Anna Awdziej Kultur Brazylii - zarys Brazylia jest pod wieloma wzgldami krajem wyjtkowym.

Jest niezwykle rnorodna i pena kontrastw waciwie pod kadym wzgldem, czy to gospodarczym, czy spoecznym. Mona si pokusi o stwierdzenie, e w Brazylii da si odnale praktycznie wszystko: ubstwo i luksus 1 , ludzi biaych, czarnych, Azjatw i Indian 2 , rozpalone socem plae, zielon, pen gsto spltanej rolinnoci i wilgoci dungl, ale take bardziej suche i chodniejsze wyynne obszary na poudniu, gdzie mog si nawet zdarzy przymrozki. S tam tereny zupenie zurbanizowane oraz takie, gdzie ycie toczy si w malekich wioseczkach, ale te ogromne poacie ziemi pozostaj nietknite ludzk stop. Religi wikszoci Brazylijczykw jest katolicyzm, ale nie brakuje te wyznawcw protestantyzmu, a nawet kultw animistycznych, czy voodoo (urawski, 2007). Na kultur Brazylii ogromny wpyw miao szereg pastw Portugalia, Anglia, Francja czy Stany Zjednoczone czy Hiszpania, ale take afrykascy niewolnicy sprowadzani do pracy na plantacjach oraz rdzenni mieszkacy Brazylii, z ktrych najbardziej chyba znani s Indianie Guarani i Tupi. Jak w caym tym eklektyzmie kulturowym czuj si Brazylijczycy? Wydaje si, e doskonale i zdaj si posiada do siln tosamo narodow, mimo tego, e Brazylia jako nowy ld zostaa odkryta przez Portugalczykw dopiero w 1500 r., a niepodlego jako pastwu udao si jej uzyska nieco ponad sto lat temu (Kula, 1987). To poczucie jednoci Brazylijczykw wypywa w wysokim stopniu ze wsplnego jzyka odziedziczonego po portugalskich kolonizatorach, ale pozostajcego pod istotnym wpywem innych jzykw bd narzeczy, m.in.: kastylijskiego, guarani, francuskiego, angielskiego czy holenderskiego. Std portugalski w wersji brazylijskiej charakteryzuje si wiksz mikkoci i piewnoci w stosunku do odmiany europejskiej, zwanej rwnie kontynentaln (Hlibowicka-Wglarz, 2003). Poczucie wsplnej tosamoci wynikajce ze wsplnego jzyka jest rwnie potgowane przez fakt, e na kontynencie poudniowoamerykaskim tylko w Brazylii uywa si portugalskiego. Co wicej,
1

Zgodnie z danymi Instytutu Stosowanych Bada Ekonomicznych (Instituto de Pesquisa Econmica Aplicada, IPEA) przy PKB o wartoci 800 mld dolarw, ponad poowa ludnoci Brazylii yje poniej granicy ubstwa (Torbio i in., 2001). 2 Szacuje si, e sami rdzenni mieszkacw Brazylii stanowi ponad 200 ludw czy grup etnicznych mwicych okoo 170 jzykami (Torbio i in., 2001).

