TRKYEDE TOPLUMSAL CNSYET TARTIMALARI

TRKYEDE TOPLUMSAL CNSYET TARTIMALARI

Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii nn Caddesi, Hac Hanm Sk. No: 10/12 34439 Gmsuyu stanbul +90 212 249 15 54 Birinci bask stanbul, Austos 2007 Proje sorumlusu Dr. Ulrike Dufner, Semahat Sevim evirmenler Metin Susan, Forum eviri Mesut nen, Forum eviri Metin Yeenolu Redaksiyon Aye avdar Kapak tasarm Myra Sayfa uygulama Myra Bask Sena Ofset II. Matbaaclar Sitesi, B Blok Kat: 6, No: 39 Topkap stanbul ISBN 978-975-00954-2-9

NDEKLER
nsz
Ulrike DUFNER

5 7 9 17 23

BLM I ULUSLARARASI TOPLUMSAL CNSYET TARTIMASI Almanyada Toplumsal Cinsiyet

Ulrike ALLROGGEN

Polonyada Toplumsal Cinsiyet

Izabela KOWALCZYK

Filistinde Toplumsal Cinsiyet

Nadia HAJAL/BACKLEH

BLM II TRKYEDE TOPLUMSAL CNSYET TARTIMALARI Toplumsal Cinsiyet ve alma Hayat

Aysun SAYIN

33 35 43 49 56

Toplumsal Cinsiyet ve Eitim

Mine G TAN

Toplumsal Cinsiyet ve Aile-Din-Toplum

Nilgn YILDIRIM

Toplumsal Cinsiyet ve Siyaset

S. Nazik IIK

BLM III TOPLUMSAL CNSYET ETL VE TRKYEDE POLTKA Siyasette Yeni Bir Dnem Balatmak in
S. Nazik IIK

69 71 85 88 94

Kadnlarn Siyaset Tarz

lknur STN

Streotip Savann Nankrl

Fatma BOSTAN NSAL

Politik Katlmda Eitlik: Byksz Siyaset Mmkn m?

Simten COAR

YAZARLAR HAKKINDA

108

NSZ
CNSYET ETLNN ANA-AKIMLATIRILMASI
Cinsiyet eitliinin ana-akmlatrlmasnn nemi ve anlam konusunda kresel dzeyde, yani dnyann btn lkelerinde ciddi tartmalar yrtlmekte ve deiik fikirler retilmektedir. Ana-akmlatrma ile cinsiyet eitliinin salanabilmesi iin doru yolda myz diye kendi kendimize hala soruyoruz. Cinsiyet eitliinin ana-akmlatrlmasn bu hedefe ulaabilmek iin bir anlay veya bir yntem olarak alglayabilir miyiz? Bu bir anlay ifade ediyorsa o zaman feminizm ile arasnda bir fark var mdr? Bu bir yntem ise bunun altnda yatan anlay nedir? Bunun dnda, cinsiyet eitliinin ana-akmlatrlmasnn hedefe ulamada hangi katklar olabilir? Heinrich Bll Stiftung Derneinin gerek merkezi gerek yurtd brolar 2005 ylndan bu yana btn faaliyetlerine, ilerindeki cinsiyet ynlerini de dikkate alarak yaklamaya balad. Bu birbuuk yllk dnem ierisinde Trkiye ofisi olarak biz, btn faaliyet alanlarmzn cinsiyet boyutunu da ortaya karmaya altk ve 2007 ylndan itibaren eskiden varolan kadn proje alann kapattk. Trkiye ofisi olarak biz cinsiyet eitliinin ana-akmlatrlmasn hem bir anlay hem bir yntem olarak alglyor ve bu ekilde uygulamaya alyoruz. Cinsiyet eitliinin ana-akmlatrlmasna bir anlay olarak bakacak olursak, ilk olarak kadn boyutu yerine cinsiyet anlay, iliki ve boyutlarn dikkate almak gerektiini dnmekteyiz. Biz cinsiyet boyutundan sz ederken sadece kadn-erkek ilikilerini deil, cinsel kimlii yaratan bir anlay da kastediyoruz. Gerek erkek olma kavram kimi erkee cazip gelmeyebilir, kimisi iin hayat, cinsellik ve rol anlayn ifade etmeyebilir. Gerek kadn olgusunda da benzeri durumlar szkonusu olabilir. Biz, sadece bedeni temel alarak cinsiyet demokrasisi veya eitlii konusunda doru yere varacamz sanmyoruz. Byle yaptmzda birok insan; ecinselleri, lezbiyen ve geyleri, transseksel ve transvestitleri batan dlam oluyoruz. Kald ki, bedene ilikin var olan toplumsal anlay ve uygulamalar sorgulayp yeniden yorumlayarak yola kmak bizce btn cinsellik anlaylarn kapsayan bir cinsiyet eitliini de gelitirebilecektir. Toplumsal bir olgu irdelenirken bu olguyu oluturan btn etken ve etmenleri gze almann gereklilii vurgulanr. Yani bir g ilikisine baklrken eitlii engelleyen ge ve aktrler de dikkate alnmaldr. Cinsiyet ilikileri ve etkenleri baz konularda dorudan gze arpar ve nem tarken, baz konularda ilk bakta gereksiz ya da anlamsz gzkebilir. rnein milliyetilik olgusunda cinsiyet boyutunu aramay nemsemeyebilirsiniz. Oysa bambaka sonular da karlabilir ki, bence daha doru. zellikle cinsiyet rolleri, onur, milletin hem manevi hem fiziki devamn salama gibi kavramlar dnldnde milliyetilikte ok ciddi bir cinsiyet boyutunun varl da ortaya kacaktr. Cinsiyet eitliinin ana-akmlatrlmasna bir yntem olarak bakacak olursak, ilk nce iki noktann vurgulanmas gerekmektedir. Birincisi, her konuda bir cinsiyet boyutunun da varol5

duunu kabul ediyorsak, bu boyutu almamza dahil etmeli ve cinsiyet eitliini de kapsayan bir strateji ve somut zmler belirlemeliyiz. kincisi, cinsiyet boyutunu gz nne aldmzda, almaya katlanlar konusunda da nemli bir fark olumakta: Cinsiyet eitliinin anaakmlatrlmas, almada etken olan btn kiileri yeniden gzden geirmeyi, onlarn rol ve etkilerini incelemeyi zorunlu klmaktadr. e bu bak asyla yaklanca, emin olabilirsiniz ki, daha nce hi dnmediiniz noktalar gndeme gelecek, yepyeni soru ve yantlar ortaya kacaktr. Heinrich Bll Stiftung Trkiye ofisinin kendi tecrbesi bunu dorulamaktadr. unu zellikle vurgulamak isterim: biz btn faaliyet alanlarmzda cinsiyet boyutunu da sorgulamaya balamamzdan bu yana, bu konulara akan maddi kaynaklarda da ciddi bir art grlmektedir. Bir kadn alan yerine, yntem olarak cinsiyet eitliinin ana-akmlatrlmas uygulandnda, maddi anlamda ciddi ve olumlu deiikliklerin de meydana geleceini dnmekteyiz. Bu kitaptaki makaleler bir yandan uluslararas deneyim ve tartmalar yanstmakta, bir yandan da Trkiyedeki durumu ve farkl izgileri anlatmaktadr. Birinci blmde eitli uluslaras deneyimlere deinilmektedir. kinci blmde yer alan makaleler 2006 ylnn sonbaharnda stanbulda dzenlenen drt farkl atlyedeki tartmalar yanstmakta ve Trkiyenin eitli alanlardaki cinsiyet boyutlarn ele almaktadr. nc blm ise cinsiyet eitlii ve politika konusunda, zellikle KA-DER tarafndan yrtlen seim kampanyas ve bu kampanyaya ilikin tartmalar kapsamaktadr. Bu kitabn metinlerini Trkeye ve ngilizceye eviren Metin Susan, Mesut nen, Metin Yeenolu ve yaynlanmasnda emei geen Semahat Sevim ve Myraya teekkr borluyuz.

Ulrike Dufner

stanbul, Austos 2007

Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcisi

BLM I ULUSLARARASI TOPLUMSAL CNSYET TARTIMASI

ALMANYADA TOPLUMSAL CNSYET

Ulrike ALLROGGEN

FIRSAT ETL POLTKASINA LKN BR AVRUPA EREVES OLMAKSIZIN, TOPLUMSAL CNSYET MMKN DELDR. Erkeklerle kadnlar arasndaki toplumsal cinsiyet adaleti ve frsat eitliinin uygulanmas yava yava ilerlemektedir. Almanya balam gz nne alndnda, bu konudaki Avrupa Politikalar, en nemli yasal ereveyi oluturmaktadr. Bu konuda atlacak tm admlar iin gerekli yasal temeli Avrupa Birlii oluturmaktadr. Bu aamada, bu konudaki temel aralar arasnda, toplumsal cinsiyet stratejisi de yer almaktadr. Burada hala eksik olan tek unsur, Alman hkmetinin konuya ilikin tutarl bir siyasi iradesinin olmaydr. KONUYLA LGL OLARAK AVRUPADAK SON DURUM
Avrupa Birliinin 2004 ylndaki genilemesi Avrupa fikrinin geree dntrlmesine ynelik uzun yolda bir kilometre ta niteliindeydi. Avrupa Birlii ortaya koyduu siyasi katlm koullaryla, kendisini bir aidiyet duygusunu besleyen ortak deerler etrafnda, hukukun stnlne dayal ve (sosyal) siyasi alanda belirli hedefleri olan bir birlik olarak sundu. Toplumsal cinsiyet politikasna ilikin olarak imdiye kadar yaplanlar ve eylem nerileri konusunda pek ok olumlu ey sylenebilir. Fakat, toplumsal cinsiyet mktesebat katlm mzakerelerinde dk ncelikli bir konuydu ve buna ilikin izleme ve denetim olanaklar da zayf kalyordu. Bu konuya ilikin uygulama kurallar ve aralarnn kalitesi lkeden lkeye byk deikenlik gstermesi ile birlikte, ye lkelerdeki siyasi (partiler) duruma da byk lde bal olup, bu durum da Avrupa dzeyindeki uygulama ile ulusal dzey(ler)deki uygulamalarn etkileimi zerinde srdrlebilir bir etkiye sahiptir Konuya ilikin olarak orta vadede kapsaml bir deerlendirme yapmak iin henz ok erkendir. Bununla birlikte dikkatlerimizi genilemeden bu yana toplumsal cinsiyet politikalarnn gelitirilmesine evirerek, nmzdeki aylarda gerekletirilecek giriimler iin bir siyasi gndem belirleyebilir, zellikle de Konseyin Almanya bakanlnn 2007nin ilk yarsnda kadnlarla erkekler arasnda eitlik konusunda ilerici bir Avrupa Birlii politikas gelitirmede yapabilecei katklar zerinde durabiliriz. Toplumsal cinsiyet politikasnn, mmkn olduunca tm politikalarla btnletirilmi (ve Avrupa Birlii antlamalarna dayandrlm) bir ana akm ve bamsz bir politika alan olarak nemi nedir? Bu konuda (ulalmak istenilen) gelime perspektifleri nelerdir?

AVRUPANIN ETLK POLTKALARI TARH

Avrupada kadn erkek eitlii politikalarnn uzun bir gemii vardr. Avrupa Birlii kadn erkek eitlii konusuna scak bakagelmitir. Avrupa Topluluunun kurulu antlamalar 1957 ylnda kadn erkek eitliini resmen kabul etmitir. Ancak o dnemde sz konusu eitlik prensibi, mnhasran cret eitlii konusuna atfen yer alyordu. gc piyasasnda daha yksek oranda kadn altran lkelerin kadn iilere daha dk iilik demeleri nedeniyle avantaj sahibi
9

olduklar belirtiliyordu. Avrupa Birlii, bu antlamalara dayanarak toplumsal cinsiyette eitlik konusunda politikalar retme gcne sahiptir1. Bu da Avrupa Birlii Komisyonunun, Bakanlar Konseyince kararlatrlan hedef ve giriimleri belirleyebilecei, ye lkelerin de bunlar belirli bir sre iinde ulusal yasalara dahil etmesi gerektii anlamna gelmektedir. Yani Komisyon bir taraftan hkmetleri harekete geme konusunda zorlamakta, dier taraftan da hkmetlere bunu kendi ulusal koullarna uygun bir ekilde gerekletirme serbestisi sunmaktadr. Getiimiz 40 yl boyunca Komisyonun toplumsal cinsiyette eitlie ilikin abalar mnhasran igc piyasasyla snrlyd. Bu da, Topluluun blgesel bir ekonomik grup olarak dnld kurulu felsefesine uygun dyordu. Toplumsal cinsiyet ilkesi ilk kez 1999 ylnda yaplan Amsterdam Antlamas ile yazl hale geldi. Antlamayla, kadn erkek eitlii tm politikalarda yer alacak bir karlkl uyum konusu olarak belirlendi. O zamandan beri de sz konusu ana akm stratejisi, Avrupann toplumsal cinsiyet politikalarnda bir ana grev (ilerideki aklamalara baknz), ve zellikle de birlie yeni katlan (ve gelecekte katlacak) lkeler iin nemli bir referans erevesi oluturmutur.

GC PYASASINDA FIRSAT ETL

Avrupann kadnlarla erkekler arasnda eitlie ilikin politikalarnda igc piyasasnda frsat eitliinin vurgulanmasna devam edilegelmektedir. Kadnlarla erkekler arasnda gerek eitliin salanmas iin daha ok yol katedilmesi gerekmektedir. Dahas, tm ye lkelerde kadnlarn i bulup ilerini muhafaza etmeleri erkeklere nazaran daha zordur. Avrupann her yerinde kadnlarn isizlikten etkilenme oran erkeklerden daha yksektir. Kadnlarn ortalama isizlik oran %9 iken, erkeklerinki %7.4tr2. Kadnlarla erkekler arasnda bir haksz rekabet mevcuttur. Kadnlarn (muhtemel) hamilelii, ie girme ve ii muhafaza etme konularnda ak bir rekabet dezavantaj oluturmaktadr. Amsterdam Antlamasnn ak bir biimde izin verdii pozitif tedbirlerle bu durumun telafi edilmesi iin gerekli vastalar mutlaka salanmaldr. Belika, Finlandiya ve svete, kadnlar igc piyasasnn dnda brakan faktrleri inceleyen, i piyasasnda toplumsal cinsiyette eitlik ulusal planlar bulunmaktadr. Btn ye lkeler, Konseyin 2000 yl Mart aynda Lizbonda yapt zirvede belirlenen ortalama %54 olan kadn istihdamnn 2010 ylna kadar %60n zerine ykseltilmesi hedefine biraz daha yaklalmasn salayacak bu rnei izlemelidirler. Karlatrma asndan, erkeklerin istihdam oran %73tr. Bir baka zm salanmas gereken konu ise hem erkeklerin hem de kadnlarn zel ve mesleki yaamlarnn uzlatrlmas konusudur. 2000 ylnda, 20 ila 50 ya arasndaki ocuksuz kadnlarn %72si (erkeklerin %89u) istihdam edilmiken, alt yandan kk ocuu olan kadnlarn sadece %59u (erkeklerin %94) istihdam edilmiti3. 1980lerin sonuna kadar Or1 Kadn erkek eitliinin Topluluun bir grevi olduuna ilikin Madde 2; ana akmlatrma ilkesine ilikin Madde 3, fkra 2; cinsiyete bal ayrmcln yasaklanmasna ilikin Madde 13; igc piyasasnda frsat eitlii ve eit muameleye ilikin Madde 137; Eit cret prensibine ilikin Madde 141; ve Amsterdam Antlamasnda yer alan, isdihdam kolaylatrmaya ynelik olumlu nlemlere ilikin Madde 141, fkra 4. Avrupa Komisyonu Almanya Delegasyonu, AB-Haberleri (2005): No. 11. Verilerin mevcut olduu onbir ye lkedeki rakamlara gre. gcnde yer alan kadnlarla ilgili tm istatistiki veriler iin baknz: European Commission (2005): Social agenda, s. 9.

2 3

10

ta ve Dou Avrupa lkelerinde kadnlarn i gcne katlm yzdesi yksekti. Planl ekonomiden piyasa ekonomisine geite zellikle kadnlar ilerini kaybettiler. Buna ramen, Avrupa Birliine yeni giren lkelerde igcne dahil ortalama kadn says, eski ye lkelerden daha yksektir. Gnmzde, genel yksek isizlik oranlar ve ocuk bakm tesislerinin eksiklii kadn istihdamnn nnde daha byk bir engel tekil etmektedir. Danimarka rnei, yaygn kre ve ocuk bakm uygulamasnn kadn istihdam oran ve tam zamanl istihdamla doru orantl olduunu gstermektedir. irketlerde ynetici konumunda ok az kadn bulunmaktadr. svete irketler bu konuyla ilgili olarak, belirli kotalar ieren bir frsat eitlii yasasyla kar karya bulunmaktadrlar. Almanyada bile zel sektrde frsat eitliine dair yasa olduka canl bir tartmaya sahne olmaktadr. Bu konudaki btn Avrupa Birlii dzenlemelerine ramen, kadnlarla erkekler arasnda cret farklar devam edegelmektedir. Avrupann tmnde kadnlar hala erkek meslektalarndan ok daha az para kazanmaktadrlar. cretlerdeki bu farkllk, eski ye lkelerde, Avrupa Birliine komnizm sonras dnemde ye olan lkelere nazaran daha yksektir. Almanyada kadnlar, ayn ite alan erkek iilerin cretinin ortalama %76sn kazanmaktadr ve bu da Avrupa ortalamasna tekabl etmektedir. Yani erkekler, sadece cinsiyetleri nedeniyle kadnlardan te bir orannda daha fazla cret almaktadr4. Eit cret ars yaplrken, zellikle kadnlarn geleneksel olarak yapageldii ve bu nedenle de dk cret denen iler zerinde de durulmaktadr.

YERNDE FIRSAT ETLNE LKN LKELER

Kadn istihdamnda eitlik ve Avrupa kadn haklar tarihi asndan bir kilometre ta da, i yerinde eitlik (istihdama ve mesleki eitime eriim) konusundaki Avrupa Birlii ynergesidir. Yeni ynergede (2002/73/EG) ilk kez cinsel tacizin bir tanm yaplmakta ve cinsel tacizin toplumsal cinsiyete dayal bir haksz muamele olduu yolunda yasal bir temel oluturularak, Amsterdam Antlamasnn 13. maddesinde ayrmclk kabul edilerek kar konulmas gerektii vurgulanmtr. Bu tanma gre, kiinin onurunun szl veya szl olmayan bir ekilde ihlali, taciz olarak nitelendirilmesi iin yeterlidir. Yeni ynerge, iverenlerin cinsel ayrmcla kar koymada pozitif nlemler almasn ve toplumsal cinsiyet konusunda meydana gelecek vukuatn dzenli olarak zabtlarnn tutulmasn tevik etmektedir. Bu ekilde, olumlu nlemler istisna deil kural haline gelmektedir. Bylece, alanlarn yapacaklar ikayetler geitirilemeyecektir. Ayrmclk konusunda ispat ykmll kar tarafa gemitir ve artk iverene aitttir. Ayrmclk madurlar ve tanklar korunacaktr. Ayrca, gerek erkek, gerekse kadn ebeveyn, iyerinde daha ok koruma altna alnmtr. yle ki, analk/babalk izninden sonra her ikisi de ayn ie dnme hakkna sahiptirler. ye lkeler, ynergenin uygulanmasn izleyecek bamsz kurulular (frsat eitlii kurumlar) oluturmaldr. Bu kurumlar ayn zamanda tahkim ilevini de stlenebileceklerdir. Her ha4 Engelbrech, Gerhard (2005): Mindereinkommen von Frauen Ursachen und Entwicklung (Kadnlarn daha dk gelirli olmas nedenleri ve bu konuda ilerleme), in: WSI-Mitteilungen. 11

lkrda, bu kurumlar sz konusu konulardan etkilenen insanlara yardmc olmal ve danmanlk hizmeti salamaldrlar. STKlarla ibirlii de bu anlamda olduka olasdr. Ayrca madurlar lehine dava amakla grevli bir kurum oluturulmas da planlanmaktadr. Bylece olas ikayetler mnferit davalar yerine toplu dava aacaklarndan, konuyu mahkemeye gtrmede daha rahat davranabileceklerdir5. verenlere uygulanacak yaptrm tedbirleri sadece caydrc nitelikte olmaldr. Ynerge uyarnca sz konusu yaptrmlarn nceden belirlenmi sabit bir st snr olamayacak, bylece iverenlerin mahkeme dnda sulh yoluyla zme gitmeleri nlenmi olacaktr.

TOPLUMSAL CNSYET BR KARILIKLI UYUM KONUSU OLARAK ET MUAMELE

yerinde kadn erkek eitlii, toplum genelinde kadn-erkek eitlii yap-boz bulmacasnn sadece bir parasn oluturmaktadr. Avrupa Birlii, Amsterdam Antlamas ile toplumsal cinsiyeti taahht etmitir. Kamu kurumlar, uluslararas kurulular ve irketler zel ve kamusal alanlarda cinsiyete dayal rollerin klieletirilmesine kar kmal ve Pekin 1995 toplantsnda kabul edilen Birlemi Milletler eylem platformunda stratejik bir yaklam olarak yer alan toplumsal cinsiyet vastasyla zgrletirme ruhuna uygun deiiklikler yapmaldrlar. Ana akmlatrma cinsiyetler arasndaki dinamikleri ak bir biimde hedef almaktadr. Bu nedenle, eitsizliklerin ve cinsiyetler arasndaki demokratik olmayan ilikilerin ortadan kaldrlmas sadece kadnlarn ii olmaktan kp, erkeklerin de iidir ve toplumun geneli her alanda ve her seviyede bu srece katlmaldr. Cinsiyetten kiinin hangi cinse ait olduu, ana akmlatrmaktan da konuyu toplumun btn alanlarna dahil etmek anlalmaldr. Siyasi kararlarn her iki cinsiyet asndan da yaamn gereklikleri zerindeki etkisi konusu, btn alanlara yaygnlatrlmaldr. Ana akmlatrma stratejisine gre Avrupa politikas sadece kadn ve erkeklerin i yerindeki eitlii zerine odaklanmaya devam etmemelidir. Mesela, kadnlar (ve erkekler) sadece i yerinde deil, yaamn tm alanlarnda cinsel tacizi yaama skntsndan kurtarlmaldr. Ana akmlatrma, tm alanlarda cinsiyete dayal ayrmcla kar kma anlamna gelmektedir. Toplumsal cinsiyet krlmz gelitirmeliyiz, yani kadnlar (ve erkekler) grnr olmal ve yaamdaki gereklikleri bu dorultuda siyasi yelpazeye dahil edilmelidir. Gemite uzmanlar hep bu ana akmlatrma yaklamnn, mnhasran kadnlara ynelik programlarn ortadan kaldrlmas iin bir bahane olarak kullanlma riski tadna iaret ederlerdi. Aslnda ana akmlatrma yaklam, uzun vadeli tasarlanm, hemen ulalmas imkansz hedeflerden oluur. Bu nedenle ana akmlatrma srdrlrken, bir yandan da kadn politikalarna fon salanmasna ynelik gayretlerin devam ettirilmesi ve kadn politikalarna ilikin fonlarn salanmas temel bir konudur6.
5 6 Almanya asndan bu bir deiim anlamna gelmektedir nk belirli bir hukuki ilemi gerekletirmek iin kollektif bir hak daha nce mevcut deildi. Unmig, Barbara (2005): Nachdenken ber Gender Mainstreaming. Bilanz eines radikalen gesellschaftspolitischen Konzepts zehn Jahre nach der Weltfrauenkonferenz in Peking (Toplumsal Cinsiyette ana akmlatrma zerinde dnceler. Pekinde yaplan Dnya Kadn Konferansndan on yl sonra radikal bir sosyo-politik kavramn yeniden oluturulmas), International congress Femme Globale.

12

Bu balamda Avrupa Birlii Komisyonu, herkesin artk kanksad ve hogrd trden ayrmcln ortadan kaldrlmasna ynelik yeni bir ayrmclk kart ynerge (2004/113/EG) benimsemitir. Bu ynerge ile, i yerinin dnda da kadn ve erkeklerin eit muamele grmesi amalanmaktadr. Mesela nemli bir giriim konusu da, sigorta ve zel emeklilik polielerinde her iki cinsiyete de tek bir prim uygulanmasdr. Siyasette zellikle emekli maalar konusunda insanlarn daha fazla fedakrlk yapmalar gerektii ynnde giderek artan bir beklenti var. Bu balamda zel emeklilik ve sigorta irketlerinin kadnlara kar uyguladklar geni apl ayrmclk zmnen hogrlmektedir: Kadnlar daha yksek prim derken sonunda daha dk emeklilik maa almaktadrlar7. Erkekler de toplumsal cinsiyetleri nedeniyle ayrmcla maruz kalmaktadrlar. Erkekler arasnda ara srerken dikkatli davrananlar olmasna ramen, erkekler daha yksek kasko sigorta primi demektedirler. Fransa ve svete olduu gibi tek cins prim demesi her yerde otomatik olarak uygulanmaldr.

TOPLUMSAL CNSYET UNSURUNU GZ NNE ALARAK BTELEME KAMU HARCAMALARININ HAKKANYETL DAILIMI
Konuya ilikin nemli glklerden biri de bte politikasnda ana akmlatrma ilkesinin uygulanmasdr. Yani, cinsiyet unsurunu gz nne alarak bteleme, yaplacak tm kamu harcamalarnn her iki cins zerindeki sonularnn gz nne alnmas anlamna gelir. Ama fonlarn kadnlar ve erkekler arasnda hakkaniyetli bir biimde datmnn salanmasdr. kinci bir hedef de btelemenin toplumsal cinsler arasndaki ilikiler zerindeki etkisinin deerlendirilmesidir. Kamu harcamalar nihayetinde toplumun tmne, yani hem kadnlara hem de erkeklere yarar salamaldr. Toplumsal cinsiyet unsuru gz nne alnarak yaplan bteleme, bte denetimi ve incelemesi nceliklerinin nerede ve hangi cins zerinde odakland konusuna aklk getirecektir. Ana akmlatrma ilkesinin yapsal fonlarla ilikilendirilmesi zellikle nemlidir. Buna gre, 2000-2006 yln kapsayan program dnemince tm projeler, hem kadnlara hem de erkeklere eit muamele edilmesi ilkesine hizmet edip etmediine gre deerlendirilecektir. Buna karlk, zellikle kadnlara fon salayan Kadnlar in Yeni Frsatlar (NOW) adl program nemini yitirmitir. Yapsal fonlarn aslan pay bundan sonra toplumsal cinsiyete bal unsurlara gre datlacaktr. Bu ayn zamanda istihdam ve sosyal dayanma amal yeni bir toplumsal proje olan PROGRESS (LERLEME) adl proje iin de geerlidir. Kadnlarn karlarn erkeklerin karlaryla attrma eilimlerini nleme bakmndan, fonlarn her iki cins arasnda hakkaniyetli bir biimde dalmn temin eden gstergelerin gelitirip uygulanmas daha da nem kazanmaktadr.

KABUL EDLEMEZ BR DURUM: KADINLARA KARI DDET UYGULANMASI

Fuhu ve kadn ticareti dahil olmak zere kadnlara kar uygulanan iddetin ne denli yaygn olduu giderek daha ok ortaya kmaktadr. Bu konu Avrupa Birliine yeni katlan tm ye lkelerde temel bir sorundur. Kadnlara kar iddet insan haklarn gz ard etmekle kalma-

Alman Sigorta Sanayii Konfederasyonuna (Gesamtverband der Deutschen Versicherungswirtschaft,GDV) gre, ayni sigorta primini deyen kadnlarla erkeklerin emekli maalar arasndaki fark %9 ila %12 arasnda deimektedir. 13

yp, kadnlarn konumunda da ei grlmemi bir gerileme anlamna gelmektedir. Birlemi Milletler tarafndan yaynlanan Dnya Nfus Raporu 2002ye gre dnyada her yl yalar be ila onbe arasnda deien tahminen iki milyon kz dnya seks endstrisinin kurban olmaktadr. Her yl 500 bin kadn Avrupa Birliine getirilmekte ve orada zorla cinsel smrye tabi tutulmaktadr. Baz STKlar bu saylarla ilgili ok daha yksek tahminlerde bulunmaktadr. Bu STKlarn rakamlar cinsel smrnn yan sra evde kle olarak altrlanlarn suistimalini de iermektedir8. Bu STKlara gre insan ticareti kavram insanlarn rnein zel evlerde klelerinkine benzer koullarda altrlarak smrlmesini de iermektedir.

AVRUPA BRL ANAYASASINDA KADIN HAKLARI

Avrupa Birlii Anayasas taslanda kadnlarn durumu balangta beklenenden ok daha iyidir. Avrupa Konvansiyonunda erkekler %83 orannda temsil edilirken, kadn haklar ilk taslakta gz ard edilmiti. Btn Avrupada kadnlarn seferber olmas sayesinde Avrupa Birlii Antlamasnda yer alan mevcut kadn haklarnn toparlanarak yeni Anayasa taslana dahil edilmesi mmkn olmutur: Avrupa Konvansiyonunda Avrupa Birlii deerlerine eitlik kavram da ilave edilmitir. Balangta kullanlmas istenen zellikle kadn-erkek eitlii ifadesinden, aznlklar da ieren, daha genel bir eitlik kavram adna feragat edilmitir. Ayn zamanda, kadn-erkek eitlii hedefi de yazl olarak ifade edilmitir. Ana akmlatrma ilkesi de Anayasann birinci maddesindeki siyasi alanlara dahil edilmitir. Bu nedenle taslak Anayasa, en azndan son basmnda cinsiyetler asndan tarafsz bir dille kaleme alnmtr. Taslak Anayasaya dahil edilen Temel Haklar artnda, ayrmcla kar bir madde ile toplumsal cinsiyet ile ilgili bir madde kabul edilmitir. Cinsiyet eitlii ile ilgili madde artk sadece istihdama ve cretlere atfta bulunmamakta, ayn zamanda erkekler ve kadnlar arasnda her alanda eitlikten sz etmekte ve ak bir biimde, daha az temsil edilen cinse zel imtiyazlar tanmaktadr.

SYASETE ET KATILIM
Kent ynetimlerinden Avrupa kurumlarna kadar politikann her seviyesinde kadnlar aznlkta olmay srdrmektedir. Kadnlarn politikada yeterli dzeyde temsil edilmemesi demokrasi asndan ciddi bir eksikliktir. Avrupa Parlamentosundaki temsilcilerin %31i kadn olup, bu ortalamann %20.7 olduu ulusal parlamentolara gre daha iyi bir orandr. Bu alanda parlak bir baar elde etmi olan svein, parlamentosundaki yelerin %45.3 kadndr. Almanya ise Avrupa Parlamentosuna yakn bir oran yakalam olup Bundestagdaki sandalyelerin yaklak te biri kadnlara aittir. Avrupa Birliine yeni giren lkelerdeki temsil oran eski lkelerdekinden dktr9. Avrupa Birliinin kendi koyduu hedefleri daha ciddiye almas, gerekli nlemleri almas ve cinsiyet eitlii konusunda (uluslararas platformda da) inandrc olmas gerekmektedir10.
8 9 La Strada, 05/2006. Siyasete giren kadnlar konusundaki rakamlar iin baknz: EWL (European Womens Lobby - Avrupal Kadnn Lobisi) 2004: Lobi Kiti Avrupa Seimleri, s. 7.

10 Bak: Avrupa Parlamentosu: Uluslararas Siyasette Kadnlarla lgili Taslak Rapor, 2006/2057(INI): http://www. europarl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/ pr/625/625080/625080en.pdf. 14

SONU
Avrupa Birliinde kadnlara kar yapsal ayrmclk srmektedir. Kadnlarn erkeklerle eit haklara sahip olmas konusunun sadece ekonomik anlamda deil, ama ayn zamanda sosyal ve siyasi eitlik anlamnda da gelitirilmesi hayati nem tamaktadr. yerinde kadn-erkek eitliinin ald yeni yn, kadn haklar tarihinde bir kilometre ta niteliindedir. Avrupann drt bir yanndan kadnlarn byk katlm sayesinde, toplumsal cinsiyette eitlik konusunun, Anayasa Taslana Avrupa Birlii deerlerinin ve hedeflerinin bir paras olarak ak bir ekilde dahil edilmesi mmkn olmutur. Bu davamza ileride de sahip kmaya devam etmeliyiz! Avrupann gelecei ancak yurttalarnn kabul edecei ve eklillendirecei bir biimde ve her iki cinsin de katlaca bir srele mmkn olabilir. Avrupa Birlii btn kadnlar ve erkekler iin byk bir frsat oluturmaktadr. Kadn haklarnn ve eit muamele prensibinin uygulanmasnda Avrupa Birlii pek ok ulusal hkmetten daha ilericidir. Dahas, deneyimlerimizi paylaabilir ve birbirimizi en iyi uygulamalarn sonularndan haberdar edebiliriz. Ancak kadnlarn bu kazanmlar karlksz olmamaktadr. Hemen hemen tamamen erkeklerden oluan Avrupa Konvansiyonu, kadn erkek eitliinin hala tamamen gereklemediinin gstergesidir. 2007 Avrupa Herkes iin Frsat Eitlii Ylnn hedefi her trl ayrmclkla mcadele ve eitliliin - beraberlik iinde bir topluma bir katk olarak - olumlu bir deer olarak kutlanmasnn yaygnlatrlmasdr. Bu gayeyle dar anlamda balantl olan bir ama da, ayrmcln dier zellikleri iinde kaybolup gitmeyen; ancak dier tr ayrmclklarn farkl bir biimde etkileyen toplumsal cinsiyette hakkaniyetin oluturulmas ve gvenlik altna alnmasdr. Konseyin Almanya bakanlnda yapaca ok ey bulunmaktadr. Toplumsal cinsiyette eitlik sadece aileye ve meslee arlk veren bir uzlama zm uygulamasyla salanamaz. zel yaam ve meslek iin daha genel bir ifade kullanan ve uygun aralar oluturan Avrupa kurumlaryla yaplan ii szlemelerinden reneceimiz eyler vardr11. Almanya cinsiyet eitliini gz nne alan bteleme uygulamasnda ok byk bir deneyim kazanm olup fizibilite etdlerinden ve pratik uygulamalardan edindii bu bilgileri Avrupa balamna aktarmaldr. Kadn ve erkeklerin eit katlm, kadn-erkek eitlii alanndaki nemli Avrupa Birlii mktesebatnn zorunlu bir sonucudur. Burada kat zerindekilerin eyleme dntrlmesi gerekmektedir. Gerekli ampirik ve analitik veriler, ilaveten siyasi danmanlk grevi de verilmesi gereken Gender Institut tarafndan (2007den sonra) salanacaktr. Anayasal srecin olduka mitsiz bir durumda olduu grlmektedir. Burada bir seenek de Temel Haklar artnn yasal olarak balayclnn salanmasdr. Ancak Avrupadaki gmen politikas toplumsal cinsiyet krl asndan bir sorun olarak durmaktadr. ye lkeler arasnda bu alanda yakn bir ibirlii gelitirilmi olduuna gre, iin bu yn artk gz ard edilemez. Roma Antlamasnn ellinci yl kutlamalar mnasebetiyle yaynlanan Berlin Bildirgesi kamuoyunda byk ilgi yaratacaktr. Avrupa Birlii demokrasisinin grntsn iyi-

11 Avrupa Konseyi yayn, 10/2005. 15

letirecektir. Avrupa btnlemesinin uzun gemiinde tekrar tekrar eitli biimlerde ifade edilmi olan toplumsal cinsiyette eitlik salanmadan bu iin baarlmas dnlemez.

16

POLONYA'DA TOPLUMSAL CNSYET

Izabela KOWALCZYK

Polonyada toplumsal cinsiyet sorunuyla ilgili olarak Polonyaya zg tarihsel arka plan hatrlamamz gerekiyor. 1945ten sonra Polonyadaki komnist ynetim kadn-erkek eitliini yaygnlatrd; ne var ki bu aslnda komnist masaln bir parasyd. Kadnlar, maniplasyon politikasnn nesnesi haline getirildiler ve hibir zaman konumlar rnein istihdam asndan iyiletirilmedi. Kadnlar, istihdama eriim ve gelir dzeyi asndan ayrmcla uradlar. Polonyann iktisad politikasnda tercih edilmeyen alanlarda ie alndlar. Bununla birlikte, Polonyann idelojik perspektifi balamnda geleneksel olmayan kadn rolleri destekleniyordu ve daha da nemlisi Polonya yasalarna gre krtaj yasad deildi. 1989da Polonya Batya ald ve kapitalist sisteme dn oldu. Bu sembolik yl komnist dnemin ardndan zgrln yeniden kazanld yl olarak kabul edildi. Ancak, 1989dan sonra kadnlar yeni tehditlerle kar karya kalmaya baladlar. Bu tehditlerden biri, sa kanat siyasetin ve Katolik Kilisesinin gcyle balantl. statistiklere gre, Polonya nfusunun %90a yakn vaftiz ediliyor ve ayinlere katlyor. Kilise, reme haklar alannda nde gelen bir role sahip. Bunun sonucunda kadnlarn kendilerine ait dourganlk ve cinsellikleri zerinden sz sahibi olmalarn engelleyen yasalar kabul ediliyor ve politikalar uygulamaya konuluyor. Sa kanatta yer alan politikaclar geleneksel deerlere, geleneksel aileye geri dnmeyi talep ediyorlar ve en nemli deerleri aile, ev ve ocuk olan edilgen kadn modelini dayatyorlar. Aile taraftar retoriklerinin sonular arasnda 1993ten itibaren yrrle giren ve krtaj yasaklayan yasa, cinsellik alannda iyi bir eitimin verilmiyor olmas ve toplumsal yaamn farkl alanlarnda ayrmclk saylabilir. Serbest piyasa ekonomisine geie ilaveten Avrupa Birliinin nerdii ekonomik ltlere uyum iin yaplan reformlar birok kadnn sosyo-ekonomik adan olumsuz etkilenmesine ve zenginle yoksul arasndaki uurumda muazzam bir arta yol at. Dier yandan, tketimci toplum modeli, i kadn, bamsz kadn, bekr kadn, kariyer kadn gibi yeni modeller dayatt. Ancak, Polonyal anne, evine ve ailesine bal kadn ve ev kadn gibi geleneksel modeller kltrmzde ve politikaclarmzn retoriinde (zellikle 2005 genel seimlerinden sonra glenerek) varlklarn koruyorlar. Doum oran hl ok vurgulanyor. Doum oranlarn ykseltmek iin gen annelere ayrcalk veren baz dzenlemeler yapld (rnein daha uzun sreli doum izni hakk tannyor). Dolaysyla iverenler gen kadnlar ie almakta isteksiz davranyorlar. Bamsz raporlarn da altn izdii gibi: Kadnlar, varsaylan reme sorumluluklarna bal olarak ayrmcla maruz kalma riskiyle kar karyalar; maddi adan uygun bakm hizmetlerinin eksikliinden dolay i ile ailevi sorumluluklar arasnda denge kurmakta sorun yayorlar; erkeklerle karlatrldnda daha uzun sre isiz kalma riskiyle kar karyalar; toplumsal cinsiyete dayal gelir uurumundan dolay i bulduklarnda da nadiren iktisadi bamszla sahip oluyorlar1.
1 http://www.globalizacija.com/doc_en/e0020ror.htm. 17

