo njihovo v r e m e d a u i n e ono to ele, bez obzira na d o p u t e n o s t . R e c i d i v i z a m k o d k r i m i n a l a c a k o j i s u bili strogo kanjeni lako se na ovaj nain objanjava. Savest j e ublaena zbog suvie j a k e kazne, pa se k r i m i n a l n i i m p u l s i l a k e p r o b i j a j u . P u t e m k a z n e ili s a m o k a n j a v a n j a i okajavanja, J A je sposobno da primi i neprihvatljive tendencije bez konflikta. U ovom svetlu mazohizam zasluuje poseban osvrt. J e d n a estoka emocionalna tenzija moe da se erotizuje, t a k o d a n j e n o r a s t e r e e n j e dobiva svoj s m i s a o u njoj s a m o j i u s e k s u a l n o m z a d o v o l j s t v u . U m a z o h i z m u ekscesivna p o t r e b a za k a z n o m u z r o k o v a n a oseanjem krivice erotizuje se i oslobada seksualnim zad o v o l j e n j e m . T r p l j e n j e d o b i j a e r o l i a n cilj u s a m o m s e b i i n e s l u i v i e za o s l o b o d e n j e o d o s e a n j a k r i v i c e . I z v o r

109

o v e u d n e p o j a v e n a l a z i se u p r i n c i p u r e a l n o s t i . P r i l a g o avajui se n e p r o m e n l j i v i m injenicama spoljnjeg sveta, J A naui da se do izvesnih zadovoljstva dolazi preko trpljenja. Zadovoljenje dolazi preko znoja i napora. Dob r o p r i l a g o e n a o s o b a o t r p e e b o l a k o j e n e o p h o d n o , ali e ga r a d o i i z b e i . O n a k o p a z e m l j u , v a d i r u d u , i z l a e se opasnostima n a moru, u cilju da osigura svoju egzistenciju i p o v e a svoj komfor. U o t r o m k o n t r a s t u p r e m a ovom racionalnom a d a p t i v n o m ponaanju, bol u mazoh i z m u n i j e s r e d s t v o n e g o cilj s a m o m s e b i , o n ( m a z o h i z a m ) je erotina devijacija principa realnosti. O n predstavlja seksualno osloboenje od oseanja krivice. N a ovaj nain doiazimo do temeljnijeg razumevanja oseanja krivice i kazne. P r i m e n o m kazne pri vaspitanju dece i obuzdavanju k r i m i n a l a p o d r a a v a se prirodni p r o c e s prilagoav a n j a r e a l n o s t i . P o t o j e s v e t s a z d a n t a k o d a n e izlazi u susret naim subjektivnim potrebama i eljama, mi mor a m o d a se b o r i m o p r o t i v njegovih n e p r o m e n l j i v i h injenica i da b r i n e m o o svojoj egzistenciji. M o r a m o se p o m i riti s t o m injenicom i prihvatiti bol i napor k a o neizbene injenice ivota. To n e treba prevideti, te u kanjavaju deteta t r e b a videti i p o m o d a ono socijalizuje svoje p o n a a n j e i p o e n e d a se p r i v i k a v a o n i m p r i n c i p i m a k o j i g a docnije neizbeno oekuju. U formiranju super-ega J A se p r i l a g o a v a z a k o n u k a o t o s e p r i l a g o a v a i d r u g i m n e p r o m e n l j i v i m injenicama u ivotu. Ego se potinjava zakonu koji j e u t e l o v l j e n u s u p e r - e g u , o n a k o k a o to se u poetku dete potinjavalo zapovestima roditelja. Mazohizam se pojavljuje s a m o o n d a k a d k a n j a v a n j e dobija erotian izraz i n a p u s t i svoj a d a p t i v n i cilj. S a m o k a n j a vanje j e p r i m i t i v a n nain o d b r a n e od oseanja krivice. A k o se ono erotizira u m a z o h i z m u , o n d a n e s a m o da se oslobaa krivice ve dobiva i erotian cilj. Zbog ove d v o s t r u k e funkcije m a z o h i z m a ovaj m e h a n i z a m o d b r a n e predstavlja pojavu koju je v e o m a teko leiti. Originalno tumacenje m a z o h i z m a k a k o ga je dao Frojd, d a n a s je veinom naputeno. U starijoj psihoanalitikoj literaturi bilo je uobiajeno d a se oseanje krivice izjednauje sa oseanjem manje vrednosti. Obe pojave posmatrane su kao pojave pritiska izmeu realnog J A i idealnog JA, kao napon 110

i z m e u onog lo inim i oseam i onog to bih eleo da i n i m i o s e a m . M e u t i m , i s p i t i v a n j e m se d o l o d o z n a t nog razlikovanja izmeu oseanja krivice i oseanja manje vrednosti. U sutini, oba m e h a n i z m a su dinamini antagonisti. Emocionalni silogizam koji povezuje oba oseanja sasvim je razliit. Psiholoka sadrina oseanja krivice m o e se iskazati o v a k o : Ja n i s a m dobar. O n o to r a d i m i pno to elim da r a d i m v r c d n o je prezira, zasluujem prezir i kaznu. Nasuprot tome, embcionalha sadrina os'eanja m a n j e v r e d n o s t i j e s l e d e a : J a s a m slab, j a n i s a m tako vet, snaan i sposoban kao moji drugovi. Stid i m se svoje slabosti. U oseanju m a n j e v r e d n o s t i dolazi do s a m o o p t u b i , ali n e zbog p o i n j e n e k r i v i c e ve zbog p o i m a n j a s l a b o s t i i, u s l e d t o g a , s t i d a . O s e a n j e m a n j e vrednosti, slesfveno tome, stimulie k o n k u r e n t s k u borbu 1 agresiju. Jedini n a i n da se ono iskoreni j e u t o m e da se p o s t i g n e s u p e r i o r n o s t u k o n k u r e n c i j i (pobeda k o n k u renta). Oseanje krivice, naprotiv, sprecava konkurenciju. Oseanje krivice je reakcija na sopstvene agresivne i n e p r i j a t e i j s k e impujse. Da b i s m o se oslobodili oseanja k r i vice treba inhibirati konkurenciju. Ova o d b r a m b e n a m e r a sama nije dovoljna. Oseanja krivice zahtevaju subordinaciju (sopstvenu), samoponienje, pa ak i kaznu. Ose a n j a m a n j e v r e d n o s t i ovek nastoji d a se oslobodi p u t e m a m b i c i o z n o g stremljenja, n a s t o j a n j e m d a se r e v a n i r a n e k o m e koji n e m a n i k a k v e d r u g e m a n e osim te to je jai od nas. Oseanja krivice ovek se oslobaa p o t i n j a v a njem i izbegavanjem neprijateljskog i agresivnog ponaanja. Neodriva je napomena da ovo razlikovanje moda izgleda vetako i konstrulsano zbog toga to se u oba sluaja pokazuje zajednika osnova: insuficijentnost. U sluaju oseanja m a n j e v r e d n o s t i s u b j e k t kae: Z a r se n e s t i d i t o j e t v o j p r i j a t e l j j a i i b o l j i od t e b e ? U s l u a j u o s e a n j a k r i v i c e : Z a r s e n e s t i d i t o si u k r a o slatki? U oba sluaja u p o t r e b l j e n j e izraz zar se ne stidi. M e u t i m , jeziki izraz u o v o m slucaju istim naziv o m o z n a a v a d v a r a z n a sadraja. Stid to j e n e k o slabiji od n e k o g izaziva ambiciju i n e p r i j a t e l j s k e k o n k u r e n t s k e i m p u l s e ili d o v o d i d o i r r r p u l s a z a p o t c e n j i v a n j e m s v o g prijatelja, dok oseanja krivice imaju paralijui efekt. P r v o oseanje stida moe se ukloniti p o b e d o m nad p r o 111

tivnikom, dakle agresjjoin. D r u g o oseanje stida moe se eliminisati samo ispatanjem i izbegavanjem u b u d u n o s t i slinih p o s t u p a k a k o j i i z a z i v a j u o s e a n j e k r i v i c e . Kliniki primeri e jo bolje objasniti antagonistiku din a m i k u ovih dvaju oseanja, ovih dvaju oblika s a m o k r i t i k e . S t r u k t u r a m n o g i h n e u r o z a s a s t o j i se iz k o n f l i k t a u kome postoje kako elementi oseanja krivice tako i elementi manje vrednosti; dve pojave koje zahtevaju d v e razliite vrste p o n a a n j a d a bi se oslobodilo njihovog pritiska. O v a j circulus vitiosus proizveden antagonistikim dejstvom oseanja krivice i oseanja manje vrednosti predstavlja dinamian put za r a z u m e v a n j e mnogih k r i m i n a l n i h p o s t u p a k a . Deak koji ima intenzivne ambiciozn e i konkurentske neprijateljske impulse prema brai i s e s t r a m a p o d l e e o s e a n j u k r i v i c e i s t r a h u od o s v e t e . P o d p r i t i s k o m oseanja k r i v i c e i s t r a h a n a p u t a svoj n e p r i jateljski stav i p r i h v a t a potinjenu ulogu, p u t e m koje ovaj inhibirani i uplaeni deak pokuava da zadobije ljubav svojih jaih i monijih k o n k u r e n a t a . Ovaj potinjeni poloaj stvara j a k a oseanja m a n j e vrednosti, vreda muski ponos i dovodi do agresivnog ponaanja, pomou koga on istupa kao tvrd, nezavisan, p r k o s a n i odrie s v a k u zavisnost. Ovaj stav ponovo stvara oseanje krivice i dovodi do novih inhibicija, koja opet izazivaju oseanje manje vrednosti i ponovo stimuliraju agresivno ponaanje. Ovde antagonistika priroda oseanja krivice i oseanja manje vrednosti postaje oigledna. Umesto da i z m a k n e o s e a n j i m a m a n j e v r e d n o s t i (da ih se oslobodi) n e u r o tini k r i m i n a l a c je pudstican da poini dela koja m u daju izgled v r s t i n e i moi. Ali ovo p o n a a n j e , koje tei da izbegne Scilu m a n j e vrednosti, g u r a ga p r e m a Haribdi oseanja krivice. P o d uticajem oseanja krivice on ini g r e k u koja ga esto vodi do zatvora. O s e a n j e m a n j e v r e d n o s t i j e zaiak d u b o k o g n a g o n skog konflikta, a u z r o k o v a n j e o s e a n j e m krivice koje se opire docnijoj diferencijaciji i razviu l i c n o s t i ' Najdublji

Ovo je, prema shvatanjima egzistencijalistike psihoterapije, koja poiva na teorijskim osnovama egzistencijalistike filozofije i najdublji izvor doivljavanja krivice kod odrusiili, za ije razreenje psihoanaliticka psihoterapija ne samo da nlje podesna, ve je katkad i nepoeljna. Prim. red.
112

izvor oseanja m a n j e v r e d n o s t i je u konfliktu d e t e t a izmeu p r o g r e s i v n e elje d a poraste i b u d e kao odrasli i regresivne elje da zadri zavisne oblike egzistencije od d r u g i h . K a d g o d s e t a r e g r e s i v n a e l j a p o j a v i , J A , k o j e se identifikuje s p r o g r e s i v n i m (nezavisnim) s t a v o m , reaguje n a n j u sa o s e a n j e m m a n j e v r e d n o s t i . O v a tenja nije s a m konflikt sa o r a l n o z a v i s n i m s t a v o m deteta, n e g o se d o c n i j e p o j a a v a z b o g o s e a n j a f r u s t r a c i j e , k o j a p o t i e od r a s k o r a k a i z m e u n a g o n s k i h i m p u l s a i t e l e s n o g sazrevanja, i z m e u elje i mogunosti n j e n e realizacije. Oseanje m a n j e vrednosti spada u presocijalni period, a o s e a n j e k r i v i c e j e r e z u l t a t n a p o r a za s o c i j a l n i m p r i l a goavanjem. Znaajno je da pod dejstvom pritiska oseanja krivice linost moe da b u d e toliko inhibirana i b a e n a u n a z a d d a n j e n s t a v za p o m o i i z a v i s n o s u m o e da d o e u o t a r s u k o b sa n j e n i m p o n o s o m ( i n k o p a t i b i l n o s ponosom). D a bi i z b e g l e o v u n a r c i s t i n u p o v r e d u , ove osobe se m o g u u s m e r i t i do e k s t r e m n i h oblika n e z a v i s n o g i agresivnog ponaanja. Na taj nain ekscesivne socijalne inhibicije mogu postati izvor nesocijalnog ponaanja. P r v a o d b r a n a svesnog JA, koju je Frojd naveo, sastoji s e u o s l o b o e n j u n e p r i h v a t l j i v i h t e n d e n c i j a p u t e m probijanja u inervaciju voljne m u s k u l a t u r e i ulnog sistema. Tu n a p r v o mesto dolazi konverziona histerija. Najei s u p r i m e r i : h i s t e r i n a p a r a l i z a , k o n t r a k t u r e , s p a z m i , ili k o n v u l z i v n i n a p a d i , h i s t e r i a n s m e h i p l a , z a t i m i z v e sne neosetljivosti koe i organa, histerino slepilo i gluv o a . K a r a k t e r i s t i n o z a h i s t e r i n e f e n o m e n e j e t o d a su motivi koji se k r i j u iza ovih inervacija nesvesni. I m p u l s za u d a r a n j e m , g r e b a n j e m , u j e d a n j e m , i l i g l u v o a i s l e p i l o , n e j a v l j a s e u s v e s t i v e u i n e r v a c i j i ili e e u inhibiciji voljne motorike. U histerinim k o n v u l z i j a m a u Sarkovljevim velikim napadima, seksualni motivi koitusa su nesvesni, p r e m d a n a n j i h u k a z u j u p a c i j e n t o v i p o k r e t i . Regresija se pominje kao opta pojava U principu inercije. T o j e isto ono t o F r o j d naziva repetition compulsion, tenja organizma d a se vrati u raniju situaciju. U toku p r i l a g o a v a n j a , p o n a a n j e koje se pokazalo podesnim ponavlja se i p o s t a j e a u t o m a t s k o , te se tako uva energija. Osnovna tenja organizma, da sauva ravnoteiu
ti Sta i u neuroze

113

u t e d o m energije, izraena j e u sklonosti d a se a u t o m a t i zuje. A k o se i z m e n e uslovi i otkae a u t o m a t s k a reakcija prilagoavanja, organizam j e prisiljen da to zameni novim oblikom ponaanja pronaenog putem pokuaj-pogreka. S t e e n i m e h a n i z m i s u s k l o n i d a se r a s p a d n u p o d d e j s t v o m emocionalnog potresa, umora, naglog pritiska spoljnih f a k t o r a ili n a g l e p r o m e n e s p o l j n i h u s l o v a . R e g r e s i j a n a ranije oblike p o n a a n j a moe se zapaziti, a s n j o m i dezintegracija ve uvrenih oblika ponaanja, koje se raspada na svoje s a s t a v n e delove. Svako n o v o ponaanje je naueno p u t e m promene ranijeg ponaanja. Regresivno pon a a n j e s e k a r a k t e r i e v r a a n j e m n a o s n o v n e e l e m e n t e iz kojih je p r i l a g o e n o ponaanje bilo sastavljeno, t j . nastalo. Na p r i m e r , u panici Ijudi m o g u da tre besciljno, da viu, piau, trae pomo, kao deca koja oekuju d a i h roditelji s p a s u . S v a k a o o v i h p o j e d i n a n i h r e a k c i j a t r a n j e ili zvanje u pomo moe da bude podesna akcija sama po sebi, ali o n a j e k o o r d i n i r a n a u r a z u m n o p o n a a n j e . P r i l a goeno ponaanje u opasnim situacijama zahteva poverenje u sopstvene snage u najveem stepenu. Regresija dejstvuje i uestvuje u svim psihopatolokim pojavama, jer je ona najneefikasnija odbrana J A protiv z a h t e v a koji se n e m o g u zadovoljiti u z r e l o m p r i kladnom obliku. Regresija u v e k dovodi do zanemarivanja i n a p u t a n j a r e a l n i h n a p o r a da se dobije o d g o v a r a j u e z a d o v o l j e n j e . T u j e n a j e i p o v r a t a k iz r e a l n o s t i u f a n t a ziju. U fantaziji p u t za r e g r e s i v n o z a d o v o l j e n j e i r o m j e otvoren za p o v r a t a k n a o n e t a k e fiksacije koje se n e k a d p r u a l e z a d o v o l j e n j e , ali s u d a v n o b i l e p r e v a z i e n e . Kao i ostale odbrane svesnog JA, regresija moe da se z a p a z i p o d i z v e s n i m u s l o v i m a i k o z d r a v i h o s o b a . O n a igra v e l i k u u l o g u u s p o r t u , igri, o d m o r u i r e k r e a c i j i . P o s l o v a n o v e k k o j i i g r a k a r t e ili g o l f p o s l e n a p o m o g d a n a u u r e d u p o n a a se u izvesnom mislu k a o d e t e . On se n a d m e c e b e z o p a s n o 1 n e k o d l j i v o u f i z i k o j ili m e n t a l n o j aktivnosti, koja n e m a znaaja u njegovoj svakodnevnoj borbi za egzistenciju. O v a k v e regresivne pojave javljaju se kod s v a k o g p o v r e m e n o : pritisak opada, a n a p o r s v a k o d n e v n e ivotne b o r b e se s m a n j u j e i iezne. 114

S a n i snovi najea su r e g r e s i v n a p o j a v a i spadaju u o s n o v n i i v o t n i ritam. U s n u s e o r g a n i z a m o s l o b a a i o d b a c u j e svaki i n t e r e s za spoljnu realnost i nalazi s e u stanju zaetka pre roenja. E m b r i o n a l n i poloaj koji ljudi zauzimaju pri uspavljivanju ukazuje na regresivnu p r i r o d u sna. R a z m e n a m a t e r i j a za v r e m e s n a p r i b l i a v a s e o n o j iz v r e m e n a d e t i n j s t v a . S a n j a n j e j e v r a a n j o n a deje oblike miljenja.
1

O v a k v a formulacija je preterana. Organizam se u snu ne n a l a z l nl p s i h o I o S k l ni i l z i o l o k i u s t a n j u zaCetka p r e r o e n j a . C o v e k s e u s n u , d o d u S e , o s l o b a a n e p o s r e d n o g l n t e r e s o v a n j a za s p o l j n u r e a l n o s t , ali o v o i n t e r e s o v a n j e n e g u b i s e n i k a d a p o t p u n o , jer se ak t d u b i n a sna. a gesto 1 njegovl sadrajl podeavaju p r e m a spoljno] r e a l n o s t l . Prim. red. 1 "

Psihopatologija

Poremeaji k o d dece

Odoje i novoroene Odnos izmeu tri faktora: nege, ishrane i disanja

Poremeaji ovog doba n e m a j u takav karakter d a su vezani za pojedine o r g a n e ve se javljaju u obliku f u n k cionalne dezorganizacije, tj. nesposobnosti novoroeneta d a s e p r i l a g o d i n o v i m u s l p v i m a , fe z b o g t o g a u p r v a t r i m e s e c a o n o tei toj d e z o r g a n i z a c i j i . Ovi p o r e m e a j i c e s t o imaju svoju fizioloku osnovu. Reakcija deteta u obliku savijanja trupa, zatezanje miia, povienje tonusa miia pbnavljaju se u razliitim r a z m a c i m a v r e m e n a . O v o z a t e a n j e miia ima s v o j uzrok, te izgleda d a ono zavisi od r a z m e n e materija i jo nepostignutog zatvaranja t a k o zvanih embrionalnih otvora: u srcanoj pregradi i otvora izmeu aorte i plune arterije (Foramen ovale i Ductus Botali). Posie roenja saobraaj izmeu levog i desnog srca biva spreen z a t v a r a n j e m ovih otvora koji postoje za v r e m e m a t e r i n o g i v o t a . C e s t o ] e o v o z a t v a r a n j e p r o Jueno, a nikad nije potpuno. Izgleda da ovo zatezanje m i i a s l u i k a o p o k u a j o d b r a n e od n e d o v o l j n e k o l i i n e k i s e o n i k a . R a s p o d e l a k i s e o n i k a n i j e s r a z m e r n a : p o t r e b a za k i s e o n i k o m o r g a n a k o j i s e b r z o r a z v i j a j u ( m o z a k ) nije srazmerna kapacitetu plua. N a s t a j e disproporcija u raspoHeli k i s e o n i k a i t k i v n a g l a d u s l e d d e f i c i t a h r a n l j i v i h m a terija, j e r k r v o t o k n i j e j o d o v o l j n o r a z v i j e n . Na o v o mi i n o z a t e z a n j e m o g u d a d e l u j u i s p o l j n i u t i c a j i . Ono o b i n o p r e s t a j e p r i s i s a n j u . T o j e u s t a n o v l j e n o k o d 30 / b e b a , od 600 k o j e s u i s p i t i v a n e . T o z a t e z a n j e i e z a v a I pri d o d i r u s m a j c i n i m t e l o m , pri m i l o v a n j u , ljuIjuSkanju, pre0

119

povijanju, smanjenju svetlosti. Dobra nega u n a p r e u j e sposobnost detela da organizuje svoje funkcije. Naime, deca koja n e m a j u dobru n e g u pokazuju p r o d u e n u r e a k ciju z a t e z a n j a miia i p o r e m e a j e disanja. D i s a n j e t a k v e dece je povrno, brzo i nepravilnog ritma. Odnos izmeu spoljnjeg disanja i p o t r e b e t k i v a za kiseonikom, n a r o i t o m o z g a , p o s t e p e n o se u s p o s t a v l j a j e r j e d e j i k r v o t o k n e s t a b i l a n . C e s t o s e o v o m e p r i d r u u j u s m e t n j e od s t r a n e eluca i creva: povraanje, tucanje i prolivi. Organizacija fiziolokih p r o c e s a n a s t a j e p o s t e p e n o , sa s a z r e v a n j e m v e g e t a t i v n o g n e r v n o g s i s t e m a , ali l a o r g a n i z a c i j a m o e da zavisi i od spoljnih uticaja. Najobiniji poremeaji nege odojeta mogu da izazovu poremeaje disanja i p o r e m e aje ishrane. Ovi poremeaji, ako su suvie esti, m o g u d a dovedu do poremeaja organskog i psihikog razvia d e teta. O v a nesposobnost deteta u p r v a tri m e s e c a po r o e n j u m o e da se produi u m a n j e m o b i m u s v e do d r u g e godine. Dete je stalno izloeno potencijalnoj opasnosti od f u n k c i o n a l n i h p o r e m e a j a . U p r v o v r e m e ti p o r e m e a j i nisu strukturirani, a docnije se ispoljavaju na n e k o m o d r e e n o m o r g a n u ili f u n k c i j i . P o t r e b a za k i s e o n i k o m m o e d a postane akutna, budui da m e h a n i z a m disanja deteta nije dovoljno razvijen i n e radi u saglasnosti s u n u t a r n j i m p o t r e b a m a usled brzog rasta, naroito mozga. P o r e d opasnosti k o j e fizioloki postoje, odoje m o e d a s t v o r i i n e gativne emocionalne reakcije, koje je docnije teko suzbiti. S a est meseci n e p r a v i l n o n e g o v a n o d e t e stie jo n e o formljene utiske da j e ugroeno, sa godinu dana, kad uspostavi odnose s objektima, potnje da stie utisak da je nevoljeno. O d n o s n o v o r o e n e t a p r e m a majci uspostavlja se p u t e m tri vida ulnog iskuslva: laktilnog, kinestetinog i slunog. Razvitak ovih ulnih kapaciteta, p o s v o m pojedinanom uticaju na meusobni odnos izmeu majke i d e t e t a , o d a v n o j e z a p a e n , ali n i j e d o v o l j n o n a g l a e n . Oseaj dodira (taktilni) je relativno najjai u oblasti usta. M i n k o v s k i j e j o 1921. u k a z a o n a tu osetljivost oko u s t a i k o d fetusa od tri meseca. P r v o k o m p l e t n o iskustvo kod d e t e t a n a s t a j e posle p r v o g sisanja. a k i pri nedovoljnoj koliini h r a n e nastaje olabavljenje miia; sisanje s a m o po sebi s m i r u j e . O p t a b o l n i k a p r a k s a d a se d e t e odvoji
120

o d m a h p o r o d e n j u od m a j k e i d r i o d v o j e n o d v e s e d m i c e izuzev k r a t k i h dodira pri dojenju, moda deluje n e g a tivno. N o v o r o d e n e stie kinestetike senzacije d a je drano, ijuljano, d a m u se t i m e u k a z u j e n a k l o n o s t . S v e ovo proizvodi s m i r e n j e i utie povoljno n a disanje, kao i na poboljanje v a r e n j a a k o se ovaj p o s t u p a k p r o d u a v a . Deca koja d o b r o sisaju d o b r o i diu, d e c a k o j a d o b r o n e sisaju retko diu pravilno i duboko. A k o d e t e nije dovoljno d r a n o ili a k o j e f l a i c o m h r a n j e n o , i s p o l j a v a e l u d a n o -crevne poremeaje. Ono guta vazduh, povraa, podriguje. Izgleda da m e h a n i z a m disanja utie i na tonus eludano-crevnog aparata (trakta) i na specijalan nain, putem perifernog uticaja. Oseaj poloaja tela se uspostavlja po r o e n j u . F e t u s ivi u t e c n o s t i , a d e t e p o r o e n j u ivi u v a z d u h u ; o n o , d a k l e , m e n j a s r e d i n u . A k o se n a g l o p o d i g n e , odmah reaguje trzanjem i zatreperi. Moro je ovo nazvao s t r a h o m od p a d a n j a . P o z n a t o p o p u l a r n o ljuljanje u kolevci i vozanje u kolicima ima znaaja u prvim mesecima, nar o i t o a k o se m a j i n a n e g a z a m e n j u j e I j u l j u k a n j e m , t e s e javljaju poremeaji usled nedostatka dodirnog kontakta. U t v r e n o j e da su b e b e koje nou p l a u bile u g l a v nom naviknute na ljuljukanje preko dana. Izgleda da nervni sistem novoroeneta zahteva neku vrstu ritmikih, vibracionih pokreta. Trei ulni faktor je sluni. T o je u p r v o m r e d u majin glas. Veina beba p o k a z u j e v i d n o trzanje na g l a s n e z v u k e . Posle p r v e nedelje izgleda da oveji glas ima uticaja n a d e t e i da je taj uticaj u m i r u j u i . M a j k e koje p r a k l i k u j u da govore deletu blago, pevuei, poboljavaju taj odnos. K a d deca malo porastu, m o g u d a b u d u njenim glasom u m i r e n a . Osetljivost n a l a r m u iezava kad se ovako s njima postupa. R a n a pravilna n e g a je vaan faktor u razviu deteta.

Reakcija novorodeneta na pogrenu i rdavu negu

1. Negativizam

Ta reakcija sastoji se u odbijanju sisanja. S tim u vezi n a s t a j e o n o t o s e n a z i v a g u b i t k o m a p e t i t a i, u t e e m v i d u : n e s p o s o b n o s t za a s i m i l a c i j u h r a n e . O v e n e g a t i v i 121

stike reakcije prati ukoenost i zatezanje miia: ruke i noge su o p r u e n e , t r u p povijen u n a z a d . O v a reakcija j e praena povraanjem i povremenim estokim krikovima i p l a e m , k a d j e g o t o v o n e m o g u e p o s t i i d a se d e t e u m i r i . S v e j e o v o e s t o u d r u e n o sa z a t v o r o m . 2. Regresija

Regresija je drugi tip reakcije novoroeneta, i ona j e t e a . A k o s e o v a k v o j d e c i p r u i b r a d a v i c a ili f l a i c a , ona nine nekoliko pokreta sisanja kao odgovor na n a d r a a j i u b r z o z a p a d a j u u n e t o t o lii n a s a n . O v a j s a n i m a s l i n o s t i sa t a k o z v a n i m s t u p o r o m , i d e t e n e m a p o d s t i c a j a d a s e budi za sledee h r a n j e n j e . Cesto se b u e n j e moe postii s a m o i n t e n z i v n i m d r a i m a : golicanjem p o t a b a nima, treskanjem i podizanjem. Kod beba koje ispoljavaju slabu funkcionalnu organ i z a c i j u r e f l e k s s i s a n j a m o e d a b u d e v e o m a s l a b , t e raor a j u biti h r a n j e n e s o n d o m . O v a o r a l n a let.argija p r a e n a j e labavou miia, s m a n j e n i m t u r g o r o m tkiva, a uza sve ovo n e m i n o v n i su poremeaji e l u d a n o - c r e v n i h funkcija u obliku povraanja i proliva. Disanje je jako nepravilno, s periodima p r e s t a n k a disanja (apnea). Ova reakcija podsea na ok o d r a s l i h osoba. O d r a s l e osobe d o s p e v a j u u ok z b o g i s k l j u e n j a v i i h n e r v n i h c e n t a r a iz a k c i j e . I z g l e d a da se ova r e a k c i j a d e t e t a sastoji u tenji o r g a n t z m a da funkcionie o n a k o k a k o j e funkcionisao za v r e m e ivota u materici, s d o m i n a n t n o m aktivnou n e r v n o g spleta splanh n i k u s a (splet g r u d n o - t r b u n e oblasti). O v a k v a pojava i t e n j a s u p r o t s t a v l j a se p r i t i c a n j u k r v i u v i s e n e r v n e c e n t r e , t e d o l a z i d o p r e k i d a ili u s p o r e n j a r a z v i a c e n t r a l n o g p r o c e s a koji t r e b a d a s t u p i u akciju. O n o to se u ovim s l u a j e v i m a ini u p r a k s i , p o t v r u j e o v u p r e t p o s t a v k u . Naime, deca sa ovom reakcijom mogu se privesti n o r m a l noj reakciji (ne uvek) p o d s t i c a n j e m p e r i f e r n e cirkulacije infuzijama p o d kou fiziolokih r a s t v o r a , m a s a o m tela i k o e , p o d i z a n j e m n o g u k r e v e t a , t a k o d a g l a v a lei n i s k o , i m e se d o b i j a p o b o l j a n j e c i r k u l a c i j e k r v i u m o z g u . Vetako podsticanje refleksa sisanja dovoi do n a j boljeg rezultata. A k o ova reakcija due traje, ona dovodi d o o n o g t o s e n a z i v a marazam: do atrofije deteta. Dugo 122

s e s m a t r a l o d a ta h r o n i n a p o j a v a n a s t a j e z b o g n e d o v o l j n e i n e o d g o v a r a j u e i s h r a n e ; ona u z r o k u j e visoki p r o c e n a t s m r t n o s t i k o d dece. Slari lekari su u njoj nasluivali n e d o s t a t a k nege, j e r su j e najee zapaali u i n s t i t u t i m a za m a l u decu. Ova pojava ne nastaje zbog primarnog poremecaja i s h r a n e i v a r e n j a ve usled osnovnog defekta k r v n e cirkul a c i j e . O r g a n i z a c i j a f u n k c i j a z a v i s i u v i s o k o m s t e p e n u od negovanja. Ove bebe dobijaju naroitu sivkastu boju koe kao da nema krvi u njihovom tkivu. Koa je mlitava, zborana, t r b u h zbog gasova n a d u v e n . Ispitivanjem ove dece po bolnicama i u v o e n j e m dojilja koje p r u a j u indiv i d u a l n u n e g u d o b i j e n i su n a j b o l j i r e z u l t a t i . V e i d e o h r a n e k o j u u z i m a d e t e izlazi n e s v a r e n ; v e o m a m a l o m o e da se asimiluje. Marazam je danas retka bolest. Medicinska isoitivanja su pokazala da j e d n o d e t e u n a j b o l j i m h i g i j e n s k i m u s l o v i m a , ali b e z n e g e , n e n a p r e d u j e , p a s e u u s t a n o v a m a z a d e c u z n a d a ni n a j n a u c n i j e z b r i n j a v a n j e n e m o e da z a m e n i s u p t i l a n lini f a k t o r n e g e . Z b o g toga se m a l a deca n e d r e p o bolnicama, izuzev a k o j e to p o t r e b n o u s l e d n e k e a k u t n e b o l e s t i ili a k o n e m a j u n e g e ko k u e , a l i s a m o za k r a t k o v r e m e , d o k s e n e n a d e p o d e s n a porndioa u kojoj e imati negu. O v a j fizioloski ok p r e d s t a v l j a p o t e n e i j a l n u o p a s n o s t z a s v e b e b e , a z a t i t a od o k a j e p r a v i l n a n e g a . I z g l e d a da istezanje tela ima z a d a t a k da k r v I m o d a n u tenost f l i k v o r ) p o t e r a u g o r n j e d e l o v e n e r v n o g s i s t e m a i 'da p o bolja cirkulaciju, slino k a o to p r o t e z a n i e odraslih p r e d s t a v l j a o d b r a n u od n e d o v o l j n e k o l i i n e k i s e o n i k a i a n e mije mozga. Prelaz s vegetativnog ivola zaetka na reaktivni ivot novorodeneta z a h t e v a dui period v r e m e n a n e g o k o d d r u g i h sisara, a p r a v i l n a n e g a ini ovaj p r e l a z l a k i m . P r i ispitivanju sisanja odojeta z a p a e n e su n e k e p o j a v e k o i e u k a z u i u na p o r e m e c a j disanja, a s t i m u vezi i n e k e reakciie. Pla je v e r o v a t n o izraz nedostatka kiseon i k a . I I s l u a i u Ha s e d e t e z a c e n i . t r e b a m u p o m o c i . 2 i v o t n i z n a C a j p r a v i l n o ^ i s a n j a s a s t o j i se u r a z m e n i m a t e r i j n koju zahteva modano tkivo koje naglo raste. Ispitivanje m o d a n e r a z m e n e materija na ivotinjama pokazuju relativno visoku potrosnju kiseonika u n e r v n i m eliiama. Siva m o d a n a m a s a t r o i v i s > k i s e o n i k a n e g o b e l a . a Sto j e z i v o 123

l i n j a m l a d a t i m j e i p o t r o n j a v e a . O d 600 b e b a 1 0 % j e p r i r o d e n j u z a h t e v a l o z n a t n u s t i m u l a c i j u d a bi p r v i p u t prodisalo. D i s a n j e ove dece u p r v e d v e nedelje bilo je v e o m a p o r e m e e n o , brzu, p o v r n o i nepravilno. Novija istraivanja disanja zaetka u m a l e r i c i v e o m a su z a n i m l j i v a i objanjavaju ove nepravilnosti disanja. Pokazalo se da disajni pokreti zaetka nastaju d e j s t v o m d i j a f r a g m e ( p r e a g e ) k o j a u s i s a v a k r v iz p o s t e l j i c e . D i j a f r a g m a se nalazi dosta visoko u g r u d n o j duplji i p r e d stavlja n e k u v r s t u klipa n a m r k u . J e t r a t a k o e stoji dosta visoko. Dok je cirkulacija zaetka zatvorena, zaetak p r i m a k i s e o n i k iz m a j i n e k r v i , a l i p o r o e n j u m o r a d o i do inervacije preage u s v r h u aktivnog disanja. Meutim, d a t a j e m o g u n o s t d a se d e t e vrati n a oblik disanja p r e roenja. Ta m o g u n o s t je data ve a n a t o m s k i m oblikom novorodenetovih grudi i visokim poloajem jetre. K a o posledica n e r a z v i j e n o s t i disajnih n e r v n i h c e n t a r a j a v l j a se tenja ka vraanju na ovu splanhninu orijentaciju deteta. injenica d a d e t e m o e da se h r a n i i die izvesno v r e m e iz s o p s t v e n i h t k i v a m o d a j e b a z a o v o g r e g r e s i v n o g p o n a a n j a . D o c n i j e to n i j e m o g u e , j e r bi se d e t e u g u i l o . P o s t o j e b i o h e m i j s k i r e z u l t a t i u i s t r a i v a n j u k r v i f e t u s , kc^i kau da je n i v o kiseonika u krvoloku mali. Usled ovog fizioioki m a l o g n i v o a k i s e o n i k a p r o c e s r a d a n j a j e o p a s a n . ini se da reakcija istezanja predstavlja p r v u aktivnost, premda nedovoljnu zatitnu meru protiv nedostatka kiseonika. U toku raanja kiseonik je rasporeen veim delom za s n a b d e v a n j e m o z g a ; a k o r a d a n j e d u e t r a j e , m o e d a dode do m a n j k a kiseonika u m o d a n o m tkivu (dete jo rjjjfi p r o d i s a l o ) i d o o t e e n j a m o d a n i h e l i j a . O t k r i a S n a j d e r a i Rozenfelda ukazuju da je disanje regulisano ne samo procentom ugljendioksida u krvi nego i znaajnpm ulogom nege. Kako novorodene n e dobiva disajne podsticaje samo p u t e m hemijskih procesa nego i p u t e m nege, n e o p h o d n o je da ono b u d e pravilno n e g o v a n o i t i m e potpomognute funkcije disanja dok su regulacioni nervni c e n t r i jo labilni i nerazvijeni. M o d e r n a pedijatrija ukazivala je najpre na polrebe ishrane novoroeneta: sisanje i unoenje hrane, a nije pre loga d u g o p o z n a v a l a d i n a m i k o razvie fiziolokih p r o c e s a , k o j e s i s a n j e p o s p e u j e i r a z v i j a . Z n a a j s i s a n j a za 12-1

t e l e s n i k o n t a k t ( u l o doclira, t o p l o l a , p r i v r e n o s t m a j c i ) v e j e p o m e n u t . N a v e l i k o m b r o j u d e c e s t u d i r a n j e r a z v o j lica i vilica. U p o r e i v a n a su d e c a koja sisaju s d e c o m koja se h r a n e na boicu. F u n k c i j a sisanja u s k o j e vezana s disanjem jer aktivno sisanje pospeuje disanje. Razvie usne d u p l j e p o s p e a v a s e s i s a n j e m . R o k j e 1932. g o d i n e o p i s a o dve erektilne formacije u ustima odojeta: uzdunu odm a h iza u s a n a i p o p r e n u n a b o n o j ivici d e s n i . O b e ove l'ormacije iezavaju tri m e s e c a posle r o e n j a . N a b r e k n u e ovih formacija n e postoji kod d e c e koja se h r a n e na boicu. A k o s e deci s p r e a v a ovaj i m p u l sisanja, r a s t e m i ini tonus, disanje postaje n e p r a v i l n o , n a s t a j u periodi zacenjivanja. P o s l e odbijanja od sise n a s t a j e b u r n a r e a k cija, p o n e k a d u o b l i k u s t u p o r a . O v a z a t e z a n j a m i i a , n e pravilnosti disanja, m o g u se u s p e n o suzbiti milovanjem, u z i m a n j e m na ruke, i s p o l j a v a n j e m naklonosti, blagim ljul j u k a n j e m . N e t r e b a s t r a h o v a t i d a e ovo pokvariti dete; ovi postupci se m o g u izostaviti k a d d e j e funkcije p o s t a n u stabilnije. Pecjeset p r o c e n a t a d e c e z a h t e v a lino prisustvo negovateljice, da bi uspostavila svoju aktivnost sisanja. A k o njihovo p r v o sisanje nije ispalo uspeno, deca slabe i postaju lenja. O v o m e moe p o n e k a d da bude uzrok uvrnutost bradavica kod majke (takvu bradavicu je teko uhvatiti), ali j e k r i v i n e p o v o l j a n poloaj, a p o n e k a d i t o t o j e d e t e n e e l j e n o , p a su m a n i p u l a c i j e p r i dojenju nespretne, nestrpljive i bez naklonosli. Deca koja s i s a j u r a z l i k u j u s e p o v r e m e n u h r a n j e n j a od d e c e k o j a se h r a n e n a b o i c u . O v a p o s l e d n j a h r a n e se m n o g o k r a e . Povoljni efekti sisanja odnose se u p r v o m r e d u na smirivanje i poboljanje disanja, dobro oseanje, olabavljenje miia, p o s p e i v a n j e ostalih fiziolokih funkcija i u b r z a n j e razvia. Z a p a e n o je d a deca koja sisaju bre koordiniu pogled, p r e p o n u da h v a t a j u p r e d m e t e , ranije ponu da odaju glasove od s e b e i da govore. O g r a n i e n j e sisanja dovodi do d v e v r s t e reakcija. P r v a se sastoji u ekscesivnom plau, optem povienju miinog tonusa i nemiru. Veina dece reaguje zatvorom. Drugi tip reakcije j e sup r o t a n o v o m : s m a n j e n j e i m p u l s a za i s h r a n u , l e t a r g i j a , smanjenje tkivnog turgora, mlitavost miia i prolivi. Zap a a n j a p o k a z u j u d a j e p r a k s a o d b i j a n j a od sise izvor n e v o l j a . P r i t o m e s e n e v o d i r a u n a o t o m e d a li j e d e t e

125

za to s p r e m n o . I m p u l s i s i s a n j a s l a b e k a d n a s t a n u d r u g e aktivnosti usta: odavanje glasova, nicanje zuba i grienje. Razvie sluha i vida i k o n t a k t s m a j k o m z a m e n j u j e pot r e b u z a o v i m p r i m i t i v n i m k o n t a k t o m , o d n o s n o za n j e g o vim p r o d u e n j e m . Ako je ovo razvie postignuto, aktivnost sisanja slabi s p o n t a n o , te odbijanje nije p o t r e b n o . Ako su deca ranije f r u s t r i r a n a ( p r i k r a e n a i zaravana) od s i s a n j a , o n a i m p u l s e s i s a n j a n a p u t a j u d o c n i j e . H a l v e r s o n (1935) n a v o d i e k s p e r i m e n t e u k o j i m a p o k a z u j e u t i caj s i s a n j a n a m i i n i t o n u s i o s t a l e m e h a n i z m e k o j i p o sredno utiu na razvitak mozga. 3. Uticaj eliminacije

R e a k c i j e v e z a n e za eliminaciju m n o g o se tee s t u d i raju od reakcija ishrane. U toku p r v i h 45 nedelja pokreti creva nastaju kratko v r e m e posle hranjenja. U to vreme dete osea eliminaciju c r e v n o g sadraja, kao i eliminaciju mokrae (reakcija na vlagu i hladnou). Posle prvog m e seca eliminacije stolice p r a e n e su p r o m e n o m disanja, c r v e n i l o m lica, p r o m e n o m t o n u s a u d o n j i m u d o v i m a . Kod n e n e g o v a n e d e c e n a d r a a j i za eliminaciju p r a e n i su n e stabilnou stolice. Disanje biva p o r e m e e n o . U daljem razviu prolaz stolice kroz m a r izaziva oseaj u obliku pritiska, koji dovodi do z a d r a v a n j a i zatvora. U bolnikoj praksi s v e se o v o otklanja epiima i k l i s t i r a n j e m , to jo vie p o g o r a v a e l i m i n a c i j u i dovodi d e t e do toga d a fiksira svoju p a n j u na eliminaciju. Zapaanje na nahoadima p o k a z a l o j e d a o v e p o j a v e p r e s t a j u k a d s e d e c a i z v a d e iz doma i predaju porodici, gde im se p r u a individualna nega. N a v i k a v a n j e na istou esto poinje suvie rano. Ono je besmisleno ako d e t e ne moe s a m o stabilno da sedi, a k o n e r a z u m e g o v o r i a k o nije u s p o s t a v l j e n stabilan o d n o s p r e m a m a j c i . T o u t i r e p u t za d o c n i j u n e s p o s o b n o s t zadravanja stolice, k a o i d r u g e p o r e m e a j e . Poto m a j i n a i s t o a z a h t e v a i s t o u i od d e c e , o v o s a i n j a v a v e l i k d e o r a n o g d r u t v e n o - h i g i j e n s k o g i s k u s t v a . U vezi s i s t r a i v a n j e m b e b a sa z a t v o r o m u t v r e n o j e da uslovi za z a t v o r p a d a j u u t r e o j ili e t v r t o j n e d e l j i i v o t a , k a d j e trebalo detetu pristupiti tako da se ono osea zbrinuto i 128

s i g u r n o . N o g o v a n j e u z p o v r e m e n u i g r u , u z p e v u e n j e ili n e k u d r u g u m o t o r n u aktivnost koja odgovara tom periodu, pre podoja i pre spavanja, spreava pojavu zatvora. Dozvoliti da zatvor n a p r e d u j e pod izgovorom nek prir o d a ini svoje p o g r e n o j e i u z r o k u j e oteenje. Klistiri, epii i sline m a n i p u l a c i j e v e o m a n e p o v o l j n o utiu i jo vie r e m e t e funkciju creva. Deca koja su bila p o d v r g n u t a o v i m p r o c e d u r a m a docnije r e a g u j u a k o se oseaju zanemarena dolaskom novog deteta ponovnim zatvor o m i nesposobnou zadravanja stolice. Ovi s i m p t o m i imaju z a d a t a k da p r i v u k u panju majke; deca pristaju i na k a z n u radije nego da budu zapostavljena. Ona postaju p r l j a v a , n e r v n o u z n e m i r e n a , n a r o i t o a k o s e to s t r o g o k a n j a v a . T o se m o e v i d e t i p o d o m o v i m a , ali i u p o r o d i c a m a g d e su roditelji zaposleni pa n e m o g u da u k a z u j u deci k o n s t a n t n u panju. Oseanja v e z a n a za eliminaciju i zatvor, p r e m a psihoanalitikom shvatanju, uestvuju u f o r m i r a n j u naroitih osobina linosti (tvrdoglavost, k r tost i urednost). Emocionalna naklonost u obliku stabilizacije odnosa p r e m a majci uvruje se posle treeg meseca. N e r v n i sistem postaje stabilniji, disanje i krvotok takoe. Sistem k r v o t o k a fetusa (otvori u p r e g r a d a m a ) se z a t v a r a . U to v r e m e javlja se i elektrina aktivnost mozga (talasi na eloktroencefalogramu). Razviem ula potreba d e t e t a da b u d e u kontaktu s m a j k o m biva manja; dovoljno m u je da je vidi i uje. A k o m a j k a nije p r i s u t n a , j a v l j a se n e m i r , s t r a h i p l a . N e g a t i v n a e m o c i o n a l n a r e a k c i j a o g l e d a se u besu, vritanju, kasnijoj koordinaciji pogleda, to je nastavak ranije negativistike reakcije. P r e dvadesetak godina vreni su e k s p e r i m e n t l na ivolinjama, ne zbog u o p l a v a n j a , ve radi boljeg r a z u m e v a n j a dejih reakcija. L e v i j e u z e o e t i r i t e n e t a i s t a v i o ih p o d i s t e u s l o v e , izuzev ishrane. Dva su h r a n j e n a na cuclu s m a n j i m otvor o m , a d v a n a c u c l u s v e l i k i m o t v o r o m . P r v a d v a su p o k a z i v a l a p r o d u e n o t r a j a n j e s i s a n j a , a d r u g a d v a su sisala k r a t k o (irok otvor). O v a p o s l e d n j a d v a p o k a z i v a l a su t e n j u d a p r o d u e sisanje, p r e m d a s e u boici nije vie n i t a n a l a z i l o . Iz t o g a j e o n z a k l j u i o d a s e s i s a n j e p a l c a k o d d e c e m o e o b j a s n i t i t i m e Sto n j i h o v i m p u l s za s i s a n j e m nije zadovoljen. O n j e vrio e k s p e r i m e n t e i s pilii127

m a u p o g l e d u n j i h o v o g i m p u l s a za k l j u c a n j e m , a l i s e t o ne moe primeniti na sisare. Uopte se u pogledu male d e c e moe rei da, to jc o r g a n i z a m m l a i , tim j e osetljiviji n a l i a v a n j e . N o v o r o e n e z a h t e v a n e g u k o j a m o r a da b u d e duga i n e p r e k i d n a od s t r a n e j e d n e osobe. Ovaj odnos u prvim mesecima je neophodan kao produetak z a t i t e k o j u j e d e t e i m a l o u m a j i n o j u t r o b i . O n j e sliun s i m b i o z i (od l o g a m a j k a i m a z a d o v o l j s t v o , a d e t e , p o r e d ishrane i nege, bre napreduje i ulno i mentalno). Hanije s m o videli da u s a v r e m e n o m d r u t v u gotovo da nije m o g u e da postoji t a k o idealna m a j k a , te, p r e m a tome, p r a k t i n o nije m o g u e d a se odoje p o d i g n e bez frustracije.

Odraslije dete
Pojava hoda i govora predstavija period aktivne socijalizacije. D e t e m o e biti o d v r a e n o od m a n i p u l a c i j e s t v a r i m a z a b r a n o m ili m o e d a b u d e t a k o p r e o k u p i r a n o urednou da n e s m e slobodno da se igra. A k o j e u p o r n o i i v a h n o , ono e da n a u i k a k o se r u k u j e p r e d m e t i m a . Z a b r a n a spontanosti o d r a a v a se u obliku s t r a h a , oseanja k r i v i c e i m o e da se proiri i na ostale a k t i v n o s l i u obliku opte zakoenosti kretanja i govora. K r e t a n j e : hod, skakanje, valjanje, puzanje moe da bude zabranjivano. O h r a b r e n j e vodi oseanju sigurnosti, i dete n a p r e d u j e u procenjivanju prostornih odnosa. Z a b r a n a k r e t a n j a zbog opasnosti, m o e da zakoi k r e t a h j e . O v e z a b r a n e m o g u da dovedu do kompulzivne brige o zabranjenim aktivnostim a ( z a k l j u a v a n j e ) ili k o m p u l z i j e z a o t v a r a n j e m z a b r a n j e n i h ili z a t v o r e n i h p r e d m e t a i m e s t a . D e c a k o j a r a s t u p o s o b a m a e s t o s u i z l o e n a z a b r a n a m a iz r a z n i h r a z l o g a : d a n e b i u p r o p a a v a l a i l o m i l a s t v a r i , d a n e bi s t v a r a l a l a r m u n a d g l a v o m s u s e d a itd, A k o d e t e n e m a p r i l i k e da se dovoljno k r e e u prirodi, o v e z a b r a n e se fiksiraju. G o v o r j e izvor novih odnosa s odruslima, koji su z a d o v o l j ni s p o s o b n o u d e c e da s a o b r a a j u ali n e u v e k . N e k o m e moe da smeta njihovo brbljanje. Deca kojima je 128

zabranjena manipulacija predmetima i kretanje pokazuju p o v i e n i m p u l s za g o v o r k a o k o m p e n z a e i j u za o v e z a b r a njene aktivnosti. Manipulacija, k r e t a n j e i govor tri su bitna r a z v o j n a e i e m e n t a koji podstiu decu n a akciju, a koji se a k c i j o m i razvijaju. Od t o g a k a k o to njihova okolina s h v a t a zavisi k a k o e oni f o r m i r a t i svoju linost. P r o t e k t i v n a m a j k a m o e da p o k a z u j e d o b r e osobine dok je d e t e mulo, ali u doba k r e t a n j a m o e da s p u t a v a aktivnost i deluje koei. Ova z a b r a n a moe z n a t n o d a poremeti d e t e a k o j e ono bilo r a n i j e d o b r o n e g o v a n o . N a p r o t i v , majka koja je pruala r a v u negu m a l o m detetu moe da bude zaovoljna time to dete pokazuje znake samostalnosti, j e r se osiobada tekih o b a v e z a prisnog negovanja. Ovo moe da deluje n a dete tako da ono p o s t a n e p r e t e r a n o aktivno, gotovo kompulzivno u akcijama koje nailaze na toliko m n o g o odobravanja, moe da dovede do forsirane spontanosti i radoznalosti, to se vidi u p o r o d i c a m a koje n e p r u a j u m n o g o l j u b a v i , ali z a t o p r u a j u m n o g o o h r a b renja motornoj aktivnosti. Majke koje su nesposobne da shvate porast radoznalosti d e t e t a m o g u o v o n a p r o s t o d a u h a p s e i s p u t a j u nizom zabrana, uvajui ga u ogradi i ograniavajui mu kretanje na jedan kvadratni metar. Te ogradice vcinom s l u e za z a t i t u p o r o d i c e od n a s r t l j i v o s t i d e t e t a , a m n o g o m a n j e t o m e d a se d e t e z a t i t i od p o v r e d a . D e t e , n a p r o s t o , smeta, a ogradica pomae da m a n j e smcta. Ovaj period k o e n j a i z a b r a n a m o e d a p o s t a n e b a z a za d o c n i j u z a k o enost. M a j k a m o e na razliite n a i n e da koi dete, moe, n a p r i m e r , da o d o b r a v a njegovu i v a h n u de^atnost, a l i n e p r l j a v u . D e t e z a k l j u u j e : U b a t i n e m a n i j e d n o g mesta g d e s m e da se kopa, p r e m a t o m e u bati n e m a m e s t a za mene. D r u g a m a j k a dozvoljava a k t i v n o s t i p r l j a n j e , a l i p o s t a j e b e s n a a k o s e s t v a r i k v a r e ili l o m e . M n o g o b r o j n e s u i r a z n o v r s n e z a b r a n e k o j e p r o i s t i u iz n e p o s r e d n e o k o l i n e , a n j i h o v a p r i r o d a z a v i s i od l i n o s t i koje d e t e o k r u u j u . D e t e sa a k t i v n i m u l n i m i n t e r e s o m , a z a k o e n o u m a n i p u l a c i j a m a s a to n e s m e d a d i r a moe da odgovori n a ulne n a d r a a j e vie k a o p o s m a t ra, da uiva u njima, a da je m n o g o m a n j e aktivno i z a i n t e r e s o v a n o z a m a n i p u l a c i j u s n j i m a , t j . d e t e eli
i Sta bu iMiuroa

12'J

uivanje u posmatranju objekata, dok m u aktivnost ostaje strana.

konstruktivna

A u t o r i t e t se p o s t i e r a z l i i t i m m e t o d a m a . B e z o b z i r a na s h v a t a n j e majke, n j e n e interese i odnose i z m e u dece i odraslih, m e t o d e p r i n u a v a n j a su najee. U Evropi ljubav p r u a m a j k a , a disciplinu otac. P o n e k a d su i ljubav i disciplina k o n c e n t r i s a n e u j e d n o j linosti. Za dete je to u s v a k o m sluaju p r o b l e m b a l a n s a .izmeu l j u b a v i i discipline. O ovom p r o b l e m u je naroito m n o g o raspravljano u pedagogiji. Naglaeno je da treba izbegavati suvinu zatitu, suvino maenje, zatim: nezatiivanje, nikakvo maenje, k r u t a disciplina, l a b a v a disciplina itd. R a z m a tranja ovih pedagokih greaka i njihovih posledica u k a zuju na relativnost, a ne apsolutnost u pogledu njihove p r e t e r a n o s t i ili i z o s t a n k a . S v a k a m a j k a j e o n a k v a k a k v a j e , o n a n i j e i z a b r a n a od n e k e s v e z n a j u e u s t a n o v e . Z e l j e d e t e t a , k a p a c i t e t o p i r a n j a ili p r i h v a t a n j a , i z b e g a v a n j a i i z g r a i v a n j a s o p s t v e n o g i s k u s t v a z a v i s i od p o n a a n j a s r e dine, p o n a a n j a m a j k e , sve lo s t v a r a n a j d u b l j u vezu s linou deteta i utie na s v a k o d n e v n o ponaanje, pospeuje ili k o i s t i c a n j e i s k u s t v a i s t v a r a b a l a n s i z m e u z a branjenog i dozvoljenog.

ivotni prostor dcteta

P o n a a n j e deteta n e zavisi s a m o od b a l a n s a ljubavi i poslunosti ve i od sredine. T a sredina uobliava tip familije i d o m a e g ivota. Postoje domovi u kojima je ivot o r g a n i z o v a n i d o m o v i u k o j i m a je h a o t i a n ; d o m koji ima dvorite, d o m u k o m e se zajedniki ivot svodi s a m o na j e l o i s p a v a n j e . P o s t o j i d o m u k o j i u l a z i s t r a n i s v e t i d o m u k o j i n e u l a z i . S v e se o v o o d r a a v a n a d e t e t u , to se m o e pokazati ako se d e t e t u d a j u igrake i prua prilika da n a i g r a k a m a to ispolji. N a i n n a koji d e t e organizuje igrake i igru n e predstavlja samo uvid u njegovo m a n i p u l a t i v n o iskustvo ve i uvid u njegove emocije, z a b r a n e i slobode. C r t a n j e je t a k o e odlino izra-

130

ajno sredstvo. Detetu koje ispoljava ljubomoru prema brai u odnosu n a m a j k u d a t je z a d a t a k d a n a c r t a lanove svoje porodice. C r t e koji p r e d s t a v l j a m a j k u ima s v e d e l o v e tela, c r t e u oca n e d o s t a j u r u k e , c r t e u dvojice b r a e n e d o s t a j e s v e : o n i su p r e d s t a v l j e n i k a o o k r u g l e f o r m e s a d v a i l j k a n a v r h u . U p i t a n o t a z n a e ti i l j c i , d e t e o d g o v a r a : T o su r o g o v i . U m i v a n j e , j e l o , o d l a z a k u p o stelju sve to predstavlja rutinsko ponaanje i sainjava osnovu dejeg ivota. M e u t i m , sadrinu tog ivota p r e d s t a v l j a j u s p e c i f i n a i s k u s t v a . U n j i m a j e v a n o k a k o se d e t e osea, o d n o s n o k a k v e reakcije ispoljava. Zivot u p o rodici moe da b u d e k r u t na r a z n e naine. U takvoj j e d n o j porodici moe da postoji trpeljivost p r e m a igranju deteta s d e c o m iz s u s e d s t v a ili s d e c o m u z a b a v i t u , g d e d e t e proiruje svoja iskustva. Balans izmedu zadovoljstva u s u s e d s t v u ili z a b a v i l u i z a b r a n a u k u i m o e d a o d r e d i n e samo sadraj svesti o slobodi i zabrani nego i da odredi aktivnost: tvrdoglavost, preponiznost, izbegavanje (drutva), odvajanje, otuivanje, itd. A k o je iskustvo u p o r o dici p o v o l j n o i p r i j a t n o , o n d a se d e t e i d e n t i f i k u j e s lanovima porodice, a ta identifikacija je najbolja zatita od d e l i k v e n t n o g p o n a a n j a docnije. Inae, d e t e t u p r e d stoji identifikacija esto s onim linostima koje ine ono to roditelji z a b r a n j u j u a to je esto identifikacija s ulicom. Individualni put kojim deca stiu iskustvo u s k l o p u z b i v a n j a koja ih o k r u u j u j e razliit. Deca koja otro r e a g u j u n a r a v e e m o c i o n a l n e o d n o s e p o t i u n a j e e iz p o r o d i c a u k o j i m a n e m a s p o n t a n o s t i i t o p l i n e . Deca koja pokazuju otru reakciju na disciplinu obino ne p o t i c u iz p o r o d i c a g d e p o s t o j i j a k a u t o r i t e t . T a j i n d i v i dualni p u t sticanja iskustva esto je v e o m a zamren. D e a v a se da deca odrasla pod istim u s l o v i m a ispoljavaju sasvim razliite reakcije i razliito ponaanje. To ne znai da postoje n e k e uroene osobine, to se p o t v r u j e pos m a t r a n j e m r a z v i t k a b l i z a n a c a k o j i su s e v a s p i t a v a l i o d vojeno, pod razliitim uslovima, ispoljavajui razliite r e a k c i j e i p o n a a n j e . V e o m a j e t e k o o d r e d i t i ta j e to to tini individualnu razliku kod dece koja rastu pod istim uslovima. . 131

i \

Vrste poremeaja kod odraslijeg deteta

a) P o r e m e a j i ishrane

U vezi s o n i m to je d o s a d r e e n o o p o r e m e a j i m a ishrane kod odojeta, nee biti teko da u p o r e m e a j i m a i s h r a n e odraslije d e c e m o g u da i g r a j u ulogu slini motivi koji postoje i kod odojeta. 1. Mentalna anorekcija

