OSMANLI TARH

V I . Cilt

ISLAHAT FERMANI DEVR (1856 - 1861)

Ord. Prof. ENVER ZYA KARAL

T R K T A R H KURUMU

O S M A N L I
V I . CLT

T A R H

 m r n z e Bereket Hocam!

Birinci ikinci nc Drdnc Beinci Altnc

bask bask bask bask bask bask

1954 1976 1983 1988 1995 2000

ATATRK T R K

KLTR, T A R H

D L VE T A R H K U R U M U X I I I . Dizi - Say 16"

YKSEK KURUMU Y A Y I N L A R I

DNYA TARH

OSMANLI
V I . CLT

TARH

I S L A H A T F E R M A N I D E V R 1856-1861 7. Bask Ord. Prof. E N V E R ZYA K A R A L

Metin dnda 9 resim 2 tablo vardr.

ANKARA - 2007

Kanl, Enver Ziya Osmanl tarihi: VI. cilt: Islahat Ferman devri, 18561861 / Enver Ziya Karal. - 7. bsk. - Ankara : Trk Tarih Kurumu, 2007. x, 321, ii, s. : 9 s. res. ; 24 cm. - (AKDTYK Tk Tarih Kurumu yaynlar; X I I I . Dizi-Sa. 16"). Bibliyografya ve indeks var. ISBN 975-16-0010-3 ISBN 975-16-0018-9 1. Osmanl mparatorluu_Tarih. 2. Islahat Fermam, 1856-1861. I . E.a. I I . E.a.: Ishalat Ferman devri, 1856-1861. I I I . Dizi

956.1015

Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu'nun 29.03.2007 tarih 540/36 sayl Ynetim Kurulu karar gerei 1000 adet baslmtr.

ISBN 975-16-0010-3 Tk. ISBN 975-16-0018-9

BASKI: Er Ofset Matbaaclk Sanayi Ticaret Byk Sanayi 1. Cadde Yapc Han No: 74/101 Tel: 0312. 384 51 87 - 97 skitler/ANKARA

 N D E K L E R
BRNC BLM

PARS ANTLAMASININ MZALANMASINDAN ABDULMECT'N LMNE KADAR SYASET OLAYLARI (18561861) 197. I. Islahat Fermanmm Tahlili 17.
1. FERMANIN HKMLER Eski hak ve imtiyazlarn tekidi 1. Din ve mezhep serbestlii 1. Hristiyan ve Mslman olmayan dier tebaann din ve mezheple ilgili hak ve yetkileri 2. Hristiyan ve Mslman olmayan dier tebaaya tannan siyasi haklar 2. Hristiyan ve Mslman olmayan dier tebaay ilgilendiren cemiyet ve kltr haklan 2. Mslman tebaa ile Hristiyan tebaa arasn da ve Hristiyan tebaann krndi aralarndaki mnasebetlerden doan adalet ileri 3. Hristiyan ve Mi slman olmayan dier tebaann askerlii 3. dari hkmler 3. Malt hkmler 4. Bayndrlk hkmleri 4. trl hkmler 4. Islahat fermannn Glhane hatt hmayunu ile mukayesesi S. slahat fermannn Paris antlamasnda yeri 6. I I . ISLAHAT FERMANININ DEVLETN SYASET ZERNE TESR 728. Osmanb devlet adamlarnn ferman hakkndaki dnceleri 7. Mslman halkn ferman hakknda dnceleri 8. Hristiyan halkn ferman baklanda dnceleri 10. stanbul'daki elilerin ferman hakknda dnceleri I I . Islahat fermannn yrtlmesinde glkler 12. Osmanl Devletinin yap sndan doan glkler 12. Avrupa'nn gelimesinden doan glkler 13. Paris Antlamas Devletlerinin mdahaleleri 14. Osmanl mparatorluu hakknda Rus emelleri 15. ngiltere'nin Osmanl mparatorluu hakkndaki riyasetinin prensipleri 16. Fransa'nn Osmanl mparatorluu hakkndaki siyasetinin prensipleri 18. Avusturya'nn Osmanl mparatorluu hakkn daki siyasetinin prensipleri 19. Osmanl mparatorluu ve Prusya ve Piyemonte 20. Byk Devletlerin slahat hakkndaki tezlerini kabul ettir mek iin mdahaleleri 20. Byk devletlerin mdahaleleri karssnda Osmanl devlet adamlar 22. li Pasa'mn lyihas: (Paaya gre Avru pa'nn siyasi ve itimai bnyesi) 24. Avrupa'y tanyan Osmanl hristiyanlarmm devletten ikyeti 24. Osmanl hristiyanlarnn ikyetlerini n lemek iin li Paa'nm tavsiye ettii tedbirler 25. Osmanl hriatiyanlanna eit muamele yaplmas hakknda ileri srlen tenkitlere li Paa'nm cevab 25.Ali Pasa'mn eitim konusu hakknda dncesi 26. li Paa ve medeni kanun 26. Fuat Pasa'nn dncesi 26. Islahat fermam hakknda netice 27.

VI T.

OSMANLI TARH SYANLAR VE AVRUPA DEVLETLERNN MDAHALES 29 - 63.

1 Ciddi olaylar ve Suriye isyanlar 29.

XIX. yzylda Osmanl mparatorluunda kan Uyanlarn karakteri 29. Suriye'de halkn din ve mezhep durumu 30. syanlarn sebepleri ; Dttrzilerle Maruniler arasnda dmanlk 30. Kt idare 31. Islahat ferma nnn Suriye'de tepkileri 32. Gdde olaylar 32. Suriye'de isyann bala mas ve gelimesi 33. Bb- li ve Suriye isyanlar 35. Avrupa devlet lerinin Suriye isyanlarna mdahalesi 36. Fuat Pasa'mn Suriye isyanlar nn baarlmasnda rol 37. Suriye'de Fuat Pasa'mn Fransz kuvvetleriyle ibirlii yapmas 38. Avrupa komisyonunun almalar 39. Lbnan'n yeni idare tarz 40. 2 Eflk ve Budan olaylar "Romanya Birlii" ( 18561862 ) 42. Eflk ve Badan'm Osmanb mparatorhundaki durumu 42. ti mai ve iktisadi durumu 43. Rusya'nn Eflk ve Budan baklandaki ihtiras lar 44. Eflk ve Budan'da milliyet fikrinin gelimesi 46. 1848 Fran sz inkilbnn Eflk ve Budan'da tepkileri 47. Paris antlamasnn Eflk ve Budan'la ilgili hkmleri 49. Paris antlamasn imzalayan devletlerin Eflk ve Budan'la ilgilenmelerinin sebepleri 51. Osmanl devlet adamlar nn Eflk ve Budan hakknda dnceleri 53. Eflk ve Budan idare sinin birletirilmesi iin ilk teebbsler 54. Paris antlamasnn Eflk ve Budan'la ilgili hkmlerinin yrtlmesi 55. Napolyon III.'n basks 55. Voyvoda seimlerinin dourduu siyasi buhran 56. Paris toplants 60. Albay COUSA'mn Eflk ve Budan'a mterek voyvoda seilmesi 61.
3 Srbistan olaylar 64.

Srbistan'da Paris kongresine kadar muhtariyet idaresinin gelimesi hak knda bir hatrlatma 64. Paris antlamas ve muhtar Srbistan eyleti 67. Paris Antlamasndan sonra Srp beyliinin Osmanb Devletine kar durumu 68.
4 Karada isyanlar 70.

Osmanb mparatorluunda Karada'n durumu hakknda bir hatrlat ma 70. Karadallarn Ruslarla mnasebeti 71. Karada ile Osmanb Devleti aramda ihtilf 72. Krm muharebesinden sonra Osmanl-Karada mnasebetleri 73. Osmanl Karada harpleri 74.
5 Osmanl-Yunan mdahalesi 76. mnasebetleri ve Avrupa Devletlerinin bu mnasebetlere

1830'da Yunanistan 76. Capo d'Ystria'mn idaresi 77. Kural Otto ida resinde Yunanistan 79. Yunanistan'n istikll kazanmasndan Krm mu harebesinin balarna kadar Osmanb-Yunan mnasebetleri 81. Krm mu harebesi ve Yunanistan 83. Paris Kongresi ve Yunanistan 85.
6 Osmanl-Mur mnasebetleri 85.

1841 fermanna gre Msr'n Osmanb mparatorhundaki durumu 85. 1841'den sonra Mehmed Ali Paa'nm Bab- Ali ile mnasebetleri 87. Meh-

NDEKLER

VII

meri Ali'nin Msr'da baard itler 87. Mehmed Ali Paa'nu halefleri zamannda Osmanl-Mur mnasebetlerinin mahiyeti 89. Svey Kanal meselesi (tarihesi) 90. Svey kanalnn almasnda rastlanan teknik ve politik glkler 91.
7 Kuleli vak'an 95.

Umumi efkrn Abdlmecit aleyhine dnmesi 95. Kuleli Vak'as 95. Kuleli Vak'aamn ehemmiyeti hakknda grler 96. Abdlmecit'in lm 97. KNC BLM

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER VE ISLAHAT HAREKETLER 98.

I . BAB-I HMAYUN "PADAH KAPISI" 98. Padiahn ahsiyeti 98. Abdlmecit padiahl nasl anlyor 101. Padiahn tbi olduu geleneklerde Abdlmecit'in yapt yenilikler 102. I I . BAB-I AL 105. Sadrazam 105. Sadrazamlarn Abdlmecit ile mnasebetleri 106. Islahat fermam devrinde Abdlmecid'in sadrazamlar: (Mustafa Reit Paa, Mehmet Emin Ali Paa, Mustafa Naili Paa, Kbrsl Mehmet Paa, Mter cim Rt Paa) 109. I I I . BAB-I MEHAT 114. ABDLMECT DEVHNDE EYHLSLAMLA. 115. IV. BAB-I SERASKER 115. V. MECLSLER 116. Meclis-i Meveret ve Meclis-i ra 116. Meclis-i Has veya Medis-i Vkel 117. Dier meclisler 119. Mcclis-i Vly Ahkm- Adliye 120. Meclis-i Dr- ray- Askeri 120. Meclis-i Tophane-i mire 121. Meclis-i Maarif-i Umumiye 121. Meclis-i Maliye 121. Meclis-i li-i Tan zimat 122. Meclis-i li-i Umumi 122. Dier meclisler 122. VI. NEZARETLERN KURULMASI 123. Batl usullerin hkmet tekiltnda tatbik edilmesi 123. Umur-u Dahiliye Nezareti (ileri Bakanl) 123. Umur-u Hariciye Nezareti (Di leri-Bakanl) 123. Umur-u Maliye Nezareti (Maliye Bakanl) 124. Evkaf- Hmayun Nezareti 124. Umur-u Ticaret ve Ziraat Nezareti (Tica ret ve Ziraat Bakanl 125. Umur-u Nafa Nezareti (Bayndrlk Bakanl) 125. Umur-u Maarif Nezareti (Milli Eitim Bakanl) 125. VII. MPARATORLUUN MLK DARE SSTEM 127. Mlki taksimat ve idare tekilt "Tanrimatn Ok yllarnda" 127. Tan zimat devrinde mlki taksimat ve idare tekil Atnda yaplan deiiklik 129.

VIII

OSMANLI TARH

Mlki darenin teftii 131. Mlkiye memurlar iin ilk vazife ve selahiyet kanunu 133. VIII. ADALET SSTEM 134. eriatn ehemmiyeti 134. Osmanb messeselerinde slm hukukunun tesiri 135. lmiye snf (Medreseler, Kadlar, Medrese ile kadlk mesle inin ilgisi, mftler) 135. lmiye snfnn karakteri 140. lmiye sn fnn bozulmas. 141. ilmiye snfnn siyasette menfi rol oynamas 142. Abdlmecit devrinde ilmiyenin seviyesini gsteren rnekler 143. lmiye snfnn disiplinini dzenleme teebbsleri 145. slm dini ile hristiyan dini arasnda mevcut farka dair Cevdet Pasa'mn dncesi 146. Abdlmecid devrinde adalet tekiltnda slhat 148. Tanzimattan nce mevcut mahkeme tipleri 148. Adalet tekiltnda slahat yaplmasn gerektiren sebepler 149. Cinayet mahkemeleri "Meclis-i Tahkikat"n kurulmas 149. Muhtelit ticaret mahkemeleri 150. Ceza ve Hukuk Karma Mahkemeleri 152. Meclis-i Vly- Ahkm- adliyenin yarg yetkisi 152. Abdlmecit devrinde tanzim edilen yeni kanunlar: (Ceza kanunnmesi. Ticaret kanunn mesi) 153. Arazi kanunnmesi 154. er'i mahkemelerde slahat 154. Adalet alannda slahatn neticeleri 155. IX. ABDLMECT DEVRNDE ORDU 156. Mahmut I I . nin oluna brakt ordunun durumu 156. Glhane Hatt- Hmayununda ve slahat fermannda askerlik ile ilgili hkmler 157. Kur'a ile ve gnll olarak askere alma usulnn kabul 158. Asker lik hizmetinin tesbiti ve snflandrlmas 160. Hristiyan halkn askere alnmas meselesi 160. Din mezhep fark ynnden kan glkler 160. Gelenekler ve ananeler yznden kan glkler 161. Askerlik psikolojisi sebebiyle kan glkler 161. Ordu tekilt 162. Muvazzaf kuvvetler 162. Yedek (redif) kuvvetler 163. Yardmc kuvvetler 164. Ba bozuk kuvvetler 164. Sava halinde Osmanb ordusunun mevcudu 165. Osmanl ordusu hakknda takdir ve tenkitler 165. X. ETM SSTEM 168. Tanzimat ve eitimin nemi 168. Eitim programnn hazrlanmas ve tekilt 170. lk retimin slah iin almalar 170. Kz rtiye leri 172. Darlmaarif "Lise" 173. DariUfnun "niversite" 173. Askeri retim 174 Meslek ve teknik retimi (Darulmuallimin-retmen okulu) 175. Mekteb-i Mlkiye (Siyasal Bilgiler Okulu) 175. Dier meslek ve ihtisas okullar. 176 Encmen-i Dani (Akademi) 176. Eitim ile ilgili meseleler (Trkcenin sadeletirilmesi) 178. Umur-u Hariciye (1831) 181. Yabanc dil meselesi 181. Terim meselesi 182. Med resenin yeni eitim hareketine kar koyman 184. Umum! efkr ve basn 188. X I . MALYE TEKLTI 191. Glhane hattndan nce Osmanb maliyesi hakknda genel bir hatrlatma

NDEKLER

IX

191. Osmanb maliyesinin temel prensipleri 191. MaKye tekilat 191. Vergi sistemi 195. Glhane Hattnn ilnndan nce Osmanb maliye sinde slahat teebbsleri 197. Vergilerin toplanmas ve tahsisi 19$. Glhane Hattnn ilnndan sonra maliyede yaplan slahat teebbs leri 200. Abdlmecit'in tahta kt sralarda mail durum 200. Glhane hatt ve slahat fermannda maliye ile ilgili hkmler 200. Maliye tekiltnda yenilikler 200. Vergi sisteminde yenilikler 201. ltizam usulnn kaldrlmas 201. Yeni vergi usullerine kar tepki 203. Ma liye sisteminde sarsntlar 203. sraflar 205. lk bte 207. Avrupa' dan bor para alnmas 209. lk borlanma teebbs 209. lk bor lanma 210. kinci borlanma 211. nc borlanma 211. Drdnc borlanma 212. Abdlmecit devrinde mail durumun hulsas 213. XII. ABDLMECT DEVRNDE SOSYAL EKONOM 213.
1 Ekonomi hayalnn fSks ve slahat teebbsleri 213.

k sebepleri 213. Geici sebepler (harpler, ihtilller ve isyan lar) 213. Batya dn 214. Temel sebepler : Ticaret yollarnn dei mesi 215. Avrupa endstri inklbnn ve kapitalizmin tesiri 215. Kapi tlsyonlarn tesiri 216. Osmanb tccarlarnn tbiyet deitirmesi 217. Devlet adamlarnn modern ekonomi baklanda bilgiden mahrum olular 217. Yabana Devletlerden borlanma 217.
2 Ziraat ve kyl 218.

Ferdi toprak mlkiyetinin yokluu 218. Mal ve i gvenlii yokluu 218. Yed-i vahid usulnn zararlar 219. Yolsuzluk 219. Tanzimatn arifesinde kyly ve ziraat ilgilendiren yenilikler 220. Glhane Hattnn ilnndan sonra ziraat tekilt 221. Ziraatn kalknmasnda Devletin halka yapt yardm 223. Arazi kanunnmesi "Memlke topraklarn 223. Miri ye topraklan 224. Mevkufa topraklan 224. Metruk topraklar 225. Mevat topraklar 225. Arazi kanunnmesinin karakteri 225. Abdlmecit devrinde ziraate genel bir bak 226
3 Sanayi 236.

Genel artlar 236. Eski sanayiin durumu 238. tekilt 238. Gedikler 238. Sanayi eitleri 239. Dokuma sanayinin k 239. Yeni bir dokuma sanay kurma teebbsleri 241. Maden sanayii Ma denlerin iletilmesinde glkler" 243. Kmr madeninin kefi 244. Madin mevzuat 245. 1861 Madin Nizamnamesi 246. "Maden kmr havzas 248. Demir, kurun, bakr ve daha baka madenler 248. Devlete ait ar sanayii 249. Dier sanayii dallan "Kt sanayii,, 250.
4 Ticaret 250.

Tanzimat ncesi devirde ticaret artlan ve ekilleri hakknda bir hatrlat ma 250. Ticaretin gelimesine engel olan miller 250. Ticareti korumak iin alnan tedbirler 251. Tanzimat devrinde ticaret 253. Yeni ticaret artlan 253. D ticaret "Osmanb-ngiliz ticaretin 256. Osmanh-Franss

OSMANLI TARH

ticareti 258. Osmanl-Avusturya ticareti 258. 0raanh-Rus ticaret m nasebetleri 259. Osmanb mparatorluunun dier devletlerle ticaret mna sebetleri 259. D ticaret hakknda netice 259. 5 Bayr d iri k hareketleri 261. Tanzimat adamlarnn bayndrlk zihniyeti 261. Karayollar 261. Yol yaptrlmas iin teebbsler 262. Demiryollar 263. Denizyollar 264. Sahil fenerleri 266. Telgraf 266. Bayndrlk hareketleri hakknda netice 267. XIII. CEMYET DURUMU VE CEMYET ALANINDA DEMELER 268. Cemiyetin bnyesi 268.Trk ve slm cemiyetinin hususiyetleri 269. Trk-lslro cemiyetinin sosyal snflan 271. Mslman olmayan halkn durumu 273. Mslmanlar!arla mslman olmayanlar arasndaki farklarn kaldrlmas 274. Rvet ve iltimasla mcadele 275. Cemiyet hayatnda yeni telkkiler ve detler 278. Fes ve pskl nizam 279. XIV. ABDLMECT DEVR HAKKINDA NETCE 279. Umumi netice 279. Yeni bir hukuk devleti kurma teebbs 280. Padiahn yeni durumu 281. Sadrazamn yeni durumu 281. Yeni bir ordunun kurulmas 282. Mlki idarede yenilik 282. Adalet istemimle dei ildik 283. Yeni Eitimin kurulmas 284. Ekonomi ve Bayndrlk 285. Cemiyeti alannda yenilikler 288. Yabanc devletlerin yenilik hareket lerinde rol 286.

IV. KRONOLOJ CEDVEL 291 XV. BBLYOGRAFYA 297 XVI. GENEL NDEKS 307

3KNC

BLM

PARS ANTLAMASININ MZALANMASINDAN ABDLMECD'N LMNE KADAR SYASET OLAYLARI ( 1856 1861) I

ISLAHAT FERMANININ TAHLL V E DEVLETN GENEL SYASET ZERNE TESR

1 Fermann hkmleri nceki kitabmzda, hazrlan ekline ve yapma, ksaca temas edilen slahat ferman, birinci Merutiyetin ilnna kadar Osmanl i ve ,d siyasetine temel vazifesini grmtr. Glhane Hatt Hmayunu gibi, Osmanl tarihinde yeni bir devrin balangc olarak kabul edilebilecek olan bu fermam u blmlere ayrmak mmkndr : Osmanb mparatorluunda her din ve mezhepten ti>az1aru> Tekidi " tebaaya Glhane Hatt Hmayunu ve Tan zimat kanunlariyle vadedilmi olan garantiler tekit ve teyit edilmitir. mparatorluun hristiyan ve daha baka mslman olmyan tebaasna evvelce verilmi olan din ve mezhep ynnden imtiyaz ve muafiyetler bu defa da ibka edilmitir.
H > k T e a n

Din re Mezhep osmanb imparatorluunda her din ve mezhebin erbeatlii treni serbesttir. Hibir kimse dininin trenini yapmaktan menolunmyacak ve bu yzden eza ve cefa grmiyecektir. Bundan baka din ve mezhep deitirme hususunda kimse hibir suretle zorlanmyacaktr. Hutiyan TC MB- Cemaatlerden her biri belli bir mddet iinde, man olmyan dier sahip bulunduu imtiyaz ve muafiyetlerini incetebaanm Din YO hyerek, zamann artlar ve icaplariyle uygun Mezheple ilgili hak ggpecej slahat, Hkmetin nezareti altnda, patTe ye ikileri riknamelerde kurulacak meclisler marifetiyle tet kik ettirecek ve Babli'ye sunacaktr.

OSMANLI TARH Fatih Sultan Mehmet ile halefleri tarafndan patriklere ve piskoposlara verilmi olan yetkiler, Hkmet tarafndan kendileri iin kabul edilmi olan, yeni esaslarla uyar bir hale getirilecektir. Babli ile trl cemaatlerin din yetkisini tayan bakanlar arasnda kararlatrlacak bir usule gre patrik, metropolit, murahhas, piskopos ve hahamlarn tayin ve nasbnda tahlif usul ibka klnacaktr. Rahiplere her ne suret ve nam ile olursa olsun verilmekte olan caizeler ve aidat kaldrlacak ve yerine patriklere ve cemaat balarna muayyen gelir tahsis edilecek ve dier rahip lerin rtbe ve mansplarnn ehemmiyetine gre de hakl bir usul zere maalar tayin olunacaktr. Hristiyan rahiplerin menkul olan ve olmyan mallan, hibir zarar gelmiyecek surette, rahip ler ile halk temsilcilerinden kurulan meclisler marifetiyle idare ve murakabe edilecektir. .., Osmanb tebaas, cmlesi herhangi milletten Hristiyan ye . ,. Mslman olmyan h olsun. Devletin hizmet ve memurluklarna dier tebaaya kabul olunacaktr. Bunlar kabiliyetlerine ve tannan siyasi ehliyetlerine gre umum hakknda yrtlecek ""kr nizamlara uygun olarak memurluklarda kulla nlacaktr. Eyalet ve liva meclislerinde mslman, hristiyan v. s. den bulunan yelerin seim usullerinin gvenliini salamak ve rey lerinin hrln temin etmek iin bu meclislerin tertip ve te kili hakknda mevcut nizamlar yeniden dzenlenecektir. Her cemaatin bakanlariyle, Hkmete bu cemaatlerden seilecek birer memur, tebaann btnn ilgilendiren ilerin grlmesinde Meclis-i Vl'da bulunmak zere Sadrazam ta rafndan davet olunacaktr.
r s a

... Hrstyan ve Mslman olmyan dier tebaay ilgilendiren cemiyet ve kltr

Irk, mezhep ve dil fark sebebiyle Osmanl teba. . asndan bir snf dier snfa nazaran klten btn tbirler ve tefrikler devlet muhabcrelerinde tam ve kesin olarak kaldrlacaktr, Halk arasnda veyahut memurlar tarafn dan dahi, rencide edici ve yarahyc veya na musa dokunucu her trl tarif ve tavsiflerin kullanlmas kanun larla yasak edilecektir. Osmanl tebaas, okullarn mevzu nizamlarnda ya ve im-

ISLAHAT FERMANININ TAHLL tihan hususunda kararlatrlm olan artlar yerine getirdikleri takdirde hibir tefrik yaplmakszn Devletin asker ve sivil okul larna kabul olunacaklardr. Bundan baka her cemaat eitim ve sanat okullar amya mezundur. Fakat bu gibi umum okul larn ders usullerinin tesbiti ve retmenlerinin seimi, yeleri Hkmet tarafndan tayin edilecek, karma bir eitim kurulunun nezaret ve teftiine tbi tutulacaktr. ... . . Musluman tebaa ile Hristiyan tebaa arasnda e Hristiyan tebaann kendi araann munasc betlennden doan adalet isleri

Mslmanlar ile hristiyan ve mslman olm' yanlar arasnda veyahut sevlerle hristiyan olmyan dier mezheplere bal olanlar arasnda kacak ticaret ve cinayet dvalar karma mahk havale olunacaktr. Dvalar bu mahk ak grlecektir. Taraflar, mahke melerde hazr bulunacak, gsterdikleri ahitler ahitliklerini daima yin ve mezhepleri zere ya pacaklar birer yemin ile tasdik edeceklerdir. Medeni hukuk ile ilgili dvalar da eyalet ve sancak karma mahkemelerinde, vah ve kadnn huzuriyle, er' ve nizam usullerle grlecektir. Bu mahkemelerde de dvalar ak grlecektir. Hristiyan ve mslman olmyan tebaadan i k i kimse arasn da miras gibi hususi dvalar olanlar, istedikleri takdirde, dvalar patrik veya reisleri veya meclisleri marifetiyle grlmek zere, havale edilecektir.
e m e e m e e r e e r ( e

Hristiyan ve m- dergide eitlik dier mkellefiyetlerde eitliIman olmyan > haklar ynnden eitlik de vazifelerde eitdier tebaann Hi icap ettirdiinden hristiyan ve mslman askerlii olmyan dier tebaa, mslman halk gibi asker lik bakmndan evvelce verilmi kararlara uymak zorundadr lar. Mslman olmyan halkn orduda kullanlmas ekilleri hak knda gerekli nizamlar yaplacak ve en ksa bir zamanda yayn lanp iln edilecektir. Zaptiye tekilt, payitahtta, vilyet ve kylerde , , kendi ii ve gc de uraan butun tebaamn can ve mal gvenliini salaraya muktedir bir hale ge tirilecektir. nsanlk haklariyle adalet haklarn tevafuk ettirmek iin ceza evlerinin ve bu evlerde bulunacaklara tatbik
r J c

, dari hkmler

OSMANLI TARH edilecek usullerin en ksa zamanda slahna balanacaktr. Ceza evlerinde bile, disiplin nizamlarna uygun hallerin dnda hibir cisman ceza tatbik edilmiyecektir. kence ve buna benzer haller kaldnlacaktr. Bu gibi hareketlere kalkan memurlarla, onlarn emirlerini yerine getirenler ceza kanunnamesi gereince takip edilerek cezalandrlacaklardr. Devletin her yd iin gelir ve giderini gsteren btesinin tesbiti hususunda evvelce kabul edilmi olan kanun hkmleri tam bir ekilde itina ile tatbik edilecektir. Osmanb tebaasmdan snf ve mezhep fark gzetilmeksizin vergi alnacaktr. Bu vergilerin ve aarn alnma snda yapdan suiistimallerin ortadan kaldrdmas iin gerekli tedbirler sratle aratnlacaktr. Vergilerin vastasz abnmas usul, peyderpey icras kabil olduka Devletin iltizam usul yerine geecektir. Bu usul kabul edilinciye kadar ve bugnk usul de vam ettii mddete memurlar ile Meclis yelerinin, artrmalar ak yaplacak iltizamlardan birini zerlerine almalar ar ceza lar ile nlenecektir. Devletin paras ile mali ilerde itibar salanacak, banka ve bunlar gibi messeseler kurularak mparatorluun servet kaynak lan deerlendirilecektir. Bayndrlk ileri iin, Devlete aynlacak para " yaplacak olan kara ve deniz yollanndan fay dalanacak olan eyalet ve sancaklardan bu ie harcanmak zere zel bir vergi alnacaktr. Memleketin servet kaynaklarn deerlendirmek ve artrmak iin ulatrmay daha kolay hale getirecek yollar yapdacak ve kanallar alacaktr.
c

Mali Hkmler

Ba ndu-lk H kmleri

Ticaret ve ziraatin gelimesine engel olabilecek her trl zor luklar ortadan kaldrlacaktr. Bunun iin de Avrupa'nn eitim, bilim ve sermayesinden ve tekniinden faydalanma tedbir ve are leri etrafiyle incelenerek peyderpey yrtlecektir. m.. ... ....... Trl Hkmler fsat, irtikp ve tsafn yasak edilmesine dair
r 1

olan kanun hkmleri herhangi snf ve memuri yette olursa olsun btn tebaa hakknda meru usullere gre yrtlecektir.

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

Devletin kanunlarna ve beled zabta nizamlarna uymak ve yerli ehalinin verdikleri teklifi vermek zere Babli ile yabanc devletler arasnda kararlatrlacak esaslar dairesinde yabanc lara dahi emlke tasarruf hakk verilecektir. Hkmlerini gruplandrarak sraladmz Islahat Fermam, Glhane Hatt Hmayununun bir devam gibi kabul edilmekte ise de yaynland devrin artlar bakmndan olduu kadar iine ald yeni hkmler dolaysiyle de ondan ayrlr. Bu ciheti i k i vesika arasnda yapdacak ufak bir mukayese ile gstermek mm kndr. , , , ,, Glhane Hatt Hmayunu ile Islahat Ferman, Islahat Hatt HU_ ' maynnunun Gl- ^er *^ * ^ Osmanb imparatorluunun buhranl hane Ham ile devirler geirdii sralarda hazrlanmt. GlMukayeeai hane Hatt Hmayunu Osmanb-Msr harbinin sonlarnda, Islahat Ferman da Krm harbinin sonlarna doru kaleme alnmlard. Bu vesikalar, Avrupa'da hkmdarlarn tebaalarna isyan veya ihtill neticesinde tan dklar haklar gsteren "Chartes" lan andrmakla beraber, Abdlmecd'in kendi iradesinin birer eseri gibi grndkleri iin tek tarafl birer tasarruf olarak kabul edilebilirler. Glhane Hatt ile Islahat Ferman arasnda ilk esasl fark hazrlk safhalarnda gze arpar. Glhane Hatt Hmayunu, Mustafa Reit Paa tarafndan ak bir yabanc tesir grlmeksizin hazrland halde, Islahat Fermannn esaslar Ali Paa ile stanbul'daki Fransz ve ngiliz Elileri arasnda kararlatrl mtr. Bundan baka Glhane Hatt Hmayunu yaynlandk tan sonra yabanc elilere sadece, bilgi edinmeleri iin bildiril dii halde Islahat Ferman Paris Konferans Devletlerine Paris antlamasnn bir maddesinde iaret edilmek msaadesiyle gn derilmiti. Islahat Fermannda Padiah tarafndan Sadrazama hitap eden n ksmnda "Osmanb Devletinin iyiliini istiyen ve dostu bulunan byk devletlerin yardm ve himmetlerine" temas edilmekle de fermanda yabanc tesiri grlmektedir. ki vesikann hkmleri bakmndan mevcut farka gelince, Glhane Hatt Hmayunu; btn tebaann cam, mal, rz ve namusu gibi tabi haklarnn gvenliini salamak, vergi usulnn ve askerlik hizmetinin adalet esasna uygun bir ekilde dzenlen mesini temin etmek hususundaki prensipleri tesbit etmitir. Bu
s e

OSMANLI TARlHl

hatt hmayunda tebaanm btnne veya bir ksmna verilen siyasi haklar bahis mevzuu deildir. Islahat Fermannda ise, Glhane Hattmda geen insann tabii haklarnn korunmasndan baka btn tebaanm din ve rk fark gzetilmeksizin kanun nn de hrl ve msavii prensibi kabul edilmitir. Islmlarla, islm olmyanlar arasnda mevcut eitsizlik ortadan kaldrlm ve islm obnyanlara, btn Devlet memurluklarna tayinediimek eyalet meclislerinde ve MecUsi Vl'da temsil edilmek gibi siyasi haklar da verilmitir. Islahat Fermannda mevcut bu yeni prensiplere ramen Os manb Devleti teokratik yapsndan tamamen syrlm olmyordu. nk vicdan hrl yalnz mslman olmyan tebaa iin ka bul edilmiti. Bundan baka mslman olmyan tebaa Devlet dmda dini tekiltlarm muhafaza ettikleri halde, islm halkn Devlet dnda herhangi bir tekilt kurmas iin hibir imkn yaratdmamt. Glhane Hatt Hmayunu ile Islahat Ferman arasnda ok mhim saylacak bir fark da yukarda da temas edddii vehile Islahat Fermannn Paris antlamasnda zikredilmesi ve bu suretle Osmanb Devletinin i ve d siyasetinde bir yabanc mdahale sine ak kap braklm olmas idi. Islahat Fermannn Islahat Fermanndan, Paris antlamasnn doParis Anlama- kuzuncu maddesinde u ekilde bahsedildii snda yeri grlmektedir : "Padiah Hazretleri, tebaalarnn refah iin sarfetmekte ol duklar devamb himmetleri yolunda din ve rk fark gzetikniyerek, cmlesinin durumunu slah edici olmakla beraber mparator luunun hristiyan halk hakknda inayetkr niyetlerini teyit eden bir yksek ferman ihsan buyurmu olduklarndan ve bu hu susta olan asil dncelerine bir delil gstermek istediklerinden mstakil iradelerinden sadr olmu olan ibu yksek fermann Paris antlamas Devletlerine tebliini tensip buyurmulardr." "Paris Antlamas Devletleri, bu tebliin yksek deerini isbat ve teyit ederler. uras kesin olarak kararlatrlmtr ki bu tebli Padiah Hazretlerinin ne kendi tebaasiyle olan hkm darlk ilerine ve ne de Devletlerinin i ilerine ayr veya birlikte olarak mdahale etmek iin hibir halde Paris Muahedesi Dev letlerine bir hak ve salhiyet vermiyecektir."

ISLAHAT FERMANININ TAHLL Bu maddede, Islahat Fermam Padiahn mstakil iradesinin eseri gibi gsterilmi ve yabanc devletlere herhangi bir mdahale hakk vermedii tasrih edilmitir. Bu itibarla Ferman tek tarafl bir hkm mahiyetindedir. Bununla beraber Antlama Devlet leri, fermann kendilerine bil diril meindeki yksek deeri ve nemi takdir ettiklerini belirtmekle Osmanb imparatorhundaki hristiyan halk iin bir teminat elde etmi oluyorlard. cabnda bu maddeden faydalanarak Osmanb Hkmeti nezdinde. hris tiyan tebaa iin mdahalede deilse bile iltimasta bulunabilirler di. Dokuzuncu madde, bundan baka moral bakmndan da Ant lama Devletleri iin bir zafer, Osmanb Devleti iin de bir yenilgi idi. nk btn dnya hristiyanlan ve en ok Avrupa'nn koyu mutaassplar onu Osmanb mparatorluundaki hristiyan halkn lehine yayn propagandas yapmak iin bir dayanak noktas olarak kabul ettiler. Bu suretle diplomatlarn deil ise bile Avru pa umumi efkrnn mdahalesi daha Paris Antlamasnn mrekkebi kurumadan balad. Bundan baka, yine bu dokuzuncu maddeye dayanarak, Osmanb imparatorluundaki hristiyanlar, devaml olarak Osmanb idaresini, yabanc devletlere ikyet etmek frsatn buldular. Osmanb Devleti, Knm harbine, Ruslarn ortodoks tebaa haklandaki avukatlna son vermek iin girdii ve bu harpte de galip devletlerden biri olduu halde, Paris Antlamas Devlet lerine antlamann dokuzuncu maddesiyle btn hristiyan ve mslman olmyan dier tebaanm avukatlm tanm oluyordu. Bu, hukuk bakmndan olmasa bile fiiliyat bakmandan byle idi. Islahat Fermam en ok bu cepheden Osmanb efkr zerine derin akisler yapt. 2 Islahat Fermannn devletin siyaseti zerine tesiri _ , . adamlar. , nceki slahat hareketleri gibi, Islahat Devlet . . Fermam un Ferman hakOsmanl imparatorluunda ciddi bir muhalunda dnceleri lefetle kardand. Bu muhalefet, Devlet adamlar arasnda dedikodu eklinde belirdi. Muhalifler fikri seviyelerine, siyaset anlaylarna ve menfaatlerine gre Fermam daha Babli'de okunduu gndenberi tenkit etmiye baladlar. Tenkitiler iinde eskiden Devletin yksek mevkile rinde bulunmu olanlar bata geliyordu. Bunlar arasnda Hka a

OSMANLI TARH

mcti endieye drecek kadar kuvvetli tenkitler yapan Mus tafa Reit Paa vard. Uzun yllar, slahat fikrinin nderliini yapm olan Mustafa Reit Paa, Fermanda en ok hristiyan tebaaya verilen haklara itirazc idi. Paa "hristiyan tebaann bundan yz sene evvelki deil yirmi sene nceki halde bile kullandamyacam" ifade et mekle slahata prensip itibariyle taraftar olduunu anlatm oluyordu. Fakat Fermanda hristiyan tebaanm islm tebaa ile eit tutulmasnda acele edildiine, bu iin yava yava ve yabanc devletlerin resmi mdahalesi olmakszn yaplmas gerektiine, bir de Fermann Paris Antlamasnda zikredihnesiyle siyasi bir hata ilenmi olduuna inanyordu. Paa, Fermanda yabanc devletler tarafndan istenildii takdirde, kt bir ekilde tefsire konu olacak maddelerin de bulunmasn i y i kardamyordu. Bun dan baka hristiyanlara verilen haklarn islm halk tarafndan iyi karlanmamasndan ve halk tamamen mslman olan eya letlerde Hkmete kar, bu yzden isyanlar kmasndan da en die ediyordu. Mustafa Reit Paa, bu noktalar zerinde, fikirlerini ak lad sralarda, Hkmetteki mevkiini kaybetmi olmasna ra men halk nazarnda nfuzunu muhafaza etmekte idi. Bu sebeple tenkitleri azdan aza dolaarak, byk tesir yapmakta i d i . Eski nazrlardan birou ve ulemann bir ksm da Paa'nn ten kiti dncelerine ortak kyorlard. ktidar mevkiinde bulunan larn bu tenkitlerden rkmesi tabii idi. Muhalefetin nne gemek iin tehdit usulne bavurdular. Bir aralk, eyhlislm Arif Efendi'ye isnat edilen bir sze gre, muhalefette bulunan eski 'nazr larn' mahkemeye verilecei bahis konusu oldu. Reit Paa bundan alnd. Ferman hakkndaki dncelerini lyiha halinde Padi aha sundu. Devlet adamlar arasnda, Ferman mnakaas srp giderken mparatorluun islm halk da kendi seviyesine gre ayn vesika y yorumluyordu. Mslman Halkn Osmanb mparatorluunun kuruluundan IsFerman hkknd lahat Fermanma gelinciye kadar hristiyan dnceleri tebaaya can ve mlk masunluu ve vicdan hrl tannmt. Hristiyanlar bundan baka geleneklerine gre kendi ilerini ynetmek haklarna da sahip

ISLAHAT FERMANININ TAHLL bulunuyorlard. Mslman halkla aralarnda mevcut fark, Devlet idaresinde, ordu ve adliyede kendilerine yer verilmemi olmas idi. Osmanb mparatorluunun inhitata balad yzyldan ve en ok Murat I V . devrinden itibaren hristiyanlara baz kt muameleler yapdmaya balanmt. Arasra kyafetleri, evlerinin renkleri tesbit edilir ata binmemeleri, hamamda nalmsz gezmeleri, balarna ngrak takmalar, sokakta kaldrmdan yrmemeleri, gibi mnsz nizamlar konurdu. Fakat bunlar mahall ve geici nizamlar idi. Hristiyanlara tatbik edilen idare tarz umumiyetle iyi idi. Trklerin msamahac zihniyetini takdir eden ve Avrupablarm koyu taassubundan nefret eden baz hristiyan mnevver ler trkler hakkndaki dnce ve takdirlerini trl yaynlariyle aklamlardr. Bu yaynlardan u rnekleri veriyoruz :
1

"Kk evremizi bir tarafa brakarak dnyamzn dier ksmm gzden geirelim. Byk Trk, trl dinlere mensup 20 milleti bar iinde idare ediyor; binlerce Rum istanbul'da sulh ve skn iinde yayorlar. Trk vekayinameleri bu dinler den hibiri tarafndan hibir isyan tahrik edildiini iaret et miyor". ''Trkler ne yalanc, ne alak, ne de katildirler; hristiyanlan yakmyorlar; padiahlarna, hkmdarlk yapmyacak dere ceye gelinceye kadar, Tanrlarna da, daima, engizisyonsuz olarak, sadktrlar". "Fatih Sultan Mehmet, Bizans imparatorlarnn tahtna kt vakit, btn Avrupa'nn lslmlarla harbe girmek iin kitle halinde ayaklandn unutmutu ve malplara bu cinsten hareketlerle mukabele edecek yerde onlar, taassubun Bat hristiyanlann katlimlar yapacak dereceye vard bir devirde, m samahas ile hayretlere drd". "Merhamet ve efkatin byk kanunu olan din msamahann islmlar tarafndan hristiyanlara retilmi olmas hristiyan devletler iin teessfe ayandr". "Katolik evekleri, misyonerleri, rahibeleri, istanbul'da hr olduklar ve himaye edildikleri kadar baka hibir yerde hr deil dirler ve himaye altnda bulunmyorlar." Frof. Ah. Djevdet, Les turcs, d'apres les auleurs celebres. st., 1919.

10

OSMANLI TARH

"Eskiden koyu katoliklikten ayrlm hristiyanlann span ya'da odun ynlar zerinde kavrulduu ve X V I . yzylda h ristiyanlann itikat adna birbirlerini boazladktan uralarda, Trkler malp halkn itikadna ve idari bir tekilt kuvvetiyle tehiz ettikleri din messeselerine hrmet gsteriyorlard." "Trkler, rk olarak, millet olarak, bugn de ark milletle rinin birincisi ve en ok takdire lyk olandr. Karakterleri ok asil ve ok byktr. Cesaretleri tam, din, medeni ve ulvi fazi letleri de tarafsz olanlara hrmet ve takdir ilham edecek kudret tedir." Osmanb mparatorluunda, Trk idaresinin bu msamahac ve licenap karakterine ramen islm ve hristiyan tabaa en ok Devlet idaresine itirak hususunda eit haklara sahip bulunmuyordu. Bu sebepledir k i islm ile hristiyan halkn her trl haklar ynn den eit tutulacam akhyan Islahat Fermam mslman halk tarafndan fena karland. Pek ok kimseler "ba ve ecdadmzn kaniyle kazanlm olan hukuk- mukaddese-i milliyemizi artk kaybettik. Millet-i islmiye milleti hkime iken byle mukaddes bir haktan mahrum kald. Ehli islma bu bir alanacak gndr" diyordu. Baz kimseler de Fermann yaynlanmasndan sonra dindarlarla alay etmiye baladdar. Bu kabilden olarak Mehmet Paa-zade Sait Bey adnda biri namaz klmakta olan bir hocann yanma giderek: "Ne kdyorsun hoca efendi; Ferman okundu grmedin mi ? Hristiyan tebaa ile beraber olacaz" diyerek alay etmiti. Islahat Fermam, btn tebaanm hukuk ynnHraliyan balkn , ... ,. > ferman hakkmda 8 prensibini ihtiva ettme gre bu dncesi Fermandan en ok hristiyan halkn memnun olmas icap ederdi. Halbuki yle olmad. H ristiyanlar da islmlar gibi ilk uralarda Ferman fena kar ladlar. Rum papazlan, cemaatlerine nceden verilmi imtiyaz lar dairesinde Ortodoks tebaasn idare etmek hakkna sahiptiler. Onlar bu haklar ktye kullanarak halk soyuyorlard. Halbuki Islahat Fermam ile, rahiplere trl isim ve ekilde verilmekte olan caizeler ve atiyeler kaldrlaca iin papazlar artk suiisti mallerle zengin ol amyacaklard. Bundan baka Fermanda dier cemaatler gibi Rum cemaatinin de imtiyaz ve muafiyetlerinin tet kik edilerek zamann ihtiyalarna uygun bir hale getirilecei
n e l t u I

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

11

ifade edilmiti. Papazlar bundan da memnun deildiler. Cemaat lerinde yapdacak slahat ile yetkilerinin zayflayacam ve zer lerinde Devlet otoritesinin artacam anlyorlard. Byk papaz lar arasndaki honutsuzluk okadard ki zmit Metropolidinin Fermann, okunduktan sonra atlas kesesine konmas zerine "bir daha bu keseden kmamasn Cenab Haktan temenni edelim,, dedii rivayet edilmektedir. Fermandan kyl, esnaf ve tccar Rumlar da memnun deil di; nk Fermanda onlar mnasn henz kavnyamadklan "hukuk ynnden eitlik" tbirinin yannda mnasm ok i y i kavradklar ve kendileri iin yeni bir mkellefiyet olan drt yl askerlik hizmeti geliyordu. Kendilerinde vatandalk duygusu mevcut olmad iin askerlie kar hibir meyil ve heves duy muyorlard. Hatt byle bir hizmeti i ve gleri iin byk engel bile sayyorlard. Ermenilere ve yahudilere gelince, onlar da ayn sebeplerle Fermam kt karladlar. Sarraflk, komisyonculuk ve ticaret gibi para sahyan ilerle geinerek rahat bir hayat srdkleri iin Fermann kendilerine ne gibi maddi bir menfaat sahyacan kestiremiyorlard. Szn ksas Islahat Ferman, ilk sralarda hristiyanlar arasnda, says az aydnlar mstesna, halkn byk ekseriyeti tarafndan kaytszlkla ve hatt mphem bir endie ile kardand. stanbul'daki El- Islahat Ferman hakknda Devlet adamlarnn ilerin Ferman halkn i k i taraf olduunu gren eliler, durumu ^ k ^ * ^ " istismar etmeye kalktlar. Fransz Elisi Fermann bu ekilde hazrlanm olmasn dan ingiliz Elisini kabahatli gsteriyordu. Eli, "Osmanb Devletinin bukadar fedakrlk edeceini ummuyorduk, Caning ne dedi ise nazrlar kabul etti. Eer biraz dayanl m olsayd baz mertebe kendilerine yardm ederdim." sz ile kabahatin ksmen Trklerde de bulunduunu da anlatm oluyor du. ngiliz Elisi ise kendisini savunmak, iin Fermann hazr lanmasna alld sralarda, h Pasa'mn; Fermana konan hkmleri Osmanb Devletinin devam iin gerekli grdn syliyerek ve kendisinin yabanc olduunu, mparatorluun ihtiyalarn li Paa kadar takdir cdemiyeceini ileri srerek kendisine yaplan isnatlardan kurtulmak istiyordu.
v e

12

OSMANLI TARH

. . . ,, Islahat Fermannda gecen hkmlerin yrIalabat Fermannn , Yrtlmcrinde ilmesini nhyen engeller kaynaktan geliyorglkler du : Osmanh Devletinin yaps, Avrupa'nn Fransa Byk ihtlindenberi siyaset, cemiyet ve ekonomi alannda geirdii gelime, bir de Paris Antlamas Devletlerinin Osmanh Devletinin ilerine karmalar. Osmanl Devletinin nceden de yazld gibi, Osmanb idaresi teokyapundun doan ratikti. Devletin kanun ve nizamlar din kaynakgliikler larndan karlmt. Devlet idaresini ellerinde tutanlar mslmanlard. Bu sebeple mparatorlukta mslman ve hristiyan olmak zere i k i farkl cemiyet kurulmutu. mpara torluun umum efkrn mslman halk temsil etmekte idi. Kal d ki bu umum efkr da ancak hristiyan cemiyeti karsnda nisbi bir birlik gsteriyordu. nk kendi iinde trl mezhep farklar ve kavgalar ile paralanm bulunuyordu. mparatorluun ide olojisi mmet ideolojisi idi. Din, millet mnasna alnmakta idi. Bu sebeple de siyasi anlamnda bir vatan mefhumu henz do mamt. Osmanh tebaas menfaat balariyle de birbirlerine bah deildi. mparatorluun tek birletirici unsuru hanedan idi. te bu bnyede olan mparatorlukta Islahat Ferman hkmleri tatbik edilecekti. Bu mmkn m idi ? Islahat Ferman, Fransz devriminin, ortaya koymu olduu baz prensipleri ihtiva ediyordu. Bu prensipleri Osmanl Devletine tatbik etmek, onu bir dereceye kadar teokratik temellerden kur tarmak demekti. Bu kolay bir i deildi. mparatorluk ktada uzanan topraklara sahip geni bir lke idi. Trl rk, din, dil ve mezheplere sahip topluluklardan kurulmutu. Cahillik, kt anane, fena itiyatlar bu topluluklarn ounda vard. Btn bu topluluklar hukuk eitlii ve menfaat balar gibi vastalardan baka milleti millet yapan dier mterek deerlerle kaynatr mak ve hi olmazsa Amerika gibi bir mill topluluk meydana ge tirmek ok zamana ihtiya gsteriyordu bu da ok insamn bu yolda almas ile mucize kabilinden belki mmkn olabilirdi. Halbuki bu devirde, Islahat Fermanmn tecrbe edUmeye deer bir program olduuna inananlar bir avu aydn Devlet adammdan ibaretti. Kald ki bu programn gelitirilmesi de Avrupa'nn devam l terakkisi karsnda ok gt.

ISLAHAT FERMANININ TAHLL Aynpa um ftli ine*inden doan glkler

13

Fransa ihtilli, ortaya milliyet, mill hakimiyet lykhk prensiplerini atmt. Avrupa Devlet , ' * , ' Ortaadan arta kalan kanun, nizam ve geleneklerden kurtularak bu prensiplere gre modern devlet klna girmek iin abmya balamlard. 1815 te toplanan Viyana Kongresi bu prensipleri ortadan kaldramad; gelimelerini ancak ksa bir mddet iin durdurabildi. 1830 Fransz ihtillinden sonra Avrupa Devletlerinin bir ounda Merutiyet ve milliyet isyanlar bagsterdi. Bu isyanlar neticesinde milliyet fikirleri hzla geliti. Peyba Kralb paraland ve Belika ile Holanda mill devletleri meydana geldi. talya ve Almanya mill birliklerinin kurulmas yolunda da kuvvetb admlar atlm oldu. Ayn ihtillin sonunda Fransa'yla, Almanya ve talya'nn baz hkmetlerinde hkmdarlar yerlerinde tutunabilmek iin anaya salarnda deiildik yaparak halka siyasi haklar vermek zorunda kaldlar. 1848 Fransa ihtilaliyle milliyet ve ml hakimiyet fikir leri bir derece daha kuvvetlendi. Ayn devirde, X V I I I . yz yln sonunda ingiltere'de balam olan endstri inklb, bu memlekette olduu gibi Avrupa'nn birok memleketlerinde de byk bir sratle geliti. Btn bu olaylar Osmanh mparator luu zerinde tahrip edici tesirler yapt. Milliyet duygusu ve prensipleri en ok mparatorluun hristiyan tebaas arasnda geliti ve mparatorluktan ayrdma temayllerini kuvvetlendirdi. 1830 da Yunanistan Osmanl imparatorluundan ayrlarak mil l kralhk haline geldi. Bu olay imparatorlukta kalm olan dier hristiyanlar iin taklit edilecek bir rnekti.
v e r r r e n

Osmanh imparatorluu, geni topraklar ve zengin servet kaynaklariyle endstrisi gelien byk Avrupa devletleri iin de trl ekilde smrlecek deerii bir saha gibi grnyordu. Bu itibarla Islahat Fermannn yaynland ualarda Osmanh impara torluu, Avrupa ihtilllerinin ortaya att fikirlerin ve bu fikir ler zerine kurulan modern devlet rneklerinin tesiriyle sarsdm bir durumda idi. Bundan baka, ekonomi millerinin tesirleriyle siyasi ihtiraslar artan Avrupa Devletleri Osmanh mparator luunun bakas ve messeselerinin slah hakkndaki dnce lerinde de samimi deildiler. Bu sebepledir ki Fermann tatbikini; Osmanl Devletinin durumunu kuvvetlendirmek iin deil, fakat kendi iktisadi ve siyasi ihtiraslarn tatmine elverili artlarn yaratdmas iin istiyorlard.

14

OSMANLI TARH Osmanh Devletinin islerine yabanc devletlerin

_ . . .
rnns AntlaflmaBi

karmalar tarihin uzak devirlerinde balamt. Bu karma, enok Osmanh hukukunun h ristiyanlara tam olarak tatbik edilmemesinden domutur. Osmanl Devleti, en kudretli bulunduu devirlerde, Osmanh mparatorluunda ticaret ve daha baka maksatlarla gelip yerleen yabanc devletler tebaalarna kapitlsyonlarla baz imtiyazlar vc muafiyetler tanmt. Bu imtiyazlarn en nemlisi yabanc Hristiyanlarn hukuk dvalarnn kendi konsolosluk mahkemelerinde kendi kanunlarna gre grlmesi idi. Bu hak o derece kklemi ve genilemiti ki, yabanc bir hristiyan, h kmetinin konsolosluu bulunmyan yerde dier bir Avrupal devletin konsolosluk mahkemesine bavurabilirdi. Yabanc h ristiyanlara tand bu haklarla Osmanl Devleri, kaza haklarn dan, hkmranlndan feragat etmi oluyordu. Halbuki ayn de virde Avrupa'nn btn hristiyan memleketlerinde -diplomatlar mstesna- btn yabanclar bulunduklar memleketin mahkeme lerinde, o memleketin kanunlarna gre muhakeme edilmekte idi. Bir devletin hkmranlk haklarna dokunan bu imtiyazla ra ek olarak yine kapitlsyonlarla yabanc devletlere Osmanh mparatorluundaki dindalariyle alkalanmak yolunda da haklar tannmt. Bu gibi haklar ilk olarak Fransa'ya X V I . yzyln Uk yarsnda, Osmanl mparatorluundaki frenk rahiplerine tatbik edilmek zere verilmitir. Bu tarihten sonra kapitls yonlar dier Avrupa devletlerine de temil edilmiti. Avusturya, Karlofa Antlamasiyle (1699) Venedikli, Lehli ve Macar tebaas iin de muteber olmak zere kutsal yerlerde, Fran sa'ya verilmi din ve mezhebi haklar kazanm, Pasarofa Andlamasiyle de (1718) kendisine ticaret imtiyazlar balamtr. Rusya, Kaynarca Antlamas (1774) ve (1784) antlamasiyle ayn cinsten haklar ve imtiyazlar temin etti. X I X . yzyln Uk yarsnda protestanlarn himayesi iin ingiltere ile Prusya'ya da imtiyazlar verildi. Btn bu hak, imtiyaz ve muafiyetlerle Osmanl Devleti hristiyan tebaas zerindeki hak ve nfuzunun mhim bir ksm n kaybetmi oluyordu. Bu hak ve nfuzdan arta kalan ksmnn da Paris Antlamas Devletlerinin, Islahat Ferman vesilesiyle Osmanl Devletinde yapacaklar mdahalelerle ortadan kalkmas

Devletlerinin mdahaleleri

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

15

artk bir olupbitti idi. Bu devletlerden mdahalede bulunanlar, Rusya, ngiltere, Fransa ve Avusturya oldu. Bu drt devletin birlikte veya ayr ayr yaptklar mdaha lelerin d sebebi, slahat fermannda mevcut prensipler daire sinde slahatn yrrln salamak, gerek sebepleri ise Osmanh imparatorluu hakkndaki emellerini gerekletirmekti. Osmanl mpara- ^ ' Avrupa siyasetinde kuvvetli bir rol torDn hakkndaki oynamya balad gndenberi Osmanh imparaRus emelleri torluunu tasfiye etmei anasiyaset prensipi olarak kabul etmiti. Bu prensibi tahakkuk ettirmek iin de devletleraras mnasebetlerin yaratt imkn lara gre kullanlmak zere yol tutmutu. Birinci yol, Osmanh topraklarn Rus imparatorluuna katmak, ikinci yol imkn ha sl olduu takdirde ayn topraklar alkal Avrupa devletleriyle paylamak; nc yol da Osmanl arazisi zerinde muhtar veya mstakil devletler kurulmasn salamak ve bu devletleri, gnn birinde, kendi himayesi altna almakt. 1856 da Paris andlajmasn imzalamakla Rusya, Osmanh imparatorluunu tasfiye etmek emelinden vazgemi deildi. Ancak, bu andlamay imza lam olan byk devletler Osmanh imparatorluu topraklarnn btnlne riayet etmei taahht etmi olduklarndan, Rus pobtikas birinci ve ikinci yoldan gitmek suretiyle emeline ula mak imknlar kalkm grnyordu. Bununla beraber nc yol henz akt; bu sebepledir k i , Ruslar 1856 dan sonra, Paris andlamasmn dokuzuncu maddesine dayanarak, Osmanh imparatorluundaki hristiyan tebaamn avukatln tekrar zer lerine alddar. Tezleri u idi : Avrupa'da barn devam etmesi iin, Osmanl imparator luundaki hristiyan tebaann refah salanmaldr. Aksi takdirde bu tebaa isyan edebilir ve bu isyandan da trl siyasi ihtilflar meydana gelebilir. Osmanh hkmeti Paris andlamasiyle hris tiyan tebaann durumunu slah edeceini vadetmitir. Bu and lamay imzalam olan devletler, bu vaadin gereklemesi iin Osmanl devleti nezdinde mdahalede bulunmaldrlar. Fakat Ruslarn yaplmasn istedikleri slahat hakknda hususi bir grleri vard. Onlar, Glhane hattnda ve slahat fermannda cins ve mezhep fark gzetilmeksizin, kanunlar nnde
u s v a

16

OSMANLI TARH

eit bir Osmanb tebaa meydana getirilmesi iin konmu olan prensipleri beenmiyorlard. nki byle bir faalin gereklemesi Osmanb imparatorluunu kuvvetlendirebilir ve neticede de, kendilerine her trl mdahale kaplarn kapayabilirdi. Bu sebep le, cemaatlerin mevcut imtiyaz ve muafiyetlerinin gznnde tutulmak suretiyle ve milliyet esaslarna gre tekiltlandrmalarn istiyorlard. IngatMe'nin Os- ngiltere, Rusya gibi, Osmanh imparatorluunun manii imparator- tasfiyesini deil, tersine olarak toprak btn l hakkndaki lnn devamn ve hatt bir dereceye kadar iraaetimn pren- kuvvetlenmesini bile istiyordu. Bu, Trkler ipleri iin mcerred sebeplere dayanan bir sempati den deil, fakat u sebeplerden ileri geliyordu : ngiltere, byk bir imparatorlua sahipti. Bu imparator luun byk parasn Hindistan tekil etmekte idi. Hindistan' tekUtlandrmak ve istismar etmek ve bir de gvenh'ini salamak icabediyordu. Hindistan istikametinde ngiliz menfaatlerini teh dit edebilecek byk devlet Rusya idi. nki onun da bir Orta Asya ve Uzak-dou politikas vard. Halbuki Rusya, Osmanh imparatorluunun da amansz dman bulunuyordu. ngiltere ile Trkleri yaklatran sebeplerden biri mterek bu Rus teh likesi idi. Bundan baka, ngiltere dou ticaret yollarnn emniyeti iin olsun, Akdeniz havzasnda ticari ve iktisadi karlar sala mak iin olsun bur Akdeniz politikasna da sahip bulunuyordu; Osmanh imparatorluu inhitat devrinde bulunduu iin, ngiltere' nin bu poltikasm tehdit edemezdi. Halbuki, Rusya, Fransa, Avus turya gibi iktisadi bir inkiaf safhasnda bulunan devletler de, Akdeniz'de yerlemek veya yaylmak emelinde idiler. Bu emeller ise ancak Osmanb imparatorluu zararna ve mevcut Akdeniz muvazenesinin ngiltere aleyhine deimesiyle tahakkuk edebi lirdi. Akdeniz'de; mterek bir tehlike karsnda bulunmalar i n gilizleri Trklere yaklatran sebeplerden biri idi. Mstemleke imparatorluu ve Akdeniz siyaseti, ingiltere' ye, Avrupa politikasnda takip edecei politikann esaslarm iz mi bulunuyordu. Bu esaslar, Avrupa devletleri arasnda bu dev letlerden herhangi birinin ktaya tahakkm etmesine mani olabi lecek bir muvazene siyasetinin mevcudiyetinde mnsm buluyor

ISLAHAT FERMANININ TAHLlLt

17

du. Osmanl imparatorluu; artk Avrupa'da herhangi bir tahak km siyaseti takip edecek durumda bulunmuyordu. Fakat kendi si byle bir siyaset takip etmek isteyen byk Avrupa devlet lerinin istil programlarnn hedeflerinden birini tekil etmekte idi. te ngiltere ile Trkiye'yi yaklatran bur dier sebep de bu idi. Nihayet bu politik sebeplere bir de ekonomik sebep ilve etmek mmkndr. Bilindii gibi, ngiltere, Osmanb mparatorluu ile uzun zamanlardanberi ticari mnasebetlerde bulunuyordu. Fakat bu mnasebetler bilhassa 1839 da ngiltere ile yapdan ticaret andla masiyle ok artmt. Osmanh memleketleri ngiltere iin krl ham madde kaynaklar ve elverili bir pazar vazifesini gryordu. Bundan baka 1856 dan sonra ngiliz sermayesi, trl imtiyaz lar ve muafiyetler elde edilmek suretiyle ayn topraklarda yerlemiye balamt. ngilizler btn bu sebeplerle Osmanh mpara torluunun toprak btnlnn tad ehemmiyeti idrak et mi bulunuyordu. 1839 da devlet adamlarndan Chatham : "Osmanh devleti nin yaamakta devam etmesinin, ngiltere iin hayati bir zaru ret olduunu kabul etmiyen kimse ile ben konumam" demi tir. Krm muharebesinin arifesinde Whit de : "Eer stanbul ve boazlar baka bir devletin eline geerse Britanya menfaatleri bundan byk zararlar grecektir. Bu takdirde yalnz bizim t i caretimiz sekteye uram ve yakn douda bizim siyasi nfuzu muz gmlm olmakla kalmyacak, stelik donanma iin yapmakta olduumuz masraflar da nemli lde artacaktr. nki biz de niz kuvvetlerimizi imdi stanbul boaznda duran tarafsz donan ma seviyesine karmak zorunda kalacaz." demek suretiyle Chatham' desteklemitir. Osmanh imparatorluunun mevcudiyeti ngiliz menfaat lerine uygun bulunduundan ngiltere onun kendisini savuna cak bir kudrete ve kuvvete sahip olmasn istiyordu. Bunun iin de Glhane hattnda ve slahat fermanmda iln edilmi prensip ler dairesinde slahat yaplmasn lzumlu ve zaruri gryordu. Ancak ngiltere hkmetinin bu slahatn tatbiki iin ortaya atl m resm bir tezi yoktu. Bu i Londra hkmetini stanbul'da temsil eden elilerin ehliyet ve dirayetlerine braklm bulu nuyordu.
O n n l Tarihi, F. 2

18

OSMANLI TARH

_ . ngiltere ve Rusya Fransa, nm _ Osmanl ' kadar, Fransa . da Osmanl mparatorluu hak ' P ' e ) " yakndan ilgili idi. Fransa bkmdaki si asetinin bir Avrupa devleti olduu gibi ngtere'ye . , . Atlantik tesindeki mstemlekelerini kaptrprenspler _ * d gndenberi Akdeniz'de geni bir mstem leke imparatorluu kurma hevesine de kaplmt. Bu maksatla d& 1798 de, baarszlkla son bulan Msr' igal teebbsnden sonra, 1830 da Cezayir'e yerlemi bulunuyordu. Fransa ara sura Avrupa'ya tahakkm etmiye kalkt gibi, Avrupa'ya tahak km etmiye kalkan baka devletlere kar da daima cephe almt. Bu i k i ynden de Franszlar Osmanb imparatorluunu hesaba katmak zorunda idiler. Avrupa'da hkimiyet kurmak iddiasnda bulunduklar vakit karlarnda dikilen ngiltere, Avusturya- veya Rusya'ya kar Osmanh devletini mttefik sfatiyle srklemek teebbsne giriiyorlard.
I n a ^ a t 0 I m , : , e

Rusya ve Avusturya'dan biri fetihler politikasna giriince Fransa yine Trklerle beraber olarak bu devletlere kar harekete gemek iin onlarla anlayordu. Franszlar Akdeniz'de, Trk lerin zararna olarak mstemleke imparatorluklarn kurmya baladklar sralarda bile yine Trkleri elden karmak istemi yorlard. Yani gerek Avrupa'da gerekse Akdeniz'de Fransa, siyasi menfaatlerim gerekletirmek iin, Osmanh devletinin, kendisini desteklemesini lzumlu buluyordu. Bundan baka Fransa, Osmanl imparatorluunda kapitlas yonlarla ve ticaret andlamalariyle elde etmi olduu trl cins ten imtiyazlara da sahip bulunuyordu. 1839 dan sonra, FranszOsmanh ticareti geni lde artmt. te bu sebeplerledir ki bilhassa 1839 dan sonra, Franszlar Osmanh imparatorluunun toprak btnlne ve slahat yapmak suretiyle kuvvetlenmesine taraftar grnyorlard. Islahat hakkn daki tezleri Fransz siyasi menfaatleri ile, Fransz idealizminin badam grndkleri bir formlde mnasn buluyordu : (Merkezci bir idare ve ittihad- anasr.) Bu suretle devletin, msl man ve hristiyan ve daha baka cins ve mezhepten olan tebaa sn, idar birlie, siyasi ve hukuki eitlie ulatrmas. Franszlar, bu amaca ulamas iin Osmanh devletim kendi haline brakmann doru olamyacana inanyorlard. Bundan dolay byk devletlerin, Osmanh hkmetini tevik, tehdit ve icabnda tazyik etmeleri icap ettii kanaatinde ider.

I S L A H A T F E R M A N I N I N TAHLL

19

Paris andlamasmdan sonra, Fransa, Avrupa'da siyasi ve mo ral bir hegemonya kurmak hlyasna kaplmt. Napolyon I I I . milliyet fikirlerinin ampiyonu olmak istiyordu. Bu hareketlerle kurulacak mill devletlerin Fransa himayesiyle kurulmasn; ve kendi siyaseti etrafna toplanmalarn mmkn grmekte idi. Byle bir dnce, Fransa'nn Osmanh imparatorluu hakkn daki siyasetinde geici de olsa, bir tahavvl meydana getirmek istidadnda idi; ve ayr maksatlarla da olsa Rusya ile Fransa'y baz hallerde, Osmanh imparatorluu aleyhinde birletirecek bir zemin hazrhyordu. Avusturya'nn Os- Avusturya ve Macaristan imparatorluu, Osmanb manii mparator- devletinin komusu idi. Tebaasnn trl cins luu hakkndaki e mezhepten oluu ile ona benziyordu. X I X . siyasetinin pren- ygyJda da trl sebeplerle ve bilhassa ^ milliyet hareketlerinin tesiriyle inhitat haline dm bulunuyordu. Orta Avrupa'da tarih ve siyasi mevkiini muhafaza etmek ve Balkaniar'da Osmanh imparatorluu aley hinde genilemek gibi iki ana siyaseti vard. Fakat bu ikinci siya sette teebbs sahibi olmaktan ok, siyasi ihtilflardan faydalan mak yolunu tutmu bulunuyordu. Osmanb imparatorluunun, Rusya tarafndan tek tarafl olarak tasfiye edilmesinden veya Rusya ile baka devletler arasnda taksim edilmesini grmekten ise, mevcudiyetini muhafaza etmesini menfaatleri icab saymakta idi.
V 0

Osmanh imparatorluunda giriilen slahata taraftar olmak la beraber, bu slahatn garpli messeselerin almmasiyle deil, fakat mevcut Osmanh messeselerinde tadilt yaplmas suretiy le meydana getirilmesini tercih etmekte idi. Meternih'in Tanzimat hakknda fikirlerini belirten lyiha s bu hususta delildir. Avusturya Bavekili Osmanh devlet adamlarnn kendisine i ve d siyasi meseleler hakknda danmalarndan o kadar mem nundu ki, Viyana'da Trk elisi Rfat Paa'ya : "Vaka ben ken dimi Osmanh devletinin ministr'i "Nazr" makamnda addederek dostlua aykr bir eyde bulunmamay ve herhalde Devlet-i Aliyye'nin gayretkeliini iltizam etmiimdir. Osmanb devletinin mlk nizam ilerledike menafi-i vakas Avusturya devletine

20

OSMANLI TARH

dahi aittir." demesinden slahata vermekte olduu ehemmiyeti ifade etmitir. Mamafih 1856 dan sonra, Avusturya Avrupa siyasetinde, gittike silik bir mevkide kalm ve bilhassa Piyemonte ve Fran sa'ya kar yapt harbi kaybetmesiyle ikinci derecede bir devlet durumuna dmeye balamtr. Bu sebeple Osmanb imparator luu hakknda ilgisi azalmtr. _ . Bu devirde Prusya Alman birliini, Piyemonte Osmanl Impara ' torluu ve Prusya alyan birliini kurmak gibi byk apta ve Piyemonte ilerle megul bulunduklarndan, Osmanb im paratorluu de yakndan alkadar olmuyorlard. Bu sebeple imparatorlukta yaplan slahat hareketleri hakknda kendilerinden herhangi bir teebbs gelmedii gibi bu konuda aklanm tezleri de yoktu. Yukarda verUen bgilerden de anlalaca Byk devletlerin R lngtere ve Fransa Avrupa siya, . . . , , setleri bakmndan olduu tezlerini kabul et. kadar, mstemleke .
t
J

z e r e ;

u s y a j

tirmek iin m- imparatorluklar dolaysiyle de Osmanh imdabaleleri paratorluu ile yakndan alkadar olmak zorunda idiler. Bu devletlerden her biri Osmanh devleti hakkndaki siyasetinin esaslarn tesbit ederken n plnda, bu ynden olan menfaatlerini gznnde bulundurmakta idi. Paris andlamasiyle yeni bir durum hasl olduu iin, her devlet buna gre umum siyasetim yeni bir esasa gre yrtmek mecburiyetin de idi. Her devletin de bu hususta kabul ettii esas Paris andlamasnm dokuzuncu maddesine dayanarak, slahat bahanesiyle, Osmanl imparatorluunun iilerine mdahale etmek oldu. Bu madde kendilerine byle bir hak tanmyordu. Fakat onlar bu sefer insaniyet adna byle bir hakka sahip olduklarm ileri srdler. Sonralar daha ileri gitter ve slahat kanunlarm be kendileri yapmaya kalktlar. stanbul'da elderiyle, birlikte veya ayr ayr olarak ve devletin hkmranlk haklarn hie sa yarak trl ilere mdahale etmiye baladlar. Bu mdahale sla hat fermannn hazrland sralarda balamt. b Paa, bir mektubunda, ingiliz elisi Stratford'un mdahalesi hakknda unlar yazmaktadr:

ISLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

21

" . .Her eyde ve her tarafta hkm-ferma olmak arzuy- edi dinde bulunmas saikiyle kendini mlk sahibi kyasna kadar ileri gitmi ve bizzat kendisi hkmet-i merkeziyede hemen ai kr bir surette vasik mcvkine getii gibi, vilyetlerde valiler nezdinde vasiler (Konsoloslar) kaim etmitir." "Kendilerine verilmi olan vazifeleri ifa suretiyle bunlarn houna gitmemek bedbahtlnda bulunan bir vyet vahi mah volmu demektir. Heyet-i Hkmeti tekil eden nazrlar daha iyi bir muameleye mazhar deildir. Vkelsn nasp ve azleden artk padiah deildir" "D mnasebetlerimiz ayn mklta duar olmaktadr. Sair devlet elilerinden birisinin siyah demesi, Lord Stratford'un beyaz demesi iin kfidir. Velhasl ne diyeyim; umur-i hariciye, idare-i dahiliye, patrikhane her ey bu adamn kontrolne tbidir" "te bu haldir ki ngiltere ittifak rakiplerine "Mcnikof, hatt btn istediklerini istihsal etmi olsayd yine bundan ziyade mkl-pescnt olmyacakt dedirtiyordu" 1857 de Mustafa Reit Pasa'mn sadrazamla getirilmesinden mteessir olan Fransz elisini teskin etmek iin Abdlmccid'in gnderdii bir zat ile elisi arasnda u muhavere cereyan ediyor : Memur "Zat- ahane; Reit Paa'nn sadarete nasp ve ta yini bir gna ahiyct-i politikay haiz olduunu biran iin olsun farz eylemenizden mkedder oldular. Eli"Zat- ahane; iine gelen vkely almak salhiyetini haizdirler. Buna asla itiraz edemem. Mamafih bu babta taraf- ahaneden vuku bulan muamelenin her trl mtala-i politika dan hari olduunu asla kabul eyliyemem. Memur "Halbuki benim memuriyetim de size bu babta teminat- katiye vermektir. Zat- ahane, Reit Paa'nn sada rete avdeti btn btn ahsi, btn btn hususi,.. Yalnz kendi nefs-i hmayunlarna ait baz esbaba mebni olduundan emin olmanz tekiden rica buyuruyorlar. Sizi memnun etmek, sefa retin btn ilerine bir itinay- mahsus ile bakmak ve vkely- mevcudeyi makamlarnda muhafaza eylemek iin sadrazama katiyen irade buyurdular. "Zat- ahane arzu buyuruyorlar ki kendilerinin dostluklarna
1

Hayrettin, Vcsaik-i tarihiye ve siyasiye, K , 2, s. 5.

22

OSMANLI TARH

riayeten gemii unutasnz ve sizinle kendi sadrazam arasnda brudet bulunmasn bu babta arz- tavassut buyuruyorlar" Btn bu mdahaleler; yabanc elilerinin Osmanh devlet adamlarm nasl bir bask altnda bulundurmakta olduklarn gsterecek mahiyettedir. Byle bir durumda Osmanh devleti nin yapt ve yapaca slahat hareketleriyle onlar memnun etmesi beklenemezdi. Tersine olarak, slahat konusu, yabanc larn devaml bir mdahalede bulunmalar iin kendilerine bir vesile olmutur.
1

Osmanh devlet adamlarnn slahat fermam mdabahderi^kar" ^ ' ' k n d a k i dnceleri yukarda belirtilmitir, iimin Osmanl ilerinden Mustafa Reit Paa; bu fermann Paris devlet adamlar andlamasmda iaret edilmi olmasn, yabanc m dahalesine de yol aaca dncesiyle tenkit et miti. Olaylar onun bu hususta hakl olduunu gsterdi. Fakat m dahalenin esas sebebi, slahat ferman da deildi. Byle bir ferman hazrlanmam da olsa idi mdahaleler yine yapdacakt. Esas sebep, devletin bnyesine arz olan hastahkt. Tedavi iin de tek il., kkl bir ekilde slahat yaplmas idi. Daha dorusu yeni temel ler zerine yeni bir devlet kurulmas idi. Bu ise hi de kolay bir i deildi. Bahca glk, slahat fikrinin lzumunu halka kabul ettirmek ve slahat hareketlerini destekliyecck bir umum efkr yaratmakt. Halbuki .umum efkr, ekseriyeti slahat fikrine dman olan ilmiye snfnn kontrol altnda idi. Bu sebepledir k i padiah ve sadrazamlar tarafndan Osmanh cemiyetinde tatbik edilmek istenen yendikler moral bir teminattan mahrumdu. l miye snf tarafndan eriata aykr olarak gsteren her yendik, mteebbisleri de beraber mahvolmaya mahkmdu. Bununla beraber slahat lzumu ortadan kaldrlmad iin slahat fikride ldrlemiyordu. Mahmud I I . yenierileri ortadan kaldrmakla, ilmiyeyi kuvvetli bir mttefikten mahrum etmekle beraber, onun halk zerindeki moral murakabesini zayflatamamt. Bu sebeple tanzimat balarnda bile, ilmiye snf eriatn tek bekisi ve n zm idi. Glhane hattnda mtemadiyen, eriatn sarslm olan hkmlerinin kuvvetlendirilmesinden bahsedilmesi bunun ak
1

Yukarda ad geen kitap ve nahife.

ISLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

23

bir deUbdir. Fakat Mustafa Reit Faa, bu ifadelerle kendisine taraftar bir umum efkr yaratabileceine ihtimal vermediinden Tanzimat: ecnebi devletlerin kefaleti altna koymakta tereddt etmedi. Bu kefalet; onlarn kanunlarnda geen prensiplerin alnmasiyle, Osmanb devleti iin olduu kadar kendi ahs iin de, sempati ve mzaheretlerini kazanmak suretiyle tezahr etti; Osmanb devleti zaaf iinde bulunduu iin, bu sempati ve mza hereti ok deerli bulmakta idi. Binaenaleyh bundan byle, Os manh devlet adamlarnda, kenderini Avrupa devletlerine been dirmek dncesi ikbal ve iktidar yolunda ykselmede bir mes net oldu. bu ekb ahnea alkab devletler sempati ve mzahe retlerini ancak menfaat karl gstermiye baladlar. Bu da Os manh devletinin i ve d siyasetine geni lde mdahalelerde bulunmalarm neticelendirdi. Nitekim 1856 de dn eden Islahat Ferman; h Paa ile stanbul'daki Fransz ve ngiliz elileri tarafndan hazrland. Bu suretle Krm muharebesinin arifesinde Ruslarn kuvvete dayanarak elde etmek istedikleri iilerimize mdahale hakk, bedavadan, baka devletlere tannm oldu. Bu hal stanbul'daki elileri martt, ilerinden her biri mensup olduu devletin men faatlerini n plnda gzeterek sadrazamlar ve nazrlar istemiye balad. Artk iktidara gemek Osmanh devlet adamlar e eli ler arasnda bir pazarlk konusu haline geldi. Bylece devletin i ve d siyasetinin murakabesi yabanc devletlere geti. Islahat fermannn tatbiki iin, her devlet kendine gre bir program ve bir usul teklif etmiye balad. Bu durum karsnda, Osmanb devletinin istikrarl bir siyaset takip etmesine de imkn kalmad. Devletin umum siyaseti yerine, Ingtere'ye mtemayil Reit Pasa'mn, Fransa'ya taraftar h Paa'nn, daha sonralar, Rusya'ya taraftar Mahmud Nedim Paa'nn siyaseti kaim oldu. Abdlmecid'in yirmi yl sren saltanat devrinde yirmi iki defa sadrazam de itirmi olmasnn sebeplerinden biri ve belki de en mhimi bu yabanc mdahalesidir. Bununla beraber, yabanc mdahalesinin msbet tesiri de oldu. Devlet adamlarndan bazdarn cidd bir slahata zemin olabilecek esaslar aratrmya evketti. Abdlaziz devrinde ba ta b ve Fuat Paalar olmak zere birok devlet adamlar, bu

24

OSMANLI TARH

husustaki dncelerini lyihalarla raporlarla ve daha baka ekilde tesbit etmiye koyuldular. Ab Pasa'mn lyihasnda, bu konu de ilgili balca fikirler yle ifade eddmitir. ... _ ., Al Pata lyihas, Paaa'ya gre Avrupa'nn siyas ve itimai bnyesi "Devlet ve hkmetlerin ilk ii herkesin hak. . . . . larn salamak ve vazifelerini hakkiyle yerine getirmesine nezaret ve dikkat eylemektir. inde bulunduumuz yzylda ise servet ve kuvvet Avrupa'nn elindedir. Bunlarn hergn dnyann her tarafnda yayp telkin ettikleri yeni fikirlerin zeti, her ferdin, hrriyette ve her eyde kamilen eit olmas ve zasndan bulunduu heyet ve cemiyetin ilerinde halince reyi bulunmas ve o cemiyetin ekil ve hali bile fertlerin reyi ile kurulmas ve gerek din ve gerekse zati asalet bakmndan asla fark ve imti yaz olmayp liyakat ve istihkaka gre her ahsn her mertebeye ve her hizmete nail olabilmesi esaslarndan ibarettir. Bu kaideler, bugn Avrupa'nn btn devletlerinde yrtlmekte, devletler nazarnda hizmetlerde kullanma bakmndan katolik, protestan ve yahudi ve dinsiz lakrdlar btn btn unutulmu ve kaldrlmtr." li Paa bundan sonra Osmanl tmparatorAvnpa'y tanyan . ..... , , , , ,. ... . . . unun musluman olmyan tebaasndan hal Osmanl Hrsl- yanlarnn ikyeti vakti yerinde olmyanlarn bile yiyecek ve ieceklerinden ksmak suretiyle ocuklarn Avru pa'ya gnderip okuttuklarn ve bunlarn da Hkmet ida resi hakkndaki bilgileri rendikten sonra Trkiye'ye dn dklerinde "biz de bu memleketin ahalisinden ve bu Dev letin tebaasndan iken mslman olmadmzdan yalnz bir takm vezaif ve teklif ile mahmul ve hemehrilerimiz olan islm ile hukuka eitsizlikten dolay mahzun oluyoruz" demektedir. Bu durum yabanclarn fesatlarn artrmaya vesile vermektedir. Bu dncede olan reayay uzun mddet tbiiyet altnda tutmya da imkn yoktur. O halde ne yapmaldr ?
3 v e

ISLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

25

Onmanfa Hristiyan "Devletin, tebaasn bakalarna bavurmya lanmn ikyetlesnmya mecbur obnyacak hale rini nlemek iin getirmesi gerekir." li Paa'nm tavsiye "Bu amaca varlmas da byk devletlerin kenettii tedbirleri dilerini himaye eylediklerini grerek trl emel lere dmekte olan tebaann dardan bekledikleri eyleri doru dan doruya meru padiahlanndan grp yabanclardan mit lerini kesmeleriyle olur. Bunun iin de, tebaann hrriyette ve devlet hizmetlerinde yetime ve ykselme bakmndan ve hukuk ynnden, baka devletler tebaalarnn hallerine gpta edecek sebeplerin tamamen bertaraf edmesi icap eder." "Mslman olmyan tebaadan rtbe kazananlar ve memur luklarda kullanlanlar, nfuslarna ve mslman memurlara nazaran ok azdrlar. Halbuki bunlann terbiye grm, maliye, mlkiye, hukuk ve daha baka sahalarda tahsil grm olan larnn says gittike artmaktadr. Bu gibiler, tahsilleriyle uygun, terfi ve terfihlerine imkn verecek olan hizmet kaplarnn ken dilerine kapal olduunu grdke Devlet gelirinin belki drtte n vermelerine ramen bu kaplardan bakalarnn faydalan dklarn ve kendilerinin samal koyun menzilesinde tutulduk larn anladklar gibi dardan gelecek her trl fesatlar can kulaiyle dinliyecekleri ve feyiz kaplarn kendilerine aan bir hkmet peine decekleri phesizdir."
v e o r u a r a

. .
IIrM-

li Paa, Hristiyanlarn her trl memurlukY 1

Osmunl

yanlarna eit mu- l d a kullanldklar takdirde onlarn bizden amele yaplmas ileri olduklar cihetle ileri istil edecekleri hakknda ileri s- e islm memurlarn geri kalacaklar ve bir de riilen tenkitlere hristiyanlara bu kadar yz verilmesinden isAli Paa mn cevab j g j olmyacaklar yolunda birok mahzurlar ileriye srlebileceine iaret ettikten sonra "Ancak ne yazk ki zikrolunan ulmu f n unu tahsil etmeksizin biz bu mlk hristiyanlar olmasa da idare edcniyeceimiz derkrdr" diyor ve : "Hristiyanlarn aleltlak istihdamlar hakknda htra gelen mahzurlann tadili yolunda Devlet hizmetlerinde kullanlmak trke okuyup yazma bilmiyc mteallik tutulur ve bylece iln olunursa buna bizim mslman olmyan tebaann ne de malm
V m a r m m e m n u n

ar

26

OSMANLI TARH

devlelerin bir diyecei kalmaz" dncesini ileri srmektedir. b Paa, tebaanm hukuk ynnden eitlii yannda mille timizin eitimine de byk bir nem verilmesi gerektiim yle ifade etmektedir : li Paa'nn Eitim "Milletimizin eitimini ve bilgisini lzumlu dekonuau hakknda receye gtrmiye ziyadesiyle ikdam ve gayret dncesi ^ sarf- nfuzu himmet dahi farz mesabesinde dir. Zira bu hasd olmazsa dahi dayanamayp biteriz ve her nasd etsek ve etrafmza in duvar gibi hisarlar eksek yine malmat l kavimler bize galebe eder ve refte refte her eyimizi ebmizden alrlar. Fakat biz milletimizi terbiye edebm ann husulne kadar bugnk durumumuzu tutup gidelim ve hristiyanlara feyz istihdam kapusunu amyahm dersek bu da mmkn olmaz." "Bir dakika nce mekteplerin tanzim ve tevsii ve islm ve h ristiyan ocuklarnn tahsili de u azm tehlikenin yok edilmesi en nendi ilerdendir." b Paa * bundan baka * mahkemelerimize de teederek : "Bir de bahea ikyet bizim mahkemelerden olduundan olbabda dahi bir yol ve Msr'da yaplmakta olduu gibi bizde dahi "KotsivU" dedikleri kanunname tercme ettiri lip karma dvalar karma mahkemelerde ve bu kanunnameye gre grlmek zaruri grnmektedir." b Pasa'mn ok yakn bir arkada ve fikir yolda olan Fuat Paa da lmnden nce yazd rivayet edilen bir siyasi vasiyet namede Osmanb mparatorluunda yaplmas gerekU olan slahat hakknda dncesini behrtmitir. Fuat Paa vasiyetnamesinde, Padiah iin Devlet idaresinde eski ve yeni olmak zere i k i yol mevcut olduunu ve yeni yolu eskisine tercih etmesi gerektiini yle anlatyor :
n m a s

,. Paa ve Al medeni kanun

"Komularmzn terakkiyat- serialan ve ecdadmzn akl erdiriiemiyecek hatalar bugn dncesi _ u hal-i vahamet- itimaide bulunmakhmza bdi olmakla byle dehetb bir tehlikeden tahaffuz iin Zat- ahanenizin mazi ile mnasebeti tatd ederek bizi tarik-i
J

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

27

cedid-i terakkiye sevk buyurmanz lzmedendir. Baz vatanper ver gemen chela, usul-i atka ile de cvkct-i Osmaniye-i kadmenin iadesi mmkn olabilecei fikrinde iseler de bu fikir affolun maz hatal bir mlhaza neticesidir." Fuat Paa, Osmanh Devletinin Avrupa'da devam edebilme sini ingiltere kadar paraya, Fransa kadar maarife, Rusya kadar askere bah gryor ve "bizim iin lzm olan terakki, Avrupa mletleri derecesine ykselmedir" diyor. Paa bu terakki iin de "bugn Avrupa'nn bize arzeyledii yeni messeseler arasnda slmln yksek kaidelerine aykr grlebilecek hibir ey yoktur. Yemin ederim ki bir hk metin Avrupa'da devam iin lzm olan bu byk mes seseleri kabulmz, herhalde slmlk menfaatlerimize uygun dur " szleriyle tutulacak yolu gsteriyor; ve " i mesele lerimizde btn emeklerimiz, almalarmz trl cinsten olan ahaliyi birletirmek amacnda olmaldr," fikriyle de li Paa'y desteklemi oluyor.
1

h Paa de Fuat Pasa'mn, ksaca sraladmz fikirleri ara snda, zerinde durulan en nemli noktalar tebaa arasnda hukuk eitlii, eitim ve adalet alannda slahat, bir de umum olarak temas edilen Avrupa messeselerinin alnmasdr. B u son nokta dan kasdedilen mnada meruti bir idarenin kurulmas var mdr yok mudur, buras takdire kalm bir eydir. Ancak 1867 tarihinde Hahl erif Paa Osmanh Devleti zerine artmakta olan Moskof basksndan kurtulmak iin "Osmanh Devletini ancak Meru tiyet idaresi kurtarr ve takviye edebibr." fikriyle Merutiyet yolunu gstermitir. ,, , , Osmanh
_

imparatorluunun
*

slahat hareketleri

slahat ferman

hakknda netice tarihinde, 1856 da slahat fermannn yaynlanmasiyle yeni bir devre balar. Islahat fermannn balca konusu Osmanh imparatorluundaki mslman olmyan tebaaya devlete mslman tebaaya tannm olan haklarn tannmasdr. B u fermanla balam olan devrenin balca karak teri de, byk Avrupa devletlerinin hristiyan tebaa lehindeki mdahaleleridir. Byk devletlerden her biri kendince makul bir ekilde ve bir usul ile slahat yaplmasn istemekte idi. Halbuki
1

Hayrettin, vesaik! tarihiye ve siyasiye, K , 5. s, 72.

28

OSMANLI TARHt

buna imkn yoktu. nki bu devletlerin slahatla alkal devlet adamlar, Osmanb devletinin messeselerini Trk ve slm hal knn psikolojisini, hatt savunduklar mslman olmyan tebaa nn durumunu bile bilmiyorlard. Bundan baka kendi tarihlerin de trl devirlerde memleketlerinde yapdm olan slahat hare ketlerinin dourmu olduu buhranlar da hatrlamyorlard. stedikleri tek ey kendilerini, Osmanh hkmeti yerine koyarak, onun imparatorluunda tatbik edilmek iin tasarlam olduklar projelerin, Osmanh devlet adamlar tarafndan tatbik edilmesi idi. Ortada bir hasta, kendilerini bu hastann varisi telkki eden drt doktor ve hastal tedavi iin tanzim ettikleri says pek ok reeteler vard. Hasta bu reetelerin hepsini tatbik ederek shhatini kazanacakt; durum buna benzemekte idi. Osmanl devlet adamlarnn, byk devletleri memnun etmek iin, onlar tarafndan hazrlanm olan projeleri tatbik etmek hususunda, bir Rus, bir ngiliz ve bir Fransz gibi dnmeleri ve hareket etmeleri gerekiyordu. Bu mmkn m idi ?. Zaten sz konusu devirde, byk Avrupa devletlerinin siya si ve itimai bnyeleri de esasl farklar gstermekte idi. Rusya teokratik bir devlet idi. 1861 tarihine kadar bu devletin itimai hayatnda serflik yani toprak klelii hakimdi. Avrupa tarihile rinin ifadeleriyle de sabittir ki Osmanh imparatorluunun hris tiyan tebaas, Rus halkndan daha refahl bir durumda idi. n giltere'de meruti kralhk Fransa'da da imparatorluk rejimleri vard. Fakat her iki devletin kurmakta ve geniletmekte olduklar mstemleke imparatorluklarnda istismar ettikleri halkn seviye si o kadar perian idi ki Osmanh imparatorluunun hristiyan tebaas ile durumlarn mukayese etmiye de imkn yoktu. Bu sa rih hakikatler karsnda, Osmanh devletinin yabanc devletler karsndaki durumu, kuzu ile kurtlar hikyesi manzarasdr. Dva, atan menfaatleri slahat platformu zerinde slah etmek ten baka bir ey deildir. Hristiyan tebaay refaha ulatrmak bu iin bahanesini tekil etmektedir. Byk devletlerin, bu bahaneden faydalanarak, mdahale leri bilhassa Osmanl imparatorluunda, Paris andlamasndan sonra patlak verecek isyanlarda grlecektir.

ISLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

29

t tsyal ar ve Avrupa

devletlerinin

mdahalesi

I. Cidde ve Suriye isyanlar

XIX yzyJda

"1858-1860"

Trl cinsten isyanlar X I X . yzylda, Osmanh imparatorluunda kmtr. Bunlar say batorluunda kan knmdan olduu gibi, imparatorluun dalmaisyanlarm karakyolunda yaptklar ykc tesirleri itibariyle de, nceki yzydlarn isyanlarna stndr. Karakterlerine gelince asker, mahall, mdl din ve mezhep isyanlar olmak zere drt blme ayrlrlar.
Osmanh mp.raS J l e r l

Asker isyanlar, Yenieriler tarafndan istanbul'da padiah larn veya sadrazamlarn ahslarna ve idarelerine kar yapl mtr. Hkmet darbesi mahiyetindedirler. Yenieri ocann ortadan kaldrdmasiyle "1826,, bu cinsten isyanlar serisi de son bulmutur. Mahall isyanlar, eyaletlerde, nfuzlu paalar tarafndan ter tip edmitir. B u paalarn maksadlar, idareleri altnda bulunan topraklar Osmanl mparatorluunun idaresinden ayrmak sure tiyle muhtar veya mstakil bir hale getirmekti. Yanya'da Tepedelenli Ali Paa'nn, Msr'da Mehmet Ali Paa'nn kardklar isyanlar bu kabildendi. B u isyanlardan ikin cisinin, nceki kitabmzda Osmanb devleti ile Msr arasnda uzun bir harp devri at ve Msr'da muhtar bir idarenin kurulmasiyle sonuland aklanmt. Mill isyanlar, Osmanl mparatorluunun Hristiyan tebaas tarafndan istikll amac ile yapdan isyanlardr. Srbistan'da ve Mora'da X I X . yzyln ilk yarsnda kan bu isyanlar neticesinde Srbistan'n muhtar, Yunanistan'n da mstakil birer hkmet haline geldikleri malmdur. Din ve mezhep isyanlarna gelince bunlar daha ok Osmanh tebaasndan ayn dinden olmyan topluluklar arasnda mevcut mnaferet yznden kan ve devlet idaresine kar yaplm olmamakla beraber devleti megul eden ve ypratan isyanlardr. Suriye'de X I X . yzyln Uk yansnda Drzilerle Maruniler ara snda ktm grdmz ve 1856 Paris andlamasn takip eden yllar da ayn yerde ayn topluluklar arasnda kacan greceimiz isyanlar bu kabildendir.

30
Suriye'de halkn din ve mezhep durumu

OSMANLI TARH

Araplarn am dedii eski Suriye geni bir lkenin ismi idi : Osmanb idaresinde Suriye; Halep, am, Sayda ve Badat olmak zere drt eyalete blnmt. Suriye lkesinin halk trl menelerden gelmekte ve trl din ve mezheplere ayrlmakta idi. E n eski halk saylan Araplara, Sryanilere, Finikelilere sonradan Rumlar, Romallar, Trkler ve Hallar gebp karmlard, islm ftuhatnn bir neticesi olarak, bu halkn byk bir ksm Arapa'y kabul etmi bulunu yordu. Halkn okluu Islmd. Fakat slmlar arasnda mezhep ynnden bir birlik mevcut deildi. slmln esas mezhepleri yannda nemli cemaatlar olarak mtevelliler ve Drzder vard. Hristiyanlara gelince, Manini, Ortodoks, Sryani-Ltin ve E r meni Katolikleri, Protestan ve daha baka mezhepler halinde bulunuyorlard. Btn bu din ve mezhepler X I X . yzydda, Suriye'de milliyet muadili idi. B u itibarla, Suriye halknda ksmen ddbirhi olmasna ramen duygu ve dnce birlii yoktu. B u olmaynca da trl mezhep salikleri arasnda sk sk devamh i birarlar, ihtilflar ve arasra da atmalar meydana geUyordu. B u atmalarn, tarih boyunca, en ok Drzderle Maruniler ara snda yer ald grlmektedir. , i , Drzder, nceden de, akland gibi esas itiisyanlarn sebepler _ ' * . Dnilerle Maruniler bariyle Mslman olan fakat belb islm mezheparasndaki dmanlk terinden farkl mezhepleri bulunan bir cemaatt. Suriye'de oturduklar balca yerler, Cebel-i Lb nan Cebel-i Havran, Raeya ve Hasbeya de am'n etraf idi. Lbnan'da okluk tekil etmekte idder. Cebel-i Lbnan'da 37 K y ve Kasaba Anti-Lbnan'da da 64 ky ve kasaba tamammen Drzi idi. Ayn yerlerde Marunilerle kark olarak bulunduklan ky ve kasabalann says da 211 idi. Btn nfuslan 1860 da ellibe bin ile altm bin arasnda tahmin eddmekte idi. Maruniler esas itibariyle Hristiy andrlar. Maron isminde I V . yzylda yaam bir rahibin kurmu olduu mezhepten olduklan iin kendilerine Maruni denmekte idi. Suriye'de toplu olarak bulunduklar balca yerler Lbnan'n btn kuzey ksm, Beyrut ve Trablus ile Sayda taraflan idi. Btn nfuslan 1860 da takriben 200.000 kadard.