Bu engellere ramen, kadnlarn durumu asndan olumlu dzenlemeler de var ve bu dzenlemeler Avrupa Birliine yelik srecinin sonular. Bu dzenlemeler, Avrupa Birlii direktiflerinin uygulanmas sonucunda hayata geiriliyor. Polonya, Avrupa Birliine 2004 ylnda ye oldu. Hazrlk dneminde, hkmet ayrmcla kar (zellikle i kanununda) baz dzenlemeleri yrrle koymak zorunda kald. Polonya kanunlarnn, alanlarn iyerindeki gvenliklerini salamak ve sosyal gvenlik planlarn dzenlemek asndan Avrupa Birlii yasalar ile uyumlulatrlmalar gerekti. Toplumsal cinsiyeti desteklemek amacn tayan projeler arasnda, kadnlarla erkeklerin eit muamele grmesini salayan politikalar glendirme balkl projenin zel bir nemi var. Bu proje 2002de Avrupa Komisyonu tarafndan onaylanan PHARE projesi kapsamnda gerekletirildi. Projenin amac kadnlarla erkeklerin eit muamale grmesine ynelik politikalarn etkin bir ekilde uygulanmas iin kamu ynetimini glendirmekti. Ayrca birok kadn sivil toplum rgt Polonyann Avrupa Birliine yeliinin tamamlanmas iin saysz faaliyette bulundu. Bu faaliyetler, ounlukla, kadnlarn haklarn ve Avrupa Birlii mevzuatn renmeleri amacyla bilgi aktarmna ynelik kampanyalarn rgtlenmesi, eitim ve retim kurslarnn verilmesi eklinde yrtld. Bunun sonucunda, Polonya kanunlarnda ve mevzuatnda ayrmcla kar yeni dzenlemeler yapld. Kadnlar iin Hkmet Yetkilisi Dairesi 1986da kurulmutu. 1991de Kadnlar ve Aile iin Hkmet Yetkilisi Dairesi, Babakanla bal bamsz bir birim olarak kuruldu. Ancak, uzun yllar boyunca Dairede alma yaplmad ve 1995 BM Pekin Kadn Konferansnn akabinde kabul edilen Eylem Plan yrrle konulmad. 2001deki seimlerden sonra hkmet dairenin adn Kadn ve Erkek Eitlii Hkmet Yetkilisi Dairesi olarak deitirdi. ki feminizm savunucusu Daireye yetkili olarak atand: 2004 ylna kadar bu grevi stlenen Izabela Jaruga-Nowacka ve feminist etik profesr Magdalena Sroda. Yetkilinin temel grevi kadn-erkek eitlii alannda hkmet politikasn uygulamakt. Bu alandaki birincil belge Kadnn Konumunun Ykseltilmesi iin Ulusal Faaliyet Programyd (Bu program, Polonya hkmetinin Pekin Eylem Platformuna yantyd). Bu program 20032005 yllar arasnda uyguland. Program, eitli alanlardaki gereksinimleri karlamak zere hazrlanmt: kadnn insan haklar, kadnn iktisadi faaliyetleri, kadna kar iddet, kadn sal, eitim, kadnn siyasal karar alma mekanizmalarna katlm ve medyada kadn. Bu programn bir dier sonucu, il dzeyinde 16 Kadn ve Erkek Eitlii Hkmet Yetkilisinin atanmasyd. Bu yetkililer, yerel dzeyde, kadn-erkek eitliiyle ilgili meselelerden sorumlu olacaklard. Kadn ve Erkek Eitlii Hkmet Yetkilisi Dairesi, toplumsal cinsiyetin ana akma yerletirilmesi amacyla birok faaliyette bulundu ve cinsiyet ayrmclna kar mcadele eden rgtlere fon salad. Daire, kadn-erkek eitliini desteklemek iin sve toplumsal cinsiyet eitlii gzlkleri balkl bir dl oluturdu. Bu dl, cinsiyet ayrmcl sorununun farknda olan ve ayrmcla kar mcadele eden bireylere ve kurumlara verildi. Sayn Magdalena Sroda, aralarnda 2005 ylnda dzenlenen eit muamelenin zaman geldi programnn da olduu, ok nemli faaliyetlerde bulundu (bu program dahilinde birok konfe18

rans, altay dzenlendi, basnda ve ilan panolarnda, nl bir sanat olan Andrzej Mleczkonun izimleri de yer ald). Polonyada nemli bir sorun olan okul kitaplarnda toplumsal cinsiyetin gzetilmesi konusuna da eildi. Yan sra, aile ii iddet ve cinsiyetilii kamuoyunun ilgisine sundu. Ek olarak, Krakwda dzenlenen Hogr Kltr festivali gibi hogrye ynelik faaliyetlere destek verdi. Maalesef, 2005teki genel seimlerden sonra, sa kanat politikaclar iktidara geldiklerinde, Babakan Marcinkiewicz, banda Sayn Magdalena Srodann bulunduu Kadn ve Erkek Eitlii Hkmet Yetkilisi Dairesinin lavedilmesi ve yerine alma ve Sosyal ler Bakanl bnyesinde Kadn, Aile ve Ayrmclkla Mcadele Dairesinin kurulmas kararn ald. Ba kan Lech Kaczynskinin yakn bir i arkada olan Joanna Kluzik-Rostkowskay yeni kurulan dairenin bana terfi ettirdi. Joanna Kluzik Rostkowska anti-feministtir ve toplumsal cinsiyet alannda neredeyse hibir ey yapmamtr. Cinsel ynelim nedeniyle maruz kalnan ayrmcl bastrmakta baarsz oldu ve krtaj konusunda olduka kstlayc politikalar uygulad. Birok kadn sivil toplum rgt Kadn ve Erkek Eitlii Hkmet Yetkilisi Dairesinin lavedilmesini protesto etmek iin Babakana mektup gnderdi. Bu rgtler, kadn haklarn, aileyle ilgili konular ierisine dahil etmenin kadnlarla ilgili geleneksel kalplara yeniden hkimiyet kazandracan ve cinsiyet eitliini temin etmekte baarsz olacan ileri sryorlar. Polonyaya hakim olan sa kanat siyasetin uygulamalar sonucunda, Polonya, Avrupa Birlii ierisinde ayr bir Kadn ve Erkek Eitlii Hkmet Yetkilisi Dairesine sahip olmayan tek lke haline geldi. Polonyada geleneksel siyaset kapsamnda kadnlar ve dier aznlk gruplar ya gz ard ediliyorlar ya da marjinal gruplar olarak muamele gryorlar. Dr. Agnieszka Graffn, Polonyal Kadnlar Yeni Bir Siyasal Gereklikle Kar Karyalar balkl konferansta (20 Ocak 2006) dile getirdii gibi; siyasi yetkililer, toplumsal dzeni ataerkil yaplar ve homofobi ile tanmlayan milliyeti sylemi kullanarak kadnlara, erkeklerin zgr ve snrsz eriimleri olan doal kaynak muamelesi yapyorlar. deolojik birlii savunan kadnlar ve ocuklar, sadece bir erkek znesi olan ulusun z olarak gsteriliyorlar. Bununla birlikte, siyasetiler birtakm yasal mevzuat deitiremeyecekleri gibi Polonyann Avrupa Birliine yeliini reddedebilecek durumda da deiller. Polonya kanunlarndaki en nemli dzenlemelerden biri, Polonya Anayasasnda 1997den itibaren yer alan ve ayrmcl yasaklayan maddedir (32. Madde). Dier dzenlemeler ise Kanununda yer almaktadr. Ayrmcln yasaklanmas Kanununun 11inci maddesinde genel ilke olarak belirtilmitir. Bu maddede bahsedilen ayrmcln anlam madde 183ada, cinsiyet de dahil olmak zere, ayrmcln farkl biimlerini ierecek ekilde tarif edilmitir. 2003te, bu madde, 2001de eklenmi olan dorudan ayrmclk tanmnn yan sra (4.art. 183a L.C.) dolayl ayrmclk tanmn da ierecek ekilde dzenlenmitir. 2003te, 183a maddesine, pozitif ayrmcln tevik edilmesi, taciz ve cinsel taciz sorunlaryla ilgili iki blm daha eklenmitir (Fuszara, Zielinska). Ancak, toplumsal cinsiyet sorunsalnn Polonya kamuoyunda hl yaygn olarak bilinmediini de vurgulamak gerekiyor. Aslnda, Polonyada kapsaml bir toplumsal cinsiyet stratejisi yok.
19

Toplumsal cinsiyeti btn siyasal stratejilere, kararlara ve planl eylemlere eklemleyecek mekanizmalar yok. 2007-2013 yllar arasndaki dnem iin dzenlenen Ulusal Eylem Planlar (UEPler) ve yine ayn dnem iin hazrlanan Sosyal Politika Stratejisinde bu nosyon gz nne alnmyor. Ayn ekilde, toplumsal cinsiyet, gereklemekten henz ok uzak. Dier yandan, kadn-erkek eitlii hakknda genel bilgi gzle grlr ekilde artt. Kadnlarn siyasete katlm sorununa da deinmek istiyorum. Polonyal kadnlar bugn bile karar alma mekanizmalarndan gzle grlr bir ekilde dlanm durumdalar. Polonya Parlamentosundaki kadn oran %20 civarnda. 2001deki seimlerden nce bu oran daha da dkt; yaklak %11. Artn nedeni kadnlarn seim ncesinde rgtledikleri Kadn Seim Koalisyonunun etkinliiydi. Bu koalisyon, siyasette yer alan kadnlarn saysn artrma amac gden farkl rgtler tarafndan kurulmutu. Bu rnek, hereyden nce sivil toplum faaliyetleri vastasyla kadnn mevcut durumunun deitirilebileceini gsterir. Ek olarak, siyasal faaliyetlerin nemini de vurgulamak istiyorum. Maalesef, feminist rgtlerin kadnlarn karlarnn siyasette temsil edilmesini salamak iin yaptklar bask hl yeterli deil. Kadn Seim Koalisyonu, 2005 seimleri ncesinde faaliyet gstermedi ve daha nce de belirtildii gibi kadnlarn karlarnn korunmas noktasnda bu seimden sonra ciddi kayplar verildi. Avrupa Birliinin Karar Alma Mekanizmalarnda Kadnlar raporunda da dikkat ekildii gibi: Kamusal sylemde toplumsal cinsiyet kalplarna kar kn grece zayfl, seilmi kadnlarn kendilerini alglama biimleri zerinde olumsuz bir etki yaratyor. Siyasal alanda aktif olan kadnlar, siyasetin eril bir alan olduu mesajn iselletiriyorlar ve iyi bir siyaseti olmakla iyi bir e ve anne olmak arasnda denge kurmak iin kendilerini srekli bask altnda tutuyorlar. Bu alanlardaki, birbiriyle rekabet halindeki ballklarn badatrmay kendi sorumluluklar addediyorlar ve zel ve kamusal erkin dalmndaki cinsiyetilii sorgulamyorlar. Siyasal yaamda aktif olarak yer alan kadnlar, toplumsal olarak dayatlm annelik standartlarna erimekte baarsz olduklarnda, bu baarszl, toplumsal kurgularn bir sonucu olarak grmektense kendi kusurlar olarak gryorlar2. Bugn, Polanyada ayrmcla kar asli rol kadn sivil toplum rgtlerine aittir. Kadnlarn kar iin faaliyet yrten yaklak 300 sivil toplum rgt vardr. Yakn gemite arlkl olarak emek piyasasnda cinsiyet eitliini salamaya ynelik faaliyetlerde bulunan ya da bu alanda aratrma yrten baz rgtlerden bahsetmek yerinde olacaktr. Ombudsman tarafndan yaynlanan bu alanda ibirlii yapan rgtler listesinde Dou-Bat Kadnlar A Polska (Stowarzyszenie Wsplpracy Kobiet NEWW Polska, NEWW), Ulusal Kadn Bilgi Merkezi (Osrodek Informacji Srodowisk Kobiecych, OSKA), Kadn Haklar Merkezi (Centrym Praw Kobiet, CPK), Hukuk Eitimi iin Polonya Dernei (Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej, PSEP), Kadn irket Sahipleri Polonya Dernei (Polskie Stowarzyszenie Kobiet Wlascicielek Firm, PSWF) gibi rgtler yer alyor. Bu alanda alan birka akademik kurum ve aratrma kuruluu da bulunuyor Uygulamal Sosyal Bilimler Enstits, Varova niversitesi (Instytut Stosowanych Nauk Spolecznych Uniwersytetu Warszawskiego, ISNS UW), ve

2 20

Policy Briefing No 1, Siyasal Karar-Almada Kadnlar, www.qub.ac.uk/egg/Brussels%20Seminar/briefingpapers.doc.

Toplumsal Cinsiyet almalar Fakltesi. Bu kurulularn hepsi Varova niversitesi (Uniwersytet Warszawski, UW) bnyesinde yer alyor. Daha nce de belirtildii zere, Polonyada son yllarda birok sivil toplum rgt Polonyann Avrupa Birliine yelii srecinde saysz faaliyette bulundu. Kadnlarn ve erkeklerin eit muamele grmesiyle ilgili Avrupa Birlii yasal standartlarn tantmak iin en youn ekilde alan rgtlerden biri de Kadn Haklar Merkeziydi. Merkez, Lehe eitlik direktiflerini, mahkeme itihadn ve Polonyal yazarlarn yorumlarn ieren bir derleme yaynlad. Bu yayn iki defa basld ve Adalet Bakanl, Parlamentodaki Kadn Grubu ve Kadn ve Erkek Eitlii Yetkilisi Dairesi tarafndan kullanld. Ulusal Kadn Bilgi Merkezi de (OSKA) benzer giriimlerde bulundu. Merkezin yayn olan Kadnn Avrupa Klavuzunda, Avrupa Birlii yeliiyle birlikte Polonyal kadnlarn konumlarndaki olas deiiklikler ve bu durumdan yararlanma yollar hakknda temel bilgiler veriliyordu. Ayrmcla ve homofobiye kar kamusal eylemler de yapld. Uluslararas [Emeki] Kadnlar Gnnde yaplan 8 Mart Yry ve Hogr ve Eitlik Yryleri gibi eylemler sivil toplumun gcn gestermekteydi. Bu yryler, Varovadan balayp, yerel gruplarn katlmyla dier ehirlere yayldlar. Kasm 2005te, Poznanda, otoritelerin feminist ve gay/lezbiyen sivil toplum rgtlerinin dzenledikleri Eitlik Yryne izin vermemeleri ve bu karar sonucunda polisin barl bir gsteriye iddete bavurarak karlk vermesi dier birok byk ehirde protestolarn ve dayanma yrylerinin rgtlenmesine yol at. Poznandaki otoritelerin ald kararn toplanma ve ifade zgrln kstlamakla kalmadna, ayn zamanda, cinsiyet ve cinsel ynelim asndan ayrmc bir politika olarak kabul edilmesi gerektiine dikkat ekildi. Poznan olaylar ilk olarak Eitlik Yrynn otoriteler tarafndan yasaklanmas ve ardndan barl gsterinin polis tarafndan iddete bavurularak bastrlmas Polonyann, anayasal hukukun her zaman tam anlamyla iletilmedii bir lke olduunu gsterdi. Bu olayda, karar-alclarn ideolojik ltlere ve kendi siyasi karlarna bal olarak hareket ettikleri ak. Otoriteler, kamusal toplant hakkn reddetmeselerdi polisin barl gsteri yi iddetle bastrmas ve kar-gsteriler gereklemeyecekti. Yry dzenleyenler, Poznan Belediye Bakann ald karardan dolay suladlar. Zira, yasan nedenlerinin siyasi olduu konusunda hi pheleri yoktu. te yandan Poznandaki idari mahkemenin Aralk 2005te, yryn yasaklanmasnn yasal olmadna hkmetmesi, Polonyadaki demokrasi asndan olumlu bir gelime olarak kabul grd. Bu olaylara kar yurtdndaki otoritelerden de sert tepkiler geldi. Polonya, Avrupa Parlamentosunun 2006daki kararnda rklk ve homofobi temelinde knand. Bu olgular, toplumsal cinsiyet sorunuyla dorudan balantl olmasalar da sivil toplumun ayrmclk sorununu gndeme getirmesinin ne kadar nemli olduunu gsteriyor. Polonyadaki mevcut durum genel olarak ok nemli olumsuzluklar ieriyor. Ancak, bu durum, paradoksal bir ekilde sivil hareketi glendirme potansiyeline de sahip. Dolaysyla tm bu gelimelerin gelecekte, demokrasiye ynelik faaliyetlerin tevik edilmesine yardmc olabileceklerini sylemek mmkn. Demokrasiyi korumak ve toplumsal cinsiyeti gerekletirmek iin birtakm yasal, siyasal ve sivil mekanizmalara sahibiz. Ancak, nemli olan bu mekanizmalar kullanmaktr.
21

KAYNAKLAR:
Prof. Dr hab. Malgorzata Fuszara, University of Warsaw, Prof. Dr hab. Eleonora Zielinska, University of Warsaw, Monika Zielinska, Enlargement, Gender and Governance (EGG), EU Framework 5, Project No HPSE-CT-2002-00115, Workpackage 6 (Executive Summary), Gender Mainstreaming Case Studies, POLAND. Bulletin Legal Issues in Gender Equality, No: 1/2006, http://ec.europa.eu/employment_social/gender_equality/docs/2006/bulletin06_1_en.pdf#search=%22equality%20%C5%9Aroda%22. Policy Briefing No 1, Women in Political Decision-Making, www.qub.ac.uk/egg/Brussels%20Seminar/briefingpapers.doc. http://www.globalizacija.com/doc_en/e0020ror.htm. http://www.soros.org/initiatives/women/articles_publications/publications/equal_20050502/eowmpoland_2005.pdf. http://www.rzeszow.uw.gov.pl/tolerancja/main.php?muid=1&mid=109&cid=1b35bd6b824433b7. http://www.rzeszow.uw.gov.pl/tolerancja/doc/Gender%20mainstreaming-podrecznik.pdf.

22

FLSTN'DE TOPLUMSAL CNSYET: KISA BR HARTA

Nadia HAJAL/BACKLEH

Bu yaz Filistin'de, toplumsal cinsiyetle ilgili durumun, stratejiler ve yaplan katklarn ve bu srete karlalan kstlamalarn ve zorluklarn ksa bir haritasn sunmak amacyla kaleme alnmtr.

FLSTN HAKKINDA GENEL BLG:

- Filistin nfusu 3.762.005 milyon (%50,7 erkek, %49,3 kadn)1. - Stats: gal altnda. - Filistin Ynetimi 1993'te kuruldu; ancak, iktidara ve kendi topraklar zerinde tam bir egemenlie sahip deil. Toplumsal cinsiyet, bireylerin ve gruplarn, yaam kalitelerini arttrabilecekleri ve kaynaklara eit frsatlarla eriebildikleri, ayrca kaynaklar zerinde kontrol sahibi olabilecekleri bir ortam yaratmay hedeflemesi dolaysyla, kadnlarn ve toplumun glendirilmesi asndan nemli bir ara olarak kabul edilmekte. Sz konusu ortam aadaki eleri ierir: Etkili bir kurumsal yap ve ynetim sistemi; Yasal evre; Ekonomik kalknma; Etkin amiller (kadn ve erkek).

Kadnlarn glendirilmesi ve toplumsal cinsiyete olan ilginin artmas: Filistin topraklarnda gittike ktleen sosyo-ekonomik duruma ek olarak mevcut kaynaklarn yetersizlii; sz konusu kaynaklarn hesap verilebilir, adil, effaf ve etkin bir ekilde iletilmesini gerekli klyor. Dolaysyla var olan kaynaklarn, Filistin nfusunun farkl kesimlerinin corafi, cinsiyet, g ve eitim eksenlerindeki gereksinimlerine ve nceliklerine hitab edecek ekilde tahsis edilmesi gerekiyor. Toplumsal cinsiyet ve sava koullar: Bir lkede tm altyap ykld, kaynaklara eriim imknsz klnd, hareket zgrl olmad ve ynetim organlar ilemedii zaman toplumsal cinsiyetten bahsetmek de ok zor. Yemek piirecek bir mutfaa, datacak yiyecee ihtiyacnz var!!! Filistin Ynetimi'nin sakatland ve ilevini yerine getiremedii, Filistin hazinesinin aklarla boutuu bir zamanda toplumsal cinsiyet hakknda konumak ya da bu konuda almalar yrtmek herkese mantkl grnmeyebilir.

Filistin Merkez statistik Dairesi (PCBS), 2004. 23

Filistin topraklarnda toplumsal cinsiyetle ilgili durum: Kazanlm haklar ve karlnda alandaki durum. Toplumsal cinsiyet, anayasa ve kanunlar: Filistin Ynetimi bamsz, egemen bir devlet olmadndan Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesine dair Szleme'yi (CEDAW) onaylamak iin gereken meruiyete de sahip deil. Yine de, u iki temel belge eitliki bir yaklam ieriyor ve yanstyor: Filistin Bamszlk Bildirgesi (Palestinian Declaration of Independence -PDI) (1988): Filistin Kurtulu rgt, bamszlk bildirgesiyle, gelecekteki Filistin Devleti'nin ve bu devletin hukuk sisteminin dayanak noktasn oluturacak temel ilkelerle kendini balam durumda. Bu temel ilkelerden biri de sosyal adalet ve rk, din ve cinsiyet eksenlerinde tanmlanan Eit Haklar lkesi. Filistin Anayasas Tasla (2003): Bu balamda anayasann 19uncu ve 20inci maddelerine zellikle deinilmesi gerekiyor: 19uncu maddede btn Filistinlilerin hukuk nnde eit olduklar belirtiliyor. 20inci maddede ise devletin rolnn vatandalarn zgrlklerini ve haklarn, eitlik ve eit frsatlar temelinde korumak olduu ifade ediliyor. Ek olarak, Anayasa, kadnlarn aadaki haklarn da yasal bir temele oturtuyor: Siyasi Haklar: Siyasal yaama erkeklerle eit dzeyde katlma hakk; Siyasal parti kurma ve siyasal partiye katlma hakk; Dernek ve (sivil) toplum rgt kurma hakk; Seimlerde oy verme ve aday olma hakk (2004'te, yerel meclisler seim yasasnda kadnlar iin pozitif ayrmclk ilkesi benimsendi [her bir seilmi mecliste kadnlar iin yzde 20 kota uygulamas getirildi]. 2005 ylnda, [ounluku ve nisb temsil sistemlerinin bir eit karm olan] parlamento seim yasasnda nisb temsil sisteminde kadnlar iin kota uygulanmas kabul edildi.); Halka ak toplant dzenleme hakk; Kamu grevinde alma hakk; fade zgrl; ocuuna tabiiyetini verebilme hakk.

Sosyal ve Ekonomik Haklar: - Erkeklerden bamsz hukuki ve mali statye sahip olma hakk; - Mlk edinme, bankada hesap ama ve tam yasal statyle hukuki szlemeleri imzalama hakk; - alma, eitim, salk hizmetlerinden yararlanma, sosyal gvenlik ve salk sigortas haklar.
24

 Kanunu: - 2inci maddede, alabilecek durumda olan her vatandan alma hakkna sahip olduu ve bu hakkn eit frsat ilkesi temelinde uygulanmas gerektii belirtiliyor; - 100nc maddede, alma koullarnda ve dzenlemelerinde cinsiyet ayrmcl yasaklanyor; - 101inci maddede kadnlarn, bakanlk tarafndan belirlenen tehlikeli ilerde almalar, hamilelik esnasnda ve doumdan sonraki alt ay boyunca fazla mesai yapmalar ve gece altrlmalar yasaklanyor. - te yandan kanunda kadn iilerin ocuklar iin kre olana salanmasna ynelik bir madde yok; - Doum izni sresi 10 hafta. Bu srenin en az 6 haftas doumdan sonra kullanlmak zere ayarlanm durumda. Ancak, doum izni, sadece iyerinde alt aydan uzun bir sre boyunca alan iilere yasal hak olarak tannyor. Ayrca, bu hak gnlk cret alan iilere ve kk ve orta lekli iletmelerde alanlara tannmyor. - St izni ise doumdan sonraki bir yl iin bir saatle snrl. lk i, teknik ve meslek eitim, asgari cret ve iyeri gvenliiyle ilgili mevzuat hazrlanmas gerekiyor. Devlet Hizmeti Yasas (1998): - Karar alma organlar da dahil olmak zere kamu makamlarnda kadnlara eit frsat tannaca ifade ediliyor (ancak uygulamada muazzam bir uurum var); - Cinsiyet ayrm gzetilmeden herkese eit cret hakk tannyor; - Tevik ve terfilerde ayrmclk yaplmayaca taahht ediliyor; - 10 haftalk annelik izni hakk veriliyor (ebeveyn izni yerine); - Bir yllk cretsiz st izni hakk veriliyor; - te yandan kamu sektrnde, sadece erkeklere tahsis edilen sosyal sigorta denei ayrmc bir uygulama olarak karmza kyor. Bu durum, alan erkeklerin elerinin de kamu sektrnde almalar durumunda bile deimiyor. ahs Hukuku/Medeni Kanun (1976): - Yasal evlilik ya kadnlar iin 16, erkekler iin 15 olarak belirleniyor (Hazrlanan yeni yasa taslanda ise yasal yan 18 olmas konusunda uzlamaya varld. Ancak, bu yasa, yasama meclisi tarafndan onaylanmad.); - ok-elilik drt kadna kadar hl yasal olarak kabul ediliyor; - Boanma hakk yalnzca erkee tannyor, stelik erkek isterse, kadn olmadan da boanmaya tek tarafl olarak karar verebiliyor; - Mirasa ilikin maddelerde de erkekler ynnde bir hukuki tercih yaplyor (Mirasn datlmasnda '2 kadn = 1 erkek' forml uygulanyor. Kadnlarn stats, kltrel normlara bal olarak mlklerini erkek kardelerine vermek durumunda kalmalar nedeniyle daha da ktleiyor);
25

STATSTKLER:
Aadaki toplumsal cinsiyet istatistikleri Filistin'deki kadnlarn ve erkeklerin sosyo-ekonomik ve siyasal durumlarn yanstyor. Bu noktada politika analizi ve planlama iin toplumsal cinsiyet temelinde ayrtrlm veriler salanmas nem kazanyor. Genel Balam: - Filistinlilerin yzde 40'nn gdaya ulam gvence altnda deil; 15 yan altndaki Filistinlilerin yzde 39,9u anemi hastas2; - Filistinlilerin yzde 47,2si, srail'in kapatma, gvenlik noktalar, duvar vb. uygulamalar nedeniyle salk merkezlerine ulaamyor3; - Filistinli hanelerin yzde 70,2si insani yardm faaliyetlerine baml olarak yayor (gda ve para yardm); hane halklarnn ounluu gereksinimlerini u ekilde ifade ediyorlar: Gda (yzde 36,1), istihdam (yzde 23,1), nakit (yzde 31,3), tbbi yardm (yzde 6) ve barnma (yzde 4)4. Genel olarak, Filistinli kadnlarn durumunu ve kazanmlarn dzeyini belirleyen etmenler: 1. Filistin Kadn Hareketi'nin, kendi giriimleri ya da ilerici ve demokratik mttefikleriyle (partiler ve bireyler) birlikte gerekletirdii ortak giriimler vastasyla dzenlenen [Kadn Haklarn] Savunma Kampanyalar ve Koalisyon Kurma faaliyetleri (Ulusal Mcadelede Ortaklar, Karar Almada Ortaklar,' 'Biz teki yaryz, ihtiyalarmz, karlarmz ve haklarmz grmezden gelemezsiniz'. Bunlar, kadnlarn kampanyalarnda kullandklar sloganlardan yalnzca bir ka); 2. Demokratikleme dalgalar ve Filistin Ynetimi'nin, aralarnda sosyal adalet ve kadn-erkek eitlii de olmak zere, demokratik ilkelerle uyum ve bu ilkelere bal olarak hareket etmesi gerei; Milenyum Kalknma Hedeflerine, BM kararlarna, zellikle CEDAW olmak zere Uluslararas Szlemelere ballk; 3. Bata bulunanlarn, sivil toplum dzeyinde kadn haklarnn gndemine katkda bulunan politikalar; 4. Karar alma mevkiinde yer alan baz demokrat kiilerin destekleri. Zorluklar ise temel olarak aadaki noktalarda yansmalarn buluyor: 1. Kanuni haklarla uygulamalar arasndaki uurum (Filistin ynetimi sakatlanm durumda.); 2. gal yznden, ulusal siyasal gndemin, sosyal gndemin nne gemesi (Bu nedenle pek ok konuda kadnlar ulusal mcadeleye katkda bulunmak iin haklarndan feragat etmek durumunda kalyor.);
2 3 4 26 FAO ve WFP (2004): Report of the food Security Assessment West Bank and Gaza Strip (Bat eria ve Gazze eridi'nde Gda Gvenlii Deerlendirmesi Raporu). PCBS (2005): Impact of the Israeli Measures on the Economic Conditions of Palestinian Households (srail'in [Gvenlik] Tedbirlerinin Filistinli Hanelere Etkisi). a.g.e.

Toplumsal Cinsiyet Uurumu Gstergeleri5:

Kadn Nfus (Cinsiyet oran: 102,7) Yoksulluk: Erkek/Kadn Aile Reisi Oran 2005 yl itibariyle eitim, okur-yazarlk oran Eitim (Lisans ve st) Silahl atma Gvenlik noktalarnda teslim alnanlar 1.92 milyon Erkek 1.97 milyon

%30

%22

%88.9 %5.8

%96.9 %9.2

20002004 yllar arasnda 55 vaka (33 vaka bebeklerin lmyle sonuland)

gc ve Ekonomi Kadnlarn igcne katlm sizlik Oran Siyasal Katlm ve Kamu Hayat 2006 PLC (Filistin parlamentosu) yesi Kamu dairelerinde kadnlar (Filistin Ynetimine ait mevkiler) Biliim Teknolojisi Internet kullanclar

%12.7 (%55,3 hizmet sektrnde) %31.2

%17.1

%12.9 %37 %87.1

Bilgisayar kullanan kadnlarn %27,9u

Bilgisayar kullanan erkeklerin %42,5i

3. Hakim kltr ve geleneklerin kadn haklarnn tannmas ve uygulamas nnde zorluklar yaratmas; 4. Blgedeki atma ve bununla balantl olan yoksulluk (yoksulluk, bireylerin dikkatlerini kendini gerekletirmek ve haklar dnda kalan temel ihtiyalar ve insani yardma kaydryor.); 5. Toplumsal cinsiyet btnlemesine dair siyasi iradenin olmay; 6. Hukuki uygulamalarda karlalan zorluklar.

TOPLUMSAL CNSYETE YNELK KATKILAR:

I: Yapsal Dzeyde (Kurumsal): Ynetsel: 1. Planlama ve Uluslararas birlii Bakanl'nda kadn katlmn dzenlemek ve gelitirmek zere bir daire kurulmas (1996): Dairenin gerekletirdii icraatlar 2003 ylnda Kadn Bakan-

Kaynaklar: - Filistin Merkez statistik Dairesi, Gender Statistics Special Report (Toplumsal Cinsiyet statistikleri zel Raporu), 2006; - UNIFEM, 2002. 27

l'nn kurulmasna katkda bulundu. Daire, bakanlklardaki kadn masalarna teknik ve idari yardm verilmesinde ve kadn masalar arasnda egdm oluturulmasnda nemli bir rol oynad ve Planlama ve Dileri Bakanl iin, yasal, sosyal, ekonomik vb. olmak zere toplumla ilgili her konuda, toplumsal cinsiyet btnlemesinin salanmas asndan bavuru kayna ilevi grd. - Daire, toplumsal cinsiyetin geliimi konusunda GAD (Gender and Development-Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma) yaklamn benimsedi. - Hkmet politikalarn ve planlarn izleyerek ve etkileyerek, kadnlarn stratejik ihtiyalarnn ve karlarnn karlanmas zerine odaklanld. (Ancak MOPFA'nn [Mismanagement of Public Funds Appropriation-Kamu Kaynaklar Dalmnn Yanl Ynetimi] zel alma alanna giren konulara bal olarak hizmet verme ya da pratik ihtiyalarn karlanmas zerine younlalmad.) - CEDAW ve Pekin platformu benimsendi. alma alanlar: 1. Bakanlklardaki kadnlara ve kadnla ilgili blmlere, kadn ve yoksulluk, kadn ve kk lekli iletmeler, medya ve yasamayla ilgili alanlarda kapasite gelitirme konusunda destek verilmesi; 2. zellikle yasamada ve kamu dairelerinde kadn haklarnn savunulmas; 3. Politika oluturma srecinde toplumsal cinsiyet uurumu konusuna ynelik aratrma balatlmas; 4. Bakanlk organlaryla birlikte kolektif glenmeye katkda bulunan Koordinasyon Komitesi arasnda egdm salanmas; 5. Yerel rgtler ve aratrma merkezleriyle ibirlii ve egdm ierisinde olunmas; 6. Blgesel ve uluslararas organlarla bilgi ve uzmanlk alverii. 2. Filistin Yasama Meclisi de dahil olmak zere Filistin Ynetimi bnyesindeki bakanlklarda Kadn Masalarnn kurulmas: Bu dzenlemeye ramen politika oluturucular tarafnda toplumsal cinsiyet btnlemesine ynelik gerek bir irade olmamasndan dolay, sz konusu kadn masalarnn bakanlklarn yaplar ve alma alanlar ierisindeki rol ve etkinlii marjinal kald. 3. Kadn Bakanl (MOWA-Ministry of Woman Affairs) (2003): Bakanlk, MOPFAdaki kadn dairesinin kadrosuyla oluturuldu ve benzer alma stratejileri zerine younlat. Zorluklar: - Filistin Ynetimi ne kendi kaynaklar zerinde denetim sahibi olan egemen bir devlet, ne de tam anlamyla bir ulusal kurtulu hareketi; - Ktleen koullar ve kaynak yokluu, dikkati sosyal eitlik gndeminden insani ve acil yardma kaydrd;
28

- Filistin Ynetimi'nin ak bir kalknma vizyonu yok; - Kadn Bakanl, dier bakanlklarn planlarn ve politikalarn izleme yet(k)isine sahip deil. 4. Filistin Merkez statistik Dairesi (PCBS): Filistin Merkez statistik Dairesi, Toplumsal Cinsiyet Birimi araclyla kalknma planlamasnda ve politika oluturmada kullanlmak zere toplumsal cinsiyet istatistiklerinin (toplumsal cinsiyet temelinde ayrtrlm veriler) gelitirilmesine katkda bulunuyor. PCBCnin katklar u ekilde sralanabilir: - Kullanlan kavramlarn yeniden belirlenmesi ve tanmlanmas (Hane Reisleri); - Toplumsal cinsiyet kavramnn kurumsallatrlmas ve bu kavramn PCBS tarafndan yrtlen anketlere ve nfus saymlarna eklemlenmesi; - Kadnlarn ve erkeklerin igcne katlmlarnn gerek deerini ve zellikle tarm, ev ii, ocuk bakm vb. dahil olmak zere pek ok alanda kadnlarn igcne cretsiz katlmlarn belirleyebilmek asndan gerekli olan zaman kullanm anketlerinin yaplmas; - Toplumsal cinsiyet rollerinin veri analizi. PCBS, toplumsal cinsiyete ynelik kurumsal nlemler ald: - PCBS bnyesinde bir Toplumsal Cinsiyet statistik Birimi kuruldu; - Farkl hkmet dairelerine toplumsal cinsiyet uzmanlar atand; - Toplumsal cinsiyet istatistiklerini kullananlar/retenler iin Ulusal Danma Komitesi kuruldu. Hkmet-d: Kadn haklar, insan haklar, demokrasi ve iyi ynetiim alanlarnda temel olarak kadn syleminin oluturulmas, kadn haklarnn savunulmas, kapasite gelitirme, a oluturma ve farkndalk yaratma stratejilerine odaklanlyor. Btnleme aadaki rgtler araclyla salanyor: - Kadn rgtleri; - Kadn Aratrma Merkezleri: Feminist sylemi desteklemek ve konuyla ilgili bilgi uurumunu gidermek iin alan 4 merkez; - Toplumsal kalknma rgtleri: rnein, farkl corafi blgelerdeki Kadn Kulpleri araclyla toplumsal cinsiyetin ana akma yerletirmeye katkda bulunan Filistin Tarmsal Destek Hizmetleri. II: Niceliksel Dzeyde: Toplumsal Cinsiyet ve Siyasal Reform: 1996 Seimleri: Semenlerin yzde 42sini kadnlar oluturdu; ancak hkmetteki temsilleri hl snrl. Ulusal Yasama Meclisindeki (PLC) 88 koltuun sadece 5i kadnlara ait. Filistin Ulusal Ynetiminde (PNA) ise yalnzca bir kadn bakan var.
29

2006 Seimleri: Ocaktaki seimlerde PLCye 17 kadn seildi (132 koltukta yzde 12,9). Kadn semenlerin oran %46 olarak saptand. Pozitif ayrmclk: Yerel meclislerde asgari %20 oran belirlendi. Toplumsal Cinsiyet ve Kamuda Karar Alma Mevkileri: Filistin Ynetimi (PA), 2006 ylnda 12inci yln geride brakt. Filistin Ynetiminde kadnlar ve kadnlarn gndemini genel gndemle btnletirme konusunda genelde olumlu bir eilim var. Kadn-erkek eitlii, ilgili kanunlara ve i hukuka dahil edilmi durumda. Yine de, uygulamada ve bakanlklar iindeki etkileimde, istihdam basamaklarnda, temsil ve dalm konusunda, cinsiyet temelinde farkllklara yol aan, bir takm uurumlar ve ayrmclk sryor. te baz gstergeler: - Kadnlarn kamu dairelerinde temsil oran %37; - Kadnlarn ounluu orta dzey makamlarda alyor. Bakan vekili makamnda hi kadn yok. 2007de kurulan Ulusal Birlik Hkmetinde sadece iki kadn bakan vard; - stihdam, terfi, tevik, deerlendirme sisteminin uygulanma biimi nesnellikten uzak ve bu nedenle kadnlara kar ayrmclk uygulanyor (yukardan aaya, kiisel balantlara dayal atamalar nedeniyle); - Bata lke dndaki eitim olanaklar olmak zere kapasite gelitirme olanaklarnda kadnlara kar ayrmclk uygulanyor (bunun nedenleri arasnda kadnlarn liderlik konumuna gelemeyecekleri ynndeki geleneksel zihniyetin yan sra kadnlarn anne rolne ilikin varsaymlar vb. gsterilebilir); - Kadnlarn sektrel dalm, daha ok, kadnlarn annelik ve gelecek nesillerin bakclar rolleriyle ilikili hizmetlerde younlayor. Bu nedenle, salk, eitim, sosyal hizmetler kadn temsilinin en fazla olduu sektrler; - Yksek kamu mevkilerindeki erkeklerin kamu sektrndeki yksek mevkilerde kadnn statsnn gelitirilmesine dair nyarglar da karar mekanizmalarnda kadnlarn temsil edilmemesine neden oluyor. Erkeklerin toplumsal cinsiyete bak alarna dair istatistikler yle: %27,3 destekliyor, %52,7si tarafsz, %20si kar. Toplumsal cinsiyete ynelik yerel giriimler: Sivil Toplum Dzeyi: - Uluslararas Kadn Komisyonu: 2005te, kadnlarn siyasete ve mzakerelere dahil edilmeleri iin alan kadn aktivistler ve politikaclar tarafndan kurulan bir uluslararas kadn komisyonu. Komisyon almalarn BMnin 1325 numaral kararna dayandryor; - Kadnlarn Seimlere Katlmn Desteklemek iin Ulusal Komisyon: Filistinli Kadnlar Genel Birlii emsiyesi altnda, kadn rgtleri ve siyasi partilerdeki kadn komiteleri tarafndan
30

Filistin Seim Yasasna pozitif ayrmcln eklenmesi amacyla balatlan bir destek kampanyas; - Ulusal Btelere Toplumsal Cinsiyet Boyutunu Eklemek: Kadnlarn ve erkeklerin, ya ve corafya vb. ekseninde farkllaan haklarnn, ihtiyalarnn, sorumluluklarnn ve rollerinin karlanabilmesi gerekiyor. Bu noktada gelir/harcama eksenindeki hkmet politikalar, yoksulluun giderilmesine ve sosyo-ekonomik kalknmaya katkda bulunmak iin nemli aralar olarak karmza kyor. Filistin toplumunun ierisinde bulunduu yksek isizlik ve yoksulluk oran, kt mali kaynaklar ve sosyal kesimler arasndaki ekonomik uurumla tanmlanan zel durumu nedeniyle bu aracn kalknmada karlalan sorunlarn stesinden gelebilmek iin kullanlmas byk nem tayor. Bu sonuca ulamak iin aamada strateji retilmesi gerekiyor: 1. nsanlarn, eitim, salk, sosyal gvenlik gibi temel ihtiyalaryla ilgili sektrlere younlalarak, mali politikalar, bteler, yoksulluun giderilmesi ve kalknma arasndaki ilikileri aratran almalar; kalknma politikalarnn toplumsal cinsiyet ekseninde incelendii aratrmalar yaplmas; 2. lgili toplumsal cinsiyete duyarl aralarn gelitirilmesi; 3. Farkndalk oluturan toplantlar dzenlenmesi ve bata Maliye Bakanl olmak zere kilit mevkilerde bulunan kiilerle ittifaklar kurulmas. - Filistin Kadn Haklar Beyannamesi6: lk kez 1993te, Kudsteki Filistinli Kadnlar Genel Birlii tarafndan gelitirildi ve eski Devlet Bakan Yaser Arafat tarafndan onayland. Beyanname, kadnlarn siyasi, sosyal, sivil ve ekonomik haklarna ilikin dncelerine dikkat ekti. Ayrca reme sal hakkna, ahs hukukuna ve dier konulara odakland. 2000, 2002 ve 2006 yllarnda, kadn haklarnn hukuki temeli ve gerekesinin vurguland yeni versiyonu hazrland. Sre kadn rgtlerinin de katlmyla geliti. Bu beyannamenin hazrlanma nedeni, parlamenterlerin Filistin kanunlarn dzenlerken kadn haklar konusunda bir bavuru kaynana sahip olmalarn salamakt. Zorluklar ve Kstlar: - Siyasal istikrarszlk ve politika oluturucularda toplumsal cinsiyet konusunda siyasi irade eksiklii; - Siyasal nceliklerle karlatrldnda toplumsal cinsiyet konusunun ulusal ncelikler arasnda yer almay; - Toplumsal Cinsiyet Denetleme Sisteminin snrll; - Konuyla ilgilenen taraflarn toplumsal cinsiyet analizinde snrl yet(k)iye sahip olmalar; - Erkeklerin hane reisi olarak grlmeleri ve bu ekilde zellikle alan olarak daha fazla sosyal hakka sahip klnmalar (sz gelimi, ocuk yardm, kredi olanaklar).
6 MOWA (2006): Palestinian Women Bill of Rights (Filistin Kadn Haklar Beyannamesi). 31

32

BLM II TRKYEDE TOPLUMSAL CNSYET TARTIMALARI

33

34

TOPLUMSAL CNSYET VE ALIMA HAYATI

Aysun SAYIN

alma Yaamnda Cinsiyet Eitliinin Ana Plan ve Politikalara Yerletirilmesi Stratejisi (Gender Mainstreaming): alma yaamnda kadn, erkek ve dezavantajl gruplar arasndaki farkllklarn, koullar, konumlar, gereksinimleri asndan deerlendirilmesi, eitlie ynelik olarak bu deerlendirmelerin tm plan, politika ve eylemlere yerletirilmesi.

TRKYEDE ALIMA YAAMINDA MEVCUT DURUM

Trkiyede, istihdam piyasasnda cinsiyet temelli ayrmay nlemek zere kapsaml ve srekli bir alma yapldn ve bu dorultuda gerekli nlemlerin alndn sylemek zordur. Genel olarak isizlik orannn yksek oluu ve igcne katlm orannn dkl, igc piyasas asndan nemli sorunlar oluturmaktadr. te yandan kadn istihdamndaki d lke genelindeki igcne katlm oranlarn dren unsurlar arasnda yer almaktadr. Resmi istatistikler, kadnlarn igcne katlma oranlarnn (KO) 1950lerden bu yana azalma eiliminde olduunu gstermektedir. 1955 ylnda toplam kadn istihdamnn %72 olmasna karn, 1985 ylnda bu oran %43e, 1990 ylnda %34e, 2004te %25,4e ve 2005te ise %24,8e kadar dmtr. Trkiye statistik Kurumunun (TK) 27.05.2006 tarihinde yaynlad 2005 yl istihdam ve igc istatistiklerine gre 15 ve st ya grubunda 50.826 milyon kii bulunmaktadr. Raporda igcne katlma orannn %48,3, isizlik orannn ise %10,3 olarak tespit edildii ifade edilmitir. Rapora gre gen nfustaki isizlik oran ise %19,3tr. Bu rakam, gen nfustaki isizlik orannn nfusun genelinden bir hayli fazla olduunu gstermektedir. Kadn-erkek karlatrmas ise rapora u ekilde yansmaktadr: 25.617.000 kiiye tekabl eden 15 ya ve st kadn nfusunun yalnzca %24,8i igcne katlmaktadr. Ayn ya grubundaki erkek nfusun says 25.209.000 olarak tespit edilmi, igcne katlma orannn ise %72,2 olduu belirtilmitir1. statistikler, igcne katlma oranlar asndan erkeklerle kadnlar arasnda byk farklar olduunu gstermektedir. te yandan igcne katlma oranlar asndan eitim dzeylerine bakldnda da eitim aldka igcne katlma orannn artt gzlemlenmektedir. Erkeklerde okur-yazar olmayan nfusun igcne katlma oran %43,5 iken, lise ve alt eitim alanlarda bu oran %71,8e, lise ve dengi meslek okullarnda %73,8e ve yksekokul ve faklte mezunlarnda ise %84,7ye ykselmektedir. Kadnlar iin de benzer bir eilim sz konusudur. Eitim dzeylerine gre igcne katlma oranlarna bakldnda i gcne katlma oran okuryazar olmayan nfusta %17,5, lise alt eitimlilerde %21,8, lise ve dengi meslek okulu mezunlarnda %30,9 ve yksekokul mezunlarnda da %70tir. Eitim, igcnn retkenliini artrarak cret dzeylerinin ykselmesine imkn tanmakla birlikte, ataerkil zihniyet yaplar karsnda kadnlarn igcne katlmasna toplum gznde meruiyet de salamaktadr2.