-1-

mieszkacy tego kraju stanowi 80% oglnej populacji krajw luzofoskich 3, zatem s niejako uprawnieni do tak silnego zwizku z jzykiem mitycznego Luzusa 4 . A e zwizek ten jest rzeczywicie silny wiadczy moe fakt, e Brazylijczycy nie zdecydowali si jak dotd na przeprowadzenie, wzorem Australijczykw, akcji promujcej nauczanie jzykw mniejszoci. Nawet rdzenni mieszkacw Brazylii, aby porozumie si z urzdnikami musz posugiwa si portugalskim lub korzysta z usug tumacza, aczkolwiek nie istnieje oficjalny nakaz uywania wanie tego jzyka (Torbio i in., 2001). Opisujc kultur brazylijsk siga si zazwyczaj po dwa okrelenia: multikulturalizm bd denie do uniformizacji. Badacze nie doszli jak na razie do jednoznacznej opinii, ktra ze strategii rzdzi formowaniem si tosamoci brazylijskiej, chocia zdaj si przewaa gosy opowiadajce si za dominacj drugiego z wymienionych procesw. Powstawanie kultury brazylijskiej byo ju nawet przedstawiane metaforycznie jako kanibalizm poykanie przedstawicieli innych kultur i oblizywanie si ze smakiem (Torbio i in., 2001). Brazylia lubuje si bowiem w swoim synkretymie. Sytuacj kulturow w tym kraju przyrwnuje si rwnie do sytuacji w Stanach Zjednoczonych okrelanej mianem melting-pot gdzie odbywa si stapianie ras i socjokulturowa asymilacja (Kopaliski, 2001). Bardziej rodzimym okreleniem jest natomiast idea metysau kulturowego (mestiagem cultural) (Torbio i in., 2001), ktra wywodzi si z czasw kolonialnych, kiedy to Portugalczycy kierowali si zasad metysau w wyniku mieszanych maestw w procesie kolonizacji nowych ziem. Gwarantowao im to, e nowe pokolenia obywateli bd na tyle zwizani z Krlestwem Portugalii, by uznawa jego zwierzchnictwo, ale te bd czuli zwizek z ziemi, na ktrej si urodzili, co gwarantowao stopniowy wzrost ludnoci na zasiedlanych terenach i zmniejszao obawy przed masowym napywem imigrantw z Nowego wiata do Europy (Kula, 1987). Istnieje jednak jeszcze jeden czynnik, ktry przemawiaby za tez, e kultura Brazylii dy do homogenizacji. Mianowicie, funkcjonujcy nadal w zbiorowej wiadomoci spoeczestwa brazylijskiego mit o Wyspie Brazylii (mito da Ilha-Brasil) (Torbio i in., 2001). Wikszo Brazylijczykw dzieli swoiste poczucie izolacji (sentimento de isolamento), jakie mogoby charakteryzowa mieszkacw wyspy, a ktre moe przybiera nawet form kompleksu (Torbio i in., 2001). Wynika ono poniekd z pooenia geograficznego tego kraju, a take z faktu posugiwania si jzykiem

3 4

Krajw, ktrych obywatele posuguj si jzykiem portugalskim (Hlibowicka -Wglarz, 2003). ac. Luzus, Lizus, legendarny syn Bachusa lub krl Luzytanii, heros-eponim Portugalczykw (od ac. Lusitani 'Portugalczycy') (za: http://mitencyklopedia.w.interia.pl/)

-2-

portugalskim w otoczeniu hiszpaskojzycznych ssiadw, ale rwnie z poczucia frustracji, e kraj o tak wielu moliwociach o ogromnej powierzchni, yzn ych glebach, bujnej rolinnoci, bogactwie zasobw naturalnych jest jednoczenie miejscem tak wielkich nierwnoci spoecznych, dotkliwej biedy i panoszcej si wszdzie przestpczoci. Oczywicie, istniej w Brazylii elity, ktre yj w zamknitym krgu luksusowych dbr i nie troszcz si o zmian tej sytuacji, jednake wikszo Brazylijczykw pragnie wyrwnania statusu materialnego w spoeczestwie, o czym wiadczy moe wybr na prezydenta przedstawiciela lewicy Luisa Incia Luli da Silva, ktry postulowa w czasie swojej kampanii walk bied, godem i rozwarstwieniem spoecznym w kraju. Warto w tym miejscu wspomnie jak jeszcze postrzegaj siebie sami Brazylijczycy. Okazuje si, e ich wasny obraz siebie i Brazylii nie rni si znaczco od tego, jak widz ich turyci. Oni sami take posuguj si okreleniami typu kraj tropikalny (pas tropical), ojczyzna samby (terra do samba), czy o pas do futebol, czyli kraj piki nonej. Turystom Brazylia kojarzy si nieodmiennie z karnawaem i to tym z Rio de Janeiro i tumem tancerzy ubranych w pira i cekiny podrygujcych w rytm muzyki na ogromnych kolorowych platformach. Innym skojarzeniem z Brazyli i z Rio s plae, a co si z tym wie tumy plaowiczek i plaowiczw w skpych strojach oraz specyficzne podejcie Brazylijczykw do swojej fizycznoci, ktre w oczach niejednego Europejczyka. Ten, kto wybierze si do Brazylii, od razu zwrci uwag na wszechobecn w tym kraju muzyk samb, bossa nov, czy bardziej wspczesny brazylijski rock tropicalismo. Na ulicach mona rwnie spotka tzw. capoeiristas, ktrzy w otoczeniu innych osb, klaszczcych i grajcych na prostych instrumentach perkusyjnych, wykonuj tradycyjny brazylijski taniec, a zarazem sport walki capoeir. Znane na caym wiecie s te brazylijskie slumsy, czyli favelas. Te najwiksze znajduj si, oczywicie, w Rio de Janeiro. Od 2002 roku (polska premiera miaa miejsce w 2004) ich realia zobrazowa w niezwykle poruszajcym filmie pt. Miasto Boga Fernando Meirelles. Obraz ten wydaje si na poy hiperbolizacj sytuacji w slumsach, na poy grotesk przez cay czas jego trwania obserwujemy poczynania dzieci i modych chopcw w wiecie przestpczym: narkotykw, kradziey, morderstw. Obraz zaskakuje niezwyk wartoci artystyczn rzadko spotykan narracj retrospekcyjn, doskonaymi zdjciami. Jednake najbardziej wstrzsajcy jest moment, gdy w czasie napisw kocowych dowiadujemy si, e film ten powsta w oparciu o autentyczne wydarzenia i ma rwnie warto dokumentaln.