I S L A H A T F E R M A N I N I N TAHLL

31

Diurzilerde olsun Marunilerde olsun servet ve hrete dayanan bir nevi Derebeybk vard. Bundan baka Drzi aalarndan ve eyhlerinden, bir ksmnn Manini kylerinde mukataalan vard. B u mukataalar da iki taraf arasnda dinden doan dmanln artmasna pek ok sebep olmakta idi. Drzderle Maruniler arasn da muhtemel geimsizlikleri nlemek dncesiyle Cebel-i Lbnan 1844 te iki kaymakamla ayrlm ve bunlardan birisine Msl man dierine de Hristiyan birer kaymakam tayin edilmiti. 1854 te len Manini kaymakam yerine ihap ailesinden Beir Ah met'in tayin edilmesi Hristiyanlar arasmda kt tepki uyandrd. Ahalinin bir ksm kaymakam aleyhinde Babli'ye ikyetlerde bulunmaa balad. ikyetler daha ok Ortodoks ahaliden geldi. Bunlar Katoliklerden ayrlarak balarna ya ilerinden bir za tn getirilmesini veyahut Mslman bir kaymakamn tayinini istediler. Babli, ikyetleri memurlar vastasiyle, yerinde tetkik et tirdi. Bamda Ortodoks bir kaymakamn bulunduu nc bir kaymakamlk kurulmasn uygun bulmad. Mevcut stat dahilin de idar ufak tefek tedbirlerle ikyetleri nlemei denedi. Suriye isyannn sebepleri hakknda, bu iyardan bastrmak zere grevlendirilecek olan Fuat Pasa'mn u dnceleri de kayda deer : "'''^ mparatorluunun geniliine gre her yerde istenilen vasflan tayan memurlar bulunmadndan ve ou Hkmet nfuzunu ktye kulland ndan aresiz memurlarn yetkileri azaltlp snrlandrlarak merkezin stnl usul kuwetlendirilmi ve bu bapta baz faydalan olduu baz birtakm mahzurlar defeyledii inkr edilmezse de bu hal naslsa baka trl idareye abm olan Hal kn gznde Hkmet adamlarn pek kltm ve belki hie saydrmak derecesine gtrmtr. Bundan baka "terhip ve tehdit" maddesi btn btn kavilde mesel bir yerde bir fitne ve isyan ksa asker hareket "Blge meclisinin vazife vermesine bal olup ok kere ise" fit nenin sebebi blge meclisi denilen cemiyetlerin yesi olan resa olduklarndan "cezalandrma emri anlarn emri ve hkmne braklmak, sulunun cezasn kendisine hkmettirmenin ayn olmakla halkn umumiyete korkusu olmad misillu "nadiren Kli idare
8 m a n u

32

OSMANLI TARH

ele geen katillerin cezalandrlmas" maktullerin veresesi elinde olarak diyetle idamdan kurtulduu ve yoikesenler haklarnda itiraf-1 crm etmedikleri halde idam muamelesi yerine getirilemedii cihetle halkn nazarnda, ne yaplsa ve nekadar ekavet edil se lm korkusu olmad yle dursun krek'e gidenler dahi ya kaarak veyahut bir suretle kurtularak "baya hibir ceza yoktur zann hasd olmu olduu umur- malmeden olmakla ite ahalisi trl kavimlerden ve mezheplerden kurulan bir mem lekette u sakat idare geen ylda vukua gelen devlet ve milleti byk bir tehlikeye komu olan halleri neticelendirilmitir." Fuat Pasa'mn iaret ettii bu sebeplere aadakini de eklemek mmkndr. _ , , fermannn , Islahat fermannn,' Hristiyaniar, biafaat _ ' * Hukuk y_
1 J

Snriye'de

tepkileri nnden Mslmanlarla eit hale getirmesi, Su riye'de byk tepki yaratt, "tedenberi Drzdere kar kendilerini zaif hisseden Maruni ler bu Fermandan faydalanarak kendi aralarnda tekiltlanmaa daha byk bir nem ve hz verdiler." Drzder de bu durum karsnda kaydsz kalmak istemediler; Marunilerle bir mca deleye girimek iin hazrlandlar. Bu suretle, slahat- ferman, ilk anlarda trl cins ve mezhepten olan tebaay kaynatracak yerde Suriye'de Drzilerie, Marunilcrin boazlamas iin zemin hazrlam oldu. Cidde'de Islmlarla Hristiyanlar arasmda geen kanl olaylar bu boazlamann mukaddemesini tekd etti. 1^58 Ylnn 15 Temmuz Cuma gn byk bir halk kalabal, birtakm fesatdara katla rak hristiyan halk zerine yrdler. Bu suretle mahiyeti din olan byk bir kavga balad. Fransz Konsolosiyle ingiliz Yis Konsolosu kendi tebaalarm savunmak iin abdrken ldrl dler. Cidde'de mevcut hkmet kuvvetleri bu olaylan nlemek ten aciz kalmlard. Cidde olaylan, Avrupa devletleri ve en ok Fransa ile Ingdtere zerinde kt tesirler yapt. Bu iki hk met, beraber hareket etmee karar verdiler. Cidde nne Harp gemileri gnderdiler. Bu gemiler intikam maksadiyle ehri bom bardman ettder. Bundan sonra gemi komutanlar, katil olay larnn balca failleri olarak 10 kiiyi idam ettder. Ktphanemizde mevcut Yazma Mecmua,, s. 207.
1

Cidde olaylan

I S L A H A T F E R M A N I N I N TAHLL

33

Cidde olaylan, mutaassp bir halk gurubunun eseri idi ve bu itibarla teessfe ayand. Fakat Fransa de tngtere'nm, smr gelerinde hareket ettikleri gibi, intikam almak iin Cidde'yi topa tutmalan ve adaleti yerine getirmek iin bu ehirde adam asmaian hibir vehde hakl grlecek bir hareket deildir. B u sdhh mdahaleleri, slm halkta ve bdhassa Drzderde kendderinin de tahmin etmedikleri lde bir heyecan yaratt. B u heyecann, Drzerin Maruniler zerine atlarak Suriye syannn patlamasn da da byk mil olduuna phe yoktur. Drzderin ve Martinilerin beraber yaadktan kylerde karklklar 1854 yhnn yaznda balimesi lad. B u hdiseler kan dklmesine meydan verilmeden bastrld. 1860 ylnn Maysnda hiristiyardara kar galeyan balayacam gsteren emareler artt. Halep'te cami duvarlanna, hiris t iyanlar aleyhine nmayi yaplmasn tavsiye eden beyannameler asdd. Ayn ay iinde Lbnan'n Drzilerle meskn blgelerinde cinayet ve yolkesme olaylan ba gsterdi. B u olaylarn fadleri olan Drzder yakalamp cezalandrlmad iin Maruniler kendilerine kar giriilecek genel bir katlima mukavemet edebdmek iin hazrla balad lar. B i r taraftan da kendilerini tehdit eden tehlikeyi bir dileke de Vah Hrit Paa'ya bildirerek tedbir almasn diledder. B u es nada Beyrutta bulunan Konsoloslar da Hrit Paa'nn dikkat nazarn, gittike sertleen Drzi - Maruni ihtdf zerine ekti ler. Bununla beraber Konsoloslardan bazlar umum bir isyana inanmak istemiyorlard. nk pamuk ve hububat mahsul henz kaldrlmamt. Taraflar bu mahsullerin kaldrlmasnda menfaatti idi. Bununla beraber Mays sonunda Sait Canbolat ve Hattar Ahmet'e bal Drziler Sayda ve Matn blgelerinde Mantinlere kar harekete getder. lk gnlerde katiller, ya malar ve yangnlar birbirini takip etti. Havran Drzileri de smail al-Atra komutasmda Haziran'n ilk yarsnda Cebel Drzderine yardma kotular. Bunlar Hesbeya, Raeya, Zahlc ve Dayral Kamer'de katlimlar yaptlar. Hasbeya'da hkmetin nizamiye kuvvetleri kendilerine snm olan hristiyanlarla birlikte, Dr ziler tarafndan evrildi. Nizamiye kuvvetleri asilere kar ciddi bir harekette bulunmadlar Bundan cesaret alan Drzi kuvvetba;amau ve^gt
O,mani: Tmrih F.

31

OSMANLI TARH

leri ehri hcumla zaptederek hristiyan ahaliyi temamen kat lettiler. B u esnada kasabann Mdr haplardan Mir Ahmet'in babas Mir Sadettin de katledddi. Raeya, Balebek, Zahle ve Dayral Kamer'de ldrdler, yaktlar ve yama ettiler. B u kanl olaylar am'da duyulunca, halk arasnda byk heyecan hasl oldu. ehirde 20.000 hristiyana kar 130.0000 mslman vard. Hristiyanlar akbetlerinden endie etmee baladdar. Korktuklar balarna gelmekte gecikmedi. 9 Temmuz'da am'n ayak takmndan baz mutaassp kimselere uyan Araplar ve Dr ziler katima baladlar. Hristiyan mahallesi birka saaat iinde yama edderek yakld. E l e geirilen bristiyardar da katledddi. B u arada manastr ve Konsoloshane gibi binalara, rahip rahibe gibi din adamlanna ve Konsolos gibi diplomatik imtiyazlar olan kimselere de riayet edilmedi. Hristiyan olan herkese ve hristiyana ait olan her eye taarruz edddi. Bununla beraber am Hristiyan larnn bir ksm, mslmanh, am mslmanlanndan baka trl anlayan Cezayirk' Emir Abdlkadir tarafndan kurtardd. Emir Abdlkadir, Cezayir'de Franszlara kar uzun ve baa rl bir istikll sava idare ettikten sonra Fransz kuvvetlerine ma lup olmu ve Trkiye'de Abdbnecidin msaadesiyle Bursa'ya yerlemitir. Bursa'da iddetli bir yer sarsntsna mtaakp am'a gelip yerlemiti. "1856" Emir Abdlkadir, am'da bulunan 1200 kadar Cezayirliyi silhlandrp bunlar vastasiyle kendisine dtica eden hristiyanlar savunduu gibi, asdere kar savaarak da onlarn elinden pek ok hristiyam kurtarmaa muvaffak olmutur. Emirin bu hareketi kendisine, slm ve hristiyan, btn dnyamn, tak dirini kazandrmtr. Abdlmecit Mecidi, Napolyon I I I . de L e j yon Donr nianlarn vermek suretiyle onu mkfatlandrdlar. Cebel ve am'da yaplan katlimlarla, karlan yangnlar kar snda Sayda Vahi Hrit Paa de am Valisi Ahmet Paa n leyici ve yattrc tedbirlere bavurmadlar. Konsoloslarn ve Marunilerio tehlikeyi iaret etmeleri zerine, tedbir alyoruz veya alacaz gibi vaidlerde bulunmakla iktifa ettiler. Paalarn bu idaresizlii maiyetlerindeki subaylar ve erler tarafndan katlimlarn hkmete tervi eddmekte olduu eklinde tefsir edddi. B u sebepledir ki Nizamiye kuvvetleri isyan lar karsnda baz yerlerde lkayd kalddar, Baz yerlerde de

ISLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

35

asilere katlarak yamaya ve katillere bile itirak ettiler. Byle de olunca Suriye isyanlar Hkmet otoritesi ortada yokmu gibi gcli.erek devletin yzkaras oldu. Bab- Ali re Suriye Bab- b, Suriye'deki kaynamalardan vaktnda Uyanlar haber alm bulunuyordu. "am Valisi Ahmet Paa, am olaylarnn kmasndan nce, Cebel meselesinin gster mekte olduu mkdt ve etrafa yaylmas ihtimalini ve Arabis tan ordusunun o sradaki zayf haliyle ald tedbirleri Bab- b'ye bildirmi ve stanbul'dan kfi asker gnderilmedike asayii bo zulan bu havalinin slahna imkn bulunmadm anlatmaa a lmt." Hkmet durumun nezaketini takdir edemediinden, asker gnderecek yerde Ahmet Paa'ya bulunduu yerden asker toplayarak vaziyete kar koymasn istemiti. Paa her nekadar, kargaalklar baladktan sonra bu tedbire de ba vurdu ise de m s bet hi bir netice elde edemedi. Tarikate mensup ve enerjiden mahrum bulunduu iin isyan olaylan karsnda am'da bulunan Cezayir Emri Abdlkadir kadar bile hareket etmei dnemedi. Bab- b, isyanlarn genilediini ve korkun bir ekil aldn renince ii ehemmiyetle tetkik etmee mecbur oldu. Padiah, ngiltere Kraliesi Viktorya ve Fransa imparatoru Napolyon I I I . e mesajlar gndererek isyandan duyduu teessr belirttii gibi asilere kar gerekb tedbirlerin de alnacam bddirdi. Bab- li, gerekli tedbirlerin grlmesini Mechs-i Meverete gnder di. Meclis, nceki Suriye isyanlarnda olduu gibi bu sefer de D ileri Bakannn olaanst yetki ile isyan blgesine gnderil mesini uygun buldu. "9 Temmue 1860". B u tedbir tam, isyan larn am'a sirayet ettii gn alnm bulunuyordu: Dileri Bakan Fuat Paa'nn, bu memuriyet iin dnl m olmas, Suriye meselesinin, imparatorluun bir i meselesi olmaktan karak byk lde devletler aras siyasi bir mahiyet almas ihtimalinin mevcut olmasndan idi. Fuat Paa Avrupaca da tannan ve evden bir ahsiyet idi. Bir taraftan Suriye isyan larm yattrrken dier taraftan da bu isyanlara kar yap labilecek siyasi mdahaleler karsnda Osmanh hkmetinin dnce ve hareket tarz mdafaa edilebilecekti. Fuat Paa 12 Temmuz'da bir vapur asker ve iki harp gemisiyle istanbul'dan hareket etti. Be gn sonra da Beyrut'a vard.

36

OSMANLI TARH

Avrupa derlee- Suriye il yakndan Ugenen byk devletler rinn Suriye uyun- Fransa, ngiltere ve Rusya idi. arna Fransa'nn ilgisi daha hab seferleri srasnda mdahli balamt. Fransa Krah 1250 tarihinde Marunilerin hab seferleri srasnda yaptklar hizmetlere karlk onlara bir Gharte vermi ve bunda Marundere her trl yardmda bulunmay vaad etmiti. Drt y z y d sonra X I V n c L u i de bir hatt- h m a yunla, Lbnanda sakin Marunderi himayesi altmd aldm belirt miti. X V I I I bici yzyln sonlarnda Napolyon Bonapart'n M sr ve Suriye seferi, X I X uncu yln ilk yansnda Fransa'ya dayanan Mehmet Ali'nin yine Suriye seferleri de Fransa'nn Suriye zerin deki alkasnn artmasna vesiyle olmutu. ngiltere'nin Suriye de dgisi, nceden de iaret edddii zere Hindistan mparatorluu sebebiyle idi. Ve Napolyon Bonapart'n Msr ve Suriye seferleri srasnda balam, Mehmet Ali Pasa'mn da Suriye zerinde hakimiyet iddialar balad vakit artmt. ngdtere de, Fransa gibi Suriye'de salam bir mdahale noktas bulmak iin, misyonerlerin Protestaniatrd, az sayda Suriye lilerin hamisi rol oynamaa balamt. Rusya, kk Kaynarca antlamasndan beri Trkiye'deki Ortodoks tebaa lehinde mda halelere balam bulunduu iin ve Suriye'de de Ortodokslar mev cut bulunmas sebebde Suriye de alkalanmakta idi. Kutsal yerler probleminden kan ihtilfn bu devleti Krm harbna nasd srkle dii bundan nceki kitabmzda anlatlmt. Avustirya, Prusya ve daha baka Avrupa devletlerinin Suriye'de nemb menfaatlan ve alkalan mevcut deddi. Suriye isyanlanndaki mdahaleleri Avrupadaki umumi siyasetlerinden ok hristiyan olan halklarnn Maru ndere kar yapdan zulmler karsnda galeyana gelmesiyle izah olunabilir. Suriye iyardan Avrupa'da renilince, umumi efkr, Trk lere kar ok kere grld gibi, hal taassubiyle tepki gster mee balad. Devlet adandan da halka uydular, Trkler aley hinde sylenmedik ar sz kalmad. Bundan baka silhl bir mdahaleye de karar verildi. Mdahale fikri ve teebbs Fransa' dan geldi. "Napolyon I I I . General Beaufort d'Hautpod komutasmda bir askeri birlii Suriye'de kard olaylarn gemi bulunduu blgeye gndermee karar verdi. B u general slml kabul et-

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

37

mi bulunan Sleyman Paann yaveri olarak 1834-37 de ve sonra da 1840 ta Msr subay olarak Suriye'de Mehmet Ab Paaya hiz met etmiti." "Fransa bu silhl mdahale ile hibir hususi menfaat sa lamak niyetinde bulunmadn, andlamalar hkmleri dahilin de, Hristiyanlara sayg teminini dnerek ve padiah tarafndan Suriye'ye gnderilmi bulunan Fuat Pasa'mn maddi ve manevi otoritesini arttrmak maksadde hareket ettiini deri srd" ngdtere, Rusya, Prusya ve Avusturya bu artlar dahilinde bir mdahale fikrine uyduklarn bddirdiler. Bunun zerine 5000 kiilik bir fransz kuvveti Tulon'dan Beyrut'a hareket etti. B u uralarda Fuat Paa Suriye'ye varm ve isyan bastrma hareketine girimi bulunuyordu. Fut Pasa'mn Suri- ^ P ' grevi; asayii salamak, asderin ye isyannn bast- elebalarm cezalandrmak, Gebeb-Lbnan'n idanlmaanda rol resini slah etmek ve zarar gren hristiyan lara tazminat verilmesini temin etmekti. Paa, Beyrut'a gebr gelmez halkn tel ve heyecanm yat trmaa abt ve asayiin teminine yarayacak tedbirler ald. Hrit Paa'y, skenderun'a kadar olan blgenin, Bahriye feriki Mustafa Paa'y Antakya'nn, asayiini temine memur etti. Arabis tan ordusu Miri Hilmi Paa'y yeter kuvvetle Cebel'deki fesat lar zerine gnderdi. Ayrca Beyrut'ta ve Sayda'da biriken mltecder iin hastane hazrlatt gibi fukarasma yardm eddmek zere bu ehirlerdeki slm ve Hristiyan halkmdan mrekkep bir komisyon kurdu. Daha sonra "Balebek de grlen karkl bastrmak devi de yaverlerinden biriyle bir miktar kuvvet gnderdi. Dier taraftan da Raaya ve Hasbeya'da "Drzderin eline esir ve rehine gibi kahp da, Drzder aleyhinde bir hareket vukubulduu takdirde temamen katleddmeleri melhuz olan bir ksm hristiyan ailelerinin Sayda'ya getirilmesi iin de tertipler ald." Fuat Paa, bu tedbirlerle megul olurken bir taraftan da mesulleri meydana karmak ve cezalandrmak iiyle de urat. "am'da ayanlar ve memleketin deri gelenlerini yanma a rarak asileri, yamacdar ve yama edden mallar hkmete tes lim etmelerini ve etmedikleri takdirde kendderinin de iddetli cezalara arptrlacaklarn kesin bir ekilde syledi. am halk biru a t a a n m

38

OSMANLI TARH

ka gn iinde birka yz araba apul m ab getirdikleri gibi bir ok sulular da hkmete tesbm ettder. Fuat Paa, Cebeh-Lhnan de dier isyan blgelerindeki sulu Drzderi de ksa zamanda tevkif ettirdi, z e l mahkemede, dvalar grlen sulular trl cezalara arptrldlar. syan esnasmda adam ldrdkleri anla lan elb alt kiinin idamna, askerlerden yamaya itirak eden lerden 111 neferin kuruna dizilmesine veya asdmasma karar verildi. Ehaliden sdhb olarak yamaya itirak edenler de mem leketten srld. Yksek komutan ve memurlarn cezalandrdmasna gelince, bunlarn dvalar askeri mahkemelerde grld. Bata Orduy- Hmayun miri bulunmak zere vazifelerini yapmadklar iin birok siv ve asker memurlar idam cezasna arpld. Fuat Paa Marunderden, isyan esnasnda zarar grenlere verilecek tazminat iiyle de megul oldu. B u hususta Drzderden ve isyan ile yamaya itirak eden halktan zel bir vergi tarhedddi. Fuat Paa, bu tedbirleri almakta olduu sralarda Tulon'dan hareket etmi olan fransz kuvvetleri Beyrut nlerine var yorlard. Suriye'de Fuat Paa'nn Fransz kuvvetleriyle ifbirligi yapmas Bab- b Fransz asker mdahalesini olup bitti olarak kabul etmiti. Fuat Paa'nn balca dncesi, nlemee muktedir olamad bu mdahaleyi lzumsuz klmakt. Suriye'de, sert ve yerinde tedbirleriyle, asayii kurmak ve su lular cezalandrmak hususundaki baanlariyle Fransz askeri kuvvetlerine fazla bir i brakmamt. B u kuvvetlerin, Beyrut'a kmasndan bir mddet nce, Halka yaymlad bir beyanna mede gelen kuvvetlerin, Osmanb hkmetinin dostu sfatiyle ve ona Suriye'deki karklklar bastrmasnda yardm etmek iin geldiklerini bu itibarla kendilerine msafirperverlik gste rilmesi gerektiini bildirdi. "8 Austos 1860". Franszlar karaya karken Beyrut'taki Maruni mltecileri tarafndan byk gsterilerle karlandlar. Marunilerin temsilcileri Fransz komutanna kendderini Lbnan Franszlar diye takdim ettiler. "Fransz Generali am'a yollad memuru vastasiyle Fuat Paa'dan Drzderc kar harektn bir an evvel balamasn istedi."

ISLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

39

Paa, drzilere kar giriilecek bir savata, Franszlarn Marunilerin intikamn almak dncesiyle hareket edeceklerine ihtimal veriyordu. Bunu nlelek iin Cebeb-Lbnan meselesini hususi bir dva sayd ve btn Drzilere kar bur hareketten ekinerek yalnz sulu olan Drzi reislerinin tedibi cihetine gitti. Sulu Drzi reislerinin, beklenmedik bir zamanda, teslim olmalar Fuat Paa'nn durumunu bir para daha kuvvetlendirdi; ve bylelikle artk iin mzakere yolu de hah de imkn dahdine girmi oldu. "Fransz askeri mdahalesi, netice itibariyle isyan blgesinde Fransz kuvvetlerinin, Maruniler tarafndan parlak bir ekilde istikbal eddmesiyle tezahr eden bir gsteri yry nden ibaret kald"! Suriye'de bu asker mdahaleye paralel olarak, byk devletlerin temsilcilerinden kurulan bir komisyon da, suriye isyanlar karsnda alnacak tedbirleri grmek ve Cebel'e verilecek mstakbel idare sekimi incelemek suretiyle siyasi bir mdahale kap am bulunuyordu. Avrupa
numr. komisyoAvrupa komisyonu, tngdtere, Fransa, Avusturalmalar R Prusya'nn temsdederi de Trkiye adna itirak eden Dileri Bakanl memurlarndan Abru efendi tarafndan kuruldu. Komisyonun vazifesi, meseleye inhisar etmekte idi. Birinci mesele Drzilerin cezalandrlmas, ikincisi Marunilere verilecek tazminatn takdiri, ncs de, Lbnan'a verilecek yeni idari nizamn tesbiti idi.
y a < u s y a v e

B u meselede de komisyonun varaca kararlar temaman istiari idi. Byle istiari bir karakter tamasna ramen Av rupa komisyonu almalarnn balangcnda kendisine devlet leraras bir mahkeme karakteri vermekten ekinmedi. H a t t bir aralk Osmanl Hkmetinden davac olmaa bde kalkt. B u durum karsnda, Fuat Paa mdahale etti ve komisyona esas vazifesinin, kendisine bdgi ve fikir vermekten ibaret oldu unu hatrlatt. Bunun zerine Avrupa komisyonu, Drzilerin tedip ii zaten ksmen baarlm veya ksmen de baardmakta bulunduundan tazminat ii de ele alnm olduundan dolay, bunlar bir tarafa brakarak nc vazifesi de yani Cebel'e veri lecek idare ekli ile uramaa balad. "Bu hususta be devlet temsilcisinin dncesi birbirine uymamakta idi. Franszlar, Drzilcri temaman Cebel'den karmak, bu mmkn olmazsa

40

OSMANLI TARHt

mahkmiyet haline koyarak Sayd, Beyrut ve Trablusam ehir ve Livalarmn da ilhak edilecei Cebel'e deta bir prenslik salbiyetiyle ve mmtaz ve mstakil bir idarenin banda olarak Martinilerden bir reis nasbettirmek istiyorlard. Rusya bu trl bir idarenin Katolikleri hkim bir hale getireceini ve Ortodoks mezhebinde olup da kendilerince bu havalideki nfuzun ekseri yetini tekd eden dier hristiyan ahaliyi mahkm brakmak demek olacam, iddia ediyor ve Lbnan de Anti-Lbnanlann ve Cebeli eyh havalisinin devlet idaresinden karlarak imtiyazl iki prenslik halinde Katobkiere ve Ortodokslara tahsis edilmesini ve bylelikle bu mm t akay gya dier yerlerde zulm gren H ristiyanlara snacak bir yurd yapmay dnyordu." n giltere'ye gelince, Msrdaki Osmanh idaresine benzer bir Hdivbk idaresinin Suriye'de kurulmasn mnasip grmekte idi. B u idare iin de Fuat Paa'y namzet gsteriyordu. Rusyamn teklifi, pratik ve saimimi deildi. Lbnan'da trl unsurlar arasnda mevcut ihtilf farklarm ortadan kaldracak deer tamyordu. Babca ihtilf sebebi Drzderle Marunderin bir ok blgelerde karma durumda bulunmalar idi. Kald ki bu blgelerde Drzder, Maruniler, mtevelliler Rumlar, Katobk Rum lar karm bulunuyordu. B u sebeple, kurulacak kayma kamlkta snrlar ne ekilde izilirse izdsin, her kaymakamlkta trl unsurlardan ahali bulunacakt. ngilizlerin Suriye HdivUi tekil edilmesi projesi de, bilhassa, Fuat Paa tarafndan uygun grlmedi. nk bu projenin tatbiki de Osmanb mpara torluu yeni bir paralanmann rneini vermi olacakt. Avrupa Komisyonu, uzun grmelerden sonra Franszdarn teklif ettik leri yeni tezi kabul etti. Buna gre, Lbnan'da tek bir kayma kamlk kurulacak ve kaymakam Hristiyanlar arasndan seilecek ti. B u esas dairesinde stanbul'da be byk devletin elilerde Osmanb Devletinin temsdeisi arasmda, Lbnan'n yeni idare tar zm gsteren Lbnan Nizamnamesi imzaland "9 Haziran 1861". Lbnan'n yeni Lbnan nizamnamesinin babca maddeleri unidare tam lardr: Lbnan, Babli tarafndan secden ve Babbye tbi bulunan bir hristiyan tarafmdan idare edilecektir. B u kaymakam yrtme kuvvetinin btn yetki ve grevlerine sahip bulunacaktr. Ahaliyi tekil eden trl unsurlardan her

I S L A H A T F E R M A N I N I N TAHLL

41

biri, mutasarrfn maiyetinde, iki vekd bulunduracaktr. B u ve killer a] k ab unsurun deri gelenleri tarafndan seim de tesbit edilecektir. Lbnan'n bir merkezi idare meclisi olacaktr. B u mec lis iki Manini, iki Drzi, iki Katolik R u m , iki Ortodoks Rum, iki mtevelli, iki mslman olmak zere on iki yeden kurulacaktr. B u Mecbs, verginin tevzn ve gelirlerle, giderlerin kontrol de me gul olacak ve mutasarnf tarafndan kendisine sorulan hususlar hakknda istiari dnce bddirecektir. Cebeb-Lbnan Alt kazaya blnecektir. Her kazada mahall bir idare meclisi bulunacak tr. B u meclisler 3 d 6 yeden kurulacaktr. yeler cemaatlar tarafndan seim de tesbit edilecektir. Kazalar mmkn mertebe ayn unsura bah ahaliden mteekkil olmak zere nahiyelere taksim edilecektir. Her bir nahiyede her mezhep salikleri iin bir sulh yargc, her kazada 3 d 6 karma yeden kurulmu Bidayet Mahkemesi derecesinde bir Mecbs-i Adb bulunacaktr. Asayi ve gven karma bir zabta vastasiyle salanacaktr. Bab- b Lbnan'dan almakta olduu 3.300 kese vergiyi, Muta sarrf vastasiyle almak ve bu vergi, artlar msait olunca, 7000 keseye kartmak hakkna sahiptir,, Lbnan nizamname sinden sonra be byk devletin stanbul'daki elderiyle Ab Paa arasnda imzalanan bir protokola Suriye Mutasarrfnn tayi ni ile dgib aadaki hkmler konulmutur : Lbnan'n idaresi ile grevb hristiyan mutasarnf Bb- li tarafndan seilecek ve ona tbi olacaktr. Mutasarrf, Mir unvamm tayacak ve Dayr-al-Kamer'de oturacaktr. Mutasarnfhk mddeti yd olacaktr ; Mutasarnf azleddebilir. Fakat bu azil bir mahakeme hkm sebebiyle ola bilir. Mutasarnfhk mddetinin bitmesinden ay nce Bab- li byk devletlerin elderiyle yeni bir anlama teminini salamaa alacaktr. Bab- U Lbnan Nizamnamesine ve protokola uyarak CebebLbnan Mutasarrflna dk olarak Davit efendi isminde bir E r meni Katolik tayin etmi ve uhdesine vezaret rtbesi vermiti. Byk Devletler Elilerinin de tayinini sempati de karladk lar Davit efendi "Paa" Telgraf Mdr idi. Yeni vazifesi ve yeni unvanlan ok houna gitmi olacak ki Sadnazam b Paa nn konanda iftarda bulunduu sralarda "mslmanl pek

42

OSMANLI TARH

sevdiini, mani olunmasa Bamazan'da camilere gitmei arzu ettiini" sylemesi zerine li Paa d a : Senin bugnk itibar ve vezaretm hristiyanhn iindir yoksa mslmanba meybn iin deildir, cevabn vermitir. Lbnan nizamnamesi stanbul'da imzalannca Fransz kuvvet leri Lbnan' boalttlar. Fuat Paa da bir mddet sonra Istanbula dnd ve Lbnanda hristiyan mutasarnf Davit Paa'nn idare sinde yeni idare ekli tatbik eddmeye balad. Suriye isyam Osmanb devletinin bir i olay olmasna ramen bata Fransa olmak zere be byk devletin siyaseti ve Fransa' nn bu devletler adma askeri mdahalesi de devletleraras bir mesele halini alm ve yine devletleraras grmeler sonunda bir neticeye balanmtr. B u netice yukanda da akland gibi Lbnan'n bir dereceye kadar muhtar bir idare statsne sahip olmas eklinde tecelli etmitir. Yabanc devletlerin basks alton da meydana gelen bu muhtariyet idaresi Osmanb devletinin prestij ve itibarn pek ok sarsm ve mparatorluun baka halk topluluklarnn muhtariyet veya istikll iin isyan etmelerine rnek vazifesini grmtr .
1

I I . Eflk ve Budan Olaylan Romanya Birlii 1856-1862 ve Budan'n ^ ^ ^ Valaya Tuna ile Karpatlar arasnda, Osmanh mparator- Budan da Moldavya Tuna de Karadeniz luundaki durumu arasnda kalan ovalk blgelere verilmi olan isimlerdir. Osmanh vaka yazarlan de devlet ve sikalar, bu iki yerden memleketeyn diye de bahsederler. Osmanh Trkleri, Rumcliye ayak basp fetihlere giritik leri sralarda Eflk ve Budan egemen birer beylik idiler. Eflk X I V . ci yzyln sonlarnda Budan ise X V . ci yzyln dk yl larnda Osmanb mparatorluunun hakimiyetini tandlar; ve imtiyazl birer beylik halinde imparatorlua balandlar, imti yazlar sayesinde siyas, itima ve din tekiltlarn muhafaza ettder. Her iki memlekette voyvodalar "prensler" yerli aristok rat adelerden gelmekte idder. X V I I I ci yzylda, Rus basks nn Balkanlarda artmas neticesi olarak, Eflk ve Budan voyvodaEflk
a

Suriye isyanlar iin Doent Doktor Tayyip Gkbilgin'in, Belleten X, say 40 taki yazs tavsiye olunur.

ISLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

43

lan bir taraftan Rusya dier taraftan Avrupa devletleriyle ak veya kapab mnasebetlere girimee baiaddar. B u sebeple, Os manb devletindi yerli voyvodalara gveni kalmad ve stanbul'un itibarl Rum ailelerinden ad geen memleketlere voyvodalar semee balad. Fakat voyvoda seiminde yaplan bu yenibk de umulan neticeyi vermedi. Rum voyvodalar, Rum byk rtbeli papazlarla elbirbi yaparak Eflk ve Budanblar soymaa ba ladlar. Bundan baka Rus ve Avusturya hkmetleri de gizb yazmalarda bulunmaktan da ekinmedder. Byle de olunca Osmanh devleti sk sk voyvoda deitirmek zorunda kald. 1716 dan 1821 e kadar Eflak'ta otuz yedi, Budanda'da otuz voy voda geldi. ki memleketin yksek idare makamlarnda grlen bu istikrarszhk halkn iyi bir ekilde idare edilememesinin babca millerinden biri oldu. timai ve ktisadi durumn yzydn ilk yarsnda Eflk ve Budan'^ siyas hayat henz iptidai bir halde idi. Voy vodalarn idare merkezi olan Y a ve Bkre ehirleriyle Tuna ve Prut kenarndaki ticaret limanlarndan baka ehir yoktu. Halk geni ovalarda kylerde otururdu. Ormanlarla rtl olan dalar bombotu. 400 ile 8000 hektar geniliinde byk paralara ayrlm olan toprak, zadegmn mah idi. Zade gann ou (bilhassa Eflaktakder) iftliklerinde oturmazlard. Topraklar vekilleri vastasiyle iletirlerdi. Kyller toprak sahibi deildi; asiller tarafndan istenilen angaryay yapmak suretiyle zerinde yaadklar topra ilerlerdi, "sefdne kulbelerde ya arlar, her trl menkulden mahrum bulunurlard". "1835 tarihin de Eflki grm olan Moltke'nin tasvirine gre, bu memleket hli bir ovadan ibaretti; burada ne atoya ne kprye ne deirmene ne hana ve baeye ne aaca hatta ne de kye tesadf olunurdu. tede beride grnmez bir halde bulunan kyler alak kulbe lerden mrekkeptir. Ahalide hi sdh yoktu. Btn halk, kya feti dzgn bir kimse grnce kemali ihtiram ile edirdi. Hane lerde ne eya ne de erzak vard; bir Ulah ban, piposunu, t tnn zerinde tar, hanesinde hi bir ey b r a k m a z d . . " " E f lk ve Budan'da siyasi hayat idare merkezi olan ehirlerde top lanmt. Zadegan, voyvodalarn saraylarnn bulunduu iki eh re giderek, paralarn orada sarfederlerdi.
a

44

OSMANLI TARHl

Nfusu yzbine varan Bkre'te saraylar, tiyatrolar, gazete ler, mkellef ve mzeyyen arabalar vard. B u ehir ok geri kal m memlekette islav ve ark alemi ortasnda kalm medeni bir belde gibi idi. Dilleri 1 tinccden gelen Romenlcr Fransa'ya meyyal idiler. Asilleri Franszca renirler ve ziynet ve sefahat eyasn, Fen ve Edebiyat kitaplarm Paris'ten getirtirlerdi. Siyasi hayat Boyarlarn idarelerini istibdat bulduklar voyvodalarn aleyhindeki ikyetlerden ibaretti" Eflk ve Budan'n, bu seviyede kalmasna, Rusyamn Os manb imparatorluu de yapt harplerin de byk tesiri olduu muhakkaktr. nk bu harpler neticesinde Rusya, bir ok defa Eflk ve Budan igal etmi ve hatt onun ulu orta i ilerine karmakla, normal gelimesine engel olmutur. Rusya'nn Eflk re Budan hakkndaki ihtiraslar R ' i?74 ylndan itibaren Osmanb lmparatorluundaki Ortodokslarn hamisi sfatm taknd. Bundan baka, aym tarihte imzalanan Kk Kaynarca andlamasmda Eflk ve Budan iin koydurduu Devleti Abyye canibinden Rusya mparatorluunun elilerine ruhsat ve muvafakat verilir ki ibu iki voyvodalklarn iktizasna gre siyanet ve msaade olunmalarna mzakere edeler. Devleteyne lyk olan itibar dostane muktezasmca elderinin arzettikleri kebmatlarna riayet eylemesine Devleti Abyye teahht eder hkm de bu iki mem leketin ilerine karmak hakkn elde etmi oluyordu. Ondokuzuncu yzyln 'yarsnda da, Rusya, Eflk ve Bu dan kendi topraklarna katma ve bu olmad takdirde onu himayesi altna alma, siyasetinin babca hedeflerinden biri olarak muhafaza etti. 1806 da Osmanh devleti, Rusya'ya aktan aa taraf tar olan Eflk ve Budan voyvodalarn deitirince, Rusya Osmanb mparatorluuna harp at. 1809 da ar Aleksandr, Napolyon Bonapart de Erfur'ta Avrupamn taksimini grrken Eflk ve Budan Rus hissesi olarak ayrd. 1812 de Napolyon Bonapart'n Rusya'ya kar cephe almas zerine Ruslar, Eflk ve Budan boaltma kabul ettder ise de gider ayak Babli
1

u s v a

Charles Seignobos-Ali Re;at-Ali Kemal, Tarih-i siyasi, S. 209.

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

45

ile imzaladklar Bkre andlamasiyle (1812), Budanm Besarabya blgesini Rus topraklarna ilhak ettder. Bundan baka, ayn andlama de Ruslar, Eflk ve Budanm hamisi durumunu muha faza ettder. 1821 de Yunan isyanlar dramnn ilk perdesi Eflk ve Budanda oynand. Ypsdantder ve Stourtzalar asiller ve Eflk'n yksek rtbeli rahipleri bu dramn bahca aktrleri idi. Ayn zamanda, Budan'da bir kyl isyan bagsterdi. B u isyam bir kyl ocuu olan Vladimiresco idare etti. syan Trklere deil Rum voyvodalarna kar idi. B u sebeple bu iki isyan arasnda mterek hi bir nokta yoktu. Romenler, Rum voyvodalarndan ve byk papaslardan nefret ediyorlar, onlar da Romen halkna kar hi bir sempati duymuyorlard. B u isyanlarn neticesinde, Babb, Eflk ve Budan voyvoda lklarna Fenerli Rum beylerinden bey tayin etme usuln brak t. Eskiden olduu gibi yerb adelerden voyvoda tayini usulne dnd. B u hareket Romen birlii iin zemin hazrlanmas yolunda atlm bir admd. 1826 da Babli, Rusya ile imzalad Akkerman konvansiyonu de voyvodalarn tayini hususunda onun de anlamak mecburiyetini kabul ediyor: 1827 den 1829 a kadar sren OsmanlRus ihtilf ve harbi sonunda imzalanan Edirne muahedesiyle Babli, Eflk ve Budan voyvodalar lehinde yeni imtiyazlar tand. B u imtiyazlara gre voyvodalar yedi yl iin deil, hayat kayd artiyle tayin etmei, memleketin i idaresini temamen onlara brakma ve iki memleketin i idaresi hususunda Rusya tarafndan hazrlanacak bir esas nizamnameyi tasdik etmei kabul etti. E f lk ve Budan, harbin balarndan 1834 e kadar alt yd iinde Rus igab altnda kald. B u esnada Ksself isminde bir Rus gene rali tarafndan fden idare edildi. B u zat, Boyarlardan ve yksek papaslardan bir divan toplayarak, Eflk ve Budanm i idaresi iin yukarda bahis konusu olan esas nizamnameyi kabul ettirdi. B u nizamname Boyarlarm imtiyazlarn, kyl zerindeki hak larn, vergiden muafiyetlerini tasrih etmekte ve her trl memur luklara ancak onlarn tayin edileceklerini belirtmekte idi. Ayn nizamnameye gre Eflak'ta ve Budan'da Boyarlardan kurulan birer mecbs bulunacak ve bu mecbsler voyvodalar semek, kanun lar yapmak, vergiyi tevzi etmek haklarna sahip bulunacakt. ki memleketin yazd ilk anayasas saylabdecek olan bu vesika

46

OSMANLI TARH

aristokrasili ve mill karakterli bir idare kurmakta idi. Her ne kadar Babli ile Rusya bu anayasamn tam mnasiyle tatbik edil mesine imkn vermedilerse de, buna ramen ad geen memleket lerde milbyet ve birlik fikirleri bu anayasa ile bir merhaleye var m oldu. B u nizamname ile Osmanb mparatorluu Rusyaya kar yeni taahtler altna girdi ; yle ki : Eflk ve Budan'da voyvodalar yerli Boyarlar arasnda ve Boyarlarn tekil ettii divanlar marifetile seileceklerdi. Fakat, Bbb secden voyvodalar, hakl sebeplerle, beenmez ise, Rusya ile yeni namzet zerinde anlatktan sonra alakal beyliin divanma teklif edecek ve bu zat voyvoda seilecektir. Voyvodalk mddeti yedi yl srecektir. Eer bu mddet iinde voyvodann bir kusur ve kabahati grlrse Osmanh hkmeti durumu Rus elisine bddirecek ve onun da akl ie yattktan sonra voyvoda azledilecektir : Her iki memlekette, eski imtiyazlarn muhafazas ve Akkerman Konvansiyonunda gemi olan yeni imtiyazlara riayet edil mesi hususunda Rus elisile, sz geen iki memleket iin Rus Konsoloslarnn yapacaklar tenbihleri voyvodalar dinleyecek lerdir. B u hkmlerden de anlald zere, Rusya, Eflk Budan zerinde moral ve jridik bir himaye tesis ettii gibi, Osmanb mparatorluunun bu yerlerdeki ilerine mdahale etmek iin de kendisine geni bir kapu am bulunuyordu. Eflk ve Bugdan'd* ' milbyet fikri, Yunanistan'milliyct fikrinin olduu gibi, ksa zamanda ve halk bir haragelismesi ket gibi gelimemitir. Bunun tersine olarak ilkin kltr ve eitim alannda balam, daha sonra yabanc memleketlerden trl ekillerde gelen tesirlerle gelimitir.
d a E f l k v e B u d a n d a

Eflk ve Budan ahalisine Ulah denilmekte idi. Ulahlarn bir ksm Macaristan'n Transilvanya denilen ksmnda oturuyor du 1700 tarihinde "Uniate" kilisesi kuruldu. B u kilise Fener Patrikhanesinin temsd etmekte olduu Ortodoksluktan ayr larak Roma'nn temsd ettii Katolik kilisesine baland. B u sebeple, Transvanya'dan Roma'ya Katolik messeselerinde yetitirilmek zere talebeler gnderildi. Bunlar orada bat mede

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

47

niyeti ile temasa geldikleri gibi bir taraftan da Eflk ve Budan'llarn Dalardar geldiini, Dayann birinci asrda imparator Trayan tarafndan zaptedderek tekiltlandn ve Roma'ya nisbetleri dolaysiyle "Roumain olduklarn rendiler. B u suretle Trk lerin hakimiyetine girmeden nce mstakil ve renilmeye deer bir maziye sahip olduklarn anladlar. B u talebeler memleketlerine dndkten sonra Transdvanya okulu adiyle kurduklar okulda, Dayann gemeyiini ve Rumenlerin italya ile olan din mna sebetlerini incelemee ve okutmaa baladlar. B u hareket, X V I I I nc yzyln sonunda ediplerin yetimesine sebep oldu. Samuel Klein 1780 de bir Rumen grameri yaynlad. Ayn tarihe doru George Sinkai, Translvanyann eski tarih kaynaklar hakknda bir klliyat meydana getirdi, Pierre Majr "Transdvanya Dalarnn menei tarihi" adiyle bir tarih kitab yaynlad. Tamuvar m Banat blgesinde Rumenler Srplarla birlikte bir nevi edeb okul kurarak yaynlar yapmaa baladlar. Bu iki okulun al malar Eflk ve Budan'da milliyet fikrinin uyanmasna tesir etti. 1816 da Georg Lazar isminde Translvanyah bir profesr Bkre'e gelerek Boyarlarn istei zerine bir mhendis okulu kurdu. Fakat bu okul matamatik ve geometri yannda tarih, felsefe ve siyasi bilgiler de okutmaa balad. Ya'ta, profesr Asachie, Rumen dilinde ders veren bir okul kurdu. B u gibi okul lar baka yerlerde de kurulmaa balad. B u suretle Yunanca ve Franszca yannda milli dilin ve edebiyatn deeri ykselmee balad. B u kltr ve eitim almalarnn neticesinde X I X cu yz yln ilk yansnda, Eflk ve Budan'n byk ehirlerinde gaze teler ve mecmualar yaynlanmaa balad. Btn bu almalar, mdli edebiyatn ve umumi efkrn domasna pek ok hizmet ettikleri gibi, milli uurun uyanmasna ve milli birlik fikrinin gelimesine de pek ok hizmet etti. 1848 de, Avrupann bir ok devletlerinde eski .. . .... , _ . . , J ' sarsan milliyet ve hrriyet isyanlar patlak verdi; bunlarn tepkileri Eflk ve Budan'da da duyuldu. B u tarihte, ilkin Transd vanya Rumenleri isyan ettiler. Onlar, Osmanl mparatorluundaki Eflk ve Budan ayaklanmalar takip etti. 1848 Fransz inkilbnm Eflk ve Budan'da tepkileri.
r e , m e n

48

OSMANLI TARHt

Ayaklanmalar ilk uralar Trklere kar olmaktan ziyade Ruslarn mdahaleci haraketlerine ve voyvodalarn idaresine kar idi. Budan'da bir ihtill komitesi, voyvoda Stourdza'ya, y z kadar asilin imzasn tayan bir dilek sundu. B u ddekte; nizam namenin tatbikini, milli bur askeri kuvvetin tekilini ve sansrn kaldrlmasn istediler (Nisan 1848); voyvoda bu ddekte bulunan lar si sayd. lerinden onn tevkif ettirerek dierlerini mem leketinden uzaklatrd. Bir Trk Komiseri de bir Rus Komiseri olaylar incelemek zere Ya'a gnderildiler. Mukavemet eden Boyarlar memleketten uzaklatrldlar. Eflk'ta da idareden memnun olmayanlar, siyasi bir komite tekil ederek voyvoda bulunan Bibescp'ya Rusya'ya kar olan hareketin bana gemesini tekbf ettder Bibesco teklifi redetti. Bunun zerine hareketin liberal efleri kyly ve orduyu ayak landrarak bir kurucu mecbsin kurulmasn, haklar ynnden eit lik salanmasm, angaryenin kaldrlmasn ve topran kylye tevziini istedder : Halk voyvodann sarayna yrd. Voyvoda muvakkat bir hkmetin kurulmasna raz oldu, sonradan da istifa etti. Metrepobd'in temsd ettii hkmet, sansr kaldrd. Fakat takip eddecek yol hakknda ikiye paraland. Liberaller esas nizamnamenin tatbikini yeter buluyorlar, radikaller ise Romence konuan btn topraklar iine alan bir Cumhuriyetin kurulmasn istiyorlard. ar, bu inklp hareketini bastrmak iin mdahale etti. Bir Rus ordusu Temmuz'da "Budan sonra da Eflak'" igal etti; daha nce bir Trk ordusu da Bkre'e girmi bulunuyordu. Bbab ve Rusya Balta Liman ani an a siyi e (1849) yedi yl mddetle iki yeni voyvoda tayin etmek ve 1831 esas nizam namesini yrrle koymak hususunda anlatlar. Takiplere maruz kalan Romenler,Paris'e snarak liberal ve milli bir Roman ya'nn kuruluu iin almalarna devam ettder. Trkiye ve Rusya Eflk'ta ve Budan'da birer ordu bulundurmaa ve voyvoda larn yannda mavir vazifesini grmek zere birer komiser gndermee devam ettder. Trkiye ile Rusya arasnda kan Krm muharebesi bu duruma son verdi.

ISLAHAT FERMANININ TAHLlLt

49

r-_ n . run htlak re B u dan'la ilgili istikll iin bir sava gze alacak hareket yaratahiikmleri mad. Bununla beraber Rumenler, Paris Kongre sinden sonra mdb birliklerini tamamlamaa ve Romanya ismi altmda egemen bir devlet kurmaa muvaffak oldular. B u i kendilerinden ok, Avrupa byk devletlerinin ahmalariyle baarld. Paris Kongresi, Rusya'nn Eflk ve Bu dan'da yerlemesine veya, himaye kurmasna engel olmak iin Paris Andlamasna u maddeleri sktrm bulunuyordu: Eflk ve Budan'dan, Osmanh devletinin hakimiyetinde, ve andlamay imzalayan devletlerin kefaletinde, sahip bulun duklar imtiyazlarla menfaatlarmdan faydalanmaa devam ede ceklerdir, kefd devletlerden hibiri bu iki devlet zerinde mstakil bir himaye tesis etmiyecek ve onlarn i ilerine mdahale iin hibir hakka sahip bulunmyacaktr. (Madde 122). Osmanh devleti bu memleketlere mstakil ve milli bir ii idare de din ve ticaret ve seyrsefain serbestlii salama taah ht eder. Bugn, iki memleketin, yrrlkte olan kanun ve nizamlar yeniden gzden geirilecektir. B u hususta tam bir anlamaya varlmas iin, andlama devletlerinin kurulu ekli hakknda anlaacaklar zel bir komisyon kurulacaktr. Bu komisyon, vakit geirdmeksizin, Bkre'te Babli'nin bir komiserinin dtihakiyle toplanacaktr. Komisyonun vazifesi, iki memleketin bu gnk durumunu incelemek ve gelecekteki tekiltnn esaslarn tesbit edip bildir mekten ibarettir. (Madde, 23) Padiah hazretleri her -iki memlekette her snf halknn menfaatlerini, doru ve hakl olmak zere bddirmee yetkili ola cak surette birer zel divan tekil etmei vadeder. B u divanlar, iki memleketin kesin nizamlar hakknda dilek ve temennilerini ifade edeceklerdir. Komisyonun divanlarla mnasebetleri kongre tarafndan kaleme ahnacak talimatla tesbit olunacaktr (Madde 24) B u divanlarn deri srecekleri dnceleri, komisyon ince leyecek ve sonra kendi dncelerini ve zel aratrmalarnn neti cesini Konferansn merkezi olan Paris'e bildirecektir.
Ommnlt Tarihi, F. 4

Yukarda, Eflk ve Budan'da yaydd iaret edden fikirler bu iki memleket halk arasmda

50

OSMANLI TARH

Osmanl devleti de bu yolda varlacak kesin anlama, Paris'te, Paris ndlamasn imzalayan devletler tarafndan hazrlanacak bir konvansiyon ile tekit olunacak ve bu iki memleketin bundan byle Paris Andlamas devletlerinin ortak kefaletleri altna konul mu olan nizamlar, yukarda geen mukavele hkmlerine uygun olarak yaymlanacak bir hatt hmayun ile kesin olarak tesbit eddmi olacaktr (Madde, 25) ki memlekete igvenbk ve snrlarn korunmas hususunda milli bir ordu kurulmas kararlatrlmtr. Yabanc taarruzlara kar savunmak iin Osmanl devletiyle iki memleketin birlikte olaanst olarak alacaklar savunma tedbirlerine hi bir taraftan engel ve taarruz olunmyacaktr. "Madde 26" ki memlekette bir huzursuzluk kar veya asayi bozulursa gvenlik ve asayiin salanmas yolunda gerekb olan tedbirleri Osmanl devleti, andlamann dier devletleriyle grerek yr tecektir. B u devletlerle grp bir karara vardmakszn silhl bir harekete bavurulmyacaktr (Madde 27). Paris Andlamasnn bu maddeleri, Eflk ve Budan mem leketlerini iidarelerini de nazari olarak serbest hale getiriyor, ve Rus himayesinden kararak andlama devletlerinin himayesi altna koyuyordu. Bununla beraber ne Eflk ne de Budan kendi idare ekillerini diledikleri gibi tesbit etmek hakkna sahip bulunmyorlard. Her iki memlekette toplanacak divanlarn bu yolda deri srecekleri dncelerin bir defa da andlama devletlerince kurulacak olan zel komisyondan gemesi icap ediyordu, z e l komisyon tekliflerinin de andlama devletleri arasmda incelenerek bir konvansiyon eklinde imzalanmas ve padiah tarafndan bir hatt hmayunla yrtlmesi gerekiyordu. Buna gre Osmanb mparatorluunun Eflk ve Budan zerindeki hakimiyeti, ydda muayyen bir vergi almaa ve bu memleketlerin i idaresi hakkn da andlama devletlerinin varacaklar mterek kararlarn tas dik etmek gibi bir formabteye mnhasr kalm oluyordu. Ger ekte Paris andlamasiyle Eflk ve Budan'n siyasi ve hukuki durumu devletleraras bir ekd alm bulunuyordu. Andlama devletlerinden her birinin Eflk ve Budan memleketleri hak knda siyasi maksatlara sahip olmas, yukarda iaret edden madde lerin iyi niyetle yrtlmesine imkn ve ihtimal brakmyordu.

SLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

51

_ ,
1 arn

,
A n a l a masn devletye

Paris kongresi sralarnda ve Paris andlamasnm

_
Q

imzalayan

imzalanmasndan sonra, Eflk ve Budan de en ok ilgilenen devlet Fransa'dr; Franszlar Budan i l e i l g i mparatoru Napolyon I I I , vrupamn dnda iilmelerinin olduu gibi Avrupa'da da, Fransa'nn nfuBcbeplen zunu kuvvetlendirmei siyasi prorammn babca amalar arama koymutur. Bunun iin de Katolik efkr umumiyesine ve milbyet fikrine taraftar olan mnevverlere dayanmaktadr. Fransa'nn ve Avrupa'nn daha baka memleketlerinin Katobk umumi efkr, islm! esaslara dayanan Osmanh, mpara torluuna ve Ortodoks olan Rusya'ya dmand. Fransa'nn ve daha baka Avrupa memleketlerinin milbyet prensibine taraftar olan mnevverleri milli bnye zerine kurulmu olmayan ayn devletlere ve Avusturya - Macaristan mparatorluuna sempati duymyorlard. Napolyon I I I , Yakn-Dou'da, kutsal yerler prob leminde Rusya'ya kar Hristiyanlk perdesi altnda Katoliklik menfaatlarn savunurken, vrupamn katobk umum efkr kendisine taraftard. Avrupa'da milbyet fikirlerini mdafaa eder ken de ayn ktann milbyet fikirlerini tutan kimseleri kendisine yardmc idder. mparator, Paris Andlamasndan sonra milbyet fikirlerinin hmisi kesdmekle, hem Avusturya-Macaristan m paratorluunu zaiflatma, hem de Rusya'nn bat istikametteki inkiaf yollan zerinde milli bnyeb devletler yaratmak suretiyle Rusya'ya dou Avrupa yolunu kapatma dnyordu. Bundan baka 1848 ihtillinden sonra Fransa'ya sman Eflk ve Budan gmenlerinin propagandas, Fransz umumi efkrnn bu iki memleket davasna besledii sempati; Latinlik duygusu ve her milletin kendi basma bir devlet kurmak hakkna sahip olduu nazariyesi gibi miller, Napolyon I I l ' n Eflk ve Budan memleketlerinin bir tek idare altnda birlemesi husu sunda, almasna mil oluyordu. ngiltere'ye gelince, bu devlet, nceden de belirtildii gibi, Av rupa dnda byk bir mstemleke imparatorluunu gehtirmek zere bulunuyordu. ngdtere politikas, Avrupa'da ne genile mek ne de Avrupa devletleri zerinde devaml bir nfuz salamak amacn gdemiyordu. Bununla beraber, bu devletin umumi bir Avrupa politikas vard. B u poUtikamn da temel prensibi muval e r i n Eflk

52

OSMANLI TARH t

sene idi. Avrupa devletlerinden her hangi birisinin dierlerine stn ve hakim bir mevkie gememesi ngiltere'nin mh gven lii iin gerekliydi. B u prensibin bir neticesi olarak ngilizler de Franszlar gibi, Rusyamn Avrupa ilerine sokulmasn iste miyorlard. Fakat, Rus derleyiinin durdurulmas yolunda Londra kabinesinin dncesi Napolyon I I I n dncesinden farkl idi. tngibzler, Osmanb imparatorluunun kuvvetb bulunduruimasiyle maksadn salanacana inanyorlard. B u itibarla, Eflk ve Budanm birliine ve istiklline taraftar gornmiyorlard. Kald ki, Fransa, milliyet prensiplerinin avukat kesilmek sure tiyle ve Rumen birliinin ve istikllinin meydana gelmesiyle, Avrupa'da Fransz nfuzunun da artmasna ve gelimesine sebep olacakt. Bundan baka, Rumen mh birliinin kurulmas baka milletlerin birlik ve istiklllerine de rnek olacak ve Avrupa muvazenesini kknden sarsacakt. Avusturya, bnyesinde trl rklardan ve mezheplerden top luluklar bulunduu iin, milbyet fikirlerine ve milli devletlerin kurulmasna kar daima cephe almt. B u itibarla Eflk ve Bu danm bir tek idareye kavumasn ve mstakil olmasn isteye mezdi. Kendi idaresinde de Rumenler mevcut olduunu unutmyordu. Osmanb idaresindeki Rumenler istiklllerini kazandktan sonra, Avusturyadaki Rumenleri de kendilerine katmak iin abacaklard. B u ise Avusturya devletindeki btn mh gruplar iin rnek vazifesini grebilirdi. Byle bir durum Avusturya ve Macaristan imparatorluunun paralanmasna kadar gidebilirdi. Rusya, Fransa de ihtilflarn zm bulunuyordu. Siyasi menfaatlar bu sralarda ngdtere de Asya'da, Avusturya ile de Balkanlarda arpmakta idi. Fransa de bu iki devlete kar cephe alma siyaset icaplarndan sayyordu. B u itibarla Fransanm, Eflk ve Budan memleketlerinin bir idare altna getirilmesi yolundaki tezini desteklemekte idi. Zaten Rumen birliinin kurul mas, Balkanlar istil etmek veya himayesi altna almak mmkn olmad takdirde kk mstakd devletlere ayrmak yolundaki tarih politikasna da uygun gebyordu. Prusya ve Piyemonte devletleri, ikisi de Avusturya dman bulunduklar ve milbyet prensiplerine taraftar olduklar iin Eflk ve Budann birletirilmesi hususunda Fransaya meyledi yorlard.

I S L A H A T F E R M A N I N I N TAHLL
Osmanb derlet

53

Osmanl devleti'nc gelince, B u konuda en ilgili devlet olduuna phe yoktur. Tarihi Yorga, U k Te B a d a n 1854 ylnda Mustafa Reit Paa. IstanbuFhakkndaki dadaki Fransz elisine Eflk ve Budanm birleonceleri tirilmesi ve bylece tehlikeli Rus komuluundan kanlmas ihtimalinden tam bir sknetle bahsetmiti. Hatta, kuvvetb, tarafsz ve devletler tarafndan korunan bu tampon dev letin basma garpl bir prensin arlmas ihtimalini de deri srm t. Bundan baka harp borlarm demeye yarayacak olan belli bir para karl olarak Romanya devletinin tam bamszln dn etmek fikri bde padiahn ve Babbnin mukavemetini beklemesine ramen onu korkutmamt. diyor ve daha Krm harbi srasnda Mustafa Reit Paamn Eflk ve Budanm Osmanb mparator luundan ayrlmasn gze aldn ifade ediyor.
adamlarnn

ET-

Halbuki Paris andlamasndan sonra, Eflk ve Budann birletirilmesi sz konusu olduu sralarda, Mustafa Reit Paa u itima meselesi halen ve istikbalen muzirrat- adideyi mstelzim olacak ve Bulgaristan ve Bosna Hersek ve Ikodra'nn iktizasna gre Srbistan'a ve Karada'a ve Selanik ve Trhala ve Yanya eyaletlerinin dahi Yunanistan'a ilhaklarna velhasl birbirlerine civariyet ve mnasebet ve mabehetleri bulunan mdel ve akvamn birbirleriyle birletirilip bytlmelerine mkadimat muzirre adolunacak bir keyfiyeti hailedir demitir. Paanm bu dncesi Yorgann kendisine atfetmi olduu dn cenin tam zdddr. Yorga, Eflk ve Budanm birlemesi hakkn da Fuat Paann da gerek yapmack bir endie ile Tuna blge sinde yeni bir Yunanistann kurulmasndan, tekrar balayacak olan Rus entrikalarndan, bir yd sonraya kadar bunu takip ede bilecek olan bamszlktan, bunun Srbistana sirayet edebilecein den ve ksa bir zaman iinde Trkiye'nin zleceinden bahs etmi olduunu da yazyor. Mustafa Reit paa ile Fuat Paann bu dnceleri, Eflk ve Budann bir idare altnda birletirilmesinin Osmanb devleti iin ortaya koyaca bahca mahzuru belirtmektedir. B u iki memleket zerinde, Osmanh devletinin 1830 dan beri hkm ranlk haklarnn tek esasl iareti her yd veregeldikleri belli vergi idi. Paris Andlamas onlarn, yabanc bir tehlikeye kar, varlk larn garanti altna alm bulunuyord. B u bakmdan iki mem-

S4

OSMANLI TARH

lckctin birletirilmesi Osmanb imparatorluu iin maddi bakm dan byk kayp olmyacakt. Bununla beraber Mustafa Reit Paa ile Fuat Paann yukarda geen fikirlerinde iaret ettikleri mahzurlar bykt. Eflk ve Budan birlii, Osmanb devletinin Avrupa topraklarnda yaayan milliyet topluluklar iin rnek vazifesi grebibrdi. Yunanistan, Srbistan ve daha baka milletler baz Osmanh topraklarnn kendilerine ilhakn aym prensibe dayanarak isteye bilirlerdi. Byle isteklerin gereklemesi ise Avrupadaki Osmanl hakimiyetinin sonu demekti. te byle bir ih timali nlemek veya hi olmazsa gletirmek iin Osmanb devle ti, Eflk ve Budanm bir idare altnda birletirilmesine taraftar deildi ve olamazd. Buna ramen Paris Andlamasn takip eden yllarda Fransa'nn teebbs de olaylar bu birliin meydana gelmesine hizmet edecek ekilde gebti. Daha 1853 te toplanan Yiyana konferansmda jtemsilcisi, Napolyon I I I . n emirleri
r a n s a m n

Eflak ve Budan

idaresinin birleti-

'

rilmesi iin ilk te- zerine Eflk ve Budanblann ayn rktan olefbbsler. duklanm, ayn dil de konutuklarm, aym siyasi ve itimai bnyeye sahip olduklarn ileri sre rek birlemeleri fikrini ortaya atmt. Osmanh ve Avusturya temsilcilerinin itirazlar zerine fikir olduu yerde kald. Napol yon I I I , Ltin rkna kar sempati beslemesi sebebiyle ve Latin ler iin muhakkak bir eyler yapmak dncesiyle Eflk ve Bu dan ilhak etmesini Avusturya'ya teklif etti. Buna karlk da Avusturyalm Lombardiyay, Piyemonte krallna brakmasn istedi. B u takas muamelesi ile talya ittihad iin kuvvetli bir adim atdm olacakt. Avusturya reddetti. Napolyon I I I . mitsizlie dmedi. Paris Kongresi sralarnda yeni bir hal ekli bulduunu sand : Eflk ve Budanm yabanc ve Hristiyan bir prensin ida resinde birletirilmesini ileri srd. B u bahtl prens de Parma Dukas olacakt. Piyemonte temsilcisi Kavur, Rusya temsdeisi Mantcuffel teklifi alkladlar. Trk temsdeisi b Paa, Osmanh topraklarnn taksimini grmek iin Kongreye gelmemi olduunu deri srerek teklifin iddetle aleyhinde bulundu. Avusturya temsilcisi Ali Paa'y destekledi; B u suretle bu yeni hal ekli de bir ie yaramad. Bunun zerine Paris Kongresi, yu karda, Eflk ve Budan iin iaret ettiimiz maddeleri tesbit

I S L A H A T F E R M A N I N I N TAHLL

55

ederek andlama metnine koydu. B u maddelerde Eflk ve Bu dan'n ne bir idare altnda birletirilmesi ve ne de mstakil hale getirilmesi hususunda bir mna yoktu. Bununla beraber, madde lerin yrtlmesi yolunda, ilgili devletler arasnda kan ihtilf Eflk' ve Budan' biriie ve istiklle srkledi. Paris Andlamas imzalandktan sonra ve Eflk i i Budan Avusturya kuvvetleri tarafndan
e

Dnat ^ ^ * "

M a m

Eflk e Budan'la . . .
Q

. . .

., .

, ,

ilgili hkmlerinin enuz boaltlmadan nce k memleketin yem yrtlmesi voyvodalar ie baladdar. Eflk, eski prens lerinden Aleksandr Ghica'ya, Budan da bo yarlardan Theodor'a emanet edddi. B u iki voyvoda, Eflk ye Budanm birlemesine aleyhtar olarak tannmlard. Tehdit, kuvvet, rvet szn ksas her trl vastalarla eski rejimi tuta caklar her tarafta iddia ediliyordu. 6 Ocak 1857 'de Paris Kongresinin zmemi olduu Eflk ve Budanla dgib meselelere bir hal sureti bulmak iin Paris'te bir Avrupa konferans topland. B u konferans Besarabya sn rm tesbit etti ve Tuna deltasn Budandan ayrarak dorudan doruya Babbnin hkmranlna brakt. Ydan adas da bu blge de birletirildi. Prut nehri zerinde yeni kazandan topraklar Budan voyvodas memurlar tarafndan igal olundu. E n nihayet Avusturya kuvvetlerinin de 26 Mart'a kadar Eflk ve Budan' boaltmalar kesin karara baland. B u prz lerin prensip bakmndan zlmesi zerine Babli, Paris Andlamasmn 24 nc maddesinde yazd divanlarn kurulmas iin bir ferman yaymlad (13 Ocak). B u fermanda, divanlara Eflk ve Budanldarm ne suretle y e seecekleri hususundaki hkmler, Fransa'nn stanbul'daki Elisi Thouvenel tarafndan hazrlanm ve dgibier tarafmdan da uygun grlmt. Fermann Bkre'e veya Ya'a gnderilmesi ancak Mart sonlarna doru mmkn olabdirdi. Napolyon III 'n Napolyon I I I , her ne bahasna olursa olsun E f basks lk ve Budanm bir idare altnda birletiril mesini istedii iin, Eflk ve Budanblar zerinde olduu kadar Babb de Paris Andlamas devletleri zerinde de bask yapmak tan geri kalmad. Fransa hkmetinin resm organ olan Moni-

56

OSMANLI TARH

teur'de yaynlad bir notada, Fransa'nn daha Krm muha rebesi sona ermeden, Viyana Konferansnda Eflk ve Budann birliine taraftarln aklam olduuna, bu dncesini Paris Kongresinde de savunmu bulunduna iaret ederek, birliin ger eklemesiyle Babli'nin Eflk ve Budan zerindeki hakimiye tine halel gelmiyeceini, byle bir birliin Eflk ve Budanhlarm gven ve refahlarn salayacan aklad (5 ubat 1857). Bu suretle de seimler zerine messir olmak istedi. Bu tebli, ayn zamanda Mart sonlarna doru seimlerle ilgdenmek zere Bkre'e gidecek olan Avrupa komisyonu yelerine de bir ihtar i d i . Rusya, Prusya ve Piyemonte, Napolyon IH'n Eflk ve Bu dann bir idare altnda birlemesi hususundaki isteklerine ortak kyorlard. Osmanl mparatorluu ise, bu iki memleketin ayr ayr idare eddmesinde ngiltere ve Avusturya tarafndan destekleni yordu. Paris Andlamas devletleri arasnda, bahis konusu seim lerin arefesinde, Eflk ve Budan'n mukadderat hakknda bu gr fark seim neticelerinin devletleraras bir ihtilfa vesiyle olacan gsteriyordu. Haziran 1857'de yaplan seimler neticesinde Jan'da iki memleketin birlemesine aleyhD

Voyvoda seimlerinin g dogrdugu siyam

'

olanlar okluk kazand. Fransa, Rusya Prusya ve Piyemonte bu neticeye itiraz ettiler. Budan kaymakamnn sahte listeler tanzim ederek birlie taraf tar olanlar seime itirak ettirmediini ileri srdler. Babli ile Avusturya'nn da bu menfi neticenin alnmasnda tarafgirlik ile altklarn iddia ettiler. Babli seimlerin doru ve hakl bir ekilde yaplm olduunu mdafaa ettii gibi itirazda bulunan Fransz Elisine Seimlerde Ya Kaymakamnn hareket hat tn tenkit ediyorsunuz. 0 halde Msy Billaut'nn Fransa'da seim serbestlii hakkndaki tamimini okuyunuz diyerek itiraz lar nlemek istedi. Napolyon I I I , seim neticelerinin istedii gibi kmam olmasn kendisi iin bir yenilgi sayd. Fakat bu yenilginin altnda kalmak istemedi. 5 Austosta stanbul'daki elisini Babli nezdinde bir teebbste bulunmaa memur etti : Thouvenel seimlerin hkmsz iln edilmesini isteyecek, istei

buhran

t a r

ISLAHAT FERMANININ T A I I L l L l

57

kabul edilmedii takdirde pasaportlarn isteyecekti. Rusya, Prus ya ve Piyemonte de Fransa'y bu teebbste destekbyecekler ve onun gibi siyasi mnasebetlerin kesilmesine kadar gideceklerdi. Fransz elisi, istanbul'da Krm muharebesinin arefesinde Prens Menikof'un oynam olduu rol tekrarlamaa balad. Babli'ye tehdit zerine tehdit yadrd. B u srada, Napolyon I I I , tngilterenin yardmn salamak iin Wight adasnda Osborne'da ngiltere Krabesi de bir mlakat yapyordu. mpara tor bu mlakatnda, Trklerin barbar olduklarndan, Avrupadan koulmalar icap ettiinden bahs etti. Daha sonra ngdtere'ye Osmanb mparatorluunun taksimini bile teklif etti. ngdtere Msr' alacak, Fransa da F a s ' a Sardonya ve Tunus'a yerleecek ti. mparator, Prens Albert ile mlakatnda da vrupamn rk lara gre dzenlenmesinden bahsederek Danimarka'nn Germen lerle Skandinavlar arasnda taksiminden, Akdenizin Ltinlere, ar kn da Ruslara braklmasndan sz at. Napolyon I I I , tezadlarla dolu bu teklifleri ile ngilizlere 1853 te Osmanh mparator luunun taksimini teklif etmi olan Rus ar Aleksandr' hatr latm oluyordu. Ne Kralie Viktorya, ne de kocas prens Albert, Osmanh mparatorluunun toprak btnl prensibinden ayrlmak istemiyorlard. Bununla beraber, ayaklarna kadar gelen ve hlyalar iinde yzen imparatoru da bsbtn bo dndrmek istemedder. Budan seimlerinin yenilenmesi hususunda kendisini, Babli nezdinde desteklemeyi vaadettiler- Babli, ilkin, seimleri yeni lememek iin ayak diredi. Fransa ile dier devletin Eflk ve Budan seimlerinin yendenmesi hakknda yaptklar teebbs leri mevcut andlamalarn ruhuna aykr grd. Zira Eflk ve Budan, Paris Andlamas devletlerinin kefaleti altnda idi. Yine bu andlamamn yukarda iaret edilen maddeleri gereince, Ef lk ve Budan hakknda vaki olacak tekliflerin alakal devlet lerin hepsinin muvafakatiyle kararlatrlm olmas lzmd. Kald ki, Budan K a y m a k a m memleketin i ilerinde muhtard. Babli bu hususta her hangi bir mdahalede bulunmaa kendi sinde yetki grmiyordu. Bundan baka Budan'da tatbik edden seim usul bizzat Fransz elisi tarafndan kaleme alnmt. B u hususta herhangi bir sakatlk ve yetersizlikten de Babli

58

OSMANLI TARH

kendisini mesul saymyordu. Fakat Osmanb devleti, kendisini hakl gstermek iin bulup sralad btn debilere ramen hak sz duruma dyordu. nk Napolyon I I I , mutlaka seimlerin yendenmesini istiyor. Ingtere de bu istein kabul eddmesi iin Babli nezdinde teebbslerde bulunmay kabul ediyordu. Istanbuldaki ngibz elisi, seimlerin iptabne aleyhtar olmakla beraber, hkmetinden bu hususta, Fransz elisine yardm etmek iin emir almt. Babb, tamamen tecrid eddmi duruma dyordu. Hareket hattnda srar etmesine imkn yoktu. Seimlerin me ruluunu savunmu ve ngiltere'nin bu savunmada Babbye so nuna kadar yardm edeceini sanm bulunan Sadnazam Mustafa Reit Paa istifa etti. Yerine Giritb Mustafa Paa geti. Dileri Bakanlna da, Reit Paann olu Ab Galip yerine, b paa getirildi. Osmanh kabinesindeki bu deiiklik Fransa'nn dip lomatik zaferi olarak kabul edildi. Herkes Budan seimlerinin yenilenmesine karar verileceini bir emri vaki olarak kabul ediyor du. 24 Austos 1857'de b paa Budan Kaymakamna gnder dii bir telgrafta, Babbnin Paris Andlamas devletleri de Bu dan seimlerinin battal saylmas iin mutabakat halinde bulun duunu ve yeni seimlerin yaplmas iin gerekb tedbirleri almas lzumunu bildiriyordu. Bylece, Babb boyun emi oldu. Yeni seimler Budan'da 19 Eyll'de Eflk'ta da 26 Eyll'de yapdd. ki memlekette divanlarda ounluu birlik taraftarlar kazanddar. Bunlar, 8 Ekimde toplanan divanlarda Eflk ve Budann Ro manya ismi altnda birlemesini, Avrupa hkmdarlar hane danlarndan bir Prensin Bomanyann bana getirilmesini, Veli ahdn Ortodoks mezhebinde yetitirilmesini, Romanyann muh tar bir idareye, meruti bir hkmete sahip olmasn ve Paris Andlamas devletlerinin kefillii altnda bulunmasn istedder. Divanlarn bu istekleri, hem Paris Andlamas hkmlerine, hem de divanlarn toplan maksadna aykr idi. Paris Andla mas, Osmanh mparatorluunun toprak btnln tasdik et mi bulunuyordu. Halbuki Eflk ve Budan'nn Romanya ismi altnda birlemesi ve yabanc bir prensin idaresine gemesi bu husustaki andlama hkmn tadil edecekti. Divanlarn toplan tya amlmasndan beklenen, memleketlerin idari ihtiyalarn tetkik etmek ve bu ihtiyalara karlk olacak tedbirleri aratr makt. Halbuki divanlar, yukardaki istekleri ile bu grevlerini

ISLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

59

amakta ve tamamen siyasi amalar gtmekte idiler. Babli bu isteklere kar cephe ald, ve bir mddet sonra divanlar kapatt. Paris Andlamas devletleri yeniden iki grup halinde, Eflk ve Budan ilerini tartmaa baladdar. Franszlar imparatoru Naplyon I I I , ngdtere krahesi ile mlakatndan sonra ar Aleksandr ile de bulumu ve Balkanlarda Fransa ile Rusyanm daha sk ibirlii yapmalarn salamt. Prusya de Piyemonte, Fransa tarafnda, Avusturya de ingdtere de Babli tarafnda bulunuyor lard. Nihayet, divanlarn istekleri ile Paris Andlamas devlet leri arasnda keskinleen grlerin yine Paris'te toplanan bir konferansta grlmesi kararlatrld. 7 Ocak 1857 de aa yukar bir aydan beri tekrar Sadnzamha geirilmi bulunan Mustafa Reit Paa ld. Yerine li paa sadnzam oldu. B u kabine deiiklii Franszlar sevindirdi. b Paa de Fuat Paa, Paris'te Fransz dostu saylmakta ve ngiliz dostu olarak tann m olan Mustafa Reit Paaya tercih eddmekte idder; b Paa; d politikada ngdtereden ok Fransaya meyletmi bulunmakla beraber, Napolyon I I l ' n ve Fransz umumi efkrnn Trkler hakkndaki dncelerinden ac duymakta idi. B u ciheti Fransz elisi Thouvcncl'e yazd bir mektupta u satrlarla ifade etmitir : Fetaneti msellemi cihan bulunan byk bir hkmdarn politikas hakknda beyan mtalaa etmek iddiasnda dedim. Yalnz urasn sylemekhime msaade buyruksun ki kadimi ve dtizami bir hasmane politikann Devleti abye hakkndaki Fransa itikadm artmaa almasna kemali endie ile bakmaktan kendimizi alamyz. B u politikann Avrupa'da ibhamat hainane ve memleketimizde tesvdat ihtdtkranc ikade Fransa matbuatn aleyhimizde bulundurmaa ve Hristiyan ahalimizin efkrm tahrik etmee muvaffak olmutur. Malm oldui zere nufuzsus hkmet harici-ez daire-i imkndr. Memlekette nizam ve in tizam muhafazaya, slahat muktaziyeyi icra ve saadetihal tebaa y temin iin her eyden evvel hkmet mazhar tazim ve muhab bet olduu gibi calibi havf ihtiraz dahi olmak lzm gelir. Halbuki tebaann bizden tenfiri ile hissiyat mutavaatkrisini ihll iin dnyada ne mmkn ise yaplp durulmuyor mu ? Dier taraftan ise haksz olan, yahut hi olmazsa yanl malmat alan bir mat buat her gn Babli ve mdleti Islmiye aleyhinde nerettii trl trl mezemmetler, iftiralarla akvam muhtelife arasnda

60

OSMANLI TARH

kin ve nifak idame edip durduu halde, hkmeti seniye bunlar izale ile tesisi ittihad ve muavenet iin her ne mmkn ise yapmakta kusur etmiyor. Dinimiz ve metbumuz hakknda edilmedik hakaret kalmamtr. B u tefevvhat mecnunaneye baklacak olsa insan bir ok asr evvelki zamanlara tam ehb sabp devirlerine doru geriye dnlm zanneder. B u fikirler, Npobon I I I zerinde msbet bir tesir yapmad.
Pari

Toplants ^ ' toplanmasna karar verildii iaret edilen Paris Konferans 22 Mays 1858'de kurul du ve almalarna 19 Austos'a kadar devam etti. B u konferan sa Trkiye, Avusturya, Fransa, ingdtere, Prusya, Rusya ve Pi yemonte itirak ettiler. Babli, Fuat Paa tarafndan temsil edil di. Konferans, Eflk ve Budan seimleri srasnda Bkre'te bulunmu olan Avrupa komisyonunun iki memleketin durumu de divanlarn istekleri hakknda hazrlam olduu raporu al malarna esas kabul etti. Neticede ortaya iki tez kt. Fransz delegesi Kont Walcwski, divanlarn dilei zerine Eflk ve Bu dann yabanc bir prensin idaresi altnda birletirilmesi tezini savundu. Trk delegesi Fuat Paa da, Eflk ve Budanm ayr ayr idare edilmelerinin bu iki memleket halknn anane ve gelenek leri icab olduunu; bu durum muhafaza edilmek artiyle Bablinin, iki memleket halknn refahm salayacak teklifleri iyi niyetle incelemee hazr bulunduunu aklad. Rusya, Prusya ve Piyemonte Fransz tezini, ingiltere ile Avusturya da Trk te zini tuttular. Uzun tartmalardan sonra konferans, Franszlarn isteklerinden fedakrlk yapmak suretiyle, u hal ekline vard: Osmanl devletinin hakimiyetinde kalmak artiyle, Eflk ve Bu dan bundan byle "Eflk ve Budan Birleik Memleketleri" is mini tayacak; Eflk iki milyon be yzbin, Budan da bir milyon be yzbin kuru tutarnda Babli'ye senevi maktu vergi verecekler. Her iki memleketin ayr voyvodalar ve divanlar bulunacak. Voyvodalar, hayat boyunca olmak artiyle divanlar tarafndan sedecek ve bu seim padiah tarafndan tasdik edi lecek; her memleketin zel ileriyle ilgili kanunlar voyvodalar tarafndan hazrlanacak ve divanlar tarafndan tasdik eddecek. Bundan baka; her iki memleketi ilgilendiren hususlarda karar vermek zere mterek bir komisyon bulunaca gibi, yine

t a n a a

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

61

her iki memleketin mterek bir yargtay da bulunacaktr. Devamb olarak toplant habnde bulunacak olan merkez komisyonu her memleketten 4 voyvoda 4 de divan tarafndan secden 16 yeden kurulacaktr. Her memlekette milis kuvvetlerinden kurulan birer ordu bulunacak ve bunlar tehbke vukuunda birleebdecektir. Bu hkmler, yukarda iaret edilen iki tezi telif edecek ekilde hazrlanmt : Eflk ve Budan hukuk ynnden Osmanh devletinin tabyetinde kalmakla beraber, isim, ekil ve idare ynnden birlik yolunda bir terakki kaydetmi oluyordu. Bununla beraber, Eflkhlar ve Budanblar bu terakkiyi yeter grmedder. Paris Konferansnn ak brakt bir kapdan ve voyvoda seim lerinden faydalanarak iki memleketin idaresini bir voyvodann idaresi altnda birletirmee muvaffak oldular. Paris Konferansnda, kararlatrlm bulunan ^"Tf "" artlara gre, Eflk ve Budan'da kurulmas Eflk re Budan a . . . mterek voyvoda gerekli yeni dzeni Babb 21 Ekim'de bir hatt seilmesi hmayunla iln etti. bundan sonra iki mem lekette yeni divanlar seildi. Budan divan 17 Ocak'ta, eski boyarlardan olan 1848 olaylarna kart iin Paris'e snmak zorunda kalm bulunan Albay Cousa'y voyvodala seti. B u zat zeki, sempatik, kararl ve birlik taraftar olarak tannmt. Bir mddet sonra Eflk'ta da voyvodalk seimi yapld. Birlik taraftarlar trl gsterilerle divan yeleri zerinde tesir yapmaa altlar. Neticede, Eflk divan da Albay Couza'y voyvodala seti (5 ubat 1859). B u suretle iki memleketin iki divan da aym zat voyvodala semi bulunduu iin Eflk ve Budanldarm ounluu tarafn dan arzu edilen birlik, hi olmazsa ekil ynnden gereklemi oldu. B u sralarda vrupamn siyasi durumu Eflk ve Budan blar tarafndan istismar edilmee elverili idi. Bir yd nce, talyan mliyetseveri Orsini tarafndan talyan birliini gerekletirmek iin almad iddiasiyle Napolyon I I I n, hayatna kasdedilmiti. Ucuz kurtulduu bu olaydan sonra, Franszlar mparatoru Piyemonte Bavekili Kavur ile bir grme yapm ve talyan birlii iin Piyemonte de birlikte Avusturya'ya kar harekete gemei kabul etmiti. B u itibarla Fransa'nn, Eflk ve Budan birliini meydana getirmesi hususunda, Babliyi en kuvvetli
Y

62

OSMANLI TARH

bir ekilde desteklemek suretiyle mani olmaya alan Avusturya' y hsn suretle kollamasna- sebep kalmamt. Fransz Dileri Bakam, Eflk seimlerinden be gn sonra Albay Couza'y impara toru adna Eflk ve Budanm mterek voyvodas olarak tand. Babli, albay Couza'nm iki memlekette voyvoda olarak seilmi olmasn mevcut andlamalann hkmlerine aykr gr d iin itiraz etti. Dumuru incelemek iin dgib devletlerin temsilcileri Paris'te yeni bir toplant yaptlar (1859 Nisan). Avus turya delegesi, Babbnin temsdcisini itirazlarnda destekledi. Fakat Fransa, ngdtere Rusya ve Prusya, Eflk ve Budan'da yeni karklklara yol aabilecek bir durum yaratmamak iin, yukarda iaret edden seimi, olup bitti olarak kabul ettiler. B u suretle prensip meselesi bir defa daha kenara brakdm oldu. Bununla beraber, prensiplere ve mevcut andlama hkmlerine nem verilmek istendii ifade edilmek iin Paris toplants kararlariyle albay Couza'nn her iki memlekette voyvoda seil mesi takbih edddi ve iki memleket, gelecekte, Paris andlamasnda (19 Austos 1858) tesbit eddmi olan hkmlere riayet etmee davet edddi. Bundan baka, cebir nnde boyun edmediinin ifa de eddmesi iin de, Alhay Couza'nm Eflak voyvodalna da sedmi obuasnn Babb tarafndan tasdik eddmesi keyfiyeti kabul edddi (6 Eyll). Babli, yazdan tekbfleri prensip ve mantka aykr bulmakla beraber benimsemek zorunda kald. Padiah bir ferman de albay Couza'y Eflk voyvodas olarak da tamd. (24 Eyll 1859). Bundan byle Eflk ve Budan ayn voyvodann bakanhnda iki bakanlar kurulu ve iki divan tarafndan idare edilecek demekti. Diplomatlarn nceden kestiremedikleri olaylara gre, Eflk ve Budan'a vermek istedikleri idare ekb ve olaylarn zoriyle bu idarede yeralan deiiklik, Eflk ve Budan, idaresini melez bir hale getirmiti. Eflk ve Budan hem ayr ayr idare edilecek, hem de bir voyvodanm bakanhnda milli bir birlik tekil edecek ti. Byle bir durum akl, mantk ve reabteye uygun deildi. Byle olduu iin de albay Couza, daha ilk anlarda byk glklerle uramak zorunda kald ve Babb ile kefd devletlere sunduu bir layihada iki memlekette ayr ayr alan bakanlar heyetleri ile divanlarn birletirilmesini ve iki memleketin mterek mee leri hakknda karar verilmek zere kurulmu bulunan merkez

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

63

meclisinin kaldrlmasn istedi. Babli bir karar vermeden nce kefd devletlerin bu husustaki dncelerini renmek istedi. Fran sa ve ngiltere bu sefer beraber hareket ederek, ileri srlen iste in kabul edilmesini tavsiye ettiler. Avusturya, talya'da, Piye monte ile Fransa'ya yenilmi olduu iin Avrupa'da presteji krlm bulunuyordu; muavenetine gvendemezdi. Rusya'ya gelince, hl Fransa'nn peinden gitmekte olduu stanbul'da bibnmekte idi. Babb bir defa daha ok g bir durumda kalm olduunu gryordu. Couza'nm isteini redderse ne olacakt ? ki memleket ayr ayr ayn voyvoday setikleri gibi, beraber hareket ederek yukarda iaret edden istekleri Babbnin msaa desi olmadan da gerekletirmee kalkabilirlerdi. Kefil devlet lerin byle bir durumda kendilerine kar hareket etmiyeceklerini zaten nceden renmi bulunuyorlard. Babli'nin byle bir harekete kuvvetle kar gelmesine, Fransa ile ngiltere, msaade etmiyeceklerini ifade etmi bulunuyorlard. Babli, Eflk ve Budan' bsbtn kayb etmemek iin ileri srlen istei u artla kabul etmee raz oldu : Couza'nm voyvodab sresince Eflk ve Budan'n bakanlar heyetleri de divanlar birletirilecek ve Fokan'da toplantlarn yapan mer kez meclisi datlacak, Couza'nm istifas veya lm halinde eski idare 1858 Paris Andlamasmn hkmleri dairesinde kurula cakt. Haziran 1861 de stanbul'da Babli temsilcderi ile ilgdi devletler elderi arasnda yapdan bir grmede bu esaslar zerin de fikir birlii hasd oldu. 2 Kasm tarihli bir ferman ile Padiah, bahis konusu istek ve esaslar tasdik etti. B u suretle Eflk ve Bu dan mterek bir voyvodann mterek idaresi altnda idari bir lie kavumu oldu. Birlemi memleketlerin ilk mterek mecbsi 5 ubat 1862 de Bkre'te topland. Artk Romanya Birlii fiden gereklemi saylabilirdi.