1 2

http://die.gov.tr/TURKISH/SONIST/ISGUCU/isgucu.html, 300706, saat: 01:00. Toksz, G. (2006): Uluslararas Emek G, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, s: 203. 35

gcnn ekonomik faaliyetlere gre dalmna baktmzda ise ilk gze arpan deiiklik, 1980-2000 dneminde tarm sektrnde istihdam edilenlerin paynn srekli bir azalma eiliminde olduudur. Tarm sektrnde istihdam edilenlerin oran 1980de %60 dzeyinde iken, 2000de %48.42ye gerilemitir. Ayn dnemde hizmet sektrnn istihdamdaki pay art gstererek %23,4ten %33,5e ykselmitir. Sanayi ve inaat sektrnn istihdamdaki pay ise snrl dzeyde art gstermitir. Sanayide istihdam edilenlerin oran 1980de %11,6 iken 2000de %13,3e, inaat sektrnde alanlarn oran ise %4,1den %4,6ya ykselmitir3. 2005 rakamlar bu eilimin devam ettiini gstermektedir. 2005 ylnda tarmn tm istihdam iindeki pay %29,5, hizmetler sektrnn %45,8, sanayinin %19,4 ve inaat sektrnn pay da %5,3 olarak tespit edilmitir. Cinsiyetlere gre dalma bakldnda ise, alma yaamnda yer alan kadnlarn %51,6s tarmda, %14,6s sanayide, %0.5i inaat sektrnde ve %33,3 de hizmetler sektrnde almaktadrlar. Erkekler sz konusu olduunda ise alanlarn %21,7si tarm, %21,1i sanayi, %7si inaat ve %50,2si de hizmet sektrnde istihdam edilmitir. Bu veriler, kadn istihdam asndan tarm sektrnn, erkek istihdam asndan ise hizmet sektrnn igcne katlma oranlar asndan nde olduunu gstermektedir. Tarmda kadnlarn arlkl olarak cretsiz aile iisi, erkeklerin ise kendi hesabna alan kiiler olarak tanmlandklar grlmektedir. Bu adan istihdam verilerine baktmzda, Trkiyede cretli konumunda alanlarn orannn yllar itibariyle ykselme eiliminde olmakla birlikte hl ok dk olduunu syleyebiliriz. Buna karlk cretsiz aile iisi olanlarn oran azalmakla birlikte hayli yksek bir dzeyde seyretmektedir4. 2005 yl TK verilerine alanlarn iteki konumlar asndan bakldnda ise alanlarn %47sinin cretli, %7,2sinin yevmiyeli, %5,1inin iveren, %24,7sinin kendi hesabna ve %16snn da cretsiz aile iisi olarak alt grlmektedir. Yukardaki veriler cinsiyetlere gre ayrtrldnda ise kadnlarda cretli alanlarn orannn %38,3, yevmiyeli alanlarn %5,6, iveren olarak alanlarn %0,9, kendi hesabna alanlarn %13,6 ve cretsiz aile iisi olanlarnn oranlar da %41,7 olarak tespit edilmitir. Erkeklerde ise bu oranlar srasyla %50, %7,8, %6,6, %28,5 ve %7dir. Bu tablo, kadn igcnn arlkl olarak cretsiz aile iisi olarak altn ortaya koymaktadr. Yukardaki rakamlar Trkiyede igc piyasasnn kar karya olduu iki byk sorunun varlna iaret etmektedir: Bu sorunlardan ilki yksek isizlik oran, ikincisi ise kadn igcnn istihdamdaki paynn son derece dk olmasdr. Bu iki sorun birbiriyle yakndan ilgilidir ve isizlik sorununu zmeye ynelik politikalar, kadn istihdam sorununu da e zamanl olarak ele almak durumundadr. Bir baka deyile kadn istihdam sorununu ele almayan bir isizlik politikas baarsz olmaya mahkmdur. Trkiyede srdrlen makro-ekonomik politikalarn dzenli ve gvenceli istihdam yaratma kapasitesinin yetersizlii ve bir toplumsal cinsiyet perspektifinden yoksun oluu, kadnlarn hem alma yaamna katlma srecinde engeller yaratrken, istihdam edilmi kadnlarn yaadklar sorunlar da derinletirmektedir. Dolay3 4 36 a.g.e., s: 206. a.g.e., s: 209.

syla bir yandan isizlik oranlar her yl daha da ykselirken, dier yandan da kadnlarn isizlii erkeklere oranla ok daha yksek dzeylerde seyretmektedir. Trkiyede bugn iin dikkate deer bir aktif istihdam politikas olduunu sylemek zordur. ok snrl bir kesim iin hayata geirilen isizlik sigortas nedeniyle, geni kapsaml bir pasif istihdam politikasndan da sz edilemez. Dolaysyla isizlik, Trkiyede bireysel bir sorun olarak geni bir toplumsal kesimi etkilese de, toplumsal bir sorun olarak nemli bir politika konusu haline getirilememitir5. Aralk 2005 Hane Halk gc Anketleri sonucuna gre Trkiyedeki isizlik oran %11,2dir. Anket, kentlerde bu orann %13,2, krsal alanda ise %8,2 olduunu gstermektedir. Tarm d faaliyetlerde toplam isizlik orannn %14,3 olduu tespit edilirken, bu orann kentlerde %13,6, krsal alanda %16,5e kt ifade edilmitir. Ayn ankete gre toplam isizlik oran erkeklerde %11,2 iken, bu oran kentlerde %12,2, krsal alanda ise %9,5tir. Erkeklerde tarm d faaliyetlerde isizlik orannn %13,2 olduu, bu orann kentlerde %12,4, krsal alanda ise %15,7ye kt tespit edilmitir. Kadnlarda ise toplam isizlik oran %11,4 olarak tespit edilmi, bu orann kentlerde %17,1e ykseldii, krsalda ise %5,1e dt gzlemlenmitir. Kadnlarda tarm d faaliyetlerde toplam isizlik oran ise %18,8 iken, bu oran kentlerde %18,2, krsal alanda ise %21,5 dzeyindedir6. Yukardaki verilerden de anlalaca zere tarm d isizlik kronikleen yapsal bir isizlie dnm durumdadr. laveten, i gcne dahil olmayan 19.264.000 kadndan 13.025.000i kendisini ev kadn olarak tanmlamaktadr7. Bu kadnlarn ok byk bir blm kalknma sreci ierisinde ev kadnl sorumluluklarndan/konumlarndan kurtulduklar anda igcne katlmaya hazr hale gelebilecek niteliklere sahiptir. Dolaysyla Trkiyede ciddi boyutlarda gizli bir kadn isizlii vardr. te yandan bu kadnlarn almaya hazr olarak igc piyasasna girmeleri, zaten tehlikeli boyutlara ulam olan isizlik sorununun daha da artmasna neden olacaktr. Bu nedenle isizlik sorununu zmeye ynelik aktif istihdam politikalar hazrlanmaldr. Hazrlanan bu politikalara kadn istihdam politikas ayr bir balk olarak dahil edilmelidir. Yukarda anlatlanlara ek olarak, alan kadnlarn kazanlar ve iteki konumlarna dair tespitler de kadnlarn emek piyasasnda dezavantajl konumda olduklarn gstermektedir. UNDP, 2005 nsani Kalknma Raporuna gre, kadnlarla erkekler arasndaki cretler kadnlar aleyline %46 orannda farkllk gstermektedir. Yine ayn raporda idari ve ynetim kademelerinde bulunan kadnlarn orannn %68, profesyonel ve teknik alanlarda alan kadnlarn orannn ise %30 olduu kaydedilmitir. Kadnlarn igc piyasasnda giderek daha az yer almalarnn temel sebeplerinden biri tarmda istihdamn hzla azalmasdr. Kadn istihdamnn hl en yksek olduu tarmda, istihdam
5 6 7 8 Koray, Meryem (2005): Sosyal Politika, mge Kitabevi, Ankara, s: 378. Hane Halk gc Anketleri Aralk 2005 Sonular (27 Mart 2006): say:53. Trkiye statistik Kurumu, 2005. Bu oran bir nceki yl iin ayn kaynakta %7 olarak verilmitir. 37

edilen nfus 2000 ylndan itibaren mutlak bir azalma gstermitir9. Kadnlarn tarm d alanlarda i bulamamalarnn pek ok nedeni olduu ifade edilmektedir. Bu nedenlerin banda ise kamu hizmetlerinin yetersizlii ve kadn igcne olan talebin azl gelmektedir. Trkiyede yeterli istihdam olanaklarnn yaratlmamas, istihdam yaratmayan ekonomik byme de krsaldan kente gle birlikte kadnlarn isiz kalmalarna neden olmaktadr. Kadn istihdamnn nndeki dier engeller ise; cinsiyete dayal i blm ve bu iblmn yeniden reten tercihler ve yasal dzenlemelerdir. alma yaamn dzenleyen yasalarda ocuk bakm kadnn sorumluluunda grlmekte, alma yaam ve aile yaamn uyumlulatracak dzenlemeler bulunmamaktadr. ocuk bakm nedeniyle i piyasasndan ayrlan kadnlarn alma hayatna geri dnn salama noktasnda bir politika olduunu sylemek de mmkn deildir. Doum ve analk izninden dnen kadnlarn ayn veya edeer pozisyonlara dnmesini garanti altna alacak, i piyasasna dndklerinde mesleki eitim almalarn salayacak herhangi bir dzenleme de yoktur10. laveten, cinsiyete gre ev ii yeniden retim faaliyetlerine ayrlan zamana ilikin veriler, alan kadnlarn bu faaliyetlere gnde ortalama 2 saat 43 dakika, buna karlk erkeklerin yalnzca 45 dakika ayrdklarn ortaya koymaktadr11. Gz nnde bulundurulmas gereken bir baka nokta ise Trkiyede ubat 2001de yaanan ekonomik kriz sonrasnda formel sektrn iyice darald, enformel sektrn ise genilediidir. stihdam edilenlerin sosyal gvenlik kurumlarna kaytllk durumuna bakldnda, toplam istihdamn %50,1inin kaytd olduu tespit edilmitir. Bu oran tarmda %88,2 iken, tarm d alanlarda %34,2dir. Kadnlarda neredeyse erkeklerin iki kat olan isizlik oran, kriz sonrasnda kadnlarn formel piyasada i bulma olaslklarn iyiden iyiye azaltmtr. cretli olarak alan kadnlar, erkeklere oranla daha dk cretlerde ve enformel sektrde ev eksenli ilerde almaya balamlardr. Gelimekte olan lkeler kresel bir ekonomide var olabilmek iin i piyasalarnda daha ar alma koullarna karlk cret maliyetlerini dk tutma eilimindedirler. Bu trden bir rekabet anlay ise beraberinde ocuk ve kadn emeinin istismarn getirmektedir12. Trkiyede enformel sektrn bu denli yaygn oluunun yaratt en nemli sorun, bu sektrn geici bir istihdam alan olma niteliini ap, igc piyasasnn yapsn belirleyebilecek kadar genilemi olmasdr. Kaytd istihdama ek olarak esnek alma biimleri de Trkiyede yaygnlk kazanmaya balamtr. alanlarn hibir yasal haklarndan yararlanamadklar kaytd istihdamda cinsiyet ayrmcl da belirgin bir biimde yaanmaktadr.

NERLER:
Trkiyenin Avrupa stihdam Stratejisine13 dahil olabilmesi iin dikkate almas gereken en nemli iki nokta nfusun istihdam edilebilirliinin ve kadnlarla erkekler arasnda frsat eitliinin salanmasdr. Dolaysyla Trkiye rneinde ncelikli olarak istihdam yaps, ekonomik
9 Toksz, G. (2006): Uluslararas Emek G, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, s: 207.

10 sat, C., Sayn, A., enol, N. (2004): Avrupa Birliine Giri Srecini zleme Program Kadnlar ve Erkekler in Eit Frsatlar: Trkiye, Sabanci niversitesi stanbul Politikalar Merkezi, Ak Toplum Enstits, stanbul. 11 Kasnakolu, M., Dayolu, E. (1997): Trkiyede Ev i retim Deeri, Trk- Yll iinde, Cilt 2, Ankara. 12 Kapz, Serap (2000): Gnmz Rekabet Koullar erevesinde Kadn ve ocuklarn Korunmas Hakk Kresellemenin nsani Yz, Editr: Veysel Bozkurt, Alfa Yaynlar, Bursa, s:344. 13 1998 Lksemburg Zirvesi ile Yeni stihdam Stratejisi belirlenmitir. Buna gre istihdam politikalarnn temel unsurlar: istihdam edilebilirlik, uyum gc, giriimcilik ve kadn ve erkekler iin eit frsatlarn salanmasdr. 38

ve demografik yaplardaki deimeler, krsal alandan kente g dolaysyla igcndeki yer deitirme eilimleri, kentlerdeki sanayi yapsnn kaydedilen ekonomik bymeye ramen istihdam yaratma zellii tamay, kresellemenin emek-youn sektrlere yapt bask, yasal dzenlemelerin kadn istihdamna etkisi, meslek ii eitimler ve yeniden eitim srelerinin sorgulanmas gereklidir. Bu balamda kadn istihdam ayr bir politika alan olarak istihdam politiklarna eklenmeli ve istihdam politikalar kadnlarn yoksulluk ve sosyal dlanma ile mcadeleri asndan da ele alnmaldr. Kadnlarla erkekler arasnda cinsiyet eitliinin salanmas iin ncelikle kapsaml bir kadn politikasnn Ulusal stihdam Staratejisine dahil edilmesi gerekmektedir. Bunun iinde somut ve zaman snrl hedeflerden oluan bir planlama yaplmal; belirlenecek frsat eitlii politikalarnn hayata geirilmesi iin bu konu ile ilgili mekanizmalarn finans ve insan kayna asndan yeterli hale getirilmesi salanmal ve bunun iin de bteden ayr bir kaynak ayrlmaldr. Bu balamda kadn hareketi ncelikle kadnlarn i hayatna balama srecinde nlerine kartlan engellerin kaldrlmasn ve uygulanabilir bir frsat eitlii politikas ile kadnn alma yaamndaki konumunun glendirilmesini talep etmektedir. Kadnlarn alma yaamndaki konumlarnn glendirilmesi iin eitimden, toplumsal cinsiyet rollerine ve alma yaamndaki yatay ve dikey ayrmclktan meslek ynlendirmelerine ve seimine kadar pek ok alanda ayrmclk yapmama ilkesi erevesinde kadnlarn ve erkeklerin sorumluluklarnn ve becerilerinin cinsiyet eitlii perspektifinde yeniden ele alnmas gerekmektedir. Bunun iin de yasalarn aile yaamyla i yaamnn uyumlulatrlmas ve bu alanlardaki grev dalmnn dzenlenmesinde kadnlar glendirici bir rol stlenmesi salanmaldr. rnein ebeveyn izni dzenlemesi ile ocuk bakmna dair btn sorumluluklarn ebeveynler arasnda eit paylalmas salanmal, kadnlara yklenen ocuk, yal ve hasta bakm gibi sorumluluklar bakm hizmetleri erevesinde ele alnmal ve bu bakm hizmetleri devlet politikas olarak dzenlenmelidir. Yine kadnlarn toplumsal cinsiyet nyarglar nedeniyle yaadklar, ou zaman dolayl ayrmclk olarak karmza kan hemen her trl ayrmclk biimlerinin tanmlanarak yasaklanmas da elzemdir. Ksaca tekrar etmek gerekirse, kadnlar iin eitimden alma yaamna ve siyasette temsiliyete kadar hayatn her alannda frsat eitlii salanmaldr. Sz konusu politikalarn eitlii salayc bir ilev grebilmeleri iin, kadnlar toplumsal yaamda eit varolu koullarna sahip olana dein geici zel nlem politikalar uygulanmaldr. Ayrca dourganln, kadnlarn alma yaamnda bir dezavantaja dnmesine neden olan tm yasal dzenlemelerin de ortadan kaldrlmas gerekmektedir. Bu balamda kadnlar iin yalnzca bir doum izni dzenlemesi yapmann tesine geerek, iverenin kadnlarn doum izninden dndkten sonra deien i koullarna yeniden uyum salamalarna destek olacak hizmet ii eitimleri dzenlemesini salamak ve doum izninden dnen kadnn doum ncesiyle ayn veya edeer pozisyonda almasn garantileyecek dzenlemeleri hayata geirmek gerekmektedir. Eit cretten eit muameleye kadar, cinsiyet temelli her trl ayrmcl nleyecek yasal dzenlemeler ve yaptrmlar uygulamaya konulmaldr. Kadn hareketinin en nemli taleplerinden biri de parlamentoda kadn-erkek eitlii daimi komisyonunun kurulmasdr. Bylesi bir komisyon, parlamentoya intikal eden btn yasalarn cinsiyet eitlii perspektifinden deerlendirilmesi ve istihdamda cinsiyet ann kapatlmas iin arttr. Cinsiyet eitliinin salanmas ve ayrmcln nlenmesi balklar altnda yaplmas gerekenler aadaki tablodaki balklar altnda zetlenebilir:
39

NERLER

SORUMLU KURUM

BRL YAPILACAK KURUM/ KURULU

YASAL REFORMLAR Yasalarda cinsiyet eitsizliine neden olan maddelerin kaldrlmas; Kanununun kapsamnn geniletilmesi; Kanununun ie alma srecini kapsamas; gvencesinin salanmas; Ebeveyn izni dzenlemesinin yaplmas; Dorudan ve dolayl ayrmcln tanmlanmas; Kre ve oda ama ykmllnn toplam ii zerinden tanmlanmas ve bu konuda iveren, devlet ve yerel ynetimlere sorumluluk verilmesi; yerinde cinsel tacizin tanmlanmas; srelerinin haftalk 35 saat olacak ekilde dzenlenmesi; Esnek alma biimlerinde insan onuruna yakan i ve cret tanmlarnn yaplmas, sosyal gvenlik ve sosyal haklarn tanmlanmas, kanunda ksmi zamanl alan ii tanmlamasnn yaplmas salanmaldr. ZEL NLEM POLTKALARI e almada, terfide, meslek ii eitimlerde ve yeniden eitimlerde kadnlar iin pozitif ayrmclk uygulanmal. Kadn erkek eitliine aykr politikalar, yasal dzenlemeler ve uygulamalar kaldrlmal, toplumda kadn ve erkek eitlii salanncaya kadar, kadnlara pozitif ayrmclk yaplmas bir devlet politikas olarak kabul edilmelidir. Erkek meslei olarak grlen alanlarda eitimden balayarak kadnlar iin kota uygulamas getirilmeli. Parlamento, SGB, iveren ve ii temsilcileri. STK, KSGM. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (SGB), iveren yerel ynetimler. Kadnn Stats Genel Mdrl (KSGM), Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl, niversiteler, sendikalar, sivil toplum kurulular (STK).

Babakanlk ve dier ilgili tm kamu kurum ve kurulular.

niversiteler, STK.

Milli Eitim Bakanl (MEB), YK, SGB.

KSGM, niversiteler, STK.

40

KURUMSAL HZMETLER Cinsiyet eitlii eitimi temel eitimden balayarak eitim ve retimin her kademesinde, meslek ii eitimlerde verilmeli. Bakm hizmetleri devletin sorumluluunda hayata geirilmeli ve yaygnlatrlmal. Toplumsal cinsiyete duyarl politikalar devletin btn ana plan ve programlarnn iine entegre edilmeli, ilgili kurum ve kurulular arasnda ibirlii salanmal, programlarn ve sonularn izlenme ve deerlendirilmesi iin gerekli mekanizmalar oluturulmal ve var olan mekanizmalar iler hale getirilmelidir. Kadnlarn istihdam olanaklar ve i kurmak iin gereksinim duyduklar kredileri almalarn kolaylatracak dzenlemeler yaplmaldr. Aile ve i yaamn uyumlulatran politikalar hayata geirilmelidir. Kadn Giriimci orannn arttrlmas iin kadnlarn krediye eriiminde kolaylk salanmal ve danmanlk verilmelidir. Kayt D Sektrle mcadele edilmelidir. Kadn-erkek eitliine aykr durumlarda mracaat edilebilecek Ombud sistemi kurulmaldr. Cinsiyet eitliinin ana politikalara yerletirilmesi stratejisi iin cinsiyete gre ayrtrlm istatistik bilgilere ihtiya vardr. Bu nedenle bu konularla ilgili bakanlklarn veri toplamas ve toplumun kullanmna ak veri tabanlar oluturmas salanmaldr. Tarama sonularnn salkl olabilmesi iin, toplanmak istenen istatistie ynelik soru setleri hazrlanmal ve sonularn tek elden (Trkiye statistik Kurumu) toplanarak deerlendirilmesi salanmaldr. MEB, ileri Bakanl, SGB, ilgili tm bakanlklar. niversitelerin Kadn Sorunlarn Aratrma ve Uygulama Merkezleri, STK.

Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu Genel Mdrl.

MEB, yerel ynetimler, STK, zel sektr.

KSGM.

SGB, kamu ve zel sektr bankalar.

KSGM, STK.

SGB, KSGM.

STK, niversiteler.

zel sektr, bankalar.

KSGM, STK.

SGB. TBMM.

Sendikalar, zel sektr. KSGM, STK.

Trkiye statistik Kurumu (TK).

lgili Tm Kamu Kurum ve Kurulular (ileri Bakanl, Adalet Bakanl, Salk Bakanl, MEB, Devlet Planlama Tekilat, Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl, Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu Genel Mdrl, niversiteler, STK v.b...)

41

Parlamentoda Kadn Erkek Eitlii Daimi Komisyonunun kurulmas ve Eitlik ereve Yasasnn karlmas arttr. BTE Bte Grmelerinde merkezi ve yerel dzeyde ve bakanlklar ve genel mdrlkler dzeyinde toplumsal cinsiyet eitliinin salanmas iin bte ayrlmaldr. MEDYA Medyann kadn-erkek eitliine duyarl programlar retmesi salanmal ve RTK tarafndan bu perspektifle tarama yaplmaldr. Medya zleme Grubu kurulmal.

TBMM, Adalet Bakanl.

niversiteler, STK, KSGM.

Parlamento, yerel ynetimler, bakanlklar.

niversiteler, STK, KSGM.

Medya, Radyo Televizyon st Kurulu.

STK.

STK, KSGM.

Atlye Katlmclar: pek lkkaracan, Kadnn nsan Haklar Yeni zmler Nacide Berber, stanbul niversitesi Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi Glnur Gnay, Bireysel Gl Erdost, ada Kadn ve Genlik Vakf Beyhan Tayat, Kadn Mhendisler, Mimarlar, ehir Planclar ve Fen Bilimciler zde Bodur, Kadn Mhendisler, Mimarlar, ehir Planclar ve Fen Bilimciler Aysun Sayn, Trkiye Kadn Giriimciler Dernei (Kagider) Saniye Denli, Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu (KESK) Nilgn Erolu, Eitim-Sen Yldz Temrtrkan, Dnya Kadn Yry Nurcan Baysal, GAP Gidem Serap Gre, Kadn Emei ve stihdam Giriimi (KEG) Aylin rnek, Heinrich Bll Stiftung Dernei

42

TOPLUMSAL CNSYET VE ETM

Mine G TAN

Atlyelerin ierii ve yant bulmaya alacamz sorular konusundaki ereve metne1 uygun olarak gerekletirilmeye allan tartmalarda aadaki sonulara varlmtr: Trkiyede/Trkiye iin cinsiyetleraras demokrasi ne demektir? Dil: Grubumuzda ereve metnin diline dair kimi tereddtler belirdiinden; tartmalara gemeden nce, bu dile eletirel yaklaarak seenekler retmeye karar verdik. Bu konudaki bir akla kavuturmann, tartmalarmz doru eksende yrtmemize yardm salayaca grn paylatk. Mainstreaming yerine anaakmlatrma: Gender mainstreamingi cinsiyetleraras demokrasi yerine daha iyi bir karlk bulununcaya kadar toplumsal cinsiyet bak asnn anaakmlatrlmas olarak evirmeyi uygun bulduk. Gender mainstreaming kavramnn Trkiyede/Trkiye iin zel olarak tanmlanamayacan - bir tr oryantalizm iermesi nedeniyle - aksine evrensel bir tanm olmas gerektiini konutuk. Trkiyede/Trkiye iin ne demektir? yerine Trkiyedeki yansmalar nelerdir? ifadesini kullanmay benimsedik. Katlmclarn kendi cinsiyetleraras demokrasi tanmlar BM tanm: Bu konuda ncelikle Birlemi Milletler tanmnn ne olduunu incelemek gereini duyduk ve BM tanmmnda iki temel sorun konusunda tercihlerimizi belirledik. Kadn-erkek ifadesi yerine dlanm ya da dlanma riski tayan her trl toplumsal cinsiyet ve cinsel ynelim ifadesini tercih ettik. Ayrca tanm stratejidir diye noktalamak yerine sretir diye bitirmeyi ve aadaki seenek tanm teki gruplarn da katlmlaryla tartmaya aabileceimizi dndk: Seenek tanm: Toplumsal cinsiyet bak asnn ana akmlatrlmas, yasal dzenlemeler, politika ve programlar da kapsar. Planlanan herhangi bir hareketin dlanm ya da dlanma riski altndaki her trl toplumsal cinsiyet ve cinsel ynelim asndan douraca sonularn belirlenmesi ve deerlendirilmesi srecidir. Bu sre, belirtilen gruplarn sorunlarnn, deneyimlerinin ve grlerinin, ekonomik, politik ve sosyal tm alanlarda, politika ve programlarn tasarlanmas, uygulanmas ve izlenmesinin btncl bir boyutu haline getirilmesini; bylece bu gruplarn eit fayda salamasn; eitsizliin ortadan kaldrlmasn ve bahsedilen gruplarn, srece fiili katlmnn salanmasn amalar. Trkiyede cinsiyetleraras demokrasi konusunda neredeyiz? Eitim st balnn tanmlanmas: Bu atlye balamnda zaman ve konu snrlar bizi, eitimi aile, kitle iletiimi, siyaset vb. kurumlar araclyla gerekletirilen genel bir toplumsallama
1 ereve metin atlye almalar iin katlmclara gnderilen davetiye metnidir. 43

anlamndan daha ok, bu ilevi grmek zere tasarlanm zel kurulular ve uzmanlar araclyla yrtlen bir renme ve retim sreci olarak tanmlamaya yneltti. Ancak, eitimi bu anlamda ve okullar zerinden konuurken teki balantlarn da gznnde bulunduracaz. Kategorilere ayrma: Eitimin ok genel ve heterojen bir olgu olduunu dnerek tanma bir snrlama getirmenin ve kimi alt balklar belirlemenin tartmalarmzn dalmamas ve dzenli ilerlemesi asndan gerekli olduuna karar verdik. Kategorilere ayrmay, eitim sorunsalnn farkl ynlerinin, taraflarnn ve aralarnn belli olmas asndan da uygun bulduk. rgn ve Yaygn Eitim kategorileri altnda belirlediimiz alt balklar kurumlar, katlmclar ve aralar olmak zere arka plan balamnda ele almaya altk. Kurumlar: Bu balamda en nemli kurumlar arasnda ncelikle siyasal otoritenin, merkez ve yerel ynetimlerin, Milli Eitim Bakanl (MEB) ve bu emsiye altndaki Talim ve Terbiye Kurulu ve benzeri brokratik kurulularla, YK, niversiteler, vakflar, STKlar ve kadn kurulularnn bulunduunu dndk. Katlmclar/Aktrler: Veliler, renciler, retmenler, yneticiler, uzmanlar, kadn hareketi, sendikalar, meslek rgtleri ve yasa koyucuyla birlikte bu srecin/stratejinin katlmclar/aktrleri olduunu gzlemledik. Cinsiyetleraras demokrasiyi gelitirmek iin olas aralar nelerdir? Eitim ve retim iin kullanlan tm program, yntem, teknik, ders kitab, grsel, iitsel ve elektronik malzeme vb.nin bu kapsama girdiini kabul ettik. Daha sonra rgn ve yaygn eitim balamndaki sorunlarla bu sorunlarn zmlenmesinde kullanlabilecek aralar/yollar tarttk.

RGN ETMN DRT BALII KONUSUNDAK GENEL BELRLEMELERMZ:

Eitimde toplumsal cinsiyet bak asnn gerekletirilmesi konusunda srecin yukarda belirtilen aktrleri arasnda ciddi bir mutabakatn bulunmad, ilkelerde ve stratejilerde btncl bir yaklamn salanamad genel bir saptamadr. Bu konuda bir gr birliinin salanmas srecin n koullarndandr; Eitimin maliyetinin ve niteliinin kz ocuklar erkeklerden daha olumsuz olarak etkiledii bilinmektedir. Herkese eit, parasz, nitelikli eitimin salanmas kamusal politikalarn ncelikleri arasnda olmaldr; Toplumsal cinsiyet bak asn barndran bir eitim srecinin hem geleneksel toplumsal cinsiyet rollerinden syrlmak hem de istihdamn gelimesi asndan ok deerli olduu bilindiine gre nitelikli okullama artrlmaldr; Eitimin, dnyann baka birok lkelerinde olduu gibi Trkiyede de yaps, aktrleri, sreleri ve gndelik okul yaam ile cinsiyetiliin yeniden retimine katks kabul edilerek toplumsal cinsiyet bak asnn tm bu boyutlarda btncl ve kapsaml olarak gerekletirilmesi hedeflenmelidir; Eitimin tm karar, yetki ve denetim srelerinde geici zel nlemlerle kadn bak asna sahip kadnlarn/aktrlerin yer almas salanmaldr.
44

Bu balamda kimi nerilerimiz: Toplumsal cinsiyet bak asnn eitimin her aamasnda zmsenmesinde eiticilerin eitimi dirimsel (hayati) nem tayor. Bu balamda, niversitelerin tm blmlerinde ve ncelikle eitim fakltelerinde Toplumsal Cinsiyet konulu derslerin programlara girmesi salanmal, bu dersi alamam olan eitimciler iin meslek ii eitim kapsamnda toplumsal cinsiyet eitimi verilmeli; Eitim kurumlarnda, aralarnda ve srelerinde cinsiyetilik zerine aratrmalar desteklenmeli; Yksek retim dahil tm eitim programlar ve materyalleri (ders kitaplar, yazl-grsel malzemeler vb.) toplumsal cinsiyet bak asn zmsemeli, niversite kitaplar da dahil olmak zere, bu materyalde kadnlarn (bilim insanlarnn, eitimcilerin vb.) sivil yaama ve bilime katklar grnrlemeli; Milli Eitim Bakanlna bal kurulularda toplumsal cinsiyet bak asnn anaakmlatrlmasn izlemek ve deerlendirmek zere, bir Toplumsal Cinsiyet Eitlii Komisyonu kurulmal; Eitimde yetki ve karar odaklarnda erkeklerin ezici ounlukta olmalar retmenlerin cinsiyeti tutumlarnnn ve dillerinin pekitirilmesini salayan gelerden biri. Dolaysyla, okul ynetimlerinde, Yksek retim Kurumunda, eitimle ilgili olan tm karar ve denetim organlarnda kadnlarn gerekirse kotalar araclyla yer almas salanmal; Eitimde toplumsal cinsiyet eitliinin salanmas iin, Trkiyenin ok dilli ve ok kltrl yaps ve toplumsal ekonomik farkllklar gzetilerek kz-erkek tm ocuklarn nitelikli bir temel eitim almalar nndeki engeller kaldrlmal, bu balamda Trkiye dillerinde eitim ve retim frsat gelitirilmeli; Sendikalarn eitim i kolundaki ynetim mekanizmalarnda kadnlarn yer almas nndeki engeller kaldrlmal ve bunun iin sendikalar kendi ilerinde toplumsal cinsiyet duyarlln ve temsilini salamal; retmen adaylarnn belirlenmesinde snav dndaki ltlere (mlakat vb.) de bavurulmas gerektii konuuldu. Ancak bunun hem iktidarlara kadrolama olana yaratabilecei hem de aday saylarnn okluu nedeniyle sakncalar dourabilecei dile getirildi. Erken ocukluk Eitimi (EE): Trkiyede erken ocukluk eitiminden ok dar bir kesimin yararland, bu ocuklarn genelde byk ehirlerde alan annelerin ocuklar olduu bilinmektedir. Bunun hem geleneksel cinsiyet rollerini pekitirdii hem de bir blge ve snf sorunu oluturduu gznne alnarak EEnin yaygnlatrlmas giriimleri desteklenmeli; 25522 sayl gebe ve emziren kadnlarn altrlma artlaryla emzirme odalar ve ocuk bakma yuvalarna dair ynetmelik ile ilgili olarak, kre ama sorumluluunun sadece kadn zerinden tanmlanmas cinsiyeti bir bakn rndr. Bu madde, belirli sayda alan bulunduran her kurumda kre bulundurulmasn salayacak biimde deitirilmeli;
45

 Toplumsal cinsiyet bak asnn bu dzeydeki etkinliklere ve materyallere (kitaplar, yazl-grsel malzemeler, ninniler, arklar, oyunlar vb.) yanstlmas konusunda, STKlarn bu yndeki almalar ve iyi rnekler paylalmal; Bu dzeyde erkek retmen saysnn ok az olmas, olanlarn ise yneticilie kayma eilimi nedeniyle bir yandan okul ncesi retmenlii gibi alanlarn kadn ii olarak alglanmasnn deitirilmesi gerektii konuulurken, te yandan bunun kadn istihdamnn azalmasna yol aaca ekinceleri dile getirildi. Kadnlarn da erkek ii olarak deerlendirilen alanlarda istihdam edilmelerinin (kadn kotasyla olabilir) bu riski karlayabilecei tartld. lk ve Orta retim: Tm cinsiyeti uygulamalara karn kz ocuklarnn erkeklere kyasla okulu daha ok sevdikleri, okula devam etmeyi daha ok istedikleri ve ok kez daha baarl olduklar grlmektedir. Okul pek ok kz ocuu iin kamusal yaama gemenin tek yoludur. Okul dnda kz ve erkek ocuklarn karma olarak sosyalleebilecekleri ortamlar snrldr. Bu nedenlerle, okullama artrlmal ve eitimin nitelii iyiletirilmeli; Kz ve erkek tm ocuklarn gvenli, salkl bir okul ortamnda eitim alabilmeleri ve okula aidiyet duygularn glendirecek renci kollar ve beden eitim vb. tm etkinliklere ve derslere cinsiyet fark gzetilmeden katlabilmeleri iin gerekli fiziksel koullar salanmal; lk ve orta retim kurumlarnda yasaya aykr olarak, de facto karma eitim anlaynn terk edilmesini ve alternatif olarak kz ve erkek okullarnn almasn sonulayan eilimler denetlenmeli; lkretimde 8 yln tamamlanmas ve ortaretime geile ilgili sorunlar daha ok kz ocuklarn ilgilendiriyor. Bu konuda zel nlemler alnmal; Militarist bak asyla geleneksel toplumsal cinsiyet rollerinin yeniden retildii balca derslerden biri olan Milli Gvenlik dersleri kaldrlmal; Meslek eitimi alanndaki kadn ii/erkek ii ayrm kaldrlmal ve her iki cinsiyetten rencinin kar cinsiyete zglenmi uzmanlk alanlarna zendirilmesi salanmal. Yksek retim: Yksek retim programlarnda Toplumsal Cinsiyet konulu derslerin yer almas salanmal. Ancak bu dersin sorgulatc, katlmc, etkileimli ve dntrc bir ders olmasna da nem verilmeli. Klasik retim yntemlerine seenek tasarm ve pratiklere arlk verilerek, rencilerin kendi yaamlaryla iliki kurmalarn ve farkndalklarn artrmak temel hedef olmal; Yksek lisans dzeyindeki Kadn almalar Blmlerinin gelitirilmesi ve lisans dzeyinde de bu tr blmlerin almas salanmal ve bu alanda alma yapmak isteyen renciler desteklenmeli. Kadn almas yrtmek isteyen rencilerin kulplemeleri nndeki engeller kaldrlmal, zgrlk ve sorgulayc kadn almalar desteklenmeli; renci etkinlikleri ve kamps yaam asndan nemli bir kamusal alan olan renci dernek ve kulpleri toplumsal cinsiyet bak asn yaptklar etkinliklerle, panolardaki duyu46

rularyla, yaynlaryla gndemletirerek bu bak asnn derslerle snrl kalmasn nleyebilir. Bu tr rgtlenmelerde kadn yelerin ynetim mekanizmalarna katlmalarnn zendirilmesi iin kota uygulanmal; Yurtlar cinsiyetiliin ok ak olarak ortaya kt alanlardr. Bu alanda olanaklar, zel alan ihlali, temizlik, gvenlik vb. uygulama ve yaptrmlar konusunda kadnlar aleyhine ayrmclklar ortadan kaldrlmal; niversitelere bal revir ve hastanelerde kadn rencilere kadn hastalklar, doum kontrol vb. konusunda olanaklar sunabilecek altyap salanmal; Toplumsal cinsiyet bak as tayan akademisyenlerin ve eitimcilerin kendi aralarnda iletiimini glendirecek ve cinsiyeti uygulamalara ortak tepki retecek bir a kurmalar salanmal.