M e n t a l n a anorekcija je bolest koja se ne javlja s a m o kao oblik ispoljavanja neuroza ve prati i neka duevna oboljenja. O n a se sastoji u g u b i t k u a p e t i t a i dovodi do znatnog gubitka teine. Usled toga dolazi do oteenja o r g a n a i p o r e m e a j a r a z m e n e materija. P o n e k a d je ovo propadanje organizma tako teko, da je samo s tekom m u k o m mogue bolesnika p o v r a t i t i u ivot. U svojoj p r a k s i i m a l i s m o t a k a v j e d a n s l u a j , k o j i s e z a v r i o s m r t n i m i s h o d o m . A k o j e re o n e u r o t i n i m k o r e n i m a ovog p o r e m e a j a , oni se m o g u lako otkriti. P o n e k a d p r e g u b i t k a apetila postoji prodrljivost. Nekoliko takvih sluajeva p o s m a t r a n o je na odeljenju N e r v n e klinike.. J e d a n t a k a v s l u a j j e u p r a v o u t o k u , a l i o v d e n i j e re o d e t e t u n e g o o o d r a s l o j o s o b i . U p i t a n j u je m l a d a devojka, koja je posle majine smrti pokazala z n a t a n g u b i t a k apelita, k a o i g u b i t a k u teini. Odlazila je, bez obzira na v r e m e n s k e prilike, svaki dan na groblje i t a m o se z a d r a v a l a po p a r sati. G o d i n u d a n a posle s m r t i m a j k e poela je da jede o g r o m n e koliine h r a n e : po ceo k i l o g r a m h l e b a d n e v n o , za j e d a n o b r o k p r e k o p o l a k i l o g r a m a mesa, u toku d a n a po d v e tegle dema (dok ga j e b i l o u k u i ) . P o r e d t o g a , k r a l a j e n a m i r n i c e iz o s t a v e p a ih nosila u svoju sobu i z a k l j u a v a l a . Ovaj sluaj u k a z u j e da je njeno gladovanje nastalo usled grie savesti u odnos u n a m a j k u , za k o j u j e , d o k j e b i l a u i v o t u , b i l a a m b i v a l e n t n o privezana, p a joj se deavalo da je stalno elela da je davo ve j e d n o m nosi s ovog sveta. K a k o s m o ranije istakli, centralni emotivni p r o b l e m kod ovih stanja je oseanje krivice. A k o bismo ovakve 132

b o l e s n i k e n a n e k i n a i n s p r e i l i d a g l a d u j u , m o g l o b i se d e s i t i d a o n i n a s t a v e ili p r e d u z m u s a m o k a n j a v a n j e n a neki drugi nain: da izvre samoubistvo, na primer. Anor e k c i j a se ee j a v l j a k o d o s o b a e n s k o g p o l a , s p e c i j a l n o k o d m l a d i h d e v o j a k a . F r a n c A l e k s a n d e r d a j e toj p o j a v i j e d n o m o d i f i k o v a n o p s i h o a n a l i t i k o t u m a e n j e . O n veli d a je to zbog toga to se n j i h o v e p o t i s n u t e fantazije o s e k s u a l n o m ivotu svode, r e g r e s i v n i m p u t e m , n a funkcijit jela, poto m l a d e d e v o j k e esto v e r u j u da se deca dobij a j u n a taj n a i n d a s e n e t o p r o g u t a , d o s p e u t r b u h i t a m o naraste. Ostavljajui po strani ispravnost ovog tumaenja, izvesno je da anorekcija ima veze s ovim k a r a k t e r i s t i k a m a oralne prirode, o k o j i m a je ve bilo rei. A to su oseanja krivice, p o t i s n u t a a g r e s i v n o s t u vezi s l j u b o m o r o m koja nastaje roenjem novog deteta-suparnika. Takvo dete o d j e d n o m p r e s t a n e d a j e d e , p o n e k a d s a m o zbog toga da bi t i m e s k r e n u l o p a n j u r o d i t e l j a n a sebe. O n o to je u d n o k o d o v i h p o j a v a j e s t e to d a t a k v a j e d n a o s o b a , i z a a v i IZ toga s t a n j a , m o e p o s l e i k s g o d i n a , u s l i n i m p r i l i k a m a , d a r e a g u j e n a isti n a i n . F r a n c A l e k s a n d e r na.vodi p r i m e r jednoga oenjenog oveka koji je ponovio t a k v u reakciju kad je njegova ena rodila dete; situacija s novim detetom o b n o v i l a j e s t a r u s i t u a c i j u iz n j e g o v o g d e t i n j s t v a , a t i m e i njegovu staru reakciju i p o n a a n j e . U sluaju koji Aleksander navodi nije, dodue, bila re o anorekciji ve o eludanom p o r e m e a j u . T e k o n d a k a d se uz anorekciju javlja i k o n t r a s t n a slika prodiijivost sagledaju se pravi koreni i j e d n o g i d r u g o g oblika ovog poremeaja, k o j i ih o b a p o v e z u j u . 2. Prodrljioost (bulimija)

Prodrljivust predstavlja naroitu anomaliju neurot i n o g p o r e k l a , g d e j e a p e t i t p r e k o m e r n o p o v e a n iz neurotinih razloga. Ta glad nije izraz poveane potrebe za h r a n o m : j e l o p r e d s t a v l j a s u r o g a t n o z a d o v o l j e n j e e l j e kuja s g l a d u n e m a n i k a k v e veze. U o v o m k o m p l e k s u a n o rekcija bulimija postoji m n o g o emocionalnih faktora, koji su sloeni. N e o d o l j i v a p o t r e b a da se b u d e voljen p o v e z a n a j e s a g r e s i v n i m t e n j a m a da se p r o g u t a i p r e d stavlja podlogu ovog povienja apetita. Jedan na primer 133

to l e p o i l u s t r u j e . R e j e o d e k u od Sest g o d i n a , k o j i i s p o ljava i n t e n z i v n u l j u b o m o r u p r e m a b r a t u i tei ka i n t e n zivnoj povezanosli s m a j k o m , koju p r a t i u stopu. Dete je sisalo d o v o l j n o d u g o i i m a l o j e h r a n e u izobilju, ali j e i pored toga ispoljavalo elju d a i dalje, ak u treoj godini, d o e do m a j i n e p o s t e l j e z a h t e v a j u i da sisa. To m u nije bilo d o z v o l j e n o . Pla.i se m r a k a u k o m e i m a m e d v e d a , koji e d a g a p o j e d u . ( V i d i d o c n i j e : D e j e f o b i j e od i v o tinja.) K a d otac polazi n a s l u b e n i p u t u i n o s t r a n s t v o , d e t e izjavljuje: T a t a e izdati N e m c e , oni e ga ubiti, ispei i p o j e s t i . N i s u m u p o z n a t e p r i e o l j u d o d e r i m a . Uporedo s tim, dete ispoljava ogroman apetit, jede sve to stigne, m e s o n e see niti dozvoljava d a m u se see, ve ga r a s k i d a z u b i m a . K o je v i d e o n a koji n a i n d e t e j e d e n e m o e se o t e t i u t i s k u d a o n o t o ini n a v e o m a a g r e sivan nain. D r u g i s l u a j o d n o s i se n a s t u d e n t a k o j i p i e e f u o d e l j c n j a i m o l i g a d a , p r e k o r e k t o r a t a , i z d e j s t v u j e za njega poveanje stipendije, j e r njemu pet hiljada, koliko dobiva, nije dovoljno m e s e n o ni za hleb. Bolesnik nije b i o i s p i t a n d o k r a j a , j e r j e p o s o p s t v e n o j elji n a p u s t i o odeljenje z a t o to nije m o g a o da d o b i v a onoliko h r a n e koliko bi eleo i m o g a o da p o j e d e . S i g u r n o j e u t v r e n o da n e b o l u j e od e e r n e b o l e s t i , a f u n k c i j a h i p o f i z e , o d n o s n o n a d b u b r e n i h lezda, zbog k r a t k o e v r e m e n a , nije mogla da b u d e ispitana. P o r e d ovih smetnji, m o g u da se j a v e i drugi p o r e meaji i s h r a n e : povraanje, o d v r a t n o s t p r e m a izvcsnim j e l i m a , s m e t n j e p r i g u t a n j u , itd. K o d s v i h o v i h p o r e m e a j a m o g u da se n a u slini uzroci u m e h a n i z m u k a o i kod p r e t h o d n a dva. U genezi ira u elucu igraju vanu ulogu n e r v n i , o d n o s n o p s i h i k i ( e m o c i o n a l n i ) p o r e m e a j i , iji j e m e h a n i z a m u t v r e n i p r i z n a t i od l e k a r a n e p s i h i j a t r a ali t o j e b o l e s t o d r a s l i h , a n e d e c e .
1

Poslpdnjlh godina ima sve vle verodostojnih izvptaja koji ukazuju da i deca mogu da obole od grizlice u stomaku.
Prim. red.

134

b) P o r e m e a j i 1. Nonn mokrenje

eliminacije (Enuresis nocturna)

N o n o m o k r e n j e se z a p a a kod dece, ali n e s a m o n o u v e i d a n j u . Z b o g t o g a bi o v a j inaziv m o r a o d a bude proiren i d a se odnosi na svako nevoljno mokrenje. Meutim, poto je nono mokrenje ee nego d n e v n o , ovaj naziv se i do d a n a s zadrao. Od svih ovih sluajeva v e o m a m a l i b r o j ( o k o 10/o) i m a n e k u o r g a n s k u o s n o v u . Ostali uzroci lee u s l a b o m t r e n i n g u , a najee u g r e k a ma linosti: nedozrelost, nesigurnost. Ne moe d a i z m a k n e iz v i d a d a j e m o k r e n j e i z o l o v a n d e f e k t k o d d e c e k o j a s u i n a e d o b r o p r i l a g o e n a , k a o to n e m o e d a s e z a n e m a r i ni d a j e to o p t a bolest i n t e r n a t a i d e j i h d o m o va, to o t k r i v a n j e n u p s i h i k u podlogu. Roditelji i v a s p i tai n e t r p e ovu p o j a v u i k a n j a v a j u je. O v a j d e f e k t praen je stidom, oseanjem krivice i esto je ismevan od s t r a n e d r u g o v a i o s t a l e d e c e . P o n e k a d s u o v a d e c a p o t i t e n a , n e s m e j u d a p o g l e d a j u d r u g o m u oi. S a n im j e ili v e o m a d u b o k ili, z b o g s t r a h a , p o v r a n . C e s t o s e deava d a strogi roditelji b u d e d e t e d a bi m o k r i l o ; ono ili i z m o k r i p a r k a p i ili n i t a , b u n o v n o , a z a t i m l e g n e u p o s t e l j u i u m o k r i se. O v o m o e r o d i t e l j e d a d o v e d e d o besa, j e r to s m a t r a j u n e k o m v r s t o m inata. Obino se n o n o m o k r e n j e o d i g r a v a u p r v o m s n u ili p r i k r a j u s p a v a n j a . Ima interesantnih slucajeva gde je nono mokrenje poelo u petoj godini (ako se n e u z m u u obzir p r v e d v e godine k a d j e ono n o r m a l n o ) i p r o d u i l o se u odraslije d o b a . Dalje, ima sluajeva gde se nono mokrenje javlja u o d r a s l o d o b a p o s l e p e r i o d a od g o t o v o d v a d e s e t g o d i n a n e m o k r e n j a . P o n e k a d j e podloga ovog nonog m o k r e nja epilepsija, o e m u treba da se vodi rauna, zatim izvesne nepravilnosti u sraenju kimenih prljenova, to se m o e r e n d g e n s k i u s t a n o v i t i i o p e r a c i j o m otkloniti. M e u t i m , i k o d o s o b a k o j e n e p a t e od n o n o g m o k r e n j a m o g u se v e o m a e s t o n a r e n d g e n s k i m s n i m c i m a z a p a z i t i o v a k v e nepravilnosti, to, s v a k a k o , u k a z u j e d a ove a n o malije kime m o g u u najboljem sluaju da b u d u s a m o pomoni faktori u pojavi nonog m o k r e n j a . Dosta se esto nono m o k r e n j e p r o d u a v a i u r a n u deju onaniju.

2. Izmetanje

(Encopressis)

Putanje slolice nije t a k o esto kao mokrenje, ali g a roditelji jo t e e k a n j a v a j u . I ono s e m o e j a v i t i k a k o aiou t a k o i d a n j u . O t o m e T o m k a e : M o e s e r e i da svaki t a k a v sluaj z a h t e v a briljivu s t r u n u analizu, gde se lekaru prua prilika d a pokae svu visprenost i v e t i n u d a p r o n i k n e u m e n t a l n i p r o c e s d e t e t a , ija j e p o s l e d i c a o v a a n o m a l i j a . S i r l i n a v o d i 70 s l u a j e v a , od k o j i h s u 3 3 i m a l a k o l i n i k i n t e l i g e n c i j e p r e k o 80 ( I Q 80). O v a a n o m a l i j a m o e d a p o s l u i k a o b a z a za d o c n i j e s t r u k t u ralne poremeaje, tj. s t r u k t u r i r a n u prisilnu neurozu. Z a nimljivo je da deca esto p u t a j u stolicu s a m o delimino i p o d n o s e d a se p a r a d i z m e t a osui n a r u b l j u , n e p o k a zujui n i k a k v o g g a e n j a ni o d v r a t n o s t i . V e o m a e s t o s e putanje stolice dcava usled p r e k o m e r n o g zadravanja. D e c a se t a d a o b i n o i z g o v a r a j u d a s u s e z a i g r a l a . K a z n e v e o m a m a l o koriste. O d n o s d e t e t a p r e m a njegovoj slolici je v e o m a sloen. Analitiko t u m a e n j e kae d a d e t e svoj izmet s m a t r a svojim proizvodom, koje ono moe da z a d r i ili d a d a . O d r a s l i p o k u a v a j u d a n a t e r a j u dete da u odreenim v r e m e n s k i m razmacima prazni svoja c r e v a , ali n e l a d a k a d a se to n j e m u hoe, ve k a d to o d r a s l i ele. D e t e tada b i v a p o h v a l j e n o , d o b i v a a k i m a t e r i j a l n a dobra, n a p r i m e r slatkie. Odrasli nastoje d a ga privole, dajui m u , dok sedi na noi, da se igra p r e d m e t i m a , koje m u i n a e n e bi dali (asovnik, u p a l j a , ogledalo), s t v a r i k o j e su e l j e n e ali z a b r a n j e n e . D e t e n a t a j n a i n s t i e s a z n a n j e da j e to to ono i z b a c u j e n e t o v r e d n o i m odrasli toliko na tome insistiraiu i pokazuju interesovanja. n a r o i t o m a j k a . Bez obzira to odrasli posle toga viu pfuj, k a k a , d e t e to t a k o n e p o s m a t r a ; ono p o k a z u j e sklonost da u z m e izmet u r u k e , d a ga gnjei i da se igra s n j i m k a d lo odrasli n e vide. D o c n i j e a k t l u j e n j a i z m e t a predstavlja akt naroite vrste agresije: zaneienja, pogrde, prezira. U psovkama nekih naroda ovo je bitan clemenat (Nemci). Zatvori i prolivi ovog perioda, kao i neki drugi poremeaji koji u r a s t a j u u linost i ine elem e n t e neuroza odraslih, bie na odgovarajuem mestu i opisani.

138

c) N o n i s t r a h ( p a v o r n o c t u r n u s ) i s t r a h k o d u o p t e (phobiae)

dece

Uzroke straha kod dece p o n e k a d je teko odrediti. Cesto uzroci s t r a h a nastaju usled n e d o s t a t k a iskustva i n e p o z n a v a n j a i r a z l i k o v a n j a r e a l n i h o p a s n o s t i , ili s u p o s l e d i c a r a v o g i s k u s t v a : s t r a h od J e k a r a , b e r b e r i n a , ili r a z n i h p o j a v a k o j i m a ih p l a e o d r a s l i ( B a b a R o g a ) ili pak strah od t a k v i h ljudi i stvari g d e je v e o m a teko da se d o e d o u z r o n e v e z e . S t r a h o d i v o t i n j a s l o e n i j e g j e porekla. K l a s i n a p s i h o a n a l i z a ui d a oseajna a m b i v a l e n cija, k o j u d e t e i m a , p r e d s t a v l j a z a n j e g a t e a k t e r e t , k o g a se o n o r e a v a n a t a j n a i n t o n e p r i j a t e l j s k a o s e a n j a p o m e r a p r e m a nekoj ivotinji, i to u obliku projekcije: Neu ja nju d a u b i j e m , n e g o e o n a m e n e d a ubije. (Vidi o d b r a m b e n e m e r e s v e s n o g J A p r o j e k c i j a . ) F r o j d k a e d a ta i v u t i n j a u v e k p r e d s t a v l j a j e d n o g od r o d i t e l j a i da ona predstavlja izvor straha. To je obino ona ivotinja p r e m a kojoj je dete ranije pokazivalo naroito i n t e r c s o v a n j e i s k l o n o s t . P o o v o m p r i n c i p u , i v o t i n j e su p o d e l j e n e n a m u k e i enske, p a konji, psi, m e d v e d i , v u k o v i u o p t e v e l i k e ivotinje, bez obzira n a to kog s u p o l a p r e d s t a v l j a j u oca. Z e n s k e i v o t i n j e : i n s e k t i , pauci i r a z n e b u b e p r e d s t a v l j a j u m a j k u . T a k v e se p o jave zaista viaju u lekarskoj praksi, p r e m d a je pitanje koliko je to t u m a e n j e i s p r a v n o a koliko j e ono u vezi s a i s k u s t v o m d e t e t a ili n j e g o v i m n e p o z n a v a n j e m o p a s n o sti, o d n o s n o b e z o p a s n o s t i . T u j e p i t a n j e i s k u s t v a v e o m a vano (dodir sa ivotinjama), u e m u su g r a d s k a deca veoma p r i k r a e n a ; sasvim je drukije s d e c o m n a selu, g d e ljudi i ivotinje ive u m n o g o prisnijoi vezi i gde n e m a p o j a v a s t r a h a od i v o t i n j a . P o n e k a d j e f o b i j a p o s l e d i c a r e a l n o g s t r a h a : u g r i z a ili u b o d a . S t r a h od z m i j a j e o p t a fobija o d r a s l i h ; p s i h o a n a l i z a k a e : n a r o i t o k o d ena. Psihogeni, n e u r o t i n i k a r a k t e r fobija biva oigledan kad se d e t e u p l a i i v o t i n j e k o j u u o p t e n i j e v i d e l o (ivot i n j a iz b a j k e ) . F o b i j e u s t r o g o a n a l i t i k o m s m i s l u i m a j u s v o j e s a s v i m o d r e e n o t u m a e n j e h a p r i m e r , s t r a h od l e k a r a i b e r b e r i n a t r e b a d a p r e d s t a v l j a s t r a h od k a s t r a 137

cije, a s t r a h od z m i j e s t r a h od p e n i s a i t d . a k a d sei m u k a r c i p l a e z m i j e , o n d a j e to, n a v o d n o , s t r a h od l a t e n t - ! nih h o m o s e k s u a l n i h sklonosti. P o r e k l o p o j e d i n i h fobija v e o m a j e z a m r e n o , p a j e veoma teko slediti njihovo p o m o r a n j e s p r e d m e t a na p r e d m e t , n a r o i t o kod dece, j e r je deji nain miljenja i p o v e z i v a n j a p o j a v a , u z r o k a i i p o s l e d i c a n e r a z u m l j i v za o d r a s l e . JDeca m i s l e p o p r i n c i p u t a k o z v a n o g a r h a i n o g miljenja, gde naroitim spojevima dovode u vezu pojave k o j e za o d r a s l o g n e m a j u n i k a k v e v e z e . T a v e z a k o j o m se povezuju sasvim d i s p a r a t n e p o j a v e nije logina ve e m o cionalna. Odrasli misli na t a k a v nain s a m o u snu, kad d o i v l j a v a s i t U a c i j e k o j e su m u u s n u p o t p u n o p o v e z a n e i r a z u m l j i v e , i o n i m se u o p t e n e u d i d o k u b u d n o m stanju n e m o e d a r a z u m e k a k v e sve to veze i m a . M e utim, poto posle takvog nerazumljivog sna ponekad po ceo d a n osea n e p r i j a t n o s t i n e k u v r s t u n e m i r a , nee biti da b a taj s a n n e m a veze s d u b o k i m , s k r i v e n i m i s n e vau neprijatnim sadrajem. Noni s t r a h kod dece ispoljava se b u e n j e m s vris k o m , l ^ e a n j e m ili p a n i k o m . C e s t o s e d e t e i z j u t r a b u d i u m a j i n o j p o s t c l j i i n e z n a k a k o j e u n j u d o s p e l o , j e r se uopte ne sea ta se u t o k u noi desilo. O v a j noni s t r a h p o n e k a d n e m a n i k a k v o g s t r a n o g s a d r a j a koji j e u s n u d o i v l j e n , a p o n e k a d se iz u p l a e n i h u z v i k a d e t e t a m o e o t k r i t i s a d r a j . S t r a h od m r a k a o b i n o j e d i f u z a n , k a o s t r a h od o p t e o p a s n o s t i , a s a d r a j sc t e k d o c n i j e s t v a r a : n a p a d , u b i s t v o , v a m p i r i i sl. O v a j s t r a h m o e d a se p r o duava do u odraslo, zrelo doba. Dakln, u prvo vreme d i f u z a n , a z a t i m s t r u k t u r i r a n s t r a h . S t r a h od m r a k a n e m a o d g o v a r a j u e g o b j a n j e n j a . N a m a s e i n i d a se on n e m o e f i z i o l o k i o b j a s n i t i t i m e t o j e v i d (oko) o r g a n k o j i m ovek n a j v i e s a o b r a a sa s p o l j n i m s v c t o m , j e r bi, onda, trebalo da slepi ljudi b u d u u n e p r e k i d n o m strahu. Strah d e t e t a je, b e z s u m n j e , r e z u l t a t p o g r e n o g v a s p i t a n j a u onim slucajevima gde se d e t e odgaja kao u kavezu i stie s a m o j e d n o s t r a n a i s k u s t v a u k o n t a k t u s a m o sa s v o j i m u k u a n i m a . J o ee j e o n o d r a z n e p o v o l j n e p o r o d i n e atmosfere koja dete okruuje i koja je puna najrazliitijih frustracija. 138

d) M o t o r n i

poremeaji (Tic)

1. Tik

Tikovi su n e h o t i m i n i , nagli, esto ponavljani pokreti ili t r z a j i u d o v a ili d e l o v a t e l a : m i r k a n j e , k l a e n j e g l a vom, grimase, coktanje jezikom, trzanje r a m e n i m a , izvijanje v r a t a itd. U nastajanju ovih p o k r e t a igraju p o n e k a d ulogu preleana oboljenja (rezidualna horea, na primer), p a j e p o n e k a d te.ko r a z l i k o v a t i o r g a n s k i tik od p s i h o g e nog. U tik ulazi t o k o m v r e m e n a i m o t o r n a n a v i k a , t a k o d a se b n p r o u a v a z a c e o i v o t . K o d p o j e d i n i h t i k o v a goneza moe da b u d e oigledna: zabacivanje glavom usled p a d a n j a k o s e n a e l o i oi, m i r k a n j e z b o g n e p o d e s n i h o k v i r a od n a o a r a k o j i p a d a j u n a n o s , i z v i j a n j e v r a t o m z b o g s t e z a n j a k r a v a t e i sl. t e o n i p r e d s t a v l j a j u o d b r a m bene m e h a n i z m e . U stvaranju tikova moe da igra ulogu i imitiranje d r u g i h Ijudi, imitiranje njihovih p o k r e t a u svrhu karikiranja. S t v a r kod tikova nije uvek j e d n o s t a v n a . I m a i h t a k v i h ije j e p o r e k l o v e o m a z a m r e n o , a s r e u se k a o o d b r a m b e n i m e h a n i z m i kod prisilnih n e u r o z a . Ti tikovi imaju simbolican k a r a k t e r , nisu nikad o r g a n s k o g n e g o iskijuivo p s i h o l o k o g p o r e k t a . I l u s t r o v a e m o to jednim primerom. P a c i j e n t o k o m e je re i m a o je sebi n e o b j a n j i v u n a v i k u d a d e s n u r u k u p r i n o s i d o p r e d e l a s r c a i, a k o t o ne uini, osea n e k u v r s t u s t r a h a . P r i t o m e uini i n e k o liko p o k r e t a u s n a m a , k a o da h o e n e t o d a izgovori. U analizi ovog sluaja u t v r d e n o je da je prinoenje r u k e srcu o s t a t a k n e k a d a n j e g z n a k a k r s t a koji je b o l e s n i k stavljao n a s e b e , a p o k r e t i u s n a m a ostatak rei k o j e j e izg o v a r a o k a d b i se p r e k r s t i o . S a d r i n a r e i j e p r v o b i t n o glasila: Pomozi, boe, da n e m a m vie bubica (ludih ideja i n e p r i j a t n i h misli). Ova o d b r a m b e n a prisilna radnja u obliku tika nastala je prilikom nekadanjih prisilnih m i s h , ija je s a d r i n a glasila: ta e d a b u d e a k o bi mi s e n e k o od u k u a n a r a z b o l e o i u m r o ? N a o v a k v e b u b i ce d o l a z i t e s u i o d b r a m b e n e rei (pomozi, boe) i s t a v Ijanje znaka krsta.

139

e) P o r e m e a j i

u pisanju i govoru

Mentalna zaostalost je uvek praena ovim p o r e m e a jima i proporcionalna je s njima. Govor ne sme da pone d o c n i j e n e g o t o j e u o b i a j e n o , ali i z g o v a r a n j e ( a r t i k u l a cija), i m e n o v a n j e p r e d m e t a , g r a m a t i k e k o n s t r u k c i j e , n a in i z r a a v a n j a , s p o s o b n o s t u p o t r e b e i s h v a t a n j a a p s t r a k t nih p o j m o v a v e o m a je razliil. Razvitak govora moe da b u d e p o r e m e e n zbog slahosti sluha, a govor deformisan zbog toga to dete uje deformaciju govora odraslih. Kasni poetak govora i rdav nain izgovaranja (tepan j e ) , m o e d a . b u d e r e a k c i j a n a p o j a v e u o k o l i n i ili g r e k e roditelja koji se d e t e t u o b r a a j u dejim j e z i k p m . M u canje u govoru hezitirajue prirode i u obliku ponavljanja poetnih slogova rei uvek j e psihogene prirode. Cesto m u c a v c i m o g u d a a p u u b e z m u c a n j a ili d a p e v a j u . P o stoji vie teorija o n a s t a j a n j u m u c a n j a . P o z n a t o j e da j e ono izraz poremeaja linosti, k o m e se p r i d r u u j e tokom v r e m e n a m o t o r n a navika. Ovaj poremeaj linosti s t v a r a n o v e e m o c i o n a l n e p r o b l e m e u s l e d s a m o s v e s t i i s t r a h a od m u c a n j a , o d n o s n o s t r a h a od g o v o r a . O v a g o v o r n a m a n a j e ea kod deaka nego kod devojica, kod m u k o g pola uopte. Svi radovi o mucanju nagluuvaju njegovu e m o cionalnu podlogu i povlue tekou leenja u p r a v o zbog mutornih navika. Medu obinim pojavama mucanja ima i pojedinih veoma zanimljivih slucajeva. Ve sama injenica da m u c a n j e nije uvek istog intenzitela i da je jae pri oseeanju treme i u izuzetnim situacijama dobro je poznata i potvruje emocionalnu podlogu mucanja. Zan i m l j i v e su p o j a v e periodinog m u c a n j a , koje se s m e n j u j u sa f a z a m a s a s v i m k o r e k t n o g g o v o r a . I m a l i s m o p r i l i k e d a p o s m a t r a m o j e d a n t a k a v sluaj. F a z e m u c a n j a bile su praene poveanom samosvecu, ivahnou i preduzimljivou a s v e to j e bilo p r a e n o a g r e s i v n i m s t a v o v i m a (volja da k o m a n d u j e , da s p r o v e d e o n o to hoe). N a o r o tiv, f a z e n e m u c a n j a b i l e s u p r a e n e s k r u e n o u , p r e z i r a n j e m s a m o g s e b e , p l a e m i sl. P o r e m e a j i u itanju i pisanju zapaeni su i kod i n t e ligentne dece koja imaju tekoe pri identifikaciji pisanih ili p r o i t a n i h s l o v a . K a o i m u c a n j e , i o v a j p o r e m e a j u k a zuje na e m o c i o n a l n u podlogu u vezi sa specifinim okol140

nostima u dejoj okolini. Specifina nesposobnost itanja esto je vezana s tekoama govora i tendencijom obrtanja rei i o b r t a n j a slova, k a k o pri itanju t a k o i pri pisanju (strephosvmbolia). U r a e n e su i m e t o d e za m e r e n j e o v i h n e s p o s o b n o s t i . U r o d e n a g l u v o a za r e i v e o m a j e r e t k a i s a s t o j i se u n e r a z u m e v a n j u s m i s l a r e i k o j e su izgovorene. E v i n g je opisao delimian defekt da se uju g l a s o v i o d o k o 250 v i b r a c i j a u s e k u n d i , t e o v a d e c a s a o b r a a j u sa o k o l i n o m p o m o u z n a k o v a . P o t o j e o v d e re o n a r o c i t o m d e f e k t u s l u h a s a m o za o d r e e n e g l a s o v e , t a k v e o s o b e u s t v a r i n e u j u r e i t e i h i n e r a z u m e j u , za r a z l i k u o d b o l e s n i k a od s e n z o r n e a f a z i j e , k o j i i h u j e a l i n e razume.

f) M a n i p u l i s a n j e d e t e t a s v o j i m

telom

O v e m a n i p u l a c i j e su najee i najbriljivije opisivane, budui da su izvor veoma velike zabrinutosti roditelja i vaspitaa. To su motorne radnje koje dete ponavlja i koje m u priinjavaju zadovoljstvo. O n e m o g u da budu najrazliitije, n e k e su v e o m a este: grienje noktiju i sisanje palca, k r g u t a n j e zubima, ackanje sasuenog sek r e t a iz n o s a i n j e g o v o v a k a n j e , c o k t a n j e j e z i k o m , m i r k a n j e ili k i l j e n j e o i m a , p u c k a n j e p r s t i m a i m n o g e d r u g e , koje su r e e . Olsen j e izvrio klasifikaciju ovih pojava p o d e l o v i m a t e l a , a l i se o n a s v o d i s a m o n a o p i s i v a n j e . R a zumljivo j e da ove r a d n j e i m a j u n e k i znacaj, koji treba d a se i n d i v i d u a l n o r a z j a s n i , a l i s u m n o g e o d n j i h n a s t a l e k a o i m i t a c i j a n e k o g a iz o k o l i n e . S m a t r a s e d a p o j e d i n e od n j i h p r e d s t a v l j a j u z a m e n u za o n a n i j u ( n a p r i m e r , s i s a n j e palca) a da grienje noktiju predstavlja mazohistiki ekvivalenat. Ove pojave mogu da iseznu i spontano. Roditelji i v a s p i t a i p r i d a j u i m esto vei z n a a j n o to
x

zasluuju. S e k s u a l n e m a n i f e s t a c i j e m o g u d a se j a v e v e o m a r a n o . O n e se jo u v e k tradicionalno s m a t r a j u kao z n a k teke degeneracije. T a z a b l u d a dolazi o l u d a to j e zastraujua s e k s u a l n a l i t e r a t u r a jo u v e k delotvorna, a delim i n o i o t u d a to s e k s u a l n e m a n i f e s t a c i j e d e c e p o d s e a j u r o d i t e l j e n a s l i n u p r a k s u iz n j i h o v o g d e t i n j s t v a , k o j u su

141

z a b o r a v i l i i i j e g se s e a n j a k l o n e z b o g s t i d a i n e u g o d n o sti. N a j e i o b l i k j e o n a n i j a . A k o j e u p i t a n j u o n a n i j a , k o n s u l t u j e s e l e k a r , p s i h o l o g ili p s i h i j a t a r ; a k o j e p a k r e 0 s e k s u a l n o j a k t i v n o s t i u k o j o j s u d e l u j e vi.se o s o b a , o n a se s m a t r a k a o d e l i k t . Razvitak seksualnosti ima svoje etape. Po Frojdu seksualni nagon odraslog sadri elemente ranijih etapa, koje su p r e v a z i e n e , z a b o r a v l j e n e , odnosno potisnute, a ije se postojanje da u t v r d i t i p r i l i k o m ispitivanja p o r e meaja seksualnog nagona i seksualnog ivota. S c k s u a l n i n a g o n s a s t a v l j e n j e iz d e l o v a k o j i s a d o c nijim seksualitetom n e m a j u d r u g e veze osim genetike. N a i m e , kod d e t e t a se z a p a a j u sklonosti koje bismo mogli oznaiti p e r v e r z n i m , i to sklonosti najraziiitijih vrsta. D e t e j e k a k o to F r o j d k a e p o l i m o r f n o p e r v e r z n o . U d o c n i j e m r a z v i t k u svi se o v i p a r c i j a l n i s e k s u a l n i e l e menti sjedinjuju na s a m efektor polnog nagona: polni o r g a n . N e k i od o v i h e l e m c n a t a o s t a j u i u o d r a s l o d o b a , ali su r e d u c i r a n i : o r a l n i s e k s u a l i t e t u o b l i k u p o l j u p c a , predigra pred scksualni akt sadri elemente onanije (muiualna onanija). Milovanje i draenje pojedinih delova tela: b r a d a v i c a , v r a t a , p r e d e l a iza u h a itd. p r e d s t a v I j a j u r a n u d e j u p r a k s u , k a d su ti d e l o v i p r e d s t a v l j a l i e r o gene zone, dok nisu potpali pod takozvani primat genilalija, vodeu erogenu zonu, sam polni organ. Ove parcijalne m a n i p u l a c i j e deca izvode vrlo esto uz skandalizov a n j e i u a s a v a n j e o d r a s l i h . O v o su e s t e m a n i p u l a c i j e 1 i z v o d e se n a s o p s t v e n o m t e l u d o k n e p o s t i g n u s t e p e n onanije, k o j a se izvodi n a s a m o m p o l n o m o r g a n u . M e u tim, nita nije r e e da se ove m a n i p u l a c i j e izvode uzaj a m n o . S k a l a d o i v l j a j a d e t e t a k r e e s e od g l e d a n j a i egzibicionizma preko pipkanja, uzajamne onanije, imitacije polnog akta, do nasilja, z a v o e n j a i infantilne prostitucije. Cesli su i h o m o s e k s u a l n i doivljaji. Obicno onaj koji j e s a m z a v e d e n i p o s l u i o k a o p a s i v a n o b j e k t postaje uskoro zavodnik druge dece. Ove homoseksualne pojave e s t e su p o i n t e r n a t i m a i d o m o v i m a , l e t o v a l i t i m a i m e s t i m a g d e d e c a g r u p n o b o r a v e . Z a v o e n j e d e c e od s t r a n e o d r a s l i h lica n l j e r e d a k s l u a j . Z a v o d n i c i m o g u d a b u d u s l u a j n i , p r o l a z n i ili d o m a i : p o s l u g a , n e k a d a n j e g u v e r n a n t e , z a t i m u i t e l j i ili v a s p i t a i . 142

Onanija s a m a po sebi ne predstavlja nita patoloko. R a n a d e j a o n a n i j a j a v l j a se k o d d e c e k o j a p o n e k a d p o k a z u j u v e o m a v e l i k u v e z a n o s t za s v o j e r o d i t e l j e p a d o zvoljavaju sebi l u k s u z zabavnih erotinih igara (Franc Aleksander). Dete moe da bude stimulirano na onaniju u to r a n o d o b a g r e k o m roditelja, koji m u u s m e r a v a j u panju na organe eliminacije m o k r a e i izmeta. Postupak roditelja p r e m a deci u sluaju onanije gotovo je uvek pogrean. Oni zastrauju decu proriui im groznu b u d u nost i kraj u d u e v n i m bolnicama, govore im o suenju kime, p r e t e o d s e c a n j e m polnih o r g a n a . Na taj n a i n d e t e t u se u s a u j e u s v e s t d a j e t e a k g r e n i k i s t v a r a k o d njega oseanje t e k e krivice, ega se v e o m a teko i k a o odraslo moze da oslobodi. T a k v a deca ne smeju da pogled a j u u oi d r u g i m a , h o d a j u p o g n u t e g l a v e , p o l n j u d a s m a t r a j u d a c e o s v e t z n a k a k v i s u oni gre.nici i p o k v a renjaci. Docnije optuuju sebe i svoju nekadanju o n a n i j u za n e u s p e h u k o l i , za n e s i g u r n o s t , za s l a b o p a m e n j e , za i m p o t e n c i j u i f r i g i d n o s t . O v a d r a s t i n o s t k o j o m r o d i t e l j i k a n j a v a j u o v a k v e p r e k r a j e p o t i e e s t o iz n j i h o v o g sopstvenog oseanja krivice. Jedan mladi pacijent, dajui p o d a t k e pri u z i m a n j u istorije bolesti, rekao je d a je n a j s t r a n i j e b a t i n e d o b i o k a d ga j e j e d n o m p r i l i k o m otac zatekao k a k o na terasi onanie. Njegov otac je, bez s u m n j e , tog m o m e n t a kanjavao s a m o g sebe zbog svojih nekadasnjih grehova. Onanija je gotovo uvek praena fantazijama, zamiljanjem skoro halucinacijama o d r e e n i h linosti, d e l o v a njihovog tela, ivom r e p r o d u k c i j o m n e k i h s c e n a k o j e s u b i l e v i e n e ili d o i v l j e n e r a n i j e . Kod homoseksualnih crta mukarci pri onaniji zamiljaju sebe k a o osobe e n s k o g pola nad kojima se vri seksualni akt. Naroito m u n o oseanje krivice zbog seksualne aktivnosti nastaje ako je ta aktivnost sprovodena na incestuoznim objektima: sestra, brat. Zbog tako estokih represija v e o m a esto b u d u i seksualni ivot biva blokiran i zakoen, usled i n t e r i o r i z o v a n j a s t r a h a i strogog s u p e r -ega koji d i k t i r a stidljivo i bojaljivo ponaanje. To m o e d a i d e d o t o g s t e p e n a a se i n a j n a i v n i j i i n t e r e s za s u p r o t n i p o l e l i m i n i e , d a s e i z b e g a v a k o n t a k t k o j i sa s e k s u a l i t e t o m n e m a n i k a k v e veze. Drei u sebi z a k o p a n e elje zbog saznanja da su grene, p o k v a r e n e i nemoralne, takvi 143

mlaii, na primer, s m a t r a j u da e uvrediti devojku ako je samo i pogledaju: j e r j e u njihovoj svesti ena koja se u p u t a u z a b a v e koje m o g u da d o v e d u do polnog a k t a bez dostojanstva, a sam polni a k t s m a t r a j u kao teko poniavanje ene, njeno srozavanje i prljanje. V e o m a esto njihovi sopstveni roditelji g u b e u njihovim oima v r e d n o s t , j e r su i oni prljavi i g a d n i . S j e d n e s t r a n e , o v a k v a sadrina svesti, a s d r u g e , sve jai seksualni i m p u l s koji prati s a z r e v a n j e s t v a r a j u , o d n o s n o z a o t r a vaju ovaj m o r a l n i konflikt, a m o r a l n i porazi (onanija) postaju novi izvor oseanja krivice, gubitka samopotovanja i preziranja samog sebe. P r e m d a je n a p r e t k o m seksualnog vaspitanja omladine neto ublaeno nastajanje ovako deformisanih i nakaznih pojmova i predrasuda 0 s e k s u a l n i m manifestacijama, jo nije ni priblino d o voljno i efikasno. Jo u v e k postoje elementi lanog stida, l i c e m e r n o g p s e u d o m o r a l a , d r u t v e n e osude i slino, to sve p r e d s t a v i j a konicu za n a s t a j a n j e j e d n o g zdravog, nauno osnovanog seksualnog vaspilanja. S druge strane, poloaj ene u d r u t v u , liene svojih ljudskih kvaliteta 1 s v e d e n e n a o b j e k t za u i v a n j e , o d r a a v a s e u s v e s t i ljudi i izaziva p o j a v u o d g o v a r a j u e g miljenja, emocija i p o n a a n j a . O v o t a k o e d c l u j e i n a e n e s t v a r a j u i k o d njili odgovarajue stavove i ponaanja. Takvi stavovi naturaju se deci p o s r e d n o i n e p o s r e d n o jo od ranijeg doba. N e treba zaboraviti da je pored ovog naopakog i nedovoljno zdravog seksualnog vaspitanja veliki broj ovih dejih grehova nastao primerom, posmatranjem, imitacijom i prisustvovanjem takvim pojavama u sredini koja dete okruuje. Davanje lanih odgovora na deja pitanja nee reiti ovaj p r o b l e m . Deca k o n a n o dou do p r a v i h o b a v e t e n j a , i to u g l a v n o m v a n r o d i t e i j s k e k u e . P r i t o m e je p a r a d o k s a l n o da roditelji, koji pokazuju veliku briljivost u vaspitanju svog deteta, njihovom razviu u d r u gim oblastima, ostavljaju problem seksualnog vaspitanja uticaju ulice. Poremeaji u ponaanju koji zahvaiaju celu Unost deteta

P o n e k a d je teko shvatiti da zatvor, povraanje, n o n o m o k r e n j e , t i k o v i i sl. p r e d s t a v l j a j u p o r e m e a j e linosti. T o je tim tee to ove pojave u p o r e e n j u s d r u 144

gim poremeajima u dejem dobu izgledaju bezazlene, a p o g o t o v o t o , i n i se, n i s u p s i h i k o g p o r e k l a . O n i s u najee uzrokovani, odnosno predstavljaju nezdrave emocionalne odgovore najee u obliku straha, besa, ljutnje i l j u b o m o r e . L j u b o m o r a m o e d a se javi d o l a s k o m n o v o g e t e t a n a svet. R e a k c l j a n a to m o e d a b u d e u o b l i k u a g r e s i j e , o t v o r e n o g i s p o l j a v a n j a n a s i l j a ili f i z i c k o g n a p a d a ili, j o e e , u o b l i k u m r n j e i i z j a v a n e k a u m r e . C e s t o se ovo p o t i s n e i z a b o r a v i , aii o s e a n j e k r i vicc deluje dalje, te u odraslo d o b a i izaziva sasvim sup r o t n o p o n a a n j e (tzv. r e a k c i j s k a formacija, R e a k t i o n s b i l dung), u obliku naroite naklonosti, ljubavi i preterane briljivosti o n e k a m a e n o m i m a l t r e t i r a n o m suparniku. Poto se agresija kanjava, ona se sprovodi k r i o m : tipan j e m , u p a n j e m za k o s u , l o m l j e n j e m i g r a a k a , c e p a n j e m odela, u n i t a v a n j e m p r e d m e t a koji p r i p a d a j u s u p a r n i k u i, k u n a n o , o k r i v l j a v a n j e m s u p a r n i k a k o j i j e n e v i n z a p r i i n j e n u t e t u . O v o j e , bez s u m n j e , a k t i v n a r e a k c i j a , ali postoji i pasivna, u obliku povlaenja, z a t v a r a n j a u sebe i predavanja mati kao z a m e n i za izgubljenu Ijubav. Zestoki bes i m r n j a m o g u da se ogledaju u z a m u c k i v a n j u , i u d n o m p r k o s n o m p o n a a n j u i n a t m u r e n o s t i . Deca su vie sklona d a r e a g u j u e k s p l o z i v n o n e g o odrasli. Ovo se vidi u n a p a d t m a besa, z a s t a j a n j u daha, z a c e n j i v a n j u i k o n v u l z i j a m a . O s t r a h u j e ve bilo rei. T r e b a da se doda da j e s t r a h k a r a k t e r i s t i k a loe negovanog deteta. Dobro negovano dete u m e da naui da prepoznaje opasn o s t i k o j e s u r e a l n e i d a i m s e u k l a n j a . S t r a h od u o b r a e n e o p a s n o s t i u s l o v l j e n j e v a s p i t n i m g r e k a m a ili r o d i t e l j skim primerom. Takav strah moe da nae odraza u n o n i m k o m a r i m a , a a k o j e n e u o b l i e n i slobodno flotira, moe da predstavlja m u t n o odraavanje nepovoljnih spoljnih uslova n a deju svest, g d e proizvodi emociju straha bez sadrine. K a o t o se v i d i , p o r e m e a j i u d e j e m d o b u u p r v o vreme predstavljaju ve p o m e n u t u funkcionalnu dezorganizaciju i opteg su k a r a k t e r a . Oni jo n e m a j u s t r u k t u r u . T o k o m v r e m e n a ovi p o r e m e a j i se fiksiraju za j e d a n o r g a n ili f u n k c i j u , s i s t e m o r g a n a ili o b l i k p o n a a n j a i t a d a se n a z i v a j u s t r u k t u r i r a n i m p o r e m e a j i m a . O d d a l j e g r a z 10 Sta iu neuroz 145

v i a o d b r a m b e n i h m e h a n i z a m a z a v i s i d a li e ovi p o r e m e a j i b i t i o t k l o n j e n i ili p o s l u i t i za i z g r a d n j u s a s v i m s p e cifinih oboljenja (Psihoneuroza dejeg doba).

STRUKTURIRANI 1.

POREMECAJI

Histerija

Histerine konverzije kod dece nisu r e t k a pojava. One teku pod slikom kapriciozne razmaenosti praene I k o n v u i z i j a m a , c i j a n o z o m ili b e z n j e , i n t e n z i v n i m v r i t a n j e m i p l a e m bez suza. To su este reakcije dece na n e ispunjenje njihovih elja, u obliku b a c a k a n j a p o tlu, vritanja, lupanja nogama, pri emu takvo dete prua sliku afektivnog suenja svesti. O v a k v e reakcije esto nisu a d e k v a t n e u z r o k u koji ih je izazvao. P o n e k a d su praene oiglednim agresivnim tendencijama. Takvo dete j e u z b u e n o , n e d o z v o l j a v a d a m u s e p r i e , b r a n i se u j e d i m a i p e s n i c a m a . P o n e k a d se s v e z a v r a v a o v a k v o m a f e k t i v n o m d r a m o m , a p o n e k a d dolazi do gubitka svesti s optim karakteristikama kao kod histerinog napada odraslih. O v o su ve manifestacije dece u kolsko doba. U ovim r a n i m manifestacijama veoma veliku ulogu igraju ravi vaspitni postupci od strane roditelja. P r a v e histerine manifestacije koje teku po tipu odraslih nastaju j ppfev od osme godine. Najraniji sluaj koji smo imali Bio j e u d o b a i z m e u 1 0 1 1 g o d i n a . R e j e o d e v o j i c i koja je odgajana pod v e o m a loim okolnostima, r a v i m r porodinim odnosima i s u k o b i m a i z m e u roditelja. O n a se ve t a d a m i n k a l a (na o t v o r e n podsticaj majke), m a z a l a nokte, nosila svilene penjoare i bila suvie rano feminiz i r a n a u u l i n o m s m i s l u te rei. N a p a d i su bili p r a e n i hipnoidnim pojavama, a mogli su se izazvati p u t e m sugestije, odnosno lake hiperventilacije. Devojica je plakala, ali se n i k a d nije m o g l a r a z a b r a t i s a d r i n a s c e n e k o j u j e ona za v r e m e n a p a d a r e p r o d u k o v a l a . P r e m a h e t e r o a n a m n e s t i k i m p o d a c i m a , m o g l o s e n a s l u t i t i , ali n e i d o k a z a t i , d a su n a p a d i n a s t a l i u v e z i s a s c e n o m k o j u j e devojica videla prisustvujui nehotino odnosu svoje

14fi

m a j k e s n e k i m n e p o z n a t i m o v e k o m . P o j a v a da d e t e dramatizuje maie nezgode: posekotinu, pad, neko neznatn o g n o j e n j e , o d l a z a k l e k a r u i t d . v e o m a su e s t e . O n e su praene hipertrofijom, naduvavanjem afekta. Ta t e n j a za d r a m a t i z a c i j o m n e m o r a d a s e o d n o s i s a m o n a nezgode ve i na obicne, s v a k o d n e v n e pojave i zbivanja dete se ponaa k a o da se deava neto izvanredno, d a jui tim zbivanjima senzacionalistiki karakter, a t a k o e d a j u i i s e b i u t o m e n e k u u l o g u . P o n e k a d se i m a u t i s a k d a se d e t e n a taj nain zabavlja. O v a k v o ponaanje d e t e nije s a m o pronalo nego je esto rezultat uticaja n e k e h i s t e r i n e o s o b e iz o k o l i n e , t e p r e d s t a v l j a i m i t a c i j u . K a o i kod odraslog, v e o m a je teko da se proceni g d e ova lana, g l u m l j e n a u z b u e n j a prestaju da b u d u deja zabava, a odakle poinje bolest.

2. P r i s i l n e

neuroze

P r i s i l n e n e u r o z e k o d d e c e s t v a r a j u se p o i s t o m t i p u kao i prisilne n e u r o z e odraslih. Bolje reeno, prisilne n e u r o z e odraslih su p r o d u e t a k prisilnih, jo n e s t r u k t u riranih pojava kod dece. Naime, u anamnezj bolesnika od prisilne n e u r o z e zapaa se n j i h o v a hroninost, pacijenti dolaze lekaru tek kad njihove zatitne m e r e protiv p r i silnih pojava nisu vie dovoljne, j e r se broj s i m p t o m a u m n o a v a . ^ u t i n a prisilne n e u r o z e sastoji se u p r v o b i t n o m p o s t o j a n j u r a d n j e , p o m i s l i , e l j e , k o j a j e v e z a n a sa strlaRoTn. U d o c n i j e m r a ' z v t u prisiThe h e u f o e g t r a h s e r a z d v a j a o d s v o j e s a d r i n e n a t a j n a i n d a se e l j a ili m i s a o p o T i s n e ' T ' z a b o r a v i , a ' t r a h ostaje~ObraHa""XKr tog s t r a h a o s t v a r u j e se na taj nacin sto se~umesto potisn u t e m i s l i ili e l j e s t v a r a r a d n j a k o j a s i m b o l i n o p r e d s t a v l j ' a p o t i s n u t i s a d r a j ili r a d n j a k o j a p r e d s t a v l j a o d b r a n u (opet s i m b o h n u ) od toga da se taj sadraj u svesti aktuelno ponovo javi. O v e o d b r a m b e n e radnje podseaju n a m a g i n e o p e r a e i j e , iji s m i s a o n i j e j a s a n b o l e s n i k u , osea ih k a o s t r a n e , k a o n a m e t n u t e i prisilne i ne zna o d a k l e potiu, ali m o r a d a ih z a v r i . O d a t l e i naziv o v e bolesti: prisilna neuroza. (Vidi: Prisilne neuroze o d r a s lih.) P r i s i l n e n e u r o z e su t e r e n g d e p s i h o a n a l i t i k o 10'

147

t u m a e n j e dolazi do p u n u g izruzaja; o n o j e tu najduslednije i najlogi&nije.

radikalno,

P o r e d ovih p o r e m e a j a , kod dece se rnogu javiti p o r e m e a j i koji p r e d s t a v l j a j u t e l e s n i o d r a z ( v e g e t a t i v n i ) psihikih konflikata. P r i t o m e se organi j a v l j a j u k a o efekt o r bolesti. To su najee: srce, eludac, creva, k r v n i sudovi. J a v l j a j u se p o j a v e palpitaciju, bolova u elucu, poviene peristaltike creva, pojave trbunih kolika, crvenjenja koe, cijanoze, p s e u d o a s t m a t i n i h n a p a d a , te p r e d stavljaju p r a v e o r g a n - n e u r o z e , s h p e kao kod odraslih. U sluaju ovakvih manifestacija, roditelji, publika, pa i sami pacijenti teko m o g u da se uvere da je psihiki poremeaj uzrok dejeg oboljenja.

Poremeaji u d o b a adolescencije

Opte

napomene

N i j e p r e p o r u i j i v o d a se o v a j p e r i o d i z d v o j i k a o d e terminirajui u r a z v i t k u i p o n a s a n j u linosti, zbog toga to postoji k o n t i n u i t e t u r a z v i t k u linosti od rodenja do odraslog, s p r i s n i m odnosima izmeu dejeg iskustva i p r e d k o l s k o g d o b a t a k o d a j e t c k o o d l u i t i d a li s u pojave koje se zapaaju u adolescenciji p r o u z r o k o v a n e s a m o n j o m ili i m a j u s v o j e r a n i j e p o r e k l o . D a b i s m o p r e v l a d a l i o v u t e k o u , m o e m o iz g r u p e a d o l e s c e n t n i h p o r e meaja izdvojiti one u kojima je izraena psihika p a t o logija i m e n t a l n i p o r e m e a j i koji k o m p l i k u j u sliku (duevna oboljenja) i svesti naa zapaanja n a adolescenciju k o j a n i j e k o m p l i k o v a n a o v i m b o l e s t i m a . P i o n i r s k o d e l o o a d o l e s c e n c i j i d a o j e 1904. g o d i n e Stenli Hol (Stanlev Hall), obradivi je bioloki, njene n o r m a l n e i n e n o r m a l n e e m o c i o n a l n e p o j a v e , mjenu p s i h o logiju i p s i h o p a t o l o g i j u . O n j e p r v i o p i s a o e m o c i o n a l n u nestabilnost adolescenta i istovremeno podvukao obogaenje e m o c i o n a l n o g ivota u to doba. O p i s a o je u s t r i n u ovog doba, o'troumno zapaajui da se adolescent t r u d i I da skrije i potisne svoje osvetoljubive fantazije. Njegovo opisivanje mladalakih samoubistava i samoubilakih f a n t a z i j a u k l j u u j e n a j e e s l e d e e m o t i v a c i j e : t u g u za i z g u b l j e n o m l j u b a v i . e l j u z a o s v e t o m r o d i t e l j i m a ili n e k o m e ko im n e o d g o v a r a n a ljubav, r a z o a r a n j e u sebe, J itd. H o l j e iz m n o g o i z v o r a s k u p i o p o d a t k e o o d n o s u i z m e u fizikih p r o m e n a u p u b e r t e t u i njihovog o d r a z a na p s i h u . D o c n i j i r a d o v i L u e l e K o l ( L u e l l a C o l e ) , 1936. g o d i ne, daju v a n r e d a n p r e g l e d o p r o m e n a m a kod adolescenata ( n j i h o v o g t e l a ) i o s t a l i h f i z i k i h p r o m e n a : l u e n j a lezda,
1

14!)

disproporcije u rastenju njihovog teia, itd. tvrdei da je u pubertetu organizam u telesnom i psihikom dezekvilibrijumu. Veina drugih pisaca utvruje emocionalnu n e s t a b i l n o s t k a o k a r a k t e r i s t i k u p u b e r t e t a . A u t o r i se rx>tp u n o slau u t o m e da ova e g z a l t i r a n a e m o c i o n a l n o s t p r o istie u s l e d p o t r e b e p r i l a g o a v a n j a k a k o s a m o m e sebi t a k o i d r u g i m a o k o s e b e . O v a p o t r e b a za p r i l a g o a v a n j e m p r o i s t i e iz o m l a d i n e v i h v l a s t i t i h t e n j i , n a g o n a i e l j a , ali i od o e k i v a n j a i z a h t e v a s r e d i n e u k o j o j i v i . D o n s ( J o n e s ) j e 1938. g o d i n e t v r d i o d a a d o l e s c e n t m o r a d a p o stane sposoban, ujedno s porastom nezavisnosti, da upravlja s v o j i m p o n a a n j e m i d a se o s l o b o d i o d r o d i t e l j s k o g voenja i kontrole, kao i da ostvari zadovoljavajui odnos sa s u p r o t n i m polom, i da, k o n a n o , d o v r i i n t e g r a c i j u sopstvene linosti. Holing Vort (Holling Worth) je govorio da prilagoavanja u adolescenciji u g l a v n o m znae psih o l o k o o t u e n j e od p o r o d i c e , p o j a v u i m p u l s a z a i z b o r p a r t n e r a , p r i p r e m u za h e t e r o s e k s u a l n o s t i h e t e r o s e k s u a l nu organizaciju. Veliki broj a u t o r a slae se_jj_tome_da j e uspeno prilagoavarvje" u pubertetu~6l o g r o m n o g znaaja po linost i n j e n o p o n a s a n j e u o d r a s l o d o b a . S l a g a n j e postoji i u t o m e d a _iskustva d e i e g doba i roditeljski p o s t u p c i m o g u d a p o t p o m o g n u o v o p r i l a g o a v a n j e ili d a ga o m e t u , pa n a taj nain u i n e da p r i l a g o a v a n j e zad o c n i ili d a se u o p t e n e p o l p u n o i z v r l . R o d i t e l j s k i n a p o r i da decu o d r e u zavisnosti, n j i h o v o n a s t a v l j a n j e s t r i k t n e kontrole, njihova zabrinutost da deca ostvare i proire svoje d r u t v e n e o d n o s e v a n p o r o d i c e s v e to dovodi do t e k o a u p r i l a g o a v a n j u . O v e t e k o e i s p o l j a v a j u se u v i d u s u k o b a i z m e u a d o l e s c e n a t a i r o d i t e l j a ili d r u g odraslih autoriteta.