6-1

OSMANLI TARH

Hl. Srbistan olaylan

1856-1861 Osmanl Devleti, Srbistan' X I X uncu y z ykn balarna kadar bir eyalet olarak idare fielgrad'da otururdu. Srplar, ^ l P ileriyle itimai ve medeni ilekendi gelenek ve ananelerine gre grmek ve zmek hakkna sahip idder. Belgrad paas
E y a l e t p a a s | m v e m e z e m

S r b U u n ' d a , pari* Kongresine k . d r

e t t i

nm 'gdi^ei
h a k k n d a bir h a -

U r

trlatma

de Srp halk arasnda mevcut olmas lzm ge len mnasebetler kanunnmeler ve geleneklerle tesbit edilmiti. Bununla beraber bu mnasebetlerin, Balkanlann umumi durumu ve paalarn karakteri ile ilgili olarak az ok ihtdafb haller ald da olurdu. X V I I I inci yzyln sonlarna doru Rumeb'nin idaresinde byk bir deiildik hasl oldu. Mslman halktan olan Dal ekiyalar ve ayanlar devlet otoritesine kar ayaklanddar. Bab b, yllarca, bu kuvvetlerin hakkndan gelemedi. Nihayet as ayanlarla anlamak zorunda kald. Devlet otoritesinin asler kar snda ba emesi hristiyan tebaa zerinde ve en ok Srplar zerinde kt tesirler yapt; Srp halk, eskiden olduu gibi, ca nn ve maln garanti altnda gremedii iin, Dal ekyasn ve ayanlar rnek alarak, ilk defa 1804 de ayakland. Kendisine bir meclis, "Skopina" ve bir ba "Karayorki" seti. Srplar, iki yl sonra Osmanh mparatorluuna kar harbe girien Rus ya'nn mttefiki olarak da mcadeleye devam ettiler. Osmanl devleti Rusya ile imzalad Bkre Antlamasnn 8 inci maddesiy le Harp hareketlerine kanm olan Srplar af etmeyi, harp es nasnda Srbistan'da yapm olduu harp tesislerini ykmay, harpten nce mevcut kalelerle dier sava yerlerinde bulun duraca askerlerin Srplara kt muamelelerde bulunmama larn salamay kabul ettikten baka, Srplarn i ilerinde kendi kendderini idare etmek ve devlete vermekle devli bulunduklar vergileri kesenek bir vergi olarak vermek hususunda, kendisine yapacaklar dilekleri incebyerek bir esasa balamay da kabul etti. Babb, bu hkmlerle Srbistan eyaleti hakkndaki hkm ranlk haklann kaytlandrm oldu. Srbistan, hukuk ynnden

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

65

imtiyazl bir eyalet durumuna girmi olduunu ne srmiye, Rus ya da bu eyaletin hamisi vaziyetinde bulunduunu iddia etmiye balad. Babb, Srbistan'a, yukarda aklanan maddenin bkm lerine gre bir stat vermek iini ele alnca, Srplarn ba Knezi bulunan Karayorki, kendisinin Srp Beyi tannmasn, Srbistan eyaletinin geniletilmesini, Srbistan kaleleriyle topraklarndan Trk askerinin ve Mslman halkn ekilmesini istedi. Karayorkiye, Bkre ndlamasnn Srbistan'a dokunan hkmlerinin ma hiyeti aklanp da bu hkmlerin ancak Osmanl devleti ile Rus ya tarafndan tefsir edilebilecei anlatld vakit : Biz Rusya ile imzalanan andlamay tanmyoruz. Bab bamza bir hk met olmak istiyoruz. cevab de kardadd. Rusya bu sralarda Fransa ile harp halinde bulunuyordu. Srplar lehinde herhangi bir mdahelede bulunabdecek bir durumda deildi Babb, frsat tan istifade ederek Karayorki zerine kuvvet yollad ve netice de Srbistan eyaleti tamamen itaat altna alnd. Karayorki, Avus turya'ya snmak zorunda kald (1813). ki yd sonra Srplar, kendilerine yaplan kt muameleyi bahane ederek ba Knez Mdo Obrenovi'in bakanhnda tekrar ayaklandlar. lk isyanda olduu gibi, padiaha ded zulm yapan paalara kar sava tklarn ne srdler. Napolyon'u malup etmi olan Rusya, Babb'den Bkre ndlamasnn 8 inci maddesinin artlarna uymasn istedi. Bunun zerine Srbistan'da harektta bulunan paalara, harekt durdurmalar ve Mdo Obrenovi ile konu malar emredildi. Ni valisi Marah Ab paa, Milola szl bir an lama yapt. Bu andlama gereince Belgrad paal muhtar bir hale geliyordu. Mdo, szl anlamann salam bir garanti tekil etmediini dnerek Srbistan'n Babb'ye kar durumunu belirten muhtariyet imtiyazlarnn bir fermanla tesbit edilmesini istemiye balad. Bir taraftan da Srbistan'da mevkiini kuvvet lendirmek iin, ilk isyana karm olanlar ortadan kaldrmya balad. B u arada 1817 de, memleketine dnm olan Karayorki de katledddi. Milo, Ruslarn teviki zerine, Babb tarafndan Srbistan'a verilmek istenen imtiyazlar yetersiz bularak reddetti. Rus an Nikola I , 1820 de Mora'da balayan ve geben Rum isyanlarndan faydalanarak, Bkre ndlamasnn yrtlmesi ekli hakknda Babli'yi Akkerman mukavelesini imzalamya
Osmanl Tarihi, F. 5

6b

OSMANLI TARH

zorlad. Bu mukaveleye, Srplar iin eklenen bir senette de din ve mezhep ileriyle i idarelerinde mstakil olduklar, Babli'ye vermekle devb bulunduklar vergderi bir tek vergi halinde toplamya yetkili bulunduklar, Mslmanlara ait mal ve mlkleri idare etmiye selhiyetb olduklar, hastahaneler, okullar ve mat baalar aabdecekleri ifade edilmi olduu gibi, kalelerin savun masna yarayan yerlerin dnda kalan blgelerden Mslman halkn ekilecei de aklanmt (1826). Babb, aym senet de Bkre ndlamasnn sekizinci maddesinin tatbikatndan Rusya' y haberdar etmeyi ve ona Srplara tanyaca imtiyazlar ihtiva eden fermann bir rneini gndermeyi de kabul ediyordu. B u suretle, Akkerman Mukavelesi ile Srbistan hem muhtar bir beybk haline gelmi, hem de Rusya'nm himayesine girmi bulunuyordu. Fakat mukavele bkmlerinin yrrle konmasndan nce OsmanlRus harbi balad. Neticede Rusya galip geldi ve Edirne Andla masiyle yukarda aklanan hkmler bir kere daha tekit edddi (1829). Bunun zerine Babb, Srbistan'n muhtariyetine ait hkmleri bir ferman ile yrrle koydu. Milo, fermann okun masndan ve kendisine teslim edilmesinden sonra kendisi de ko nuan bir Trk aasma : Bu kere btn Srbistan'a tenbih eyledim, bu na kadar Sr bistan'a zulm ve taaddi edenlere daimi surette dua etsinler. Eeri anlarn ol derecelerde zulm ve taaddiyat olmam ve herkes senin gibi reayalar muhafaza eylemi olsayd, Srbistan hi bir zaman isyan etmeyip reayaliktan kurtulup bu vehile imtiyaz ve serbest lie nail olamazd demek suretiyle Srp isyannn ve muhtariyeti nin babca sebebi olarak, bozulmu olan Trk idaresini gster mitir. Mdo, sert ve zabm idaresiyle Srplar az zamanda usandrd ve Ruslar endieye drd. Babli de zaten kendisinden mem nun deildi. 1835 de Mdo'a kar bir ayaklanma oldu. syan edenler, onun selhiyetlerini bir anayasa ile tahdit etmiye kalk tlar. Rusya, kendisinin ve Babli'nin muvafakati olmadan Srplarn bu kadar nemli tedbirler almya haklar olmadn iddia etti. Bunun zerine Babli bir hatt hmayunla ba Kcezin selhiyetlerini tahdit ve kontrol edecek meclisler kurulmasn salad. B u meclislerde Milo'm dmanlar da temsil edilmiti. Milo, muhalifleri de yapt mcadele sonunda istifa ederek

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

67

Eflk'a ekilmek zorunda kald (1839). Yerine geen Mihad da babasnn muhalifleriyle anlaamad. Memleketi terk etmiye mecbur kald. Yerine Aleksandr Karayorki ba Knez seildi (1842). B u yeni ba Knezin devrinde, Milo taraftarlar yer yer isyanlar kardlar. 1848 ihtillleri zerine Avusturya'nn hki miyetinde olan Srp topraklarnda Macar idarecilerine kar ayak lanmalar oldu. Muhtar Srp eyaletinden pek ok kimseler gnl l olarak Srp kardelerine yardm etmek iin Avusturya'ya getder. B u suretle Srplarn dikkat nazar Osmanh mparatorluunun darsndaki olaylar zerine ekdmi oldu. Srbistan muhtar eyaleti, Krm muharebesi Ttt^nlnav'Soluts n d a , Ruslarn yaptklar propagandalara tan eyaleti. ramen tarafsz kalmt. Paris Kongresinde, Osmanh mparatorluunda yayan Hristiyan larn durumu grlrken Srplarmki de gzden geirildi. Kon greye itirak eden devletler, Srbistan eyaletine evvelce verilmi olan imtiyazlarn Rusyann tesiriyle verildiini ve bu eyalet ze rinde bir dereceye kadar Rus himayesinin kurulmu bulunduu nu gznnde tutarak bu durumu tasfiye etmek istedder. B u maksatla andlamaya u maddeler kondu :
s r a

Yirmi sekizinci madde : Srp beylii, bundan byle andlama devletlerinin ortak kefillii altnda, haklarm ve imtiyazlarm belirten hatt hmayun gereince, Osmanh devletinin tbiiyetinde bulunacaktr. Ad geen beylik, milli ve mstakil idaresiyle din, i idare, ticaret ve seyri sefain serbestliini muhafaza edecektir. Yirmi dokuzuncu madde : Osmanh devletinin Srbistan'da gar nizon bulundurmas hakk, bundan nceki nizamnamelerde mevcut artlar dairesinde, ibka olunmutur. Andlama devletleri arasnda bir anlama olmakszn Srbistan'da hibir asker mdahale yaplamyacaktr. B u iki madde, Srbistan' Rus himayesinden karp andlamay imzalayan devletlerin himayesi altna koymu oldu. Srp lara evvelce verilmi olan imtiyazlarn andlama devletleri ta rafndan garanti edilmesi Babbnin hkmranlk haklarn tak yit etmekte Srp muhtariyet idaresinin gvenliini ise arttrmakta idi. Bundan baka, andlama devletlerinin muvafakati olmakszn, Srbistan'da asker mdahale yaplamyaca iin de, orada mev-

68

OSMANLI TARH

cut kalelerde bulunan Trk kuvvetleri tecrit edilmi duruma d mekte idi. Paris Andlamasmdan sonra Srplar, imtiyazPari Andlama- j geniletmek ve hatta Osmanh mparatorbeyliinin Osmanl l bsbtn ayrlarak mstakil bir devDerletine kars ' li gelmek iin byk gayretler sarfetdurumu miye baladlar. X I X uncu yzyln dk yarsn da Avrupa'nn trl memleketlerinde kan milbyet isyanlar ve Rusya'nn Balkanlarda yapt devaml Slavcdk propagandas, onlarda milliyet uurunun uyanmasma geni lde yardm etmiti. Bundan baka, Osmanb topraklan zerinde egemen bir Yunanistan kraUmn kurulmas (1830) ve Paris andlamasmdan sonra, Eflk-Budan memleketlerinin imtiyazlanmn geniletilmesi de Srplar arasnda istikll duygu sunu tahrik etti. Srp beyi Aleksandr Karayorki, Trklerin tesiri altnda kalmak ve istikll urunda almamakla sulu tutularak 1858 de toplanan Millet meclisi tarafndan istifaya zorland. Yerine secden Mdo Obrenovi de beylikte pek az kalabildi.
a n m u u n d a n e t n a n e

1860 da beylik makamna geen Mihailo Obrenovi, Avru pa'da tahsd gren neslin nderi idi. Yeni ve gen Bey, mstakil olmay ve Bosna-Hersek ile Karada Srbistan'a katarak Ortodoks Srplarn oturduktan blgelerde byk bir Srbistan kurmay dnyordu. Srplann bana geer gemez Srbistan'n i ida resini dzenlemiye, bu arada bir ordu kurmaya, Srbistan'a komu olan Slavlarla iyi geinmiye, Hersek Slavlarn Babliye kar kkrtmaa ve yabanc devletlerin Srp davasna yardmlarn salamya teebbs etti. Rusya, zaten ydlardan beri Srplara her trl yardmlarda bulunuyordu. Fransa, Trk dostu grnmesine ramen, Fransa imparatoru Napolyon I I I , milbyet fikirlerinin tesiriyle Trk lerin Avrupa'dan kovulmasn isteyecek kadar Trk dman kesdmiti. imparator, Balkanlarda milbyet fikirlerinin yayl masn, milbyet isyanlarnn kmasn ve milli devletlerin kurul masn Rusya'nn ve Avusturya'nn bu blgelerdeki nfuzlarn baltalamak iin de faydal buluyordu. Bundan baka Slavlarn isyan yannda Macarlarn, Ltinlerin ve Lehlilerin yer alacaklanm umuyor ve bu suretle Fransa'nn Avrupada prestijini art trmay dnyordu.

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

69

Srplar, Ruslarn ve Franszlarn bu temayllerini bildik leri iin, Osmanb devletine kar giriecekleri hareketlerde yal nz kalmyacaklarma, bu devletler tarafndan destekleceklerine inanyorlard. Srp beyi, Mays 1860 da dileri bakam Garachanine'i s tanbul'a gndererek: beyliin babadan oula gemek zere Obrenovi adesine hasredilmesini; nceki fermanda; Srbistan kalelerinde Trklerin durumu hakknda mevcut hkmlerin y rrle konmasn ve memleketlerinin idaresi iin Srplara, mevcut Kanunlar tadil etmek ve yenilemek hakknn verilmesini istedi. Babb bu teklifleri reddetti. Bununla beraber, kalelerin dnda kalan blgelerde mevcut Trk halknn kardmas iin karma bir komisyonun kurulmasn kabul etti. Srplar bu netice den memnun olmaddar. Srp beyi, Srbistan'n snrlar civarnda ki Bulgar kylerinde Tatar adelerinin yerletirilmesini ve Belgrad paalarnn Srplara, ortada muhtariyet idaresi yokmu gibi muamele etmelerini ileri srerek ikyette bulundu. B t n bu mracaat ve ikyetler Srplar tarafndan, Srbistan'da Srplar ile Trkler arasnda, ileride kabdecek bir ihtilfta hakl olduk larn iddia etmek dncesiyle yapdyordu. B u sralarda Srbistan'da Trklerin durumu yle idi; Akkerman mukavelesi ve Edirne andlamasiyle Osmanl devleti Srbistan'da Belgrad, Semendire, Feth-i slm ve Brdelen kalelerinde asker bulundurmak hakkm muhafaza etti. Bu kale lerin iinde ve kaplar dnda bulunan Trkler, topu askeri gibi hizmetli olduklarndan, Srbistan'da kalmalar tabii idi. B u kalelerle, civarnda bulunmyan dier Trklerin mal ve mlk lerini tasfiye ederek Srbistan' terketmeleri, yukarda sz geen mukavele ve andlama hkmleri icaplarndand. Fakat Srplar Trklerin mallarn satmak hususunda gerekli kolaylklar gsterme dikleri iin bu halkn bir ksm Srbistan' terketmemiti. Belgrad'da bile bir Trk mahallesi vard. B u mahalle zerinde bir ok hususlarda ynetim selhiyeti Belgrad paasna ait bulunuyordu. B u durum Srplar ile Trkler arasnda devaml bir ihtdf kayna idi. Btn hudut boylar halk gibi Srbistan Trkleri de cesur ve gz pek insanlard. Al-i Osman'a feda eyler bu lem varn; serhad ehli fazla eyler maln hem cann beyiti Trklerin a-

70

OSMANLI TARH

znda bir dua gibi idi. Bunlar yarm asrlk bir zaman iinde Sr bistan'n Trk hkimiyetinden tedric bir ekilde verilen imtiyaz larla nasd kmakta olduunu grmekte ve ac duymakta idder. Birdenbire, Srplarn efendisi olmak durumundan karak baz hallerde onlara eit, baz hallerde de onlara tbi duruma girmi bulunuyorlard. B u duruma intibak etmeleri kolay deildi. Buna kardk Srplar, kazandklar imtiyazlarla yava yava bir millet olduklar uuruna varmya balamlard. Eski den olduu gibi kendderine muamele yapdmasn hazmedemiyorlard. Trklerle mnasebetlerinde kibir ve azamet takmyorlard. Trklerle Srplarn psikolojisinde yer alan bu deiiklik, aralarnda iddetli atmalara ve kanh boumalara sebep olmakta idi.

FV
_ ,
t

Karada isyanlar .
J

Karada, Balkan yarmadasnn batsnda Katt a r 0

Usnanl mparator-

hunda Karada'n krfezi ile Ikodra gl ve Drina suyunun durumu hakknda kaynaklar arasnda kalan blgedir. B u blge bir hatrlatma Adriyatik denizine hkim ve geit vermeyen dalardan ibarettir. Ziraate elverib topra ok azdr. Mer'alar ve ormanlar boldur. Hayvancla msaittir. _,. Karada'n eski ahalisini Arnavutlar tekil eder. V I I inci yzydda, imparator Hcrakliyus zamannda, Srplar da oraya yerle tirilmitir. Srplar Arnavutlardan daha ok olduklar iin onlar temsil etmilerdir. Srp imparatorluu, Douschan'm lm ve olunun ldrlmesi zerine paralanmya balaynca, Srp bey lerinden Bolcla veya Boscho, Ikodra kalesini zaptederek hki miyetini Karada ierlerine kadar yaymya muvaffak oldu. Os manii Trkleri, Rumeli'ye geip fetihlere giritikleri sralarda, K a rada, Venedik Cumhuriyetinin tabyetinde idi. Murat Cazi'nin Kosova zaferinden sonra Srplarn bir ksm, savunmya elverili olduu iin Karada'a sndlar. 1478 tarihinde Fatih Sultan Mehmet Ikodra kalesini Venediklilerin elinden ald ve Ikodra eyaletini tekil ederek Karada' bu eyalete katt. B t n Osmanh topraklar gibi Karada da, tmar, zeamet ve has blgelerine ay rld. Osmanh devleti, Karada' mevkiinin sarp ve gelirinin nemsiz oluu sebebiyle, maktu bir vergi karlnda, i idare-

I S L A H A T FERMANININ TAHLL

71

sinde serbest brakt. Karadallar, kk kabdeler habnde ya.yan sert, hain ve sava insanlard. Daima silhl gezerlerdi, kan gtme davas babca itiyatlar arasndadr. Karada, Osmanb hkimiyetine getikten bir mddet sonra, Karada Beyi (Knez) feragat ederek idareyi Vladika tabir olunan piskoposa brakt (1499). B u suretle memlekette teokratik bir idare tarz kuruldu. Karadallar, koyu Ortodoks idder. Karada Vldikah dini bakmdan Arnavutlukta olan ipek patrikliinin mlhakatndan d. B u patriklie verilen nasp fermanlarnn her birinde ruhani dairesine giren yerler saylrken Karada da ak olarak gsterilirdi. X V I I I inci yzyln sonlarna doru ipek pat riklii kaldrlm ve Karada Viadikab stanbul patrikliine ba lanmt. Szn ksas, siyasi bakmdan olduu gibi dini bakmdan da Karada, Osmanb imparatorluunun bnyesine girmiti. . , Ruslar, Balkanlardaki Ortodokslar, Osmanh

Karadallarn Boa

lark mnasebeti,

devletine kar tahrik etmiye kalknca ilkin, bir dereceye kadar muhtariyet idaresine sahip olan Karadallar gzlerine kestirdiler. 1709 tarihinde byk Petro, Vladika de Trklere kar bir ittifak yapt. Bundan byle Karada'da Rus nfuzu kuvvetlenmiye balad. Vladika'larm, Rus arlarndan para yardm grmeleri, Rusya'ya kuvvetb bir ekilde balanmalarna sebep oldu. Rus ya'nn tesiri X V I I I inci yzyln sonlarna doru Karada zerin de o kadar artt ki, Karadablar Vladika'lanm, iyi Ortodoks olmamakla ve memlekette lzumu kadar manastr ina etmemekle sulandrdlar ve ara ikyet ettiler. Vladika, bu sululamalar karsnda, Rusya'nn Ragza konsolosu nnde kendisini m dafaa etti ve arn bu kazai mdahalesine itiraz etmeyi aklndan bde geirmedi. X I X uncu yzyln ilk yarsnda yapdan Osmanh-Rus harp leri ve aym devirde kan Srp isyanlar, Karadahlan, Osmanb imparatorluuna kar harekete gemiye ve trl ynden g lkler karmya evketti. Ruslar ve Srplar Babb ile sava larnda baar kazandka Karada egemen bir prenslik imi gibi hareket etti. 1852 de Vladika'mn vebaht, yeeni Danilo, Vladika unvann brakt, evlendi ve Karada'n babca bykleriyle, Rus-

72

OSMANLI TARH

ya'nn ve Avusturya'nn muvafakatini aldktan sonra Karada prensleri ailesini kurdu. Teokratik devlet ekli bu suretle orta dan kalkm oldu. Babb, kendisine tbi sayd Karada'n teohkmet eklini terkederek Dando'nun

Karadaile Olman u llevleU arasnda

jj^^jj.

idaresinde, yeni bir idare kurmasn tanmak istemedi; nk, bu rejim deimesinden nce Karada'da yeni idareye taraftar bir mill partinin kurulmu ol duunu ve bu partinin tam istikll istediini ve Osmanb top raklar aleyhinde fetihler yapmak tasavvurunda olduunu bibyordu. B u hususta Karada tarafndan yaratdacak bir rnek, btn Balkan devletlerinin heyecan ve ihtiraslarm uyandra bilirdi. 1852 ylnn sonbaharnda Karadahlar topraklarna komu olan karyelere de saldrmya baladlar. Bosna vahi mer Paa, baz Karada nahiyelerini kendi tarafna ekmiye muvaffak oldu. Fakat Prens Danilo bu nahiyelere kar olduu gibi Ikodra'nn yaknnda bulunan Zobliak kalesine de taarruz ederek bu kaleyi zaptetti. Babb, bunun zerine Karada'a kar harp hareketlerine giriti ve Prens Danilo'ya denizden gelebdecek yardma mani olmak iin Karada kydann abluka altna ald. Arnavutluk ve Bosna'daki Trk kuvvetleri de mer Paa komutasmda istikametten yrye getder (1852). Karada bir taraftan savunma harbi yapmya, dier taraftan da Viyana ve Sen Petersburg'a temsilciler gndererek Avusturya de Rus ya'nn tavassutunu istemiye balad. Babb, Karada'n Osmanl hkimiyetinde bulunmad ve mstakil olduu yolundaki id dialarm rten delilleri tayan bir nota ile, ilgili devletlerin dikkat nazarlarn ekti. ay sren kanl muharebelerden sonra, Rusya ve Avusturya harp hareketlerinin durdurulmas iin mda hale ettiler. Avusturya, Babbyi bu hususa ikna etmek iin General Kont Leiningen'i stanbul'a gnderdi. Osmanh hk meti, ksa sren harp esnasnda Karadaldardan daha ok insan ve para kaybetmiti. stebk de tavassutun yapld sralarda, Rusya kutsal yerler problemini yaratacak olaylar karmakla megul bulunuyordu. Rusya ile bir ihtilf vukuunda Avusturya'-

ihtilf.

I S L A H A T F E R M A N I N I N TAHLL

73

mu mzaheretini salamak iin Babli, Karada de ardamya raz oldu. Anlama 3 Mart 1853 de, harpten nceki duruma dnl mek zere yapld. B u sradalarda Krm muharebesi balamak zere idi. Dando, Trklerle anlama yaptktan sonkalabalk bir maiyet ile imparator FranOsmanl - Karada suva Jozef 'e teekkr etmek iin Viyana'ya mnasebetleri gitti. 1854 te Bab lin in Rusya de savaa giri(1856 1858) s i , Karada' mkl durumda brakt. Pren sin amcas ve Knez'lerin bir ksm, Rusya ile birlikte Osmanb imparatorluuna kar sava istiyorlard. Prens, Avusturya'nn nasihatlerini dinbyerek Karada' tarafsz tutmya muvaffak oldu. Trkler bu tarafszlktan emin olmadklar iin Karada hududu yaknnda siperler kazdlar ve savunma tedbirleri aldlar. Buna ramen Karada eteleri Trk topraklan ze rinde yama ve talan hareketlerinde bulundular. Babli, bu hareketleri protesto etti. Prens, tebaasna sz dinletmiye muvaf fak olamad yolunda cevap verdi. Bunun zerine prense kar bir isyan kt. syan iddetle bastrld. 1855 te Rusya'nn Balkanlardaki nfuzuna miras kan Fransa, Karada'n ba kenti olan ctine'de bir vis-konsolosluk at. B u tarihten itiba ren Paris kabinesi Karada prensinin hmisi ve dostu durumunu almya balad.
besinden aonra
r a m e

Krm muhare

r e n s

Paris kongresinde (1856), Srbistan'n Osmanh mparator luundaki durumu grlrken, Avusturya delegesi Buol'un ortaya att bir mesele de Karada'a da temas edddi. Buol, Rus ya'nn muhtelif hallerde, Karada zerinde bir himaye durumu taknm gibi grndn ifade ederek Rus delegelerinin bu husus ta yapacaklar bir beyanat ile bu gibi phelerin ortadan kald rlacan hatrlatt. Rus temsilci heyeti, Rus hkmetinin, Karada iin besledii sempati ile Ruslann Karadahlar iin tadklar hayrhah his lerden doan mnasebetlerden baka iki memleket arasmda m nasebetler mevcut olmadn bddirdi. Ertesi gn, Trk ba delegesi b Paa, Karada'n Osmanb mparatorluunun bir cz olduunu ve Bablinin bu hab dei tirmek tasavvurunda bulunmadn bildirdi.

Tl

OSMANLI TARH

Karada prensi, li Paann bu beyanatn Paris Andlamas devletleri nezdinde protesto etti. Prens, protestosunda Bablinin, Karada' eyaletlerinden biri gibi saymasnn mesnetsiz ol duunu ileri srdkten baka, Arnavutluun yars ve Hersek'in tamam zerinde Karada'n haklan bulunduunu iddia etti. Bundan bir mddet sonra da yine devletlere yollad bir nota de: 1- Karada istikllinin diplomatik usuller dairesinde tann masn, 2- Hudutlarn Hersek ve Arnavutluk taraflarnda tilmesini, genile

3- Karada de Trkiye arasndaki hududun Karada de Avusturya arasndaki hudut gibi tesbit edilmesini, 4- Antivari ehrinin Karada'a braklmasn istedi. Prens Dando'nun bu prostestosu ve istekleriyle OsmanhKarada mnasebetleri tekrar ihtilafl bir hal alm oldu. Prens, Fransa'nn mzaheretini kazanmak iin Paris'e gitti. Napolyon I I I , bu uralarda, Avrupa'daki siyasi ihtdflann hakemi roln oynamakta idi. Danilo'yu mstakil bir prens gibi kabul ettikten baka istikbal iin mzaheret de vadetti. Babb, prensi hmi aramaktan vaz geirmek iin, Bablinin hkimiyetini tammak artiyle, Hersek topraklarndan bir ksmm, vergisini almak zere, kendisine brakmay ve kendisini Mir rtbesine karmay teklif etti. Dando Fransa'nn ve Rusya' nn yardmlanna gvendiinden ve tekbfieri kabul halinde tebaasnn isyanndan korktuu iin reddetti. Artk harbi nlemek imkn kalmamt. 4 Mart 1858 de iki taraf kuvvetleri harekete getder. Osmanl - Karada Karada; Viyana, Sen Petersburg ve Paris'e harpleri heyetler gndererek yardm ve himaye dilein de bulundu. Rusya ve Avusturya bu sefer Karada de dgdenmedder. Napolyon I I I , resm gazetede bir yaz yaynlayarak, Trk lerin Karada zerinde hakimiyetleririn fetih hakk esasna da yandm, bunun dnda bu hakimiyeti ifade eden her hangi bir almetin bulunmadn, zayflarn haktan bahsederken kulak tkamann insafl bir hareket olamayacam ne srerek Fransa' nn imkn nisbetinde Karada de alkalanacan belirtti.

ISLAHAT FERMANININ

TAHLL

75

B u sralarda, Osmanl ve Karada kuvvetleri Grakovo blge sinde kesin bir barbe tutumulard. Osmanb kuvvetleri bu muha rebede ar kayplar verdder. Karadallar ellerine den erlerin zerinde grlmemi vahetler yaptlar. li Paa, Karada harbi hakknda Osmanl grn bebrtmek iin be devletin stanbul'da bulunan elilerine gnderdii bir notada bu vahetlere temas ederek yle demektedir : Grakova vak'ay- mkedderesinden sonra tede beride Daldarn eline den neferat- askeriyemiz hakknda icra olunmu gaddarlklarn u biarelerin zerlerinde bir eser-i daimisi kalm tr, ve giriftar olduklar ikencelerden tahlis-i can edebilenlerin anakkalesinde hastahanelerde bulunup biarelerin azalan o derece suret-i menfurede kat' cda klnmtr ki, bunlar Dersaadet'e celbetmiye veyahut memleketlerine gndermeye ce saret edemiyoruz. Bir de millet-i islmiye aleyhinde yazdan kffe-i mfteriyat kemal-i memnuniyetle kabul eden ve Trkler tarafmdan katl-i nefs vukuuna dair kll yevm havadis ihtira eybyen gazetelerin mrettipleri kimler ise birtakm harekt- vahiyane aleyhine bir kebme-i takbih bulamadktan bir esef-i azm ile mahede olunmaktadr. Bir Trk ordusu da, Karadallarn Podgontza'daki kuvvet lerini bozguna uratt. B u esnada isyan Bosna'ya da bulamak zere idi. Babli isyanlar bastrmak iin iddetb tedbirler ald. Fakat ayn zamanda vdyetlerdeki idarenin noksan taraf larnn sebep olduu hakszlklar tasdik ve itiraf ettii iin si lerin ikyetlerini dinlemek ve incelemek zere iki memur gnder di. Bablinin azimli hareketi karsmda Paris Andlamas dev letleri mdahele etmiye kalktlar. Osmanl devlet adamlan buna kar dedder ki : Yabanclar i ilerimize karrlarsa asayii idame etmek hususunda teebbslerimizde phesiz ki muvaffak olamayz. syan eden ahali bizim adeta sulular gibi Avrupa mahkemesi huzuruna celbedddiimizi grnce her zamankinden ziyade sz anlamyacaklardr. B u itiraz yapmakla beraber Babb; Fransa, ngdtere ve Rusya'nn tavassutunu kabul etmiye mecbur oldu. B u devlet Grakovo kazasnn Osmanh askeri tarafndan igal edilmesini

76

OSMANLI TARH

nlediler. stanbul'da b Paa'nn bakanlnda toplanan kon ferans (Aralk 1858), Karada de Hersek arasnda kesin bir hudut tesbitini, Zupa, Grakovo ve Rudina'nn Karada'a brakl masn kararlatrarak dier hususlarda harpten nceki duruma dnlmesini kabul etti. Y Osmanb-Yunan mnasebetleri ve Avrupa devletlerinin bu mnasebetlere mdahelesi
1830'da

E -* Londra andlamalarnn sonunda Osmanh topraklarndan Mora'da egemen bir Yunan devletinin kurulmas, Avrupa umumi efkrnda, hab seferleri srasnda Kuds'n Hristiyanlar tarafndan alnmas zerine grlm olan byk sevince benzer bir heyecan yaratt. Fakat bu heyecan orta alardaki gibi bir tek kaynaktan gel miyordu. Egemen Yunanistan'n kuruluunda, mutaassplar, H ristiyanln islamla galebesini, liberaller milliyet ve hrriyet fikirlerinin mutlakiyet dncesine stnln, aydnlar antik Yunan dncesinin yakn sandklar rnesansn, alkladlar. Szn ksas, Avrupa umum efkr kk Yunanistan'dan byk mucizeler umdu. Halbuki Yunanistan'n durumu mucize yaratmya hi de elverili deddi.
Yunanistan

1830 da, Yunanistan kck bir devletti. Topra Mora yarm adasna inhisar etmekte idi ve nfusu 750.000 kadard. YunanIdarn okluk tekd ettii Tesalya ve Girit gibi topraklar Osmanb idaresinde kalmt. Yunanhlara braklan memleket on yl s ren kanb bir muharebede harap olmu ve ahabsiz kalmt. Her taraf eteler, yar haydut palikaryalarla dolmutu. Bundan ba ka, 1824-1825 yllarnda yksek faiz ile alnm olan borlar da vard. Trklerin Mora'y terketmelerinden sonra, Yunanistan'da kyllerden, gemicilerden tacirlerden ve harplardan kurulan bir millet kalmt. Yunanllarda demokrasi adetleri mevcut olmakla beraber, yunaklar halk arasnda hret kazanan kimselere itaate almlard. Dalk, yolsuz, byk ehirlerden mahrum olan bu memlektte siyasi hayat belediye bayatndan ibaretti. B u durumda bulunan kk Yunanistanda yapdacak ok i v a r d : nufusu arttrmak, topraklarndan mmkn mertebe
((

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

77

faydalanmrya gayret etmek, asayii salamak iin haydutlar tenkil etmek, maliyesini dzene koymya almak,,, yapdacak bahca ilerdi. Fakat bu ileri baarmak iin de her eyden nce kuvvetb bir hkmet idaresi gerekli idi. Yunanistan'n banda 1828 den beri Gapo Capo d'Y.rria'nm d'Ystria bulunuyordu. B u zat Corfoulu idi. nares Yunan davasnn ateb taraftarlanndand. Devlet adam deerlerine de sahip bulunuyordu. 1815 de Viyana kon gresinde, Bus arn Yunanblarla dgdendirmek istemiti. Bir ka yd sonra Yunan isyanlar balad vakit Rusyann dileri bakan bulunuyordu. Verona kongresinde Yunan tezini hararetle savunmas sebebiyle arn itimadm kaybetmi ve yerinden ol mutu. 1828 de Fransz ve ngiliz elilerinin muvafakati ile Y u nanistan'a geldi ve Trezene'de toplanan meclis tarafndan Yuna nistan'n cumhurbakanlna seildi. Mecbs, terii kuvveti kendisi de paylamak zere hibir or gan gstermemiti. Bu sebeple, diktatrlk yetkilerine sahip bulunuyordu; Capo d'Ystria, Yunanistan' istibdat ile idare etti. lk i olarak asayii salamak istedi. Korsanla ve haydutlua kar iddetle hareket etti. Korsanlar himaye etmek istiyecek olan nahiyeleri tazminat vermiye mecbur edeceini bildirdi; bu suretle ksmen olsun anariyi nlemiye muvaffak oldu. Fakat bu ile urat sralarda, Yunanllarla da aras ald. O, zaten Yunanllarn karakterini beenmiyordu. Hepsini ya lanc ve haydut tabiatl buluyordu. B u hareketleri vc dnceleri kendisine kar kin uyandrd. "Hidra" halk isyan etti ve Yunan gemilerini tutup yakt. Baz byk adeler de ayaklandlar. Bu suretle Yunanistan bir defa daha ikiye blnd. Asiler, Yunanis tan' hrriyete kavuturacak bir millet meclisinin kurulmasn ve Capo d'Ystria'nn temsil etmekte olduu Rus nfuzuna son veril mesini istiyorlard. Capo d'Ystria bu durum karsnda Yunan devletinin kuruluu iin alm olan Fransa, ngiltere ve Rusyadan yardm istedi. Bu devlet, Yunanistan'm kuruluu iin hi de hasb al mamlard. Fransa ile ngiltere, Akdeniz memleketi idder. Rusya da Akdeniz memleketi olmak hlyasnda idi. B u sebeple dev letten her biri, Akdenizdc kurulan Yunanistan'n, kendi karna

78

OSMANLI TARH

olarak tekilatlanmasn ve gelimesini istemekte idi; Fran sa'nn anavatan topraklar Akdenizde uzanmakta idi; Fran szlar Napolyon Bonapart devrinden beri, Akdenizde bir smrge imparatorluu kurmak siyasetini takip etmiye balamlar, hatta bir aralk yedi Yunan adalarna bile sahip olmulard. B u sebeple kk Yunanistan zerinde nfuz sahibi olmay, milli coraf yalarnn ve tarihlerinin kendilerine verdii tabii bir hak sayyor lard. ngilizler ise 1713 te Cebelitark'a 1802 de Malta adasna yerlemilerdi. Akdenizi kontrolleri altnda bulundurmay, Asya'daki smrge imparatorluklarna gtren yollarn selmeti bakmndan lzumlu gryorlard. Yunanistan'da Fransa'nn veya Rusya'nn nfuz sahibi olmas ilerine gelemezdi. Rusya'ya gelince, din, tarih ve siyas sebeplerle Yunanis tan'a bal bulunuyordu. Ortodoks Rusya, Ortodoks Yunanhlan kendi himayesi altna almak iin ydlardan beri almt. Yunan istiklli bde Ruslarm Babbye kar yapm olduu 1828-1829 harbinin sonunda Edirne Andlamasiyle gereklemiti. B u sebep ledir ki Ruslar, Yunanistan zerinde vasilik roln kendderine yaktrmakta idder. Fransa, ngdtere ve Rusya, Yunanistan zerindeki bu farkl grlere ramen Edirne Andlamasn takip etmi olan Londra konferansnda Yunanistan'n bir kral tarafndan idare edilmesi hususunda anlamlar ve kral olarak da Cobourg'lu Leopold'u semilerdi. Fakat devlet ne bu andlamalannda ne de kral seiminde samimi deddder. Rusya, Yunanistan'da Capo d'Ystria'nm veyahut baka bir Yunanlnn hkmdar olmasn yabanc bir hanedana tercih etmekte idi. nk bu takdirde Yunanistan' nfuzu altnda bulundurmak kolay fakat yabanc hanedamn ngiltere ve Fransa nfuzu altnda bulunmasna engel olmak g t . . Bu sebepledir ki Capo d'Ystria zerine tesir yaparak yukar da ad geen kiraln Yunan tahtndan feragat ettirilmesi iin a lm ve muvaffak olmutu. ngiltere de Fransa'nn, Capo d'Ystria'nn idaresinden mem nun olmamalar bu ksa aklamadan anlalr. Bu sebepledir ki Capo d'Ystria, yukarda vukuu yazdan isyan zerine devlet ten yardm isteyince ngdtere ve Fransa yardmda bulunmad lar. Fakat Rusya deniz kuvvetleri de silere kar hkmet ta rafn tuttu. B u suretle gebmek istidadn gsteren i harp ksa

ISLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

19

srd. 9 E k i m 1831 de Capo d'Ystria bir kilisede ldrld. B u hkmet darbesini bir anari devri takip etti. ngiltere, Fransa ve Rusya bir defa daha Yunanistan'm mukadderatn ele alddar. Avrupa'da Yunan dostu bilinen Bavyera kiralnn olu Otto'yu Yunan kiral setrdder. Kral On idare- ' ? l 1833 de Bavyerah Otto, yukarda ad resinde Yunanistan g devletlerin kefihii de Yunan kiral seil dii vakit 17 yamda idi; henz reit bulun muyordu. B u sebeple Yunanistan'a bir hkmet naibi de beraber geldi. Kral Otto merkeziyeti ve brokratik bur idare sistemi kurdu. Bakanlar kurulu Bavyerablardan tekil edildi, nemli memurluklara Bavyerahlar getirtildi. Hatta Bavyerablardan bir gnll ordu bde kuruldu. Bylece Yunanis tan, Bavyerahlar tarafndan igal eddmi bir duruma girdi. Kral, ngdtere, Fransa ve Rusya'nn kefilbi ile 60 milyonluk bir is tikraz yaparak Yunanistan' tekiltlandrmrya giriti. Bakenti Nopb'den Atina'ya nakletti. Yunan kilisesini mstakil hale getir di. Bir jandarma kuvveti tekil etti. Yunanistan' Fransz tar znda sancaklara, kazalara, nahiyelere bld. Devlet ras kurdu. Atina niversitesini at (1837) ve nihayet 1841 de bir milli banka kurdu.
e c e n u > a t

B u esasl saylabdecek ilerin baardmasma ramen, Bavyera hanedan daha Yunanistan'a ilk geldii gnden beri tenkit ve tarizlere urad ve kendisine kar ciddi bir muhalefet teekkl etti. Kiraln bir anayasa yapmak artiyle Yunanistan'a gelmi olmasma ramen, bu art yerine getirmemi olmas, katolik mez hebinde bulunmas, hkmet ilerinde Yunanhlara az yer vermesi, Yunan asker ve subaylarnn Bavyera kyafeti de vazife grmiye mecbur eddmesi, abnan bor parann denmesi iin baz ticaret maddelerinin inhisar altna alnmas, bahca muhalefet sebep leri idi. Muhalifler, kirala kar birlemi olmakla beraber, aralarnda derin anlamazlklar vard. B u sebeple Yunanistan'n trl taraf larnda partder kurulmutu. Yunanistan'm bu durumu Fransa, ngdtere ve Rusya'nn iine gebyordu. devletten her biri partderden birisinin arkasnda idi. Franszlar, orta Yunanistan'da

80

OSMANL TARH

okluk tekil eden Celetti partisini, Ruslar, Mora'da halk ve rahip ler arasnda taraftarlar bulunan ve Capo d'Ystria'nn eski taraf tarlarn iine alan Napiste'leri; ngdtere ise, adalar ahalisinden mrekkep olan Mavrokordato partisini tutuyorlard. Ruslarn tuttuu parti, kiral memleketten gitmiye mecbur ederek yerine bir Ortodoks getirmek, dier iki frka da kirala bir anayasa kabul ettirmek istiyorlard. Kirala kar muhalefetin artmas, byk devletin siyasi partileri alet etmesi, Yunanistan'da klasik anari eklini bir daha meydana getirdi. Ekiyahk olaylar tekrar ba gsterdi. Emniyet sizlik artt. ngiltere ve Rusya, Yunanistan'a evvelce vermi olduklar bor parann faizini istemekle Otto'nun durumunu bsbtn gletirdiler. Otto, tasarruf salamak iin Bavyerah askeri terhis etmek zorunda kald. B u suretle balca bir destekten de mahrum kald. Yunan askerleri kirala kar bir ayaklanma yaptlar. Saraya hcum ettiler (Eyll 1843). Otto yerini muha faza edebilmek iin Yunan milletine bir anayasa vermiye mecbur kald (Mart 1844). B u anayasaya gre, halka seim hakk verildi. Halk tarafn dan bir mebuslar meclisi, kral tarafndan da bir ayan meclisi seildi, bakanlar kurulunun parlamento nnde sorumlu olmas prensipi kabul edildi. Kral, anayasaya gre Yunanistan' idare etmiye alt. Fakat bu sefer de merutiyet idaresinin bnyesinden doan g lklerle karlat. Yunanistan kk ve fakir bir kralhk olduu iin, devlet memurluklar ve bilhassa mebusluk refahl bir geim salamakta ve bu sebeple itibarda idi. Osmanh idaresinde Yunan llar, zadegandan ve nfuzlu bir papaz snfndan kurtulmu ol duklar iin demokratik bir bnye kazanmlard. Dolaysiyle siyas hayat ok ihtirasl ve iddetli bir ekilde tecelli etmiye ba lad. Mebuslar Meclisinde ve ayanda grmeler ve tartmalar son derecede frtnal gemekte idi. Yukarda ad geen devlet de, bu durumdan, menfaatlerini salamak iin faydalanmya devam ettiler. devletten her biri iktidar mevkiinde kendi nfuzunu tanyan bir bakanlar kurulunun bulunmasn istiyordu. B u sebep le ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda rekabet eskisine gre daha iddetli oldu.. Rekabetin byk zarar da yine Yunanhiara dokun-

ISLAHAT FERMANININ

TAHLL

81

du, nk devleti ayn zamanda memnun etmek imkn olma ynca Yunanistan daima iktidara taraftar olmyan iki devlet de uramak veya uraamamak mevkiinde kald. Krm mu harebesinin balarnda Yunanistan bu durumda bulunuyordu. Osmanb devleti, on yd sren, isyan, sava ve ^, ^ .* tklal kazanmasndan krm muharebesinin balarna kadar Osmanl-Ynan mnasebetleri
U n 8 U n m

yabanc mdahaleleri ihtiva eden bir buhrandan

B O n r a

Edirne andlamas ve Londra konferans kararlan gereince, mstakil Yunanistan devletinin kuruluunu kabul etmiti. Babb, bundan sonra, kuruluunu nliycmemis olduu bu dev letin, kendisi iin olduu kadar yakn dou ban iin de zararsz hale getirilmesi hususunda Yunanistan'n hmisi bulunan Fransa, ngiltere ve Rusya'nn stanbul'daki elileri nezdinde teebbslerde bulunarak u hususlarda teminat verilmesini istedi : 1- Yunan devletinin Kara ve deniz kuvvetleri memleketin asayiini salayacak miktara gre tesbit ve tahdit edilmeli. 2- Y u nan hkmeti ve Yunanllar, Bablinin harp halinde buluna ca bir devlete, hi bir vehile yardmda bulunmyarak kesin bir tarafszlk gstermeb. B u tarafszl Babb de Yunanis tan hakknda gsterecektir. Yunan hkmeti, kendisine sman ve Babli tarafndan istenecek olan Osmanh tebaal kimseleri iade etmeyi kabul etmehdir "1832". B u isteklerin teminat altma alnmas, gerekten, Yunanis tan, Babli ve yakn dou ban iin faydal olabilirdi. Fakat bunu ne Yunanistan, ne de Yunanistan'da nfuz sahyarak yakn douda stnlk elde etmek isteyen Yunanistan'n hamisi devlet ler kabul ettiler. Kabul etmedikleri iin de Yunanistan ile Bab b arasnda trl cinsten ihtilaflarn ba gstermesi tabu ve zaruri idi. B u ihtilflar ilk yllarda hudutlarn tesbiti yznden kan hudut olaylarna ve ortada henz Babb ile Yunanistan arasnda imzalanm bir ticaret andlamas mevcut olmad iin, Osmanb denizlerinde seyr sefer ve gmrk meselelerine inhisar etti, fakat Yunanistan'da merutiyet idaresinin kurulmasiyle ihtilf siyas bir ekil ald. Yunanhlar, B y k lk "megalo idea" peine tekrar dtler. Epiros, Tesalya, Girit ve Sisam' ve hatta istanbul'u bde Yunanistan'a katarak eski Bizans imparatorluunu diriltOtunJ Tarihi VI., F. 6

82

OSMANLI TARH

mele veyahut byk Yunanistan' kurmaktan bahsetmiye ba ladlar. Basn, niversite, parlamento, kral, szn ksas btn Yunanistan L a Fonten'in kze benzemek isteyen kurbaa hik yesini temsile balad. Yunanistan'm istiklli iin evvelce byk gayretler sarfetmi olan Eterya, cemiyeti bu sefer byk Yuna nistan hlyasn gerekletirmek iin ie koyuldu. Her taraftan para, sh ve cephane yardm teminine alt. Girit, Trhala, Selanik taraflarna eteler gnderdi ve halk Babbye kar isyana tevik etmiye balad. Yunan basn Eterya'y o kadar kuvvetle destekledi ki, Mustafa Reit Paa, bir lyi hasnda u satrlar yazmaya mecbur kald : " B u defa ise vaki olan tahkikat- sahihaya nazaran ibu komitenin maye-i fesad kesb-i vs'at ve kuvvet ederek bu baharda eyalet-i mcavire-i Osmaniye zerine tasaddi ve tecavz olunmak esbabna almakta olduu ve fiden icray- sui mekasta kalk aca reide mertebe-i vuzuh olup bu keyfiyetin isbat dahi Y u nan gazetelerinin bir vakitten beru kullandklar bsana havale-i sem-i dikkat ile hasd olaca bedihidir. Zikrolunan gazeteler teden beru devlet-i abyye hilafnda olarak azlarna geleni yazmakta ve eeri serbest memleket gazeteleri dyel-i saireye kar sz syledikleri grlr ise de bir nevi tariz-i ahval demek olup halbuki Yunan jurnalleri her gn devlet-i abyye aleyhine muharebe iin adeta dnnme ve tebaa-yi devlet-i abyyeyi tahrik iin aktan aa davetname hkmnde olduu ve mdel-i menuse indinde bsan- edebe yakmaz birtakm tabirat- mstehcene kullandklar herkesin bildii ey olmakla artk buralar daire-i sabru tahammlden haritir." Yunanllar, Rus arnn, ngiltere'nin Osmanh mparator luunu paylamak hususundaki fikirlerini iskandil etmiye ba lamas zerine (1844), Trklere kar dmanlklarn bir kat daha arttrdlar. Yunan bavekili Kolettis, Osmanh imparator luunun tebaas olan Rumlar, Yunan mebuslar meclisine temsdei gnermiye bde davet etti. Bundan baka, ete reisbinden Y u nan ordusu ba komutanlna getirilmi bulunan Karalasso'yu stanbul'a eli olarak gndermeye kalkt. Btn bunlar yetimiyormu gibi, Atina'daki Trk elisi Muzurus Paa polislerin gz nnde Trk eliliine yapdan bir nmayite tahkir edddi. (1852). Babb, Trk elisini geri ard ve Yunan hkmetin-

ISLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

83

den tarziye istedi. Ayrca, hakaret olayna itirak eden polis de bir profesrn azledilmelerini, dier ilgili kimselerin de cezaland rlmalarn talep etti. Yunan hkmeti, bu istekler karsnda ak bir cevap vermedii iin Babb Atina'daki elilik heyetini de ekti. Ve istanbul'daki Yunan elisine de pasaportlarn verdi. B n suretle Yunanistan'la siyasi, diplomatik ve ticari mnasebet leri kesti. ngdtere ve Fransa, Yunanllarn bu hareketlerini tasvip eder grnmedder. Rusya, Yunan hmeti nezdindeki nfuzunu kullanarak, Babbye tarziye verdirdi. _ . . . Yunanblann, Trklere kar gsterdikleri devam*
1

Bnn muhareben

l kin ve Osmanl imparatorluu aleyhinde genilemek istekleri, Rusya'nn, aktan a a olmamakla beraber, elaltmdan Yunan tezini mdafaa etmesi ve Yunanistan' kendi himayesi altna almak yolundaki almalar, Osmanh imparatorluunun toprak btnlne taraftar bulunan ingiltere'yi kukulandrd. ngilizler, hima yeleri altnda bulunan lyonyen adalarndan ikisinin Yunanhlar tarafndan igal edibnesini, George Fnlay isindi bir tarih inin Atina'daki mlknn, tazminat verilmeksizin kiraln saray snrlan iine alnmas ve ingiliz tebaah Don Bocifico'nun Pire'deki evinin yama edilmesini vesde sayarak, Ocak 1850 de Amiral Parker'in komutasnda bulunan bir fdo de Pire'yi abluka ettiler. Fransa ve Rusya itiraz ettiler. ngdtere isteklerinde srar etti. B u suretle 1827 den beri devlet arasnda Yunanistan hakkn da salanm olan gr ve ibirlii paralanm oldu. B u olaydan yd sonra Osmanh - Rus harbinin patlamas, Yunanhiara "Byk lk" lerini gelitirmek iin mnasip bir frsat gibi grnd. Epiros ve Tesalya'y Yunanistan'a katmak iin hazrlklara baland. Yunanistan'n bylece Krm muharebe sini Balkanlara ve Dou Akdenize yaymaya teebbs etmesi, Osmanh mparatorluu iin olduu kadar, onunla ittifak yapm olan ngdtere ve Fransa'nn da zararna idi. B u sebeple ingdtere ve Fransa Pire'yi igal ettikleri gibi (1854-1857), Osmanb dev letine kar harbe hararetle taraftar bulunan kral Otto'yu ta rafsz kalmya mecbur ettder.

T* Yunanistan

81

OSMANLI TARH

Paris Kongresinde Krm harbi de yakndan veya Paris Kongresi uzaktan ilgili meseleler grlrken,Yunanistan'n ve Yunanistan durumuna da temas edildi. Fransz ba temsil cisi Kont Walewski, ngiliz ve Fransz kuvvet lerinin Pire'yi ne ekilde igal ettiklerini akladktan sonra, durum msait bir ekil alr almaz bu kuvvetlerin geri ekilece ini, ve hmi devletlerin Yunanistan'n selmetini salamak yo lunda aralarnda bir anlamaya varmak iin alacaklarn ifa de etti. ngiltere ve Rusya da bu fikre ortak ktlar. Yunanllar konferansta, Yunan meselesinin milliyet prensi bi ile ilgisi bakmndan incelenerek Yunan hudutlarnn geni letilmesi hususunda karara varlacan ummulard. B u mit leri suya dt iin memnun olmaddar. Modern Yunan tarih ilerinden biri bu mnasebetle Yunan siyasetini u satrlarla ten kit etmitir : "Eer Krm harbi srasnda, Yunaddarm banda Kavur gibi bir diplomat bulunsayd, ve Yunanistan Piyemonte hk meti gibi, Osmanh devletinin mttefikleriyle anlasa idi ihtimal ki daha krl kard." Yunanllar, daha Yunanistan devletinin kurulu anndan beri, Trkiye'ye kar Rusya tarafndan giriilen amansz propagan dalar karsnda dier devletlerin kuvvetlerini hesaplamadan, kapldklar iin hata ilemilerdi. Napolyon I I I , milliyet fikir lerinin ampiyonu, ngiltere'de liberalizm sisteminin mdafii ol masna ramen, Yunanistan' Rus nfuzuna kaptrmamak iin, Yunanistan hakkndaki siyasetlerini, taraftan bulunduklar pren siplere gre ayarbyamyorlard. Yunanistan de Osmanh devleti arasnda tercih yapmak kk karsnda kaldklar vakit, Rusya' ya kar hareket serbestisini muhafaza eden Osmanh devletim tutmalar bu sebepten ileri gelmekteydi. Bununla beraber Yunan llar, Paris kongresinde elde edemediklerini, kongreden sonra da gerekletirmek iin almaya devam ettder.

ISLAHAT FERMANININ

TAHLL

85

V I Osmanl - Msr

mnasebetleri

18411860 _ 1841 Fermanna gre Msr'n Omanii mparatorlogundaki duruma Fetihten 1841 fermanna kadar Msr, Osmanh ' imparatorluunda bir eyalet olarak idare edddi. Eyaleti idare etmek zere grevlendirilmi paS^ar asayii salama, klemenleri itaat altn da tutma ve her yl Msr vergisini Babliye yollama vazife bddilcr. Bunun dnda, eyaletin tekiltlan masnda ve kalkmmasmda byk ilere girimei dnmedder. Msra geici bir mddet iin gnderilmi olmalarndan ve bu memlekete yabanc bulunmalarndan dolay bu gibi ilere giri meleri mmkn deddi. Mehmet Ab paa, Msrda klemenleri ortadan kaldrarak ve Bablinin arzusuna kar koyarak, uzun mddet valilik yapmak suretiyle, byk iler baarmaa muvaf fak oldu ise de, Msr onun zamannda da 1841 fermanma kadar Osmanh devletine ball bakmndan eski hukuki statsn muhafaza etti. 1841 ferman bu staty deitirdi. B u ferman, Msr eyaletini umumi hukuk ynnden yar mstakil bir devlet haline getirdi : Msrn fiil idaresi Mehmet Ab paann adcsine geti. Msrdan baka, bu eyaletin tabiiyetinde olan Sudan toprak larndan Darfur ve Kerdcfan de Kzl Denizin gmrkleri idaresi de zel bir irade ile Mehmet Ali paaya verildi.

Keza her yl Msr'dan Mekke'ye mukaddes Kabe rtsn gtrmek iin yollanacak kervann gemek zorunda bulunduu Sn yarmadasnn asayiini salamak vazifesi de kendisine verildi. Fermanda yazl artlar, Msrn bir dereceye kadar anayasa sn tekil etti. Padiah, 1841 fermann kendi iradesiyle Mehmet Ab paaya vermiti. Fakat bu tarihten nce mevcut olan Msr buhrann yattrmak yolunda Babliye yardm etmi olan Avus turya, Rusya, Prusya ve ingdtere bu ferman garanti etmilerdi. Daha sonra Fransa da bu devletlere katlmt. B u garanti sebe biyle ferman padiah ile paas arasnda mnasebetleri dzen leyen bir vesika olmaktan karak, devletleraras bir deer kazan m buluuyordu. Padiahn yalnz kendi istei ile fermann esasb hkmlerini deitirmesine artk imkn kalmamt. Bu hkmler unlardr: "Msr, Osmanb imparatorluunun bir eyaletidir", "Msr paas, Osmanb padiahnn tebaasdr. " B u

86

OSMANLI TARH

hkm Msr'n Osmanh mparatorluuna balln belirtmek tedir. Bir eyalet olarak Msr, Osmanh devletinin mukadderatna ortaktr. B u sebeple kapitlasyonlar Msrda da cari olacaktr. B u eyalet Osmanb imparatorluunun toprak tamh hakknda Avrupa devletleri tarafndan verilecek garantinin mul iinde bulunacaktr. "Msr'n kara ve deniz kuvvetleri, Osmanb mparatorluunun hizmetinde olacaktr." B u hkm de Msr, ordu ve donanmaya sahip olmak hakkn elde etmi oluyordu. Fakat 1841 den nce grld gibi, bu kuvvetler Osmanb imparatorluuna kar kullandmyacaktrr. Osmanb Devleti, gerekli grd haberde, mparatorluun hizmetinde olduu ifade edilmi olan bu kuvvet lerden faydalanacaktr. "Osmanl mparatorluunun kanunlar ve Osmanh devleti nin imzalam olduu andlamalar, Msr iin de muteber olacaktr" B u hkm, Msr'n Osmanh devletine kar ve yabanc devlet lerle olan mnasebetlerinde mstakil bur devlet gibi hareket et me imknlarn kaldrmaktadr. "Msr hkmeti, veraset yoluyla Mehmet Ab paann adesine braklmtr. Msr Yahinin lm halinde kendisine aile nin byk azas halef olur. Yeni Vah, ismine hitapl yeni bir fer mam almak iin stanbul'a gelmek zorundadr. Fakat bu ferman da yukarda iaret edden ana hkmlerin snrlandrlmas bahis konusu deildir. B u hkmlerden baka, Msr Valisi, Babliye her yd belli deerde bir vergi vermee mecburdur. Fakat bu verginin dn da Msrn gelirini diledii gibi kullanmakta serbesttir. Keza em rindeki kara ve deniz kuvvetleri de mparatorluun ve yabanc devletlerin nfuzu altnda olmyan topraklar zerinde otoritesi ni geniletmee de mezundur. dare ve ekonomi ynnden de muhtariyeti tamdr. Yabanc devletlerle bu hususta konvan siyonlar yapabildii gibi istikrazlar da akdedebilir. B t n bu hkmlerden kan mna udur k i : 1841 de Msrn hayatmda yeni bir devir balam bulunuyordu. B u eyalet, idare ynnden olduu gibi hukuk ynnden de mparatorluun muhtar bir eya leti durumuna girmi bulunmaktadr.

ISLAHAT F E R M A N I N I N TAHLL

87

,._ , 1841 nen sonra

Mehmet A l i P a a -

1841 Ferman, Osmanl devleti de Msr'n mnasenetlerini normal bir duruma soktu,

Mehmet Ab paa, Osmanb devleti e yapm olduu harplerde, Fransa'nn kendisini tutmadm grmt. Ingdtere'nin de M sr'n Osmanb mparatorluundan ayrlarak mstakil bir devlet haline gelmesine msaade etmiyeceini anlam bulu nuyordu. 1841 Fermannn salad imtiyazlar ve haklan yeter grerek Babb de iyi geinmee alt. Abdbnecid'in kendisine sadareti azma payesini vermesini (1845) frsat bderek teekkr etmek ve padiaha tazimlerini sunmak iin stanbul'a geldi. Msr paas de Babb arasnda mnasebetlerin bu ekil almasn dan Fransa memnun olmad. tirazlarda bulundu. Paa bu iti razlardan Msr'a dnnce haberdar edildi, ve Msrn istikl lini, vcudu farzolunsa bde, ben muhafaza edebilirim; brahim de iyidir; fakat o da ihtiyarlad. Ondan sonra kim var ki ? Msr bieyyihal ngdterenin eline geer. Binaenaleyh devleti abyyeye merbutiyeti evladr diyerek, Msrn Osmanb mparatorluu iinde yaamasna taraftar olduunu aklad. Mehmet Ab Paa 1846 ylnda bunama almetleri gster mee balad. Tebdilhava iin Napob ve Malta taraflarnda seyahat etti. Paa, bu bunama devresinde bile hkmet daire sine gelerek akama kadar hkmet ileriyle uramaa devam etti. Memurlar emirlerini yerine getirir gibi davranarak hareket ettder. Gerekte Msr'n idaresi oullan de torunlarnn kurduu bir mecbs tarafndan yaplmakta idi. B u suretle idarenin mah zurlar grldnden brahim Paa Vab tayin edildi. (1846) fakat o da ay sonra ldnden, valilik Mehmet Ali'nin torunu Abbas Paaya geti. Mehmet Ab 20 Austos 1849 da ld. Byk adam byk kdan menei deildir. Mehb'nin hayat ve Msrdaki basardan bu szn doruluunu gsterir. O, tahtn yumu aklndan, tacn parlaklndan gelen kuvvet ve kudrete sahip olmad. Ailesinden kendisine bir isim kalmt. Osmanb mparatorluunun inhitat halinde bulunduu bir de virde akb, zeks ve idaresiyle Trk dehasnn bir rneini Msrdaki baanlariyle ortaya koydu :
m e t

n m Babali Be mnasebetleri

Msu'da

Mehmet A l i ' n i n baard isler

8 1 1

OSMANLI TARH

Msrn idaresini ele almazdan nce. Msr eyaletinin gerek idaresi memleketin mtegaliibesi elinde idi. B u idare de anar ik' bir durum gsteriyordu. Osmanb devletinin hkm ve nfuzu skenderiye muhafzl de Kahire Valiliinin heman ehirlerinin dolaylarna inkisar edecek kadar daralm ve zaiflami bulunu yordu. Mehmet Ab, Yavuz Sultan Selim'in bde kaldrma d nmedii mtcgallibe memlklerini yokettikten sonra Msrn tek hkimi oldu. Msr'n komusu, byk servet kaynaklar ih tiva eden Kcrdefan. Nubiye Darfur Snnaar topraklarn da nfuzu altna ald. Btn bu topraklarn ekonomi ynnden deerlendirilmesinde, devrinde dnyamn her tarafnda batac edinmee balanan bberal prensip yerine mfrit devletilik pren sibini tatbik etti. Memlklerin mabknelerini zaptetti, ve toprak larnn tek sahibi oldu. Ziraat, bayndrlk, endstri ve ticareti tekede idareye balad. Msrn ziraatm yeni usullerle yeni bir istikamette geli tirdi. Pamuk ziraatm Msr'a soktu, ve ona birinci derecede ehem miyet vardi. Indigo, pirin, afyon ekimini de geni lde geli tirdi. Geni dutluk sahalar kurdu. Ziraat iin gerekli saysz kanallar atrd. Ziraatn gelimesine paralel olarak byk bir ziraat ends trisi kurdu. plik, kuma, eker, alkol fabrikalar kurdu. Ticaretin gelimesi iin yollar yapt ve kanallar atrd. Eski skenderiye limannn ticaret nemini kavradndan, bu yeri temizleterek geniletti, ve ticaret gemilerine at. Mahmudiye kanaln atrmak suretiyle bu ehre Nil'in suyunu getirtti. Henz demiryolunun mevcut olmad bir devirde bu kanal ile Msr'n ihra maddeleri Akdeniz kysna kolaybkla ulamaa balad. Deltanm ucunda yaplan byk baraj da yine onun teebbs ile meydana geldi. Mehmet Ab Paa, eitime de nem verdi. dereceb retim sistemini kabul ettikten baka, Avrupa'ya yzlerce renci gn derdi. Bulak'ta 400 kiinin alt ve Avrupa eserlerini Arapa ve Trke basan bir matbaa kurdu. Esirlerin, sahipleri tara fndan ldrlmesini yasak etti. Msr'a gzdiken devletlere kar eyaleti korumak iin de modern bir ordu ve donanma meydana getirdi.

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

89

Krk be yllk valilii esnasnda Mehmet li, halk okumak yazmak bilmeyen, ve trl devirlerden ve trl cinsten hura felerle eski geleneklerin stste, yanyana ylm bulunduu bir memlekette tek bana bu ileri baard. Hukuk ynnden dedse bde fiden adeta mstakd bir hkmdar gibi davrand. Mutlakiyeti ve tekelci olmakla, halkn refah iin almamakla itham edildi. B u ithamlarda hakikat pay ne olursa olsun, yaa d memleketin artlan, kendileriyle beraber alt insanlann seviyesi ona bu yolu tutturmu oldu. O, bu yolda firavunlardan beri uyumu bulunan Msr canlandrmaa muvaffak oldu. Byk adam olmasnn da srr bu muvaffakiyetidir. Mehmet Ali P Mehmet Ab'nin lmnden sonra Msr, Abbas nm halefleri J m l - P * ! * (1848-1854), Sait Paa (1854-1863) ve ninda Osmanh-M- smad Paa (1863-1879) tarafndan idare edddi. an- mnasebetleri- Ayn deerde olmayan bu vali devrinde Mi nin mahiyeti, (SttOsmanb devletini i politika bakmnreys meselesi). olduu kadar Avrupa byk devletleriyle devam ettirilen mnasebetler bakmndan da dgdendiren belli bal mesele vardr: Msr'a 1841 Fermaniyle verilmi olan imtiyazlarn geniletilmesi, Svey kanalnn kazdmas ve Ms rn yabanc devletlerden bor para almas. Abbas Paann valilii srasnda bu meseleden yalnz birincisi vardr. Tosun Paann olu ve Mehmet Ab Paamn torunu olan Abbas Paa, esas itibariyle Babb de mnasebetlerinde drst bir sekdde hareket etmek prensibini kabul etmiti.
s n v e

Msrn idaresinde nasl olsa bir tarafa mukayyet olmak zaruri grnnce, byk babam gibi konsoloslara balanacama metbuuma itaat ederim. sz bu prensibini yeter derecede ak lamaktadr. Bununla beraber, devrinde, mevcut imtiyaz ferman nn vuzuhsuzluu sebebiyle baz hak ve imtiyazlar istemesi yzn den Babb de ihtilfh durumlara dt: Balca ihtilf konulan unlardr : Paa, lm cezasiyle hkml olanlann affedilmesi yetkisinin kendisine tannmasn istedi. Babli bu istei Tanzimat hayriye fermannn hkmlerine aykr grd iin reddet ti. B u olay de ortaya kan anlamazlk yedi yllk geici bir md det zarfnda kendisine byle bir yetkinin tannmasiyle halledil-

90

OSMANLI

TARH

di. Ayn devirde, Abbas Paa, lskenderiyeden Sve'e bir demir yolu yaplmas iin ngilizlere msaade vermee kalkt. Babb, kendisine danlmadan byle bir harekette bulunmasn uygun grmedi. Osmanh hkmet adandan, iki deniz arasnda yabanc bir devlet tarafndan demiryolu yaplmasnn Osmanb devletinin d siyaseti de dgdi bulunduunu, bu itibarla msaade alnmas gerektiini deri srdler. Abbas Paa ise, bu iin Msrn bir i ii olduu dncesini savundu. B u suretle balayan anlamazlk ngdtere hkmetini de dgdendirdi. ngibzlerin basks ile Babli bir kar yol bulmak grevi de Fuat Paa'y Msr'a gnder di. Fuat Paa, skenderiye-Svey yerine lskenderiyeden Kahire'ye mnhasran Msr sermayesiyle bir demir yolunun yaplm asiy le, devlete grlen mahzurun ortadan kalkm olacan tesbit etti. B u cihet Msr ve ngdtere tarafndan kabul edddi. Bylece bu anlamazlk da zlm oldu. Bundan baka, Osmanb dev letinin istei zerine, Mehmet Ab paa zamannda Msr'da tica ret hususunda kurulmu olan tekel usul kaldrlarak Osmanh devletinin ticaret andlamasmalan gereince yklenmi olduu hkmler Msr'a da temil edddi. B u gibi anlamazlklar dnda, Osmanh-Msr mnasebet leri Abbas Paann lmne kadar normal bir ekdde geti. Abbas Paann 1854 te iki klesi tarafndan ldrlmesi zerine yerine Sait Paa Vah oldu. Syey, kanal meselesi (tarihe). 9 > Mehmet Ah'nin drdnc olu idi. yi bir terbiye grmt. Babas gibi Msrn kalknmas hususunda byk fikirleri vard. B u fikirler iinde Akdeniz de Kzddenizi bir kanal de birletire rek Msr' ekonomi ve ticaret bakmndan byk bur yer haline getirmek, n plnda gebyordu. Kanal fikri kendisine Kahirenin Fransz Konsolosu Lesseps tarafndan daha vab olmadan nce telkin edilmiti. Kanal fikri Lesseps'e gebnceye kadar uzun bir tarih yolu katetmi bulunuyordu. Firavunlar ve slmlar byle bir kanal amak teebbsne girimilerdi bde. Msr Trk ha kimiyetine girdikten sonra, deryalar kaptan Ab Ulu, padiaha kanal fikrini kabul ettirmee almt. Mustafa I I I aym fikri benimsemi ve Baron de Tott'a bu yol da gerekli incelemeleri yapmasn emretmiti. Franszlar da trl
S a i t P a a

I S L A H A T FERMANININ TAHLL

91

devirlerde ayn fikir zerinde durmular ve buna vcut vermek iin almlard. Bonapart Msr isgal eder etmez beraberinde gtrd ilim heyetinde bulunan mhendislere iki denizin bir letirilmesinin mmkn olup olmadn tetkik ettirmi ve m s bet netice elde etmiti Olaylar, kendisinin Msrda kalmasna fazla msaade etme dii iin, Fransa'ya hareket ederken Kanal amak azametli bir itir. B u ii yapabdecek durumda dedim. Fakat Trk hkmeti belki bir gn bu projenin tatbikiyle varln ve bykln sahyacaktr. demitir. Mehmet A h Paa, Valilii srasnda kanal iini ele almas iin Franszlar tarafndan zorlanmtr. Paa, Fransay gcendirmemek iin fikri benimser grnm ve m hendislere keifler yaptrmak suretiyle Franszlan oyalamtr. Sonralar, Boazlar, Osmanh devletinin sebebi felketi oldu. Ben de Msr'da bir Boazlar meselesi yaratmak istemem deme siyle byle bir kanaln admasnda d siyaset ynnden mevcut mahzurlar gstermek istemitir. Mehmet li Paadan sonra Abbas Paa da, dedesi gibi kanal fikrine muhalefette bulunmu tur. Sait Paa'ya gelince, yukarda da iaret edddii gibi, byle bir kanaln admas hususunda Lesseps'in yapt teklifi kabul etti. P 9 30 Kasm 1854 te, Lesseps'e Svey almasnda rasla- kanaln kazmas iin bir irket kurmas hunan teknik re susunda imtiyaz verdi. Fakat Lesseps bu imtiyazpoliik glkler dan faydalanabdmek iin her eyden nce, im tiyazn Babli'ye tasdik ettirmesi ve kanal fikrinin bilhassa ngdtere'de uyandraca tepkiyi ortadan kaldrmas lzmgehyordu. Babb, bu sralarda, Rusya de harp batinde bulunuyordu. ngdtere de her vasta de onu des teklemekte idi. B u itibarla ngdtere'nin kabul etmee yana mayaca bir kanal iin, verilmi imtiyazlar tasdik etmesi bahis konusu olamazd. Lesseps, ngdtere hkmetinin ydlardanberi Msr baklanda gtt pohtikann prensibini bihyordu. B u prensip, kanal olsun veya olmasm Msr'da yabanc bir devletin ve bilhassa Fransann nfuz sahibi olmasna engel olmakt. B u sebeple kanal projesi sahibi, ilkin ngdtere hkmetini de, fakat ngiliz umumi efkrn projesine ortak yapmak istedi. ngdtere'de serbest mbadelecderin patronu Richard Cobden'e, ticaret odalarna, HinSTeys U n i m n
** ^
t t

92

OSMANLI TARH

distan Ticaret Kampanyasna, ve daha sonra Parlmentoya mektuplar yazd. Daha sonra bizzat ngdtereye giderek krk be gn iinde krk sekiz miting yapt. B u mitinglerde kanaln dnya ticareti iin salayaca byk krlar anlatmaa alt. Lesseps, buarada stanbula da gelmi, Sultan bdimecid ve Osmanb devlet adamlariyle de neticesiz kalan grmeler yapmt. ngiliz hkmeti, Kanal iinin teknik bakmndan gerek leebileceine inanmadn, farz muhal, gereklese bde, Fransa ile Ingilterenin arasn bozacan ve Osmanl devletinin toprak btnln tehlikeye dreceini ileri srd. Lesseps, projesinin bir hayal mahsul olmadn isbat etmek iin, trl milletlere mensup tekniksiyenlerden kurulan bir komis yona ii tetkik ettirdi. Bu komisyon tetkiklerinin neticesini msbet olarak tesbit etti. Bunun zerine Sait Paa Lesseps'e 5 Ocak 1856' da yeni bir imtiyaz hkm verdi. Bunda Svey kanalnn, ta rafsz olaca ve btn milletlerin ticaret gemilerine ak buluna ca, gei hususunda hi bir millete imtiyazl muamele yaplmyaca ifade edilmiti. ngiltere, bu teminat karsmda kanal teebbsne muhalefetini muhafaza etti. Lesseps mitsizlie kaplmad. Bir taraftan ngdtere hkmetini ve umumi,efkrn davasna kazanmak iin almalarna devam ederken, dier ta raftan da Svey irketini kurmaa giriti. irketi kurmak iin dnya sermayedarlarna mracaat etti irket sermayesi beyzer franklk olmak zere 400,000 hisse senedi olacakt. Fransa 207.000, Osmanl mparatorluu 96.000, spanya 4.000, Hollanda 2.600, hisse senedi istedi. Avusturya, Rusya ve Birleik Devletler hisse senedine talip olmadlar. ngdtere iin 85506 senet ayrdmt. Kabul etmedii iin bu senetleri de Msr Valisi ald. irketin kurulmasna ramen ngiltere ve Babb muka vemette srar ettiler. Lesseps, Babli'nin mukavemetini yenmek iin kanaln Osmanh mparatorluuna salayaca faydalar bir dilekesinde yle anlatt : Halifelerin halefleri olan padiahlarn otoritesi, siyasi ol duu kadar dinidir. Padiah, slm dininin en yksek bakam ve koruyucusudur. Ayn zamanda mparatorluu tekil eden topraklarn da hkmdardr. Mslmanlarn kutsal ehirlere verdikleri nem kimsenin mehul deildir. Mslmanlar naza rnda bu ehirlere sahip olmak padiahn din ve manevi otori-

ISLAHAT FERMANININ TAHLL

93

tesinin balca artdr. Fakat bugn Trkiye de Arabistan ara snda gidi gehin glkleri ve batlikleri bilinmektedir. Ad geen yerler zerinde gerekb bir hakimiyet iin gnderilecek kuvvetlerin helak edici sahalar amas ve ller gemesi lzmdr. Svey kanalnn almas, btn bu engelleri ortadan kal dracaktr. stanbul de Arabistan sahilleri arasnda gidi geb bir ka gnde mmkn olacaktr. vrupamn byk limanlarn Svey kanal de Hindistan ve in'e en ok yaknlatracak olan, stanbul limandr. stanbul bugn o yerlerden en ok uzakta bulunandr. Bombay'a olan mesafesi 6000 fersahtr. Kanal addktan sonra bu mesafe 1800 fersaha inecektir. stanbul bu suretle ark denizleri de Karadeniz arasnda yapdacak olan ticaretin bir ksmnn antreposu habne gelecektir. Lesseps'in bu szlerinde byk bir hakikat pay olma sna ramen Babb, yukarda aklanan sebeplerle, ve Sait Pasa'mn Msr'da istikll kazanmak hevesine kapdd dncesiyle, kanal teebbsne izin vermekten ekindi. Lesseps, her ne kadar Osmanb hkmetiyle ngdtere hkmetine kanal teebbsn kabul ettir mee muvaffak olamad ise de, bu teebbste Fransay peine tak maa muvaffak oldu. Napolyon I I I , 2 Aralk 1854 te Msr Vabsi Sait Paaya, kanal mukavelesini imzalad iin Lejyon Donr ni annn byk rtbesini vermiti. Fransann M.Thiers ve Guizot gibi byk devlet adamlar da aka Lesseps'i desteklediler. Avusturya ve italya, kanaln almasiyle Akdenizdeki limanlarn yeni bir kalknma devresine gireceini dndkleri iin, kanal tasa rs hakkndaki sempatilerini her vesiyle ile aklamakta kusur gstermediler. B u suretle Svey kanal meselesi, teknik ve tica ri bir mesele olmaktan karak bir politika meselesi haline geldi. Lesseps, tasars hakknda meydana gelen bu durumdan faydalan mak istedi, 25 Nisan 1854 te, Babbnin henz gerekb msaadeyi vermemi olmasma ramen kanaln almas iin gerekb incele meler perdesi altnda ilk kazmay vurdu. B u suretle kanal tasa rs yrrle girmi oldu. ngdtere bu olup bittiyi tanmak iste medi. B u sralarda, Fransa talya'da, Avusturya'ya kar yapmak ta olduu harbin dourduu glklerle uramakta, Londra kabinesi, Fransann bu durumunu frsat bderek Babliye kanal ilerini durdurmas iin tavsiyelerde bulunmaa balad. Babb de zaten Lesseps'in yaratt olup bittiyi tanmak is-

94

OSMANLI TARH t

temiyordu. Msr Valisinin Lesseps'e vermi olduu imtiyazda Os manl hkmet adamlarnn beenmedikleri noktalar vard. Bu noktalar bahane edderek Ismad Paa zerine bask yaplmaa baland. Babbnin zerinde durduu babca noktalar unlard: 1- Osmanl hkmeti, Fransa de ngdtere gibi dost olan iki byk denizci devlet aralarnda anlamadka kanal hakkn da Msr Paasnn vermi olduu imtiyaz tasdik edemez. 2- Yukarda ad geen devletler anlatklar takdirde dahi imtiyaz mukavelesinde Karadeniz ve Akdeniz boazlarnn kapa lln salayan hkmler konmadka kanaln almasna raz olamaz. 3- Osmanl mparatorluunda, angarya usul kanunlarla yasak edilmi olduundan, kanaln kazlmas iin imtiyaz muka velesinde bir alay angarya usul kabul edemez. 4- Tatb su kanaUariyle bunlarn etrafnda mevcut miriye ait arazinin Svey irketine braklmasn tanyamaz. nk bu ciheti tand takdirde Msr'da en nemli Baydan yerlerin yeleri belb olmyan bir irkete ait olduunu kabul etmi olacak tr. Bu ise Msr'da devlet iinde devlet yaratmak gibi bir durum meydana getirecektir. Osmanl hkmeti, Sait Paann bu husus lar zerinde dikkat nazarn ektii gibi Msr'a kanal ilerini dur durmak iin bir de komiser gnderdi. Bunun zerine Msr hk meti itaat ederek istenileni yerine getirdi. Lesseps bir daha ba lam olduu ii brakarak mparator Napolyon I I I , e kotu. Bun dan sonra Napolyon I I I , de ngdterenin stanbul'daki Elileri arasmda kanal meselesi yznden etin politik ve diplomatik bir dello balad. Napolyon I I I , her ne bahasna olursa olsun, Babbnin msaadesini koparmak istiyordu. ngdtere ise "bir tek Bosfor bize kfi derecede mklt kard. kincisini iste miyoruz. " tezini savunarak kanal teebbsn nlemek niyetin de olduunu ifade ediyordu. Abdlmecid devri sonuna kadar Kanal meselesi, ihtdfb bir vaziyet muhafaza etti. bylece

ISLAHAT F E R M A N I N I N TARHt

95

VHKuleli Vakas 1859,, Umumi eafk&nn Yirmi yllk saltanat devri sonlarnda, AbdlAMlmedd leyi d padiah ve halife olarak ypranmt. Halk kendisinden ve hkmetinden memnun deddi; memnunsuzluk trl sebeplerden deri gebyordu. Devlet sisteminin ruhunu tekil eden ve onu ayakta tuttuu farzedilen gelenklerde de yapdan slhat hareketleri beklenen neticeyi verme miti. Zaten cemiyetin bnyesinde, salam temellere dayandrdamyan bu hareketlerin mnsm yalnz yksek memur snfndan mahdut kimseler anlamakta idi. Halk, yapdan ii, maddi duru munda msbet istikamette hasd ettii tesirleriyle lmekte i d i . Halbuki. Krm muharebesinden sonra, hayat pahabb artm, devletin m ab durumu sarslm, buna mukabU cemiyetin yksek tabakasnda kabul edden alafranga detlerin yaratt lks ya ama cereyan gze batmya balamt, bu cereyann yabanc lardan alnan bor para de gelimesi ve genilemesi ve byk devletlerin her trl ilerimize mdahalesi de ayr bir ikyet konusu idi. stanbul camderinde bde hocalar, hkmetin umumi siyasetini aktan aa tenkit ediyorlard. Padiahn artk sk sk sadrazam deitirmesi usul de, umumi efkr oyahyamyordu.
m 6 c

^ * ^ Kuleh vak'asuun domasna sebep oldu. B u vak'ann haddizatnda tad isimle bir mnasebeti yoktur. Vakann mahiyeti, bir hkmet darbesi yapmak iin kurulmu olan gizli bir cemiyetin meydana karl masdr. Cemiyet mensuplar, kuleli Klasnda sorguya ekil dikleri iin, Kuluh Vak'as denmitir. Resmi kaytlara gre, gizli cemiyetin kurucular, Beyazt medresesinde oturan eyh Ahmed, Ferik erke Hseyin Paa, Arnavut Cafer Paa, Tophane-i Amire ketebesinden Arif Bey ve malt Meclisi azasndan Binba Rasim Beydir. Cemiyete girme usul, o devirde yabanc memleketlerde ve bilhassa talya'da devlete kar mcadele iin kurulmu olan cemiyetlerce kabul edilmi olan usullere benzemektedir. yeler cemiyetin gayesi iin alacaklarna ve srlar ifa etmiyeceklerine dair yemin etmekte ve bundan baka bir ittifak senedi imzalamakta veya mhrlemektedirler. Cemiyetin gayesine gelince : "Halk ve askeri saltanat-

Kuleli Vak'aa

m o B

B r

96

OSMANL TARH

seniyye aleyhine kaldrarak heyeti devleti tayir de usul ve kavanini bozmak" diye tesbit edilmitir. Bu gayeye ulamak iin eyh Ahmcd. kendi mesleinden olan adandan ve mrit leriyle, Arnavut Cafer Paa, Arnavut askerleriyle, Ferik erke Hseyin Paa da, erkez askerleriyle, halkn da iltihak edecei bir ihtill hareketi yaratmya alacaklard. erkeslerin bilhas sa bu harekete kolaylkla ikna edilebdecei sanlyordu. nki 1859 da Kafkasya taraflanndan ve erke kabilelerinden pek ok kimseler stanbul'a hicret etmek zorunda kalmlard. Bunlarn hemen hepsi a ve plakt. Vaka-yazar Ltfi, "Bunlann ahval-i mteelbmelerinc yrekler dayanmak kabd ded idi,, demektir. Kurucular, taraftar kazanmak iin, cemiyetin eriat iin almakta olduu ve ulema ile vkeldan da pek ok yesi bulunduu yolunda propaganda yapmakta idder. Kendisine ye olmas teklif edilen Mirliva Hasan Paa, ii hkmete akset tirmekle, cemiyetin mevcudiyeti renilmi ve 13 Eyll 1659 da tevkif edden 41 cemiyet yesi Kuleb klasnda hapsedilmitir. Bunlann sorgular, sadrazam, eyhbslam, Serasker Paa, Mec lis-i b-i Tanzimat, Meclis-i Val ve Mecbs-i Dar- uray Askeri reislerinden kurulan bir komisyon marifetiyle yaplmtr. Bundan sonra soruturma dosyas, Babbde toplanan vkel heyeti tarafndan incelenerek ceza kanunnmesi hkmlerine gre, sululara ceza tesbit eddmitir. Kurucular idama mahkum edil mi, dier yelere de muhtelif cezalar verilmitir. Ancak, Abdl mecid "Ortada katil bulunmad iin" idam cczalann kree tahvil etmitir. Kuleli vak'asuun ^ * kaytlara gre mahiyeti bu ekilde behren ehemmiyeti Kuleli vak'asnn ehemmiyeti hakknda trl hakknda grler hkmlere Talanmaktadr. Vambery, Engelhardt ve onlardan naklen Yorga gibi yabanc tarihder, bu vakay meruti bir idarenin kurulmas yolunda ya plm bir ilk teebbs olarak kabul etmiye mtemayd grnyor lar. Halbuki ayn vak'a zerinde durmu olan Trk Tarih yazarlan ve hatrat yaymlam bulunan siyasai ahsiyetler, bunu Abdlmecid'in ahsna matuf bir hkmet darbesi mahiyetinde grmektedirler. "Kuleb Yak'as hakknda bir Aratrma" adl eserinde Ulu demir, ariv vesikalarna dayanarak Kuleb vak'e 8 m

SLAHAT FERMANININ TAHLL

97

as iin : "kk bir isyana ve suikasta teebbs vakasdrr" hk mne varmaktadr. B u mnasebetle tez ve antitez mahiyetinde olan bu hkm lerin vesikalardan ok, mantk! tahlillere dayandn kabul et mek doru olur. nki Kuleb Yak'asnn mahiyeti hakknda, y a kanda da iaret ettiimiz resm tahkikat hkm gerekten mp hemdir. "Heyet-i devleti tayir de usul ve kavanini bozmak" ta birinden ne kastedildii malm deddir. B u ifade de sz konusu vak'a bir irtica teebbs olarak kabul eddebdecei gibi, meru tiyet idaresi iin yaplm bir teebbs olarak da kabul edilebilir. Gizb cemiyeti tekil eden kimselerin silik ahsiyetler oluu, bu ikinci mtalaay reddetmek iin yeter bur sebep deildir. 1859 ta rihlerinde yabanc elderin stanbul'da evirdikleri entrikalar ma lmdur. Kuleb vak'asmda yabanc bir devletin rol var mdr, yok mudur? suali henz zlm deddir. B u bakmdan mese leyi, karakteri bakmndan halledilmemi olarak kabul etmek akla yakn gelmektedir. Son ydlannda imparatorluun geirmekte olduu i ve d buhran ve bunlan dveten Kuleb Vak'as Abdlmecid'i ruhen ypratmt. Padiah, 25 Haziran 1861 tarihinde henz 40 yanda olduu halde vefat etti. Abdaimecid'in lm

Omanl

Tariki,

F. 7

KNC BLM

ABDLMECD DEVRNDE MESSESELER V E SLHAT HAREKETLER

1 Bab- Hmayun "Padiah K a p n "
Padiahn fahriycti

- ^ d u n e c i d devri Glhane hatt hmayunu de balamt. (1839). Padiah, o srada henz 18 yamda idi. slhat ferman de, Osmanl devleti iin yeni bir devrin kaps add zaman da da 33 yama basm bulunuyordu. On drt yllk hkmdarl esnasnda karakteri teekkl etmi, insanlar, imparatorluu, dnyay tanm ve devlet idaresinde tecrbe kazanmt. Karakteri itibariyle babasna benzemiyordu. Halim ve mer hametli idi. B u vasflarn simasnn solgunluu ve hzn vericilii de ifade ediyordu. Kandan nefret etmekte idi. Sadrazamlar, tanzimat devrinde, byk devlet adamlar hakknda herhangi bir idam hkm tasdik ettirememilerdi. Hatta lmne yakn, meydana kardan bir suikast teebbsnn (Kuleb vak'as) faillerinden bir ksmnn idama mahkumiyeti hakknda verilmi olan kararlarn tasdiki kendisinden istendikte meydanda fiil-i katil yok. Tasavvurda kalm. Ben adam ldrmek istemem, cezalan kalebentbe tahvd edilsin diye sululan af etmiti.

B u karakteri de imparatorluk halknn olduu kadar Avrupa' nn da sevgisini kazanm bulunuyordu. Krm muharebesinin zaferle sona ermesi zerine Gazi unvann ald zaman Fatih camiine giderken halk, sevinli ve heyecanl gsterilerle kendini karlamt. Devrinde Osmanb devletinin muzaffer ve refahl bir duruma gelecei yolunda, tahta knda izhar edilen mit henz kaybolmamt. bdhnecid, geleneklere gre de, fakat zamann icaplarna gre terbiye grmt. Osmanb ehzadelerini bunaltan kafes hayatm tanmamt. Deerb retmenlerden ie yarar bdgder renmiti. Devrinde dnyada diplomas dili olarak kuandan franszcay da renmiye muvaffak olmutu. B u dilde yazlm

ARDLMECD DEVRNDE MESSESELER

99

Avrupa yaymlarn kolaylkla takip edebiliyordu. Debas gaze tesini ve Ulustration mecmuasn devaml olarak okumakta idi. Temas ettii yabancdarla trl konular zerinde fikir teatisinde ve batta tartmalarda da bulunmaktan zevk duyard. 1839 dan 1850 ye kadar hizmetinde bulunmu olan hususi doktoru Spitzer'in hatratnda, bu hususta kaytlara Talanmaktadr: Abdlmecid, dinlere, din akidelerinin esasma ve batd iti katlara dair bir gn u szleri sylemitir : "Biliyoruz ki, cenab Hak her yerde hazr ve nazrdr. E n basit dm-i heyet kavaidi de bize gsteriyor ki dnya gne etrafn da dnyor. u halde yeryznde yayanlar iin yukar de aa yoktur. Bununla beraber halk Allah yine semada aryor. Biz de bunu tasvip ediyoruz. Muhtelif kavimlerin din telakkilerinde hissolunacak derecede terakki gremiyorum. Yahder anasra, atee ve gnee tapyor lar. Medeni Msr!dar ibadet iin kendilerine faydal hayvanlar, zeki Yunandlar da ibadet ve hrmet iin zarif ve kavi insan hey kelleri yapyorlar. Hazreti Musa Israih bir hlike ibadet ettiriyor. Fakat Musa'mn zeki dima zamanma pek ziyade takaddm et mi grnyor; Kavmi, tekrar Msrllarn hayvana ibadetlerine rcu ediyor. Altn buzaya tapyor. Hazreti sa cenab hakka ibadeti, uluhiyeti kendi ahs eklinde tehis ederek tesbs de te min ediyor. Nihayet peygamberimiz Hazreti Muhammed meydana kyor, kavmini yalnz bir hlike ibadete tevik ediyor Cenab Hak herkesi cismen ve fikren aym evsafta yaratma mtr. Ve hi bir kanunu beer de hayat- itimaiyemizin erait-i esasiyesinden birini tekil eden bu fark ortadan kaldramaz. Padiah, Avrupa cemiyetinde kadna verilen ehemmiyeti de bdiyor ve takdir ediyordu : Avrupal kadnlarn kyafetlerini pek cazibeli buluyorum. Bizim kadnlarnkine pek ziyade tercih ediyorum. Eer bu kadn larla muaeret de zahir grnleri gibi ise, siz Frenklerin kadn cinsi ile serbest muaerette bulunmanz adeta kskanyorum. Vaka sizin itimai muameltmz bizde olduu gibi kadnlarn dinen ve irken kapatlmasna klliyen mugayir ise de, unu da anlyorum ki terbiyeb kadnlarla grmek erkei haddi meruuna irca edecei gibi onun kaba tynetine de bir necabet ve nezahat baheyliyecek.

100

OSMANLI TARH

Ben hayatmda yalnz bir kadn sevdim. Musahabesinin cazibesiyle beni teshir etti. Fakat maatteessf irtihal etti. Abdlmecid'in, hayatmda bir kadn sevmi olmas mmkn dr. Fakat, birok Osmanb padiahlar gibi o da kadnlara fazla dknd. Baz paalarn ona Avrupa'dan kuvvet macununa muadd illar ve araplar getirttiklerini Cevdet Paa, Maruza tnda anlatr; ve " . . . O da nev'i beerden ded mi ? Bir rzgr an da arpt,,. "Nisvan de kesreti musababetinden nai vcud- hmayunlarna gnden gne zaaf geldi" der. Padiahn, kadn larnn tesiri altnda kalm olduuna, lmnden bir mddet evvel Serdar- Ekrem mer Paaya : "Beni kanlarm ile kzlanm bitirdi" demi olmas da debidir. Avrupa'da muhtelif memleketlerde imendifer seyahatine verilen nemi de takdir etmiti. Osmanh memleketinde de trenler yaplmasn istiyordu. Ancak bu hususta devlet hazinesinden para vermenin mkl olduuna, bu iler iin irketler kurulmas nn lzumlu ve faydal olduuna inamyordu. Avrupa'nn hkmet eklini de tetkik etmi olan padiah, Avusturya'nn mutlakyet idaresini, Fransa'nn meruti kralhk sistemine tercih etmekte olduunu ifade etmitir. Abdlmecid, babasnn devrinde, Osmanh imparatorluunun mukadderatm tehlikeye drm olan byk siyasi olaylan ve bilhassa Msr meselesini de etraflca tetkik etmiti. Msr valisi Mehmet A b Paann, koca Osmanb imparatorluuna kar kazan m olduu zaferlerin sebebi olarak, Msr'da yapm olduu s lhat hareketini grmekte idi. B u bakmdan ona kar hayranlk duyuyordu. 1848 de Mehmet A b stanbul'a gebnce, onu defa larca huzuruna kabul etti ve kendisiyle devlet idaresi hakknda grmeler yapt. Paa bir gn padiahn Osmanb imparatorlu unun idaresinde gznnde tutulmas gerekb noktalan u suret le ifade etti : "Birincisi, vkel lzum gsterseler bde yabanedardan bor lanma yoluna gidilince, bor artar eksilmez. Hazinenin zenginlii, memleketin imar, ahalinin ticaret ve serveti de hasd olur. Ziya de bor edinmek muzrdr. kincisi, mparatorlukta, kendi haline braklm yerler ve bou bouna akan nehirler oktur. Devlete ait topraklar halka verilir, akar sulardan fennen istifade edilirse ziraat geliir. Ve gebe halinde serserice dolaanlar o yerlerde

ARDLMECD DEVRNDE MESSESELER

101

iskn edilirse airetler arasnda d ve savalar, kazan y znden azalr ve devletin varidat da artar. nc arzm udur ki: Avrupallar fende ve eitimde ve sanayide ok yol almlardr. Anlara birden bire yetidemezse de, kylerden balamak suretiyle kasabalara kadar gerekb okullarn kurulmas tarafnzdan tebaa ya bddirdmebdir. Her yl bu maddede neler yapld vkel nzdan sorulmal ve bu suretle i takip edilmelidir ki, istenen terakki meydana gelebilsin." Abdlmecid Mehmet Ali paa gibi ve onun kadar devletin mnmi idaresini hr olarak dnmekte serbest deildi. Paann Msr'da kurmu olduu hkmet, kendi irade ve zeksmn mah sul idi. Halbuki padiah, Osmanh tahtma karken, devlet mes sesesi hakknda yz ydlardan beri devam edegelen bir ok gelenek ve telakkilerin de varisi bulunuyordu. Abdlmecid Padi Abdlmecid, kendinden nce gelmi ve gemi ahl naa anh- padiahlarn hilfet ve saltanat hakkndaki yor inanlarna ortakt. Hdfet ve saltanatn Tanr ihsam olduuna ve irsi ve istihkak yolu de Osman oullarnn birinden dierine getiine inanmakta idi. B u itibarla Osmanh imparatorluu, "Memalik-i Mahrusa-i ahane", Osmanh tebaasn da "Vedia-i lhiye" olarak kabul etmekte idi, mparatorluun ana hukukunu tekil eden fkh kaideleri dnda mlk ve tebaasn idare etmek hususundaki haklarnn "Hukuk- saltanat- seniyye"yi tekil ettiine kanidi. Halife olarak, bu hak larn da ilhi kaynaklardan geldiine inand iin, onlar kutsal ve kesin sayyordu. B u sebeple sadrazamlar, eyhbslamlar ve dier btn memurlar diledii gibi'tayin etmekte ve lzumlu grd haberde de hibir mucip sebep gstermiye ihtiya duy madan onlar azletmekte idi. mparatorluunun gvenliini kurmay, memleketin mamurluunu ve tebaasmn emniyet ve refahm temin etmeyi, hkmdarlk vazifesi olarak bdiyordu. dare ile ilgili btn fermanlarnda ve hatt hmayunlarnda bu noktalara temas etmektedir. Glhane hatt hmayunu ve Islhat fermam ile tebaasna ihsan etmi olduu haklar ve iln etmi olduu esas ve tedbirleri de bu maksatla dnm olduunu aklamaktadr. Abdlmecid, btn padiahlar gibi, kendi stnde bir tek

102

OSMANL TARH

kuvvet tanmaktadr : eriat, yani cenab- haklan kullar iin vazetmi olduu dini ve dnyevi hkmler. Btn icraatn ve iradesinin mahsul olan kanun ve nizamlarm bu hkmlere uy gun bir surette ve onlara aykr dmiyecek bir ekilde dzenlemiye mecburdu. B u bakmdan Osmanh devletinde slhat fikir ve teebbs ile eriat prensibini telif etmek ok g bir mesele halini almakta idi. PadUudm tabi ^ l ^ fikri ve teebbs, Abdbnecid'e, dedeoldua geleneklerde lirinden ve babasndan miras kalmt. O, bu Abdlmecid'in uurda Selim I I I n urad akbeti ve Mahmud yapt yenilikler I I nin maruz kald glkleri de unutmuyordu. Bununla beraber, devlete, devrinin artlarna gre bir dzen vermekten baka yol bulunmadm da anla m bulunuyordu. Tahta kt gnden beri slahat fikirb sadrazamlar desteklemesi de bundan deri gebyordu. Onlar umumi idarede devlete yeni bir nizam vermiye akrken kendisi de Osmanh padiahlarnn tbi bulunduu baz gele nek ve usullerde yendik yapmaya alt. Abdlmecid, uzun za mandan beri devam edegelen sarayda kapanmak geleneini ta mamen brakt. stanbul iinde, halkn ve idarenin durumunu anlamak iin padiahlarn bavurduklar "tebdil gezmek" deti ne dtifat etmedi. Ara sura Bab diye giderek meclis-i vkel mzakerelerin de hazr bulundu. Klalar, tersaneyi, elbise anbarlarm tefti etti. Camilerde verilen icazet merasimlerinde askeri ve rt okuUann imtihanlarnda bulunarak rencderi ve retmenleri tevik edici nutuklar syledi. Bundan baka, imparatorluun durumunu grp anlamak iin, babas gibi, baz blgelere seyahat etti. 1845 te kara yolu de Sibstre'ye, aym yd Girid'e gitti. Sibstre seyahati mnasebetiy le sadrazama gnderdii hatt hmayunda seyahat sebebini y le aklamtr : "Vedia-i dhiye olan bunca ibadullaha edna derece bde teaddi vukuuna efkat-i ahanemiz kad olmak ihtimali olmad ndan memalik-i devlet-i abyyemizden bazdarn grp ahval-i hakikiyelerini bizzat anlamak ve badehu sair mahallerin halini dahi anlardan olduka istidlal de ona gre cmlenin refah ve ss a t

ABDLMECD D E V R N D E MESSESELER

103

yiini biavnihl taftlft ikml etmek niyet-i hayriyeaiyle bu defa bittevfik AUahu taala Rumeli canibine seyabat-i seniyyemiz tasmim klnmtr." Padiah Girid seyahatini de aym maksatla yapt. Beraberin de vebaht Abdiaziz efendiden baka Murad efendi, serasker Rza Paa, Tophane miri Fethi Ahmet Paa ve Ticaret Nazr s mail Paa da bulundular. Limni, Girid, Rodos, Marmaris, Bodrum, tstanky, Ku adas ve Sakz' grdkten sonra stanbul'a dnd. Seyahat yirmi drt gn srmt. Abdlmecid, Bab- hmayunun diplomatlarla olan temas ve mnasebetlerinde de eski usullerden ayrdd. 1853 tarihine kadar elilerin padiahla siyasi konular zerinde grmeleri det deildi. Krm harbi arefesinde ve srasnda Abdlmecid stanbul'daki elilerin mlakat taleplerini kabul etmiye balad. Eler, Bab- li'nin arz de gn, saat ve yer tayin buyuruimas zerine huzura kabul edilirlerdi. Yalnz ngdtere sefiri Stratford bazen bir iki gn evvel malmat verir ve saraya giderdi. B u da ahsna mahsus hususi bir msaade idi. ngiliz elisi bir aralk stanbul'da o derece nfuz sahibi olmutu id kendisine diplomatlar arasnda tasz sultan denmiye balanmt. Eli istiare iin "sabahlar erkence Dobnabahe Sarayna gider ve padiah de hususi mlakat yapard. B u mlakatlarda Reit ve h Paa bulunurlar, ileri mzakere ederlerdi. H a t t padiah tab'an titiz olduundan sefir de kar kar ya daima oturduklar iki demir koltuk yerii yerinde durmak iin mhl idi. ngiliz elisi de istiare yalnz d siyaset konu larna inhisar etmezdi. politika de ilgili meseleler de gr lrd. Abdlmecid bir aralk saltanat usulnn deimesi husu sunda bde elinin dncesini renmiye kalkt. (Padiah tahta kt sralarda vebaht bulunan biraderi Aziz efendi kk ol duundan ona ehemmiyet vermiyordu. Byyp sivribnce nazara arpar ve gze batar oldu. Bir aralk saltanatn byk ten bye gemesi usulnn kaldrhnasiyle evlttan evlda intikali usulnn kanun ittihaz ngiliz elisine addkta, eli, bu surette hakk iskat olunan ehzadeleri mahbus tutamazsnz. Artk onlar da serbest gezerler. B u halde ilerinde saltanata id dia edenler kabilir. B u devletin bir byk kuvveti ise salta-

104

OSMANLI TARH

nata kendisini hak sahibi gren bir iddiacnn kmamasdr, de mekle o tasavvurdan vazgeildi.) Padiahlar, kralhk hanedanlarna mensup kimselerin yaptk lar ziyaretleri de iade etmezlerdi. Abdlmecid, Krm muha rebesine itirak etmek zere stanbul'a gelen Prens Napolyon'a ziyaretini Fransz elibine gitmek suretiyle iade etmiti. B u zi yaretten fevkalde memnun olan Prens, padiah Fransa'y terif etmelerini ve imparatorunu ziyaret etmelerini rica etmi, Abdlmecid bu hususta Osmanh devletinde emsaline rastlanmyan bir vaidde bulunmutu. Ahdlmecid'e gehneeye kadar, Osmanb padiahlar yalnz nian vermiler, fakat kendileri almamlard. Baz yabanc el iler hkmdarlarnn birer nianm kabul ettirmek iin Abdl mecid nezdinde de ricada bulunmulard. H a t t Portekiz krab, henz msaade alnmadan nian gnderdii halde itizar edilmi ve kabul edilmemiti, Krm muharebesi vesdesiyle Fransa de Osmanb devleti arasnda dostluk balarnn sklatrlmas zerine, Frahsa.imparatoru, Ahdlmecid'e Lejyon donr niann teklif etti. Abdlme cid de bu nisam kabul etmede tereddt gstermedi. B u suretle de ilk defa olarak bir Osmanb padiah bir yabanc hkmdarn nianm gsne takt. B u olay, stanbul'daki Fransz elisi iin byk bir basan tekil ediyordu. Eli bu basandan cesaret alarak 4 ubat 1856 da sefarethanede verdii bir baloya Abdlmecid'i de davet etti. Padiah bu baloyu ereflendirmekle her kesi hayret iinde brakt. Beraberinde devlet erkn ve kzlar aasm da gtrd. Merasim icab R u m patrii de Haham ba da baloya itirak ettder; eyhlislm efendi itizar ederek gelme miti. Abdlmecid bir gn, Davudpaa'da Krm muharebesi vesdesiyle stanbul'da bulunan bir Fransz askeri birbini tef ti etti. Teftiten sonra ak arabadan askerin geit resmini sey retmekte olan mareal, Madam de Saint Arnaud de dier bayanlann yanma giderek onlara franszca dtifatlarda bulundu. Btn bu ufak tefek gibi grnen yeni detler, Abdlmecid'in, Avrupa hkmdarlan gibi hareket etmek zihniyetinde oldu unu aklamaktadr.