YAYGIN ETM KONUSUNDAK NERLERMZ

Klasik yaygn eitim yerine, herkesin birden rendii, seenek etkileim kanallar oluturabilecek ve farkndalk yaratabilecek eitim modellerinden yararlanlmal; STKlarn verdii glendirme ve meslek edindirme eitimlerinde pek ok iyi rnek bulunuyor. Bu iyi rneklerin saysnn ve etkinliinin artrlmas iin STKlara kaynak aktarlmal; Meslek edindirme ve sertifika kurslar kadnlara gnlk yaamlarnda glenebilecekleri altyapy salad oranda deerlidir. Bu nedenle, projelere srdrlebilirlik kazandracak kapasite gelitirme, proje dngs ynetimi gibi eitimler salanmal; Kimi yerel ynetimlerin meslek edindirme kurslarnda kadn ii olarak nitelenen alanlarn yaygnlamas nemli bir soruna iaret ediyor; yerel ynetimlerin bu konuda farkndalklar salanmal; Ulusal Mesleki Yeterlilikler Kurumunun kurulmasyla akreditasyon ve sertifikasyon uygulamasnn yaygnlatrlaca gz nne alnarak bu gelime, toplumsal cinsiyet bak asnn bu alanlarda anaakmlatrlmas iin nemli bir frsat olarak deerlendirilmeli. Konu ile ilgili kiisel tanklklar Atlye almalar srasnda katlmclar, kendi evre ve etkinlikleriyle ilgili eitli tanklklar aktardlar. Emine zgln erken ocukluk eitimi, Mnevver Knal ve ebnem Keniin kamps yaam, Hlya U. Tanrverin karma eitimden kopular, Dilara Kahyaolu, Laden Yurttaglen ve Batuhan Aydagln erkek rencilerin deneyimleri, Aye Gl Altnayn bir STKnn uygulamalar, Mine G.Tann rencilerinden birinin retmenlerde Cinsiyetilik konulu tez almasnn devletin retmenlerinin cinsiyeti olamayaca gerekesiyle MEB tarafndan onaylanmay konusunda yukardaki nerilere yansyan tanklklar bunlar arasndayd. Trkiyede cinsiyetleraras demokrasiye ynelik anslar ve riskler nelerdir? anslar Trkiyede eitimin toplumsal yaamdaki nemi konusunda tarihsel ve yaygn deerlerin varl, eitimin yaygnlatrlmas ve eitliklerin salanmas asndan ciddi bir ans olarak grlebilir.
47

 Bu yaygnlatrmann salanmas amacyla gerek devlet gerekse sivil toplum tarafndan ok, eitli ve uzun bir gemie dayal etkinliklerin yrtlmekte olduu gz ard edilemez. Bu gl deer ve etkinlikler, toplumda kadn ya da erkek asndan eitime ynelik olarak giderek byyen taleplere yol amaktadr ki bu da bir baka olumlu etmen oluturmaktadr. Riskler Ancak, toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin giderilmesinde snfsal eitsizliklerin giderilmesini de vurgulamalyz. Trkiyenin demokrasi sorunlar dikkate alnmadan, farkl ezilmilikleri grmeden sorunu zemeyiz. Milliyetiliin, militarizmin ve yoksulluun eitimde toplumsal cinsiyet eitlii salama abalarn olumsuz etkilediini dnyoruz. Bu balamda dincilik de bir risk olarak ortaya kmaktadr. Ancak bu etmenin dincilik ya da kktencilik olarak kavramsallatrlmas konusunda bir mutabakata varlmas atlyelerin zaman kstll nedeniyle gerekletirilememitir. Ayn kstlar, eitim gibi ok alml bir alanda toplumsal cinsiyet bak asnn salanmas asndan kimi baka alanlar tartmamza da yer brakmamtr. Nihayet, atlyemizde toplumsal cinsiyet bak asn yerletirmenin bir nkoulu olarak farkndalk yaratlmas gerektii konusunda gr birliine varlmtr. Ancak, rencilerin okula ok kemiklemi nyarglarla, tutumlarla ve deiim konusunda korku ve ekincelerle geldikleri ve okulun yerleik geleneklere gre ileyen hiyerarik yaps iinde krlmalarn gerekletirilmesinin ok zor olduu grlmektedir. Kalpyarglarn dnda dnenlere byk tepki var. Bu nedenle de toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasnda eitimin art olduu kabul edilse bile tm toplumsal kurumlarn ibirlii ile toplumda kadn ve erkekler arasndaki g asimetrisinin ortadan kaldrlmasnn bir kez daha vurgulanmas nemli grlmtr. Atlye Katlmclar: Mine Tan, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Aye Gl Altnay, Sabanc niversitesi Batuhan Aydagl, Eitim Reformu Giriimi Dilara Kahyaolu, NEV Okullar Emine zgl, Milli Eitim Bakanl Handan alayan, Eitim-Sen Hlya Uur Tanrver, Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi Laden Yurttaglen, Bilgi niversitesi STK Eitim ve Aratrma Merkezi Mnevver Knal, Sabanc niversitesi Toplumsal Cinsiyet almalar Kulb Serra Mderrisolu, Boazii niversitesi Psikoloji Blm ebnem Keni, Boazii niversitesi Kadn Aratrmalar Kulb

48

TOPLUMSAL CNSYET VE ALE-DN-TOPLUM

Nilgn YILDIRIM

almada aile, din, toplum yaps, cinsiyetleraras eitlik ve bu yaplar iinde kadn hareketi konular zerinde duruldu. Bir gn sren atlye almasnda yaplan paylamlar zetlemek zere hazrladm sunum, atlye katlmclarnn zerinde uzlat ortak sonular deil; katlmclarn ayr ayr geribildirimlerini iermekte. Atlye almasnda Gender Mainstreaming kavram ve bu kavramn Trkiyedeki uygulamalaryla; kadn hareketinin bak asnn ayrt ve ortaklat hususlar zerinde duruldu. Bu balk altnda yaplan fikir al veriinde elde edilen tespitler ve geri bildirimler u eklide zetlenebilir: Gender Mainstreaming ya da ana-akmlatrma, cinsiyetleraras eitlikten biraz farkl ierik tayor ve daha ok kamu politikalarnn cinsiyet eitliini gzetir biimde dzenlenmesini kast eden teknik bir terim olarak karmza kyor. Yani anlam itibaryla eitlikten daha dar bir alan kapsyor. Toplumdaki tm mekanizmalarda cinsiyetler aras eitlik anlay ynnde bir dnmn yaanmas iin gerekli zeminin oluturulmas gerekir. Mevzuatlar uygulayacak kiiler ve uygulama alannda gerekli altyap ve bak as olumadan; sadece mevzuat ynnde yaplan deiikliklerle ne kadar baarl olunaca belirsiz. Bugne kadar kadnlar lehine yaplan yasalarn uygulama aamalarnda yaanan skntlar, gerekli alt yap oluturulmadan yrrle konulan yasalarn ya da mevzuat dzenlemelerinin yeterli olmadn gsterdi. nk kadn meselesi sadece yasa ve mevzuat oluturularak zlecek teknik bir mesele deil. Bu nedenle de uygulayc ve yetkililerin bak alar ve bu konudaki samimiyetleri nemli. Avrupa Birlii ve Birlemi Milletler gibi baz kurumlar nezdinde kadn sorununun piyasa ile ilikileri deerlendirilmeksizin srdrlen tartma bir bakma piyasa ncelikleri temeline oturuyor, dolaysyla dar bir alana skyor. Kadn hareketi bu tartmalar iine ekilerek snrlandrlyor ve kadn sorununun politik ierii gz ard edilerek konu, teknik bir meseleymi gibi alglanyor. Gender Mainstreaming; belirli snrlar olan, kadn yerine aileye odaklanlan bir mesele gibi grnyor. Oysa kadn meselesinin aile bal altnda ele alnmas; sonu getirmeyen klasik bir yntem. Bu tanm iinde kadn sorununun derinliklerinde yaananlar grnmezleiyor. nk kadnn sistemle kurduu ilikinin farkl nitelikleri var ve dolaysyla kadn ve erkek meselesini bu ilikiyi irdelemeksizin ayn dzeyde ele almak doru bir balang deil. Kadn sorununa ynelik zmler retmek ancak kadna odaklanan bir bak asyla mmkn olabilir. te yandan Gender Mainstreaming gerekli mevzuat deiikliklerinin yaptrlmas ve baz mekanizmalarn cinsiyetleraras eitlik konusunda harekete geirilmesi srecinde, kadn almas yapan kurulularn kullanabilecei bir ara olarak olumlu sonular dourabili49

yor. Bu amala hazrlanan Babakanlk genelgesinin1 ierii, kadn merkezlerinin nerilerini kapsyor. Bununla birlikte; sz konusu uygulamalar gerekletirecek olan hkmetin; almalar srasnda kimlerle ne ekilde alaca ve bu konudaki kriterinin ne olaca belirsizliini koruyor. rnein; hkmetin fikir alverii amacyla yapt toplantlarda, birok kadn merkezini neden grmezden geldii, toplantlara ve almalara katlacak kadn merkezlerini hangi kriterlere gre belirledii merak konusu. Belli bir sistematie sahip olamayan bu genelgede, sorumluluklar ve sorumlular net olarak belirtilmediinden, genelge meselenin zmne ynelik bir bask unsuru niteliine sahip grnmyor. Kadna ynelik iddetin en olaan olduu ve kabul grd alan olan aile yaps evlilik, geleneksel e ve annelik rollerinin tartld blmde ise katlmclar u tespit ve nerilerde bulundular: Demokrasi bir yandan kadnn geleneksel grev ve sorumluluklarn yerine getirirken, dier yandan ev d alanda hareket edebilmesi, alabilmesi ve kariyer yapabilmesi eklinde snrlanamaz; Geleneksel e ve annelik rol ile donatlan kadn; tercihini bunlarn dndaki roller ve davranlardan yana kullandnda, itaatsizlik olarak deerlendirilen bu durum toplum tarafndan tepkiyle karlanyor ve kadn yalnzlk, dlanma, tekileme iddetiyle cezalandrlyor. Bu ekliyle iddet yalnzca bir eitim sorunu deil, ayn zamanda bir denetim mekanizmas olarak da ortaya kyor; Kadnlar, evlilik kurumunun geleneksel rollerine gre eitiliyor. Yaadklarnn farkna vararak ve kendi ezberini bozarak yine kendine zg roller yaratmak zere harekete geen kadn iki trl bir yabanclama yayor. Yaam fedakr anne ve e gibi ezberlerle kurgulanan kadn hem yeni bak asyla kurgulad kendi yaam tarzna hem de iinde bulunduu topluma kar yabanclayor. Bu sre; kadnn kendi ezberini bozmas ve yine kendi oluturduu modelle toplumun ezberini deitirmesi eklinde geliiyor. Geleneksel toplum yaps, bu yapy reddeden kadn hayatn farkl alanlarnda dlyor ve ona engeller koyuyor; Son be ylda artan boanmalarda sorun, kadnn modernleme kaygs veya deiimi olarak grlyor. te yandan bu sorunun temelinde yatan kadna uygulanan iddet grmezlikten geliniyor. Erkek bak as sorunun kendisiyle ilgili ksmn ihmal ederek bu duruma sebep olarak kadnn yaad deiimi gsteriyor ve zmn de yine kadnn geleneksel rollere dnmesi olduunu sylyor. Bir yandan da aileyi koruma gerekesiyle geleneksel rollerin glendirilmesi amacyla almalar yaplyor. Oysa kendi yaamn dntrmeyi baaran bir kadnn geriye dnmesi mmkn deildir. zm erkein de kendi roln sorgulayarak, yaamn dntrebilmesiyle gerekleecektir;

04.07.2006 tarihinde Babakanlk tarafndan yaynlanan Kadnlara Ynelik iddet, Tre ve Namus Cinayetlerinin nlenmesi in Genelgesinde, tm kurum ve kurulularda cinsiyet eitliine uygun bak asnn gelitirilmesi, kadna ynelik iddetin durdurulmas, resmi ve sivil mekanizmalarn zm iin birlikte hareket etmesi hedefleniyor. Bu genelge birok kuruma yeni sorumluluklar getirmekle beraber yeterli yaptrm gcne sahip olmadndan, kadn kurulular tarafndan uygulama srasnda etkin sonularn alnamayaca ynnde eletiriler almtr.

50

 Kutsallatrlan annelik rol kadnn snrlayan nemli bir durum. ocuk bakmak, kendi isteklerinden ailesi lehine dn vermek gibi davranlarn onayland ve fedakr anne olgusunun yceltildii annelik kavramnn yeniden tartlmas gerekiyor; Annelik duygusunun, kadna ait bir nitelik, her kadnn iinde hissettii ve doutan var olan bir duygu olduu yolundaki kabul ve inanlarn da sorgulanmas gerekiyor. Kadnlar doduklar andan itibaren anne olmak konusundaki geleneksel kodlara gre eitildikleri ve aile ile toplumun bu yndeki beklentileri yznden bu konuda bir hassasiyet ediniyorlar. ocuk dour(a)mayan kadna toplumun yapt bask, kadnn bu yndeki acs, ocuk yetitirme grevi kutsanarak retilen bir rol ve mutluluk olarak karmza kyor. Dolaysyla, annelik rol, eitim aralar, aile, sosyal evre, medya, basn ve toplum tarafndan dayatlan ezberlere gre ekilleniyor; Kadna verilen zgrlk, annelik kavram zerinden glendiriliyor. Bu balamda eletirilen bizatihi annelik kurumu deil, annelik kurumuna yklenen anlam ve sfatlarn kadn ev iinde snrlamak zere kullanlmasdr. ocuk bakmak/yetitirmek anne ve babann eit sorumluluudur; Annelik rol, toplum gndeminin ilk meselelerinden biriyken, babalk, zerinde pek durulmayan, toplumun gndeminde olmayan bir sorumluluk alan olarak karmza kyor; Kadn, yaad dnm ve ekonomik gereksinimlerine bal olarak i hayatna katldnda farkl sorunlarla da kar karya kalyor. Para kazanmaya ve kariyer yapmaya balayan kadn; i kadn rol ile birlikte evi, ii ve ocuklarnn her trl ihtiyacnn karlanmasndan sorumlu tutuluyor ve bu ar yk yznden kendinden beklenenleri yerine getiremedii durumlarda, kt e, sorumsuz anne gibi olumsuz sfatlarla nitelendirilerek cezalandrlyor. Bu nedenle pek ok kadn, sahip olduklar kariyer zelliklerini ikinci plana atarak, geleneksel rollerini daha grnr klma abasna itiliyor; Sistem iindeki erkek bak as; kadnlar kendi koyduu kurallar iinde yaamaya zorluyor. Bununla birlikte, yine ayn erkek bak as kendi iktidarn glendirmek ve srdrmek iin geleneksel veya dini kurallar grmezden gelebiliyor. rnein Akdeniz slam geleneinde miras hakk, kadnn bir, erkein ise iki pay almas eklinde belirleniyor. Bu durum nceki sre iinde deerlendirilirse kadn iin nemli bir admdr. Oysa gnmzde yasalar kadn ve erkee eit miktarda miras hakk tanyor. Buna ramen; erkek kendi karlar dorultusunda gerektiinde dini de yasalar da dinlemeyebiliyor. Bu ekilde kadnlar bazen aka mirastan vazgemeleri talep edilerek, bazen de bilmedikleri evraklara parmak bastrlarak miras haklarndan mahrum braklyor. Sistem iinde iktidar, kadn kurallarla balarken, erkek, iktidarnn srmesi iin hibir kural tanmayabiliyor. Atlye almas esnasnda slamc feministler tanmlamasnn kullanlmas zerine; dindar feminist katlmclar mdahale ederek, slamclk kavramnn bittiini; slamclarn var olan tm mekanizmalarn dini kurallar ile ekillenmesi gerektiine inandklar iin laik dzene kar ktklarn, dindarlarn ise sistemle bir sorunu olmadn; dolaysyla slamc feministler yerine dindar feministler adlandrmasnn daha doru olacan ifade ettiler. Atlye grubu, feminist bak asna gre herkesin hissettii ve istedii ekilde adlandrlmas gerektii
51

sonucuna vararak, bundan byle dindar feministler adlandrmasnn kullanlmasna karar verdiler. Grupta din bal altnda yaplan fikir al veriinde u grler ortaya kt: Kurann Allahn istedii son nokta olmad eklindeki sylem Mslmanlar rahatlatacak bir nokta olabilir. Kuranda zikredilen kurallar kesindir ancak bu durum sz konusu kurallarn yeniden yorumlanmasna engel oluturmaz; Son yllarda kadnlarn geleneksel rolleri dna kmalar ve dier sebeplerden dolay boanma oranlar artyor. Ne var ki bir yandan da pek ok mekanizma, kadnlarn geleneksel rollerini daha fazla destekleyerek, onlarn bu kalplar iinde kalmas amacyla fazladan bir aba gstermeye balad. Bu abann, soruna bir zm getiremeyecei ortada. Sorun ancak iddetin durdurulmasna ynelik, kadnlara odaklanan doru yntemlerin gelitirilmesiyle alabilir; Ailenin kutsal olduu eklindeki argman kadnn ev iinde yaad iddetin olaan grlmesi ve gizli tutulmas iin kullanlyor. Oysa aile dini ya da kutsal bir yap deil, sosyolojik bir birim. Bu birim iinde herkes eit hak ve zgrlklere sahip. Aile yapsna yklenen kutsallk sfat, bata muhafazakr evreler olmak zere tm alanlarda tartlmal ve kutsallk deerinin kadna yklenen iddet ve snrlamalar merulatrmasna engel olunmal; Birok din, kadn, erkek tarafndan korunmaya muhta bir varlk olarak gryor. Bu durum, kadnn birey olmas, kendi hayatyla ilgili kararlar verebilmesi noktasnda engel oluturuyor. Oysa kadn, baka bir insann paras deil, kendi bana bir birey olarak grlmeli; Dindar pek ok kadn, evlilii bir erkee itaat etmek olarak grmekten vazgeiyor. Bu dnm birok olumlu sonucu da beraberinde getiriyor; Bartl kadnlarla ilgili sorunlarn zmsz kalmas, yalnzca yasalarn deitirilmesi konusundaki zorluklarla aklanamaz. Barts, ayn zamanda kadnlarn geleneksel rollerini glendiren bir olgu. Bununla birlikte, rtl kadnlarn daha az cretler almak zorunda kalmalar, kapitalist piyasa dzenini de besliyor; Diyanet leri Bakanlna bal imamlar dnda toplumda kabul gren gayriresmi imamlarn bir ksmnn kadn konusundaki olumsuz bak alar, kadna ynelik iddetin artmasna sebep oluyor. Bu durumun engellenmesi gerekiyor. Diyanet leri Bakanlna bal imamlarn din konusunda donanml olmalarnn yan sra kadn konusunda duyarlla sahip klnmalar da gerekiyor; lahiyat evrelerine giren akademik dindar feministler, kadna ynelik bir ok dini kuraln yorumdan ibaret olduunu grdler. Dini eitim veren faklte ve kamu kurulularna giren kadnlarn bu farkndall yeni almlar olumasn salad; Din tamamlanm bir yapdr, Kuran deitirilemez, gibi kabuller, Kurann yeniden yorumlanmasna engel tekil etmez. Erkek bak asyla yorumlara alternatif olarak, kadn bak asyla yeni yorumlar yaplmal. Bu durum, ilahiyati ve muhafazakr evreler52

de tartlmal. Toplum yapsn ekillendiren etkenlerden biri olan din, inanlar ne olursa olsun tm bireylerin yaamna dorudan veya dolayl etkiler yapyor. Dolaysyla din konusunda kadn bak asyla yaplacak yorumlar, toplumun tamamn olumlu ynde etkileme potansiyeline sahip; Diyanet leri Bakanlnda daha ok kadn kadro almal ve en azndan bir kadn bakan yardmcs atanmal. Bu alm, dini eitim ve bilgi konusunda gl, gerekli bak asna sahip kadnlar sayesinde gelitirilebilir. Bununla birlikte Diyanet leri Bakanlnda bir kadn masas oluturulmas, kadnlar asndan olumlu sonular dourabilir; Bir kadnn cumhurbakan olabilecei, buna karlk imam olamayaca, bu alann yalnzca erkeklere ait olduunu savunan zihniyetin varlna karlk, bir kadn imamn kadn ve erkeklerden oluan bir cemaate namaz kldrmas ve onlara imamlk etmesi nemli ve olumlu bir admdr; Muhafazakr evrelerde iyi anne ve eler olmak zere okutulan kadnlar, bir sre sonra kendileri iin belirlenen snrlarn dna karak almaya baladlar. Bu evreler, kadn ev iinde tarif etmelerine ramen, doktor kadnlar ya da kadnn yerinin evi olduunu syleyen slamc dergilerde alan yazar kadnlar kabullendiler. Bu konuda bir ifte standart oluturuldu. Buradan da anlalaca zere kadnlarn okumaya ve almaya balamalar, zihniyetin deitii anlamna gelmiyor. Bu sre geriye dnk olarak deerlendirilirken, Kadnlar daha nce neden kariyer yapamyorlard sorusuna, alkan kadnlar okudu alt, alkan olmayanlar evlerine dndler. Kadnlar bu konuda engellenmediler gibi yzeysel cevaplar verilebiliyor. Oysa dindar kadnlar, gnaha giriyoruz korkusu ve rahatszl ile okudular. Kadna snrlar koyarak yaam alann daraltan bu zihniyet, tm sreleri doru deerlendirerek kendi gemiiyle yzlemeli. Bu yzleme sreci yaanmadan kadn sorununa ynelik zmler suni formllerin tesine geemez. Burada tarif edilen zihniyet dnmnn gemile hesaplama tamamlanmadan yaanmas beklenemez. Trkiyede 1995 ylndan bu yana nemli bir dnm yaanyor. 1995teki Pekin Konferans, bu dnmn nedenlerinden biri olmakla birlikte tek sebep olarak grlemez. Pekin Konferansn hazrlayan da 1995 ncesinde dnyada yaanan gelimeler ve kat edilen aamalardr. Kadn hareketinde, 1995 ylndan bu yana kaydedilen gelimeler, hkmet uygulamalar ve gelinen noktada kadn sorununun mevcut nitelikleri konusunda atlye katlmclar u tespitlerde bulundular: Trkiyedeki kadn hareketi, baz platformlarda uluslararas kadn hareketiyle buluarak ibirlikleri gerekletirdi; Tarikatlar ve cemaatler balamnda da nemli bir deiim sreci yaand. Cemaat kimlii ile normal bir yaamn srdrlebildii bir ara alan olutu. Tarikatlar arasnda da iletiim sreci balad ve birliktelik ynnde admlar atld. Ancak, cemaatlerin kendi ilerinde yaadklar olumlu hava, dindar kadn hareketine yansmad. Dindar feministler, bu cemaatler tarafndan ho karlanmad. Yeni bir duru, bak as ve yaam ekli oluturan dindar feministler birok yap tarafndan yok sayld ve bir tehdit olarak grld. Sonuta bu hareket, birok dini almadan tecrit edildi ve yine birok platforma katlmlar engellenmeye alld;
53

 slamc akmlarn younlamasyla muhafazakrlk da artarak niversite kadrolarna yansd. Baz gruplar, kendilerinden olmayanlar zerinde bask kurarak toplumu kendilerine benzetmeye alt; Bu srete yetien bireyler, din konusunda anne ve babalarndan edindikleri bilgilerle yetinmediler. Dolaysyla din konusunda bilgi edinebilecekleri yeni kaynaklara yneldiler. Bylece bu alanda da yeni almlar yaand. Bu almlar iinde dindar feministler kendi bak alarn yarattlar; Pekin Konferansnn balatt hareketle kadnlarn rgtlerinin says da artt. Bu olumlu gelime ile birlikte kadn hareketi, politik ynn kaybetmeye balad. Bir yandan da sz konusu 11 yllk sre iinde, sorunun zmnde hkmetlerin ve gerekli mekanizmalarn sorumluluk almamalar nedeniyle kadn hareketinin yk giderek arlat. Gcn, kadna ynelik acil destekleri salamak iin harcamak zorunda kalan kadn hareketi, politika yapmak konusunda yeterince gl bir ivme yakalayamad; Sz konusu dnemde, niversitelerdeki feministlerin saysnda da bir art grld ve baz niversitelerde kadn sorunlarna ynelik aratrmalarn yapld birimler oluturuldu. Bu olumlu gelimelerle birlikte, akademideki feministler ile alanda alan, laboratuar niteliindeki kadn merkezleri arasnda yeterli bir iletiim ve paylam gerekletirilemedi. Bu nedenle yaplan akademik alma ve aratrmalar alanda kendilerinden beklenen etkiyi yaratamad; Kadn sorunlarna ilikin yenilenen yasalar ve resmi uygulamalar, kadn yerine aile birliini temel ald. Bu bak as, sosyal destek ve kampanyalara da yansd. Yeil kart, yakacak giyecek yardm gibi desteklere ulamak isteyen kadnlar, birer birey olarak grlmediler ve kimi durumlarda elerine ait mallar gereke gsterilerek bu olanaklardan mahrum brakldlar. dari mekanizmalarn bak alarnn, kadn sorunlarna olan mesafeleri, zm olarak gelitirilen forml ve almalarn da yetersiz ve etkisiz olmalarna neden oldu; Kadnn eitime katlmas, reme sal gibi konularda gerekletirilen kampanyalarda kullanlan aralar ve dil, bu soruna derinliine mdahale edecek nitelikte olmad. Aile kavram zerinden yrtlen bu kampanyalarda kadn hareketinin yapmas gereken, kadn sorununun temeline etki edecek aralarla mdahil olmakt; Cinsiyetleraras eitliin salanmasna ynelik almalar, hkmetlerin ve ilgili mekanizmalarn sorumluluu altnda. Hal byleyken, bu sorunun zm ynnde almalar yrten kadn hareketinin, hkmet uygulamalar ve buna bal mekanizmalar tarafndan engellenmesini anlamak mmkn deil. Ayrca ve bununla balantl olarak kadn hareketi, kadna destek konusundaki etkinlii ile resmi kurumlarn bu alandaki sorumluluklarn da stlenir durumda grnyor. Bu balamda, kadn hareketinin artan sorumluluu kadar resmi kurumlarn yeterli duyarlla sahip olmamas da nemli bir handikap olarak karmzda duruyor.

54

Atlye Katlmclar: Nuriye zsoy, Bakent Kadn Platformu Hidayet efkatli Tuksal, Bakent Kadn Platformu Zozan zgke, Van Kadn Dernei (VAKAD) Handan Ko, Pazartesi Dergisi Aksu Bora, Ankara niversitesi, Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi Nebahat Akko, Kadn Merkezi (KAMER) Nilgn Yldrm, Kadn Merkezi (KAMER) Semahat Sevim, Heinrich Bll Stiftung Dernei

55

TOPLUMSAL CNSYET VE SYASET

S.Nazik IIK

Atlye almas, Birlemi Milletlerin cinsiyet eitliinin ana-akma yerletirilmesine (Gender Mainstreaming), bir dier deyile ana politika, plan ve programlara dahil edilmesine ilikin tanm tekrarlanarak balad. Vurgulanan tanm uydu: Yasal dzenlemeler, politika ve programlar da kapsamak zere, planlanan herhangi bir hareketin kadnlar ve erkekler asndan douraca sonularn belirlenmesi ve deerlendirilmesi srecidir. Kadnlarn ve erkeklerin sorunlarnn ve deneyimlerinin, ekonomik, politik ve sosyal tm alanlarda, politika ve programlarn tasarlanmas uygulanmas ve izlenmesinin btncl bir boyutu haline getirilmesini, bylece kadnlarn ve erkeklerin eit fayda salamasn ve eitsizliin ortadan kaldrlmasn amalayan bir stratejidir. Atlye almas, katlmclarn ald karar ile somut pratikler zerinden dnme, paylama ve neri gelitirmeyi hedefledi. Atlye almasnda katlmclarn serbest katklarnn siyasette cinsiyet eitlii hedefini ana akma yerletirme asndan ana balkta toplulatrlarak sunulmasna karar verildi: 1) Mevcutlar: Anlaylar, uygulamadaki durum, kadn hareketinin zellikleri vb.; 2) Aralar: Yasalar, dier mevzuat ve uygulamaya ynelik aralar; 3) Siyasette cinsiyet eitlii hedefini ana-akma yerletirmenin snrlandrclar.

MEVCUTLARA LKN GR VE DEERLENDRMELER

Trkiyede bugn iin mevcutlarn neler olduuna ilikin ilk blmde, ncelikle politikada cinsiyet eitlii asndan neyle kar karya olunduu ve politikann ne olduu zerinde duruldu. Bu blmde dile getirilen dnceler ve saptamalar yle zetleyebiliriz: Erkek egemen zihniyet ve toplum Ataerkil zihniyet siyaset alannda son derece etkilidir. Kadnlarn siyasetteki yerinin ve rolnn lsn belirleyen, bugnden daha ileri olmasn engelleyen en nemli sistemik unsur da yine bu zihniyettir. Toplumsal zihniyet erkek egemen bir nitelik tayor. Toplum da bu esasa gre, yani hemen her alanda erkeklere gre biimlenmi bulunuyor. Bu toplumsal biimlenmenin sonucu olarak, empatik ilikiye girmemek, bakalarnn sesini duymaya adeta kapal olmak gibi zellikler siyasetin mevcut zellikleri arasnda yer alyor. Bu gibi zellikler, sadece cinsiyet baznda ayrmclk (sadece kadnlar dlayan, kadnlara kar ayrmc yaplar, politikalar, uygulamalar vb.) retmekle kalmyor; rettii mekanizmalar da u ya da bu biimde farkl olan herkese kar ayrmc bir nitelik tayor. rnein genler, etnik kkenleri ve cinsel ynelimi farkl
56

olanlar, yallar vb. geni insan gruplar da tpk kadnlar gibi erkek egemen zihniyetin ayrmc uygulamalarna maruz kalyorlar. Kt zerindeki eitlik, rnein kadnlara ak olan siyaset kaplar, yaam artlar ayn olmayan kesimler - zellikle de toplumsal cinsiyet rolleri nedeniyle frsat eitliine sahip olmayanlar - iin uygulamada eitlii salamaya yetmiyor, bu kaplar kadnlarn eriemeyecei kadar uzak ya da geemeyecei kadar dar kalyor. nsanlara homojenlermi gibi davranarak ve soyut bir insan kavram zerinden hareket ederek eit ve adil bir sistem oluturulamad ortadadr. Cinsiyet asndan zel olarak analiz edilip deerlendirilmeyen her etkinlik, erkeklerden yana sonular vermekte, en azndan erkekler iin bir avantaj salanmaktadr. Siyaset, karar almak, kaynak datmak ve deiim yaratmak demektir. Farkl olmak ihtiyalar farkllatryor, farkl olanlarn yaam deneyimleri de yaamdan elde ettikleri bilgi de farkl oluyor. Farkl ihtiyalar adil bir ekilde karlamak, farkl birikimleri siyasete dahil etmek ve/veya yanstmakla mmkndr. Dengeli bir adaletin siyasetle salanp salanmadnn sorgulanmas gerekir. Bu nedenle, devlet politikalarndan yerel uygulamalara kadar her alanda farkllklar dikkate alan analiz ve deerlendirmeler yaplmas bir zorunluluktur. Bunun yaplmamas halinde, gerek durumu ortaya koymak mmkn olmamaktadr. Dolaysyla, rnein gerekletirilen her etkinlik, kadn-erkek ayrmnda, yani cinsiyet baznda analiz edilmeli, daha da ak bir ifadeyle kadnlar zerindeki etki ve sonularnn ne olacana baklmaldr. Bu analizlere gereince ve yeterince zen gsterilmedike, cinsiyetiliin azaltlmas ve ortadan kaldrlmas ynndeki deiimin gerekten llp deerlendirilmesi mmkn olmayacaktr. Yalnzca nceliklerin ve kaynak dalmlarnn deil, uygulamalarn da sre, yarattklar etki ve sonular asndan analiz edilmeleri gereklidir. rnein, evlere temiz ime suyu getirmeyi ngren bir program, emeden su tama zorunluluu nedeniyle okula gidemeyen kz ocuklarn okullamasn olumlu etkileyebilir, fakat ayn zamanda kadnlarn toplumdan ve kamusal alandan geri ekilerek eve kapanmalarna da yol aabilir. Dolaysyla, bu rnekte olduu gibi bir grup kadnn bu rnekte okula gidemeyen kz ocuklarn - lehine olan bir programda bile, cinsiyeti etki ve sonularn ayrntl ekilde analiz edilmesi, ortaya kabilecek olumsuz etki ve sonularn nlenmesi iin zel tedbirler alnmas gerekir. Erkek egemen zihniyetin sonularndan biri, erkeklerin kadn-erkek eitlii problemiyle nadiren ilgilenmesidir. Bu da, cinsiyetiliin bir kadn meselesi olarak alglanp snrlandrlmasna, ou zaman ciddi bir sorun olarak grlmemesine, sorun olarak kabul edilen sorunlar zme grevinin de her zaman ve mutlaka sosyal hayatta ve siyasette aktif olan kadnlara grev olarak verilmesine kadar uzanan bir yaklam bozukluuna yol ayor. Eitsizlik sorunuyla mcadele, kadna ynelik ayrmcln nlenmesinden birinci derecede sorumlu olan devlet iin bile nadiren bir grev olarak ngrlyor. Bu durum, cinsiyetilikten kaynaklanan sorunlarn toplumsal sorun olarak alglanmas ve zmn toplumsal aralarla, zellikle de devletin elindeki imkn ve aralarla salanmas asndan olumsuz bir etki yapyor; bir baka deyile, bu sorunlar ve zmlerini ana-akma yerletirme olanan zayflatyor, gszletiriyor ve engelliyor.
57

Erkek egemen zihniyet sadece merkezi (lke lekli, ulusal) siyaseti ve onun kararlarn deil, ayn zamanda yerel siyaseti ve onun kararlarn da etkiliyor. rnein Trkiyede siyasi partiler, siyasetiler ve dier karar alclar, merkezi siyasette ve merkezi karar alma organlarnda olduu gibi yerel siyasette de herkes szcn gereinden fazla kullanyorlar. Herkes, herkes iin i yapmaktan, herkes iin hizmet retmekten sz ediyor, ancak sz konusu herkesin cinsiyetine bakldnda kadnlarn bu ilerden/hizmetlerden yararlanmalarnn aslnda dikkate alnmam, dnlmemi olduu sklkla grlyor. rnein, bir ok yerel ynetim (belediye) herkes iin spor ve elence imkn yaratmak zere futbol oynamaya olanak salayan yeil (hal) saha yapyor, ama tm dnyada olduu gibi Trkiyede de futbol bir erkek sporudur. Bir baka rnek ise, aile ilerine ilikin hane-ii sorumluluk paylamnda temizliin genellikle bir kadn ii olarak grlmesi, buna karlk ncelik verme ve kaynak ayrma hatalar ve eksikliklerinin, yanl kararlarn sonucu olarak devam eden kanalizasyon sisteminin yetersizlii, yolun asfalt dklm olmamas gibi sorunlarn kadnlarn i ykn arttrmasdr. zetle, yerel siyasette alnan kararlarn ve uygulamalarn da kimin hayatyla uyumlu, kimin yaam tarzyla alakal olduuna, kimin hayatn ne kadar etkilediine zel olarak bakmak, deerlendirmek gerekiyor. Yerel siyasetin alanna giren bu rnekler, ayn zamanda, zel alann politik bir alan olarak ele alnmas gerektiine de iaret ediyor. Buna karlk, erkek egemen zihniyet, cinsiyetleraras eitlii genellikle kamusal alanla snrlandran bir yaklama sahip bulunuyor; zel alan mahrem sayarak dokunulmazlatryor, gzlerden saklyor. Bu durum, zel alann cinsiyeti eitsizliini giderecek politika, plan, program ve uygulama retmeye alabilmesi iin ncelikle grnr klnmas gerektiine dikkatimizi ekiyor. Siyasette kadn-erkek farknn mevcudiyeti Siyaset yalnzca kadnlara ynelik politikalar, plan, program ve uygulamalar asndan deil, siyasette kadn varl ve bu varla yer amas gereken politika, plan, program ve uygulamalar asndan da sorunludur. rnein ulusal ve yerel politikalar kadn-erkek eitlii asndan gzden geirilmedii gibi, kadn-erkek eitlii asndan temsil sisteminin kendisi de kendiliinden sorgulanmamaktadr. Bu da siyasette kadnlarn eksik temsil edildii gereinin grnmesini zorlatryor; dolaysyla bu konu aslnda hak olan eitlik ve adaleti, bir talep konusuna dntryor. Trkiyede ulusal parlamentodaki kadn temsil oran %4,36, yerel siyasette ise belediye bakanl, il genel meclisi yelii ve belediye meclisi yelii iin %0,6 ile %2,5 arasnda deien oranlardadr. Sadece seimle gelinen karar mekanizmalarnda deil, ayn zamanda sosyal diyalog mekanizmalarnda da kadnlarn yer almasna nem verilmemektedir. Sosyal diyalog mekanizmalarnda, lke iinde ve uluslararas platformlarda, rnein AB mzakere srecindeki heyetlerde, keza zel sektrde irket ynetimlerinde vs. durumun ne olduu ise, cinsiyet ayrml istatistiklerin yetersizlii nedeniyle ou zaman bilinmiyor. Sonu olarak, kadnlar, siyasete girmeseler de siyasette yukarya doru ilerlemenin ne kadar zor, ne kadar kstl olduunu yalnzca bu tabloya bakarak bile reniyorlar. Siyaset, somut olarak da siyasi partiler, kadnlar ve erkeklere eit veya ayn kriterlerle yaklamyor. rnein, bugn TBMMne seilmek iin erkeklerde aranan zelliklerle kadnlarda ara58

nan zellikler yasal olarak ayndr. Ancak, uygulamada kadnlarda aranan zellikler, erkeklerde aranan zelliklerden ok daha yksek vasflardr. Ayrca, erkeklerde aranmayan aileye dair ykmllklerin zlm olmas, kocasnn/ailesinin siyaset yapmasna destek verdiini aka ortaya koymas gibi kriterler kadnlarda aranyor. Parti tzklerinde bir ayrmclk ngrlmese de, pratik parti hayatnda kadnlardan yalnzca kadn kollarnda aktif olmalar ve kadnlara ynelik faaliyetler yrtmeleri beklenirken, erkeklerden partinin herhangi bir kademesinde faal olmalar bekleniyor. Erkeklerin yapt her i nemli saylrken, kadnlarn yaptklar iler, yrttkleri almalar nemsizletiriliyor; sosyal faaliyetler, bir tr dernek almas gibi grlyor, gsteriliyor. Tm bunlar erkek egemen yaklamn siyasetteki kadnlar geleneksel roller iinde tutma eiliminde olduunu ortaya koyuyor. Bu artlarda siyasete ilgi gstermek, kadnlar asndan verimli bir ilgi alan oluturmuyor. Bu durum iki nemli sonu yaratyor: Birincisi, kadnlarn siyasete ilgisi erkeklere oranla snrl kalyor. Kadnlarn suu, eksiklii olarak grlen bu durum kadnlarn siyasetin zorluklarndan, siyasi rekabetten kamalar eklinde sunuluyor, hatta erkeklerin siyasete ilgi gsterme oranlarnn ok stnde sayda koltua/temsile sahip olmalarn merulatrmak iin kullanlyor. kincisi, siyasette bir yere gelmek erkeklerin siyaset yapmasnda nde olan itki iken, siyasete katlan kadnlarn ok kk bir kesimi siyasette ykselmeyi arzu etmemektedir. Yani, siyasetteki kadnlarn ou siyaseti kendisi iin yapmamaktadr. Aka sylersek, siyasetteki kadnlarn ou, siyaseti kendisi bir yere gelmek istedii iin ya da kadnlarn sorunlarna zm retmek, cinsiyeti eitsizlii ortadan kaldrmak iin deil; genellikle e, baba gibi aileden bir erkein siyasette ykselmesi iin yapyor. Parti bakanlarnn ve her dzeydeki parti yneticilerinin eleri, akrabalar olarak siyaset yapan kadnlar bunun en iyi rnekleridir. O halde, siyasetteki kadnlarn ounluunun kadna ynelik ayrmcln azaltlmas iin ura verdiini sylemek mmkn deildir. Siyasette bir yere gelmek, bir yere seilmek isteyen az saydaki kadn ise, genellikle yksek eitimli, mesleinde st dzeyde bir greve gelmi, ailesi tarafndan da desteklenmekte olan, hatta ailesi de siyasetin iinde olan kadnlardr. Bu kadnlar arasnda da cinsiyete dayal sorunlar alt snftan, eitim dzeyi ve sosyo-ekonomik stats dk kadnlara zg sorunlar olarak grenler, zayf kadn ayrmcla urar eklinde zetlenebilecek yaklama sahip olanlar ounluktadr. Bu da, kendi adna siyaset yapan kadnlarn ounluunun, cinsiyet ayrmcl yaadn, hatta kendi yaamna cinsiyeti ayrmclk asndan bakmay kabul etmemi olduu anlamna geliyor. Bu gruptaki kadnlar, kendileri ile ayrmcla urayan kadnlar arasna mesafe koyuyorlar, ya da yaadklar ayrmclklar siyasette dile getirmeleri halinde gsz olarak alglanacaklarn ve siyasette ykselme anslarnn azalacan dnerek susuyorlar. Sonuta, kendi adna siyaset yapan kadnlarn nemli bir ounluu da kadnlarn yaad ayrmclklar ortadan kaldrmaya kar ilgisizlerdir ve bu adan erkeklerden ok da farkl bir durumda deillerdir. Dolaysyla siyaset, cinsiyetilikten kaynaklanan sorunlar asndan siyaset yapan kadnlar eliyle de zm bulma messesesi olarak ok az iletiliyor, hatta parti siyasetine dardan bir mdahale, bir bask olmad srece iletilmiyor.
59

Bu durum siyasetteki kadnlarn ne kadarnn kadnlar ve cinsiyeti ayrmclktan kaynaklanan sorunlar temsil ettikleri sorusunu akla getiriyor. Akas yukarda aklamaya altmz tablo erkeklerin soyut siyaset yapma biimlerini ve kalplarn srdrmelerine imkn yaratyor ve genel olarak, sorunlarla cinsiyetilik arasndaki ilikileri grmeyi, anlamay, kavramay gletiriyor. Kald ki, siyaset, kadnlarn da erkekler gibi politika yapmalarn ve farkllklarn ortaya karmamalarn emreden bir yapya sahiptir. Birok erkek siyaseti, kadn siyasetiye, iltifat olarak, sen de bizdensin diyor. Bu, erkek gibi olmann bir iltifat konusuna dntrlmesidir. Bu iltifatn ilevi, yalnzca siyasetteki kadn-erkek ilikilerine cinsel ilgi asndan bir snr izmek deildir. Bu yolla izilen asl snr kadnlarn siyaset yapma tarzlarna ynelik snrdr. Bir kadn, erkek gibi siyaset yapt iin takdir edilirken, aslnda erkekleri farkl siyaset biimlerine zorlamakszn siyaset yapt iin takdir edilmektedir. Bu noktada sylemek gerekir ki, erkekler de siyasette kadn-erkek eitlii asndan kendilerini sorgulayc bir yaklam iinde bulunmuyorlar. Siyasette rekabeti kadnlara kapal bir alanda yrtmekten ciddi bir rahatszlk gsteren erkekle nadiren karlalyor. Her alanda kadnerkek eitliini benimsediini vurgulayan birok erkek siyaseti bile, kadn-erkek eitliine dair abasnn azl gndeme getirildiinde, bu ve benzeri eletirileri ncelikleri armamak gibi savunularla ve hatta kadnlar sulayarak bertaraf etmeye alabilmektedir. Kadn hareketinin rol, etkisi, gc ve snrllklar Trkiye kadn hareketi, daha Osmanl dneminden balayarak siyasetle yakndan ilgilendi ve siyasette kadn haklar iin nemli bir mcadele yrtt. Bu ilgi ve mcadelenin sonucu olarak, modernlemenin gstergesi olan kadn haklarna kadnlarn siyasi haklar da eklendi, ancak kadn rgtlenmesinin siyasetle ilikisi de sona erdirildi. Bu srecin nemli sonularndan biri, kadn sivil toplum rgtlerinin siyaset d kalmalar ve hatta resmi ideolojinin ynlendirmesi altnda, byle olmakla vnmeleri oldu. Bu ynlendirmenin kadn hareketi zerindeki etkisi hl devam ediyor. Trkiyede kadn hareketi, 1980 sonrasnda nemli bir k yapt; ikinci dalga feminist hareketin ykseliiyle kadn-erkek eitlii alannda nemli gelimeler saland. rnein, Medeni Kanun ve Trk Ceza Kanunu deiiklikleri kadn rgtlerinin ciddi mdahaleleriyle, etki ve katklaryla gerekleti. Daha birok rnek de verilebilir. Bu sre, kadn rgtlerinde aktif alan feministleri hem kamuoyu oluturma hem de lobi yapma asndan eitti, yetkinletirdi. Buna karlk, feminist kadn hareketi siyasi partilerle ilikilenme asndan dar bir ereveye, kendi taleplerini kabul ettirmeyi amalayan lobicilie oturdu. Sol gelenekten gelen feminist kadnlarn bir ksm sol siyaset iinde zaman zaman yer aldlar, nemli gelimeler ve ciddi bir politika ve uygulama birikimi saladlar. Ancak bu birikimler siyasetin merkezindeki geni alana henz tanmamtr. Feminist kadnlarn ounluu, kadn siyasetini feminist hareket iinde yapt ve yapmaya devam ediyor. Bu durumun nemli bir sonucu olarak, kadnlarn bir araya gelmesinden ortaya kan ve kadn hareketi tarafndan retilmi politikalarn genel siyasete ve genel politikalar ierisine tanmasndaki glkler devam ediyor. Bir dier sonu ise kadn hareketinin sadece kadnlarn sorunlarna ynelik politikalarn peinde komas,
60

rettii siyaset yapma tarz ve rneklerini genel politik sorunlara ve siyaset yapma tarzna yayamamas eklinde ortaya kyor. Siyasette kadnlar aras dayanma eksiklii, feministlerin siyasi partilerde ortak amalar ve talepler zerinden siyaset yapmaya geememeleri yznden giderilemiyor. Bu adan baz kk toplumsal tabanl sol partilerde ve Krt siyasi hareketinde oluturulan kadn dayanmalar, etkili sonularyla iyi birer rnek tekil ediyorlar. Kadn hareketinin kendi talepleri ve siyaseti dndaki toplumsal hareketlerin taleplerine ve siyasetlerine ilgisi ve duyarll da snrldr. Kadn hareketi, empatik iliki kurma asndan avantajlarn kullanabilse ve eksik temsil edilenleri temsil edebilecek gce kavuabilse, siyasette hem kadnlara yer ama hem de siyasetin gndemini deitirme asndan hzl bir gelime salayabilirdi. Bu gelime hl mmkndr. te yandan siyaset iindeki kadnlarla kadn hareketi arasndaki kopukluk siyasette kadn temsili asndan nemli bir zayfla dnyor. Kadn hareketinin siyasette kadnlar glendirmeyi amalayan paras, 1990larn ortasnda olutu ve artk yaygn bir kadn rgt haline geldi. Ancak, siyasette sonu elde etmek asndan yeterince mesafe alndn sylemek mmkn deildir. Birok siyasi partide, parti yesi kadnlar bu rgtle ilikili deildir. Bu durum, parti yneticileri tarafndan aka olmasa da partiye ballk ad altnda - takdir edilip destekleniyor. laveten, siyasi parti ynetimleri feminist kadnlardan uzak durmay destekleyerek, bu durumun siyasi partilerdeki kadnlar iin rtk ama nemli bir kriter olarak varln srdrmesini salyorlar. Tm bunlar, siyasetteki kadnlarla kadn hareketi arasndaki kopukluu artryor. Ayrca, siyasetteki kadnlar genellikle kadnlarla ilgili politika ve meselelerle uramaya zorlanyorlar. Bu, bir anlamda sorunlar gettolatrma etkisi yapyor; kadnlarn sorunlar kadnlara havale edilmi gibi yaplarak, bu sorunlar toplumsal sorunlar kmesinden kartlyor. stelik kadnlara braklan sorunlara ok az nem verilerek, sorunlarn kadn sorunlar olarak bile gndeme gelmesi zorlatrlyor. Tm bunlar, cinsiyeti ayrmclktan kaynaklanan toplumsal sorunlar adeta gndem dna itiyor. Sorunlarn ana-akma yerletirilebilmesi asndan, hem kadnlarn kendi arzu ettikleri alanlarda siyaset yapabilmeleri ve her alandaki fikirlerinin deerli olmas; hem de kadnlara braklan alanlarn zayflatlmas, gszletirilmesi ynl uygulamalara son verilmesi ve btn politikalarda kadnlarla ilgili meselelerin gzetilmesi gerekiyor. Siyasette yenilenme gereksinimi, geni anlamda siyaset ve sosyal diyalog srelerinin temsili nitelikleri ve kadn-erkek eitliinin siyasette yenilenme asndan nemi Trkiyede siyasi partiler siyaset yapma asndan byk bir nem tayorlar. nk formel anlamda siyaset yapmann adeta tek arac durumundalar. Bu durum siyaseti dar bir alana sktryor ve siyasi partilerin antidemokratik yaplarnn ve sorunlarnn siyasetin btnne yaylmasna yol ayor. Bugn artk siyasetin tanmlan ve alglanyla ilgili bir sorun da mevcuttur. Siyaset, sorunlara ortak zm retmek olmaktan kt ve adeta g elde etmek ve bunu bakalar zerinde kullanmak eklinde tanmlanr hale geldi. Siyasetin byk bir rant elde etme ve datma mekanizmas haline gelmesi, kadnlarn siyasette yer almasn zorlatryor.
61