Eksperimcntalni i ^tatistiki

podaci

P s i h o l o k e p r o m e n e u p u b e r t e t u s h v a e n e su k a o p o s l e d i c a e m . o c i o n a l n e n e s t a b i l n o s t i , ali t a n e s t a b i l n o s t nije s a m o o d r a z fiziolokih p r o m e n a u o r g a n i z m u ve ona nosi u s e b i i d r u t v e n e e l e m e n t e . D o d u e , fiziko s a z r e 150

v a n j e u p u b e r t e t u p r a e n o je t e n j a m a za psihikom z r e l o u , p o r a s t o m s e k s u a l n i h p o b u d a , ali j e i p o j a v a novih interesa, novih drutvenih veza i novih prilagoavanja. Eksperimentalna ispitivanja nisu mnogo obimna, ali i z g l e d a d a potvruju navedeno. Stoun i B e r k e r ( S t o n e i B e r k e r ) s u 1937. g o d i n e , z a j e d n o s P r e sijem (Pressev), ispitivali Salivenovim (Sullivan) testom 175 d e v o j i c a k o j e s u v e m e n s t r u i r a l e i 175 d e v o j i c a koje nisu poele da menstruiraju. Obe grupe devojica su t a k o sastavljene da nije bilo veih razlika u socijalno-ekonomskom stanju njihovih porodica. Analiza odgovora p o k a z a l a j e d a s u d e v o j i c e iz p r v e g r u p e (s m e n z e s o m ) davale zrelije odgovore nego one koje jo nisu m e n s t r u i rale, p r e m d a su bile v r n j a k i n j e . Devojice koje su i m a l e m e n z e s b i l e s u v i e z a i n t e r e s o v a n e z a s v o j fiziki i z g l e d , p o k a z i v a l e su vie h e t e r o s e k s u a l n i h i m p u l s a i aktivnosti, sklonosti d n e v n i m sanjarenjima i ispoljavale konflikte u p o r o d i n o m ivotu. S t o u n i B e r k e r su u svojoj studiji ukazali na r e z u l t a t e u g r u p i u kojoj su p r i m e n j i v a l i m o difikovani S a l i v e n o v test, a ti su r e z u l t a t i precizniji i d o bijeni su t e s t i r a n j e m velikog b r o j a devojica. U tenji da i s k l j u e d r u g e f a k t o r e , o n i s u 1 9 3 9 . g o d i n e t e s t i r a l i 564 d e v o j i c e k o j e s u i m a l e m e n z e s i 387 k o j e g a n i s u i m a l e . O n e su bile p o d e l j e n e na m a n j e g r u p e , i to p o starosti ( r a z l i k a od 5 1 5 d a n a ) , a z a t i m i p o s l i n o s t i s o c i j a l n o - e k o n o m s k o g s t a n j a porodice. Oni su pri t o m e ustanovili da d e v o j k e koje su m e n s t r u i r a l e d a j u zrelije odgovore. S o l e n b e r g e r ( S o l l e n b e r g e r ) j e 1940. s t u d i r a o p o l n u z r e l o s t m l a d i a , ali n a m a l o m b r o j u s u b j e k a t a . K r i t e r i j u m j e z a zrelost i nezrelost bila visina sadrine mukih polnih h o r m o n a u m o k r a i . T e s t i r a n i su sa t r i razliita testa, a rezultati su slini r e z u l t a t i m a d o b i j e n i m kod devojica. G e r i s o n i P e t r i d ( G a r r i s o n i P a t r i g e ) su 1939. g o d i n e zakljuili na veem broju studija ponaanja, interesa i a k t i v n o s t i d e c e d a j e r e o s l i n i m p o j a v a m a , k a o to s u tvrdili i ranije navedeni autori. Vajlugbi (WiIloughby) je p r i k u p i o p o d a t k e o seksualnosti u d r u g o j deceniji ivota n a b a z i s t u d i j a d r u g i h a u t o r a . O v e su s t u d i j e , m e u t i m , bile zasnovane na ispitivanju odraslih subjekata tako d a j e v e i d e o m a t e r i j a l a z a v i s i o od p a m e n j a i s e a n j a o d r a s l i h n a n j i h o v a s e k s u a l n a i s k u s t v a iz d e j e g i o m l a 1

151

d i n s k o g d o b a . Velik d e o tih ljudi seao se r a n i h s e k s u a l n i h iskustava, ali najvei broj tih seanja i m a o je k a r a k t e r traumatizirajuih, estokih impresija pre puberteta. P o r e k l o ovih i m p r e s i j a bilo je razliito, s a z n a n j e o seksu d o b i j e n o j e i t a n j e m , p r i a n j e m d r u g o v a v a n k u e ili drugih izvora van porodiee. Stavovi adolescenata p r e m a s e k s u a l n i m p o j a v a m a se razlikuju; n e k i r e a g u j u sa zad o v o l j s t v o m ili s e k s u a l n o m u z b u e n o u , v e i n a s e s t i d i , n e k i m a j e t o o d v r a t n o , k o d n e k i h se j a v l j a n e g a t i v a n s t a v . E r o t i n i s n o v i s u esti k o d d e a k a , r e i k o d d e v o j i c a , a pojave onanije takoe. Podaci o homoseksualnim tenjama ukazuju da ima vie individua koje su t o m e sklone n e g o to i z g l e d a v e r o v a t n o . O v i s u m a r n i p o d a c i u k a z u j u da interesovanje i radoznalost u pogledu seksa poinje u r a n o m d e t i n j s t v u . Za v r e m e d r u g e d e c e n i j e i v o t a lezde i h o r m o n i z n a t n o poveavaju seksualni n a g o n i elje. Inhibitorni uticaji spolja i iznutra m o g u da izazovu: negativan stav, etike sukobe s neurotinim simptomima, mogu adolescenta da gurnu na put produenja masturbac i j e ili h o m o s e k s u a l i t e t a . S t o t ( S t o t t ) j e 1940. g o d i n e o b j a vio z a n i m l j i v e p o d a t k e o t o m e do koje m e r e i n t e g r a c i j a l i n o s t i m o e b i t i p o t p o m a g a n a i 11 s p r e a v a n a od r o d i t e l j a . Stot je naao da ponaamje roditelja, naroito majke, p r e d s t a v l j a n a j z n a a j n i j i f a k t o r za r a z v i t a k l i n o s t i o m l a d i n e koja ivi u g r a d o v i m a , a m n o g o rnanje i m a znaaja za decu koja ive u selima i m a n j i m g r a d o v i m a . K a z n e : g r d n j e , u d a r c i , i b a n j e , z a t v a r a n j e u p o r e e n e sa l j u b a v l j u s u p r o t s t a v l j a j u se toj ljubavi. Deca koja se n e k a n j a v a j u t a k o esto m a n j e s u a f i c i r a n a a k o i b u d u ka-__ njena. Petrid je statistiki sumirao studije o odnosima adolescenata u porodici i doao do zakljuka da prisan i poverljiv odnos s roditeljima, naroito s m a j k o m , znai dobro prilagoavanje u adolescenciji; rdavo prilagoav a n j e j e z n a t n o ee k o d o n i h k o j i n i s u i m a l i h a r m o n i a n i p o v e r l j i v o d n o s s r o d i t e l j i m a . S i r o m a n i (slabi) s u p r u anski odnosi i stroga disciplina uslbvljavaju ravo prila- ! goavanje adolescenata. __\ Bez obzira na ove statistike rezultate i eksperiment a l n a z a p a a n j a (doziranje h o r m o n a ) , ini n a m se da je o v a k o p o s m a t r a n j e stvari neto j e d n o s t r a n o , ve s a m i m t i m to h o e s a m o b i o l o k i d a o b j a s n i p o j a v e u k o j i m a i 152

drutveni faktor igra znaajnu ulogu. Studije ponaanja adolescenata u razliitim porodinim i drutvenim odnosima p o k a z u j u da su znaajni i ovi poslednji faktori. U u s i o v i m a z a p a d n e k u l t u r e d o l a z i d o r a s c e p a i z m e u fiziol o k e i d r u t v e n e l i n o s t i a d o l e s c e n t a : o n j e fizioloki o d r a s t a o , a s o c i j a i n o j e j o d e t e . N j e m u se m n o g o t o t a i d a l j e z a b r a n j u j e n a p r i m e r , s e k s u a l n a a k t i v n o s t (zbog d r u l v e n i h posledica) n j e m u je o n e m o g u e n a i p r i v r e d n a n e z a v i s n o s t (zbog toga to se ona postie dosta kasno), tako da on n e postie ni iskustva niti udovoljava svojim t e n j a m a za nezavisnou. O v a koenja izazivaju kod adolescenata protest protiv autoriteta odraslih u obliku agresivnog s t a v a p r e m a tim spreavajuim faktorima. Uticaji sredine, k a k o je jo u u v o d u reeno, ne deluju s a m o u ovo doba, ve poinju d a deluju od samog roenja, ali u ovo d o b a oni se najjae ispoljavaju. F r o j d o v o s h v a t a n j e p u b e r t e t a bazira se n a dva elem e n t a : n a p s i h o s e k s u a l n o m r a z v i t k u , s j e d n e s t r a n e i, s d r u g e , n a f i k s a c i j i , o d n o s n o o t c e p l j e n j u od t e f i k s a c i j e za jednog od roditelja. Stresovi koji p o g a a j u omladinu, p r e m a ovom s h v a t a n j u , zasnivaju se na t o m e to m l a d o b i e , u s l e d s v o j e p r i v e z a n o s t i za r o d i t e l j e , n e i z v r i u s p e n u orijentaciju p r e m a s u p r o t n o m polu. Zadocnjavanje u p s i h o s e k s u a l n o m r a z v i t k u r e d o v a n je p r a t i l a c ove fiksacije.

Psihika oboljenja i kriminalitet u doba adolescencije

Sa n a g l a a v a n j e m adolescentne nestabilnosti trebalo bi o e k i v a t i d a s e u t o d o b a j a v l j a p o r a s t d u e v n i h o b o l j e n j a i k r i m i n a l i t e t a . A m e r i k e s t a t i s t i k e (1947) n e p o tvruju ove pretpostavke, ve ukazuju da psihike prom e n e esto nastaju posle adolescencije, a kriminalitet poinje p r e adolescencije, jo za v r e m e dejeg perioda. Veina analiza ukazuje n a uticaj okoline deteta na p r e k r aje stvarajui t a k o z v a n u d e l i k v e n t n u zonu (rastureni 153

d o m ) . N a 500 p r e s t u p n i k a u j e d n o m p o p r a v i l i l u ( G l u c k s ) n a e n o j e d a s u n j i h 51 biii u s u k o b u s a s o c i j a l n i m z a k o n i m a u d o b a o d 10 g o d i n a i j o rainije, 137 u d o b a od 14 ili m l a i , 393 od 15 i m l a i . U 500 s l u a j e v a 45 i h j e d o i v e l o p r v o h a p e n j e u d o b a od 10 g o d i n a , 121 o d 12 g o d i n a i r a n i j e , 214 o d 14 g o d i n a i r a n i j e , 297 o d 15 g o d i n a i r a n i j e . K o l e ( C o l e 1936) j e o v e p o d a t k e i s t r a i v a l a n a 1000 s l u a j e v a i n a l a d a s u 3 1 , 6 % n j i h p o s t a l i d e l i k v e n t i k r a t k o v r e m e p r e adolescencije, 8 3 , 7 % pokazivalo je d e l i k v e n t s k e t e n d e n c i j e jo r a n i j e . U k r a t k o , petina njih postala j e d e l i k v e n t n a za v r e m e adolescencije, a etiri p e t i n e p r e . B r o n e r ( B r o n n e r ) j e 1936. g o d i n e i s t a k a o d a s u n a n j e g o v a 153 s t u d i r a n a s l u a j a p r v i d e l i k v e n t n i k o r a c i u i n j e n i : u 48/o p r e d v a n a e s t e g o d i n e s t a r o s t i , a s a m o 2 2 % p o s l e 12 g o d i n a .

Klinikt materijal
N a j v e i d e o statistikih p o d a t a k a z a s n i v a se na klinikim sluajevima i ukazuje da odnos roditelja i dece p r e d s t a v l j a najznaajniji faktor u razviu linosti. Ovaj o d n o s se u s p o s t a v l j a u d e t i n j s t v u i, a k o j e n e p r a v i l a n , pokazuje se kao p r e p r e k a i oteavajui faktor u razviu linosti. Filis B l a n a r (Phyllis B l a n c h a r d ) ukazuje na r a z n e sluajeve, ilustrujui pokuaje reavanja oseajnih konflikata na razliite naine, na p r i m e r u obliku mladalake l i t e r a r n e produkcije. M e u t i m , ova produkcija nije izraz njihovog l i t e r a r n o g t a l e n t a ve pokuaj reavanja konflikata. Primeri: Zaboravljanje Mislila sam d a sam zaboravila Sve bolove iji si ti uzrok, Nadala sam s e d a m o o u da zaboravim, To je j e d i n o Ho bi trebalo. O, ja sam se nadala da sam zaboravila oveka koji mi je slomio srce.
154

Ali jedna pesma koju si ti pevao Razdire moju vrlo podvojenu duhi, Suze ispunjavaju moje oi. Seam se tvog glasa kada si mi je pevao O, ja udim za tobom, moj najdrai, Moj dragi, molim te, vrati se. Bez naslova

Zakopana u poverljivom srcu Nepoznata gorka strepnja. O stvarima koje je ovek morao da uini. V elji da uini suprotno, Griia savesti pretvara se u mrnju. Konano izbija divlji bes. Stvari koje smo morali da jednom utntmo Mi 6emo uvek mrzeti, naravno. O v o su p e s m e j e d n e e s n a e s t o g o d i n j e d e v o j k e posle okonanja j e d n e v a n b r a n e seksualne veze. U prvoj od n j i h i s p o l j a v a se n e u s p e o p o k u a j z a b o r a v l j a n j a , u drugoj gria savesti zbog uinjenog, s p o j a v a m a mrnje. U t r e o j p e s m i , k o j a o v d e n i j e n a v e d e n a , t a se m r n j a u s m e r a v a p r e m a samoj sebi, g d e grenica kanjava s a m u sebe samoubistvom (sreom, samo u literaturi). V e o m a su esti bilo literarni bilo d r u g i p r o d u k t i a d o l e s c e n a t a , koji p r e d s t a v l j a j u izraz n j i h o v o g konfllkta. U k n j i g a m a Uenik G e r b e r je svrio 1 Najamna kuerina, k a o i u m n o g i m d r u g i m a , opisuju se emocionalni k o n f l i k t i a d o l e s c e n a t a , od k o j i h s e n e k i z a v r a v a j u i samoubistvom. 'Zaista, s a m o u b i s t v a lu lovo doba nisu r e t k a . R o m a n t i k a ovog d o b a m o e d a se ispolji u r a z n i m v i d o v i m a , n a p r i m e r : u o b l i k u h e r o j s t v a , ali i u o b l i k u r a z l i i t i h a g r e s i v n i h a t a k a , a t e n t a t a ili d r u g i h d e l a s a v i e romantino-herojskom a m a n j e politickom podiogom. Mogu se tu javiti i reakcije p r o t e s t a u obliku nipodaStavanja autoriteta i ruenja svih tradicija. Prilian broj ovakvih akcija ima strogo individualistiko obeleje graanske omladine. Ova naglaena individualnost, praena neodoi j i v o m p o t r e b o m za i i v l j a v a n j e m , n e p o s t i e t o z a d o v o l j e n j e a k ni o n d a k a d i n a s i l n o u k l o n i s v e p r e p r e k e ,
155

pogazi sve obzire, tradicije i a u t o r i t e t e . Re je o tinejder i m a na Z a p a d u , m o d e r n i m p o j a v a m a iji odjeci i do n a s d o p i r u . O v e p o j a v e s v a k a k o bi z a s l u i v a l e j e d n u s o c i o l o ku studiju, pa ni mi p r e d n j i m a n e m o e m o da zatvorim o oi. Kao to je ranije reeno, adolescentne pojave baziraju se n a fiziolokim p r o m e n a m a u o r g a n i z m u i na sve v e i m i m p u l s i m a z a n e z a v i s n o u i li&nom o d g o v o r n o u . Ovi i m p u l s i s u postojali i u r a n i j e d o b a , u d e t i n j s t v u , ali dobijaju intenzitet u doba adolescencije. Agresija koja narasta jeste reakcija na sredinu koja frustrira ove adol e s c e n t n e elje i impulse. Roditeljsko-deji odnosi, kao z n a a j a n faktor ovoga doba, s a m o su n a s t a v a k odnosa koji su postojali p r e ovog doba. Oni dete p r i p r e m a j u d a u s p e n o ili b e z u s p e n o s a v l a d a o v a j p e r i o d . P o s t o j e d v a gledita koja objanjavaju adolescentne konflikte. J e d n o ih t u m a i k a o s u k o b s d r u t v e n i m a u t o r i t e t i m a (roditelji ili d r u g i o d r a s l i ) . D r u g o g l e d i t e u k a z u j e d a s a m a l i n o s t n o s i u s e b i k o n f l i k t , a p o r o d i n i o d n o s i u t i u a se o n l a k e ili t e e s a v l a d a . E k s p e r i m e n t a l n o - s t a t i s t i k a p o s m a t r a n j a , ini se, p o t v r d u j u p s i h o a n a l i t i k u teoriju. P o toj teoriji, n o r m a i n o raenje i s a z r e v a n j a u p u b e r t e t u vrilo bi u t i c a j n a b o l j u i n t e g r a c i j u l i n o s t i i u s p o s t a v l j a n j e h e t e r o s e k s u a l n i h i m p u l s a , i to s a z r e v a n j e i m a l o bi da s a v l a d a poremeaje razvitka e l e t a . U p r k o s estokoj tenji za n o r m a l n i m r a z v i e m H n o s t i , m o g u n a s t a t i n e e l j e n e posledice u obliku konfhkata. Mogue je da omladinevo o d r i c a n j e i o d b a c i v a n j e i m p u l s a za z r e l i j e z a d o v o l j e n j e (emocionalno) uzrokuje oteenje u plastinom prilago a v a n j u realnosti (delikvencija, n e u r o z a , psihoza, suicid). A j h o r n (Aichorn), 1935. g o d i n e , r a z l i k u j e d v a t i p a p r e s t u p n i t v a : ono koje se razvija d u e v r e m e i ono koje predstavlja nagii proboj kod dotad n e d e l i k v e n t n e osobe. P r v i oblik p r e s t u p n i t v a j e ei, a ovaj d r u g i j e esto reakcija u pubertetu na postojee konflikte u detinjstvu.

Poremeaji k o d

odraslih

Opsesivno-ruminativna opsesivno-kompulzivna
(Prisilne neuroze i

stanja i stanja
jobije)

U m e s t o opisa s i m p t o m a i sistematizacije ovih stanja, izneemo pojave onako kako su ih sami pacijenti n a vodili. 1) S l u a j V . M . 6 3 - g o d i n j e g p e n z i o n e r a fesor): (pro-

Od p r e t r i g o d i n e poeo m e o b u z i m a t i n e k a k a v s t r a h p r e d o d l u k o m . R e c i m o k a d d o e m n e g d e ili i z a e m , p l a i m se, n e m i r a n s a m . V o l i m d a s v e b u d e p a r n o : 2, 4, 6, 8 . . . broj tri n e volim. Toga se b r o j a prosto plaim . . . ne znam zato. S v a k a radnja m o r a da b u d e o d m e r e n a na neki nain, sve m o r a da b u d e u n e k o m broju, prosto neka a r i t m o m a n i j a . U v i a m d a j e to b e s m i s l e n o . K a d to p o k u a m da suzbijem, nastaje strah. M o r a m zbog toga da s e l j u t i m n a s a m o g s e b e . T o j e p o e l o d a se j a v l j a p o o d a v n o , j o od 1938. g o d i n e , a l i s a d a u m n o g o v e o j m e r i . Poele su d a se j a v l j a j u i n e k e reenice, r e c i m o : J e d a n - d v a zaista su p r o p i s n e ploice. Mislim d a j e to zbog toga to su u k u i p o s t a v l j e n e ploice u k u h i n j i i u klozetu. Od tog d o b a m i se to u v r t e l o u g l a v u . . . moda zbog toga to su radnici govorili d o b r o je, propisno je. V o l i m d a s v e o s t a n e o n a k o k a k o j e , d a s e s v e n a isti nain deava, n e volim n i k a k v e p r o m e n e . N e s m e m da u p o t r e b l j a v a m stvari, k n j i g e i d r u g e p r e d m e t e koji su p r i p a d a l i m o m s i n u ( u b i o se). O d t o g a se b r a n i m k o l i k o mogu. Osim toga p e d a n t a n sam. K a d a piem, jedna zapeta mi predstavlja problem, gde da je stavim. Volim sve sam
157

da radim . . . nepoverljiv s a m p r e m a t u e m radu . .. Z e lim da sve b u d e perfektno, k a k o treba. P r e m a p o d a c i m a d o b i j e n i m od n j e g o v e p o r o d i c e pacijent je u poslednje v r e m e postao nepodnoljiv. Vodu s m e da m u d o n e s e s a m o ena. A k o to n e k o d r u g i uini, o n d a se ljuti. A k o n e k o u e p r e njega u sobu, ne s m e da ostavi v r a t a otvorena, v r a t a m o r a j u da se zatvore tako d a o n s a m p r i e , p t v o r i dh, iue i z a t v o r i . K a d s e v r a a iz v a r o i , d o l a z i d o u g l a u l i c e i e k a d o k n e b u d e 10 s a t i , pa tek o n d a ulazi u k u u . K a d s t a v i n a g l a v u eir, o n d a to radi n e k o l i k o p u t a i n e e da k a e zbog ega. K a d a vee k r a v a t u , o t r e s a je od nevidljive p r a i n e . Pri oblaenju u j u t r u izvodi itav ceremonijal; oblaenje traje po d v a s a t a , b e z o b z i r a t o s e u r i , c e r e m o n i j a l m o r a d a se obavi: ustajanje, skidanje koulje po nekoliko puta, p r e bacivanje koulje p r e k o stolice nekoliko puta, pantalone svlai i ponovo navlai, k a o i tregere, m a n u , itd. Pri jelu see h l e b n a sitne kockice, stalno m e a tenu h r a n u , popije gutljaj, p a opet mesa. Solja u kojoj je voda ne s m e n i k a d d a b u d e p o t p u n o p u n a , m o r a d a b u d e uvek ista olja, i s a m o e n a m o e d a m u j e d o d a . N e d o z v o l j a v a da n e k o p i j e v o d u iz n j e g o v o g b o k a l a . P r i i z l a s k u iz s t a n a p o nekoliko puta zakljuava i otkljuava vrata, niko drugi to n e m o e da u r a d i niti on to d o p u t a . P o n e k o l i k o p u t a v r a a s e n a z a d k a d p o e od k u e . P r e p a r g o d i n a b i o j e v e o m a l a k o m n a jelo, ak je iao i po g r o b l j u i ekao da se zavre opela i jeo p o n u d e . O d u v e k je bio p e d a n t a n i s e k a n t a n . U poslednje v r e m e prilino se zaputa, nije se ak ni u m i v a o , ali j e o d u v e k bio prljav, sa p r l j a v i m n o g a m a . S t a l n o r a d i , p i e i p r e v o d i . S v e to ini d a j e on p o s t a o teko podnoljiv ovek. P o r e d toga, m n o g o tvrdii. Stalno ima posla s n e k i m m a j s t o r i m a , veito neto prepravlja, i m a svoje m a j s t o r e . S v e je to i r a n i j e i m a l o k a r a k t e r osobenjatva. N i k a d nije bio d r u t v e n . L a k e moe svet da se p r e o k r e n e n o to bi on i z m e n i o s v o j e n a v i k e . D e c u je voleo, ali niti je to u m e o niti j e h t e o da izrazi. Deo k u e koja je p r i p a d a l a n j e g o v o m b r a t u k u p i o j e n a licitaciji, p o t o b r a t o v l j e v a u d o v i c a n i j e m o g i a d a i s p l a t i taj d e o s v o g p o k o j n o g m u a . J e d a n s i n j e o b o l e o od t u b e r k u l o z e i po p o v r a t k u s leenja izvrio samoubistvo. 158

Dalje pacijent kae: Na p r i m e r , broj j e d a n to je j e d n o dete koje mi je umrlo, broj tri n e znam, ne znam, s t a l n o se p i t a m zato n e m a m e t v o r o d e c e . . . Ali sada ne vredi, zaao sam u godine. Broi s e d a m . . . u oorodinoj grobnici ima ih est koji su s a h r a n j e n i . T r i n a e s t . . . je i n a e n e s r e a n . . . leao j e U p r o s e k t u r i tog d a n a (sin). B r o j 15 n a r o i t o n e p r i j a t a n . . . u v e k s a m 15. j u l a ( d a n i z v r e n j a s a m o u b i s t v a ) iao n a to m e s t o g d e se on ubio. S t a n j e m i se n a r o i t o p o g o r a l o u j u l u . T o j e s t i m u v e z i to u t o m m e s e c u i m a niz d a t u m a koji su m i v e o m a teki .. . Ako neto uinim protiv svog rituala, plaim se d a n e u ni u e m u u s p e t i . . . O d j u t r a d o m r a k a ni o emu ne mislim nego o tim s t v a r i m a . . . To je nepodnoljivo! Brojim korake, a k o i s p a d n e n e p a r a n broj, ja b l a g o v r e m e n o uinim jo jedan sitni korai d a b u d e parno. P r e m a n a k n a d n i m podacima imao je spor oko imovine i osporavao vanost bratovog testamenta. On je ostavio i m o v i n u svojoj eni, oevu i m o v i n u t r e b a l o j e d a o s t a v i s v o j o j p o r o d i c i . . . O d t a d a se s t a l n o p l a i m s l u b e n i h a k a t a , m o l b i itd. k a e p a c i j e n t . 2) S l u a j V i . M l . 6 0 - g o d i n j i p e n z i o n e r ( s u d i j a ) : O s e a m s t r a h , p l a i m se da u u i n i t i n e k u t e t u , uiniti n e k o m e neto n e d o p u t e n o . . . To m e neprestano mori. O d 1956. t o s e n a g l o p o g o r a l o . . . I n a e t r a j e o d a v n o . N a stojirn d a sebi s u g e r i r a m : n i s a m n i k o g d o d i r n u o , n i s a m nita uinio. Stalno p o n a v l j a m : Nisam nita uinio, nisam nita u i n i o . . . nisam se nikom primakao, razlog p r v i ; d r u g i razlog: od s t r a h a ja n e bih ni s m e o n i t a da uinim. K a d m e uhvati strah, i m a m uznemirenje srca. T o je p r i r o d n o kod s t r a h a . Voleo bih da od n e e g ozbiljnog obolim . . . plaim s e da se n e z a r a z i m . . . Bio s a m d o b a r a k . . . D o d a n a s s a m s a u v a o u d b e n i k iz p r v o g r a z r e d a g i m n a z i j e i p i s a n k u iz p r v o g r a z r e d a o s n o v n e kole . . . R e d o v n o s a m p r a o r u k e p r e j e l a . . . plaio s a m s e z a r a z e i d o d i r a . N a p i j a c i n i s a m n i t a k u p o v a o od e n a koje su imale crne m a r a m e n a glavi .. . Kad s a m prijavIjivao porez, govorili su: Ovaj je toliko pedantan, n e m a ta d a d i s k u t u j e m o . e e i m a m z a t v o r . P o p e t n a e s t p u t a u h v a t i m k v a k u d a v i d i m d a li j e z a k l j u a n a , d a s i j a l i c a n i j e o s t a l a n e u g a e n a . . . P o e m od k u e p a s e v r a t i m d a vidim da nisu v r a t a ostala nezakljuana . . . Ne volim da

159

mi i k o d i r a s t v a r i . . . i r a n i j e n i s a m t o d o z v o l j a v a o . R a n i j e s a m v r l o e s t o p r a o r u k e , a s a d a i p o 56 p u t a d n e v n o . N e m o g u d a p i e m iz s t r a h a d a n e t o r u n o n e n a p i e m . J e d a n sat posie zavrenog razgovora pacijent se v r a a u l e k a r s k u s o b u i k a e : R e k a o s a m v a m d a s a m p o l o i o s u d s k o - a d v o k a t s k i i s p i t 5. X I 1 9 2 1 . M e u t i m , t o j e b i l o 22. X I 1 9 2 1 . M o l i m v a s d a t o i s p r a v i t e , d a b i b i l o t a c n o stanje stvari. Plaim se da n e k o g n e d o d i r n e m , a i da m e n e n e k o ne dodirne, jer ja tada mislim da s a m ja njega dodirnuo. B o j i m se d a n e u i n i m n e t o p r o t i v z a k o n a . . . da n e k o g ne dodirnem i da nekog ne udarim. 3) s l u a j D . L j . 3 3 g o d i n e , u i t e l j : J o od m a l e n a s a m se p l a i o d a n e p r o g u t a m z e m lju . . . i k a u s t i n u sodu, k a o i n e k e m a t e r i j e n a p r i m e r boje, n e k e hemikalije. Posle zavretka gimnazije, k a d a s a m s t u p i o u uiteljsku kolu, j a v l j a se nelo d r u g o . D o k sam se pre plaio da n e k e stvari ne nakode meni, sada sam poeo da se bojim da ja ne nakodim nekome. K a d a idem ulicom, plalm se da n e g u r n e m nekog pod neko p r e v o z n o s r e d s t v o , n e s m e m d a n o s i m n e k e a l a t e (no, kosu, srp) kroz gomilu naroda, da ne bih koga povredio. P l a i m se igre, r a z b i j e n o g s t a k l a , d a to n e u n e s e m n a n o g a m a . . . A k o s e n a d r u m u n a l a z i m r t v a z m i j a ili j e , d u g o v r e m e n a n e s m e m tuda d a prolazim, ak ni o n d a kada su ve odstranjeni. Ako k o m a d hleba p a d n e na patos, p l a i m se da se neto n e zalepi i da to n e k o n e u z m e ; s v e s e p l a i m za d r u g o g a . P l a i m s e o d n e i s t o e , a n e s m e m da p e r e m r u k e jer u s a p u n u ima sode. Plaim se da ivim u g r a d u , j e r t a m o i m a vie s v e t a pa i vie prilika za s t r a h . N a p i e m p i s m o i s t a v i m u k o v e r a t i n e koliko p u t a p r o v e r a v a m da nisam neto drugo stavio unutra. Kada presvlaim pidamu, mnogo puta proverav a m da nisam ostavio neto i jo mnoge t a k v e stalne radnje koje mi oduzimaju vreme, pa stalno kasnim. P r e s a m stalno izgovarao rei: Bog da prosti! I z j u t r a k a d ustanem, stalno izgovaram te r e i . . . Ne mogu da r u a m s d r u g i m b o l e s n i c i m a d a n e b i h n e k o m e n a k o d i o ili n e k o g a u v r e d i o . P l a i m se k a d p r o d e n e k a e n a d a j e n e u d a r i m u t r b u h . . . I m a jo m n o g o d r u g i h s t v a r i . . . K a d a bi o v e k z a p i s i v a o , n a p i s a o b i s t r a n i c e i s t r a n i c e . P o d 160

v l a i m , n e p l a i m se za s e b e v e za d r u g e l j u d e , p a m o j ivot nije slobodan, n e s p o k o j a n je, oajan. G u b i m volju za r a d . Z i v i m k a o d i v l j a k u u m i . . . B o l e s t m e t e r a du sam van drutva. Slabo odlazim na uiteljske konferencije. Dobio s a m p o h v a l u da s a m d o b a r k a o u i t e l j , taan i p e d a n t a n n a poslu, ali d a mi j e n e g a t i v n a s t r a n a to se povlaim . . . Niko n e zna da se zbog bolesti povlaim. 4) S l u a j star: P o d a c i od p o r o d i c e : Veoma k o r e k t a n p r e m a p e r s o n a l u . P e d a n t a n do krajnosti, u poslu m o r a biti sve pod konac. Mnogo tedi. N a r a d n o m m e s t u se n e r v i r a k a d n i j e s v e u r e d u . G l e d a svako z r n o p r a i n e na s v a k o m m e s t u . Ziveo j e s a m dok se nije oenio, s a m je istio stan, n i k a d nije bio d r u t v e n . Ne podnosi da m u se neko m e a u njegov rad, nita nije smelo da poremeti njegov ustaljeni red. S t u p a n j e u brak teko je p o d n e o , ena m u j e s m e t a l a . Plaio se bolesti, stalno se p r a o i brisao aikoholom. P e r e r u k e posle svakog posla, pati od z a t v o r a g o d i n a m a . K a d a se d e t e rodilo, p o eo je d a se plai da e se d e t e t u n e t o desiti. Pacijent je inae svestan, kao i p r e t h o d n a tri sluaja, a p s u r d n o s t i i neloginosti svojih p o s t u p a k a . U n a v e d e n a etiri sluaja re je o pojavi prisilnih radnji, prisilnih misli i fobija. To su p o j a v e koje izgledaju u d n e . P o d j e d n a k o s u u d n e za l e k a r a k a o i z a p a c i j e n t a . Pacijenti se s v i m raspoloivim s r e d s t v i m a b o r e protiv ovih pojava, u v i a j u njihovu neloginost i nametljivost, a l i n e m o g u o d n j i h d a se o d b r a n e . K a d s u u p i t a n j u prisilne r a d n j e , pacijenti m o g u da za izvesno k r a t k o v r e m e s a v l a d a j u s v o j e p r i s i l n e i m p u l s e , a l i ih t a d a o b u z i m a strah, nespokojstvo i nemir. Prisilne r a d n j e i prisilne misli o d a v n o su zapaene. P a c i j e n t i o n j i m a n e r a d o g o v o r e i, k o l i k o m o g u , s k r i v a j u i h od s v o j e o k o l i n e u s t r a h u d a e i h s m a t r a t i d u e v n o bolesnim. L e k a r u gotovo redovno dolaze kao hronificiran i , k a d s u p r i s i l n e p o j a v e s t a r e v e p r e k o 10 g o d i n a , i t o zbog toga to ove prisilne pojave n e s a m o d a n e iezavaju n e g o se i proiruju, z a h v a t a j u sve vie i vie objek a t a . T a k o u p o e t k u b o l e s n i k i m a f o b i j e od r e l a t i v n o malog broja p r e d m c t a , ima relativno mali broj prisilnih A . S. p r o f e s o r u p e n z i j i , 66 g o d i n a

misli, ali se i t e r a d n j e i misli t o k o m v r e m e n a u v e a v a j u . T i m e j e u k a z a n o na jo j e d n u k a r a k t e r i s t i k u ovih pojava: da one v r e m e n o m bujaju kao korov, d o k bolesnika ne d o v e d u u t o s t a n j e d a s v e v i e s u a v a s v o j s a o b r a a j sa spoljnim s v e t o m i s p r e d m e t i m a oko s e b e , d o v o d e ga do j e d n e k o m p l e t n e izolacije, p r a v e m u niz tekoa u o b a v l j a n j u d u n o s t i , t e g a n a k r a j u ini n e s p o s o b n i m za s v a k u delatnost, kretanje i saobraaj. U pogledu prisilnih misli, kako je reeno, pacijent n e m o e d a ih s e o s l o b o d i i e s t o p o d v l a i d a on n i j e kriv to ima t a k v e misli. J o ee ih se plai. Cest j e sluaj d a r o d i t e l j i (ee m a j k e ) d o l a z e p r e p l a e n o l e k a r u a l e i s e k a k o se n e m o g u o s l o b o d i t i m i s l i d a e o t r i m p r e d m e t o m ozlediti svoje dete. J e d n a ena koja radi u I n s t i t u t u za e k s p e r i m e n t i s a n j e s a i v o t i n j a m a , k a d r t v u je ivotinju, mora d a ponavlja: Ja neu zaklati svoju Cicu ( u n u k u ) . Osobina prisilnih misli je d a su o n e n e p r i j a t n e p o p a c i j e n t a , d a ga u z n e m i r a v a j u i dovode do s t r a h a . A k o su prisilne misli z a m a s k i r a n e u n e k i neviniji obfik, o n d a p a c i j e n t n e n a s l u u j e u z r o k p r i s i l n e m i s l i , jer je njihov pravi uzrok zamaskiran nekom simbolikom koja p a c i j e n t u nije jasna, niti se logikim p u t e m do u z r o k a m o e doi. Fobije su t a k o e sline prisilnom p o n a a n j u : ovek j e obuzet strahom, p r e m d a svesno uvia da opasnost n e postoji. O v e p o j a v e su o d a v n o p o z n a t e , i u v e k s u p r e d s t a v l j a l e z a g o n e t k u za l e k a r e . D a n a s m o e m o d a z a h v a l i m o F r o j d u za n j i h o v o t u m a e n j e . Z b o g t o g a e m o u s l e d e em poglavlju izneti Frojdovo t u m a e n j e , u neto proirenijem obliku.

Animizam, magija i svcmo misli

Da bismo shvatili m e h a n i z a m nastajanja prisilnih n e u r o z a i fobija, m o r a m o uiniti digresiju izletom u izvesne oblike miljenja i s h v a t a n j a koji postoje kod p r i mitivnih n a r o d a i dece. O v a k v a s h v a t a n j a i n a i n miljenja p o s t o j e i kod bolesnika od ovih oblika neuroze, te j e 162

z a r a z u m e v a n j e s i m p t o m a o v e b o l e s t i p o t r e b n o d a uinim o o v u d i g r e s i j u . P o r e d t o g a , p o t r e b n o j e d a se u p o z n a m o s a s i s t e m o m totema i tabua, p o j a v a k o j e t a k o e p o s t o j e kod primitivaca a podseaju na simptome kod ovih bolesti. D a bi p r o n i k n u o u esto v e o m a z a m r e n e m e h a n i z m e nastajanja simptoma ovih oboljenja, Frojd se upustio u istraivanje psihikih elemenata, obiaja i verovanja p r i m i t i v n i h n a r o d a i p r i t o m e ispoljio veliku erudiciju. P r e m d a su d a n a s n e k a od n j e g o v i h t v r e n j a o p o v r g n u t a istraivanjem antropologa, njegovo objanjenje prisilnih n e u r o z a , prisilnih r a d n j i i fobija d o s a d a je n a j p o t p u n i j e . Mi to t u m a c e n j e m o e m o p o n e g d e kritikovati zbog njeg o v e j e d n o s t r a n o s t i , ali m e h a n i z m e n a s t a j a n j a o v i h n e u r o t i n i h pojava koji su v e o m a slini n e m o e m o odbaciti. O n o t o se iz n j e g o v o g r a d a , o b j a v l j e n o g 1913. godine, odnosi na postanak religije, m o r a l a i k a z n e n o g sistema takoe je podlono kritici, ponegde i u visokoj meri. U izlaganju ovog m a t e r i j a l a d r a e m o se F r o j d o v o g izlaganja, u s k r a e n o m i neto i z m e n j e n o m i prilagoenom obliku. Tajlor (Tylor) je d a o opis u d n o v a t o g s h v a t a n j a p r i rode i sveta koje postoji kod p r i m i t i v n i h n a r o d a . Ovi ljudi n a s e l j a v a j u svet ivim biima koja su i m p o volji ( d o b r a ) i k o j a i m n i s u p o v o l j i (zla) i p r i d a j u i m u t t c a j i m o n a d p r i r o d n i m z b i v a n j i m a . I z v e s t a n d e o o v e filozofije n i j e n a m m n o g o u d a n , j e r n i s m o m n o g o u d a l j e n i od n j e g a (uroci, s u g r e b i , itd.), p r e m d a j e p o s t o j a n j e d u h o v a v e o m a o g r a n i e n o u p o z n a v a n j e m fizikih sila kao u z r o k a z b i v a n j a u p r i r o d i . T e sile n e m a j u , k a o d u h o v i , lini k a r a k t e r , j e r se daju uoiti rezultati njihovog dejstva. P r i m i t i v n i v e r u j u u duu u ovejem telu. Ljudi imaju duu koja n a p u t a telo i moe da p r e e u dr uge ljude. O v e d u e su nosioci d u e v n i h o s o b i n a i do izvesne m e r e su n e z a v i s n e od tela. V e i n a a u t o r a v e r u j e d a su ove d u e u z r o k a n i m i s t i k o g s h v a t a n j a s v e t a . AH n a p i t a n j e k a k o j e d o l o d o o v a k v o g d u a l i s t i k o g u e n j a , ovi a u t o r i n e m o g u da odgovore. Oni su mislili da su ljudi do toga doli p o s m a t r a n j e m f e n o m e n a s n a i s m r t i , te s u u t e n j i d a ta d v a f e n o m e n a o b j a s n e d o l i d o d u a l i s t i k o g uenja o dui i telu. Objanjavajui ovaj problem Vunt ( W u n d t ) p r e t p o s t a v l j a d a j e za p r i m i t i v c a n j e g o v a b e ii* 163

s m r t n o s t s a m a po sebi r a z u m l j i v a , a z a t i m a k o p r i mitivac reaguje na spoljni svet s t v a r a n j e m (oivotvoren j e m ) ivih b i a u t p r e d m e t i m a d a i t o i m a s v o j u z r o k . Taj uzrok V u n t nalazi u svim v r e m e n i m a kod svih n a r o da, te pretpostavlja da je a n i m i z a m psiholoki izraz oveje prirode, koji j e n e d o s t u p a n p r o u a v a n j u . Hjum ( H u m e ) k a e da j e opta t e n j a o v e k a d a na sva bia i s t v a r i p r e n o s i s v o j e o s o b i n e , d a ih s h v a t a o n a k v i m k a k a v j e on. A n i m i z a m je n a i n miljenja, on n e objanjava p o j e d i n a n e pojave ve p r e d s t a v l j a pogled na svet. o v e anstvo je u svom razvitku imalo tri takva sistema: animistiki, religiozni i nauni. P r i t o m e je a n i m i z a m dosad bio najpotpuniji, on j e j e d n a psiholoka teorija, i n a m a ostaje da se u v e r i m o koliko je od te teorije ostalo do danas u raznim oblicima: praznovericama, verovanjima ili f i l o z o f i j a m a . O n z a d i r e u s v a t r i s i s t e m a ; o n j o n i j e r e l i g i j a , a l i s a d r i e l e m e n t e iz k o j i h j e r e l i g i j a d o c n i j e s a g r a e n a . O n n i j e n a u k a , ali z a d i r e u f i l o z o f i j u (svi d u a l i s t i k i p r a v c i u filozofiji). P s i h o a n a l i z a i m a za a n i m i z a m svoje tumaenje. Frojd ne veruje da primitivni narodi imaju spekulativnih potreba da objanjavaju svet i da s t v a r a j u filozofske sisteme, ve m u se ini da j e t u d r u g i m o m e n a t p o s r e d i : p r a k t i n a . p o t r e b a cja s e s v e t o . m o v l a d a , d a se n j i m e koristi. Z b o g toga nije n i m a l o u d n o to sa p o e t k o m a n i m i z m a ide u v e k z a j e d n o i tenja d a se ljudima, ivotinjama i stvarima odnosno njihovim duhovima zagospodari. S a n i m i z m o m ide uvek zajedno i magija, koja je strategija animizma. Magija i arobn j a t v o d v a su e l e m e n t a , o d k o j i h j e j e d a n m l a i , a d r u g i s t a r i j i . a r o b n j a t v o j e v e t i n a d a se u t i e n a d u h o v e i d a se oni p o t i n e naoj volji. Magija se slui t e h n i k o m koja se n e odnosi s a m o n a duhove, o n a i m a za cilj da p r i r o d u potini o v e k u , d a o v e k a zatili od o p a s nosti, d a m u d a m o n a d n e p r i j a t e l j e m , itd. S r e d s t v o k o j i m se ona slui jeste, k a k o k a e Tejlor: m i s t a k i n g an i d e a l c o n n e c t i o n for a r e a l one t j . z a m e n a d e j s t v a n a pojave na idealnom polju u m e s t o na realnom. Na p r i m e r u d v e m a g i j s k e o p e r a c i j e ovo e biti i l u s t r a t i v n i j e . Na primer, da bismo nakodili neprijatelju, nainimo njeg o v u s l i k u ( n i j e v a n o d a li o n a lii n a n j e g a , t o a k m o e b i t i i s i m b o l ) , ili b i l o k a k a v o b j e k t p r o i z v e d e m o iz n e p r i -

164

jatelja, odnosno njegovu predstavu i tada, to god da u i n i m o n a toj slici ili o b j e k t u , t o e s e d e s i t i n e p r i j a t e l j u . O n e d e l o v e k o j e n a s l i c i ili s i m b o l u o t e t i m o , ti e s e delovi razboleti. Ova p r i v a t n a r a z r a u n a v a n j a m o g u da b u d u prikljuena kao pomo bogovima protiv demona. U s t a r o m E g i p t u b o r b u protiv Apepija, vode d e m o n a , vodi bog Ra, a s v e t e n i k m u u t o m e p o m a e na taj nain to naini s l i k u A p e p i j a , k o j u iskalja, izgazi n o g a m a i k o nano spaljuje. N e p r e g l e d a n je broj magijskih operacija. O n e p o s t o j e k o d p r i m i t i v n i h n a r o d a u v e k , a s a u v a l e su s e u m i t o l o g i j i ili o b i a j i m a i k o d r a z v i j e n i h n a r o d a . T o s u r a d n j e k o j e se o d n o s e n a k i u i p l o d n o s t z e m l j e . K i a se m a g i j s k i i z a z i v a i m i t a c i j o m , l j u d i s e i g r a j u k i s e , p r o l i v a j u v o d u ili v r s e r a z l i c i t e o b i a j e s i m i t a c i j o m kie: d o d o l e . U o v i m o p e r a c i j a m a p a d a u oi s l i n o s t m a g i j s k e radnje s oekivanim i eljenim efektom: ako elimo da kia p a d a , o n d a to i m i t i r a m o . D o c n i j e i d e m o i molimo b o g a za k i u b o a n s k o b i e k o j e i m a m o n a d p r i r o d n i m z b i v a n j i m a . O v a k v a m a g i j a z o v e se imitativna. U drugoj vrsti magije n e m a slinosti, tu postoji d r u g a t a k t i k a . D a b i s m o n e k i m l i c e m o v i a d a l i , t r e b a od n j e g a u z e t i k o s u , n o k t e , d e l o v e o d e l a , s a z n a t i n j e g o v o i m e (nae narodne pripovetke); ako se toga dokopamo, onda njime i o v l a d a m o . O n o to s t i m s t v a r i m a u r a d i m o t o e s e d e s i t i i n j i h o v o m v l a s n i k u . D o z n a t i i m e o t i n o g lica z n a c i ovladati njime, pa je i m e v e o m a vaan e l e m e n a t u tabuu. Kanibalizam primitivnih naroda ima magijskih primesa: d e l o v i t e l a s a d r e n a r o i t e o s o b i n e , p a se z a t o j e d u . G r a vidna ena ne jede m e s o plaljivih ivotinja da d e t e ne bi b i l o p l a s l j i v o . N e p r e g l e d n a j e m a s a o v a k v i h p r i m e r a . O v a v r s t a m a g i j e z o v e s e kontagiozna. Prva, imitativna, operie i dejstvuje slikama i slikama seanja, a druga r e a l n i m p r e d m e t i m a . D a k l e u p r v o m s l u a j u p u t e m slinosti, a u d r u g o m p u t e m k o n t a k t a oba n a i n a su bitni e l e m e n t i m a g i j e . Ako se ova d v a e l e m e n t a r a z m o t r e , zapaa se da oni n i s u n i t a d r u g o do p r i n c i p i asocijativnih veza u n a e m n e r v n o m s i s t e m u : realni objekt: asocijacija (slika s e a n j a ) . T a j a s o c i j a t i v n i p r i n c i p o b j a n j a v a s v e m a g i j s k e o p e r a c i j e , t e o z n a a v a m a g i j u k a o s i s t e m asocijacije ideja. T o z n a i d a u m a g i j i u z i m a m o i p r e t p o stavljamo da odnosi koji vladaju u asocijacijama naih

165

i d e j a v l a d a j u i u s v e t u (u p r i r o d i , m e u p r e d m e t i m a ) . Na t a j nain j e o v e k p o t p a o p o d i l u z i j u d a e , u s m e r a vajui svoje misli u i z v e s n o m pr.avcu, m i s l i m a delovati n a s t v a r i i p o j a v e o k o s e b e . ( F r a z e r : T h e Golden Bough-the magic. art.) F r o j d u s e u p r v i m a h e i n i u d n o t o j e o v o F r e z e r o v o m i l j e n j e o s p o r a v a n o , a l i k a e da se posle m a l o r a z m i l j a n j a doe do toga d a ova asocijativna teorija m a g i j e objanjava puteve, a n e n j e n u sutinu tj. n e vodi r a c u n a o o n o m n a j v a n i j e m m o m e n t u koji d e j stvuje da ovek prirodne zakone zameni psihikim fenom e n i m a , o d n o s n o psiholokim p o j a v a m a . T o je, po Frojdu, j e d a n d i n a m i a n m o m e n a t . t e su F r e z e r o v i k r i t i c a r i n a j bolji n a i n i p u t d a se d o e d o t o g d i n a m i k o g m o m e n t a . M o t i v i k o j i t e r a j u I j u d e n a m a g i j s k e r a d n j e to s u n j i h o v e zelje. P r i m i t i v a n ovek ima veliko poverenje u m o svojTTT'zelja, s v e t o o n m a g i j s k i i z v o d i t o t r e b a d a se d e s i , z a t o t o o n t o t a k o eli. T a k o j e u p o e t k u u p r a v o oveija elja najnaglaenija u m a g i j s k o m p o s t u p k u . U slinim u s l o v i m a nalazi se i dete, recimo pri igranju. Dcja igra esto znai zadovoljenje elje p u t e m senzorine t e h n i k e . Deja igra d e t e t u , i i m i t a t i v n a m a g i j a p r i m i t i v c u , d o v o l j n e s u , j e r j e to i z r a z v r e d n o s t i n j i h o v e elje. N a i m e , k a d a j e o v e k o d s v o j i h c u l n i h u t i s a k a s t v o r i o n c t o t o Iii n a m i s a o , o n j e t o j a k o c e n i o : on j e p r i d a v a o s u v i e z n a a j a s v o j o j e l j i , volji k o j a j e iz t e e l j e p r o i s t e k l a i p u t u k o j i j e o n z a m i s l i o za o s t v a r e n j e t e e l j e . V r e m e n o m se p s i h i k i e l e m c n a t (elja) u m a g i j i pomerio na s a m u aktivnost ceremonijal i to zbog toga t p se s l i n o s t m a g i j s k e r a d n j e p o k l a p a , i m i t i r a e l j u . N a t o m n i v o u t o j e d o s t a t e k o d a s e p r a t i . D o c n i j e , k a d se j a v l j a j u e l e m e n t i s u m n j e , v e j e l a k e . T a d a se dolazi d o s a z n a n j a d a c e r c m o n i j a l n e v r e d i n i t a a k o iza n j e g a n e s t o j i v e r o v a n j e : M y w o r d s fly u p m y t h o u g t s r e m a i n b e l o w w o r d s w i t h o u t t h o u g t s n e v e r t o h a e w e n go ( M o j c r e i bi g o r e , al m i s a o d o l e k r e e r e i b e z m i s l i d o n e b a s t i i n e e . ) g o v o r i K l a u d i j e u Hamlctu molci s e b o g u . Na bazi analize volje i elje u magiji, zakljuujemo da j e dolo do proirenja ovih pojava n a sve psihicke funkcije, do p r e c e n j i v a n j a s o p s t v e n i h psihikih zbivanja, d a j e d o l o d o t a k v o g s t a v a p r e m a s v e t u u k o m e se d a l a 166

prednost miljenju nad odnosima u realnom svetu. Realnost se z a n e m a r u j e j i m a m a n j e znaaja nego nae p r e d s t a v e o s t v a r i m a i p o j a v a m a , o n o to m i z a m i s l i m o to e s e t a k o i u r e a l n o s t i o d i g r a t i . T a k o j e ovek, r a z v i j a j u i svoje p s i h i k e funkcije, p o d l e g a o iluziji o njihovoj moi n a d svetom. O n je, postigavi j e d a n kvalitet funkcije. sebe tako smestio u svetu da odnos realnih zakona zanemari. Stvari bivaju mnogo nevanije nego nae predstavo o n j i m a , to jest, n a e elje, slike seanja, misli u p r a v l j a j u s t v a r i m a i z b i v a n j i m a . A p o t o mi.ljenje n e m a g r a n i c a u v r e m e n u i p r o s t o r u , t o p o v o l j i m o e m o d a se n j i m e z a b a v l j a m o . T a k o se m a g i n i uticaj telepatski prenosi na stvari, pa tako i spoljni svet postaje ogledalo unutarnjeg sveta. O b a p r i n c i p a asocijacija po slinosti (slika, slika seanja) i d o d i r u sjedinjuju se na j e d n o m viem nivou u d o d i r u p r e d m e t a , tj. spajaju se p r e d m e t i njegova slika s e a n j a . D o d i r i v a n j e m p r e d m e t a p o s t i e se a s o c i j a c i j a u d i r e k t n o m smislu, p u t e m slika seanja nastaje asocijacija u p r e n o s n o m s m i s l u . U p r v o m s l u a j u d o d i r koji j e r e a l a n izaziva sliku seanja, u d r u g o m je s t v a r apstraktnija: s l i k a s e a n j a i z a z i v a d r u g u s l i k u s e a n j a . Re j e t a k v o orude koje objedinjava i jedan i drugi princip. Poto je re stenografisana misao, mi m o e m o da p u t e m misli d e Iujemo n a p o j a v e oko nas, te olazimo d o a n i m i s t i k o g p r i n c i p a svcmoi misli. P o j a m s v e m o e m i s l i F r o j d j e d o b i o od j e d n o g b o l e s n i k a koji s e u t o k u l e e n j a alin n a u d n e p o j a v e da se s v e d e a v a t o e l i m , o d n o s n o t o n e e l i m . T o j e p a c i j e n t a ispunjavalo oseanjem tajanstvenosti, koje se m n o g o plaio. U toku leenja n j e m u je postalo jasno k a k o je do toga dolazilo. O v a k a v n a i n mi.ljenja j a v l j a se u v e k k o d p r i s i l n e n e u r o z e , ali i kod d r u g i h n e u r o z a , t e s e s a m o po tom simptomu ne sme postaviti dijagnoza prisilne n e u r o z e . K o d p r i s i l n e n e u r o z e n i j e realitet doivljevog, n e g o j e miaoni deo m e r o a v a n z a n a s t a j a n j e s i m p t o m a . N e u r o t i c a r ivi u n a r o i t o m s v e t u , u s v e t u u k o m e p o s t o j i *neurotina istina, to jest, s a m o ono to on uz p r a t n j u efekta i n t e n z i v n o misli to je za njega m e r o d a v n o a d a li s e t o p o k l a p a s a s p o l j n o m r e a l n o u , t o s e n j e g a n e tie, to on z a n e m a r u j e . O s e a n j e k r i v i c e od k o g a p a t e 167

_. T-

mnogj n e u r o t i a r i mi r d a v o r a z u m e m o a k o h p e m o da ga poveemo s njugovim r d a v i m delima; prisilni neurotiar na p r i m e r , i m a oseanje k r i v i c e da je masovni ubica, m a d a se n a j k o r e k t n i j e i n a j l j u b a z n i j e o p h o d i j o od s v o g d e t i n j s t v a ali s e n j e g o v o o s e a n j e k r i v i c e n a l a z i u n j e govim eljama, koje su n i e m u n e p o z n a t e , izvan svesti i potisnute. Putem identirikacije, super-ega socijalnog s t r a h a , m o r a l a on j e p o t i s n u o te elje, ali o n e p o s t o j e i teko optereuju njegov afektivni ivot. A ta je to d r u g o n e g o o n o to s m o u a n i m i z m u u p o z n a l i : v e r o v a n j e d a j e on r e a l n o u i n i o o n o to j e eleo. A k o g a leimo p a t e n e s v e s n e elje p r i v e d e m o svesti, on p o n e d a se plai, j e r jo v e r u j e da r a v e elje znae i r a v a dela. P r v o b i t n e prisilne r a d n j e su magine p r i r o d e , a a k o nisu m a g i n e o n d a su p r o t i v m a g i n e , slue za o d b r a n u , i njima neuroza i poinje. Kad god je Frojd prodirao u tajnu prisilne radnje, uvek j e na n j e n o m d n u doao do s m r t i k a o s a d r i n e . D a li s u p r v c z a t i t n e m e r e ile p o p r i n c i p u k o n t r a s t a ili s l i n o s t i t e k o j e r e i , a l i u n e u r o z i se t e m e r e p o m e r a j u u s m i s l u n e k e b e z n a a j n e radnje. Zatitne m e r e protiv prisilno neurotinih tegoba moda poinju kao magine o d b r a n e protiv ravih elja i misli. A l i o se v r a t i m o n a r a z v o j o v e i j e g g l e d a n j a n a s v e t , u o i e m o d a a n i m i s t i k a faza p r e t h o d i religioznoj i d a se ova opet odvaja od n a u n e . Ovaj princip svemoi misli m o e m o bez m n o g o tekoa slediti. U a n i m i s t i k o m p e r i o d u ovek j e s e b i p r i p i s a o s v u m o , u r e l i g i o z n o m j e p r e p u s t i o t u m o b o g u , ali j e se n i j e o z b i l j n o o d r e k a o , i zadrao je pravo da raznim svojim ponaanjem utie na d e j s t v o b o g o v a . U n a u n o m p e r i o d u n e m a m e s l a za s v e m o m i s l i , o v e k se u p o z n a j e s a s o b o m . Ne uzimajui u obzir Frojdovo objanjenje narcizma u r a z v o j u Hbida j e r n a m a to o v d e nije p o t r e b n o ukazai'nio da on svemo misli dovodi u vezu s narcizm o m , d a to p r e c e n j i v a n j e m o i svoje p s i h i k e a k t i v n o s t i p r e d s t a v l j a o b l i k n a r c i z m a k o d p r i m i t i v a c a . R e k l o bi s e : m i l j e n j e p r i m i t i v a c a poiva n a v e r i u s v e m o m i s l i i nepokulebljivom pouzdanju u njihovu mo a odbacuje sva i s k u s t v a k o j a bi m o g l a d a g a p o u e . K o d n e u r o t i a r a p o stoji z n a t a n deo uvog p r i m i t i v n o g ostatka. S a m o u j e d n o j 168

oblasti n a s e k u l t u r e zaostao je umetnosti. Tu ovek podlegavi neku vrstu zadovoljenja, a ova nikoj iluziji, izaziva e f e k t i v n o o realnom doivljaju.

d e o s v e m o i niisli u svojim eljama, sprovodi igia, zahvaljujui unietd e j s t v o k a o d a se r a d i

To se moe ilustrovati j e d n i m F r o j d o v i m p r i m e r o m p n s i l n e neuroze. Re je u j e d n o j bolesnici od prisilne n e u r o / . e , kuju j e i m a l a p o j a v e k o j e l i e n a T a b u M u o r i N j e n a n e u r o z a u s m e r e n a j e p r e m a m u u i k r e e se k a n c s v e s n i m e l j a m a za n j e g o v o m s m r u . A l i , u s i m p l o m i ma njene neuroze fobijama n e m a smrti uopte, njen m u j e p o t p u n o i s k l j u e n i u o p t e nije p r e d m e t ni n j e n e svesne brige ni njenog s t r a h o v a n j a . Sadrina njenih fobija sasvim j e d r u g a . J e d n o g d a n a ona 5uje k a k o njen m u n a r e d u j e d a s e n j e g o v brija o d n e s e u n e k u r a d n j u d a s e naotri. T e r a n a n e k i m n e m i r o i n , p a c i j e n t k i n j a odlazi do te r a d n j e i p r i p o v r a t k u z a h t e v a d a s e t a j b r i j a u k l o n i iz k u e z a u v e k , j e r u loj u l i e i , p o r e d o t r a k e r a d n j e , i m a jedno p o g r e b n o preduzee, a no je n e k i m udorn povezan s n j e n i m s t r a h o m od s m r t i . O v o j e s i s t o m a t i z o v a n a m o livacija z a b r a n e p r i s u s t v a noa. M o e m o da buclemo s i g u r n i d a bi p a c i j e n t k i n j a i b e z o t k r i a p o s t o j a n j a o n e radnje s p o g r e b n o m s p r e m o m n a r e d i l a d a se no ukloni. D o v o l j n o bi b i l o a j e n a p u t u d o r a d n j e s r e l a j e d n a m r t v a k a kula, j e d n u osobu u alobnoj odei i j e d n u enu koja nosi p o g r e b n i v e n a c . M r e a uslova d o v o l j n o je iroka d a bi s e d o l o d o i s t o g , z a v i s i l o j e od n j e d a H e t u mreu zatvorili i povezati. O v e uslove ona je povezala, d o k bi p r e m a d r u g i m a , v e r o v a t n o , b i l a r a v n o d u n a . P r a v i u z r o k z a b r a n e F r o j d je sa l a k o o m p o g o d i o : n j e n o opiranje protiv primamljive predstave kako njen mu sa t a k o n a u t r e n i m b r i j a e m p r e s e c a s e b i v r a t . U o v o m p r i m e r u vidi se k a k o p u t i s n u t e p r e d s t a v e d e j s t v u j u tek o n d a k a d n a s t a n e p o v e z a n o s t s p o l j n i h o k o l n o s t i k o j e ih a k t i v i r a j u i p r i v o d e s v e s t i . R e a k c i j a n a o v o p r o b i j a n j e iz d u b i n e k a p o v r i n i j e s t r a h , f o b i j a od n o a . U l e e n j u ovih siuajeva p o g r e n u j e o b r a a l i p a n j u na pojedinosti. P r i v i d n a p o v e z a n o s t i z a v i s n o s t s i m p t o r n a m o e samo p r i v i d n u da izgleda k o n s e k v e n t n a , otrije z a p a a n j e moe s a m o da n a m otkrije izvesna mesta. Pojedinosti o v a k v i h fobija s a m o s k r i v a j u njihovu p r a v u motivaciju. 169

Iza t i h i p o j e d i n o s t i s k r i v a j u se d e t e r m i n a n t e k o j e s a s i m p t o m i m a n e m a j u v e z e . N a p r i m e r , s t r a h od h o d a n j a i m a n e s v e s n e u z r o k e koji sa s a m i m h o d a n j e m n e m a j u n i k a k v e veze.