ABDLMECD DEVRNDE MESSESELER

105

H. Bab- li , Sadrazam Bab- b, Abdlmecid devrinde de sadrazamlk makamdr. Sadrazamlk messesesinin bnye sinde bu devirde esasl bir deiiklik olmad. Osmanb devletinde Avrupa'da olduu gibi aristokrasi bulunmadndan bu makam da halktan yetienlere ak bulunuyordu. Nazari olarak, bilgi, grg ve byakatle sadrazamba geilirdi. Bu mevkiden ayrlan, zat meziyetleri ile halka karrd. Sadrazam, devlet tekiltnn, padiahtan sonra, en byk ahsiyeti idi. "Memalik-i mahrusada sakin ibadullah canib-i rabbi izzetten taraf- padiahiye vedia ve emanet" idi. Bu emaneti hak ve adalet esaslarna gre idare etmek de padiahtan sadraza ma devredilmekte idi. Sadrazamn bu husustaki yetkisi mutlakt ve karar msta kildi. Selim I I I . "Padiaha lazm olan vckil-i mutlak olanlara ruhsat- kmile ve istikll verip yazdklarn icra etmektir. Vc kil-i mutlak olanlara dahi lzm olan rical-i devlet ve ocaklu ve sair hizmet erbabn uydurup her ii ehline smarlamaktr" sz de, padiah de sadrazam arasndaki mnasebetlerin esasn ak bir .ekilde ifade etmi i d i .
1

Sadrazamn yetkisi bab- hmayunun eiinde son bulurdu. Bu eii atktan sonra saray dahilinde hkm kalmazd. Sadrazam bir hatt- hmayun de tayin olunurdu. Bu hat, vkel nnde okunduktan sonra sadrazam ie balard. Sad razamlk iareti padiahn mhr idi. nce zincire bab ve altn kese iinde bulunan bu mhr alnd gn sadrazamlk da son bulurdu. Mhr bu kadar nemli olduu iin sadrazamlar ceple rinde tarlar, hatt gece uyurken dahi koyunlarnda saklarlard. Ab Paa' mn hamama bde mhr de girdii rivayet edilir. Her ne kadar Mahmud I I denberi, Avrupa'da olduu gibi Osmanl hkmet tekiltnda da nezaretler ve meclisler kurulmya ba lam ise de gerek nazrlarn, gerekse meclislerin yetkileri istiari mahiyeti gememi ve sadrazam padiahn mutlak vekili kalmak ta devam etmitir. Ancak u da var k i Tanzimat devrinin balamasiyle sadrazamlann bu kesin yetkisi de tenkit edilmiye ba1

E, Ziya Karal. Selim I I I n Hatt -

Hmayunlar

s. 39.

106

OSMANLI TARH

lanmtr. Padiaha sunulan bir slahat layihasnda bu hususta aadaki fikirlerin deri srld grlmektedir; (Rey-i vahid ve fikr-i mnferit de bunca mesalih-i mlk ve milletin idaresi hata ve zarardan masun olamayacandan ve mesned-i sadaret-i uzma, makam- veklet-i kbra olarak bitta bi dierlerine nezareti derkr ve amil bulunduundan bundan byle hodbebod rey-i vahid de mesalih-i cesime ryet olunmamas ve mesabh-i mahsusada dier yekdierlerin umur- memuriyet lerine pek de mdahale ettirilmemesi.)
1

Sadrazam, mutlak yetkisini kullanmak bakmndan yalnz padiaha kar mesuld. B u itibarla da, memuriyetinin devamb olaca hususunda hibir gveni ve garantisi yoktu. Hulsa yarnndan emin deildi. Her an iin sadrazamlktan uzaklatrdmas padiahn tak dirine kalmt. Padiah bir sadrazam uzaklatrrken herhangi bur mucip sebep de gstermek mecburiyetinde deildi. Abdlmecid yirmi yd sren padiahl esnasn da! Mecit ile m- ^ ^ ^ ^ ^ deitirdi. A b Pasa'mn ilk nasebetleri sadrazaml en ksa srenidir: iki ay devam etti. Mehmed Emin Rauf Pasa'mn sadareti en uzun olandr. Drt yl srd. Mustafa Reit Paa alt defa sadaret mevkne geti. Altsnn tutan yedi yd alt ay on gndr. 1851 ylnda drt defa sadrazam deitii grld.
a e a s a r a z a m

Devletin en yksek idare ve icra makamnda grlen bu is tikrarszlk devletin dier byk memuriyetlerinde de mevcut tu. B u hal, hizmet grlmesine engel tekil ediyordu. Abdbnecid'e sunulan bir lyihada bebrtden fikirlerin hulsas yledir. (Gerek bir lzum olmadka byk memuriyetlerde sk sk deiildik yaplmas ve memurlann lzum yokken azledilmesi veya deitirilmesi hkmet idaresinin nizamm bozar. Bilhassa i, d, askerbk, mabye gibi hizmetlerin nazr ve byk amir lerinin kusur ve kabahatleri anlalmadka deitiribnemeleri icabeder. B u gibilerin memuriyetlerinden aynlmalan halinde de iin bnyesi deimemi bulunacandan, yerlerine gelenelerin diledikleri gibi mevcut usulleri bozmalar, intizam ve terakki iin byk engel tekd eder).
2
1

Rfat Paa Mntahabat-i asar, s. 64. Rifat Paa, Mntahabat- asar, s. 68.

ABDLMKClD DEVRNDE MESSESELER

107

B u lyihada sadrazamlk makamnda sk sk grlen dei meden bahsedilmemi olduu grlmektedir. Lyihadaki fikirlerin isabetli olduu ak bulunmakla beraber sadrazamlk makamndaki deimeleri izah etmek de lzmdr. Abdlmecid'i, sk sk sadrazam deitirmeye sevketmi olan sebepler muhteliftir. Padiah, karakteri itibariyle hissi ve aln gan idi. B u sebeple huzurunda mizacna uygun dmeyen ekdde konuan sadrazamlar azlederdi. Kbrsl Mehmet Paa, bir gn valide sultann irtikbndan bahsedince, Abdlmecid " B u herif benim lm vabdemden ne istiyor" diye hiddetlenmi ve sadaret mhrn kendisinden aldrmt. Nfuzlu sadrazamlarn da uzun mddet sadarette kalma larna tahamml edemezdi, Mustafa Reit Paa'ya mtemayd grnmekle beraber onun bitmek tkenmek bilmeyen mantki izahlarndan ve dediini muhakkak yaptrmak istemesi hususun daki srarndan usanmt. Ser Kurena Hac Ab Paa onu bur gn Hrka-i erif dairesinde aladm ve "Yarabbi beni bu adamn ebnden kurtar" diye dua ettiini grm ve iitmitir. Abdlmecid. etrafnn tesirlerine de kaplmakta idi. Kadn lar, kzlar ve en ok damatlar kendisine trl telkinlerde bulu nurlard. Damat serasker Said Paa, slahat dman idi. B u sebeple de Mustafa Reit Paa'ya rakip bulunuyordu. B u sat bir gn anszm padiahn huzuruna karak hiddetli bir dd de " B u adam cumhuriyet dn edecek, saltanatn elden gidiyor, daha ne duruyorsun" demek suretiyle onu Reit Paa aleyhine tahrik etmiti. Bunun zerine Reit Paa Bab- b'de vazifesi de megul bulunduu bir srada, sadaret mhr kendisinden aldrdmtr. Abdlmecid damatlariyle alma da skc bulmakta idi. Kendisini ocuk yerine koyduklarm, padiahlk nfuzunu sui istimal etmek istediklerini bilirdi. B u sebeple onlarn da iktidarda kalmalar uzun srmezdi. Abdlmecid'i, sadrazam deitirmiye sevkeden babca se beplerden biri de yabanc mdahalesi olmutur. Tanzimata kadar Osmanl devleti d siyasette umumi olarak inziva siyaseti takip ettii iin bu gibi tesirlerden olduka masun kalmtr. Fakat tanzimattan sonra devletleraras muvazene prensipinden fayda lanmak istemesi sebebiyle bu tesir artm ve devaml bir hal almtr. Kurun muharebesi srasnda Osmanb devletinin ngiltere

108

OSMANLI TARH

ve Fransa ile ittifak zerine bu iki devletin stanbul'daki elileri padiahn akd hocas olmak hususunda etin bir mcadeleye girimilerdir. Osmanh devlet adandan da ingiliz ve Fransz si yasetine taraftar olmak zere ikiye aynlmlardr. Abdlaziz zamannda bir de Rus taraftarlan siyaset sahnesine kacaktr. Abdlmecid devrinde ingiliz siyasetinin babca taraftan Mustafa Reit Paa'dr. Fransz siyasetine taraftar olanlar da li, Fuat, Kbnsh Mehmet ve serasker Rza paalardr. Abdl mecid ngiliz ve Fransz hkmetlerinin stanbul'daki elderi vastasiyle yaptktan bask derecesine gre bu iki guruptan bir pa ay sadrazamlk mevkiine getirdii olurdu. B u hususta bir fikir edinmek iin ngdiz elisi Stratford'un mdahale ve basksn zikrediyoruz : Knm muharebesi arifesin de stanbul" medreselerinde okuyan softalar tahrik edderek sad razam Mustafa Reit Paa'ya kar bir isyan hareketi yaptdar. ngdiz Elisi bu isyan de siyasi neticeleri hakknda grmek zre Abdlmecid'den bir mlakat istedi. Cevdet Paa bu mla kat hakknda Tezakir'de unlar yazmaktadr : \ "Mukaddema softalar vakasmda Kaning "ngdiz elisi" mabeyin-i hmayuna gidip zat- ahane ile ledeimlkat bu bir fesattr. Devlet-i abyye ise bir nazik hal ve mevkide bulunu yor. Bunda ihmal etmeyip heman bastrlmasnda istical etmeb" deyu nasihat ettikte zat- ahane "Ben birdim. Bunun mellifi ve mrettibi Mehmet Ab Paa'dr. An terbiye edeceim. Lkin imdi sras deil" deyu buyurmu idi. Filvaki Mehmed Ali Paa nefyolundu ise de mtaakben Kaning Knm'da iken af ve itlak olundu. Ve Kaning Dersaadet'e avdetinde yine zat- ahane de mlakat edip keyfiyeti istizah ettikte, zat- ahane "Ben an hanesinde oturmak zere itlak ettim ama mansup etmedim" deyu buyurmas zerine Kaning dahi bunu bylece ngdtere'ye yazmak zere bana ruhsat verir misiniz dedikte "Evet" deyu buyurmu ve muahharen bervehi bal Mebmet Ab Paa'nn ihtdata mezuniyeti ile muayedeye davet olduu iitilince, ba tercman Pizani'yi mabeyin-i hmayuna gnderip istizah- madde ettikte taraf- ahaneden "Ben an btn btn istihdam etmem demedim. Sadaret ve seraskerbk gibi ilerde kullanmam dedim, demitir,,.

ABDLMECD DKVRNDE MESSESELER

109

Elilerin, devlet ilerine ve en ok sadrazam azil ve nasbnda mdahaleleri o dereceyi buldu ki, Osmanb devleti Fransa ve n giltere nezdinde ikyette bulunmak lzumunu duydu. Bunun zerine ilgili iki devlet stanbul'daki elilerine azd ve nasp hu susunda mdahalede bulunmamalar iin talimat yolladlar. Cevdet Paa Tezakirinde Bir ok paalarn bundan memnun olmadklarm yazdktan baka, elilerin bu talimata kulak as madklarn hatt Fransz elisinin det olmad halde eyhl islmn yalsna giderek mlakat ettiini ve byle bir olayn Osmanh tarihinde ilk defa vaki olduunu da dve eder. . , , Abdlmecid, slahat fermam devrinde, sadrazam la la ha t ferman devrinde Abdlmemevkiine, Mustafa Reit, Mustafa Naib, Mehcit'in sadrazamlar met Emin b, Kbrsl Mehmet ve mtercim Rt paalar getirmitir. Devletin yeni bir buhranh devreye girdii uralarda hizmet gren bu sadrazamlarn ksa hal tercleri aadadr :
Mustafa

Mustafa F^t Paa, stanbul'da 13 Mart 1800 tarihinde dodu. Ailesinin durumu parlak deddi. stikbalini kendi enerjisiyle kurmak zorunda idi. Her e it bdgi renmek istedi. Camdcre devam ederek arapca ve farsa, konaklara ve kalemlere giderek franszca renmiye gayret etti. lk memuriyet yllarnda imparatorluu ve devleti tammya ba lad. Enitesi Ispartah Seyid Ali Paa ile Mora'da bulundu. Osmanh Rus harbinde "1828-1829" orduda kitabet vazifesini grd. B u memuriyeti sebebiyle Mahmud I I nin dikkatini ekti ve himaye sini kazand. Edirne andlamas grmelerine Trk heyetinin ktibi sfatiyle itirak etti. Msr buhrannn birinci merhalesine son vermek maksadiyle toplanm olan Ktahya 'konferansnda "1833" Habl Rifat Paa de birlikte Bab- li'yi temsd etti. 1834 de Paris elediine tayin edildi. B u memuriyeti ona yepyeni ufuklar ayordu. Avrupa'y tanyacak ve Avrupahlan renecek ti. Yolda, Viyana'da Prince de Meternich ile grt. Paris'te kald mddete 1830 Temmuz' ihtdli neticesinde kurulan yeni Fransz rejimini, merut kralh tetkik etti. Thiers Quizot'yu tamd. Ediplerle, airlerle sanat mnekkitleri ve gazetecderle tant. Franszcasn derletmek iin opera sanatkrlarnn en
Paa

Reit

110

OSMANLI TARH

gzelinden ders ald. 1836 da Londra'ya eli tayin edddi. ingil tere'yi ve ingiliz'leri tand. ngiliz devlet adamlariyle tant, ingiliz politikasnn esaslarn rendi. B u memuriyetleri vesi lesiyle Almanya ve italya'y da dolat. Roma'da papa de bde grt. B u son olay zerine diplomatik evrelerde "Trk hris tiyan oldu" latifesi yaylmya baland. Reit Paa'y tanm olanlar bu latifeye "Papa Trk oldu" sz de mukabelede bulun dular. B u memuriyet ve seyahatleri de Mustafa Reit Paa, modern Trk diplomasisinin okulunu kurmu oldu. 1836 ylnn sonba harnda Dileri bakanl mstearlna, bir yd sonra da D ileri Bakanlna tayin olundu. 1839 da okuduu ve iln ettii Glhane Hatt- Hmayunu de Osmanh imparatorluunda Tanzi mat devrini balatt. Islahat taraftarlarna, gerek slahat hede fini gsterdi: Osmanh devletine garpb dnceyi sokmak ve garpb messeseleri almak.. b ve Fuat paalar bu hedefe doru yryecek yolcular olarak yetitirdi. Osmanh imparatorluunda her byk slahatnn suratna atlan amur ona da sra t d di: eriat dman, kfir mukallidi olarak tavsif edddi. Dar dnce nin bu kymet hkmlerine ehemmiyet vermedi. Islahat ferman devrine kadar defa sadrazam oldu. Her defasnda yenibk fikir ve teebbsnn mealesini ebnde tuttu. Paa, Mustafa Reit Paa okulunda yetien siyaset ve diplomasi adamlarmdandu*. 1814 de stanbul'da dodu. Ailesi fakirdi. B u se beple istikbalini kendi gayreti zerine kurmak icabetti. Mahalle okulunda ve camilerde ilk okula denk retim grd. 1829 da Divan- Hmayun kalemine girdi, tikin bir Rum doktorundan sonralar da tercme odas memurlarndan Jorj Sardo'dan fransca rendi. Tahsdinin dzensiz ve derme atma olduunu idrak ettii iin daima bu husustaki noksanlarm telfi etmiye alt. Sadrazam olduktan sonra bde Cevdet Paa'dan ders ald. Franszcay gen yata renmesi, memleket d vazi fe ve memuriyetlere tayin edilmesine sebep oldu. 1835 de Avusturya mparatoru birinci Ferdinand'n clu sunu tebrik etmek zere Ahmet Fethi Paa'nm maiyetinde Viyanaya gitti. Bir buuk yd Viyana'da kald ve Avusturya mparator luunun durumunu yakndan tetkik etmiye frsat buldu. ki Mehmet Emin l Paa

ABDLMECD DEVRNDE MESSESELER

111

yl sonra yine Ahmet Fethi Paa ile Sen-Petersburg'da yaplan asker talimleri grmek zere Rusya'ya gitti. Ayn yl Divan- Hmayun tercman oldu. Mustafa Reit Paa'nn itimadm ka zanm bulunduundan 1838 de Londra maslahatgzar oldu. Bundan sonra birka defa dileri bakanh mstearlnda bulundu ve 1846 da Dileri Bakam tayin olundu. 1850 de Reit Paa'nn azlinde sadrazamla getirildi. B u sralarda henz otuz alt yanda idi. 1856 da Paris kongresinde Osmanh hkmetini temsil etti. Ab Paann memleket iinde ve dnda yapt me muriyetler ona byk bir vukuf ve tecrbe kazandrmt. ahsi gayreti de yapt tetkik ve tetebbularla da ansiklopedik bir ah siyet haline gelmiti. Vcutce ufak tefek, zayf ve nahif olmasna ramen otoriter ve cidd idi. Laubali hareketlerden holanmazd. Merasim ve etikete son derece riayet ederdi. Bab- li'nin istik llini gzetmiye nem verirdi. Devlet idaresinde, Reit Paa'nn fikirlerine ortakt. Osmanb mparatorluuna Avrupal usul ve kaidelerin alnmasn l zumlu ve zaruri grmekte idi. D siyasette Mustafa Reit Paa dan ayrld tek nokta ngdiz siyaseti yerine Fransz siyasetine taraftar oluu idi. Ab Paa geni bilgi ve diplomasi usul ve kaide lerine vukufu ile yabanc diplomatlarm da teshir etmi bulunu yordu. Fransz eliliine mensup bir zat hatratnda ". .li Paa, kendi ehliyet ve dirayetiyle iktisab- terakki etmi ve mesalih-i devlette vukufu mahsusiyetle temeyyz eylemitir. lahiyattan bahsedebilir ve bir piskoposa kar durabilir. Bir musevi de mezheb-i yahuddan mbaheseye giriebilir. Elhasl her eyden habir bir sahih -i malmattr" diyor. Paris kongresinde, meslektalarnn takdirlerine mazhar olmutur. Avusturya murahhaslarndan Ba ron Hubner hatratnda, kongrede li Paa ayarnda bir adam olmadn yazmtr. Fransz imparatoru Napolyon I I I "b Paa gibi bir Dileri Bakan bulsaydm kendimi bahth sayacak tm" dedii baz kaytlarda rastlanmaktadr. Thiers gibi baz byk Avrupa diplomatlarnn da mhim siyasi meseleler hakknda b Paa'nm nokta-i nazarm sormakla ona siyasette ve diplo maside vermekte olduklar deeri gstermilerdir.

112
Muatafa Naili Paa

OSMANLI TARH

bir muvazene

Eski sadrazamlar okuluna mensuptu. Abdl mecid onu Mustafa Reit ve b Paalara kar unsuru olarak kulland.

Mustafa Naili Paa 1798 de bir Rumeb kasabasnda domu tur. Daylar Tabir Paa de Hasan Paalar tarafndan Msr'da himaye edildi. Cesareti sebebiyle 1821 de serkerdelik hizmeti verildi. Days Hasan Paa'nn lm zerine senevi 450 kese maaa varis oldu. Msr valisi Mehmet Ali Paann da tavassutu de mirmiran rtbesine ykseltildi. Girid'in idaresi Mehmet Ali Paa'ya braklnca Mustafa Naili Paa muhafz nvaniyle adann idaresi bana getirildi. 1837 de Lbnan'da drzderle marunder arasnda kan isyam bastrmada hizmeti geti. 1840 da vezaret rtbesine ykseltddi. Otuz yd Girid valiliinde bulunmas dolay siyle halk arasnda Girith namiyle hret buldu. 1851 de stanbul'a celp olundu ve meclis azahklarmda bulundu. 1853 de de birinci defa olarak sadrazamla getirildi. Hariciye nazrlna da Mus tafa Reit Paa getirilmiti. Cevdet Paa'ya gre, Mustafa Naili Paa, mmi idi.. Sadrazam lkta mmiliini rtecek vasflara da mabk bulunmuyordu. B u itibarla nfuz ve iktidar gerekte Mustafa Reit Paa'da idi. Gi ritli de zaten bunun farknda olduu iin bir vkela toplantsnda Mustafa Reit Paa'ya "Sen bana sadaret ettirmiyorsun" demek suretiyle sadaret yapmak iktidarna sahip olmadn da ifade etmiti. Fuat Paa da "Hariciye sadr- devlettir mesabh andadr y l e ise sadrazam Mustafa Paa nedir?" sualini sormak suretiyle Mustafa Paa sadaretinin manaszlm ifade etmek istemitir. Szn ksas Mahmud Kemal nal'n dedii gibi "Mustafa Paa zahiren, Reit Paa batnen sadrazam idi." Mustafa Naib Paa sergerdebkten yetimi bulunduu iin devlet adamlarna has terbiye ve daptan da mahrumdu. Vkela toplantlarnda sert ve asabi ifadeleriyle etrafm rahatsz ediyor ve gcendiriyordu. Abdbnecid'in, bu durumu bderek onu sad razamlkta kullanmas yukarda da akland gibi muvazene icab ve ahsi siyaset yrtmek istemesinin bir neticesi idi.

AHDOLmKCD D E V R N D E

MESSESELER

113

,
Mehmet

1813 de Kbrs'd a dodu. Amcasnn delaletiyle

_ . , ,. ,

Kbrsl

saraya intisap etti ve askerlik karyerine balan d. 1839 da Namk Paa de beraber Londra'ya gitti; orada tahsil iin 2 yl kadar kald. Sonralar tekrar Paris'e geldi. Fransa'nn snr ehirlerini dolat ve askeri tesislerinim gr d. Hatt bir fransz birliinde yzba rtbesiyle vazife de grd. Bu suretle yabanc dil bdgisinden baka askerbk bilgisini de tamam lad. Arada, ngdtere ve talya'y da dolat. Avrupa devletleri ve messeseleri hakknda fikir edinmiye alt. Memlekete dn dkten sonra asker ve idar vazifeler grd. 1844 de 1848 ydlar arasmda Akk muhafzlnda, Kuds mutasarrflnda, Trnova kaymakamlnda ve Belgrad muhafzlnda bulundu. 1848 de yabanc dil bildii iin Londra'ya eli olarak gnderildi. ki yd sonra Halep isyann bastrmak zere Londra'dan arld ve Arabistan ordusu mirliine tayin edddi. 1854 de Kaptan deryala getirildi. Aym yd birinci defa olarak sadrazam nasbolundu. Bu mevkide ancak bir ka ay tutunabildi. Vablikleri sayesinde imparatorluun habni grm ve s lahata lzum olduu kanaatine varmt. Avrupa'da tahsd grd ve elilik de yapt iin Avrupa'nn durumunu da grmt. Karakteri itibariyle sert idi. Devlet ilerinde gevekbe taham ml yoktu. Devlet messeselerinde disiplinli bir alma temi nine ve rvet ve irtikbn kaldrlmasna bilhassa lzum gr mekte idi. Mtercim Mehmed Mehmet Bst Paa Sinop'ludur. 1811 de doR B t Paa du. Fakir bir adenin oludur. Ailesi ticaret maksadiyle stanbul'a geldii vakit Mehmet Rt yanda idi. Ailesinin fakirbi ona kendi gayreti de yetimek yolunu ak brakt. MahaUe okulunda okudu. Bir ta raftan da Tana efendi namnda birisinden franszca ders ald. Yenieri ocann kaldrlmas zerine kurulan asakir-i muntazamaya girdi. Bundan byle askerbk mesleinde tedricen terakki etti. Franszcasn ilerletmiye muvaffak olduu iin Mahmud I I tarafndan Namk Paa de birbkte asker nizamnameleri terc meye memur edddi. Bu alanda almalar sebebiyle kendisine "Mtercim" dendi. 1849 da Mirliva oldu. Ondan sonra Hassa orOmard, rmrihi F. I

Paa

114

OSMANLI TARH

duu mirlii ve seraskerlik hizmetlerine ve bu gibi daha baka memuriyetlere getirildi. 1859 da birinci defa olmak zere sadr azamla tayin edddi. Otoriter, cerbezeb ve tarizkr idi. Askerbk mesleinden edindii itiyat de disiplinli almay severdi. Tenkit edici lii fassalha kadar giderdi. Ab ve Fuat Paalar bde onun itiraz larndan ve tenkitlerinden kanrlard.

HI. Bab- meihat

Bab- meihat, eyhlislmlk makamdr. B u makama an cak ilmiye snfndan muayyen dereceleri ihraz etmi olan kim seler getirilebdirdi. eyhlislm, ilmiye snfnn ba idi. Devlet tekdtnda padiahtan sonra gelen sadrazam gibi byk bir ahsiyet idi. Terifatta Sadrazamdan sonra gelirdi. Padiah tarafndan tayin edilirdi. Hdfet padiahn zat de kaim olduundan, ruhani bir sfat ve salhiyeti yoktu. Babca vazifesi, devletin siyasi hukuku nun ve idar icraatnn eriat hkmleri dairesinde yrtlmesi iin sadrazama ve padiaha yardm etmekti. B u yardm sadra zamn bakanhnda toplanan meclislere itirak etmekle ve padi ahn iradesi mahsul olan emr nehderini bur fetva de tekit et mekle yerine getirirdi. Harp iln etmek, bar akdetmek, yabanc devletlerle muahedeler imzalamak, kanunnmeler neretmek, ve devletin herhangi bir messesesi iin yeni nizamlar kabul etmek, cemiyetin yaay ekillerinde yendikler yapmak ve daha bu gibi eyler iin fetva verirdi. Bundan baka hakimlerin tayini ve azli, ilm rtbelerin tev cihi, mderrislerin terfi ve terfihi, medreselerin nezareti gibi iler de makamna verilmi olan salhiyetler cmlesin dendi; bu ilere gre, bugn adalet ve eitim bakanlarnn sahip bulunduk lar bahca yetkilere de sahip bulunuyor demekti. Btn bu yetkderini kullanma bakmndan padiaha kar mesul durumda idi. Makamnda hibir garantisi yoktu. Mucip sebep gsterilmeksizin her an vazifesinden azleddebibrdi. B u da gstermek tedir ki, salhiyetlerinin ok geni ve nemli olmasna ramen yksek bur devlet memurundan farkszd. Bununla beraber ye nieri ocann kaldrdmasma kadar, eyhlislmlardan bazlar

ABDLMECD DEVRNDE

MESSESELER

115

bu ocan tesirinde kalarak veya onunla anlaarak sadrazam lara ve padiahlara kar defalarca kafa tutmular, hatt onlar dan bir ksmn mevkderinden indirmiye ve hatt ldrtmiye bde muvaffak olmulardr. Mahmud I I devrine gebneeye kadar eyhlislamlarn muayyen bir dairesi yoktu. Kendi konaklarnda vazife grrlerdi. 1826 da yenieri ocann kaldrlmas zerine yenieri aasna mahsus olan Aa Kaps eyhlislamlk kapsr haline getirilmitir. Abdlmecid devrinde bu kapda bir fetvahane tesis edilmi tir. O devirde eyhlislam meclisi vkelya dahildi. Aylk maa ve tahsisat 100.000 kurutu. B u , devlette verilmekte olan maan en yksek derecesini tekil ediyordu. AMlmecit j j eyhUalmlar
e v r m

Mahmud I I devrinde, yenieri ocann kaldrlmas zerine; eyhlislmlar, devlete kar icabnda dayanabilecekleri bir mesnetten mah rum kaldklar iin siyasi roUeri azald. Abdlmecid devrinde ise yapdan slahat hareketleri ve garp ilmine vukufu olan insanlar yetimesiyle devlet tekiltnda eyhlislmn politik nfuzu bs btn azalmya balad. B u sebepledir ki Abdlmecid devrinde, sadrazamlarn sk sk deimesine mukabil eyhlislmlar uzun mddet makamlarnda kalabilmilerdir. Padiahn 32 yllk h kmdarl esnasmda eyhlislmlk makamna ancak drt zat getirilmitir. Onlar da srasiyle Mekki zade Asm Efendi, ismet bey zade Seyyidlhac Ahmed Arif Hikmet Bey, Merep Efendi hafidi Mehmed Arif efendi ve Seyyit Mehmed Sadettin Efen didir, ilerinde devlete en ok hizmeti dokunan Merep Efendi hafidi Mehmed Arif Efendi zamann icablanm kavnyan, geni bdgiye sahip bir zat idi. Glhane Hatt- hmayunu de slahat Fermammn dn eyhlislml devrine rastlar. Hkmet tara fndan yapdmas tasarlanan yendik hareketlerini kabul etmi ve bu'hususta hi mklat yaratmay dnmeyerek elden gelen yardm yapmtr.
e

IV. BAB-I SERASKER 1826 da Yenieri ocann kaldrlmas zerine; Yenieri aasmn makam olan Aakaps Meihat dairesi oldu. Yenieri askerleri yerine tekili kararlatnlan Nizamiye askerine de Aa

116

OSMANLI TARH

Hseyin Paa Serasker tayin edildi. Bundan byle Serasker, Os manl mparatorluunun Kara kuvvetlerinin ba oldu. Beya zt camii civarnda Eski saray adile andan saray da Seraskerlik makam ittihaz edddi. Seraskere, Kocaeb ve Hdavendigr san caklarnn varidatndan baka mutfak masraf olmak zere ha zineden yirmibe bin kuru maa baland. Sadrazamlarn Serdar- Ekrem unvaniyle sefere gitmeleri ve askere kumanda etme leri Bab- Serskerinin kurulmasndan sonra terk edildi. B u Su retle Bab- Seraskeri, askerbk ilerinde daha fazla yetki ve nfuz kazanm oldu. Seraskerlik rtbesi Seyfiyye snfnn st kade mesi bulunmakla 1835 ten sonra meratip sdsdesi ynnden Sad razamlk ve eyhlislmlk ile ayn seviyede itibar olunmutur. lk defa Seraskerlik makamna Aa Hseyin Paa tayin edildi. (1826). Bir yl sonra yerine Koca Hsrev Paa getirildi. Ve On yd kadar bu mevkide kald. Abdlmecid devrinde Rza Paa Serasker oldu ve bu kitabn askerlik blmnde ifade edilen as ker slahat meydana getirdi. %^ Yenieriler zamannda stanbul'un asayii Yenieri aas tarafndan temin eddmekte olduundan, bu ocan kaldrlmas zerine bu hizmet de Seraskerlik makamna gemiti. 1845 te "Zaptiye Mirbi" kurulmakla evvel Bakentin sonra da eya letlerin asayii bu makama devredildi. V . Meclisler Osmanl mparatorluunda idare ve kaza ilirinin Yksek istiare ve karar meclisi olan Divan- Hmayun zamanla nemim kaybet mi idi. X V I I I . yzyd sonlarnda Selim I I I devrinde devlet ilerinin grlmesi iin Meclis-i Meveret toplanrd. Eskiden Divan- Hmayuna giren devlet erkn bu meclisi tekil ederler di. Harp hususlar konuulduu zamanlar, ocak erkn da top lantlara alnrd. Padiahn da hazan toplantdara itirak ettii olurdu. T Meclis i ra
Meclis-i Meveret

Mcclis-i ra; harp iln, sulh akdi veya yabanc devletlerle anlamalar yapdmas gibi nemli kararlar alnmas gerektii vakit, Sadrazam'm Bakanlnda; eyhlislm, Kazasker, sair devlet ricalinin toplanmasile kurulurdu, bu meclisin kararlarn

ABDLMECD DEVRNDE MESSESELER

1J7

oybirlii ile vermesi gerekirdi. Fakat Sadrazam, vekil-i mutlak olduu iin kararlar kendisini ilzam etmiyordu. Kararlarn ma hiyetinden ve tatbikatndan Padiaha kar sorumlu durumda olan Sadrazamd. Divan- Hmayunun, sarayda toplanmasna mukabil Meclis-i Meveret ve Meclis-i ra iin byle bir kayt yoktu. Padiah diledii takdirde Meclis-i Meveret Topkap'da kendi huzurunda toplanrd. Fakat umum olarak bu iki meclis Sadrazamn tesbit ettii yerlerde ve ok kere, eyhlislm kona nda veya Sadaret makaramda toplanrlard. ,. . Meclis- ila* veya
Mcclis-i Vkel

Mahmut I I devrinde: nezaretlerin tekil

edd-

nesi de, modern mnada bir hkmet ekline doru bir adm atlm oldu. Meclis-i Meveret ve Mecbs-i ra, yerini nazrlarn tekd ettii Meclis-i Has veya dier ismi de Meclis-i Vkel tutmaya balad. Abdlmecid devrinde nezaretlerin says oald iin Meclis-i Hasn bu bakmdan ehemmiyeti artt. B u mecbs Sadrazamn Bakan lnda olmak zere Bab- li'de aadaki zatlarla kurulurdu : Adbye Reisi, Hariciye Nazr, Maliye Nazr, Hazine-i Hassa Nazr, Evkaf- Hmayun Nazn, Ticaret Nazr, Zaptiye Miri, Mstear Sadrli, Valide Kethdas. Padiah ; Vekilleri, Nazr veya daha baka unvanlarla Ba kanlar kuruluna dahil olanlar, Sadrazama hitapl bir hatt- H mayun ile tayin ederdi. Bazan bu tayinleri yapmadan nce Sad razamn ve tayin de ilgdi olanlarn muvafakatini de alrd. Fakat bu muvafakati almadan da tayin yapt olurdu. Sadrzam azledilirken Meclis-i Vkel da, onunla ayn fikirde olan ve yahut kendisine intisab bulunan kimselerin de azledilmesi umumiyetle grlen bir haldi. Sadrazam, Serasker, Kaptan- Derya, Tophane Miri, Meclis-i Vkel Reisi, Zaptiye Miri daima vezirler ara sndan seilirdi. Dierleri bazan vezirler arasndan, bazan da Bal rtbesi sahipleri arasndan seilirdi. Vezir olan Bakanlarn maa lar altm bin ile yz bin kuru arasnda tahavvl ederdi. Bal rtbesi sahiplerinin ise otuz bin ile elli bin kuru arasnda idi. eyhlislmn maa ve tayinat ise ayda yz bin kurutu. Bun dan baka kendilerine Padiah tarafndan atiyye verildii ve hatt yal ve kk yaptrlarak hediye edildii de olurdu. Rtbe

11

OSMANLI TARH

muknnlnriylc ilgili kimselerden, vezirlerden de bolca hediyeler gelirdi. Bu bakmdan vkel refah iinde idi. Abdlmecid devrinde ve bilhassa Krm muharebesinden itibaren Osmanb devletinin yabanc devletlerle idame etmee balad sk siyasi mnasebetler bakmndan Mcclis-i Vkel da Sadrazamdan sonra en mhim mevki Hariciye Nazrnn mev kii idi. Hariciye Nazn olacak kimselerin cerbezeb ve yabanc dd bden kimseler olmasna Padiah dikkat ederdi. Abdlmecid zamannda, Meclisi vkelya dahd olan her s nftan btn memurlar iin Padiaha ve devlete sadakatle hiz met grleceine dair yemin merasimi kabul edildi. Esaslar 1850 de kararlatrdan bu merasime gre, Sadrazam de eyhlislm, tayinleri akabinde Bab- b'de arz odasnda, dier Bakanlar de byk memuriyete tayin edilenler Mecbs-i Vkelda Kur'ana el basmak ve aadaki metni okumak suretiyle vazifelerine ba lamalar kaide oldu. Padiahma ve devleti abyyelerine sadakatten ayrdmyacama ve her nasd nam ve tevd de olursa olsun rvet almyacama ve Padiahnm ruhsat- Seniyyesde kabul mecaz olan hedayay resmiyeden baka memnu olan hediyeyi kabul etmiyeceime; ve emvali miriyeyi irtikp ve telef etmeyp bi kimseye ettirmiyeceime ve lzumu hakiki tebeyyn etmedike Hazine-i Miriyeye masarif vukuunu tecviz eylemiyeceime ve icab sahihi olmadka mcerret riayeti htra mebni memur istihdamna lzum gstermiyeceime yemin ederim. Sadrazam de ulemann ve bu snftan olan dier byk me murlarn da eyhlislm huzurunda yemin etmeleri ve yemin ederek yukardaki metnin "Padiaha sadakat ve hediye fkra larndan" sonra : Ve taraf- Padiahiden memur buyrulduum umur-u er'iyenin icrasna ve mal-i yetimin ahkm- er'iyeye tatbikan hsn muhafazasile telef olmamasna kemalde tekayyt ve ihtimam edeceime ve mutad olan resmi caizeden ziyade ake almyacama elhasd hilf- er'i erif ve mugayir-i kanun mnif hareketi bir vehile tecviz etmiyeceime yemin ediyorum ibaresini oku malar usul ittihaz edilmitir. B u yemin ekli, metninde baz taddt yapdmak suretile mparatorluktaki btn memurlara temil edildi.

ABDLMECD DEVRNDE MESSESELER Meclis-i Vkel haftada i k i defa Bab- li'de Sadrazamn Bakanhnda toplanr ve devleti ilgdendiren nemli ileri gr rd. Mecliste kararlar ekseriyetle aknr ve Padiaha bir maz bata de sunulurdu. Bunlardan tatbik eddmesi uygun grlenler dine dokunmadklar takdirde Padiahn bir hatt- hmayunu de, din de dgib olduklar takdirde ise eyhlislmn bir fetvas ve Padiahn batt- hmayunu de kanun karakterini kazanr ve yrrle girerdi. Abdlmecid, lzumlu grd haberde Meclis-i Vkelnn toplantdarmda hazr bulunurdu. Bu vesde de nazrlarn al malarn tenkit eder ve yapdmas icabeden ileri de iaret ederdi. 1845 ylnda Bab- li'ye ziyaretlerinden birinde vkelya, bizzat yazm olduu u hatt okudu : "Fikirlerimi ve emeUerimi yrrle koymak iin sarfedden gayretlere ramen askeri slahat bir tarafa braklrsa tasavvur larmdan hi biri mit ve intizar eylediim neticeleri hasd etme mitir. Hatt asker slahat bde salam bir esastan, memleketin genel kalknmas iin gerekb kuvvetb bir temelden mahrumdur. Buna son derece mteessifim. Binaenaleyh sana (sadrazama) ve btn vkelya tebaamn refah ve saadeti halini temin iin lzm gelen tedbirleri tam bir anlama halinde dnmenizi ve mzakere etmenizi emrediyorum. Bu terakkinin gereklemesi gerek din ve gerek dnyev ilerde cehaletin kalkmasna bab olduundan ilim, fen ve Sanayii Nefise retimine mahsus okullarn te sisini ilk olarak abnacak ilerden sayyorum. Bundan baka ha yrl bir messese olmak zere cins ve mezhep tefriki gzetilmek sizin btn tebaa ve hatt ecnebi fkarasna mahsus olmak ze re bir hastahane ina ve kadm dahi arzu eylemekteyim." ldnci Mahmut, Divan- Hmayunun grmekte olduu meselelerle zamann icaplarndan doan ileri grmek ve karara balamak zere bir takm meclisler kurmaa balamt. Bu mechsler Abdlmecid devrinde geli tirildi. Bundan baka yeni mechsler de kuruldu. Bunlar devlet hizmetlerinin grlmesinde Bab- l'inin yardmcs oldular. Ehemmiyet derecelerine gre Tanzimat devri meclisleri unlardr : Dier Meclisler

120

OSMANLI TARH

23 Mart 1837 de kurulmutu, aa yukan, bu gnk Yargtay ve Dantay'n muaddi idi. Devletin muhta olduu kanun name tasardariyle nizamnameleri hazrlamak, memurlarn dva larndan baka devlet de ferdler arasndaki dvalar grmek balca vazifelerindendi. Balangta bir Bakan, be ye ve iki ktipten kurulmakta idi. Toplantdanm Topkap saraynda yap yordu. Bakan ve yeleri vezirler ve Bal rtbesi eshab arasn dan seilmekte idi. Glhane hattnn iln zerine, yeni kanun ve nizamlarn hazrlanmas icap ettiinden mecbsi valnm ii oald. B u sebeple de ehemmiyeti artt. Vazifesini hakkile grebdmesi iin bir nizamname ile yeni alma ekli tesbit edildi. Buna gre grme konusu olan lyihalar nceden incelenmek zere btn yelere datlacak, grmeler esnasnda, evvelce isimlerini kaydettirenler, kayt srasna gre fikirlerini aklaya caklar, kendisinden istizahta bulunulan nazr gerekb izahat vermee mecbur olacak, grmelerin zabtlar tutulacak, rey lerin eitlii halinde son sz Padiaha ait bulunacak, kesinleen bir kararn tenkidi yasak olacakt. Meclisi Valnn; Kanun tasardarile nizamnameleri hazrlamak yetkisi 1853 te kurulan Mec lis-i b-i Tanziraata devredildi. Fakat 1861 de bu meclis Meclisi Valya ilhak edildi. Bunu mtaakp Meclisi Val, biri mlk idare, dieri kanun ve nizamlar, ncs de kaza ileri dairelerer olmak zere kma blnd. M r T c- B u meclis 1836 da devletin Mccls- Dar- uray- Askeri her trl askerlik

Mecli i Vl- hkflm- Adliye

ilerini tanzim ve murakabe etmek iin Bab- Seraskeride kurulmutu. 1843 te; yeni ihtiya lar karlamak zere yeniden geniletilerek Zat ileri, Levazm leri ve Maliye ileri olmak zere blme ayrld. Bir Ba kan ile bir Sekreter ve on be yeden kuruluyordu. yeleri ara snda bir mft ile Mlkiye ricalinden siyaset ilerinde yetkisi bulunan bir zat da vard. Dier yeler ordu erknndan idi. Asker lik ile ilgili kanunlarla, nizamname ve talimatnameleri hazrlamak bu meclisin vazifeleri arasnda idi. Mecbs vazifesini hakkile yerine getirebdmek iin hatl ordularn tekilt ve nizamlarn da bil mek mecburiyetinde olduu iin, kendisine bal olmak zere bir tercme odas kurmutu.

ABDLMECD DEVRNDE MESSESELER

121

Meclis-i Tophane i Yenierilerin kaldrlmasndan nce; Topu ve mire Humbarac ve Lmc ocaklarnda slahat yaplm t. B u ocaklar Yenieri ocann kaldrlmas srasn da da hkmete sadakatle hizmet ettikleri iin kaldrlmam, yeni ihtiyalara gre tekilatlandrlmt. 1832 de, Tophane Mir lii ihdas edderek onun emir ve idaresi altna tevhit edilerek konul dular. Abdlmecid devrinde Tophane, Baruthane, Fienkhane gibi messeler de Tophane Mirliinin idaresine verddi. Yine Abdlmecid devrinde topu snf ile, bu messeselerin her trl ilerini grmek ve dzenlemek zere Meclis-i Tophane-i mire kuruldu. B u meclis bir bakan, bir sekreter ve sekiz yeden kurul makta idi. i Maarif i Mahmut I I devrinde, memleketin muhta olduu Umumiye Bayndrlk ve Maarif ileri hakknda tedbirler d nmek ve kararlar vermek zere bir dc "Meclis-i Umur- Nafia kurulmutu" 1845 te Abdlmecid devrinde. Eitim i lerini tekiltlandrmak, yrtmek ve kontrol etmek zere Meslis-i Maarif-i umumiye kuruldu. B u meclis iki daire halinde tekilt land: lm daire, idar daire.. lm dairenin vazifesi okullar iin kitaplar ve eitli fenlere dair eserler tebf ve tercme ettir mek suretde halkn umumi bdgi seviyesini ykseltmekti. dari dairenin vazifesi ise memleket iinde mevcut mekteplere, Maarif meclislerine, Ktphane ve Mzelere ve Matbaalara nezaret etmek ve yencrinin almas iini inceleyp pdnlatrmakt. B u mec lis, Mecbs-i val reisi de Hariciye nazrnn mterek nezareti altna konmutu. Bir Bakan ile sekiz za ve iki sekreterden kurulmakta idi. Senede iki defa genel toplant yapyordu. Bu toplantdara iki dairenin yelerinden baka Mecbs-i val ye lerinin dmiye ve askeriye smflarna mensup ikier yesile, muh telif cemaatlerin birer ruhani yesi itirak ediyordu. 1856 da Maa rif Nezaretinin kurulmas zerine meclis, Maarif nezaretine verildi.
Meclis

Meclis-i Maliye

. . . . ,.

Devletin

mab

ileri

hakknda

incelemelerde

bulunmak ve gerekli teklifleri yapmak zere Maliye Nezaretinin bir istiare heyeti olarak 1846 da kurulmutur. Bir Bakan iki sekreter ve on bir yesi vard.

122

OSMANLI TARH

^ 1854 te kuruldu. Bahca vazifesi, esaslar hazrlanmakta olan slahat fermanna g re mparatorluun slahat ilerim dzenlemek ve murakabe etmek idi. Mecbs-i ahkm- Adhyenin bu ilerle alkab organ ve yetkisi de kendisine ilhak edilmiti. Nizamname sinde babca yetkileri yle teferruatlandrlmtr: "Devlet umurunun slahn ve memleket mamuriyetinin tekessrn mucip olan her trl usul ve nizam yeniden mzakere ve mtala etmek" "Nezaret ve daireler tarafndan tanzim edilecek lyihalar mec bs-i li-i tanzimatm tetkik ve tasdikinden geecek" "Mecbs-i tanzimatm tetkik ve kabul ettii her trl lyihalar meclis-i vkelya tevdi olunacak ve onun tasdikine iktirandan sonra Padiahn tasvibine arzolunacaktr. Padiahn iradesine iktiran etmeyen hibir, lyiha mevk icraya konamyacaktr." "Isdar edden bir nizam veya kanun ancak yine meclisin muvafa kati de meriyetten kaldrlacaktr" \ . "Memuriyet vazifesini sui istimalden dolay vkelnn mahke meleri, Mecbs-i Tanzimatta olacaktr" Mecbs-i Tanzimat 1861 tarihine kadar devam etti. Ve o tarihte, mecbs-i vlya ilhak edddi. 1^55 te kuruldu. Devletin en yksek istiare mecbsi idi. Sadrazamn bakanlnda topla nrd. Heyeti vkely tekil eden zatlar de mecbsi Tanzimat ve Mecbs-i val ve Bab- li'nin yksek ricali yeleri idi. Baz ahvalde, ruhani heyetin bakanlar da toplan tya itirak ederlerdi. Vazifesi; kanun tasardariyle nizamname lyihalarn incelemek ve karara balayarak Padiahn tasdikine sunmakt. Gerekb grld hallerde toplanrd. B u ynden olaanst bir karakteri haizdi. ,, , Der Meclisler Abdlmecid devrinde yukarda savdan
J J

MccU-i Ali-i Tutsun!

Meclis i i Umumi

meclis-

ierden baka, Kaptan Paala bab Meclis-i Bahriye, Ziraat Nezaretine bab Mecbs-i Ziraat ve Mecbs-i Ma din, Zaptiye Mirine bah Mecbs-i Zaptiye gibi meclisler vard. simlerinin dellet ettii mnalardaki iler hakknda istiari m talalar beyan ederlerdi.

ABDLMECD DEVRNDE MESSESELER

123

V I . Nezaretler'in Kurulmas Batl usulleri D hu- Mahmud I I devrinde, Mora'da mstakil bir kmet tekiltnda Yunan devletinin kurulmas ve Msr vahi tatbik edilmesi Mehmed A h Paa'nn Osmanh Ordularm peri an ederek Osmanl devletinin mukadderatm tehlikeye drmesi, bata padiah olmak zere akh banda devlet adamlarm dndrecek olaylard, imparatorluk bir vahine kar mevcudiyetini koruyamyacak olduktan sonra nasl yayabilirdi ? Baka valder de Mehmed Ab gibi hareket etmiye kalkarlarsa ne olacakt ? Trk ve islm valilerin hk mete kar kazandklar basanlar hristiyan tebaay isyana te vik etmiyecek miydi ? B u korkun ihtimalleri nlemek iin tek are; orduda ve eitimde balam olan garpllama hareket lerini hkmet tekiltna da temil etmek ve merkezci bir idare sistemi kurulmasna almakt. Umur u Dahiliye Nezareti "ileri Bakanl" Yenieri ocann kaldrlmasndan sonra, yeni * ordunun kurulmasna balanmakla tmar ve zeamet tekilt mnasn kaybetmiye balamt. Bu ynden de devletin i idaresine yeni bir nizam vermek zarureti hasl olmutur. Mahmud I I devrinde kadar eyalet valderi sadrazamla muha bere ederlerdi. Fakat mlk iler, sadrazam adna sadaret ket hdas tarafndan grlmekte idi. 1835 de yukarda ifade edden sebeplerle sadaret kethdah, umur-u mlkiye nezaretine ev rildi. Ve nazra mirlik ve vezirlik rtbesi verildi. 1837 de Umur-u Mlkiye Nezareti tbiri Umur-u Dahiliye Nezaretine tahvil edil di. Abdlmecid devrinde yeni mlk tekilt yapld ve vilyet lerde de tanzimatm tatbikine giriildii iin, Dahiliye Nezareti nin nemi artt.
D u

....
Umur-u Hariciye

Mahmud I I devrine kadar dileriyle Reisl*

Neaareti "Dileri Bakanl"

kttap megul olurdu. Osmanh devleti. Selim I I I devrine kadar, d siyasette inziva prensipine bab kald iin ya banc memleketlerde daim eliler bulundurmuyordu. B u padiah devrinde dk defa olarak Avrupa'nn byk bakent lerinde byk elilikler kuruldu, fakat Yunan isyanlar sra-

124

OSMANLI TARH

Hinda (1821-1830) tekrar inziva siyasetine dnld iin daim elilikler kaldrlmt. Mehmet Ali Paa isyannn gelimesi zerine yabanc dev letlerin yardm de Babbnin kendini kurtarmya almas bu eliliklerin tekrar kurulmasn gerektirdi. Bundan baka stan bul'daki yabanc elder de faal rol oynamya kalktlar. B u du rum karsnda d siyaset ileri Osmanb devleti iin hayat bir ekd ald. Ve 1835 de Umur-u Dahiliye Nezareti kurulduu s rada Umur-u Hariciye Nezareti de kuruldu ve nazra vezirlik rtbesi ve mirlik payesi verildi. "Umur-u Maliye Nezareti "Maliye Bakanl" 1835 de mevcut defterdarlklar kaldrdarak btn hazinelerin idaresine bakmak zere Umur-u Maliye Nezareti kuruldu. Nazra vezaret rtbesi ve paa unvan verildi.

Evkaf i Hfimayun Nezareti

"Devletin kuruluundanberi padiahlar ve. yezirler ve devlet ricali ve hatt halktan varlkl olanlar imparatorluun her tarafnda camiler, mescitler, medreseler ve mektepler; han hamam ve kervansaray lar: tekkeler ve zaviyeler, eme ve yol gibi hadsiz, hesapsz ha yrl ve faydah eserler yaptrarak bunlarn idare ve idamesini salyacak nisbette vakflar tertip ve tanzim eylemilerdi. Hay rat sahipleri vakflarnn artlarn tayin ve mirascdanna sarfolunacak paray ve hademesine verilecek vazifeleri tahsis ettikten sonra tevbyetini evlt ve akabma ve nezaretini sadrazam ve ey hlislm ve Darssaade aas ve stanbul kads gibi mansplar erbabna verirler ve byk padiahlar evkafnn bazdarmn ida resi dahi sadrazam ve eyhlislamlara ve Mekke de Medine ev kaf Darssaade aalanna havale edilmi olup geri kalan padiah vakflar de nesilleri tkenmi baz vezirler ve mera vakflan raklk olarak saltanat bendelerine tevcih olunurdu. Yukanda geen nezaretlerin birer mfettii olup nezaretleri altnda olan evkafn her yl hesaplan tetkik edilir ve art vakfn icra kln d veyahut hayrat ve mberratn vakf hademesi de halk ca nibinden ifade edibrse mtevelliler vakflar artlarnn tamam olarak icrasna icbar edilir idi." "Mahmut I I devrinde umum slahata giriibnce evkafta

ABDLMECD DEVRNDE MESSESELER

125

bir dzen salanmas iin mtevellilere nezaret hakk bulunmak ve Mekke de Medine ve byk padiahlarn evkaflarna mda hale etmek zere 1826 da bir E v k a f Nezareti kuruldu. 1835 de Mekke ile Medine evkaf dahi bir mdre ihale edderek mstakil olmak zere bir "Haremeyni E v k a f Nezareti" kurulmutur. Bir yd sonra bu iki nezaret birletirilmi ve evkaf nazrla rnn mecbs-i vkelya dahd nazrlardan olmas kabul edderek bdcmle evkaf idarelerine verilmitir"
1

Umur u Ticaret T Ziraat Nezareti ''Ticaret ye Ziraat Bakanl,,

Mahmud I I devrinde, imparatorluun bayndrhk seviyesini ykseltmek, servet kaynaklarn deerlendirmek ve ticareti gelitirmek lzumu idrak edildiinden bu ve daha baka hususlarda devlete abnmas gerekb tebdirleri aratrmak zere 1836 sonlarnda Babb'de bir "Meclis-i Umur-u Nafa" kurulmutu. Aym hizmetleri grmek iin 1839 da Umur-u Ticaret ve Ziraat Nezareti kuruldu ve bu iler de bu nezarete nakledildi. , Kara ve deniz yollarn slah etmek ve yenilerini Nafa Ne, . . zaretJ "Bayndrlk amak, limanlar, iskeleler, rhtmlar ina etmek, Bakanl,, bataklklar kurutmak ve daha bu gibi bayndrlk ilerini grmek zere, Umur-u Nafa Nezareti kuruldu ise de, bir mddet sonra, bu nezaret, ziraat ve ticaret nezareti ile birletirildi.
u t a m n e t u

Umur-u

Umur u Maarif Ne- ^ ki i n blmnde de akland sareti "Mill Eitim zere, medresenin dnda kurulmasna baBakanl,, lanan eitim messeselerinin mercii olmak ze re 1856 da Maarif Nezareti kurulmutur.

Abdurrahman eref, Devlet-i Aliyeyi Osmaniye, cilt 2, s. 419-620.

126

OSMANLI TARH
Abdlmecid Devrinde Hkmet organlar padiah

Serasker Hazine-i has sa nazr Evkaf nazr

Sadrazam Hariciye nazr Maliye nazn d > O D a a -3 e)

C/2

eyhlislam Ticaret nazr m a

M

Kaptan- derya

Tophane miri

Vkel heyeti

Zabtiye iri

1
E o cn
a

la

1 s

m a
J

*>

fi

>->

-a a

V c/i S

1 ij
o

Meclis-i Tophane Meclis-i ura-i askeri

Meclis-i Bahriye

Mecbs-i vl-i ahkm- adbye

Mecbs-i maarif-i Genel meclisler Mecbs-i b-i

umumiye

tanzimat

Mecbs-i

Umumi

Meclis-i Maliye Mecbs-i zabtiye

stiare meclisleri

s ( O "o s

es

ABDLMECD DEVRNDE MESSESELER

127

VH. . , ,
Mlki taksimat

mparatorluun Mlki dare Sistemi Tanzimat devrinin

dk
,

yllarnda

Osmanb im, ,

T dare tekilt paratorluu mlk taksimat ynnden eyalet "TanafanaUn Uk ve bvalara "Sancak" taksim eddmi bulunmakyllannda" ta idi. Avrupa'da, Asya'da ve Afrika'da mevcut eyalet ve livalarn isimleri aadaki cetvelde gsterildii gibi idi. Sura No. 1 Eyaletlerin isimleri Edirne Livalarn isimleri Edirne Drt ehir livas "atalca, Byk ekmece, "Kk ekmece, Terkoz." Tekirda Gelibolu Fdibe sbmiye Sibstre-Varna " Vidin-Trnova Ni-Sofya-Samakov-Kstendd Pirzeren-Pritine

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Sibstre Budan Eflk Vidin Ni skp Srbistan "Belgrad kalesi" Bosna Rumeli "Arnavutluk ve Makedonya" Yanya (Epir) Selanik

Bosna-Hersek-zvornik-Kliss

12 13 14 15 16

Manastr-kodra-Ohri-Kesriyc Yanya-Berat-Ergiri-Preveze Selnik-Trhala-Serez-Drama Rodos-Bozcaada-Limni-MidilliCezair-i Bahri Sefid Sakz-Kbnz. Hanya-Resmo-Kandiya Girit Kastamom-Kocaili-Bolu-Sinop Kastamonu Viranehir.

128

OSMANLI TARH

Sra No. 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

Eyaletleri isimleri Hdavendigr Aydn Karaman Adana Bozok Sivas Trabzon Erzurum Musul Krdista Harput Halep Sayda

Livalarn Bursa-Karahisar-Ktahya-BdecikErdek-Biga- K arasi-y vakk Ay dn-Saruhan - Salihli-MenteeDenizli Karaman Hamit-Teke-el-AlaiyeKonya-Nide Adana-Tarsus-Bdan-KarahisarNallu-Uzeyir-Mara Bozok-Kayseri-Ankara-Kcngari Sivas-Amasya-Divriki-Yen li Trabzon-Karahisar arkiarmk-nyc-Gmhane-Ordu Erzurum-ldr-Kars-BayaztDersim Musul Diyarbakr-Mu-Van-Hakkri-Cizre Harput-Malatya-Bihisni-Maden Halep-Raka-Ayintap-Kilis Sayda- Akk-Nablus-Kuds-Trablus am (Tripoli-Suriye) CebelLazkiye-Beyehri am erif-Humus-Hama-Haeilyevm Badad-Sleymaniye-Ky sancakKerkk-Basra Cidde-Yemen 12 Liva 4 Liva

30 31 32 33 34 35

am (Suriye) Badad Habe Msr Trablus-Garb Tunus

Bu cetvele gre Osmanb mparatorluunun Avrupa topraklarnda 15 eyalet 42 Liva Asya topraklarnda 17 eyalet 83 liva Afrika topraklarnda da eyalet 17 bva vard. Eyaletlerin toplam 35, livalarn 142, cetvele yazlmam olmakla beraber kazalarn says 1320 idi. Bu eyaletlerden, Eflk ve Budan, Srbistan ve Msr muh tar, Tunus de Trablus Garb da yar muhtar idiler. stanbul'un

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

129

idaresi de bir zellik tamakta idi. Dier eyaletlerin banda ve zir payesinde birer vah, livalarn banda mirmiran veya kapc rtbesinde birer mubassd veya kaymakam, kazalarn bamda ise birer mdr veya mtesellim vard. "Glhane hatt- hmayunundan nce ve dtizam usulnn bulunduu sralarda Bab- li'nin eyalet idaresi hususundaki mdahalesi ancak mahalli memurlarn azd ve nasbna inhisar ederdi. Her eyalet bir veya birka yl iin vergi bakmndan bir memura satlr, o memur dahi hazine-i hkmetin aidatna teminat olmak zere bir ermeni sarraf kefd gsterirdi. Valinin eyaletteki yet kileri ok geniti. Asker kuvvete kumanda eder, kendi he?abna vergi tarheder, gerekb grd inzibat tedbirlerini re'ssn alr ve sulular idam ettirebilirdi. Szn ksas, vah eyalette bir de receye kadar, hkmdar vekiU selhiyetlerini nefsinde toplam bulunuyordu." Vabnin bu yetkilerini, kad bir dereceye kadar tahdit ede bilirdi. Fakat Mahmut I I . devrinde venieri o cann kaldrdmasmdan sonra kadnn "eriata gre dva grmekten baka ii olmad umur-u memlekete zerre kadar mdahalesi vukuu tedibini mcip olaca" deri srlerek idare ve asayi ileri tamamen vah ve mutasarrflara braklmt. Byle bir idare usul, Glhane hatt- hmayununda mvcut hkmlerle telif e d le miy e c einden yeni bir mlki ve idar ekle gidilmesi zaruri idi.
1

Tanzimat

mlk taksimat re

Glhane hatt- hmayununun ilnndan sonra, imparatorluun mlk taksimatnda birka idare tekilatnda defa deiiklik yaplmasna teebbs edddi. yaplan deiiklik 1848 den itibaren neredibniye balanan devlet salnamelerinden, yapdan deiikliin esasa taal luk etmedii anlalmaktadr. Eyalet, bva, kaza sistemi yukar daki cetvelde de gsterildii ekilde muhafaza edilmitir. Bununla beraber, baz eyaletler, bytlm, birka sancak da eyalet haline getirdmitir. Bundan baka 1858 de yemden ayar lanan mlk taksimatta dare birlikleri arama karyeler de aln mtr, idar, inzibat ve siyas dncelerle yaplm olan bu
devrinde
1

Engefhardt - Ali Reat, Trkiye ve Tanzimat, s. 97.

Omanl Tariki, F, 9

130

OSMANLI TARH

deimelere paralel olarak idare tekiltnda da birtakm yenihklor yaplmtr. B u yendikleri yapan Mustafa Reit Paa'dr. Pa a, Fransa'da bulunduu sralarda, bu devletin mlk taksimat ve idaresinin temeb olan departman sistemini tetkik etmi ve ondan Osmanb imparatorluu iin, baz esaslarn abnabdecei kararma varmt. Onun dncesine gre, idare tekiltnn, Glhane battmda deri srlen prensiplere uygun olarak al mas iin vablerm istibdadc idaresine ve bdhassa reaya hakkn da kullandklar bask usullerine son vermek lzmd. B u netice ye varmak da, eyalet valilerini ve hatt maiyetlerinde alan memurlar, maab memurlar haline getirmek ve selhiyetlerini snrlandrarak merkezin otoritesine balamak de mmknd. Mustafa Reit Paa, bundan baka eyalet halkm, idareye itirak ettirmek ve valileri meveret usul de i grmiye zorlamak iin de birtakm tedbirlere ba vurulmasnn lzumlu olduuna inan yordu. B u dncelerle hareket eden Mustafa Reid Paa, yeni bir mlki dzen ortaya koydu. Buna gre vah, dahiliye nezaretinin de mercii olan sadrazam de muhabere etmiye ve icraatmdan Bab- li'ye hesap vermiye mecbur tutuldu. Asker ve mal yetkilerini de maiyetinde alan muhafz ve defterdar veya mal mdr de taksime mecbur kald. Muhafz, eyaletindeki asker kuvvet lerin komutam idi. Defterdar veya mal mdr eyaletin mab ilerini evirmiye memurdu. Memuriyetleri bakmndan, muha fz, Bab- serasker; defterdar veya mal mdr Mabye nezareti de dorudan doruya muhabere etmek hakkna sahiptiler. Fakat almalarnn neticelerinden dolay Bab- b'ye kar mesul idiler. Bundan baka, valinin yetkileri bir eyalet mecbsi tekd edilmek suretiyle de snrlandrld. Vali bu meclis de istiare etmeden hibir ey yapamaz oldu. Haftada drt defa, muayyen gnlerde toplanan eyalet mecbsi valinin bakanlnda toplan yordu. Meclise, mal mdr Rum, Ermeni piskoposlar ve haham yahut temsdeisi, hristiyan halktan mrekkep belediyelerin se tikleri koca ba ve bir belh nisbete gre balkn setii yeler "vucuh" itirak ediyordu. B u meclisin kuruluu da gsteriyor ki, eyalet halk, rk ve

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

131

mezhep fark gzetilmeksizin btn halk eyaletin idaresine i tirak ettirmek gibi bir maksat gzetibyordu. Eyaletler iin kabul edilmi olan bu idare ekb ayn esaslar dahilinde liva, kaza ve nahiyeler iin de muteber tutulmutu. Kazalarda mdr veya mteseUimlerin bakanhnda kaza meclisleri nahiyelerde mdrlerin bakanhnda nahiye meclisleri kuruldu. Glhane hatt- hmayununun esaslarna uygun ve Avrupa' nn baz memleketlerindeki rneklerine benzeyen bu idare ekb kolayca iletilemedi. Yablilerin selhiyetleri ok azaltlmt. Bu sebeple idare ve asayi salanmasnda glk ekibyordu. 1852 de bir ferman neredderek bu mahzurlarn giderdmesine aldd. "Muhassdler, mal mdrleri, kaza ve nahiye meclisleri yeleri zaptiye subaylar valilerin idaresine verddi. Valiler, bu memurlarn almalarndan ve hareketlerinden sorumlu tutul dular. Bu sebeple kendilerine, idareleri altnda bulunan kimse leri azletmek yetkisi verildi. Ayrca genel dzenin salanmas ile dgib yetkileri de geniletildi. yle ki : Valilerin mahkeme hkm olmadka adam ldrmek selhiyetlerine son verilmi bulunduu iin memleketin baz blgelerinde ekiyahk vakalar artmt. Ekya takibinde bulunan asker, kendisine ekiya ta* rafndan ate edilmedike ate amya hakk yoktu. 1852 ferman bu hususta idarenin yetkilerini geniletti. Bir su tahakkuk ettii takdirde, sulular takibe memur kuvvetler evvel emirde suluya gereken htan yapacak ve bu ihtar dikkat nazara aln mad takdirde ate etmek hakkm haiz olacakt. Bu yeni usul ve tedbirlerle eyaletlerin hkmet merkezi ile olan mnasebetleri daha ahenkli bir ekle konmu oluyordu. ,,..... , tenisi . . . Tanzimattan nce, Osmanb devletinin mlk nulk idarenin idaresinde devaml bir tefti messesesi yoktu. Valilerin geni yetkiye sahip bulunmalar byle bir messeseye ihtiya hissettirmemiti. Fakat Glhane hatt- hmayununun hkmleri yrrle konduktan ve bu hkmlere gre mlk idare yukarda da ifade edilen ekle girdikten sonra bir tefti messesesine ihtiya duyulmaya baland. Bununla beraber bu messesenin bir nizama balanmas derhal mmkn olamad. 1840 da hkmet nfuzunun kuvvetlenmesini salamak ve me-

132

OSMANLI TARH

murlann yeni nizamlar benimsemelerini temin etmek maksadiyle ulema snfndan tsmet Bey zade Arif Hikmet Bey Rumeli' ye erkeb Mehmet Baif Efendi de Anadolu'ya gnderildi. Sudurdan bulunan bu iki zatm maiyetinde trl konularda ihtisas sahibi bulunan memurlar vard. B u dk teftiin neticeleri hakknda vekayinmelerde bir kayda rastlanma maktadr. 1842 de tefti teebbsne tekrar giriildi. "Ana dolu ve Rumeb taraflarnda ittihaz olunan usul ve nizamlarn yrln salamak ve memurlarn almalarn yakndan grmek" bu teftiin konusunu tekd ediyordu. B u maksatla eski hariciye nazr Rifat Paa Rumeb'ye ve eski Ahkm- Adbye rei si Hasip Paa da Anadolu'ya gnderildder. Her yendik gibi tef ti ii de balangta dedi kodu konusu oldu. B u memuriyetlerin, stanbul'da bulunmas istenmiyen kimselerin uzaklatrlmas iin icat edilmi olduu ileri srld. Muhakkak plan bir ey varsa o da bu ikinci teftiden de bir netice kmamasdr, nki mfettiler memuriyet yerlerine hareket ettikten sonra; mevsimin teftie elverib olmad dnceleri ne srlerek geri arddlarve tefti ii istikbale brakld. Teftiler istenen ne ticeyi vermemekle beraber, tefti lzumunun idrak eddmi ol duunu gstermektedir. Nitekim Mecbs-i Ahkm- Adliye de bu hususta bir tabmatnme hazrlad. "12 Kasm 1850". B u tabmatnme Anadolu ve Rumeli'de bulunan btn kazalarn m dr ve memurlarna gnderildi. Tabmatnmede mfettilerin esas vazifeleri hakknda u hkmler konmutu : "Mfettiler, memur bulunduklar yerlerin durumunu grp tetkik edeceklerdir. Tanzimat- Hayriye hkmlerinin tam m nasiyle yrrln sahyacak tedbirleri alacaklar ve bu hkm lere aykr grdkleri halleri menedeceklerdir. Tanzimat hkm lerine aykr hareket eden memurlarla, memurluk ahlk de tebf kabul etmiyen kareketlerde bulunan memurlarnn cezalandrl mas iin gerekb teebbslere giriebileceklerdir" . B u tabmat ktktan sonra; eski Fdibe vahi Vezir smet Paa Adanlu eya letlerinin Trhala mutasarrf Sami Paa da Rumeb eyaletlerinin teftiine memur edildiler. Fakat bir mddet sonra iki memur de bu eyaletlerin tefti eddemiyecei anlaldndan, Rumeli' nin Tuna havabsine ve Anadolu'nun Trabzon de Erzurum havabsine baka mfettiler tayin edddi.

AUDLMECIT

DEVRINDE

MESSESELER

133

smet Paa'nn Anadolu teftii iki buuk yl srd. B u tef tite Paann maiyetinde bulunan vak'a nvisi Ltfi; Anadolu'da yol olmadndan ok zahmet ektiklerini ve birok yerleri s tn kr grdklerini bu sebeple teftiin lykiyle yaplmam olduunu kaydetmitir. Mlkiye memurlar iin ilk vazife ve s e l h i y e t kanunu mparatorluun idare sistemine verilen yeni dzenin basan de almas iin ber eyden nce, mlkiye memurlarnn vazife ve selhiyetlerini aka bilmeleri ve iyi niyetle, kendderini ie vermeleri gerekiyordu. B u sebepledir ki Mecbs-i Ahkm- Adbye 22 Eyll 1858 de "Vah, mutasarnf ve kaymakamlarn vazife lerini amil talimat" bal de mlkiye memurlan iin baz esaslar tesbit ve tamim etti. B u esaslardan genel mahiyette olan lar hulsa olarak u suretle ifade etmek mmkndr :

"Byk, kk btn devlet memurlan, halk gibi, kanuna sayg gstermiye mecburdurlar" "Kanun ve nizam hkmlerini sratle yerine getirmekle dev lidirler. Zararlar grlen ve zararl olmas ihtimal iinde olan ileri vaktinde ve zamannda ve doru olarak, ilgili makamlara bildirmeleri vazifeleri icaplarmdandr" Memurlukta gerekb olan doruluktur. Yalan, iftira, hde de ahs menfaat peinde komak, umumun menfaatini ahs menfaatine feda etmek memuriyet sfat ve insanlk iarna yak maz. Memurlarn, memuriyet ereflerini muhafaza etmeleri, i sahiplerine iyi muamele etmeleri, her snf halk, mevzuat bak mndan, eit grmeleri, cezaya arptrlmas icabedenleri, usul ne gre, cezalandrmalan, hususlarna bilhassa dikkat etmeleri lzmdr." Mlkiye memurlarndan her birinin de vazife ve selhiyetu ekilde aklanmt : Eyalette icra kuvveti vahye verdmitir. Her trl ilerin merciidir. Hkmete kar muhatap ve mesuldr. Vali, mahkeme ve meclislerin hakkaniyet dairesinde i grmelerini ahalinin m racaatlarnn ilgdi makamlarca neticeye balanmasn, asayiin salanmasn, devlet varidatnn lykiyle tahsd edilmesini, emrin de bulunan defterdar, kaymakam, mdr ve daha baka memur larn gerei gibi almalarn, memurlardan ilerini grmeyenleri

134

OSMANLI TARH

crin yerine iyi memur getirmesini, temin etmekle grevlidir. Bundan baka eyaletin iman ile uramas da asl vazifeleri ara sndadr. Eyalet dahilinde imara elverib bo araziyi civannda bulunan kyllere ektirmek suretiyle deerlendirrniye yetkihdir. "Vabler mlk iler iin Bab- b'ye yazacaklar gibi er', asker, bahr, haric, mab ileri vakf ve zaptiye umurunu ve dier ileri mensup olduklar makamlara yazabdeceklerdir." Mutasarrflkla olmalan dolaysiyle dan tpk eyaletler livalarn idaresinde alacaklardr. idare olunan sancaklar, bir eyalete bab idaresine memur olan mutasarrflar tarafn eklinde idare olunacak ve mutasarrflar da vablerin tadktan mesubyetleri zerlerine

Yalmz kendileri vablerin maiyetinde bulunduklarndan on lardan aldklar emirleri yerine getirecekler ve her hususunda onlar merci tanyacaklardr. stanbul'a eyalet merkezinden daha yakn olan livalarda mhim ve mstacel bir i kt takdirde, kaymakam ii dorudan doruya Bab- Ali'ye bddirecek ve aynca vah de bu durumdan haberdar edilecektir. "Kazann her trl mlkiye, mabye, zaptiye ileri mdre verilmitir. K a z a mdrlerinin esas vazifeleri : kazalan dahilin de asayi salamak, dva ve ihtilflann usul dairesinde halledil mesine almaktr. Bundan baka memleketin iman hususunda byk mlkiye amirlerine verdmi olan vazifeler kendilerine de verilmitir. Vin. _ . . . ,
eriatn ehemmiyeti _ .

Adalet Sistemi
. . . .

, Osmanh vaka yazarlarna ere devletin bahca

vazifeleri ikidir. Birincisi halk adalet esaslar dairesinde idare etmek; ikincisi de snrlar yabanc saldna kar korumaktr. B u vazifelerden birincisi devletin kurulu sebebi ve gayesi olduu gibi varlnn da mihdir. Adalet, eriat hkmlerinin yerine getirilmesidir. er'inin asd mnas " insan bir rmaa bir su kenanna gtren yol demektir." eriat, "dinde Tann'nm kullan iin koymu olduu din ve dnya hkmlerinin tmdr." Bir peygamber tarafndan kullara bildirilmi Tanr kanunudur. B u kanunun vz Tanndr. Peygamber ve onun vekilleri olan halifeleri Tanr kanununun

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

185

icra kvetlerini tekil ederler. B u itibarla eriat, din ilerinin kaynan idare ve kaza kuvvetlerinin de tek mercdir. slmln gelimesi ve bkm srd sabann genileme siyle, eriat esaslarna uygun olarak bir islm hukuku meydana gelmiti.. B u hukuk, islmlk temelleri zerine kurulmu olan b t n devletlerin messeslerine tesir etmiin*. . Osmanb Trkleri mslman olduklar iin kurUimanl me terinde la Um hulra- d tklar devlet de bir islm devleti idi. B u itikanan tesiri barla "Osmanl messeseleri islm hukukunun tesiri altnda kalmtr. B u tesir daha ok h u sus hukuk sahasnda grlmtr. Bunun sebebi islm huku kunun mahiyet itibariyle ferd oluudur. slm hukuku amme hukukuna bilhassa devletin i tekiltna ve i faaliyetlerinin tanzimine mteallik esaslar ihtiva etmemektedir. B y l e olduu iin de Trkler bu gibi konularda din tesiri altnda kalmakszn mahall ve mill kanun ve nizamlar meydana getirmilerdir. Ancak bunlann da eriata aykr bulunmadklarnn tesbit ve tevsikine ihtiya grlmtr."
n

B u ksa aklamadan da anlalmaktadr k i , btn islm devletlerinde olduu gibi, islmlk esaslarna dayanan Osmanh devletinde de eriat, ana-hukuk kaynam tekil etmektedir. Dolaysiyle, eriat bden anbyan ve devlet idaresinin eriate uygun bir ekilde yaplmas vc bilhassa adaletin tevzii husu sunda aym zamanda halife olan padiaha, yardm edecek bir snfa ihtiya vard d o da ilmiye snf idi. lliitiy snf, nceki devirlerdeki gibi, tanzimat balarnda da mderrisler, kadlar ve mftler den kurulmakta idi. Medrese bu snflarn kay nan tekil ediyordu. Medrese, Osmanl devletinin kuruluiyle hizmete balam ve Fatih Mehmed ile Kanun Sleyman tara fndan geniletilmiti; vazifeleri bakmndan medreseler on iki dereceye aynim tr. 1- ptida hari, 2- Hareketi hari; 3- ptida dahil; 4- Hare keti dahil, 5- Musl- Sahn; 6- Sahn- Seman; 7- ptidai alt ml; 8- hareketi altml; 9- Musl- Sleymaniye; 10- Sleymaniye, 11- Havas- Sleymaniye; 12- Darlhadis. lmiye *m "medreseler"

136

OSMANH TARH

Medreselerin bugnk retim basamaklarna takabl eden durumu aa yukar yle i d i : 1- ptida hari ve hareketi hari: dk retim 2- ptida dahdve hareketi dahil : Orta retim 3- Mnsd- Sahn : Lise retimi 4- Sahn- Seman : niversite : "Edebi yat, dhiyat ve Hu kuk Faklteleri" Mderrisler, Medresenin retim yeleri idi. Mderris, ni versite profesr'demektir. Musd- Sahn talebesine softa denir di. Sahn- Seman talebesinin kdemli ve eserleriyle kendilerini tantm olan talebelerine Damment ismi verilirdi. Bunlarn iinde de kdem ve ehbyetleriyle sivriimi olanlarna Mt denirdi. Muidler mderrislerin derslerini tekrarlar ve mzakereci vazi fesini grrlerdi. Danmendler ve muidler, mderris olmamakla beraber bm olarak kabul edilirlerdi. Sahn- Seman medresesini bitirdikten sonra, icazet "diplo ma" alan bir kimseye mlzm denirdi. Mlzm, mderrislik mesleine girmek istedii takdirde, dkin 20 ake yevmiye de ip tidai hari mderrisbine tayin edilir ve ondan sonra sras de hareketi hari, iptidai dahil, hareketi dahil, musd- sahn ve ni hayet sahn- seman mderrisbine ykseltilir ve bu suretle niver site profesr olurdu. Ondan sonra da profesrlk mesleinin yksek payelerine ykselmek isterse srasiyle iptidai altml, hareketi altml kademelerini geer. Musd- Sleymaniyede tahsil grr ve Sleymaniye mderrisbine ykseltilirdi. Bu payenin de stnde yalnz Darlhadis mderrislii vard. Mu sd- Sleymaniye de onun stnde bulunan mderrislere kibar- mderrisin denirdi. Mderrislik meslei, esasta uzun ve ypratc bir meslek idi. Fakat ayn zamanda dmive snfnn en erefb hizmeti olarak kabul edilmi ve hatt kadla bde tercih edilmiti Mevlna Ab Cemali ve Molla Husrev gibi n brakan bdginler kadla tayin edildikleri zaman medresedeki derslerini brakmamlar ve geici bir mddet iin kaddk devim kabul etmilerdi.

ABDLMECT DKVKNDE MESSESELER

137

Tanzimat gelinceye kadar kadlarn vazife ve selhiyetleri ok geniti. er' meseleleri grmeleri itibariyle yarg yetkisine sahiptiler. Bundan baka idar ve as ker selhiyetleri de vard. er' meseleler hakknda verdikleri kararlar "lmlar" bir hkm tazammun ederdi. Halbuki dier hususlardaki kararlar "arz" karakterini tamaktadr. stn makamm, sadrazamn reyine baldr. Vazife, yetki ve meratib sdsdesi bakmndan kaddar be s nfa ayrlrd. _, , , Kadlar , Rumeli Kazaskeri ( Sadr- Rum ),
v

Kadlar

Anadolu

Birinci snf

'

kazaskeri (Sadr- Anadolu) bunlar ; tanzimata gebneeye kadar, sadrazam de eyhlislmdan sonra devletin ve divann en byk ahsiyetleridir. eyhbslm, bugnn adalet bakan gibi kabul edddii takdirde, onun ms tear makamndadrlar. Rumeb kazaskeri, Rumeb dariilcihat olduu iin, terifatta Anadolu kazaskerinden nce gebr. Kazaskerler, eyhlislmn teklifi ve sadrazamn inhas zerine padiah tarafndan tayin edilirlerdi. kisine birden "Sadreyn" denirdi. Rumeb kazaskeri, Rumeli'deki kaddar ve naipleri, Anadolu kazaskeri de Anadolu'daki kad ve naipleri inha suretiyle tayin ederlerdi. Rumeb kazaskeri kendi blgesindeki kadlarn dvalar hakkndaki damlarn tasdik ve bozmak yetkisine sahipti. Yani yarg bakmndan son merc idi. Bundan baka devlete ait toprak dvalariyle, hazine ihtilflarnn da son mercii idi. Anadolu ka zaskeri ise yalnz Anadolu'daki dvalarn temyiz makam ve selhiyctini temsil etmekte idi. Kazaskerler yarg vazifelerini konak larnda murafaa divanlar kurmak suretiyle grrlerdi; ayr bina lar yoktu. stanbul Kads, stanbul ehrinin kads idi. Yarg yetki sinden baka, bugn belediye reisine ait baz idar vazife ve selhiyetlere de sahihti. B u sebeple ticaret, sanat ve iae ilerinin kontrol de kendisine ait idi. Mekke ve Medine kadlar H a r e m e y n kaddar X V I I I . yzyldanberi ikisi de eit kabul edilmilerdi, istanbul kadlna geebdmek iin bu iki kadlktan birini igal etmi olmak lzmd.

138

OSMANLI TARH

Drt ehir kadlar Bild- Erbaa kadlar: Edime, Bursa, Kahire ve am kadlklaryd. Mahre kadlar, Galata. skdar, Eyb, Kuds, zmir, Halep Yeniehir kaddar idi. Bu mevkilere evvelce kayd hayat artiyle tayin yaplmak ta idi. Fakat X V I I . yzyln sonundan itibaren dier siyasi ve idar mevkder gibi geici memuriyet haline getiriidder. Her yd Muharrem aynda bu mevkilerde bir st dereceye terfi esas kabul edildi. Buna gre terfi etmiye imkn bulamayanlar mazul itibar edddder ve yer abncya kadar beklemiyo mecbur tutuldular. Bu yeni usul de beraber kt bir det de balad. yle k i terfi eden kadlar memuriyet mahaline gidip hizmet grecekleri yerde, birer kad vekili yoUamya baladlar. Bu vekiller ok kere lyk olmadklar bu hizmetlerde adaleti tevzi edecek yerde satmya baladlar. kinci tnnf kadlar 9 ' Badad, Sofya, Belgrad, Antep, Ktah ya, Konya, Filibe, Diyarbekir kadlardr. Bun lann da memuriyet ve terfileri birinci snf yarglarda olduu gibi yllktr. Mderrislerden birinci snf mderrislie kadar yk selmek midini kaybedenler bu kadlklara talip olurlar.
S M a r a

nc nf kadlar bunlar mfetti kadlardr. istanbul'da, bir Edirne bir de Bursa'da olmak zere be mahke mede vazife grrler ve yalnz vakf de dgib dvalan grrler. Bu mfettilerin vakf ihtilflar sebebiyle grdkleri dvalan dier ehirlerde kad ve naibler grr. Kk ehirlerin kadlardr. Kadlarn ekseriyetini bunlar tekil eder. Rurneli'dekder Rumeb kazaskerine Anadolu'dakder de Anadolu kaz askerine baldr. Bej i nci uuf kadlar ^ " naiblerdir. Yani yukarda iaret ettii miz yarglarn memuriyet sahalarna gnder dikleri vekdlerdir. Naiblerin de tayini alkal kazaskerlerin tayini ile kcBnleir.
m l a r

Drdnc amf kadlar

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

139

Kadlk mesleine iki yoldan girilirdi. B n yolMedrese ile kadlk , , ... , . , ... . * .. , mesleinin alkas * a n bin medrese tahsili dieri de mderris lik meslei idi. Medrese tahsilinin bugnn orta retimine tekabl eden iptida dahil ve hareketi dahil ltamm bitiren kimse medresenin yksek tabsd ksmna devam etmek istemedii ve yarg tekiltnda hizmet almak diledii takdirde Naib olur. Ye nahiyelerle kazalarda kad vekillii yapard.
a r a

Sahn- Seman medresesini bitirdikten sonra mlzm olan ve mderrislik mesleine ginniyerek yarg tekdtmda hizmet grmek isteyen kimse, kk kasaba veya ehirlerin kadlklarn dan birine yevmiye yirmi be ake de kad tayin edilir ve oradan 150 ake yevmiyeli kadlklara kadar ykselirdi. Sahn- Seman mderrisleri mahre kadlklarndan sonra gelen byk ehirlerin kadlklarna tayin edilirlerdi. Musd-i Sleymaniye stnde bulunan mderrisler de, mahre kadlklarndan balamak zere kazaskerlie kadar ykselirlerdi. ,,., inoltaler eriat ve fkh uzmanlardr. Vazifeleri fetva ver-

inektir. Fetvann lgat mnas sorulan bir mkl hakkndaki cevaptr. Terim mnas da din bir meseleye dair fakh bir zatn verdii cevaptan ve deri srd hkmden ibarettir. Mftye, eriat, ahkm medeni ve cinayet konulan iin ba vu rarak fetva istenebilir. Byle bir fetvay halktan biri isteyebdecci gibi bir kad da istiyebilir. Fetva er' bir hkm haber ver meden ibaret olduu iin bir mahkeme dam karakterim tamaz. Fetva isteyen kimse fetva de amel etmezse kendisine bu hususta bir ey tereddp etmez. Fetvay kabul bir diyanet ve kanaat meselesidir. B u bakmdan mft de bir fetva vermeden nce, fkhda yetkili olan kimselerle istiare ederek fetvasn tanzim ede bilir. Mftlerin en yksei mftil-enam olan eyhlislmdr. Fkh ilminde fetva verme ve yargdama yetkderinin bir zatta toplanamyaca ifade edilmi bulunduundan mftler ve onla rn merc olan Bab- Meihat veya eyhlislm yarg ilerine mdahale etmezlerdi. XIX. yzyln balarnda Osmanb imparatorluunda

140

OSMANLI TARH

210 mft vard. Btn byk ehirlerde birer mft mevcut idi. Yalnz Mekke, Medine, Kahire, Halep ve Kuds gibi ehirlerde afi, maliki, hanbel mezheplerine bab topluluklar bulunduu iin bu ehirlerde hanef mftsnden baka dier mezhep mftlerinin bulunmas da usuld. Bu mftler yalnz mezhepleriyle ilgdi hususlarda fetva vermek hakkna sahip bulunuyor lard. Mftlk yapacak kimselere eyhlislm tarafndan menur verdirdi. Mftler makamlarnda daimi idiler ve birbirlerine eit itibar edilmilerdi. eyhlislm tarafmdan tayinleri yaplmakta idi. Terfileri, bulunduklar ehirden daha ehemmiyetb bir ehre nak ledilmeleri suretiyle olurdu. Mevkderinden azledilmeleri bahis mevzuu olmazd. Bununla beraber fetva umuriyle uramaktan men edilebilirlerdi. \^ . , slmlkta, btn mslmanlar, Tanr nnde

lmiye snl inin

msavi olduklar iin ulema snfnn herhangi bir ruhan imtiyaz yoktu. Baka bir tbirle |.5L.^llj cfc'LiSj " V hadisinin de ifade ettii vehile islmlkta ruh banlk mevcut deddir. Din trenlerde imam ve hatiplerin mutlaka bulunmas lzm deddir. Cemaatten herhangi birinin imamlk yapmas dorudur. ocuk doduunda isminin kon mas, kendisine din terbiyesi verilmesi, ailenin de yapabdecei ilerdir. Nikh, cenaze namaz vesaire gibi din merasimde de mutavassta ihtiya yoktur. Eer btn bu merasimlerde imam ve hocalarn bulunduu grlyorsa bu det hkmne girmi olduu iindir. Mderrislere gebnee, onlarn da halka nazaran fazla bir ru hani sfatlar mevcut deddir. Yukarda da ifade edildii vehde, kendileri birer ilahiyat bilgini ve birer hukuk doktoru mesabesindedirler. Mftler, kadlar, kazaskerler ve hatt eyhlislm da yledir. Onlara gsterden hrmet, ahslarnda dme ve fazdete gsterilen hrmetten baka bir ey deildir. Zaten ulema snfnn btn derecelerinde bulunan kimseler, tayin de mevki lerine gelirler ve azledilmek suretiyle de bu mevkilerden ayrbrlar. Bu da gsteriyor ki ilim adamlar birer memurdan baka bir ey deildir.

karakteri

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

141

Yukarda akland zere, ilmiye snfnn temelini medrese tekd etmekte idi. Bir orta a messesesi olan medrese imparatorluun kurulu ve yayb yzyllarnda devlete byk hizmetler grd. Fakat zamann fikir ve itima cereyanlarm takip edeme dii iin X V I I nci yzyddan itibaren geri bir manzara gstermiye balad. B u geribk ilkin bilgi ve usul sabasmda kendini gstermiye balad. Medresenin babca retim konular fdoloji, mantk, matematik, geometri, metafizik, fkh, hadis ve tefsir den ibaretti. Ktip elebi, zamanndaki medreselerde yalnz er' derslere ehemmiyet verdip akl dimlere yer verilmediinden ve Fatih, istanbul'da at sekiz medresenin programlarna felsefe dersleri koydurmu iken sonralar taassup yznden bunlarn kaldrdm olmasndan ikyet etmi ve riyaziye bilmeyen mft ile kadnn verecekleri hkmlerin ne kadar yanl olacan misal lerle gstermitir. retim usulne gelince; iskolastik i d i : Orta ada deri srlm olan fikirler ve bu fikirleri ihtiva eden eserler medrese alma ve dncesinin kesin snrlarn tekd ediyordu. Av rupa'da rnesanstan beri kilise dnda gelimi bulunan ve m ahede ile tecrbeye dayanan tetkik usuberine medrese tamamen yabanc kalmt. Bundan baka dnyada, ihtill ve inkdplarla meydana gelen mdl, siyas ve itima olaylar da inkr ediyordu. Avrupa'ldar, ltincenin yannda mdl ddlere deer vermek sure tiyle ada edebiyatlar kurarken, medrese resm dd olarak arapcaya sarlmakta devam ediyor Ve Trk topluluu ile aras gittik e alyordu. Btn bunlar yetmiyormu gibi medresenin disip lini de bozulmutu. Mderrislik mesleinin esasn tekil eden im tihan usul ciddiyetini kaybetmiti. Mderislik mesleine girmek iin kazandmas gereken icazet (diploma) para de satn almmya baland. Bir mderrislik payesinden dierine gemek iin bdgiden ok, hatr ve gnle ehemmiyet verilir oldu. Nfuzlu baz devlet adamlar liyakatsiz evldlarm, mevcut usul ve kaidelerin dn da retim yeliklerine geirmeye baladlar. Mderrislikte bdgi ve fazilet aranmaynca mderrisler de medreselerine gitmez ol dular. Zaten yanm, yakdm, yalnz arsas kalm medreselere bde mderris tayin edilmeye balanmt. Mderrislerin bazlar medreselerinin nerede olduunu bde bdmezlerdi. Bu suretle il-

timi e snfn boulmag

142

OSMANLI TARH

min ls ortadan kalkt. lim bir ihtikar konusu habno geldi. Medresede grlen suiistimallerin tepkileri yarg tekilt demek olan kadlkta da grld. ahs menfaat amme menfaati yerine gemiye balad iin, bu messesenin nizamlar bozuldu ve nizam kuvvetinde kt gelenekler kuruldu. Kadba girmek iin mlzemet diplomalar para de satdmya baland. Kadlar memuriyet yerlerine bizzat gidecek yerde ehliyetsiz naibler gndermiye baladlar. Naibler para karl elde ettikleri bu memu riyetlerinde halk soymak suretiyle kazan salamak yolunu tuttu lar. Kadhk bu hale gelince, halk da adalete ve hkmete olan itimadm kaybetti. Kadlarn menfaat dknl ve para hr sm gstermek iin szl bir edebiyat meydana geldi. B u sebeple devletin temelini tekd eden lill ^ L . 1 J J J I hadisi duvarlara gzel bir ereve iinde aslan bur ssten ibaret kald. t, . . X I X uncu yzyln banda ulemann durumu
. . .
0 n a e

lmiye milinin s-

yaette menfi rol ^ gelmiti k i , yalnz halk ded padiah bde oynaman ondan ikyeti idi. Selim I I I . Kaymakam paaya yazd bir hatt- hmayunda : "Kesret-i mezalimden lem harab oldu. Reayada takat kal mamtr. Kadlar ve naibler ve voyvodalar ve ayanlar ve cizyedarlann etmedikleri mezalim yok. Bunlar hep emanet ehline sipari olunmadndan deri gelmitir." "Bizden evvel gelen seltin-i Osmaniyan ve rical-i devlet birer nizam vermiler. Biz anlarn nizamlarn ykmaktayz. Anlar da bizim gibi insan ded mi idiler." Selim I I I . , ulemann devlet hizmetinde, ulemadan o kadar mit kesmi bulunuyordu ki : "Anlardan gelecek Allah'dan gelsin, Huda-y Mteal anlara muhta eylemesin" demiye bde mecbur kalmt. Ulema snfnn temeli olan bilgi ve fazilet ortadan kalknca; sahte limler mevki ve menfaatlerini muhafaza etmek iin "e riat" kalkan gibi kullanmya baladlar. Devlet idaresinin yeni bir dzene konulmas iin yapdan slahat hareketlerine kar "eriat elden gidiyor" parolasiyle harekete gotiler. Kendileri gibi kanun ve nizamlara sayg tamyan idealden mahrum, men faat ve cahdlik perdesiylc gzleri kapanm, dnyann nereye git-

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

143

tiinin farknda olmyan yenierilerle bir olarak Selim I I I . taht tan devirdiler ve ldrdler. Mustafa I V . zamannda devlet idaresi tamamen ulemamn eline geti. Btn iler eyhlislmn dncesine gre yrtl d. B u zat adeta mstakil bir hkmdar gibi hareket etti. N fuzuna halel getirihniye kalkdd sralarda yenierilerle el birlii yapmaktan ekinmedi. Ulema Mahmud I I . nin ilk devir lerinde slahat bir sadrazam olan Alemdar Mustafa Paa'y ma lm olduu ekilde ortadan kaldrd. Yenierilerin kaldrlmasn dan sonra bde sadrazam olan Pertev Paa eyhlerin sziyle hareket ederek Edirne barm de son bulan Rus seferinin almasna ve daha sonra Cezayir'in elden gitmesine sebep oldu. Mamud I I . ye, devleti kurtarmak hususundaki yapt teebbslerden do lay gvur padiah dedder ve elden geldii kadar zararh ve ykc olmya ahtdar. Mahmut I I . nin yenierileri ortadan kaldrmas zerine; si yas basklar azald. nki maddi bir destekten mahrum kalm oldular. Abdlmecid devrinde -^b-l-'lmecid devrinde ulema, disiplin, bdgi ve ilmiyenin seviyesini ynnden, anari iinde yuvarlanmada gsteren rnekler devam ediyordu. Hernekadar bu devirde de medresede okuyanlardan bazdan ahsi gayret leriyle ve medrese dmdaki ahmalariyle gerek ulemalk vasf larn kazanm bulunuyorlar idiyse de bunlar birka kiiden ibaretti. Cevdet Paa bu devirdeki ulemann ilm seviyesini ve dnya gr hakknda maruzatnda u rnekleri vermektedir. "Fethiye isimli kalyonun denize indirilmesi mnasebetiyle devlet ricali ve ilmiye erkn tersanede toplanmlard. Padiahn beklenmekte olduu bir srada Fethiye kalyonu kendi kendine yerinden hareketle denize iniverdi. Fakat bu srada birka kii yaraland birka kii de ld ve gemiye kurban oldular. nki teden beri kalyonlarn en st kat havuzda yapl maz denize indikten sonra ina edilirdi. Halbuki Fethiye'nin st kat da havuzda yapld iin ar basm ve evvelce kk desteklerden bazs alnm byk desteklerden biri de krlm olduu iin kalyon kazanm olduu hafif hareket sebebiyle dier destekleri krp denize inmiti.