nk kadnlar, ranta dayal siyasetin n hazrlk srelerinde ve mekanizmalarnda da yoklar, bulunmuyorlar. Siyasi partiler eliyle retilen siyasetin daralmas, antidemokratik olmas ve katlm asndan zayflamas, sivil alann ok geni bir siyaset alan alternatifi olarak ykselmesine yol at. Siyasi partilerde yaplamayan siyaset, sivil toplum alannda yaplmaya baland. Sivil alandan siyasi parti alanna gei, siyasi parti alanndaki antidemokratik yaplar ve kurallar nedeniyle salkl yol ve aralara sahip olamad. Oysa sivil alanda yaplan siyasetin siyasi partiler zerinde bir bask ve g oluturmas, hem politikalarn oluumu hem de siyasetilerin temsiliyet asndan glenmesi asndan nem tayor. Bu erevede kadnlarn siyasete aktarabilecekleri zengin bir birikimleri bulunuyor. Kadnlar ve kadn hareketi - genler gibi - siyasette yenilenme ihtiyacn karlayacak nemli bir gtr. zetle, siyaset kadnlar iin ne kadar nemliyse kadnlar da siyaset iin o kadar nemlidir. Birok siyasi parti, gerek yerel ve gerekse genel seimlerde kadnlar tarafndan yrtlen evev alma diyebileceimiz alma biimiyle geni kitlelere yaylyor ve oy alyor, yani kadnlarn abalaryla ykseliyor. Buna karlk, siyasi partilerin tarihi, genel seim devreleri itibariyle ksp siyasetten uzaklam kskn kadnlarla doludur. Bu durum siyasi partiler karsnda kadn sivil hareketinin nemini arttryor, ama kadnlarn siyasete eklemlenme sorununa zm getirecek bir yeni siyaset anlay ve uygulamas gereini ortadan kaldrmyor. Toplumsal ve kamusal alann her dzeyinde kadnlarn temsil ve katlm ok nemlidir. Sadece siyasi partilerde kadn temsili ile atama ya da seimle gelinen organlarda kadnlarn belirli bir oranda temsili ile yetinmemek, eksik temsili zellikle yeni siyaset asndan yorumlamak, daha geni alglamak gerekiyor. rnein, yeni siyaset sadece karar mekanizmalarna deil bunlar evreleyen geni bir diyalog yoluyla fikir, politika ve konsenss oluturma srelerini de kapsamaldr. Bu kapsamda kadnlarn sadece karar mekanizmalarnda ve seilmi koltuklarda yer alp almamalarna bakmakla yetinmeyip bu srelerde ne kadar yer alabildiklerine de nem verilmelidir. rnein, Trabzonda 20052006 retim ylnda Halk Eitim kurslarna 6 binden fazla kadn katld, buna karn Halk Eitim Programlarnn belirlenmesinde zel bir nem tayan yerel komitede kadn rgtleri ve kadnlar temsil eden bir temsilci bile yer almad. Bu, Trabzona zg bir durum olmayp, yaygn ve genel bir durumu iyi yanstan bir rnektir. Oysa bu trden fikir ve karar oluturma sreleri kadnlarn grnrl, politika ve uygulamalar zerindeki etkileri asndan nemli yerel imknlardr. Mevcuttan farkl olarak bu yeni siyaset sreleri, kadnlarn yaamdan gelen bilgilerine, bu bilgilere dayanan fikirlerine yeterince deer vermeli, younlamaya baladklar alanlar deersizletirmemeli, o alanlarn erkekler tarafndan terk edilmesini ise zellikle engellemelidir. Kotalarn ve benzeri uygulamalarn yetersizlii Kota uygulamalar, bir tr geici zel nlem olarak, kadnlarn siyasette siyasi partilerde seilmi noktalarda yer almasn salayan uygulamalardr. eitli kota uygulamalar olmasna karn, Trkiyede daha ok parti genel ynetim kurullarnda belirli bir oranda kadn temsilinin garanti edilmesi biiminde kota uygulanyor. Kota uygulamalar Anayasa ve Siyasi Parti62

ler Yasasnda yer almyor. Mevcut uygulamalar genellikle parti tzkleri araclyla dzenlenmi bulunuyor. Kota, siyasetin ve siyasi partilerin yaps ve zellikleri nedeniyle, riskler de tayor. rnein, Trkiyede antidemokratik ve bakann belirleyici gce sahip olduu siyasi parti yaplar yaygnlk gsteriyor. Bu artlarda kota kadnlarn temsili asndan yeterli olmayacaktr. Ancak, yine de siyasette kadn orann ykseltmek iin kota uygulamalarna ihtiya vardr. Kadn hareketinin kendi politikalar ile hangi alanlarda ne trden kota uygulamalarna ihtiya olduunu belirlemeye etki yapabilmesi, kotann doru ve etkin uygulanmasn salamak asndan nem tayor. nemli bir baka sorun, kota uygulamasnn siyasi partilerdeki kadnlar tarafndan da yeterince iselletirilmemi olmasdr. Hala, sol partilerde bile, erkekler gibi kadnlar da, kotann kadnlar aciz gsterdiini, eitlie ve rekabete aykr olduunu savunabiliyor. Ancak bu, zellikle kadnlar asndan, samimi bir inan ve dnce olmaktan ok, siyasi parti iindeki artlar altnda bir tr varln koruma ve srdrme stratejisi gibi grnyor. Siyasette yerellik asndan durum Kadnlarn kendi zel alanlarna en yakn olan yerden ulalmas en kolay siyasi ve/veya dier karar mekanizmalarnda yer alarak glenmesi, politikleme ve siyasi deneyim edinme asndan nem tayor. Bu nedenle, sadece siyasi partilerde deil, siyaset dndaki alanlarda da, rnein okul aile birliklerinde ve apartman yneticiliklerinde yer almak ciddi bir glenme ve deneyim kazanma olana salyor. Kadnlarn, mahalle, niversite, sivil toplum kuruluu vb. bulunduklar her yerde aktif katlmc olmaya balamalarna destek veren politika ve uygulamalara ihtiya bulunuyor. Mahalle ynetimi, yani muhtarlk ve ihtiyar heyeti yelii gibi yerel yneticilikler, siyasi partilerin etkisinin grece zayf kald seimle gelinen yerel yneticiliklerdir. 2004 Yerel Seimlerinin de ortaya koyduu gibi, siyasi partilerin grece az etkileyebildii bu gibi adaylk mekanizmalar kadnlar asndan nem tamaktadr. KA-DERin yrtt semen ve aday kadn eitimlerinin bir sonucu olarak, yerel seimlerde kadnlarn muhtarlk ve ihtiyar heyeti yeliine adaylnda bir patlama yaand. Yerel siyaset, kadnlar asndan zel bir nem tayor. Ancak, Trkiyede siyasetin genel sorunlarndan biri mikro dnme ve zm oluturma eksikliidir. Kadnlarn yerel dzeyde kendi sorunlar zerine dnme birikimi de bir hayli zayftr. KA-DER Ankara ube tarafndan 2002 Genel Seimlerinden hemen sonra balatlarak Ocak 2007ye kadar yrtlen yerel siyaset almalar ile elde edilen deneyim bu adan nemli bir bilgi birikimi oluturdu. Yerel siyasette kadnlar aktifletirmenin nemli bir aracnn, kadnlara ait bilgiyi aa karmak olduu, bunun da deneyimleri paylama ve farkndalkla gerekletirilebilecei, yine bu almalar srasnda anlald. Yerel ynetimler, kadnlarn siyasette yapabileceklerini somut olarak ortaya koymak asndan da nem tayor. Bu balamda Trkiyedeki 18 kadn belediye bakan arasnda KA-DER Ankara ubesi tarafndan oluturulan a sayesinde, kadn belediye bakanlarnn yerel dzey63

de farkl bir siyaset ve uygulama gcnn varl ortaya kondu. Dolaysyla, kadn bakanlarn kadnlara ynelik yerel hizmetler retmek asndan nemli bir ileve sahip olduklar artk biliniyor. Yeni yasal dzenlemelerle getirilen yerel siyasete katlm aralar, kent konseyleri vb, nemli ve uygulama gelitirilmesi gereken aralardr. Uluslararas destekler, AB sreci Trkiye, Avrupa Birliine (AB) tam yelik srecinde, uyum almalarn srdren bir lke konumundadr. Bu nedenle, ABnin kadn-erkek eitlii standartlarn i hukukuna ve uygulamasna yerletirmeye eitli destekler veriliyor. Bu destekler, eitlik, politika, plan ve programlarnn ana-akma yerletirilmesi asndan yararl olabilecek nemli bir potansiyele sahiptir. Ayrca, Trkiye kadn hareketi 1990larn bandan itibaren uluslararas kadn hareketiyle ve kadnn insan haklarn gelitiren Birlemi Milletler sreleriyle eklemlenerek eitlik politikalarn glendirici bir birikim yaratmay da baarm durumdadr.

ARALARA LKN GR VE DEERLENDRMELER

Eitlik politika, plan ve programlarnn ana-akma yerletirilmesini deerlendiren atlye almas esnasnda, devletin bu alandaki sorumluluu tekrar tekrar vurguland. Devletin, rnein, kadnlarn yasal haklarn renmeleri ve kullanmalarna ilikin sorumluluunu kadn rgtlerine yklemesi arzu edilmeyen, olumsuz bir eilim olarak nitelendirildi. nk bu anlayn bir sonucu olarak ortaya kan devletin boaltt hizmet alanlarn kadn sivil toplum rgtlerinin doldurmasna ynelik tutum ve davranlar, kadn hareketinin politik mcadelesiyle badamyor ve devletin kadnlara ve eitsizlii ortadan kaldrmaya ayrmas gereken kaynaklar artrmak bir yana azaltc etki yapyor. CEDAW, Kadna Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi, devletin kadna ynelik ayrmcln sona erdirilmesinden ve mevcut ayrmclklardan doan zararlarn giderilmesinden sorumlu olduunu aklkla ortaya koyuyor. Atlye almasnda aralar genel olarak iki alt balk altnda topland: Yasal aralar ve etkiledikleri siyasi partiler ve bte analizleri gibi dier aralar; Diyalog gelitirme ve farkllklar arasndaki ilikileri oaltan gndelik yaamdaki politikay ele alabilen aralar. Yasal aralar ve etkiledikleri dier aralar: Trkiyenin 1986 ylnda onaylad CEDAW, bu konuda ilk ve en ncelikli yasal aratr. Trkiyede uygulanabilir evrensel ve en gl ara olarak da nitelenebilecek olan CEDAW, ayn zamanda devletin elindeki aralar belirlemek asndan da nem tayor; Anayasann 10uncu maddesindeki eitlik hkm, uygulamay gelitirmekte nemli ve yararl bir aratr. Ancak, bu maddeye, fiili eitlii salama mekanizmas olarak, CEDAWn 4nc maddesinde ngrlen geici zel nlem hkmnn de eklenmesi gerekiyor. Bylelikle ayn zamanda kotalar oluturmaya ve uygulamaya olanak veren ak bir yasal altyap, ciddi bir hukuki dayanak oluturulmu olacaktr. Halihazrda siyasi partiler, kendi
64

tzklerinde kotaya yer verebilecek yasal esneklie sahiplerdir. Ancak, mevcut 10uncu madde erevesinde eitliin kt yorumlanmas ve kota uygulamamaya gereke yaplmas da mmkndr. rnein, kadn kotasn tzne koymayan bir siyasi parti bir kadn yesi tarafndan Anayasaya aykrlktan dava edilse, mevcut 10uncu madde erevesinde kendisini Anayasann eitlik ngrd, bir cinsiyete avantaj salayarak Anayasaya aykr davranamayaca iddiasyla savunabilir durumdadr; Yasalar, eitlik iin kullanlabilecek ok nemli aralar ve bu alanda, son yllarda eitlik asndan nemli gelimeler kaydedildi. Yine de, yasalarn tamamnn kadn-erkek eitlii asndan gzden geirilmesine ihtiya bulunuyor. Gzden geirmede yasada bir eitsizlik olup olmad ile yetinilmeyip, uygulama aamasnda yasann yaratt etki ve sonular da eitlik asndan deerlendirilmelidir. Ayn ekilde alt mevzuat da eitlik asndan deerlendirilmeli ve yenilenmelidir; Parlamentoda hl bir Kadn-Erkek Eitlii Daimi Komisyonu kurulmu deildir. Bylesi bir komisyon, karlacak tm yasalarn ayrmcln engellenmesi ve eitliin salanmas asndan incelenmesini garanti altna alacak ekilde kurulmaldr; Siyasi partiler tzklerini olutururken kendilerine tannan serbestiyi kadnlarn ve yetersiz temsil edilen dier kesimlerin temsilini glendirmek iin kullanmyor. Kota vb. uygulamalar getirmek, parti iinde gl bir kadn mcadelesi gerektiriyor. Tznde bu uygulamaya yer veren partilerde bile, bu uygulamay by-pass etmenin eitli yollar bulunup kullanlyor. Bu nedenle, eitlik yolunda daha hzl ilerleme salamak zere Siyasi Partiler ve Seim Kanunlarnda deiiklikler yaplmas gerekiyor. rnein, iki kanuna da hem karar organlar hem de adaylklar iin kota zorunluluu hkmnn eklenmesi, bylece kotann siyasi partilerin kendi kararlarna braklmlktan karlmas gerekiyor. (Kotann mevcut yaplar iinde ne gibi riskler tayabilecei Atlye almasnda derinlemesine tartld, sadece bir tek szckten ibaret kalmayan ve iyi dnlm, geniletilmi bir kavram olarak yasalarda yer almas gerektiine karar verildi.) Kotaya ilaveten, siyasi partilerde ve aday listelerinin hazrlanmasnda fermuar ve bo koltuk sistemi gibi ek sistemlerin de kural haline getirilmelidir. Ayrca, Seim Kanunundaki baraj sisteminin kaldrlmas, kk partilerin ve daha radikal fikirlerin temsil edildii partilerin siyasette kadn temsili konusunda salad gelimelerin yaygnlatrlmas asndan nem tayor. Siyaset yasaklarnn kaldrlmas ise, zellikle memur kadnlarn ve Trke bilmeyen kadn vatandalarn siyasete girmelerini kolaylatrc bir etki yapma potansiyeline sahip bulunuyor. Yasalardan etkilenen aralar arasnda saylabileceklerse u maddeler halinde zetlendi: (i) Parlamentonun kaynak datm srecinde cinsiyeti dikkate alan bir analiz ve deerlendirme olmal, toplumsal cinsiyete dayal bte analizleri uygulamasna balanmal; bu bir kural haline getirilmelidir. Kamu harcamalarnn ne kadarnn kadnlar ve ne kadarnn erkekler iin harcand belirlenmelidir. Ayrca, sadece devletin ana btesi deil, yerel meclislerin, belediye meclislerinin ve kamu kurulularnn bteleri dahil olmak zere tm kamu birimlerinin bteleri bu ekilde analiz edilmelidir. Bylece harcamalardaki eitsizlikler grnrletirilecek eitsizliklerin ortadan kaldrlmas iin politika ve uygulama gelitirme imkn yaratlacaktr.
65

(ii) Yasalarn ve alt mevzuatn yazl olmas yeterli deildir, uygulamaya da nem verilmelidir. rnein, 2006/17 sayl Babakanlk Genelgesi, kadna ynelik iddet asndan nemli bir dzenlemedir. Bu gibi dzenlemelerin uygulamaya ne denli yansyabildii izlenmeli ve deerlendirmelidir. Aksi takdirde uygulamann ne kadar etkin olduunu anlamak mmkn olmayacaktr. Kamunun kendi iinde bir izleme-denetleme ve deerlendirme sistemine sahip olmas elbette gereklidir ve yasal dzenlemelerle garanti altna alnmaldr. rnein, anlan Babakanlk Genelgesinde bu konu ngrlm ve dzenleme altna alnmtr. Fakat, mevcut devlet-ii izleme-denetleme ve deerlendirme mekanizmalar genel olarak yetersizdir. Bu konuda etkin bir denetim mekanizmas oluturabilmek iin hem devletin kendini izlemesini sistemliletiren bir ombud sistemi oluturmal, hem de bu sistemin raporlar TBMMnin yan sra sivil toplum kurulularna da sunulmaldr. Ayrca, sistematik izleme ve deerlendirmenin sivil toplum kurulular tarafndan yaplmasna da imkan salanmal ve destek verilmelidir. Bylelikle devleti sorumluluklarn yerine getirmeye ynlendirme asndan da etkili bir mekanizma retilmi olacaktr. (iii) Sivil toplumu glendirmek zel bir nem tayor. rnein kadn hareketi, kendi iinde ortak bir kavramsal temel ve dil gelitirme ihtiyac duyuyor. rgtler arasndaki ilikilerin artrlmas, haberleme alarnn geniletilmesi desteklenmelidir. Diyalog gelitiren ve farkllklar arasndaki ilikileri oaltc aralar Diyalog gelitirme: Toplumsal diyalogun gelitirilmesi iin zemin ve mekanizmalar yaratlmal, mevcut imkanlar etkin kullanlmaldr. Bu mekanizmalar, kadnlarn younlat alanlarn ve mesleklerin deersizlemesini nlemek ve gidermek iin de kullanlmaldr. Kamusal-yar kamusal-zel, olabilecek her trl diyalog mekanizmas, hem kadlarn katlm mekanizmalarnda deneyim kazanmas asndan hem de toplumun demokratik katlm deneyimini gelitirmek, zenginletirmek asndan nem tayor. Eksik temsil edilenler koalisyonu: Ayrmclk yaayan eitli kesimler kendiliinden ittifak kurmuyorlar. Bu nedenle, eksik temsil edilen eitli kesimlerin bir araya gelmesi ve bir koalisyon/ittifak oluturmas iin aba harcanmal, yol-yntem oluturulmaldr. zellikle kadnlar, genler, engelliler, ecinseller gibi byk gruplarn yan yana gelmeleri, dayanma oluturmalar, bu gleri saysal olarak dikkate almay zorunlu klacak ekilde ortaya kararak, gerek sivil toplumun devletin uygulamalarn izleme etkinliini gerekse temsilde etkinlii artrma potansiyeline sahiptir.

TOPLUMSAL CNSYET ANA-AKIMA YERLETRMEY OLUMSUZ ETKLEYEBLECEK SINIRLANDIRICILAR/ENGELLER

Yukarda saydmz aralarn hemen hemen tm kurall toplumlarda, kurall yaplarn etkin ekilde iledii yerlerde etkili olabilen aralardr. Oysa Trkiye, olumlu ynde bir deiim iinde olsa da, bu tr kuralllk asndan hl zayflklar olan, kurallarn sk sk ihll edilebildii bir yap sergiliyor. Bu nedenle, yazl kurallar ve mekanizmalar sonu alma asndan yeterince baarl olamyor. O halde, yazl-kurall-formel sistemler, mekanizmalar hakknda bilgi edinmek, bunlar tanmak ve kullanmak iin zel olarak aba harcamak, ayrca, bilgiyi yaygnlatrmak nem tayor;
66

 Yasalarn karlmas kadar deiimin isellemesi de nemlidir. Kadnlarn yapmakta olduklar almalar daha politize bir biimde gerekletirebilmeleri iin genelde katlmcln artmas, zelde de kadn hareketinin glenmesi gerekiyor; Ana-akma yerlemenin topluma yaylabilmesi iin devletin bizzat iin iinde olmas gerekiyor. Trkiyede devletin, hl, brokratik ve baskc birok mekanizmas mevcuttur. Devlet, hayat kolaylatran bir unsur olmal, brokrasi azaltmal, bilginin ve karar gcnn paylamnda gelime kaydedilmelidir. Aksi takdirde, devlet, sosyal diyalogla uzlama salamaya dayanan politika oluturma ve katlm srelerinde yetersiz kalmaya devam edecektir. Bu da ana-akma yerlemeye alan her politika iin sorundur; Devlet, sivil toplum kurulular arasnda kriterleri ak ve net olmayan seimler/tercihler yapabiliyor. Ayrca, yerel idareler (valilik ya da belediyeler) hem proje hibelerinden yararlanabilmek hem de sivil toplum katlmn kontrol altnda tutmak zere kendi sivil toplum kurulularn kurma yoluna da gidebiliyorlar. Bu gibi yaklamlar ibirlii asndan gven eksikliine yol ayor; Danma mekanizmalar az olduu gibi, zellikle sivil toplum ve siyasi partiler arasndaki danma mekanizmalarnn eksiklii hissediliyor. Bu alanda mekanizmalar oluturmak iin abaya ihtiya duyuluyor; Sivil toplumda ciddi bir rgtlenme eksiklii mevcuttur. Tzel kiilik olarak rgtlenmek, ok ypratc, sivil toplumun enerjisinin nemli bir blmn alp gtrebiliyor. Buna karlk tzel kiilii olmayan sivil inisiyatifler zellikle kamu kurulularyla muhatap olma ve ibirlii yapma gl ekiyor. Devletin yol gsterici, retici bir rgtlenme destekisi olmas sivil toplumun glenmesi asndan nem tayor. rnein, devletin en kk hatada ceza kesmesi, sivil rgtlerden denetim iin cret almas sona ermelidir. Devletin rgtlenmek isteyen herkesin danabilecei ve rgtlenmeyi destekleyici hizmet birimleri, rnein danma ofisleri olmas gerekiyor; Sivil toplum rgtlerinin birbirleriyle ilikileri, birbirlerinin izleme sistemlerine dahil olmalar ve birbirlerine gvenleri snrldr. rnein, izlemenin herkes tarafndan ayr ayr yaplmasndan vaz gemek zere, ana-akma dahil edilebilen bir ok hususu bir arada izleyebilen bir sistem oluturulmas ok yararl olabilir; Yasal haklarn bilinmesi herkes iin olduu kadar kadnlar iin de nemlidir. Ancak, kadnlar yasal haklarn yeterince bilmiyorlar, renme aralar da snrl kalyor. Oysa haklarn uygulanmasn iyiletirmek iin uygulamay talep edebilmek, bunun iin de hakkn ne olduunu bilmek gerekiyor. Yasal haklar doru uygulamak kadar bilinmesini salamak da devletin grevidir. Bu alan sivil topluma devretmek sz konusu olmamaldr; Kadn rgtlerinin says artyor. Ancak, hl say ve yaygnlklar, younlatklar alanlar ve bata insan kayna olmak zere kaynaklar yetersiz kalyor. zellikle gen kadnlarn geni katlmna ihtiya bulunuyor; Aile kurumunun yaps ve sorumluluklar, kadnlarn toplumsal hayata katlm nnde nemli bir engel durumundadr. Aile sorumluluklarnn kadnlarn siyasete katlmn s67

nrlandrmamas iin, bu sorumluluklar azaltan/paylaan yerel ynetim uygulamalarnn/hizmetlerinin artmas gerekiyor. Atlye Katlmclar: S. Nazik Ik, Bireysel Akn Atauz, Bireysel Nurten Cana, Doru Yol Partisi (DYP) Seyhan Ekiolu, Kadn Adaylar Destekleme ve Eitme Dernei (Ka-der) Zeynep Kl, Eitim Reformu Giriimi zgr Sunata, zgrlk ve Dayanma Partisi (DP) Sebahat Tuncel, Demokratik Toplum Partisi (DTP) lknur stn, Kadn Adaylar Destekleme ve Eitme Dernei (Ka-der) Fatma Nevin Vargun, Kadn Adaylar Destekleme ve Eitme Dernei (Ka-der) Saynur Gray, Heinrich Bll Stiftung Dernei

68

BLM III TOPLUMSAL CNSYET ETL VE TRKYEDE POLTKA

69

70

SYASETTE YEN BR DNEM BALATMAK N

S.Nazik IIK

3. Ege Kadn Bulumas zmir, 28.4.2007

GR
Yeni bir genel seim dnemindeyiz. Geen ylki 2.Ege Kadn Bulumasnda 3. Ege Kadn Bulumasnn yani bu bulumann ana temasn belirlerken, bu toplantda gndemimizi arlkl olarak siyasete ayrmak istememizin nemli bir nedeni buydu. Ege Kadn Bulumalar, bandan bu yana tematik toplantlar olarak yapld. Bu kez de yle olacak, hem de lkenin gndemine de ok uygun bir konuya, bizim geleceimizi de derinden etkileyen bir konuya younlaacaz. Bu kez Cumhurbakanl ve genel seim bir arada. Siyasette yeni bir dneme balayacaz. Tabi bu yenilik nasl bir yenilik olabilir, buna biraz yakndan bakmalyz. Sadece Bay Alar sahneden gitti, bir ksm Bay A ile bir miktar Bay B sahneye arz- endam etti, biiminde mi olacak? X partisi ile Y partisinin oy oranlarndaki ufak tefek deiikliklerle snrl bir deiiklik mi olacak? Yoksa siyasetin ieriinde ve tarznda ciddi bir deiiklik mi olacak? Bu, yeninin iini doldurmak iidir. Hep birlikte bize ve siyasette mdahalede bulunmaya alanlara, bizim beceri ve baarmza kalmtr. Ne olur ve nasl olursa olsun, 3.Ege Kadn Bulumasnn gndemi siyasettir. imdi biz kadnlarn siyasete nasl mdahil ve mdahaleci olabileceimizi konuacaz.

SYASET VE KADIN ARASINDAK EN NEML SORUN: HER ALANDA EKSK TEMSL

nce bir hatrlatmada bulunmak istiyorum: Siyaset nedir, ne ie yarar? nk bizim kadn hareketi ve kadnlar olarak siyasetle ilgili ve siyaset iindeki problemimizin nemli bir ksm nasl bir siyaset, ne iin siyaset ile ilikilidir. Siyaset esasen hayat deitirmeye ynelik rgtl bir mdahaledir. Deiim iin ortak g oluturmaktr. Sorunlara zm bulan bir messesedir. zm aralarn reten bir yapdr. Bizim amzdan ve genelde siyaset byle bir ey, ama lkemizde byle bir siyaset var m? Bu, zellikle zerinde durulmas gereken bir problemdir. imdi ncelikle siyasette kadnlarn durumuna ksaca bakalm. Biz neden bu tabloyu nemli bir problem olarak gryoruz, buna aklk kazandralm. Siyasete bakar bakmaz, kadnlar asndan grdmz en arpc mesele, her alanda/her yerde eksik temsildir. 22.Dnem Trkiye Byk Millet Meclisi, 2007 iinde yenilenecek olan Meclis, merkezi siyasetin en yksek organ olan meclistir. Bu Mecliste sadece 24 kadn milletvekili bulunmaktadr. Toplam 550 iinde yzde 4.36ya denk gelen bir kadn temsili mev71

cuttur. O halde, bizi eletirenler bouna eletirmemektedir. Evet, ok dorudur, Trkiye dnyada, birok Avrupa lkesinden ok daha erken bir tarihte kadnlarn seilme hakkn tanm, yasal bir hakka dntrm, uygulamaya da sokmutur. Ama bizim lkemizde Mecliste kadn temsil oran hibir zaman %5in zerine kamamtr. Bu da nemli bir demokrasi problemidir, demokrasimizin yetersizliinin nemli bir gstergesidir. Tabii ki siyaset sadece merkezi siyasetten ve Trkiye Byk Millet Meclisinden, milletvekilliinden ibaret deildir. rnein yerel ynetimler de nemli bir siyaset alandr. Yerel siyaset bugn zellikle konuacamz bir siyaset alan olmayacak, ama imdi kadnlar olarak seim srecine nasl mdahale edebileceimizi konuurken bile, elimizdeki yerel ynetim gcnn ne kadar snrl olduunu dikkate almak zorundayz. Yerel ynetimlerdeki, yerel siyasetteki gszlmz elbette bizi ciddi ekilde snrlandrc bir etkendir. Ayn zamanda bu gszlk bize kadnlarn siyasette nereden yola kabileceklerini ve mutlaka ihmal etmeden ele almak gereken bir alann yerel siyaset ve yerel ynetimler olduunu da anmsatmaktadr. lkemizde 3.234 belediye var. Bunlardan sadece 18inde bir kadn belediye bakan var. Oranla syleyecek olursak, belediye bakanlarnn sadece binde 6s kadn. Yani her 99 erkek belediye bakanna kar sadece bir bile deil, neredeyse yarm kadn bakan var. 81 il belediye bakanndan sadece biri kadn. O da en kk illerimizden biri olan, Tuncelide. 16 Bykehir belediyesinden birinde bile bir kadn belediye bakanmz yok. l genel meclisleri yeliklerinde toplam 3.184 yelik var, kadn says ise 54. l genel meclisi, son yllarda yaplan yasal dzenlemelerle yetkileri ok geniletilmi, bir tr yerel meclisimsi gce kavuturulmu yerler. Giderek de bu zellikleri ve gleri artacak. zellikle kent merkeziyle snrl olmayan ilin tamamn kapsayan bir gce, yatrm ve politika gcne kavumu durumda. Bu, bizim iin de il genel meclislerinin neminin artt anlamna geliyor. Belediye meclislerinde de ayn problemle kar karyayz. En iyi temsil oranna sahip olduumuz yerel ynetim organ belediye meclisleridir. Temsil oranmz ise, ancak %2,5tur. Toplam 34.477 belediye meclis yeliinden sadece 864 kadn yelere aittir. Siyaset ve karar alma mekanizmalar merkezi ve yerel siyaset ve meclislerle snrl deil tabii. rnein, Bakanlar Kurulunda tek bir kadn var: Kadn ve Aileden Sorumlu Devlet Bakan Nimet ubuku. Bu durum bu hkmete zg bir durum da deil. Bugne kadar Trkiyede bir kabinede ayn anda en ok iki kadn bakan oldu, asla kadn bakan olmad. Mesela, Mecliste 16 daimi komisyon var. Siyasetin kalbi, kurall bir lke oluturmann en nemli tartmalar bu komisyonlarda yaplyor. 16 komisyondan birinde bile bir kadn komisyon bakanmz yok. Anayasa ve Plan-Bte Komisyonlar ok nemli iki komisyondur. Bu Komisyonlarda da ok ok az sayda kadn vekil yer alm, grevlendirilmitir. Oysa mesela Plan-Bte Komisyonu btn devlet btesini ve nceliklerini konuan, Genel Kurula tavsiye eden Komisyondur. Elbette Komisyonlara ye olmayan vekillerin de girmesi ve dinlemesi ya da ksa bir konuma yapmas, daha ok da soru sormas imkan vardr. Ama bu ye olmakla ayn ey deildir. rnein, alt komisyon oluturulduunda ancak Komisyon yeleri bu alt komisyonlarda yer alabilmektedir. ou zaman da alt komisyonlarn almalar kapal devre yrtlmektedir. Yani, bizim Ceza Kanunu almalar srasnda karlatmz Adalet Komisyonu bnyesindeki bir yl gibi uzun bir sre devam eden ve sivil toplum rgtlerinin bile katlabildii alt komis72

yon almalar normal bir durum deildir, olaand bir tarzdr. Bir baka rnek, belediye encmenleridir. Belediye encmenleri seimde genel organlar deildir. Ama belediyelerde bir tr yrtme gcyle donatlm birimlerdir. Onlarda da btn birim bakanlar ile Belediye Meclisinden seilerek gelen birka kii yer alr. Belediyelerin birim bakanlar arasnda kadn varsa, encmenlerde de olmaktadr. Yoksa belediye meclislerinden seilerek gelen encmen yesi kadn says eser miktardadr, diyebiliriz. Btn bu seimle gelinen yerleri dolduracaklarn kimler olacan bir anlamda seen, belirleyen aday gsteren bir arka plan var: Siyasi partiler. Ne yazk ki siyasi partilerde kadn ye oranlar dk, kadn kollar zayf, kadnlar iin temsilde kota yok, olduu zaman da kotadan seilenler nadiren kadnlarn meselelerinin temsilini stleniyorlar, genellikle kadnlarn temsil edilmesi konusu ile ilgilenen insanlar deiller. Parti iinde siyaset yapma tarzlar da erkekler aras ilikilere dayanyor. zetle, siyasi partilerde kadnlar arka planda, zayf, karar verici gte ve konumda olmayan cinsiyet konumundalar. Bu bilgilerden bizim iin kan sonu nedir? Birincisi, siyaset eril bir alandr, erkeklerle doludur ve erkekler tarafndan belirlenmektedir. Bu anlamda, gce dayanmaktadr. Bakasn dinlemeye deer vermeyen bir tarza sahiptir. Herkesin kendi sesiyle ve szyle konumas nemsiz bulunur; nk bir kere temsil eden olan aslnda herkesi temsil ediyordur. O halde, herkesin kendi sesiyle konumas da o kadar da nemli deildir. Bu, mevcut siyasetin farkl kesimlerin kendini ifade etmesine ok da yer brakmadn gsterir. Evet, siyaset, ben senin yerine diyorum zaten diyerek alan kapatan, insanlar engelleyen bir alandr. Aslnda bu durum bile, siyasetin ve siyasette kadn temsili meselesinin ne kadar nemli bir demokratikleme engeli olduunu dnmemiz iin yeterlidir. kincisi, mevcut siyasi parti yaps ve siyaset yapma tarz ile kadnlar ve kadnlarn cinsiyetilikten kaynaklanan sorunlar grnmezlemektedir. Bunun bir sonucu siyasetin kadnlarn hayat kalitesini gndeme getirmemesi, kadnlarn temsili ile ilgilenmemesidir. Kadnlarn taleplerini dinlemek, nemsemek bile kolay salanamamaktadr. imdi bu grnmezletirme ve dlama meselesine biraz daha yakndan bakalm: Kadn hareketinin iindekiler olarak bizim iin elbette kadnlarn yaamakla ilgili her trl sorunu nemlidir. Kendi yaam kalitemizin bizim iin nemli olmas ok doaldr. Tersi gariptir ama ok yaygndr. Kadnlk bilincine, toplumsal cinsiyet bilincine sahip olmayan kadnlar, siyasette birok durumda iinde olduklar siyasi partiyle ve onun siyasete bak tarzyla snrl kalrlar, siyasetin kadnlar ve kadnlarn sorunlarn cevaplayabilen bir ierik kazanmasna ilgi gstermezler, hatta kar bile karlar. Oysa siyasette iyi bir eyler yapmak, hayat kolaylatrp gzelletirmek, yarna daha kaliteli bir hayat tarz ve art brakmak esastr. Cinsiyete dayal ayrmclk nemli bir sorun olarak grlmeyince, bundan kaynaklanan sorunlar sadece kadnlarn sorunlar olarak alglanabilir hale gelir. Bu da, bu sorunlarn toplumun sorunu olarak alglanmamasna, bylece ikincilletirilmesine, ksmiletirilmesine yol alm olur. Kadnlarn sorunlarn kadnlar zsn diye dnmek de hzla arkasndan gelir. Yani, sorunlar kadnlarn cebine konup kadnlarla birlikte eve gnderilmi bir dizi sorun olarak dnlebilir
73

hale geliverir. Sonu, cinsiyetilikten kaynaklanan ve en ac verici ucu kadnlara batan ve ac veren sorunlarn zmne kaynak ayrmamak, kaynak dalm srelerinde, btelerde bu meseleleri konumamak, bu yndeki programlara ve diyaloglara kapal kalmak, en azndan ciddi bir yer ayrmamaktr. Kaynaklarn kimin iin ve ne iin kullanaca sorusunda cinsiyetilikten kaynaklanan sorunlar darda braklm, dikkate alnmam olur. Bir anlamda alan boaltlm, pazarlk kaplar kapatlmtr. Byk siyasetin yapld yerlerde, hem parti iinde hem de seimle gelinen karar organlarnda, kaynak musluklar kadnlarn olmad ortamlarda kadnlar ve cinsiyetilikten doan sorunlar dikkate alnmadan yaplmaya devam eder, gider. Daha da tehlikelisi, ilkeler, kurallar ve mekanizmalar sorunlarn sahiplerinin bulunmad, olmad bir ortamda konur ya da kaldrlr, deitirilir, kadnlara ise dardan ve aslnda kadnlar dlayan bir ortama mdahil olmak iin rpnmak kalr. Hayat kalitemizi genel olarak ykseltmek iin bile bizi temsil etmesi gerekenlere ricac olmak zorunluluu doar, srer gider.