Totem i tabu
U svom radu o totemu i tabu zabranama, odnosno s i s t e m i m a , o b j a v l j e n o m t a k o e 1913. g o d i n e , F r o j d n a bazi dotad poznatog m a t e r i j a l a zasniva svoje t u m a e n j e prisilno n e u r o t i n i h p o j a v a i fobija, iznosei k o n c e p c i j u d a se e l e m e n t i t a b u - z a b r a n a , u z a o s t a l o m o b l i k u n a l a ze k o d n e i i r o t i a r a k o j i b o l u j u od p r i s i l n e n e u r o z e i fobija. Mi e m o o v a n j e g o v a v e o m a i n t e r e s a n t n a t u m a e n j a i z neti t a k o e u s k r a e n o m i m o d i f i k o v a n o m obliku, zauzimajui tu i tamo rezervisan stav p r e m a Frojdovim uoptavanjima i jednostranostima. Uostalom, i sam Frojd u k a z u j e na l i t e r a t u r u k o j o m se sluio u svom radu, pa kae: Samostalnost a u t o r a moe da se ogleda samo u izboru l i t e r a t u r e i miljenjima. N a m a se p a k ini da j e Frojd uzeo s a m o izvesne injenice u obzir, a da je p r o uavanje primitivnih plemena otada uznapredovalo i a je obogaeno novim injenicama, koje delimino opovrgavaju Frojdove zakljuke. U svetlu psihologije osnovne postavke o ambivalenciji oveka, posebno neurotiara, z n a t n o su d o p r i n e l e r a z u m e v a n j u pojava kod ove vrste bolesnika. Moda pojave kod primitivnih p l e m e n a i pojave kod prisilno n e u r o t i n i h i fobinih nisu iste niti podleu istom t e o r e t s k o m o b j a n j e n j u (regresija n a sasvim p r i m i t i v a n s t e p e n l j u d s k o g r a z v i a ) , ali m e h a n i z m i o kojima F r o j d govori tako su uoljivi da je teko verovati da u n j i m a n e m a vie od obinc analogije.

Strah

od

incesta

U analizi obiaja i m o r a l n i h z a b r a n a kod primitivnih p l e m e n a F r o j d j e u o i o s t r a h od i n c e s t a . O n j e t e p o d a t k e k o r i s t i o za p o t v r d u s v o j e t e o r i j e o E d i p o v o m k o m p l e k s u . Ve j e r a n i j e bilo rei o e d i p o v s k o j situaciji i n a g o v e t e n i 170

su e l e m e n t i n j e n o g nastajanja, p n s m a t i a n i vie d r u t v e n o nego bioloki. F r o j d kae d a je s t r a h od incesta opti kod p r i m i t i v n i h a u s t r a l i j s k i h p l e m e n a i iznosi p r e t p o s t a v k u d a je taj s t r a h opti u ljudskoj istoriji, a d a d a n a s postoji kod neurotiara. K o d p r i m i t i v n i h australijskih p l e m e n a p r i v r e d n i ivot svodi se n a lov i p r i k u p l j a n j e plodova. Njihov m o r a l ukljuuje, m e u t i m , najotriji strah od incesta. Ta plem e n a ive u s i s t e m u t o t e m a , koji im slui u m e s t o religije. T o t e m p r e d s t a v l j a i v o t i n j a ili n c t o d r u g o ( b i l j k a , v o d a ) , i taj je t o t e m z a j e d n i k i j e d n o m e k l a n u . T o t e m je z a s t i t nik, i pripadnici toga klana ne smeju da ubiju t o t e m s k u ivotinju, a ta obaveza obuhvata sve pripadnike. T o t e m s k a p r i p a d n o s t n a s l e d u j e s e p o o e v o j ili m a j i n o j l i n i j i . N a s l e i v a n j e po m a j i n o j liniji je s t a r i j e . P r i p a d n o s t t o temskom klanu je osnova svih socijalnih obaveza u Australiji. O s n o v n i z a k o n sastoji se u t o m e da se t o t e m s k a ivotinja ne s m e ubiti, a pripadnici istog t o t e m a ne smeju m e u s o b n o seksuatno da opte. Ova poslednja z a b r a n a i z g l e d a n a m u d n a , s o b z i r o m n a n i z a k m o r a l u na.em s m i s l u r e c i . S t o s e t i e e g z o g a m i j e k o j a iz o v o g n a s t a j e , autori se u t o m e n e slau. P r o b l e m egzogamije s a g l e d a v a n j e sa vis> r a z n i h a s p e k a t a , i z m e u k o j i h t r e b a n a p o m e n u t i Engelsovo tumaenje. T o l e m je n a s l e d a n i n e m e n j a se s t u p a n j e m u b r a k . N a p r i m o r , a k o m u p r i p a d a t o t e m u K e n g u r u h , a ena t o t e m u E m u o n d a su s v a d e c a , i m u k a i e n s k a , p r i p a d n i c i t o t e m a E m u . P o s l e d i c e k o j e iz t o g a n a s t a j u s a s t o j e se u tome da su z a b r a n j e n e seksualne veze izmedu m a j k e i sinova i b r a e i sestara, a ocu je ostavljena sloboda p r e m a k e r k a m a . K a k o je do ovog dolo teko je rei, ali t r e b a n a p o m e n u t i d a i m a p o v r e m e n i h o r g i j a k a d n e m a z a b r a n a . Z a r a z l i k u od c i v i l i z o v a n i h o g r a n i e n j a , o g r a d a m e u i n d i v i d u a m a n e postoji, postoji o g r a d a izmeu individue i grupe. Na ove pojave utiu i drugi momenti, k o j i su za n a u t.emu m a l o z n a a j n i . O g r a n i e n j a su s t r o g a , i za i n c e s t p r e d s t o i i s m r t n a k a z n a za o b a u e s n i k a . D e a k n e s m e da se vidi sa s e s t r o m , n e s m e da ide kod m a j k e posle p u b e r t e t a ; a k o vidi t r a g o v e stopa na zemlji m o r a da bei i da se u k l a n j a , ne s m e da izgovori n j e n o 171

i m e , ak n i o n o i m e k o j e s a d r i d e o s e s t r i n o g i m e n a ; a k o govori o njoj, onda je opisno pokazuje. U razliitim kraj e v i m a razliiti su propisi; n e g d e s m e j u da g o v o r e m e u sobno na nekoliko k o r a k a udaljenosti. N a ostrvu Fidi p r o p i s je n a r o i t o strog, i lo n e s a m o p r e m a r o d e n o j ve i p r e m a g r u p n o j sestri. Z a b r a n e s u razliite, ali u v e k stroge. Frojd navodi m n o g o p r i m e r a sa ostrva Melanezije i Polinezije. Obliei propisa i z a b r a n a zavise od s t e p e n a razvitka. T a k o na p r i m e r , u Istonoj Africi V a k a m b a d e v o j k a m o r a od p u b e r t e t a do u d a j e d a se s k r i v a od oea. Propisi su tim stroiji to je p l e m e p r i m i t i v n i j e . N a j r a z l i i t i j i m o r a l n i p r o p i s i su u s m e r e n i n a i z b e g a v a n j e k o n t a k t a . N a p r i m e r , o n i n a k o j e s e ti p r o p i s i o d n o s e m o r a j u d a se s t i d e , p r e r u a v a j u , d a r a z g o v a r a j u posredstvom t r e e osobe, d a se s k r i v a j u , itd. T i h p r o p i s a i m a v e o m a m n o g o , a l i o n i za n a s n e m a j u n a r o i t o g z n a a j a . O v o n i j e F r o j d o v p r o n a l a z a k , p o s t o i d r u g i n a v o d e d a s u s v i ti o b i aji izvor m o r a l n i h z a b r a n a i kazni i da su u s m e r e n i n a i z b e g a v a n j e incesta. M e d u t i m , Frojd je t v r d i o d a je ovaj k o d e k s u vezi s i n f a n t i l n i m i v o t o m n e u r o t i a r a , pa k a e : P r v i izbor o b j e k t a kod d e t e t a j e i n c e s t u o z a n m a j k a , s e s t r a , t o se z a b o r a v i . K o d n e u r o t i a r a t o o s t a j e u o b l i k u jednog dela psihikog infantilizma i on j e uvek sklon da m u se v r a t i (fiksacija libida za objekt). P o F r o j d u , e d i p o v s k a s i t u a c i j a se p o n a v l j a s a d o s a d n o m p r a v i l n o u . Ranije je u kritici ovog Frojdovog uenja n a p o m e n u t o o drutveno-porodinim uslovima edipovske situacije.

Tabu

i oseajna

ambivalencija

\
T a b u postoji kod svih naroda, a kod p r i m i t i v n i h se r a s p a d a na d v a dela: svet i neist opasan, z a b r a n j e n . M o g l i b i s m o g a n a z v a t i ;sveti s t r a h . T a b u - z a b r a n e nisu isto to i religiozne i m o r a l n e zabrane. O n e n i s u z a b r a n e od b o g a , v e s a m e od s e b e , o n e n i s u m o ralni propisi, j e r u njima n e m a sistema, n e m a formulac i j e . O n e s u za n a s n e o b j a n j i v e , a l i s u za p r i m i t i v c a s a m e po s e b i r a z u m l j i v e . S i s t e m t a b u a j e s t a r i j i o d b o g o v a i d e m o n a . I m a razliitih vrsta t a b u a , ali t a b u u v e k ima ovaj emotivni duplicitet: svet i neist. T a b u ima tajanH2

s t v e n u s n a g u , k o j a m o e d a s e p r e n e s e p r e k o v r a a iii poglavice. P o r e d loga, on i m a mo da zatiti znaajne linosti, z a t i m s l a b e linosti (ene i decu) protiv monog d e j s t v a p o g l a v i c a i v r a e v a . D a l j e on p r e d s t a v l j a zatitu od d o d i r a o p a s n o s t i ( l e e v a ) , i z v e s n i h j e l a , z a t i t u od v a n i h s t v a r i ( r o e n j a , s e k s u a l n o s t ) i, k o n a n o , to j e z a t i t a od d e m o n a , a d o c n i j e i b o g o v a . P o v r e d a t a b u a povlai a u t o m a l s k i kaznu. U d o c n i j e m r a z v o j u kazna se pomera prema demonima, zatim kaznu preuzima drutvo i, k o n a n o , k a z n e n i s i s t e m . Z a n i m l j i v o j e d a l i c e k o j e j e p r e k r i l o t a b u s a m o p o s t a j e t a b u , pa m o r a da p r o d e kroz c e r e m o n i j a l i e n j a . T a b u j e a r o b n a s n a g a k o j a se p r e nosi n a p r e d m e t e i l j u d e , k o j i , k a o d a s u e l e k t r i c i t e t o m n a p u n j e n i , postaju nosioci s t r a n e s n a g e . P o s r e d n i c i slabe dejstvo tabua. Poglavice i vraevi su u p r v o m redu sami tabu. Zatim ima povremenih i stalnih tabua: puerperijum, r a t n i c i p o p o v r a t k u iz r a t a , l o v , itd. O v a j s i s t e m z a b r a n a j e p o n e k a d v r l o k o m p l i k o v a n . Z a b r a n e se n a j e e o d n o s e n a u i v a n j e n e e g , k r e t a n j e n e g d e , iii s e p o m e r a j u p r e m a neem gde vie ne m o e m o da p r a t i m o genezu, o d n o s n o to p o m e r u n j e . T o j e p o z n a t o p r i p a d n i c i m a . Onaj koji t a b u i n e h o t i c e p r e k r i , t e , r e c i m o , j e d e o d n e p o z n a te ivotinje, biva duboko deprimiran, eka s m r t i zaista realno umire. P o n e k a d se t a b u p r e t v a r a u c e r e m o n i j a l , a l i s e s v i ti p r o p i s i u k r a j n j o j i i n i j i o d n o s e n a zabranu dodira. Ko prekri zabranu postaje nosilac uasne s n a g e t a b u a . O v a p r e l a z n o s t j e v e o m a u d n a . Z a n a s to ima znaaja zbog toga to tabu primitivnih Polineana nije d a l e k o od nas. To se vidi, r e c i m o , u prisilnoj neurozi, pa i na m o r a l n i sistem i m a s r o d n o s t i s t a b u o m p r i m i tivaca. V u n t tvrdi da n e m a naroda, biio kog k u l t u r n o g stepena, koji u sebi n e m a s i s t e m z a b r a n a . On je ispitivao Australiju, a Frezer je te pojave sistematizovao. Vunt kae da se tabu ivotinja odnosi na ubistvo i upotrebu u b i j e n i h ivotinja. T a b u ljudi j e d r u g o g k a r a k t e r a i on u v e k stoji u vezi s r o e n j e m , d e c o m , e n a m a , m e n z e s o m i, n a r o i t o , sa s m r u . T a j t a b u o v e k a p r e n o s i se n a s t v a r i , o r u j e i i m e . T a b u b i l j a k a ili n e e g a d r u g o g u vezi j e s t a b u o m k o j i s e ili p r e n o s i ili n a n a m a n e p o z n a t n a i n stoji u v c z i s a s t r a n o m m o i i o p a s n o u . U s v a t r i n a v c d e n a p r i m e r a t a b u a k o r e n lei u s t r a h u o d d e j s t v a d e m o n -

173

s k i h sila. S o c i o l o k o o b j a n j e n j e d a s e p r i v i l e g i s a n i p o stavljaju kao tabu ima svoje dublje k o r e n e ne samo socioloke p r e m d a se t a b u vezuje za poglavice, sve t e n i k e i sl. T a b u p o s t e p e n o p o s t a j e m o r a i i z a k o n , a t o t e m religija. V u n t je mislio d a je t a b u izraz v e r o v a n j a u d e m o n s k e s i l e . F r o j d se, m e u t i m , o v o m e a p s o l u t n o p r o t i v i , p a k a e : Ni s t r a h n i d e m o n i n i s u p o s l e d n j i o s t a t a k u a n a l i z i t a b u a . D r u k i j e bi b i l o k a d b i d e m o n i u o p t e postojaii, ali m i z n a m o d a su oni, k a o i bogovi, p r o i z v o d oveije psihe, oni su od n e e g a i zbog n e e g a stvoreni. V r a t i m o se o n o m e neist i svet. K o o psihoanalizi i n e s v e s n i m e l e m e n t i m a n e t o zna taj e se dosetiti da m u ove p o j a v e n i s u n e p o z n a t e . Osobe koje su o v a k v e t a b u - z a b r a n e u svojoj n e u r o z i stvorile s a m e za sebe vrlo se rigorozno o p h o d e p r e m a njima, u p r a v o k a o primitivci. Da ih ne z o v e m o p r i s i l n i m n e u r o t i a r i m a , zvali b i s m o ih t a b u - b o l e s n i c i m a . P s i h o a n a l i z a o n j i m a d o s t a zna, ali slinost prisilne neuroze s t a b u o m moe da b u d e samo spoljna, pa se to m o r a proveriti. P r v a i najupadljivija srodnost prisilne neuroze s tabuom je u tome to je zabrana n e m o t i v i s a n a i po svom p o r e k l u n e p o z n a t a . O n a j e nastala, i m o r a zbog n e m i n o v n o g s t r a h a da se potuje i ne sme da se kri. Spoljna pretnja je nepotrebna, jer postoji u n u t a r n j a pretnja, koja dovodi do s t r a n e anksiozn o s t i a k o se z a b r a n a p r e k r i . O n o to ovi bolesnici kau j e s t e d a o s e a j u n e o d r e e n u s l u t n j u d a e na.koditi n e k o m iz s v o j e o k o l i n e . K a k o , t o o n i n e z n a j u , a l i s e koreni mogu nai u njihovim odbrambenim reakcijama. Glavna zabrana kod prisilne neuroze je zabrana dodira t o j o j j e j e z g r o . t r a h od d o d i r a ( d e l i r e d e t o u c h e r ) odnosi se n e s a m o na d i r e k t a n dodir ve i n a sve mogue posredne nacine. Deo zabrane je j e d n i m delom odmah r a z u m l j i v (po n a m e n i ) , a d r u g i d e o n a m j e s m e a n i u d a n . Mi g a z o v e m o c e r e m o n i j a l o m , a taj se c e r e m o n i j a l s v e l i k o m r a z n o l i k o u p r e n o s i s o b j e k t a n a objekt, inei ih n e m o g u i m . Ta n e m o g u n o s t k o n a n o z a h v a t a s v e vie o b j e k a t a i tei d a se p r o i r i n a ceo svet. Bolesnici se p o n a a j u k a o d a s u n e m o g u i l j u d i i p r e d m e t i p o stali nosioci n j i m a n e p o z n a t e opasnosti. Mi z n a m o da kod tabua onaj ko doe u dodir i s a m postaje tabu. D v a prim e r a j e d a n p r i m i t i v a n , a d r u g i civilizovan bolje 174

e ovo objasniti. P o g l a v i c a M a o r i p l e m e n a n e e d u v a t i u vatru, j e r e njegov posveeni d u h predati svoju snagu v a t r i , v a t r a l o n c u koji stoji na n j o j , l o n a c j e l u koji se u n j e m u k u v a , jelo osobi koja ga j e d e . O s o b a koja je jela od t e h r a n e m o r a d a u m r e , j e r j u j e p o s r e d n o z a r a z i o sveti i opasni d u h poglavice. Drugi p r i m e r odnosi se n a p a c i j e n t k i n j u koja z a h t e v a da se j e d a n p r e d m e t koji je njen m u k u p i o i d o n e o u k u c u o d m a h udalji, j e r e joj i n a e s o b a u k o j o j s t a n u j e p o s t a t i n e m o g u a . O n a j e u l a d a j e p r e d m e t k u p l j e n u t r g o v i n i k o j a se n a l a z i u H i r e n g a s e . Ali H i r je i m e n j e n e prijateljice koja ivi u j e d n o m u d a l j e n o m g r a d u , k o j u o n a p o z n a j e iz s v o j e mladosti po njenom devojakom prezimenu. Ova prijateljica j o j j e d a n a s n e m o g u a i t a b u , a s a d a o v a j u B e u kupljeni p r e d m e t takoe je tabu kao i sama prijateljica 8 k o j o m o n a n e e d a d o e u d o d i r . P r i m e r iz n a e p r a k s e j e d n o g s t a r o g s u d i j e koji n e s m e d a d o d i r n e r a d i j a t o r z b o g s t r a h a d a e p u t e m cevi neto n j e m u n e p o z n a t o a o p a s n o p r e n e t i n a d r u g e b o l e s n i k e koji r a d i j a t o r e d o d i r u j u , te e tim p u t e m bitl izloeni opasnosti t a k o e i l u s t r u j e o v u zaraznost. Prisilno neurotine zabrane skuavaju ivot sve vie, j e d a n d e o z a b r a n a m o e biti o t k l o n j e n izvoenjem izvesnih prisilnih radnji koje otklanjaju strah. P r i s i l n a n e u r o z a se s tabtiom slae po: 1) n e m o t i v i s a n o s t i z a b r a n e , 2) u v r e n j u z a b r a n e , 3Ypo stvaranju ceremonijalnih

radnji.

Klinika istorija i psihiki m e h a n i z a m j e d n e t a k v e n e u r o z e sa s t r a h o m od d o d i r a n a m a je p o z n a t (Frojd). Kod ovog sluaja postojalo je u detinjstvu j e d n o veliko z a d o v o l j s t v o pri d o d i r u , n a koji j e dola z a b r a n a spolja. Ovo zadovoljstvo se javljalo, nasuprot spoljnoj zabrani dodirivanja. Z a b r a n a j e primljena jer s u je izrekle osobe koje d e t e voli (roditelji), i ona se pokazala j a o m n e g o i m p u l s i z a d o v o l j s t v o . Ali zbog p r i m i t i v n e p s i h i k e k o n stitucije, zabrani nije uspelo da impuls uniti, uspeh zab r a n e j e b i o s a m o u p o t i s k i v a n j u . I z a b r a n a i i m p u l s su oStali o u v a n i - i m p u l s z b o g t o g a t o j e s a m o p o t i s n u t , a z a b r a n a z a t o to bi n j e n i m u k l a n j a n j e m i m p u l s p o n o v o izronio u svest. N a taj nain s t v o r e n a je psihika fiksac i j a , k o j a s e s a s t o j i iz t r a j n o g k o n f l i k t a i z m e d u z a b r a n c 17. )
r

i l m p u l s a . Iz o v o g d a l j e n a s t a j e s v e o s t a l o . G l a v n a k a r a k t e r i s t i k a o v e p s i h o l o k e p o j a v u s a s t o j i se u n j e n o j a m b i v a l e n c i j i u o d n o s u n a o b j e k t ili r a d n j u : o s o b a i e l i d a se radnja ponovo izvri i plai se p r e k r a j a z a b r a n e . O v a s u p r o t n o s t ne s m e da d o d e do spoja i m o r a se lokalizovati u psihikom ivotu, tako da se izbegne pojava oba ova e l e m e n t a na istom nivou (na p r i m e r u svesti). U opisanom sluuju naglaeno je da je z a b r a n a u detiujstvu bila m e r u d a v n a . O v a z a b r a n a m o e d a se p o j a v i u svesti, ali se pomera, jer je motiv, razlog zbog koga je zabrana nastala, potisnut, a potiskivanje ide sa neseanjem. U t o m e se i s a s t o j i m e h a n i z a m p r i s i l n e n e u r o z e : i m p u l s ili n a g o n s k i motiv u n e s v e s n o m delu psihe je nepoznat, i n i k a k o se i n t u l e k t u a l n o n e m o e r a z l o i t i ili s a z n a t i . K a d a t a j p o t i s n u t i ili u k l j e t e n i i m p u l s h o e d a s e p r o b i j e , o n d a s i l e p o t i s k i v a n j a p r u a j u s u r o g a t e za z a b r a n j e n i i m p u l s , a l i se sad z a b i a n a p r e n o s i i n a te s u r o g a t e , i to l a k o ide u beskraj. Svakom npvom prodiranju impulsa suprotstavl j a se n o v a z a b r a n a . O v o r v a n j e s u p r o t n i h s i l a t r a i o d u ka. P r i s i l n e r a d n j e tu p r e d s t a v l j a j u k o m p r o m i s . koji znai dve stvari istovremeno: kajanje i oseanje krivice, a znai i s u r o g a t n u r a d n j u kuja zabranjem' n a g o n p r i v r e m e n o smiruje. V r a t i m o se opet na l a b u primitivaca. P r e svega, n e i n a sinisla da p i t a m o p r i m i l i v c a o m o t i v u z a b r a n e i t u b u a . O n to n e zna. T a b u p r i m i t i v a c a je p r a s t a r a z a b r a n a , kuja se o d n o s i i a n a o n e r a d n j e p r e m a k o j i m a su l j u d i i m a l i v r l o n m o g o s k l o n o s t i . Z a b r a n e s u se p r e n o s i l e s g e neracije na generaciju. S i g u r n o je da kod primitivaca postoji s k r i v e n a ulja da ini o n o to j e z a b r a n j e n o . D r u g i m r e e i m a - n j e g o v j e s t a v a m b i v a l e n t a n . O n bi t o e l e o , ali g a u p r a v o z a b r a n a p l a s i , o n se b a z b o g t u g a i p l a i t o b i e l e o , a l i j e s t r a h j a i od e l j e . Z e l j a m o r a d a o s t a n e n e s v e s n a i i m o n a p o n e da se p r o b i j a ka svesti, s t r a h se pojaava. Najstarija i najvanija t a b u - z a b r a n a je: ne ubiti t o t e m s k u ivottnju i ne stupiti u s e k s u a l n e odnose s l a n o v i m a t o t e m a . F r o j d p r e t p o s t a v l j a da su to s v o j e v r e m e n o m o r a l i biti najjai izvori z a d o v o l j s t v a . To n a m u o d n o s u na t o l e m i z a m n i j e p o z n a t o , ali n a m j e p o z nato u odnosu na prisilne neuroze. Prouavajui tabu, gotuvo uvek nailazimo na jezgro koje glasi: z a b r a n j e n o ju d a se ini o n o za t a u n e s v e s n o m d e l u p o s t o j i j a k a

176

sklonost da se ini. Videli s m o d a onaj ko ini z a b r a n j e n o postaje i s a m t a b u . S v e to u k a z u j e da j e l a b u sve ono to moe da u z d r m a oveiju ambivalenciju p u t e m dovodenja i iskuenja. ovek koji j e prekrio tabu postaje sam tabu, i Lo z a t o l o n a v o d i n a i s k u e n j e o s t a t e ; o n b u d i z a v i s t , o n je zaista zarazan, O s i m toga, j e d a n ovek moe p o v r e m e n o da b u d e t a b u k a d se nalazi na t a k v o m poloaju da u o s l a l i m a b u d i a m b i v a i e n t n i kont'likt. K r a l j , poglavica, budi zavist zbog svojih p r a v a ; i d r u g i bi m o d a eleo da b u d e to isto. M r t v a c , n o v o r o e n e , e n a izazivaju zbog svoje naroite bespomonosti, devojiea u p u b e r t e t u zbog n o v o g z a d o v o l j s t v a koje o b e a v a zbog toga su s v e o v e o s o b e i o v a s t a n j a t a b u , d a b i se i s k u e n j e s m a njilo. T a b u p o g l a v i c e j e s u v i e v e l i k z a p o d a n i k a , a l i se izmeu njih postavlja p o s r e d n i k koji u b l a a v a dejstvo tabua. Sociolokim jezikom reeno p r e s t u p tabu-zabrana p r e d s t a v l j a socijalnu opasnost, koju celo d r u t v o usuduje, p r e m d a ono celo d r u t v o n e oteuje. Ova socijalna opasnost zaista p o s t a j e r a z u m l j i v a ako svesne z a k o n s k e p r o p i s e z a m e n i m o n e s v e s n i m e l j a m a . A k o oni to n e bi k a z n i l i , u b r z o bi i m p o s t a l o j a s n o d a i o n i e l e d a u r a d e i s t o t o i p r e k r i l a c . D o d i r k o d t a b u a irna s l i a n z n a a j k a o k o d delire d e t o u c h e r , ali j e o n d r u k i j i nego kod n e u r o z a , j e r d o d i r je u o p t e p r v a akcija svakog k o n t a k t a sa s v e t o m ; s v a k i d o d i r je p o k u a j da o v l a d a m o ili s e p o s l u i m o o b j e k t i m a . V e s m o g o v o r i l i o z a r a z n o j s n a z i k o j a se_ p r e n o s i . O v o p r e n o e n j e k o d p r i s i l n e n e u r o ze, u s l e d s t a l n o g p r o b i j a n j a u k l j e t e n o g n a g o n a a s o c i j a tivnim p u t e m , p o m e r a se na sve nove objekte. T a k o i kod t a b u a a r o b n a sila o d g o v a r a d v e m a orijentacijama: d a ih p o d s e a n a z a b r a n u i d a ih n a v o d i d a j e p r e k r e . O b e o v e t e n d e n c i j e p r i s u t n e k o d p r i m i t i v c a k a d se n a e u dodiru s prekrioeem, jer on kod njega budi ambivalenciju, p a j e o p a s a n i o n i p r e d m e t i s k o j i m a j e u d o d i r u . A k o se p r e k r a j t a b u a m o e i s k u p i t i n e k o m a k c i j o m ( o d r i c a njem, r t v o v a n j e m , k a j a n j e m ) , to je ve d o k a z da je tabu p r i n u d n o o d r i c a n j e od neeg t o s e eli. S a d a l e k m o e m o d a s h v a t i m o k a k v o g z n a a j a i m a r a z u m e v a n j e t a b u a za tuniuenje prisilnih neuroza. Tabu je prastaru zabrana u s m e r e n a p r o t i v j a k i h o v e i j i h u i v a n j a . Z e l j u za n j i h o vitn z a d o v u l j e n j e m p o s t o j i i d a l j e n e s v e s n o , l j u d i koji

177

p o t u j u t a b u i p a k su a m b i v a l o n t n i . a r o b n a m o t a b u a je u stvari njegova sposobnost da nas dovodi u iskuenje, a t o j e i s k u e n j e o p a s n o za d r u g o . Z r t v a z b o g p r e k r . a j a t a b u a p u t e m o d r i r a n j a , u k a z u j e na to da j e i s a m tabu odricanje. K a k v o g znaaja ima ovo za prisilne neuroze? I m a l o bi v e e g k a d b i s m o v i c z n a l i o t a b u u , p a c e m o pokuati d a to z n a n j e i s t e k n e m o . M o e m o , d o d u e tvrditi da jo t a b u p r a s t a r a z a b r a n a koja j e dola spoija, ali to n e m o e m o da doka/.emo. Frojdu j e bila putoknz analitiekn p r a k s a i s t u d i j a p r i s i l n i h n e u r o z a . On je u v e k naila/.io na p r i s i l n e r a d n j e , o d b r a m b e n e m e r e i z a b r a n e i odatle d o a o d o a m b i v a l e n t n i h t e n j i , k o j e o d g o v a r a j u elji i p r o t i v e l j i ili s t o j e u s l u b i p r e l e n o j e d n e od n j i h . A k o bismo uspeli da na tabu-propisima dokaemo ambivalenciju, t a d a b i s m o mogli s i g u r n i j e da d o k a e m o n j i h o v u p o v e z a n o s t is p r i s i l n o m n e u r o z o m . D v e g l a v n e t n b u - z a b r a n e su p o m e n u t e , i o n e s u u p o t r e b l j i v e za n a s , a l i n i o s t a l e nisu neupotrebljive. Frojd pominje samo takve tabu-zab r a n e k o j e j e i z a b r a o iz i z v a n r o d n e z b i r k e F r e z e r a : T h e Golden Bough (Zlalna grana), T e tri z a b r a n e su: tabu noprijatelja, tabu vladara i tabu mrtvaca. a) T u b u neprijateJja. P o g r e n o se s m a t r a d a d i v l j a i poludivlja plemena ubijaju krvolono, i i/.nenaujemo se kad d o z n a m o da kod njih ubistvo oveka biva p r a e n o ni/.om p r o p i s a koji z a h t e v a j u i z m i r e n j e s m r t v i m n e prijnteljem, izolaciju i c e r e m o n i j a l n o oienje ubice. Postoje igre i p e s m e kojima se ubijenom izvinjava, p r i nosi m u se r t v a d a s e n e s v e t i u b i c i , t j . d a s e z a d o v o l j i n j e g o v a o s v e t a . P o n e g e se o d s e e n a g l a v a n e p r i j a t e l j a n u d i u z n a j b o l j a j e l a . U b i c a s a m eli d a b u d e i z o l o v a n d o k s e n e oisti'. O v o p o n a a n j e v e s p a d a u p o e t k e r o l i g i j e , j e r j e i n s p i r i s a n o s t r a h o m od d e m o n a . O v d e s e s a m o k o n s t a t u j e da, pored u b i s t v a neprijatelja, dolaze do izra/.aja i d r u g a o s e a n j a k o j a s u i z r a z s t r a h a i g r i e s a v e s t i , ali n e u n a e m s m i s l u r e i . K a o d a iz o v i h d i v l j a k a govori jo starija, prastara z a b r a n a ubistva. Ubica mora na n e k i m m e s t i m a d a se isti mesecima, voa r a t n i k e ekspedicije je izolovan, n j e m u se h r a n a ostavlja i n e s m e m u se n i k o pribliziti. O p i s a n j e itav niz razliitih c e r e m o n i j a i a u r a z n i m d e l o v i m a s v e t a , koji i m a j u z a d a t a k da 178

u b i c u oiste. U v e k j e rc o p r o d u e n j u t a b u a u b i j e n o g n a ubicu i na sve to je s ubijenim dolo u dodir. Tu je u p i t a n j u s t r a h nd d u h a u b i j e n o g , t o S P I b e z b r o j n i m c e r e monijalnim varijacijama ponavlja. b) T a b u ?>(adarn. P o n a a n j e p r i m i t i v n i h n a r o d a p r e m a p o g l a v i c a m a i v r a i m a o d i g r a v a se p o s l e d e a d v a p r i n c i p a : m o r a m o s e od n j i h u v a t i i m o r a m o n j i h uvati'*. O v n s e o d i g r a v a p o s r e s t v o m b e z b r o j n i h p r o p i s a . Od njth se e u v a m o j e r su oni nosioci o p a s n e moi, te i z b e g a v a m o svafci d i r e k t a n d o d i r . T e p n j a v e n e t r p b a t r a i t i s a m o m e d u d i v l j a c i m a . E n g l e s k i k r a l j K a r l o I izleio je s t o t i n u o b o l e l i h j e d n i m d o d i r o m r u k e , a K a r l o II p r e k o 100.000 s k r o f u l o z n i h ; V i l h e l m I I I O r a n s k i a k ip t o m p r i likom izgovarao: Noka vam Bog da vie zdravlja i vise razuma. O strahovitom dejstvu dodira pri k o m e ovek ak i n p n a m e r n o postaje aktivan protivnik kralja dolazei u dodir s onim to n j e m u pripada, navodi se sluaj j e d n o g poglavice visokog r a n g a i visoke svetosti na Novom Zelandu. P o m e n u t i je j p d n o m prilikom ostavio ostatke svoga jela. T a d a je naiao rob, mlad, snaan i gladan, i pojeo te ostatke. C i m je bio gotov, j e d a n u a s n u t i posmatrac' g a je o b a v e s t i o da jp to bilo jelo poglavice. R o b j e bio j a k , h r a b a r r a t n i k , ali im j p uo o v o , p a o j e o b u z e t j a k i m grevima i u m r o pri kraju sledeceg dana. Ovaj podatak navodi Frezpr. Zbog ovp opasnosti koju vladari p r e d s t a v l j a j u , n j i h p s t o i z o l u j u . T o j e za n j i h g o r e n e g o r o p s t v o , n i k o i m n e p r i l a z i , j e l o i m se d o t u r a ; v l a d a r i e p o s r e d n i k i z m e u d e m o n a koji u p r a v l j a j u p r i r o d n i m silama. T a k v a mo6 je u suprotnosti s o v a k v i m ophoenjem. Celo p l e m e nadzire njegovo dejstvo, i samo jedan znak nepoverenja menja ovaj tabu-odnos. Ideja da je p r a s t a r a kraljevina despotizam u k o m r n a r o d postoji zbog vladara, nespojiva je s naim p o j m o m monarhije. Ovde poglavica ima obaveze, i njegov ivot vredi samo dotle dok prirodne pojave stoje u skladu sa eljama naroda. Inae, otpada p o t o v a n j p i o b o a v a n j e , i on b i v a o t e r a n i m o e da b u d e s r e a n a k o s p a s e goli i v o t . N j e g o v i n a s l e d n i c i n a s t o j e s v i m s i l a m a d a p o b e g n u od o v e p o a s t i . P r i m e r M i k a d a j e v e o m a d r a s t i a n i(lfi80. g.). 'On n e s m e d a s t a n e n a z e m Iju, n e s m e d a i z a e n a s v e t l o , n e s m e d a p o k r e n e g l a v u n i oi, j e r t a d a n a s t a j u k u g a i p o p l a v p ; n e s m p n o k t e d a 179

s e e n i d a s e iu, j e r s u i n j e g o v i d e l o v i s v e t i ; a l i i m a j u o l a k i c u , j e r i m t o i n e n o u za v r e m e s n a , i k a u d a to se u t o m s t a n j u od njegovog tela u z m e s m a t r a se kao u k r a d e n o i ne moe njegovom dostojanstvu i svetosti nista da nakodi. Ima bezbroj ovakvih primera. U svetlu naseg uenja odnosi p r e m a v l a d a r u kod p r i m i t i v n i h n a r o d a s l o e n i su, ali nisu n e r a z u m l j i v i . T o s u u g l a v n o m osobe koje i m a j u p r a v o da uivaju ono lo j e za d r u g e t u b u , ali su o n e d r u g i m t a b u o m z a t i e n e . Mi s e p l a i m o d o d i r a s n j i m a ili n j i h o v i m s t v a r i m a , a, s d r u g e s t r a n e , njihov d o d i r m o e po n a s da b u d e b l a g o t v o r a n zbog s n a g e s p r o v e d e n e od d o b r i h d e m o n a . O p a s a n j e k o n t r a d o d i r , j e r m o e d a b u d e a g r e s i v a n . Jo j e j e d n a p o j a v a u d n a , n a i m e : on iina t o l i k u m o , a svi n e n o b d i j u n a d n j e g o v o m sigurnou. Analiza nas upuuje na poreklo ove nenosti ova uvek svesno nastaje tamo gde postoje nesvesne n e p r i j a t e l j s k e elje. Njihovo poreklo n a m je o d a v n o p o znato i predstavlja tipican ambivalentun odnos. Neprijateijstvo biva nadjaano jednim p r e k o m e r n i m porastom nenosti, koja se oituje u timidnosti. S v a k i a n a l i t i a r zna k a k o to izgleda u p o r o d i n i m o d n o s i m u (supruzi, brua, sestre, roditelji, deca). Prenevi ove analitike opservacije na tumaenje ponaanja prema vladarima i privilegisan i m , m o e se rei da, lo je vee oboavanje t i m u n e s v e s n o m d e l u p o s t o j i v i e n e p r i j a t e l j s l v a . F r o j d u se i n i d a i m a m n o g o ahaToglje" i z m e u d i v l j a k a i n e u r o t i ara: o n a k o k a k o se divljak p o n a a p r e m a v l a d a r u , t a k o se n e u r o t i a r odnosi p r e m a s v o m ocu ( V a t e r k o m p I e x ) . c) Tabu mrtvaca. T a b u mrtvaea je naroito znaaj a n i jak t a b u . U vezi s njim propisuje se p o t p u n a izolac i j a od n j e g a i p r e d m e t a u v e z i s n j i m s c e r e m o n i j a l o m i e n j a . O v e p o j a v e z a p a a j u se u A f r i c i , P o l i n e z i j i , M e l a n e z i j i , ali j e o s n o v s v u d a i s t i . O s t a c i o v i h p o j a v a m o g u se zapaziti irom celog sveta. Z a n i m l j i v o j e i z b e g a v a n j e da se izgovori i m e m r t v a c a a ako se njegovo ime p o k l a p a s n e k i m i v i m , i v o t i n j o m ili b i l j k o m , o n o s e m e n j a . U i z v e s n i m d e l o v i m a A m e r i k e n e k a p l e m e n a ine sve mogue p r e p r e k e pri ispitivanju njihovog porekla i i s l o r i j e . Z a d i v l j a k a i m e j e od v e l i k o g z n a a j a , j e r o n o n o s i s v o j s t v a linosti. A k o s e d v e s t v a r i n a z i v a j u i s t i m i m e n o m , m e d u n j i m a m o r a da postoji n e k a d u b o k a veza.

L80

P a ak i c i v i l i z o v a n o v e k m n o g o d r z i d o s v o g i m e n a , o n o je sraslo s n j e g o v o m linou. I m e esto igra veliku ulogu kod prisilnih n e u r o z a . a l j e n j e m r t v a c a i m a svoj znaaj i u z r o k . P r v o t o p o s t o j i , t o j e s t r a h od p o v r a t k a m r t v a c a i osiguranje protiv toga (upravo, njegovog duha). To je praeno m n o g i m ceremonijalima, preiveli se preoblae u d r u g o o d e l o , m e n j a j u i m e i t d . U k r a t k o , p a t e od s t r a h a da njegova dua nije postula demon. To da se od m r t v o g oekuje neprijateljstvo ne slae se s l j u b a v l j u i a l o s t i za p o k o j n i k o m . M n o g t a u t o r i o v o t u m a e ipraznovericom, n o i p a k se V e s t e r m a r k u ini d a su m r t v a c i kod p r i m i t i v a c a ee izvor s t r a h a i n e p r i j a t e l j s t v a n e g o p r i j a t e l j s t v a . M r t v i v u k u k s e b i ive, o n i u b i j a j u . e s t o i h r a z d v o j e v o d o m od s e b e ( S t i k s ) , esto ih Ltkopavaju n a o s t r v i m a i v a n n a s t a n j e n i h m e s t a . U n a v o d e n j u r a z n i h p r i m e r a z a j e d n i k o j e to d a se i najvoljeniji umrli kod p r i m i t i v n i h p r e t v a r a u d e m o n a . Postavlja se pitanje zbog ega nastaje o d j e d n o m ovaj afektivni odnos. Tu Vestermarkovo objanjenje ne moe da nas zadovolji. N a m a p r o u a v a n j e n e u r o z a o m o g u a v a d a t o o b u h v a t i m o t e m e l j i t i j e . A k o j e d n a e n a , o v e k ili e r k a i z g u b e m u a , enLi ili r o d i t e l j a n i j e r e d a k s l u a j d a p o n e d a p a t i od p r i s i l n i h o p t u b i , d a o n a m o d a n t j e p r o i z v e l a neoprezno i n e m a r n o s m r t te osobe. Tu seanje da je pokojnik bio briijivo n e g o v a n ne pomae da se optube skinu. Nije s m r t p r o i z v e d e n a o v o m n e b r t g o m , nego je u o u i o e n o m posLojala n e s v e s n a elja k o j a g a ini n e b a n e z a d o v o l j n i m t o se s m r t d e s i l a . U s l u a j e v i m a h r o n i n i h b o l e s n i k a u p o r o d i c i ije je n e g o v a n j e s k o p a n o s m n o g o n u p o r a , o v e e l j e l a k o se p r o b i j a j u d o p o v r i n e b e z o b z i r a n a s t e p e n s r o d s t v a , ali se o v a e l j a p r o p r a a t o b o n j o m r a c i o n a l i z a c i j o m : B o e o p r o s t i , b o l j e bi b i l o d a u m r e i d a s e n e m u i t o u s t v a r i z n a i d a nq$ v i e n e mui. P r o t i v ove n e s v e s n e elje javlja se p r e k o r u obliku s t r a h a p o s l e s m r t i . T o jc k l a s i n a ^lika I j u d s k e a m b i v a I e n c i j e ; o n a p o s t o j i s v u g d e , alt n i j e u v e k t o l i k o v e l i k a d a iz n j e n a s t a j u s a m o o p t u b e . T a m o g d e j e o n a n a j j a o i z r a e n a , u p i t a n j u su n a j v o l j e n t j e o s o b e . D i s p o z i c i j a za prisilnu neurozu poiva na visokostepenoj ambivalenciji. V r a a j u i se t a b u u i prilivativi da k o d p r i m i t i v a c a postoji visoki s t e p e n a m b i v a l e n c i j e m o e m o l a k o s h v a t i t i da posle
t

181

smrli nastaje rcakcija straha protiv ncsvesnih elcmenata n e p r i j a t e l j s t v a . K o d ci v i l i z o v a n o g o v a n e s v c s n a e l j a za s m r u , k a d b u d e z a d o v o l j e n a , b i v a od s u p e r - e g a t e k o k a n j e n a o s c a n j c m k r i v i c e . P r i m i t i v a c se b r a n i n a t a j nain to svoju n e s v e s n u m r n j u projicira: n e m r z i m ja n j c g a , n c g o 6e n j e g o v d u h m o n e d a p r o g o n i . T o j e v c z a n o sa n i z o m o d b r a m b e n i h m e r a p r o t i v d e m o n a , od k o j i h su se i z v e s n e i k o d n a s z a d r a l e . T a k o t a b u m r t v a c a n a s t a j e na a m b i v a l c n t n o m t e r e n u . T a b u - z a b r a n e se o v d e cepaju na dva dela, kao i u ncurozi. Za p r i m i t i v c a zaista n e m a r a z l i k e tu V e s t e r m a r k i m a p r a v o d a li j e n e k o p r i r o d n o m r t a v ili j e u b i j e n : n j e g a s u u b i l e r a v e m i s l i . K o se za s n o v e o m r t v i m s r o d n i c i m a i n t e r e s u j e t a j e nai i u snu iste ove a m b i v a l e n t n e e l e m e n t e . P r v o b i t n o je govoreno o tabuu mrtvih, a sada odjednom o tabuu m r t v a c a k a o s t r a h u od d u h a koji p o s t a j e d e m o n ; t o n i j e k o n t r a d i k c i j a j e r to nije d e m o n , ve projckcija sopstvene n e p r i j a t e l j s k e n e s v e s n e elje. P r e m a tome, s m r t je i s t o v r e m e n o i zadovoljenje i alost. I z m e u ova dva e l e m e n t a d o l a z i d o k o n f i i k t a , a po.to j e o n a j n e p r i j a t e l j ski d e o c e o ili d e l i m i n o n e s v e s t a n , k o n f l i k t m o r a d a sc s r e d i , i t o p o m o u p r o j e k c i j e . P r o c e s se s r e u j e p r o j e k c i j o m , i t o t a k o d a n e p r i j a t e l j s t v o o k o m e n e z n a m o ili n o e m o d a z n a m o b i v a o t k l o n j e n o od n a e u n u t a r n j e p a n j e i od na.e s o p s t v e n e l i n o s t i , i p r i p i s a n o d r u g o m . N e r a d u j c m o s e m i p r e i v e l i z b o g t o g a t o s m o se p o k o j n i ka oslobodili; ne, mi ga a l i m o , a on n a u d a n n a c i n p o staje r d a v d e m o n , koji e d a n a s ubije. Preiveli m o r a j u p r o t i v o v o g n e p r i j a t e l j a d a s e b r a n e . O s l o b o e n i su u n u t a r n j e g p r i t i s k a , ali s u g a z a m e n i l i s p o l j n i m . N e m o e se p o r i c a t i d a o v a p r o j e k c i j a , k o j a od p o k o j n i k a i n i zlog neprijatelja, nema korena u scanju na realno neprijateljs t v o k o j e s m o d o z i v e l i od p o k o j n i k a i k o j c b i s m o m u z a i s t a mogli da p r e b a c i m o : njegovu otrinu, gospodarenje, n e p r a v e d n o s t i m n o g o t o t a t o ini p o z a d i n u i n a j n e n i j i h odnosa meu Ijudima. Sa s m r u svesno voljene, a nesve.sno o m r a e n e o s o b e k o n f l i k t p o s t a j e a k u t a n . Iz p o v i e n e oseajnosti (ljubavi) n a s t a j e alost, koja n e podnosi lat e n t n u m r n j u , te se ona p o t i s n e p u t e m simbolinog cerem o n i j a l a koji t r e b a da u m i l o s t i v i d u h a . T o k o m v r e m e n a k o n f l i k t g u b i od o t r i n e , b i v a s l a b i j i , a t a b u p o k o j n i k a 182

potone u zaborav. Projekcija nesvesne mrnje u demone (on m e n e g o n i * ) p r e d s t a v l j a p r i m e r k o j i i m a v e l i k i z n a a j za s h v a t a n j e p s i h i k o g i v o t a p r i m i t i v n o g o v e k a . M e d u t i m , ove pojave se vide i kod neurotiara. P r o j e k cija n i j e s a m o s t v a r o d b r a n e . P r o j e k c i j a u n u t a r n j i h p e r cepcija napolje, p r e d s t a v l j a p r i m i t i v a n m e h a n i z a m komo ak podleu naa ula i zapaanja, a u njihovoj izgradnji i g r a v e l i k u u l o g u s p o l j n i s v e t . P o d jo n e d o v o l j n o o b j a njenim uslovima mnoge u n u t a r n j e percepcije, afektivna stanja, misaoni procesi, u l n a zapaanja, projiciraju se napolje, dok u stvari pripadaju naem u n u t a r n j e m svetu. D o p o s t i g n u a g o v o r a : m i s l i u m e s t o s l i k a , rei u m e s t o m i s l i - l j u d i s u s e s l u z i l i s a m o p r o j e k c i j a m a k o j e m i teko moemo da shvatimo. Projekcija ravih n a m e r a p r e m a p o k o j n i k u u d e m o n e s a m o j e deli j e d n o g s h v a t a nja sveta primitivnog oveka. To je ve p o m e n u t o animis t i k o s h v a t a n j e . V u n t k a e d a s u r a v i d e m o n i s t a r i j i od d o b r i h . F r o j d u se i n i d a j e p o j a v a d e m o n a p r o i z i l a iz mrt.vaca, a n a s t a l a je zbog u n u t r a n j e a m b i v a l e n c i j e , koja je smru postala akutna. U daljem toku razvoja oveka o n a se i s p o l j i l a i u s v o m k o n t r a s t n o m d e l u , u p o t o v a n j u p r e d a k a , ali i u s t r n h u od d u h o v a . Z n l o s t i m a s a s v i m o d r e d e n psihiki z a d a t a k . A k o p o g l e d a m o o d n o s preivelog p r e m a m r t v o m tokom v r e m e n a , k a d a ova a m b i v a l e n c i j a p o p u s t i , l a k o s e , u s p e v a d a s e n e s v e s n a ali j o u v e k d o k a z a n a m r n j a dri na uzdi bez veeg psihikog n a p o ra. T a m o gde su se n e k a d zadovoljena n e s v e s n a m r n j a i bolna alost i nenost rvali, nastaje oiljak pijeteta. S a m o n e u r o t i a r i r e m e t e s v o j u a l o s l za m r t v i m a p r e k o rima. Kod p r i m i t i v a c a postoji m n o g o jaa ambivalencija nego kod civilizovanog. O p a d a n j e m ove ambivalencije opadao je postepeno i tabu, jer je tabu kompromis u a m b i v a l e n c i j i . K o d n e u r o t i a r a k o j i su p r i n u e n i d a s e b o r e s a s v o j i m n e u r o t i n i m t a b u - p r o p i s i m a m o e se r e i dn j e r e c o a r h a i k i m p o j a v a m a . S e a m o s e d a V u n t kae za t a b u : svet i neist. S a m a re tabu j e a m b i v a l e n t n a , i n i j e n a m te.ko d a p r e p o z n a m o a f e k t i v n u a m b i v a l e n ciju. Izuavanje nnjstarijih jezika pounva n a s o takvoj a m b i v a l e n c i j i . U p r a s t a r o m E g i p t u p o s t o j a l e su rei k a o : s l a b o j a k , s p o l j n e u n u t a r n j i , g o r n j e d o n j i itd. N a i p o j m o v i su obrazovnni po k o n t r a s t u ; kod stnrih jezika oba k o n -