144

OSMANL TARHI

stanbul kads olan Tekfurdal mft sade efendi ise bu ii bilmedii iin geminin kendiliinden hareketine bir mna veremeyip ve zihninde kalyonu melekler indirmi olmasna karar verip yanndaki kimselere syledi. Onlardan biri de; evet bu kal yonu melekler indirmi olmak muhtemeldir. Lkin iin iine eytan karm olmal ki birka kiinin lmne sebep oldu de di. Baka bir gn de "Mutaassp hocalardan biri bir zata der ki : Mutilik azald, lkin zanparahk da kalksa da lem dzelse. O zat dahi; Hoca efendi! Biz imdi hazret-i mer zamanna geri gidemeyiz. Sen Emev'ye ve bbasiye devletlerinin tarihlerini okusan bu zamanm kadrini anlar ve krn ifa ederdin. Sen aradn lemi Bursa'da bile bulamazsm. Harem kazas eer Haremi Merhumun zamann da olduu gibi kalm ise oraya git de rahat et demitir." "te ilmiye snfnn ekserisi o zaman byle gln olacak sz syleyip ok yerlerde gln mevkdere dyorlard". Vaka yazar Ltfi efendi; tarihinde, 1852 ylnda Avrupal Heyet adamlarnn bir kuyruklu yldz hakknda verdikleri bil giyi "garibe" bal altnda u satrlarla kaydetmektedir. "Avrupa erbab- heyetinden bazlarnn keif ve tahkikine gre o esnada alt- rasadiye ile mahede olunan kuyruklu yddzn krrei arzn be bin byklnde olduu hesabolunmu imi. Nasreddin Hocaya, dnyamn ortas neresidir sualine sol ayamn bast yerdir deyince Hoca, neden malm dedikle rinde : nanmazsanz ln demitir". Ltfi Efendi kendi tabiriyle "Garibe" adn verdii olay sonuna Nasreddin Hoca hikyesini eklemek suretiyle zarif bir nkte yapmak isterken, bir gaf yaptnn elbette farknda deildi. Ulema, dnya ve cemiyet hdiselerini anhyacak ve anlata cak seviyede olmaktan da baka, merasim usullerini bile unuta cak dereceye gelmiti. Yine Cevdet Paa'nn anlattna gre bir bayram tebriki vesdesiyle okdlar mfettii bulunan zat, Abdlmecidin eteini pecek yerde ayan pmiye kalkm, padiah da bunun zerine hiddetlenerek etrafndakilere de bu da "Ulema tasla" demitir. Szn ksas Abdlmecit devrinde, Ulema snfnn ounluu, Ulema tasla durumuna girmi bulunuyordu.

ABDLMECT D E V R t N D E MESSESELER

145

Ulema bu evsafta olduu iin medrese talebeleri zerinde otorite sahibi bulunmuyordu. Talebeler, entrikac devlet adam larnn hatt yabanc elilerin telkiniyle uygunsuz hareket ve hatt nmayiler yapyorlard. Byle bir nmayi Krm muha rebesinin arifesinde, sadrazambktan atlan Mehmet Ab Paa tarafndan Mustafa Reit Paa aleyhine tahrik edilmiti. Derhal harp almasn isteyen talebeler derslerini brakarak "Byle zamanda derse devam caiz deildir" teranesiyle Fatih camim de hocalarnn minderlerini yerinden kaldrp havaya top gibi atarlar ve ilim semaya ykseldi diyerek ders rahlesini Bayezit camiinin minaresine asarlar, vkelnn mteredditane hareke tinden ikyet ederler" lk anlarda devlet adamlar tel gs terince de eyhlislma mmessd gndererek Mustafa Beit Paa'nn, Tophane miri Fethi Pasa'mn ve Mecbs-i Val reisi Rfat Paa de Kazaskerlerden Arif Efendi'nin azlini isterler. Bunun zerine ngdiz ve Fransz elileri Beykoz'da bulunan donanmalariyle Bab- Ali'ye yardm vaad ederler. Softalarn isyan g bel bastrlr ve sulular Girid'e srgn edilir. . . , lmiye snf, bozulan
*

disiplinini yine kendisi

1

lmiye snfnn

<

disiplinini dzenleme teebbsleri

dzeltebilirdi. nki o da yenieri oca gibi imparatorluun bir dereceye kadar muhtar bir snfn tekd ediyordu. Padiahlar, bu husus ta ancak eyhbslmn dikkat nazarn ekerek ona, yaplacak ileri telkin etmiye abyorlard. Selim I I I . devrinde medreselerde ihml edilmi bulunan Hadis ve Fkh derslerine ehemmiyet verilmesini temin etmiye alt. Kadlarn ve naiblerin almakta olduklar rveti tehdit lerle nlemiye alt. Fakat bu tedbirlerin devamb bir tesiri grlmedi. Mahmud I I . devrinde kadbk messesesi bsbtn rndan kt. B u meslee "Ulema hizmetkr ve uhadarlariyle esnaflara varncaya kadar bir alay ehliyetsizler girmi bulunu yordu." Bir arabk asakir-i mansure taburlarna tayin edilmi olan imamlara, terakki yolu salama dncesi de on iki yd hiz metten sonra kadlk yapma hakk bde verilmesi dnld. Fakat kadlarn says lzumundan fazla olduu iin vaz geddi. Mahmud I I . yenieri ocan kaldrmak gibi cretli bir i yapm olmasna ramen, kaddar slah etmiye muvaffak olamad.
Omanl Tttli F. 10

146

OSMANLI TARH

O da ancak Selim I I I . gibi hatt- hmayunlarnda bu messese nin zatn gstermekle ve zaman zaman tehditler savurmakla iktifa etti. Hernekadar kaddan umur-u memlekete mdahale ettirmemek iin tedbirler almak istedi ise de, buna da muvaffak olamad. Abdlmecid, seleflerinden kendisine kalm olan bu rk mirasn bnyece slah eddebeceine kani olmad iin d ted birlere bavurdu; memurlar iin tanzim edden ceza kanunn mesinde, rvet alan kaddar hakknda ar hkmler koydurdu. Bundan baka; rtbe ve payeleri ne olursa olsun btn ilmiye ricaline, rvet ve hediye almyacaklarna dau*, dier memur lar gibi, Kur'ana el bastrmak suretiyle yemin ettirdi. Fakat ne ceza korkusu ne de Allah korkusu kaddan dm olduklar ukurdan kurtaramad. Bunun zerine tanzimat devrinde, er' mahkemelerin dnda, nizamiye mahkemelerinin temeberini at maya ve bu suretle, tpk Selim I I I . n yenieri oca yannda bir Nizam- Cedit askeri kurmas gibi, yeni bir adalet cihaz kurmya balad. lalam dini le m Cevdet Paa Fransz elisi Marqui de Moutier rirtiyan dini ara- ^ bir mlakatnda; elinin u szlerine muhatap anda mevcut olur : Napolyon Bonapart "Eer ben bir din farka dair Cevdet de mtedeyyin olsam mslman olurdum. Zira P.sa'mn ^ I im<ia clerge" yani ruhbaniyet yoktur" dncesi der imi. Halbuki bir mddet stanbul'da e lendim. Ulema snfnn clerge tarznda olan meratibini rendim. te siz de bu tarikatn en deri mertebesinde bulunuyorsunuz." "Napolyon buralara gelmedii cihetle hakikat hale muttab olamam" der. Bunun zerine Cevdet Paa da : "Napolyon Bonapart bu meseleyi tahkik eylemi ve gzel sylemi, filhakika islmda clerg<5 yoktur. Ve fM-'iftj c+Laj V > deyu bir hadis-i erif var dr". Grdnz sankhlar clerg deillerdir. Zira anlarda bir sfat- resmiye-i ruhaniye yoktur. Clerge'nin tevaif-i Iseviye haklarnda icra ettikleri hkmet-i ruhaniye gibi sk muamelelere mdlet-i islmiye taham ml edemez. Bir hristiyan ocuu anasndan doar vaftiz olmak yani
e 8

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

147

hristiyan defterine kayt de sahihen dnyaya gelmi addolmak iin papaza muhta olur. Sonra Allaha ibadet edebdmek yahut gnahlarn af ettirmek iin dahi papazn vesayetine muhta olur. Bekay nev'ine hizmet iin teehhl edebilmesi papazn akti nikh etmesine mevkuftur, llerinin ruhlarna bir hediye gn dermek iin papazn duasna muhtatr. Ve fevt oldukta yer al tna girmesi papazn vcudne mtevakkftr. Papazn vrudu teehhr ederse cenaze meydanda kabr. B u muamelat diniyenin icrasmda hristiyanlar hep papazlara mracaata mecbur olduk larndan papazlarn o biarelere etmedikleri itisafat yoktur. Alelhusus intizarda bulunan hristiyanlarm emval ve emlkini kilise lere vakf ve vasiyet ettirerek vereseyi mahrum ederler. imdi Avrupa'nn birok yerlerinde hristiyanlarm dinsizlik yoluna slik olmalarna bu muameleler byk sebebiyet veriyor. slm da ise bu trl teklf yoktur. Bir islm ocuu doar. Babas kulana ezan okur ve adn kor. m a m efendiye muhta olmaz. ocuk byr ilmhalini renir, kendi kenduya Cenab Hakka dua eder. renmek iin ho caya muhta olur ama ibadet iin bakasnn tavassutuna muh ta olmaz. Ve cemaat de namaz klacak olduklarnda ilerinden birisi imam olur. Filvaki imamet hizmetini ifa iin bir camiye bir imam tayin nliinTn.nk det olmu ise de bu det zarurat diniyeden obnayup imam efendi bulunmaz ise cematten birisi imam olur namaz klnr. Ve ehli islm indinde gnahlar ancak Ali ahu Teala af eder. Lzm olan ancak huls-u kalp de yalvarmaktr. Rab de kul arasna bakas giremez. Ve bir erkek de bir kadn izdiva ca rabet ettikleri halde kendularu veyahut vekdleri akti nikh ederler. Fakat iki ahidin huzurunda olmak lzmdr. Bunda hocaya muhta olmazlar. Vaka mcclis-i nikhta imamlarn bu lunmas det olmutur. Lkin imamlar akitlerin isimlerini mihri muaccel ve meccelin miktarn kaydetmek zere bulunurlar k i bir nevi hizmettir. Bununla beraber imam, yahut bir hoca efendi teberru an bir dua eder. Ama imam bulunmasa nikh yine mnakid olur. Ve ehli islmdan biri llerinin ruhlarna hediye gnder mek isterse Kuran okur veyahut fukaraya sadaka verir. Ve sevab anlarn ruhi arma babediverir. B u sevab anlara izam iin imam ve hocaya muhta olmaz. Ve bir kimse fevt oldukta an gusl e cenaze namazn klp defnetmek sair mslmanlara farz ve kifa-

148

OSMANLI TARH

yedir. Yapmazlar ise gnahkr olurlar. Fakat cenazelerde imam lara bir miktar para verilmek det olduundan bu vazifeyi anlar ifa ederler. mam olmasa sabi bu vazifeyi ifaya mecbur olur. Elhasd imam ve mezzin gibi sarkllar hep birer cihet ve hiz met sahibi adamlardr. Anlarn sair efrad- nastan fazla bir sfat- ruhaniyeleri yoktur. Anlarn st tarafnda bulunan ve bey cim as izaz ve ihtiram olunan mderrisler dahi Avrupa'nn doktor lar makamndadr. an ve meziyetleri dahi ancak dmin eref ve itibarndan mnbaistir. Bununla beraber anlar ahkm- diiyeyi sairlerinden ziyade bildiklerine binaen millete ziyade muhteremdirler. Kuzat ve mevali dahi bu misll ulemadan yetiip ve mdlet-i islmiyede en byk vazife ihkak- hak maddesi olduundan bunun ibkasna memur olanlarn her veehde sunuf-u saireden mmtaz olmalar lzm gelir. B u cihetle ulema smf ziy ve kyafete dahi sairinden mmtaz olurlar. Binaenalazalik kuzzat ve mevali "Jouge" "yani bkkm snf demektir. Yoksa piskoposlarla mtenazr deillerdir. Ve Boma'nn kardinallerine muadil gr dnz kazaskerler dahi byk hakimler demektir. eyhlislm efendi bu hkkma nezaret ey ler bir vekil-i padiah olup o dahi sfat- ruhaniyeyi haiz deddir. Elhasl millet-i islmiyede "Clerge" yoktur. maml-mshmindeki hdfet-i nebeviye padiahn zatiyle kaim bir sfat- ce hledir. eyhlislm ve kuzat ve mevaliye tecavz etmez. Anlar hep birer memurdur. Azil ve nasplan mcerret irade-i seniyye de olur. Bir trl merasim-i diniye icrasma mevkuf deddir. Cuma ve bayram namazlarn kldracak ve hutbe okuyacak imamlar ki anlara hatip dendr. Anlarn taraf- padiahiden mezun olma lar arttr. B u da bir nevi veklettir ve bu vekletler de birer memuriyet demektir." Abdlmecid
u c

devrinde adalet tekiltnda

slahat

_ . _ Tanzimattan nce, Osmanb imparatorluunda Tamamattan nce ' , . . . meTcut mahkeme mahkeme tipi v a r d : eriat mahkemeleri, tipleri cemaat mahkemeleri ve bir de konsolosluk mah kemeleri. eriat mahkemeleri, mslman halk arasnda kan her trl ihtdflan, Osmanb tebaas arasnda doan, ve medeni hukukla ilgili olmyan ihtdflan ve bir de ayn konuda Osmanh tebaas

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

149

ile yabanc devletler tebaas arasnda meydana gelen dvalar grrlerdi. B u mahkemelerin st kademesini arz odas tekil etmek te idi. Arz odas, iki ksma tefrik edilmitir. Birincisinin banda Kmeli kazaskeri dierinin de Anadolu kazaskeri bulunuyordu. Arz odasndan sonra byk eyaletlerin mahkemeleri gelmek te idi. Bunlara mevleviyet denmekte idi. Saylar yirmi iki idi. Mevleviyet mahkemelerinden sonra da kaza mahkemeleri vardr. Bunlarn says da 94 idi. Mevleviyet ve kaza mahkemeleri banda kadlar bulunmakta idi. Kadlarn nasbmda, yukarda dmiye snfndan bahsedilirken, iaret edden, meratip silsilesine riayetedilirdi. Cemaat mahkemeleri, Osmanl devletinin mslman olmyan halknn din ve mezhep ynnden bal bulunduklar cemaatlerin mahkemeleri idi. Bunlar kendi cemaatlerine bab kimseler ara snda medeni haberi ve ihtilflar rf ve detlerine gre grmekte idiler. Konsolosluk mahkemeleri, kapitlasyonlardan faydalanan yabanc devletlere mensup kimseler arasnda kan ihtdflan grrlerdi.
Adalet tekilatnda

Glhane

hatt-

hmayunu;
J

yeni

bir hukuk

Ufaat yaplmasn, devletinin prensiplerini ortaya atm bulunuyorgerektiren sebepler du. Osmanl tebaasnn din ve mezhep fark gzetdmeksizin, can, mal, rz ve namus gibi tabii haklarnn kanun teminat altna alnaca devlete vaadedilmiti. Islahat fermannda da mslmanlarla, mslman olmyanlar arasnda kan ticaret ve cinayet dvalarnn muhtelid divanlarda grlecei aklanmt. B u esaslar dairesinde, devletin mevzuatnda ve Cinayet mahkeme- idaresinde slahata giriilmesi yarg tekiltnda leri "Meclis-i tah- slhat lzumlu klmakta idi. eriat hkmlckikat"n kurulmas g ileyeni eriat mahkemelerini, yuka rda ifade dden esaslara gre islah etmiye imkn yoktu. nki bu mahkemeler din hkm lerine gre almakta idi ve mslman olmyanlar msl man hukukuna gre mahkeme edemezdi. Zaten Glhane hattnm ilnndan bir yl sonra, Avrupa kanunlanndan da fayda lanlmak suretiyle bir ceza kanunnmesi de kardm bulunuyor du. Bundan baka imparatorlukta yaplan idar slahat sebebiyle kadlarn idar yetkileri de alnm ve valilere verdmiti. B u
r m e r e

150

OSMANLI TARH

sebeblerle evvel stanbul'da sonra da eyaletlerde "Mecbs-i Tah kikat" adiyle ceza mahkemeleri kuruldu. B u mahkemeler 1854 tarihine kadar, eyaletlerde valinin ba kanlnda dva de alkab sancak mlk amiri ve eyalet mecbsi yeleri ile kuruluyordu. B u tarihten sonra ise, mahkemeleri te kd edecek yelerin, eyalet mecbsi iinden veya dndan olmak zere ve fakat, doru, bilgili, tecrbeli adamlar arasmdan seil mesi valinin takdirine brakld. B u suretle kurulan mahkeme, haftann muayyen gnlerinde toplanmak ve ceza kanunnmesi hkmlerine gre davalar gr mekte idi. Mahkeme; cinsi ve mezhepleri ne olursa olsun Osmanh te baas arasnda, cinayet, hrszlk ve bu gibi daha baka cinsten olan dvalar grdkten baka, Osmanb tabasde, yabanc devlet tabas arasnda kan ayn konulu dvalan grmekte idi. Dvablar ve gsterdikleri ahitler, kendi dinlerinin detince yemin ediyorlard. Muhakeme, lm cezas hari, ceza takdir etmek yetkisine sahipti. Karar, vali tarafndan derhal tatbik edilirdi. Ksas ve diyeti gerektiren hususlarda, vali, mahkemenin topla d dcldleri, stanbul'a Mecbs-i Ahkm-i Adliyeye gndermekte idi. B u mecbs lm cezas karar verdii takdirde, kararm padi ah tarafndan tasdiki gerekli idi. Yabanc devlet tebaah bir ahsn davac veya dvah olarak ii mahkemeye dt takdirde, mahkeme alkalnn konsolos veya onun tarafndan tayin edilmi olan kimsenin huzurunda icra edilmekte idi. Alkal hakknda verdecek karar de bu kararn tatbiki iin konsolosun veya vekilinin muvafakat etmesi gereki yordu. i' .
Muhtelit ticaret

Cinayet mahkemelerinden
; .

baka,
*

'

Abdlmecit

devrinde, karma ticaret mahkemeleri de kurul du. B u mahkemelerin kurulmas yle oldu. B i lindii gibi Mahmud I I . devrinde, Osmanh imparatorluunun ya banc devletlerle ticaret mnasebetleri artmt. B u sebeple, Osmanl tebas de, yabanc tccarlar arasnda trl ynden hukuk anlamazlklar kyordu. Avrupa usul ve teamllerine yabanc olan kadlar bu ihtilflar halledecek meslek yetkiden mahrum

mahkemeleri

ABDLMECT D E V R N D E MESSESELER

bulunuyorlard. Bundan tr o devirde, ticaret dvalan ksmen esnaf loncalarnda ksmen de ihtisap nezaretinde grlyordu. 1831 de dkin ngdtere de ve sonra dier Avrupa devletleri Ue ticaret muahedeleri imzalanmas de ticaret serbestlii prensipinin kabul edilmesi zerine, Avrupa tccarlarnn says, Osmanb memleketlerinde grlmemi nisbette artt. Dolaysiyle ticari ibtdflar da fazlalat. Yeni tekilta ihtiya hasd oldu. B u sebeble 1840 da Ticaret Nezaretine bab olmak zere bir ticaret meclisi "Ticaret Mahkemesi" kuruldu. B u muhakemenin bakam ticaret nazr idi. Azalan ise, loncalar temsdcderi Ue yerb ve yabanc beratb tccarlarn mmessillerinden ibaretti. Bylece yabanc tccarlar, mslman olan ve olmyan tccarlarla olan ihtdflannda kendilerini mahkemede temsd ettirmeye baladlar. B u mahkeme 1848 de gebtbilerek karma ticaret mahkemesi haline getirildi. yle ki, bu mahkeme, ticaret nazrnn veya muavinin bakanhnda 14 azadan kuruluyordu. Azalarn yedisi Osmanh tebas tccarlard. Dier yedisi Osmanb imparatorluunda yer lemi brstiyanlar arasmdan sedmilerdi. Karma ticaret mahkemeleri daha sonra zmir, Beyrut, Sela nik ve Kahire gibi ehirlerde de kuruldu. B u mahkemelerin bulun mad vilyetlerde ticaret dvalann eyalet mahkemelerinde grlmesi prensipi kabul edilmiti. Karma ticaret mahkemelerinde kabul edilmi olan mahkeme usulleri ticaret kanununun kmasna kadar geici olarak kabul edilmiti. 1850 de ticaret kanunu yayn land iin bu tarihten sonra bu kanundaki usullere gre ahdd. 1860 da da "Ticaret kanununa zeyil" adiyle yeni bir kanun karld. B u kanuna gre ticaret mahkemeleri bir reis de iki devamb ve drd geici olmak zere alt azadan kuruluyordu. Her ticaret mahkemesi biri kara ticareti ksm dieri deniz ticareti ksm diye iki blme ayrlacakt. Bundan baka gerek tara gerekse stanbul'daki ticaret mahkemelerinin verecekleri kararlardan bazlarnn temyizi iin stanbul'da bir divan- istinaf kurulu yordu. Karma ticaret mahkemelerinin kurulmasnda ve gelimesinde yabanc devletlerin basks olduuna phe yoktur. B u sebeple bu mahkemelerin Trk tccarlarndan ok yabanclara fayda-

152

OSMANL TARH

lan dokunmutur. B u hususta Vaka yazar Ltfi Efcndi'nin mtelas yledir : " . . Osmanl tebaas olan tccarlarn ou ticaret kanun ve usullerine vakf bulunmadklarndan pek ok zararlara ura mlardr. Hele islm tccariyle ecnebder arasnda geen ticaret dvalar ekseriya avukatlar ve tercmanlan vastasiyle ecnebi ler kazanarak ve mslman tccarlarnn murafaaya taraflarn dan vukuflu vekilleri bulunmyarak bu sebeple slm ticaretine halel gelmitir. Bundan baka mslman olmyan tebaamzdan bir ou dahi yabanc devletlerin himayesine girip o vesile ile ilerini becermilerdir" . Ahmet Cevdet Paa da, baka bir ekilde Ltfi'yi destekle mektedir : "Himaye-i ecnebiye bels bize yeterken bel stne bel olan bir de mahkeme-i muhtelite yapld. Y a o zaman hkmne muvafk bir yolda bir ticaret mahkemesi yapmak kabd deil mi idi. Evet kabd idi. Lkin o zaman bata olanlar umur- adliye bilmezler belki ticaret ne demek olduunu bilmediklerine bu dahi bir delildir." . . . 1847 de, karma ticaret mahkemeleri kurulduu Ceza ve hukuk ' karma mahkemeleri sralarda, evvel istanbul'da olmak zere, aza snn yans Osmanb dier yans yabanc devletler tebaabianndan olmak zere karma ceza ve hukuk mahkemeleri de kuruldu.
&

Meclis-i Val-i Ah- Meclis-i Valy- Ahkm- Adliye; evvelce de km- Adliye'nin ifade edddii gibi kanun taanlarm hazrlad Yarg yetkiai gibi, vazifelerini ktye kullanan memurlar mahkeme der ve devlete kar ilenen sularn cezasn takdir ederdi. Bundan baka cinayet mahkemelerinin selhiyeti dnda braklan ve idam cezasn gerektiren katil fiil lerinin de mahkemesi burada yaplrd. 1841 de, rvet almakla sulandrlm olan Husrev Paa'nn dvas Meclis-i Val'da grlm tazminat vermiye mahkm edderek nefyedilmiti. Bundan baka Konya valisi Hasan Paa da, Malmdrnn bir hizmetkrn dvmek suretiyle lmne

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

153

sebep olduu iin ayn meclis tarafndan krek cezasna arpt irilmi t. Abdlmecit dev rinde tamim edilen yeni kanunlar "Cakanunnmesi" Abdlmecid devrinde, yarg alannda yukarda belirtilen tekdt meydana getirildii sralarda baz yeni kanunlar da tanzim edddi. Zaten Gllaae hattnda Bundan byle devlet-i Abyye ve Memabk-i Mahrusamzn hsn- ida resi zmnnda baz kavanin-i cedide vaz ve tesisi lzm ve mhim grnerek.." denmekle de yeni kanunlar meydana getirilecei ifade edilmiti. B u kanunlardan ilk olarak tanzim edileni ceza kanunnmesidir (1840). 1850-1854 ve 1857 ta rihlerinde olmak zere defa tadd edderek gelitirilmitir. Fakat bu taddlere ramen esas ruhunu muhafaza etmitir. B u ruh; Glhane hattnda, cins ve mezhep fark gzetilmek sizin btn tebaaya tannm olan can ve mal emniyeti ile rz ve namus masunluu gibi tabu haklarn ceza meyyideleriyle temin edilmesidir. Kanun hkmleri tatbikatnn yalnz memur larn ded fakat ayn zamanda halkn da kontrol altna vazedil mi bulunmas demokratik bir hususiyet tekil etmektedir. Bun dan baka kanunun birinci maddesinde hkmet ve ahs aley hine ilenecek sulara, cezanm devlet tarafmda ve kanunda mevcut hkmler dairesinde verilecei de ifade eddmiti. B u suretle hkmet merkezinde sadrazamn ve eyaletlerde valilerin keyfi ve takdiri cezalar vermesi son buluyordu. Tebaa arasnda tesis eddecei vaadedilmi olan eitlik bu suretle ilkin ceza ala nnda ifadesini bulmu oldu. Ceza kanunnmesinde geni lde batl devletlerin ceza mevzuatndan faydalamlmt. Bilhassa 1877 de yaplan tadilt tamamen Fransz ceza kanunundan iktibas edilmiti.

Ceza kanunnmesi, cinayet mahkemelerinin kurulmasndan nce yaynland halde, ilk ticaret ka nunnmesi 1850 de yani ticaret mahkemelerinin kurulmasndan sonra yaynland. Kanunnmenin gerekesinde, ticaretin nemi zerinde durulmakta ve tatbik eddmekte olan tica ret kanunlarnn hkmlerinden faydalanlmak suretiyle meydana

Ticaret kanunnmesi

154

OSMANLI TARH

getirilmi olan tasarnn tccarlardan ve daha baka kimselerden kurulan bir komisyondan da geirildii ifade edilmektedhr. Kanunnme y z on drt maddeden ibarettir ve blme ayrlmtr. Birinci blm, ticaret muameleleri, irket akti ve po lie usullerini; ikinci blm deniz ticareti ve ona mteallik te minat; nc blm, iflas meselelerinin tahkik ve tasfiyesini ihtiva etmektedir. Hernekadar, kanunun gerekesinde, drdnc blm olarak "Ticaret mahkemelerinin tanzim ve tertibi" babkh bir blm gsterilmi ise de, bilinmeyen sebeplerden dolay bu blm "Ticaret Kanununa Z e y " adiyle ancak 1860 da neredibnitir. B u kanunnmeye gre, her trl ticaret dvalarmn ticaret mahkemelerinde grlmesi esas kabul edilmitir. Ancak ticaret mahkemesi bulunmyan kazalarda bu dvalarn ticaret kanunu ve usullerine gre mlkiye meclislerinde grlecektir. B u mah kemelerin fevkinde stanbul'da kurulan bir istinaf divan bu lunacaktr. Gerek mahkemeler gerekse istinaf divan ticaret ne zaretine babdr.
Aran kanunname

. . .

. Abdlmecit

devrinde hazrlanan kanunlardan

biri de arazi kanunnmesidir. 1857 de yayn lanan bu kanunnme Glhane hattmn prensiplerine uygun d ecek ekilde bir toprak mlkiyeti messesesi kurmutur. K a nunnmenin esaslar ve deeri hakknda kitabmzn ziraat fas lnda bilgi verildii iin burada da tekrara lzum grlmedi. ,. ., , Tanzimattan nce, cezaya, ticarete ve hukuka
_ *

!jer iye mahkemele-

dair her trl dvalar er' mahkemelerde g rlrd. Glhane hattnn iln zerine yukarda da ifade edildii ekilde er'ye mahkemelerinin dnda ceza, ticaret ve hukuk mahkemeleri kurulmya balaynca, er'ye mahkemelerinin yetkileri darald. B u mahkemeler, bundan byle yalnz islm halknn husus hukuk ihtiyalarn karlamak gibi bir vazife grmiye devam ettiler. Abdlmecit devrinde er'ye mahkemelerini slah etmek gibi bir mevzu yoktur ve zaten de olamaz. Fakat bu mahkemelerle ilgili baz yendikler yapld : Abdlmecit devrine kadar, kaddarm bal bulunduklar kazaskerlik makamlarnn mercii sadrazam idi. B u tarihten sonra

rinde slahat

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

155

eyhlislm oldu. Ayn devirde eyhlislmla bah bir de fet vahane kuruldu. Bundan byle fetvalarn hazrlanmas ve fkh hususunda sorulan meselelere cevap verilmesi; fatvahanede ey hlislmn murakabesinde bulunan bir uzmanlar heyetine verd di. Kadlk mesleinin eref ve itibarnn ykseltilmesi iin nuvvap mektebi "Medresetl-Kuzat" tekil edddi. Adalet alannda Yukarda ifade edddii gibi, adalet almnda neticeleri b"" slahat yaplmas lzumu, tanzimattan ok nce hasd olmutu. Ancak byle bir slahat fkh esaslarn deitirmek suretiyle yapmya imkn yoktu. Olsa olsa, ilmiye snfnn bozulmu olan disiplini yeniden tesis edilebilirdi. Byle bir ii de ancak bu snln kendi bnye sinden gelen bir istek ve irade de baarlabilirdi. Halbuki bu s nfn bnyesi o kadar sarslmt ki gerek mnada bir ilmiye s nf kalmamt. B u snf tpk Selim I I I . devrinde yenieri ordu sunun dm olduu duruma benzer bir durumda bulunuyor du; slah eddmesine hi bir vehile imkn kalmamt. Halbuki Glhane hatt- hmayunu ile, yeni bir hukuk devle tinin prensipleri ortaya atlnca, adalet alannda bir slahat ya plmas kesin bir zaruret halini almt. lmiye snf ve eriat mahkemelerini bu prensiplere uydurmak mmkn olamyaca kestirilmi bulunduundan y a onlar bsbtn kaldrmak suretiy le yeni bir adalet cihaz kurmak veyahut, tpk Nizam- Cedit slahatnda olduu gibi onlarn yannda yeni bir adalet cihaz kurmak icabediyordu. Osmanb devleti, din esaslarma dayand iin slm hukuku de ona dayanan eriat mahkemelerini kaldr mak elbette mmkn deildi ve olamazd. O halde, din ve mezhep fark gzetilmeksizin btn tebaaya temd edilebdecek bir hu kuk sistemi nasl kurulacakt. Byle bir hukuk sistemi, ingiltere, Fransa gibi din ve siyas inklplar yapm devletlerde mevcut idi. Osmanl devlet adamlar iin tek kar yol, yeni bir ordu, yeni bir eitim sistemi, kurmak iin yaptklar gibi yeni bir adalet cihaz kurmak hususunda bu memleketlerin kanun ve tekiltlarn dan faydalanmakt, y l e de yaptlar, Abdlmecit devrinde ceza ve ticaret kanunlar ve maadin nizmnmesi, Avrupa hukukundan faydalanlmak suretiyle yapld gibi, ceza ve ticaret mahkeme leri de, bu lemin mahkeme tekiltndan ve usullerinden istifade

slahatn

156

OSMANLI TARH

edilmek suretiyle kuruldu; bu suretle er'ye mahkemeleri dn da nizamiye mahkemelerinin temelleri atdmya balad. B u suretle kurulmasna balanan yeni adalet cihaz da; dk devirlerde, trl sebeplerle salam esaslara dayandrlmad. B u byk apta slahat yapan devlet adamlar, hukuku ded fakat siyas ahsiyetlerdi. ktibas ettikleri Avrupa hukukunun mene ve mahiyetini lykiyle bilmiyorlard, iinden ktklar ve iinde yaadklar islm cemiyetinin tesiri altnda bulunduklar iin bu yeni hukuk sistemine fkhdan baz unsurlar naklettikleri iin onu melez bir hale getirdiler. Bylece tatbik deerini azalttlar. Bundan baka Avrupa'dan iktibas edilen kanun hkmlerini tatbik edebdecek bdgdere sahip hukuk adandan da mevcut deddi. Kald ki bu slahatn yapl d devirde, Osmanb devleti, inhitat halinde bulunmas dolaysiy le yabanc devletlere evvelce vermi olduu kapitlasyonlardan baka yeni ticaret imtiyazlar da vermi bulunduundan; yeni adalet cihaz kurulurken, Trk tebaasndan olmyan, Osmanb memleketlerinde yerlemi yabancdann durumunu da gznnde tutmak mecburiyetinde kald. B u sebeplerle, Abdlmecit dev rinde yaplan adalet slahat tesirsiz kald ve Osmanb cemiyetinde trl huzursuzluklara sebebiyet verdi. Fakat ne de olsa ada hukuk sistemine doru bir adm atlmt. B u sistemin gelimesi iin istikbale adan bir kaps vard. I X . Abdlmecit devrinde ordu Mahmud I I . yenieri ordusunu kaldrnca, Osmanh devletinin en eski messeselerinden biri tarihe karm oldu. B u messesenin kaldrl mas kolay olmamt. Yerine Avrupa usulnde yeni bir ordu messesesinin kurulmas da olduka glklere rastlad. Osmanb-Rus harbi, arkasndan Msr vahi Mehmed Ali Pasa'mn isyam, yeni ordunun tekiltlanmasna cidd engeller yaratt. Buna ramen padiah ve paalan modem bir ordunun temelini atmak iin elden gelen gayreti sarfettder. Ordunun tekilt ve eitimini dzenlemek ve ynetmek iin Dar- ray- asker kuruldu. Yabanc ordularda tatbik edi len usullerin renilmesi ve bunlardan gerekli olanlanmn Osmanh Mahmud u nin oluna brakt ordunun donuna

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

157

ordusuna alnmas iin bir "Tercme Odas" tekd edddi. Askere abnabdecek durumda olanlarn tesbiti iin Anadolu'da ve Rume li'de nfus saym yapdd. Ordu birlikleri iin alay, tabur, blk niteleri kabul edddi. Yabanc memleketlerden subaylar getirtderek ordu eitimi ihtisas adamlarna brakdd. Subay yeti tirmek iin Harp Okulu, doktor yetitirmek iin de Asker Tp Okulu kuruldu. Tanzimat devrine girilecei sralarda ordu mev cudu 12.000 ni Avrupab tmen esasma gre tekiltlandrlm 118.400 kiiden ibaretti. B u ordu Osmanb-Rus harbinde malp olmu ve Msr vahi Mehmet A h Paa'nn kuvvetleri karsnda perian bir hale gelmiti. Fakat bunun sebebi Rus ordusunun ol sun, Mehmet A l i Paa kuvvetlerinin olsun, Osmanh ordusundan pek ok ydlar nce Avrupa usullerine gre tekiltlanm ve yeti tirilmi olmalarndan deri geliyordu. Tanzimat devrinde; Mahmud I I . nin at rda ordunun tekiltlanmasna ve yetituilmesine devam edddi. Glhane Hatt- Glhane hatt- hmayununda baz yenikanunH&marnnnnda dcardaca ifade edilmi ve bu arada ve slahat ferma- "Askere alnma usul de orduda hizmet mdmnda askerlik ile derinin" nizama balanaca aklanmt. Aym ilgili hkmler hat'ta byle bir nizam zaruri gsteren u sebep mevcuttur. " . . . . Asker maddesi dahi nemb maddelerden dir. Yatann muhafazas iin halkn askerbk yapmas bir hizmet borcu ise de imdiye kadar yapdd gibi bir memle ketin nfusuna bakbnyarak gelii gzel az veya ok asker aln mak hem nizamszl ve hem de ziraat ve ticaret gibi ilerin sek teye uramasna sebeb olmaktadr. Bundan baka askerlie al nanlarn hayatlarnn sonuna kadar orduda alkonulmas onlar usandrp bktrd gibi tenasl de azaltmaktadr. te bu sebebledir ki her memleketten lzumu halinde istenecek asker erleri iin baz iyi usullerle askerbk mddetinin drt veya be yd olarak tesbiti hususunda bir mnavebe yolu kararlatrdacaktr."
, a n n

1856 tarihinde kardan Tanzimat fermannda askerlik mad desine tekrar temas edilmitir. Ancak bu defa, slm ve Hristi yan tebaa arasnda hukuk ynnden eithk saland ne sr lerek, askerbk hizmetinin byle hristiyan halka da temd edddii ifade edilmitir.

158

OSMANLI TARH

Glhane hattndan

sonra askerlik iin kabul edilen usul ve kaideler

_
olarak askere

Dar- ray- askeri "Asker ra" Glhane hat, , , . . . . .

K n r a ile Te gn olla

tmda geen prensiplere gre ordu iin yem bir alna u s u l n n takm usul ve kaideler tesbit etti. Her eyden kabul nce askere alma ibun bir kaideye /balan mas icabediyordu. Tanzimatm arifesinde bu iin ne yolda yr tlmekte olduunu Abdlmecit devrinde Osmanb hizmetinde a lm bir ngiliz yksek subaynn u satrlarndan reniyoruz : "Yenierilik yerine kullanlan Nizamiye asker tekilt daha batan beri halka irkin ve ar grnyordu. ok cahilane surette tatbik edden cebir ve iddet usul halkta bu nefreti ve ekingenhi dourmutu. E v b olsun bekr olsun milletin genleri vdyetlerde yakalamp elleri kelepeleniyor ve en yakn kasabaya srkleniyorlar; orada epeyce bir mddet bakalarnn da top lanmasn bekliyerek bit ve pislik iinde mahbus kalyorlard. Sonra deniz kysndaki kasabalara gtrlp oradan gemilerle gnderiliyorlar ve deniz hastas olarak ve vatan hasret ve hastab iinde perian bir halde stanbul'a knca hayatlar mddetince hizmet etmek zere ordu alaylarna ve harp gemilerine datlyorlard. Kree gnderilen katillerin bde istikballeri bunlannkine baklnca daha iyi saydabibrdi. B u yeni askere ve rilen yemek kt idi ve inam yaatmya yetecek kadar deildi. Ycutleri yar plak idi. Grdkleri muamele hayvanca i d i . " B u askere alma ve askerbk yaptrma usul, Glhane hattn da deri srlen ve insana hak tanyan prensiplerle telif edilemezdi. B u itibarla yeni bir usuln aratrlmasna giriildi. Avrupa o r dularnda bu hususta kura usul oktan beri tatbik edilmekte idi. 1802-1806 tarihlerinde Paris'te olaanst eli olarak vazife g ren Halet Efendi'nin maiyet memurlarndan biri Napolyon ta rafndan tatbik edden bu usul Osmanb devlet adamlarna yle belirtmiti: "Bir kimsenin evld 21 yana girdii gibi her kimin evld ve her kime mteallik olursa olsun asker yazdp yedi sene devlete
1

Gn. Kur. Y. . Trkiye ve Krm harbi. Yazan tumr. S. Abdulphus Slade. eviren Ali Rza Seyfi. 1943.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

159

hizmet ettikten sonra eer isterse askerlikte kabp voliyle onba, yzba, binba olur. Eer istemezse yedi seneden sonra askerbkten kp diledii tarike slk eder. Otuz bin kii Napolyon'a lzm olsa 21 yanda olan nefer lerden 30.000 den fazla mesel 50.000 toplar. Hem askerler arasn da laf olmasn ve hem lzumundan fazla asker iin sarfiyat yapl masn diye kura ekilir. 20.000 beyaz kt otuz bin siyah kt de kartrlr. Torbalara konur. Her kes torbalardan birer kt eker. Siyah kt ekerse askerdir. Y a derhal gidip veyahut dd bin be yz kuru vermekle hals olur. Eer ektii kt be yaz ise o bebyyeden tabiisi giriban eder. Askere ayrdardar derhal harbe gOnderibnezler; civar kasabalarda bir sene kadar talim ederler."
1

B u satrlardan da anlalyor ki, Osmanh devlet adamlar kura de askere alnma usulnn esasndan haberdar idder. Dev let hizmetine giren yabanc subaylardan da bu ciheti daha iyi renmi olmalar mmkndr. Mahmud I I . devrinde elilik veya tahsd maksadiyle Avrupa'ya giden kimselerin kura usul nn tatbikatm da renmi olmalar muhtemeldir. 1844 den itibaren, bir nevi kura usul de ve gnll olarak orduya asker abnmya baland. Ordunun bu suretle alman asker ihtiyac yllk olarak yirmi be bin olarak tesbit edddi. Askere abnma ya da 20 olarak kabul edildi. Olaanst haber iin eyhlislmn fetvas ve padiahn hatt- hmayunu ile h kmetin gerekb grd sayda asker toplamya yetkili olduu bebrtddi. Eyaletlerin orduya ne miktarda kura erat verecekleri, nfus ve sahalar dikkat nazara alnarak bebrtddi. Balangta bu usul imparatorluun her tarafnda yrtmek mmkn ola mad. Bosna ve Hersek'te, Halep'te, D o u Anadolu'da ve Gney Anadolu'nun baz blgelerinde bu yzden isyanlar bde kt ve devleti uzun zaman uratrd.

Enver Ziya

Koral,

Halet Efendi'nin Paris

Bykelilii.

160

OSMANLI TARH

. .... mnunas

1843 tarihinde, hayat boyunca askerbk yapma usul braklarak, fiili askerbk hizmeti be yl
'
>

tesbb ve snrlan-

olarak kabul edddi. B u hizmetin sonunda terhis edilenler yedi sene redifde "yedek" hizmet edeceklerdi. Redifler her yd bur ay iinde ve mnavebe ile bal olduklar kazalarn merkezlerine ardacaklar, orada talim g receklerdi. Her yd Martn birinci gn her ordunun fid/hizmet erat bete bir nisbetinde yenilenecekti. Terbisi gereken/askerin isimlerini belirten cetveber bu zamanda tertip eddecek ve acemi erlerin gelii nisbetinde terhis eddeceklerdi. 1856 da Tanzimat fermannda hristiyan halkn, skere*" uhmlaT ' gibi askerbk hizmeti yapmas meselesi esas kabul edilmi ve bu esasa gre de, mslmaniardan her yd askere alnacak eratn 30.000 olmasna mukabil hristiyan halktan ahnacak erlerin 25.000 ol mas kararlatrld. Bundan baka hristiyan subaylar Osmanb ordusunda albayha kadar terf edebileceklerdi. Kt zerine geirden ve pek makul ve mantk grnen bu prensiplerin tatbi kat grld vakit trl glkler meydana kt.
n m s m m a n a r

^r*.

Te

.._ f '

me

Mslman olmyanlardan askere alnacaklarn ayr birlikler halinde tekd atlanma s uygun
' . *

fark yznden

grlmedi. Marnlarla beraber karma birlikler halinde hizmet grmeleri faydal grld. Ancak, bu durumda her taburda bir imam bulunduu gibi ortodoks, katobk, ermeni, protestan ve yahudi erat bulunacana gre bu din ve mezheplerden birer papaz veya haham bulun durulmas icabedecekti. Kald ki bu mezhepler de aralarnda birok ubelere ayrlm bulunmakta ve bu ubeler de mstakil birer din hrriyet tadklarndan ube adedince papaz bulunmas tabu idi. Mesel Rumlar ve Bulgarlar ortodoks mezhebinden olmalarna ramen kendi milletlerinden papaz istiyeceklerdi. Bundan baka, slm askerler din gnlerinde mezun sayl dklar gibi, hristiyan askerlerin de din gnlerinde mezun saydmalan gerekecekti. B u ise ordu disiplininde byk bir huzursuz luk yaratacakt.

kan glkler

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

161

Islmlar iin askerlik hizmeti bir gelenek haline Gelenek Te ananeler Tlnden kan gelmiti. Hayat artlan ve dnya gr glkler itibariyle Mslman halkn okluu bu dn yann deerlerine fazla ehemmiyet vermemekte idi. Cihad onun iin kutsal eydi. Kafirlere kar savata lmenin derecesi ehidlik, mkfat da cennetti. B u ba kmdan mslman askerler, savan zahmetlerine tahamml ve tevekkl gsterebibyorlard. Harpte tek istedikleri ey kuru peksimet de cephane idi. Hristiyanlar iin bu durum farkh idi. Onlarn hayata bal lklar vard. Para getirecek ileri seviyorlar ve iyi yaamak isti yorlard. Askerlie kar da hi bir sempati duymuyorlard. Zorla askerbe abnmalan halinde de, slm askeri gibi tahamml gsteremiyecekler, peksimet de iktifa etmek istemiyecekler ve belki de araplarm bde imek isteyeceklerdi. B t n bununiar devletin durumu ve slmln esaslariyle nasd telif edilecekti ? Askerlik psikolojisi Askerlik yalnz talim ve terbiye ve sahlarn sebebile kan g- iyi kuUanhnasmdan ibaret deddir. Askerin lkler psikolojisi ve ordunun maneviyat diye bir de manevi ve ruh taraf vardr. Subaylarn as kere hitap ederken onun psikolojisine dayanarak bir ideolojije tercman olmas gerekiyordu. slm askeri iin byle bir ideo loji mevcuttu. O da din ideolojisi idi. Karma taburlar kurulduu takdirde subaylarn erlere "Haydi ocuklarm dini mbin yolunda gazamz var. Kfirler zerine yryeceiz" gibi askerlerin alm olduklar asker nutuklara ba vurmasna imkn kalmyacakt. Din ideolojisinin yerini tutacak bir vatan ideolojisi henz yoktu. Vatan deyince herkes kendi kyn ve evini hatrlyordu. slm olmayan halkn askere alnmas halinde, islm olan ve olmyan askerler arasmda tam bir eitlik salanmas zaruri idi. B u itibarla Mslman olmyanlarn subaylk derecelerinde de ykseltilmeleri icabedecekti. B u yaplmad takdirde yabanc devletlerin hristiyanlarm tarafn tutacaklar ve onlarn lehinde trl mdabelelerde bulunacaklar tabu idi. Halbuki hristiyan devletlerin,.mdahelede bulunmadklar tek saha, askerlikti. Btn bu dncelerle, Abdlmecit devri adanlan Tanzimat fermanmda Mslman olmyan halk iin askerbk hizmeti prensipiOtmanlt Tarihi P. 11

162

OSMANLI TARH

nin konmu olmasna ramen bu prensibi yrtemediler. Ancak bu hususta bir i yapm olmak iin Rumlar donanma hizmetin de kullanmakla iktifa ettder.
I

Glhane hatt hmayunundan nce, Mahmud I I devrinde, ordunun tekilt bakmndan da Bat ordularna benzetilmesine allmt. Fakat bu abmalar perakende bir surette yaplmt. Halbuki Eyll 1843 de karlan bir kanun de, Osmanb ordusu, Fransz ve Prusya ordularnn te kilt gz nnde tutularak yeniden, ve bu sefer kkl bir ekilde tensik edddi. B u hususta Serasker Rza Paa'dan baka Abdlkerim Nadir paa de mtercim Rt paann byk himmet leri dokundu. B u zatlarn himmetleri ile Osmanb asker kuvvet leri drt blme ayrlmak suretiyle tanzim edddi : 1- Muvazzaf kuvvetler; 2- Yedek kuvvetler; 3- Yardmc kuvvetler; 4- Ba bozuklar. Muvazzaf kuvvetler : Ordunun esas sava kuvvetlerini te kil etmek zere, birbirmden mstakil ve ayr merkezleri bulunan alt orduya blnd : Hassa ordusu Merkezi skdar Dersaadet (stanbul) ordusu " stanbul nc ordu Rumeli ordusu Manastr Drdnc ordu Anadolu ordusu " Harput (Elz) Beinci ordu : Arabistan ordusu " am Altnc ordu (*) : Irak ve Hicaz ordusu " Badad B u ordulardan her biri yalnz ismini tad blgenin muha fazas de devli deddi. B u blgenin dnda muayyen bir sahamn da kuvvetlerini tekil ediyordu. Mesel Rumeb'de bulunan urunu stanbul ordusunun faaliyet sahasma dahildi. Her ordu; bir m irin komutasna verilmiti. Yalnz hassa ardusu aym zamanda serasker "Harbiye Nazr karb" bulunan paamn komutasnda idi. Ordu mirlerinin aybk maalar yetmi bin ile seksen bin kuru arasnda idi.
1

Ordu ttkilt-

Birinci ordu kinci ordu

: : : :

Bu sonuncu ordu 1848 tarihinde kuruldu.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

163

Birinci ve nc ordular yirmier alaydan kurulmutu. B u yirmi alaydan 7 si piyade 7 si talia, 5 i svari, biri de topu alay idi. kinci, drdnc ve beinci ordularda 17 er alay vard. Bun lardan 6 s piyade, 6 s taba, 4 d svari biri de topu alay idi. Altnc ordu da, 4 d piyade, 4 d taba, 2 si svari biri topu olmak zere on bir alay vard. Piyade alaylar er taburlu, svari alaylar altar blkl, topu alaylar on ikier bataryab idi. Piyade taburlar blklere, blkler de mangalara blnmt. Ordunun en kk birlii 10 erden kundan manga idi. Mangann banda onba, iki man gann banda avu drt mangadan kurulan birliin banda m lazm (temen); sekiz mangadan kurulan ve blk ismi verilen birliin basnda yzba, sekiz blkten kurulan taburun banda da binba bulunuyordu. Alay, miralayn komutasmda idi. Topu alaylan, yukarda da ifade edddii gibi her biri on ikier bataryadan kurulmutu. B u bataryalardan koulu idi. Bir alayda 66 s sahra ve alts da obs olmak zere 72 top vard. Alayn er ve subay mevcudu 1.300 idi. Ordu birliklerine dabil bu 6 topu alayndan baka Karadeniz boazlarnn mdafaasmda bulunan ve bbi de yedekte olan drt mstakil topu alay daha vard. Ordu birlikleri arasnda gsterilmeyen iki mstakd istihkm alay da mevcuttu. ... _ J t Redif kuvvetleri, ordunun yedek kuvvetleri idi. kuTTetler Askerbk hizmetini bitirdikten sonra terhis edilerek memleketlerine gnderilen erler, yedi yd mddetle, redif olarak askerlik hizmetlerinin ikinci ksmm redif tekiltnda grmek zorunda idder. B u tekilt her ordunun malik olduu birliklere muadd yedek birlikler bulunmas esasna gre kurul mutu. Redif tekiltnn kk subay ve subaylardan mrekkep bir eitim kadrosu mevcuttu. Redif askerler ylda bir defa bab olduklar asker birliklerin bulunduklan yerlere gelerek asker eitim grmek mecburiyetinde idder. Redif tekilt bakmndan imparatorluk drt blgeye ayrlm bulunuyordu. Her blgenin bir genel karargah merkezi, toplant yerleri ve depo merkezleri vard. Birinci blgenin merkezi zmit idi. B u blgenin depo merkez leri de: Bursa, zmir, Aydm, Afyonkarahisar, sparta idi.
U V

16*

OSMANLI TARH

kinci blgenin karargh merkezi stanbul, depo merkezleri de Edirne, Bolu, Ankara, orum, Konya, Kayseri, Nevehir, Ni de, Ereb, Karaman'd. nc blgenin karargh merkezi Manastr, depo merkez leri; Selanik, Yanya, skp, Sofya, umnu idi. Drdnc blgenin karargh merkezi, Sivas depo merkez leri de Tokat, Harput (Elz), Erzurum, Diyarbakr^ Kars idi. Depo merkezleri olarak iaret edden ehirlerin her birinde, tabm ve sava iin gerekb hususlarda askere yanyacak eya, tehi zat ve silhlan ihtiva eden depolar vard. B u tekilt sayesinde devletin elinde, imparatorluun savunma ihtiyac iin, muvazzaf ordusundan baka, ihtiya vukuunda derhal faydalanabilecei bir ihtiyat ordu da bulunuyor demekti. Yardmc kuTvetler ^ l Osmanh mparatorluunun mlk, taksimatndan ve idaresinden bahsederken, muh tar veya y a n muhtar eyaletlerin mevcudiyeti iaret edilmiti. 1843 de kabul edilmi olan asker usullerle tekiltn bu eyalet lere tatbik edilmesine imkn yoktu. Ancak bu eyaletlere Osmanb devleti de her hangi bir devlet arasnda kacak bir savata Os manb ordusuna, asker birlikler gndermiye mecburdular. Bundan baka Bosna Hersek gibi fiil bir ekilde muhtar bulunan bir eya letten olaanst hallerde yardmc kuvvetler salamak da mm knd. Osmanb ordusunun modern temeberi atlrken muhtar eyaletlerden, lzumu halinde, orduya katlacak kuvvetler u suretle tesbit edilmiti : Srbistan kuvvetleri 20.000, Bosna ve Hersek askeri 30.000; Arnavutluk kuvvetleri 10.000, Msr askeri 40.000, Trablusgarp ve Tunus kuvvetleri 10.000 olmak zere toplam 110.000 kiik bir kuvvet. _ . , . . B b sava habnde, yukarda iaret edilen kuvvetBsbozuk kuvvetler ' _ , , , , , . lerden baka, gonullu olarak orduya krk elli bin kiinin katdaca, bundan baka jandarma ve beki vazife sini gren kimselerle Dobrie tatarlarndan ve Tuna kazaklarndan faydalamlabdecei tahmin edibyordu ki btn bu Kuvvetler; dzenli ordunun dnda kald iin kendderme ba bozuk kuv vetler dendiyordu.
9 u t a r a a

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

165

Sava, halinde Os manl ordusunun mevcudu

Yukanda drt blmde aklanan Osmanb or dusu kuvvetlerinin, bir sava halinde varabile cei rakamlar u suretle tesbit etmek mmkndr. 138 680 Muvazzaf ordu 138 680 Yedek ordu (redif) 61 500 Ba bozuk kuvvetler 110 000 Yardmc kuvvetler 448 860

B u kuvvetler iinde yardmc kuvvetlere fazla gvendemezdi. Bunun iinde hristiyanlar ile Bosna Hersek kuvvetlerinin imkn bulduklar takdirde dman saflarna gemesi bde ihtimal dahi linde idi. Trabhsgarp de Tunus kuwetlerinin ise, mesafenin uzak l sebebiyle, Osmanh devletinin esas sava sahalarna getirilmesi olduka g iti. Msr kuvvetlerinden istifade edilmesi de, Bab bnin Msr paasiyle mnasebetlerinin normal olmasna bab idi. Ba bozuk kuvvetlere gelince, askerbk eitiminden mahrum bulunan bu kuvvetlerden gerei gibi istifade edilmesi elbette mmkn olamazd. u halde, gerek manada askeri kuvvetler, muvazzaf ordu de redif (yedek) kuvvetlerden ibaretti. Sava halinde bu kuvvet lerden yetmi seksen bini garnizonlarda memleket muhafazasn da braklaca iin sava alanlarna sevkeddebdecek muntazam kuvvetlerin mevcudu 200.000 kadar olabilirdi ki kmsenecek bir rakam dedi. n J Avrupa usulne gre tensik edden ordu yeniordusu hak knda takdir ve teni ocann son zamanlardaki durumu ile ve kitler bir de Mahmud I I . nin kurduu ordu Ue muka yese edilince, onlara stn olduunda herkes mttefikti.
Usmanl
1 J c e r

Msrl brahim Paa bde Fransa'da bulunduu bir sralarda: "Bir ka sene sonra Osmanh ordularmz Avrupa ordularndan ancak niformalariyle tefrik olunabdecektir. Biz Msrllarn meziyeti btn Osmanl memleketlerinde bir mddet sonra ya placak eyleri bir az daha evvel takdir ederek tatbik mevkiine koym aklmzdan ibarettir" demek suretitle Osmanh ordusunun

OSMANLI TARH

az zamanda salad gelimeyi ve istikbali hakknda tad midi belirtiyordu. Krm muharebesi Tanzimat ordusu iin bir imtihan oldu. yi, eksik ve kt taraflar meydana kt. ngdiz ve Fransz ordulariyle yan yana, Ruslara kar savat im dost devletlerin komutanlar gzleriyle, onun her trl haberini gr dler. Umum intiba u idi. Osmanh hkmetinin asker duru munu dzeltmek im yapm olduu slahat takdire ayandr. "Redif tekilt olmasa idi, Osmanh hkmeti 1853 de bir ka ay zarfnda hazar ordusunu iki misline karamaz ve Rusya' nn kuvvetine denk derecede askere sahip olamazd. Osmanb ordusunun hi olmazsa Balkanlarda Ruslarn ilk saldrlarna kahramanca mukavemet etmesi en ziyade askere alma usulnn deimesinden ve asker hayata alm efrattan kurulan redif smfmm varlndan ileri geliyordu. Oltenca ve Kalafat muharebe leri hem 1843 asker slahatn vcude getirenler hem de 1854 de Tuna hududunun muhafazasna memur olan komutan im an ve eref vesilesi idi. Mttefik ordular komutanlar, Trk askerinin, evvelce de malm olan, askerlik meziyetlerine hayranddar. ngdiz komutan larndan Wiibams ngdtere dileri bakanna ektii bir telgrafta Trk askeri hakknda : "Dnyann hangi ordusunda olursa olsun daha iyi erler bulunacandan phe ederim. Erler yapdan iti bariyle kuvvetbdirler. i y i bir asker olmak iin ne lazmsa hepsine maliktirler" demitir. Dillere destan olan hretini daima devam ettiren bu askerin, kabdiyet ve kudretinden istifade eddmesi, liyakatli subaylarn varl ile olabilirdi. Halbuki Harp Okulu kundak henz on be yd olmutu. Buradan kan subaylarla ordular kadrolarmm pek az doldurulabihniti. Bo kadrolar, gelii gzel, kifayetsiz ve liyakatsiz alayb subaylar ve komutanlarla doldurmak icabetmiti. B u phesiz byk bir kusurdu. Krm muharebesi srasnda dikkat nazar ekti. Mareal Saint Araud bu hususta : "Askerin talim ve ter biyesine memur olan Osmanh ordusunun kadrosunu tekd eden byk subaylar ve komutanlar cahil ve sefddirler." demi ti. Fakat orduya kt not kazandran yalnz subay ve komutan larn cahilhi olsayd bunun tesellisi bulunabilirdi. Ayn kimse-

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

167

lerin bir de trl ahlkszlklar ve suiistimalleri vard. B u cihet 1856 ydnda General Wdliams tarafndan ngiliz parlamentosuna sunulan bir raporda u satrlarla ifade edilmitir : " B u tahammlhi ve kanaat etmesini bden rkn her memle kette daim isyanlara sebep olaca phesiz bulunan aclara byk bir sabrla katlanmasma hayret etmekteyim. Askerin yi yecei pek fenadr; en basit sahk kaideleri bile mehuldr. Hum malarn, Tifsn iddetle hkm srmesine sebep budur." "Yevm-i cedit, nzk- cedit kaidesine gre yaanlyor. Su baylar, hizmet, disiplin, eitim hususunda utanlacak derecede msamaha gsteriyorlar. Bunlann ou komutanha lyk ded dir. t e d e n beri altklar iin sarhoturlar ve askerin parasn almaktan baka bir ey dnmezler. Mir, irtikpta ve ihti lasta, dierlerine rnek oluyor. Paalar, miralaylar, muhasebe memurlariyle ortak olduklarndan, ihtds mahsuUermi bunlarla taksim ettiklerinden stanbul'a gnderilen evrak ve cetveberde byk sahtekrlklar vardr. Hkmet 33.000 kii hesabiyle ta yin a t. veriyor, halbuki silh sltnda ancak 17.500 asker vardr. Ba bozuklarn maa ve tayinat, bu nevi askerin intizamsz lndan dolay Muu- de bu eteler reisleri iin gayet geni bir ihtds kaynadr. Kt zerinde 3.500 kii grld halde bu reislerin emri altnda ancak 800 ba bozuk vardr. Mir en ufak istifadeleri bile karmyor. Geen k mevsiminde hastahanelerde len 12.000 askerin eyasn sattrd. Orduya tahsis edden para ksmen nakit ksmen de kt olarak geldiinden Mir nakti kendisi im saklayp kaime ile tediyatta bulunuyor ki, bu yzden de takriben yzde yirmi nisbetinde zarar basd oluyor." ''Paalar ile miralaylar irtikp ve ihtds im daha birok vastalar buluyorlar, muhasebe memurlariyle uyuarak pirin ve et tayinat karlnda para alyorlar. Yahut bunlar bilhakkin almya mecbur olurlarsa kendi hesaplanna sattnyorlar. Civardaki ziraat mahsullerini bimek kylerdeki haneleri ykp bu taraflarda pek pahahya satdan odun ve tahta tedarik etmek iin angarya suretiyle askeri ahtnyorlar. Herkes bu yamadan mmkn mertebe ok istifade etmek iin trl trl vastalar, areler anyor".

168
X . ETM SSTEM Tanshnat ve Glhane hattnda eitim ile dgili herhangi bir h egitimin aemi km mevcut deildi. Bu noksan, tanzimat adamla rnca, eitimin neminin kavranmam oluu mnasma alnmam abdr. Eitimde slahat lzumu daha X V I I I inci yzyln ikinci yarsnda anlalm ve o andan itibaren de ordunun ihtiyalar iin, medresenin dnda olmak zere, teknik ve meslek okullar kurulmrya balamt. Batl uzmanlardan faydalanlmak suretiyle, batl usullere gre kurulan bu okullarda yabanc dd bde retdmekte idi. Mahmud I I . devrinde, ilk retimin, mecburi olmas prensipi kabul edddii gibi Avrupa usulnde bir ilk retim meydana getirme teebbs de yaplm ise de, bu hususta cidd bir basan elde edilememiti. Glhane battm iln eden Mustafa Reit Paa im, bu hatta ki prensiplere gre yaplacak slahatn garantisi eitim olacakt. Yeni bir hukuk nizam, ancak, hak ve vazifelerini bden nesler yetitirilmesi suretiyle payidar olabilirdi. Medrese btn islm memleketlerinde inhitat halinde idi. Islah eddmesi iin, eriatn saf kaynaklarna gitmek lzmd. Fakat bu ii yapa cak durumda olan ulema -eriatn mnsm oktan unutmutu. Nazari olarak eriat mdafaa ederken; eriata ay kn hareket leri tervi etmekte ve kendisi de o yolda hareket etmekte idi. Mehmed A b Paa, Msr' Osmanb imparatorluu de boy le cek bir duruma getirirken; medreseden ve ulemadan ded, Avru pa usulnde kurulan mekteplerden ve Avrupa'da yetimi gen lerden faydalanmt. B u cihet Mustafa Reit Pasa'mn ada bir eitim sisteminin kurulmas, tarihi bir zaruret olduu kadar, bir hayat meselesi idi. 1843 ylnda Abdlmecit bir gn Bab- b'ye gelerek sadra zam ve vkel nnde eitim ilerine verilmesi icabeden ehem miyeti yle belirtti: "Sana" "Sadrazama" ve btn vkelya, tebaamn refah ve saadet halini temin iin lzm gelen tedbirleri ittihad- tam dairesinde teemml ve mzakere etmenizi emrediyorum. B u terakkinin gereklemesi gerek din ilerinde gerek dnya ilerinde cahilliin kaldnlmasna bab olduundan ulum ve fnun ve

Tanzimat

arefesinde

Eitim

I
Din esasna gre retim

Garph usullere retim

gre

I
Sbyan mektepleri

Medrese ve dereceleri ibdida-i hari ibdida-i dahil Hareket-i hari Hareket-i dahil Musla-i sahn Sahn- seman ibtida-i Altmh Hareket-i altmh Musla-i Sleymaniye Havas- Sleymaniye

Asker teknik ve ihtisas okullar Mhendishane-i bahri "1773" Mhendishane-i berri "1793" Tbhane-i amire ve Cerrahane-i mamure 1826 Mekteb-i ulum-u harbiye 1834 Mzika- hmayun 1834

Genel

Eitim

i
Rdiyeler "1838" Mekteb i ulum-u Edebiye "1839" Mekteb-i Maarifi adliye "1838"

Sleymaniye Darlhadis

170

OSMANLI TARH

sanayi retimine mahsus mekteplerin kurulmasn n plnda tutulacak ilerden sayyorum." _. ,

y

_
"mgramnn

Abdhnecid'in eitim hakkndaki isteklerini inD

fctm

celemek ve programlatrmak iin bir Mecbs-i Maarrif-i Muvakkat "Geici Eitim Mecbsi" kuruldu. Sekiz kiilik oban bu meclise bat kltrne sahip kimseler alnmt. Bunlar, eitimin batda olduu gibi Uk, orta ve yksek derecelerine gre dzenlenmesi gereini belirttiler. Sbyan okullarnn slahn, rtiye okullarnn, halk iin lzumlu bilgiyi, zamann ihtiyalarna gre, verecek yolda tanzimini, yatk bir Darlfnun almasn ve bur Encmen-i Dani "Akademi" kurulmasn karar altna aldlar. Bundan baka b t n bu retim kademeleri iin lzumlu nizmnme ve program taanlarm meydana getirmek ve eitim ilerine nezaret etmek zere bir Mecbs-i Maarif-i Umumiye "Genel Ei tim Mecbsi" nin kurulmasn teklif ettiler. B u teklif hkmete kabul edddi ve 1846 da sz konusu meclis kuruldu. Devrin n plnda gelen aydnlan bu meclise tayin edddUer. Aralarnda A b Bey (Ab Paa), Fuat Efendi (Fuat Paa) gibi son radan sadrazamlk makamn igal edecek olan zatlar da vard. Bundan baka Mustafa Paa de Sadk Rfat Pasa'mn da himaye leri temin edildi. Mecbs-i Maarif-i Umumiye; eitim almalarnn prensip lerini belirten bir kanun hazrlad. B u kanuna gre lk retim mecburi ve parasz olaca gibi Orta retim de parasz olacakt. Bundan baka bir Darlfnun kurulmasna giriecekti. B u hususlarn gerei gibi salanmas iin yeni kurulmakta olan Ei tim siteminin ulema idaresine braklmamas icabediyordu. B u sebeple Uk ve orta retime nezaret etmek zere, Mektib-i Umu miye Nezareti kuruldu. (1847) Isla! ^ eitime byk nem veriyordu. Kadn U r a i i n abama ' k i okumak ve renmek min emretlar "Sbyan tii bir iti. B u sebepledir ki ilk retimin verilMekteBleri" dii Sbyan okullarna imparatorluun her ta rafndan kylere varncaya kadar rastlanmakta idi. B u okullara mahalle mektebi de deniyordu. Hayr sahipleri
v e r M
m

haarlaBnuun ye tekilt

Hk retimin -

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

171

tarafndan vakf suretiyle cami ve mescitlerin yannda yaptrdmlard. ou geni bir odadan ibaretti. Her okulun medrese tahsdi grm bir retmeni vard, retmenlerin ou imam ve mezzinler tekd ediyordu. B u okullara drt yandan itibaren baland iin aym zamanda Ana Okulu karakterini de tayorlard. Baz okubarda kz ve erkek ocuklar karma olarak ders gryorlard, retilen dersler, elifba, kuran okumak, dmbal (din dersleri) yaz ve hesaptan ibaretti. Eitim vastas olarak da dayak ve falaka kullandrd. Halk ara snda nedense dayan cennetten ktna dair bir kanaat vard. ocuunu retmene teshin eden bir veb " E t i senin kemii benim" demek suretiyle terbiye eddecek nesnenin maneviyat olmadn bebrtmiye lzum grrd. B u retim ve eitim konu ve usulleri ok iptidai idi. B u sebebledir ki Sbyan mekteplerini bitirenler hayatta yarayacak bdgderden mahrum bulunuyorlard. Trke okuma ve yazmay bde beceremiyorlard. Tanzimata gelinceye kadar Sbyan mekteplerinin durumunu slah etmek iin hi bir e y yaplmamt. Tanzimat adamlar hernekadar bu okullar slah etmek istediler ise de muvaffak olamadlar. nki bunlar E v k a f Nezaretine bab idi. B u nezaret ise diniye snfndan yetimi ve her trl yenilie dman olan ulemann idaresinde idi. Bununla beraber 1847 de yukarda ad geen Meclis-i Maarif-i muvakkat tarafndan kaleme alnan bir lyihada bir yendik tekd eden u esaslarn kabul edddii gr lyor : r e t i m mddeti drt yldr; retimde kolaylk olmak zere rencder Mekke'de ve Medine'de olduu gibi ta tahta kullanacaklardr. ocuklara kt zerinde yazya almak iin, yanlarnda Mekke'de ve Medine'de olduu gibi divit de okula geleceklerdi. Trke kraate yaz dersi de beraber balanacak dh..
1

Mahmud I I . ye gelince; Sbyan mektepleriyle medrese, veya ayn mekteplerle medresenin dnda kurulmu olan asker okul lar arasnda bir retim kademesi mevcut deildi. Mahmud I I . den evvel ve Mahmud I I . devrinde kurulmu olan asker okullar,
Mekke ve Medine'de okullarda tatahta kullanld yoktu! Hocalarn ve (retmenlerin) taassubundan korkulduu iin byle bir ifadenin kullanl mas lzumlu grlmt.
1

172

OSMANLI TARH

yksek ihtisas okullar idi. B u okullarda arapca, farsa, franszcadan baka ihtisas dersleri de gsterdiyordu. Halbuki Sbyan mek teplerinden bu okubara giren rencderin, yukarda da ifade edd dii zere, bilgileri ve seviyeleri bu retimi takibe elverili deil di. Byle de olduu iin asker okullar aldklar talebeye trke ve hesap dersi vermekle retime balyorlard. te bu duruma son vermek iin 1838 tarihinde Sbyan mekteplerinin stnde olmak zere Rtiye mekteblerinin kurulmas kararlatrlmt. B u mekteplere Rtiye denmesinin sebebi, rencderin burada reit yaa gelinceye kadar retim grecekleri ve grecekleri retim de bir olgunluk seviyesi kazanacaklar iindi. Verilmi olan bu karara ramen rtiye olarak stanbul'da Mektebi ulum- Edebiye adiyle bir tek mektep ald. B i r de bunun yannda me mur yetitirmek iin aa yukar ayn seviyeden bir Mekteb-i Maarif-i dbye a;ld. Tanzimat adamlar 1847 tarihine kadar da bu iki okula bir yenisini eklemedder. B u tarihte Darlfnuna (niversite) renci yetitirmek zere stanbul'da bir rtiye okulu kuruldu. Sonraki yllarda be yeni rdiye ald. Daha sonralar da imparator luun byk ehirlerinde de rtiyeler add. Sbyan okulunu bitirenler rtiyelere imtihanla alnrlard, retim iki yld. Ders ler yeni usule gre okutulmya baland. Corafya dersi de ilk de fa olarak programlara abnd ve Trke ve matematik dersleriyle n plnda tutuldu.

^" ocuklarn tahsd grmesi, fena bir gelenek olarak iyi telkki edilmezdi. B u sebeble Sbyan mekteplerinde kz rencderin says erkek ocuklara gre azd. B u mekteplerin stnde de kzlar im herhangi bur retim kademesi yoktu. lk defa olarak 1858 de stanbul'da bur kz r tiyesi ald. B u bir yendikti. Halk aydnlatmak ve okulun al dn haberdar etmek iin, hkmet gazetelerle u mucip sebebi yaymlad. "Okuyup yazmamn erkek ve kadnlar iin elzem olup gein mek iin ar iler gren erkeklerin ev ilerinde rahat etmeleri ancak kadnlarn dahi din ve dnyalarn bderek kocalarnn emir lerine itaat etmeleriyle ve istemediklerini yapmaktan saknma-

K> Rtiyeleri

,z

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

173

kiriyle ve iffetlerini koruyup kanaat ehli olmalariyle mmkn olacaktr." Tanzimat adamlar, rtiye ile Darlfnun (niversite) arasnda ge denilen bir retim ka demesinin batda mevcut olduunu biliyor lard. Ancak bu kademeyi de rtiyelerle birlikte Os manb imparatorluunda kurmak iin artlarn ve imknlarn elverili olmadna inanm bulunuyorlard. Bununla beraber 1849 da ilk defa stanbul'da Lise retimine az ok mua dil bir retim yapan ve rtiyelerle Darlfnun arasnda bulu nacak olan bir okul kuruldu. Ye buna Darulmaarif ad verildi. Abdlmecidin annesi Bezmialem sultan tarafndan, Sultan Mah mud trbesi yannda ina ettirden binada almalarna babyan Darulmaarif ayn zamanda devlete memur da yetitirecekti. Abdlhamid bir gn bu okulu ziyaret etti ve o okulu kurmu olan OkuUar Nazr Keml Efendi'ye, ehzade Murad Efendi ile Fat ma Sultan'n eitimini havale etti. Tanzimat" gelinceye kadar Osmanh eitim sisteminde, medrese de, asker ihtisas okullar dnda bir yksek retim kademesi yoktu. Tanzimat adamlar, rtiyeleri kurmak iin teebbse giritikleri ve lise retimine bir balang olmak zere Darlmaarifi kurduklar sralarda yksek retim kademesini tekil etmek zere bir Darlfnun kurulmasn da dndler. 1845 de toplanan Meclis-i Maarif-i Muvakkat ve onun gsterdii lzum zerine kurulan Mecbs-i Maarif-i Umumiyye stanbul'da bir Darlfnun almasn lzumlu grdler. B u hususta hkmete yaynlanan bir resm teblide : 1- Darl fnun retiminin, ilk ve orta retimden sonra, retimin nc derecesini tekil edecei, bu retimin insan kemale erdiren b tn bdim ve dimleri kucakbyaca, rencilerin yath olaca, din ve mezhep fark gzetilmeksizin, renci alnaca belirtil miti.
Darlfnun (niversite)

Darulmaarif "LW

B u isabetli karar ve dncelere ramen, Darlfnun derhal kurulamad. Bina ve renci lzmd. talya'dan getirtilen bir mimara Ayasofya yaknnda katl ve yzden fazla odah bir Darlfnun binas yapmas ii verildi. Fakat trl sebepler yzn-

171

OSMANLI TARH

den bu bina ancak yirmi senede tamamlanabildi. Abdlhamid devri adamlar, rtiye tahsili gren rencderin Darlfnun tahsili iin hafif geleceklerini, Darulmaarif'den kanlarn ise say bakmndan mahdut bulunacaklarm anlam bulunduklar im Darlfnunu muvakkat kaydiyle herhangibir binada kurmak cihetine gitmediler. Fikir ve prensipleri ortaya atm olmakla iktifa ettder. okullar; yksek . . . meslek ve ihtisas okullar karakterini tamak ta idder. Bunlardan Mhendishane-i Bahri 1773 de Mhendis hane-i Berri 1793 de Tbhane-i amire ve cerrahhane-i mamure "Asker Tp Okulu" 1826 da Mekteb-i Ulum- Harbiye "Harp Okulu" 1834 de kurulmutu. Btn bu okullar kabul ettikleri talebelere ilk retime esas tekd eden bilgderi retmekten ba ladklar im tahsd mddeti uzayp gidiyordu. B u sebepledir ki asker tp ve harp okullar ilk mezunlarn on be yl iinde vere bilmilerdi. Harp Okulu 1845 den itibaren askerbk retimi e blnd. Ordu merkezlerinde er snf stanbul'da drt snfl idadler kuruldu. Ordu merkezlerinde yl idad retimi gren ren ciler istanbul idadisinde drdnc snf okuduktan sonra harp okuluna girmiye baladlar. B u suretle Harp Okuluna bol renci saland. Bundan baka Harp Okulunda grlen reti min stnde Erkn Harbiye snflar (Harp Akademisi) tesis edd di. 1849 da Harp Okulunda Veteriner snflar admakla Veteri ner Okulunun da temeb atlm oldu. Asker Tp Okulu, Abdlhamid zamannda Harp Okulunda yapdan slahata paralel olarak asker tp okulunun tekdt de eitim ve retim programlarnda ve usullerinde baz yendikler kabul edildi. B u cmleden olarak okulu ilgilendiren hususlarm grlmesi iin Tbbiye meclisi adiyle bb meclis kuruldu. (1840). B u meclis ilk i olarak diplomalar bulunmyan tabib, cerrah, ebe ve dii olarak alanlarn tasfiyesine karar verdi. , , .... . Asken retim Tanzimata devredilen asker

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

175

Meslek ve Teknik retimi, Darlmulimin "retmen Okulu"

Abdlhamid devrinde alan rtiye okullarnn oaltlmas ve kendilerinden bekleneni yerme getirmeleri iin her eyden nce retmene ihtiya vard. Devlet adamlar medreseye g venmedikleri im, bu okullar ilmiye snfndan olanlarn ederine brakamazlard. te bu sebepledir ki ilk defa olarak 1847 de stanbul'da Fatih civarnda bir retmen Okulu kuruldu. Mecbs-i Maarif-i Umumiye tarafmdan tasdik edden nizmnmesine gre Darlmu aliminin retim mddeti yddr ve yirmi talebesi vardr. Talebelerden her birine ayda otuz kuru verilmektedir. Okula kabul eddmek im adaylarn bir imtihan geirmek suretiyle, ibareden mna karmya, dncelerini dzgn bade etmiye muktedir -olduklarn ve farisi de matematik tahsiline istidath olduklarn isbat etmeleri lzmd. Okul nizmnmesinin drdnc bendine gre rencilere, ifade usul, farisi, matematikten aritmetik ve lzm olacak ka dar geometri ve mesaha ve heyet ve corafya retilecekti. Okulu baar de bitiren renciler, stanbul veya tarada ak bulunan rtiye retmenliklerine tayin olunacaklard. B u vazifeleri kabul etmiyenler olursa diplomalar ellerinden abnacak ve bir daha maarif hizmetinde kuUanhnyacakt. Darlmualbminden ilk mezun olan Mustafa isminde biridir. stanbul'da Darulmaarif okuluna ikinci muit olarak tayin eddmitir. Darlmu allm in in in ilk mdr Meclis-i Maarif-i Unim i l miye yelerinden Ahmet Cevdet Paa'dr.

Mekteb i Mlkiye "Bugnk Siyasal Bilgiler Fakltesinin temeli"

Mekteb-i Mlkiyenin kuruluu Abdlhamid devrinde meslek taksimat ve idarede yaplan slahatn bir neticesidir. Yukarda bu slahat akland sralarda Osmanh devletinin idare bakmndan adem-i merkeziyet uzulnden sk bir merkeziyet sistemine getii ifade edilmiti. Vilyet, sancak ve nahiyelerde vazife gren vah, kaymakam ve nahiye m drlerine evvelce kadlarn grmekte olduu mlk ve mahall iler brakld gibi valder kadlarn baz yarg selhiyetlcrinc de ortak olmulard. Bundan baka tanzimattan itibaren yabanc devletler Osmanl imparatorluundaki hris-

176

OSMANLI TARH

tiyan tebaann idar durumu de de yakndan Ugdenmiye ba lamlar ve anlamadklar usullere gre idare edden bu tebaa lehinde mdahalelere balamt. Cerekte de bu devirde mlk idarede kullamlan memurlardan ou Babb kalemlerinde az ok alm, kifayetsiz kimselerdi. te bu mahzurlar nlemek ve liyakatli mlkiye memurlar yetitirmek i m 1859 da Mekteb-i Mlkiye kuruldu. B u okula ilkin kalemlerde alan memurlarla medrese ta lebesinden yirmi be ile otuz ya arasnda olanlardan 100 kadar alnd, retim mddeti iki yd olarak kabul edildi. Birinci snfa, Trke, tarih, corafya, istatistik, ticaret kanunlar, senet ve def ter tutma usulleri dersleri kondu. kinci snfa da devletler hukuku, Osmanh devleti muahedeleri, idare usulleri, ceza usul ve usul muhakemat ve ekonomi politik ve daha baz dersler kabul edildi. B u okulun abmya balad sralarda, bundan byle, na hiye mdrl de kaymakamlara ancak Mlkiye mektebi mezun larnn tayini de esas ittihaz edildi. Abdlhamid devrinde yukarda anlatdan eitim ' , , messeselerinden baka 1847 de ilk defa olmak zere Yeilky yaknnda bir Ziraat mektebi de 1859 da bir Orman mektebi, 1860 da bb telgraf mektebi kuruldu. B u tarihlerden ok daha nce 1842 tarihinde asker Tp Okulunda bir de kadnlar iin Ebe Mektebi veya kursu kurulmutu. Encmen i Danif "Akademi" Fransz ihtillinin fikir cereyanlarm yaratm ansiklopedicder "retmek insan medendetirmektb" vecizesini ortaya atmlard. Abdlhamid zamamnda yeni bir eitim sistemi kurulmas iini zerlerine alan aydnlar da "Medeniyet ner-i maariften baka eyle husul bulamaz" dsturunu kabul etmilerdi. B u dsturun ilk bulucusu ve hararetli savuncusu Cevdet Paa idi. Ona gre, Osmanb devletinin kuruluunda maarif gnei doudan douyordu. Fakat X I X uncu yzydda bu gne batdan domya balamt. Medresede okumu olma sna ramen kendi enerjisi de bu rm messesenin kf ve paslarndan kurtulmu olan Paa bozulm olan
< M a n

_,_ , , Dier mealdi *e u l u s a okullar

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

177

Osmanl eitim sisteminin bat gneinin ualariyle feyizli bir hale geleceine ulanyordu. Osmanb devletinde bir Enc mendi Dani "Akademi" kurulmas fikri onun ve onun gibi inanan larn m ab d i r . Bu fikir 1845 de bir eitim program hazrlamak zere kurulmu olan Meclis-i Maarif-i Muvakkat tarafndan kabul edilmi ve Encmen-i Dani'in kurulmas, Darlfnun'un kurul masndan sonraya braklmt. Darlfnunun kurulmas geci kince 1850 de Meclis-i Maarif-i Umumiye, ad geen Encmenin tesis edilmesine karar verdi. Encmen adna, Cevdet Paa tara fndan hazrlanan bir lyihada Akademinin vazifeleri u suretle bebrtddi: Akademi, Trk dilini gelitirmiye alacaktr, Bu dil ihmal edilmitir. Eskder, eserlerinde arapa ve farsa kelimelere o kadar yer vermilerdir ki bir sahifede ancak bir iki trke kelimeye rast lanmaktadr. Zaten bu eserlerin ou da, ssl cmlelerle tertip edden ve dmin ancak bir brann tekd eden, halkn mnasn anlamad ve anbyamyaca iir kitaplarndan ibarettir. Akademi, devamb olarak, gelimekte olan fikir cereyanlar n takip edecektir. Bunun iin de deride Darlfnunun bde fayda lanaca, dim ve sanat eserlerini yabanc ddlerden trkeye e virecektir. Akademi halkn genel eitimi iin faydah olabilecek eserler de telif ve tercme edecektir. Bu vazifeleri grecek olan Akademi, krk asl krk da muha bir yeden kurulacakt. Asl yelerden her biri dn ve sanatm bir brannda ihtisas sahibi olacak, arapa ve farseadan baka yabanc dd bilecek ve bu dillerden trkeye tercmeler yapmya muktedir olacakt. Akademi yeleri ayda bir defa toplanarak ilerini greceklerdi. Akademi 1850 ydmda Bamazann on sekizinci gn Darul maarif okulunda padiahn huzuriyle ve sadrazam Mustafa Reit Pasa'mn bir nutku de ald. Bundan sonra Akademi ikinci reisi Hayrullah Efendi, Cevdet Pasa'mn ibm ve insan konusu zerine yazm olduu bir hitabeyi okudu. Akademi almalarn ilkin dd ve tarih sahalarna toplad. Bb trke gramerin derhal hazrlanp baslmasna ve bb trke lgatin hazrlanmasna giriildi. Bundan baka, Cevdet Paa'ya
Omnnl Tariki P. 11

178

OSMANLI TARH

herkesin anlyabilecei rildi.

bir dil de bir Trk tarihi yazmas ii ve

Encmen-i Dani'in kurulmasiyle, batmn en ileri dim ve sanat messeselerinden biri olan, fransz Akademisinin kurulu ekli ve alma usulleri kabul eddmi o l d u . . . Bu hareket med resenin ilmiye snfna indirilmi yeni bir darbe idi. .
srltlfr:

., ...
"TrkeniD

Tanzimattan nce : Osmanh devletinin kuruluu

.

r.ptn ue 'gi roe-

sralarnda halk ve devlet dili trke idi. Devletin addetme*!" gelimesi ve imparatorluun kurulmas zerine din dib saylan arapann ve edebiyat rnekleri gelimi bulunan farsann trkeye stnl kabul eddmeye baland. Bu iki dilden alman kelime ve kaidelerle Osmanlca dediimiz devlet ve edebiyat dili meydana geldi. B u andan itibaren Trk halknn kuUanmya devam ettii dile de "Kaba Trke" ismi verildi. Osmanh aydnlarndan bazdan Osmanbcanm dim ve edebiyat ddi olarak gebme imknlarmdan mahrum olduunu ne srerek arapann resmt dil gibi kabul edilmesi gereini bile savundular. Trkenin deeri X V I I I bici yzyhn ilk yarsndan bahyarak kavranmya balad. Nabi ahenk bakmndan trkenin arapaya stn olduunu ileri srd. Drri Efendi'nin kardei air Sadi elebi trke ile kuvvetli iirler yazlabileceini mda faa etti. Nedim hece vezni ile iir yazd. Osman zade Ahmet Taib stanbul'da pahallk, yangn ve daha baka birtakm cemiyet olaylar zerine yazd manzumelerle ktalarda halk trkesi tbirlerini kulland. Edebiyat adamlarnn Trk ddi hakkndaki dncelerine devlet adamlan da ortak kt. Damad brahim Paa stanbul'un nl aydnlarndan bir tercme kurulu kurdu. air Nedim'in de iinde bulunduu bu kurul arapadan ve farsadan birok deerli eserleri o devrin deyimiyle "Sade Trk lisan"na evirdi.

Ayn yzylda batda trke itibar kazanmya balad. Yz yhn sonlarna doru Paris'te Osmanh imparatorluunda vazife alacak franszlara trkenin retilmesi iin bir okul add. Bu okulda trkenin yaps ve kudreti batl usullerle mcelenmiye balad. Yine ayn devirde bir trkle bir yabanc elbirlii ederek

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

bir trke-franszca lgat meydana getirdiler. B u lgat z trk enin gzel rneklerini iine almaktadr. B u hususta bb fikir ver mek iin kitaptan gnl ve yrek kelimelerinden retilmi bulunan u kelimeleri alyoruz. "Gnl, deli gnl, gnl ars, deli gnlm, gnl bulmak, gnl vermek, gnl yapmak, gnlnce, gnlsz, alak gnll", "Yrek, yreciim, yreksiz, yreksizbk, yreciimin, yrekli, yreklendirmek, yreklendirmeklik" Trkenin sadeletirilmesi yolundaki alma X I X uncu yz yln ilk yarsnda da devam etti. Selim I I I . vak'a yazarna "ak ibare" ile yazmasn buyurdu. Kendisi de ak ibare de yazmya gayret etti. Bir rnek vermi olmak iin kaymakam paaya yol lam olduu u yazy ahyoruz : "Bu gece, sabaha yakn frenk gemicileri sandal Ue trk ararak saray nnden getder; ve birka defadr ediyorlar. Beisi Efendi'ye tenbih eyle, bilcmle eldere ve frenklere tenbih eylesin bir dahi yle edepsizlik etmesinler." Mahmud I I . d e Selim I I I . gibi trkenin ak ibare Ue yazdmasnn savununcusu oldu. Kendisine trl vesilelerle takdim edilen kitap ve risaleler mnasebetiyle ilgililere herkesin anlyabilecei ekilde ve mmkn olduu kadar trke kelimeler kul lanmalarn tavsiye etti. Trkenin sadeletbdmesi yolunda tanzimata kadar devam eden bu tavsiye ve almalar edebiyat alannda az ok tesirini gsterdi. Fakat devletin resm yazdarmda eitim kurullarnda arapa ile farsamn nfuzu sarslmad. Osmanl devleti, Glhane hattn ve Islahat fermann iln etmekle, din ve mezhep fark gzetmeksizin ortak deerlere sahip bb tebaa meydana getirmek niyetinde olduunu aklamt. B u tebaaya hitap etmek iin devlet ddi ne olacakt ? Osmanlca de imparatorluun Trk halkna bile hitap etmek mmkn olam yordu. Arapa, farsa kaide ve kelimeleri islm olan bu halka belletmek mmkn olamaynca, hristiyan halka benimsetmek nasl mmkn olacakt ? Hristiyan halkn bb ksm hi bir dev let nfuzu olmadan kendiliinden z trkeyi renmi bulunuyor du. u halde Tanzimatlar im Osmanhcay sadeletirmekten baka tutacak yol kalmyordu, i t e bu sebepledir ki halk arasn-

180

OSMANLI TARH

d yetimi olan Osmanl devlet adamlarndan bazlar, ede biyatta olduu gibi, eitimde devlet yazlarnda ve ilimde de "Kaba trke" ye yer verilmesi gereini anladlar. Eitimde trkenin en byk dman medrese idi. Orada resm dd arapa idi. Medrese adamlar, devlete trke okuyup yazma bden kimseleri yetitbemezler ve trkeyi dim ve edebiyat dili olarak gebtiremezlerdi. Bundan baka devletin muhta olduu bilgileri ihtiva eden eserleri de bat ddlerinden trkeye evirmelerine imkn ve ihtimal yoktu. O halde yapdacak tek ey devletin medrese dnda bir eitim sistemi kurmas idi. B u sistem kuruldu. Fakat medresenin nfuzu o kadard ki kendi dnda kurulan eitim kurullarnda trke mstakil ders olarak konulamad; arapa farsann yannda yer ald. Bununla beraber bu eitim gelimesi esnasnda trke, arapa ve farsann zararma olarak saha ve nfuz kazanmya balad. Devlet yazdanmn sadeletirmesi yolunu Pertev Paa ile Akif Paalar amt. Mustafa Beit Paa, Sadk Rifat Paa, b ve Fuat Paa o yolda cesaretle yrdler. Mustafa Beit Paa, devlet yazdarmda kullanlacak slup ve ibareleri tesbit ettirdi. Ve mekteplere "Resm kitabet" dersi koydurdu. li Paa, "Kaba Trke" yazmakla iftihar ederdi. "Cevdet Paa, herkesi okur yazar hale getbmek iin ddin sadelemesi lzumuna kad olmu tumturakl secdi yazdarn yal nz takrirlerde kullanlmasna taraftar olarak dier yazdarn ak trke yazlmasn ve dilimizle en g dm bahislerin bde yazla bileceini ileri srerek bu vadide yazd yazdan misl olarak gstermitir. Yukarda kuruluuna ksaca temas ettiimiz " E n cmen-! Dani" "Akademi" de herkesin anbyaca bb dd de yaz yazlmasn prensip olarak kabul ettikten baka Cevdet Paa'ya, Osmanb tarihini yazarken "Kaba Trke" ile yazl masn tavsiye etmitir. Trkenin sadelemesinde gazetelerdi de byk tesiri oldu. 1831 de kmya bahyan Takvim-i Vekayi ilk uralar adah bir dil kulland ise de, Glhane hattnn ilnndan sonra o da trke nin sadelemesi yolundaki cereyana ayak uydurdu. On yl gibi nisbeten ksa bur zaman iinde ddin sadelemesi yolunda yapdan terakkiyi gstermek im bu gazeteden u rnekleri alyoruz :

ABDLMECT

DEVRNDK

MESSESELER

181

. . . . "1831"

"Fransa devleti

asakir

mertebesi

kat

vafir

Umuru Hariciye

tfeinin imaline Fransa krbaneleri vefa etme diinden ngiltere memleketinden itira ve celp etmi ve mukabelesinde Prusya devleti Avrupa'da msaleha-i ammenin devamna ekseri itikat e y l e d i i . . " "Havadisat- Ecnebiyye" 1840 "Avrupa devletlerinin her birinin birer bankas olup geri bunlar devletin akesi de olmayp milletin akesi ile ise de dev ler ve millet birer maddeden ibaret olduundan yine devletin bankas demek oluyor" B u ksa aklama da gsteriyor ki Abdlmecit devrinde 16lahat taraftan baz devlet adamlariyle aydnlar iin, trkenin sadeletirilmesi bir problem haline gelmitir ve trke bu isti kamette terkkiler kaydetmiye balamtr. .
Yabanc dil meselesi

...