MERKEZ SYASET VE BZM HAYATIMIZIN KALTES ARASINDAKI LK

2007 ylnda yenilenecek olan TBMM, lkenin merkezindeki siyasetin en nemli organlarndan biridir. Meclisin, bir birey olarak, tek bir kadn olarak benim iin ve biz kadnlar iin, genelde ve rnein u anda bulunduumuz Karyakann Soukuyusundaki biz kadnlar iin ne nemi var? Meclis, biz sradan insanlarn hayatna nerede deiyor? Bu soruya biraz yakndan bakalm. Meclis elbette ve ncelikle bu lkenin var olduunu gsteriyor. Yani, lkemizin varlnn ve bizim snrlarmzn, toprak, devlet, kurulular, kural koyma vb. asndan ne olduunu gsteriyor, belirliyor. kincisi, Meclisin yasalar yapan yer olmak, ana politikalarn karara baland yer olmak zellii var. zetle, Trkiyenin nasl bir dnyann paras olmasn, nasl bir lke olmasn istediimizi konuup karara baladmz temel organ Trkiyede TBMMdir. Bunun eitli boyutlar var. rnein, savaa girmek, sava ilan etmek TBMM kararyla olabilmektedir. Uluslararas anlamalardan ve yesi olduumuz paktlardan doan bir zorunluluk olmad srece, snr tesi harekatlar yapmak ya da bu harekatlara katlmak gibi kritik kararlar yine Meclis karar gerektirir. rnein, Trkiyenin uluslararas sistemle balantll ve balantszl TBMM kararlaryla oluur. Mesela, uluslararas szlemelerin onaylanmas, yani uluslararas (evrensel) insan haklar ilkeleri erevesindeki szlemelerin ulusal sistemimizle ilikilendirilmeleri Meclis kararyla balar. Birlemi Milletler ya da onun alt rgtleri, Avrupa Parlamentosu ve Konseyi, Avrupa Birlii gibi uluslararas evrensel ya da blgesel sistemlerin kurallarnn lkemize yanstlmas hep Meclis kararlaryla gerekleir. lkelerle yaplacak anlamalar iin de asl karar verici organ TBMMdir. nk bizim sistemimizde uluslararas szlemeleri onaylayan ve i hukuka yanstan devlet organ TBMMdir. Mesela, Kadna Kar Her Trk Ayrmcln nlenmesi Szlemesi (CEDAW) biz kadnlar iin ok nemli, kadnn insan haklarnn anayasas diyebileceimiz bir szlemedir. Ulusal sistemimizdeki kurallar gereince, CEDAWn da onaylanp yrrle sokulmas TBMM kararyla olmak zorundayd. yle de oldu.
74

Uluslararas szlemeler bizim lkemize ait temel politika ve uygulamalara dair kurallarn hangi ilkelere dayanacan belirleyen zellikler tayor. Yani nasl bir dnya istiyorsak, onu ekillendirmemiz asndan bir ufuk izgisi nitelii tayor. Bir tr standart da getiriyor. rnein ILO (Uluslararas alma rgt)nn annelerin st izninin olmasn ngren ve bunun lkeler tarafndan nasl dzenlenebileceine dair hkmler tayan bir szlemesini TBMMmiz onayladnda, bu Szleme artk bizim Anayasamzn bile stnde bir i hukuk kural haline gelmi olur. Ulusal standartlarmzn neler olacan belirlemek asndan ne kadar nemli bir konudan ve kurumdan sz ettiimiz bylece netlemi bulunuyor. Ulusal standartlarmzn neler olacan, lkemizin gelecekte nasl bir lke olmasn arzu ettiimizi belirleyen ve bunu gerekletirmenin yol ve yntemlerine dair lke lekli mutabakatmz ortaya koyan da Meclistir. Mesela, nasl bir toplum olmak istiyoruz? Eitliki, adil, insan haklarna saygl, sosyal devlet, vb. olacak myz? Nasl ynetilmek istiyoruz? Temel kurumlarmz neler olmal? Eitim dzeyimiz nasl olsun? Salk sistemimizi hangi kurallarla ilesin? Enerji politikalarmz ne olsun? Tarmda retim ve krsal kesimde yaayan insanlarmz nasl yaasn? Kamu kurumlarmzn insana yaklam ve hizmet edilerinde uyacaklar ilke ve kurallar neler olmal? Btn bu ve benzeri konulardaki temel kurallar Mecliste konuulur ve kesinletirilir, lke/devlet adna karara balanr. rnein, anayasalar, be yllk kalknma planlar, zel eylem planlar, yasalar Bunlarn hepsi TBMM tarafndan sonulandrlr ve lke adna karar haline getirilir. Mesela, biz kadnlarn ve kadn kurulularnn nemli bir ikayeti var: Trkiyenin kadn erkek eitlii ulusal eylem plan ne yazk ki yoktur. Kendi adma biz kadn hareketinin de bir ulusal eylem plan olmadn biliyorum, uzun zamandr bunu yapmamz gerektiini de dile getiriyorum, ama bugn zerinde duracamz konu bu deil, Trkiyenin eitlik ulusal eylem plannn hala olmamas. Diyelim ki ben oturdum uzun uzun altm ve bir eylem plan hazrladm. Bu ancak benim eylem planm olur, kabul buyururlarsa birka arkadamn en fazlas onaylayan kadn rgtlerinin, sivil toplum rgtlerinin eylem plan olur. Bu eylem plann ilgili kurum ve kurulularn temsilcileri bir araya gelip programl-planl bir alma ile hazrlarsa, sz konusu taslak da TBMMde de grlp onaylanrsa, ite o zaman ulusal eylem plan olur. Buraya kadar anlattklarmz gsteriyor ki, biz eitliki, adil, insan haklarna saygl bir sosyal devlet istiyorsak TBMM ile ilgilenmeliyiz. Bu ilgi orada yaplanlar izlemekten orada bizzat bu ileri eyleyenler yani vekiller arasnda olmaya kadar bir dizi faaliyeti kapsayabilir. Ama esas olan TBMMnin bizim ilgi alanmzda olmasdr. n boyut, yasalarla yani i hukukumuzla ilgilidir. Biz niter bir devletiz. Bu nedenle bizim lke leindeki yasalarmzdan baka yasalarmz yoktur. Blgesel parlamentolarmz yok, onlarn kard blgesel yasalar yoktur. Elbette Belediye Meclislerinde alnan kararlarn da bir sonucu olarak; rnein sokak aydnlatmasnn ne kadar aralkl olaca belirlenir ve yaplr. Sokak aydnlatmas kalitesi biz kadnlarn gece, gece olmasa bile karanlk bastktan sonra ne kadar sokakta olabileceimizi etkileyen bir unsurdur. Keza, semt pazarnda dolaan bir kadnn ayakkabsnn ne kadar amur olaca da, orada satlan mallarn kalitesine ilikin dene75

timlerle fiyat denetimleri de, hatta tart denetimleri de bizim hayat kalitemizle yaknda ilikilidir. nk elimizdeki torbalarn, filelerin ne kadar amurlanaca bile bizim iimize i katar ya da katmaz. Yani hayatmzla dorudan ilikili eylerden sz ediyoruz. imdi iinizden belediye meclisinin karara balad ve belediye zabtasnn denetiminde olan konularla Meclisin ne alakas var, diye geiriyor olabilirsiniz. Evet, belediyelerin bu ileri nasl yapacaklarnn erevesi Belediye Kanunu ile izilmitir. Ksa bir sre nce Belediye kanunu yenilendii iin hepimiz biliyoruz. Biliyoruz ki, yerelde, yani yaadmz yerde belediyenin yaptklarnn bizlerle ilikili olmas, bizim belediyeyle nasl bir iliki iinde olabildiimiz, belediyeye istek ve beklentilerimizi syleme yol ve yntemlerimiz, belediyenin yaptklarn denetleme yol ve yntemlerimiz, bunlarn hepsi Belediye Kanununda yazl kurallara tabidir. Mesela, Meclis Belediye Kanununu ve Hal Kanununu karr, sonra ilgili bakanlk bu kanunlar erevesinde semt pazarlar ynetmeliini dzenler. Belediye de bu kanun ve ynetmelie gre pazaryerini hazrlar, pazara kacak rnlerin denetimini yapar, vs. Hepimiz 20002001 yllarnda Mecliste Medeni Kanunun yenilenmesi srecini anmsyoruz herhalde. Daha da yakn bir tarihte Ceza Kanununun yenilenmesi srecinde de bir oumuz kadnlarn haklar iin el eleydik, hep birlikteydik. Biliyoruz ki Ceza Kanunu deiikliinde nemli bir baar saladk. 35 maddede deiiklik talep ettik, 30,5unu gerekletirdik. Buuk madde dememin nedeni, bekaret kontrol meselesiyle ilikili talebimizin yarm karlanmasndandr. Ama yeni kanunda yer alan genital muayene maddesi, bekaret kontroln aslnda yasaklamaktadr. Bu madde gereince Beden Muayenesi Ynetmelii karlmtr. Sz konusu Ynetmelik, kadnn bedenine kimin hangi adli ama ve ilkelerle ne kadar dokunabileceini tanmlamaktadr. Yani, yeni Yasa, bir doktorun bir kadnn bedenini, ailesi bakire olup olmadn ok merak ettii iin muayene etmesine yasak getirmi, Ynetmelik de tm adli muayenelerin artlarn aka dzenlemi, bekaret muayenesi meselesini de zel olarak dzene balamtr. Bu elbette bizim iin ok nemli bir yasal dzenlemedir. 4320 sayl Ailenin Korunmasna Dair Kanun, ebeveyn izni messesesinin yasal dzenlemeye kavuturulmas, aile sorumluluklarnn eler ve dier aile bireyleri arasndaki paylam, belediyelerin ve iverenlerin kre gibi sosyal hizmetlere ilikin ykmllkleri gibi kadnlarn hayatlarn dorudan etkileyen birok konu TBMMde yasal dzenlemelere balanmtr ya da politikasz kalm/braklm, yasal dzenleme getirilmemitir ve bunun acsn ekmekteyiz. te bu adan da Meclis ve Mecliste ne olup bittii kadnlar iin ok nemlidir. Drdnc boyut, kaynak dalm, kaynak kullanm meseleleridir. Devletin btesi elbette Trkiye milli gelirinin tamam deil, bir ksmdr. Bu bteden kime ne denip ne verildii, kadnlarn bu verilen ve ayrlan kaynaklardan ne kadar yararlanabildii, kaynak ayrma ve verme srasnda kadnlarn durumunun ne kadar dikkate alnd vb kadnlar dorudan ilgilendirir. rnein, devlet gelirlerinin ne kadar kadnlarn dedii vergilerdir? Devlet btesinin ne kadar kadnlarn ihtiya duyduu hizmetlere ayrlmtr? Kz ocuklarn eitimi iin ne kadar pay ayrlmaktadr? Kadnlara ne kadar sosyal hizmet ve snak imkn veren bir btemiz var? Snaklar iletme vs. giderleri nasl yrtlyor? Bu alandaki sorunlar zen bir bte yapmamz mmkn mdr? Btn bunlarn cevab devlet btesinde st rtk ekilde olsa da mevcuttur. Buraya kadar saydklarm dorudan kadnlarla ilikili harcamalardr ve bu
76

nedenle ilikiyi grmek grece kolaydr. Ama dorudan bizimle alakas yokmu gibi duran bte kalemleri de bizim iin nemlidir. Bizim hayatmza dorudan etkiler yapmaktadr. Mesela, bu lkede yatrm, istihdam sorunu nasl zlecek? Bte iinden karlanacak/yaplacak kamu yatrmlar neler olacak? Bu yatrmlarn kadnlarn ihtiyalaryla ilikisi var m? En azndan bu yatrmlar karara balanrken bu husus dikkate alnd m? Kamu kesiminde yeni istihdam ne kadar olacak? Bu ilere kadnlarn alnmasnda fiili eitlik ngrlm mdr? Devletin ii ve memurunun maa ne olacak? zetle, merkezi siyasetin en nemli kurumlarndan biri Meclistir. Meclis kadnlarn hayatn dorudan etkileyen iler yapyor, kararlar retiyor. Bu nedenle de Mecliste kadn temsili dorudan bizim hayatmzla hayat kalitemizle alakal, nemli bir husustur.

SYASETE MDAHALE AISINDAN ELMZDEKLER: MEVCUTLAR

Kadnlarn siyasete mdahale etmek siyasetin iinde olmak iin elindeki imkanlar nelerdir? imdi ksaca onlardan sz edeceiz. lk olarak, seim sistemimizin bir avantaj olduu kanaatimi paylamak istiyorum. Trkiyede nispi temsil olarak bilinen bir seim sistemi uygulanmaktadr. Bu sistem, Trkiye gibi lkelerde kadnlar asndan siyasette temsil imkan erevesinde bir avantajdr. rnein, ngilterede dar blge ounluk sistemi diye bilinen bir seim sistemi uygulanmaktadr. Bu durumda, nfusu 3550 bin arasnda deien her bir blge bir milletvekili karmaktadr. Seilmeyi baaracak kii says sadece birdir. Yani, her parti o blgede bir kiiyi aday gsterecek, en ok oy alan da seilecek. Bu sistemde kadnlar birinci yapmaktan baka areniz adeta yoktur. Bu da Trkiye gibi erkek egemen deerlerin ve sistemin gl olduu lkelerde ok ok gtr. Nispi temsil sisteminde ise, ok daha geni bir blgede, ok daha fazla insan temsilci sememiz sz konusudur. Yani kadnlarn birinci srada olmas sz konusu olmasa bile seilmeleri mmkndr. Anmsayalm, kadn hareketi olarak yakn hedefimiz (talebimiz) te birlik temsile erimektir. Yani ilk adaydan en az birinin kadn olmas, aday listelerinde de te birlik bir fermuar sisteminin uygulanmas. Nispi temsil, bu gibi hedefler iin yerel planlamay kolaylatrc zelliklere sahip bir sistem olarak bir avantajdr. kinci olarak, gl hukuki dayanaklarmz ve insani kaynaklarmz var. Birlemi Milletler ve Avrupa sistemlerinin bir parasyz. Bu, CEDAW, Evrensel nsan Haklar Bildirgesi, ocuk Haklar Szlemesi, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Avrupa Sosyal art gibi temel insan haklar szlemeleri ile ILO Szlemeleri gibi zel szlemelerin taraf olmamza neden oluyor. Bu szlemeler i hukukun gelimesinde gerek kendiliinden ve gerekse insan haklar aktivistlerinin temel dayanaklarndan olmalar sonucu insan haklarnn gelimesinde nemli bir rol oynuyor. rnein Trkiye tarafndan 1986da yrrle sokulan CEDAW, lkemizde kadnlarn kadnn insan haklar bilgisini gelitirmekte zel bir rol oynad, halen de oynuyor. 2004 ylnda gerekletirilen Anayasamzn 10.maddesinde deiiklikte CEDAWn siyasette eitlii ve eitlik iin geici zel nlemler alnmasn ve uygulanmasn ngren 4nc ve 7nci maddelerinin zel bir yeri ve etkisi olmutur. Ayrca, Trkiye olarak kendi Anayasamz ve ulusal yasalarmzda da nemli bir yol alnm durumdadr. Uygulamada ciddi sorunlarmz olmasna ve dolayl ayrmclk meselesine henz pek deinilmemi olmasna ramen, temel
77

prensipler sistemimizde mevcuttur. Eitlik ilkesi, Anayasalarmzda 1924ten beri yer almaktadr. Bunlar bizim artlarmzdr, geldiimiz bir yer var ve sfrdan balamyoruz. laveten eitlik ve cinsiyetilik konularnda yetimi ciddi bir insan gcmz mevcut. Daha da nemlisi, yetimi gl bir kadn gcmz var; hepimiz birok eyin stesinden gelmi kadnlarz, ayakta kaldk, ocuk yetitirdik, memleketimizdeki birok sorunu gsledik, darbeler grdk geirdik, ocuklarmzn llerine aladk, alkla boutuk, parasz yatl okuyanlarmz, mesleinde stn baarl alanlarmz Gerekten yklmam ayaktayz. stelik salam basacak kadar bilgili, donanml, cesur ve enerjikiz. Bir potansiyelimiz, deneyimlerimiz var. Siyasete de ciddi ekilde ilgi gsteriyoruz; siyasetten taleplerimiz, istediklerimiz, beklentilerimiz, siyasete katmak istediklerimiz var. Bunu her yerde grmek mmkn, gelecek seim dneminde de greceiz zaten. Son olarak da, kota gibi eitlii, dolaysyla da kadnlar glendiren mekanizmalar konusunda bilgimiz ve birikimimiz var, belli deneyimlerimiz var. Kota konusunda hala tartmalarmz olduunu anmsatmak isterseniz, size dorudur, siyasette kotay kabul etmi sosyal demokrat partilerin iinde bile kotann kadnlar kltc olduunu savunan kadnlar ve erkekler vardr derim. Ancak, belirleyici olan kadn hareketinin kotaya inanmas, kadnlarn kotay savunmasdr. Bu, bugn olmazsa yarn kotann sistemimiz iinde yaygnlaan, glenen bir dizi uygulamayla ortaya kacan gsteriyor. Burada, yeri gelmiken sylemek zorundaym ki, kota riskleri de olan bir aratr. Trkiyede olduu gibi, siyasetin ok eitsiz, ok kat ekillenmi olduu, bir anlamda kt terbiyeli olduu yerlerde kotann tersine ileme yani kadn aleyhine ileme olasl da vardr. Bu tehlikeye ramen, bizim kotadan beklentilerimiz var, kotadan elde edeceklerimiz var. Ve kota, bir tr vazgeemeyeceimiz bir ara. Bu nedenle, nasl kota, kimlerin destei ile kota, kimlerle birlikte kota, nasl bir programla uygulanacak kota, baka hangi alanlarda kota gibi bir dizi soruya cevap vermek zorundayz. nk, kotann tersine ilemesi demek, biyolojik olarak kadn ancak bilin, inan ve yapmak istedikleri itibariyle kadn olmayanlarn kotalardan yararlanarak siyasette yer kapmas ve kotann cinsiyeti eitsizlikleri gidermek, ortadan kaldrmak asndan ilevsizlemesi sonucunu yaratmas demektir.

KADINLARIN SYASETTEK ETKSN VE YERN ARTTIRMAK N, ZLMES GEREKEN SORUNLAR, EKSKLK VEYA YETERSZLKLER
Bu blm ana balk altnda toparlamak istiyorum: 1) Yasal dzenleme yetersizlikleri ve giderilmesi yollar, 2) Siyaset yapma kltrndeki yetersizlikler, kt yerleik uygulamalar, 3) Kadn hareketinin eksiklik ve sorunlar giderme asndan yetersizlikleri. 1. Yasal dzenlemelerdeki yetersizlikler Yasal dzenlemelerdeki yetersizliklerden kaynaklanan sorunlardan ilki, geici zel nlem yokluudur. Bu, Anayasadan kaynaklanan bir sorundur. Anayasa geici zel nlemlerden dorudan sz etmemekte, Anayasann geici zel nlemlere kapal olmad ancak dolayl olarak
78

ileri srlebilmektedir. 2004te yaplan Anayasann 10.maddesi deiiklii srasnda ok tartlm bir husus olarak sylemeliyiz ki, 10. maddeye getirilen devletin sorumluluuna ilikin ek ibare, CEDAWn 4nc maddesinde belirtilen anlamda devletin geici zel nlem alma ve uygulama ykmllne ilikin ibareyi aslnda karlamaktadr. Ancak, Anayasann 90nc maddesinde yer alan usulne uygun olarak onaylanm uluslararas szlemelerin i hukuka stnl ilkesi nedeniyle, CEDAWn ilkelerinin Trkiyede geerli olduu ve devletin geici zel nlem alma ve uygulama ykmll bulunduu ileri srlebilmektedir. Bu ok dolambal ve uygulamay gletiren bir yoldur. Trkiyede kadnlarn geici zel nlemlerin imtiyaz saylamayacana ve ihtiya olduuna ilikin dorudan ve ak hkme ihtiyac var. Anayasadan kaynaklanan bir dier sorunumuz, memurlarn siyaset yasaklar dzenlemesidir. Bu hkmle, memurlar siyasetten uzak tutulmaktadr. Memurlarn drtte birinin kadn olmas, bu kesimin grece daha eitimli ve siyaset yapmaya daha yatkn bir kesim olmas gibi nedenlerle, bu yasak kadnlarn siyasete katlm asndan olumsuz etki yapar niteliktedir. Bu yasal hkme ilaveten, Trkiyede siyasete kim girer kim girmez ya da giremez konusunda ciddi ekilde kapal ya da artl alan kaplar da mevcuttur. kincisi, Seim Kanununun yetersizlii, kadnlar siyasete tevik eden, siyasette koruyan niteliklerle donatlmam olmas sorunudur. Elbetteki kanun cinsiyeti bir eitsizlik ngrmemektedir, ama geici zel nlemlere de yer vermemitir. rnein, Kanunda, aday listeleri ile ilgili hkmler son derece klasik hkmlerdir; fermuar sistemi ve kota gibi kadn adaylarn listelerde belirli bir oranda ve seilebilir yerlerde yer almasn garanti eden geici zel nlemler ngrlmemitir. Bu da, kadnlarn adaylklarn aday belirlemede karar gcne sahip 35 kiinin iki duda arasna brakmaktadr. nseim gibi demokratik grnl aday belirleme yntemlerinin de sistemin antidemokratik ileyii, delegelerle ilgili eitli sorunlarn varl gibi nedenlerle yine kadnlar aleyhine iledii unutulmamaldr. Ayrca Kanunda dorudan cinsiyeti-eitsizliki bir hkm yer almasa da, baraj sistemi gibi uygulamalar eitsizlii azaltc yntemlerin yaygnlamasn engelleyici etkiler yapabilmektedir. Mesela, Trkiyede kota ve fermuar uygulamalar, %10 barajn ama imkan bulunmayan kk partilerde uygulamaya sokulmu yntemlerdir. Bu ekilde nemli gelimeler kaydeden kk partiler genellikle ideolojik yaplar gl veya kadn hareketinden ye ve yneticileri olan veya bir nedenle kadn hareketiyle iliki kurma gln greli olarak am partilerdir. Tabii ki bu partilerde, %10 barajn aamayacaklarndan emin olmann getirdii bir abartl rahatlk da sz konusudur. Koltuklar hayali olunca %33 veya %50nin kadnlara verilmesi de kolaylamaktadr. Bundan emin olmamn en nemli nedeni udur: 2004 yerel ynetim seimlerinde baraj uygulamas bulunmad iin ok sayda belediye bakan ve belediye meclisi yesi karmas mmkn olaca kesinleen bir partide kadn kotas ve fermuar uygulamalarndan kurtulma yollarna hemen bavurulmu, hatta kadnlar darda brakabilmek iin sert yntemler bile kullanlmtr. Yine de bu kk partilerin gelitirdii ve uygulad geici zel nlemler %10 baraj nedeniyle gereken nem ve deeri grmemekte, byk siyasi partilere emsal tekil edememektedir. Partilerin kkl bahane edilerek gelitirdikleri uygulamalar kmsenmekte, bu yolla da bu deneyimlerden ders almak ve bu uygulamalar yaygnlatrmak engellenmektedir.
79

nc olarak Siyasi Partiler Kanununun problemlerini ele almak gerekir. Kanun, zaman iindeki deiikliklere ve demokratiklemeye ramen, hala parti-ii antidemokratik yap ve ileyilere ok aktr, en azndan engellemeyicidir. rnein kol rgtlenmesi 1982 Anayasas ile engellenmi olduundan Kanunda yer almamt ve bylece kadn ve genlik kollar sistemden karlmtr. Daha sonra bir deiiklikle bu yeniden Kanuna ve sisteme eklendi. Ancak, kollara sadece kendilerine ynelik yetkiler verildi, hatta bu yetkiler bile snrlandrld. rnein, kadn kollarnn parti ynetiminde hibir gc yoktur, parti btesinden pay almas sz konusu deildir, hazine yardmlarndan yararlanmas da Kanunda yer almamtr. Kadn kollarnn mesela delege seimlerinde bir kotas yoktur, il-ile ynetimlerinde yetkileri sz konusu deildir. Kanun, kadn kotalarna ilikin hibir dzenleme iermemektedir. Burada yine de u noktaya dikkat ekmekte de yarar gryorum: Siyasi Partiler Kanunu, ebakanlk gibi bir-iki uygulama dnda, siyasi partilerin elini kolunu tamamen de balamamaktadr. Siyasi partiler, kendi tzklerinde eitli eitlii gelitirici nlem ve uygulamaya yer verme imkanna sahiplerdir, ancak bu yollar denemeye yanaanlar genellikle kk partilerdir. Bu nedenle, siyasi partileri parti iinden gelen glerle ve demokratik yollarla kadn kotalarna ve fermuar uygulamalarna raz etmek iin uzun yllar ve ok enerji harcamak yerine, yasada deiiklik yaparak bu uygulamalar mecburi klmak yoluna gidilmelidir. Yasal dzenlemeler asndan burada son olarak devletin katlm ve iyi ynetiimi gelitirme amal almalarndaki bir eksiklii ele almak istiyorum: Bu almalar parlamentonun ileyiini ele almamakta, rnein Kadn-Erkek Eitlii Daimi Komisyonunun kurulmasn ngrmemektedir. Yine bu almalarda tm kamu tekilat yasalarnn cinsiyetilik asndan ve cinsiyetler zerindeki etkileri asndan bir analizi yaplarak dengeli ve eitlii artrc bir hizmet yapsn gelitirmek iin yaplmas gerekenler belirlenmi, uygulama da gelitirilmi deildir. rnein yerel sosyal diyalog ve katlm mekanizmalarnda kadn katlmn garanti eden sistemler, geici zel nlemler ngrlm deildir. Kamu kurum ve kurulularnda eitlik komisyonlar ngrlmedii gibi, ombud (halk denetisi) sistemini oluturacak yasa tasars iinde bir eitik ve cinsiyetilikle mcadele ombudu da ngrlm deildir. Yani iyi ynetiim (good governance) gelitirilmek istenmekte, ama bunun cinsiyetilikle ilikisi kurulmamaktadr. Bu cinsiyetiliin ve zararlarnn azaltlmas, ortadan kaldrlmasna ana akmda (gender mainstreaming) yer vermemi olmann bir sonucu ve varlnn bir gstergesidir. 2. Siyasi kltre, siyasetin yapsna, zelliklerine ve siyasi partilerin durumuna ilikin sorunlar Siyasi kltrmz aslnda ok uzun konumay gerektirmeyecek kadar iyi bildiimiz zelliklerden oluuyor. rnein siyasetin eril bir ey olmas bu kltrn temel bir zelliidir. Eril bir siyaset, esasen erkekler arasndaki ilikilere dayanmaktadr, gce, paraya, kayrmacla dayaldr. Bir anlamda aabey-karde ilikilerine dayaldr, yani ok hiyerariktir. Birbirimizi anlamak iin bir gayret sarf etmeyi bile gerektirmemektedir. Demokrasi d seeneklere ok yatkndr. Trkiye rneinde siyasetin yapmas gereken ileri baka kuvvetlere havale etmekten rahatsz olmamak bile mmkndr. Bu ortamda yaam bilgisinin bir deeri yoktur, zel alan, mahrem, kadn, aile ii ilikiler bir siyaset alan deildir, darda kalmas gerekendir. nk siyaset ve siyaset yapan erkekler
80

kendilerini anca aile ilikileri, kadnlarn bakm ve korumalar ile var ederler. Aile dzeninizin ne olduu erkekler iin bir kez sorulur ve zerinde bile durulmaz iken, kadnlar iin ok byk bir etkiye sahiptir. Kadnlar asndan dzgn bir aile hayatnn olmamas onlar siyasette yok edecek lde nemli bir sorundur. Mevcut siyaset kltrnde siyaset yapma artlar kadnlarn yaama artlarn dikkate almaz, mesela toplant saatleri kadnlarn aile sorumluluklarn dikkate alarak dzenlenmemitir. Parti binalarnda kadnlar iin ayr bir tuvalet, parti almalar ve toplantlar srasnda kadnlara kre ya da ett hizmeti veren bir destek dnlmemitir. Pek ok kadn bu gibi nedenlerle parti binalarndan ieri girmeyi bile istememekte, parti almalarna katlma imkan bulamamaktadr. Ayrca, siyaset yapmak isteyen kadnlarla erkekleri deerlendirmenin kriterleri de ayn deildir. rnein, kadnlarn siyasette ykselebilmesi iin ok yetenekli olmalar, ok birikimli, niversite bitirmi, en azndan bir yabanc dili iyi bilir, hatta biraz piyano alp biraz da ata biniyor olmalar gerekebilir. Oysa erkekler iin herhangi bir ke banda bir Ahmet Efendi olmak bile yeterli olabilmektedir. Yasal artlar dnda artlar aranmayabilmektedir. Bugn Trkiyede ykselen siyaset de kadnlar iin ciddi bir tehlike tamaktadr. Trkiye, giderek iine kapanan, dnyaya kar gvensizleen, dayanmac deil savunmac, dnyaya kar da savunmac, sadece kendine bakan, kendi gibi olanlar isteyen ve farkllklara kendini kapatan bir siyaset yapma biimine doru ynelmitir. Buna ister kresellemenin karsndaki korku diyelim, ister milliyetilik, adn nasl koyarsak koyalm, bu saydklarmz gibi zellikler biz kadnlar iin tehlikelidir. nk kadnlar dlayc zelliklerdir. Mesela, siyasetin farkllklara tahammlnn azalmas sz konusu olduunda, ne kadar ayn isek o kadar gvende olduumuzu dndmzde, her farklya kar bir savunma gelitirmeye de balarz. Bu, kadn olarak bizim farkllmz da darda brakmak, bize kar daha gl bir savunma oluturmak anlamna da gelir. Siyasi sistem ve siyasi partiler, cinsiyete dayal sorunlar toplumsallatrarak ve kadnlarla dayanarak zmek yerine sorunu grmezden gelmeyi yelemeye balamaktadr. Siyasi kltrn liderlik anlay ve lidere ykledii mana ve ehemmiyetin de sorunlu olduu biliniyor. Lidere tannan byk yetkiler, yetki paylam ve kararlarn demokratik yntemlerle oluturulmas yerine gemekle kalmam bu yndeki gelimeleri de engellemektedir. Siyasi partinin seim baarszl bile liderin liderlik koltuundan ayrlmasna yol amamaktadr. Siyasi partilerin kadn kadrolar birok durumda bakann atad kadnlar durumundadrlar. Siyasi kltrn gvenilir olmay da nemli bir sorundur. Sistem, lafa dayanmakta, gereki olmayan vaatlerde bulunmaktan rahatszlk duymamakta, siyasetin samimi ekilde yaplmas zorunlu grlmemektedir. Drst olmak olaan bir durum olmaktan km zel bir hal olarak anlmaya balanmtr. rnein, herkes kadnlara deer verdiini sylemekte, ama bunun gereklerini yerine getirmek iin verilen szler tutulmayabilmektedir. Aday adaylklar iin bavuru cretlerinde bir farkllatrma yaplmamas bunun iyi bir rneidir. Sistemin hesap verme zafiyeti nedeniyle, bu gibi yalan vaatler de sorgulanmadan kalabilmektedir.
81

Kadn kollarnn zayflndan yukarda, siyasi partiler kanunu erevesinde sz etmitim. Orada sylediklerime unlar da eklemek isterim: Bu kollar kadnlarn siyaset yapmas asndan herhangi bir zgnle de sahip deillerdir, rnein kol almalar srasnda kadnlar da erkekler gibi siyaset yapmakta, byle siyaset yapmay renmektedirler. ou rnekte kadn kollarnn kendilerine ait bir programlar bile yoktur. Kadn hareketi ve kadn rgtleriyle ilikiler de genellikle kopuktur, baz rneklerde feminist kadnlarla ve kadn rgtleriyle ilikide olmak parti iindeki saygnlk asndan tehlikeli bile saylabilmektedir. Siyasi kltrn yol at nemli bir sorun, rekabette eitsiz durumda olmalarna ramen, kadnlarn eitlik iin ve rekabet iin desteklenmesini salayan mekanizmalarn yokluudur. Burada sadece kotalardan deil, zellikle danma ofisleri, eitim imkanlar, parasal ve ayni destekler, kampanya almalarna yardm vb. destekleyici mekanizmalarn yokluundan sz etmekteyim. 3. Kadn hareketinin yetersizlikleri/eksiklikleri nelerdir? Kadnlarn siyasette yer almalarn desteklemek iin 10 yldan fazla bir zamandr mcadele ediyoruz. Yine de kadn hareketinin nemli eksiklerinin bulunduunu da hatrmzda tutmalyz. rnein, lkemizde gl ama hala yeterince yaygn olmayan bir kadn hareketi vardr. Bu etkililik asndan nemli bir snrlamadr. rgtlenmede nemli bir genileme oldu ve bu genileme devam da ediyor. rnein, kadn derneklerinin byk ounluu 1990larda kurulmu bulunuyor. Yani, gen bir hareketten sz ettiimizi de hatrmzda tutmak gerek. Bu genlik ne yazk ki kadrolardan ok rgtler anlamndadr. rgtlenmenin yenilii, rgtler arasndaki iletiim ve ibirliklerinin zayf kalmasnn nemli bir nedenidir. Ayrca, kadn rgtleri arasnda kadn olmak dnda bir bilin, bir yaklam ortaklnn var olup olmad da sorgulanabilir durumdadr. rgtlenmenin genlii, baz dikkat ekici almalar olmasna ramen, kadnlarn zel alann siyasetini henz tam kuramam olmalarna, bu da mahremin siyasetini mevcut siyasete tama glklerine yol amaktadr. Kendi siyaset yapma tarzmz yeterince gl olmaynca, mevcut siyasetle nasl eklemlenebileceimiz de olduka mulak, hatta byk lde kendi kiisel zelliklerimize ve baka ilikilerimizden aldmz glere dayal kalmaktadr. lkemizdeki kadn rgtlenmesi daha ok dernekleme zerinden genilemektedir. 1990larda vakflar, 2000lerde de kooperatifler moda tzel kiilikler olarak ortaya km olsalar bile, dernek rgtlenmesi esas olmaya devam etmektedir. Dermeklerin siyasetle uramalarna ilikin 12 Eyll dneminde getirilen yasaklarsa hala tamamen ortadan kalkmamtr. Bu durum kadnlarn siyaset d kalmalarna neden olan, siyasete gemelerini gletiren bir etki yapm ve yapmaktadr.

SONU
Siyaset geleceimizi dzenlemenin bir aracdr ve biz geleceimize gl bir ekilde el koymalyz. Peki nasl? Bugn artk bunu konuup, bunun yollarn dnmenin, oluturmann, yollarn talarn demeye balamann zamandr. zellikle de bu yl. nk 2007, lkemizde
82

Meclisin yenilenecei bir yl. Yani bu yl siyasetin canland, en azndan vekillerimizin ve partilerin gelecek be yl iin hedeflerinin, politika ve program vaatlerinin yenilendii, bu yeniliklerin hepimizin bilgisine sunulduu, hepimizin bu yeniliklerle (ya da yeniliksizliklerle) iliki kurabildii bir yl. Yani ilikilerin gzden geirilmesi ve yenilenmesi asndan frsatlar ieren bir yl. Ben de, buradaki konumam, bir tr bilgi ve dnce paylam olarak hazrladm ve yaptm. nk lkemiz kadn hareketinin mevcut frsatlar nasl, ne yaparak kullanacana karar verirken ortak bir bilgi bazna, ortak bir bak asna dayanmasnn yararl olacan dnyorum. Burada zellikle ve ncelikle, kadnlarn siyasetle ilikisinin sorunlu bir iliki olduunu vurguladm. nk mevcut haliyle siyaset, kadnlar ve sorunlarn, toplumun cinsiyetilikten kaynaklanan sorunlarn grnmezletirir, siyasetin zm bulmas gereken meseleler arasndan uzaklatrr. Kadnlarn siyasette yer tutmas, temsil eden, karar veren haline gelmesi eitli glkler tamaktadr. Eksik temsil, her zaman yaadmz bir sorundur. kinci olarak da siyaset hakknda bilgi aktarmlarnda bulundum. nk siyasete kadnlar lehine, kadn-erkek eitlii ynnde gelime salamak zere etki yapmak istiyorsak, siyasetin kurumlar ve ileyii hakknda bilgimiz olmaldr. Biz kadnlar da siyasetin kurumlarna ayrntl bakmal, onlar iyi tanmalyz. Ayrca, bir hareket olarak siyasete yaklammz, ortak dilimizi ve kltrmz oluturmak iin de, kadnlarn ve kadn kurulularnn deneyimlerinden haberdar olmal, kendi aramzda bilgi ve deneyimlerimizi paylamalyz. Siyasete gerekten etki yapacak, yaklam, politika ve stratejilerimizi, uygulamalarmz, siyasetin yapsn, kurumlarn bilerek oluturmal, uygulamalarmz bilgiye dayal olarak izlemeli, deerlendirmeli ve yeniden ve yeniden dzenlemeliyiz. Burada zellikle 2007de yenilenecek olan TBMMyi bir kurum olarak ele almamn nedeni de buydu. nk vekil olarak ya da vekillerle ve siyasi partilerle iliki kurarak Mecliste ne yapabileceimizi ancak Meclisin ilevlerini bilerek oluturabiliriz. Bu erevede Meclise ynelik almalarmzda ne gibi hedefler ngrebileceimizi rneklerle anlattm: Toplumsal cinsiyetin lkenin temel politikalarna yerletirilmesi, yasalarn eitlik ilkesine uygun olmas ve eitlii desteklemesi, ulusal standartlarn eitlik ilkesini iermesi, devlet btesi bata olmak zere Meclis eliyle yaplan kaynak dalm ve kullanmnda cinsiyetilikten kaynaklanan zararlar gidermeye ve bu sorunlarn ortaya kmasn nlemeye de kaynak ayrlmas gibi hedeflerimizden sz ettim. Siyasette kadn temsilinin artmas, siyasetin toplumun ve kadnlarn cinsiyetilikten kaynaklanan sorunlarna zm oluturabilirliinin artmas bizim iin nemli bir hedeftir. Bu hedefi ulalabilir somut zaman, ulalacak noktalar, kimlerle ve hangi almalarla ulalaca belirlenmi hedeflere dntrmek ve gelime kaydedebilmek iin de bir elimizdekiler, sorunlar-eksiklikler analizi yaptm. Bu erevede yasal dzenlemelerden gelen eksiklerden kadn hareketi olarak kendi eksiklerimize kadar bir dizi eksiimizin altn izdim. Ayn zamanda da, seim sisteminden gl hukuki ve insani dayanaklarmza, yetimi insan gcmze, kota bilgi ve deneyimlerimize kadar birok avantajmzn, gl olduumuz yerin de bulunduuna dikkat ekmeye altm.
83

Bu almann amac, siyasette kadn varln ve siyasetin cinsiyetilikten kaynaklanan sorunlara yaklamn lehimize deitirmek zere yapacamz almaya bir altyap oluturmakt. Hep birlikte yol alacamza olan inancm yineleyerek, hepimize kolay gelsin demek isterim.

84

KADINLARIN SYASET TARZI

lknur STN

Siyaset hayatmz belirleyen, hayatmzda kurucu rol olan bir etken. Trkiyede kadn hareketi, siyasette kadn temsilini ve etkisini arttrma mcadelesini verirken bunu yalnzca kadn sorunlarnn zlmesi iin bir ara olarak grmyor. Kadnlarn siyasette varl ayn zamanda toplumun demokratiklemesinin, kendini tamamlamasnn yolunu da ayor. Aka sylenebilir ki, Trkiyede kadn hareketi gc, yaygnl ile bu amalarn ekillenmesinde ve hayata gemesinde nemli bir rol oynuyor. Kadn hareketi yeni kanallar ayor, fikirler oluturuyor. Unutulan gelenekleri canlandryor ve onaryor. Trkiyenin deiik corafyalar, kltrleri, geliimin ayrd ve yaltt kesimler kadn hareketi iinde yeniden bir araya geliyor ve yeniden tanyor. Ancak kadn hareketinin kendi mcadelesi iinde rendii, sahiplendii belki de en nemli ey varolan siyaset tarznn da dntrlmesi gerekiyor. G odakl, ayrmclktan beslenen, farkllklar grmeyen ve kabul etmeyen, daraltlm bir siyaset iinde ne toplumun ne kadnlarn sorunlar zlebiliyor. O halde siyasette olmak kadar, nasl bir siyaset yapld da nemli. Biz sadece temsil edilmeyi deil, ayn zamanda kadn sorunlarnn ve ihtiyalarnn da temsil edilmesini, bu siyasetin deimesini ve dnmesini istiyoruz. Bu mmkn m? Alternatif siyaset modeli nedir? Kadn rgtlerinin pratikleri bu sorularn cevaplarn ve ipularn ieriyor. Kadn hareketi eitlii, zgrl hedefleyen, farkllklar gren, insani, demokratik, katlmc bir siyaset tarznn rneklerini yaratyor. Bu rnekler iinde sayabileceimiz iki almadan sz etmek istiyorum. Biri KA-DER Ankarada Yerel Siyaset alma Grubu tarafndan gerekletirilen yerel siyaset almas, dieri Kadn Koalisyonu rgtlenmesi. 2002 genel seimlerinin hemen ardndan bir grup kadn KA-DER Ankarada bir araya geldik. Balangta amacmz 2002 genel seim sonularn deerlendirmek, bundan sonra neler yapabileceimizi konumakt. Konumalar bizi 2004 yerel seimlerine hazrlanmaya ve tesine gtrd. Drt yl srecek olan Yarn in Bugnden kampanyas da bu ekilde balad. Bu kampanyada, hayatn tarasnda yaayan kadnlar merkeze, politikann kysndaki kadn sorunlarn odaa ekmek iin yola koyulduk. Trkiye genelinde yerel rgtlerin, yerel yneticilerin, kamu kurulularnn ve baz niversitelerin iinde yer ald yerellie, yerel siyasete odaklanan almalar, siyaset atlyeleri, kadn belediye bakanlaryla bulumalar gerekletirdik. Drt ylda lkenin eitli yerlerinde birok alma gerekletirdik. Bir grup kadn olarak baladk, sonra Trkiye genelinde farkl siyasi partilerden, farkl grlerden, farkl yaam tarzlarndan kadnlar bir araya geldik. Bu eitlilii zenginlik olarak grdk. Ortaklmz kefetmeyi, farkl dilleri anlamay, birbirimizle dayanmay nemsedik. Biz kadnlar, farkl kimliklerle yan yana durarak kimlik siyaseti dnda bir siyasetin yaplabilirliinin iaretlerini verdik.
85

Elbette bu hi kolay bir ey deil. Siyasi aidiyetler ya da kimlik politikalarnn engelleyici gcn ortadan kaldrmak ok zor, bazen imknsz olabiliyor. Ama yol aldnz baz somut gelimeler ile grebiliyorsunuz. Kadn belediye bakanlarnn toplu szlemelerdeki rolleri, karsna iddet uygulayan kocaya ceza koydurmalar, yereldeki kadn rgtleri ile kadn bakanlar arasndaki ibirliinin gelimesi, glenmesi, dou, bat diyebileceimiz iki ayr blge insanlarnn kadn belediye bakanlarnn giriimiyle bulumalar ve bunlarn nyarglarda yaratt krlmalar Siyaset yapma biimine rnek vereceim bir baka alma ise 2002de oluturulan Kadn Koalisyonu. Bu alma ok daha nce, 2002 yaznda alnan erken seim kararyla balad. Kadnlarn siyasal temsilini ortak gndemimiz yaptk. Seimlerde bu temsilin arttrlmas iin almaya baladk. Yine eitlilik iinde ortak bir sz sylemeyi baardk. Tm siyasi partilere listelerinin ilk srasna kadn koymalar, listelerde eit ve adil olmalar iin bask yaptk. Sivil toplum kurulularn, sendikalar, meslek gruplarn bizi desteklemeye ardk. Siyasi parti genel bakanlarna mektuplar yolladk, genel merkezlerine fakslar ektik. Adalet Bakanna kadn rgtleri tarafndan hazrlanan siyasi partiler ve seim yasalarnda deiiklik paketini sunduk. Birok geici zel nlemi, iinde cinsiyet kotasn da ieren bu paketin Meclisin gndemine gelmemesi, bu dorultuda dzenlemelerin yaplmamas halinde kadnlarn temsilinin bir hayal ve temenniden teye gemeyeceini de dile getirdik. Ertesi gn birok kadn eski meclis binasn doldurduk, kadnlar aday olmaya, semenleri kadnlara oy vermeye, siyasi partileri kadnlar listelerin seilebilir yerlerinden aday gstermeye ardk. Aday listeleri oluturulurken kadn yoksa oy da yok dedik. Kadn koalisyonu bamsz kadn rgtlerinin glerini ve szlerini bir araya getirerek bir ilki gerekletirdi. Trkiyede hibir sivil muhalif hareket, kadn hareketi gibi olamad. Dolaysyla kadn koalisyonunun rgtlenmesini son derece nemli gryoruz. Bugn bu koalisyonun 2002deki koalisyondan ok nemli farklar var. Sadece eit temsil meselesini deil, ihtiya ve sorunlarn temsilini de dillendiriyor. Sadece kadnlarn siyasal katlmndan sz etmiyor, herkes iin daha insanca bir yaam iin nasl bir lke istediini, nasl bir siyasetle bunun mmkn olduunu sylyor. Siyasetin merkezden evreye, yerele yaylarak daha gncel ve srekli klnmasna alyor. Kadnlarn, sorun ve ihtiyalar dorultusunda oluturulacak politik bir program, temsil edildiklerinde izlenecek yolu gstermesi asndan ok nemli. iddetten, eitime, salktan istihdama kadar, kadn hareketinde on yllardr biriktirdiimiz talepleri ieren bir kadn siyaset program ekilleniyor. iddetle mcadelede, yoksullukla mcadelede, yaammz snrlayan, engelleyen, daraltan, ayrmcla uramamza yol aan her trl eyin somut admlarn ieren bir kadn program, ne yapmak iin siyasi temsil istediimizi de anlatyor. Bu program, zellikle hangi kadnlar sorusu gibi ok tartlan bir konuda da iimizi kolaylatryor. Hangi kadn olursa olsun, nnde kadnlarn, siyasetin gndemine tamasn talep ettikleri ncelikli bir program olacak. Siyasi partilerin ise lkenin yarsn oluturan kadnlar yok sayp saymadklarn, bu programa parti programnda ncelikli meseleler iinde yer verip vermemelerinden anlayacaz.
86

Trkiyede kadn hareketi, nemli bir deneyim biriktirdi. Kadn rgtleri, pratiklerini ve anlaylarn gelitirdiler ve bunlar ortak platformlarda paylamay baardlar. Kriz dnemlerinin dnda kalamasalar da; almas, zlmesi gereken birok sorunla bousalar da Trkiyenin pozitif gc oldular. Gazete manetlerine, televizyon ekranlarna yansmyor, ama yaptklaryla umut veriyor, iyi eyler de oluyor dedirtiyor. Kadn hareketi tm bunlar byk lde gcn rgtllnden, kendinden alan bamsz duruuna borludur. Dolaysyla bu hareket, kadnlarn hayatnda gerek bir dnm salamay hedefledii srece bamszln ite ve dta hibir gizli gndemin veya programn aracs olmadan kendi irade ve kavrayn gelitirerek korumak zorundadr.