183

t r a s l a d a t a su u istoj rei, a tek d o c n i j e su se izdvojila. P o n e k i su se i d a n a s zadrali. Englezi i d a n a s i m a j u oba lzraza zajedno; Without sabez. T a b u je imao svoju sudbinu, on je posluio u genezi savesti, o d n o s n o oseanja krivice, jer tabu-princip razjanjava problem savesti. Savest je u n u t a r n j e saznanje o p r e k o r a v a n j u nekih u n a m a p o s t o j e i h i m p u l s a n a g l a s a k lei n a t o m e d a s e o v o p r e k o r a v a n j e n e odnosi ni n a t a d r u g o n e g o n a n a e sopstvene impulse. To je jo jasnije kod oseanja krivice, to je u n u t a r n j a osuda ne s a m o elja nego i postupka. Slian odnos postoji izmedu divljaka i tabua, tabu je ve interiorizovana zabrana, njegova p o v r e d a izaziva uasno oseanje krivice, i zbog toga je svejedno to d i v l j a k n i j e z n a o d a j e d e m e s o od t o t e m s k e i v o t i n j e . K o d prisilnih neuroza karakteristina j e estoka gria savesti k a o reakcija na nesvesno iskuenje. Sa t r a j a n j e m bolesti to se oseanje k r i v i c e p o v e a v a , te m o e m o s l o b o d n o rei d a je osnovno pitanje resenja ove neuroze osloboenje od oseanja krivice. Izloivi u k r a t k i m c r t a m a F r o j d o v o t u m a e n j e o v i h pojava, mocmo u neem da se n e slaemo, posebno u z a n e m a r i v a n j u d r u t v e n i h :uzroka n e u r o t i a r e v i h egoc e n t r i z a m a i asocijalnosti. O tome je u p r e t h o d n i m pog l a v l j i m a bilo dovoljno rei. T o je u g l a v n o m ona kritika koja se odnosi na F r o j d o v o uenje o bioloki asocijalnoj oveijoj p r i r o d i . A l i , p r o u i v i p o g l a v l j e o a n i m i z m u i tabuu, moramo priznati da nam mehanizam nastajanja prisilnih n e u r o z a nije vie tako z a g o n e t a n . U r a z m a t r a n j u n a v e d e n a n a a etiri s l u a j a n e m o e m o d a n e z a p a zimo one m e h a n i z m e o kojima Frojd govori. P m i sluaj. U ovom sluaju i m a itav niz prisilnih r a d n j i k o j e p o d s e a j u na m a g i j s k e . P r e s v e g a , t u d o l a z i do izraaja neka zloslutna mo brojeva i pacijentov strah da doe u dodir s nekim, po njegovom miljenju, n e p r i jatnim brojevima. O n za n e k e o d t i h b r o j e v a i m a t u m a e n j e , a l i u z r o k o p t e n t : p r i j a t n o s t i od n e p a r n i h b r o j e v a n j e m u n i j e p o z n a t . P a d a u oi n j e g o v s t a l a n r a d d o d u b o k o u n o , k o j i j e takode prisilnog k a r a k t e r a : p e d a n t a n , briljiv do k r a j nosti, zatim sistem ustaljenih n e p r o m e n l j i v i h navika. I z v e s n i e l e m e n t i t a b u a t a k o d e s u uoljtvi: on i z b e g a v a
IH-l

d a d o d e u k o n t a k t s p r e d m e t i m a k o j i csu p r i p a d a l i n j e g o vom p o k o j n o m sinu, on se d i r e k l n o plai lih p r e d m e t a to, s v a k a k o , m o r a m o d o v e s t i u vezu s n j e g o v o m griom savesti zbog sinovljevog s a m o u b i s t v a i n j e g o v i m uopte nebriljivim rodileljskim stavom. O n pati od samooptubi, on pati od oseanja krivice t o j e mdovicu svog b r a t a liio n a s l e d s t v a i n a k r a j u d o a o d o n j e g o v o g d e l a o e v i n e osporavajui vanost t e s t a m e n t a , posle ega s e plai slub e n i h a k a t a . U p a d a u oi n j e g o v p e r f e k c i o n i z a m : d a s v e bude perfektno, kako treba, zatim njegov tvrdiluk, n e poverenje prema tudem radu, nedrutvenost.' Drugi sluaj. Ovaj slucaj je sav u znaku labua. I z r a z i t o b l i k d e l i r e d e t o u c h e r sa j a s n o f o r m u l i . s a n i m strahom d a e se neto p u t e m dodira preneti n a nekoga iz o k o . i n e i p r o u z r o k o v a t i o z l e d u ili t e t u , z a r a z u ili n e k u p u c i j e n t u n e p o z n a t u n e s r e u . I o v d e s u uoljive c r t e n e drutvenosti, nepoverenja prema Ijudima i pedanterije. S t r a h d a e u r a d i t i , n a p i s a t i ili r e i n e s t o p r o t i v z a k o n a . Pacijent je pri tome nepotpuno svestan d a njegov strah d a n e u i n i n e t o t o j e z a b r a n j e n o p o t i e u s t v a r i od n j e govih tenji i i m p u l s a d a to to j e z a b r a n j e n o , kanjivo i za osudu, zaista i uini. P r i t o m e , u p r a v o k a k o s e zakljuilo p r e m a p o d a c i m a n j e g o v e o k o l i n e , p a c i j e n t j e c e l o g svog ivota predstavljao uzor umerenosti, obazrivostt i korektnosti, u e m u je uocljivo preterivao. Oigledno je da njegovi nesvesni asocijalni i m p u l s i i elje teko o p t u uju njegovu savest, k a o da je zaista i poinio ono to je bilo u m i s l i m a . O v a j p a c i j e n t i m a t o l i k o o s e a n j e k r i v i c e da k a e : elim d a u m r e m . N a j v i e b i h eleo d a to b u d e s m r t od kapi . . . o v a k o vie n e m o g u , oslobodite m e od ovoga. Trei sluaj. U o v o m s l u a j u s r e e m o s e s b e z b r o j n i m n i z o m f o b i j a koji s u p a c i j e n t a n a t e r a l i i n e p r e s t a n o Na ovom prirneru ae dobro vidi kako je i tako vi.spruni psihijatar kakav je bio pok. dr Svraki (kao i mnogi pslhijatri pre i posle njega) propuslio da uoi razliku izmeu neurotinog oseanja krivice i stvarne krivice boleiinika. U pomenutoni sluaju pacljent jeste delirnino kriv zbog siinovljevog t>amoiibii.tva i potpuno kriv fito je udovicu svoga brata nepravedna liio ruisledstva. Da li je u ovakvim sluajevima psihoanalitiko U'enjc opravdano? Prim. red. 185
1

g a t e r a j u n a s v e v e 6 u i z o l a c i j u o d Ijudi i p r e d r r v e t a . P o reklo ovih fobija n j e m u j e n e p o z n a t o , p r e m d a j e kod ponekih j a s n o uoljiv njihov meprijateljski, asocijalni koren. P r i s u s t v o d r u g i h Ijudi n j e m u s m c t a j e r na njega deluje iritativno, on se plai z a njih. Nije a n a l i z i r a n o na t a se o d n o s i n j e g o v a p r i s i l n a m i s a o i r c e n i c a b o g d a p r o s t i , ali s v a k a k o d a o n a p r e d s t a v l j a n e k i n j e g o v o d b r a m b c n i m e h a n i z a m ili i s k u p l j e n j e g r e h a z a n e k a u m i s l i m a p o i n j e n a dela. Broj fobija je toliko o b u z e o ovog p a c i j e n t a , d a se o n m e u n j i m a n a a o u k l e t e n , j e r p o n e k a d j e d n a f o b i j a d o l a z i \i k o l i z i j u s a d r u g o m : s t r a h od prljavtine ne moe da suzbije p r a n j e m s a p u n o m jer se javlja s t r a h od sode koje i m a v s a p u n u . P r i t o m e i ovaj p a c i j e n t v a i Tcao u z o r p r i s t o j n o s t i , k o r e k t n o s t i , o b a z r i vosti. I kod njega je uoljiva zaraznost i p r e n o e n j e tetnog d e j s t v a p u t e m p r e d m e t a s k o j i m a dolazi u dodir. Takode je uoljiva pcdanterija. Cetvrti sluaj. U e t v r t o m sluaju i m a m o posla sa p e d a n t e r i j o m , s i s t c m o m n n v i k a , n e d r u t v e n o u , s t r a h o m od n e i s t o e , n c p r e s t a n i m p r a n j e m i b r i s a n j e m a l k o h o l o m i n i z o m d r u g i h p o j a v a k a r a k t e r i s t i n i m za j e d n u prisilnu s t r u k t u r u linosti. O v a etiri s l u a j a s a m a p o s e b i i l u s t r u j u o n o t o j e p o t r c b n o d a b i se i z n e l i k l i n i k i o b l i c i p r i s i l n i h n e u r o z a i fobija i n j i h o v a s i s t e m a t i z a c i j a . P r e i z l a g a n j a tc s i s t e m a tizacije t r e b a uiniti nekoliko n a p o m e n a . U p r v o m redu, n a p o m e n u d a s e u s v a k o d n e v n o m i v o t u s r e u Ijudi s prisilnom s t r u k t u r o m linosti, a d a pri t o m e ti Ijudi n e b o i u j u od n e o j r o z e . N j i h o v a l i n o s t p o s e d u j e i z v e s n e k a rakteristike: tedljivost, urednost, tvrdoglavost, osob i n e k o j e se u p r i s i l n o j n e u r o z i p o j a a v a j u d o k a r i k a t u r e . T o su I j u d i s k l o n i p e r f e k c i o n i z m u , k o j i n i k a d n e m a j u p o t p u n o p o v e r e n j e d a j e o n o lo s u u r a d i l i s a v r e n o , o n i se s t a l n o p l a e d a s u n e t o p r o p u s t i l i i z b o g t o g a n i s u nikad sigurni. To s u Ijudi koji cesto nisu sposobni da d o n e s u o d l u k u j e r s u s k l o n i d a s t v a r i p o s m a t r a j u i s a j c d n e i sa d r u g e s t r a n e . R a z u r n l j i v o j e d a ova osobina poiva na njihovoj ambivalenciji, koja n a njih deluje paralisue. Oni se csto u s v a k o d n e v n o m a r g o n u ozna a v a j u k a o g n j a v a t o r i , c e p i d l a k e , o s o b e o k o j i m a se 186

s t i e u t i s a k d a n e m o g u d a s e o d l o p e od n e k o g p r o b l e m a i d a ga k o n a n o zavrse. P s i h o a n a l i z a vidi u t o m e izrazite s a d i s t i k e e l o m e n t e , koji su k o d ovih osoba esto uoljivi u meduljudskim odnosima. O v a m o spadaju neumoljivi rigorozni efovi, koji u i m e principijelnosti bivaju strogi u p r v o m r e d u p r e m a s a m i m a sehi, a z a t i m p r e m a svima k o j i su i m p o t i n j e n i , k o d k o j i h t r a e d l a k u u j a j e t u , a s a m i p r i t o m e p a t e od o s e a n j a d a n i s u d o v o l j n o s a v e s n i i da ine p r o p u s t e . V e o m a u s k o g r u d i , oni nisu skloni da priznaju poslojanje Ijudskih slabosti, te naoko izgledaju k a o iizorci nepokolebljive principijelnosti, s n a n e volje i d o s l e d n o s t i . V e o m a e s t o bi e i e l i d a m o g u d a b u d u l i b e r a l n i j i i trpeljiviji. P o n e k a d bi v e o m a eleli d a o s t v a r e p r i j a t e l j s k e o d n o s e s l j u d i m a , a l i s e ,tu n a u i z m e d u d v a s t r a h a : s t r a h a od k o n t a k t a i bliskosti (ruenje a u t o r i t e t a ) i s t r a h a d a e u.slod b l i s k o s t i m o r a t i d a o d s t u p e od s v o j i h p r i n c i p a i p o s t a n u t o l e r a n t n i j i . I s h o d j e p o z n a t : r t v u j u p r i j a t e l j s t v o da bi spasili d i s c i p l i n u . Z b o g toga ive usamljeni. Te su osobe u d m t v e n i m i porodinim o r i n o s i m a e m o c i o n a l n o h l a d n e , b u d u i d a se u s t r u a v a j u da ispolje svoje emocije, j e r to s m a t r a j u z n a k o m slabosti. Nije teko zakljuiti da t a k v a p r e t e r a n a savesnost nije n i t a d r u g o d o n j i h o v a o d b r a n a od s a m i h s e b e , od s v o j i h d u b o k o z a k o p a n i h s k l o n o s t i d a i n e b a s u p r o t n o od o n o g a to ine. Knd o v a k v i h k a r a k t e r n i h crta n e dolazi esto d o n e u r o t i n o g konflikta, bilo zbog toga t o su s u p r o t n e t e n j e d u b o k o z a k o p a n e t e s u i z g u b i l e od s v o j e k o n f l i k t o g e n e n e u r o t i n e snage, bilo stoga to su s u p e r - e g o formacijo v e o m a jake. M e d u t i m , tu posloji i j e d n a d i n a m i k a Naime, veoma strog i nesavitljiv super-ego znak je da u potisnutim e l e m e n t i m a vlada n a p o n i pritisak, znak je d a p o s t o j i s t a l n a o p a s n o s t d a s e ti e l e m e n t i p r o b i j u d o povrine svesti. Ova a m b i v a l e n t n a ravnotea je veoma n e s t a b i l n a i moe se v e o m a lako p o r e m e t i t i . Zaista, kod o v a k v i h prisilno n e u r o t i n i h s t r u k t u r a linosti, pod izvesnim okolnostima (spoljnim) moe da doe do naglog izbijanja a n k s i o z n i h pojava, s t r a h a , fobija, p r i s i l n o - n e u roticnih s i m p t o m a itd. D e a v a se d a neki spoljni d o g a a j ( u b i s t v o u s u s e d s t v u , s l u c a j s a m o u b i s t v a ili n e i j e n a p r a s n e s m r t i itd.) p o s l u i k a o p r o v o k a t i v n i m o m e n a t k o j i i B7

n a r u i ovu labiluu r a v n o t e u i d o v e d e ove licnosti do tuga du p o n u s e b e o p t u i v a t i za sline i m p u l s e koji im se prisilno n a m e u . Imali s m o n a odeljenju prilike da u vie m a h o v a p o s m a t r a m o o v u pojavu. Spnljna nesrea, u d e s ili k a t a s t r o f a u z n e m i r i i u z m u t i n e s v e s n e i m p u l s e i e l j e k o d t i h o s o b a , t o k o d n j i h s t v a r a s t r a h od s a m o optube po principu da rdave misli znae i rdava dela. N a ovo usledi novi talas o d b r a m b e n i h m e r a i prisilnih r a d n j i , k o j e i n i a j u za cilj d a n a k o m p r o m i s a n n a i n d o vedu do privremenog smirenja straha. Nije uvek jasna veza izmeu spoljnjeg provokativnog uzroka i potisnutih n e s v e s n i h e l e m e n a t a . N a i m e , p a c i j e n t m o e p o e t i d a se plai n e k o g o b j e k t a koji n a o k o n e m a j i i k a k v e v e z e s potisnutim nesvesnim elemenlima. S t v a r n a veza objekta sa s t r a h o m j e asocijativpa, p o s r e d n a . O n a za pacijenta i m a znaaj koji ga v e o m a j a k o e m o c i o n ^ l n o u z n e m i i a v a N a laj n a i n d o l a z i m o d o j e d n o g o d s u d n o g m o m e n t a koji moe, p o r e m e t i v i a m b i v a l c n t n u r a v n o t e u , dovesti d o izbijanja p r i s i l n o - n e u r o t i n i h s i m p t o m a . M n o g o ce se deava da je uloga t a k v o g j e d n o g m o m e n t a s a m o p r o vukativna i da stavlja u dejstvo jedan i n e h a n i z a m koii je d a v n o p r i p r e m l j e n , estu u d e t i n j s t v u . T r e b a n a g l a s i t i d a osobine prisilnu neurotifinpg k a t a k t e r a m o g u biti n a m e t n u t e u d e t i n j s t v u od s t r a i i e n e d a n l n i h , r i g o r o z n i h r o ditelja. U t o m sluaju ih t r e b a s h v a t t t i k a o sistem d r e s u r e i zabrana koje docnije bivaju interiorizovane, urastu u linost i postaju s a s l a v n i d e o p o n a a p j a u s v a k o j prilici. N e s a m o to, n e g o o n e o p r e d e l j u j u n a i n r e z o n o v a n j a , o p r e d e l j u j u k r u g i n t e r e s o v a n j a , utiu n a s t a v o v e u i n t e r personalnim odnosima, odreduju nastajanje specifinib emuciunalnih reakcija. Ovo poslednje moze izgledati malo neshvatljivo. M e d u t i m , t r e b a da se p o d s e t i m o da izvesne reakcije emocionalno obojene koje poseduje jedan prisilni n e u r o t i a r mogu da b u d u p o t p u n o s t r a n e j e d n o m histerinom bolesniku. T a k o histerian usea zaduvoljstvo k a d j e u d r u t v u , k a d m o e d a se s l a t k o ispria, k a d moe n e k u m e da se poveri, o n t a d a osea n e k u v r s t u r a s t e r e e n j a . P r i s i l n i n e u r o t i a r i n i s a s v i m s u p r o t n o , on j e n e d r u t v e n , z a k u p u n , n c p o v e r l j i v . O n n e iznosi ni

Uiii

svoja oseunja ni svoje misli na pazar, on t o u v a za SC'be k a o t o u v a i t e d i s v o j a m a t u r i j a l n a d o b r a . Uobiajeno j e da se prisilna slanja dele u opsesionu'Tuminativna 1 opsesivno-kompulzivna. U p r v a bi s p u d a l e s a m o p r e o k u p a e i j e u u d r u g a p r i s i l n e r a d n j e . N a m a se o v a p o d e l a ini v e t a k o m , t i m p r e t o k l i n i k a n e p o l v r duje postojanje iskljuivo preokupacija bez prisilnih radnji, niti o b r n u t o . Moglo bi se j e d i n o govoriti o preovlud a v a n j u b i l o j e d n i h b i l o d r u g i h s i m p t o m a . D a l j e , ini n a m se n e u p u t n o o d v a j a t i prisilne p o j a v e od fobija. S v e prisilne pojave praene su fobijama. O b r n u t o : fobije mogu da postoje bez prisilnih pojava, ali j e onda veliko p i t a n j e d a i i s u t o u o p t e f o b i j e ili f e n o m e n i s t r a h a d r u g o g porekla. Veza izmeu o p s e s i v n o - r u m i n a t i v n i h i opsesivn o - k o m p u l z i v n i h s t a n j a e s t o j e e v o l u c i o n a : v e o m a estu iz r u m i n a t i v n i h s t a n j a n a s t a j u k o m p u l z i v n a , g d e p r i s i l n e r a d n j e i m a j u za cilj d a o d s t r a n e s t r a h k o j i j e na.stuo u toku ruminucije. Kuminacija je u stvari neprestuno naturunje izvesnih sadraja o kojima bolesnici moraju n e p r e s t a n o d a razmisljaju, koji ih opsedaju i koje n e m o g u d a o d s t r a n e . K o d n a s n e postoji p r i k l a d a n izruz za mminaeiju. Nemci je nazivaju Grubetei (kopanje, eprkan j e , m o z g u n j e ) . K u m p u l z i j a b i b i l a r a d n j a , esto s i r n b o l i kog k a r a k t e r a , koja p o n e k a d p o d s e a n a m a g i j s k e o p e r a cije, a i m a z u d a t u k d a o d s t r a n i s t r a h . K a o t o s e v i d i , u prvom sluaju je re o mislima, a u drugom o radnjuma, te v e i z b o g t o g a n i j e m n u g o p r e p o r u l j i v u d a s e o v a d v u vida prisilnosti r a z d v a j a j u . ini n a m s e d u j e jjuvod z a razdvajanje prisilnih misli ud prisilnih radnji pruiziao iz t o g a - to s u u p o e t k u i b o l e s n a m i s a o i o d b r a m b e n a rudnja postojale zajedno. Tokom vremena patogena m i s a o j e p o t i s n u t u (ali n e u n i t e n a ) i " z a b o r a v l j e n a , a o s t a l a je samo o d b r a m b e n a raunju kuo njen reprezentunt i neka vrstu stra/.e p r o t i v p o n o v n o g izbijanja p o t i s n u l o g sudraj a . Z a i s t a , u p o d a c i m a o d ovili b o l e s n i k a , k a o i u n j i hovoj analizi, ova r a s k i n u l u veza moe se uspostaviti. Bolesniei su se t o k o m v r e m e n a aulomatizovali u svojim u d b r u m b e n i m ritualima, ufeklivni uzrok ovih radnji ostao je p o t i s n u t i ^zaboravljen, a s a m a r a d n j a esto p r e d stavlja neku simboliku odbranu. Tako se sad samo r u d n j a p o j u v l j u j e u s v e s t i , u njeii u z r u k o s t a j e p r i k r i v e n .

189

Iz o v o g t o j e d o s a d r e e n o p r o i s t i e o n o t o j e v e reeno u poglavlju o totemu: u pitanju je postojanje jednog stanja koje je latentno i drugog koje je manifestno.

Etiologija U etiologiji ovog p o r e m e a j a o k r i v l j a v a n i su mnogi faktori. U p r v o m redu nasledni, jer je primeeno da u 7 , 5 % sluajeva roditelji pokazuju takoe prisiine pojave. P o d r u g i m a (Lewis), taj broj se p e n j e n a 3 7 % . N e m a m o izvornih podataka, nigde nije navedeno koliku je ulogu tu odigrao p r i m e r prisilnih pojava kod roditelja. K o h k u j e u l o g u i g r a l a d r e s u r a i p r i l i k e p o d k o j i m a su s e d e c a vaspitavala, koliko im je njihova budua prisilnost nasiino u t e r i v a n a ? Mi, sa n a i m s k r o m n i m b r o j e m p a c i j e n a t a , i m a m o p o d a t k e d a s u n a i p r i s i l n i n e u r o t i a r i p o t i c a l i od strogih, rigoroznih, nesavitljivih i beskompromisnih rodltelja. Od t a k v i h rcditelja koji s u deci od najranijih d a n a n a m e t a l i oboavanje rada, istoe i pedanterije, zabranjujui svaku prljavtinu, povrnost i neurednost. J o m a n j e n a m s e ini d a b i o v a k v a v i s o k o s t e p e n a a m b i v a l e n c i j a (jer p r i s i l n e n e u r o z e , k a o t o s m o v i d e l i , n i s u n i t a d r u g o n e g o v r s t a k o m p r o m i s a k o j i n a s t a j e iz a m b i valentnih stanja) mogla da b u d e konstitucionalna. F r o j dovo t u m a c e n j e n a s t a j a n j a opsesivnih s t a n j a je klasino analitiko. O n p r e t p o s t a v l j a postojanje j e d n e dispozicije za p r i s i l n u n e u r o z u . T a d i s p o z i c i j a j a v l j a s e k o d o s o b a iji j e p s i h o s e k s u a l n i r a z v i t a k b i o p o r e m e e n , k o j e s u s e z a d r a l e i f i k s i r a l e n a t a k o z v a n o j a n a l - s a d i s t i k o j fazi. P a a k k a d su s a v l a d a l e i t u f a z u , o v e o s o b e p o d i z v e s n i m u s l o v i m a lako r e g r e d i r a j u i v r a a j u se u tu fazu. Klasino a n a l i t i k o t u m a e n j e ovog m e h a n i z m a , u koji nije u k l j u en samo psihoseksualni razvoj nego i elementi J A nagona, dosta je k o m p l i k o v a n i itaocu n e s t r u n j a k u nepristup a a n , zbog toga to se tu F r o j d u p u t a u t u m a e n j e n a stajanja sadizma kao pojave koja nastaje zbog ranog r a z v i a J A n a g o n a , k o j i s e u j o n e z r e l o m s t a d i j u m u fiks i r a j u za p r e g e n i t a l n i , a n a l n o - e r o t i n i i z b o r o b j e k t a . D a li j e t o z a i s t a t a k o k a k o F r o j d t v r d i o s t a j e o t v o r e n o i predstavlja i danas predmet diskusije i m e u analiti-

190

 a r i m a . O n o to se s v e r o v a t n o o m moe akceptirati jeste da prisilna neuroza nastaje na bazi specifinog doivljaja u toku razvia individue. Pri zavretku poglavlja o pris i l n i m n e u r o z a m a ini n a m se d a j e v r e d n o d a s e s p o m e n e da izvestan procenat naroito tekih i hroninih oboijenja t o k o m v r e m e n a moe da dobije izofrenu sliku, kao i to d a i z v e s t a n p r o c e n a t (mali) izofrenija p o c i n j e sa prisilno neurotinim pojavama.

Histerija (hysteria, konverziona

neuroza)

O v o oboljenje bilo j e p o z n a t o i o p i s a n o j o u s t a r o m veku. Opisali su ga n a j p r e H i p o k r a t , a zatim Galen, u svojim medicinskim delima. Tada je ono s m a t r a n o kao iskljuivo oboljenje ena, p a je po t o m e i dobilo svo] n a ziv. D o c n i j e j e z a p a e n o da i m u k a r c i m o g u da ispoljavaju histerine pojave. Miljenje po k o m e uzrok histerije lei u s e k s u a l n o j a p s t i n e n c i j i b i l o j e d u g o v r e m e n a p u novano, a i danas je popularno u irim krugovima. U s t r u n i m k r u g o v i m a ono je u toku d e v e t n a e s t o g veka bilo n a p u t e n o , a 'zatim, posle F r o j d o v o g uenja, p o n o v o p r i h vaeno i uglavnom popularno pogreno primenjeno i s h v a e n o . U s u t i n i (po F r o j d u ) , n i j e r e o s e k s u a l n o j a p s t i n e n c i j i , ve o o s o b a m a ija je cela linost nezrela, p a je zbog toga i njihov seksualitet nezreo, zaostao n a o d r e enoj, nezreloj, infantilnoj stepenici razvia. Najizrazitija histerina pojava, veliki histerini n a pad, ve j e d a v n o po svojim o s o b i n a m a odvojen i razlik o v a n od epileptinog n a p a d a . S r e d n j i vek, a delimino i novi vek, ispunjen j e obilno histerinim epidemijama, m a s o v n i m h i s t e r i n i m p o j a v a m a (ples S v e t o g Vida, t a r a n tella). l l i s t e r i n e p o j a v e s m a t r a n e su k a o delo avola, a o b o l e l i s u s h v a t a n i k a o o p s e d n u t i a v o l o m . P o n e t o od toga postojalo j e i kod nas u n e k i m delovima zemlje u o b l i k u t z v . t r a n s a u k o j i p a d a j u i z v e s n e e n e (tzv. r u s a l k e ) o pojedinim praznicima. 191

S a r k o , B e r n h a j m , tSabinski (Charcot, B e r n h e i m , B a b i n s k v ) , tri su i m e n a prolog v e k a z a s l u n a za i z u a v a n j e histericnih pojava. Njihova je zasluga uglavnom istorijska. Naruitu je Saiku imprcsuonirao, kako medicinsku tako i nemedicinsku publiku, svujim predavanjima na kujimu je prikazivao svoje histeiine pucijente i njihove simptume. Docnije je Sarkouvu uenje pretrpelo znatne izinene i pokazulo se u odnosu na histeriju kao netano. S a r k u o v uenik Krojd zapoeo j e k r a j e m prolog v e k a s t u d i j e u h i s t e r i j i , iz k o j i h s e d o c n i j e r a z v i l a c e l o k u p n a dunanja n a u k a o neurozama. O histeriji je mnogo pisano, ona je j)osmatrana i ubjanjavuna na razliite naine. Bez obziru na ruzliitost t u m a e n j a ovih pojava, veina a u t o r a se d a n a s slae u o s n u v n u m : da h i s t e r i n e pojuve ne n a s t a j u na bazi n e k e o r g a n s k e bolesti ve p r e d stavljaju bolesnikov kumprumis. Taj k o m p r o m i s nastaje o n d a k a d j e b u l e s n i k suoen s n e k o m n j e m u n e p r i j a l n o m s i l u a e i j u m ili n e k i m t e k i m p r o b l e m o m k o j e p o k u a d a izbegne. To je tipian primer preobraaja jednog emocion a l n o g s u k o b a u t e l e s n e ili p s i h i k e s i m p t o m e . P r e m d a s e za h i s t e r i j u k a e d a rnoSe d a i m i t i r a s v a k o o b o l j e n j e , ipak se h i s t e r i n e pojave, pored svih r a z n o v r s n o s t i , m o g u svrslati u etiri g r u p e :

1. H i s t e r i n e pujaoe

SU preleno

jizikiin

simptomima

K o d o v a k v i h i s p o l j a v a n j u n e m o g u se o t k r i t i z n a c i o r g a n s k o g oboljenja. Varijacije su m n o g o b r o j n e , p a se m o e rei d a n e postoji u r g a n n i t i f u n k c i j a k o j a n e bi m o g l a du p o s l u i k u o t e r c n za n a s t a j a n j e h i s t e r i n i l i s i m p t o m a . T u su u k l j u e n e i ulne funkcije: slepilo, gluvou, useanje bola. P o j a v e m o g u d a se sastoje u p o t p u n o m o d s u s t v u o s e a j a , ili s a m o u s n i e n j u ili, n a p r o t i v , u p o j a a n j u osetljivosti. T a k u m u e da se javi neosetljivost za bul k a o i p r e o s e t l j i v o s L za b u l . U o b l a s t i m u l o r n i h f u n k c i j a m o e d a se p o j a v i p o t p u n a ili d e l i m i n u o d u z e l o s t r u k u lli n o g u , t e k o e p r i g o v o r u ili d i s a n j u , p u r e m e a j i p r i z a d i u v u n j u m o k r a e i stolice. P r i torne ovi p u r e i n e a j i i z g l e d u j u v e o m a u d n u : b u l e s n i k s e uli, n a p r i m e r , n a slubust miia r u k e , m o e tom r u k o m da izvri m n o g e 192

r a d n j e , a l i n e m o e d a p i e ili s v i r a t e t a k o i z g l e d a d a su n j e g o v i m i i i o d u z e t i s a m o zu p i s a n j e ili s v i r a n j e . Ili se b o l e s n i k a l i d a n e m o e g l a s n o d a g o v o r i ili d a moe s a m o da apue. Z a t i m m o g u da se j a v e motorni 'purumeaji u obliku histerinih diksinezija, drhtunju telu ili d e l o v a t e l a , u o b l i k u p o r e m e a j a t o n u s a i u k o e nosti. T a u k o e n o s t ( p o p u l a r n o : koenje) z a h v a t a miie r u k u , n o g u i v i l i n e m i i e . M o g u d a se j u v e g r e v i p o j e d i n i h d e l o v a t e l a ili c e l o g t e l a . N u r o i t o g r e v i c e l o g t e l a spadaju u sliku klasinog histericnog n a p a d a (Chorea maior). Bolni oseaji r a z n i h vrsta t a k o e su esti: glavobolja, b o l o v i o k o s r c a , u l e i m a , n o g a m a , i t d . S m e t n j e u n u t a r n j i h o r g a n a su t a k o d e ceste: histerino povraanje, nemogunost zadravanja mokrae, poremeaji eludane funkcije, p o r e m e a j i poinih funkciju i slino. T r e b a ponovo n a g l a s i t i d a ovi p o r e m e a j i n e m a j u n i k a k v e p o d l o g u ni a n a t o m s k e ni f i z i o l o k e . I s k u s n i j i l e k a r r e l a t i v n o lako m o e da p r e p o z n a ove p o r e m e a j e kao histerine.

2. Pi euveliavauje

organskili

simploma

U histerine pojave spada i preuveliavanje simptoma i njihovo t r a j a n j c i t a d a k a d a su uzroci bolesti otklonjeni. O v d e je re o sluajevima kod kojih je n e k a d pos t o j a l a o r g a n s k a b o l e s t k o j a j e o t k l o n j e n a a l i su n j i h o v e s u b j e k t i v n e t e g o b e ostale. O v o se naroito javlja kod industrijskih, r a t n i h , t r a u m a t s k i h i r e n t n i h neuroza, koje j e t e k o z b o g t o g a r a z l i k o v a t i od i s t e s i m u l a c i j e . N a j e e je tu r e o n e u r o z a m a sa tzv. s e k u n d a r n o m dobiti. V e o m a se esto vide pacijenti koji su pretrpeli r a z n e povrede i kontuzije i koji oseaju bolove u p o v r e e n i m delovima tela, p r e m d a j e p o v r e d a n a s t a l a p r e 2 0 3 0 g o d i n a i n i j e ostuvila n i k a k v e posledice. T a k v i bolesnici se javljaju i e k a r u s a r a z n i m o d t e t n i m z a h t e v i m a ili su z u h t e v o m za s n i e n j e r a d n e s p o s o b n o s t i . P r e m d a n a o k o p o t p u n o socijalno n e g a t i v n a pojava, ona se javlja i kod ljudi koje ni po n j i h o v o j p r o l o s t i n i p o s o c i j a l n o j d e l a t n o s t i n e bismo smeli proglasiti asocijalnim. Ova pojava zapaena je p o s l e p o s l c d n j e g r a t u k o d l j u d i k o j i n i s u u m e l i d a s e 193

s n a u i p r i l a g o d e p o s l e r a t n i m u s l o v i m a , k o j i n i s u bili d i n a m i n i niti s u bili s v e s n i d i n a m i n o s t i i v o t n i h i d r u t v e n i h p o j a v a . T o s u l j u d i k o j i s u se o d j e d n o m n a l i u p o j a v a m a i z b i v a n j i m a k o j e nisu mogli d a r a z u m e j u , pa im se inilo d a je d u g o o e k i v a n o novo doba izneverilo njihova oekivanja. Naavi se u s r e d p o j a v a koje ne razumcju i prema kojima ne umeju da zauzmu pravilan odnos, t i m I j u d i m a se poelo initi da d o b i v a j u m a n j e n e g o to z a s l u u j u . T o i h j e u s m e r i l o d a s e g r e v i t o d r e s t a r i h z a s l u g a , r a z n a f i z i k a o t e e n j a iz d o b a r a t a s t i m u Hrala su ih, n e n a a k t i v a n , ve n a p a s i v a n o d t e t n i stav. Koliko god s m o ovih sluajeva p o s m a t r a l i , u v e k je postojala visokostepena naivnost, nedoraslost a k t u e l n i m zadacima, oseanje da zahtevi koje drutvo p r e d njih postavlja p r e m a u j u njihove snage i sposobnosti. U takvim slucajevima rentna i invalidska neuroza predstavljaju njihov k o m p r o m i s izmeu n j i h o v i h tenji i ivotne stvarn o s t i . --

3. Paralelno

postojanje

organskih

promena

A k o e m o c i o n a l n i k o n f l i k t i postoje d u e v r e m e oni m o g u da b u d u p r a e n i o d r a a v a n j e m u n e k i m fiziolokim funkcijama. Mogu da n a s t a n u p r o m e n e u pulsu, k r v n o m p r i t i s k u , f u n k c i j i e l u c a i c r e v a , u t z v . v a z o m o t o r i j u m u (u o b l i k u c r v e n i l a ili b l e d i l a d e l o v a t e l a ) , t o j e o d r a z p o r e meaja regulacije k r v n e cirkulacije u tim d e l o v i m a tela; itd. S v e te p o r e m e e n e funkcije su i z a z v a n e e m o c i o n a l n i m konfliktima i one, a k o due traju, mogu d a dovedu do organskih promena u pojedinim organima. Ovim problem i m a b a v i se poslednjih d v a d e s e t a k godina psihosomatska medicina. O v e p o j a v e n e m o g u se leiti s a m o m e d i k a m e n t i m a v e se m o r a p r i m e n i t i p s i h o t e r a p i j a , k o j a i m a zadatak da otkloni psihike uzroke. 4. fJisterine

pojave

koje

se ispoljavaju poremeaja

u obliku

psihikih

U ovu g r u p u spada histerino neseanje (amnezija) za k r a e ili d u e v r c m c . O v o n e s e a n j e m o e d a b u d e p o t p u n o ili d c l i m i c n o . D r u g a r e a k c i j a o v o g t i p a j e t a k o z v a n o 194

h i s t e r i n o s u m r a n o s t a n j e , za v r e m e k o g j e p a c i j e n t d e l i m i n o z b u n j e n ili d r e m l j i v . V e l i k b r o j m e s e c a r s k i h cgzibicija spada u histerine s u m r a n e pojave. Ovi psihiki poremeaji histerine prirode teku veoma d r a m a t i no i t e a t r a l n o uz obilje pacijentove fantazije. V e l i k t histerini napad

Ovaj oblik histerije, zbog njegove uestalosti, t r e b a posebno prikazati. Ali ne s a m o zbog toga. Naime, jedna faza v e l i k o g h i s t e r i n o g n a p a d a , d e l i r a n t n a f a z a , v e o m a je istorijski znaajna. Ona je posluila Frojdu kao p o l a z n a t a k a za n j e g o v o u e n j e o n e u r o z a m a . I z u a v a n j e odnosa i z m e u te d e l i r a n t n e faze n a p a d a i z a b o r a v l j e n e , r a n i j e d o i v l j e n e t r a u m e (ozlede) d o v e l o j e do o t k r i a nesvesne psihike sadrine. a) F a z a t o n i n o g g r a ( u k o e n o s t i ) . P o t o b o l e s n i k p a d n e ( o p r e z f i o j i p r i ' t o m e se n e p o v r e d i ozbiljno, on s e u k r u t i . P o n e k a d se izvije celim telom u luk, t a k o da s a m o t e m e n o m i p e t a m a d o d i r u j e p o d . O d m a h iza t o g a n a s t a j e : b) F a z a t r z a n j a , k o j a s e s a s t o j i iz n e p r a v i l n i h , b e s c i l j n i h p o k r e t a i b a c a k a n j a . Ov'o j e n e r i t m i n o , b e z i k a k vog r e d a , i s p r u a n j e i s a v i j a n j e p o j e d i n i h d e l o v a tela. P o n e k a d o v i p o k r e t i i s p o l j a v a j u ili i m i t i r a j u n e k u s a d r i n u : e r o t i n u , b o r b e n u , i esto su p r a e n i i s p o l j a v a n j e m emocija besom, plaem, k r g u t a n j e m zubima, jasno ili n e j a s n o i z g o v o r o n i m r e i m a ili u z v i c i m a , p r a e n i s t e n j a n j e m i j e a n j e m . U t o k u ove faze, p o s l e k r a e g v r e mena nastaje: c) F a z a d e l i r i j u m a . T o j e faza h a l u c i n a c i j a , u k o j o j bolesnik najee doivljava optike halucinacije. Pred b o l c s n i k o v i m oima odvija se j e d a n d e l i r a n t n o h a l u c i n a torni film. Reiser toga filma je b o l e s n i k o v a emocija, odnosno njegov emocionalni sukob. Pri t o m e bolesnik d e l i m i n o ili p o t p u n o r e p r o d u k u j e o n e b o l n e s c e n e i doivljaje koje je nekad (ponekad veoma davno) doiveo. Ilustrovaemo tu pojavu primerom jedne pacijentkinje. Njeno delirantno-halucinatorno stanje uhvaeno je na m a g n e t o f o n s k u t r a k u . P a c i j e n t k i n j a j e s t a r a 38 g o d i n a , razvedena. U toku napada poinje da govori: Dobro . . .
13'
3

95

dobro, g l u p a s a m . . . k a d se n i s a m p a m e t n i j a rodila. N i s a m n t k a d a o s t a l a u d r u g o m s t a n j u . . . N i s a m ti j a k r i v a t o si m e u z e o . . . J a u d a i d e m u b o l n i c u . . . T i idi a k o hoe . .. ja ne mogu da te zadrim .. . J a o . . . nemoj m e d i r a t i . . . D a p i j e m r a k i j u . . . p a ti si l u d , j a t o n e r a d i m , ta e m e n i r a k i j a . . . H o u m a l o m i r a . . . T i i M a r i j a m i pijete krv na p a m u k . . . J a o ko m e sastavi s tobom . . . ta da r a d i m . . . Bilo je p u n o cvea . . . Volim m a l e pse . . . J a z a v i a r m a l i . . . k o g a s a m j a k o v o l e l a . . . u b i l i s u g a iz p u k e jer je kvario vinograd . .. J a s a m plakala i s a h r a nila ga .. . K u k u r u z s m o imali i ja s a m rekla .. . i velike, velike lepe k r u k e . J a s a m sadila s a l a t u . . . M a r i j a se i g r a l a l u t k a m a i ila u kolu. J a s a m u v e k p r a l a sudove. O v o je samo mali deo unoga to je ispoljila pacijentkinja, koja se p r e niz g o d i n a razvela s m u e m s kojim se nije slagala (alkoholiar). U reprodukciji j e d n a d a v n a scena s m u e m ; o n a s e p r e b a c u j e n a d o g a a j e iz d e t i n j s t v a , g d e je uoljiva zavist i ljubomora na stariju sestru Mariju koja je postigla uspeh u ivotu. Kod pacijentkinje je izos t a o i n s p e h u ivotu i uspeh u b r a k u . K a d je p a c i j e n t k i n j i po dolasku do p u n e svesti r e p r o d u k o v a n magnetofonski sadraj njenog d e l i r a n t n o g stanja, o n a to nije mogla d o k r a j a da saslua, j e r se v e o m a u z b u d i l a pa j e n a p u s t i l a sobu. d) P o s l e d n j a f a z a . T o j e f a z a s m i r e n j a i p o s t e p e n o g d o l a e n j a s v e s t i . U v e i n i s l u a j e v a b o l e s n i k s e vie ili m a n j e n e s e a o n o g to se z a v r e m e n a p a d a o d i g r a l o . N a p a d m o e d a t r a j e s a t i v i e , to k o d e p i l e p t i n o g n a p a d a nije sluaj. On obtno nastaje u prisustvu publike, le se p u n e k a d ima utisak da bolesnik izvodi p r e d s t a v u ; gutovo nikad nije praen ozbiljnijim povredama.
1

Histerini

karakter

P o d histerinim k a r a k t e r o m p o d r a z u m e v a se s k u p n a r o i t i h o s o b i n a k o j e p o s e d u j u p e k e li&nosti. T e l i n o s t i obino nemaju nikakvih drugih histerinih (motornih i

Pojava ovakvih, tzv. velikih histeritnih napada postala je retka i u naoj sredini. Histertja doivljava svoje transformaeije 1 Ispoljava se u sloenijem obliku, savremenom drustvu bolje prilagoena. Prim. red. 196

funkeionalnih) poremeaja, ve uglavnom pokazuju poremeaje u ponaanju. Osnovna njihova karakteristika je da s e b e . u v e k p u s t a v l j a j u u c e n t a r zbivanja, i to n e samo pred d r u g i m a negu i p r e d sobom. To su osobe koje e l e v i e d a z n a e , v i e d a d o i v e i p o s t i g n u n o t o im to njihove sposobnosti i priroda dozvoljavaju. Neiskrenost i e l j a d a b u d u v a n e , z a p a e n e i p o h v a l j e n e t e r a ih n a estu d e t i n j a s t e i l u c k a s t e p o s t u p k e . H i s t e r i a n k a r a k t e r , t o j e t e n j a d a se p r e d d r u g i m , i p r e d s o b o m , b u d e o n o to se s t v a r n o nije. Njihovi p r e t e r a n i zahtevi koje postavIjaju j e d n o m z a m i l j e n o m , n e s t v a r n o m i v o t u , s u k o b l j a v a j u se s n j i h o v o m n e s p o s o b n o u d a v o d e o b i a n , s t v a r a n ivot. O n i su n e s p o s o b n i da s a v l a d a j u i v o t n e z a d a t k e i p r o b l e m e i da se u ivotu s n a u . Nesposobni su da d u b o ko oseaju i ivotne nevolje i ivotne radosti. Pacijenti ne v e r u j u u s e b e i s v o j e s n a g e ili b a r n e v e r u j u s t a l n o i n e pokolebljivo. Njihova vera u sebe poiva esto na spoljnim p o v r n i m u s p e s i m a , na t o m e koliko su zapaeni i c e n j e n i od s a s v i m n e m e r o d a v n e o k o l i n e . O v o o s e a n j e nedoraslosti i insuficijencije javlja se n e s a m o kod histerinih ve i kod d r u g i h poremeaja. Zbog toga je dalja razvojna linija ovih n e d o r a s l i h razliita jedni p o k u a vaju da svoju nedoraslost k o m p e n z i r a j u povienim n a p o rima, drugi sebe m u e p r e k o r i m a , trei prekorevaju svoju okolinu, etvrti kapituliraju, itd. I za histerian k a r a k t e r se v e r o v a l o da se ee javlja kod ena, m o d a zato t o p u t e v i k o j i m a h i s t e r i n i tee da zadovolje svoje ciljeve vie spadaju u enske puteve. P o t r e b e za l j u b a v l j u , s a u e e m , d i v l j e n j e m , I a s k a n j e m , u v a a v a n j e m sve to spada vie u enske potrebe. H i s t e r i n e c r t e j a v l j a j u s e e e k o d m l a e g s v e t a , te se tokom sazrevanja mogu ublaiti. T o k o m ivota opada sklonost ka s a n j a r e n j u i elja za izigravanjem. M e d u t i m , o p a s n o s t od p o n o v n o g v r a a n j a n a h i s t e r i n o p o n a a nje kod ovih Ijudi p o t e n c i j a l n o j e u v e k p r i s u l n a . N e k e nepovoljne ivotne okolnosti m o g u da pospee nastajanje histerinih pojava. P o n e k i uspeli Ijudi, na p r i m e r umetnici, koji su r a n i j e ispoljavali h i s t e r i n e c r t e k a r a k t e r a , prestaju d a ih ispoljavaju k a d p o s t a n u priznati i postignu u s p e h e . K o d n e k i h s e r e a k t i v i r a j u h i s t e r i n e c r t e k a d iz bilo k a k v i h s p o l j n i h u z r o k a p r e s t a n u d a n a p r e d u j u ili 197

stagniraju u poslu i uspehu. To svakako ukazuje na znaajnu ulogu koju spoljni u s p e h igra u ivotu ovih ljudi. Nepovoljne ivotne okolnosti mogu, dodue, pospeiti n a s t a j a n j e h i s t e r i n o g p o n a a n j a , ali t o n e p r e d s t a v l j a n i kakvo opravdanje, jer mnogi ljudi i v e i rade pod nepovoljnim ivotnim okolnostima a da pri tome n e postaju histerini. T o bi n a s dovelo na pomisao da histerini imaju u svojoj linosti n e k u dispoziciju za t a k v o reagovanje. S d r u g e s t r a n e , p o z n a t o j e da h r o n i n i bolesnici koji godin a m a pate od n e k e neizleive bolesti podleu p o n e k a d tzv. sekundarnoj histerizaciji (multipla skleroza, amiotrofina skleroza, r a z n e h r o n i c n e o d u z e t o s t i itd.). K o l i k o n a m j e poznato, n e m a m n o g o p o d a t a k a o linosti ovih bolcsnika pre n a s t a j a n j a h r o n i n e n e i z l e f i v e b o l e s t i . T a s e k u n d a r na histerizacija hroninih bolesnika, p r e m d a opisana, ne o s v e t l j a v a t e b o l e s n i k e i s a d r u g i h s t r a n a . P o z n a t i su s l u ajevi t e k i h h r o n i n i h b o l e s n i k a k o n k r e t n o od m u l t i p le s k l e r o z e k o j i s u u v i s o k o m s t e p e n u i n v a l i d i t e t a s a u v a l i v i s o k o s t e p e n u z a i n t e r e s o v a n o s t za i v o t i i s p o l j a v a l i t a k v u a k t i v n o s t k o j o j bi m o g l e p o z a v i d e t i i p o t p u n o z d r a v e o s o b e . Iz o v o g a s e m o e z a k l j u i t i d a i n v a l i d i t e t s a m p o s e b i n c p r e d s t a v l j a d i s p o z i c i j u za n a s t a j a n j e h i sterinog ponaanja. Naroito obojen egoizam je sastavni deo histerinog karaktera. Pri tome, ono to nazivamo histcrinim karakterom predstavlja u stvari karikaturu n o r m a l n o g k a r a k t e r a . H i s t e r i a n k a r a k t e r tei da svoje c i l j e v e o s t v a r i u v e k n a isti n a i n o n j e k a o i s v a k i n e u r o t i a r r i g i d a n u p o n a a n j u on tei d a o s t v a r i i z a s i t i s v o j u h i s t e r i n u g l a d za p o h v a l a m a , u v a a v a n j e m , odlikovanjem i privilegijama. Te osobine ponekad ispoI j a v a j u t a k v i I j u d i j o k a o d e c a : r a z b o l e se, d a bi z a b r i nuli roditelje, ele d a izazovu sauee, prefavljaju > T a z m a e n u decu. A k o se zaviri u njihovo detinjstvo, m o e se z a p a z i t i I j u b o m o r a n a b r a t a ili s e s t r u k o j i s u b i l i k a o d e c a b o l e s n i i na taj n a i n privlaili s v u p a n j u r o ditelja, t a k o da nije ostalo nita d r u g o nego izigravati bolest d a bi se ta p a n j a o d v r a t i l a na d r u g u s t r a n u . O v a j naivni detinji egoizam moe kasnije da dobije drastiniji o b l i k . A k o , n a p r i m e r , l e k a r n e u k a e (po n j i h o v o m m i ljenju) o v a k v i m bolesnicima dovoljnu panju, on navlai na sebe njihovu celokupnu agresivnost; postaje njihov

198

n e p r i j a t e l j , cilj n j i h o v i h n a p a d a i m r n j e ; o n i n e t e d e s r e d s t v a d a m u n a k o d e . Na ovoj bazi n a s t a j u o g o v a r a n j a , lane dostave, izmiljene optube i dr. Histerini uopte pokazuju tenju da se meaju bilo da advokatiu, b i l o d a o p t u u j u , b i l o d a se z a u z i m a j u za d r u g e i d a p o m o g n u s v e d o t l e d o k to n e t e t i n j i h o v i m pozicijama. T e k k a d se n j i h o v i n t e r e s ohladi, p o k a e se koliko j e to bilo p l i t k o i lieno s v a k o g istinskog oseanja. O d j e d n o m se dotadanja ljubaznost, predusretljivost, nesebLnost, p o d r k a p r e t v a r a j u u s v o j u s u p r o t n o s t : i s p o l j a v a se gola sebinost a n i i h o v o m e a n j e u t u d e ivote postaje o n o t o j e s t e - n e k a v r s t a r e k l a m e , v e z i v a n j a t u e z a h valnosti i obaveznosti. Ova tenja za senzacionalnou zacinjena izvesnim detinjasto-agresivnim tenjama tera ih u n e k u v r s t u n e z r e l e zabave. P i s a n j e a n o n i m n i h pisama, ogovaranja, anonimne dostave, pravljenje skandala (pri k o j i m a i g r a j u ulogu s k r i v e n o g inicijatora) s v e to ima obeleje senzacionalnog, teatralnog, preteranog i izmi.ljenog. Nije bez razloga h i s t e r i a n k a r a k t e r n a z v a n histrioninim karakterom, tj. glumakim karakterom, u s m i s l u n e i s t i n i t o s t i i p o z e . J e r o n o t o j e b i t n o za h i s t e rian k a r a k t e r to je poza. D o b r o v o l j n e n e g o v a t e l j i c e r a n j e n i k a i b o l e s n i k a z a d o v o l j a v a j u se v e s a m o s p o l j n i m obelejima svoje funkcije uniformom. Ako i ustraju u t o m pozivu, n a p u s t i e ga ubrzo, j e r su bolesnici postali nezahvalni i ne cene njihove rtve. Zbog toga trae d r u gu zabavu. Na odeljenjima gde borave bolesnici raznih vrsta, histerini pacijenti ispoljavaju osobeno ponaanje. Oni s k l a p a j u n e m o t i v i s a n a , v r u a prijateljstva, k o j a se b r z o p r e t v a r a j u u isto tako n e m o t i v i s a n a neprijateljstva, nastaju intrige, ogovaranja i nemotivisana mrnja. Takvi pacijenti o b a s i p a j u svoje b o l n i a r k e p o k l o n i m a i p a n j o m , z a v a d a j u i ih s a o s t a l i m p e r s o n a t o m . S l i a n j e odnos i p r e m a Iekaru, sve dotle dok on ne pokloni vie panje n e k o m d r u g o m bolesniku. Odnos p r e m a lekaru je uvek lican; poto ne uspeva da postigne lian, intiman k o n t a k t , p a c i j e n t se p o n a a k a o da je taj k o n t a k t ve p o s t i g n u t , d a j u se i z j a v e k a k o j e d o k t o r X m o j l e k a r i d v o s m i s l e n o s e n a g o v e t a v a o p o s t o j a n j u naroitosti te v e z e . T a k v e p a c i j e n t k i n j e se o d j e d n o m n e m o l i v i s a n o n a Ijute na dotad oboavanog lekara i obaspu ga pogrdama.

199

Nisu retke izmiljene optube silovanja. Dve histerine b o l e s n i c e se u z a j a m n o n e p o d n o s e . C i m se t a k v e d v e i s t o v r e m e n o pojave, u s p o s t a v l j a se u z a j a m n a netrpeljivost. S r e d s t v a k o j i m a se t a k v i pacijenti b o r e d e t i n j a s t a su i neozbiljna, p r e m d a oni u tu borbu unose m n o g o afekta. Iz o v o g b i s e m o g l o p o g r e s n o z a k l j u i t i d a s u o v e p o j a v e v e z a n e iskljuivo za pacijente ene. To se, m e u tim, deava i kod pacijenata mukaraca. Pokuaj da se ove pojave objasne erotinim motivima nije opravdan, p r e m d a su erotini e l e m e n t i uoljivi. Ta erotinost je nezrela, infantilna, vie ispoljena u obliku koketerije n e g o u o b l i k u z r e l e s e k s u a l n o s t i . T u j e p r e re o pozi i senzaciji. Moglo bi se rei: mnogo v i k e ni oko ta. S e k s u a l i t e t histerinih je p o s e b n o poglavlje. O n se m o e okarakterisati kratko: neskladom izmeu oekivanog i dobijenog. Pri t o m e dolazi u obzir i nesposobnost dobivanja, odnosno d o i v l j a v a n j a . Seksualitet histerinih nosi esto s a m o s p o l j n a obeleja k o k e t e r i j u i d r u g e spoljrie oblike seksualiteta i n a t o m e i ostaje. T u dolazi do j e d ne z a m e n e pars pro toto, gde koketerija, poza i egzaltir a n a zaljubljenost dolaze do izraza ak i u t a k v i m sluajevima gde je iskljuena mogunost nekih zaista erotinih odnosa. Veoma je upadljiva nepodudarnost izmeu hister i n i h s e k s u a l n i h a p e t i t a i m o g u n o s t i za n j i h o v u r e a l i z a ciju. N a i m e veliki broj frigidnih ena j e histerian, k a o i to je histerian i veliki broj impotenlnih mukaraca. M e d u t i m , to im n e s m e t a d a se i u toj oblasti r a z m e u , hvale i uputaju u nepromiljene avanture. Njihov oseajni ivot je labilan, nestalan i plitak. N e o p r a v d a n a i n e m o t i v i s a n a z a g r e j a n o s t za n e k o g ili n e t o z a a s se p r e t v a r a u h l a d n o u , n j i h o v e e m o c i j e b r z o n a s t a j u i brzo iezavaju, p a ih to ini u v i s o k o m s t e p e n u neuravnoteenim. Oni preteruju u svemu, u simpatiji i a n t i p a t i j i , u r a d o s t i i a l o s t i i n i t a od t o g a n i j e t r a j n o . Njihove emocije m o g u da b u d u i kvalitativno izmenjene, da stvaraju takva raspoloenja i postupke koji su d r u g i m ljudima neprijatni. Oni ponekad n a m e r n o ine stvari k o j e s u za o s u d u , a z a m e r k e k o j e p r i t o m e d o b i j a j u i z a z i v a j u kod njih n e k a k v o izopaeno zadovoljstvo. A k o se desi neki s m r t n i sluaj u porodici, oni plau i k u k a j u p r e k o m e r e , z a o t r a v a j u to s t a n j e da d o d u do h a l u c i n a 200

c i j a i n a p a d a , i z j a v l j u j u i k a k o j e m r t v a c o i v e o , d a s_ n j i m a r a z g o v a r a , itd. N j i h o v oseajni ivot nosi obeleje isforsiranpg, n e p r i r o d n o g i t e a t r a l n o g . I k a d a su veseli, oni deluju kao i z n u t r a h l a d n e i n e p r i r o d n o vesele osobe. O n i su n e s p o s o b n i d a d u b o k o o s e a j u d o t o g s t e p e n a d a bi zaboravili n a sebe i svoju pozu. Svoju s u d b i n u shvataju d r a m a t i n o , svojoj linosti pridaju znaaj koji n e m a j u , i s t i u i s v o j e n e g a t i v n e c r t e a k o o n e m o g u d a ih u i n e interesantnim. Cesta hvalisavost, izmiljanje i razmetanje s k l o n o s t k a p r a v l j e n j u s e n z a c i j a i n i od n j i h n e p o u z d a ne, lakomislene i vetropiraste osobe. Sklonost k a senzac i o n a l n o m n a v o d i ih n a r a z n e i n t r i g a n t s k e p o s l o v e , n a a n o n i m n e dostave, na p r i z n a v a n j e dela koja uopte nisu poinili. T o njihovo izmiljanje (Pseudologia fantastica) uvruje ih esto u red h o h t a p l e r a . To su ljudi koji p r i s v a j a j u s e b i t i t u l e , h v a l e se n e p o s t o j e i m u s p e s i m a i v e zama, velikim b o g a t s t v o m i sjajnim izgledima. To su este e n i d b e n e v a r a l i c e . N i j e t u s a m o cilj d a s e d o e d o n o v c a , ve je u pitanju sujeta, poza, r e k l a m a . J e d n a sredovena. ena uiva u t o m e da obre novac, u p u t a se u pozajmice i i z m a m l j u j e od r a z n i h I j u d i n o v a c v e o m a v e t o , t a k o d a s u m a n j e n i h d u g o v a n j a p r e m a u j e 5,000.000 d i n a r a . O n a uoptc nije u s t a n j u d a poloi r a u n ta je u r a d i l a s t i m n o v c c m . P o z a j m l j u j e od j e d n i h d a bi v r a t i l a d r u g i m , k u puje s t v a r i koje joj n i s u p o t r e b n e , pa ih posle p o k l a n j a gotovo n e p o z n a t i m osobama. Nain na koji i z m a m l j u j e n o v a c od l j u d i v e o m a j e u b e d l j i v , o n a i z m i l j a , p r e m a p o t r e b i , razliite p r i e , n a s t u p a j u i u b e d l j i v o . D a bi i z m a mila novac, ona p u t u j e u u n u t r a n j o s t (taksijem) i j e d v a d a n e t o v i e p o z a j m i n e g o t o j e s u m a k o j u j e d a l a za taksi. T a n j i h o v a p s e u d o l o g i j a nije u v e k s v e s n a la, n a r o i t o z b o g t o g a t o iza n j e n e m o r a d a p o s t o j i z l o u p o t r e b a . H i s t e r i e n i s e e s t o p r i k a z u j u i i z d a j u za o n o t o n i s u , dobija se utisak da se oni na taj n a i n zabavljaju. Kod njih kao d a nije j a s n a g r a n i c a i z m e u realnosti i fantazije. P o n e k a d i s a m i v e r u j u u o n o t o p r i a j u i i z m i l j a j u . Oni se p o n a a j u k a o d e c a u igri k a d u z i m a j u razliite uloge: pilota, indijanaca, pa je besmisleno pitali decu da li o n a t o z a i s t a v e r u j u . K o d i z r a z i t i h h i s t e r i n i h k a r a k tera n e m a nita istinito, pa se n e m o e rei g d e je g r a n i c a izmeu s v e s n e lai i fantazije.

201

P s e u d o l o g i j a h i s t e r i n i h m o e d a se o b j a s n i n j i h o v o m s p o s o b n o u d a iz s v o j e s v e s t i p o t i s n u i z v e s n a s e a n j a , a praznine koje pri tome nastaju popunjavaju izmiljenim dogadajima. Neto slino postoji i kod n e k i h organskth oboljenja mozga, samo konfabulacija ovakvih bolesnika liena je tog senzacionalistikog e l e m e n t a . N i s u svi h i s t e r i n i j e d n a k i , n i p o v a s p i t a n j u , n i p o u k u s u , n i t a k t u . Z b o g t o g a su n j i h o v i p o s t u p c i i s r e d s t v a razliiti. Histerija se sree esto kod g l u p i h i s l a b o u m n i h o s o b a , ali i k o d o s o b a b o g a t i h f a n t a z i j o m , o b r a z o v a n i h i t a k v i h k o j e v a e k a o k u l t u r n e i c i v i l i z o v a n e . O n o to j e bitno kod njih to j e p o v r n o s t i n e s p o s o b n o s t za ozbil j a n u m n i r a d . T o su o s o b e k o j e b r z o s h v a t a j u , o b d a r e n e su odlinom d i j a l e k t i k o m i esto v e r z i r a n e u m n o g i m u m e t n i k i m oblastima. V e o m a esto a m a t e r i bez s t v a r n e k r e a t i v n e s n a g e r e g r u t u j u se iz o v i h r e d o v a . D u h o v i t e , atraktivne, sirnpatine t a k v e osobe m o g u izvesno v r e m e da b u d u u sredini u kojoj se kreu s m a t r a n e p o t p u n o zdravim. Tek ponekad njihova egzaltiranost moe da iznenadi njihovu okolinu. Te osobe su p o n e k a d v a t r e n i p r o p a g a t o r i n o v i h struja u u m e t n o s t i , politici, m o d i i svojim propagiranjem obino vie tete pokretu nego to k o r i s t e . O n o to n o r m a l n o Ijude odbija: svae, sukobi s b l i skim osobama, materijalna propast drugih, ak i smrt d r u g i h to h i s t e r i n e privlai, oni u t o m e uivaju, premda sami ne doprinose tim dogadajima. Lakomislenost kojom prelaze preko ozbiljnih dogaaja ukazuje koliko su oni u s v o j i m o s e a n j i m a plttki, pa n e p r e s t a n o m o r a j u d a j u r e za a b n o r m a l n i m d r a i m a . O n i p o n e k a d u z i m a j u na s e b e uloge k o j i m a n e m o g u da o d g o v o r e . T u u o b r a e n u ulogu p o k u s a v a j u da s p r o v e d u u ivotu kao da je istinita. Oni s i m u l i r a j u sve, naje.e svoja oseanja, raspoloenja, pa ak i ivotne navike. P o n e k a d menjaju svoje uloge i vode d v o s t r u k i viestruk ivot. U zloinu i deliktima h i s t e r i n i se p o n a a j u o s o b e n o : n a j m i r n i j e p o r i u , n e shvataju znaaj dela, odaju sauesnike, lano okrivljuju d r u g e , itd. I m a se u t i s a k d a n j i m a n j i h o v a l a k o m i s l e n o s t n e d o z v o l j a v a d a r a z l u e d o z v o l j e n o od z a b r a n j e n o g . P o manjkanje merila je takode njihova osobina; beznaajne 202

stvari shvataju ozbiljno i tragino, ozbiljne stvari nipodatavaju i uzimaju olako. Asocijalno dejstvo histerinih nije, najee, ni s u v i e ozbiljno, ni s u v i e d u b o k o , ni odvie t e t n o . C e s t o su to osobe k o j e ive u svojim u o b r a e n i m p a t n j a m a i k o j e ine z l o s a m e s e b i . U k r u g u p o r o dice takav j e d a n histerik predstavlja p r a v u nevolju. J e d a n n e m a k i psihijatar ovako opisuje histerinu e n u : . . . Iz k r e v e t a ili s a d i v a n a n e u s t a j e v e t i r a n i e r o d i t e l j e , m u a , d e c u . . . U p o l u z a m r a e n o j sobi, sa h l a d n o m o b l o gom oko glave i r o m a n o m u ruci, okruena eetom negovateljica i bolniarki, maltretira poslugu, uestvuje u svakom trau, pa i sama intrigira. N a n e p o z n a t e osobe ovi bolesnici m o g u d a d e l u j u k a o Ijubazni i duhoviti. Niko ne moe da pomisli da su to u porodinom k r u g u nevesele i teke osobe. Ta njihova teina izraava se u h r o n i n o m n e z a d o v o l j s t v u i h i p o h o n drinim jadikovanjima. I n t e r e s a n t n o je da rtve ovakvih bolesnika godinama mogu da podnose takvo stanje ne protivei se, p a a k i b r a n e svoje h i s t e r i n e m u i t e l j e . Nerazumljiva je cesto upornost kojom se ovakvi advokati histerinih bore za njih. Kod n a s je uobiajena jedna slika: u a m b u l a n t u ulazi h i s t e r i a n b o l e s n i k koji d e m o n strira napad, a njegov pratilac advokatie, protestuje to se n e p o k l a n j a dovoljno panje tekom bolesniku, koga preko reda uvodi kod lekara. Histerini bolesnici koji su sugestibilni i s a m i d e l u j u sugestibilno. K r e m e r k a e : Oko j e d n o g histerinog zaas se o k u p e d r u g i , koji se t o v a r e a f e k t o m kao brodovi u g l j e m p r e d d a l e k u plovidbu. O n o t o h i s t e r i c n i r a d e : t i r a n i u ilt s l u a j u , s k l a p a j u p r i j a t e l j s t v a ili p r a v e s k a n d a l e , i n e n a p o r e ili b o l u j u t o j e u v e k n j i h o v i z l a z iz m o n o t o n i j e n j i h o v o g s v a k o d n e v nog ivota. U svojoj tenji da b u d u zapaeni histerini esto prib e g a v a j u p o k u a j i m a s a m o u b i s t v a , ili s a m o p o v r e d a m a . T o u veini sluajeva nisu ozbiljni pokuaji; oni su p r e t h o d n o n a g o v e t e n i , p o k u S a n i k a d j e i z v e s n o d a 6e n e k o n a i 6 i da ih sprei. J e d n a pacijentkinja pokusava samoubistvo injekcijom insulina, a pric k o j i m j e d a l a sebi injekciju ostavlja ispod jastuka. Secenje vena spada u omiljena demonstrativna s a m o u b i s t v a histerinih. Ve6ina tih 203

p o k u a j a n i j e o z b i l j n a , v e i m a za c i l j d a i z a z o v e s a u e e i senzaciju, i obiike neke vrste u c e n e lanova svoje p o rodice. U a r g o n u m e u p s i h i j a t r i m a to se n a z i v a : J a u d a se u b i j e m , a vi mi n e dajte! N a r a v n o , m o e se desiti d a se o v a k v i neozbiljni pokuaji i ozbiljno zavre. Obino su histerini pokuaji samoubistva i uinjena samoubistva dramatizovani i eslo se d e a v a j u na j a v n o m m e s t u , p o z o r i t u , n a s t a n i c i , r u k u ili s v a d b i . T i p o k u a j i s u v e o m a esto propraeni o p r o t a j n i m p i s m i m a koja n e k o g o p t u u j u i p u t e m k o j i h se s a m o u b i c e n a d a j u d a e s e n e k o m e o s v e t i t i ili n e k o g a k a z n i t i . Cee i obinije su h i s t e r i n e s a m o p o v r e d e . T e s a m o povrede mogu da budu ponekad veoma komplikovane. V e i n a ih je, m e u t i m , neozbiljna: izlaganje hladnoi, p r e k o m e r n o opijanje i puenje, gutanje mnotva Iekova, neuzimanje hrane. Ovo moe da b u d e i ozbiljnije: gutaju igle, stakla, eksere, z a b a d a j u igle u telo, ine na svojoj koi ogrebotine i ponekad ispoljavaju tenju da prikau d a i m je to n e k o d r u g i u r a d i o . C e s t o se iza o v a k v i h p o k u a j a s k r i v a t e n j a za s e n z a c i j o m ili t e n j a d a n a t e r a j u lekare i svoju okolinu da im poklone panju. Ovakve p o v r e d e nisu, po pravilu, poinjene u histerinom s u m r a n o m stanju, pacijenti su ih poinili pri p u n o j svesti. Oni n i m a l o n e k r i j u te svoje p o d u h v a t e n a p r o t i v , docnije se njima hvale. , Bez obzira na oiglednost neozbiljnog u njihovim pokuajima, pacijenti gotovo uvek t v r d e da su imali ozbiljne n a m e r e d a sebi o d u z m u ivot, ali su s e s a m o povredili. Gotovo je n e v e r o v a t n o do kog stepena ide nepoznavanje l e h n i k e s a m o u b i s t v a ; pacijenti p o k u a v a j u da se ubiju: a s p i r i n o m , t i n k t u r o m valerijane, p i j e n j e m aja od d u v a n a , g u t a n j e m n e k o l i k o k o m a d a c i g a r e l a ili u z i m a n j e m b i l o k a k v o g l e k a k o j i ni u veoj koliini n e m a t o k s i n o d e j s t v o . U sastav histerinog k a r a k t e r a ulazj celokupna linost pacijentova, i zato se t a k v e d i j a g n o z e n e m o g u postaviti bez p r e t h o d n o g p r o u a v a n j a p a c i j e n t o v e linosti. Dijagnoza hislerija i histerino postavlja se svakodnevno, p o n e k a d v e o m a o l a k o i o d s t r a n e n e k v a l i f i k o v a n i h lica. Zbog crta nezrelosti, povrnosti, lakomislenosti i n e ozbiljnosti u n j i h o v o m k a r a k t e r u , n e bi t r e b a l o h i s t e r i n e o d b a c i t i k a o b o l e s n i k e ili ih i g n o r i s a t i . N a r o i t o n e b i 204

t r e b a l o d a s e d o z v o l i n e k v a l i f i k o v a n i m l i c i m a d a se r a z b a c u j u o v i m n a z i v o m , j e r se n a taj n a i n m o e p o p u l a risati n e t a a n p o j a m o histerinom bolesniku, n a i m e da je on Ialjivac, p r e v a r a n t i s i m u l a n t . T o se, n a alost, deava i u lekarskim krugovima, pa ak i u psihijatrijskim. Obino oni l e k a r i p r e z i r u i g r d e h i s t e r i n e p a c i j e n t e koji i sami imaju h i s t e r i n i h c r t a u svojoj linosti ali za to n e znaju. Natresati se nad histerinim pacijentom, provoditi nad njim divljaku elektroterapiju, podnositi m u amonij a k pod nos, a m a r a t i ga, z a b a d a t i m u pric sa e t e r o m pod kou, vikati n a njega, n a t e r i v a t i g a da posle n a p a d a iznese na svojim r a m e n i m a nosila n a kojima je unesen s v e s u t o m e t o d e k o j e n i s u d o s t o j n e m e d i c i n e . O n e se, m e u t i m , i d a n a s tu i t a m o sprovode, najee od osoba koje o prirodi ove bolesti n e m a j u znanja. Cak k a d bismo h i s t e r i n e p o j a v e s h v a t i l i k a o n e o z b i l j a n n e s t a l u k , ni tada ne bismo imali prava da b u d e m o drastini. O n e nisu n e staluk, vec pojave koje imaju svoje uzroke, one su pacijentov k o m p r o m i s , p r e d neim to preti da ga satera uza zid. O d g o v o r n a p i t a n j e t a j e s u t i n a o v o g o b o l j e n j a n i j e ni luk ni j e d n o s t a v a n .