, . X V I I nci yzyd sonlarna kadar, Osmanh impara1 1 r

torluunda, yabanc dil renmek islmlar iin bir su saylrd. B u sebepledir ki devlet ilerinde Rum tercmanlardan veyahut hristiyanhktan islmla gemi kimselerden faydala ndrd. Yabanc dilin, bir eitim vastas olarak, nemi Uk defa Selim I I I . zamannda takdir edildi ve Mhendishane-i Berriye franszca mecburi ders olarak kondu. Bundan baka, aym okulda drtyz kadar franszca eserden kurulan bir kitaplk meydana geti rildi ve yabanc memleketlere gnderilen elilik heyetleri yelerine "Gittikleri yerde bo durmayp lisan renmeleri" tavsiye edildi. Napolyon devrinde, Osmanl devletini Fransa'da eli olarak temsil etmi olan Halet Efendi, yabanc dil bilmedii halde, Os manl imparatorluunun Avrupa'ya yetimesi iin ba vurulmas gereken sebepleri sayarken bir corafya okulu bir de "Lisan mek tebi" kurulmasn teklif etmitir. Mahmud I I . devrinde yabanc d bilgisine olan ihtiya daha iddetle duyulmya balad. Bat memleketlerinin asker teki lt ve eitimi ile ilgili nizamlarnn trkeye evrilmesi iin bir "Tercme odas" kuruldu. B u devirde adan asker tp okulunda retim yabanc dilde yapld gibi harp okuluna da franszca ders kondu. Yabanc dil renmek ve daha baka bilgder edin meleri maksadiyle Avrupa memleketlerine talebeler gnderilmiye baland. Yabanc dile bu kadar nem verilmesi ve devlet

182

O S M A N L I TARH

memurluklarnda ykselmek iin bu dilin aranmas birok kimseleri trl yollardan yabanc dd renmiye evketti. Glha ne Hatt Hmayununun ilnndan sonra yabanc devletlerle olan mnasebetler trl ynlerden artt. Devlet tekiltnda, memleket idaresinde bat usulleri geni lde iktibas edilmeye baland. B u sebeple bat dillerini bilenlere olan ihtiya da faz lalat. 1855 de Paris'te "Mekteb-i -Osman" adiyle, Fransa'ya gnderilen rencderin dd bilgilerini gelitirebilecekleri bb okul add. Encmen-i Dani'e (Akademi) ye olacaklarn yabanc dd bilmeleri art koulmutu. Banda Abdlmecit olmak zere b b ok devlet adamlarnn yabanc dd renmi olduklar gz nnde tutulursa Osmanb devletinde eitim ve kltr sahasmda yabanc dilin kazanm olduu deer hakknda bb- fikir edinmek m m kndr. Avrupa devletleriyle diplomasi mnasebet lerinin artmas, yabana dde nem verilmesi, medresenin dnda bb eitim sisteminin kurulmas, yabanc dillerden trkeye evirmeler yapdmas gibi hareketler terim meselesinin domasna sebep oldu. X V I I nci yzyddan bahyarak Avrupa'ya gnderilen olaanst veya srekli elder ra porlarnda ve sefaretnmelerinde pek ok yabanc kelimeler kullannuya baladlar. O sralarda devletleraras diplomasi ddi fran szca idi. Franszcadan Osmanbcaya ilk defa geen kelimelerden bazdan unlardr: Commandant (Kumandan), Marechal (Mare al), officier-officiyal (subay), Cavaber-Cavabr (svari), Soldat (asker) Praince (prens), President (bakan), Departement (eyalet), Parlement (Parlamento) Ministre (Nazr-Bakan), Courier (Kur ye), Ceremonie (seremonie-tren), Canal (Kanal), Comedie (Ko medya), Opera (opera), Theatre (Tiyatro) Soire' (suare). Baz franszca kelimelerin de trkede karhklan bulunmu ve kullandmtr : Yol fermam (pasaport), havadis kd (rapor, gazete), Heyula (projet), Karanlk oda (Chambre obscure). Selim I I I . devrinde, ordunun ihtiyac ve askeri okullarn retimi iin* yabanc ddlerden trkeye kitaplar evrilmeye ba lannca, terim meselesi aprak bb hal ald. O vaktin deyimde Terim meselesi

ABDLMECT D E V R N D E

MESSESELER

"Kaba Trke" henz gelimemi olduu iin arapadan terimler retmek gerekti. Bu devrin tercme ddi ve terimleri im b b rnek olmak zere, Osmanh hizmetinde bulunan fransz subay larndan birkann Osmanl caya evrilen kitaplarnn balk larn veriyoruz : 1) Elemente de Castrometation de la fortification. Osmanhcan: "Usul-u maarif-i tertib-l ordu ve tahassuniye muvakkaten" 2) Traite manoeuvre pratique. Osmanbcas: "Usul- maa rif-i vech tasnif-i sefain-i donanma ve Fenn-i tetbir-i hareketha". Mahmud I I . devrinde, yukarda da akland zere yabanc dd nem kazanmya ve h a t t askeri Tp Okulunda retim fran szca yapbnya balad. Padiah, yabanc dillerden tercmeler yaplmasna bade buyurmutu. Harp Okulunda retmen bu lunan ve franszcay iyi bden Hoca tshak Efendi bir taraftan tercmeler yaparken dier taraftan da batl kaynaklardan fay dalanmak suretiyle askeri eserlerden baka fizik, kimya ve jeobjiye dair elkitaplar yazd. B u i iin de gerekb terimleri arap adan ddedii gibi yapt. Abdlmecit devrinde batdama hareket leri hzlat ve tercme almalar geniledii im arapadan terim retme faaliyeti de artt. B u hususta hi bb temel prensip kabul edilmi deildi. htiyaca gre terim meydana getbddii Fatma Aliye'nin "Cevdet Paa ve Zaman" balkl eserinin u satrlarndan anlalmaktadr : " . . . Mabye hazinesinin halini anlamak zere 1850 de Mec lis-i Vl dairesinde bb komisyon tekd olundu." "Hazmeden defterler getirilip bat ve masraf muvazene edil di. Grld ki devletin masraf varidatm am. Mabye ii fenalam hazine bir "kriz" haline dm idi" "Kriz lafznn lisan trkide tercmesini bulamadklarndan ona mukabil bir kelime bulmak da b b mesele oldu. B b gece Fuat Efendi'nin (Paa) yalsnda o husus hakknda konuulurken Cev det Efendi (Paa) bunun im buhran lafzn bulmakla krizin ter cmesi olmak zere kabul olundu." "Andan sonra kriz maka mnda buhran kelimesi istimal edddi." Buhran kelimesinin bulucusu Cevdet Paa, franszcay, ken di gayreti de ve medrese ulemasnn saldrlarna uramamak im gizli olarak renmiti. Paa franszcadan alnan kelimelerin olduu gibi kullanlmasna taraftard. Yaknlarna gnderdii

OSMANLI TARH

mektuplarda oksijen ve Nationalite kelimelerini trke kar lklarm vermeden kullanm ve btn yabanc kelimeler iin y le hareket edilmesini savunmutur. "Abdlmecit zamannda, Takvim-i Vekayi'in yanmda yar husus bb teebbsle yaymlanmrya balyan Ceride-i Havadis gazetesinin de terim retilmesi veya trkeye kolime kazandr mas yolunda byk faydas oldu. Konstitsyon, kavanini mev zua, liberaller, radikaller, nutuk, meclis, ihtill, cumhuriyet, mttefik, isyan, imtiyaza t gibi kelimeler yava yava bugnk mnalarnda kullanlmak zere trkeye girdiler. Trkenin sadcletrilmesi iin, alld devirlerde, dim ve edebiyat konularnda arapadan veya yabanc dillerden, bu dillerin mterek kk olan latinceye giddmedon, terim alnmas temaylleri de gsteriyor ki, trke uzun ydlar srecek olan b b tartmann konusu haline gelmi bulunuyor. ,
Medretenn yem

.
l

Selim I I I . devrinde balyan, Mahmud I I . dev*

i a d e

eilim hareketlerine genileyen ve Abdlmecit zamanmda kar koyman gelien eitim hareketleri medresenin muka vemeti de kardat. B b vakitler slm dnya snn yzn artm olan medrese yukarda "Adalet" blmn de de ifade edddii zere, km bb hale gelmiti. Kendisini slah etmei dnmedikten baka, imparatorluun slah iin yaplan her trl hareketlere de inat bb mukavemet gsteriyor ve savayordu. B u savanda, devlet adamlar iinde, dnyann gidiatndan haberi olmyan deersiz kimselerle, koyu bb cahil lik iinde yuvarlanp giden halkn okluunu da 6rklyordu. Sinesine nura kavuturmak iin ald kimselere trkeyi ret mek yle dursun, arapay bde retemiyordu. Verdii edebi yat bdgisi birtakm bo hayallerden ve porsumu llerden, telkin ettii din zihniyeti de hurafe, safsata ve vehimden ibaretti. B u tedbirsizliine ramen slm cemiyetinin btn meselelerini zerek, btn dertlerine are bulacan iddia ediyordu. Kendi dnda bb eitim sistemi kurubnya balannca, o sistemi de ttslemek iin onu kontrol etmiye kalkt. Arapa ve farsay ilk okuldan niversiteye kadar soktuktan baka, mesnetsiz, man tksz b b din ve ahlk grn de aktarma etmiye muvaffak oldu. Dnyann, geici, dnya nimetlerinin sahte, saadete ancak

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

cennette erimek mmkn olduu tezini savunmakla halkn enerji sini uyuturdu ve kurnaz birtakm kimselerin memleketi diledik leri gibi smrmelerine vese verdi. Maddeci deerlerle ssledii ve bu suretle esasn deitirmi olduu cennete kendisi de inan mad iin, yetitirdii adamlar, rvet almada, bakalarna r nek oldular. Mensuplar askerlikten muaf olduklar im "Cibad"d da oyuncak yaptlar ve ikidebirde devleti lzumsuz yere harp lere srklediler veya srklemek iin isyanlar, ihtilller karttdar. te, devletin modern Eitim messeselerini kurmak isteyen, bir avu aydm imparatorluun bu hale dm olan ve medrese denden eitim kurulunu hesaba katmak zorunda idder. B u aydmlar, ilk sralar, medreseyi memnun etmek iin taviz ler vermek zorunda kalddar. retimin btn derecelerine din retimidir diye hurafelerin ve safsatalarn okutulmasna raz oldular. Fakat medrese ve yaratm olduu taassup zihniyeti bu tavizleri kabul etmedi. Sadece etmi grnd. Kontrol altnda bulundurduu umum efkr yendikler aleyhinde kkrtmya devam etti. B u taassup zihniyeti hakknda bb fikir vermek im hsan Sungu'nun Belleten'de yaynlam olduu bb makaleden u rnekleri alyoruz : "1764 de Trkiye'ye gelerek Osmanh topuluunu slaha alm olan Baron de Tott Kthanede yapdan tecrbeler es nasnda toplar temizlemek iin kulland frann domuz kdndan olduundan bahisle b b devlet adamnn buna mni olmak istediini hatratnda yazyor." "Ayn zat sngy orduya kabul ettirmek iin eyhlislm fetvasma ihtiya grldn kaydediyor" "Selim I I I . devrinde Reislkttaphk "Dileri Bakam" vazi fesinde bulunmu ispanya'ya sefir gitmi vak'a yazarlk etmi olan Vasf da askere talim ettirmenin aleyhinde uzun bir lyiha hazrlamtr." "1792 de Londra sefaret ktibi olarak bulunduu sralarda franszcay renmi, istanbul'a dnnce Nizam Cedit hakkn da franszca bir eser kaleme alm ve resimli olarak bastrm olan Mahmud Arif Efendi Boaz nazrlnda iken Boazdaki yamaklara yeni asker elbiseler giydbmiye teebbs ettii srada mutaassplarn krkledii ekiya tarafmdan 1807 de paralan mtr.

Abdlmecit Devrinde Eitim "1839-1861"

\
Din esasna gre eitim: Genel eitim Asker teknik ve meslek okuUan"

Sbyan

mektepleri Meslek ve Teknik retim Darlmualbmn "1847" Mekteb-i Osmani "1875" Mekteb-i Zbaat, 1847 Mekteb-i Zbaat ve maadin "1858" Mekteb-i Mlkiye "1859" Mekteb-i telgraf "1860"

1
lk orta ve yksek retim :

Medreseler Nuvvab mektebi "1857"

Mhendishane-i bahri Mhendishane-i berri Mekteb-i tbbiye Mekteb-i harbiye Muzka- hmayun Erkn- harbiye snf.

Rsdiyeler "1847' Kz Rdiyeleri "1858" Darulmaarif "1849"

Darlfnun admas prensibi kabul edibyor "1845"

Encmen-i Danbj "1854"

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

187

Tanzimattan sonra bile asker talimi aleyhinde medrese mah sullerinin krkledii hiddet atei nlenemedi. Asker talimi aleyhinde sylenmi : Yarm sa yarm sol, yarm sa ile Bunca bahadrlk heba oldu. Oyuncaa dnd cihad- gaza B u hale sebeptir Reit ve Rza gibi hicivlere tesadf edibyor. Medresecder X V I I I inci yzyln banda edebiyat ve tarih kitaplarnn vakf caiz olmadna dab fetva karmlardr. Galata kads tarafndan 1746 tarihinde verilen ve sureti Cevdet Tarihinde kaydedilmi olan bb hccette bb adamn m rnn yedi senesini dierine hediye ettii resm olarak tesbit eddmitir. Resmi takvhn-i Vekay gazetesinin 1833 tarihli 68 numaral saysnda nerolunan Tirnova naibi mderris-i kiramdan Ahmed kr Efendi tarafndan stanbul'a gnderilmi Eyll 1833 tarihli damda Tbnova'da cad zuhur ettiinden icabeden tedbir lerin alnd bddbilmitir. Mehmud I I . nin Hekimba t a rafm dan 1830 da yazdan ve sonralar baslan "Hezar esrar" isindi bb kitapta sinek pislii de bulam bir ip topraa dikildii takdirde nane kt ve B b karyenin etrafnda bb yere timsah veya maymun derisi seril dii takdbde o karyeye dolu dmiyecei gibi meseleler kaydedil mitir. 1848 de Damad Sait Paa'nn srariyle Mustafa Reit Pasa'mn sadaretten azledderek yerine Sarm Paa'nn gemesi zerine mekteplerde ocuklara resim dersi okutuluyormu diye yayga ralar kopmu ve Mektib-i Umumiye Muavini Vehbi Molla r tiyelerde harita namna ne varsa hepsini abdesthanelere attrmtr. Fatma Abye, Cevdet Paa ve zaman isimli kitabnda, Cevdet Paa'nn gizli almak suretiyle franszcay rendiini ve med reseden yetimekle beraber medrese hocalarnn errinden kork tuunu ifade eder. bnlemin Mahmud Kemal Bey de Son Asr Trk airlerinin otuzuncu cznde inasi'den bahsederken, onun Encmen-i

1811

OSMANL T A R I H I

Dani'e memur edildii sralarda sakalna krkayak hastal bu lam olduu iin doktorlarn tavsiyesi zerine, sakalm tra ettbdii iin memuriyetten azledddiini kaydeder. mparator lukta Trk ve slm umum efkrna tercman olabdecek kud rette bir basn cihaz henz gelimemi bulunduu iin aydnlar madreseye kar savunacak bir kuvvet henz mevcut dedi. Umum efkr ve Bahis konusu olan umumi efkr, slm halknn Bann efkrdr. Mahmud I I . devrine kadar bu halkn umum efkrm aksettbecek bb basm meydana gelmemiti. Trki ye'de gazeteler ve mecmualar kmyordu. Devlet adamlar, halkn siyas temayllerini anlamak imknlarndan mahrum bulunuyor lard. Padiahlar ve sadrazamlar tebdd gezmek usullerini terk et milerdi. Zaten yalnz stanbul'da yapdan bu gezder, saray men suplar tarafndan gizlenemedii ve hatt nceden baz kimselere haber verildii iin, mnasn kaybetmiti. stanbul'da bulunan yabanc eldor, halk arasnda dolaan dedi kotlulardan umum efkr kestirmiye alrlard. Cevdet Paa maruzatnda, sve elisinin ba vurmu olduu psikolojik bb usul yle anlatmak tadr : "Yenieri zamanlarnda elder Dersaadet havadisini devlet lerine yazdklarnda hep isve elisinin haberleri doru karm. Dier elder 'sen doru havadisi nereden alyorsun' diye an sk trdklarnda 'benimkisi mahsul rivayet ded belki netayici fikir ve ryettb. Bunun miftah dahi burann ahvalini Avrupa ahva line tatbik de zddiyete kalbedivermcktb. Mesel grrsnz ki yenierder kahvehanelerde homurdanyorlar. Avrupa ahvaline kyasen istanbul'da ihtill zuhur edecek dey yazarsnz. Ben ise zddna kalbile stanbul'da emn asayi yerindedir dey ya zarm, y l e de kar. Zira yenieriler sylenmekle teeffi-i sadr ederler; ve isyana kyam etmezler. Ve siz yenierileri shhat ve skn zere grdnz vakit imdi istanbul'da rahat ve asayi emmareleri var dersiniz. Ben bdkis bu sktun emmarc-i ihtill olduuna hkmederim ve yenierder skn zere biraz devam edip kendilerine dolgunluk gelr ve anszn isyan ve ihtille k yam ederler, der imi" Selim. I I I . devrinde, Osmanh devlet adamlar, gazete hakknda fikir sahibi olmya baladdar. Fransa'nn olaanst elisi Ver-

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

189

ninac 1795 de stanbul'da Fransz elii matbaasnda basdan franszca bir gazete yaynlad. 1802 de Napolyon Bonapart nezdine olaanst eli olarak gnderden Halet efendi, Paris'te kan gazetelerin Trkiye hakkndaki havadis kuprlerini devamb olarak Babli'ye gnderdi. Trk elisi gazeteler iin sempati duymuyordu, "Bugn byle yazarlar,-yarn yle yazarlar, hu lsa menfaatlerine nasd gebrse yle yazarlar; havadislerin de mucidi kendderidir;" diyordu. Mahmud I I . gazetenin nemini kavrayan ilk Osmanb pa diah oldu. Onun himayesi de Alexandre Blacque isminde bb fransz 1825 de izmir'de L e Spectateur de l'Orient ismi de bir gazete yaynlamaya balad. Az sonra Courier de Smyrne ismini alan bu gazete 1828-1830 harbi srasnda Avrupa gazetelerine kar Babli'nin tezini savunan tek gazete oldu. 1831 de bu ga zetenin sahibi padiah tarafmdan istanbul'a arld ve Moniteur Ottoman ismiyle devletin fransz ddinde kan resm gazete sini kard. Birka ay sonra ilk trke gazete "Takvim-i Vekayi" adiyle ve haftalk olarak yaynlanmya balad. "Takvim-i Vekayi" hkmetin resm gazetesi idi. Resm ve gayr resm olmak zere iki ksm ihtiva ediyordu. Resm ksm devletin iileriyle dgi haberleri, gayr resm ksm da havadisleri vermekte idi._5000 baslmakta idi. Yksek payeli memurlara gnderilmekte isteyenlere de ydda 120 kuru karlnda satlmakta idi. Abdlmecit devrinde, ilk zel gazete "Ceride-i Havadis" ismiyle kmya balad (1843). B u gazetenin sahibi ticaretle megul ve Londra gazetelerine muhabirlik yapan oril isminde bir Ingibz'di. ord'e hkmete yardm edddi. Yeni gazete nin Takvim-i Vekayi'den fark yabanc gazetelerden geni ikti baslar yaparak Avrupa havadislerini aksettirmesi idi. Bundan baka dil bakmndan da daha basit bb trke ile yazlmakta idi. ntiarnn ilk senesinde okuyucularnn says 150 kiiyi gemiyordu. B u da gstermektedir ki gazete henz halk arasmda rabet kazanm bb nesne deddi. Saysnn dk olmasmda okur yazarlarn az oluunun da sebep olduu muhakkakt. B u iki trk e gazeteden baka stanbul'da, franszca, rumca, yahudice, ermenice ve bulgarca gazeteler yaynlanmya balad gibi Belgrad'da, Bkre'te ve iskenderiye'de mahall dillerle gazeteler kmya balad. Bununla beraber Osmanl imparatorluunda

190

OSMANLI TARH

basn hayatnn gelimesi kolay olmad. Basn hrl prensibi henz kabul edilmemiti. Matbaa amak, kitap ve gazete basmak devlet msaadesine bab idi. Baslacak kitaplarda din ve dev lete dokunur maddelerin bulunmamas esas kabul edilmi bulun duu iin, msveddelerinin mahall mlkiye amirine gsterilme si gerekmekte idi. Gazete karmak msaadesini ise "Meclis-i Vl" vermekte idi. Devlet, gazeteyi, kendisini murakabe edecek bir vasta ola rak kabul edecek yerde halk baz hususlarda aydnlatc bb or gan olarak kabul ediyordu. B u sebepledir ki trke ve yabanc ddlerde kan gazeteler hkmet icraatn tenkit etmiyorlar, aksine olarak bu icraat medhediyorlard. Tenkit kapsnn kapab olmas, gazetecderi ilim, edebiyat ekonomi ve daha bu gibi konular zerinde ahmya sevketmekte idi. Hkmet, Avrupa gazetelerinde, Trkiye aleyhinde kan yazdan tekzip ettirmeyi bde dnmyordu. B u gibi gazetele re menfaat salamak suretiyle lehimize evrilmesi Ahdlmecid'e tavsiye edilince : "Baz gazetelerin celp ve taltifini, dier baz larnn yine zararl eyler yazabdeceklerine nazaran pek de o kadar faydal grmyorum. Halbuki Memalik-i M ahnisamda icra ve dtizam olunmakta olan muadelet ve hakkaniyet o gibi iftba.ve yalanlan bittabi cerh ve tekzip eyUyecektir" diye cevap vermiti. Mustafa Reit Paa da "Btn gazetelerin kizb-i lisann tutmak kabd olmad ve ilerinden birkann taltif i ile dierle rinin yazacaklarma had olunamayacana "kail bulunmakta idi. Bununla beraber, Paa, Babli'ye taraftar olan gazetelere abone kaydolunmasru ve bu gazetelere kendi deyimde Artikler "Ma kaleler" yazdnhnasm faydab gryordu. B u ksa aklamadan da anlalyor ki, Osmanl devlet adandan ecnebi basnnn ten kitlerinden rkmyorlar, fakat aym yolda tenkitlerin Osmanl basnnda kmamas iin gereken btn tedbirleri almakta kusur gstermiyorlard.

ABDLMECT D E V R N D E MESSESELER

191

X I . Maliye Tekilat

GLHANE HATTINDAN NCEK OSMANLI MALYES HAKKINDA GENEL BR HATIRLATMA

Osmanl Trklerinin kurduu devlet idaresinin Osmanl m a n t i n i n temel prensibi memleketi bayndr, halk da, emel "ipleri refahl bb halde tutmakt. Reaya "Tebaa" Tanr emaneti olarak kabul edildii iin, dev letin babca vazifesi onun durumunu dzenlemek ve refahn salamakt: "Saltanat anlar de ve anlardan tahsd olunan hazine fle ve memleketin bayndrl de olur" gerei ilke kabul eddmiti. Kanun Sultan Sleyman, bb g n meclisinde bulunanlara bu memleketin hakik efendisi kimdir sualini sorunca, "Zat- hazret-i padiahderidb" diye verilen cevab kabul etmemi ve "Hakik efendi reayadr" demek suretiyle asrlarca sonra her kese idrak eddecek bb* hakikati ifade etmiti. Halka bu derece Snem verildii iin, devletin zenginliinin ls hazin es indeki servet ded fakat halkn idaresindeki mal ve mlk idi. Padiahn mala meyli, devlet adamlarnn servete dknlkleri, bu esas lara gre, devlet iin zaaf sebebi saylmakta idi. Halkn devlete verecei vergder eriat hkmlerine ve varlk kudretine gre kanunnmelerle tesbit edilmiti. B u vergilerin dnda her ne suretle olursa olsun ondan vergi alnmasn bdginler uygun gr memilerdir: "Reaya fukarasnn tahammllerinden ziyade mal tahsilini b b hann temelinden toprak abp sathna sarf etmiye tebih eylemiler ve temelden alman toprak de temele zaaf gebp sutuhun ise ol arl ekmiye iktidar kalmayp tamamen ykl masna sebeb olur demilerdir. Uk Osmanh hkmdarlar devrinde Mabye te kilt ve idaresinin banda defterdar bulunu yordu. mparatorluun genilemesi zerine sonralar bur te kilta ikinci bir defterdar daha eklendi. B u defterdarlardan biri sine Rumeb defterdar dierine de Anadolu defterdar denddi. Rumeb defterdar aym zamanda badeftard. Yavuz Sultan Selim, Suriye'yi fethettikten sonra imparatorlua katt yeni eyaletlerin mal ilerini evirmek iin, merkezi Halep olmak zere nc bb defterdar tayin etti. Kanun Sultan Sleyman zamann da Tuna ve Macaristan iin drdnc bir defterdar tayin edildi. Mabye tekilt

192

OSMANLI TARH

Selim I I . ve Murad I I I . zamanlarnda Anadolu defterdarl e, merkezi Halep'te olan Suriye defterdarl da bee blnd. Fakat bu taksimat biraz sonra kaldrld gibi Macaristan'n elden kmas zerine, Tuna ve Macaristan dcftcrdari da lavedddi. Ondan sonra imparatorluun maliye tekiltnda defterdar kald. Badcftcrdara kk- evvel ikincisine kk- sn ncsne de kk- slis defterdar denildi. Ba defterdar devrin maliye ba kan idi. Dier ikisi gerek vazife ve yetkisi olmyan paye ve unvan sahipleri idi. Badeftcrdar, devlet erknnn byklorindendi. Rumeli Beylerbeyi de aym payede saydrd. B u sebeple vezbbe ykseltdebdirdi. Divan toplantlarnda bulunurdu ve Vezirle Kazasker lerden sonra yer alrd. X V I I nci yzyldan sonra devletin btn mab ilerinden so rumlu tutuldu, nemli mal meseleler hakknda sadrazam ile g rmeler yapard. Padiaha da arzda bulunmak yetkisine sahipti. Hazinenin bilanosunu tutar, sadrazamn muvafakati de hazine namna demeler yapar, asker ocaklar maalarnn zamannda verilmesini salar; padiahn husus gehr kaynaklarm kontrol eder; devlet adna yaplacak msaderelerin usul dairesinde yaplmasma ve daha hu gibi nemli ilere nezaret ederdi. Sava kt zaman, ordu dc beraber, sava alanna giderdi. Emri altuda devletin mal ilerini evirmek iin, X I X uncu yzyhn balarnda u kalemler "Daire" vard : 1- Byk Ruzname kalemi, Dier kalemlerden kendisine gnderilen hesaplara gre, devletin gelir Ve giderini tesbit eder ve her yl iin bir dereceye kadar bte denebilecek bir icmal hazrlard. 2- Bamuhasebe kalemi, Ordunun silh ve mhimmat hesaplarn, mukataalar ve malikneler gelirlerini, eyaletler cizyelerini Rumeli ve Anadolu garnizonlarndaki askerlerin hesaplarn, ehremini, tersane emini, arpa emmi, mutbak emini ve darphane nazrlarnn hesaplarn grrd. 3- Anadolu muhasebesi kalemi, Trl maliknelerin gehrlerinin, Adalar denizindeki as kerlerin ve askerin tekatlk ulufelerinin hesaplarn tutard. 4- Svari mukabelesi kalemi,

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

193

Dahildeki subaylarn, saray kapclariyle seyislerinin svari lerin ulufelerine ait hesaplar tutard. 5,6- Sipahi ve sdhdarlar mukabelesi kalemi Sipahi ve sdhdarlarm tediye varaklarm sahihlerine verirdi. 7- Haremeyn muhasebesi kalemi Seltin camerinin, Mekke ve Medine'ye mahsus vakf larn Rumeli'de bulunanlarn hesaplarn ve Rumeli'deki camilelerin imam, hatip, mezzin ve daha bu gibi hayrat hademesinin hesaplarn tutard. 8- Cizye muhasebesi kalemi Mslman olmyan tebaanm vergiyi kontrol ederdi. vermekle devb olduu

9- Mevkufat kalemi Bedel-i nzul ve avarz gibi olaanst vergileriyle sefer esnasnda askerlere ayniyat veya para olarak verilmek zere am barlara girmi olan deerlerin hesabn tutard. 10- Maliye kalemi Vakf mtevelblerine ve hayrat hademesbe verden be ratlar hazrlar ve mal ilere dair olan fermanlar tanzim ederdi. B u fermanlar defterdarn iareti ve padiahn turas ile son ek lini alrd. 11- Kk ruzname kalemi Kapbalarm, anigirlerin ve deniz askerlerinin he saplarm tutard. 12- Piyade mukabelesi kalemi Yenieri, topu ve arabac askerlerinin hesaplarn tu tard. 13- Kk evkaf muhasebesi kalemi E v k a f mstahdemlerinin tekat maalarnn hesap larm tutard. 14- Byk kale kalemi Avusturya hududu zerinde bulunan Bosnasaray ve Bel grad gibi kalelerin kaytlarn muhafaza ederdi. 15- Kk kale kalemi Arnavutluk ve Mora'daki kalelerin kaytlarm muhafaza ederdi.
Osmanl Tarihi F. 13

194

OSMANLI TARH

16- Muavin mukataas kalemi Ergani ve Keban altun ve gm madenlerini, ttn ziraat" resmi de stanbul ve Rumeli gmrklerinde ttn zerinden alnan resmi, aym yerlerde meyve zerinden alman resmi, Eflk ve Budan eyaletlerinin vergisini ve kbtilere tarhedilen vergiyi kontrol ederdi. 17- Salyane mukataas kalemi Derya kaptanlarnn Tatar Kiray adesi efradnn, K rm'n Ruslara gemesinden nce, Krm Han ile nazrlarnn besaplariyle megul olurdu. 18- Haslar mukataas kalemi Padiahn, hanedan azasnn, vezirlerin ve emirlerin haslarnn kaytlarm tutar bundan baka Larisa gmrklerinin Suriye ttnlerinin, ham ve ilenmi ynlerinin iltizamlarna ba kard. 19- Ba mukataa kalemi Akkerman Rusuk, Sibstre ve Kosova'daki dtizamlarm Filibe, Tatarpazarc vesairenin eltik resimleri iltizamlarnn Enoz, Selanik, Langaza vesair yerlerdeki tuzlalar iltizamnn, balk dtizammm Karadeniz'deki btn limanlarla gmrk resim leri dtizamlarmn yllk ileriyle urard. 20- Haremeyn mukataas kalemi Mekke ve Medine'ye mahsus ve Anadolu'da km ve vakflarla Anadolu'daki camilerin hademc-i hayratna mahsus kaytlarla megul olurdu. 21- stanbul mukataas kalemi Selanik ve Trhala mukataalan, stanbul ve Edirne ardar resimleri, altun ve gm ilemeli ovani resmi, ham ipek resmi hesaplar de megul olurdu. 22- Bursa mukataa kalemi Hudavendigr eyaletinin ileri grrd. ydhk mukataalariyle ilgili

23- Avlonya mukataa kalemi Avlonya ve Arboz ve Rodos mukataalarma mteallik ilerle urard. 24- Kefe mukataa kalemi

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

195

Krm'n elden kmas zerinde Anadolu'daki birka mukataanm muamelerini grrd. 25- Tarihilik kalemi 10 uncu kalemden kan btn evraka tarih koyar ve cizyenin muhtelif gelirlerinden alaca olanlara verilecek hava leli hazrlard. Osmanl devletinin kuruluundan Glhane hat t n n dnna kadar geen zaman iinde gelimi bulunan vergi sistemi iki blme ayrlr : birinci blm er' vergder ikinci blm de rf vergderdir. er' vergder : "Vastasz" Zekt, Aar, Hara ve Cizye'dir. Zekt, mslmanlardan varlkl olanlarn fakir dindalarna vermekle mkellef olduklar bb nevi sadakadr. Zaruri ihtiya lar aan yllanm mallardan krkta biri verilmek suretiyle eda eddir. Varlkb tarafndan ehline dorudan doruya verilmesi esas ise de hkmetin zerinde velayeti haiz bulunmas sebebiyle hkmete verilmesi de caizdir. Aar; r onda bir mnasmadr. Cem aardr. Hasat vak tinde toprak rnlerinden alman mal vergisidir. rnlerinden r alman topraa "arazi-i riye" denir. B b toprak fethedildidii vakit, onu fethedenler arasmda taksim edibrse veyahut fetihten nce sahipleri mslman olur da, onlara tembk edilirse o toprak arazi-i riye'dir. r hernekadar onda bb demek ise de, zamanla vergiye dellet eden mna nisbeti deimitir. Hara; Mslman olmyan halkn vermekle devli olduu toprak vergisidb. zerinden hara alman topraa "arazi-i haraciye" denir. Fetih srasnda sahipleri mslman olmyan toprak tr ki vergi demek artiyle sahiplerine braklmtr. Hara, muvazzaf ve mukassem olmak zere iki ksmdr. Harac- muvaz zaf, topram llmesi suretiyle dnm zerinden ahnan sabit vergidir. Harac- mukasseme, toprak rnlerinden, ydda bb defa, ondan yarma kadar ahnan hissedir. Cizye; Mslman olmyan halktan, askerbk hizmetinden muafiyeti karl olarak alman ahs vergidir. ahslarn deme kudretlerine gre, l, evsat, edna olmak zere ksma ayrdmt. ocuklar, kadnlar ve papazlar bu vergiden muaf tutul mutu. Vergi istemi

OSMANLI TARH
Bundan baka mslman olsun olmasn ingenelerden de ylda fert bana muayyen bb vergi alnmakta idi. Dier er' vergder : Gmrk, madenler ve lokata resim leri idi. Gmrk resmi; Osmanb imparatorluunun bb iskelesinden dierine deniz yolu de ve b b ebir ve kasabasmdan dierine kara yolu ile nakledilen eyalar zerinden alnd gibi yabanc mem leketlerden Trkiye'ye gelen eyadan kapitlasyonlarda yazd hkmler dairesinde alnrd. Madenler : Toprak stnde ve toprak altmda bulunan cev herlerdir. Arazinin herhangi nevinde olursa olsun bulup karan bete birini devlete vermekle mkellef tutulmutur. Lokata : sahibi belli olmyan, bulunmu mal ve mlktr. Varisi obuadan len kimselerin mal ve mlk de devlet eline ge er. B u vergi ve resmilerden baka ticaret eyas zerine trl isimlerle konan resimler. Mstesna vilyetlerin verdii vergder : Anadolu ve Rumeb kt'alarmda zel vergi sistemine tbi vdyetler vardr. unlardr: Sayda, Halep, Badad, Basra, Musul, Trablusgarp, Bingazi, Hi caz, Yemen. B u vdyetlerden Hicaz de Basra'nn topraa re ve dier lerinin topra da haraca tbi idi. Bunlar fetholunduklan zaman tmar ve zeamet usulne sokulmam ve mab ilerine merkezden mdahale edilmemitir. Ahalisi eskiden ne gibi teklif ile mkel lef ise o teklif devam etmitir. Osmanb imparatorluunda muhtar veya yar muhtar bir statye sahip eyaletler Osmanh devletine ylda kesenek olarak bb vergi vermekte idder. B u vergiye "rsaliye hazinesi" ismi verdirdi. mtiyazh eyaletlerden Msr 30.000.000, Eflk 2.000.000 Budan 1.000.000, Srbistan 2.300.000 Sisam 400.000 Aynaroz 87.000 kuru deerinde irsaliye hazineleri gnderirlerdi. B u ha zinelerin de tutar 35.787.000 kuru idi. B t n bu resim ve ver gilerden baka ticaret ve istihlk eyasndan ve hayvanlar zerin den trl isimler altnda, ahnan vergi ve resimler de vard. rf vergder : Devletin devamb veya olaanst ihtiyalar iin padiahn embleriyle konmu ve alnm olan vergderdb. Esas itibariyle geici obualar lzm gelirken zamanla devamb olmulardr. Mahi-

ABDLMECT DEV HN DE MESSESELER

197

yetleri itibariyle iki blme ayrlrlar. Sava ihtiyalar iin tarhedilmi olanlarna ad vergiler, hi bb makul esasa daymnayp da keyf bir okdde tarbeddenlerine de akka vergderi denir di, istanbul'dan, mstesna vilyetlerden ve imtiyazl eyaletler den alnmazlard. Anadolu, Rumeli ve Arabistan vilyetlerinden alnrlard. Hazineler : "Devlet gcbrinin bb ksm zarur masraflarn denmesi iin mr hazinesine alnrd, ihtiyatan fazlas da ihazine denilen Enderun hazinesine konurdu. Sava halinde veya olaanst hal ler vukuunda bu hazineden kardk salanrd. Darbhane-i rraire hazinesi bu ihazinenin bir.dal idi. Sehm I I I . devrinde Nizam- ccdid masraflarm karlamak iin bir de Irad- Cedid hazinesi kuruldu. Fakat bu hazine Mus tafa I V . zamannda Nizam- cedid de bblikte ilga edildi. Osmanh devletinin mab tekdt ve vergi sistemi, ilnndan nce Os y l - l a k i aklamadan da anlalaca zere, manii maliyesinde karakterini tamakta idi. Esaslar slahat teebbsleri basit olmakla beraber devrine gre mtekmd ve deri idi. Fetihler srasnda, baz blgeler iin ka bul eddmi olan zellikler bakmmdan tam bir vahdet gstermi yordu. Msr, Eflk, Budan, Srbistan, Sisam ve Aynaroz siyas, idar ve din imtiyazlara sahip olduklar gibi mal imti yazlara da sahip idder. Mali bakmdan devletle olan ilgileri her yl maktu bb vergi vermekten ibaretti. Sayda, Badad, Basra Musul. Trabhsgarb, Bingazi, Hicaz ve Yemen eyaletleri ise, on lar da imtiyazh eyalet olarak kabul edmilerdi. Fethcdildikleri vakit tbi bulunduklar mal rejim deiitirdmemi devam et tirilmiti. Anadolu ve Rumeli eyaletlerine gelince; ortak bb mal tekilt ve vergi sistemi de idare edilmitir,
u ( ari( 0 r t a a

X V I nc yzydn ikinci yarsndan itibaren Osmanh mes seselerinde grlmiye balayan zlme maliye tekdtnda ve vergi sisteminde de kendisini gstermitb. er' esasa dayanan vergiler, eriatn bekisi olan, ulema snfnn inhitata d mesiyle nazmsz ve kontrolsuz kalmtr. Rvet mabye messesesine de sbayet etmi ve gehrlerin azalmasma sebep ol mutur. Bundan baka rf vergder de gelii gzel arttrlmtr.

198

OSMANLI TARH

Vergilerin alnmasnda nceden kullanlm olan usullerin terkedilmesi de maliye messesesinin nhitatna sebep olmutur. Vastal vergiler, kethdalar ve eminler vastasiyle alnrken, sonra iltizam usul de mltezimlere ihale edilmeye balanm ve bu suretle devlet Ue mkellef arasnda trl suiistimaller yapan, menfaatei ve mesuliyet duygusu olmyan bir insan tipi tre mitir. Zamanla tmar ve zeamet kanunnmesine riayetsizlik balam, tmar ve zeamet mahlUeri ehbne verilecei yerde, gelirleri, mltezimlere satlmya balanmtr. Btn bu sebeplere, padiah ile devlet adamlarnda ve ule ma snfnda genileyen para toplamak hrsn da eklersek maliye messesesinde ihnitat millerinin tablosu bb dereceye kadar tamamlanm olur. ., , , Vastasz vergilerin byk bb ksm devlet ta
J

Vergilerin toplan-

rafndan toplatlmazd; hizmet karl hizmet lide braklrd. Padiah, Valde sultan, ehzade ler ve Sultanlar, Sadrazam, Kaptan- derya kendilerine tahsis edi len haslarnn gelirlerini alrlard. Valder ve sancakbeyleri tmar ve zeametlerinin gelirleriyle geinirlerdi. Kadlar mahkeme har larndan da hisse alrlard. Mabetlerde hizmet grenlerin mas raf ve nafakalar vakflar tarafndan temin edilirdi. Szn k sas memurlar, en bynden en kne kadar devlet hazine sinden para almazlar, hizmetleri karah kendilerine tahsis edilen vergi veya resim gelirleri veya hisseleri de maalandrhrlard. Hazineden byk memurlardan yalnz, Nianc, Defterdar, eyhlislm ve Kazaskerlere yllk bb para verihrdi. Bundan ba ka sarayn masraflar, yenieri oca de muvazzaf ocaklarn ulu feleri, donanmann masraf hazinece denirdi. Hazine hara, "cizye" gmrkler, irsaliye hazineleri ve vergiler batsnda iaret edilen daha baka gelirlerle beslenbdi. Hazinenin gelirleri dorudan doruya maliye memurlar vastasiyle toplanmazd. Bu hususta dtizam usulne ba vurulmas det olmutu. ltizam, devletin, gelirlerinden birisi zerindeki hakkn bb yd mddetle bir kimseye, ondan peinen veya taksit le ald para kardnda devretmesidb. Geliri devlet adna fa kat kendi hesabma toplayacak adama da mltezim denirdi. l tizam usul ilk sralar birka muayyen haslata tatbik edddii

mas e tahsisi

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

199

halde sonralar aar, hayvan vergisi, gmrk ve daha baka gebrlerc de temd edilmitir. Devletin ektii para sknts sebebiyle iltizam bb arabk yllk olmaktan km ve bir gelir birka sene iin mltezime devredibniye balanmtr. Mabye messesesinin temellerinden sarslmas, devletin itibarn drm, hazinenin dzenini rndan karm, halkn ezilmesine sebep olmutur. B u yzden imparatorluun ekonomi nizam bozulmu ve ahlk seviyesi de dmtr. Bu durum karsmda zaman zaman devlet adamlarndan baz lar slahat yaplmas gereini anlamlar ve padiahlara sunduk lar lyihalarda bu husustaki dncelerini belirtmilerdir. B u dncelere uyularak ok defalar slahat yaplmya teebbs edilmi ise de maliyenin eski disiplinin salanmas mmkn olama mtr. Mahmud I I . ilk defa olarak mabyede batnn deri devletleri tarafndan kabul edilmi olan tekilt ve usullerinden iktibaslar yaparak maliyenin yeni bb dzene konulmas lzumunu kavrad. Devrinde defterdarlk kaldrld ve Umur-u Mabye Nazr l "Maliye Bakanl" kuruldu. Maliye dabeleri bu Bakanla baland. Tmarl askerlerin muntazam ordunun ime alnmas prensipi kabul edilerek tmar usul kaldrld ve tmar gebrleri hazineye d e vr edddi; hi bb esasa dayanmyan msadere usulne ba vurulmyaca dn edildi, rf vergderin kaldrlarak hak ve adalet esaslarna uygun bb tek vergi alnmas prensibi kabul edd dii gibi islm olsun olmasn btn tebaann varlklarnn tesbit edderek, varlk esasna dayanan bb vergi sistemi dzenlenmesi iin de almalara giriddi. Bundan baka memurlara maa ba lanmak suretiyle de hazine gelirinin merkezlemesine doru kuv vetb bir adm atlm oldu. Btn bu slahat tedbirleri yeni bb mabye dzeninin kurul mas yolunda ahmalar olmakla beraber eksik ve sistemsiz idi.

200

OSMANLI TAKM

GLHANE HATTININ LANINDAN SONRA MALYEDE YAPILAN ISLAHAT TEEBBSLER

Abdlmecit'in tahta kt sralarda Osmanh devletinin idar ve mali durumu acnacak halde idi. Muntazam bir vergi sistemi yoktu, Eyalet valderi, resimleri ve vergderi ddedikleri gibi tesbit ediyorlard. Yalder mahall ihtiyalar iin, padiahn emrine hazr bulun durduklar asker kuvvetlerin tahsisatn da salamakla devli idiler. Vergilerin nemb bb ksm ayniyat olarak alnrd. Hi bb kontrol yoktu. Zavall mkeUeflerden ahnan ayn vergi ler yksek olduu halde hkmet merkezine pek az miktar gnderibyordu.
Gulhane Hatt ve

Abdlmecit'in tahta kt nralarda mal durum

___

Abdlmecit
t u n

ve slahat nazrlar; devletin b-

slahat fermannda maliye ile ilgili hkmler

messeselerini bat usullerine gre dzencmiye karar verdikleri iin 1839 da Glhane Hattn dn ettiler. Bu hatta din ve mezhep fark gzetilmeksizin haklar ynnden eit bir tebaa meydana getirmek ve ada mnada bb kanun devleti yaratmak hususunda dnlen prensipler beUrtdiyordu. Bu prensiplerden mabye Ue ilgili olanlar unlard : Mal ve mlk gvenliin m salanmas; herkesin kudretine gre, verecei vergderin tesbiti ve bu vergderin dnda hibir suretle vergi alnmamas, iltizam usulnn kaldrlmas.

Glhane hattndan on yedi yd soma d n edilen slahat fer mannda da, vergilerin ve aarn dorudan doruya alnmas hu suslarnn aratrlmas, memurlarn iltizam ilerine girmemeleri, devletin, gebrler ve giderlerini gsteren yllk bb btenin tanzimi, bankalar admas gibi maddeler vard. Maliye tekiltnda yenilikler Glhane hattnda, Mabye tekiltnda slahat yapdaca belirtdmi olmamakla beraber devletin dier messeselerine paralel olarak bu tekUtta da birtakm yendikler yapmak zarureti hasl oldu. Mahmud I I . devrinde Maliye Bakanlnn 33 kaleme ayrlm olan daire lerinden bb ksm kaldrlmak bazdan da birletirilmek suretiyle

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

201

sekiz muhasebe dairesine indirildi. B u dabelere bab sekiz de kalem ihdas edildi. Muhasebe daireleri unlardr : 1- Mabye muhasebesi; devletin gelir ve giderlerinin hesab n tutard. 2- Sergi muhasebesi; devlet hazinesinden kan para larn senetlerini tanzim ve hesaplarm tutard; 3- Haremeyn mu hasebesi, erkek nfusunun evrakn tutard; 4- Esham muha sebesi, stanbul gmr geliri zerine kardan Esham de ma denlerin kayt ve hesaplarn grrd. 5- E v k a f muhasebesi, vakflarn ileriyle urard; 6- Zecriye muhasebesi, mskirat resimleri ile dgdi ileri ve hesaplan grrd; 7- Haremeyn muha sebesi, Mekke ile Medine'ye ait ileri grrd. 8- Mukataat muhasebesi, Mukataa hesaplariyle urard. Umur-u mabye nezaretine bal dabelere yeni * dzen verildii sralarda vergi sisteminde de deiiklik yapdd ve vilyetlerde yeni mabye memuriyetleri meydana getirildi. Glhane hatt, imparatorluun her tarafnda ayn zamanda dn edilemedii iin bu yendikler de ancak battm okunabildii yerlerde tatbik edildi ve zamanla dier blgelere de temil edildi.
D u

Vergi sisteminde yenilikler

Glhane hattnn mabye de dgdi hkmleri, Mahmud I I . dev rinde kaldrlm olan msadere usul hakkndaki muameleyi tesbit ve tescil ettii gibi 1840 da yaynlanan ceza kanunnamesiyle, bu usule ba vurmak su sayld. Bundan baka aym hkm lerin ruhuna gre devletin her nevi gelirinin dorudan doruya hazineye gelmesi ve her trl giderlerin de hazineden denmesi gerekiyordu. ltizam usulnn kaldn-umaa Yukanda, Tanzimattan nceki vergi sistemi konusunda verilen ksa aklamadan da, iltizam usul nn nasd bir ban ba olduu anlalmt. B u usul devam ettirmek hak ve adalet prensipleriyle telif edilemezdi. Bunu kestben Meclis-i ahkm- adliye, "hazinece mazbut ve kayth olan her trl mukataa ve dtizamlann mltezimlere ihale eddmesi usuln tamamen kaldrmya ve vergi iinin, devlet hazinesi mrettebatiyle dier ilere halel gelmemek ve halka bb gna lzumsuz zulm ve taaddiye sebep olmamak zere, usul daire sinde her yerin toprak mahsulleri, ticar mevkii, hakik vaziyeti

202

OSMANLI TARH

ve halkn mal kudreti gznnde bulundurulmak suretiyle muay yen bir nisbct dahdinde tahsiline karar verdi." ltizam usulnn kaldrlmas ve mltezimlerin vazifelerinin son bulmas zerine devlet sancak ve kazalara, resim ve vergi leri devlet adna toplamak zere muhassl unvam ile geni selhiyetli memurlar gnderdi. B u memurlar, sancaklarda valinin bakanlnda toplanan ve kad, mft, zabit ve halk tarafndan seilen drt kii ile dd ktip tarafmdan kurulan bir meclisin yar dm de nfus ve emlk yazmn sahyacaklar ve halktan alna cak vergi mikdarm tesbit edeceklerdi. Mslman olmyan te baanm bulunduu yerlerde metropoktlerle Kocabadar da bu meclise itirak edeceklerdi. Kazalarda muhassd vekdinin de bulun duu bu karakterde mechsler kurulacak ve alacakt. Muhassllar dorudan doruya Maliye Nezareti de muha berede bulunabileceklerdi. B u akllca tedbirlerin baar ile tatbik edilebilmesi iin muhassdlarn bdgdi ve ahlkl kimseler olmas icabediyordu. Halbuki "Muhassdlar herhangi bir szdtya meydan vermemeye fazla itina ettiklerinden bir ok yerlerin varidatn kendi haline brakyorlar ve baz yerlerde de devlete ok varidat gstermek suretiyle gze girmek hevesine dm bulunuyorlard. Selhiyctlerinin genilii dolaysiyle valinin murakabesine tbi bulunmamalar, daha baka kt icraatta bulunmalarna da sebep oluyordu. Islahat nazrlar, hristiyan tebaadan almmakta olan ciz ye iin de yeni bir usul kabul ettiler^ Haddizatnda Glhane Hat t prensiplerine gre, slm ve Hristiyan tefrikinin kaldrlmas icabediyordu. Fakat devletin btn mevzuatn bir anda yeni bir kalba dkmek mmkn deddi. Devlet, Osmanb imparator luundaki hristiyan tebaann hamisi kesilen Avrupa devlet lerine iyi niyetb olduunu ifade etmek ve trl bahanelerle bu tebaa lehindeki mdahalelerini nlemek maksadiyle cizyenin alnma snda da kullandan iltizam usulne son verdi. Onun yerine h ristiyan tebaann bulunduu kaza ve kylerin hissesine den cizyenin reaya Kocbadar ve vekilleri tarafmdan toplandarak maliye hazinesi namma muhassllara teslimi usul kabul edddi. B u usul hristiyan halk mtegallibe ve mltezimlerin errinden kurtard iin memnuniyet verici idi.

ABDLMECT DEVRNDE

MESSESELER

203

zeni vergi usullerine

ltizam

usulnn

kaldrlmas;

halktan

ali

nacak vergi tesbit edilmeden yaplmt. Devlet adna, hazine gelirini toplayacak muhassdlar bb taraftan hakik vergiye esas tekd edecek nfusu ve emlki yazarken dier taraftan da halktan pein ve taksit lerle alacaklar vergi sayesinde devlet ihtiyalar salanacakt. Yapdacak ii g, muhassUarm da kifayetsiz, oluu umulan ge liri salamad. Bu, evvelce iltizam usulnden faydalanm olan mltezimlere, sarraflara ve daha baka mutavasstlara yeni usl aleyhine propagandalar yapmalarna sebep oldu. Devlet adam larndan bir ksm Avrupa usullerine dman, hristiyan tebaaya haklar verdmesine de aleyhdar bulunduklar iin eski usullere dnlmesini istiyorlard. Muhafazakrlarn ve rautaasplarn el birlii ile slahat ve slahatlar ktlemeleri 1841 de Mustafa Re it Paa'nn azline sebep oldu. B u sralar, Avusturya bavekili prens Meternich'in de Babli'ye, Avrupa tarzndaki slahatn Os manl imparatorluu iin bb inhitat sebebi tekil ettii yolunda, bb muhtras gelmi bulunuyordu. Mustafa Reit Paa yerine geen muhafazac nazrlar maliyede yeni usulleri terkederek eskderine dndler. "1842 ubatnda eyalet gelirlerinin alnmas, eskiden olduu gibi asker komutanlara brakld. Eyalet merkez lerindeki muhassdlar kaldrld. Her yerde ileri' gelenlerden kuru lan bb meclis verginin tesbitine memur edildi. Aar iltizama ve rildi. Cizye "Hara"n ruhan cemaatler vastasiyle toplatlmasn dan vazgeilerek bu hususta da eski usule dnld" , ,. . . , Maliye sisteminde sarsntlar Dzenli bb vergi sisteminin kurulamamas, para deerinin salanamamas, israflarn artmas, devlet gelirini smren kt itiyadlarn nlene memesi ve nihayet devletin cidd bir bte meydana koymak hususunda acz gstermesi maliyede ar vc devaml sarsntlara sebep oldu.
1

kars tepki

Yukarda da akland zere, 'Glhane hattnn dn ze rine Mustafa Reit Paa ve arkadalar iltizam usuln kaldr makla, devlet gelirlerine devletin sahip olmasm temin etmek istemilerdi. Fakat bu hususta hi bb cidd hazrlk yaplmad ve gerei kadar m a i l i n s i n memur bulunamad iin bir dd yl .sonra tekrar dtizam uslne dnlmt. Vilyet merkezlerinde

204

OSMANLI TARH

yaplan mzayedeler hi bir kontrole tbi olmad gibi her trl teminattan da mahrumdu. Mltezimler vergderi kendi krlarna tals ediyorlard. Onlarla beraber sarraflar ve kendilerini tutan devlet adamlar hazinenin zararna olarak zenginlciyorlard. Mustafa Reit Paa bde tekrar sadrazam olduu vakit iltizam usuln bir olup bitti gibi kabul etmi ve onu ikinci bir defa kaldrmya cr'et edememiti. Hatt birok gmrklerin, iltizamn elde etmi olan bb ermeni ticarethanesini himaye et tii ve bu suretle menfaat salad bde halk arasnda rivayet edilmekte idi. Devlet gelirini kemiren iltizam mikrobu yannda parann istikrarnn temin eddememesi de devletin mal itibarn devaml bir ekilde dryordu. Parann istikrarszl Osmanb maliyesi sisteminde kronik bir hastalk eklini alm bulunuyordu. Mahmud I I . devrinde dk defa olarak 1830 "Kaime" adiyle kt para karlmt. Eh/az s ile karlm olan bu para % 8 faizli hazine bonosu eklinde ve en az yz kuru deerinde idi. Hi bir teminat ve karl olmyarak ihra edden ve stelik de sahteleri kan kt para ksa zamanda deerden dt. Osmanh devlet adamlar, k t parann tbi olduu milletleraras kaidelerini bmiyorlard. 1840 da Babli, Avrupa hkmetlerine ba vurarak kt paraya "Tereddtsz ve korkusuz halis sikke nazariyle bakmalar" hususununda kendi tebaalarna emb ve ihtar da bulunulmasn rica etti. Mal ilerde zorla kredi teminine almann itibarsz l neticelendirdii cevab verildi. Bunun zerine ve uzmanlarn tavsiyesiyle Babli yazd kaimelerin yerine basl kaimeler kar d "1842" ve eski maden paralardan bir ksmn kaldrarak yer lerine ayar Avrupa madeni paralarn ayarna muadil olmak ze re mecidiye paralar bastrd. Buna ramen parann istikrar salanamad. nki Osmanh devleti, kapitlasyonlar rejimi al tnda yayordu. sanayi Avrupa sanayiinin gelimesini takip edemedii iin mamul eyay yabanc memleketlerden satn al mak zorunda kalyordu. Buna karlk yabanc piyasalarna sr d zbaat mahsulleri, ticaret muvazenesini kendi lehine evire cek dereceyi bulamyordu. hracatn gittike azalmasna mukabil ithalatn devaml olarak artmas Avrupa paras yannda Osmanl parasnn mtemadiyen kymetten dmesine sebep oluyordu. Parann itibarn korumak maksadiyle bir bankaya ihtiya

ABDLMECT DEVRNDE

MESSESELER

205

olduu fikrini Mustafa Reit Paa daha Glhane hattnn n sralarnda baz arkadalarna kabul ettirmiti. Fakat trl engel ler sebebiyle ilk banka ancak 1849 ylnda Dersaadet "stanbul" bankas adiyle kurulabddi. Hkmet bu bankaya biri fransz dieri italyan olmak zere iki dbektr tayin etti, Bankaya 25 milyon kuru yatrarak yz milyonluk hisse senedi karmak msaadesi verdi, fakat teebbs msbet netice vermedi, iki yd sonra yirmi be milyon kuru eridii gibi otuz be milyon k u ruluk da bir ak meydan geldi. Hkmet bu messeseyi tas fiye etmek zorunda kald; fakat banka fikrine bab kald iin Dersaadet Bankas yerine yz milyon kuru sermaye ile "Osmanb Bankas" adiyle yeni bb banka kurduu gibi ya banc uzmanlarn yardmiyle hkmet dabelerinde Avrupa usul- defterisi kabul edddi. Paraya istikrar verilmek iin ahdd sra larda hkmet merkezinde israf hastal, bb yangm gibi, devlet sefinesinin her tarafn sarmt. Abdlmecit'in alt olu ve alt kz vard. OuUar iin snnet dnleri kzlar iin nian ve dn trenleri yapbyordu. B u ahane trenlerde para su gibi akthyordu. Bundan baka padiah kendisine saray yaptryor, kkler ve yahlar ina ettbip nazrlarna ihsan ediyordu. Alafranga detlerin, devletin yksek sosyetesini istd et mesi de israflara yeni bir mecra amt. Abbas Paa'nn valilii srasnda Msr'dan stanbul'a g eden zengin Msrllarn yk sek fiyatla kk ve yal satm alarak Avrupa mbdyesi ile tefri etmeleri stanbullular tahrik etti. Onlar da alaturka eyalarnm yanna alafranga mobdya vesaire eklediler. Paytonlar ve ssl arabalar edindiler. Hizmeti ve halayk kafileleri beslemek su retiyle hametlerini arttrmya baladlar. 50.000 kle yannda 40.000 hizmeti stanbul'un bu sn-alar beslemek zorunda kald mstehlik nfus hakknda bir fikir verebilir. Krm muharebesi srasnda, Fransz, ngiliz ve Sardunyal askerlerin stanbul'da bulunduklar mddete ok para harca malar sebebiyle istanbul esnaf da zengin olmu ve israfta saray erkn ile devlet adamlarn taklide koyulmutu. B u gibi israflar sefahat ile beraber yrd iin stanbul'da sraflar

OSMANLI TARH

yeni bir zevk ve elence havas esmiye balad. Cevdet Paa, bu hususta Maruzatnda unlar yazmaktadr: "Sultan ve kadn efendiler zamann hkmne uyarak araba larla gezraiye baladlar. Ve herkese stn grnmek iin israf ve sefahate daldlar. Ve onlar da borlu oldular; ve al verilerine vasta olan kahveciler ve baltaclar pek acayip suiistimallere ko yuldular. Mesel bb tacirden yz bin kurua mal alurlar ise elli bin kuru da nakit alp yz elli bine senet verirlerdi. B u cihetle Saray- hmayunun sene zarfnda milyon kese ake borcu kt." "Kullar fazla vakitlerimi kitap ve risale yazmya hasrederdim. Bununla beraber stanbul'da byle zevk ve safa rzgr lar esmiye balaynca kullar da btn btn hari kalmadm. airlikten vazgemiken Gm Servi mazmuniyle iir syliyerek yine irlere ve bazen mehtapedara katmaktan ger durmadm. "Zendostlar oalp mahbuplar azald. Kavm-i Lt sanki yere batt. stanbul'da tedenberi delikanllar iin maruf ve mutad olan ak ve alka hal-i tabiisi zere kzlara mntakil oldu. Ahmed I I I . zamanmdanberi mutad olan Kthane srt ziyade rabet buldu. Gerek orada gerek Bayezit meydannda arabalara iaretlerle muaaka usul hayli meydan ald." "Fethi Paa hakknda bir ey rivayet ederler. nanmak istemem. Derler ki arz- huls iin Avrupa'dan kuvvet macununa mukabil illar, araplar getirtip zat ahaneye taktim edermi." B u hudutsuz israf ve sefahatin tabii neticesi evvel paha llk ve sonra da ahlk knt idi. Krm muharebesi sralarnda fiyatlar ykseldi. Muharebeden evvel ttnn okkas altm ku ru iken muharebe esnasnda yz kurua kt. Balta limann da evvelce krk kurua satlan bir yal alt ayl krk bin kurua kiralanyordu. Zevk ve sefahat, paraya olan ihtiyac arttrd. Rvet, ceza kanunnmesi de men edmi olduu gibi vkel ve ulema rvet almayacaklarna, devlet malnn iyi bir ekilde idare edeceklerine dair Kur'an'a el basmak suretiyle yemin etmilerdi. Buna ramen ortada ne ceza kanunnmesi ne de yaptklar yemin varm gibi hareket ediyorlard. Camderde vaaz eden baz cesur hocalar, nazrlarn yaptklar suiistimalleri sayp dkmekten ekinmiyorlard.

ABDLMECT DEVRNDE

MESSESELER

207

Devlet adamlar, durumu incelemek iin toplanddar. Devlet masraflarnn devlet gelirini atm mahede ettder, tedbir aramadan nce maliyenin bu durumunu ifade etmek iin bir terim aratrdlar. Ve Franszca kriz kebmesinin muadili olarak "buh ran" kelimesini buldular. B u mab buhranda ve ncekderbde, Osmanb maliyesinde cidd bir bte usulnn mevcut olmaynn da md olduu phesizdir. Tanzimattan nce Osmanh maliyesinde muayyen gehrleri muayyen hizmetlere karhk gstermek usul olduu iin devletin umum gelirini ve umum masrafn tesbit eden bir bte usul yoktu. Hernekadar ayda btn gebrlerle masraf larm icmali bir muvazene cetveli halinde gsterilmekte idi ise de bu usuln de modern mnada bir bte de ilgdsi olmad aikrdr. Baz padiahlarn devblerinde btn gelir ve masraflar dikkat nazara alnarak bteler meydana getirilmi ise de, bu cihet her yl iin devamb olarak tatbik edilen bir usul haline gelememitb. Tanzimatm ilnndan sonra ilk defa 1844 ylnn sonunda, geen yln tek mil gelirleri ve giderleri hesaplanarak devletin mal muvaze nesi hakknda bir cetvel tertip cdilmitb. B u cetvele gre devletin genel gehri 647.000.000 genel gi deri 627.000.000 gelb fazlal da 20.000.000 kurutur. Ancak, gelir fazlalnn tahsil edilememi vergi art olduu mevcut kaytlardan anladdna gre devlet btesinin denk olduu ne ticesine varlr. B u denk bte idaresizlik ve israflar yznden drt be yl iinde alt st oldu. Masraflar gelblere stn hale geldi ve muvazene a yddan yla artarak 1848 de 5.528.000 kurua vard. An kapatdmas iin am, Halep, Sayda ve Adana eyalet lerinde Msr idaresinde bulunduklar yllarla daha sonraki yllara ait bakaya verginin asker kuvvetiyle tahsiline giriddi ise de ancalk 25.000 kese toplanabddi; bu sebeple de ak kapatlanad. Osmanh tarihi de dgdi meseleler zerine yabanc dde yazl m baz eserlerde de 1850 ydma doru Osmanh btesi hakknda aadaki rakamlar verdmektedir :
1 1

lk bte

Aulicini lettres sur la Turquie, 191, 202.

208

OSMANLI TARH

lte gelirleri : Aar Arazi vergisi Hara (cizye) Gmrk Vastasz vergiler Msr eyaleti vergisi Budan Eflk Srbistan te giderleri: Padiahn tahsisat Valide sultann ve evli hemirelerin tahsisat Ordu Donanma Harp levazmat ve kaleler Btn memurlarm maalar Dileri, Eldikleri ve Konsolosluklar Nafa ileri ve ziraate yardm Vakflar iin yardm % 6 faizli hazine bonolarnn itfas iin Sehimler iin Tmar ve zeamet sahipleri ederinden ahnan mallar iin tazminat

Kuru

hesabdc

50.600.000 46.000.000 9.200.000 14.750.000 34.400.000 6.900.000 460.000 230.000 460.000 731.000.000 75.000.000 8.404.000 300.000.000 37.000.000 30.000.000 145.000.000 10.000.000 10.000.000 9.000.000 4.000.000

40.000.000 731.000.000

Osmanh devletinin, Avrupa devletleri bteleri rneinde dk olduu iddia edilen bu btenin shhati hakknda kesin bir e y sylemek mmkn deddb. Yalmz uras muhakkaktr ki 1848 ylndan itibaren Osmanb mabyesi kronik buhranlar devresine girmi bulunuyordu. Gehrler devlet giderlerini karlamad ve yeni gelb kaynaklar bulunamad iin, devlet adamlar Avrupa'dan bor para almak lzumuna kanaat getirmi bulu nuyorlard.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

Avrupa'dan bor nara alnmas

209

Ha^be darln hariten bor para almak su retiyle giderme fderi, ilk defa X V I I I inci yzyln son yansnda, Abdlhamid I . devrinde Osmanb devlet adamlarna, musaUat oldu. F i k b gereklemedi. Selim I I I . tahta kt sralarda, devlet, Rusya ve Avusturya ile harp halin de idi. Hazine tam takrd. Avrupa devletlerinden borlanmak fikri yeniden tartma konusu oldu. Fakat byle bb eyin mazide rnei yoktu. Yabanc devletlerden birisine borlanma dncesi korkuntu, vazgeddi. Bunun zerine Cezayir ve Tunus beylerinin hazinelerinden borlanmak suretiyle para temini dnld. Fakat bu hazinelerin gerekb paray verecek takatte olmadklar anlald. Bundan sonra islm devleti obuas hasebile Fas'a ba vurulmas dnld. Fas hkimi iskandil edildi ise de hkim iti zar etti. Mahmud I I . bb aralk bor almak iin ngdtere nezdinde bb teebbste bulundu ise de, teebbs bb neticeye vardrlmad. Glhaneeder ilk sralar Glhane hattndaki prensipler dabesinde maliyeye yeni bb dzen vereceklerini umduklar iin onlar da aym fikre yabanc kal hlar. Fakat, yukarda da akland zere maliyeye yeni bir dzen vermek hususundaki teebbslerinde muvaffak olamaynca, hariten bor para almak suretiyle iin kolayna gitmeyi dndler. 1850 de, fikir; Mecbs-i Vlfi'mn tetkikine sunuldu. Meclis; olaanst hallerde veya memleketin bayndrlk ilerine sarfedibnek zere dardan ake tedarik edilebilecei neticesine vard, bu suretle, b b nevi hukuki fetva elde edilmi oldu. Zaten bu s ralar B y k devletler de siyas olduu kadar, iktisad ve mab fetihlere girimi bulunuyorlard. Osmanh imparatorluunu ser mayelerini plase etmek iin istifadeli bb saha olarak gryor lard. lk borlanme 1850 de Osmanh mahyesi cidd b b buhran getesebbfiu irmekte idi. Umum efkr tell ve endieli idi. stelik de Rusya de siyas mnasebetler ktlemekte ve harp ihtimalleri belirmekte idi. Sadrazam Mustafa Reit Paa, maliye de reform yapmak suretiyle para tedariki iin vaktin elverib olmad dncesinde idi. Acd bir tedbir olmak zere bor para alnmas cihetine gidilmesini uygun grd. B b Paris Bankas de b b Londra Bankas anlaarak Osmanh devletinin borlanO l M n i t TmrUi, F. 14

210

OSMANLI TARH

ma isteini karlama kabul ettiler. mzalanan mukaveleye gre bor para tutan 55 milyon frankt. B u 260 milyon kuru tutuyor du. Btenin aa yukan te bb kadard; elh be bin tahvde mukabil yirmi yedi ydda itfas kararlatrlmt. Mukavelenin yrrle girmesi iin padiah tarafmdan tasdiki gerekb idi. B u ilem yaplmadan, tahvdt Paris'te piyasaya karld. B u olup bitti, stanbul'da hayret ve endie uyandrd. B u uralar, Mustafa Beit Paa da Sadrazambktan uzaklatrdarak yerine h Paa getirildi. Borlanma aleyhdarlan padiah zerine bask yapmya baladlar. Fethi paa, Abdlmecit'e "Pederiniz dd defa Rusya ile muhabere etti. B u kadar seferler aurdu. Bonca gadeler gebdi. Hariten bb para istikraz etmedi. Zaman- hmayununuz asayi zere gemi olduu halde istikraza lem ne der ?" demekle, pa diah bundan mteessir olarak istikrazn men'ini iltizam buyurdu." A h Paa de Fuat Efendi "Paa" padiah borlanma hususun da ikna etmiye pek ok abtdar. Abdlmecit dayand. "Ben bu devleti selefimden nasd buldum ise halefime yle vereceim, eer bu istikraz bozulmazsa saltanattan feragat ederim" demek suretiyle istikraz nledi. Mukavele feshedddi. Sonu batan kestirilemeyen bu teebbs, devlete yirmi iki mdyon kurua mal oldu. Devletin bir trl dzene konulamayan mab durumunu 1854 de balyan Osmanh-Rus harbi bsbtn ktletirdi. Harp ihtiyalar iin olaanst bir bt eye ihtiya hasd oldu. Yeni gelb kaynaklan aramaya durum elverib deildi, istikraza bavurulmas artk bb zaruretti. n gdtere ve Fransa de, Rusya'ya kar, bb ittifak imzalanmt. B u dd devlet de Osmanb imparatorluunun sava gcnn arttrdmasnda mutabk kalmlard. Babli'nin bor para alma teebbsn desteklemiye karar verdder. Mukavele 24 Austos 1854 de Londra'da Palmer, Paris'te Goldschmid messeseleriyle aktedddi. Buna gre Osmanh devleti milyon ngdiz liras yani aa yukan 330 milyon kuru elde edecekti. hra deeri yzde seksen, faizi ydda % 5, re'slmale mahsup ake de yzde bb idi. Osmanh hkmeti borlanmaya karlk olarak Msr hazine sinden almakta olduu paradan 30.000.000 kuru gsterdi. lk Borlarm

ABDLMECT DEVRNDE

MESSESELER

211

B u para, Msr Hidivi tarafndan dorudan doruya ve muayyen taksitlerle ngiliz veya Fransz Bankasna teslim edilecekti. kinci borlanma, "1855". lk bor para Knn muharebesi sona ermeden nce eridi. Her ne pahasna olursa olsun harbe devam etmek bb zaruret idi, nceleri yapdd gibi msadere usulne, veya rf vergilere bavurmak suretiyle para tedarikine imkn yoktu. Yeni bb istikraz yapmak tek kar yoldu. B u sefer, Bodd messesesinden ihra fiyat yzde 102 5 /8 ve faiz haddi % 4 olan ikinci bb istikraz yapdd. B u istikraz Osmanb devletine aa yukar be milyon ngdiz liras yani 545 milyon kuru ge tirecekti. stikraza karlk olarak da Msr vergisinden serbest kalan parann bb ksm de Suriye ve zmir gmrk varidatnn b b ksm gsterilmiti. nc borlanma "1858". Evvelce alnm olan bor paralar devlete gelb getirecek kaynaklara sarfedilmemiti. Devlet adamlar da, maliyeyi slah edecek bb kifayette bulun muyorlard. Islahat ferm aniyle Avrupa'ya kar hakka ve adalete dayanan bb devlet maliyesinin kurulaca taahht edddii iin keyf mal tedbirlerle hazine geb'rini artrmaya da imkn kal mamt. B u durum karsnda bde devlet israf iinde yzmekte idi. Mehtap lemleri, lks eya kullanmak merak arttka artyor du. Saray, masraflar iin sarraflardan % 45 fazde para alnp sarfeddiyordu. Padiahn tasarrufa riayet iin verdii emirlerle yap t tehditlerin hkm ancak birka gn sryordu. B u durum karsnda kt parann kymeti dmt. Yzlk altun y z altma km bulunuyordu. Halk arasnda vkelya ve hatta padiaha ar szler syleniyordu. Eliliklere imzasz mektuplar gnderiliyor ve bunlarda Abdlmecit'in tahttan indirilecei bile ifade eddiyordu. B u durumun iinden kmak iin yeni bb is tikraz akti devlet erkn iin en kolay are gibi grnd. Fakat Avrupa sermayedarlar Osmanb devletinin mab im knlarndan phe etmiye balamlard. Babb, devletin mab itibarn sa lamak iin, maalarda tasarruf yapmya, bteyi hazrlamak iin bb Mecbs-i mabye tekd etmiye karar verdi. Yabancdar bu tedbbleri iyi karlamakla beraber yeter gnnedUer. ngdiz elisi B a bli'ye hazinenin gelirini arttrmak iin sunduu bb projede, Avrupaldann dnce ve tecrbelerinden istifade edilm edike devlet idaresini dzene koymak mmkn olmadn iaret ederek

212

OSMANLI TARH

yabanclara Osmanb mparatorluunda, halkn tbi olduu art lara gre mlk icar etme veya satn alma haklarnn verilmesini teklif ediyordu. B u projenin tesiriyle olacak, Mecbs-i maliyeye ecnebi de lege alnd. Meclis, vastab ve vastasz vergderin alnma usul lerini slah etmiyi, kt paray kaldrmay tetkik etti. Fakat pratik neticelere varamad. Mamafih btn bu almalar ve bdhassa Osmanb Bankasnn kurulmu olmas yabanc sermaye darlar bb dereceye kadar tatmin edebilmiti. B u sayede Londra'da Pahner ve ortaklan messesesi de be mdyon ngdiz bas deerin de yeni bir istikraz yapld. Buna karlk da stanbul gmr haslat de oktruva resminin senelik gelirinden bir ksm gsteril di. B u hasdtm muntazam olarak tahsiline tahvil hamilleri tara fmdan secden delegelerin nezaret etmesi mukavele hkmleri icabmdand. B u hkm Dyun-u Umumiye idaresinin ilk temel ta demekti. Drdnc borlanma "1860". Artk devlet iin bor pa ra almak suretiyle yaamak itiyat habne gelmiti. ve d borlarn tutan 1774 milyona ulam bulunuyordu. B u bor larn faizleri denmedii takdirde iflas muhakkakt. 1860 da Bab b yeni bb istikraz iin Londra'ya bavurdu. ngiliz hkmeti aadaki artlan kotu : 1- Devletin tasamfunda bulunan araziye, Osmanh tebaa snn tbi olduu artlar dahilinde, yabanedara tasarruf hakknn tannmas, 2- Tabsd eddecek paraya karlk b b istikraz aktedilmesi; 3- Vakf sisteminin kaldrlmas; 4- Osmanh mabyesinin kontrol iin milletleraras bb komisyon kurulmas. Babli hu artlan kabul etmedi ve istikraz im Paris'e ba vurdu. Banker Mbes de bu hususta bb mukavele imzaland.%6 faizle drt y z mdyon frank Osmanb hkmetine verilecekti. B u istikraza kar hkmet "Gmrk ve tuzlu balk rsumunu, F i libe glya resmini, Bursa ve civan ipek aan ve gmrk hasdtn, Edirne ipek ve Midilli ve Karesi ve zmit zeytin aarn, Sam sun ve civan t t n ve gmrk resmini'' ve daha baka resimleri karlk gsterdi. stikraz piyasada iyi kabul grmedi. Ve trl buhranl safhalarla sona erdi.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

213

Abdlmecit dev rinin mal durumusun hulsas

Yukarda yazlanlardan da anladd zere, Abdlmecit devrinde muvaffakiyetle ileyen yeni bb mab sistem kurulamamtr. Devlet adamlarnn bu hususta yeter bdgiye sahip olmamalar babca sebebi tekd eder. Avrupallardan yapdan istikrazlara kar devletin karlk gsterdii gelir kaynaklar dtizama verilen vergder mahiyetini almtr. B u istikrazlar sonunda yabancdarm Osmanb maliyesine mdaheleleri kendini gstermiye balad. X I I . Abdlmecit 1. Ekonomi hayatnn k sebepleri Devrinde Sosyal Ekonomi k ve Islahat teebbsleri

Abdlmecit devrinde, ekonomi hayatnda bu devbden ok nce balam olan, k devam etmi ve hzlanmtr. k sebeplerinden bb ksm tanzimat devrine has ise de dier bb ksm da mazinin mirasdr. Hepsini geici ve temel sebepler diye iki blme ayrarak incelemek mmkndr. Geici sebepler "Harpler, ihtilllar ve uyanlar*' Osmanh devleti, X V I I I inci yzyln ikinci yansndanberi, Rusya, Avusturya ve Fransa'ya kar zaman zaman savunma savalar yapmak zorunda kalmt. B u savalar neticesinde Os manh hkimiyetinde bulunan topraklardan bb ksm elden kt gibi baz eyaletler de ksa veya uzun bb zaman zarfnda d man istds altmda kalmt. Harpler sresince, Osmanb devleti olaanst masraflar yapmak zorunda kald gibi, harp habnde bulunduu devletlerle ekonomi mnasebetlerini kesmi ve bb ksm eyaletlerinin de istdc dman ordular tarafndan smrldne ahit olmutu. Bundan baka bu savalarda yenddii iin harp tazminat vermiye de mecbur olmutu.

Ayn devirde Srplarn muhtariyet iin isyanlar, Yunanblann istikll lksiyle ayaklanmalar, Cezar Ahmet Paa'nn, Teped ele idi A l i Pasa'mn hkmet otoritesine kar gelmeleri, Msr Valisi Mehmet Ali Paa, Osmanh ordularn yenerek Ktahya'ya kadar uzanarak Anadolu vdyetlerini istd etmesi ve bundan baka Suriye'de, Arnavutluk'ta Anadolu'nun dousunda zaman

214

OSMANLI TARH

zaman vo yer yer blge isyalan kmas Osmanl devletini bu is yanlara kar gelmek iin byk mal fedakrlklar yapmak zorunda brakt gibi, isyan kan blgelerde de halkn ezilmesine ve ekonomik gcnden bir haylisini kaybetmesine sebep olmutur. Bundan baka isyanlar neticesinde Srbistan ve Msr muhtariyet kazanmak suretiyle Osmanl imparatorluunun ekonomik yap snn sarsdmasma sebep oldular. Mora'da mstakil bb Yunanis tan devletinin kuruluu da bu sarsntya geni lde tesb etti. nki Burular bilhassa, gemicilikle ve ticaretle urayorlard. Osmanl imparatorluunun d ticaretinin nemli bb ksm ellerin de idi. Yunanistan'n istikll kazanmasiyle Osmanl devleti, Dou Akdeniz'de b b eyaletini kaybettii gibi ticaret alanlarnda te ebbs ve bilgi sahibi insanlar da kaybetmi oldu ve bu insanlarn Dou Akdeniz'de kendisine rakip bir ekonomi birlii kurduklar na ahit oldu; imparatorluun byk ticaret ve endstri blge lerinde Rumlardan bb ksm da mstakil Yunanistan'a g etmek le, onun ekonomi gcn, Osmanh imparatorluunun zararna olarak arttrd. Harplerin, ihtill ve isyanlarn karsnda ancak bir savunma politikas gtmeye ahan Osmanl devleti, varlm korumak iin. Avrupa'nn ileri usul ve mes seselerini almak suretiyle slahat yapmak zorunda kald. B u slahat X V I I I inci yzyln ikinci yarsndan itibaren gittike artan bir hzla geliti. lkin Abdlhamid I . devrinde asker senayi messeselerini yeni bir dzene koymak iin Avrupa'dan uzmanlar ve ustabaslarla, kalifiye ameleler getirddi. Selim I I I . zamannda, subaylar getirtildii gibi, Nizam- Cedit ordusunun ihtiyalar iin silhlar ve kumalar satn alnd. Mahmud I I . devrinde, ordu ve memurlar iin kabul edilen yeni kyafetlerle, tepeden trnaa kadar, festen ayakkabya kadar olan ihtiyalar iin imparator luk kaplarnn Avrupa malna admasna sebep oldu. Abdl mecit devrinde Avrupa'nn lks taraf kopye edilmiye baland. Saraylar, kkler yaptrld. Avrupa'dan faytonlar, ipekli kuma lar, ziynet eyas getirtildii gibi, vapurlar da satn alnd. Ordunun esasl ihtiyalar Avrupa pazarlarna bavurulmak suretiyle te min edildi. Avrupa ekonomik prensipleri ve teknii iktibas edile medii iin Osmanh devleti Avrupa devletlerinin mterisi duruBatya dn

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

215

mtma girdi. Ona yalnz ham madde vermiye devam etti. Buna karlk ilenmi madde satn ald. Neticede imparatorluun i sanay kt. Ticaret muvazenesi bozuldu. Bte a artt ve bu ak o hale geldi ki devlet X I X uncu yzyln ikinci yansn dan itibaren Avrupallardan borlanma suretiyle mevcudiyetini devam ettirmeye kalkt. Temel sebepler Ticaret yollanma deimesin Osmanh mparatorluu, corafya ynnden, ok elverili bb ticaret sahasnda bulunuyordu,

lk ve orta alarda douyu batya bahyan kara yollar bu sahadan geiyordu. Yeni a balarnda gney Afrika deniz yolunun kefedilmesi kara ticaret yollan iin byk bb tehlikenin yaklamakta olduunun ilk ia reti oldu. X V I I nci yzyldan sonra Osmanh devleti bu tehlike nin kurban ohnya balad. pek ve baharat ve daha baka dou maddeleri, deniz ticaret yolu de Avrupa'nn denizci devletleri tarafmdan tanmya balad. B u olay, am, Halep, Badad, Di yarbakr, Bursa gibi kuma sanayii gelimi ehirlerin de ehem miyetlerini kaybetmelerine sebep tekil etti. Ticaret ve sanayi deki knt, tesblerini ziraatte de gstermeye balad. Osmanb devletinin lehinde olan ihracat fark azalmya yz tuttu. X I X uncu yzydn ilk yarsndan itibaren buharl gemilerin yaplmasiyle ticaret yoUanmn ksalmas kervanlar vastasiyle ve Osmanh imparatorluu zerinden yapdmakta olan Asya-Avrupa ticareti ne son darbeyi indbdi. Bundan byle Osmanh devleti ticaret ba kmndan Avrupa ile Asya arasmda, atl bir duruma girdi. Zengin servet kaynaklarna sahip bulunan Avrupa Endstri Osmanh imparatorluunun ticaret yollarnn inklbnn ve ka- deimesinden grd zararlar, infirat bir pitalUminin tesiri ekonomi siyaseti takip etmesiyle telfi etmesi mmkn deildi. nki Avrupa de gayet sk siyas ve ekonomik mnasebetlerde bulunuyordu. B u mnase betleri kesmesi veya tek tarafh olarak dzenlemesi Avrupa eko nomisinde yer alan deiikliktik sebebiyle imknsz hale gelmiti. X V I I I bici asnn ikinci yarsnda Avrupa'da buhar kuvvetinin makineye tatbik eddmesi ile ekonomi hayatnda byk bb ink lp hasl olmutu. stihsalde kol kuvveti yerine makine; tezgh

116

OSMANLI TARH

ve tek ii yerine fabrika ve i blm, smarlama mal yerine ma lm olmyan mteriler iin mal yapma, i pazar yerine, d pazar, kk sermaye yerine byk sermaye "kapitalizm" ge miti. Btn bu olaylar ve usuller, eski Msrllar devrindcnberi asrlar boyunca, aa yukar dnyann her tarafmda aym pren siplere gre yrtlm olan ekonomi nizamnn ve onunla ilgili messeselerin kkten deimesine sebep oldu. Kk sanayi ilkin Avrupa'da ykld ve tarihe kart. Kapitalizme dayanan fabri kalarn, ucuz ve seri halinde o vakte kadar tasavvur dahi eclmemi olan bb kolaylk mal yapmalar sebebiyle, dnya mletleri arasnda mevcut mal deitirmesi muvazenesi bozuldu. Avrupa mallarnn srm karsnda dnyann bbok yer lerinde ve bu arada Trkiye'de eski endstri nizam sdinmiye balad. I KapiLanyonlann Endstri inklbnn bu tesblerinden, Osmanb tetiri devletinin kendisini kurtarmas iin tek kar yol vard : mparatorlua gelen yabanc eyadan yksek gm rk almak suretiyle memleket endstrisinin ezilmesine mni ol mak ve bu endstriyi Avrupa metod ve teknii de modern hale getirmek. . Fakat bu mmkn deddi. nki Osmanh devleti X V I nci yzyddanberi Avrupa devletlerinden bazdanna kapi tlasyonlar ismi altnda trl imtiyazlar tanmt. B u imtiyaz lar arasnda ticaret de dgili olanlar vard ki hahcasn gmrk muafiyetleri tekil ediyordu. 1838 tarihine kadar imparatorlua gben yabanc mallarndan ancak %3 bu tarihten sonra ise %5 gmrk resmi alnyordu. Bu nisbeti tek tarafl olarak deitir mek devletin elinde deildi. Olmaynca da, memeleket mallarn korumak iin yabanc mallarna kar hibir baraj kurulamazd. Dk nisbetteki gmrk resmi verddikten sonra Osmanh imparatorluunda yabanc mallarn serbeste tedavl etmesine karlk Osmanh memleketlerinin bir kasabasndan dierine veya bir limandan dierine sevkedilen yerli mallardan giri ve k yerlerinde trl isimler altnda resimler almyordu. B u resimler baz yerlerde eya maliyet fiyatmn%12 sini baz yerlerde ise %50 sini buluyordu. Kapitlasyonlarla bu i gmrk nizam, Osmanh mallarnn yabanc mallarla rekabetini imknsz hale getbmekte idi.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

217

Omanh tccar. B u durum, Osmanl tebaas olan hristiyan lannn tabiyet j baka rhn e mezhepten tccarlar zedeitirmesi i d e kt bir tesb yapyordu. B u tccarlarn iinde daha ok ihracat olanlar, Osmanh tbiyetinde bulunmay ilerinin gvenlii bakmndan krl grmyorlard; kapitlas yonlarn yabanc tccarlara salad karlardan faydalanmak iin tbiyet deitirmiye kalktdar. ngdiz, Fransz veya Rus tbiyetino girdder. Bu suretle Osmanh devleti, yabanc tccarlariyle rekabet edecek elemanlarn kaybetmiye balad. B u de virde Trk ve Mslman tccarlar, yabanc dd bilmemeleri ve d ticaret hususunda devletleraras kaideleri tanmamalar y znden imparatorluun yabanc devletlerle ticar mnasebet leri ynnden tesbli bir rol oynyacak durumda bulunmuyorlard.
v e a n a V r n

Devlet damlanon Tanzimat devrini balatan Mustafa Beit Paa modern ekonomi arkadalar, devletin ekonomi durumunda hakknda bilgiden da slahat yaplmas gereini takdir ediyormabrum olular lard. Mustafa Reit Paa'nn, Abdlmecit nezdbde tavassutiyle inasi Efendi'nin Maliye ve ekonomi tahsili iin Fransa'ya gnderilmesi de bu ciheti teyit eder. Fakat inasi Efendi edebiyat, maliye ve ekono miye tercih etti. B u suretle Osmanb devleti, Abdlmecit devrinde, mabye ve ekonomi sahasnda, tek dtisas adamna sahip olmadan, slahat denemeleri yapmya kalkt. Karanlkta el yordomiyle yryen adamlar gibi, ezbere alan maliye nazr lar yendik yapmya altlar. Umduklar msbpt neticeleri der hal elde edemeyince, tekrar eski usullere dnmekte tereddt gstermedder. B u suretle ekonomi hayatnda bir anari devresine geildi. B u anari, yukarda aklanan yabanc istikrazlara ba vurulmasna sebep oldu.
v e

Yabanc devletler den borlanma

Yabanc devletlerden alnan bor para, ekonomi hayatnn dzenlenmesi ve gelitirilmesi iin sarf edilmedi. Borlarn faizleri bile yeni bor lar yapdmak suretiyle denmiye balad. Devletin gelir kaynak lan bu borlara karlk gsterilmi ve bor para veren devletlere baz imtiyazlar tannmt. Borlarn denmesinde glkler balaynca, alacakl devletler trl mdahalelere baladlar. Bu

21B

OSMANLI TARH

suretle de devletin mal istiklli ok sarsdd ve salam bir ekonomi dzenini yaratmas imknlar da azalm oldu. Ekonomi bayatnm bu genel k sebepleri yamnda, trl ekonomi alanlarnda bu alanlara has gerileme sebepleri de mev cuttu. Onlar ve kaldrlmalar im yaplm olan slahat teeb bslerini srasiyle tetkik edeceiz. 2. Ziraat ve Ferdi toprak mlkiyelinin yokluu Kyl

Osmanb mparatorluu, zbaat iin ok elverib sahalar ihtiva ediyordu. Zbaat almalar kanunnmelerle tesbit edilmiti. Devlet, top rak zerinde yksek mlkiyet ve murakabe hakkm haizdi. B u sebeple toprak onun mab saylmt. Kyl, iledii toprak zerinde, devletin kiracs durumun da idi ve bu sfatla ondan faydalanmak haklarna sahip idi. Tmar ve zeamet kanunnm elerindeki hkmlere gre, tarlasn satmak veya hibe etmek mbasedanna intikal ettirmek gibi haklara sahip bulunmuyordu. Bundan baka, zbaat eitlerini de ddei gibi semek hrlne malik deddi. Topran, arka arkaya yd ilemedii takdirde kendisinden alnrd. B u ekilde tesbit edilmi olan hukuki statsn deitirmeye hi b b ekilde ve hi bir suretle muktedir deddi. Byle bir deiiklik ancak devlet tarafndan yapdabdbdi. . . .... Devlet, zamann icaplarma uyarak byle Mal re 15 gvenlii . . . . yokluu bb deiiklik yapmak zorunda olduunu idrak edemedi. stelik de X V I I nci yz yldan itibaren tmar ve zeamet kanunnmelerinin ruhuna ria yet eddmez oldu. Tmarlar mahll olduka ehline verilecei yerde, rvet karl olarak, ehliyetsiz ve istismarc kimselere verddi. Onlar da tmar haslatn mltezimlere devretmiye balad lar. Bu suretle, devlet de kyl arasnda, aracdar oald. Her arac yalnz kendi karn dnd iin kyl ezdmiye balad. X V I I I inci yzylda devletin otoritesizbi de artmca, valiliklere, kadlklara ve daha baka mevkilere rvet karl tayin ler yaplmya balad. Vab'lcr ve kaddar gittikleri yerlerde, vermi olduklar rvetin birka misbni karmak iin halk ve bu arada kyly soymya baladlar. Vezirler, trl memuriyetler hasebiy-

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

219

le bir yerden dier bb- yere giderken, yzlere ve hatt binlere varan maiyetleriylc hayvanlarm kyllere besletmiye baladlar. Abetler onlan rnek tuttular. K y ve kasabalar haraca ba lamakla iktifa etmiyerek hayvanlarn kylnn tarlalariyle ayrlarnda besler oldular. Btn bunlar yetimiyormu gibi, kyl i ve gciyle megul bulunduu sralarda bde, yol yapmak, erzak tamak ve daha baka bizmetler iin angaryaya mecbur edildi. B t n bu yolsuz hareketler yanmda kyl, gerek mnada yolun yokluundan da ikyeti idi. Yed i ahit usulnn Zbaatin gelimesini kstekleyen sebeplerden bisararlan ** tanzim attan nce mahsuln alm ve sat mnda mevcut tekel "Yed-ivahit" usul idi. Mahsul devlet eh de ve devlete tayin edden fiyat zerinden satn alnmakta idi. B u usul, iftiden maln zorla almak gibi idi. ift i bu sebeple daim bir endie iinde bulunuyordu ve deta boaz tokluuna abyordu.
d e

"Trk Zbaat tarihine bb bak" isimli kitapta bu hususlara dab aadaki bilgi veribnektedir : Tanzbnattan nce zbaati, ifti ve kyly harap eden mil lerden biri de memlekette yol olmamas idi. Tanzbnattan sonra da bu hal devam etti. Tanzbnattan nce Trkiye hizmetinde bu lunmu ve Mehmet Ali'nin olu brahim Paa ile Hafz Paa ara smda vuku bulan Nizip muharebesine itirak etmi olan Molteke'nin Trkiye'den yazd mektuplarn bbinde Sivas'tan Keban madenine gittiini anlatrken : "Ertesi gn on fersah hntidadnda cenuba hafife meyyal bb yayla katettik. Yayla gz grebddiine karla mestur. Aa falan bittabi yok. Bazan tepeciklerin yamalarnda bodur amlara tesadf olunuyor. Uzaklarda ise yksek karl dalardan baka bbey gze arpmyor. K a r zerin den ileye ileyc hayvanlar ayaklariyle bb yol amlar. Lkin yol deil sratkprs, kldan ince kltan keskin. Hayvanlar sralanm, bu yolun zerinde ihtiyat de yryorlard. Kardan bir svari gelecek olsa mutlaka atmdan inmee mecbur olacakt. Biz bb svari derken karmza deve de merkepten mrek kep alabddiine uzun bb kervan kmaz m ? Onlar da durdu,

YolsuJuk

320

OSMANLI

TARH

biz de durduk. Uzun uzadiye mzakere ettik. Neticede zahmeti daha az olduu iin biz hayvanlarmzn srtndan ykleri zp yolun iki tarafna kar iine attk. Hayvanlar da ite kaka iine sok tuk. Kervana yol verdik. Kervann nmzden mruru bb saati buldu. Bizim tekrar eyalar ykletip yola kmamz epey vakit kaybettirdiinden akam zeri erkence vusulmz matlup olan bir kye, gece ge vakit gbebddik. Hoca bizi misafb etti. Sivas'tan bu kye kadar olan yirmi fersahlk mesafede de ancak be on ev den mrekkep iki ufak kyceiz grdk. Vaktiyle Krt ve Trkmen haydutlar bu civarlar oklu urmu olacak ki yol stndeki han lar hep istihkm gibi mazgall kuleb. Tchchatchef, ikinci Mahmud devrinde Anadolu'da yol ol madndan bahsederken: Anadolu yarmadasnn bu kadar m tenevvi olan servet menbalan yannda insan sanatnn ve insan iinin pek az izine tesadf edince elim bir hayretten kendini kur taramaz. Ve insanm dikkati zenginlik iinde bu kadar fakir olan bir memleketten, derhal bu garip tezada yani Trkiye'nin bugnk vaziyetine evrilir. Mesel ziraat mahsulleri ile madenlerinin istedii nakil kolaylklarn temin im Anadolu'ya ne yapdd ? Yaplm yollara orada hemen hi tesadf edilmez ve gya baz yerlerde yolculara kolaylk olsun diye yol yapmak iin uraya buraya dizilen talar, oradan gemee o kadar byk bb engel olurlar ki yayalarla atllar oradan gememeyi tercih ederler. Onun iin denilebilb ki bb yerden gemei menetmek iin Trk memur larnn oralarda yol yapmalarndan daha messb bb vasta yok tur. Bununla beraber bu ie de pek nadir olarak bavurulmak tadr. nk byk posta yollan ve tabiatn gsterdii kervan yollar mstesna olmak zere Anadolu'da yolculann gee gee vcude getbdii patika yollarndan baka yol yoktur. Yol m hendislerine gelince bunlar Anadolu'da hemen hemen bdinmeyen memurlardr." arefe- Mahmud I I . devrinde, yenieri ocann kai e dnbnasndan sonra Avrupa usulnde bb ora i r a a t i ilgilendiren kurulmasna giriddii im sipahi tekdy en i l i k l e r ^ ^ lavedildi. B u suretle de tmar usulne son verilmi oldu. Fakat, Mahmud I I . mahll tmarlar devlete balad iin ferd mlkiyet teesss etmi olmad.
Tanzimatm kyly
d u

linde

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

221

Mahmud I I . devrinin Avrupa'y tanm olan baz ricali, ziraatn devlet bnyesindeki nemini kavram bulunuyorlard. Mustafa Reit Paa onlardan bbi idi. 1838 de hariciye bakan bulunduu sralarda bu bakanla bab olmak zere bb "Ziraat ve Senayi Mecbsi" kurdu. B u meclisin vazifeleri arasnda, tabu kaynaklarnn ve zira imknlarn tetkikiyle, ziraatn kalkn ma ve gelimesi iin gerekb tedbirlerin tesbiti, vazifesi de vard. Meclisin bakanhma, dileri mstear Nuri Efendi, mterebnbine Fuat Efendi (sonralar Fuat Paa), mstearlna da zbaat ilerinden anlyan bir ngdiz getbddi. B b mddet sonra meclisin ismi "Meclis-i Umur-u Nafa"ya evrildi. B b yl sonra da Ticaret Nezaretinin kurulmas zerine Hariciye Nezaretinden alnarak bu nezarete baland. Glhane batt- hmayununda memleketin bay m j ^ halkn da refahl bir duruma getbilmesi temel fdrir olarak kabul edmi ve bu hususun ' da her eyden nce, ziraatin kalknmasna bal olduu belirtilmiti. B u itibaladr ki, ziraat alanmdaki al malar dzenlemek ve murakabe etmek maksadiyle 1843 de "Zi raat Meclisi" yeniden kurularak bu sefer Maliye Bakanlna baland. Ziraat Mecbsi, ziraat kalknmasna mesnet vazifesini grmek zere ilk i olarak, bir ziraat anketi yapt. Eyaletlere gnderdii bb yaz de, Anadolu ve Rumeli'nin her yerinde, ne miktar hububat, zahbe ve hayvan yetitiin, halknn geim duru munun ne merkezde bulunduunu, sanat ile uramak isteyenler mevcut olduu takdirde ne gibi ve ne miktarda aletlere ihtiya olduunu, hli veya terkedilmi topraklar varsa, iietdmclcrinin neye bab bulunduunu ve nakd vastalarnn durumunu sordu. Zbaat Mecbsi bu anketi yapraken bir taraftan da her eyalet, sancak ve kaymakamla birer ziraat mdr, kaza ve nahiye lere de birer ziraat mdr vekili tayin ettirdi. Bundan baka bu memurlar iin de bir talimatname hazrlyarak yrrle koy durdu.
o n r a

Gfilhane Haltnn nm n * at tekilt

B u talimatnameye gre zbaat mdrleri veya mdr vekdleri; eyalet, sancak ve kazalarda, yerli olanlar arasndan, ma hall mechsler ve halk tarafmdan seilecekler, kendilerine maa veya cret verdmiyecek, eref ve an olsun diye alacaklar.