87

STEREOTIP SAVAININ NANKRL

Fatma BOSTAN NSAL

Kendisine temel ama olarak kadnn siyasete aktif katlmn salamay belirleyen ve bu niteliiyle Trkiyede benzersiz bir konumda olan Kadn Adaylar Destekleme Dernei (KA-DER), 15 Mart 2007de balatt bir kampanyayla, Mecliste kadn temsilinin dk oluunu ilgi ekici bir biimde sorguluyor. Bu kampanyada ikadn mit Boyner, oyuncu Meltem Cumbul ve Lale Mansur ile yaync Meral Okyayn fotoraflarnn zerine, Trkiyede erkekliin sembollerinden biri olarak grlen byk izilerek grselletirilen Meclise girmek iin erkek olmak art m? sorusuyla kadnn siyasi temsili noktasndaki arpkla dikkat ekiliyor. Bu kampanyann, Trkiyede kadnn siyasi temsilinin zayfl sorununa ne kadar dikkat ektiinin ve bunu gidermede semenler ve siyasi partiler zerinde ne denli etkili olabildiinin istatistiki yntemlerle llmesi ilgin sonular verecektir. Sunacam almann byle bir iddias yok, ancak siyasi partilere milletvekili aday adayl iin bavuran kadnlarn saysnn bu yl olaanst bir art gsterdiine deinmeden de gememek gerekiyor. Bu kampanya, her eyden nce Trkiyede genelde var olduunu dndm kadna ilikin yerleik paral sylemin devam ettiini dndryor. Bununla birlikte, siyasete girme noktasnda geerli ablonlardan (stereotip) yalnzca birini - siyasete girmek iin erkek olmak gerektii ablonunu - sorguluyor. te yandan kampanya, kamusal alanda geerli olan ve elbette siyaseti de kapsayan ve Trkiyede yaayan kadnlarn %60-70ini oluturan bartl kadnlarn, bu alanlardan dlanmasn gz ard ediyor ve bu adan kendi iaret ettiklerinin dndaki birtakm stereotipleri pekitiriyor. Nuray Mertin de ortaya koyduu gibi, bu kampanya bir yandan kadn olmann btn dier ayrm noktalarn nemsizletirecei varsaymndan hareket eder ve siyasal katlmda kadn olma durumunu en nemli deiken olarak ortaya koyarken1, dier yandan bu alandaki ayrmay gz ard ederek toplumun byk bir kesimine ulama olasln zayflatyor. Bu almada Trkiyede kadnla ilgili ideolojik angajmanlarla ykl olmas nedeniyle eitli toplum kesimleri arasnda gerek bir al-veri olmasn engelleyici bir yn olan mevcut durumu aklayacak tarihsel-siyasi bir analiz yapmaya; bu paral yapy nispeten dzeltme imkn barndran 1990lardan sonraki gelimelerden bahsederek ve bu blnm paral durumu onarmadan bulunulabilecek giriimlerin olas yanklarn deerlendirmeye alacam. Trkiyedeki siyasal gelimeler, kadn hareketi ilgili olarak birbirine taban tabana zt talepleri dile getiren iki ana kadn cephesinin ortaya kmasna neden oldu. Cumhuriyeti kuran siyasi elitlerin pratik ve politik kayglar nedeniyle, modern sekler bir ideolojinin - Mardinin ifadesiyle civic religion- yerletirilmeye alld bir ortamda, kadnn kafes arkasndan kurtarlmas yeni kurulan cumhuriyetin neredeyse varlk sebebi olarak sunulmutu. Bu konuda o
1 88 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=216934.

kadar ileri gidildi ki, daha cumhuriyetin kuruluundan nce gl bir kadn hareketi olmasna ve kadnlarn kendi haklarna ynelik taleplerini dile getirmelerine ramen bugn hl Cumhuriyet kadnlar istemeden btn haklar onlara verdi slogan kabul grmekte. kinci ana grup, yeni kurulan cumhuriyetin politik muhalifleri olarak slamclar da, yine ideolojik kayglarla, kadnlarn kar karya kaldklar problemleri grmezden gelerek slam kadna her trl hakk vermitir slogan ile yetinmekteler. Bu alandaki ideolojik tavr kadnlarn kar karya kaldklar problemleri grmezden gelmeye yol ayor. Bunun rneklerinden biri de KA-DERin, 1999 ylnda seilmi bir kadn milletvekilinin kyafeti yznden parlamento d braklmasna brakn kar koymay, destek olmasdr. Kadnlarn eitim ve alma hayatndaki her engeli tehis etmeye alan, bunun iin dini baz anlaylar da dahil toplumdaki yerleik kabulleri sorgulayan ve kadnn alma hayatna aktif katlmn salamak iin devletin yeterli alt yap almalarnda bulunmamasn eletiren kadnlarn, kyafet seimleri nedeniyle iten atlan kzkardeleri iin brakn bir ey yapmay, onlarn sorunlarn dile getirmelerine bile kar kmalar2 da ayn ideolojik tutumun sonular olarak kabul edilmelidir. 1950li yllardaki demokratik gelimeler, resmi sylemin ngrlerinden farkl bir kadn grubunun eitim ve alma hayatna katlma srecini balatt. Ne var ki, 1970lerin sonunda ve 80lerde iyice grnrlk kazanan bu kadnlar da nlerinde slam kadna her hakk vermitir sylemini buldular. O dnemde bu grup iin kadnn smrlmesi denince akla sadece medyada kadn cinselliinin ne karlmas geliyordu. Trkiyede kadnlarn eitim, alma ve siyasi hayatta kendi potansiyellerini ortaya koyamamalar hususu bir yana braklyor, hatta kadnlarn iddete maruz kalmalarna, ok kk yalarda istemeden evlendirilmelerine, namus veya tre cinayetleri gibi ok daha trajik uygulamalara maruz kalmalarna da sessiz kalnyordu. Fakat zamanla bu kadnlar, nlerindeki hakim sylemi ap gerek slamn ilk devirlerindeki olumlu rnekleri hatrlatarak, gerek evrensel dzeydeki kadn okumalarndan faydalanarak ve Trkiyedeki genel kadn hareketi ile dorudan temaslar kurarak yeni bir sylem rettiler ve paral bir karakter arz eden kadn sylemini de amaya altlar. Bu yeni kadn grubu slamn ilk devrine baktnda, mesela slam tarihinin ilk ehidinin bir kle ve kadn olmasn anlaml grd. Bu bilgi, Demek ki slam, o dnemde bir kle kadn kendi seimi iin lm gze alacak bir seviyeye ykseltmiti eklinde yorumland. Bir slam toplumu olan Afganistanda Amerikan igalinden sonra artk serbest olan gzellik merkezine gitmek iin einden dayak yemeyi gze alan kadndan farkl bir kadn tipiydi bu. Gnmz kadnlarna, slamn bugnn Mslman toplumlarnda kendi hayatlar zerinde hibir seim yapamayan szde zgr kadnlarndan ne kadar farkl bir konum ngrdn hatrlatmaktayd. Hz. Muhammedin kadnlar, o gnn eitim kurumu ve parlamentosu mahiyetinde olan camide cemaatle namaza aka tevik etmesine karn, Trkiye gibi toplumlarda kadnn bu
2 Bu konuda Bakent Kadn Platformu yesi olarak benim ve arkadalarmn CEDAW sivil toplum raporlarnn hazrlk toplantlarnda bu konuya dikkat ekmek istememize ramen bu konularn bir trl rapora konulmamasndan hareket ederek bunlar ifade ediyorum. 89

alandan dlanmas da sorguland. Kadnlar, dinsel bir klf bulunarak - erkekler iin en makbul namazn camide klnan, kadnlar iin ise kendi yatak odalarnda klnan namaz olduu sylentisi - bu alandan dlanmalarn slamdan uzaklamaya baladlar. Hz. Peygamberin uyarld, hatta eletirildii iki nemli olaydan birinin kadnla ilgili olmas da bu kadn grubu iin ilgin bir bulguydu. Bilindii gibi, Kurann Mcadele suresinde, Arap toplumunda o dnemde yaygn bir uygulama olan zhardan - kocann eine srtn bana annemin srt gibidir diyerek evlilik ilikisini askya almas - rahatsz olan bir kadnn ikyetlerini Hz. Peygamberin dikkate almamas eletirilir ve buna ynelik yaplmas gerekenler ifade edilir. ok yaygn bir uygulama olduu iin bunun kadnlar ne kadar madur ettiini anlayamayan Peygambere yaplan bu ikaz, gnmz kadnlarna yaygn olduu iin normal grlebilen ama slamn ruhuna da ters baka pek ok haksz uygulamann olabileceini gsteriyor. slamn klelik ve siyasi dzenlemelerle ilgili hedeflerine Mslman toplumlarn tarihi seyri iinde bir trl ulalamamas, ayn ekilde kadnlarla ilgili olarak slamda ngrlenin ok uzanda bulunulabilecei iddiasnn ispatnda kullanlyor. slamn klelii birden deil ama tedrici bir ekilde kaldrma ynndeki gl tutumuna ramen, Mslmanlarn bunlar gz ard etmesi, klelik gibi insan onuruna aykr bir uygulamann yrrlkten kaldrlmasnn Bat hukukunun tekil edecei rnekten sonra gereklemesi, kadna ynelik pek ok ayrmc uygulama konusunda da benzer bir durumun geerli olduunu dndryor. Benzer ekilde slamn ilk dneminde siyasi hayatta kurucu bir ilke olan seimle ibana gelme olgusunun slam toplumlarnn ounluu tarafndan benimsenmesine ramen, bugn slam dnyasnda ok nadir olan demokrasilerin Batl rneklerin etkisiyle kurulmas da kadnlar konusunda slamn ruhuna uygun olmayan pek ok alkanlk olabilecei ihtimalini dndryor. Gerek klelik, gerek siyasi ilkelere ilikin rnekler toplumda geerli g ilikileriyle meruiyet kazanan pek ok uygulamann srmekte olabileceini gsteriyor. stelik kadnlarla ilgili yerleik g ilikileri ok daha asimetriktir, dolaysyla bu konudaki yerleik ve normallemi yanllarn ok daha fazla olabilecei de ortadadr. Mslman toplumlarda yaygn olarak ifade edilmekle birlikte, yine bir tutarszlk rnei olarak alglanabilecek bir baka sylemse, bir yandan slamda kadnn devlet bakan dahil, milletvekili veya bakan olabilecei iddiasdr. nk dier yandan pratik yaam, kadn einin izni olmadan dar kamaz kabl zerinde ekillenebiliyor ve dolaysyla szn ettiim kadnlar tarafndan sorgulanyor. Bir milletvekilinin sokaa her ktnda einden nasl izin alaca veya buna benzer durumlarda nasl hareket edebilecei gz nnde bulundurulmadan retilen bu iki elikili sylem arasnda skan kadnlar, iinde bulunduklar bu iki elikili sylemi sorgulayabilecekleri yeni kanallar ayorlar. Yine ayn ekilde klasik dnemde, oy verme anlamna gelen biat pratiinde kadn-erkek ayrm gzetilmemiken, bugn baz Mslman toplumlarda kadnlara seme hakknn hl tannmam olmas, Batl toplumlarn yaptklar hakszlklar eletirilirken slam dnyasndaki hakszlklardan bahsedilmemesi de sorgulanyor. te yandan, daha iyi bir alternatif sunamadklar iin uygulamada Batl pratiklere duyulan isteksizlik, bir bakma Batl etnosentrik bak asnn Mslmanlar tarafndan da benimsendiini gsteriyor. nk bylece slam top90

lumlarnn kendilerine zgn zmleri olamayaca ima edilmi oluyor ve szn ettiim kadnlarn eletirdii hususlardan biri de bu. Bu yeni kadn grubu slama ve slam tarihine bavurmak yannda ada kadn hareketi birikiminden de byk lde faydaland. Mesela Betty Friedenin her insann gelimeye tabii eilimi olduu, bu kesildii takdirde mutsuz olaca iddiasyla ABDdeki niversite mezunu ama almayan ve bu yzden mutsuz olan kadnlara ynelik bulgularn dikkate aldlar. Ayn ekilde Birinci Dalga kadn hareketinden Mary Wollstonecraftn emee yapt vurgu, kadnlarn isel iffet talebi yerine itibar kazanmaya ynlendiren geleneklere yapt gndermeler ve kadnlarn her eyden ok d grnleriyle var olacaklar bir hayat iin eitilmelerine ynelik eletiriler de ufuk ac oldu. Simon de Bouevoirin, kadnn asli varlk olarak kabul edilmesinin kendisi ve toplum iin ortaya kard problemlere dikkat ekmesi de yeni kadn grubu asndan uyarc bir nitelie sahipti. Bu ekilde evrilen kadnlarla birlikte ideolojik tutumlarn da deimeye baladn, bu ynde gelecek vaat eden anlay deiiklikleri olduunu gryoruz. Mesela, slami arka plandan gelen Babakan Recep Tayyip Erdoan, muhtemelen 2006 yaznda il kongreleri yaplrken yz yze geldii partisindeki erkek egemen yapdan ikayeti oldu. Bu durum bizler tarafndan daha nce de fark edilmiti. Kadnlar bir yandan il ynetimi tarafndan kap kap gezip parti propagandas yapmalar tevik edilirken, bir yandan da delege olup partinin karar alma mekanizmalarna katlmalar gerektii yolundaki dnceler gndeme geldiinde, onca erkein iine nasl girecei sorgulanarak engelleniyordu. Bu durum AKP Genel Bakan olan Babakann dikkatinden kamam olacakt. Szn ettiim yeni kadn hareketinin Trkiyedeki genel kadn hareketi ile kurduu dorudan temas ve gelitirilen yatay iliki, kadna ilikin paral sylemi giderme potansiyeline sahip. Bu iki grup kadn birbirlerini dorudan tanma imknna sahip olduklarnda, doal olarak kadn zelinde kar karya kalnan sorunlarda benzer hassasiyetler gstereceklerdir. Bu adan CEDAW Sivil Toplum Raporu oluturmak iin kurulan grup ve Trk Ceza Kanunu deiiklii iin oluturulan platform gibi yatay iliki olanaklarnn yaratlmas ok anlaml3. Aslnda cumhuriyetin ilk dnem cinsiyeti arka plana atan, iyi vatanda olmay vurgulayan tutumuyla, slamcln topluma vurgu yapan, sadelii n plana alan kadn tasavvuru arasnda baz benzerlikler de mevcut. Cihan Aktan da ifade ettii gibi, bugn kadn hareketinin geldii noktada, hazc, grnne ve kendi benine ar nem veren kadn tasavvuruna kar ilk dnem cumhuriyet kadn ile ilk dnem slamc kadn baz ncelikler konusunda benzerlikler gsteriyor4. Dolaysyla, ekilsel olarak birbirine zt gibi grnse de bu iki kesim kadn grubu, daha st dzeyde bir takm ortak temalara sahip olduklarndan, Trkiyedeki kadn hareketini baka bir dzeye tayabilecek ve Trkiyedeki kadn hareketinde yeni almlara sebep olabilecek bir potansiyele sahipler.

3 4

Bakent Kadn Platformundan buraya katlan Nuriye zsoy ve Hidayet efkatli Tuksal bu yaplarn olumlu katklarndan bahsetmektedirler. Cihan Akta (2007): Bir Hayat Tarz Eletirisi: slamclk, Kap Yaynlar, stanbul, s.230. 91

Trkiyedeki kadn hareketinin baarl olmas iin ncelikle bu paral sylemin almas gerekiyor. Bu adan, KA-DERin yukarda szn ettiim kampanyasnn, Trkiyedeki btn kadnlar iine alabilecek, kapsayc ve btncl bir yapda olup olmadn irdelemek benim iin nemli. Kampanya iin kullanlan grsel materyallerde de ortaya konulduu zere, bu kampanya asl tema olarak milletvekillii iin ngrlen stereotipin erkek olmasna ynelik eletiriden yola kyor. Halbuki bugn eitli irketler tarafndan yaplan aratrmalarn da ortaya koyduu zere Trkiyedeki kadnlarn %60-70i bartl ve bu kadnlar asndan milletvekili seilmek dnlmez bile. 1998 ylnda Refah Partisi ve 2001 ylnda da Fazilet Partisi Anayasa Mahkemesi tarafndan irticai odak olduklar gerekesiyle kapatld. Bu partilerin irticai odak olarak grlmelerinin balca nedeni ise bartsne ynelik olumlayc tavrlaryd. Bu partilerin kadrolarndan nemli sayda bir grubun, n plandaki kadro olarak AKPde siyaset yapmaya devam etmeleri, konunun AKP asndan da dnlemez kategorisinde yer almasna ve gndem dna itilmesine neden oldu. Bu konuda iyice ayrm olan ana muhalefet partisinin de konuyu temsil problemini zecek ekilde gndeme almas sz konusu olamad. Bartl kadnlar ile gerek kadro gerekse semen dzeyinde organik ilikisi olan AKPnin yukarda bahsettiim nedenlerle gsterdii ilgisizlik, dier partilerin de bu sorundan uzak durmalarna neden oldu. Trkiyedeki kadn hareketinin bartl kadnlarn siyaset dahil toplumdaki her alanda var olmasn desteklemeleri aslnda genel olarak feminist hareket iin getirilen beyaz ya da oryantalist feminist sulamasn giderebilecei iin daha st dzeyde evrensel kadn hareketi ile de btnletirecek bir dil kurma potansiyeline sahiptir. Feminist literatr her nerede olursa olsun doduu toplumlarn renklerini tad, dolaysyla etnosentrik bir ierie sahip olduu, ayrca rk ve snf sorunlarn ciddiye almad eklinde eletirilerle karlayor5. Oryantalizmin Doulu Mslman kadna dnk oluturduu imgelerden oluan beyaz ya da oryantalist feminizmin Doulu kadn, esaretten kurtulmak iin Batllarn yolunu zleyen tutsaklar eklinde tahayyl ve tasvir edilmesi eletiriliyor. Mslman toplumlardaki kadnlar da sunduklar bilgilerle Batda hakim olan bu feminist yaklamlar besliyorlar. Aktan tespitlerine katlarak, bu adan Trkiyede genel kadn hareketinin bartsn yadsmas ya da barts yasaklarnn feministler asndan bir sorun tekil etmemesinin, oryantalist feminizmin kurulu ve zsel kadn tanmyla yakndan ilgili olduunu dnyorum. Bu ekilde zsel kadn rtsz, beyaz kadn eklinde tanmlanr ve belirli ekilde giyindii, belirli rnler tkettii, kendi zelliklerini evrensele evirme etkisine sahip olduu iin btn kadnlara rnek gsterilen beyaz kadn modeline ulamaya alan teki kadnn kurtuluu kendisine ynelik bir inkr ve olumsuzlama ierir6. Alternatif kamusallklar, hayat tarzlar ve alternatif retim alanlar sunarak bartl kadnlarn katlmna snrlar konulmasna seyirci kalan bir feminizm, beyaz feminizmin hiyerarileri yeniden reten kurgusuna bir ekilde dahil oluyor. Ksacas bartllerin toplumda aktif unsur olarak yer almalar, feminizmin beyaz kadn modelinin yol at ketlenmelerin almas konusunda nemli bir imkn barndryor7.
5 6 7 92 Ibid, s.231-236. Ibid, s.230. Ibid, s.254255.

KA-DERin sz konusu kampanyasnn temel amil olup olmad bilinmese de bu yl kadnlarn btn siyasi partilere ynelik aday adayl bavurusunda kayda deer bir art sz konusu. Partilerin genel merkezlerinden 2002 seimlerinde kadn aday aday saylaryla ilgili bilgi alamadm iin net bir karlatrma yapamyorum. KA-DERin sitesinde yer alan tabloda 2002 seimlerinde kadn aday adaylaryla ilgili bir ifade de yok. Dolaysyla veri yetersizlii nedeniyle kadn aday adaylarnn saysndaki art tam olarak gzlemleyemiyoruz. Bu tablonun 2002 kadn aday adaylarn gzetecek ekilde yaplmas bu alanda bir karlatrma yaplmasn salayacaktr. u haliyle bu tablo 2002 seimlerinde kadn adaylarna gre 2007de kadn aday adaylarnda %100 art olduunu gsteriyor8. Bu durumun partilerin milletvekili aday listelerinde kadn adaylar oranna daha da nemlisi seilecek kadn saysna nasl yansyaca nemlidir. 7 Haziran 2007 itibariyle partilerin gsterdikleri kadn aday says her parti iin belli olmamasna ramen9 her parti iin art oran ayn olmasa da genelde bir arttan sz edilebilir: AK Parti kadn aday saysn %6,2den %11e, CHP %8,18den %9,6ya MHP ise %4,27den %6,36ya ykseltmitir. Kadnlarn bu dnem siyasete daha youn katlmn birinci elden bilgi sahibi olduum Adyaman ili rnei ile gstermek yerinde olacaktr sanyorum. 2002 seimlerinde Adyaman ilinde Adalet ve Kalknma Partisine hi kadn aday aday bavurmamken, bu yl 6 kadnn milletvekili aday adayl iin bavurmas, istatistiki adan veri eksiklii olduu, el yordam ile bir eyleri anlamaya altmz bu dnemde bir eyler syleyebiliyor. KA-DERin sz konusu kampanyasnn etkisiyle mi olduunu bilmememize ramen bu yl kadn adaylardaki art hem evrensel kadn hareketi ile bir btnleme hem de Trkiyedeki blnm sylemi giderecek baka almalar da yapmak gerektiini daha ok hissettiriyor. te yandan bu kampanyann, Trkiyede siyasi katlm iin geerli olan stereotipi sorgulad ve bunun karsnda kadn olmay her trl ayrm noktalarndan bamsz olarak ne kartt dnlrse, Trkiyede ayn alanda geerli olan ve kadnlar arasnda byk bir ayrma sebep olan stereotipi pekitirmesi halinde kendi kendini gszletiren bir durumda olmas kanlmazdr. Siyasi alandaki btn stereotiplere kar olmas durumunda bu kampanya, hem evrensel kadn hareketine ynelik eletirilere cevap verecek hem de son zamanlarda kurtulunmaya allan paral sylemin etkisini yitirmesine ve Trkiyedeki her kadnn asl ve zne olaca bir atmosfer yaratlmasna katk yapacaktr. Aksi takdirde pek ok alanda paral yap devam edecek ve Trkiyedeki kadn bu ortamda blnm ve etkisiz kalmaya devam edecektir.

Baknz, http://www.ka-der.org.tr. Buna gre Adalet ve Kalknma Partisinin 3895 adaydan 454i kadn yani, %11,66, 2002de kadn aday oran yalnzca %6,01; Cumhuriyet Halk Partisinin 2120 aday adayndan 246s yani, %12,35i kadn, 2002de kadn aday oran %8,18; yeni ad DP olan Doru yol Partisinin 2618 aday adayndan 458i yani %17,5u kadn, 2002de kadn aday oran %7,67; Anavatan Partisinin 2120 aday adayndan 697si yani %32,9u kadn, 2002de kadn aday oran %15,54, yalnz bu dnem Anavatan Partisinin kadn aday adaylarndan hi cret almamas bu olaanst arttan sorumlu gibi duruyor; Milliyeti Hareket Partisinin 2700 milletvekili aday adayndan 251i yani %9.3 kadn, 2002de kadn aday oran %4,27; Saadet Partisinin 2940 aday adayndan 147si yani %5i kadn, 2002de kadn aday oran 1,51 idi. DP ve ANAP, 7 Haziran itibariyle aday listelerini belirlememitir. 93

POLTK KATILIMDA ETLK: BIYIKSIZ SYASET MMKN M?

Simten COAR

Trkiyede kadn hareketinin tarihi yzyl akn bir sre ierisinde ekillenmi olsa da feminizmin zerk politik bir duru olarak grnrlk ve sreklilik kazanmas ancak 1980lerin sonlarnda balamtr. Kk gruplar ierisinde rgtlenen ve genelde 1970lerin Sol hareketi ierisinden gelen kadnlar, 1980lerin darbe sonras, otoriter(yen), dar siyasal ortamnda, takip eden on yllarda yeni bir politik seenee dnmeye talip bir hareketlenmenin yap talarn oluturmaya balamlardr. 1980ler sadece darbe sonras bir siyasal ortamn boucu atmosferiyle nitelendirilemez. Ayn zamanda, kendi iinde elikili gibi grnen farkl oluumlarn ve gelimelerin de Trkiye politikasna damgalarn vurmalaryla tanmlanabilir. zetle, bir yandan, darbe sonrasnda siyasal alan daraltc politikalarn uygulanmas ve bu snrlandrc politikann 1982 Anayasas ile yapsallatrlmas, dier yandan, darbe yrtc ve yneticilerinin kltr politikalarn belirleyen milliyeti-muhafazakr (Trk-slam sentezci) sylemin basknlatrlmas, dier yandan, Trkiyeyi 1970lerin bandan itibaren uluslararas ekonomik gereklerin rotasn izdikleri yeni bir dnya ekonomik sistemine eklemlemek iin ngrlen yapsal tedbirler ve ayn tedbirlerin dnya genelinde elikisi olmas arzu edilen sivil toplum rgtlenmesi zellikle darbe sonrasndaki yirmi yln baskn ekillendiricileri olmutur. Denebilir ki, Trkiyede kadn hareketinin 1930larn ikinci yarsnda ekildii keden 1980lerin sonlarnda k ve 1990lar boyunca sosyo-politik alanda ykselen bir ivmeyle grnrlk kazanmas liberal ekonomik politikalarla ve sivil toplumcu retorikle ayar yaplm milliyeti-muhafazakr bir politik kltr ierisinde gereklemitir. Kanmca, bugn, 1997de kurulmasndan itibaren kadnlarn yerel ve ulusal karar alma organlarna katlmn niteliksel ve niceliksel olarak artrmay temel amac olarak belirlemi ve bu ynde almalar yrtegelmi olan Kadn Adaylar Destekleme ve Eitme Derneinin (Ka-Der) varlnn zelde kadn hareketinin genelde sivil toplumcu evrelerin dnda kamuya yaygnlamasnn kuruluundan ancak on yl sonra, 2007 genel seimleri arifesinde yrtt toplumsal cinsiyet kotas kampanyas vastasyla gereklemesi byle bir siyasal ortamda faaliyet gstermesinin bir sonucudur. Yalnz Ka-Der deil, kadn hareketinin ierisine dahil olan irili ufakl ok sayda kadn rgt 1990l yllardan balayarak, sivil toplum hareketlenmesinin ivme kazanmasyla kadn haklar alannda projeler retegeldiler, bask gruplar olarak faaliyet gsterdiler, politika nerileri gelitirdiler. 2000li yllarda ise bir yandan bu hareketliliin ktlar somutluk kazanrken dier yandan eyann doas gerei ierisinde bulunulan yapdan treyen geri tepmelerle yzlemek durumunda kaldlar. Ka-Derin Trkiye kamuoyunda ses getiren ve sadece bu sonucu gz nne alndnda bile gnmz hkim syleminde baarl addedilebilecek toplumsal cinsiyet kotas kampanyas bu diyalektii gstermek asndan iyi bir rnek. Ancak, bu kampanyaya gelen tepkilere odaklanmadan nce Trkiyedeki mevcut durum, dier bir ifadeyle, kadnla94

rn genelde politik srelere, zelde parlamentoda katlm oranlar hakknda zet bilgi aktarmam yerinde olacaktr.

SAYILAR OK EY ANLATIYOR
Trkiyede kadnlar 1934 ylnda genel seimlere katlma hakkn kazandlar. O tarihten itibaren geen 73 yl ierisinde kadnlarn parlamentoda katlm oran %4,6nn zerine kmad. Kadnlar, 2002 genel seimlerinde ise %4,36 oranyla parlamentoda yer aldlar. 1935-2007 yllar arasnda parlamentoda 8294 erkek milletvekiline karlk 186 kadn milletvekili yer ald1. Bu durum karsnda farkl politik konumlar sahiplenenler farkl yorumlar gelitiregeldiler. Bu yorumlar e ayrabiliriz. lk olarak, muhafazakr politik konumdan konuanlar iin bu niceliksel azln nedeni olduka ak. Muhafazakr anlam dnyasnda kadnn yeri hereyden nce evi, aile ortam. Kadnn bu kimliini koruyarak politik alanda yer almas olduka zor olduundan, bu, pek arzu edilir bir tercih olarak deerlendirilmiyor. Gnmzde bu kalbn zorlanmas, ancak evsel rgtlenmeler olarak adlandrmann uygun olduunu dndm bir biimde mmkn. Dier bir ifadeyle, mahalli rgtlenmeler2 ierisinde kadnlarn ailevi ykmllklerinden fedakrlk etmeden yine kadnlara hitap ederek, misyonu iin altklar politik partinin erkek egemen genel merkezinin direktiflerini mahalleye tadklar bir politik faaliyet sz konusu. Liberal olarak nitelendirebileceim ikinci konum ala hkim syleme gre Trkiyede halihazrda yasal dzenlemelerle kadnlarn politik alana katlmalar nndeki engel kaldrld iin karar alma organlarnda kadn saysnn azl ancak kadnlarn bu konudaki isteksizlikleri ve/ya da yetersizlikleri temelinde aklanabilir. Son olarak, feminist sylem ierisinden her iki yaklama kar itiraz yneltilmektedir. Ka-Derin 1997 ylndan itibaren yrtt projeler ve genel seimler ncesinde toplumsal cinsiyet kotas talebine odaklanan kampanyalar bu sylemin somut ktlarndan biridir. Hemen bu noktada, feminist sylemin kendi iinde homojen olmadn belirtmem gerekiyor3. Ancak, bu l snflandrma Trkiyede siyasetin, 1980lerden itibaren ekillenen dinamikleri gz nne alndnda mulkla dme potansiyeline sahip. Zira, sz gelimi, kltrel olarak
1 2 Bu bilgiler Ka-Der'in web sayfasndan alnmtr. http://www.ka-der.org.tr Eriim Tarihi, 27 Mays 2007. Burada mahalli rgtlenmelerle, gnmzde katlmc demokrasi tartmalar ekseninde gndeme getirilen rgtlenmelerden ziyade, bu tartmalarn muhafazakr bir algyla eklemlendii mahalledeki kadnlara mahalleli kadnlar vastasyla ulamak stratejisine gnderme yapyorum. lkinde, belirli bir yurttalk bilinci ve yerelin gndeminin, politikalarnn belirlenmesinde yerelde yaayanlarn etkin olmas ncelikken, ikincisinde, siyasi partilerin mevcut merkez politik sistem ierisinde yerele ulamak iin kullandklar bir seim stratejisinden bahsetmek mmkn. Bu ikincinin en etkin rneini Refah Partisinin 1994 genel seimlerinde ve 1995 yerel seimlerindeki ykselii olutururken, bugn benzer bir performans AKPnin genel seim stratejisinde grebiliriz. Bir rnek olarak, Refah Partisinin kadnn politik alana katlmn, bu katlm zerinde kurduu eril denetimden vazgemeden parti mant ierisinde stratejik bir ara olarak kullan iin bkz. Ruen akr, (2000): Direni ve taat, ki ktidar Arasnda slamc Kadn, letiim Yaynlar, stanbul. Nitekim, evrensel feminist oluumla paralel bir ekilde Ka-Der kampanyas hakknda kadn hareketi ierisinden ve/ya da feminist konum alla retilen eletirel yaklamlar ikiye ayrmak mmkn. lk olarak, cinsiyet kotas talebinin mevcut patriarkal sisteme eklemlenmek anlamna gelecei zerinden bir tartmadan bahsedilebilir. kincisi, kadnn politik katlmn toplumsal cinsiyet kotasna endekslemenin, dntrc bir politik program olmadan cinsiyet kotasn nihi hedef olarak grmenin feminist politika asndan snrlandrclna iaret eden bir yaklam sz konusu. 95

muhafazakr, ekonomik politikalar ve kimi yasal dzenlemeleri asndan liberal adlandrlabilecek siyasi partiler kadna dair politikalarnda bu iki ideolojinin kesime noktasnda duruyorlar. Dier bir ifadeyle, muhafazakrln ve liberalliin cinsiyeti yzn simgeliyorlar. Bu cinsiyeti yzn en grnr ifadesini 2007 genel seimlerine katlacak olan siyasi partilerden 2002 genel seimlerine katlm olanlarn milletvekili aday listelerinde bulmak mmkn4. Nitekim, sz konusu partilerin 2002 genel seimlerinde sunduklar listelerdeki toplam 9144 adaydan 903 kadnken, ilk srada gsterilen toplam 3984 adaydan sadece 334 kadndr (Bkz. Tablo 1)5. Benzer ekilde, 2007 genel seimlerine katlacak olan tm partilerin st ynetim organlarnda yer alan kadnlarn oran da olduka dktr. zetle, ilgili partilerin, merkez yrtme kurulu, merkez yrtme ve karar kurulu, merkez karar kurulu, parti meclisi, parti ynetimi, bakanlk divan, bakanlk kurulu, genel merkez tekilat olarak adlandrlan yrtme ve karar alma organlarndaki toplam 1255 yeden 191i kadndr (Bkz. Tablo 2)6.

KA-DER VE BIYIKSIZ SYASET KAMPANYASI

1997de kurulan Ka-Derin kadnn politik katlmn artrma ynndeki ilk faaliyeti "Medya Projesi" kapsamnda yrtlen Byksz Siyaset kampanyas deil. Dernek, 1997den itibaren zellikle lobicilik addedilebilecek faaliyetlerin yan sra, kadnlarn gerek ulusal gerekse yerel dzeyde politik alana katlm iin destekleyici almalar rgtlemektedir. Yakn zamanda bu eksende gerekletirilen faaliyetler arasnda siyasi partiler bnyesinde yer alan kadnlara ynelik Siyaset Okulu projesi (2006-2007), yine siyasi partilere ve/ya da sivil toplum rgtlerine ye kadnlara ynelik Toplumsal Cinsiyet ve Kota Eitimleri projesi (2007), Kadnlar Bana Projesi (2003-2006), Ka-Der/MEDA Eitimi projesi (2000-2001), 1999 erken seim kampanyas, 2002 erken seim kampanyas, 2004 yerel seim kampanyas, Toplumsal Cinsiyet Projesi (2000-2001) saylabilir. Burada, Dernein almalarnn ounluunda toplumsal cinsiyet kotasn vurgulayan syleminin arlkl olarak yer almas dikkat edilmesi gereken bir noktadr. Ka-Der, bu dorultuda dzenledii kampanyalar ve eitim programlarna ek olarak bilgilendirici materyaller basmaktadr.
4 Burada, 2002 genel seimlerine katlan ve Yksek Seim Kurulunun 4 Mays 2007 tarihli genelgesiyle 2007 genel seimlerine katlmak iin gerekli koullara sahip siyasi partiler olarak belirlenen partilerin hepsinin deil, bu partiler arasndan 2002 genel seimlerine katlm olanlarn milletvekili aday listelerini temel aldm. Bu partiler srasyla Adalet ve Kalknma Partisi (AKP), Anavatan Partisi (ANAP), Byk Birlik Partisi (BBP), Bamsz Trkiye Partisi (BTP), Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Demokratik Halk Partisi (DEHAP), Demokratik Sol Parti (DSP), Doru Yol Partisi (DYP), Gen Parti (GP), i Partisi (P), Liberal Demokrat Parti (LDP), Milliyeti Hareket Partisi (MHP), zgrlk ve Dayanma Partisi (DP), Saadet Partisi (SP), Trkiye Komnist Partisidir (TKP). Bu yaznn yazld srada ANAP ve DYP, Demokrat Parti ad altnda birleme abalar muallkta kalrken, DYP, DP adn ald. DSP ise CHP ile yapt seim koalisyonu nedeniyle 2007 genel seimlerinden ekildi. Partiler milletvekili aday listelerinde cinsiyet belirtmedikleri iin ve hem erkek hem de kadn ismi olabilecek isimlerden bazlar hakknda bilgiye ulaamamam nedeniyle bu saylar %1 orannda hata pay tamaktadrlar. lgili tabloda verilen oranlar bu hata pay gz nne alnarak hesapland. sim sahiplerinin cinsiyeti konusunda ve hesaplama srecinde yardmlarn esirgemeyen Krad Turana teekkr ederim. Sz konusu partiler, yukarda 4. dipnotta belirtilen partilerin yan sra, srasyla, Aydnlk Trkiye Partisi (ATP), Demokratik Toplum Partisi (DTP), Emek Partisi (EMEP), Hak ve zgrlkler Partisi (HAK-PAR), Halkn Ykselii Partisi (HYP), Hrriyet ve Deiim Partisi (HRPART) ve Sosyal Demokrat Halk Partisidir (SHP). Bu partiler arasndan DTP, HRPART ve SHP bu yaznn yazld srada 2007 genel seimlerinden ekildiler.

96

Tablo 1. 2007 Genel Seimlerine Katlacak Olan Siyasi Partilerin 2002 Genel Seimlerinde Milletvekili Aday Listelerinde Kadn Oran
Parti Ad AKP ANAP BBP BTP CHP DEHAP7 DSP DYP8 GP P LDP MHP DP SP TKP Tm Kadn Adaylarn Oran (%) 6 15,5 6 2,5 8 18 9 7 19 12 12 4 29 1 32,5 lk Sradaki Kadn Adaylarn lk Sradaki Toplam Adaya Oran (%) 2 7 3 1 3 18 5 11 12 8 6 1 26 1 31

7 8

DTP ile paralellik kurularak tabloya dahil edildi. 27 Mays 2007 tarihinde DP adn ald. 97

Tablo 2. 2007 Genel Seimlerine Katlacak Olan Siyasi Partilerin st Ynetim Organlarnda Kadn Oran
Parti Ad AKP ANAP9 ATP BBP BTP CHP DSP DTP10 DYP EMEP GP HAK-PAR HRPART11 HYP P LDP MHP DP SP SHP12 TKP Toplam ye (MYK, MKYK, MKK) 140 (MKYK) 50 (MYK) 12 99 Say bildirilmedi (PM, MYK) 102 (Parti Ynetimi, PM) 59 (PM, MYK) 81 69 (GYK) 11 (Bakanlk Divan, MYK) 62 (Bakanlk Kurulu, PM) 65 43 (MYK, MK) 44 (MKK, MYK) 94 (Genel Merkez Tekilat) 31 70 (PM, MYK) 75 (Bakanlk Divan, GK) 67 (PM, MYK) 81 Say bildirilmedi Kadn ye 24 4 1 4 Say bildirilmedi 21 3 32 9 4 5 2 7 11 10 1 3 27 2 20 Say bildirilmedi 20,6 5 39,5 13 36,4 8 3 16,2 25 10,6 3,2 4 36 3 24,7 % 17 8 8 4

ANAPn 2007 genel seimlerinden ekilmek iin 8 Haziran 2007 tarihinde Yksek Seim Kuruluna (YSK) yapt bavuru ayn tarihli YSK kararyla kabul edildi.