Psihiki mehanizam histerinih pojava i histerian napad

U primeru navedenom i snimljenom na magnetofonsku t r a k u bilo j e r e e n o da pacijentkinja, k a d se povratila iz s v o g h i s t e r i n o g s t a n j a , n i j e m o g l a d a s a s l u a t r a k u d o kraja, jer se veoma uzbudila. To je ukazivalo na davno zapaenu injenicu da izmeu pacijentove svesti kad je u > . n o r m a l n o m s t a n j u i s v e s t i za v r e m e n a p a d a n e p o s t o j i k o m u n i k a c i j a . A k o se t a k v a k o m u n i k a c i j a u s p o s t a v i , p a c i j e n t se osea v e o m a n e p r i j a t n o . D r u g i m r e i m a pacij e n t u s u u b u d n o m s t a n j u n e p o z n a t e s t v a r i k o j e s u se o d i g r a l e za v r e m e n a p a d a , a a k o i h s a z n a o n d a su m u n e p r i j a t n e , o n i h se s t i d i i t e i d a o d n j i h p o b e g n e . A k o j e d n o g p a c i j e n t a k o j i i m a h i s t e r i n e n a p a d e u p i t a m o za u z r o k e koji su izazvali n a p a d , o n n e e biti u s t a n j u da n a m o t o m e neto kae. O n se n e sea koji i k a k a v j e to bolan,
205

n e p r i j a t a n ili s r a m a n dogactaj k o j i s e n e k a d o d i g r a o i o k o m e o n n e voli ili n e e e n i t a d a z n a . F r o j d j e n a a v i s e pred ovom tekoom dovodio pacijente u hipnotiko stanje i u tom stanju dolazio do k o r e n o v a bolesti. Taj dogadaj, ta t r a u m a , izazivala j e histerine s i m p t o m e i bolesnik u svom n a p a d u te dogaaje halucinatorno obnavlja. Meutim, to nije uvek tako jednostavno, esto umesto jednog jakog potresa (traume) nailazimo n a vise m a n j i h (mikrotrauma) koje deluju zbirno. Oni ne moraju da imaju nita zajedniko; zajedniko i m j e d a su svojim z b i r o m izazvali o b o l j e n j e . Iz o v o g a bi se p o g r e . n o m o g l o z a k l j u i t i d a p s i h i k a p o v r e d a , b o l a n d o g a a j i sl. i z a z i v a n a p a d s a m p o sebi. T o n i j e tako: t r a u m a i p o v r e d a predstavljaju strano telo koje d u g o deluje kao postojei agens. F r o j d j e ustanovio da s i m p t o m i z a u v e k nestaju a k o se seanje na zab o r a v l j e n i bolni d o g a a j d o v e d e do p u n e svesti. Na taj n a i n e m o c i j a (bol, s t i , b e s , itd.) b i v a p o k r e n u t a i p u s t i joj se da d o d e do p u n o g izraza. M e u t i m , taj bolni dogaaj nije tako j e d n o s t a v n o pronai, on se esto nalazi n a kraju j e d n o g l a n c a asocijacija i d o njega se p o n e k a d teko dolazi. O n o to s e d e a v a k o d h i s t e r i n i h d e a v a s e i k o d zdravih; u s p o m e n a na j e d a n bolan doivljaj moe da izazove n e r a s p o l o e n j e i suze u ocima. S a m o z d r a v i su t u u prednosti, njihove emocije i afekti tokom vremena gube u snazi i blede. A k o n e p r i j a t n i dogaaj nije bio p r o p r a e n r e a k c i j o m ( p r o p r a e n b e s o m , o s v e t o m i sl.), o n d a o n o s t a j e u seanju spojen sa svojim neiivljenim afektom i p r e d s t a v l j a to s t r a n o telo k o j e u z r o k u j e s i m p t o m e . N o r m a l n o , t o k o m v r e m e n a afekt bledi, dolazi do asocijativne k o r e k cije i i n t e l e k t u a l n e obrae, te afekt iezne i blva zaboravljen. K o d histerinih bolesnika afekt ostaje dugo ouv a n i dugo deluje kao s t r a n o telo izazivajui s i m p t o m e . N e k a e F r o j d u z a l u d d a h i s t e r i n i b o l u j u od u s p o m e n a . Iz s l u a j a s a m a g n e t o f o n s k o m t r a k o m n a v e d e n i s u s a m o izvesni detalji pacijentkinja o kojoj je re govorila je opirno o d o g a a j i m a koji su se odigrali p r e d e s e t a k godina i p r i l i n o m b r o j u d o g a a j a iz d e t i n j s t v a . R e p r o d u k c i j a t i h d o g a a j a bila j e p u n a v e o m a slikovitih detalja i ivih opisa k a o da joj se lu p r e d oima odigravaju. U analizi ovih ozleda Frojd j e doao do zakljuka da su u pitanju takve 2011

o z l e d e k o j e n i s u m o g l e (iz r a z n i h r a z l o g a ) d a b u d u p r o p r a e n e o d g o v a r a j u o m ernocijom, te bolesnik nastoji da ih i s t i s n e iz s v e s t i i s e a n j a . O n j e o t k r i o j o j e d a n m e h a n i z a m n a s t a j a n j a ozleda u s t a n j u p r o m e n j e n e svesti, to za n a s i z a r a z u m e v a n j e h i s t e r i n i h p o j a v a n i j e od p r e s u d n o g z n a a j a . Z a k l j u a k j e , m e u t i m , i za j e d a n i za d r u g i m e h a n i z a m isti: bolni p o t i s n u t i doivljaj ostaje u v e k j e d n a k o snaan ( p r e m d a potisnut) zbog toga to kod njega ne moe da doe do n o r m a l n o g bleenja i zaboravljanja. E m o c i j a i a f e k t b i v a j u u k l e t e n i , ali, p r e m d a p o t i s n u t i , oni ostaju dejstvujui, s a m o n e m o g u da d o u do izraza u n o r m a l n o m s t a n j u svesti. K o d h i s t e r i n i h oni se p o j a v l j u j u z a v r e m e h i s t e r i n o g n a p a d a u d e l i r a n t n o j fazi. T a d a i h p a c i j e n t d o i v l j a v a p o n o v o . AH p o b u e n j u i v r a a n j u u n o r m a l n o stanje svesti, pacijentu ovo ostaje n e p r i s t u pano, on se n e sea svog h a l u c i n a t o r n o g delirantnog stanja, niti afekata koje je tom prilikom ispoljavao, t a k o d a ti b o l n i r a n i j i d o i v l j a j i o s t a j u i d a l j e d a p o s t o j e i dejstvuju i ne mogu d a podlegnu korekciji, bleenju i zaboravljanju. I kod normalnog oveka jedan intenzivni bolan doivljaj, jedna jaka t r a u m a , moe da izazove cepanje svesti, zaboravljanje i neseanje. Odnos izmeu zaboravljenog dogaaja i potisnutog afekta, s jedne s t r a n e , i histerinog stanja, s druge, slian je odnosu sadrine sna normalnog i njegovog budnog stanja, s tom razlikom to kod histericnog ovaj potisnuti materijal uzrokuje h i s t e rine s i m p t o m e i napade, a kod zdravog snovi ne utiu na b u d n o stanje. Ono to je bitno da se shvati jeste da je sadrina d e l i r a n t n o g s t a n j a za v r e m e histerinog n a p a d a nepristupana saznanju n o r m a l n e svesti izvan n a p a d a . N o r m a l n a svest je pri t o m e iskljuena, celokupna telesna inervacija (pokreti, grevi, uzvici) n a l a z e se pod u t i c a j e m i z m e n j e n e d e l i r a n t n e svesti za v r e m e n a p a d a . T o k j e d n e t a k v e h i s t e r i j e i m a s v o j e z a k o n i t o s t i . P r v o j e j e d n a ili v i e ozleda izazvala napad. A k o pacijent moe da uspostavi ravnoteu, onda se deava da se napadi smenjuju s normalnim stanjima. Napadi zatim nastaju spontano, kao t o k o d n a s n a s t a j u s e a n j a . S v a k i n o v i a f e k t (koji n e m a veze s p r v o b i t n i m u z r o n i k o m n a p a d a ) izaziva seanje na onaj potisnuti afekt i nastaje ponovni napad. Tokom vremena tolerancija pacijentova p r e m a afektima i uzbu-

207

d e n j i m a z n a t n o se s m a n j u j e , t a k o da i n e z n a t n i povodi m o g u da izazovu stavljanje celog m e h a m z m a u pokret. Iz o v o g n i j e t e k o z a k l j u i l i k o j i j e p u t l e e n j a h i s t e r i n i h pojava. Treba naruilum tehnikom ovesli do p u n e svesti u k l e s t e n e afekle, p r i v e s t i ih n o r t n a h i o j svesti, t e n a taj nain ppstii njihovu asocijativnu korekciju, bleenje i iezavanje. ., . F r o j d j e p o s m a t r a o n i o t o r n e f e n o m e n e za v r e m e h l sterinog n a p a d a i doao do zakljuka da pacijentovi p o k r e t i i m a j u izvesnog p a n t o m i m s k o g znaaja, oni p r e d stavljaju m o t o r n u projekciju fantazije. Po samoj prirodi p o k r e t a n e m o e se doci do z a k l j u k a o njihovoj psihikoj pozadini, jer se oni javljaju u k o n d e n z o v a n o m i modifik o v a n o m obliku, esio sa simbolinim znaenjem. To j e o n a j isti m e h a n i z a m k o j i i n i n a e s n o v e n e j a s n i m i t e k o pristupanim tumaenju. Cesto za v r e m e napada bolesnik p r e u z i m a v i e u l o g a n a s e b e . J e d n a p a c i j e n t k i n j a za v r e m e svog hipnoidnog stanja obnavlja sve aktuelne (neprijatne) d o g a d a j e koji su se desili u t o k u d a n a . O n a r e p r o d u k u j e s v e p r i g o v o r e koji su joj uinjeni i o d g o v a r a n a njih eslei se. T o naziva p r e l i v a n j e m b u r e t a , to t r e b a da znai da je p r e p u n j e n a s u z d r a v a n i m afektom, d a je p r i m e d b e progutala bez otpora i protivljenja i da n a ovaj n a i n daje sebi o d u k a . O n a to ini u j e d n o m p o l u z a n e t o m s o m n o l e n t n o m s t a n j u ; p r i t o m e p o k r i j e oi ( a k o j e s u v i s e svetlo u sobi) j e d n i m n e p r o v i d n i m alom. U o v i m s v o j i m s l a n j i m a o n a n e ini, d o d u e , m o t o r n e p o k r e t e , ali p r i m a na sebe obe uloge: i ulogu tuioca i sopstvenog advokata. Nastajanje napada biva praeno buenjem i p o r a s t o m a f e k t i v n o - n a g o n s k o g k o m p l e k s a , ali se u taj k o m p l e k s u k l j u u j u i infantilni deji oblici rcagovanja, o n i u toku napada, usled s u a v a n j a svesti, mogu slobodno da se pojave. D r u g i m reima, psihike k o m p o n e n t e (tenje elje nagoni) kod z d r a v o g m o r a j u da p r e t r p e i z v e s n u ivotnu modifikaciju i prilagoavanje realnosti. Oni se u svom primitivnom obliku (nezrelom, infantilnom, praenom fantazijama, seanjima i egocentrizmom) mogu da pojave s a m o u histerinom napau. Moralni deo linosti: super-ego ne dozvoljava ovakva infantilna ispoljavanja pri budnoj svesti. Mutatis m u t a n d i s histerian n a p a d svodi se n a ispoljavanje, pri p o m u e n o j svesti, bolnih 208

u k l e t e n i h i z a b o r a v l j e n i h a f e k a t a ili s e s v o d i n a z a d o voljenje n e p r i l a g o e n i h i ivotom n e m o d i f i k o v a n i h tenji, elja i n a g o n a n a j e d a n n e z r e o , i n f a n t i l a n i n e a d e k v a t a n nain uz obilje fantazije. To j e j e d n a reakcija kratkog spoja, g d e u n u t a r n j i p r i t i s a k postaje toliko i n t e n z i v a n da se pri n o r m a l n o j svesti u b u d n o m s t a n j u n e m o e podneti. N e u p u e n o m e biti teko da shvati o k a k v i m je fanlazijama tu re. N o r m a l a n , zreo ovek, dobro integriran, z a o k u p l j e n j e a k t u e l n o s t i m a svoga s v a k o d n e v n o g ivota, tako da n e m a uvida u svet svojih elja i emocija ukoliko one nisu izazvane ba tom s v a k o d n e v n o m aktueinou. Zbog toga j e t a k v o m oveku teko d a shvati da neurotini, posebno histerini esto podleu snevanju po danu. To j e obina pojava, a k o se r a d i o m l a d i m ljudima, da se u t o k u d n e v n o g s a n j a r e n j a uivljavaju u uloge h e roja. O v e fantazije v e o m a esto nose u sebi elju i n e mogunost o s t v a r e n j a te elje. T a k v i ljudi briljivo kriju te svoje fantazije i t e k o m o g u da se n a v e d u da ih iskau. J e d n a m l a d a s t u d e n t k i n j a iz Z a j e a r a p o e l a j e j o o d detinjstva da se zabavlja uivljavajuei se u niz fantazija u kojima ona pobeuje svoju sestru, zatim sve drugarice u lepoti i b o g a t s t v u ; o n a se zabavlja u r e e n j e m svoje vile i svoje g a r d e r o b e , svoju poslugu dri strogo, zapaena je i cenjena, ona je odlina u s v a k o m pogledu. N e samo da je uvena lepotica nego i poznata sportistkinja. Ove s v o j e d e j e f a n t a z i j e s a u v a l a j e d o 22. g o d i n e i v o t a . B e z obzira n a to to je u o v o m slucaju re o j e d n o m produenom infantilizmu, ovakve fantazije svest n o r m a l n o odbacuje. N a t o p a c i j e n t e p o n e k a d u s p e d a n a t e r a ivotna realnost, koja ih p o s t e p e n o ui d a od t a k v o g zabavljanja nema n i k a k v e koristi. N a njih s e obino tokom vremena zaboravi. Postoje, m e u t i m , i nesvesne fantazije. I jedne i druge mogu pod izvesnim uslovima da prodru u budnu s v e s t ili d a p o s l u e k a o m a t e r i j a l z a n a s t a j a n j e h i s t e r i n i h simploma; Frojd navodi veoma ilustrativan primer nastajanja jedne seksualne fantazije i njenog potiskivanja. Re je o p a c i j e n t u u d o b a njegovog onanistikog perioda i v o t a . N j e g o v o n a n i s t i k i a k t s a s t o j a o s e iz d v a d e l a : iz fantazije (slike koju j e zamiljao) i m o t o r n o g dela (onanistike r a d n j e ) . O v a d v a dela s u t a d a bila stopljena. P r v o b i t n o se d r a e n j e j e d n e e r o g e n e z o n e spajaio s jed-

209

nom eljcnom slikom i predstavljalo deliminu realizac i j u . U d o c n i j e m r a z v i u , i z l a s k o m iz o v e f a z e , o d b a c u j e se ovo z a d o v o l j e n j e na taj n a i n to se o n a n i j a n a p u t a , a svesna fantazija prelazi tokom v r e m e n a u nesvesnu psihiku sadrinu. Onanija je odbaena, slika zbog moralne cenzure prelazi u nesvesnu psihicku sarinu praenu oseanjem krivice. Ako doe do n o r m a l n o g zadovoljenja i izbora n o v o g objekta, o v o e se regulisati. Ali, a k o doe d o a p s t i n e n c i j e ili d o n c m o g u n o s t i o s t v a r e n j a n a g o n s k i h lcnji, postoji opasnost d a se o n a p r v o b i t n a fantazija n e p r e k i d n o ili p o v r e m e n o o s v c a v a , d a b u j a p u n o m s n a gom i da uestvuje u stvaranju histerinih simptoma. Ako t o b u d n a s v e s t n e d o z v o l j a v a , a k o su i n t e n z i t e t o s e a n j a krivice i m o r a l n a osuda estoki, onda e se to probiti u j c d n o m histericnom n a p a d u i dati m u njegovu psiholoku s a d r i n u i p o d l o g u u t o k u d e l i r a n t n o - h a l u c i n a t o r n e faze napada. U analizi histerinih n a p a d a interesantnija je psiholoka pozadina napada nego motorna ispoljavanja bolesnika. H i s t e r i n i s i m p t o m i p r c d s t a v l j a j u d c j s t v o j e d n o g ili vie t r a u m a t s k i h d o g a a j a koji su zaboravljeni i potisnuti u nesvesno. Oni su esto realizacija j e d n e n e s v e s n e fant a z i j e ili j e d n e e l j e k o j a t c i d a s e i s p u n i . H i s t e r i a n n a p a d je esto u d r u e n s regresijom na jedan primitivni oblik zadovoljenja k o m e su p r i d o d a t i i elementi n e k a d a njeg infanlilnog s e k s u a l n o g zadovoljenja koje se probija u svest kad je ona p o m u c n a u histerinom napadu. Histerini n a p a d j e k o m p r o m i s i z m e u d v e tenje: j e d n e afekt i v n o - n a g o n s k e k o j a tei d a s e p r o b i j e i i s p o l j i i d r u g e k o j a tei d a j e s a v i a d a i p o t i s n e . K o n a n o , h i s t e r i a n n a p a d m o e d a b u d e r e z u l t a t r a z l i c i t i h p s i h i k i h t e n d e n c i j a (i neseksualnih), ali u n j e m u i m a s e k s u a l n i h p r i m e s a u n e zrelom infantilnom obliku. U analizi ovih stanja Frojd je otiao dalje postavljajui tezu d a su ove s e k s u a l n e p o tisnute fantazije p e r v e r z n o g k a r a k t e r a i ve s a m i m tim e l i m i n i s a n e iz b u d n e s v e s t i . Postoji, m e u t i m , tenja da se histerini n a p a d i o b jasne kao periodina pranjenja motornih i psihikih cent a r a m o d a n e k o r e . M o g u e d a j e to t a k o , ali n a m to ne objanjava m e h a n i z a m c e p a n j a svesti za v r e m e histerinog napada, odnosno uticaj postignutog. uklctenog 210

afekta n a tu disocijaciju svesti. Mogue d a je u pitanju iscrpljenost kore i p o j a v a inhibicije, to nimalo ne u m a njuje znaaj psiholokih faktora u histerinom napadu. M o t o r n e pojave koje p r a t e histerian n a p a d nisu nikad s a m o s t a l n e i izvan sklopa svog psiholokog korelata. Moglo b i s e p o m i s l i t i d a j e p a t o l o k o s e a n j e za v r e m e h i s t e r i n o g n a p a d a proizvoljno, ali ispitivanje pokazuje da je o n o u v e k u vezi s a d o i v l j o n i m i a f e k t i v n o o b o j e n o m t r a u m o m . U t r a u m a t s k o j histeriji, nastaloj na bazi neke po ivot opasne situacije, dolazi do r e p r o d u k c i j e tog doga a j a sa s v i m p o j e d i n o s t i m a . C e s t o t a k v a t r a u m a t s k a h i s t e rija n a s t a j e na bazi j e d n e nezrele, n e p r i l a g o e n e psihe i u t r a u m a t s k i doivljaj u k l j u u j u se t a d a d r u g e t e n d e n c i j e koje nemaju direktne veze s traumom. Trauma, naroito r a t n a , m o e d a p o s l u i k a o t e r e n za i z b i j a n j e e l j a za isticanjem, hvalisanjem, hrabrou i junatvom. Ponekad s e a n j a n a t r a u m u n e bi b i l a d o v o l j n a d a s t v o r e h i s t e r i n e simptome da nije u tom m o m e n t u postojala jedna bolesna poviena osetljivost. Za v r e m e n a p a d a bolesnikova svest j e p o t p u n o ili d e l i m i n o s u e n a i o n s e s v o g n a p a d a , o d nosno psihike sndrine napada, ne sea. U analizi ovog oboljenja treba p o m e n u t i K r e m e r a (Ernest K r e t s c h m e r ) . O n j e vie analizirao mot-oriku h i s t e rinog nnpada. K r e m e r je postavio tezu da se hislerina psihogena reakcija javlja t a m o g d e se ispoljava jedna tenja n a instinktivan refleksni nain dakle, p u t e m biolokih p r i m i t i v n i h m e h a n i z a m a . U nnalizi histerino m o t o r i k e K r e m e r j e k r e n u o od refleksa, prntei i u p o reujui bujice pokreta kod dece s tpokretima i b u r n i m afektivnim renkcijnma kod histerinih. On ukazuje na analogiju i z m e u histerinog pona.anja i p o n a a n j a dece i ivotinja n panici. T o ponaanje predstavlja instinktivnu o d b r a m b e n u reakciju n a s p o l j n e nadraaje. Ve tu vidimo razliku izmeu njegovog i F r o j d o v o g s h v a t a n j a : dok, p o K r e m e r u , o p a s n o s t dolazi spolja, dotle, p o F r o j d u , opasn o s t j e p r v o b i t n o b i l a s p o l j n a a s a d n d o l a z i i z n u t r a , iz sopstvene psihe. Opisujui histerine osobe K r e m e r naglasava njihovu n a g o n s k u n e z r e l o s t , 'da s u k a o t a k v e p o s t a v l j e n e p r e d i v o t n e z a d n t k e k o j i m a n i s u d o r a s l e i od k o j i h s e z a h t e v a da se ponaaju a d e k v a t n o i rncionalno. Dalje se on de211

taljno buvi psihikim posledicama t a k v e nezrelosti. N e s a m o to, ve K r e m e r prilazi t o m p i t a n j u i bioloki. O n ocrtavu j e d a n konstitucionalni, telesno-endokrinoloki tip d i s p o n i r a n z a p o j a v u h i s t e r i j e . N a taj n a i n dolazi do j e d n e g e n e t i k o - b i o l o k e .teorije histerije. P o n j e m u tu d o l a z i d o opLe p s i h i k e , t e l e s n e !i h o r m o n u l n e r e t a r d a c i j e . O p i s u j u i k o n s t i t u c i j u i k a r a k t e r h i s t e r i n i h oti d e t u l j n o opisuje d i n a m i k u histerinih p o j a v a ^ dolazi do zanimljiv i h z a k l j u a k a koji su, b e z o b z i r a n a n j i h o v u t e o r i j s k u vrednost, zasnovani n a n j e g o v o m idugogodin j e m posmutranju takvih bolesnika. P r e m d a je Krernerovo konstitucionulistiko s h v a t u n j e p r e v a z i d e n o n e i s a m o u ovoj oblas t i v e i u d r u g i m , o s t a j e n j e g o v isLorijski z n a a j i n j e g o v o otro opaanje kao delo vredno pomena. i N e s a m o njegovo, nego je i Frojdovo uenje u toku poslednje dve decenije pretrpelo modifikacije; to se odnosi n e s a m o n a uenje o histeriji nego i n a uenje o ostalim n e u r o z a m a . Meutim, elementi na kojima je zasnovano Frojdovo uenje: n e svesni, potisnuti sadruji i njihova uloga u s v e s n o m ponaanju, s a d i n a m i k o m tog z b i v a n j a , p r e d s t a v l j a j u otkria od t r a j n o g z n a a j a .

Ostali

oblici

neuroza

K a k o s e u e n j e o n e u r o z a m a razvijalo t a k o se t o k o m v r e m e n a m e n j a l a i klasifikacija, odnosno podela neuroza. Zbog toga se deava da jo i d a n a s cirkuliu i odravaju s e s t a r i inazivi i p o j m o v i . K a z g r a n i a v a n j u t i h p o j m o v a znatno je doprineo Frojd. O n j e zapazio da u monotonoj slici n e u r a s t e n i j e , z a k o j u s e s m a t r a l o d a u n j o j n e u e stvuju psihiki mehanizmi, ipak postoje clemenli straha. To je, osim 'njega, z a p a z i o i H e k e r ( H e c k e r ) . S t o g a j e iz t o g p o j m a dzluio l a k v e o b l i k e g d e s e s t r a h j a v l j a o k a o n a j v a n i j i s i m p t o m i t i a z v a o i h neuTOzama struha. U daIjem s v o m r a d u on j e z a p a z i o d a se s t r a h k a o s i m p t o m javlja u m n o g i m oblicima neuroza: kod histerije, kod prisilnih n e u r o z a , k o d v e g e t a t i v n i h n e u r o z a , Hd. N a d u l j e , o n je p r i m e t i o d a se isti oblici n e u r u z a j u v l j a j u r e l a t i v n o 212

r e t k o , e e s u t o m e a n a g t a n j a , n i e a n e n e u r o z e (Mi.sehneurosis). Bez ubzira na tu pojavu s t r a h a u r a z n i m oblieima neuroza, neuroza straha moe s e izdvojiti kao zaseban oblik, a p o n e k a d se moe pratiti n e s a m o u istom obliku nego k a o sastavni deo drugih oblika. N a primer, u h i p o h o n d r i j i s l r a h od b o l e s t i i g r a d o m i n a n t n u u l o g u p r e m d a h i p o h o n d r i j a m o e d a t e e u o b l i k u n e u r a s t e n i j e ili s e pak taj s t r a h moe pojaviti u obliku j e d n o g a k u t n o g straha, p a n i k e , i u sluajevima a k u t n i h n e u r o z a straha. S d r u g e s t r a n e , s t r a h k o d p r i s i l n i h n e u r o z a n i j e uoIjiv n a p o v r i n i , ali j e e e l o k u p n i m e h a n i z a m p r i s i l n e n e u r o z e o d b r a n a o d s t r a h a k o j i lei u d u b i n i . D a k l e , n e u r o z e b i s m o m o g l i podeliti u etiri v e l i k e g r u p e : hisLerija, p r i silne n e u r o z e i fobije, n e u r a s t e n i j a i n e u r o z a s t r a h a . M n o gobrojna kombinovana stanja nisu interesantna s terapijskog stanovita, ve vie s teoretskog. O s t a l e neuroze, o d n o s n o p o d e l e , i z v e d e n e su e t i o l o k i i l i s i m p t o m a t s k i i n e mogu se ni p o e m u izdvojiti k a o zasebne nozoloke jedinice. T a k o n a p r i m e r , t r a u m a t s k a n e u r o z a n o s i u sebi e l e i n e n t e h i s t e r i j e i n e u r o z e s L r a h a , a m o e dobiLi o b l i k i r e n t n e n e u r o z e . K o o r d i n a c i o n a n e u r o z a inosi e l e m e n L e h i sLerije i imoe biti p o t p u n o n e p o v e z a n a s p r o f e s i j o m . V e geLaLivne n e u r o z e n o s e u tsebi e l e m e n t e n e u r o z e s t r a h a s dominantnim simptomima vcgetativnog nervnog sistema. J o m a n j e i m a m o p r a v a da n a o s n o v u sasvirn speeifinih uzroka izdvajamo specifine grupe. T a k a v je sluaj sa takozvanom r a t n o m neurozom. T a n e u r o z a nosi u sebi elemente traumatske neuroze i histerije, kau j elemente n e z r e l o s t i . T o n e znai d a f e n o m e n e i u z r o k e n a s t a j a n j a r a t n e h i s l e r i j e n e t r e b a s t u d i r a t i , a l i Ine d a b i s e t a i s p o I j a v a n j a i z d v o j i l a u z a s e b n u g r u p u v e z b o g t o g a d a bi se opisale n e k e osobenosti ponaanja p o d r a t n i m uslovima. T a k v a i s t a p o n a a n j a , ili g o t o v o i s t a , m o g u d a s e i s p o l j e i pri velikim elementarnim katastrofama, zemljotresima, poplavama, katastrofuma u rudnicima, tekim epidemij a m a u p r o l o s t i i t d . p a b i s m o p o Loj a n a l o g i j i m o g l i da i m a m o i n e u r o z e s tim n a z i v i m a . Izgleda n a m da je n a z i v m a n j e v a a n o d m e h a n i z m a n a s t a j a n j a , ud p r o u a v a n j a li&nosti k o j a i s p o l j a v a n e u r o t i n e p o j a v e . R a t , k a t a strufa, spoljnje n e p o v o l j n e i d r a m a t i n e okolnosti izazivaju niz odgovora i reakeija. Izazivaju pojave straha, hi-

21:-:

sterinih greva, poremeaje vegetativnog n e r v n o g sistema i d r u g o . I s t o t a k o isasvim obini i v o t n i uslovi, p o d u m e renim ivotnim i r a d n i m n a p o r o m , izazivaju sline odgov o r e i r e a k c i j e 'kod o s o b a i j a r a z v o j n a J i n i j a n i j e t e k l a p r a v i l n o i ikoje n i s u u s p e n o s a v l a d a l e e t a p e s v o g r a z v o j a . K a d se p r o b l e m t a k o postavi, o n d a s e ispostavlja da j e broj neurotinih reakcija i ponaanja mnogobrojan isto toliko m n o g o b r o j a n k o l i k o s u I m n o g o b r o j n e m o g u n o sti d a s e u s t a l n o m d i n a m i n o m s p r e g u i z m e u spoljnih okolnosti i s t r u k t u r e linosti u s p o s t a v i j e d n a neurotina reakcija.

Ncuroza straba
Reeno j e da se n e u r o z a s t r a h a moe javiti izolovano ili k a o p r i m e s a ti d r u g i m n e u r o z a m a . T a m o g d e j e s t r a h d o m i n a n t a n s i m p t o m sasvim je o p r a v d a n ovaj naziv. T a m o gde se strah halazi ukljuen u jedan simptom-kompleks, t r e b a g a iz n j e g a izdvojiti. P o s t o j i n e k o l i k o k r i t e r i j u m a po kojima se n e u r o z a s t r a h a m o e izdvojiti kao zaseban oblik. T o bi bili: o p t a r a z d r a l j i v o s t , p l a l j i v o i e k i v a n j e i akutni napad straha. a) O p t a razdraljivost. Sastoji sc u n a g o m i l a v a n j u n a d r a a j a i n e s p o s o b n o s t i d a s e ti n a d r a a j i p o d n e s u . U g l a v n o m j e t u re o u l n o j p r e o s e t l j i v o s t i : p r e o s e t l j i v o s t na zvukove i u m o v e uopte. Preosetljivost na svetlosne n a d r a a j e t a k o e p o s t o j i , ali s e l a k e p o d n o s i od s l u n e . O v a u l n a p r e o s e t l j i v o s t j e 'esto u z r o k n e s a n i c e . O v a j prvi 'kriterijum, opte razdraljivosti, spada u kliniku s l i k u n e u r a s t e n i j e , ali j e r c d o v a n p r a t i l a c n e u r o z e s t r a h a . b) P l a l j i v o i e k i v a n j e . Pod o v i m se p o d r a z u m e v a pojava da s a s v i m obini dogaaji i p o j a v e mobiliu strah. A k o n e k o k u c a ma v r a t a , a k o n a i l a z i p o t a r , a k o p r e d k u o m r a z g o v a r a j u d v e o s o b e , a k o se s k u p i l a m a s a s v e t a , tsve t e p o j a v e b i v a j u p r o p r a e n e s t r a h o m d a s e n e k o m od l a n o v a p o r o d i c e d e s i l a n e k a n e z g o d a , p o g i b i j a ili s m r t . I najnevinija pojava biva odmah ukljuena u jedan m e h a n i z a m k o j i m o b i l i e li z a o t r a v a p o j a v u B t r a h a d o p a r o k s i z m a ili d o u n u t r a n j e s t r e p n j e . R a z u m l j i v o , t o j e z a 214

p a c i j e n t e p r a v o m u e n j e , p o t o ii s a s v i m b e z n a a j n a z b i v a n j a m o g u k o d n j i h j z a z v a t i p o j a v u s t r a h a , ili n a p e t u strepnju pred n e k o m p r e t e o m nesreom. O v a k v o crno predvidanje moe d o n e k l e da b u d e sastavni deo i n o r malnog ponaanja; kod pacijenta od neuroze straha ono se o d i g r a v a u p r i s i l n o m o b l i k u i p r e d s t a v l j a n e k u v r s t u p r i n u d e koje on n e m o e da se oslobodi. K o d n o r m a l n o g , c r n o p r e d v i a n j e odnosi se na t a k v a zbivanja koja u sebi nose potencijalnu opasnost, kod neuroza straha ono se odnosi manje-vie na sva zbivanja. Ovaj strah ne m o r a biti u p e r e n n a opasnosti koje spolja p r e t e , on moze b i t i u s m e r e n na sopstveno telo i organe. T o j e dobro poznata hipohondrija, koja je praena subjektivnim oseanjima, parestezijama, neprijatnim telesnim senzacijama u predelu srca, eluca, g l a v e itd., to b i v a o d m a h t u m a e n o k a o pojava teke i neizleive bolesli. P r e m d a h i p o h o n d r i j a spada takode u klasinu n e u r a s t e n i n u sliku, elementi s t r a h a m o g u t o l i k o u n j o j d a n a d v l a d a j u d a s e lona p r e tvara n p r a v u neurozu straha. Takvi pacijenti obilaze lekare, uzimaju lekove i Jneprestano sa s t r e p n j o m p r a t e p o j a v e u Lsvom o r g a n i z m u . O n i l e k a r u o d l a z e d a bi s a z n a l i i s t i n u k o j e s e {plae, a a k o d o b i j u o d g o v o r d a i m n i j e n i t a , o n d a m e n j a j u l e k a r a . Ti b o l e s n i c i e s t o d o b a v l j a j u medicinske knjige u kojima naroito trae poglavlja koja o p i s u j u b o l e s t od k o j e b o l u j u . N a j e i o b l i c i t a k v o g s t r a h a od bolesti s u : s t r a h od raka, !tumora mozga, s t r a h od m o d a n e k a p i , s t r a h od s i f i l i s a i u n o v i j e v r e m e s t r a h od l e u k e m i j e . T o s u s v e o d r e e n e p o j a v e s t r a h a . M o e Ise s t r a h j a v i t i u lobliku m o r a l n o g s t r a h a , s t r a h a o d o d g o v o r nosti, s t r a h a o n e s v e s n o s t i , u o b l i k u s t r a h a koji n a t e r u j e p a c i j e n t a }na p e d a n t n o s t , u r e d n o s t , c i s t o u , i s l o t a k o u o b l i k u m o r a l n o g s t r a h a od m o r a l n e n e c i s t o e , i t d . O v i oblici s t r a h a m o g u s e i z l u i t i iz r a z n i h f o r m i p r i s i l n i h neuroza. Plaljivo iekivanje mini centar neuroza. (anksioznost) predstavlja dina-

M o e se r e i d a j e o v d e r e o j e d n o m k v a n t u m u s t r a h a koji s l o b o d n o l e b d i . T a j s t r a h o d a b i r a svoj psihiki s a d r a j i m o e u s v a k o m m o m e n t u d a se spoji s n e k o m p s i h i k o m s a d r i n o m . V e z a Ikoja p o s t o j i i z m e u t o g s l o b o d n o lebdeeg s t r a h a i psihike sadrine moe biti sasvim 215

sluajna. Tu se d e a v a neto s l i n o k a o kod hislerije i p r i s i l n e n e u r o z e : d a s t v a r n i uzroci s t r a h a n e m a j u v e z e sa s t v a r i m a i p o j a v a m a k o j i h s e b o l e s n t t p j u i . TJ s t v a r i , t u je u pitanju j e d n a iracionalizaciju s t r a h a ; pacijent se plai svog srca, a pri t o m e m u j e n e p o z n a t o d a je njegov u n u t a r n j i s t r a h s l u a j n o v e z a n z a isrce i d a j e m o g a o i s t o t a k o d a b u d e p o v e z a n za b i l o t a d r u g o : m o z a k , e l u d a c , s i f i l i s za b i l o La s l u a j n o i p r o i z v o l j n o t o 'je u d a t o m m o m e n t u uobliilo njegovu anksiozmost. c) N a p a d s t r a h a . D u g o t r a j n o p l a l j i v o i e k i v a n j e m o e d a s e p r o b i j e u svest a d a se n e spoji s n e k o m p r e d s t a v o m ili d a n e b u d e i z a z v a n o n e k o m p r e d s t a v o m . T a k a v n a p a d s t r a h a t a d a p o s t o j i s a m u s t a m o ili s e j a v l j a u obliku slutnje n e k e n e p o s r e d n e ugroenosti ivota: a k u t n e s m r t i , l u d i l a i sl. M o e d a se j a v i p r a e n o s e a n j e m s m e t n j i k o j e d o l a z e o d s r c a i d i s a n j a . P a c i j e n t se ali h a vgr, n e m o g u n o s t d i s a n j a , a d a p r i t o m e j s t r a h n e i z b i j a u p r v i p l a n : p a c i j e n t u pozli, on m a l a k e n a g l o , d o b i j e nesvesticu itd. O v a k v i n a p a d i s t r a h a m o g u imati razliite oblike. Veina njih praena je razliitim vegetativntm poremeajima. Tako se mogu javiti napadi s ubrzanim s r a n i m r a d o m i a r i t m i j o m , n a p a d i sa i z b i j a n j e m znoja i poremeajem vazomotora, napadi proliva, drhtanja i tek o g disanja, n a p a d i slini astmi, n a p a d i vrtoglavice. A k o ove oblike n a p a d a s l r a h a r a z m o t r i m o , videemo da s u svi oni s t v a r n i pratioci obinog, neneurotinog, realnog straha kod z d r a v o g oveka. N a i m e , u b r z u n r a d srca, k r a t a k dah, b i e d i l o i c r v e n i l o , p r o l i v , d r h t a n j e s v e su t o p r a t i o c i o b i n o g s t r a h a , i z a z v a n o g n e k i m p o v o d o m ili n e k o m p r e t e om situacijom i kod zdravog. Razlika je u t o m e to ovaj neurotian napad nije izazvan spoljnim uzrocima nego u n u t r a n j i m . P a c i j e n t esto n i j e s v e s t a n tih u n u t r a s n j i h uzroka, a jo je m a n j e s v e s t a n d a j e veza i z m e u n j e g o v o g u n u t r a s n j e g s t r a h a i objekta k o g a se plai s a s v i m sluajna. U vrtoglavici kao simptomu straha ima elemenata, koji na prvi pogled m o g u da zavaraju. To nisu sistematske v r t o g l a v i c e k o j e n a s t a j u k o d o t e e n j a u n u t r a n j e g u h a ili Menijerove (Menieres) bolesti. Bolesnici s e n e ale, k a o to je tipino, n a o b r t a n j e p r e d m e t a ve i n a oseunje slabosti, da im s e pod ugiba pod n o g a m a , da im n o g e tonu, 216

da n i j e m o g u e d a s e d a l j e u s p r u v n o d r e i n a j a v l j u j u da e pasti. D o p a d a o b i c n o n i k a d n e dolazi. O v a k v a v r t u g i a v i c a p r a e n a j e m a n j i m ili v e i m o s e a n j e m straha; bolesnici se p l a e p a d a ak i onda k a d j e isklju e n a m o g u n o s t d a bi se p r i t a k v o m p a d u i p o v r e d i l i . A k o takve vrtoglavice baziraju na plaijivom iekivanju, onda p o s t o j i m o g u n o s t za r a z n e f o b i j e . J e d a n d e o o v i h f o b i j a n e m a s k r e t a n j e m n i k a k v e veze, a drugi je vezan iskljuivo z a k r e t a n j e . T o j e d o b r o p o z n a t a a g o r a f o b i j a u s v i m svojim oblicima. U p o e t k u o v e fobije m o e da se otkrije j e d a n p r e t r p l j e n n a p a d vrtoglavice, ali to nije u v e k sluaj. e e s e d e a v a d a s e s t r a h od p a d a j a v l j a p r i i z v e s n i m u s l o v i m a : a k o s u u l i c e s u v i e u s k e ili s u v i e i r o k e , a k o s u p a e i j e n t i s a m i . O v a j s t r a h k o j i se j a v l j a k a d s u p a c i j e n t i prisiljenj da se k r e u n a r o i t o j e j a s a n i n d i k a t o r da u sutini ove fobije n e m a e l e m e n a t a v r t o g l a v i c e ni p o r e m e uja r a v n o t e e . P o n e k a d o v a j s t r a h od k r e t a n j a i m a s i m b o lian k a r a k t e r : s t r a h od o d v a j a n j a od k u e , s t r a h od toga da e se u s l u a j u o p a s n o s t i n a i s a m . V e g e t a t i v n i p o r e m e a j i k o j i p r a t e n e u r o z u s t r a h a su karakteristint. Poremeaji varenja, munina, povraanje, s k l o n o s t p r o l i v i m a s v e su t o p r o p r a t n e p o j a v e a k u t n o g n a p a d a s l r a h a . K a d a se ove p o j a v e javljaju h r o n i n o tee ih j e p r e p o z n a t i , j e r e l e m e n t i s t r a h a n i s u t a k o u o c l j i v i . To n a r o i t o v a i za p r o l i v e , v r t o g l a v i c e i p a r e s t e z i j e . U analizi ovih s t a n j a F r o j d j e doao d o z a k l j u k a da je njihova etiologija s e k s u a l n a . N j e g o v o teorijsko obja n j e n j e m o e se uiniti j e d n o s t r a n i r n , ali u s v a k o m s l u a j u nije n e z a n i m l j i v o , p a e m o ga u k r a t k o izloiti. F r o j d postavlja tezu d a p r e izbijanja n e u r o z e s t r a h a postoji d u e ili k r a e v o e n d e f e k t a n s e k s u a l n i i v o t . O n p r e t p o stavlja da se k o n t i n u i r a n o telesno seksualno uzbuenje n a g o m i l a v a 'dok n e p o s t i g n e i z v e s t a n s t e p e n j a i n e , z a t i m stavlja u p o k r e t vie psihicke c e n t r e i t a d a postaje psihiki s a d r a j . A k o j e laj p u t iz n e k i h r a z l o g a z a p r e e n , o n d a nastaje rascep. Rascep se odnosi na o d v a j a n j e telesnog s e k s u a l n o g u z b u d e n j a o d p s i h i k o g s a d r a j a . R a z l o z i za laj r a s c e p , p o P^rojdu, l e e u d e f e k t n o m s e k s u a l n o m i v o t u : n e p o t p u n s n o s a j ( c o i t u s i n t e r r u p t u s ili r e s e r v a t u s ) , d u g o t r a j n o s p r o v o d e n a a p s t i n e n c i j a s e l e m e n t i m a a s k e t i z m a iz bilo k o j i h u z r o k a . N a r o i t o c o i t u s i n t e r r u p t u s (zbog o p r e z 217

nosti od zaea) m o e biti u z r o k d a snoaj p r o e bez odgovarajue psihike sadrine. D r u g i m reima, do neuroze s t r a h a dolazi onda k a d a se u s e k s u a l n i ivot ukljue m o m e n t i koji s p r e c a v a j u psitiiku o b r a d u telesnog seksualnog nadraaja. T o n a g o m i l a n o a n e r e a l i z o v a n o u z b u e n j e p o s t i e izvestan stepen i veoma lako se d r u g i m inervacionim putevima (subkortikalnim) ispoljava u obliku straha. Tu je u s t v a r i re o p r o p u t e n o j s p e c i f i n o j a k t i v n o s t i , p r o p u t e nom adekvatnom odgovoru na telesno seksualno uzbuenje, tu izostaje zadovoljenje uzbuenja. Obian s t r a h j e reakcija n a n e k u spoljnu opasnost. Neurotian strah je reakcija na jedno endogeno uzbuenje. Obian strah izazvan je j e d n o k r a t n o m opasnou, neuroza straha izazvana je j e d n i m stalnim unutranjim i z v o r o m . O v a j m e h a n i z a m m o e d u g o b i t i l a t e n t a n , ali moe na neznatan, neadekvatan povod da se pretvori u a k u t a n n a p a d s t r a h a . P a c i j e n t i esto i n e slute d a postoji ovaj m e h a n i z a m ak izjavljuju k a k o kod njih uopte n e m a s e k s u a l n i h p o t r e b a , ili k a k o s u o n e u g a s e n e . U p r a v o to j e dokaz da njihove seksualne p o t r e b e h e dolaze do svesti. To ne znai da one ne postoje. Budui da ne postoje p u t e v i n j i h o v e d r e n a e i realizacije, o n e se na (pacijentu) nepoznat i nepristupaan nacin transformiu u strah i j e g p o r e k l a p a c i j e n t uop.ste n i j e s v e s t a n . N e u r o z a s t r a h a vida se ee kod mladih osoba; Frojd kae: kod p o t e n t n i h m u k a r a c a i nefrigidnih ena kod svih onih sluajeva kod kojih j e libido blokiran. Medutim, pojave s t r a h a cesto se javljaju u zajenici s neurastenijom, h i s t e r i j o m , prisilnom n e u r o z o m . T o su m e a n e n e u roze, u ijem nastajanju uestvuje vie etiolokih m o m e nata. Frojd tu pravi razliku tvrdei da neuroza straha izbija n a s o m a t s k o m , t e l e s n o m t e r e n u , a e l e m e n t i s t r a h a kod histerije i prisilne n e u r o z e izbijaju na psihikom t e r e n u ( p r e d s t a v e , 'seanja, p s i h i k e t r a u m e ) , n a t e r e n u n a kome je p r a t e a emocija ostala \ikletena. Razlika izmeu n e u r o z e s t r a h a i h i s t e r i j e b i l a b i u t o m e t o se k o d h i s t e rije isto psihiki elementi (konflikti) t r a n s f o r m i u (konv e r t i r a j u ) u t e l e s n e ' s i m p t o m e - a k o d n e u r o z e s t r a h a isto telesni elementi (telesno s e k s u a l n o uzbudenje) t r a n s formiu u psihike (strah). Rezimirajui ovo r a z m a t r a n j e 218

o n e u r o z a m a s t r a h a m o e m o istai d a o n e m o g u postojati izolovano i h r o n i n o u obliku plaljivog iekivanja s p o tencijalnom mogunou da preu u akutni napad straha. Dalje, elementi s t r a h a mogu se javiti i kod ostalih oblika n e u r o z a . K o n a n o , a k u l n i n a p a d s t r a h a m o e biti p r o p r a en b u r n i m poremeajima vegetativnog nervnog sistema, te se neuroze straha tada pribliavaju vegetativnim n e u rozama. Naroito se to deava k a d su elementi straha skriveni, a vegetativni simptomi dominiraju.
1

Ovako izloena slika neuroze straha odgovara umnogome klasinoj psihoanalitiekoj shemi koja se 1 u samoj psihoanalizi od pre dvadesetak sodina izmenila. Citalac koji bi vis> bio zainteresovan za razne vrste nenroze straha morao bi da se obrati savremenijoj literaturi iz ove oblasti. Prim. rcd.

L E E N J E

N E U R O Z A

Leenju neuroza moe se pristupiti na razne nacine i u razliitom obimu. Leenje neurotinih poremaaja medik a m e n t i m a p r e d s t a v l j a m e t o d u iji j e z n a c a j d a n a s u g l a v n o m istorijski. T o to se leenje m e d i k a m e n t i m a i d a n a s jo sprovodi i m a svoje uzroke. P r v i uzrok sastoji se u t o m e to p r i l i a n b r o j l e k a r a n e m a p o v e r e n j a u p s i h o t e rapijske metode. Drugi deo Iekara s m a t r a da je psihoterapija n e k a n a r o i t o k o m p l i k o v a n a m e t o d a , za koju se oni ne s m a t r a j u kvalifikovani. Oni s m a t r a j u psihoterapiju n e k o m v r s t o m t a j a n s t v e n e vetine. Dalje, izvesni lekari p o greno smatraju da je psihoterapija neka vrsta sugestije. Konano, ostatak lekara nije uopte informisan o psihot e r a p i j i . T o d o l a z i o t u d a t o su l e k a r i u t o k u s v o j i h s t u d i j a dobili iskljuivo bioloko obrazovanje, u k o m e je psihologija r e t k o p o m i n j a n a . Najvei broj lekara p r a k t i a r a o b a v Ija s v o j u s v a k o d n e v n u d e l a t n o s t a d a p r i t o m e i n e s l u t i d a p a r a l e l n o s t o m d e l a t n o u vr-i i p s i h o t e r a p e u t s k o l e c e n j e i p s i h o t e r a p e u t s k i u t i c a j . S v a k i l e k a r koji i m a dobar kontakt s pacijentom moe da dejstvuje psihoterapijski. Kod veine a r l a t a n a i n a d r i l e k a r a uspeh poiva upravo na tom kontaktu. Veina lekara prakliara n e m a d o b a r k o n t a k t ba zbog o n e inovnike deformacije n j i h o v e Hnosti, o kojoj j e bilo rei u p o e t k u . S v a k i l e k a r moe pri obinom p r e g l e d u da sprovede psihoterapijski uticaj a k o m o e i u m e da iskoristi svoj autoritet. Bolestan ovek j e s k l o n d a v i d i a u t o r i t e t u s v a k o m e k o p o k a z u j e volje i interesa da m u pomogne. Odnos izmeu leenja m e d i k a m e n t i m a i psihoterapije t r e b a da b u d e t a k a v da se m e d i k a m e n t o z n o leenje po 223

m o g u n o s t i i z b a c i ili b a r s v e d e n a n a j m a n j u m e r u . P o n e k a d se m e d i k a m e n t o z n o leenje n e moe izbei, p o n e kad m u s e m o r a dati prioritet. A k o , n a primer, i m a m o p o s l a s u l k u s n i m b o l e s n i k o m koji k r v a r i i g d e p r e t i o p a s nost od p r s k a n j a ira, d a j e m o p r e d n o s t m e d i k a m e n t o z n o j lerapiji (lekovi, operacija), p a t e k o n d a p r i s t u p a m o psihoterapiji. Psihoterapija moe da se primenjuje, kako je reeno, raznim metodama. Jedan njen deo moe da sprovodi lekar opte prakse, bez ikakvog prethodnog specijalnog obrazovanja. Drugi deo moe da sprovodi samo kvalifikovani p s i h o t e r a p e u t , koji m o r a d a i m a specijalno o b r a z o v a n j e . D a n e bi bilo z a b u n e , t r e b a naglasiti d a specijalista psihijatar, ako nije apsolvirao psihoterapiju, n e moe da se bavi nekim metodama psihoterapije.
1

Odnos prema psihoteraplji kod veine lekara danas izmenjen je Ui je na najboljem putu da bude promenjen. Sve je manje lekara koji, s jedne strane, misle da je psihoterapija neka tajanslvena vetina kojom se bave neki udni Ijudi, s druge strane, meutim, sve se vi5e uvida da je za bavljenje psihoterapijom riL-ophodno posebno kulovanje. Prii/i. rcd.