OSMANLI TARH

Halka ziraat, ticaret ve zanaat usullerini benimsetmiye gayret edecekler, onun servet ve refahn arttracak tedbirleri aratrp bulacaklar, ziraat, sanayi ve ticaret erbabndan ianeye muhta olanlar tesbit edip, kendilerine devlete az faiz ile bor para ve rilmek im, zbaat mdrlklerine bddirecekler. Tabmatnamsdc, ifti ve renperlerin "i zeri bulunduk lar yani ift ve orak ve harman mevsimleri" ilerinden glerinden uzaklatrlmas caiz olmadndan bundan byle vergi vc daha baka bor tahsdi ve mmasil sular sebebiyle hapis ve tazyik edilmemeleri, tavsiye edilmekte idi. Glhane adamlar bb taraftan ziraat tekiltnn temellerini atmya alrken dier taraftan da eyaletlerden stanbul'a mu rahhaslar ararak onlarn mahall ihtiyalarn ve bu arada ziraat hakkndaki dncelerini renmek istediler. Ayn zamanda da memleketin ziraat durumunu mahallinde incelemek zere, er kiilik imar meclisleri kurup memlekete yaydlar. Bu geni l de ahmalar karsnda, ziraat meclisi kifayetsiz bb duruma dtnden 1845 de, bal bulunduu maliye bakanlndan alnarak, grmekte olduu ilerin az oluu sebebiyle, ticaret nazr lna baland. Fakat bu nezaretin bnyesinde de, zbaat ilerinin, ticaret ilerini at grlmekle 1846 da ilk defa olmak zere Zbaat Nezareti kuruldu. Btn hu almalar, ziraat konusunun neminin devlete kavradn gstermektedir. Bununla beraber zbaat mdrleri ile zbaat mdr vekillerinin seim usul ile tesbit ve tayin edilmeleri ve fahri olarak almalar, ziraat meclisinin hariciye nezare tinden, ticaret nezaretine, bu nezaretten maliye nezaretine ve tekrar ticaret nezaretine balanmas, 1846 da Ziraat Nezaretinin kurulmasna ramen birka ay sonra bu nezaretin ticaret nezaretiylc birletirilmesi gznnde tutulunca, Glhane adamlarnn, mem leketin zbaat kalknmasn sahyacak tedbirleri bulmakta ehliyet gsteremedikleri kolaylkla anlalmaktadr.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

223

z im atin k l k i D m a - Esasl bir plna sahip olmamakla beraber Ab amda devletin hal- dlmecit devri adamlar, zbaatin kalknmas ka yapt yardm h j d a halka faydal hizmetlerde bulundular : Kastamonu'da ipek bcei yetitirdmesini tevik iin Amas ya'dan dut fidan getbtildi. Bolu sancanda Cehri aldannn alatlmas, halka retddi, Dzce'de zeytin aalar y e t i t b mek iin tecrbelere giriildi. 1850 de stanbul civarnda dk Zi raat Ameliyat Mektebi kuruldu. Bundan baka hayvanlarn otlatlmas vc ba ve bahelerin muhafazas hakknda bir de ni zmnme hazrlanarak yrrle kondu. 1851 de Paris'de, 1855 de Londra'da alan mdletleraras sergilerde Trkiye'nin ziraat mahsulleri tehir edddi.
u s u s u r

Btn bu tedbirlerin, ziraatin kalknmasnda, az ok tesiri grlmekle beraber, toprak mlkiyeti meselesi halledilmeden gerek bir zbaat kalknmasndan bahsedilemezdi. Abdlmecit devri adamlar bu ciheti anlam bulunduklarndan 1856 tari hinde toprak rejimi ve mlkiyetini tesbit eden bir kanunnme kardlar. . , . Bir mukaddime ile blm halinde vc 132 Araz Kanunname si "Topran genel maddeden ibaret olan arazi kanunnmesi, topblmleri" raklann eitlerini, tasarruf ekillerini, fera, intikal ve mahllat hallerini aklamaktadr. Kanunnmeye gre topraklar : 1) Memlke; I I ) Miriye, I I I ) Mevkufa, IV) Metruke, V) Mevat olmak zere be blmd. ... ,, Memlke, mlkivet yolu ile tasarruf olunan verMemluke topraklar ' lerdb. Drt ksmdr : 1- K y ve kasaba iindeki arsalar ile kenarlarnda bulunan vc skknm tctimmesbden saylan nihayet yarm dnmlk yerler. 2- Emriye topraklarndan sahih surette temellk olunan yerler. 3- r topraklar, 4- Harac topraklar. Memlke blmne giren btn bu topraklar zerinde sahip lerinin tam mlkiyet haklan vardr. Zati eyalara olduu ekde onlara varis olurlar ve diledikleri gibi vakf veya hibe ederler veya rehine koyarlar. Haklarnda tatbik edilecek hkmler bak mndan arazi kanunnmesine deil fakat fkh hkmlerine tabidirler.

224

OSMANLI TARH

.. . .

,,

Yksek mlkiyeti,
*

devlet

hazinesine ait ola-

r.mryc topraklan

rak, devlete, ahslara tevzi edilen topraklar dr. Tarla, ayr, yaylak, klak ve koru gibi yerlerdb. Bunlarda, tanzimattan nce, fera ve mabhdler vukuunda tmar ve zeamet sahiplerinin vc bb aralk mltezimlerin ve muhassdlann izniyle tasarruf edilirdi. Tmar ve zeamet usul kaldrld iin, arazi kanunnmesi hkmleri dairesinde, bu topraklar tapu ile tasarruf sahiplerine balanacaktr." u i * - t Vakf bir mlk ammenin menfaatine ebedi olaMevkufa "Vakf" topraklar ' tahsistir. B u tarifin iine giren iki trl vakf topra vardr : Sahih olan vakf, sahih olmyan vakf. Sahih olan vakf topraklan, meml ke topraklarndan olup da, eriat hkmlerine uyularak vakf edilmi olanlardr. B u toptaklann mlkiyeti ve her trl tasar ruf haklar, vakf yapan tarafndan tesbit edilmi olan artlarda gsterilmitir. B u artlar kesindir ve devletin toprakla ilgib ola rak kard kanunlar onlar bozamaz ve deitbemez. B u iti barla, arazi kanunnmesi de, bu nevi topraklan mul dnda brakmtr. Sahih olmyan vakf topraklar ise padiahlarn ve onlara intisab olanlann kendderine tahsis edilmi olan mri topraklar dan yaptklar vakflardr. Mri topraklar cihat ve gaza mahsul olduklar iin devlet hazinesinin idi bu topraklardan, has, tmar ve zeamet olarak tahsis edilenlerin sahiplerinin lm halinde tek rar hazineye intikal etmeleri tabu ve zaruri idi. Kanun Sultan Sleyman devrinde ilk defa olarak, Bstem Paa kendisine tahsis eddmi olan mri topraklan vakfetmekle sahih olmyan vakf nm am oldu. Ondan sonra gelenler de, zenti saiki ile veya cvltlanna vakf fazlasndan bat salamak maksadyla bu trl vakflar yaptlar. Bylece devlet hazinesinin haklarna byk zarar gelmi oldu. B u ksa aklamaya gre vakf sahih olmyan topraklar meru vakflar saylamaz; bu cihet gznnde tutula rak arazi kanunnmesinde, srfa mri topra olarak kabul edil mitir; yani devlete ait menfaatleri ve tasarruf haklarndan hibiri bir cihete tahsis olunamaz.
r a t

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

225

Metruk topraklar

ksmdr. Biri yollar gibi, herkesin istifa desine, dieri de meralar gibi, ky ve kasaba larda, ky ve kasaba halknn istifadesine braklm olanlardr. Kimsenin tasarrufunda olmyan ve ahaliye de terk ve tahsis edilmemi, olan topraklardr. K y ve kasabann imar grme blgeleri hu dudundan yarm saat mesafede bulunan topraklardr.
Aran kannnna-

MeTat "Sahipsiz topraklar"

. . .

Arazi kanunnmesinin babca hususiyeti, trl

meinin karakteri

taddlere urayan ve dank bb manzara gsteren tanzimat ncesi toprak nizamm yeni bb dzene koymas ve bu topran hi olmazsa bb ksm "Miri, Metruk ve Mevat topraklar" iin yeni bukuk esaslar kabul etmi olmasdr. Kanunnmenin sekizinci maddesinde " B b karye ve kasa bann btn arazisi toptan olarak ahalisinin heyeti mecmuasna veyahut ilerinden bdintihap bir ve iki ahsa ihale ve tefviz olunamayp ahaliden her ahsa baka arazi ihale olunarak keyfiyet-i tasarruflarn mbeyyin yedlerine tapu senetleri ita olunur" denmi olmas da gstermektedb ki ferdi tasarruf hakk hem ka bul edilmi hem de kanunun teminat altma alnmtr. Kanunnmenin yz otuz birinci maddesinde ahalisi mevcut olan bb k y n iftlik yaplarak bb ahsn uhdesine ihale cdilemiyecei aklanmtr. B u , devlete, kk toprak sahipleri aleyhine byk toprak sahiplerinin tremesinin istenmediinin ak bb deldidb. Toprak sahibi, ddedii gibi topran eker veya icar ve iare edebilecektir, ligdi memurun izniyle, onu, bedeb karl veya parasz olarak bakasna devredebibr. l m halinde ise toprak varislere geer. Ferd tasarruf haklarn ve iletme hrln sabyan bu hkmler yannda kanunnme mterek bb nevi tasarruf da tan mtr ki o da ky ve kasabann mterek ihtiyac im devlete terk olunan mera vc korulardr. Byle bir tasarruf eklinin kabul edilmi olmas da, kylnn himaye edilmesine matuf ayr bir tedbirdb.

Omanl Tarihi, F. S

226

OSMANLI TAHH

Abdlmecit devrinde siraate genel bir ilerin ksa bb tablosunu yukarda vermekle beraber bu devbde Osmanb ziraatinin umum bak

Abdlmecit

devrinde zbaat

alannda

yapdan

durumu hakknda "Trkiye Ziraat Tarihine bb Bak" isimli kitaptan aldmz bir yazy da bahsimize eklemeyi uygun bulduk : "Tanzimatm ilnndan on bir sene sonra Trkiye idaresinin muhtebf cepheleri hakknda Moniteur niversel gazetesinde bir ka mhim mektup neretmi olan M. A. Ubicinin mektuplarndan birini Trkiye ziraati mevzuuna tahsis etmitir. Memleketimi zin o zamanki zbaati hakknda etrafl malmat ihtiva eden bu mektubun mhim ksmlarn tercme etmei muvafk bulduk." "Muharrir, imparatorluun o zamanki hududu iindeki topraklarn ziraate nekadar msait olduu hakknda tafsilt verdikten sonra diyor ki : "Ben ancak, pek hakl olarak imparatorluun zahire ambar nazariyle baklan ve Trklerin umum olarak Rumeli ismini ver dikleri Trakya, Makedonya ve Bulgaristan'dan mteekkil ve Adriyatik denizi ile Tuna nehri, Marmara denizi ve Adalar deni zinin muayyen bir ksm arasnda 128.000 kilometre murabbahk bb mesaha zerinde uzanan, zengin ve mnbit kt'a de megul olacam. B u yerlerden mebzul olarak yalnz buday, ak dar, karabu day ve bilhassa 1 e kar 300 e kadar veren Trkiye buday ded, fakat garp memleketleri im patates ne ise ark memleketleri iin de o olan pbn, sebzevat, ttn, kenevir, pamuk ve ipek de ih ra edilm ektedir. Dut, portakal ve defne aalar btn Avrupa meyva aalarnn banda yetimektedir. Bu kt'alarda hari kulade bb nevnemaya mazhar olan frenk nar, servi ve ark nar kmeleri kirazlklar ve kendisinden rak -ki Trkiye ile Yunanistan da gayetle fazla kullandr-imaline yaryan eriklik leri batan baa kuatr. Edirne taraflarnda, gl baheleri ykse lir ki bunlar sayesinde glya elde edilb. Bununla beraber, a yan gpta bb kuvvei inzibatiyeye malik olan bu topran ancak te ikisi zbaate hasrolunmutur. Bunun da mezru olan ksmn da topraktan elde edden varidat ve mahsul arazinin vs'atiyle hemen hibir zaman mtenasip deildir."

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

227

Bununla beraber, nazarlarmz boazlarn dier cihetine evrilince de manzara deimiyor : Her tarafta ayn mmbitlik ve aym ihmal. Kk Asya'nn merkezini igal eden Platolar mntakasmdaki Konya, Kayseri, sparta ve Bergama zengin ovalar; dalk mmtakada, Ankara'nn imali arkisine den Kzlrmak ve Tokattan Karadenize kadar imtidat eden Yeihrmak gzel vadderi ! airane Ermenak vadisi ve hepsi de Adalar deni zine alan Byk Menderes Gediz ay ve Bakray vadderi istisna edilecek olursa, hemen hibir tarafta ilenmi toprak paras gr mezsiniz. Uzaktan uzaa gebe birka krt veya Trkmen ka bilesinin adrlariyle beneklenen ve gz alabildiine uzanan hal topraklar; elde eddecek odun ve kereste sat zerinden %3 gibi cz'i bir resim verdmesi artile hkmet tarafmdan iletmek arzusunda olan herkese verden am ve nar ormanlar; ehirler den hemen kar kmaz balyan ller; uzaktan uzaa bazan dokuz on saatlik mesafelerle sralanm olup sefd manzaralar kendderini kuatan nebat zenginliiyle ac bir surette tezat tekil eden kasabalar : te, evvelce birok mehur ehirleri mevcut vc Bergama. Sard, Kapda, Milet, Turova, zmit gibi ve imdi sadece isimleri kalm btn dier mamur krallklara merkezlik yapm bu topran bb seyyahn naza rna arzettii manzara budur. Mesainin bu ksm iin tam bir itimada ayan olan Msy Tchihalchcf Karaman'dan Sa karya ve Tuzlu (Strabon'un Latta dedii) gle kadar 600 mil (corafya mili) murabbalk bb saha zerinde uzanan ve ancak 50 millik bir paras mezru olan bir ovadan bahsetmektedir. Eer topraktaki mtenevvi servetlerden iyice istifade olunabilse, Kk Asya'nn ceman 25 mdyon kile (705,100,000 kilogram) tahmin edilip hemen drtte bbi Avrupa'ya ihra olunan ve 75 mdyon franklk bir kymet temsd eden senelik hububat istihsali de kolaylkla be on misline ibla eddebilir. Kalite itibarile Dimyat pirincine muadil olan pirin; Suriye ttrderiyle rekabet eden Manisa, Bergama, Antalya vc Samsun ttnleri; ksm zami Kilikya ve Tekeili sahillerinden, Edremit taraflarndan, Middli ve Sakz adalarndan gelen palamut ve inaat kerestesi -ki bura lardan Marsilya ve Tiryeste'ye sevkedilir- ; yalnz Amasya mntakasnm senevi 50 milyon kilodan fazla yetitirdii ipekler: Ankara ynleri, pamuk, afyon ve cehri (sar boya) gibi gerek ma-

228

OSMANLI

TARH

hall istihlke ve gerekse ihracata elverili sair btn mahsul ler iin ayn ey varittir. B u son drt madde, Anadolu'nun ihracat ticaretinde birinci safta gelmektedir. Zira sanayiin bahca servetini temin eden Ankara keisi, Kzhnnak'm garp sabdi imtidaduca 500 mil (corafya mili) murabba tahmin edden, olduka mahdut bir mmtakada yaamaktadr. Ttftiklerden senev 450.000 d 500.000 kilo y n elde edilmektedir k i bu miktarn hemen drtte Av rupa'ya ve bilhassa ngtere'ye ihra olunmakta, geri kalan ks m ise memleket dahilinde al ve seccade imalinde kullanl maktadr. Senev pamuk rekoltesi -ki ticarette be cins veya kalite ola rak tefrik edibr -30.000 balya olarak tahmin edilmektedir ki beher balya vasati 250 kdo olmak zere 7.500.000 kilo tutmaktadr. Mezkr 30.000 balyadan 12.000 il 15.000 balyas ihra eddmekte 8.000 balyasn da i Anadolu istihlk etmektedir. Ve nihayet 10.000 balyasn da Manisa, Kasaba ve Aydm'daki fabrikalar ilemektedirler. Afyon, Yarm adann hemen her tarafmda ve bilhassa Kara l i sar taraflarnda istihsal eddmekte olup kilosu mahallinde 28 d 38 franga satdmaktadr. Cehri (sar boya) bdhassa Konya ve Kayseri'de yetitirilip beher kdosu 5 d 6 franktan satlmakta ve bilbara Avrupa'ya ve bilhassa ngiltere'ye ihra olunmak zere Samsun veya zmb'e sevkedilmektedir. Mamafih, uzun zamandanberi devam edegelmesine ramen bu ihmal keyfiyeti Yarmadada her zaman iin varit olmu dedcbr. Bilkis bir zaman olmutur ki Anadolu Yarmadasnn koy nunda gizledii btn servetler ilenmi vc zaten mmbit olan topran verbnlibini arttrmak iin durmadan insan emek ve faahyeti harcanmtr. Bugn dahi topra rten muhtelif harabeler, eski sulama yoar bekayas, halihazrda bb tek ky glkle besleyen bb arazi paras zerinde eskiden mevcut iki, kyden kalma izler den tutun da, tarlalarn talarnn ayklanmasndan hsd olan cesim akl ynlarna varncaya kadar herey, henz yakn bb mazide buralarda ziraatin daha iyi anlalm olduunu, n fusun daha kesif bulunduunu ve bu topraklarn insan emek ve mesaisinden mahrum bulunmadn ispat etmektedb.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

229

Mazi ile bugnk vaziyetin mukayesesi, eski mreffeh devir lerin htrasna karan halihazr fenahklarn grlmesi, eski mill servet menabni yeniden canlandrmak iin Trkiye'de ziraati yeniden ykseltmek lzum imknn tanzimat hkmetine tam vaktinde anlatm oldu. 17 sefer 1261 (5 ubat 1845) sene sinde, ahiren ihdas edilmi (Mecbsi Zbaat) in teklifi zerine im paratorluun muhtelif aksamnda ziraatn tereddisi sebepleri de bunlar bertaraf edecek en mnasip areler hakknda mufassal bb anket hazrlamakla muvazzaf ve her vilyetten bbi mslman dieri reayadan olmak zere iki murahhastan mrekkep fevka lde bb komitenin teekkl hususunda bb ferman isdar olun mutur. Bundan maada komite, vergderin tanzim ve doru bb ekil de tarh ve tevziine, tediye tarz ve tarihine, baz vilyetlerde bu vergderin tahfifine ve nihayet yol ve kanallarn bakmna mtealbk bb sra rapor takdim etmekle de muvazzaftr. Komisyon tarafmdan teklif ve heyeti vkel tarafmdan ten sip olunacak tedbblerin icrasn kolaylatrmak maksadiyle R u meb ve Anadolu iin (Mecbsi mariye) nam verilen muvakkat on komisyon ihdas olunmutur. Babli'nin yapt tamimin h kmlerine tevfikan bu komisyonlar, hkmetin slahat proje lerinin kamilen tahakkuku iin icap edecek mddete hali faa liyette kalacaklard. B u komisyonlardan her bbi, bb reisi bir de ktip dahd olmak zere ordu zabit an, memurini mlkiye ve ule ma arasndan msavi adette intihap edilen azadan mrekkep ti. Vazifelerinin mahiyeti icab komisyon zas muayyen bb mahal de daim olarak yerleemiyecekler, fakat teftilerine vazedilen btn rnmtakalar dahilinde bir yerden dierine gideceklerdi. Komisyon zas kendi masraflarn kendileri grmek mecburiyetin de idiler ve halktan en ufak bir ey almalar dahi memnudu. Kendderine btn faabyet mddetleri zarfnda kfi gelecek tahsisat ayrlmt. stanbul'a davet edden mslman ve hristiyan deri gelen leri, muvasalatlarndan ay sonra payitaht terkettiler." Dier taraftan, refaketlerinde kpr, yol ve maden mhendisleri olduu halde muhtelif devrelerde Avrupab ziraat mtehassslar gerek Avrupa Trkiyesi ve gerekse Asya Trkiyesinin baz eyaletlerini ziyaretle bu eyaletlerin sna, zba ve ticar

330

OSMANLI TARH

durumuna mteallik istatistik malmat toplamak vazifesiyle muvazzaf klndlar. Trkiye'de ziraatin tereddisinin balca sebepleri drde icra olunabilir : 1- iftilerin bilgisizlii : Bunca faideli keif ve yeni icat lara ramen bizim memleketimizde dahi geri olan ziraat ilminin mevcudiyetinden Trkiye haberdar deildir. Arazinin iletilip istifade edilmesinde yalmz anane hkimdir. Mahsultn mebzuliyeti ise, srf topran sonderece mmbit olmasndan deri gel mektedir. Mahsult arttrmak veya topran yorgun dmesine mni olmak iin mstamel usullerden hibiri kullanlmamaktadr. Tarlalarn srlmesi basit bir ameliyeyi icap ettiren kara sabanla yaplmaktadr. Mnavebe de zeriyat usul gibi sun'i gbre istimali de bibnmemektedir. ki sene ard ardna ilenen ayn toprak, kuvvetten dt iin deil fakat gayet yumuak bb hale gel dii iin bu mddet sonunda kendi haline brakdr. Bylece zbaate hasredilen topraklarn aa yukar te biri sk sk nadaslanmaktadr. Bataklklarn kurutulmas, bva ve ska, sun' mer'alar yaplmas, orman ve gllerin istismar, kr ziraat gibi zba endstri ve iktisadn dier btn kollar tamamen veya kr bb ananecilie braklmtr. Kaza mdrleri gerek kendileri rnek olup, gerek tavsiyeleriyle iktisad noktai nazarlar ve usulleri yayarak kylerde hayrl tesirler icra edebilecekler iken, bunlarn ekserisi yerlerini yirmi yirmi be cncdir muhafaza eden ve idare ettikleri insanlar kadar cahil vc batl itikatl ve dolaysiyle onlar tenvirden aciz kimselerdir. Bundan maada ou, mahiyetini an lamadklar ve kenderini taciz ettii iin tanzimat dman drlar. Bu gibi mahzurlar ksmen bertaraf etmek iindir ki Babli birka senedenberi hkmetin slahat ve imar plnlarn kavra yp reyen bunlara itirak etmek maksadiyle stanbul'dan kaza lara olduka mnevver mdrler gnderilmektcdb. 1846 senesin de, stanbul'dan aa yukar dokuz mil mesafede kin Ayastafanos ky civarnda ihdas edilen Ayamama iftlii de buna ben zer maksatlarla tesis olunmutur. Devlet masraflariyle idare olu nan ve bizim numune iftliklerimiz gibi hem nazar ve hem amel olan bu mektep, geen sene resm mektepler arasna dahil olmu tur. Bylece halihazrda elli talebesi olan bu messese Tanzim a-

AHDOLMECIT

DEVRINDE

MESSESELER

231

tn Trkiye'ye hediye ettii gzel hayrl messeseler mcyannda saylmak icap eder. Hkmet ayn zamanda memleketin muhtelif yerlerinde Avrupallar tarafndan sevk ve idare olunan ve kylerin y a v a yava Avrupa ziraat usullerini ve ziraat aletlerinin benim senmesini istihdaf eden byk zba iletmeler tekilini tevik et mitir. stanbul boaznn Anadolu yakasnda birka sene evvel Prens Adam Czartoriski tarafndan tesis edden ve yz seksen iki kiilik nfusunun hep lehli olan Adam-ky zira kolonisi de bu kabildendir. Nihayet bu asil misafirperverliin kymetini kltmeden, son zamanlarda Sultan Abdlmecit tarafndan ar maan edilen ve Avrupa'da derin akisler uyandran araznin ter kinde, Osmanb hkmetinin birka senedb bihakkn megul olduu ve imdiden semerelerini iktitafa balad kolonizasyon fikrinin yeni bir tezahrn sezmekteyiz. 2- E l emei fkdan: Lkin toprak ilerinde noksan olan sadece iftinin bilgisi deil, ayn zamanda el emeidir. Trkiye' de ziraat vaziyeti zerine gayetle kt tarzda tesbler icra eden bu hal, sadece idare ve tekilt zafmdan ded, daima uralmas icap eden dier iki sebepten neet etmektedir. Bbinci sebep, ba ka yerlerde olduu gibi Trkiye'de de ehblerin kyl nfusu cezbederek bu nfusun kendi toprak ilerini terketmeleri ve tali lerini payitahtta veya i taraflardaki herhangi byk bir ehirde denemeleri gibi bir tesb icra etmesidb. stanbul'un arz nfu sunun byk bb ksmn tekil eden (Bekrlar) ve ehirlerin haki k derdi olan hizmeti kalabal da bu kabilden olup, bunlarn kylere dnmelerini temin iin tatbik edilmesi icap eden ve geen mektubunda mevzuubahs olan tedbbe mmasil bir tedbb tetbik edilmedike yukariki mahzur bertaraf edilemez. Mmasd bb tedbirin (bekr) lara tatbik eddmesi, yani bunlarn icra ettikleri san'at dolaysiyle kendderinden alnacak birka yz kuruluk vergi dit im alidir ki ayn neticeleri hsd edecektir. Sandalclk, hammallk ve seyyar satclk gibi zanaatlara gelince, payitahtta o kadar ok isiz vardr ki nasd olsa bu ileri grecek insan bulunur. kinci sebep, spanyol kyls iin de sylendii gibi Trk halkna isnat edden betaettir : Kald ki bu betaet zannedddii kadar bu halm z hususiyetlerinden deildir. Bunu ispat iin yukarda da sylediim gibi evvelce bu yerlerde hkm srm sanayi ve faaliyetlere ait ve hemen her adm banda rastlanan

232

OSMANLI

TARHt

isleri kefetmek iin bugn metruk olan bu araziye yle dikkat bce b b gz gezdirmek kafidir. Msy Jaubert de Passa diyor ki : "Buralar gezen seyyah, Toros silsileleri arasmda evvelce zira almalarn mrbit kdd uzun vadilere ve kk ovalara bugn bl rastbyabibr. Sahilleri kuatan dik yarlar, plak ve sivri dalar arama girmee cr'et edecek olursa, bugn sudan m abrum fakat evvelce byk gayretler sarfde ilenip gzeUetirilerek sulanm arazi paralan grebdb ve her an, bir zamanlar top ran mnbidemesine hizmet etmi eski su bentleri, su hazine leri ve su yolu harabeleriyle karlar." Bununla beraber bu betaetin bilhassa Osmanllarda, din detlere girecek kadar gelimi bulunduunu bkar etmiyorum. Lkin bunun meneini bilhassa uzun bb tazyikin brakt htralarda ve iftiyi emniyetten mahrum ederek btn enerjisini, ksr kalmaa mahkm olduu nu bildii alma akm ve devamndan emin olmad rafah arzusunu krleten eski rejimin cebb ve iddetinde aramaldr. Bugn, kylerden bu emniyetsizbk artk kalkmtr. Herkes ayinin semeresini iktitaf edeceinden emindir ve eer istibdadn ktlklerini gidermek iin bu kadar uzun bb zamana ihtiya olmasayd, bu bataet de eski tazyik devrinin brakt htra de bbhkte oktan ortadan kalkm olurdu. B t n bunlarla beraber daha imdiden Ziraatin inkiafnda tanzimatm mesut neticeleri mahede eddmektedb. 3- Mtedavd sermayenin fkdan : Trkiye'de noksan olan servet ded paradr. Zabirelik mahsullerin ksm zaminin fiyat tan gayetle dktr. Bunlara yollarn bozukluunu, fuarlarn uzakln ve az ziyaret edilmesini, mal ihrac iin mahre fkda nm da dve etmek icap eder. Malm satamyan fakat kendisi mal almak mecburiyetinde olan kyl ehre giderek kard deride, fiyat nceden biilmi zahbe olarak tediye eddmek artiyle ken disine lzm olan mebla dn almaktadr. Bu nceden bidmi fiyat ise ok defa kile basma be veya alt kurutur. Halbuki baattan sonra kyl kde basma dokuz veya on kuru olarak ko layca elde edebilir. te bylelikle henz ekilmi tarlalarnn mah sult %30, %40 zararna bakalarna verilmektedir. O andan iti baren de emeine karlk, hi bb ey, yahut hemen hibir ey beklemediinden kyl mitsizlie dyor ve agzl muhte kirler iin yetimekte olan ekininin bymesini lkaydane seyre-

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

233

diyor ve bylece yava yava, kendisinin deta mlkiyetten bde mahrum edildiini grd topraa kar sevgisini kaybediyor. 1845 senesinde yapdan ankert, bu para fkdann zira at in tereddisi sebeplerinden bbi olarak gsteriyordu. Hkmet o tarih te eyalet valderi vastasiyle gerek tohumluk, gerekse ift hayva n ve alt ve edevat olmayan iftcdere datlmak zere ilk ham lede 20 mdyon kuruluk bir mebl tahsis etmiti. B u , devletb kylye faizsiz verdii ve zannederim yalnz veya drt sene nihayetinde denmesini istedii bb avanstr. Lkin iyi tevzi eddmedibden midb, yoksa parann mhim bb ksmnn hk met memurlan elinde kaldndan mdr nedb bb trl beklenen netice elde edilemedi ve istihsal rakamlarndan hisseddb hibir tezyt grlmedi. Parann kylerde nedreti de devam edip gitti. Mamafih Babli nevmit olmad ve her sene bteye (Hazi ne-i nafa) nam altnda ithal edildiini grdmz meblan bb ksm ziraat tevik ileri iin sarf olundu. Mtebakisi ise, her zaman istihsali gelitirip arttrmak maksad gznnde tutularak oselerin ve mnakale yollannm slahna tahsis olundu. Biraz derde de greceimiz gibi zaten asl mesele de ite buradadr. Lkin her eyden nce, imdiye kadar sylenenlerden istidlaller de bulunmamas iin karii ikaz etmek herhalde yerinde olur. Trkiye'de ifti fakirdir nki paras yoktur; buna mukabd zengindir nki yaamak im elzem olan eylere ziyadesiyle malik tir ve sonra o aza da kanaat etmesini bilir. "Fakbbe tahamml im ne yaptn ?" diye Byk skender, ihtdUere heves ederek nihayet hayatn kk b b baheyi ekip bimekle temine mecbur olan eski Sayda kiralna soruyor. Tasz hkmdar, Makedonya'h fatihe yle cevap veriyor : -"Ellerim bana kfi; hibir eye arzu etmediim iin hibir eksiim olmad." Kylnn ve bilhas sa Trk kylsnn Trkiye'de mazhar olduu ve hemen saadet diyebileceim refahn s u n bite buradadr, i y i tutturulmam ta lardan drt duvar, b b sura kalas, bb sra balktan yapm bir atdan mrekkep bb kulbe, h a t t ok kereler -hayatn timsahsade bb adr onun meskenini tekd eder. B b namaz seccadesi, dteler, birka yorgan, bb veya iki tencere, bb kahve cezvesi, bbka fincan, tabak ve tahta kaklar.. ite b t n mobdye ve ev eyas bunlardr. Zaten tarlasiyle srleri kendisine kfi miktar da yiyecek temin eder, koyunlarnn yniyle giyinir, gerisi iin

884

OSMANLI

TARH

de Allah kerim der. Kendisine verilenden faslasn istemedikten vc yabancya kar evinin kapsn daima agk tutabildikten sonra, zengin veya fakir olmu ne kar ? te ahlk felsefesi, isminin tle ifade ettii gibi Allaha tevekkl olan ve herkesin doduu vaziyette mes'ut olmas iin her eyi pek iyi tanzim etmi bulu nan bu dinin tesiri budur. Maalesef, teessrle tesbit edilen ve zdd, bugnk insanlk bilgisinin en kark meselelerinden biri olan bir ahlk kanununa ittb aederek halden fazla memnuniyet duyulma mas, nevi beerin tekemml iin me'umdur. Dier taraftan da hayatn hu sadelii fertlerin ihtiyalarnn yokluundan doan milletin zenginlemesine ve bymesine en byk engeldir. F i l hakika en mreffeh memleket, ok istihlk edip az istihsal eden memleket deildir, bilkis ok istihlk edip ok istihsal eden ve ihtiyalarnn okluu, insan durmadan faaliyete sevkeden ve onun mesaisine her gn geni bir saha aan memlekettir. 4- Mnakale yollarnn fkdan : Trkiye oselerden ve byk mnakale yollarndan tamamen mahrumdur. Bu hususta M. Ioneseo'yu dinliydim: "Halihazrda Dobruca da vc Bulgaris tan'n bir ksmnda mevcut olan yollara yol denilmesi, bunlarn mahsultn piyasalara evkini teshil maksadndan ziyade, ora halknn muhtelif mevkiler arasndaki mesafeyi ve vakti tesbit iin alm olmalarndandr. Yoksa bugne kadar yol diye bir ey vcude getirilmi deildir. Bu cihetle nakil vastalar da yol lara uygundur. zerinde en kk bir demir paras bde bulunmyan ve 60 il 80 kurutan fazla deeri olmyan arabalar, getik leri yerleri yol haline getirir. Bu yolun iyilii, fenal scaa, serin lie ve her trl iklim artlarna baldr. Yollar slannca geil mez hale gelir. Akl banda olan ifti de ak havann, scan ve rzgrn topra kurutup gedebdb hale getirmesini bekler." M. Ioneseo'nun Dobrca iin syledikleri imparatorluun dier btn eyaletleri iin de aynen sylenebilir. Byk ehirlerin ci van mstesna olmak zere -ki buralardaki yollar da gayetle bakmszdr, -Trkiye'nin hibb yerinde yola benzer birey gr mezsiniz. stanbul'dan imparatorluun ikinci derecede bir ehri olan Edirne'ye kadar, Ayastafanos'un bbaz derisinde biten bir ka metrelik bir yolu vardr. Bu sebeple, 1848 senesinde bu iki ehir arasnda byk posta arabalar iletmee tevessl eden -ki Trkiye'de ilk defa olarak byle arabalar iletdiyordu ve mem-

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

235

leket bundan hayrl neticeler bekliyebdirdi, - bir Ermeni kum panyas birka ay sonunda teebbsnden vazgemek mecburi yetinde kald. Yollarn fena vaziyeti dolaysiyle seyahat o kada mkl idi k i , seksen fersahhk bir mesafe yaz ortasnda alt gn den evvel katedilemiyordu. Bundan baka adm banda dere lerle karlayordu ki bu derelerin bir kysndan dier kysna kpr yerine geen kalaslar uzatlyor. Bunlar da yayalarn ve hayvanlarn gemesine elveribdir. Arabalarn gemesine msait deddir. B u sebeple ifti her tarafta mahsuln hayvan srtnda nakletmek mecburiyetinde kalyor, bu ise nakil mddet ve masraf larn iki misli arttryor. B u halin ziraat ve ticarete yapaca zarar zerinde srar et mek faidesizdir. Hkmetin iletmekten sarf nazar etmek mecburiyetinde kald Karadeniz sahillerindeki gzel ormanlardan, stanbul'da lei alelumum yirmi kurua satlrken memlekettin i taraf larnda lei veya drt kurua satlan budaydan evvelce bahsettim. 1846 senesinde, bana Anadolu'nun baz mmtakalarnda mahsul olmamas yznden ktlk ekilbken yirmi, yirmi be fersahlk bir mesafedeki dier bir mmtakada mahsuln tarlada rdn sylyorlard. Bugn Rumeli'nin Meric'e yakn muh telif mahallerinden Marmara kysnda Tekirda'na kadar nakli ye creti, tccarn makul bir nisbet olarak umduu krn fazlasiyle yutmaktadr. 1847 knda, Trkiye'de havayici zaruriyeden madut ve hemen yegne mahrukat maddesi olan kmrn okkas buday fiyatma, yani bir kurua kadar kt. Halbuki yine ayn tarihte sahdden yirmi liy ierde olan Makedonya'da bu kmr -ki deniz tarikiyle payitahta kolayca naklcdilebilirdi - mahallinde yz okkas be kurua satlyordu. Yarp toplamak zahmetinden ba ka bir ey olmyan ve sat fiyat zerinden % 3 nisbetinde bir oktruva resminden baka hibir vergiye tbi tutulmyan soba odunu, stanbul'da Paris'teki fiatnn iki misline satlmaktadr. Byle olmakla beraber az masrafla her tarafta yol yapdp bakmlar temin edilebilir. Alacak yeni yollara gelince, bunlarn inas iin granit, akmak ta, deirmen ta, kire gibi zaruri olan maddeler i ilerin burunlarnn dibindedir. Dahas var : Birok mahallerde

OSMANLI TARH
yollar sanki kendiliinden, tabiat tarafndan ina edilmitir. Ve bu yollar btn imt id ati an nc a ancak zerlerindeki talarn d zeltilmesinden baka bb eye de ihtiya gstermezler. Hi bir tarafta alt kuruu tecavz etmiyen el emeinin fev kalde ucuz olmasndan maada, byk mnakale yollarna kar herkes tarafmdan ihtiya duyulduu iin devlet hemen sadece halktan toplanacak iane de dahi bu yollar yaptrabilir. Bunun bir delili 1850 senesi eyllnde Trabzon'dan Erzurum'a, oradan la ran hududuna giden yeni yolun inaatna balanrken grl mtr. Ticaret ve Nafa nazr Ismad Paa'nn inaat ilerine bizzat nezaret etmek zere stanbul'dan geldii ve amele arad haberi etrafa yaylr yaylmaz, binlerce mslman ve hristiyan kyl i istemee geldiler ve yeni yolun inasna yle bir gayretle koyuldular ki, eer Trkiye'de bir ii ikmal etmek itiyad mevcut olsayd bu yol da sonbahar nihayetine kadar ikmal edilirdi. nsan daha derin olarak dndke Trkiye'nin istikbalinin mnhasran bu kk eye, yol inasna mtevakkf olduuna daha kat'iyetle kani oluyor. Yol inas demek, sadece zbaatm inkiaf, ticaret iin mahreler temini, memleketin madd serve tini arttracak tarzda mahall sanayii tevik demek ded, ayn zamanda memleket dahilinde asayiin teminini kolaylatrp hal k aydnlatmak ve bylece mesafelerle olduu kadar batl itikat larla da birbbinden ayrlm bu insanlar yeniden birbirlerine yaklatrmak demektir." 3. Sanayi Yukarda ekonomi konusunda deri srlen sebep ler, sanayi blmnde de X I X uncu yzyln sonlarndan itibaren tahrip edici tesblerini duyurmya baladlar. Bunlar arasnda, en ok, ngdtere'de balam olan ends tri devrimi, devaml bir surette Osmanh sanayiini kntye srkledi. X I X uncu yzybn ilk yarsnda Fransa, Almanya, Bel ika, Hollanda ve Avusturya'da modern bb endstri kumuya muvaffak olduklar halde Osmanb devleti, eski sanayi sistemin den tamamiyle kendisini kurtaramad. Neticede Avrupa'nn, bilgiye, byk sermayeye "Kapital" ve makineye dayanan en dstrisine kar, gelenee ferd sermayeye ve tezgha dayanan Oncl artlar

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

237

anayi ile rekabet edememek durumuna dt ve bu yzden de silinmiye mahkm bb hale geldi. Bilindii gibi, Avrupa'nn endstrisi ilmi bululara dayan makta ve onlarn devamb bb ekilde gelimesiyle genilemekte ve kuvvetlenmekte idi. Osmanh devletinin eitim sistemi, n ceden de akland gibi byle ilm bululara kendiliinden varmak veya hi ohnazsa bu gibi bulular kavrayp takip edecek insan lar yetitirecek vasflarndan mahrum bulunuyordu. Memlekette matbuat da henz ocukluk devresinde bulunuyordu. Abdl mecit devrinde bbi resm dieri husus olmak zere haftalk iki gazete kyordu. Bu gazeteler az sayda baslmakta ve mahdut kimseler tarafmdan okunmakta idi. Zaten yazlar arasnda mem leket ekonomi ve endstrisi hakknda cidd yazlar da grlm yordu. Avrupa grm ve ekonomi problemlerine temas etmi insan lar da azd. Kald ki onlar arasmda Trkiye'de bb endstri ha reketi yaratlmas hususunda ihtilf vard. Bir ksm Trkiye' nin zbaat memleketi olarak kalmas yolunda direnmekte ve ends trinin kurulmas im mevcut engellere bb yenisini eklemekte idi. Zaten i bilgi ile de bitmiyordu. Byk sanayi hareketleri iin byk sermaye kullanmak usul balamt. Halbuki, Osmanl mparatorluunda byk sermayenin teekklne elverili bir zemin de henz hazrlanmamt. Kk sermaye sahipleri bde sermayelerini emniyette grmyorlard. Halk, parasn bankaya vermek suretiyle veyahut irketler tekil ederek iletmek bilgi ve itiyatlarndan mahrumdu. Zaten memlekette bankalar da henz kurulmamt. Vergi veya takdir teklifler yznden var lkl kimseler bde kendilerini fakir gstermekte ve paralarn mlekler iinde kendderince emin saydklar yerlerde saklamakta idiler. Mevcut sanayiin korunmas veya yeni bir sanayiin kurul mas iin emniyet ve itimattan baka bir de devletin tesirli ve devaml bir ekilde imparatorluun mamul maddelerini, yabanc mallarn rekabetine kar himaye etmesi gerekiyordu. Halbuki yukarda da akland gibi, kapitlasyonlar, byle bb himayeye hi bir imkn brakmyordu. nki Osmanh devleti yabanc memleketlerden Trkiye'ye gelen mallar zerin den diledii gibi gmrk resm alamyordu; bundan baka, ttn ve tuzdan baka, her trl maln da ithal edilmesi serbest idi.

288

OSMANLI

TARIHI

Halbuki bu imtiyazl durumdan faydalanan Avrupa Devletleri, Osmanl memleketlerinden gelen birok mallara gmrk kap larn tamamen kapam bulunuyorlard. Girmelerine msaade ettikleri mallar zerinden de o kadar ar bir gmrk resm al makta idiler ki Osmanl mallarnn d pazarlarda yerli mallar la rekabetine hi bir imkn kalmyordu.
ESK SANAYN DURUMU

. ,... l tekilat

hayatn dzenliycn ve murakaba eden teJ 1

kilt loncadr. Sanayi ve ticaret dallarndan her birinin bir loncas vardr. Ayn dalda alan kimselerin, dal larn temsil eden Loncaya girmeleri mecburi idi. Esnafn, o vak iin deyimi ile, sz sahipleri yani ustalar khyann bakanln da loncada toplanrlar ve dallarn ilgilendiren meslek, disip lin ve yardmlama ilerini grrlerdi, alma artlarn ve ekille rini tesbit etmek, ilgilileri raklktan kalfala, kalfalktan ustala ykseltmek, esnaf arasnda yer alan ufak tefek anlamazlklar zmek, meslein menfaatlerini hkmete kar savunmak lon cann balca vazifelerindendi. Lonca kuvvetli bir gelenek ve disiplin ifade etmekle beraber bir nevi tekel demekti, iiler usta larla almak zorunda idiler. Onlarn gsterdii tarzda ve is tedikleri ekilde i .karmya mecbur idiler. Ustalk melekesi deta bir srd ve kolay kolay usta tarafndan kalfaya rctilmezdi. Bu sebeple iilik kaidelerinin deitirilmesini veya daha mkemmel bir hale getirilmesini dnmek deta imknszd. Byle bir durum sanayiin ve ticaretin gelimesi iin elverili de ildi. Byle bir gelimeyi gletiren dier bir messese de Gedik lerdi. Tanzimata gelinceye kadar, btn sanayi ve ticaret . . . . almalar Gedik usulne tbi idi. Gedik, sanayi ve ticaret dallarna giren ilerden birini grmek imtiyaz ve selhihiyeti demekti. Sanayi ve ticaretin btn blmlerinde mevcut olmas lzm gelen i evlerinin yerleri vc says tesbit edilmi ve bu evlerde alacak olanlarn says da snrlandrdmt. B u kabileden olarak istanbul'da da perink dokuyan esnafn says soksan birdi ve her birinin ancak ikier tezgh olmak zere tezgh sa .... (edikler

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

ys da yz seksen iki idi. Bunlardan biri lnce, tezgh, oluna, olu bulunmad takdirde, kdemli kalfasna verdirdi. B u da gsteriyor ki rak merhalesinden kalfala ykselmi olan bir kimse bir ustalk yeri, inhill etmedike veya gerek bir lzum zerinc almadka, hulsa Gedik sahibi olmadka bb isevi aarak sanatiyle megul olamazd. B u usul ticaret dallar iin de aynen tatbik edilirdi. Tabu Gedik sahibi olmyanlarn sanat ve ticaretle urama lar mmkn deildi. Btn bu hususlar esnafla hkmet arasn da yer alan anlamalar sonunda fermanlarla tekit edilmiti Do laysiyle Gedik bir nevi esnaf tekeli demekti. Gedik usulnn zararlar daha Selim I I I . devrinde anlalmya balamt. Fakat ne Sehm I I I . ne de Mahmud I I . bu usul slah etmiye veya kaldrmya muvaffak olamadlar. Abdlmecit devrinde, ise Gediklerin, Glhane Hattnn prensipleriyle olduu kadar, yabanc devletlerle imzalanan ticaret muahedeleriyle de telif kabul etmez olduu grldnden, 1860 dan itibaren ted ricen kaldrlmalarna baland.
SANAY ETLER

. , k

..

Osmanl

dokuma sanayii X V I I
J

nci
J

yzyln
J

lokuma sanaym

sonlarnda olduka iyi durumda idi. Pamuklu, ipekli ve ynl mamuller memleket ihtiya larn karladktan baka yabanc memleketlere de gnderi liyordu. X I X uncu yzyhn ilk yarsnda ise bu sanayiin, hayret verici bir ekilde ve imparatorluun her tarafnda sarslmya ve kmiye balad grlmektedir: Ikodra'da 1812 de dokuma sanayiinde 200, Tirnova da da 2000 tezgh alrken 1831 de bu ehirlerin birin cisinde tezgh adedi 40 a ikincisinde de 200 e dm bulunmak ladr. Badat ve Halep de aa yukar ayn durumdadr. B a d a d i n renkli tlleri Haleb'in yn ve ipek mamulleri sanayii felce ura m durumdadr. Eskiden Halep'te yalnz 4000 tezgh alr ve ylda 100 milyon kuru deerinde i karrken 1814 de ile yen tezghlar ancak sekiz milyon kuruluk i karmaktadr. Anadolu'nun tiftik merkezi olan Ankara yukarda iaret

240

OSMANLI

TARH

edilen sanayi blgelerinin vaziyetindedb. Kei srleri a z a l m ve tiftik ileyen tezghlarn says da dmtr. Bununla bera ber ham tiftiin memleket dna kmasnn yasak obuas ve ilenmesinin Ankara'ya inhisar ettirilmi bulunmas tiftik sanayii ni bb dereceye kadar ayakta tutmaktadr. 1836 da Ankara tif tik ihracat 24000 okkaya dm bulunuyordu. pek sanayiinin merkezi saydan Bursa'da da sanayi byk buhranlar geirmektedir. 1833 de Anadolu'yu gezmi olan Charles Texier Bursa hakknda unlar yazmaktadr : "Bursa, ipeklerinin okluu ve gzellii de btn dnyada maruf bb ehb olmutur. kardklar ipek kumalar btn Trk imparatorluunda mnteir, fakat Avrupa'da az maruftur. pek kadifeleri de sanayiin mhim bir ksmm tekd ediyorsa da Avrupa rekabeti bunu mahvedecektir. Bursa'nm hretine bais olan ipek ilik sanatnm- hi bir fabrikas yoktur. Amele Lyon'da olduu gibi odalarda alrlar. Kumalar tart ile bunlara ipek verir ler. Bunlar da bu ipei dokuma fark de ilenmi halde iade eder ler." arl Texier'nin, Bursa ipekiliinin Avrupa rekabeti kar snda mahvolaca yolundaki kehaneti az zamanda gerekle mitir. 1848 de Bursa'da kadife ve saten imalt ybmi yd nce kine nazaran yzde yirmiye dmtr. Bursa'da evvelce, ipek sanayiinde 1000 tezgh almakta ve 25000 okka ipek ilemekte iken yukarda iaret edilen tarihte ancak 75 tezgh almak tadr. Diyarbakr, Amasya ve Edirne gibi ipbk veya ipek iplii ileyen ehirler de Bursa gibi inhitat halindedirler. Bat Anadolu' nun hah, imalt da nemini gnden gne kaybetmektedir. Tesalya'nn dokuma merkezi olan ve X V I I I inci yzyl sonlarn da, her yd orta Avrupa'ya 250 bin kilo pamuk iplii gnderen Amhelakya kasabas X I X uncu yzyln balarnda sanayi ne mini kaybetmiti. 1830 dan sonra ise Yunanistan'n istikll kazanmasiyle Osmanh imparatorluunun dnda kalmt. Dokuma sanayiinde grlen bu kn balca sebebi yuka rda da ifade edddii gibi yabanc mallarnn Osmanh pazarlar n istd etmiye balamas ve yerh mallarn onlarla rekabet edememesidir. B u istil, bilhassa X I X uncu vzyl balarnda dikkati

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

241

<;ekmiyc balamtr. B u sralarda, Fransa'dan uha saten, pamuk lu ve mshn ngdtere'den kadife, Hindistan'dan da ipekli kuma lar gebyordu. Devlet adandan bata olmak zere, balkn refahl tabakas yabanc maUanna kar dknlk gsteriyordu. Paris'te 1802-1806 tarihleri arasmda bykeli bulunan Halet Efendi stanbul'daki byklerine uha gndermekten o kadar usanmtr ki, bb mektubunda, Fransaz'lara yetiilmesi iin stanbul'da bb uha imalthanesi almasn bde tavsiye etmitir. Selim I I I . de yabanc mallarn memleket sanayiine, yaptktan zararlan grm t. Devletin deri gelenlerine samur, kakum ve vaak krkler ve iekb kumalardan elbiseler giymei yasak ettii gibi kadn lara da ngiliz uhalarmdan roplar yapmay yasak etti. Bundan baka vezbleri im yazd b b hatt hmayunda kendisinin daima Istanbulkri kumatan elbise giydiini deri srerek onlara da Hindkri, Irankri ve frenk kumalarm brakarak memleket mab kullanmalanm tavsiye etti. B u yasak ve tevsiyelerin byk tesiri grlmedi. Mahmud I I . devrinde, yenierilerin kaldrlma sndan sonra yeni kurulan ordunun kyafeti iin gerekb uhann ve fes kumann Avrupa'dan getirtibnesine balanmas zerine; kuma ithalt artt. Buna bb misl olmak zere 1828 de ngd tere'den 465 bin ngdiz liras deerinde pamuklu ithal edilirken 1831 de bu ithaltn bb milyon krk bin lbaya km olduu gsterilebilir. . . . . .
Yeni bur dokuma

Mahmud I I . ve yardmedan memleket

*

sanayiini
J

kurmak zorunda kaldklarn anlamakta gecikmedder. B b taraftan Selim I I I . zamamnda ya pld gibi baz kumalarn devlet memurlan tarafndan kullanlmasn yasak ettder; dier taraftan da yerli kumalarn ve en ok sof de kadifenin srmn arttrmak im tedbbler aiddar. Fakat bu kumalann fiyatlar trl sebep lerle, ithal mab olan kumalara nazaran yksek kalmakta devam etti. Bunun zerine devlet eliyle kuma fabrikalarnn kurulmasna teebbs edildi. 1827 de, stanbul'da E y b civarnda Talk burnunda Sultan Saray denden yerde on be arkl b b iplikhane kuruldu. Her ark gnde on be okka kadar pamuk iplii iml etmekte idi. 1834 de yine Eyp'te Defterdar iskelesinde ordunun fes ihtiyac
O n u l Tmrikl F. 16

sanayii kurma teebbsleri

242

OSMANLI

TAHII

iin gerekli kuma ve fes iml etmek maksadiyle Feshanc fabrika s kuruldu. Bundan baka Avrupa'dan getirtdecek makinelerle alacak olan bir uha fabrikasnn kurulmas ii de incelenmiye balad. Byle bb fabrikann kurulmasiyle her yl uha iin mem leket dna kan elh altm bin kese parann memlekette kalmas temin edilecekti. Keza bu maksatla izmit'te Basmahane ve Islimiye'de ayak fabrikalar ve Zeytinburnu'nda bir dokuma fabrikas kuruldu. Abdlmecit devrinde, Avrupa mallarnn Osmanh impara torluunda srm artmya balad. Bundan baka evvelce, memurlarla askerlere giydirilmiye balanm olan fes, islm ve hristiyan halk tarafmdan da kabul edilmiti. B u sebeple, Fransa' dan, Almanya'dan ve Tunus'dan Ormanl mparatorluuna yl da alt yedi yz bin kadar fes ithal edilmekte idi. B u durum kar snda mevcut devlet fabrikalarnn gelitirilmesi bb zaruret idi. 1840 da hkmetin, fabrikalarnn Avrupa'daki benzerleri durumuna getirmek iin karar vermi bulunuyordu. slim iye fab rikas iin verilen bir emirde : "Her bir levazmat ve muktaziyat Avrupa fabrikalarna tatbiken hsn tanzim ve icra ile im latn ilerlemesi" denilmekte idi. 1844 de stanbul'daki fabrika nn idaresi Belikal uzmanlara verildi. Bu uzmanlarn tavsiye leri zerine Belika'dan getirtilen makinelerle, Feshane tehiz edildi. Amele says 250-300 arasnda idi. E n ok asker ihtiyac iin olmak zere 300.000 arn kuma ile gnde 1300-1500 ka dar fes iml eddiyordu. Yukarda iaret edilen tarihlerde zmit'teki Basmahane fabrikasnn da Avrupa'dan getirtilen makinelerle gelitirilmesine alld. B u fabrika asker ihtiyac iin kumalardan baka, hal kn ihtiyac iin ynl ve pamuklu kumalarla yatak araflar, havlular, oraplar ve eldivenler de iml ediyordu. Kuma im lat ylda 100.000 arna varmakta idi. Abdlmecit devrinde, hkmet tarafndan kurulan iplik ve kuma fabrikalar yannda zel teebbslere dayanan fabrika larn da kurulduu grlmektedir : "Kapitlasyonlarn varlna ramen ham maddenin bol oluu, amele bulmak kolayl, cretlerin dk oluu, srm sa-

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

243

hasnn elverili bulunmas nihayet bu devbde Avrupa sanayii nin de henz stn bir tekmle erimemi bulunmas zel te ebbslerin fabrikalar kurmasna imkn vermitir." Bilhassa Bursa'da, Lbnan'da iplik ve ipek ileyen Avrupa biiminde bu gibi fabrikalar grlmektedb. B u fabrikalarn bb ksm yerlder bir ksm da yabanc sermayedarlar tarafmdan kurulmutu. 1853 tarihinde Bursa'da, buhar makinesi veya su ark ile ileyen 14 ipek fabrikas vardr. Bundan baka ayn cinsten Mu danya'da 2 Bilecik'te 3 Lefke'de bir imalathane vard. Bunlann hepsi Avrupa'daki benzerleri gibi kurulmulard. Bursa'da 20 kadar Fransz ve Viyanah amele bile mevcuttu. B u yerlerde ilenen ipein miktar ydda 43000 okkaya varmakta idi. Bundan baka Bursa'da tl ileyen 150-200 kadar tezgh vard. B u tez ghlar da ylda 12000 okka ipek ilenmekte ve 1200 para tl iml eddmekte idi. Anadolu'nun dier nemli kuma ve dokuma merkezleri Amasya, Konya ve Diyarbakr idi. am ve Halep de ipek sanaynin merkezleri olarak tutunmya alyorlard Hal ve dokuma merkezlerine gelince Hdavendigr, Aydn, Karaman, Sivas, am, Silistre, Vidin, Ni, Bosna ve Selanik eyaletlerinde bulun makta idiler. Devlet eli de ve zel teebbsler sayesinde kurulan fabrikalar, Abdlmecit devrinde grnte bir canllk gstermekte iseler de, istikballeri parlak deildi. nki bu fabrikalarn makinelerinden baka, usta ve ameleleri de ksmen Avrupa'dan geliyordu. B u ba kmdan iml ettikleri mallarn Avrupa mamulleri ile rekabeti g idi. Dolaysiyle, zamanla, Avrupa'ya ham madde ihracat oalacak ve buna kardk mamul madde ithalat artacaktr. Bu artlar dahilinde de dokuma sanayiinin imparatorluun ihtiyacn karlyacak duruma gelmesinin imknsz bir hal almas tabiidir. Maden sanayii "Ma- Osmanl mparatorluunun topraklar zengin ma denlerin isletilme- den kaynaklan ihtiva etmekte idi. eitli maden sinde glkler' sanayiine vcut veren bu kaynaklar en ok, imparatorluun Avrupa topraklariyle Anadolu topraklarmda bulunmakta ve iletilmekte idi. Fakat sanaybn dier dallarnda olduu gibi, maden ocaklarnn iletilmesinde de X V I I I inci yz-

244

OSMANLI TARH

yldanberi; byk apta bir zlme ve gerileme balad. Bu zlme ve gerilcmo, ekonomi hayatnda tesir yapan ve yukar da belirtilen umum sebeplerden baka, yakt tedarikinde rast lanan glk; amele cretinin artmas ve maden mevzuatnda grlen tedbirsizlikten deri gelmitir. Bilindii gibi maden ocaklarnn iletilmesinde yakt maddesi n plnda gelmektedb. X V I I I inci yzyln sonlarnda ve hatt X I X uncu yzydn ilk yansnn nemli bir ksmnda, maden ocaklar hl aa kmr ile iletilmekte idi. Kuvvetb hararet vcicn kmr de mee aacndan yaklmakta idi. Halbuki, maden ocaklarnn bulunduklar yerlerin civarlarnda mevcut ormanlar zamanla tkenmiti. Evvelce yarm veya bir saatlik yerden k mr ve lzumlu aa getirtilirken sz konusu olan devirde yirmi, otuz veyahut, y z saatbk mesafedeki ormanlardan faydalanmak zarureti hasd olmutu. Y o l yokluu, ekya olaylarnn bolluu bu ii gletirmekte ve tehlikeli bir hale koymakta idi. Erzurum vabsi Yusuf Ziya Paa 1211 (1796) tarihli, darphane amirine hitapl bir yazsnda; Keban kmr madeninden bahsederken, eskiden her bir frndan yedi ile 15 okka arasnda gm kanld halde mektup tarihinde ancak 3 ile 5 okka arasmda karldn yazmak ta ve hkmetin bir okka gm elli iki kurua satn ald hal de, istihsal maliyetinin artmasna ramen bu fiyata zam yap madndan madenederin taahhtlerini yerine getirmediklerini yazmakta ve ilerinden bazlarnn katklarn bb ikisinin de intihar ettiini ifade etmektedir . Keban madeni im varit olan bu hal aa yukar dier madenler iin de mevcut idi.

_,_ ..

Komur madeninin
ke

. . .

Ormanlardan yakt tedarikinde glklere rast, , ,

lanmaa baland devirde, Avrupa'da maden kmrnden istifade edilmiye balanmt. Os manh mparatorluunda dk defa olarak 1731 de maden kmrnn Bosna'da Kumbarac Ahmet Paa tarafmdan kefedilmi oldu unu fakat devlet adamlarnn bu keiften eddecek istifadeyi kavramadklarn gsteren kaynaklara rastlanmaktadr*.
Albert Vandal, ne Ambassade Franaise en Orient sous Louis X V ; Paris; 1887. s. 145.
1

jj

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

245

Daha sonralar 1774 tarihine doru Mustafa I I I . zamannda stanbul c-varnda Yedikumlar denilen yerde, Baron De Tott tarafndn kmr madeni kefedildiini gsteren ariv vesika larna rastlanmaktadr. Abdlhamit I . veya Selim I I I . e sunul mu obuas ihtiml dahilinde olan bb arz tezkeresinde aynen "Bundan akdem Yedikumlar demekle maruf mahalde franalu Tot nam beyzade kmr madeni iml eylemiken ihra ve nak linde suubet olduundan maada baz mahzur mtalasiyle iti bar olunmayp el'an muattal ve pesmande olup" denmekte ve eski Kumbarac baslardan Besm Mustafa Aa namnda birinin bu madeni iletmiye istekli olduu ifade edilerek msaade isten mektedir. Padiah bu arz tezkeresine "Kmr karlsn gzel eydir" hatt de istenilen msaadeyi vermitir. Bundan sonra yine padiaha sunulan bir tezkerede kmr zerinde durulmu ve "Ecnas eeardan hurk olunan kmrn atei maden kmr misll olmadndan timur kemaliyle izabe vc tasfiye olunamayup bu sebepten Dcr-i aliye'de izaa olunan yuvarlak vc danelerin ngilterekri gibi olmad ve tgiltere'de bu kmrn kesret zere olduu i l h . . " ifade edilmitir. Bu ifadeye ramen kmrn bu tarihlerde tekrar iletilmi olduunu gsteren kaytlara imdiye kadar rastlanmamtr. Bilindii gibi Zonguldak havzasndaki kmr ancak 1828 tarihinde Uzun Mehmet tarafndan kefedil mi fakat bu keiften de gerei gibi faydalanlp aa kmr ile ileyen maden ocaklarnda kullanlamamtr. Bu sebepledir ki Tanzimat ncesi devirde olduu gibi tanzimat devrinde, Ab dlmecit zamannda da yakt meselesinin zlmemesi sebebiyle lemekte olan maden ocaklarnn randman hayhdan hayhya dm ve buna mukabd ilenen madenlerin maliyeti de yksel mitir. .,.
Ulandn mevzuat

Madenciliin
"

inhitatn

hzlandran

mdlerden

biri de, maden mevzuatnn, devrin artlarde mtenasip olarak gelimemi olmasdr. Bilindii gibi tanzbnattan nce, devlet, toprak zcinde yksek mlkiyet ve murakabe hakkn haizdi. B u sebeple toprak onun mal itibar edilmiti. Topraa tasarruf edenler devletin kiracs durumunda idiler. B u nokta gznnde tutulunca, ma denlerin mlkiyeti de esas itibariyle devlete ait idi. "Eer madenin

OSMANLI TARH

zuhur ettii arazi tasarrufa elverili ve devaml bir tasarrufa mev zu bulunuyorsa mutasarrfn kudreti yettii takdirde bete biri ni devlete edaetmek artiyle iliyebilirdi. Kudreti yetmedii lakdirde bu hususta bir hakk tannmazd."
1

Madenin iletme tarzn tesbit etmek devlete ait idi. Bu sebeplerle maden mevzuatnda devleti bir zihniyet ve maden iletmelerinde de bb devlet tekeli hkim bulunuyordu. Devlet, tanzimata gelinceye kadar, madenlerin ynetim ve iletme tarz larn mevcut teamlleri de gznnde tutarak kanunnameler le tesbit etmiti. Her maden iletmesinin bu ynden dierlerinden farkl bir stats olmakla beraber btn iletmeler devletle olan ilgileri bakmndan ve mterek hususiyetlerine gre tarza irca edilmekte i d i : "1- Dorudan doruya devlet tarafndan idare ve iletme tarz. 2- Devlet yardm ve nezareti dan idare ve iletme tarz. 3- Muayyen tarz" .
2

altnda medenciler vermek suretiyle

tarafn iletme

mddetle

kesime

B u tarzda da devletin gelir hissesi hep hazineye varidat kaydedilir ve hi bir zaman tmarluya terkedilmezdi.

1861 Madin
nizmnmesi

1839 da
, . ,

Glhane hattnu
,

ilnn takip eden

,

devirde, maden mevzuatn yeni esaslara dayan drmak gerei hasl oldu. Glhane hattnda "mlkiyet" hakknn mahfuz tutulacann iln edilmesi, 1858 de, toprak rejimini ve mlkiyetini tesbit eden bir kanunnme karlmas, bu arada yabanc devletlerle yaplan ticaret andlamalarnn bir netice si olarak yabanc meneli ilenmi madenlerin Osmanh piyasa sn istil etmesi ve nihayet Osmanh devletinin 1851 ve 1655 de Paris sergisine itirak etmesiyle, maden sanaynin deerini kavramas neticesi olarak 17 Temmuz 1861 de yeni bir madin
Doent Dr. Neat aatay, Osmanl mparatorluunda maden iletme hukuku. Dil ve Tarih-Corafya Dergisi, cilt, 2. s. 1. sahife 120. - Doent Dr. Neet aatay. Yukarda sz geen dergi, s. 121.
1

ABDLMECT DEVRNDE

MESSESELER

247

nizmnmesi hazrland. Be blm ve 54 maddeden ibaret olan bu nizmnmenin birinci blm maden arayanlarn, ikinci blm, maden iletmelerini, nc blm devlete verilecek vergiyi drdnc blm ocak ve fabrikalar ilgilendiren alma artlariyle usullerini tesbit ediyordu. Beinci blm de eyalet mhendislerinin selhiyetlerini gstermekte idi. Nizmnmeye gre, mmlke topraklar zerinde sahip leri tarafndan, hi bb msaade almya lzum olmakszn maden aratrmalar yaplabdecekti. Ayn topraklarla bunlarn dnda kalan topraklar da bakalarnca aratrmalar yapdmas madin nezaretinin izin ve msaadesine bal idi. Yukarda sz geen toprak kanununun lafzna ve madin nizmnmesinin ruhuna gre mri topraklarla gayr sahih vakflardan olan topraklarda, kan madenler tamamen hazineye ait olacakt. Maden bulan kimsenin iletmek imtiyazn almak istedii takdirde onu ile tecek mal kudrette olduuna dair teminat vermesi lzm geliyor du. Aksi takdirde, imtiyaz, bu teminat gsterecek baka birine verilebdecek ve bulucuya da bir tazminat denecekti. Maden iletme imtiyaz fertlere olduu gibi irketlere de verilebdecekti. B b ferd veya irket; istenilen teminat gster dii takdbde, birden fazla maden iletme imtiyazm alabilecekti. Yabanc fert ve irketlere imtiyaz verilmiyecek fakat yabanc tbiyette olanlar, Osmanl tebaas tarafndan kurulmu olan irketlere aksiyoner olarak girebilecekti. mtiyaz sahiplerinin, iletecekleri madenden istihsal ede cekleri cevher zerinden devlete verecekleri vergi madenin zen ginlik derecesine gre taraflar arasnda tesbit edilecektir. mti yaz belli bir mddet iin verilecek ve bunun sonunda btn te sisleriyle iletme devlete intikal edecektir. Nizmnmenin beinci blmnde, Rumebn'de Selanik, Manastr, Y a n y a , Ni, Anadolu'nun da Kastamonu, Ankara, z mir, Konya, Sivus, Harput ve Trabzon eyaletlerinde birer ba mhendisin bulunaca ve iletmelerin onlar tarafndan tefti ve murakabe eddecei aklanmt.

248

OSMANLI TARH

Madin nizmnmesinin ksaca iaret edden bu belli bab hkmleri de gsteriyor ki; kurulan yeni madin nizam yalnz yeni madenlerin aratrlmasna ve kurulacak yeni iletmelere dairdir. Mevcut iletmelere dair herhangi bir kayt bulunmad na gre, onlar eski mevzuat dairesinde almalarna devam edeceklerdir. Tanzimatm her alannda yapdan slahat hareket lerinde grlen ikilik, bylece madin mevzuatnda da kendi ni gstermitir. Yukarda da akland gibi 1828 de Zonguld ak't a maden kmr kefedilmiti. Fakat bu maden yirmi yd atd brakld ve ancak 1848 de Abdlmecit'in bir badesiyle "Emlk-i ahane" arama ithal edddi. Aym tarihte "Btn havzann iletme menaf de ydb 300 altun liralk bir menfaat mukabili Galatab bir sarraf guru buna ihale edddi. B u suretle bilfiil iletme devrine giren kmr havzas tam 17 sene Hazin e-i hassa de mteahhitler arasmda bir tecrbe sahas olmutur. B u mddet zarfnda hi bir sene btn havzamn senev istihsal kabiliyeti 50.000 tonu gememi bittabi memleket ihtiyac olan kmr de yabanc memleketler den tedarik edilmek mecburiyeti hasl olmutur" *. Demir karsan, f * l e , demir, kurun, gm, bakr, cva gm;, bakr, daha baka madenlere bol miktarda rastT C daha baka lanmakta idi. Abdlmecit devrinde bu mamadenler denlerin bb ou iletdiyordu. Babca iletme merkezleri; Makedonya'da Kratovo ve Eeri Palanka dkmhaneleriyle Bulgaristan eyaletindeki Samakow yksek frnlar ve Bosna'daki Bounzeni Meydan de Stari-Meydan demirhaneleri idi.
v e u m e u (

Maden kmr hanas

B u iletmelerden stanbul'a en yakn bulunan Varna'nn batsmda bulunan Samakow iletmesi idi. 12 yksek frn de 4 dkmhanesi vard. Ylda 12 mdyon kdogram Fond demir de 4 mdyon kilogram demir sanayiin trl ihtiyalar iin demir ilemekte idi. B u iletmeyi ziyaret etmi olan bir yabanc mhen disin ifadesine gre yksek frnlarn iyi ina edilmemi bulun1

M. T . A. Ankara 1938, s. 11.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

249

mas ve hararetin yetersizlii sebebiyle demir istihsalinde yzde yirmi kadar bir kayp grlmekte idi. Anadolu'da da zengin maden kaynaklar vard. Ve bunlardan bazdan yzyUardanberi iletilmekte idi. Gm madeninin iletme merkezleri. Denek Maden, Gmhane, Hac Ky, Akda Madeni, Keban Maden idi. B u madenlerden ydda 554,870 okka "693589 kilogram" gm istihsal eddmekte idi. Kurun madeni iletmesi olan Keban Maden 175000 okka gm istihsal etmekte idi. Baku* iletme merkezleri : Ergani Maden, Esseb, Gre ve Helvab idi. Yllk bakr istihsali 1,695,390 okka "2,076,801" kilogramd. Madenler devrin deri usulleriyle iletilmedii iin eritilmede ve tasfiyede, gmn yzde 32 si, kurunun yzde 12 si bakrn da yzde 40 kaybeddmekte idi. Abdlmecit devrinde, devlete iletden madenlerden azam randman alnmas iin, iletme usullerinin yeniletirilmesine ihtiya olduu anlalm bulunuyordu. B u maksatla Avrupa'dan mhendisler getirtilerek ve ilk olarak, Ergani ile Keban maden lerinin slahna giriildi. Ancak, btn maden iletmelerinin s lah zaman ve paraya bab idi. Halbuki bu sralar Osmanb dev letinin mab durumu madencilikte esasl yenilikler yapmasna da elverib bulunmuyordu. B u durum karsnda baz devlet adam'ar ve ilerinde bilhassa Rifat Paa, yeni madenlerin meydan kardmas ve iletilmesi iin, bketler tekilini zaruri grmekte idiler. _ , . Yukanda zikredilen madenler devlet tarafndan

Devlete ait agr

iletilmekte ve istihsalin nemli bir ksm dev letin sanayi messeselerini beslemekte idi. Se lim I I I . devrinde asker alanda balanan slahata muvazi olarak, asker sanayi messeselerin de slahna giriilmi ve baruthane lerle, tophaneler ve tersaneler de modern bb hale getirilmek is tenmiti. Abdlmecit zamannda tophaneye yardmc olarak silh imali iin Zeytinburnu fabrikas kuruldu, bu fabrikalarda her cinsten toplar, tfekler, tabancalar, mermder iml eddmekte idi. 1861 de istanbul'da Sultan Ahmet meydanmda tehir edden bu silhlar, yabanedann dikkatini ekmi ve beenilmiti.

sanayi

2S0

OSMANLI TARH

Ahmet I I I . devrine gelinceyekadar,kt irr sanayi dallan yabanc memleketlerden ithal edilirdi.Bu padiah "kat sanayii^ zamannda Istabul'da ilk Trk matbaa snn almas "1827" zerine gerekli kdn da memlekette imli dnld ve ilk kt fabrikas Yalova'da "Yalakabad" da kuruldu. Ksa za manda gelien fabrika, Avrupa ktlar ayarnda kt yapmya balad. Fakat trl ihmaller sebebiyle, sonralar, faaliyetini durdurmak zorunda kald. Selim I I I . zamannda, kt ii tekrar ele alnd. Kthane'de ve Beykoz'da Hnkr iskelesi civarnda kt imalathaneleri kuruldu. stihsal edden kt kaba olmakla beraber ihtiyacn mhim bir ksmn karlamakta idi. Fakat ne ticede iml edilen kdn maliyeti amele creti ile sair masraf lar karlamaz hale geldii iin bu teebbs de gelitirilemedi ve imalthaneler kapand. Abdlmecit devrinde kt ii nc defa olmak zere ele alnd. Bu sefer izmir'de 1847 de inas bitirilen bir kt imalt hanesi faaliyete geti. Bu imalathane "Escr-i Cedit" damgal kt basmakta idi. Ktlar devlet ihtiyacm karladktan baka halk arasnda da rabet grmekte idi. Fakat messese veresiye i yaptndan ve alacakl olduu paralar denmediinden az zamanda, kapanmak zorunda kald. Bundan sonra kt piya sasna tamamen ecnebi mamul ktlar hkim oldu. 4. Ticaret Tanzimat ncesi devirde ticaret artlar ve ekilleri hakknda bir hatrlatma. Ticaretin gelime sine engel olan gene' miller X V I I I inci yzyhdan sonra, yukarda ekonomi konusunda aklanan sebeplerle Osmanh Imparatorluunun i ve d ticareti kmiye bala mtr. Yiyecek, iecek ve her trl zaruri ihti yalarn narha tbi tutulmas; i ticarette yedi-vahit usulnn "Tekel" kabul edilmi olmas, yollarn yetersiz oluu, kara ve deniz tat vastalarnn azh, karada ekyalk, denizde kor sanlk sebebiyle gidi geli emniyetinin ortadan kalkmas, i gmrklerin kaldrlmamas veya ayarlanmamas; i tiea-

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

251

retin kmesine; kapitlasyonlarn mevcudiyeti. Mahmud I I . devrinde yabanc devletlerle yaplan ticaret muahedeleri sebebiyle Osmanh pazarlarn yabanc mallarn istilsna uramas, zaten pek silik durumda bulunan d ticaretin tama men denecek derecede yabanc ellere gemesine sebep oldu. Devletin, ticareti dm olduu bu durumdan ekip ge litirmesi, devrin ekonomi artlarn kavrayan devlet adamlarnn; bu artlara uyan yeni bir ticaret politikas takip etmeleriyle mm knd. Fakat, ortada, ekonomiden anlyan ve ticaretin nemini idrak eden devlet adamlar bulunmuyordu. 1781 de, spanya elisi ile ticaret andlamas yaplmas iin grmeler yapld sralarda eli : "Bundan ziyade fayda olur mu ki iki devlet birbirini kaza nacak, yani manevi dostluklarn zahirde dahi senede rapt ile teyit edeceklerdi Bundan baka menfaati ticaret dahi mukar rer" deyince o zamann hariciye nazr olan Keislkttap Feyzi Efendi buna karlk olarak: - Devleti Aliyye ticaretin vcut ve ademini msavi addeder ve yalnz menaf ticarete nefyi mlk demez" demek suretiyle Osmanb devlet adamlarnn bir ticaret politikasiyle ilgilenmedik lerini ifade etmitir.
1

X V I I I inci yzyl sonlarnda Fransa'y stanbul'da temsil etmi olan elilerden Descroche; "Trkler cehaletleri yznden ticaretlerini tamamen yabanclara brakmaktadrlar. Denizle rinde ticaret yapan bdhassa Franszlar, Venedikliler ve Bagzablardr" demek suretiyle devlet adamlarnn ilgisizliklerini cehaletlerine atfetmektedir.
2

_ , , , Selim I I I . devrinde, ticaret alannda k o Ticareti korumak vin alman tedbirler dereceyi buldu ki, devlet adamlar bu olay ile alkadar olmak zorunda kaldlar. Selim I I I . . ilk defa olarak, Avrupa'ya ikamet elileri gnderdii vakit onlara Avrupa messeselerini tetkik etmelerini emrettii gibi, Osmanh devletinde "krhaneler ihdas ve emri ticaretin
Ahmet Rasim, Resimli ve harital Osmanl tarihi cilt 3, s. 1080. - Tarih notlar adl kitabmz, s. 61.
1

252

OSMANLI TARH

tevsii" ile bizzat padiahn megul olduu hususunda yaban clara bir fikir vermelerini de tavsiye etti. lk ikamet elileri; bu emir ve tavsiyeleri yerine getirmiye altlar. lerinden Halet Efendi, Fransz ticaretinin, enfiye, kt, billur, uha ve fafur olmak zere be esas maddeye dayan dn ileri srerek bu maddelerin Trkiye'de de yaplmas iin "karhneler" kurulmasn teklif etti. Fakat yeni bir ticaret nizam kurmak kolay i deddi. ve d ticaretle ilgili baz tedbirler alnmakla iktifa edildi : bu cmleden olarak, Osmanh mparator luunda bulunan elilerle konsoloslarn himayesine tercman gibi grnp, muafiyetlerden istifade eden Osmanh tebaah tc carlarn durumlar incelenerek, nizami verilmemi olan beratlar geri alnd. Keza yabanc tccarlarn faydalandklar imtiyaz lardan faydalanmak maksadiyle tbiyet deitiren Osmanl rea yas tccarlarn da durumu ele alnd ve Avrupa ile ticaret yap mak isteyen hu gibi tccarlara, Avrupal tccarlarla Osmanh mparatorluunda tannm olan imtiyaz ve muafiyetler verildi. Bir mddet sonra aym imtiyaz ve muafiyetler slm olan ve Av rupa ile ticaret yapan kimselere de temil edildi. Bundan baka ayn devirde, Osmanh tbiyetinde olan hristiyan kaptanlarn yabanc bayra altnda gemi iletip ticaret yapmalarnn da nne geildi. Nihayet Osmanh ticaret fdosunun mikdarnn ar trlmas iin, byk devlet adamlarnn en az birer ticaret gemisi satn alarak iletmeleri de devlete kararlatrld. Btn bu tedbirler, devlet adamlarnca ticaret konusunun neminin kavranm olduunu gstermekle beraber, i ve d ticarette gerekli kalknmay salamak iin kifayetsizdi. Bu sebep ledir ki ticaret alanndaki knt Mahmud I I . devrinde de devam etli. B u devirde, uzun bir fasladan sonra, Avrupa'nn byk bakentlerinde tekrar ikamet eliliklerinin kurulmas vc yabanc dil bilen elilerin Avrupa ile temaslar neticesinde, bu lemin ticaret durumu hakknda baz bilgiler Osmanl devlet adamlarna askcttirilebildi. Bu hususta. Viyana eliliinde bulunmu olan Rifat Paa'nn aadaki grleri dikkati ekici mahiyettedir : ".. Avrupa'da nfus okluu cihctiylc ekser eya pahal iken ekmek sair yerden has ve gayet ucuzdur. B u gibi gnlk akvattan vc herkesin muhta olduu eyadan ziyade, gmrk ve resim almazlar. Fakat ipek, ttn ve iki gibi umumiyetle muhta

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

253

olunmyan ve yekdicrlerinin memleketinden gelen mallar ve daha b gihi eyadan ok resim alurlar ve devlet ve milletin ak esi aher mlke kmamak iin mmkn mertebe birok yabanc mamul eyann birbirlerinin memleketlerine girmesi yasaktr. hracatn ziyade olmas tedbirlerine dikkat ederler." "Ticaret ve sanayi ilerinin kolaylatrlmas iin krhaneIcrinde buhar ile alan makineler mevcut olduktan baka muha rebe ve tatlar kolaylatrmak iin denizde vapur gemileri ve karada vapur arabalar ihdas ile mesel on iki saatlik mesafeyi bir saatte alrlar ve bb byk fabrika veyahut dcmiryollar ve daha baka memlekete faydab olup da ok masrafa ihtiya gs teren eyleri de asl devletin hazinesine ykletmeyip aksiyon de dikleri usul zere mesel bir iki muteber sarraf taahhdiylc esham mtereke olarak ahabden ake alp hissedar ederek hissedarla rna sene be-sene hissesine gre faiz verilir ve devlet tarafndan menafie mdahale olunmaz." Mahmud I I . devrinde ticaretle dorudan doruya ilgili iki byk olay vardr. Bunlardan biri : "imar- mlke baklmak ve ziraat ve ticaret ve zanaat hakknda mevad nafann icrasna merci olmak zere Ticaret Nezareti nvaniyle yeniden bir memu riyet tekdi" dieri de ngiltere, Fransa ve Avusturya ile ticaret andlamalar imzalanmasdr. Bu olayn ikisi de sz konusu dev rin sonlarnda meydana kt iin tesirleri Abdlmecit devrin de grlecektir.

TANZMAT

DEVRNDE

TCARET

,en . Ticaret _,. . Glhane hatt devletin sarslm artlar * olan bnye' sini kuvvetlendirmek ve memleketin refahn salamak maksad ile yaplmas dnlm yeni bir slahatn prensiplerini ihtiva ediyordu. Fakat bu prensipler arasnda ti caretle, dorudan doruya ilgili olanlar mevcut deddi. Mustafa Reit Paa ve arkadalar, bunlar arasnda bilhassa, Rifat Paa i ticaretin kalknmas hususunda bir devlet programnn tanzim edilmesi lzumunu kabul ediyorlard. Fakat byle bir program iin her eyden nce, hkmette istikrar, bilgi ve sermaye l zmd. Halbuki yukarda trl vesdelerle, akland zere bu

254

OSMANLI TARH

artlan bir araya getirmek imknszd. Kald ki i ticaret, sk skya d ticaretle alkal bulunuyordu. Halbuki Mahmud I I . devrinin son yllarndan itibaren yabanc devletlerle imzalanmya balanm olan ticaret andlamalar, Trklerden ok yabanclann ticaret menfaatlerini korumakta idi. Bu andlamalardan bahcalar : ngiltere ile (16 Austos 1838); Fransa ile (25 Kasm 1838), Lbek, B e m Hamburg Hans ehbleri ile (18 Mays 1839); Sar dunya ile (2 Eyll 1839) sve ve Norve ile (31 Ocak 1840); s panya ile (2 Mart 1840) Felemenk ile (14 Mart 1840), Belika ile (30 Nisan 1840), Prusya ve Zolferayin devletleriyle(22 Ekim 1840), Danimarka ile (1 Mays 1841); Toskana de (7 Haziran 1841) tarih lerinde imzalanmtr. ngiltere ile imzalanm olan andlama dierlerine de rnek olmutur. Dolaysiyle bu andlama hkmlerinin incelenmesi, tanzimat adamlarnn ticaret hakkndaki grlerini ve ticaret siyasetlerini belirtmiye kfidb. Andlamann bahca hkmleri yledir : 1) ngiltere ile evvelce imzalanm olan andlamalarn, n giliz tebaasna ve gemderine tanm olduu ve bu andlama de deimemi olan hkmleri tekrar tasdik ve tekit eddmitb. 2) Andlama hkmleri, Osmanh devletinin Avrupa ve Asya'daki topraklarndan baka Msr ve Afrika'daki eyaletlerinde de yrtlecektir. 3) Osmanh devleti i ticaretinde tatbik etmekte olduu tekel "Yed-i vahit" usuln kaldracaktr. ngiliz tccarlar veya adamlar imparatorluun her yerinde ziraat mahsul ve sanayi mamul olan her eit nesne ve eyay satn alabileceklerdir. 4) ngiliz tccarlar ve adamlar; Osmanh memleketlerinde satn aldklar mal ve mamulleri yine ayn memleketlerde sata bileceklerdir. Bu hususlarda verecekleri resim, islm ve hristi yan tebaadan i ticaretle megul olanlardan en ziyade mazhar msaade olanlann verecekleri resmin ayn olacaktr. 5) ingiliz tccarlar veya adamlan baka bir memlekete gtrmek zere Osmanl imparatorluunda mal ve mamul sa tn aldklar takdirde bunlar ihra iskelesine getirinceye kadar hi bir resim vermiyecekler fakat bu iskelede, sz konusu resme

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

255

bedel olmak zere mal ve mamul kymetinin yzde dokuzu kyme tinde resim deyeceklerdir. Bundan baka eskiden olduu gibi iskeleden ihra resmi olarak da yzde resim vereceklerdir. 6) ngiliz tccarlarnn Trkiye'ye getirecekleri ticaret e yasnn kymetini iki tarafn yetkili memurlan tarafndan tesbit edilecek buna gre tccarlar tarafndan yzde gmrk tediye edilecektir. Andlamann bu hkmleri de gsteriyor ki; kapitlasyon larn yabanclara bahetmekte olduu imtiyazlar geniletilmitir. Bundan byle yabanclar Osmanh tebaas gibi ve onun tbi ol duu artlar dairesinde i ticaret yapmak hakkn elde etmiler dir. Osmanh tccarlan, Avrupallara nazaran ticaret bilgileri az ve tekiltsz bulunduklar iin onlarla d ticarette olduu gibi i ticarette de rekabet edemezlerdi. Byle bir durumda ezdmeleri tabii idi. Sz konusu, bu ticaret andlamalarnn imzalanmas zerine, Osmanh mparatorluunun i ticaret sahasna trl milletlere mensup tccarlar t. B u sebeple ticari mnasebetler girift bir ekil ald. Hkmet ticari ihtilflarn halli iin karma ticaret mahkemeleri kurmak zorunda kald "1846". Bundan baka ticaret dvalarnn grlmesinde mesnet vazifesini grmek zere bir ticaret kanunnmesi hazrlanp yaynland. Bu kanunnme Avrupa memleketlerinde tatbik edilen benzerlerinden tercme ve iktibas edilmek suretiyle meydana gelmiti. ingiltere'de Wliam Ceyms tarafndan ortaya atlm olan "Laisser Passer, Laisser faire" prensipi Osmanh imparatorluunda onun dahi dnmedii artlar iinde tatbik eddmiye baland. Btn bu yeni imtiyazlar yetmiyormu gibi 1856 de yayn lanan slahat fermannda yabanclarn Trkiye'de mlk sahibi olmalarn temin iin yeni taahhtlerde bulunuldu. Yabanclara ticaret alannda verilen bu yeni imtiyazlar ancak onlarn faydalandklar bir ticari gelimeye sebep oldu. Ahmet Cevdet Paa "Tezakb sahife 1175" de "Abdlmecit dev ri adamlarnn ticaret zihniyetleri ve siyasetleri hakknda u ar hkmleri vermektedb : " . . . ve emri ticaretin tervicine hi ikdam olunmad. Bir aralk baz diplomatlar zuhur ile devletin umuru hariciyesini

256

OSMANLI TARH

yoluna koydular. Lkin anlar da ahval-i memleketi bilmezlerdi. Bilmiyerek yaptklar nizamlar ekseriya memleketin bir tara fna uyarsa dier tarafna ve bazen nefslemre uymazd." "Her yerde tevsii ticaretin menaf azimesi olduu cay-i bahis deildir. Ama bizde Avrupa ticaretinin tevsii bak neler yapt. Mteveffa ihtiyar Hanson'un kendisinden iittim. stanbul'a geldiimde Beyolu'nda on bir ecnebi maazas vard, bizimle on iki oldu der idi. O zaman bu ecnebderin dvalan gmrkten bir komisyon marifetiyle ryet olunurdu. Serbest ticaret muahe desinden sonra memleketimize o kadar ecnebder tehacm etti ki idareleri pek mkl oldu. Onlar iin ayrca mehakim kuat olunmak lzm geldi. Himaye-i ecnebiye bels bize yeterken bel stne bel olan bir de muhakeme-i muhtelite yapld. Y a o zaman hkmne muvafk yolda bir ticaret mahkemesi yapmak kabil deil mi idi. Evet kabddi. Lkin o zaman serkftrda olanlar umur-u adbye bdmezler, belki ticaret ne demek olduunu bilme diklerine bu dahi bir debidir." "Sabfzzikr ticaret muahedenamesinde ecnebder byk ve kk her nevi ticaret edebilirler fkras mnderic olup esnafn dkknlarda ahz vc italar kk ticaret tabirinde dahil olduunu bilmeyerek imza eylemi olduklar bir mddet sonra Babb de sefaretler beyninde zuhura gelen keakelerden anlalmtr". Cevdet Pa'anm bu hkmn, d ticaret muvazenesinde, ticaret muahedelerinin imzalanmasndan sonra yabanclar lehine hasd olan fark ifade eden rakamlar da teyit etmektedir. Osmanl mparatorluu ile ngdtere arasnda tir e t mnasebetleri X I X uncu yzyln jlk yarsndan itibaren byk bir hzla geliti. ngiltere, az zamanda Osmanllarla ticaret yapan dev letlerin bana gemiye muvaffak oldu.
c a

D ticaret "Omanb - tngilia ticaeti"

Osmanb imparatorluunun ingiltere'den ithalt 1840 da 1.387.416, 1856 da 3,202,558, 1860 da ise 5,505,492 sterbn tuta rnda idi .
1

ihracata gelince; 1831 de 888,648 sterim iken 1839 da 1.430. 224, 1848 de 3,116,565 ve 1860 da da 5.639.898 sterbne varmtr.
Bu tarihte bir aterling takriben 108 kuru etmektedir.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

257

thalt maddelerinin bahcalarn, pamuklu ve ynl kuma lar, hrdavat eyas, demir kmr ve ngiliz mstemlekelerinin kahve biber, ay gibi mahsulleri tekd ediyordu. hracat mad deleri arasmda da ham ipek, y n , pamuk, yah maddeler hububat, afyon, zm ve incir ve tiftik n plnda geliyordu. Osmanh-lngiliz ticaretinde grlen bu nemli art, yukar da aklanan sebeplerden baka, ngilizlerin Osmanb mparator luunun byk ticaret ehirlerinde kredi messeseleri amalarn dan ve bb de Londra, Liverpol gibi nemli Hmanlarla zmir, s tanbul ve Beyrut arasmda buharl gemder iletmelerinden deri gebyordu. Bundan baka Osmanh mparatorluu ingiltere'nin Iran de yapmakta olduu ticaretin de transit yolu idi. ngdtere, Msr'da Mehmed h Paa'nn kurduu yeni idareden huzursuz luk duymakla bb aralk Osmanh topraklarndan geen ve Hindis tan'a giden yeni bb ticaret yolu amay bde tasarlad ve bu husus ta Osmanh hkmetine teklifte bulundu. B u teklife gre sken derun liman b b demb yolu hatt de Bbecik'e balanacak ve bu ehir de Basra arasnda Frat zerinden vapurlarla irtibat kuru lacakt. Basra'dan da ran ve Blucistan zerinden Hindistan'a gidilecekti. Svey kan ah teebbs zerine ngilizler bu taan larndan vazgemek zorunda kaldlar. Osmanb mparatorluunun ngdiz ticareti iin elverili du rumu Osmanh-lngihz siyasi mnasebetleri zerinde de tesirini gstermekten uzak kalmad. 1839 da ngdiz devlet adamlarndan Chatham : "Osmanb devletinin yaamakta devam etmesinin ngdtere iin hayati neminde bb zaruret olduunu sylemiyen kimse de ben konu mam" demitir. Keza Kurun muharebesinin arifesinde White "Eer stanbul vc boazlar baka bb devletin eline geerse Bri tanya menfaatleri bundan byk zararlar grecektir. B u takdirde yalnz bizim ticaretimiz sekteye uram ve Yakn Douda bizim siyasi nfuzumuz gmlm olmakla kabnyacak stelik donanma iin yapmakta olduumuz masraflar da nemb lde artacak tr. nki biz deniz kuvvetlerhnizi simdi stanbul boaznda duran tarafsz donanma seviyesine karmak zorunda kalacaz"
1 1

Yorga, Osmanl Tarihi, c. V. s. 446. eviren Prof. Bekir Stk Baykal. ' Yorga, Osmanh tarihi, c. V. s. 446. eviren Prpf. Bekir Stk Baykal.
0,marj Tariki t. 11

258

OSMANLI TARH

demek suretiyle Osmanl mparatorluunun toprak btnlne ngiltere'nin vermesi icabeden ehemmiyeti gstermitir. Oinj.nl-Frmun* ngdtere'den sonra, Abdlmecit devrinde, Ostieareti manb devleti de en sk ticari mnasebetler y rten devlet Fransa idi. Osmanb imparator luundan Fransa'ya ihracat 1846 da 52.867.739 frank 1857 de 110.422.889 ve 1862 de de 137.861.710 frang bulmutur. Fransa' dan yapdan idhalat ise 1846 da 24.989.000, 1857 de 83.131,141 ve 1862 de de 114.316.142 frank tutmutur *, Fransa'ya ihra edilen bahca maddeler : ham ipek, hubu bat, yab maddeler, yn, pamuk, ttn yapra, afyon, ceviz, vesabe idi. Fransa'dan ithal edden maddeler de; Pamuklu ve ynl kumalar, ilenmi deriler, kt, cam, mobdya, zcaciye, saat, triyat, kahve vesabe. Fransa'ya ihra edilen maddeler arasnda hububat ve pamuk nemb yer tutmakta idi. 1862 de Franszlarn Trkiye'den satn aldklar buday btn Fransa'nn dokuz gnlk ihtiyacn kardamakta idi. B u miktar Fransa'nn hariten ithalat ettii bu dayn % 25 ini tekil etmekte idi. Fransz uzmanlarnn telkini zerine giriilmi olan pamuk ziraatinde 1861 de istihsal 9.600.000 kilogram iken iki yl sonra bu miktar 50 mdyon kilograma ulamt. Franszlar bu pamuun nemb bir ksmm satn almakta idder. Fransa'da, ngdtere gibi Osmanl mparatorluu ile krl ticaret mnasebetlerinde bulunduu iin, siyasi gadelerinde de zaman zaman Osmanb imparatorluu tarafm tutmak siyasetini gdecektir.
OnnmL

de Avusturya, komu ticareti bulunmalar dolaysiyle aralarmda sk ticaret mnasebetleri mevcut idi. B u mnasebetler Avusturya'nn Venedik topraklarm ilhak etmesinden sonra daha kesif bb hal ald. 1846 tarihlerinde Osmanl
Bu sralarda 5 franklk bir fransz sikkesi 21 kum; 10 paradr.