10 DTPnin 2007 genel seimlerinden ekilmek iin 21 Mays 2007 tarihinde YSKya yapt bavuru 23 Mays 2007 tarihli YSK kararyla kabul edildi. 11 HRPARTnin 2007 genel seimlerinden ekilmek iin 24 Mays 2007 tarihinde yapt bavuru ayn tarihli YSK kararyla kabul edildi. 12 SHPnin 2007 genel seimlerinden ekilmek iin 26 Mays 2007 tarihinde YSKya yapt bavuru ayn tarihli YSK kararyla kabul edildi. 98

Ancak, irin Tekelinin, Ka-Der yayn olan Eit Temsil iin Cinsiyet Kotas, Erkek Demokrasiden Gerek Demokrasiye balkl el-kitabnda dikkat ektii bir konu, kanmca, Dernein sesinin 2007 genel seimleri ncesinde farkl evrelerden yaygn bir yank getirmesinin nedenini de zetliyor13: KA-DERi 1997de kurduk. Bilgi sahibi olmakla, mcadele bilincine sahip olmak ayn ey deil. Ve belki de siyaset, erkek iktidarnn en gl (ve son) kalesi olduu iin, kadnlarn bilincine, [sic] en son ulaan konu oluyor ve oldu14. Bu saptamay, aada, farkl snflandrmalar temelinde deineceim tepkiler zerinden yeniden okuyacak olursak, kamunun genelinde zellikle 1990larn sonundan itibaren kadn meselesine dair olumaya balayan ve 2000li yllarda ivme kazanan farkndaln, kurumsal politik talepler zelinde anlalmaya ve/ya da anlalmaya allmaya balamasnn 2000lerin sonuna yetiebildiini syleyebiliriz. Bunda, hi kukusuz, farkl rgtlenmeleri ierisinde barndran kadn hareketinin, zellikle yeni Medeni Kanun (2001) ve yeni Ceza Kanununun (2004) hazrlk aamasnda etkin bir ekilde yer alm olmasnn pay byktr. Medeni Kanun ve Ceza Kanununun yenilenmesi esnasnda farkl kadn rgtlerinin ki bunlarn bir ksm birbirlerini kutupsal ztlar olarak tanmlamaktadr yrttkleri ibirlii aslnda Ka-Derin son Medya Kampanyasnn arkasnda yattn umabileceimiz daha geni bir projenin, feminist politika projesinin olabilirliine iaret etmektedir. Nitekim, sz konusu kampanyann ilk ayan oluturan byksz siyaset kampanyasnn (meclise girmek iin erkek olmak art m?) ardndan 24 Mays 2007de kamuoyuna duyurulan ikinci ayakta (bu meclise kadn art!) Kadn Siyaseti Program sunuldu. Dolaysyla, kadn hareketi ierisinde yer alan dier kadn rgtleriyle ibirlii ierisinde hazrlanan programla, kadnlarn ulusal karar alma mekanizmalarnda yer almalarnn nicel olarak artrlmas talebine nitel bir eksen de eklendi. Hemen burada, Ka-Derin, Kadn Siyaseti Programyla zelde kadn adaylara, genelde btn politik partilere hitap ettiini belirtmek gerekiyor. Aslnda, Program bir szleme olarak da kabul edilebilir. Bu szlemenin ise, Dernek Tznn 2. Maddesinde belirtilen ve desteklenecek kadn temsilcilerin uymas gereken ltlerle birlikte okunmas gerekiyor. Buna gre, istenen; kadnlk durumunun bilincinde, bunu sahiplenen, kadnlara zg sorunlar konusunda duyarl davranan, kadn dayanmasna nem veren; [b]ata Medeni Kanun Reformu olmak zere kadnlara ynelik her trl ayrmcl ve iddeti sonlandracak admlar atmaya kararl, yeniliki, toplumu ileriye gtrecek projeleri olan; [l]aik Cumhuriyetin insan haklarna saygl eksiksiz bir demokrasi ve hukuk devleti olmas ve sivil toplumun glendirilmesi iin alan; [h]er trl fanatizme, yobazla, rkla, toplumsal kirlilie ve savaa kar
13 Aksu Bora, Ka-Der zerine yapt incelemede, "Ka-Derin kuruluuna ilk ve en byk deste[in] basndan geldi"ine, "Kadnerkek pek ok ke yazar[nn] bu gelimeyi cokuyla karlad"na dikkat ekiyor. Aksu Bora (2002): "Bir Yapabilirlik Olarak Ka-Der," 90larda Trkiyede Feminizm iinde, Aksu Bora ve Asena Gnal (der.) letiim Yaynlar, s.116. Ancak, byksz siyaset kampanyasnda basnn baz ileri gelen kalemlerinin henz Ka-Derin almn tam olarak telaffuz edemeyilerinin (rnein bkz. smet Berkan, "Bykl Kadnlar Yanl Anlamak," Radikal, 2 Nisan 2007), mnferit bir bilgisizlik rnei mi, yoksa, Borann belirttii gibi Ka-Derin iine doduu "laiklik/irtica kutuplamas"na bal olarak Ka-Der kurucularna, niyet ykl bir ekilde yklenen "Cumhuriyet kzlar" kimliinin bir sonucu mu olduu sorguya ak. Bkz. Bora, "Bir Yapabilirlik Olarak Ka-Der," s.114-116. 14 Eit Temsil in Cinsiyet Kotas, Erkek Demokrasiden Gerek Demokrasiye (2005): KA-DER, stanbul. 99

kan, evreyi koruma bilincine sahip; [s]iyasete kiisel kar iin deil, kadnlarn ve halkn gerek temsilcisi olmak amacyla giren, drstl, ilkelilii ve cesareti, birletirici ve yumuak bir slupla birletiren birer yurtta olarak hareket edecek kadnlardr15. Bu birlikte okumann, byksz siyaset kampanyasnn hemen ardndan ykselen ama, hangi kadn? hazr sorularna yant verdii sylenebilir. Nitekim Aksu Borann, yukarda, 13. dipnotta deinilen ve Ka-Derin kuruluundan drt yl sonra yapt incelemesindeki saptama hl geerliliini koruyor: Trkiyedeki ...geleneksel orta /st orta snf kadn16. Pozitif ayrmclk ilkesi zerine temellendirilen Program, zetle, alt temel politika nerisinden ve talebinden oluuyor17: lk iki madde kadnn kurumsal politika alannda katlm nndeki uygulamadaki engellerin kaldrlmas ynndeki nerileri gndeme getiriyor. Buna gre, ilk maddede, kadn hareketi ierisinden gittike artan bir vurguyla dile getirilen, kurumsal dzeyde toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasna ynelik, kadn politikalar eylem programlarnn ve eitlik ereve yasasnn hazrlanp uygulamaya konulmas, toplumsal cinsiyet eitlik kurulu oluturulmas talepleri yer alyor. kinci maddede toplumsal cinsiyet kotasnn yasalarla dzenlenen bir uygulama olmas talep ediliyor ve bu uygulamann politik alann her dzeyine ulusal, yerel, parti-ii yanstlmas gerei vurgulanyor. Ayn maddede ulusal seim barajnn %10dan %5e indirilmesi de talep ediliyor. Eitim alanyla ilgili olan nc maddede ise, sadece kz ocuklarnn ve kadnlarn eitim dzeylerinin dkl tespitinden hareketle sadece ailelere ynelik olarak kz ocuklarnn eitimi, kadnlarn ise kendi eitimleri iin zendirici politikalarla yetinilmemesi gerektiine, krsalkent arasndaki farkllklarn yan sra yoksulluun da hesaba katlarak bu sorunu giderici politika oluturulmasnn nemine dikkat ekiliyor. Bu adan, somut olarak, yerel kurulularla ibirlii, cretsiz eitim, i kazandrma, cinsiyeti meslek tanmlarnn kaldrlmas ve kurumsal eitimin dnda grsel basn vastasyla toplumsal cinsiyet eitlii konusunda farkndalk yaratmak iin programlarn tasarlanmas ve yaynlanmas talep ediliyor. Drdnc maddede ise kadnlarn alma yaamndaki ikincil konumuna ve kar karya kaldklar ayrmclk uygulamalarna kar, yine, toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik yasal dzenlemelerin gerekliliine vurgu yaplyor ve bu eksende, tarm alanndan, sanayi ve hizmet alanna, kadn i gcnn en youn olduu kayt d ekonomiyi de ierecek ekilde bir dizi politika nerisi gelitiriliyor. Ayn maddede, geleneksel patriarkal zihniyette alma yaamyla deil, aile halleriyle ilikilendirilen ocuk bakmna dair kurumsal dzenlemelerin yan sra eitim programlarnn oluturulmas ve i yerinde cinsel tacizi nlemeye ynelik tedbirlerin alnmas gereine dikkat eken nerileri de grmek mmkn. Beinci maddede, kadn sal konusunda istatistiksel ve hizmet temelli eksikliklerin giderilmesine ynelik kurumsal dzenlemelerin yaplmas gereine dikkat ekiliyor. Altnc ve son maddede ise, kadna ynelik fiziksel iddetin ortadan kaldrlmas iin yasal dzenlemelerin niteliklerine ve kurumsal dzenlemelerin gerek nicelik gerekse nitelik olarak iyiletirilmesine ynelik neriler bulunabilir.
15 http://www.ka-der.org.tr Eriim Tarihi, 27 Mays 2007. 16 Bora, "Bir Yapabilirlik Olarak Ka-Der," s. 117. 17 http://www.ka-der.org.tr Eriim tarihi, 27 Mays 2007. 100

Byle bakldnda, Ka-Derin kadnn politik alana katlmnn nicelik ve nitelik asndan artrlmas meselesini sadece toplumsal cinsiyet kotas talebiyle snrlandrmadn, kapsaml yapsal politika nerilerini ve/ya da taleplerini de gndeme getirdiini sylemek mmkn. Ancak, bir sonraki blmde deineceim, zellikle feminizm temelli yapc eletiriler ve Trkiyedeki mevcut politik dinamikler gz nne alndnda bylesine geni kapsaml bir programn bile bugn kadn hareketini ieriden kesen belirli ayrmalar sentezlemek asndan yeni uyarlamalar gerektirdii sylenebilir. te yandan, Ka-Der ierisinden de Programn toplumsal cinsiyet eitlii mcadelesinde son nokta olmaktan ziyade nasl bir kadn, nasl bir kadn program sorusunun yantn hep birlikte aramann yollarn aan [bir] program, bir ilk admlar program olduu vurgulanyor18. Ka-Der, Medya Kampanyas projesinin gerek byksz siyaset gerekse kadn siyaseti program aamalarnda gzle grlr bir baar kaydetti. Bu baarnn bir nedeni, Ka-Derin halkla ilikiler/reklam stratejisini iyi kullanmasyken tannm ve/ya da magazinel yzleri hakkyla kampanyaya dahil etti dier ve hi de azmsanmayacak nedeni de yukarda deindiim, kadn hareketinin 1980lerin sonlarnda girdii zerkleme sreciyle son on ylda gerek grnrlk gerekse etkililik asndan kazand ivmedir. Sz konusu baarnn en nemli gstergesi ise kampanyann balamasyla birlikte eitli kesimlerden ve farkl ideolojik konumlardan ykselen tepkilerdi.

DEMOKRAS HERKESN TALEB

Ka-Derin, 2007 genel seimleri ncesinde balatt ve toplumsal cinsiyet kotasn vurgulayan Medya Kampanyas zellikle byksz siyaset ayanda kamuoyundan yaygn bir ilgi ve tepki grd. Bu ilgi ve tepkinin bir blm, zelde toplumsal cinsiyet kotas meselesine genelde kadn hareketine dair yapc eletirellii barndrrken, dier blm, kanmca, ya konunun anlal(a)mamas, kavran(a)mamas zerinden seyreden ya da aka cinsiyeti temellerde kotarlm sylemleri rneklemek asndan ilevsel olan eletirileri kapsamaktadr. Hangi nedenle olursa olsun bu tr sylemler zdelik gsterir ve patriarkal yapnn yeniden-retildii hazneleri olutururlar. Burada hemen belirtilmesi gereken, ilk grupta yer alan tepkilerin dile getirildii yazlarn azldr. Glnur Acar-Savrann Amargi dergisinde yaynlanan yazsnn zetledii bu ilk grup tepkiler kadnn patriarkal politik sistemde yaad ayrmcla kar gelitirilen tavrn meseleyi toplumsal cinsiyet kotas talebine snrlandrma riskiyle feminist politika asndan olumsuzluklar temelinde kuruluyor19. Nitekim, Savrann yazsn kaleme ald srada, Ka-Derin henz feminist alternatifi ieren bir siyaset program hazrlamam olmas byle bir endienin gerekesi olarak alnabilir. te yandan, akabinde kamuoyuna duyurulan Kadn Siyaseti Program ilgili yazda belirtilen olas milletvekili kadnlarn hesap verecekleri bir grubu tanmlayan politik aidiyetlerinin yokluu sorununa20 bu aamada verilmi bir yant olarak alnabilirken, yine Savrann bir gereklilik olarak iaret ettii [F]arkl
18 Ka-Der Genel Bakan Hlya Glbahar ile kiisel yazma. 28 Mays 2007. 19 Glnur Acar-Savran (2007): Feminist Politika, Kota ve Bir Siyasal Kategori Olarak Kadnlar, Amargi, Say: 5, s.11-12. 20 Savran, a.g.y., s.11. Savran, yazsnda programn taslann tm partilere ynelik olarak hazrlanmas dolaysyla, dikkat ektii soruna tam bir yant olmadn da belirtiyor. 101

kadnlk durumlar arasnda kprler kuran; bunlarn karlkl olarak birbirini besleyen, yeniden-reten konumlar olduunu ortaya karan; ve her birinin nasl patriyarkann ihdas ettii konumlar olduunu ak eden bir politika, yani feminist politikaya21 Kadn Siyaseti Programnda ne lde ulald sorgulanabilir. Handan Koun Radikal kide kampanya zerine dile getirdii yorum da zellikle feminist politik alternatif zerinde duruyor. Bir yandan, Ka-Der kampanyasnn ve politikalarnn, patriarkal politik sistemin kadn dlaycl karsnda nemli bir feminist yant olduunu teslim eden Ko, te yandan bu yantn (st-)orta snf deerlerle mall olduuna dikkat ekiyor. Kanmca bu nedenle Ka-Der kampanyasnda byk takan kadnlar Koun ifadesiyle ksk sesliler22. Bu ksk sesliliin esasen, Dernek Tznde belirlenen ltlerle uyum ierisinde olduu, dolaysyla Ka-Derin duruuyla elikili olmad sylenebilir. te yandan, Ka-Derin Kadn Siyaseti Program, gerek Savrann gerekse Koun dikkat ektikleri noktalar zerinden incelendiinde, programn, yukarda Hlya Glbahardan yaplan alntda da belirtildii gibi, bu noktalarda imlenen feminist politikann kapsaycln tamaktan ziyade bu tr bir oluuma ynelik bir adm niteliinde olduu sylenebilir tam da toplumsal cinsiyet kotas talebinin Kadn Siyaseti Program asndan tad ilevsellikte olduu gibi. Zira, Savrann ifadesiyle [B]yle bir program rnein rtl kadnlarn da, krt [sic] kadnlarn da, emeki kadnlarn da, lezbiyen kadnlarn da, esnaf kadnlarn da dolaysz karlarn kapsayabilir ve bunlarn her birinin kapitalist patriyarka iindeki konumlarn ortaya koyabilir23. Benzer bir alternatif politika vurgusu, Meyda Yeenolunun, Ka-Derin kampanyasna gelen eletiriler arasnda yapc olarak nitelendiremeyeceim, ancak, Batda ve zellikle Amerika Birleik Devletlerinde feminist hareketin ve harekete kout seyreden feminist dncenin evrelerini aklayc eitlik-farkllk tartmas zerine yaplanan argmannda n plna kyor24. Yeenolu, basit bir saysal art[n] siyasetin yapl biiminin deieceinin nasl garantisi gibi grld sorusunu soruyor. Bu sorunun temelinde temsil demokrasinin farkllklar es geen ileyiine ynelik eletirileri ierisinde barndran bir dnsel ereve ve bu ereveye kout olmas gereken bir feminist politika var. Yeenolunun talebi, zetle, siyasetin kadnslatrlmas ... farkllklarn tannd, tek bir modelin egemen olmad ve siyaset yapmann alannn geni bir biimde tanmland bir siyaset anlay...nn okunabilecei bir kadn eylemlilii25. Bu argman, tek bana ele alndnda feminist politikay zenginletirici bir nitelie sahip. te yandan, byle bir alternatif politik duru dillendirilirken, kadn hareketi ierisinde yrtlen faaliyetler, kazanmlar gz nne alnmadan Ka-Der kampanyasnn tek bir ayann toplumsal cinsiyet kotas uygulamasnn kurumsallatrlmas nerisinin - kadnn politik alana katlmnn artrlmas ynndeki yegne talep olarak alnmas eletiriyi yapclktan uzaklatrmaktadr.
21 Savran, a.g.y., s.12. 22 Handan Ko, Ilcak, Mert ve Feministler, Radikal 2, 22 Nisan 2007. 23 Savran, Feminist Politika, Kota ve Bir Siyasal Kategori Olarak Kadnlar, s.12. Kadn Siyaseti Programnda, kadn salyla ilgili neriler blmnde yer alan Trke bilmeyen nfusun youn olduu yerlerde kadnlarn konutuklar dili bilen salk personeli ve/veya tercman istihdam edilmesi ynndeki neri bu ynde bir aba olarak okunabilir. 24 Meyda Yeenolu, Ne amn ekeri, Ne Erkein By, Radikal 2, 15 Nisan 2007. 25 Yeenolu, a.g.y. 102

Tam da bu noktada hem feminist temelden ve/ya da kadn haklar savunuculuu zerinden hem de anti-feminist kanattan gelen tepkilerdeki ortak bir soru(n)dan bahsetmem gerekiyor. Bu, feminist dncede, zelde toplumsal cinsiyet kotas genelde kadnn znelii/znelemesi tartmalarnda grlebilecek, ksaca, hangi kadn? sorusu. Bu adan Aye Karabatn Todays Zamandaki yazs rnekleyici nitelikte26. Toplumsal cinsiyet kotas talebini politikada bir zorunluluk... ancak zm deil, sadece bir n-gerek olarak alan Karabat, bu taleple birlikte [kurumsal] politik faaliyette bulunmak ve politik alana gerekten kadn yaklamn tamak isteyen kadnlarn ilk olarak tra olmalar gerektiine, ... aksi takdirde toplumsal cinsiyet kotas %50 olsa dahi demokrasi[nin] erkek kalmaya devam edeceine dikkat ekiyor. Bu ise, Ka-Derin Programnda aka grnmeyen, ancak niyete dnk bir ekilde okunabilecek farkl bir politik slba iaret ediyor. te yandan, Karabatn yazsnda n plna kan dier bir tema demokrasi ki, bu vurgu da yine anti-feminist ve/ya da duruma vakf olamayan kanattan gelen tepkilerle paylalan bir dier ortak noktay oluturuyor. Bu ortak noktann feminist/kadn haklar savunuculuu duruu ile anti-feminist duruu ayran en nemli nitelii, yap-zne ikiliine yaklamda ortaya kyor. Ksaca, ilk durutan sz retenler toplumsal cinsiyet kotas talebinin yapsal dnm hedefleyecek programlarla bir arada sunulmadan bir anlam olmayacana dikkat ekerken, ikinci durutan sz retenler, nce yapsal dnme iaret ediyorlar. kinci duruu ele almaya gemeden nce, ilk grup ierisinden, toplumsal cinsiyet kotas talebinin yapsal dnm hedefleyen bir politika olmadn dile getiren Yldz mrek Koluakn, yukarda deindiim hangi kadn? sorusunu da kapsayan feminist dncenin politik dnce tarihi ierisindeki zglln tanmlayan teori-pratik ilikisine dair tartmann gndelik politik dile tercmesi olarak alnabilecek ve toplumsal cinsiyet kotasna ynelik politika oluturmann almlar hakknda ksmen de olsa fikir verebilecek saptamasna deinmem gerekiyor: Ama yine de, saylar, Trkiye parlamentosu ve siyasetinin i karartacak kadar bykl ve erkek siyaseti olduunu, snfsal ve ulusal olarak demokratik olmayan bu siyasetin kadnlar karsnda da tahammlsz ve hazmsz olduunu arpc bir biimde gsteriyor27. yleyse, toplumsal cinsiyet kotas talebi ve bu ynde retilen politikalar kamuoyu oluturma ve farkndalk yaratma arac olarak ilevsellie sahip ve kadnn politik alana katlmn artrmaya ynelik eylemlilikten soyutlanabilmesi pek kolay deil. Yukarda, ikinci grup, sorunu anla(ya)mayanlar, kavra(ya)mayanlar ve/ya da duruma vakf olmayanlar olarak, farkl yerlerde, farkl terimlerle nitelendirdiim sz sahiplerini aslnda bir araya toplayan duru, anti-feminizm. Bu grubun bir ksm, rnein Nuray Mertin ... kadn politikalarna ve kota stratejisine kknden itirazm var28 ifadesinde simgelenebilecek anti-feminist duruu aka sahiplenirken, dier bir ksm, pozitif ayrmclk talebini, imtiyaz arama, kadn erkek eitliini saylara indirgeme, kadnlar-aras farkllklar es geme anlamna geldiini kabulle, reddediyorlar. Bu itirazlarn hemen hepsi gerekelerini rneklendirirken ve sa26 Aye Karabat, Women Shave First, Todays Zaman, 1 Nisan 2007. 27 Yldz rmek Koluak, Bykl Kadnlar, Evrensel, 5 Nisan 2007. 28 Nuray Mert, Bykl Kadnlar, Radikal, 27 Mart 2007. 103

dece Yeenolunun nerdii alternatif politik bir ereveden hareket eden feministler asndan deil, ayn zamanda liberal politik sistemin kstlayc yaps ierisinden duru belirleyen kadn haklar savunucular asndan da olumsuz rnek addedilebilecek, gemiteki ve/ya da mevcut kadn politikaclara referans veriyorlar. Farkl politik durulardan gelen ve toplumsal cinsiyet kotas talebi karsnda ayn temele oturtulabilecek bu itirazlar, aslnda, mevcut politik yaplanmann cinsiyeti doasnn tesinde ki bu bir alt-okumay gerektirmeyecek kadar ak - dnsel eksende patriarkal yapya eklemlenmeyi simgeliyor. Nitekim, gerek Nuray Mertin zelde toplumsal cinsiyet kotasna genelde kadnn politik zneliine dair feminist argmana kartln gerekelendirmesine gerekse Perihan Madenin karikatrize ederek dillendirdii Kim bu Esrarengiz Kadn Tipi Ka-derin Mecliste bizleri temsil ederken grmek istedii29 sorusuna ikin bir bilmeme ve/ya da bilmek istememe halinin olduunu sylemek mmkn. Amak gerekirse, bu tr gerekelendirmeler ve sorular genelde evrensel kadn hareketinin, zelde Trkiyedeki kadn hareketinin geliimine, bu geliimin uraklarndaki belli bal argmanlara ve bu argmanlar vastasyla tecrbe edilen dnmlere yabanc olunduunun ve/ya da btn bu unsurlarn kayda alnmadnn bir gstergesi olarak karmza kyor. Ka-Derin kampanyasna gelen ve ikinci gruba dahil edilebilecek dier tepkilerle Mert ve Madenin sergiledikleri tepkilerin ortak noktas bir yandan bu iselletirilmi patriarkal zihniyetken dier yandan bu zihniyetin bir kts olarak nitelendirilebilecek demokrasi kavray.

DEMOKRAS VE TOPLUMSAL CNSYET KOTASI TALEB

Esasen, yukarda ikinci gruptan bahsederken kullandm kafa karkl nitelemesinin nedeni, bu grup ierisinden gelen olumsuz tepkilerin belirli bir demokrasi anlay savunusunun zerinde temellendirilmeye allmasyd. Meyda Yeenolunun vazh bir ekilde ayrntlandrd bu anlay, feminist hareket/dnce zelinde, dile getirilegelen eitlik talebinin hareket ierisine ne lde yansd sorgulamasna balantl olarak gelimitir. Bu anlay temelde (politik alandaki) toplumsal cinsiyet eitsizliinin kadn hareketinin kendi iindeki farkllklarn eit temellerde tannmas gereklemeden ortadan kaldrlmayaca argmanna dayanmaktadr. Ancak, gzden karlan nokta, yetersiz sfat ile anlamsz ve/ya da gereksiz sfatlar arasndaki reddedilemez farktr. Nitekim, farkllklarla birlikte eitlik formlasyonu zerinden gelitirilen bir demokrasi modelinde zelde toplumsal cinsiyet kotas, genelde ayrmcla maruz kalan tm toplumsal gruplara ynelik kota uygulamas anlamsz/gereksiz bulunmaktan ziyade yetersiz addedilmektedir. Bu konum al ise toplumsal cinsiyet kotasna kategorik bir kar k deil, uygulamada tek bana ele alndnda eitlik asndan yaratabilecei sorunlara iaret etmeyi gerektirir. te yandan, byle bir yaklamda farkllk karsnda eitlik formlnden ziyade farkllk ve eitlik demokrasi sorunsalnn birbirini ierimleyen iki etmeni olarak ele alnr. Oysa, Ka-Derin kampanyasna gelen eletirilerde ya yukarda rneklediim ekilde, toplumsal cinsiyet kotas talebinin, politik nitelie baklmadan srf kadn olmaklkla menkul bir politika gdlmesi ve/ya da farkllklarn es geilmesi endiesinden yola klarak, anti-demokratik karakterine vurgu yaplyor, ya da Trkiyedeki politik sistemin henz toplumsal cinsiyet kotas
29 Perihan Maden, Trban da Takmam Byk da, Radikal, 1 Nisan 2007. 104

talebinin dayand demokratik nclleri iermedii ileri srlyor. Bu iki gerekelendirme biiminin ikinci kanadna yerletirilebilecek bir eletiri Hurit Gnein yazsnn balnda (Bu Kampanya Bizi Aar) zetlenirken, szlerinde somutluk kazanyor: KADERin [sic] bykl kadn fotoraflaryla ne elde edeceini gerekten merak ediyorum. Liderler yine bildiini okumayacak m? Yaknlarn milletvekili yapacak, gerisini sprecekler. Oysa parti-ii demokrasi olsayd kadn temsili de greli olarak dzelirdi. Geri bu bizim gibilere yine yetmeyebilirdi. ... Tekrar belirtelim, pozitif ayrmcla, kotalara gemeden nce, sistemin demokratiklemesi art. Bugn kadnlarn siyasette adil bir temsili yoksa bunun nedeni toplumda kadnn ezilmi olmas deil. ... Siyasette kadn saysnn artmas iin liderlerin kafa yapsnn deimesi, demokratiklemesi gerekiyor. O kampanya da bizi ayor30. Yap-zne ilikisini diyalektik bir okumaya tbi tutmadan, yapy dorudan znenin nne koyan bu yaklamn bir dier rneini Erturul Gnayn Ka-Derin kampanyasna ilikin yorumlarnda okumak mmkn: Siyaseti bir imtiyaz arama gayretinden kurtarp herkes iin zgrlk, eitlik ve refah iinde yaama talebine dntrmenin yolu adaletli bir seim sisteminden geer. Adil, katlmc, zgr bir seim sistemi olmadan, biraz daha fazla kadnn ... genel merkezler tarafndan aday listelerine konulmas, Trkiye siyasetinin halktan kopuk yapsn gzden saklamay amalayan bir makyaj grntsnden baka bir ey deildir31. Cornelius Castoriadis, yap-zne diyalektii zerinden gelitirdii demokrasi argmannda rejim olarak demokrasi ile prosedr olarak demokrasi arasnda ayrma gider ve ikinciyi birincinin ierisinde bir etmen olarak alr. Sadece prosedr olarak demokrasinin ile(til)dii balamlarda demokrasiden bahsedemeyeceimizi vurgulayan Castoriadise gre, demokratik siyaset, fiil olarak toplumumuzun durumsal niteliini olabildiince azaltmaya ynelik bir faaliyettir... felsefe gibi [d]emokratik politika da, dnce gibi praksis de yaammz belirleyen durumsalln muazzam bir ksmn zgr eylem vastasyla snrlandrmamzda ya da daha iyi bir ifadeyle dntrmemizde - bize yardmc olabilir ... Ne olduumuzu, ne yaptmz ve ne dndmz koullandran durumsallk ve zorunluluun sonsuz karmnn zorunlu durumsallkla nihi olarak durumsal olan zorunluluun [sonsuz karmnn] sadece farknda olmann zgrln gerekte ne olduuyla alkas yoktur. Ancak, tam da zgrln gereklemesi iin bir koul, bizi, gerek bireysel gerekse kolektif dzeyde fiil zerklie gtrebilecek eylemlere akl banda olarak soyunmamz asndan gereken bir kouldur32.

30 Hurit Gne, Bu Kampanya Bizi Aar, Milliyet, 3 Nisan 2007. 31 Erturul Gnay, "Kadnlar, Genler ve Seimler," Radikal 2, 15.4.2007. Gnayn bavurduu "makyaj" metaforu, Mertte ayn argman temelinde "pembe al"a dnyor: "Kotalar, pozitif ayrmclk siyasetleri, demokratik siyaset alann geniletmiyor, tam tersine daraltyor. Dahas, birok sorunun zerine pembe al rtyor." Mert, "Bykl Kadnlar," Radikal, 27 Mart 2007. Bu noktada - konuyla dorudan balantl olmasa da - her iki yazarn da kullandklar metaforlarn cinsiyeti dil kodlaryla belirlendiine dikkat ekmek gerekiyor. 32 Cornelius Castoriadis, "Democracy as Procedure and Democracy as Regime," Constellations, 4 (1) (Nisan 1997), s.16-17. 105

Kanmca, Trkiyede mevcut politik sistemde demokrasinin tam anlamyla ilemedii temelinde toplumsal cinsiyet kotasna kar gelitirilen olumsuz tepkilerdeki ortak nokta, Castoriadisin dikkat ektii, durumsallk-zorunluluk ilikisinin gz ard edilmesidir. Bununla bantl dier bir nokta ise, yine Trkiyedeki politik sisteme ikin bir ikiliktir. Sembolik olarak laiklik-slamclk ayrmas zerinden okunabilecek bu ikilii, toplumsal cinsiyet kotas talebine barts sorunu zerinden getirilen eletirilere ve bu eletiriler karsnda toplumsal cinsiyet kotas talebini sahiplenen kadn haklar savunucularnn bir blmnn kar-eletirilerine hkim sylemde bulmak mmkndr. Sz konusu, hkim sylemin, Trkiyede kadn hareketinin geliimini anlamak asndan vazgeilmez unsurlardan biri olan Cumhuriyetin kurucu ideolojisinin ierisinden konutuunu belirtmem gerekiyor. Yldrm Trker, Ka-Derin kampanyasna eletirel yaklamnda, bu, hem kutupsal olup hem de ayn kaynaktan kma durumunu zetliyor33: Bir yanda Cumhuriyetin ve Atatrk ilkelerinin izinde aceleye gelmi bir feminizan dilin de cilasna snp toplumun saygn kadnlarna byk-kravat taktrp Meclisteki erkek ounluu eletiren bir kampanya ile hemen akabinde yine kimi fikir kadnlarn trbanl trbanla poz vermeye kkrtan kampanya, kanmca stnde devindiimiz gerilim hattn fevkalde yanstyor34. Yukarda deindiim (olumsuz) eletirilerin hemen hepsinde kadn hareketini ve taleplerini tek bir pota ierisinde eritmeye ynelik kestirmeden bir okumay grmek mmkn. Oysa, ne kadn hareketi yekpare ne de bu hareket ierisinde kotarlan talepler ve politika nerileri tek bir merkezden besleniyor. Byle bir heterojen yap ve merkezsizlik durumu, hareketin politik eylemliliinde kimi zaman yavalamaya yol asa da, sre ierisinde dnme ak bir yap salamakla ve ina ile deil eylemle kurulumla - varlan bir zneliin olabilirliine iaret etmekle tam da kendi iinde farkl bir politikaya yeil k yakyor. Bu ise toplumsal cinsiyet kotas talebini kategorik olarak reddetmenin ve/ya da anlamsz/gereksiz bulmann kendi iinde kurucu bir rasyonaliteye teslimiyetini belgeliyor. Aksu Borann da dikkat ektii gibi eylemin, deneyimin rettiini soyut akl retemez ... Kadn bak as denen eyin ne olduunu anlayabilmek iin, kadnlarn politik deneyimlerine yakndan bakmak lzm; soyut aklla kavranmas zor bir ey gerekten35. Sonu olarak, toplumsal cinsiyet kotas talebinin 2007 Trkiyesinde uyandrd ilgi ve tepki yap-zne arasndaki girift ilikiyi bir kez daha gndeme getiriyor. Kanmca, Trkiyede kadn hareketinin ve feminist aktivizmin kazanmlar, sorunlar ve deneyimleri bu ilikinin tek tarafl olmadnn ak gstergelerinden. Konuyu kuramsal alana tayacak olursak, birbirini ierimleyen bu ikili, ayn zamanda teori-pratik arasndaki ayrmazln bir kts. Ya da, daha ak bir ifadeyle sylemek gerekirse; Yapsal sorunlar zlmeden, kadnlar siyasete erkeklerle eit artlarda katlamaz. Kadnlar siyasete arlklarn koymadka da bu yapsal sorun33 Ancak, hemen bu noktada, Trkerin Ka-Deri tektip bir kimlikle ele alarak rgt dzeyinde kestirme bir sonuca vardnn altnn izilmesi gerekiyor. Yine, ayn ekilde, ilgili kampanyay da tek boyuttan okuduu belirtilmeli. 34 Yldrm Trker, "Cumhuriyetin Kadnlar," Radikal 2, 22 Nisan 2007. 35 Gkhan Gencay, Aksu Bora ile mlkat, "Pazartesi Sohbeti: Deitirme radesine Odaklanalm," Birgn, 15 Nisan 2007. 106

lar zlmez, en azndan 70 yldr zlemedi. Kota belki sorunu zmeyecek ama bu ksr dngde bir alm yaratacaktr36.

36 Yeim Arat, "Niye Kadn Kotas?," Radikal 2, 8 Nisan 2007. 107

YAZARLAR HAKKINDA
Ulrike Dufner

Dr. Dufner, Berlin Hr niversitesi'nde ald Siyasal Bilimler eitimini 1989 ylnda yksek lisans derecesiyle tamamladktan sonra Erlangen ve Bamberg niversiteleri'ndeki Gncel Dou Aratrmalar Lisansst Program erevesinde kaleme ald "Islam ist nicht gleich Islam" balkl doktora almas (1997'de yaymlanmtr) ile doktora nvann almtr. 1996 2002 yllar arasnda Almanya Parlamentosu'nda Birlik 90/Yeillerin meclis grubunda bilimsel aratrma asistan olarak ve daha sonra, 20022003 yl sonuna kadar, Almanya D leri Bakanl Trkiye ve Gney Kafkaslar/Orta Asya masalarnda grev yapmtr. Dr. Dufner, Ocak 2004'ten bu yana Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Brosu'nun yneticilii grevini yrtmektedir.
Ulrike Allroggen

Berlin niversitesinde (Berlin zgr niversitesi) Siyaset Bilimleri okuyan Ulrike Allroggen, 2003 ylndan 2005 yl sonuna kadar Heinrich Bll Stiftung e.Vde Feminist Enstitsnn icra kurulu yardmcs olarak almtr. 2006 yl bandan beri toplumsal cinsiyette demokrasi/uluslararas kadnlar ve toplumsal cinsiyet politikas konularnda danmanlk yapmaktadr. 90l yllarn sonlarnda beri daha demokratik ve federal bir Avrupa iin ulus tesi yurtta alarnda aktif olarak almaktadr. Birka yldan bu yana Politika yapma havasnda msn?! Hemen imdi mdahale edelim! sloganyla genlerin ve yetikinlerin siyasi eitimi konusunda serbest retim grevlisi olarak almaktadr. lgi alanlar arasnda Avrupa btnlemesi/Avrupada sosyal hareketler/ABnin anayasall; feminist kuram/uluslararas kadn hareketleri/kadn ve frsat eitlii politikalar/ana akmcllatrma haline getirilmesi; Dou Avrupa ve Gney Asya yer almaktadr. Allroggen, Alman Yeiller Partisi, Hmanist Birlik ve Berlindeki Heinrich Bll Stiftung Eitim Merkezi (Bildungswerk Berlin) yesidir.
Izabela Kowalczyk

Poznandaki Adam Mickiewicz niversitesinde Sanat Tarihi (199095), Budapetedeki CEUda ise Cinsiyet zerine ncelemeler (1998) eitimi grd. ABDdeki Rochester niversitesinin Sanat Tarihi ve Grsel Etdler Yaz Enstitsne katld (1999). 19992004 Varova niversitesinin Cinsiyet zerine ncelemeler Blmnde retim yelii yapt ve OSKA (Ulusal Kadn Bilgi Merkezi) tarafndan organize edilen Feminizm Yaz Okulunda konferanslar verdi. 2001 Poznandaki Adam Mickiewicz niversitesinde ada Polonya Sanatnda Beden ve G konulu doktora tezini verdi; 2002den beri Torundaki at Nicolas Copernicus niversitesinin Sanat ve Kltr Tarihi Blmnde almaktadr. Sanat le Bedenin Tehlikeli likileri ve Polonya Eletirel Sanatnda Beden ve G (2002) adl kitaplarn yazar; Popler Kltrde Kadn (2002), Kk Kz Aray (2003), ve Kadn, Feminizm ve Medya (2005) adl kitaplarn Edyta Zierkiewicz ile birlikte e-editrdr.

108

Nadia Hajal/Backleh

Cinsiyet, Hukuk ve Geliim alannda (Lisansst Program/BZU) almakta olan Filistinli Nadia Hajal ngiliz Dili Edebiyatnda lisans diplomas sahibi olup ve akredite bir evirmendir (ngilizce-Arapa). zerinde alt balca konular Stratejik Planlama, zleme ve Deerlendirme ile Proje Ynetimidir. 2004 ylndan beri arlkl olarak kadnlara ynelik kampanya ve projelerde grev almaktadr. Bu alandaki ilgisi zellikle glendirme ve katlm, yeterlilik ve istihdam, siyaset ve hukuka yneliktir. Uluslararas Kadn Komisyonu & UNIFEM ve Uluslararas alma rgt gibi eitli uluslararas program ve kurululara katkda bulunan Nadia Hajal, toplumsal cinsiyet ve sosyal sorunlarla ilgili eitli atlye almalarna ve konferanslara katlmtr. Kuds Kadn Merkezi, Filistinli Kadnlar Genel Birlii ve PASSIA yesi olup iki yl sreyle Kadnlarn Seimlere Katlmn Arttrma Ulusal Sekreterlii ve Filistinli alan Kadnlar Kalknma Derneinde gnll olarak grev yapmtr.
Aysun Sayn

Aysun Sayn Ankara niversitesi Antropoloji Blmnde lisans ve ayn niversitenin Kadn almalar Ana Bilim Dalnda Yksek lisansn yapmtr. Kadn Adaylar Destekleme ve Eitme Derneinde (KA-DER) kadnn politik katlm ile ilgili eitli projelerde yer alm, Sleyman Demirel niversitesi Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezinde, Sabanc niversitesi stanbul Politikalar Merkezinde almtr. 2006 ylndan itibaren Trkiye Kadn Giriimciler Dernei- Kadn Fonu Direktr olarak almaktadr. KADER ynetim kurulu yesi olan Sayn, Avrupa Birlii Eitlik Grubu, Sosyal Kalknma ve Cinsiyet Eitlii Merkezi ve Kadn stihdam Giriimi kurucu yesidir. Avrupa Birlii Giri Srecini zleme; Kadnlar ve Erkekler iin Eit Frsatlar kitabnn yazarlarndan biri olan Sayn, Birlemi Miletler Kalknma Program ve KADER iin Geici zel nlem Politikalar: Kota kitabn yayna hazrlamtr. lgi alanlar sosyal politika, cinsiyet politikalar ve feminist teoridir.
Mine G Tan

Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi retim yesi. Lisans ve lisansst eitimini hukuk ve sosyoloji alanlarnda, doentlik almasn Kadn, Ekonomik Yaam ve Eitimi konusunda eitim sosyolojisi bilim dalnda yapt. Kadnlarn eitimi ve tarihi, eletirel ve feminist pedagojiler, eitim sosyolojisi kuramlar, toplumsal tarihte ocuk konularnda alyor.
Nilgn Yldrm

Nilgn Yldrm 1971 ylnda Mardinde dnyaya geldi. Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmndeki eitimini son snftayken yarda kesti. 2002 ylnda Mardinin Kzltepe ilesinde Kadn almalar alannda faaliyet gstermeye balad. 2003 ylnda Kadn Merkezinin (KAMER) Gney Dou Blgesinde yapt rgtlenme almalarnda yer ald. 2004 ylndan beri KAMERin Her Kadn iin Bir Frsat ve Kadnlar Gelecee Bakyor projelerinde alyor. Hali hazrda KAMERin proje ve raporlama ekibinde, proje yazmak, bte hazrlamak gibi grevleri de yrtyor. Ana dili Krte olan Yldrm, orta derecede Arapa biliyor.
109

S. Nazik Ik

Nazik Ik 1957 ylnda zmirde dnyaya geldi. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinde ktisat-Maliye blmnden 1978de mezun oldu. Ayn yerde ekonomi alannda Ocak 1984te OPEC Politikalar ve Trkiyenin enerji politikalar konulu tezi ile Londra niversitesi arkiyat ve Afrika almalar Fakltesi (School of Oriental and African Studies)nde kalknma almalar alannda Eyll 1997de gc Arz Teorilerinin Trkiyenin Kentsel gc Piyasalarnda Kadnn gcne Katlmn Aklama Kapasitesi (Explanatory Capacity of the Labour Supply Theories in the context of Females Labour Force Participation in the Urban Labour Markets of Turkey) konulu tezi ile yksek lisans derecesi ald. Devlet Planlama Tekilatnda (State Planning Organisation), bugnk isizlik sigortasnn modelini kuran sizlik Sigortasnn Finansman ve Organizasyonu konulu tezi ile Ocak 1995te planlama uzmanl derecesini ald. 1980lerde 12 Eyll darbesi sonrasnda kamuda almasna yasak getirildii iin zel sektrde alt. 1989da yasal haklarn yarg yoluyla geri kazanarak DPTye geri dnd. 19982001 ve 20032005 dnemlerinde TRTde eitli sreli yaynlarn danmanln yapt. 19992000 retim ylndan bu yana Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Sosyal Hizmetler Blmnde Sosyal Politika ve Planlama dersi veriyor. 1970lerin ortalarndan bu yana kadn rgtlerindeki almalarn srdryor. ok sayda kadn rgt ve platformunda kurucu ye ya da ye oldu. Arlkl olarak 1970lerde lerici Kadnlar Dernei, Halkevleri Kadn Eitimi Komisyonunda, 1980lerde Kadn Tartma Grubunda, 1990 sonrasnda da Kadn Dayanma Vakf, Ka-Der Ankara ube Yerel Siyaset alma Grubu, Ev-eksenli alan Kadnlar alma Grubu, CEDAW Sivil Toplum Forumu Yrtme Kurulu ve Kadn Koalisyonunda aktif alt ya da halen alyor. 2002 ylnda DPTden ayrld ve Genel Seimlerde CHPden aday-aday olarak aktif siyasete geri dnd. Halen CHPnin yesi. 2005 ylndan bu yana 10 Aralk Hareketinin Politika Gelitirme Kurulu, Mays 2006dan bu yana da 10 Aralk Hareketi Ynetim Kurulu yesi. 20042005 yllarnda Kurumunda yetitirme yurtlarnda yetien kzlar hedef grubu ile dezavantajl gruplarn igc piyasasna girilerinde destek hizmet modeli oluturma amacyla pilot proje uygulamas yapt. 2005ten bu yana Birlemi Milletler Nfus Fonunun kadna ynelik iddetle mcadele almalarnda eitli dzeylerde uzman ve danman olarak ksmi zamanl olarak alt, alyor. Bu kapsamda Trkiyenin Avrupa Birlii destekli Kadna Ynelik Aile-ii iddetle Mcadele projesinin hazrlk danmanln, Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistanda (Gney Kafkaslarda) kadna ynelik iddetle mcadele programlarnn hazrlk almalarnda uluslararas danmanlk yapt. Ocak 2007den bu yana, Trkiyede kadna ynelik aile ii iddetin engellenmesinde polis karakollarnda uygulanacak ilem ve prosedrler eitimi projesinin danmanln yrtyor. Evli. Anne. ok sayda ve eitli alanlarda yayna sahip.
lknur stn

Ankara niversitesi Felsefe blm mezunu. Ankara niversitesi Kadn almalar Yksek Lisans Programna zel renci olarak devam etti. 2000-2004 aras KA-DER Genel Ynetim Kurulu yelii yapt. 2003-2007 yllar arasnda KA-DER Ankara ubesinin bakanln yapt. Halen KA-DER Ankara ubesinde politikalar
110

sorumlusu olarak grev yapmaktadr. Ankara niversitesi Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezinin ve KA-DERin eitli kadn gruplarna ve sivil toplum kurulularna Toplumsal Cinsiyet ve Siyaset eitimleri vermektedir. 2004 ylnda Avrupa Kadn Lobisi Trkiye Koordinasyonu Genel Koordinatrlne seildi ve halen bu grevi srdrmektedir. AB Komisyonu Sivil Toplum Gelitirme Merkezinin toplumsal cinsiyet danmanln yapmaktadr. 2002-2007 arasnda Yerel Siyaset alma Grubu tarafndan yrtlen Yarn iin bugnden kampanyasnn koordinatrln, 2004te tamamlanan UNDP KADER Ankara ortakl ile gerekletirilen Yerel Siyasette Kadnlarn Glendirilmesi projesi ile Danimarka Bykelilii KADER ortakl ile gerekletirilen Kadnlarn Siyasal Srece Katlm: Kadn Eitimi projesinin koordinatrln yapt. TESEVin Alglar ve Zihniyet Yaplar: Demokratikleme Srecinde Kadn ve Erkekler aratrmasn Aksu Bora ile yrtt. Toplumsal cinsiyet eitlii, demokratikleme, siyaset zerine eitli almalar, eitli gazete ve dergilerde yazlar vardr.
Fatma Bostan nsal

Halen Malezya Uluslararas slam niversitesinde doktora rencisi. Boazii niversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blmnde Yksek Lisans, stanbul niversitesi, Siyasal Bilimler Fakltesinde Lisans eitimi ald. 1995de kurulan Bakent Kadn Platformunun ynetim kurulu yesi ve 2000-2001 dnem bakan. Bu kurumu temsilen eitli yurt ii ve yurt d konferanslara katld: HABITAT II stanbul; 1999 Dnya Dinler Parlamentosu, Cape Town, Gney Afrika; BM 2000: Kadn zel Oturumu, New York; Irklk, Yabanc Dmanlna Kar Birlemi Milletler Konferans, Durban Gney Afrika (2001); Heinrich Bll Stiftung Derneinin dzenledii ran ve Trkiyede Kadn, Berlin, Almanya (2003), vb.
Simten Coar

Do. Dr. Simten Coar, Bakent niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blmnde retim yesidir. Genelde liberal kuram, zelde ise Trkiyede liberal dnce konusunda aratrmalar yapmtr. Genelde Trk siyaset tarihi, zelde ise Trkiyede liberal dnce ve 1980 sonras Trkiyesinde neo-liberal siyaset ile demokrasi arasndaki ilikiler konusunda yaynlar vardr. Halen Trkiyede feminist siyaset ve Trk siyasi dncesinde cinsiyet tipolojilerinin kurgulanmas konusunda aratrma yapmaktadr.

111

112