Povrsinska psihoterapija

P r i s p r o v o e n j u p s i h o t e r a p i j e bilo d a se ona sprov o d i od s t r a n e l e k a r a o p t e p r a k s e , b i l o d a s e u p o t r e b l j a vaju sloenije metode polrebno j e da b u d u ispunjeni izvesni uslovi. U p r v o m r e d u p o r e m e e a j i p a c i j e n t a treba da b u d u briljivo prostudirani. Na bazi ustanovljenc dij a g n o z e t r e b a p o s t a v i t i p s i h o t e r a p e u t s k e i n d i k a c i j e ili k o n t r a i n d i k a c i j e za leenje. Zapoeti p s i h o t e r a p i j u t a m o gde n e m a indikacija znai osuditi leenje na neuspeh. To naroito vai za p r i m e n u sloenih oblika psihoterapije. Dalje, na osnovu optih k r i t e r i j u m a za p s i h o t e r a p i j u t r e ba odabrati one bolesnike kod kojih su izgledi na uspeh ieenja vei. N e m a n i k a k v o g smisla d a l e k a r gubi v r e m e na pokuaju leenja hroniliciranih sluajeva u poodmaklo doba ivota, k a d bi njegovo v r e m e bilo m n o g o bolje i uspenije iskorieno da ga posveti o n i m sluajevima kod kojih izgledi n a u s p e h nisu sumnjivi. T o n e znai da h r o n i n e sluajeve t r e b a p o t p u n o odbaciti, ve n a njih treba primeniti n e k u d r u g u m e t o d u leenja, sa s k r o m n i jim ciljevima. To znai da pre poetka leenja treba postaviti t e r a p i j s k u prognozu, t r e b a tano proceniti izglede za u s p e h l e e n j a k o j i s u i z v e s n i , a o d v o j i t i ih o d i z g l e d a k o j i s u v e r o v a t n i . Z a t i m t r e b a t a n o p o s t a v i t i cilj t e r a p i j e , t j . d a li t r e b a ii n a i z m e n u l i n o s t i ili s a m o n a p a r cijalnu p o m o . Od toga zavisi i izbor m e t o d e terapije. Izbor neodgovarajueg oblika terapije znai neminovan neuspeh. U izboru oblika terapije, postavljajui indikacije i k o n t r a i n d i k a c i j e , i z b o r u b o l e s n i k o g m a t e r i j a l a i sl., k v a l i f i k o v a n i p s i h o t e r a p e u t s n a l a z i s e p o o p t i m u t v r enim kriterijumima. Ti k r i t e r i j u m i ustanovljeni su 225

empirijski, tako da su oni manje-vie standardizovani. K v a l i f i k o v a n p s i h o t e r a p e u t m o r a d a i h p o z n a j e i d a se u njima bez tekoa snalazi. B e z o b z i r a n a o v e p r i n c i p e k o j i m o r a j u d a se p o t u j u u o b a v l j a n j u velike p s i h o t e r a p i j e , postoje oblici p s i h o terapije koje moe da obavlja svaki lekar opte prakse. T a k a v lekar opte p r a k s e treba d a ispunjava izvesne uslove. U p r v o m r e d u , o n m o r a d a b u d e zreo k a o linost. To znai da n e s m e da b u d e t a k a v da u r a z n i m situacijama izgubi k o n t r o i u nad sobom. O n n e s m e d a u sebi ima e l e m e n t e sujete, strogosti, agresije. N e p o d r a z u m e v a se pod agresivnou taj p o j a m u b u k v a l n o m smislu, nego u s v o j i m d e r i v a t i m a , n a p r i m e r u o b l i k u d o s a d n e ili p r o dorne nametljivosti. U pogledu odnosa p r e m a pacijentu lekar m o r a d a ima raisene p o j m o v e i stavove. Lini kontakt ne samo da nije potreban nego je i tetan. Pri l o m e n e t r e b a zaboraviti da j e i l e k a r ovek, te da se i kod n j e g a m o g u p o j a v i t i e l e m e n t i s i m p a t i j e ili o d b o j n o s t i p r e m a p a c i j e n t u . U s v a k o m sluaju, j e d a n e m u pacijent biti vie simpatian, a drugi m a n j e . Takvi, m a i n a j m a n j e emocionalno obojeni stavovi lekaru mogu da prestavljaju opasnost za psihoterapijsko leenje. U n a j m a n j u ruku, l e k a r e t a d a biti sklon bilo d a vie p a n j e pokloni jedn o m b o l e s n i k u , a d r u g o m m a n j e , ili d a z a u z m e b l a i s t a v pri proceni pacijentovog ponaanja. Najbolji stav to j e stav opte ljudske simpatije u h u m a n i s t i k o m smislu te rei. K o n t a k t s p a c i j e n t o m n e s m e d a b u d e ni blag ni strog. Naroito taj stav n e s m e da b u d e racionalan i d a se s v e d e n a m u d r o v a n j e , d a v a n j e s a v e t a i sl. P s i h o t e r a p i j a bilo m a l a bilo velika n i u k o m sluaju n e sme d a bude pritisak, zastraivanje, dominacija, kritika, osuivanje; psihoterapija znai saradnju. Stav pacijenta u psihoterapiji takoe moe d a b u d e razliit. J e d a n deo p a cijenata p r e p u t a se l e k a r u n a milost i nemilost, oek u j u i od n j e g a d a e o n s a m s v e r e i t i i d a p a c i j e n t t u n e m a ta da radi. Drugi deo p a c i j e n a t a p o n a a se d r u k ije i tei d a svoje p r o b l e m e i t e g o b e to j e m o g u e vie sakrije. U o v a k v i m s t a v o v i m a odbijanja dolazi do izraaja bilo p a c i j e n t o v a r e t e n t i v n a s t r u k t u r a linosti, bilo s t r a h , stid i slino bilo tzv. n e g a t i v a n prenos. A k o se psiho226

terapija p r a v i l n o vodi, pacijent uskoro uvidi da on tom leenju mora da prui znatan doprinos.

pri

P r i l e k a r s k o m p r e g l e d u m o g u se kod pacijenta uolti mnogi znaajni momenti. U nainu pacijentovog izlaganja, u izrazima koje u p o t r e b l j a v a , u mimici, n a r o i t o u p o v e z i v a n j u onoga to izlae, u k o m e n t a r i m a koje on s p o n t a n o d a j e , i s k u s a n l e k a r m o e m n o g o t a d a n a s l u t i ili pogodi. O n o to je svaki lekar duan, a psihoterapeut posebno, jeste da pacijenta paljivo saslua. L e k a r treba da pusti pacijenta da govori i s v r e m e n a n a v r e m e d a p o s t a v i n e k o p o t p i t a n j e ili u p r a v i i z l a g a n j e n a t a k a v nain da pacijent n e s t e k n e utisak da je p r e k i n u t u izlag a n j u ili d a t o l e k a r a n e i n t e r e s u j e . L e k a r p r i p a c i j e n t o vom izlaganju treba naroito da obrati panju na izvesne praznine i nejasnotl u pacijentovom izlaganju i da ih zapamti. L e k a r se posle moe informisati o tim prazninama. Treba naroito naglasiti da je pacijentovo izlaganje p r e p u n o raznih subjektivnih, emocionalno obojenih izjava kojima on propraa svoje izlaganje, a te emocionalne p r i m e s e ine to i z l a g a n j e m a n j e l o g i c n i m i s i s t e m a t i z o v a n i m . C e s t o p a c i j e n t ne z n a t a bi p r e r e k a o , e s t o se zanese u izlaganje sitnica a zaboravi na glavne stvari, pa se u i z l a g a n j u t a k o z a p l e t e d a p o n e d a p l a e . Ili o d j e d n o m p r e k i n e d a g o v o r i i k a e : P i t a j t e m e vi. T u s e m o e p o m o i p a c i j e n t u s t i m u l i u i g a d a g o v o r i ili d a pokua da se p r e t h o d n o smiri. Sa p a r rei ohrabrenja m o e s e p o s t i i d a p a c i j e n t n e t o s r e e n i j e izloi o n o t o ga m u i . U k o l i k o to p r v o i z l a g a n j e nije t e k l o s u v i e r a matino, moe se pristupiti fizikalnom pregledu. Sistematski izvren fizikalni pregled, ozbiljan i savestan, bez urbe i nestrpljivosti, sa z a k l j u n o m izjavom d a je sve normalno, moe da deluje smirujue. Cak i tada ako lekar pri pregledu otkrije izvesne manje znaajne promene, on ne treba da ih saopti, a n i u k o m sluaju n e s m e da se iznenadi i d a to iznenaenje pokae, pogotovo u sluajev i m a a k o p r i p r e g l e d u o t k r i j e i z v e s n e p r o m e n e u iji z n a aj n i j e s i g u r a n . O v a o l u n a i z j a v a d a j e s v e n o r m a l n o m o e p o n e k a d d a d e l u j e t r a j n i j e , ali o n a n i j e u v e k d o voljna. Pacijent moe da ima razne telesne m a n e , koje mogu da budu uzrok njegovih emocionalnih poremeaja. Na lekaru je da proceni koliku uiogu te m a n e igraju u

227

pacijentovom oboljenju. T u spadaju: razrokost, levorukost, m r a v o s t , itd. S v e o v e m a n e m o g u , ali n e m o r a j u da budu ukljuene u pacijentovu emocionalnu problematiku. Veoma se eslo deava da pacijent pridaje znaaj i z v e s n i m n e d o s t a c i m a koji se pri o b i n o m p o s m a t r a n j u uopte ne primeuju. Takvi neupadljivi nedostaci mogu kod n o r m a l n i h osoba da ne izazovu n i k a k v e emocionalne posledice. Ukoliko se pri u z i m a n j u a n a m n e z e u fizikalnom pregledu ispostavi da je re o sluaju gde treba da se p r i m e n i i m e d i k a m e n t o z n a terapija, onda lekar t r e b a da s e o d l u i za n j u . P r i t o m e t r e b a d a m u j e j a s a n o d n o s pacijenta p r e m a lekovima. Pacijent je u najveem broju sluajeva opsednut znaajem lekova. Sugestivno dejstvo l e k a Je z n a t n o . P r o m e n e k o j e o s e a j u , p a c i j e n t i p r i p i s u j u dejstvu leka kuji uopte n e m a svojstva koja m o g u da izazovu te promene. U s v a k o m sluaju, pacijenti precenjuju znaaj i mo leka. Oni veeinom pogreno s m a t r a j u da p o s t o j e pravi lekovi, k o j e l e k a r t r e b a da pugodi, p a e bolest proi. Veina neurotinih pacijenata osetie poboljanje i od u z i m a n j a sasvim n e u t r a i n o g leka ako im je d a t sa s u g e s t i v n o m n a p o m e n o m d a e i m od t o g a z a i s t a b i t i b o l j e . O v o m o e d a lii n a p r e v a r u , m a d a t o u s t v a r i n i j e . T u nije re o potcenjivanju pacijentovog intelektualnog nivoa, poznat je p r i m e r d a je pacijentu, profesoru m e dicinskog f a k u l t e t a koji je bolovao od raka, d a v a n d u e v r e m e p o t p u n o n e a d e k v a t a n l e k ( v i t a m i n B) p o d n a z i v o m streptomvcina. O n ga je p r i m a o kao streptomicin i kao specifian lek p r o t i v t u b e r k u l o z e limfnih lezda, od koje j e v e r o v a o da boluje. B e z b r o j n i su p r i m e r i u k o j i m a je pacijentu d a v a n o neto n e u t r a l n o , to je dovelo do s u b jektivnog poboljanja. Lekar, m e u t i m , kad god je to m o g u e , jie t r e b a da se slui t r i k o v i m a . A k o s e ve odluio n a p r i m e n u leka, o n d a u toj svojoj odluci t r e b a da b u d e p r i n c i p i j e l a n i d o s l e d a n . 1 u s l u a j u k a d p r e p i s u j e lek, l e k a r t r e b a da nastoji d a u b e d i p a c i j e n t a u to da u z i m a n j e leka ne moe da utie na reavanje onih njegovih problem a koji su doveli do n e u r o t i n e r e a k c i j e . A k o j e p a c i j e n t u predoen uzajamni odnos izmeu konkretnih nepovoljnih uslova i n j e g o v i h s i m p t o m a , o n d a e i n j e m u biti j a s n o da nikakvi lekovi ne mogu uticati na reenje njegovog

22R

p r o b l e m a u p o r o d i c i ili n a r a d n o m m e s t u . J o j e d n a n e p o v o l j n a p o s l e d i c a m o e d a p r o i s t e k n e iz u z i m a n j a l e k o v a : da se pacijent n a v i k n e na uzimanje leka pa pone da r u b u j e p i l u l a m a , k a p l j i c a m a i p r a k o v i m a i d a se n e u s u u j e d a ih o s t a v i . T u n i s u u p i t a n j u l e k o v i i j a u p o t r e b a s t v a r a naviku, n a v i k a m o e da n a s t a n e isto psiholoki, i pri u z i m a n j u s a s v i m n e u t r a l n i h lekova. Ubeivanje pacijenta moe do izvesne m e r e da bue e f i k a s n o , i ^treba g a p r i m e n j i v a t i t a m o g d e j e t o m o g u e , ali od n j e g a ne t r e b a s u v i e oekivati. Izgleda p a r a d o k salno da pri ubeivanju vie deluje emocionalni kontakt nego logiko o b j a n j a v a n j e . E m o c i o n a l n i k o n t a k t i a u t o ritativna izjava su pri t o m e e l e m e n t i koji d e j s t v u j u . T a m o gde se l e k a r u p u t a u r a z g l a b a n j e p a c i j e n t o v e bolesti uporeujui je s drugim sluajevima, pacijent moe da stekne utisak da lekar sam sebe ubeuje i presliava. Nekorisno je da se pacijent u p o z n a j e s m e d i c i n s k i m injenicama koje n e r a z u m e i ije u p o z n a v a n j e moe kod njega da d o v e d e s a m o do p o j a a n j a s t r a h a . T o m o e da ga n a vede da trai o b a v e t e n j a n a d r u g o j strani, d a ita r a z n e knjige i popularne pseudomedicinske broure u traganju za svojom boleu. U d r u g i m g r a n a m a m e d i c i n e (hir u r g i j i , itd.) p a c i j e n t a j e m o g u e l a k e o s l o b o d i t i s t r a h a nego k a d a su u p i t a n j u n e u r o t i n i p o r e m e a j i . C e n t a r neuroza predstavlja strah, a na strah se slabo moe delovati logikom. L c k a r opte p r a k s e t r e b a d a i m a n a u m u da je kod neurotinih poremeaja veoma vaan terapijski z a d a t a k o d v r a t i t i p a c i j e n t o v u p a n j u od n j e g o v i h s i m p t o ma. P a c i j e n t j e sklon d a s plaljivom s t r e p n j o m p o s m a t r a sve p r o m c n e kod sebe i da im preuveliava znaaj. N a j vei d e o s v o g v r e m e n a p a c i j e n t u t o m e i p r o v o d i . O n pokazuje tenju da s a m s e b e plai i dovodi p o n e k a d do s t a n j a p a n i k e . Z b o g t o g a t r e b a n a s t o j a t i d a se n j e g o v a panja s k r e n e u d r u g o m p r a v c u . I z m e u ostalog, to se m o e p o s t i i o k u p a c i o n o m ili r a d n o m t e r a p i j o m . T o j e n a r o i t o p o d e s n o za l e e n j e p o b o l n i c a m a . N a r a d n u t e r a p i j u se g l e d a r a z l i i t o , d o k j e d n i p r e t e r u i u u p r o c e n i njenog znaaja, drugi je zanemaruju. P r e m d a po nekim p s i h i j a t r i j s k i m b o l n i c a m a t a r a d n a t e r a p i j a m o e d a lii na eksploataciju besplatne r a d n e snage, a same bolnice da lie n a p o l j o p r i v r e d n o - s t o a r s k o - z a n a t l i j s k e kombi229

nate, r a d n a t e r a p i j a u leenju duevnih bolesti ostaje, k a d su svi d r u g i pokuaji iscrpljeni, j e d i n a terapija koja t a k v e p a c i j e n t e m o e d a s a u v a od p s i h i k o g p r o p a d a n j a . Ovde je, m e u t i m , re o n e u r o t i n i m pacijentima. U k o liko su ve s m e t e n i u bolnice, n e t r e b a d a i m se dozvoli da nita ne rade. Treba nastojati da vrsta rada b u d e pacijentu i n t e r e s a n t n a i d a je on prihvati. Taj r a d ima zadatak da odstrani pacijentovo neprekidno bavljenje s a m i m sobom, da kod njega razvije oseanje da radi neto korisno, bilo za s a m o g n j e g a bilo za d r u g e . T r e b a nastojati da taj r a d razvija oseanje samostalnosti, s t v a r a latva, inicijative. S a b l o n s k i r a d i isto m e h a n i k i posao t r e b a da se izbegava. No, s radnom terapijom ne treba preterivati. P o t r e b n o j e p a c i j e n t u za v r e m e b o r a v k a u b o l n i c i o m o g u iti z a b a v u i r a z o n o d u , n a r o i t o k o d onih koji p o k a z u j u sklonost da s e povlae, d a se u k l a n j a j u od d r u t v a , da p o s t a j u i n e r t n i i g u b e i n t e r e s za s p o l j n i s v e t . P a c i j e n t i su skloni da svoje v r e m e p r o v o d e bez i k a k v o g reda i r a s p o r e d a . N j i h o v a d n e v n a a k t i v n o s t z a v i s i od s l u a j n o s t i i n e m a n i k a k v o g plana. A k o u bolnici nije sprovedena organizacija rada i odmora, rada i razonode, pacijenti nastavljaju d a ive haotino kao i p r e stupanja u bolnicu. Za v e i n u p a c i j e n a t a m o g l o bi se rei da i m v r e m e p r o lazi p a s i v n o i d a n e p r o v o d e v r e m e a k t i v n o . Ukoliko i p r a k t i k u j u n e k u delatnost, oni je p r a k t i k u j u monotono, s tenjom da b u d u jednostrani. To je ve stereotipno n e p r e s t a n o i g r a n j e aha, k a r a t a i d o m i n a . O n o to j e kar a k t e r i s t i n o za n e u r o t i n o g p a c i j e n t a , t o j e t e n j a k a pasivizaciji. D r u g a k a r a k t e r i s t i k a j e suavanje horizonta interesovanja. A k o r a z m o t r i m o nain ivota naih pacij e n a t a , ovo s u a v a n j e h o r i z o n t a bie uoljivo. V e i n a p a cijenata ne koristi iroke mogunosti razonode i delatnosti. Moda u t o m e igra ulogu i monotonija svakodnevne profesionalne delatnosti. Delimini nedostatak vremena ili z a o k u p l j e n o s t o k o r e s a v a n j a o s n o v n i h p i t a n j a e g z i s t e n 1

Radna terapija je danas postala svuda priznata i cenjena metoda u leenju i psihoza 1 neuroza i ne smatra se vie da ona ostaje kad su svi drugi pokusaji iscrpljeni, ve predstavlja znaajan deo u savremenom viedimenzlonalnom leenju mentalnih poremeaja. Prim. rcd.
230

cije m o e da u i n i da n e k e osobe toliko n a t o v a r e n a svoja lea da pri t o m e uopte zaborave da treba da n a u v r e m e n a i da ive. Z b o g toga se d e a v a d a ljudi p r o s t o p o i n e r c i j i z a b o r a v e d a p o s t o j i p a r k , k o n c e r t , i z l o b a ili n e k a v r s t a s p o r t a . A k o se p a c i j e n t u s k r e n e n a to panja, on e da n a e h i l j a d u razloga i o p r a v d a n j a . U veini sluajeva to su s a m o izgovori. Sutina je u t o m e da pacijent ne raspolae sposobnou da organizuje svoje v r e me, da njegova osnovna delatnost iscrpi njegov emocionalni p o t e n c i j a l , p a m u nije vie ni d o ega, to on s u b j e k tivno doivljava, ne kao neostatak raspoloenja i interesa ve kao n e d o s t a t a k vromcna. Pacijenti, Ijudi uopte, m a l o s e t r u d e d a r a z v i j u n e k u d e l a t n o s t ili u e c e u n e k o j razonodi koja nije standardna, te po inerciji poseuju bioskope i f u d b a l s k e u t a k m i c e , k a o a su to j e d i n e p o s t o j e e zabave. Kod neurotinih pacijenata je organizacija p r o voenja v r e m c n a , rada i razonode haotina. Kod njih je s v a k o d n e v n a a k t i v n o s t esto liena ideje voilje. A k o i p o k u a v a i u da tu Ieju sprovedu, onda to postiu po cenu velikih napora, velikog pritiska i unutranjeg otpor a . Z b o g t o g a se d e a v a d a s v o j p o t e n c i j a l a k t l v n o s t i i s c r p e joS u p r v i m a s o v i m a r a d n o g v r e m c n a . N e u r o t i n i p a c i jenti pate jo i od n e d o s t a t k a t m u t r a s n j e discipline, to poiva na protivreenosti njihovih unutranjih motiva. T o ini od n j i h o s o b e k o j e s n r e t k o k a d u s t a n j u d a r a c i o n a l n o i sistematski izvre svoje zadatke. Nestrpljenje, n e m a n i e volje, z a m a r a n j e , zapoinjanje pa n a p u t a n j e n e k o g r a d a s v a k o d n e v n e s u p o j a v e . O v d e j e , n a i z g l e d , re o l e n j o s t i . M c u t i m , najpSp j e u p i t a n j u o d s u s t v o ili i s p r e t u r a n o s t m o t i v a c i i e . Oni se p o n e k a d p r e t e r a n o u r e , ali n i k a d n e stiu. Njihova s v a k o d n e v n a delatnost je o g l e d a lo n j i h o v e i d e i e - v o d i l j e . U toj liniji j e t a k o e s v e i s p r e t u rano i preputeno sluajnosti. U toku boravka u bolnici t r e b a i h dovpst.i d a t o u v i d e i t r e b a i m (np d r a s t i c n o ) n a m e t n u t i j e d a n o d r e e n n a i z m e n i a n niz aktivnosti i o d mora. Naroito treba nastojati da n e rade samo ono to im se d o p a d a , j e r oni to p o k u a v a j u i u ivotu d a s p r o v e d u , t j . d a ine s a m o o n o to im je prijat.no, a od n e p r i j a t n o g da p o b e g n u . Mnogi ljui imaju svoje pasije i svoj hobi. T r e b a nastojati da se kod n e u r o t i n i h p a c i j e n a t a razvije sklonost za hobi. Izbor hobija j e strogo i n d i v i d u a -

231

lan i n e moe se diktirati. Za pojedine ljude njihov hobi ide do uivanja i strasnog uesa. Veina ijudi ima sklon o s t i : za n e t o v i e , z a n e t o m a n j e , i z v e s t a n b r o j l j u d i s m a t r a d a n e m a s k i o n o s t i n i za t a , t o n e m o r a b i t i t a n o . Niko ne treba da dozvoli da z a p a d n e u jednostranost, koja z n a i u s k o s t , p r e m d a m o e d a k o n c e n t r i e s n a g e . U isvak o m sluaju m o g u e je da pored osnovne delatnosti postoji i d r u g a , bez t e t e po o s n o v n u . P o z n a t i s u sluajevi g d e j e sporedna delatnost postala odluujua u ivotu. Tako, m a l o l j u d i z n a z a B o r o d i n a , p r o f e s o r a h e m i j e ; za B o r o d i n a , m u z i a r a , zna ceo svet. Malo ljudi zna za Rusoa, c a r i n s k o g slubenika; Ruso, slikar, spada u vodea svetska imena. O v d e je, b e z s u m n j e , r e o i z r a z i t i m t a l e n t i m a , ali m o gua je ivahna sporedna delatnost puna zadovoljstva i u daleko s k r o m n i j e m obimu. Postoji kod izvesnih neuroti a r a o p a s n o s t d a svoje. s p o r e d n e d e l a t n o s t i r a z g r a n a j u d o te mer.e d a z a b u r a v e n a g l a v n u . T o u s v a k o m s l u a j u z n a i s a m o r a s i p a n j e s n a g a , t e s e t a k v e o s o b e p r e t v o r e u velike amatere. U stvari, takvo rasipanje predstavlja ' n e u r o t i n o b e a n j e od o s n o v n e dunosti. T a m o gde, n a protiv, postoji suvie velika koneentracija s a m o na j e d n u delatnost, postoji upasnost da se p r e k i d o m n a p r i m e r , odlaskom u penziju ljudi osete odbaeni, u n e k o m vak u u m u , da se kod njih razvije ideja o nekorisnosti, n e p o trebnosti daljeg ivljenja. Zbog toga je p o t r e b n o blagov r e m e n o razviti n e k u d r u g u delatnost, koja e t a k v e l j u d e zatititi od psihikog p r o p a d a n j a i oseanja d a s u stupili u ekaonieu pred mrtvanicom. Treba voditi r a u h a o lome da s v a k a i v o l n a ' e p o h a m o z e da b u d e z a n i m l j i v a i d a se u s v a k o j od n j i h m o g u p r o n a i a k t i v n o s t i k o j e e d e l o v a t i k a o k o m p e n z a c i j a za n a p u t e n u o s n o v n u . A k o lekar opte prakse ima dovoljno zrelosti, ivotnog iskustva i ako predstavlja do izvesnog stepena stabilnu osobu, n j e m u n e e biti tesko d a uoi p a c i j e n t o v e g r e k e u s h v a t a n j i m a i voenju svog ivola. O n e moi da p r e p o z n a p a c i j e n t o v a e m o c i o n a l n a p r e t e r i v a n j a i d a ih o b e s nai. On treba stalno da ima n a timu da je jezgro neuroza s t r a h . T o znai d a n e m a s m i s l a d a l e k a r taj s t r a h p o v e a o t r i m p o s t u p c i m a , z a s t r a i v a n j e m ili p r e t n j a m a . M e d u tim, k o d izrazito r a z m a e n i h pacijenata, koji terorisu l a nove svoje familije pa pokuavaju i l e k a r a da p o d v r g n u 232

teroru, otrina je n e o p h o d n a . Tu se j e d n o m zauvek pacij e n t u m o r a d a t i n a z n a n j e d a m u to n e m o e u s p e t i . U p o v r i n s k o j t e r a p i j i t r e b a r a z l i k o v a t i o t r i n u od a u t o r i t a tivnog stava. Autoritativan stav je koristan, otrina je tetna. T a k a v autoritativan slav koristan j e u ivotu uopte, izvan m e d i c i n e i p s i h o t e r a p i j e . Moe se bez u s t r u a vanja rei da vecina ljudi za svoj u s p e h u ivotu imaju da zahvale vie svom a u t o r i t a t i v n o m stavu nego svojim sposobnostima. Sugestija kao metod leenja poznata je o d a v n o i o d a v n o se i s p r o v o d i . iVeina ljudi je sposobna da primi sugestiju. P o g r e n o je s m a t r a t i da biti sugestibilan i p r i m a t i s u g e s t i j u znai biti s l a b e volje. J o m a n j e znai da je p o t p a d a n j e pod sugestiju z n a k slabe inteligcncije. U p r a v o je o b r n u t o : slabo inteligentne i slaboumne o s o b e t e k o ili n i k a k o n e p o t p a d a j u p o d s u g e s t i j u . B e z obzira na to o d a k l e koreni sugestibilnosti potiu, veina z d r a v i h ljudi j e sugestibilna. N a r a v n o , s a m o t a m o gde se utie j a s n i m izlaganjima i loginim povezivanjem injen i c a . A k o j e s u g e s t i j a t a k o i z n e s e n a , n e m a r a z l o g a d a se i ne p r i m i . T u treba p r a v i t i razliku izmedu sugestibilnosti i l a k o v e r n o s t i . L a k o v e r n o s t z n a i p r i m a n j e n o v o g za g o tovo i g o t o v o j e u v e k z n a k n e z r e l o s t i . L e k a r m o e da bude vrlo sugestivan ve s a m i m svojim pozivom. On je u p i t a n j i m a zdravlja i bolesti bolje informisan od pacij e n t a . P a ak i u s l u a j u a k o j e i p a c i j e n t l e k a r , m o g u e je delovati sugestivno. l'reba imati na u m u da je pacijenl, k a o i s v a k i d r u g i ovek, a m b i v a l e n t a n u s v e m u , p a i u pitanju svoje bolesti. Pacijent moe da sluti da je re o o v o m e ili o n o m e , ali o n n e eli o t o m e d a z n a . P r o f e s o r medicinskog fakulteta slutio je da j e kod njega moda re o r a k u ; o n , m e d u t i m , n i j e h t e o d a z n a , d a j e to r a k . S u g e s t i j a je tu n j e g o v u t e n j u , da n e e d a zna, s a m o pomogla i uvrstila. P o m i n j e se sluaj da j e j e d a n istaknuti patolog poslao p i s m e n o opis svog obolelog jezika i s t a k n u t o m p a t o l o g u Virhofu, a opis j e b i o klasian opis r a k a jezika. B o l e s n i k j e d a o opis r a k a , ali nije h t e o da zna d a j e to r a k . S u g e s t i j a n e znai a p e l n a i n t e l e k t u a l n e snage pacijentove nego na njegove emocionalne snage. Aksel M u n t e kae: P r o t e s t a n t s k a c r k v a h o e sve da objas n i i r a s p a d a s e , k a t o l i k a c r k v a n e o b j a n j a v a n i t a ali i p a k p r e d s t a v l j a v e o m a j a k u s i l u u s v e t u . S l i n o j e kod

233

sugestije; ona nije pitanje poznavanja injenica nego v e r o v a n j a u njih. U n a e m sluaju, to j e mobilizacija p a c i j e n t o v i h e m o c i o n a l n i h t e n j i . Iz o v o g t o j e r e e n o n e t r e b a s h v a t i t i d a s u g e s l i j a p r e d s t a v l j a s r e d s t v o k o j i m se m o e postii n e o g r a n i e n efekat. N a p r o t i v , sugestija moe da igra neku ulogu s a m o u povrinskoj psihoterapiji, u dubinskoj se ona u o p t e i n e u p o t r e b l j a v a , k a o to se ni u povrinskoj ne upotrebljava uvek. Ima, meutim, pacij e n a t a koji se p o t p u n o p r e d a j u u r u k e l e k a r u s m a t r a j u i d a o n z n a s v e i d a m o e s v e . D a l j e , i m a p a c i j e n a t a koji e l e d a b u d u v o e n i i e l e d a s e n j i m a u p r a v l j a . T a k v i se pacijenti oseaju tada spokojni i osloboeni odgovornosti, oni s m a t r a j u d a e s v e n j i h o v e p r o b l e m e l e k a r reiti. V e cina pacijenata dolazei l e k a r u i m a poverenja u njega, j e r i n a e n e bi ni dolazila. Od i e k a r a zavisi k o l i k o e to poverenje da opravda. Veina pacijenata ne sumnja u lek a r e v e sposobnosti, k a o to veina p u t n i k a u autobusu n e s u m n j a u sposobnost vozaa. L e k a r to o d m a h oseti, i p r e m a t o m e m o r a da z a u z m e stav. Da razlikuje poverenje od o d a n o s t i i s k l o n o s t i p a c i j e n t a d a s e s u v i e v e e za l e kara i natovari na njegova lea p u n u torbu svojih p r o b lema. Kao povrinska terapija sugestija moe u nekim m o m e n t i m a d a p o m o g n e , a i i t a p o m o n i j e ni r a d i k a l n a ni t r a j n a . K a d j e n e u r o t i c a n p a o i j e n t s m e t e n u b o l n i c u (Sto s e p o n e k a d n e m o e izbei), o n d a taj s m e t a j t r e b a d a i m a ozbiljne razloge. O n j e indiciran U sluajevima m a l o k r v nosti i teke telesne slabosti. To je relativna indikacija. D r u g a relativna indikacija je vie tehnicke prirode, u onim sluajevima gde je potrebno sprovoenje dugotrajnije psihoterapije, to kod nas nije mogue van bolnice, jer ne postoje psihoterapeutske a m b u l a n t e Apsolutna indik a c i j a za p r i j e m u b o l n i c u 'je p o t r e b a d a s e p a c i j e n t i z o l u j e od s r e d i n e u k o j o j j e d o l o d o z a o t r a v a n j a j e d n o g ili v i e k o n f l i k a t a . N a r o i t o j e to p o d e s n o k a d j e bolnica u d a l j e n a od m e s t a s t a n o v a n j a , d a b i s e p r o r e d i l e e v e n t u a l n e p o s e t e . U stvari, n e izoluje se pacijent od okoline ve okolina od njega. Z a t i m je indikacija za p r i j e m p r e t e r a n u m o r i isc r p l j e n o s t n a r a d u , n a r o c i t o t a m o g d e je 'ovek bio izloen duim iscrpljujuim naporima. Koliki je doprinos spoljne situacije u nastajanju neurotinog sloma moe brzo po 234

p r i j e m u u bolnicu da se ustanovi. Ako su spoljni faktori bili o d l u u j u i , o n d a n e u r o t i n e t e g o b e b r z o p o p u t a j u . Meutim, smetaj u bolnicu ima i negativnih strana. Naroita opasnost postoji od toga da bolesnik p o s t a n e p r e t e r a n o pasivan. Naroito t a m o g d e se b o r a v a k pacijenta svodi samo na izleavanje, uzimanje lekova i p o v r e m e n e razgovore s lekarom. Bolnika situacija moe pacijentu d a se u i n i p o d e s n a za b e a n j e od p r o b l e m a i od i v o t a , t e g a p o o t p u s t u iz b o l n i c e s t i m u l i s e d a s e o p e t v r a t i im s e pred njega isprei i neki sasvim neznatan problem. U l e enju i bolnikih i a m b u l a n t n i h p a c i j e n a t a t r e b a se o b a vestiti o njihovom stanju, odnosno razbiti njihov strah. K a o v e o m a p o d e s a n n a i n za t o j e s t e r a d s g r u p a m a t a k v e vrste gde l e k a r daje odgovore n a a n k e t n e listie koje p a c i j e n t i p o p u n j a v a j u a n o n i m n o . P r i t o m e se m o e z a p a ziti d a p a c i j e n t e e s t o m u e b r i g e k o j e p r o i s t i u iz s t r a h a , iz n e p o z n a v a n j a s t v a r i , n j i h o v e p o t p u n e ilI d e l i m i c n e n e o b a v e t e n o s t i . V e o m a se c e s t o d e a v a d a s u o n i z a b r i nuti zbog sasvim beznaajnih pojava koje pogreno interpretiraju. Ovaj postupak ne treba zameniti s grupnom terapijom, koja predstavlja jedan drugi oblik p s i h o t e r a pije. V e o m a esta p o t r e b a u toku leenja j e p o t r e b a d a se konfliktna situacija ukloni i neutralie njeno dejstvo. To se naroito odnosi na tzv. a k t u a l n e u r o z e i n e u r o t i n e r e a k c i j e . K o d n a i h p a c i j e n a t a t o su n a j e e p o r e m e c e n i odnosi u porodici, n a r a d n o m mestu, zbog nepovoljnih s t a m b e n i h prilika. Veina tih konfliktnih situacija je t a k v e prirode da u njima lekar n e moe da pomogne sam, bez saradnje. Tu je v e o m a potrebna saradnja lekara, socijalnog radnika i pacijentove okoline (lanova porodice, drugova s a r a d n o g m e s t a ili r u k o v o d e t i h n a r a d n o m m e s t u ) . U l o g a socijalnog r a d n i k a n e sastoji se s a m o u t o m e to e s p r o vesti a n k e t u i uzeti p o d a t k e nego i u a k t i v n i m n a p o r i m a da se ta s i t u a c i j a i z m e n i . D a bi t o p o s t i g a o , socijalni r a d n i k m o r a d a z n a t a i k a k o ' t r e b a d a s e [izmeni, m o r a d a i m a a u t o r i t e t a i p o t r e b n a o v l a e n j a za s v o j u a k c i j u . O d n o s pacijenta p r e m a sredini, i obratno, veoma je vaan m o m e n a t u genezi neuroza. Tu spoljni momenti, p r e m d a n a o k o d e l u j u k a o iskljuivi uzronici n e u r o t i n i h p o r e m e aja i r e a k c i j a , n i s u u v e k n i j e d i n i ni odluujui. N a i m e , na o n o m t e r e n u gde se u pojedincu vodi b o r b a izmeu

235

raznih, esto kontradiktornih moliva i stremljenja, na tom t e r e n u g d e se psihika stabilizacija teko postie t a m o e i n e z n a t n i j a spoljna o p t e r e e n j a izazvati n e u r o t i c n u reakciju. T a m o gde je u n u t r a n j a stabilizacija vra pojedinac je u stanju da podnese daleko vea optereenja i daleko lake da rei i sloenije spoljne sukobe. K o d takvog stanja stvari postavlja se pitanje ta treba da se l e i : s p o l j n a n e p o v o l j n a s i t u a c i j a , ili d a s e p o v e a p a c i j e n tova u n u t r a n j a stabilizacija. R a z u m l j i v o j e da se uspeniji rezultati postiu a k o se uvrsti linost i o t k l o n e njeni u n u t r a n j i sukobi. Zbog toga se r e e n j e m pacijentove spoljne situacije n e m o e postii trajni efekat, j e r pod novim nepovoljnim uslovima pacijent e opet reagovati neurotino. Meutim, u toku psihoterapije ovakvih pacij e n a t a t r e b a i m ukazati na n j i h o v e p o g r e n e s t a v o v e koji predstavljaju njihove kritine take, zauzimaju pogrene s t a v o v e i s p r o v o d e p o g r e n e o d l u k e . P o t r e b n o j e da oni sami upoznaju situacije kojima nisu dorasli, te d a ih izbeg a v a j u ili d a i h r e a v a j u u z p o m o d r u g i h . O d n o s p a c i j e n t a p r e m a spoljnoj situaciji nije, n a r a v n o , u v e k j e d n a k . O n ili p o t c e n j u j e ili p r e c e n j u j e n j e n z n a a j ili j e n e s h v a t a . Iz toga i rezultiraju njihovi pogreni stavovi. Oni v e o m a esto i v e u z a b l u d i d a n j i h o v o s t a n j e n e z a v i s i o d s t a n j a u njihovoj sredini i ne shvataju da je t u u pitanju recip r o n o dejstvo. Ve je bilo rei o p o g r e n o m o d r a a v a n j u sveta u psihi neurotiara. Ovde se s a m o naglaava da e k o n o m s k t odnosi, d r u t v e n i odnosi i d r u g i socijalni faktori p r e d s t a v l j a j u t e r e n n a k o m e l e k a r m o e v e o m a m a l o ili n i ta d a i z m e n i p o g o t o v o a k o j e p o t r e b n o d a s e o d n o s i u sredini izmene n a takav nain d a se stav sredine p r e m a pacijentu izmeni. T o je n a r o i t o p o t r e b n o da se s p r o v e d e u b r a k u , u o d n o s u p r e m a deci i sl. R e t k o j e d o v o l j n o da s e lanovima porodice samo ukae na izvesne njihove pogreke u ponaanju i stavovima prema pacijentu. Tu promenu m j e uvek lako postii naroito u p o r o d i n i m odnosima, j e r su b r a n i drugovi, roditelji i ostali clanovi d u b o k o n e s v e s n i a g r e s i v n o s t i k o j a j e s a k r i v e n a iza n j i h o v e p r i n cipijelnosti. Ranije je ve bilo r e e n o da se agresivnost moe pojaviti u obliku jednog d o b r o n a m e r n o g terora. T e e je delovati na izmenu stavova u radnoj sredini. P r i p a d n i c i j e d n o g r a d n o g k o l e k t i v a n i s u u v e k ni z a i n t e r e -

23fi

sovani n i voljni d a t a k v e savete prihvate. T u se u p r v o m redu moraju pozvati u pomo rukovodei organi tog k o l e k t i v a , p a i m o b j a s n i t i p a c i j e n t o v e r e a k c i j e u vezi s k o n k r e t n i m zbivanjima. T o n e znai d a socijalni radnik treba da p r e u z m e u l o g u p a c i j e n t o v o g a d v o k a t a ili dadilje. O n t r e b a d a u k a e n a izlaz. K a d a s v a k a u s t a n o v a i p r e d u z e e budu imali svog socijalnog r a d n i k a i psihologa, tada e se mnogi interpersonalni i drugi konflikti moi ublaiti. K o d nas j e ta sluba u povoju i daleko ispod p o t r e b n o g m i n i m u m a . Prvi razlog j e u nedostatku kadrova, a drugo to t a k v a sluba n i t a m o g d e postoji nije dovoljno p o p u larisana. Zbog toga s e deava d a pojedini nadieni veoma nerado p r i m a j u socijalne r a d n i k e , s m a t r a j u i d a ovi n a m e ravaju d a se meaju u stvari koje ih se n e tiu. Ni roditelji n e p r i h v a t a j u r a d o r e e n j a k o j a i m p r e d o a v a lekar, s m a t r a j u i d a oni s a m i n a j b o l j e z n a j u t a t r e b a n j i h o vom detetu. U komplikovanim branim situacijama, tamo gde vie nije m o g u e d a s e n a d e izlaz i reenje, t r e b a insistirati rta r a z v o d u , n a r o i t o a k o u b r a k u n e m a dece. Pri tome se esto zapaa da o b a z a r a e n a s u p r u n i k a esto odbijaju d a se razvedu i radije produavaju da i dalje jedan drugog mrcvare.
1 2

Iz ovog t o j e dosad r e e n o m o e se zakljuiti da j e glavna funkcija povrinske psihoterapije neki oblik pedagokog dejstva. U dubinskoj psihoterapiji pacijent s a m nalazi reenja, s a m upoznaje s t r u k t u r u svoje linosti i svoje s l a b e take, n a r a v n o , u z p o m o t e r a p e u t a , ali s a m o stalno. Psihoterapeut tu predstavlja k a k o kae K a r e n Hornaj samo putovou kroz nepoznati predeo. Povrinska p s i h o t e r a p i j a t r e b a d a d e l u j e p e d a g o k i , ali t a n j e n a funkcija nipoto n e s m e da b u d e nametljiva. K a d god j e Sluba soeijalnog radnika od vremena kada je ova knjiga pisana znatno je napredovala, pa niada jo nije na onoj visini zadatka koji joj pripada, socijalni radnik u bolnicama, naroito kada je ukljuen u timski rad, obavlja veoma korisnu ulogu u boljem pnhvatanju psihijalrijskog pacijenta u porodici i na radnom mestu. Ovu estu pojavu meusobnog mrcvarenja neurotiara, koja poiva na fiksiranosti za sadomazohistiku fazu u razvoju, upisao je kod nas dr Vladeta Jeroti kao fenomen zapletenih rogova. (Neuropsihijatrija, br. 1-2, 1969, pod naslovoin: O nekim vidovima ispoljavanja porodine neuroze). Prtrn. red.
1 1

237

to m o g u e , p a c i j e n t a t r e b a d o v e s t i d o t l e d a on s a m uvidi ta treba da uini i k a k o d a postupi. T o je stvar lekareve t e h n i k e . R a v a t e h n i k a m o e d a i m a v i e p o s l e d i c a : ili o d b i j a n j e p a c i j e n t a , s t r a h , n e p o v e r e n j e , ili s u v i n u p r i v r enost u obliku apsolutne pokornosti. Takvi pacijenti predstavljaju p r a v u nevolju. Oni se ponaaju tako kao da je lekar duan i obavezan da preuzme potpuno upravljanje njihovim ivotima, da p r e u z m e donoenje odluka, a samim tim i odgovornost koje te odluke sobom nose. Takvi pacijenti nastoje d a u i n e l e k a r a o b a v e z n i m da se o n j i m a n e p r e s t a n o brine, ak i po z a v r e t k u leenja. Oni s m a t r a j u d a n a to i m a j u p r a v o , n e s h v a t a j u i pri t o m e d a t o l e k a r n e bi m o g a o s v e i k a d b i h t e o . T o bi z n a i l o d a j e d a n l e k a r vue na svojim leima najmanje nekoliko desetina pacijenata. A k t i v n o meanje lekara u ivot pacijenta znai pasivizaciju pacijenta. O n o znai i pogresnu tehniku lekara, zbog koje e on k a d - t a d imati m u k e . Povrinska, a tako i dubinska psihoterapija, treba da budu voene ispravnom tehnikom. Ako je tehnika rava, ne samo da leenje nee imati dejstva ve m o g u nastati mnogobrojne neeljene posledice i p o pacijenta i po lekara. Nije mogue d a se p o b r o j e sve g r e k e u tehnici. U povrinskoj terapiji n e t r e b a o d m a h ii n a r a d i k a l n a r e e n j a p r o b l e m a ili s i m p t o m a , i z p r o s t o g r a z l o g a t o 6e s e t a j p o k u a j z a v r i t i n e u s p e h o m . T r e b a i6i n a o p t u n e u r o t i n u s i m p t o p a t o l o g i j u n e u r o t i a r a , n a n j e g o v o d n o s p r e m a d r u t v u , n a nje-, g o v u s k l o n o s t k a i z o l a c i j i o d l j u d i . I z o l a c i j a od d r u t v a m o e da b u d e v e o m a z a m a s k i r a n a . O n a moe da se javi u obliku lane drutvenosti. Naime, dosta je esta pojava da su n a o k o v e o m a d r u t v e n i ljudi u sutini j a k o u s a m ljeni. Ta njihova lana d r u t v e n o s t njihova j e o d b r a m b e n a fasada iza koje se nalazi usamljeni6ka pusio. Neki pacijenti i daju t a k v e izjave. T u j e gotovo uvek re o p o r e m e cajima meduljudskog kontakta, a uzrok ovome bolesnik n e trai u sebi n e g o u sredini oko sebe. Pacijent je sklon da za s v o j u n e d r u t v e n o s t o p t u i s v o j u s r e d i n u ili p o j e d i n c e iz t e s r e d i n e , a z a t i m o d n o s e k o j i u t o j s r e d i n i v l a d a j u . O n g u b i iz v i d a 6 i n j e n i c e d a m u j e i u r a n i j o j s r e d i n i n e t o smetalo, k a o to e m u s u t r a u n o v o j sredini o p e t n e t o da smela. D r u g i m reima, n j e m u n e odgovara nijedna s r e dina, j e r ljudi n e p o k a z u j u s k l o n o s t da se ponaaju o n a k o 238

k a k o s e t o n j e m u d o p a d a . M n o g i p a c i j e n t i n a toj b o l e s n o j osnovi i z g r a u j u svoj pogled na d r u t v o i ivot. L j u d i su ili p o d l i , ili p o k v a r e n i , ili n e k u l t u r n i , ili n e p r i j a t e l j s k i n a s t r o j e n i , ili u o p t e t a k v i d a o n o d n j i h n e m a t a d a oekuje. O v a k a v nain rezonovanja nemaki analitiari (dananji) nazivaju ideologijom. U sutini, pacijent p o k u ava da racionalnim p u t e m od svojih nedostataka naini s v o j e v r l i n e i d a ih o b j a s n i . U pogledu drutvenosti pacijentima treba pomoi. T r e b a ih podsticati n a d o b r e p o z i t i v n e odnose s l j u d i m a , treba nastojati d a oni izgrade drukije iskustvo s ljudima i da izvre korekciju svojih dotadanjih iskustava, u s m i slu d a n i j e a v o t a k o crn k a o to ga 'prikazuju. S u b j e k tivni poremeaji se m n o g o lake popravljaju kod dece nego kod odraslih, jer je kod o d r a s h h esto s t v o r e n a k r u tost u stavovima, ponaanju i ophoenju u drutvu. Koliko god j e teko uticati n a plaljivost, oseanje odbaenosti, oseanje bespomonosti i nesigurnosti jo tee je uticati na agresivne crte u ponaanju, na mrnju, osvetoljubivost, z a v i s t , n e t r p e l j i v o s t i sl. S v a k a a g r e s i v n o s t p o i v a n a p o s t o j a n j u razliitih j m p u l s a koji nisu d o v o l j n o socijalizovani. Pacijenti m o g u da oseaju takve impulse kao a g r e s i v n e p a da p o k u a v a j u d a ih potisnu. To p o t i s k i v a n j e n e m o e n i k a d d a b u d e p o t p u n o ni t r a j n o . O v i i m p u l s i m o g u d a i z b i j u u n e k o m d r u g o m o b l i k u ili d a s e n a g o m i l a v a j u i d o v o d e d o p o v r e m e n i h eksplozija. P o n e k a d se t a k v a agresivnost moe okrenuti p r e m a s a m o m sebi. To se deava u najdrastinijem obliku pri samoubistvu. Ponekad je teko da s e agresivnost prepozna, jer moe da b u d e zamaskirana. Tako, nepokolebljiva principijelnost, tvrdoglavost, n e p o p u s t l j i v o s t , strogost, m o g u d a b u d u a g r e s i v n o g k a r a k t e r a k a o i rigoroznost, p e d a n t e r i j a i c e p i d l a e n j e . Dalje, o v a m o spada: n a m e t a n j e svoje volje, m e a n j e u tude ivote i odluke, svojeglavost, p r e t e r a n a ambicioznost, b ^ k r u p u l o z n o s t , i t d . B i l o d a j e re o s t a v o v i m a p r e m a d e c i , b i l o p r e m a b r a e n o m d r u g u ili p o t i n j e n i m a n a r a d n o m m e s t u : sklonost ka nipodatavanju drugih, ka otroj neumoljivoj kritici, ka z a o t r a v a n j u svake situacije sve su to a g r e s i v n i stavovi. T o n e znai d a n e biti a g r e s i v a n znai i b i t i p o p u s t l j i v . P o p u s t l j i v o s t j e , k a o t o j e i u n a r o d u p o z n a t o o d l i k a r a z u m n i h bia, ali o n a n e s m e 239

da ide do te m e r e da ovek izgubi samopotovanje. P o pustljivost sa gubitkom samopostovanja je neurotina popustljivost i znai p o r e m e a j linosti. Viak a g r e s i v nosti m o e s e iiveti u a g r e s i v n i m s p o r t o v i m a b l l o kao p o s m a t r a b i l o k a o u e s n i k . Z a t i m s e m o e k a n a l i s a t i L a k v i m d e l a t n o s t i m a gde se koristi g r u b a sila r a d o m s ekiem, m a l j e m , k r a m p o m i sl. A k o s u t a k v i i m p u l s i o t v o r e n o a g r e s i v n i , n i j e ih l e k o p r e p o z n a t i , a l i s e , k a k o je reeno, o n i mogu javiti i u zamaskiranom obliku. P o stoje specifini agresivni slavovi u tipinim situacijama. Na primer, jedan pacijent na svim dosadanjim r a d n i m m e s t i m a dolazi u s u k o b s d i r e k t o r o m . Njegovo p o n a a n j e p r e m a ostalim lanovima kolektiva je veoma drueljubivo, i vai k a o o m i l j e n a linost m e d u n j i m a . P o s t i g a v i tu o m i Ijenost p a c i j e n t p o k u a v a da mobilie d r u g o v e za b o r b u protiv direktora, i budui poraen, menja radno m e sto. Na novom radnom m e s t u ' situacija se ponavlja. Dolaskom na odeljenje ubrzo u s m e r a v a ceo niz kritika n a a d r e s u efa odeljenja i p o k u a v a da mobilie i ostale bolesnike, pa ak i personal. Analiza njegovog ponaanja dovodi n a s do s a z n a n j a da je p a c i j e n t ve dvadeset godina u zavadi sa svojim ocem, za koga i d a n a s n e m a nita d r u g o osim psovki i p o g r d a . U stvari, on svoj n e r e e n i odnos p r e m a ocu prenosi na s v a k u situaciju u kojoj postoji n e k o k o r u k o v o d i i p r e d s t a v l j a a u t o r i t e t . S n j i m se na r a d n o m m e s t u n e m o e nita postii n a r e d b o m , on se n a r e d b a m a automatski opire. Takvo stereotipno ponaanje ne m o e s e leiti bez r e a v a n j a p a c i j e n t o v o g o s n o v n o g s u k o b a . Agresivnosti ima veoma mnogo. Na prvi pogled izgleda da novija istorija obiluje agresivnou i prednjai u odnosu n a ranije epohe. Vie je v e r o v a t n o da je danaSnja agresivnost slabije kontrolisana i nedovoljno potisnuta. Razumljivo je da ekonomsko-drutveni odnosi tome doprinose. S v a k o d n e v n i ivot p r u z a prilike da se ta a g r e s i v n o s t uoi. U s v a k o d n e v n i m z b i v a n j i m a p o j e d i n c i s e p r i k a z u j u k a o ljudi koji u sebi nose eksploziv, kojt pri n a j m a n j e m p o v o d u p r a s n e . T o z n a i d a o b u z d a v a j u e s i l e ili n i s u r a z v t j e n e ili n i s u d o v o l j n e d a s u z b i j u a g r e s i v n o s t . T o m o e da znaci i neto d r u g o : da j e d n a lekoa, problem, napor, m o e d a oslabi sile k o n t r o l e i dolazi k a o k a p u p r e p u n o j 240

ai. N a s u p r o t a g r e s i v n i m s t a v o v i m a u p o n a a n j u , stoje pasivnij strah, nesamopouzdanje, gotovost i spremnost na p o k o r a v u n j e . U p o g l a v l j u o p r i s i l n i m n e u r o z a m a bilo j e r e T o t o m e t a l a k v i stavovi u sutini znae, n a i m e da oni l m a j u i svoje nalije. R e e n o j e v e e d a t a m o g d e postoji .'ilepo o b o a v a n j e i p o k o r n o s t , u n e s v e s n o m d e l u p s i h e spava mrnja i neprijateljstvo. U ekstremnim sluajevima ovakvi pokorni ljudi izgledaju veoma jadno. Popravak ovakvih stavova v e o m a j e teak, naroito a k o su hronini. U blaim sluajevima moe se pokuati da s e takvim p a c i j e n t i m a prui n e k a k o m p e n z a c i j a za n j i h o v o oseanje insuficijencije. T o m o e d a se p o s t i g n e a k o s e oni stimuliu da razviju n e k u aktivnost, d a i m se p r o b u d i i n t e r e s itd. Postizanjem n e k o g uspeha m o e se to oseanje ublaiti. Postizanje u s p e h a m o e d a b u d e za njih t o a k zamajac, koji e d a ih p o k r e n e n a n o v e n a p o r e i a k t i v n o s t i . T a k v i m postupkom e oseanje slabosti opadati, a samopouzdanje rasti. Kad sve ovo imamo n a umu, tek onda moemo zamisliti k o l i k o j e v a n o k a k a v e s t a v p r e r n a p a c i j e n t u zauzeti lekar koji vodi psihoterapiju. Od t o g s t a v a zavisi ceo terapijski rad. Ve j e reeno da j e najbolji stav pasivnosti. To naroito vai za d u b i n s k u psihoterapiju, ali i m a znacuja i u povrinskoj terapiji. Pasivan stav znai nenametljiv stav. T o znai p r i h v a t a n j e pacijenta sa s v i m njegovim osobinama k a o ljudskog bia. L e k a r m o r a da s e postavi tako d a j e uoljiv njegov interes i volja d a pomogne. Tu pomo bolje bi bilo nazvati i predoiti kao s a r a d n j u . P a cijentu t r e b a j a s n o i n e d v o s m i s l e n o rei d a u s p e h leenja zavisi od n j e g o v e s p r e m n o s t i d a s a r a u j e . L e k a r n e s m e da daje n i k a k v a kategorika obeanja niti d a prua n e opravdane n a d e pogotovo n e s m e d a p r i m a obaveze k o j e n e m o e ili n e m a n a m e r u d a i z v r i . A k o l e k a r d a j e t a k v a obeanja, t o j e z n a k d a o n n e p o z n a j e svoj posao. U stvari, t r e b a l o bi d a l e k a r b u d e z d r a v a osoba, j e r e ga njegovo psihiko z d r a v l j e najbolje s a u v a t i od greaku
1

Mislim da je autor imao u vidu neutralnost terupeuta, a ne pasivnost i da se samo izrazio nespretno. U psihoterapiji, narocito dubinskoj, psihoterapeulov stav nije pasivan, ve neutralan. Dalje izlaganje o stavu psiholerapeuta u tekstu potvrduje opravdanost nae'primedbe. Prim. red. I
lil Stu *u nfiirozo

24J

u psihoterapiji. L e k a r moe u sebi da ima, na primer, agresivnih crta p r e m a pacijentu. Njegovo e ponaanje tada moda biti osorno i netrpeljivo. O n t e moda ispol j a v a t i p r e m a p a c i j e n t u n e p o t o v a n j e n j e g o v e l i n o s t i ili k r i t i k u , p a ak i p o d s m e h . T a k a v a g r e s i v a n s t a v m o e d a p o t i e iz o s e a n j a s o p s t v e n e n e m o i d a p a c i j c n t a izlei. T a njegova nemo tada mobilie njegove agresivne crte i k a n a l i e i h p r e m a p a c i j e n t u i, u m e s t o d a s e I j u t i n a s e b e .to n e u m e d a p a c i j e n t u p o m o g n e , o n se l j u t i n a p a c i j e n t a . A k o kod l e k a r a postoji oseanje krivice, on se tada p r e m a pacijentu postavlja u poloaj dunika, gotovo krivca. S v a k a pacijentova izjava da se n e osea bolje, m o e kod l e k a r a d a d o v e d e do oseanja b e s p o m o n o s t i , t a k o da p o n e d a se i z v i n j a v a ili o p r a v d a v a . U t a k v i m s i t u a c i j a m a l e k a r n e m o e ili n e u m e d a s e o d l e p i od p a c i j e n t a . D a l j a opasnost postoji u obliku davanja ocene i miljenja o pacijentovim stavovima i gleditima. Ako u lekarevim s t a v o v i m a i m a g r e a k a , o n d a on te g r e k e n e e ni kod p a c i j e n t a s h v a t i t i k a o g r e k e , o n e j e d n o s t a v n o biti s l e p za njih. Zbog toga j e p o t r e b n o da Iekar i m a jasan uvid u s o p s t v e n e n e d o s t a t k e i d a n e d o p u s t i d a oni d o u do izraaja u leenju. Izmeu lekara i pacijenta uspostavlja se n a r o i t odnos. Taj odnos j e osobito v a a n u dubinskoj psihoterapiji. T a k a v odnos, p r e m d a slabijeg intenziteta, uspostavlja s e i u povrinskoj psihoterapiji. Taj odnos je p r o m e n l j i v , t e Iekar m o r a d a b u d e s p r e m a n d a ga p a c i j e n t obaspe mrnjom i agresivnou, kao i ljubavlju i simpat i j o m . L e k a r t r e b a d a u m e d a se i z v u e iz t a k v i h p a c i j e n tovih emocionalnih zamki. Takva pacijentova oscanja nisu nikad realna i vrlo esto su znak neeg sasvim d r u gog. N a p r i m e r : pri jednoj analizi l e k a r p r i m e u j e da pacijent poslednja 23 p u t a dolazi svee izbrijan i n a m i risan. L e k a r vec odavno sluti da kod pacijenta postoje l a t e n t n e h o m o s e k s u a l n e crte. Posle j e d n o g z a v r s e n o g asa pacijent zove lekara telefonom pa kae: Danas, posle zavr.^enog asa, bio s a m v e o m a u z n e m i r e n , m r z i m vas. T a k v a izjava je veoma sumnjiva, te u stvari predstavlja s v o j u s u p r o t n o s t m r z i m vas z a p r a v o znai v o l i m vas. L e k a r o d l u u j e d a pri s l e d e e m r a z g o v o r u osvetli p a c i j e n t o v e h o m o s e k s u a l n e l a t e n t n e c r t e i d a m u ih d i r e k tno saopti. Reakcija na ovo saoptenje biva veoma burna,

242

a l i j e o l p o r n a t.oj taki s l o m l j e n i i z a t o g a .sledi i s p o l j a vanje i otkrivanje takvih delimino svesnih impulsa. Cesto Se d e a v a d a l e k a r b u d e i z l o e n p a c i j e n t o v i m i z l i v i m a s i m p a t i j e i Ijubavi. T o su t a k o z v a n a prenosna oseanja, 0 k o j i m a e b i t i r e i d o c n i j e . Z a s a d s e m o e r e c i d a se takva stanja javljaju u toku dubinske analize i u stvari n e p r i p a d a j u l e k a r u n e g o n e k o j d r u g o j l i n o s t i iz p a c i j e n t o v e o k o l i n e ( o t a c , m a j k a , b r a a ili s e s t r e ) , k o j a s e s a d a , u toku leenja, aktiviraju I u s m e r a v a j u p r e m a lekarevoj licnosti, m a d a njoj n e p r i p a d a j u . M a k a k v a bila p a c i j e n tova ispoljavanja, ona n e t r e b a lekara d a iznenade, jo m a n j e da ga provociraju da na njih odgovori ljutnjom, b e s o m ili u z v r a a n j e m . T a k a v s t a v t r e b a z a u z e t i I p r e m a pacijentovim simptomima, naroito prema histerinim. L e k a r treba da nastoji da tim s i m p t o m i m a o d u z m e njihovu dramatinost i preuvelianost. U leenju neuroza treba voditi r a u n a o t o m e d a su mnogi faktori izazvali oboljenje. Ti faktori po svojoj teini i znaaju mogu da b u d u razliiti. Moe da se radi o obinim, s v a k o d n e v n i m faktorima, trenutni neuspeh, neki aktuelni sukob u porodici, s m r t n e k e o s o b e i t d . S v i ti e l e m e n t i M O G U p o d i z v e s n i m uslovima da izazovu n e u r o t i n u reakciju. To nije neuroza, nego neurotina reakcija. Znaaj takvih faktora n e u p o r e d i v o j e m a n j i i k r a t k o t r a j n i j i od onih koji deluju d u g o 1 koji s u tei po z n a a j u . T a k o n a p r i m e r , u j e d n o j s r e d i n i p o j e d i n c u m o e biti o n e m o g u e n o d a d o e d o z a d o v o l j e n j a njegovih osnovnih potreba. Te osnovne potrebe su opte: oseanje sigurnosti, p o t r e b a za z n a a j e m i afirmacijom u drutvu, potreba za ljubavlju, seksualne potrebe, potreba za a k t i v n o u , i t d . A k o j e o v e k l i s o n z a d o v o l j e n j a t i h p o t r e b a j o u d e t i n j s t v u ili d o c n i j e , t o m o e d a i z a z o v e znaajne posledice. P o t r e b n o je da se pacijentova nezadovoljenost tih p o t r e b a uoi. N e t r e b a pri t o m e zaboraviti da ove potrebe mogu da b u d u neurotino poveane. N a p r i m e r , p o t r e b a za l j u b a v l j u m o e da b u d e toliko p r e u v e l i c a n a d a t a k v i p a c i j e n t i j u r e c e l o g i v o t a za f a n t o m o m l j u b a v i , z a n e m a r u j u i p r i t o m e s v e o s t a l o . Naifiavi n a t a k v u ili s l i n u s i t u a c i j u , l e k a r t r e b a d a j e r a z u m e i p r e pozna. On pacijentu mora da prui informacije u tom s m i s l u , d a m u u k a e n a n i z r e e n j a , k o j i m a bi o v a j m o g a o t u s v o j u n e u r o t i n u g l a d b o l j e ili d e l i m i n o d a z a d o v o l j i . 243

O n niukom sluaju n e sme pacijentu d a kae da takva potreba za ljubavlju u sutini predstavlja teku sebinost i bezoseajnost, j e r to bez d u b i n s k e terapije pacijent niti e moi da p r i m i niti da r a z u m e . L e k a r treba da nastoji da pacijentu ukae i n a druga, delimina reenja. Ovakvi stavovi veoma teko mogu da se lee bez d u b i n s k e terapije. A k o su pacijentove p o t r e b e preuveliane, a t o znai da su rieuroticne, o n d a ih t a k o e t r e b a prepoznati i treba uiniti to j e m o g u e d a se one smanje. Osporiti pacijentu zadovoljenje takvih potreba i n a t e r a t i ga da se p o t p u n o o d r e k n e njihovog zadovoljenja, znai uiniti da s e one s a m o pojaaju. Dozvoliti, m e u t i m da se one p o t p u n o zadovolje takoe nije nikakvo reenje. T o , u o s t a l o m , n i j e n i m o g u e , j e r n e u r o t i n e p o t r e b e se najee i n e mogu zadovoljiti, o n e se tada s a m o pojaavaju. Zbog toga je potrebno da se nade tek jedno delimino z a d o v o l j e n j e . Ili se m o e t r a i t i n e k o m o d i f i k o v a n o z a d o voljenje. Pa i takvo delimino zadovoljenje neurotinih potreba moe da bude s a m o privremeni nain smirenja. U t o k u p o v r i n s k e t e r a p i j e p o t r e b n o j e d a s e p o k u a sa jaanjem pacijentovog svesnog J A . Taj je posao veoma teak, naroito kod odraslih, kod kojih je svesno J A ve rigidno, k r u t o . D a l e k o se to bolje m o e postii kod dece.
1