-3-

Znawcy kultury brazylijskiej oraz specjalici mogliby wspomnie jeszcze ciekawym zjawisku, jakim jest w kulturze Brazylii swoisty archetyp cwaniaka (arqtipo do malandro) (Torbio i in., 2001). Wyksztaci si on, zdaniem kulturoznawcw i antropologw, na gruncie kultury wiejskiej, tzw. kultury osobowoci (cultura da personalidade), ktra lega u podstaw wspczesnej kultury brazylijskiej. Opieraa si ona gwnie na relacjach rodzinnych i poddastwa, a orodkiem wadzy bya figura ojca posiadacza ziemskiego. Std te abstrakcyjne prawa stojce ponad tym patriarchalnym modelem s dla Brazylijczykw trudne do przyjcia i przestrzegania, a kieruj si oni gwnie porywami serca. Typowy malandro brazylijski, ktrego literackim uosobieniem jest posta Macunamy bohatera ksiki Mrio de Andrade (za: Torbio i in., 2001), nie przejmuje si prawem. Nie jest zbyt pracowity, ale potrzeby ma znaczne, wic stara si na wszelkie sposoby zdoby bogactwo i wadz, nie cofajc si przed oszustwem czy okruciestwem. Jest cyniczny i pozbawiony skrupuw, ale nie mona mu odmwi charyzmy a take odwagi. Mistrzostwo osign w posugiwaniu si tzw. jeitinho brasileiro, czyli sprytem i umiejtnoci znalezienia wyjcia z kadej, nawet najtrudniejszej, sytuacji. Naley w tym miejscu wspomnie, e jeitinho brasileiro, to umiejtno nad wyraz ceniona take wspczenie i stanowica wany element codziennej kultury Brazylijczykw. W kilku sowach podsumowania, naleaoby jasno stwierdzi, e kultura brazylijska stanowi niezwyke bogactwo, take przez to, e stanowi niezwyky twr z pogranicza multikulturalizmu i kulturowej homogenizacji, oraz, e o jej wartoci nie stanowi jedynie samba, karnawa i pikne plae, ale rwnie wiele innych elementw. Osobicie, uwaam Brazyli za kraj bdcy prekursorem wielu procesw, z ktrymi by moe wkrtce bdzie si musiaa zmierzy Europa, stajca si z kadym dniem wielokulturowa, aczkolwiek, jako Europejczycy, zdecydujemy si pewnie uregulowa wszystkie sprawy z tym zwizane poprzez ustawy i odgrne nakazy i raczej nie pozwolimy sobie na kierowanie si gosem serca, jak to maj w zwyczaju Brazylijczycy.

-4-

Biblografia: Hlibowicka-Wglarz, B. (2003) Jzyk portugalski w wiecie wczoraj i dzi. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej Kopaliski, W. (2001) Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych. http://www.slownik-online.pl/ [14.06.2007] Kula, M. (1987). Historia Brazylii. Wrocaw: Ossolineum Perlin, J. (2005) Jzyk portugalski dla pocztkujcych. Wersja brazylijska. Warszawa: Wiedza powszechna Szopski, M. (2005). Komunikowanie midzykulturowe. Warszawa: WSiP Torbio Brittes Lemos, M. T., Bahia, L. H. N., Dembicz, A. (red.) (2001) Brasil. Espao, memria, identidade. (Brazylia. Przestrze, pami, tosamo.) Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Centrum Studiw Latynoamerykaskich CESLA Zaborowska, J. (2006) Podre marze. Brazylia. (Seria: Biblioteka Gazety Wyborczej), Warszawa: Mediaprofit urawski, S. (red.) (2007) Obyczaje, jzyki, ludy wiata. Encyklopedia PWN. Warszawa: Wydawnictwo PWN rda internetowe:

http://mitencyklopedia.w.interia.pl/_luz.html [14.06.2007]

Filmografia: Miasto Boga (Cidade de Deus aka City of God) (2002) re. Fernando Meirelles, Ktia Lund, scenariusz: Braulio Montovani; na podst. powieci Paulo Linsa

-5-