Pacijent i m a potrebu da se n e k o m e poveri. Ve sam poloaj l e k a r a ini od n j e g a linost p o d e s n u za p o v e r a vanje. T a k v i m ga s m a t r a veina pacijenata. J e d a n manji b r o j p a c i j e n a t a r a d i j e se u s e b i m u i n e g o d a s v o j e a l b e izloi. V e o m a se esto d e a v a da p a c i j e n t posle r a z g o v o r a s l e k a r o m oseti n e k u v r s t u o i a k a n j a i r a s t e r e e n j a . K o r e n i tog oseanja su razliiti. Oni n i s u racionalni ve emocionalni. Ako bismo pravili neku analogiju prema i s p o v e d a n j u u p o n e k i m religijama, o n d a b i s m o doli do oseanja krivice, priznanja i raslereenja, uz verovanje da e g r e h da b u d e o p r o t e n . A k o to u p o r e d i m o s n e u r o t i a r e v i m ispovedanjem, o n d a zaista zapaamo kod n e u roza esto oseanje krivice, koje pacijent smanjuje s a m i m

U ovom poglavlju o povrinskoj terapiji ne mo.emo uvek na zadovoljavajui nain da uoiimo granice delovauja lekara opte prakse i psihijatra-psihoterapeuta. Isto tako meaju se teiinlki postupci kojl se upotrebljavaju u voenju dubinske psihoterapije sa onim u voenju povrlnske. Prim. red.
244

tim to m u se p r u a p r i l i k a d a izloi o n o to ga m u i . Cesto pacijent takav razgovor vodi u obliku priznanja. Pri t o m e dolazi do izraaja i izvestan s t e p e n pacijentove i n f a n t i l n o s t i , g d e l e k a r i g r a u l o g u d o b r o g oca k o j i r a z u m e i prata. Cesta izjava p a c i j e n t o v a da e s v e rei i n i t a n e e z a t a j i t i d o v o d i g a u p o z i c i j u d e t e t a k o j e se k a j e . U tim skruenim stavovima mogu s e kriti i mazohistike crte. Retentivni pacijenti, nasuprot tome, imaju m u k e da ispolje i najnevinije stvari. U veini sluajeva kod takvih p a c i j e n a t a se kriju e l e m e n t i s t r a h a od kritike. V e o m a esto s e d e a v a da p a c i j e n t eli d a n a p i e o n o t o ga m u i , jer ne moe to da kae. T o je, n a r a v n o , oblik pacijentovog otpora, to ne treba prihvatiti, j e r ono to moe da se n a p i e m o e i d a s e k a e . N e u t r a l i s a n j e p a c i j e n t o v o g s t r a h a od kritike i o s u d e m o e se postii l e k a r e v o m izjavom da on n e m o e nita da uje to ve dosad nije uo ili, d a j e u s v o m r a d u u o i m n o g o t e i h s t v a r i . L e k a r pri t o m e m o r a j a s n o da ispolji s v o j u n e r a d o z n a l o s t , o b j a n j a v a j u i d a n j e g o v i n t e r e s lei u t o b o l j e m u p o z n a v a n j u pacijentovog oboljenja. A k o lekar u m e strpijivo da saslua, to m o e d a b u d e o b o s t r a n o k o r i s n o . P a c i j e n t jaa u u v e renju da e m u biti p o m o g n u t o i d a je naiao na r a z u m e vanje. L e k a r paljivim sluanjem moe d a stekne uvid u nain p a c i j e n t o v o g izlaganja, m o e d a uoi pacijentov n a in a s o c i r a n j a . Z a t i m m o e da uoi izvesne neloginosti u izlaganju, i z v e s n a p r e u t k i v a n j a ili p o k u a j e n e t a n o g p r i k a z i v a n j a ili p r i k r i v a n j a . U s t v a r i , t u j e l e k a r u p o z i c i j i o v e k a k o j i t r e b a da uoi p r a z n i n e u p a c i j e n t o v o m izlaganju i da v e tim m a n i p u l a c i j a m a n a v e d e pacijenta da te p r a z n i n e popuni. Treba pacijenta navesti da sam prodiskutuje i prok r i t i k u j e o n a j m a t e r i j a l k o j i i z l a e . N a t a j n a i n e p a c i j e n t i s p o l j i t i s v o j e s t a v o v e . I s k u s n i j i l e k a r u m e e iz p a c i j e n t o v o g izlaganja m n o g o da zakljui. P a r a l e l n o sa p a c i j e n t o v i m i z l a g a n j e m l e k a r t r e b a d a n a s l u u j e ili o t k r i v a m o t i v e u p a c i j e n t o v o m p o n a a n j u koji se otkrivaju u i s p r i a n i m d o g a a j i m a . S t o j e l e k a r iskusniji, tim e bolje razumeti pacijentovu linost i njegove reakcije. P r e m d a je svaki sluaj poseban ipak postoje izvesne uoptenosti, k o j e d o z v u l j a v a j u d a s e n e k e r e a k c i j e p o g o d e ili a k i 245

p r e d v i d e . N a o s n o v u v e l i k o g b r o j a p a c i j e n a t a koji p r o l a z i kroz lekarsku ordinaciju, on moe da postane dobar poz n a v a l a c I j u d i . A k o l e k a r j o p o s e d u j e i z n a n j a iz p s i h o logije i n j e n e d i n a m i k e , n e e m u biti teSko da p r i l i n o tano upozna svog pacijenta, njegove sklonosti i njegove m o g u n o s t i . Z n a j u i d a p a c i j e n t n i t a n e g o v o r i i n e ini b e z m o t i v a i razloga, l e k a r stoji p r e d z a d a t k o m da te m o tive i razloge upozna. N i t a se n e d e a v a bez uzroka i motiva. P a c i j e n t j e taj koji u n a j b o i j e m sluaju s a m o n a s l u u j e m o t i v e svog p o n a a n j a , l e k a r je taj koji treba da u m e d a ita i p o v e z u j e p a c i j e n t o v e m o t i v e i da r a z u m e n j i h o v u u n u t r a n j u d i n a m i k u . T o j e ve p o s a o koji n e m o e d a o b a v l j a l e k a r o p t e p r a k s e . Ali, i l e k a r u opte prakse je paljivo sluanje i posmatranje dostupno. Drugim r e i m a , o v o slui p a c i j e n t u d a ispolji svoja svesna o s e a n j a , e l j e , m i s l i , u s p o m e n e i t d . K o l i k o ce l e k a r od t o g a i s p o l j a v a n j a m o i d a o b j a s n i , z a v i s i od n j e g o v o g poznavanja ljudi i psihologije. U svakom sluaju, ovakvo ispoljavanje moe pacijentu da donese izvesnu korist i o l a k a n j e . V e s a m a r e p o v e r a v a n j e p o k a z u j e d a se i s p o I j a v a n e t o t o p a c i j e n t t a j i ili e g a se s t i d i . T u j e n a j e e re o opteljudskim slabostima koje pacijent smatra izuzetno tekim, a sebe zbog njih krivim. Zbog toga je dunost lekara da pacijenta u tome razuveri uveravanjem k a k o je on u svom radu uo i m n o g o gorih stvari. T i m e p a c i j e n t m o e s e b e d a vidi u d r u g o m svetlu, a t a k o isto i s v o j e p o s t u p k e . U l o g a l e k a r a o p t e p r a k s e bila bi u t o m e d a o d u z m e pacijentovoj krivici i grenosti njenu dram a t i n u e m o c i o n a l n u n o t u . T o bi u g i a v n o m b i l a uloga lekara pri pacijentovom poveravanju. O v o t o j e d o s a d r e c e n o o d n o s i se n a t z v . t r a n s v e r zalni p r e s e k linosti, n a r a z m a t r a n j e a k t u e l n e situacije i n a pacijentovo p o n a a n j e i reakciju u aktuelnoj situaciji. Za r a z u m e v a n j e p a c i j e n t o v e n e u r o z e to nije dovoljno. P o t r e b n o je, n a i m e , d a se s t e k n e u v i d u tzv. l o n g i t u d i n a l n i p r e s e k l i n o s t i , a t o e r e i d a se s t e k n e u v i d u d i n a m i z a m p a c i j e n t o v e i d e j e - v o d i l j e . T o se p o s t i e a n a l i z o m pacijentovog ivota. Zatim analizom njegovih odnosa p r e m a sreini, uofiavanjem njegovih dotadanjih reakcija, postupaka i ponaanja. Pri tome treba imati na u m u injenicu da klju pacijentovog ponaanja u sadanjosti

24 B

lei u n j e g o v o j p r o l o s t i . P a c i j e n t m o e n a t a j n a i n d a uoi svoju ideju-vodilju u n j e n p m k o n t i n u l t e t u , da izvri k r i t i k u s v o j i h p o s t u p a k a i u o c i k r i t i S n e m o m o n t e koji s u Se u n j e g o v o j i d e j i - v o d i l j l p o j a v i l l . O n m o i e d n n a u c l d a r a z u m e s v o j e p o n n a n j e . N n j p o e l j n l j e bl b l l o d n n h v a t l i u z r o k e s v o g p o n a a n j a , ali to b e z d u b l n s k e nnnllze n l j e za n j e g a r h o g u e . H a z u m e se, p o v r i n s k i m u o p S t n v a n J e m ovog m a t e r i j a i a nee s e doi d o o t k r i v a n j n d u b o k i h motlva, pacijent e svoje postupke s a m o intelektualno da r a z u m e . O v i m n a i n o m pacijent m o e uoiti slinost izmeu svojih r a n i j i h i s a d a n j i h p o s t u p a k a , m o e d a uoi k a k v e s p o l j n e s i t u a c i j e i z a z i v a j u ili p o g o r a v a j u n j e g o v e s i m p t o m e . N a taj nain pacijent moe p r e s t a t i d a v e r u j e da je kod njega r e o t u m o r u u m o z g u ili t e k o j sranoj m a n i ili n e k o m d r u g o m o b o l j e n j u , J e r m u j e o d n o s izmectu p s i h l k l h u z r o k a i l e l e s n i h o d j e k a p o s t a o o i g l e d a n . T o Je v e 6 z n n n j a n korak u terapiji. Dalje, treba nnvesti pacijentn na rnzmntranje posledica njegovih postupnka u prolostl. Trebn ga suoiti s injenicom d a emocionalno, nepromiljeno i impulzivno reagovanje nije moglo ni d a dovede do n e e g drukijeg i boljeg nego to je dovelo. O v o je veoma koristan nain da se pacijent d o v e d e d o toga da shvati da s u n e v o l j e za k o j e j e o n s p r e m a n d a o p t u i d r u g e , u s t v a r i proizvod njegovih sopstvenih greaka. Tako pacijent moe da upozna svoje slabosti. Bez dublje analize on nee moi t e s l a b o s t i da o t k l o n i , ali e moei da i z b e g a v a k r i t i n e situacije. K a o i svaka terapija tako i psihoterapija mora da se o s t v a r u j e postepeno. P o g r e n o Je da l e k a r p o u r u j e p a c i J e n t a d a izloi o n e m i s l i i o s e a n j a ili d o g a a j e k o j i h s e s t i d i , k o j i g a b o l e ili k o j i i n e d a s e o n o s e a k r i v i m . A k o l e k a r i n a s l u t i t a Je t o t o p a c i j e n t a m u i , o n n e t r e b a d a i z a e s t i m k a o sa n e k o m b o m b o m p a c i j e n t m o e d a s e u p l a i od t o g a , d a i z g u b i p o v e r e n j e ili d a s e p o v u e . Z b o g t o g a Je p o t r e b n o p o s r e d s t v o m n e u t r a l n i h ili u d a l j e nih tema polako prilaziti glavnoj. A k o lekar direktno d e l u j e s a o p t a v a j u i i s t i n u u o c i , t o Je z n a k l e k a r e v e agresivnosti i r a v e t e h n i k e . P i t a n j e ta treba lekar da u r a d i s m a t e r i j a l o m k o j i J e d o b i o od p a c i j e n t a v e o m a j e osetljivo. To zavisi od l e k a r e v e t e h n i k e i n j e g o v o g i s k u 247

stva. Moe se istai ono t o o n n e t r e b a da uradi. Ne t r e b a u p r v o m r e d u da savetuje. N e treba suvie polagati na ubeivanje pacijenta, jer u m n o g i m svojim postupcima pacijent se n e r u k o v u d i logikom n e g o e m o c i o n a l n i m i n a g o n s k i m motivima. A p e l o v a n j e n a sile r a z u m a moe da dovede do neke vrste debatnog dijaloga izmeu lekara 1 pacijenta, u k o m e e j e d a n d r u g o g pokuavati da ubede u s v o j a g l e d i t a , s h v a t a n j a i s t a v o v e . T o n e znai d a j e ubedivanje m e t o d bez i k a k v e vrednosti. Pri tome vredi samo ono ubedenje do koga je pacijent doao sam, na osnovu analize svojih postupaka, reakcija i ponaanja kako u prolosti tako i u sadanjosti. Pacijenta treba dovesti dotle da o n s a m uvidi n e m i n o v n o s t p o t r e b e d a izmeni svoj nain reagovanja. P a ak je i tada teko da pacijent k r e n e p u t e m sticanja novih n a v i k a i n o v i h reakcija. Ve je reeno da pacijent, kad doe do toga da m o r a da se izmeni, ispoljava tenju da promeni lekara. Inercija u koju pacij e n t tei da z a p a d n e i d a s e v r a t i n a r a n i j i oblik p o n a a n j a i r e a k c i j a lei p r e d n j i m k a o o p a s n o s t k o j a s e j a v l j a p r i svakoj novoj komplikovanoj situaciji i problemu. T a m o gde su motivi pacijentovog naopakog ponaanja uzrokovani dubljirn n a g o n s k o - e m o t i v n i m poremeajima, n i k a k v a odluka o p r o m e n i nee se moi niti sprovesti niti e p o moi. T a k o na primer, j e d n o m alkoholiaru m o g u da b u d u s a s v i m j a s n e i logine posledice d o kojih ga j e d o v e o n j e g o v a l k o h o l i z a m , ali n j e g o v a o d l u k a d a p r e s t a n e da pije nee moi da savlada njegove e m o c i o n a l n e p o r e m e aje; t a m o gde je nagonsko-emocionalni poremeaj manji ili j e n e p o z n a t , g d e n i j e r e o n u k l e a r n o j n e u r o z i - - t a m o t o m o e d o v e s t i p a c i j e n t a d o u b e e n j a d a b u d e od k o r i s t i . Kod n u k l e a r n e .neuroze ( k a r a k t e r n e u r o z e ) n a g l a s a k lei na impulzivnosti nagonskih i emocionalnih poremeaja koji h r o n i n o d e j s t v u j u . T a k v i pacijenti nisu u s t a n j u da zakoe svoje i m p u l s e ve tee da ih istog t r e n u t k a z a d o volje. Oni nisu u stanju da saekaju na realizaciju svojih potreba, ne mogu da uoe da uspeh i zadovoljenje p o t r e b a dolazi posle slrpljenja i n a p o r a . P r e v a s p i t a v a n j e moe da mobilie p a c i j e n l o v u volju, ali t r e b a i m a t i na u m u da od le mobilizacije n e t r e b a m n o g o oekivati. N a i m e , v o l j n a d e l a t n o s t m o e d a se ispolji t a m o g d e su u n u tranji motivi sredeni. T a m o gde je njihova nesreenost

248

jae izraena, ne m u e se ni oekivati da e doi do voljnih n a p o r a . K o l i k i g o d d a s u ti n a p o r i , o n i n e e m o i d a d o vedu u red u n u t r a n j u nesreenost. O v a k v a terapija treba da pokua da ispravi pacijent o v e n a o p a k e p o j m o v e i r a s u d i v a n j e . P a c i j e n t i su o b i n o veoma skloni jednostranom posmatranju i gleditima. T r e b a i m 'zbog t o g a u k a z a t i n a o b j e k t i v n i j e p o s m a t r a n j e d r u g i h Ijudi, na u b j e k l i v n i j e p o s m a t r a n j e realnosti. Mnogi p a c i j e n t i , k a d se s u o e s n e k i m p r o b l e m o m , z a o t r a v a j u njegovo reenje izmeu d v e krajnosti. O p s e d n u t i emoeionalno napregnut, pacijent uopte previda da postoje i d r u g i n a i n i za r e e n j e n j e g o v o g p r o b l e m a . D r u g i m re~ ima, p a c i j e n t m o r a d a s e o s p o s o b i d a s h v a t i z n a a j k o m promisnog reenja.

D u b i n s k a psihoterapija psihoanaliza

N a poetku je bilo govora o psihoanalizi k a o teoriji i t o m [prilikom j e n a g l a e n o d a je p s i h o a n a l i z a teorija p r o i z a l a iz p s i h o a n a l i z e p r a k s e . K a o t e o r i j a , o n a m o e d a b u d e m a n j e ili v i e k r i t i k o v a n a . K a o p r a k s a , o n a se pokazala efikasnom. M e t o d a se sastoji u t o m e da se otkriju pacjjentove , osnovne tendencije (nagonska i emotivna) koje su nesves n e . Z a t i m da_s_e_ oJKriju e l e m e n t i s u k o b a i o d b r a n e u s a m o m p a c i j e n t u . T a j n e s v e s n i s a d r a j t e k o d o l a z i do-^i svesti i d o njega s e m o e doi n a r o i t o m t e h n i k o m . Origin a l n a t e h n i k a k o j u j e F r o j d u v e o j e s t e t e h n i k a slobodnih asocijacija. P a c i j e n t pri t o m e t r e b a slobodno da i s p o l j a v a s v e to m u p a d n e n a p a m e t : s v a k o o s e a n j e , impuls, misao, seanje, predstavu sve to se pojavi i im s e p o j a v i . P r i t o m e , p a c i j e n t u o p t e n e t r e b a da vodi r a u n a o t o m e to govori. On t o t r e b a da ispoljava bez i k a k v o g p o v e z i v a n j a ili t r u d a d a t o to i s p o l j a v a s r e u j e . U n j e g o v o m izlaganju n e t r e b a da b u d e n i k a k v o g reda, o b j a n j e n j a n i t u m a e n j a , t o t r e b a d a lii n a n e k u v r s t u s l o b o d n o g m a t a n j a , iz k o g a o n t r e b a d a i s k l j u i s v a k u kontrolu. Ovo izgleda v e o m a lako, melutim, veoma e s t o s e v i d i d a p a c i j e n t i n i s u , b a r u p o e t k u , s p o s o b n i da asociraju. Oni esto pri p r v o m pokuaju bivaju blokirani iz r a z n i h r a z l o g a . N a j e e j e u p i t a n j u s t i d , s t r a h , o s e a n j e k r i v i c e ili d r u g i n c k i m e h a n i z m i k o j i s e n a z i v a j u o t p o r . D a b i s e t a j o t p o r s m a n j i o , p a c i j e n t lei u u d o b n o m p o l o a j u u l a k o z a m r a e n o j p r o s t o r i j i , a l e k a r se n a l a z i s m e .ten i z v a n n j e g o v o g v i d n o g p o l o a j a , z a k l o n j e n . T a z a k l o njenost ini o d l e k a r a n e u t r a l n u linost, linost cija j e

250

k o n k r e t n o s t s m a n j e n a , o n za p a c l j e n t a t r e b a d a p r e d stavlja neku vrstu bezlinog tamnog prostora n a s p r a m koga ovaj ispoljava svoje fantazije i o d a k l e p o n e k a d uje neki k o m e n t a r . Poto u toku leenja dolazi do naroitog odnosa i z m e u p a c i j e n t a i l e k a r a koji se n a z i v a t r a n s f e r , p o t r e b n o je da ovi tehniki uslovi b u d u n a ovaj nain sprovedeni. Cilj a n a l i z e sastoji se u t o m e da p r i v e d e svesti nesvesni m a t e r i j a l , d a se t a j m a l e h ' j a l p r i v e d e s v e s n o m e ,TA, d a J A taj materijal primi, asimilira, integrira i sintetizuje. T o j e s l o e n p o s t u p a k , koji m o r a d a s e s p r o v o d i n a r o i t o m t e h n i k o m . Psihoanaliza, to je u s t v a r i rad samog pacijenta, l e k a r tu, k a o to s m o r a n i j e istakli, p r e d s t a v l j a vodia kroz nepoznati predeo. Psihoanaliza se ne brine i ne vodi n i m a l o r a c u n a o p a c i j e n t o v i m s i m p t o m i m a , o n a tei d a analizira celokupnu linost pacijenta i njenu s t r u k t u r u i to s p u n i m p r a v o m , j e r je u p r a v o s t r u k t u r a linosti dovela do s i m p t o m a . O n o to t r e b a da se s p r o v e d e u analizi to j e : a) d a s e n j o m e r e e r a z u m e j u i o b u h v a t e sukobi, situacije i fantazije u detinjstvu;
;

osnovni

b).da ona na bazi uvida u te e l e m e n t e povee pacijentove~reakcije, postupke i situacije u saanjosti. Dakle, da izvri j e d n u genetiku analizu pacijentove neuroze. Analiza je osta dugotrajna m e t o d a lecenja. U teim sluajevima ona moe da traje vie godina. Klasina analiza v o d i l a s e 56 p u t a n e d e l j n o p o j e d a n a s . D o c n i j e j e b r o j asova r e d u c i r a n n a n a j m a n j e tri asa n e d e l j n o , a n j i h o v o trajanje svedeno je na 4550 minuta. Pri takvom stanju s t v a r i , m o g u n o s t j e d n o g l e k a r a d a d e l u j e n a vei b r o j bolesnika dosta je oskudna. O n u toku svog ivota moe d a i z v e d e n a j v i e d o 60 p o t p u n i h a n a l i z a . Z b o g t o g a su s e j a v i l i p o k u a j i d a se a n a l i t i k i a s o v i p r o r e d e ili s k r a t e , ili d a s e p r i m e n i t z v . s k r a e n a ili c i l j a n a a n a l i z a . M i S l j e n j a o v r e d n o s t i t a k v i h s k r a i v a n j a s u p o d e l j e n a . D a bi se psihoterapija m o g l a p r i m e n i t i na v e e m b r o j u pacijen a t a , p o k u a v a se sa m e t o d i m a g r u p n e t e r a p i j e , koji u s u t i n i n i s u p s i h o a n a l i z a , ali s e b a z i r a j u n a p s i h o a n a l i t i k i m k o n c e p c i j a m a . U k l a s i n o j ili m o d i f i c i r a n o j a n a l i z i postavlja se uslov da l e k a r koji a n a l i z u vri m o r a p r e t iiodno da b u d e sam analiziran. Tek tada lekar ima p r a v o

251

da vri psihoanalizu kao terapiju. T r e b a ponovo naglasiti d a p s i h o a n a l i z a jo u v e k i z a z i v a m n o g o r a s p r a v a . P r o t i v nje su ustali mnogi, p a i lekari. esto su najglasniji p r o t i v n i c i o n i k o j i fiU o n j o j n a j m a n j e i n f o r m i s a n i . a k i n e k i osihijatri dozvoljavaju sebi da b u d u neinformisani o ovoj metodi leenja. N e trai se ni od koga d a prihvati F r o j dovo uenje a k o on to nee. Ali svaki psihijatar, pogotovo o n a j koji s e s m a t r a i s t a k n u t i m ili z a u z i m a i s t a k n u t p o l o a j , duan je da b u d e upoznat sa ovom m e t o d o m leenja i njenim rezultatima. Na to g a ve njegov poloaj obavezuje. P o s t o j i jo j e d a n r a z l o g o t p o r a p r e m a p s i h o a n a l i z i , t o Je s t r a h o d i d e o l o k o g s k r e t a n j a . T a j s t r a h d o b r i m d e l o m p r o i s t i e iz n e o b a v e t e n o s t i . K o n a n o , e f i k a s n o s t n e k o g leka n e moe da umanji injenica da se on proizvodi u kapitalistikim zemljama. Izvestan otpor prema psihoanalizi l e i i u t o m e t o j e z a n j e n o r a z u m e v a n j e p o t r e b a n dosta visok intelektualni nivo. Kontaktu pacijenta i lekara posveena je u toku a n a lize n a r o i t a briga. P o mogunosti, l e k a r t r e b a d a b u d e Mo v i e p a s i v a n . O n m o r a d a i z b e g a v a s v a k o s u g e s t i v n o d e l o v a n j e . S v a k i lini k o n t a k t , s v a k i fizikalni p r e g l e d t r e b a d a s e izbegne. L e k a r za p a c i j e n t a t r e b a d a b u d e m e p o z n a t o lice i z a l e d a . S v a k i s t v a r n i o d n o s s l e k a r o m nteava leenje. Dok se kod povrinske psihoterapije govorilo o t o p l o m o d n o s u i z m e u p a c i j e n t a i l e k a r a k o j i s e u s p o s t a v l j a n a b a z i r a z g o v o r a oi u o i , d o t l e j e k o d analize odnos pacijenta prema lekaru vie apstraktan i takav treba i da ostane.
1

U daljem izlaganju iznesen j e tok analize u obliku j e d n e sheme, onako kako je to Frojd izvorno saoptio. Ovakvo gledanje na ulogu psihoanalitiara zastarelo je i ne primenjuje se vie dosledno ni u redovima ortodoksnih psihoanalitiara. Dug period sticanja iskustva u psihoanalitikoj terapiji pokazao je da; 1) psihoterapeut u toku analize ne moe da bude pasivan, u najboljem sluaju moe da ostane due vremena neutralan, 2) psihoterapeut ne moe da izbegne svako sugeslivno delovanje na pacijenta, 3) za uspenu analizu nije conditio sine qua non izbegavanje fizikalnog pregleda ili stvarnog odnosa < s pacfjentom i 4) iluzija je misliti da uspena psihoanalitika psihoterapija zahteva da odnos pacijenta prema lekaru ili lekara prema pacijentu treba da ostane vie apslraktan. Prim. red.
252
1

Naravno, treba imati u vidu da je shematizacija jednog ovakvog r a d a nemogua. Shematizacija koja se izlae treba da poslui kao ilustracija odnosa, stavova, otpora u toku analize.

Tok

analize

P r i p r i m e n i m e t o d a slobodnih asocijacija dolazi do pacijentovog otpoi'a. P a c i j e n t n a r a z n e n a i n e p o k u a v a d a p o b e g n e i d a s e i z v u e . O n t o o b i n o i n i t a k o Sto t v r d i d a m u nita n e p a d a n a p a m e t , ili d a n e m o e niega da s e seti. Taj p a c i j e n t o v izgovor n e t r e b a p r i h v a titi. T r e b a i n s i s t i r a t i d a o n p o k u a d a se k o n c e n t r i e , d a z a t v o r i o i . T a d a o b i n o s e a n j e ili a s o c i r a n j e i d e z a j e d a n k o r a k d a l j e . U s t v a r i , r e j e 'o s a v l a i v a n j u p a c i jentovog otpora. T o je u stvari znak da u pacijentu postoji j e d n a p s i h i k a s i l a k o j a s e o p i r e s e a n j u ti p o j a v i n e k i h p a t o g e n i h e l e m e n a t a (slika seanja, emocija, misli, i m p u l sa). T i p a t o g e n i e l e m e n t i s u t a k v e p r i r o d e d a b i i h p a c i j e n t radije zaboravio. P a c i j e n t se b r a n i od p o j a v e t a k v i h elem e n a t a , n j e g o v o J A ne dozvoljava da s e oni p o j a v e u s v e sti. O v a p a c i j e n t o v a o d b r a n a j e e f i k a s n a , n e e l j e n a p r e d s t a v a b i v a p r o g n a n a iz svesti i g u b i i j o j se t r a g . Ali ona nije t i m e unitena. C i m se p a c i j e n t o v a p a n j a s k r e n e n a taj t r a g , t a i s t a s i l a k o j a j e n e e l j e n u p r e d s t a v u p o t i s n u l a isprei s e s a d k a o o t p o r koji n e dozvoljava d a o n a p o n o v o p r o d r e u svest. U slvari, p a c i j e n t o v o ne z n a m znai neu i n e elim da z n a m . Z a d a t a k analize sastoji se u t o m e d a s e t a j o t p o r s a v l a d a . T o inije n i m a l o l a k a s t v a r . T a k v o p r i s i l j a v a n j e z a m a r a l e k a r a , s j e d n e s t r a n e a, s druge, ubrzo dovodi do ponovnog prekida seanja. Frojd j e k o r i s t i o j e d a n t e h n i k i grif u o b l i k u J a k o g p r i t i s k a n a p a c i j e n t o v o e l o ili o n e j a b u i c e . T a j >grif b i o j e p r o p r a e n t v r d n j o m d a e s e o d m a h p o j a v i t i m i s a o ili s l i k a koju je p a c i j e n t d u a n da m o m e n t a n o saopti im se pojavi. T u j e re u s t v a r i o disocijaciji, o d s t r a n j e n j u pacijentove panje od onoga to on govori. P o s l e nekoliko

takvih pokuaja pacijent naui da odstranjuje svoju panju, da otkloni razmiljanje i d a b u d e o b j e k t i v a n p r e m a onom to se u n j e m u deava. N a taj n a i n m o e da se u h v a t i t r a g , s e a n j e , s l i k a , e m o c i j a i s l . P o n e k a d su o v i elementi blizu povrine svesti, p o n e k a d nisu. P o n e k a d moe da se pojavi seanje koje je s a m o j e d a n lan u nizu s e a n j a . Z a t i m m o e d a se p o j a v i s e a n j e k o j e n i j e p o t i s n u t o , ali o d n j e g a m o e d a v o d i t r a g k a p o t i s n u t o m . T a k o n a p r e d u j e taj m u n i posao d a s e d o b i v a j u seanja, zatim izvesna povezanost tih zaboravljenih seanja, sve dalje i dublje d o k se ne doe d o misli koje bolesnik nee da p r i z n a k a o svoje. Ali tada bolesnik m o r a d a u v i d i da su te misli k o j e o n n e p r i z n a j e n e u m o l j i v i r e z u l t a t i kraj asocijativnoj* p u t a . P a c i j e n t je l e k a r a v o d i o n i z o m tragova, sledei t e t r a g o v e dolazi se d o k r a j a analize i do m a l e r i j a l a koji j e i z a z v a o s i m p t o m e . T o j e n e m o g u e vie n e g i r a t i . Bila b i a n a l i z a isuvie l a k a k a d bi s e s a m o p r i t i s k o m n a elo i oci o t p o r m o g a o d a s a v l a d a . B o l e s n i k o v a s v e s t s e n e tmoe t a k o l a k o p r e v a r i t i . B o l e s n i k m o e d a p r o d u i s a n e s e a n j e m , p a o d j e d n o m d a izjavi: 'Ja s a m t o m o g a o d a k a e m i r a n i j e . N a p i t a n j e z b o g e g a to o n d a n i j e r e k a o , o n o d g o v a r a d a j e m i s l i o d a t o n i j e ono. Ili p a c i j e n t p o i n j e d a p r a v i p a u z e i z m e u j e d n o g i d r u gog seanja, to j e poudah znak da hoe da sakrije neto t o m u j e p a l o n a p a m e t , ili p o k u a v a d a r a z m i l j a i sl. Dalje pacijent m o e da pokua da o b e z v r e d i seanje izjavom da ga s m a t r a beznaajnim. O n moe da pokua da zavara trag n a r a z n e naine, n a primer, t v r d n j o m da m u n e t o n i j e s p o n t a n o p a l o n a p a m e t n e g o d a j e izmislio ili s v e s n o t r a i o . P r i analizi histerinih bolesnika dolazi do asocijacije u s l i k a m a , d o k bolesnici od prisilne n e u r o z e asociraju vie u mislima, i zbog toga analiza prisilnih n e u r o z a prua vie m o g u c n o s t i za skrivanje. M e u t i m , o t p o r n e m o e da se sakrije. K a d a p a c i j e n t u zaista n i t a n e p a d a na pamet, o n j e m i r a n , p a c i j e n t koji p o t i s k u j e n a p r e g n u t j e . S a v l a divanje otpora je p o s t e p e n posao. -Lekar moe d a nasluti trag, ali t o n e s m e d a saopti bolesniku, d o k n e dode v r e m e za to. A k o s e s a o p t e n j e uini s u v i e r a n o , o n o e proi b e z i k a k v o g e f e k t a ili m o e k o d p a c i j e n t a d a d o v e d e d o i n t e n z i v n e ili 'ak p s i h o t i n e r e a k c i j e . M o g u e j e p a c i j e n t a 254

uvui u s a r a d n j u na i n t e l e k t u a l n o m polju, d a se probudi njegov interes, i emocionalni otpor odumire. Ako lekar pogodi m o t i v e bolesnikovog o t p o r a , on m o e da ih obezv r e d i i d a n a t a j n a i n o m o g u i s m a n j e n j e ili o p a d a n j e otpora. Ako bolesnikov otpor zamislimo kao neku tvrdavu u koju se on zavukao, treba analizu usmeriti u drugom pravcu, navodei pacijenta na druga ispoljavanja. Ako u t o m d r u g o m s m e r u a n a l i z a n a p r e d u j e , d o i e d o j e d n o g m o m e n t a u k o m e e pacijent svoju t v r a v u predati bez borbe, jer je na drugom mestu dolo do prodora. U tom radu reenje jedne zagonetke olakava reenje druge zag o n e t k e . U s t v a r i , p r i a n a l i z i ni p a c i j e n t n i l e k a r n e z n a j u n a t a e u t o m r a d u n a i i . Cilj analize: pacijent u toku analize s punim t n t e n z i t e t o m t r e b a d a d o i u i seanje na protekle dogadaje propraene s odgovarajuim emocijama. Oslobodene i doprle jednom do svesti, emocije koje su pratile dogaaj prestaju da budu patogene, pojave se i ieznu jednom zauvek, a s njima i simptomi bolesti koje su one izazvale. U psihoanalizi, savlaivanje pacijentovog otpora je b i t a n e l e m e n a t , p o n e k a d je t i m e ve sve uinjeno, pacijent dalje radi sam. To savlaivanje je stvar lekareve tehnike. T r e b a sad neto da se kae o potisnutom materijalu. R e e n o j e da j e to m a t e r i j a l koji n e stoji svesti na raspolag a n j u i d a s e do n j e g a m o e doi s a v l a i v a n j e m otpora. P r i t o m e se javlja utisak d a ulazi u svet p o t p u n o n e p r i s t u p a a n p a c i j e n t o v o j s v e s t i . P o g r e n o bi b i l o v e r o v a t i d a je re samo o jednoj predstavi i dogaaju, u stvari je u p i t a n j u v i e p r e d s t a v a , p o v e z a n i h u j e d n o m ili v i e nizova. Taj psihiki sadraj nalazi se n a razliitim dubin a m a i s p o d s v e s t i . N a d n u , n a j d u b l j e , lei b o l e s n a p r e d s t a v a k o j a i n i j e z g r o (dogataji, m i s l t ) u k o m e j e p s i h i k a p o v r e d a dostigla svoj v r h u n a c , a o k o tog jezgra n a s l a g a n je ostali s a d r a j n a koji n a i l a z i m o u analizi. Taj s a d r a j u slojevima p r e k r i v a bolesno jezgro, te su seanja pore a n a hronolokim redom p r e m a povrini, tj. p r e m a svesti. Periferni, povrni slojevi predstavljaju materijal do koga se r e l a t i v n o lako m o e doci. Sto se ide dublje rad postaje tei, a o t p o r vei, dok se n e d o e d o j e z g r a k o j e pacijent porie. U nizu asocijacija i p r e d s t a v a n e m a d i r e k t n e p o v e -

256

z a n o s t i s b o l e s n i m j e z g r o m , - t u j e v i e r e o j e d n o j m r e i p u t e v a k o j i s e s u s t i u i r a v a j u , ali n a k r a j u k o n vergiraju ka jezgru. To se deava u sluaju d a postoji s a m o j e d n o jezgro bolesti. Ali, m o e d a postoji i vie j e z g a r a , t a d a j e m r e a p u t e v a zamrenija. Sav ovaj bolesni materijal nije jasno o g r a n i e n u odnosu na svest, to nije s t r a n o telo ije su granice p r e m a zdravom tkivu jasne i otre. Taj materijal vie podsea n a tkivo u k o m e je p r e k i n u t a k o m u n i k a c i j a sa sveu, t e se leenje sastoji da se u tom tkivu omogui cirkulacija. O d slike do slike, od seanja do seanja, dolazi se d o o b i m n o g m a t e r i j a l a , d o k o g a vode m n o g i z a m r e n i p u t e v i . S a v taj m a t e r i j a l t r e b a da s e d o v e d e do svesti obrnutim redom kako je nastajao. Drukije i nije mogue, n e m a n i k a k v o g izgleda d a se d o bolesnog j e z g r a d o s p e d i r e k t n i m putem, bez prethodne obrade materijala, odnosno svih njegovih slojeva. Otpor pacijenta ini rad sporim i usporava pojavu seanja. Zbog toga se i otpor m o r a savla i v a t i u e t a p a m a . Iz o v o g t o j e i z n e s e n o m o g a o bi n e k o p o g r e n o d a zakljui da je otpor pacijentov s l v a r njegove volje, d a s e p a c i j e n t n a m e r n o o p i r e i sl. P a c i j e n t o v o t p o r p r e d s t a v l j a silu k o j u o n n e :moe ,ukloniti n a p o r o m volje, otpor se uspostavlja automatski. O t p o r automatski blokira seanje. im je jedan deo otpora u j e d n o m sloju savladan, bolesnik moe da ide dalje s a m d o novog otpora. N j e m u p a d a j u t a d a n a p a m e t s e a n j a a ,da l e k a r n e m a p o t r e b e d a g a n a njih podstie. P r i t o m e p a c i j e n t iznosi m a t e r i j a l koji m o e da izgleda n e p o v e z a n , ali koji e se d o c n i j e p o v e z a t i . P r i nuilaenju na novi sloj j a v l j a se novi o t p o r , k o j i o p e t t r e b a d a s e s a v l a d a ,da b i s e i l o d a l j e . L e k a r n e s m e nita da pogaa, on ima j e d a n trag u r u k a m a , a to su bolesnikove asocijacije. T e asocijacije nisu povezane tu je jedna, t a m o druga. U nizu pacijentovih seanja postoje praznine i rupe. Te p r a z n i n e pacijent ne primeuje. L e k a r u p r a v o na tim p r a z n i n a m a trai p u t u dublji sloj. I n a t o m t r a g u obino taj p u t i nalazi. Sledeci j e d a n p u t , d e a v a s e d a se t r a g p r e k i n e . T o j e z n a k n o v o g o t p o r a . T a d a se taj p u t n a p u t a i trai d r u g i , koji n a s opet dovodi do neega. Zatim, k a d a i tu n a s t a n e prekid, sledi s e novi put, s l e d e se mnogi konii i konci m r e e , oni se ispituju, povezuju i pri t o m e se z a p a a k a k o to sve

256

konvergira p r e m a bolesnom jezgru. K a d su savladani otpori po slojevima i k a d se dovoljno priblii jezgru, tada m u se moe direktno pristupiti. Olpor je savladan i pacijent pone energino da sarauje. Moglo bi se pomisliti da lekar tu uspeva da neto n a m e t n e pacijentu. N a m e t n u t i neko seanje koje nije pacijentovo nije mogue. Treba n a p o m e n u t i da sve ono to pacijent saopti i m a veze s celokupnim materijalom. J e d n o seanje moe da bude znaajno s a m o kao karika koja vee vane elemente. Sto je jedno seanje upornije i to se bolesnik vie n a njega vraa, znak je da je znaajnije. Tek kad j e o jednom seanju sve saopteno i reeno, ono iezava. Odnos simp t o m a i a n a l i t i k o g r a d a j e z a n i m l j i v . S i m p t o m se p o j a a v a ili p o j a v l j u j e i m s e p r o d r e u b o l e s n i k o m p l e k s k o j i ga j e i stvorio. Sto se vie prodire u dublja seanja simptom postaje snanijeg intenziteta i k r a t k o p r e zavr e t k a s e a n j a o p a d a ili s e g u b i . O v o o p a d a n j e ili p o j a a vanje intenziteta s i m p t o m a p o n a v l j a se u v e k k a d n e k o n o v o p a t o g e n o s e a n j e p r o d r e u s v e s t . S i m p t o m i s u za s v e v r e m e akluelni. A k o je iekar p r i n u e n da koni na k o m e sledi t r a g n a p u s t i , s i m p t o m se p o v u e , d a bi se u d o c n i jem toku analize ponovo javio, kad naiemo na drugi koni k o j i v o d i d o p r v o g n a p u t e n o g . O v a i g r a p o n a v l j a s e sve dotle dok traje prorada patolokog sadraja. Stanje p a c i j e n t a za v r e m e a n a l i z e j e i n t e r e s a n t n o . J e d n o v r e m e on j e n e p r o m e n j e n . Z a t i m dolazi doba k a d a j e on uvuen u r a d , te n j e g o v o s t a n j e s v e vie zavisi o d r a d a . Svaki p u t k a d se d o e do n o v o g objanjenja on se osea olakan i rastereen, a pri svakom zastajanju rada raste psihika muka, njegovo oseanje nesree i njegova n e s p o s o b n o s t . S v e t o s a m o za k r a t k o v r e m e , t o a n a l i z a ide d a l j e p o v e a v a j u s e periodi m i r a . O b i c n o j e r a d u poetku teak i s v e j e tei k a k o ide p r o b i j a n j e k r o z slojeve. K a d se s t i g n e do jezgra, r a s v e t l j a v a se, o p t e stanje p a c i j e n t a j e d o b r o i v i e s e n e p o g o r a v a . N a g r a d u za t r u d u u b l i k u p r e s t a n k a s i m p t o m a m o g u e Je d o b i t i t e k o n d a ako j e za svaki s i m p t o m s p r o v e d e n a p u n a analiza. T a m o gde su simptoini viestrukim koncima u m n o g i m takama m e u s o b n o p o v c z a n i , l e k a r n e t r e b a d a s e o d u e v i ili o b e s h r a b r i d e l i m i n i m u s p e s i m a ili n e u s p e s i m a . S n a g a
17 S l a a u euroze

257

b o g a t o i v r s t o u s p o s t a v l j e n i h v e z a d e l u j e k a o sila n a j o n e k u z a o s t a l u p a t o g e n u p r e d s t a v u k a o m o t i v za n j e n o i s k r s a v a n j e . S a p o s l e d n j o m rei analize iezava cela bolest. A k o j e j e d n o p a t o g e n o s e a n j e ili k o m p l e k s s e a n j a bio r a n i j e a n a l i z o m o t k r i v e n i u v e d e n u s v e s t , r a z n e o s o b e razliito reaguju. Vrlo se esto deava da bolesnik kae, pa j a s a m t o z n a o , m o g a o s a m i p r e t o d a k a e m . V i s p r e niji b o l e s n i k u o i to o d m a h k a o s a m o o b m a n u . I n a e , o d n o s svesnog J A p r e m a razliitim slojevima, odnosno prema a n a l i z i , z a v i s i o d t o g a iz k o g a s l o j a p o t i u s a z n a n j a . O n o to u spoljnim slojevima J A bez tekoa prepoznaje i p r i m a kao svoje, to j e i inae u posedu svesti. O n o to se d o b i v a iz d u b l j i h s l o j e v a , t o j e n o v o , t o b o l e s n i k p r i m a i uoava s a m o posle izvesnog oklevanja i otezanja. Vizue l n e slike seanja tee j e poricati n e g o asocijacije misli. Moe se desiti da bolesnik kae: Mogue d a s a m to mislio, ne m o g u da se setim a da z a t i m p o s r e d n i m p u t e m dode do secanja. A k o je pri bolesnikovom ispoljavanju o n o g a t o o n i n i n e t o p r i v i d n o u s u p r o t n o s t i , t o se o p e t n a k r a j u u k l j u i u c e l i n u . S e a n j a k o j a p o t i c u iz n a j v e e d u b i n e i k o j a ine b o l e s n o j e z g r o s u t a k o j a b o l e s n i k n a j tee priziva. K a d je bolosnik logikom analize savladan i o s e a s e d o b r o , o n i t o b o l e s n o j e z g r o p r i h v a t a , a l i g a se ne sea. U t o m sluaju jezgro sainjavaju n e s v e s n e misli. K a k o t r e b a da se ovaj sadraj u n e s e u bolesnikovu svest? D a li t r e b a d a s e l e k a r s u p r o t s t a v i b o l e s n i k o v o m o k l e v a n j u ili t r e b a d a s h v a t i d a s e z a i s t a r a d i l o o n e s v e s n i m m i s l i m a ? 0 tome nije mogue pre kraja analize neto rei, pre nego to su se uoili i objasnili glavni slojevi. T o nije bitno. K a d s e d o l o d o j e z g r a , j e d a n t o k m i s l i u l i v a se u n e s e anje, to postoji i kod n o r m a l n i h osoba. T a k a v j e tok analize. O s t a j e da se vidi do kog j e s t e p e n a analiza sprov o d l j i v a . T a m o g d e m e t o d a g r i f a n e u s p e v a , o n d a ili z a i s t a n e m a s e a n j a ili j e o t p o r s u v i e v e l i k . T o s e d e a v a 1 t a d a k a d j e o d n o s p a c i j e n t l e k a r p o r e m e e n . T a d a to predstavlja veliku smetnju. U odstranjenju sila otpora veliku ulogu igra lekar. U ne retkim sluajevima, naroito ako j e re o razjanjenju erotinih misli i impulsa, s p r e m 258

nost bolesnika za s a r a d n j u p r e d s t a v l j a veliku rtvu, k o j a se m o r a n a d o k n a d i t i bilo k a k v i m s u r o g a t o m ljubavi. N a p o r i l e k a r a i p r i j a t e l j s k o o p h o e n j e esto su dovoljni za o v a k a v surogat. A k o j e ovaj odnos bolesniklekar p o r e meen, u nizu seanja izbijaju i t a k v e stvari koje su u s m e r e n e p r o t i v l e k a r a . O v a s m e t n j a n a s t a j e u n e k o l i k o tipinih situacija: k a d se bolesnik osea u d a l j e n i zapostavljen, k a d se osea suvie n a v i k n u t n a lekara, a k o se pacijent uplai d a e n e p r i j a t n a seanja preneti n a lekara, itd. Ovo poslednje j e naroito vano. Naime, kod pacijenta m o g u d a se pojave seanja sasvim line prirode, koja se prenose na lekara. Bolesnik time hiva zaplaen, te se javlja otpor. U stvari, prenos seanja impulsa i oseanja na lekara ne samo da je redovna pojava nego i potreba u toku j e d n e analize. Razumevanjem izvornog Frojdovog naina rada u t o k u analize postace jasno da taktikom i strategijom toga r a d a moe da ovlada samo onaj n a k o m e j e sprovedena takva analiza. Tako kolovan lekar imae u r u k a m a jedno s r e d s t v o k o j i m m o e u s p e n o d a Iei n e u r o t i n e p o r e m e aje. Iz izloenog jasno se vidi d a j e t o d u g 1 z a m o r a n posao. S v a k a k o d a n e t r e b a svaklt n e u r o z u leiti a n a l i tiki, niti j e to, uostalom, i mogue. Postoje, zbog toga, s t r o g o o d r e e n e indikacije za s p r o v o e n j e analize. Cesto se n e bi ni isplatilo p r i h v a t a n j e leenja h r o n i n i h , rigidnih sluajeva, to bi znailo v i e - m a n j e r a s i p a n j e v r e m e n a . A k o s i m p t o m a t i k a neuroza nije suvie b u n a i bolesnici s u v i e n e p a t e , t r e b a p o k u a t i p o v r i n s k i m m e r a m a , ili ostaviti pacijentovim o d b r a m b e n i m m e h a n i z m i m a da d e j stvuju, j e r kod drugih hronificiranih sluajeva, pacijenti uspostavljaju j e d a n sistem o d b r a n e i adaptacije koji,
1

Ovde je re o tzv. dldnktfkoj anallzl koju je prvl predlolo jo pre skoro est dccenija Karl Gustav Jung; Sigmund Frojd Je ovaj predlog prihvatio i didaktiku analizu uvrstio u jedno od neprikosnovenih pravila psihoanalitikog kolovanja. Neophodnost da se buduj psihoterapeut i sam podvrgne procesu preispltlvanja svojih osoanja, pomisll i seanja, jednom rel preispltivanju svoje prolosti, prihvatile su i druge psihoterapeutske kole 1 ovo pravllo, sa malim izuzecima, nktuelno je 1 danas. Prlm. red.
1T

259

p r e m d a n e d o v o l j a n , ini d a s e oni b e z t e k i h p o t r e s a n e k a k o n o s e sa s v o j o m b o l e u .
1

Psihoanalitiko leenje neurotinih poremeaja kod dece j e posao koji m o e d a b u d e m n o g o korisniji, p o r e d toga to j e laki, j e r p o r e m e a j i k o d deee niti s u fiksirani niti su kruti. Analizom dece bavi se jo i danas njen osniva: A n a Frojd, F r o j d o v a erka. N j e n a m e t o d a je u raznim krajevima modifikovana i obogaena novim doprinosima. Meu tim analitiarima treba pomenuti Anemari D i r s e n ( A n n e m a r i e D u e r s s e n ) iz B e r l i n a .
8

G r t i p n a

p s i h o t e r a p i j a

G r u p n a t e r a p i j a sastoji se u g r u p n o m leenju n e k o l i c i n e b o l e s n i k a . O n a s e v o d i s a o k o 7 d o 10 p a c i j e n a t a i s t o v r e m e n o . O p t i m a l n i b r o j p a c i j e n a t a iznosi osam. G r u p na psiboterapija se odrava u seansama od po jedan i p o sat t r i p u t a n e d e l j n o . Uslov za s a s t a v g r u p e n i k a k o n e predstavljaju srodne vrste oboljenja; naprotiv. P o t r e b n o je, m e u t i m , d a g r u p a i m a h o m o g e n sastav u pogledu intelektualnog nivoa pacijenata. Prosean rok trajanja g r u p n e t e r a p i j e iznosi p o d b o l n i k i m u s l o v i m a est do o s a m n e d e l j a . U a m b u l a n t n i m ili d r u g i m u s l o v i m a v o e n j e terapijske grupe nije vremenski ogranieno. U toku l e enja pojedini pacijenti odlaze, pridolaze novi na upran j e n a mesta. G r u p u vodi lice koje m o r a da b u d e u p o z n a t o s principima dinamike psihijatrije, upoznato takoe s Moda najznaajnlja indikacija za psihoanaliticko leenje neuroza danas jeste, osim solidne intellgencije pacijenta, doba slarosti i njegove iskrene spremnosti na leenje, jo i intenzitet patnje prouzrokovan neurozom. Sto je vei pritisak koji pacijent doivljava od neuroze i vea teskoba od nje, izgledi na uspeno leenje su bolji. Ova indikacija za leenje uostalom, vredi i za druge psthoterapeutske kole koje sn dobro teorijski zasnovane.
Prim.
1 1

red.

Pored Ane Frojd velike zasluge za plodan razvoj deje psilioanulize Imala je i Melanija Klaju (Melanie Klein). Prim. red. 26Q

p r m c i p i m a p s i h o a n a l i t i k e t e h n i k e , zbog toga to u toku g n i p n o g leenja moe da doe do razliitih stavova pacijenata p r e m a l e k a r u koji vodi g r u p u . I o v d e se pojavljuju e l e m c n t i otpora, agresivnosti, kao i ljubavi. Na lek a r u j e d a ta isjioljavanja k a n a l i e u p r a v o m smislu. Cilj se s a s t o j i u t o m e d a p a c i j e n l i s l o b o d n o i s p o l j e s v o j e e m o cije, m i s l i , i m e d u s o b n e n e t r p e l j i v o s t i . U s t v a r i , d a s e p a cijenti (sami sebe) d o v e d u u razliite i n t e r p e r s o n a l n e situacije sa ostalim p a c i j e n t i m a , pri e m u se k o r e n i njihovog takvog p o n a a n j a islrauju u njihovoj prolosti. R a zumljivo da pri ovakvoj terapiji ne moe da doe do otkrivanja d u b o k i h n a g o n s k i h m o t i v a , kao to to dolazi pri p o j e d i n a n o j anaiizi.

Zakljuak
Zavravajui ovo nepotpuno izlaganje o neurozarna potrebno je dati i izvesne napomene. Ovde izneta uenja poivaju manje-vie n a p u z n a t i m i u svetu p r i z n a t i m gled i t i m a . N a m n o g o m e s t a i z n e s e n j e i/.vorni m a t e r i j a l ( F u r stov, A l e k s a n d e r o v , F r o j d o v , H o r n a j e v e itd.). M n o g a g l e dita p o l k r e p l j e n a su vlastitim a u t o r o v i m z a p a a n j i m a . Cilj o v o g i z l a g a n j a n i j e b i o u t o m e d a o p r e d e l i i t a o c a z a o v o ili o n o g l e d i t e , p r e m d a s e t o p o n e g d e m o d a m o g l o z a k l j u i t i . CilJ j e b i o d a se p r u e i n f o r m a c i j e i t a o c u o problemu neuroza. O neurozama se mnogo govori u irok i m k r u g o v i m a , v e i n o m u o b l i k u n e p o t p u n i h ili j e d n o s t r a n i h i n f o r m a c i j a . D a l e k o o d t o g a d a bi o v e p r u e n e informacije trebaio da jiredstavljaju i znae j e d a n potpun p r e g l e d . U n j i m a su s v e s n o i n a m e r n o i z o s t a l i i z v e s n i o s v r t i n a p r a v c e k o j i , p o a u t o r o v o m m i l j e n j u , n i s u b i t n i ili su p r e v a z i d c n i (Adler, J u n g ) . U n j i m a nije bilo n i j e d n e rei o novim pravcima (Exsistenzanalyse). U njima, konano, nije bilo rei o p o j e d i n i m obliciina n e u r o z a koje su o d a v n o v e s t e k l e p r a v o g r a a n s t v a , z b o g t o g a t o ih s m a t r a m o samo terminolokim pojedinostima, esto n e m n o g o o p r a v -

d a n i m i n e s u t in.sk i m . S t o s e t i e a u t o r o v o g g l e d i t a o neefikasnosti sadasnjog leenja, o t o m o je bilo rei u uvodu. Treba jo j e d n o m podvui da se pri t o m e mislilo da leenje p o j e d i n n n i h sluajeva, m a koliko efikasno bilo, ne reava ovaj p r o b l e m . S a m o p l a n i r a n o i t i m s k o reav a n j e ovog p r o b l e m a moe da d o v e d e do t a k v o g u s p e h a koji bi osetili i b o l e s n i c i i p r i v r e d a i d r u t v o . O s t a j e n a m da se t o m e n a d a m o , d a to o e k u j e m o , da se za to b o r i m o i izborimo.

S a d r a j

PRLDGOVOR

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

r > 9 II 11 12 15 16 10 21 23 27 28 34 30 36 37 40 40 42 46 47 50

UVOD _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Uc>stanost i znafaj Stav lekara prema neurozama NajeSe zabtude u stavovima lekara opte prakse Lekari specl.talistl i njihov stav prcma neurozama Najcelishodniji stav o ovom problemu kod nas Ncke teorijske nnpompne Odnos Frojdovog uenjn prema ostallm savremenim shvatanjlma n) Psthoanalltika teorija neuroza b) Druga faza: psihoanatiza kao psihologlja nesvesnog c) Psihoanaliza kao filosofija kulture ' PRINCIPI PSIIIODINAMTRF, Princip eknnomit'nosti Princip inercije (fiksacije) Infegralivnn funkcija Eovekovog _ Jn _ _ _ _ _ _ - _ . _ detcta

SPOLJNI USLOVT _ _ _ _ _ Dete 1 dlnamika njegova rnzvojn Znafaj prvih iskustava.' Oralna faza Razliiti pnsivni stavovi i ponaanja Dalji tok dpfjeg rnzvojn Drulveni faklori ko.U posredno utiu na razvoj

Kratiik osvrt nu tumaenje i znucuj prvih iskustava Znaaj ncgathmih i destruktivnih iskustavu - Polarizovanost Ijudake prirode ili drutvene protivrenosti? Omluinuc i dinamlka njegovog razvia Na pulu iid deteta do odrastog neurotdara --- Uazlike u Indlvidualfzunu neurotiara ii individualizmu zdiavog uvcku -- -- Svest neurotiura riumuiuri pregled i izgledi na izlcenje -- -
r

60 62 66 70 78 83 84 88
95

SVESNO .IA, NJEGOVO PAZVlCE, NJEGOVI POREMECAJI i NJEGOVE ODBKAMBENE MERE

;

Odbriiiitbeiie inere svesnog Ju

PSIHOPATOLOGIJA PGHEMECAJI KOD DECK

98

119

Odoje ! liuvoiodcne Odnos izrneu tri faktora: nege, ishrane i disanja Reukcije novurodenetu na pogresnu i ravu negu 1. Negativizum - 2. Btgreslja 3. Uticaj eliminacije Odraslije delc Zivotnt prostor delcta Vrste poremeuju kod odraslijeg deteta u) Poremcaji ishrane 1 Mentulnu unorekdja 2. Prodrljivost (hulimija) u) Poremeaji eliminacije i 1. Nuno mokrenje (Enuresis nocturna) 2. Izmetanje (Encopresis) - c) Noni strah (Pavor nocturnus) i slruh kud dece uopte (phobiae) * d> Molorni poiemeaji J n C I- Tik (Tic) _ . *xe) Poremeaji u pisunju i govoru f) ManIpulisanje deteta svojim telom \3 Poremeaji ponaanja koji zahvataju celu linost deteui ;
1

119 119 121 121 122 126 128 130 132 132 132 133 135 135 136 137 139 139 140 141 H4

264

Struklurirani poremeuji 146 1. Hislerija _ _ _ _ _ _ K 6 2. Pri_ilne neuruze i -- 147 FORKMECAJl U DOliA ADOLESCENCUE --
Opftte D a p o m e n e

141)
149

Eksperimentalni i statistiki podaci -- Psihlka oboljcnja i krimlnalitet u doba adole__ene:je Kliniki materijal POREMECAJI KOD ODRASLIH Opsesivnu-riinimativiia stanja i opsesivno-kompulzivnu stanja

150 153 154 157 157 162 170 170 172 190 191 192 193 194 194 195 196 205 212
214

Animizam, magija l svemo misli Totem i tabu _ _ _ Strah od ineesla i Tabu i oseajna ambivalencija - EUologija _ _ _ _ Histerija (hysterta, konverziona neuroza) 1. Histerine pojave sa prelezno fiziekim simptomima 2. Preuveliavanje organskih siinptoma 3. Paralelno postojanje organskih prumena 4. Histericne pojave koje se Jsi^jljavaji; u obliku psihl_kih poremacaja Veliki histerini napad _ - . . _ _ _ Histeriki karakter Psihiki mehanizam histerinih pojava j histerian napad Ostuli oblici iicuroza _ - _ , .
Neuroza s t r a h a - NEUROZA

LECENJE

POVRSINSKA PSIHOTERAPIJA _ _ DUBINSKA PSIHOTEHAPUA PSIHOANALIZA Tok iinulizu Grupna psilit)t_raplja Zakl j uak _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ -- _ _

225 250 253 260 2B|

265