Arusturj Osmanb mparatorluu

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

259

mparatorluu Avusturya'ya 42.600.000 frank deerinde mal satma sna mukabil ancak 26.153.000 frank deerinde eya satn almakta idi. Avusturya kendi mallarndan baka orta ve kuzey Avrupa devletlerinin "Prusya, svire, Belika, Hollanda" mallarnn da Osmanb memleketleri istikametinde transit merkezi vazife sini grmekte idi. Alman memleketlerinin hrdavat eyas, Bo hemya'nn zccac mamulleri, svire'nin manifatura mamulleri Lombardiya ipeklileri hep, Viyana veya Tiryestc yolu ile Osman l pazarlarna gelmekte idi. . _ , Osmanllarn Busya ile idame ettikleri mna0mnnl-RuB ticaret * mnasebetleri sebetler, yukarda ifade edden devletlerle y rttkleri mnasebetlere nazaran daha az ehem miyetli idi. Osmanh memleketlerine, Rusya'dan ylda 22.360.000 frank deerinde mal gbdii halde aym mem leketlerden Rusya'ya ancak 17.070.000 frank deerinde ticaret eyas gnderilmekte idi. Rusya'dan ithal edden bahca maddeler: Tereya, i ya, havyar, katran, yelken bezi, demir ve krk idi. Rusya'ya ihra edilen eya ise, zeytin ya, sabun, pamuk iplii, dokunmu ku ma ve kuru yemiten ibaretti. B u ticaretin Busya tarafnda bahca liman eskiden Hocabey ismini tayan Odesa ehri idi. Osmanl mparator- Hollanda ve Belika'dan Tiryeste veya Marsillounun dier dev. y yolu ile, eker, kahve, ynller, bakr, demir, ederle ticaret ^ cam, ksele, Sardenya'dan, ipek, kadife, ksele, ran'dan al, hah, tmbeki, mcevher ler, isvire'den saat, kt manifatura eyas, Birleik Amerika' dan da kahve, ithal edilmekte idi.
a

Ablmecit devrinde, Osmanh ImparatorluD ticaret hakkm- unun d ticaretinde, byk bir art grlr, da netice Fakat bu art ancak grnte Osmanl i m paratorluunun lehinde idi. Ticaret muakedeleriyle, yabanc devletlere, kapitlasyonlarla elde etmi olduk lar ticari imtiyaz ve muafiyetlere ek imtiyazlar ve muafiyetler verilmiti. B u devletler mparatorlukta i ticaret muamelcleriylc bde uraabiliyorlard. Osmanh mal ve mamullerini Osmanh pa-

260

OSMANLI TARH

zarlarnda ajanlar vastasiyle aldryorlar, ayn pazarlarda kendi mamullerini dorudan doruya satyorlard. Tam bir ticaret serbes tisi prensibi dahilinde yapdan bu muamelelerden Osmanb tccar lar Avrupallar kadar faydalanamyorlard. Osmanb tbiyetinde bulunan Rum, Ermeni ve Yahudiler d ticaretin faal unsurlar idder. Fakat ilerinden bb ou byk devletlerin Trkiye'de ticaret ajanlar olmay kabul ettiklerinden yabanc tbiyete bde geiyorlard. B u durum karsnda Babb, Selim I I I . devrinde yapdd gibi tedbbler almak zorunda kald. Mustafa Reit Paa, btn eldere yollad bb takrirde "Her kim her bb devletin tbiyetine girer ise bunu iln ettii gnden itibaren mah zar fnda Memalik-i Devlet-i Ahyye'yi terk de tbiyet iddiasmda bu lunduu devlet memabkine veyahut sab istedii mahalle naklimekn ve azimete icbar olunacaktr," "ve Trkiye'deki akraba snn verasetinden mahrum olaca gibi, uhdesinde bulunan her nevi arazi zerinde olan hukuk- tasarrufiyesini de kaybedecek tir" demek zorunda kald. Fakat hkmetin bu sarih davran na ramen, tbiyet deitirme ii nlenemedi. Mslman tccarlara gebnce; yabanc dil ve milletleraras ticaret mevzuatn bilmediklerinden, d ticaret sahasnda cidd bir i gr emiyorlard. Zaten, tek balarna i grmei, birleerek byk teebbslere girimeye tercih ediyolard. Kald ki her tr l himayeden de mahrum bulunuyorlard. Devletin vergi ve para sisteminde istikrar olmay, tccarn gelimesi iin babca art tekd eden gvenliin kurulmasna engel oluyordu. B u sebep lerdir ki mslman tccarlarn says kk ticaret alannda bde gn getike azalmakta idi. Tanzimattanberi Trklerin hk met kapsnda memur olarak geim yolunu aramalarnn bb amil imi de; ticaret nizamndaki bu deiiklikte aramak icabeder. Ticaret muvazenesine gelince; Osmanh mparatorluu, bu artlar yznden Avrupallar iin ham madde deposu ve mamul lerini sattklar bb pazar haline geldi. Vaka yazar Ltfi Efendi'ye gre; "ak sprgesi Aa kak ve tahta taraklara kadar muhta olduumuz eyann cmlesi yabanc memleketlerden gehp ve ucuzluu cihetiyle reva bulup mevcut servetimizi ecnebder, s lk gibi ektiler."

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

5. Bayndrlk hareketleri

161

T u n n a t damlan um Bayndrlk zihniyeti

Glhane hattnda, bir hukuk devletinin kurulmesnet olacak prensipler ortaya konmu * Ayn hatta memleketin imarna allaca ve halkn refahnn salanmas iin gerekli tedbirlerin alnaca ifade edilmiti. B u hususlarn temini iin her eyden nce, devlet adamlarnn memleket ihtiyalarm bilmeleri ve halkla temasta bulunmalar icabediyordu. te bu maksatladr ki 1845 de Anadolu ve Rumeli eyaletlerinden, stan bul'a, blgelerinin ihtiyalarm bildirmek zere ikier temsdei a rld. Bunlar ekbirin konaklarna misafir edildiler; Mechs-i Vl yeleri huzurunda bu vdyetlerin ihtiyalarn bebrttder. Bunun zerine seyfiye ve kalemiye ve dmiye smflarna mensup, er kiilik, on kadar "mar Mecbsi" kurularak gerekb bayndrlk tedbirlerini aratrmak zere Anadolu ve Rumeb'ye gnderildi. Gerek temsdederin aklamalarndan gerekse imar meclislerinin raporlarndan, memleketin en byk ihtiyacnn yol olduu an lald. Bunun zerine, gerekb yollarn yaplmas ii devlete ele alnd.
m a 6 m a t u

Tanzbnattan nce, devletin bir yol politikas yoktu. Devlet gelirlerinden yol iin ayrdan bb para mevcut deildi. B u sebeple, mevcut yollar utamlacak durum da idi. mparatorluk; yolsuzluk yznden birbirleriyle irtibattan mahrum, veyahut ok g artlar iinde ve ancak senenin bb ksmnda muvasala temin eden kapal blgeler halinde idi. B u hal iktisad ve itima ynden her trl mbadeleyi gletiriyordu. Halbuki tanzbnattan nce, Avrupa memleketleri kara yollarm slah ettikten baka, demir yollar ina etmiye ve denizlerde buhar l gemiler kdlanmya bde balam bulunuyorlard. B u hah, Mah mud I I . devrinde Avrupa'ya eli olarak gidenler grdler ve yol larn nemini raporlarnda behrtmiye baladdar. Bylece halk edebiyatmda asrlarca bir ikyet konusu olarak bade edilmi olan yolsuzluk, devlet adamlarm da zen bir mevzu oldu. Vaka yazar Ltfi Efendi, yol yaptrmann b b ibadet derecesinde ol duunu ifade ettikten sonra "Haneye kapudan girildii gibi kapuya dahi gebncek yol olmam olsa o hanede kimse yaamaz, ite

Kara yollar

262

OSMANLI TARH

bunun gibi ky, kasaba ve ehir ve dnya byk memleketleri buna benzer, hariten suhuletle gelinip gidilecek yolu ohnazsa o ky ve kasaba mahvolur" demektedir. Bununla beraber her devbde her trl yeniliklere muhalif olanlar bulunduu gibi bu devirde de, yol ile ahs ilgderi bulunmyanlardan bazdan yolsuzluu mdafaa etmiye yeltendiler. Bunlara gre, Osmanh imparatorluunun en ok hudut blge lerinde yolsuzluk bir nevi istihkm vazifesini grmekte ve d manlarn ilerleyiini durdurmakta idi. Binaenaleyh yol inaatnda bu cihet dikkat nazara alnmal idi. B u dncede olanlar 1829 da Ruslarn Balkanlar aarak Edirne'ye kadar gelmi olduklar n, ya renememiler veyahut da unutmulard. Yolun ehem miyeti hakkndaki fikirleri yol inas im ortaya programlar atdmas cereyanm takip etti. "Muharrerat- nadire" sahibi Rifat Paa'nm bu husustaki tasars yledir: Avrupa'da olduu gibi demir yolu inas klfetli bir itir. Dolaysiyle oseden balamak lzmdr. mparatorluun muhta olduu oselerin yapdmas iin tahmini olarak iki yz bin kese ake lzmdr. B u parann devlet hazinesinden yekten verilme si mmkn olamyacandan istikraz cihetine gidilebilir. Fakat istikraz tavsiyeye ayan deildir. O halde, yoUarn ceste ceste dev lete yaptrlmas cihetine gidilebilir. Bunun iin de her yd bt eden 95.000 kese ayrmak kfi gelecektb. Bu da mmkn ol mad takdirde yollar angarya usul ile yaptrmaktan veya kumpanyalara havale etmekten baka are yoktur. Rifat Paa; "Yol maddesi Avrupa'ca belli bal bir madde ve bir fenni mahsus olduundan bunun mhendisi bakadr" diyerek Avrupa'dan uzman getirtilmesini ve dk olarak Anadolu yollarnn yaptnlmasn da teklif etmektedir. ,, , , Devlet naras ile Mahmud I I . devrbde,
* .. .

posta

Yol yaptrlmas

ihdasndan sonra, skdar'dan izmit e kadar bir posta yolu yaplmt. Abdlmecit devrin de, 1848 ylnda Karadcnizi Anadolu zerinden Arabistan'a ba lamak iin Trabzon ile Badad arasnda bir osenin yaptnlmas dnld. B u ii incelemek iin Nafa Nazn ismail Paa bera berinde kalabalk bir uzmanlar heyeti ile Trabzon'a gnderildi. Paa tetkiklerinden msbet netice ile stanbul'a dnd. Fakat,

iin teebbsler

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

163

nedense sz konusu yolun inasna balanamad. Bir mddet son ra, daha mtevaz bir teebbse giriildi. Gemlikten Bursa'ya giden bir yolun inasna giriildi. Fakat bu i iin tahsis edden parann mhim bir ksm inaata memur olanlar tarafmdan a lnd im inaat durdurularak yllarca hesaplarn tetkiki de u rald. 1859 da Beyrut - am yolu hisse senetleri Trkiye'de ve Fransa'da satdmak zere 50 yd mddetle bir bkete ihale edddi. B u yol 1863 de tamamlanarak nakd vastalarna add. Abdl mecit'in kara yoUan bakmndan tek teebbs bu olmutur. demiryolu 1825 de ngiltere'de denmiti. yl sonra da ilk lokomotif raylar zerinde hareket ediyordu. Fransa'da 1832 de Almanya'da 1835 de trenler yolcu nakletmiye balad. B u yeni nakd vastas sratle geliti. 1830 da Avrupa'da demiryollarrn uzunluu 129 kdometre iken 1850 de 23.400 kdometreyi buldu. Osmanh mparatorluunda bata padiah olmak zere, dev let adamlar demiryollarna kar hayranlk gsteriyorlard. Abdl mecit odasmda Liverpool-Manchester treninin muhtelif resim lerini bulunduruyor ve kendi memleketinde de byle trenler yaplmasn istediini etrafndakilere sylyordu. Fakat demb yolu inas iin bdgi ve sermaye lzmd. Padiah, bu i iin dev let hazinesinden para verilemiyeceinden irketler kurulmasn zaruri grmekte idi. Krm muharebesinden sonra Avrupal sermayedar gurup lar Osmanh devletinden demiryolu ina etmek ve iletmek im tiyaz istemiye baladlar. Babb, Tanzimat Ferman de, mem leketin kalknmas iin Avrupa sermaye ve bilgisinden faydala nacan ifade ettii iin, istenilen imtiyazlar vermek zorunda kald. Bu imtiyazlar iinde bahcalar : Samsun-Sivas; zmitUak; Akehb-Sivas; Erzurum-ran; Iskenderun-Birecik; stanbulBelgrat; Istanbul-Selnik; stanbul-Edbne hatlar idi. Bunlardan hi biri yapdamad. Bunlardan baka iki hattm imtiyaz ngiliz kumpanyalarna verilmiti. Birisi Kstence-ernavoda dieri de zmb-Aydn hatt idi. Birinci hattm inas 1857 de balad ve yd srd. Al treni 4 E k i m 1860 da yapdd. Kstence-ernavoda me safesi trenle iki buuk saat tutmakta idi. zmir-Aydn hattnn inasna ise 1856 da baland. Fakat bu hattn tamamlanmas Demiryollar

264

OSMANL TARH

Abdlmecit devrinden sonraya kald. Abdlmecit demir yolcu luunun msbet teebbsleri bu ikisinden ibarettir. 1860 tarihin de, Osmanb mparatorluunda demiryolu ina etmiye ve iletmiye istekli olan kumpanyalarn riayet etmeleri gerekb artlarla, hkmetle idame edecekleri mnasebetleri belirten hkmler tesbit edddi. B u tarihten sonra imtiyazlar bu artlan kabul eden kumpanyalara vcrilmiye baland. B u devbde, Osmanb mparatorluunun imtiyazh eyaleti olan Msr'da da bb imendifer inas teebbs vardr. Abbas Pasa'mn Msr valisi bulunduu 1849 tarihlerinde ngiliz'lerin szde kmr madeni aratrmak iin gerekte ise bir demiryolu inas imknlarm tetkik etmek zere skenderiye de Svey arasmda altklar renilmiti, Babb, ngdtere'nin Msr'da Fransa' nn Svey kanaln amak iin yapmakta olduu teebbslere kar bb tavizat olarak, sz konusu bu demiryolu imtiyazn istiyeccine ihtimal veriyordu. Byle bir teebbs devlete mah zurlu grldnden nlenmesine karar verildi. Bunun iin de bu hattn Osmanh Devleti ile Msr tarafndan yaptrlmas iin tetkiklere giriildi. Neticede, hattn tahmini olarak yirmi mdyon franga yani yz altm bin keseye mal olaca, buna karlk pek az varidat getirecei anladd ve teebbsten vazgeddi. ngilizler, stanbul da ve Kahire'de yaptklan devamb teebbsler neticesinde 1851 de imtiyaz koparmya muvaffak oldular. Hat 1856 da tamam lanarak resmi kad yapld.

Abdlmecit devrinde; deniz yollarnda da; ka ra ve demb yollarnda olduu gibi cidd bir ilerleme kaydedilcmedi. Bilindii gibi buharn deniz vasi t alarm da tatbiki ilk defa 1807 de Hudson'da tecrbe edilmiti. ngilte re'den Fransa'ya ilk buharl gemi 1816 da gelmiti. 1818 de yine ilk buharl gemi ile Atlantik geilmiti. Yirmi yd sonra buharl gemilerle eya ve yolcu tanmas esasl bb surette gelimi ve yelkenli gemder ikinci plnda kalmt. Osmanl mparatorluunda, tersaneler ancak eski modelde yelkenb yapacak durumda idi. Demb yolculukta olduu gibi gemi inaatnda da bilgi, teknik ve sermaye n plnda geliyordu.

Deniz yollan

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

265

mparatorluk bu unsurlardan mahrum bulunduu iin Avrupa'y terakki yolunda takip etmesi g iti. Bununla beraber 1827 tarihinde bb buharl gemi satn alnarak Trk deniz filosuna katdd ve personel yetitirilmesine baland. Bundan sonra da daha ziyade sava ihtiyalariyle hariten buharl gemder satm alnmasna devam edildi. Abdlmecit devrinde tersanede buharl gemilerin tekneleri yapbnya baland. B u gemilerin makineleri ngdtere'den getirtihyordu. Fakat buharl gemi inaat ancak devletin asker! ihtiyalarm karlamak maksadiyle yaplyordu. Baka devletlerde buharh gemiler bu sralarda ticaret ileri iin kullanl dklar gibi icabmda sava ihtiyalar iin de kullanlyorlard. Bu ciheti dikkat nazara alan Osmanh hkmeti 1844 tarihinde Gemlik, zmit, Bandrma, Tekirda gibi stanbul'un zahire iske leleri olan yerlere tersanoye bab "Mesir-i Bahri" isimli bir vapu ru, eya ve yolcu nakliyat iin tahsis etti; ayn tarihte, Boaziinin meskn yerlerini stanbul'a balamak iin de "Eser-i Hayr" isindi vapur tahsis edildi. B u sralar Boazii Istanbullularca yeni tannmaya balanmt. Daha nceleri Rumeb cihetinde Yeniky ile Anadolu tarafmdan Kanhca'mn st taraflar stanbul halkn ca mehul gibi idi. Kavaklara gelince, yalnz kulaktan bilinmekte idi. Hatt Beykoz ve Kadky bde uzak yerler saydarak, ora lara srgne gnderilen devlet adamlar olmutur. yukarda ismi geen vapurun her akam Bahekap'dan kalkarak doru Arnavutky'ne ve oradan Bumcb Hisar, Yeni ky, Tarabya iskelelerine urayp Saryer'e gitmesi ve sabah lar da bu yerden kalkarak ve ayn iskelelere urayarak Bahekap'ya gelmesi kararlatrdmtr. 1850 de bu vapur ihtiyac kardamadndan bir ikinci va pur daha hizmete kondu. Fakat bunun da yetmedii grlerek Boazii sahillerine vapurlar iletmek zere bir irketi Hayriye kuruldu. B u i iin 2000 hisse senedi karld. Hisselerin beheri bin kuru deerinde idi. bketin mteebbisi Mustafa Reit Paa idi. Hisselerin ba bca alclar devlet adamlar arasndan kt. 1855 de Kzddeniz sahillerinde vapur iletmek zere Mecidiye ismiyle yz altm bin kese sermayeb ve beher hissesi yzer liradan ohnak zere krk bin hisseli bb dier kumpanya kuruldu ise de, hisse senet lerine stanbul'da mteri kmad.

OSMANLI TARH

1850 tarihinde stanbul-lzmir (gidi sah, dn pazar); stanbul-Selnik (gidi cumartesi, dn cumartesi); stanbul-z mit (gidi, aramba, cumartesi dn pazartesi, perembe); stanbul-Gemlik (gidi sah, dn perembe) stanbul Trabzon (gidi dn her onbe gnde bir) posta seferleri yaphyordu.Dcniz yollar hakknda verilen bu ksa bilgiden de anlalyor ki deniz ticaret fdosu Osmanh imparatorluunun ihtiyacn karhyacak durumda bulunmuyordu. B u sebepledir ki Osmanh hmanlar ile Avrupa limanlan arasnda olduu kadar Osmanh limanlar ara snda da vapur ileten yabanc kumpanyalar vardr. Babcalar unlard : 1) Avusturya Liode kumpanyas; vapurlar Tbyeste ile, stanbul, Suriye limanlar ve skenderiye arasnda ilemekte idi. Fransz postalar kumpanyas, vapurlar Marsdya, stanbul, Beyrut ve skenderiye arasnda iliyordu. Bostand Fransz kum panyas, vapurlar Marsilya, Malta, zmir, Suriye, Midilli, anak kale, Gelibolu ve stanbul arasnda iliyordu. ngdiz kumpan yas, vapurlar ngiltere'nin byk limanlar ile Trkiye'nin b yk hmanlar arasnda iliyordu. Rus kumpanyas, vapurlar Odesa ile stanbul arasmda i lemekte idi. B u vapurlardan yalnz stanbul limanna 1857 tari hinde girip kanlarn says bine yaknd. B u sralar stanbul'da buharl gemilerin tamir ihtiyalarn karhyacak tekilt da bu lunmuyordu. B u sebepledir ki 1860 da bir irade ile havuzlar ve doklar kumpanyasnn kurulmasna izin verildi. Trk denizlerinde, yerli ve yabanc pek ok yelkenli ve buharl gomilcrin iletmekte olmas deniz fener leri iinin de ele alnmasn gerektirdi. Krm muharebesi esnasnda Fransz ve ngdzlerin dikkat nazar ekmeleri zerine Osmanl hkmeti, anakkale boaz ile Karadeniz boaz ve kydarnda gerekli yerlere 18 fenerler koydurdu. 1856 dan sonra hu fenerlerin says yz ona karld. Fakat fenerlerin idaresinde mklta maruz kalnd iin 20 Austos 1860 da fenerleri iletmek ve yeni fenerler kurmak imtiyaz bir Fransz kumpanyasna verildi. Avrupa'da telgraf 1833 de icadedibniti. ngdte re'de 1841, Fransa'da 1844 den sonra muhabere vastas olarak taamum etti. Telgraf Sahil fenerleri

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

267

"Telgrafn Osmanl lkesinde kullanlmas ise bu tarihler den 14 yd sonradr. yle ki Krm muharebesi esnasnda, harp Rumeh'den Krm'a geince, stanbul de Rumeb ve Krm ara snda muhabereyi temin iin ngiliz'ler evvel stanbul de Varna ve sonra Varna de Krm sahilinde Babklova arasmda bber kablo yaptklar gibi Franszlar da Varna, umnu, Rusuk ve Bkre yobyle Avusturya hududuna kadar bir hat uzattklarndan s tanbul'dan Varna yobyle hem Krm hem de Avrupa ile muhabere temin olunmutu. Yine bu sralarda ve 13 Austos 1855 de Edbne ile stanbul 24 Austos 1855 de Edbne de o zaman ordu merkezi olan umnu'ya kadar hatlar yapdmt. B u hatlarn yapdmasmdan sonra ilk ekilen telgraf "mttefik askerleri Sivastopol'a girmitir. Mj desini ihtiva etmi ve stanbul'dan Avrupa'ya ekilen ilk telgraf da yine bu olmutur." "Edirne telgraf merkezinin abnasiyle Sivastopol'n fet hini mjdcliyen ilk telgrafnmenin ekildii gn ve gece Edirne' de enlik yapdarak herkese telgrafhane gezdbibni ve o srada Edirne telgrafhanesinin al trenini bildirmek iin stanbul'a ekilen 87 kelimelik telgrafnmenin on bb dakikada cavabnn alnmasna orada bekliyenler ve bulunanlar hayret etmilerdb. lk telgraf muhabereleri Franszca olarak ve ltin harfleriyle yapdmakta idi. 1861 den sonra ancak muhabereler trke yapdmya baland. B u tarihten bb y d nce telgraf memuru yeti tirilmesi iin bir de mektep almt. Abdlmecit devrinde, devlete bayndrlk ha reketlerinin kavranm olduu yukardaki ksa aklamadan da anlalmaktadr. Bununla beraher, devletin bir bayndrlk pobtikas ve prog

keUeri^^kkmoa netice

ram yoktur. B u sebeple de btede bayndrlk iin "Hazinc-i Nafa" blmnde gsterilen para zbaate de yardm kaydiyle on milyon kuru gibi ehemmiyetsiz bb rakam ile ifade ediliyordu. B u para padiaha hazineden tahsis edilen parama ancak yedide biri kadard. byle de olunca, byk lde ba yndrlk hareketlerine giriilemezdi. Giriilen kk ilerde de cahillik yznden olduu kadar memurlarn da ahlkszl se bebiyle muvaffakiyet elde edilemedi.

26H

OSMANLI TARH

1856 da dn edden slahat fermannda, mparatorluun kalkndrlmas hususunda Avrupa bilgi ve sermayesine mra caat edilecei ifade edddii iin o tarihten sonra; yukarda da ak land iin yabanc kumpanyalarna trl i sabalarnda imtiyaz lar verilmeye baland. Fakat imtiyaz alan kumpanyalarn pek ou speklatrlerin idaresmdo bulunduu iin bu imtiyaz larn da ou iletilemedi. Yol, demiryolu, fenerlerin idaresi gibi hususlarda ancak birka yabanc kumpanyann faal rol oynad grld. Onlar da mmkn olduu kadar, kendi kr larn ve devletin zararn tervi eder ekilde hareket ettiler. Szn ksas Glhane hattnn dnmdan sonra, Avrupa'da devletlerin bayndrlk alannda grlen tempoda bir hareketi, Osmanh dev leti kendi lkelerinde gerekletiremedii iin bu alanda da geri bb manzara gstermiyc balad. XIII. Cemiyet duruma ve Cemiyet alannda deimeler Cemiyetin bnyesi Osmanl imparatorluu, tanzimat devrinde de. . dnyamn toprak ve nfusu bakmndan en b yk imparatorluklarndan biri idi. Topraklan Avrupa, Asya ve Afrika ktalarnda uzanmaktadr. Ubicini'ye gre bu topraklar zerinde 35 mdyon insan yaamaktadr. B u nfustan 15.500.000 Avrupa topraklannda "Bumeli", 16.050.000 Asya'da "Anadolu ve Arap yanmadas", 3,800.000 Afrikada "Trablus-Garp ve T u nus" dadr. Otuz be ksur milyonun 12.890.000 nini Trkler, 7.200.000 nini Slav rkndan veya Slavlam topluluklar "Bulgarlar, Srp lar, Bosna ve Herseklder, Karadallar vesaire" 1.500.000 nini Arnavutlar 2.000.000 nunu Helenler, 2.400.00 nini Ermcnlcr, 170.000 nini Yahudiler, 230.000 nini Tatarlar, 4.700.000 nini Araplar, 235.000 nini Suriye ve Kaideliler, 25.000 nini Drziler tekd ediyordu.

Aym nfusun din ynnden guruplanmasma gelince; 20.550. 000 i mslman, 13.730.000 i ortodoks, 900.000 ni katobk, 170.000 yahudi idi *
1

Bu rakamlardan
1

da anlalaca zere, Osmanh cemiyeti.

Lettres sur la Turquie, s. 16, 17.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

269

trl ynlerden vahdetsizlikler gstermektedir. Irk vahdeti; din ve mezhep vahdeti, dil vahdeti yoktur. Bundan baka ayn rk tan ve aym dinden olarak gsterden topluluklar iinde gelenek ve kltr seviyesi farklar da vardr. mparatorluun ok geni topraklar zerine yaylm bulunmas ve devletin bb temsd si yaseti takip etmemesi yznden Osmanb halklar arasnda or tak deerler de meydana gelmemiti. Osmanh devletinin din esaslarna gre kurulmu olmas ve islml resm din olarak kabul etmi bulunmas sebebiyle Osmanb cemiyeti; mslman olan ve mslman olmyan, diye iki gurupa ayrlm bulunuyor du. Fakat gerek mslman halk arasmda gerekse mslman ohnayup da trl din vc mezheplerden olan dier halk topluluklar arasnda corafya muhiti ve tarih seyri yznden hasl olan trl cemiyet hayat ekiUeri vard. B u topluluklardan her birinin ayr ayr, cemiyet durumunun ve cemiyet alanndaki deimelerinin tetkiki, bir umum tarih erevesinde, mmkn grlemediin den yalmz, devlet hizmetlerinde yer alan Trk-lslm halknn cemiyet durumu zerinde durulmas zaruri grld. Osmanl mparatorluunda, Trk-slam cemiyetinin bnyesi demokratiktir. Byle oluu, Trkn karakterinden ve islm domasndan ileri gel mektedir. slmlktan nce olduu gibi islmlk devrinde de, Trk demokratik deerlere bal kalmtr. B u deerler arasnda, hrlk, adalet, insan ahsiyetine sayg, ve disiplin bahcalarn tekil eder. slm domas onun ruhundaki bu deerleri kuvvetlendirdii gibi eitlik mefhu munu da kuvvetlendirmitir. slmlkta, btn insanlarn Tanr nnde eit olmalar, ve itikatlarndan ancak ona kar mesul bulunmalar Tanr ile kul arasnda hi bir mutavasstn bu lunmamas, Osmanl mparatorluundu, Avrupa'da grld gibi. doula gvlen bir asaletin kurulmasna vc imtiyazh snf larn teekklne mni olmutur. Trkler'dc asalet ancak fer ddir ve ruhi unsura dayanmaktadr. slmlkta devlet nizam; din erevesinde tekiltlanm olduu iin, Trk Devleti idealletirmitir. "Tanr, din ve devlete zeval vermesin" sz de bunu isbat eder. Bu sebepledir ki yzyllar boyunca, Trk'te mill uur yerine din uur kaim olmu vc bu uurla Trk kendisini Trk ve slm Cemiyeiinin hususiyetleri

OSMANLI TARH

bakalarna msavi deil, stn grm ve devlete hizmeti dine hizmet gibi bilmitir. Bununla beraber, devlet idaresinin, X I X uncu yzyln ikinci yansndan itibaren zayflamas sebebiyle imparatorluun trl blgelerinde ve 'Anadolu'da derebeyleri tredii grlm tr. Fakat bunlar Trk-Islm cemiyetinin demokratik karakteri ni deitirmiyerek imparatorluk tarihinde bb arza olarak kalm lardr. Bir oklarnn Mahmud I I . devrinde ne ekilde ortadan kaldrldklar malmdur .
1

B u demokratik vasflarna ramen, Trk-slm cemiyetinde, u k sebebiyle olduu kadar corafya muhiti ve tarih seyri yzn den ileri gelen farkl gelenekler ve yaay ekillerinin mevcut olduunu da kaydetmek icabeder. Bu cemiyette kadn - erkek mnasebetlerinin birok yerlerde ve bilhassa byk ehirlerde ok sk artlara tbi tutulduu uralarda, Ahmet Cevdet Paa bu mnasebetlerin Bosna'daki ekb hakknda yle demektedir : "Bosna'da kzlar yirmi be yama kadar ferace giymeyip delikanllarla aklk ederler. Ve bu aklk usuln pek afifkrane b b yolda icra ederler. Ve erkek ve kz birbirini sevdikten sonra tezevvu ederler. yle ki, ekseriya mahkemeye gidip akti nikh ederler" *. Paa gney dou Anadolu'da geen bir memu riyeti esnasmda Tecerb airetindeki detlerden biri hakknda unlar yazar. "Sleyman Aa'mn o gnk hiddetine gebnce, meer Tecerb airetinde kanlar kocalarm boamak det imi. yle ki kan kocasndan ben andan mahzuz deilim deyu haber gnderdii gibi andan bo olurmu. Kocas da abete dn edip kendisini beenen bir kan var m deyu sual e t t b b m i ve bb k a n kp da ben an beenriim derse annla tezvi edermi. Ol gn Sleyman Aa'y da kars ol vehde boam olduundan kederli imi." Cevdet Paa bundan sonra u vmum mtalay serdediyor : "Osmanb memleketleri baka memleketlere benzemez. B i r eyalet dier eyalete belki bb sancak dier sancaa uymaz" .
1

Bu kitabn mlk idare ksm. Maruzat. Cz : 3.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

271

B u rneklerden de anlald zere islmlk bde, Trk ve Mslman olan halkta tam bir vahdet husule getirememi tir. itikad olan prensiplerin dnda, trl blgelerdeki halk toplu luklar, din esasma dayanan, idari ve meden ekilleri bb tarafa brakarak geleneklerine gre hareket etmektedirler. Trk-Islnm Cemiyetin in sosyal snflan Tanzimatm arefesinde Osmanb cemiyeti, devlet nazarnda, mslman ve hristiyan olmak zere {ti snfa ayrlmaktadr. Mslmanlar, devletin tebaas, hristiyanlar da reayasdr. Mslmanlar, i hayat bakmndan; 1) memurlar; 2) esnaf 3) ifti ve kyl; 4) esirler olmak zere snflara ayrlmakta drlar.

Memurlar, kalabalk ve nemb bb snf tekd etmektedir. Meratip siisdeleri vazife ve selhiyetleri, mesubyetleri kanun namelerle tesbit edilmitir. Kalemiye, seyfiye ve ilmiye diye ksma ayrlmaktadrlar. B u tasnif hizmet ekillerine gre yapl mtr. Devlete; kalem de hizmet edenler kalemiyeyi kd de hizmet edenler seyfiyeyi, ilim de hizmet edenler de ilmiyeyi tekil ederler. Kalemiye dd ksma ayrlmakta idi. Babli'de, en yksek memurdan en kk memura kadar, hizmet edenler birinci ksma, taralarda, eyalet, sancak ve kazalarda mlk hizmetlerde bulu nanlar da ikinci ksma dahil idder. Seyfiye; askerbk hizmetinde bulunan amirler ve subaylar dan ibaretti. ilmiye ise; mderrisleri, kadlar ve mftleri iine almakta idi. B u snflar arasmda, vazife ynnden baz tedahller vard. Mlki hizmette bulunan paalarn ve daha baka rtbeden olanlarn seyfiye hizmetinden, dmiye snfnda bulunan kadlar da, mlk ve idare hizmetlerinden bazlarn grmekte idiler" B t n bu snflardan herhangi birisine girip hizmet etmek prensip itibariyle, ahs meziyet, meslek bdgi ve kabiliyeti de mmknd. Memurlarn otoriteleri, igal ettikleri hizmet mevki1

Bu kitabn mlk idare ve adalet bahislerine baknz.

272

OSMANLI TARH

terinden gelen idari bir otorite idi. Memur ideab, padiahn ahsn da, din ve devlete hizmetten ibaretti. Memuriyette muvaffakiyet, padiahn manevi mzaheretinin ve Tanr inayetinin bb neti cesi olarak kabul edilirdi. B u , memurlarn basanlarndan gu rurlanarak stnlk taslamalarn nledii kabul edilen bir grt. Memurlar memuriyet selhiyetleri dnda, imtiyazlara sahip bulunmadklar iin, halk tarafmdan, yaptklar ilere gre takdir edibrler ve sayg grrlerdi. nhitat devrindenberi paa larn ve kadlarn, adalet yolundan ayrlarak zulm yapmalar ve rvet almalar, halk arasmda, aleyhlerinde, b b ifahi edebi yatn domasna sebep olmutu. " B b paa bb maa", "Halka verir talkn kendi yutar salkm", "Devlet mab deniz, yemiyen domuz" gibi ata szleri, yksek mevkilerde olan seyfiye ve ilmiye memurlan iin halk efkrnn takdir ettii veciz hkm anlat maktadr. Cemiyetin ikinci snfn tekil eden esnaf de nc sn fn tekil eden iftiler ve kyller hakknda yukanda sanayi ve zbaat blmlerinde bilgi verildii im burada ayn bilginin tekrarna lzum grlmedi. Esirler, varlkl ailelerin hizmetlerinde bulunurlard; bunlara kle de denirdi. mparatorluun ykseli devblerinde, esirlerin bahca kaynan savalar tekil ediyordu. Savalarda ele geiri len yabanclar esir olarak satlrlard. nhitat devirlerinde bu kay nak kuruduu iin esirlerin says da azabnya balad. X I X uncu yzydda Habeistan ile Afrika'dan ve Kafkasya'dan esb ithal eddmekte idi. Esbler, esb pazarlannda satlrlard. Fiyatlan yalarna ve vasflarna gre deimekte idi. Tanzimatm balannda bb olann fiyat 3000 de 10.000 kuru arasnda idi. On drt ile on sekiz ya arasmda olan gzel bir erkez kznn fiyat da 50.000 veya 60.000 kuru etmekte idi. Abdlmecit devrinde; stanbul'da 5000 ni Zenci 47.000 ni kadm olmak zere 52.000 kadar esb vard. Bunlar Mslman halkn takriben yzde 12 sini tekd ediyordu. Taralarda ise esblerin says ok daha azd. Mevcut nfusun ancak %2 sini tekd etmekte idiler.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

273

.smanl cemiyetinde esirlerin durumu, baka memleketlerde sirlcrin tbi olduu artlara nazaran kyas kabul etmiyecek ekilde insan idi. Esir, aile efradndan biri gibi muamele grr, herkesle beraber sofraya otururdu. ok kere ade reisi tarafndan azat edilir, hatt bazen evin yetimi kz ile evlendirilirdi. Mah mud I I . devrinde, Osmanh imparatorluunda esirlerin durumunu grm olan Moltkc ; onlarn cretli hizmetkrlardan daha m sait durumda olduklarn yazmakta ve herhangi bir Avrupal devlet Trkiye'deki esirlerin azatln temin etse, bunlann min nettarln kazanmyacam ilve etmektedir. X I X uncu yzyln ilk yarsnda, padiahtan baka paa larn da ok sayda kleleri mevcut idi. Mahmud I I . nin naml sadrazamlardan Husrev Paa klelikten yetimi idi. Kendisi nin de krk elli kadar klesi vard. "Onlar kendi husus muallim leri vastasiyle okutur, yetitirir ve sonra devlet kapsna karr d. Klelerinden otuz kadar paala kadar ykselmi ve trl devlet hizmetlerinde almlardr. _ ,,, , "Malm olduu zere reaya tbir ettiimiz msMuaiuman olmyan . . . b a l k n durumu lman olmyan tebaa hkim milletin aslndan addohnmayp ileyici bir sermayesi mesabesin de idi. Mal ve can ve rzlar tamamen emniyet-i er'ye tah tnda bulunduu gibi ziraat ve hurfet vc sanayi vc ti caret hususlarnda geni msaadata nazhar idiler. Hatt hkim millet, memleket idaresi ve askerlik hizmeti ile mkellef olduu iin sz geen iktisad ilerle megul olamayp anlar reayaya terk eylemiti. Demircilik vc dlgerlik velhasl esnaflk tlak eyledi imiz sanayi-i lzimc anlarda idi. Memleketin mil ve mstahsil leri ve say ile para kazananlar en ziyade kendileri idi. Harbe i tirak ve sy vc amelde ihtiyar- tekasl ve maniaya tesadf eymedikleri cihetle nfusa zayiata uramazlar vc reaya kyleri mslmanlarn karyelerinden daha mamur ve mreffeh grnr idi. B u kymetli unsurun memlekette lzumu vc emri himayesi eski fermanlar ve buyurultular ve kanunlarda daima zikr ve tav siye oluna gelmitir"
1

Abdurrahtan eref, Tarih Msahcbclcri, 65.

Otmtnl Tariki, F. S

274

OSMANLI TARH

Mslman olmyan halk, elbise, kyafet ve cemiyet hayat ynnden de mslmanlarla eit durumda bulunmuyordu. Murad I V . devrinde, hristiyanlar tczlil eriat hkmlerinden saylyordu. Ara sura kyafetleri tayin olunuyor, ata binmeleri, hamamda nalmsz gezmeleri balarna ngrak takmalar sokakta kaldrmdan gitmemeleri gibi insani hislere bile yakmyacak nizamlar konu luyordu."
1

Selim I I I . devrinde, kyafet nizam yeniden tesbit edilince, mslmanlann kavuk ve ayakkablar iin sar renk tahsis edil miti. Ermenderin apka ve ayakkablar krmz, Rumlannki siyah, Yakudilerinki de mavi renkte idi. Kyafetler iin olduu gibi, evler iin de byle renkler tesbit eddmiti. Fakat btn bu tefrikler ancak cemiyet hayatna ait eyler di. Asb hukuk de ilgileri yoktu. nki hkim aym kanun de ms lman olanlar ve olmyanlar zerine hkme memur idi. Avrupa derebeyliinde olduu gibi snflara gre ayr hkmler yoktu. Ancak X I X uncu yzyddan itibaren milliyet prensiplerinin Os manb imparatorluunda ve mslman olmyan tebaa arasnda yaydmya balamas; Osmanh devlet adamlarn ortak deer lere sahip bir tebaa meydana getirme lzumuna inandrd. Cemi yeti, din ve mezhep farklar ynnden blen telkkilerin ve sekil erin kaldrlmasna giriildi. Mslmanlarla mslman lmyanlar arasndaki farklarn kaldrl*
m a t

Mahmud I I . "Ben tebaamdan mslman cami^ hristiyan kilisede ve museviyi sinagonda fark ederim. Aralarnda baka gna bir fark yoktur" sz ile devlete, mslman olan vc olmyanlar iin, eit muamele yapdaca yolun
c v e

da ortaya bir prensip atm oldu. Bundan baka fesi ordu ve memurlar iin mterek serpu kabul edince; mslman ve hristiyan halktan pek ok kimseler de bu serpuu kabul etmekle, cemiyeti kyafet ynnden blmekte olan ekil farklar da kaybolmya balad. Glhane hatt hmayununda dn edilen prensiplerin tatbika t ile; haklar ynnden olduu kadar cemiyetin hayat ekillerinde

Ahmet Refik. Trkiye'de slahat ferman" Trk Tarih Encmeni Mec. No. 4 (81).

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

275

de tura mnasiyle eit bir tebaa meydana getirilmek istendi. Mslman olmyanlar eskiden mahkemelerde ahit olarak bile dinlenmezlerken; Abdlmecit devrinde za sfatiyle adaletin tevziine itirak ettiler; 1856 dan sonra devlet memuriyetlerine ahnmya baladdar; devletin yksek retim messeselerine kabul edildiler. Muhaberede hristiyanlar gstermek iin kullanl makta olan lafzlarn kullanlmas yasak edildi. Hatt, gvur kelimesi bile, hakaret ifade edici mnasndan dolay menedildi. Bylece, Osmanl cemiyetinde mslmanlarla mslman olmyanlar ayrmakta bulunan sedlerb kaldrlmasna alld. Cemiyete yeni bir hukuk nizam vermek yolunda gayret eden devlet adamlar esirlik messesesini de ele almak zorunda kald lar. O sralarda kle ve cariyeler eya ve mal gibi stanbul'da ary Kebir civarnda esir pazar denilen yerde mzayede usul ile herkesin gz nnde satlmakta idi. 1848 de padiahn bir badcsiyle bu pazar kapatld. Bununla beraber bu tarihten sonra da kapal yerlerde esir ticaretine devam edildi. Abdlmecit, padiah olarak din ve mezhep fark gzetilmek sizin bir tebaa meydana getirmiye alrken; halife olarak slm cemiyetinin din nizam ile yakndan ilgileniyordu. Devrinde camilere gidenler azalmya balamt. Bu hal, Meclis-i Vl'da da grlm ve be vakit namazn cemaatle klnmas, mazeret-i er'iye olmadan camilere gitmiyenlcrin icabna gre hapis ve tecziye edileceklerinin halife tarafndan halka tenbih edilmesi tasvip edilmiti. Abdlmecit, bu hususta sk sk tenbihlerde bu lunmak zaruretini hissetmitir. .. .,. mcadele , Tanzimat devri adamlar, cemivete yeni bir
j

Rusvet ve iltimasla

nizam vermiye altklar sralarda, gemi devirlerden intikal eden vc cemiyetin ahlk seviyesini dren kt geleneklerle de mcadele ettiler. B u ge leneklerden en korkuncu rvet idi. Rvet cemiyetin btn s nflarn sri bir hastalk gibi sarm bulunuyordu. eriatn bek isi ve adaletin tevzi edicisi olan ilmiye snf da rvete tenezzl ettii iin bu hastaln ilcn ve doktorunu bulmak da glemiti. mparatorluun inhitat devrinden itibaren devlet memur lar ahsi menfaatlerini amme menfaatine stn tutmya bala-

276

OSMANLI TARH

mlard. Byle de olunca, iltizam, memuriyetlere tayin, ada letin tevzii, halkn hakl veya haksz olan ilerini devlet kapsn da yrtmesi hep rvetle yrtlmiye babfomt. Devlete ait vergileri tahsil etmek iin veya devlet memuriyetlerine gemek iin rvet verenler; vazifelerim suiistimal ederek verdikleri pa rann birka mislini karmya alrlard; Cevdet Paa, X V I I I inci yzyln ikinci yansnda donanmada kaptanlklarn bde para ile satddn ve ehhyetsiz ellere getiini, tarihinde yazmakta dr. Selim I I I . devletin bozulmu olan nizamna dzen vermiye kalkt sralarda rveti kaldrmak iin iddetli emirler verdi. Sadrazama yazd bir hatta : "Bugn itibaren rvet abp zul medenleri bilp bgarazin ketmederseniz vabah ben elbet duyarm. Aba ve ecdadm ervah iin evldm dahi olsa kyarm; ve siyaset ederim. Byle bdip yle hareket edesin" demitir. Fakat padiahn padiah bu tehditleri kr etmedi. eriat korkusunun kalkt yer de korkusu bb ey ifade edemezdi. Rvet, bu padiah devrinde ve Mahmud I I . zamannda devam etti. Tanzimatlara kt bir miras olarak intikal etti. Tanzimatlar, rvetin kaynaklarn kurutacak yerde, mev zuat de bu kt dete kar mcadeleye gbitiler. 1840 da yayn ladklar ceza kanunnmesinde rvetilere kar iddetli hkm ler koydular ve hu hkmleri rvet alan baz paalara bile tatbik ettiler. Fakat Tanzimat devrinde, yukarda ekonomi konusunda aklanan sebeplerle bilhassa Trk ve slm halk iin i sahas ve imknlar daralmt. Devlet memuriyetlerinin itibar artm t. Kald ki memur maalar arasnda da byk bir nisbetsizhk vard. Bir gmrk memuruna ayda 120 kuru verildii halde onun amirine 1800 kuru verilmekte idi. B u ve buna benzer sebeplerle ceza kanunnmesindeki hkmler l maddeler halinde kaldlar. 1849 da Mustafa Beit Paa'nn ikinci sadaretinde rvet meselesi yeniden ele alnd. Bu sefer btn memurlar iin rvet almyacaklanna dair yeminle tehlif usul kabul edddi. stanbul'da Babh'de bata padiah olmak zere btn byk memurlar Kur'an'a el basmak suretiyle rvet almyacaklanna dair yemin ettder. mparatorluun her tarafnda memurlar toplu bir halde halkn grecei bir ekilde bu yemini tekrarladlar. Fakat bu yeminle de rvet ortadan kalkmad.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

277

Hkmetin rvetle mcadele etmiye balamas zerine; birok yerlerde hediye verme ve alma gelenei rvet yerini tutmya balamt. Hkmet bu ii de ayarlamak iin 1849 tarihinde "Yasak olan ve yasak olmyan hediyeler" zerinde bb nizmnme hazrlayp yaynlad. Buna gre padiahn iradesiyle verilen res m hediyelerin dnda, mcevherat, altn ve gmten yaplm kymetli eya, ubuk takm, krk, al, kuma, kle, cariye, at ve zahire ve zahireden saydan kuru yemiler, odun ve kmr gibi eylerin hediye olarak verilmesi ve kabul edilmesi rvet sayla cakt. Fakat kavun,karpuz, zm, eker, helva, tereya, st, kuzu, av ve balk, tavuk, yumurta gibi eyler de eskiden olduu gibi hediye eddebilecekti. Mamafih bu gibi hediyelerin de muay yen bir miktar ve deeri amamas icabediyordu. Bundan baka, tasarruf dncesiyle, dnlerde de, davete icabet eden davetblerin hediye gtrmemesi ve zev ile zevce adeleri arasnda hediye verdmemesi de tesbit edilmiti. Rvet ve rvet yerine geen hediyeler gibi cemiyeti kemi ren bir kt gelenek de devlet hazinesini trl ekillerde zarara sokan Hrszlklarn vuku bulmas idi. Her snf ve dereceden memurlar, ammeye tahsis edilmi olan mallara tasarruf etmeye kalkmakta idiler. B u hali, drst kalmya muvaffak olmu ilmiyeye mensup baz zatlar vaiz mevzuu bile yapmlard. Murad Molla tekkesi postniini Murad Efendi bir gn camide vaaz eder ken kendisini dinleyen btn devlet erkn nnde yle demiti : "Bir deli gvur vardr. Bir de gvur deli vardr. Deh gvur bi zim bakkaldr. Francalann bayatn, peynirin bozulmuunu, hulsa her eyin fenasn verb. Ben an arrm. Bir gzel tek dir ederim. Heman yola gelir. Bir mddet yle gider. Yine ii bozunca yine tekdir yiyip dzelir. Gavur deli ise E v k a f Nazrdr ki camilerin kanddleri yann parasndan alar." Bu ve bu gibi szlerde mevcut hakikatin, bir hukuk devleti kurmak teebbsne girien samimi devlet adamlarnn ne dere ceye mteessir edebilecei kolayca tahmin edilebilir... 1854 tarihinde; rvet ve devlet maln alma, konular, hkmete bir defa daha esasl bir ekilde tetkik edildi. Neti cede bu hallerin nlenmesi iin 1840 tarihli ceza kanunnmesinin sz konusu hallerle alkal hkmleri geniletilip iddetlendiril-

278

OSMANLI TARH

di. Ve "Rvet hakknda nizmnme" balkl : 1) rvet fash 2) Sirkat fash; 3) Hediyeler fash 4) Usul ve mahkemeler fash blmlerini ihtiva eden otuz maddehk yeni bir nizmnme tanzim edilip Meclis-i Umumiden geirildi : Bu nizmnme de; mevcut hastaha il olamad. Bata nizmnmeyi imzahyanlar arasndan olmak zere birok devlet memurlar bu sefer mutavasstlar kullanmak suretiyle rvet almya ve devlet parasn almya devam ettiler. Memur snfnda, rvet ve hrszlkla at ba giden bir fe nalk da iltimas idi. Bir hukuk devleti kurma zihniyeti, eski Enderun messe sesini ykmt. Merkezci bir devlet meydana getirmek iin ya pdan almalarda devletin, memura olan ihtiyacm arttrm bulunuyordu. Halbuki memurlarn yetitirilecei messeseler henz gerei kadar alamamt. Medrese, ilmiye kadrosu iin, harbiye de ordu iin kifayetsiz de olsa elemanlar yetitirebdiyordu. Fakat mparatorluun mlki ve idari hizmetleri iin memur tedariki ciddi bir esasa istinat etmiyordu. B u sebepledir ki dtimas, Abdlmecit devrinde geer ake hkmnde idi. Meneleri mehul, deersiz ve kifayetsiz kimseler unun bunun dtimas ve tavsiyeleri ile memuriyetlere kayrdyorlar ve trl yolsuzluk lara sebep oluyorlard. Devlet bu yolsuzluklar nlemek iin me murlar iin nizmnmeler ve kanunlar yapmakta kusur etmiyor du. Ancak ortada hakkiyle memur vasfn tayacak kimse bulun mad iin, bunlann tesiri grlmyordu. . , , Abdlmecit devrinde, Osmanh cemiyeti nt.ennyet h a y a l n d a ^ yeni telkkiler k * devirlerin usul ve kaidelerini muhafaza re detler etmekle beraber; en ok devlet adamlarnn te lkkilerinde ve hayat artlarnda baz vrupah telkkilerle detler yer almya balad. "stanbul'da tedenberi delikanllar iin maruf ve mutad olan ak ve alka hali tabiisi zere kzlara mntakil oldu. Ahmet I I I . zamamnda mutat olan Kthane seyri ziyade rabet buldu. Gerek orada gerek Bayczt meydannda arabalara iaretle muaaka usul hayli meydan ald." zerlerine teksif cdihniye balanan bu hissi alkadan fayda lanan kadnlar ; kyafet ve detlerin gelimesinde messir olduce

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

279

lar. Avrupa modasn ve detlerini kabul etmiye baladlar. Av rupa kadnlar gibi i amar, korse ve eldiven kullandlar. B n hal ilkin, saraydan balad ve paalarn ailelerine sirayet etti. Yava y a v a , evlerin i eyalar da deimiye balad. Minderler, divanlar terkedderek konsollar, kanapeler ve san dalyeler kullambmya balad. Avrupakri sofra takmlar reva buldu. Bylece ilkin askerlikte ve sonra hukuk nizamnda, eitim de ve edebiyatta garphlama hareketleri neticesinde kurulmu olan ikilik cemiyet det ve ekillerinde de balad. Alaturka ve alafranga tbbleri bundan sonra bu ikilii ifade etmiye balad. Alafranga, eski det ve ekillere bab kalanlar tarafmdan eldi islmm ahlkn bozan bb det olarak vasflanchrdd. Alafranga clar olsun, Alaturkacdan olsun Avrupa cemiyetinden ayran bahca d almet fes idi. Yukarda da belbtildii gibi, Mahmud I I . devrinde, ordu ve memurlar iin serpu olarak ka bul edilmi olan fes Abdlmecit devrinde ms lman olan ve olmyan halk tarafmdan kuUanbnya balamt. "Feslerin psklleri bklmemi ipekten olduu im rzgrdan, yamurdan ve daha baka eylerden telleri bozulurdu. B u sebep le her gn pskllerin taraktan geirilmesine ihtiya hasd olurdu. H a t t pskl taramak iin imdiki kundura boyacdan gibi sokak larda ve ar ve pazarlarda: "pskller taryahm" diye ekser yahudi ocuklar olarak bb ksm halk bununla geinirdi. Pskln bu hah yznden fese pskll bel denmiye balanmt. Hk met bu ii nizama balamak iin askere memurlara feslerine dir hemleri miktar muayyen rme pskller takmalarm mecburi kld. Halk da zamanla rme pskle alt. Abdlmecit devri hakknda netice
Uraum netice

Fes TC pskl nizam

Y b m i yl sren Abdlmecit devri tanzimat kelime.

siyle ifade edilen garphlama hareketleri devridb. Devleti, iine dm olduu inhitat uurumundan kurtarmak ve ona hayatiyet kazandrmak iin yapdan bu hareketler tam mna siyle istenilen neticeyi sahyamad. Bununla beraber; her alanda garpl dncenin ve messeselerin yerlemesi hususunda messb oldu.

380

OSMANLI TARH

Glhane hattnn ilnna kadar; devletin hukuk Yeni kr hukuk der kti knrm teebbs mzam eriat e dayanmakta idi. Fakat eriat bo bir forml haline gelmiti, y l e bb hale gelme mi olsayd zaten imparatorluk inhitat haline dm olamaz d. Ulema, eriat mdafaa ederken, mnasn deil, eski ht ralarn savunmakta idi. y l e olmasa idi, unun bunun, mahke meniz olarak katline veya malnn msaderesine fetva vermezdi. Kald ki eriatn stn bir hukuk nizam olduu devirde, Os manh imparatorluunun temasta bulunduu bat leminde ted vin edilmekte olan hukuk orta an kaide ve gelenekleriyle yorulmu geri bir manzara gsterirken inklplarla ve ihtill lerle yerini modern bir hukuka terketmi bulunuyordu. Bu sebepledir ki, Osmanl devletinin eski bir hukuk nizamndan yeni bir hukuk nizamna gemesi tarihi olduu kadar itima ve siyas bir zaruret idi. Glhane hatt hmuyanunun iln edilmesi (1839) bu zaru retin tabii bir neticesidir. Hatt belirtilen prensipler, insan hak lan beynanamelerinde dc ifade edilmi olan ferdin tabii haklar idi. Can emniyetinin mal ve rz masunluunun kanun teminat altna alnaca devlete vadedilmiti. Bu prensipler zaten eriate hi bir suretle aykr deildi. Fakat batda ihtilller vc inklp lar aydnlarn ve hukukularn eseri olduu iin, meydana gelen hukuk nizam da hukukularn eseri idi ve bu eser dc kendileriyle kontrol ettikleri umum efkrn teminat altnda idi. Halbuki Osmanl devletinde tanzimata kadar yaplan slahat hareketleri olsun; tanzimatm balangc saylan Glhane hattnn iln olsun, siyaset adamlarnn esridir. Bu sebepledir ki onlar eriat slah edemezlerdi. Umum efkr, ulemann kontrol allnda bulunduu iin, yaptklar slahat, umum efkrn kefaleti altna koyamaz lard; bu sebepledir ki tanzimata, hukuk olduu kadar siyas bir mahiyet vermede dc tereddt gstermediler. Yaptktan s lahat hareketlerinde devlete yeni bir nizam verirken garbin em niyetini ve itimadn kazanmay esas tuttular. Mustafa Reit Paa ve arkadalarnn hem ulemay kollamak iin eriat gz nnde bulundurmalar hem de garbin sempati ve mzaheretini kazanmak istemeleri, tanzimatm karakterini tesbit etti. Eski kanun ve ni zamlara dayanan eski messeseler yannda batdan iktibas veya tercme edilen yeni kanun ve nizamlara dayanan yeni messe-

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

281

seter kuruldu. Bu sebeple Abdlmecit devrinde yeni bb bukuk devleti tam mnasiyle kurulamad. Ancak byle bir i iin bir de neme safhas balam oldu ve messeselerin ounda bu deneme, an fikb cereyan istikametinde istihalelere sebep oldu. ,. , dorumu . Tanzimat, saltanat hukukunda deiikliktik
D 1

radjahn yem

yapmad. Abdlmecit, nceki padiahlar gibi hem halife de padiahtr. Bununla beraber bir ok hususlarda onlardan farkl bir padiahtr. Glhane Hatt- hmayununda iln edilen prensiplere sadk kalacana dair yemin etmesi tebaaya kar moral bir taahhttr. Bu esaslara gre devrinde neredilen kanunlarla iradesi tahdit edilmitir. Bundan baka yabanc dil renen Avrupay tanyan ve devlet idaresinde kendisine yardm eden yeni bir snf da otoritesini bir dereceye kadar tahdit etmitir. Devrin de Osmanh devletinin Avrupa hukuku umumiyesine kabul edil mesi zerine, icraatnda Avrupa umum efkrn hesaba katmas zaruretinin hasl olmas mutlak hkimiyetini tadil etmiye yara mtr. Yaay ekli itibariyle ve halkla temas bakmndan da garpl bir hkmdar gibi hareket etmitir. Btn bu sebep lerle, padiah mutaassplarn safnda deil slahatlarn banda yer almtr. Sadrazamn yeni Tanzimat devrinde de, sadrazam; padiahn vekidurumu ii mutlakdr. Fakat padiah, artk diledii gibi veya istihareye yatmak suretiyle sadrazam nasp edememektedir. Enderun fiilen yklmtr. Devir yeni tip sadrazam istemektedb. Yabanc dil bilen, Avrupa'y tanyan ve bilhassa Avrupa'da tannan kimseler sadrazamlk mevkiine getirilmektedir. Sadra zamlar, mevkilerinden deil ise bile canlarndan emindir. Padia hn keyf arzu vc kararlan de katledilmekten veya nefyeddmekten korkular yoktur. Nazrlarn tayininde, bilgi ve grgye ehem miyet verilmiye balanmtr. Henz vkel heyetinin mesuli yeti prensipi mevcut deildi. Bununla beraber her yl Muharrem aynda padiah, vkel meclisine gelmekte ve program klkl bir nutuk irad etmekte buna, sadrazam vkel adna cevap vermek tedir. stiareye de byk ehemmiyet verilmektedir. Hkmetin

2H2

OSMANLI TARH

trl faaliyet dallan iin, meclisler kurulmutur. Bunlarda Av rupa'nn mzakere usulleri kabul edilmitir. Yeni bir ordunun knrulmas AvTupa usulnde bb ordu yetitirilmesine tanzimattan ok nce balamt. Fakat ulema de yenieriler bu yoldaki almalara engel olmulard. 1826 da Yenieri Ocann ilgasndan sonradr ki mo dern bir ordunun kurulmasna emniyetle giridebildi. Fakat buhranlarla dolu Mahmud I I . devrinde bu i baarlamad. Askere alma usul kt idi. Askeri eitim trl milletlere mensup uzman lara tevdi edilmi olduu iin yeknasak deildi. Kumandanlar, meslek bilgiden mahrum olduklar iin yetersizdiler. Tehizat noksan idi. Tanzimat devrinde 1843 de karlan bir kanunla tam mna siyle Avrupa usulnde bir ordunun kurulmasna giriildi. Asker lik hizmeti angarya olmaktan karlarak bb vatan hizmeti haline getirildi. Ordu sava ve bar hallerine gre tckiltlandrdd. im paratorluk, ihtiyaca gre asker blgelere blnd ve bu blge lerin her birinde bir ordu merkezi kuruldu. Asker eitim yapan okullar gelitirildi ve yemleri kuruldu. Asker teknik messese leri slah edildi. B u nemb slahat sayesinde tanzimat ordusu 18531855 seferinde Ruslara kar basanlar kazand. Tanzimat mlk idarede; merkeziyetsiz idare, yerine merkezci idareyi kurdu; tanzimattan nce mparatorluk byk eyaletlere blnm t . Eyalet valilerinin ok geni salhiyetleri vard. Asker kuvvet lere kumanda ederler, mahall varidat iltizam usul ile tahsil eder ler, rf vergder koyarlar, idam karar verirlerdi. Padiahn moral otoritesinin kaybolmas zerine bu selhiyetler ktye kullanlmya balamt. X I X uncu yzyhn ikinci yarsnda birok eyaletlerde valiller isyan etmiler ve istikll sevdasna kapl mlard. Paris'te uzun mddet ikamet etmi olan Beit Paa sadrazam olunca Fransa'nn mlk taksimat ve nizamndan ilham alarak Osmanh mparatorluunun mlk idaresinde deiiklik yapt. Vilyet merkezinde umum hizmetleri vah ve kumandan vc def terdar arasnda taksim etti. Bundan baka her vilyet merkezinMlki idarede yenilik

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

283

<ic bir vilyet meclisi kurdu. B u suretle yetkileri azaltdan valder merkeze baland. On yl sonra valilerin salhiyetleri tek rar arttrld ise de merkeze ballklar devam ettirildi. Bu idare usul mhim bir yenilik ifade etmekle beraber, Fransa'dan defalarca byk olan ve corafya ynnden olduu kadar rk, din ve mezhep ynnden de trl farklar gsteren Osmanh mparatorluunda, umulan neticeyi salayamad. Baa rszlklarn sebeplerinden bbi ehliyetli vablerin vc memurlarn mevcut olmay idi. Devlet memurlarn ehliyetsizliklerini yeni kanun vc nizamlarla kapatmak istendi ise de muvaffak olunamad. Neden sonra Abdlmecit devrinin sonlarna doru mlkiye memur lar yetitirilmek iin bir Mlkiye Mektebi kuruldu. Adalet aiteminde Osmanl devleti din esaslarna gre tekilt****' ' lanm olmakla beraber, mparatorlukta bir din vahdeti tesis etmek siyasetini takip etmemiti. Kendi iradeleriyle mslman olanlar dnda herkes itikadnda serbest braklmt. B u sebeple devletin ana kanunu olan eriat yalnz mslmanlara tatbik edilmi, mslman olmyan dier topluluklarn da ken di din ve geleneklerine gre meden ve hukuk meselelerini hallet melerine cevaz verilmiti. B u hal; kaza vahdetsizhini netice lendirmiti. B u kitabn adalet blmnde de akland zere, mslman halkn eriat mahkemeleri yannda, mslman olm yan topluluklardan her birinin mensup olduu dine gre cemaat mahkemeleri ve bundan baka yabanc devletlerin konsolosluk mahkemeleri vard.
k ik

Tanzimat; btn tebaa iin hukuk eitlii prensipini kabul ettii iin adalet sisteminde bir birlie doru gidilmesi zaruri idi. Byle bir birliin tam bir ekilde tesisi, eriatn olduu kadar, islm olmyan ccmaatlercc yzyllardanberi alm olduklar din esaslarna mstenit hukuk nizamlarnn terkedilmesiyle mm knd. Halbuki byle bb eyin bilhassa, tanzimat devrinde ya plmasna imkn kalmamt. nki yabanc devletler; Osmanl imparatorhundaki imtiyazlarndan feragat etmek istemedikleri gibi, mslman olmyan Osmanl tebaasna verilmi olan hak ve imtiyazlara da dokunulmasna hi bir vehile nza gstermiyorlard. Ksacas orta alarda grlen hal zihniyetinin baka bir .ekilde tezahr Abdlmecit devrinde grlmekte idi. B u sebep-

284

OSMANLI TARH

lt'.dir ki, Tanzimat devrinde yukarda ifade edilen mahkemelere dokunulmyarak, onlara ait dvalarn bir ksm yeni kurulan cina yet ve ticaret mahkemelerine devredddi. B u mahkemeler msl man olan ve olmyan Osmanl tebaas arasndaki hukuk ve ti caret dvalarm grdkleri gibi bu tebaa de yabancdar arasndaki ayn cinsten dvalarn da mercii idi. Bn mahkemelerde yabanc yarglarn bulunmas, devletin medreseler dnda hkim yeti tiren messeselere sahip bulunmamas ve daha baka sebeplerle kazann istiklli prensipi salanamad. Adalet ve idare birleti rilmek suretiyle adaletin tevziine gidildi. Vilyetlerde kurulan idare meclisleri, ayn zamanda mahkeme vazifesini gryordu. Kanun tasarlarn hazrlamak zere kurulmu olan stanbul' daki Meclis-i Vl-i Ahkm- Adliye dc bir nevi yksek mahkeme gibi alyordu. Bu yeni mahkemelerin ihtiya gsterdii mevzuat Avrupa kanunlarndan tercme veya iktibas suretiyle meydana getirildi. Bylece Abdlmecit devrinde, adalet cihaznda, garp usul leriyle bir yenilik yaplm oldu. Fakat bu yenilik Avrupa dev letlerinin basks ile ve mnhasran kendileriyle, himaye ettik leri mslman olmyan unsurlarn menfaatleri dnlerek yapl d iin devletin adalet alanndaki ihtiyalarn kardyamad.

Abdlmecit devrinde giriilen her alandaki slahat * kurulmas hareketlerinin gelimesi ve devam etmesi, her ey den nce bu hareketlerin mnasn kavrayan yeti tirildii dalda ihtisas sahibi olan, icabnda umum efkr tenvir edebdecek siyas gr sahibi bulunan elemanlarm mevcut olmasna bal idi. Byle elemanlar da yetitirecek messese, eitim messe seleri idi. Halbuki tanzimatm balangcnda eitim medresenin elin de, medresede, her trl yeniliklere cephe alan ulemann kontrol altnda idi. Medrese, kendi kendisini slah etmek kudretinde bu lunmad, devletin de onu kaldracak madd ve manev kuvveti olmad iin bb tarafa braklarak yeni bir eitim sisteminin kurulmasna giriildi. Bu i iin kurulan Mecbs-i Maarif-i Umu miye; Mahmud I I . devrinde iln edilmi olan dk retimin mec buri ve meccanilii prensipini tekit etti ise de, ne bu prensipi tat bik edebildi ne de ilk retimi ulemann kontrolnden kurtara6

. . . Yeni Eitimin

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

rak slah etmiye muvaffak oldu. Bununla beraber orta okul de lisenin temelleri atld; meslek ve teknik okullar ald hatt bir Darlfnun "niversite" kurulmas prensipi bile kabul edderek bu i iin bir bina inasna baland. Bundan baka halkn umum seviyesini ykseltmek iin tebf ve tercme eserler meydana getbmek maksadiylc bir Encmeni Dani "Akademi" bile kuruldu. Btn hu iler, Avrupa'nn eitim prensipleri ve messeseleri gz nnde bulundurulmak suretiyle yapld. Islahatlar, dier alanlarda olduu gibi eitim alamnda ihtiyatla hareket etmek zorunda idiler. Medreseyi rktmemek iin Avrupa usulnde kurduklar mektep lere onun derslerinden ve usullerinden bir ksmn almya mecbur kaldlar. Bu suretle kurulan yeni eitim sisteminde eski de yeni unsurlar birbirlerini iza ve inkr ederek yaamya devam ettder. Medreseden ve yeni eitim messeselerinden yetienler de yek dierlerine yabanc kaldlar, dnya grleri farkh olduu iin: imparatorluun dalmasna kadar vc hatt inklbmza kadar, aralarnda srecek olan bir mcadelenin ilk geni safhasn atlar. Tanzimattan nce, Devletin, asker ihtiyalar dnda ekonomi hayatna mdahalesi umu miyetle trl faaliyet dallarnn hukuk statlerini, kanunname lerle tanzim etmiye inhisar ediyordu. Bu sebeple. Devletin btn mparatorlua mul olan bir ziraat politikas, bir sanayi poli tikas, bir ticaret politikas yoktu. Bayndrlk iin de hal byle idi. Vakflar bu son hususta devlete ait vazifelerden bazlarn grmekte idi.
Bayndrlk

Ekonomi ve

Tanzimat devrinde: ekonomi hayatnda evvelce balam olan inhitatn devam etmesi, buna mukabil Avrupa ekonomi sinin devaml olarak gelimesi ve bir de Devletin, kabul etmi olduu yeni prensiplerle, amme hizmetini geni mnada anlamya balamas sebepleriyle, ekonomi nizamnn da yeni usullere gre tanzim edilmesi gerei duyuldu. Fakat byle bir tanzim ii iin evvel memleketin ekonomik bnvesini vc servet kaynak larn sonra da dnya ekonomisinin umum artlarn tanmak lzm geliyordu. Halbuki tanzimat adamlarndan birka, sadece Avrupa ekonomisinin d sathn grebilmilerdi. Maiyetlerinde mavir olarak kullandklar, Rum vc Ermeni sarraflarla mpara torluun ekonomisine nizam vermeleri mmkn deildi. Zaten

2HI.

OSMANLI TARH

bu i iin de bir plnlar yoktu; ve bir istikametleri de yoktu, ie neresinden balyacaklarn kestiremiyorlard. mparatorluun balca servet kayna ziraat idi. B u kayna deerlendirmek iin hereyden nce, toprak mlkiyetinin teminat altna alnmas, toprak iletmelerinin vc mahsullerinin emniyeti nin salanmas, makul vergilerin ve vergi usullerinin tesbiti yol larn almas, mnakale vastalarnn temini, ziraat bilgisi vere cek messeselerin almas lzm geliyordu. Halbuki, Abdlmecit devrinin sonlarna doru yaplan toprak mlkiyeti kanunu ihtiyaca cevap vermekten uzakt. Mec buri askerlik hizmetinin kabul edilmesi dolaysiyle ziraatle u raan Trk nfusundan her yl binlerce kii tarlasndan alnarak uzun zaman mstahsil durumundan mstehlik durumuna getiril mekte idi. syanlar ve ekiyahk vukaat da birok blgelerde ziraatm muhta olduu emniyeti silip spryordu; vergiler, add esaslara dayanmad gibi toplanma usulleri de ahlk meyyidlerinden mahrumdu; yol yoktu. Mnakale vastalar iptida ekilde idi ve yetersizdi. Zirai bilgi verecek messeseler yoktu. Kredi messeseleri dc mevcut deildi. Szn ksas, ziraat, tevik ve himayeye muhtat. Tanzimat adamlar bu ihtiyac idrak ettikleri halde, ziraat iin yaptklar u birka maddeye inhisar etti. Ziraat Nezareti kuruldu; ziraat mdrlkleri ihdas edildi. lk defa olarak bir ziraat okulu kuruldu; pamuk ziraat tevik edddi. Ziraat mahsulleri yabanc ekspozisyonlarnda tehir edil di. Ve Abdlmecit devri sonunda stanbul'da bir ekspozisyon ald. iftiye ok az miktarda da olsa kredi salanmasna ba land. Yirmi yl iinde yaplan bu iler, ziraat iin msbet neticeler douracak mahiyette olmakla beraber, koca imparatorluun ziraatini canlandracak deerde deildi. Abdlmecit devri adamlarnn ziraatte yenmek zorunda bu lunduklar mklt sanayide daha da fazla idi. Glhane hattn dn ettikleri srada Osmanh sanay tam bir knt halinde bu lunuyordu. E l ve kol kuvveti ile ahan mahall sanayi Avrupa' nn makine sanay ile rekabet edemedii iin silinmek tehlike sine maruzdu. Halkn, yukarda ziraat bahsinde ifade edilen

ABDLMECT

DEVRNDE

MESSESELER

237

sebeplerle, makine sanay kurmya kudreti yoktu. Byle bir sanayi ancak devlet ebyle kurulabilirdi. Zaten devletin eskeri sanayi messeseleri uzun zamandanberi Avrupa'nn bilgi ve tek nik terakkilerini imkan nisbetinde takip etmekte idiler. Fakat, bir makine endstrisi kurmak iin paraya, elemana ve yabanc mamulleriyle rekabet edebilmek iin mevzuata ihtiya vard. Halbuki o sralarda devletin maliyesi berbad idi. Muhta, olduu elemanlar yetitirecek muhitler ve messeselere de sahip bulunmuyordu. Ticaret sahasnda yabanc mamullerle rekabeti mmkn klacak mevzuat tanzim etmesine dc imkn kalmamt. nki ortada kapitlasyonlar vard. Bundan baka 1839 da ve onu takip eden yllarda yabanc devletlerle imza edilen ticaret muahedeleri mevcuttu. Ticaret hrriyetini tesbit eden bu muahedelerden faydalanarak yabanclar Osmanl imparator luunun i ticaretine bde hkim olmya balamlard. B u durum karsnda Osmanh tebaas tccarlar, yabanc tahiyetine gemiye baladlar. Devlet, asker ihtiyalar kardamak ve hazineye vari dat salamak, dncesiyle Avrupa'dan uzmanlar ve makineler getirtmek suretiyle yeni bir sanayi kurmak teebbsnde bulun du. Dokuma, kt, maden cam, sanayi dallarnda tatbik edilen yendiklere ramen Avrupa ile rekabet mmkn olamad gibi bu sanayi ubeleri de gelitirilemedi. mparatorluun bayndrlk ihtiyalar geni ve hudutsuzdu. Bu ihtiyalar, hayr sahiplerinin yapaca vakflarla artk kar lanamazd. Zaten vakflar da dier messeseler gibi inhitat haline dm bulunuyordu. Avrupa'da eli olarak bulunmu olan tanzimat devri adam larndan bazdan, orada devlete bayndrla verilmekte olan ehemmiyeti grmlerdi. Bu ehemmiyeti Osmanl devletine ak settirdiler. Zaten Glhane hattnda iln edden prensipler ekonomi dallarnda giriilen slahat hareketleri ve yabanc devletlerin de vaml bakalar da devleti bayndrlk ilerini henimsemiyc zor lamakta idi, kara yollarnn almas, nehir yataklarnn temiz lenerek seyr sefere elverili bir hale getirilmesi, limanlarn te mizlenmesi, tersanelerin kurulmas vapur kumpanyalarnn tesisi, demiryollarnn inas gibi byk apta ilere giriilmesi gereki yordu. Halk, cahil, tekiltsz, himayesiz fakir ve devlete kar

2BA

OSMANLI TARH

gvensiz, idi. B u ilerin yaplmasn ondan beklemek imknszd. Msr'da, Mehmet Ali Paa'nn yapt gibi, bir devlet bayndr lk program tanzim etmek ve gelitirmek gerekli idi. Fakat, yu karda belirtilen sebeplerle devletin buna takati yoktu. Hernekadar birka yolun almasna teebbs edildi ise de baar sa lanamad. Neticede, yabanc sermayeye mracaat edddi. Ve mparatorluun byk bayndrlk ileri yabanedarm menfaat lerini salyacak artlar dahibnde, onlara ihale edilmiye baland. Omiyet alannda Tanzimat yukardan aa bb hareket etti. Avycnilikler rupa medeniyetine intibak fikri yksek memur larn mab idi. Zaten cemiyette de baa bakmak ve ona benzemek telkkisi hkimdi. Tanzimatlar, bir taraftan cemiyetin bnyesini kemiren, rvet, iltimas, irtikp misll k t gelenekleri kaldrmya, dier taraftan yeni bir hayat gr ve nizamn tesis etmiye altlar. Fakat kt gelenekleri kaldr mak, iin ceza kanunu ile yemin gibi d tedbirlere bavurdular. Yeni hayat gr ve nizamn kurmak iin de alafranga kyafet vc usullerini aldlar. Byle hareket etmeleri de zaruri idi. nki; Osmanl cemiyeti gibi kark bir cemiyetin temehnden ie ba lamak hem g hem dc imknszd. Zaten devrin artlar da on lar bu yolda srklemiye zorlamakta idi. Krm muharebesi srasnda, Avrupallarla Trk cemiyeti arasmda geni bir te mas hasl oldu. Bu muharebeden sonra da, yabanc sermayesinin mparatorlukta yerlemesi temas devam ettirdi. Mterek deerler zerine kurulmas istenen bir cemiyet, b deerleri cemiyetin bnyesinden bulup karmak imkn ola maynca, alafrangaya gitmeleri Abdlmecit devri adamlar iin tabii ve zaruri idi. . . . . . Abdlmecit devri adamlar,' e earplahma hareketYabanc devletlerin _ > r ? yenilik hareketle- ' * Osmanl devletini garpl bb devlet habne rinde rol getirmek suretiyle; yabanc devletlerin Osmanl mparatorluunun ilerine mdahalelerine de son vereceklerini sanmlard. Halbuki netice bunun aksi oldu. nki eriat tam bir garpllamaya imkn brakmyordu; hris tiyan tebaaya tatbik edilemedii iin, yabanc devletlere geni bir mdahale kaps ayordu. Byk Avrupa devletleri, mslv e r u e

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

289

man olmyan tebaa lebinde trl istekler deri srmeye balad. Avrupa'nn mzahereti de, devletin mevcudiyetini muhafaza edebileceklerini sandklar iin, slahatlar iin Avrupa'nn sem patisi kymetli bir teminat gibi grnyordu. 6 u sebeple, sla hat hakkndaki fddrlerini tetkike kendilerim mecbur grdler. 1856 slahat fermannn hkmleri, Trk devlet adamlarile s tanbul'daki Fransz ve ngiliz elileri arasndaki mzakereler neticesinde tesbit edddi. B u kt bir balang idi. Bundan sonra yabanc devletler, mslman olmyan tebaaya siyas haklar baheden bu fermann tam mnasiyle tatbik edilmesini istediler. Daha sonra da, Osmanb Devletinde tatbik edilmesini gerekli gr dkleri kanunlar bde hazrlamaya kalktlar. stanbul'daki el ileri Devletin i vc d siyasetini kontrol eden bir heyet haline geldiler. B u sebeple Osmanh hkmetinin teebbs kabiliyeti, siyas iktidar vc itibar geni lde zedelenmi oldu. Tanzimatm Abdlmecit devri hakknda okuyucu ken disine gre bir hkm verecektir. Bizim hkmmz u d u r : bu devir tarihimizde garphlama hareketlerinin esasl bir merhalcsidir. Devrin d siyasetini bile bu hareketlerin altnda tetkike zaruret vardr. Mustafa Reit Paa ve arkadalar, yeni bir hukuk devleti yaratamadklar gibi, cemiyete de yeni bb dnya gr benimsetemediler. Fakat yaadklar asrn fikir cereyanlarnn istikametini grdkleri iin, artlarn imkn nis betinde byle bir devletin kurulmas ve byle bir grn cemiyete mal edilmesi iin ahtdar. Muvaffakiyet dereceleri hakknda verilecek hkm; mcadele ettikleriyle engeUerin mahiyeti de mukayese ettikten sonra vermek doru olur.

Omanh

Tariki. 19

KRONOLOJ
] 250 1478 1499 1699 1709

CEDVELt

Lbnan'da Marunilere Fransa Kral Saint Louis'nin art vermesi. Karada, Fatih Sultan Mehmet tarafndan Ikodra eya letine dhak ediliyor. Karada'n i idaresi Vladika'lar eline geiyor. Karlofca Muahedesi.

Rus ar Petro, Karada prensi Vladika ile Osmanh Dev letine kar anlalyor. 1711 Rus'lara kar Prut zaferinin kazandmas. 1713 Cebelitark, ingilizler ebne geiyor. 1718 Osmanh Devleti de Avusturya arasmda Pasarofa andla mas imzalanyor. 1768 Osmanh-Rus sava. 1773 Mhendishane-i Bahri kuruluyor. 1774 Kk Kaynarca andlamas. Eflk ve Budan ilerine Rusya mdahale hakk elde ediyor. 1789 Fransa ihtdli. Selim I I I . n tahta k 1793 Mhendishane-i Berr kuruluyor Nizam- Cedit slahatnn balamas. 1800 Mustafa Reit Paa'nn douu. 1802 Rusya'nn basks ile Eflk vc Budan voyvodalarnn yedi yl iin seilmesi ve Rusya'nn muvafakati olmadan azledilmcmesi kabul ediliyor. 1804 Srp isyanlarnn balamas (Kara Yorgi Ba Knez) 1806-1812 Osmanh-Rus harbi. 1807 Selim I I I . tahttan indiriliyor. 1808-1839 Mahmud I I . devri. 1809 Napolyon Bonapart de ar Aleksandr arasnda Erforl mlakat. 1813 Bkre andlamas (Bas ar ab v a Moldavya'dan ayrlarak Rusya'ya terkedihyor). Kara Yorgi Avusturya'ya akyor.

292

OSMANLI TARH t

1814 li Paa'nn douu. 1815-1817 Srbistan'n ikinci defa isyan (Milo Obrenovi'in idaresinde). 1817 Srbistan'a muhtariyet verilmesi. 1820 Eflk, ve Budan'da ayaklanma. 1821-1828 Yunan iyardan. 1826 Rusya dc Akkerman mukavelesi. Ruslar Eflk ve Budan ile Srbistan'da mdahale haklarn kuvvetlendbiyorlar. Yenieri Ocann kaldrlmas. Aa Kapsnn Meihat dairesi halinde gelmesi. "Bab- Seraskeri,, Asker Tp Okulu (Tphane-i Amire ve Cerrahname-i Mamure.) Busya, Osmanh mparatorluuna harp iln ediyor. Kapodistriya Yunanistan Cumhurbakan. Edirne andlamas (Yunanistan mstakil Devlet oldu. Basarabya ve Kars havalisi Ruslara terkedildi). Milo Obrenovi veraset usul ile Srbistan beybino tayin edildi. Srbistan'n muhtariyet imtiyazlar geniletildi. Rusya, Eflk ve Budan zerindeki himayesini kuvvet lendirdi. Osmanh mparatorluunda karantina usul. Kapodistriya'nn katledilmesi. Takvim-i Vckayi'nin intiar. Uk defa kt para karlmas. Msr Valisi Mehmet Ah Pasa'mn isyam. Eflk ve Budan idaresi im b b nizmnme hazrlanmas. Babli murahhastan de Msr murahhaslar arasnda Ktahya konferans. Bavyerah Otto'nun Yunan kiral olmas. Hnkr skelesi andlamas. Osmanh devletinin Avrupa byk bakentlerinde yeniden bykelilikler kurmas. Harp Okulunun "Mekteb-i Harbiye"nin almas. Srbistan'da Milo Obrevi'e kar ayaklanma. Anayasa. Mustafa Beit Paa Londra Elisi. Viktorya ngdtere krahesi. Mustafa Beit, Paa Hariciye Nazn.

1828 1829 1830

1831

1832 1833

1834

1835 1836 1837

KRONOLOJ CETVEL

293

1838

1839

1840

1841

1842 1843 1844

1845 1846

Padiahn teebbsiyle Srp anayasasnda deiikli!:. li Paa Londra Maslahatgzar. Osmanh devleti ile ngiltere arasnda ticaret andlamas. Osmanb devleti ile Fransa arasnda ticaret andlamas Msr kuvvetleri ile Osmanh kuvvetleri arasmda Nizip meydan muharebesi. Mahmud I I . nin lm ve Abdlmecit'in tahta k. Glhane Hatt- Hmayunu. Srbistan'da Mo'un istifas, Mdan Obrenovi Srbistan Beyi. ingiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya, Msr meselesinde padiah, Mehmet Ah'ye kar tutmak iin Londra andlamasm imzalyorlar. Mlk idarede yeni tefti usul. Ticaret Meclisinin kurulmas, tik ceza kanunnmesi. Mekteb-i Tbbiyye Mecbsi. Ceride-i Havadis gazetesinin neri. Be byk Avrupa devleti arasnda Londra'da Boazlar mukavelesinin imzalanmas. Msr'n muhtariyeti hakknda Abdlmecit'in ferman 600.000 liralk yzde on iki faizli kaime karlmas. Aleksandr Kara or Srp Beyi. Ebe mektebi. Yunanistan'da, anayasa iin kral Otton'a kar isyan. Serasker Bza Paa ve yeni asker tekilt. Atina'da Osmanl elisine hakaret Osmanh devletinin Yunanistan'la diplomatik mnasebetleri kesmesi. ar Nikola'nn Londra'y ziyareti. Meclis-i Maarif-i Muvakkat. Abdlmecit'in Silistre'ye ve Girid'e seyahati. Msr valisi Mehmet. Ali Paa'nn padiah ziyareti. Meclis-i Maarif-i Umum. Darlfnun kurulmas prensipi kabul ediliyor. li Paa Hariciye Nazn. Mektib-i Umumiye Nezareti kurulmas. Darlmualhmn (retmen Okulu) almas. Ziraat Mektebi.
1

294

OSMANL TARH

1848

1849

Karma Ticaret mahkemelerinin kurulmam. Fransa'da ihtill, Louis Phdippe'in dmesi. kinci Cumhuri yet. Eflk ve Budan'da isyan. Osmanh Devletinin muvafa katiyle Ruslarn Eflk ve Budan' igal etmeleri. Devlet salnamesi yaynlanyor. Msr Vahi Mehmet A h Paa'nm lm. brahim Paa vah. Macar mltecileri meselesi. Balta liman mukavelesi (Voyvodalarla divanlarn yetkileri tahdit edihyor). Darulmaarif alyor. Harp okulunda (Erkn- Harbiye-Akademi snflan). b Paa Sadrazam. Pbe'nb ngilizler tarafndan abluka edilmesi. Mlk darenin teftii iin nizmnme. Baz eyaletlerde cinayet mahkemeleri kuruluyor. Ticaret kanunnmesinin yaynlanmas. Loui Napolyon'un Mebuslar Meclisini datmas ve kendi sini hayat boyunca Cumhuriyebakan iln etmesi. Kutsal yerler probleminin balamas. Napolyon I I I . imparator. Karadallarn komu eyaletlere saldrmas; mer Paa'nn mdahalesi. Andlama. ar Nikola de ngdiz elisi Lord Seymour mlakat (Osmanl devletinin taksimine dab). Menikof stanbul'a olaanst eli olarak geliyor. Ruslar Eflk ve Budan' igal ediyorlar. Osmanl devletinin Ruslara harp iln. Osmanh devleti ile ngiltere ve Fransa arasnda ittifak. Krm muharebesi. Yunan etelerinin Tesalya ve Epb'e saldrmalar. Osmanh Devletinin ilk borlanmas. Eflk ve Budan Ruslar tarafmdan tahhye ediliyor; Avusturyallar tarafndan igal edihyor. Encmen-i Dniin kurulmas. Msr Valisi Sait Paa, Fernand De Lesepse'e kanal ama imtiyazn veriyor.

1850

1851

1852

1853

1854

KRONOLOJ CETVEL

195

1855

1856

1857

1858

1859

Drzilerle Maruniler arasmda atmalar. Viyana Kongresi. Avusturya'nn Rusya'ya ltimatomu. Osmanl Devletinin ikinci borlanmas. Franszlar etine'e de bir Vis konsolosluk ayorlar. Islahat form annn iln. Paris Andlamas; Krn harbine son veriliyor. Napolyon I I I . Eflk ve Budan birliini iltizam ediyor. Sait Paa, Svey kanalnn almas hakknda Lesepse verdii imtiyaz yeniliyor. Eflk vc Budan Avusturyahlar tarafndan tahbye edi hyor. Eflk'ta ve Budan'da, divanlar iin yaplan seimlerde birlik taraftarlar kazanmadklar iin, Fransa seimlerin hkmsz saylmasn istiyor. Fransa, Rusya, Prusya ve Sardunya Babli de diploma tik mnasebetlerini kesmiye kalkyorlar. Napolyon I I I . ile Kralie Viktorya arasnda Osborne m lakat. ngdtere Memlekctcynin seimlerinin hkmsz saylmasn kabul ediyor. Babli, Eflk ve Budan seimlerini hkmsz iln ediyor (12 Austos). Eflk ve Budan'da yeni seimler. Birlik taraftarlar ka zanyor (19 Eyll). Osmanh Devletinin yeni arazi kanunnmesi yaynlanyor. Eflk ve Budan'n beyliklerinin birletirilmesi Paris kon feransnda kararla t iriyor (19 Austos). Osmanl Devleti ile Karada arasnda harp. Mdo Obrenovi Srbistan Beyi (79 yanda idi). Osmanh Devletinin nc borlanmas. Kz Rtiyelerinin almas. Mlkiye amir ve memurlan iin nizmnme. Mustafa Reit Paa'nn lm. Orman vc Madin mektebi kuruluyor. Aleksandr Cuza Eflk Beyi seikyor (17 Ocak). Aleksandr Cuza Budan Beyi seikyor (5 ubat). Eflk ve Budan durumunu grmek iin Paris konfe rans toplanyor.

OSMANLI TARH

1860

1861

Babli Aleksandr Cuza'y Eflk ve Budan'n mterek voyvodas tanyor (Eyll 1859). Mekteb-i Mlkiye (Siyasal Bilgder Okulu). Kuleb Vak'as. Mibad Srp Beyi oluyor. Suriye syam. (Drzi!erle Maruniler arasnda bouma) am olaylar. Fuat Paa, olaanst yetkilerle Suriye isyanlarm bastr mak iin harekete geiyor. Osmanb Devletinin drdnc borlanmas. Ticaret kanunu zeylinin yaynlanmas. Telgraf mektebi kuruluyor. Eflk ve Budan ilerini grmek zere devletleraras stanbul konferans. Lbnan'n idaresi iin bb nizmnme hazrland. Rusya'da serdiin kaldrlmas Abdlmecit'in lm.

BBLYOGRAFYA
I . Bibliyografya Eserleri
K O R A Y E N V E R , Trkiye Tarih Yaynlar
1950).
BENGESCO,

Bibliyografyas,

(1729

Essais d'une notice Bibliograrafique sur la uestion d'Orient de 1821 1897. An Enghish Biblography on the Near Eastern

L . SAVADJAN, Bibliografte Balkanique. Paris 1 9 3 1 . YAVANOVTEC,

Question ( 1 8 4 1 1 9 0 6 ) .

MiCHOFF, Sources Bibliographiques sur VHistoir de la Turuie et de la Bulgarie. Sofya 1 9 3 4 .

UNAT F A I K - G E R E K SELIM, Tanzimat Devri in Bir Bibli

yografya, (Mill Eitim Bakanl tarafmdan 1 9 4 0 da yayn lanan Tanzimat isimli kitabn arkasnda).
Y A M A N , MMTAZ T A L T , Osmanl mparatorluu Mlk daresinde

Avrupallama
1940, s,

Hakknda

Bir

Kalem

Tecrbesi,

istanbul

236-238.

MiU Eitim Bakanl, stanbul Yaynlan Katalogu. azlar

Ktphaneleri
mparatorluu

Tarih-Corafya
Devrinde Bo

P R O F . D R . T U K N , C E M A L , Osmanl

Meselesi. stanbul 1 9 4 7 . (Bibbyografya: S I X - I V ) . D . Kronoloji iin

MUSA K Z I M , Muhtar-i
SLEYMAN SURUR

Ricl-i

Siyasiyun.

stanbul 1 9 2 6 .
laveli Esmar-

EFENDI

(KASIDECZDE),

Tevarih maa zeyil. 1 2 9 5 . CAVAGNAC, Chronologie de PHistoire Mondiale. Paris 1 9 3 4 . L A N G E R , William An Encyclapedia o*~ World History. Cambridge Massacbusetts, 1 9 4 0 . E D W A R D S , Notes on the European History. C. I I I , I V , V . U N A T , F A K R E I T , Hicri Tarihleri Mildi Tarihe evirme Kla vuzu. Ankara 1 9 3 9 .

29B

OSMANLI TARH

m. Corafya, Nfus ve dier istatistikler in

M . J . N . J O U A N N ve J V A N C A V E R , L' Univers, Historie et Desc-

ription de Tous les Peuples, Turquie, 1843. N . W . M I C H O F , La Population de la Turquie et de la Bulgarie. Sofya 1915. , La Population de la Turauie et de la Bulgarie du et XIX ime siecle. Sofya 1924.
KARAL ENVER ZIYA, Osmanh mparatorluunda lk Nfus

XVIII
Sa

ym.

Ankara 1943.

IV. Andlama Metinleri, Mukaveleleri ve Senetleri iin

Muahedat Mecmuas, c. 1, 5, istanbul 1294. 2, 3, 1897. Dstur, ilk

G A B R E L E F E N D I N O R A D O U N C H A N , Recueil d'Actes Internationaux

de UEmpire Ottoman, 1897 c. tertip, c. 1, 4. stanbul 1289.

ARSTARCH B E Z ( G R E C O R ) , Legistation Ottoman. stanbul 1874. C . 7. T E S T A , Reucil des TraitSs de la Porte Ottomane avec les Puissances Etrangeres. depuis 1536, Paris 18651896. c. 1-12,

V. Yazmalar ve Basb Vesikalar

A H M E T L T F , Tarih-i Ltfi, (yazma), e. 10. T . T . K . K .

A H M E T C E V D E T , Tezakir, (Yazma), defter, 7-8. T . T . K . K . R I F A T , Mntehabt- sar- Rifat Paa. (Rifat Paa merhumun Viyana'daki iptidaki seferetinde (1837) Avrupa ahvaline dair yazd risale). Rifat Paa merhumun elli tarihi evahirinde (1837) Viyana'ya Bykeli tayin olunduu esnada Reit Paa merhuma yazm olduu muharrerattan intihap olunan baz mektuplar. Rifat Paa merhumun Viyana'dan iptidaki sefaretinde Bab- Ali'ye yazd mektuplarn suretleri: Msr meselesi hakknda Devlet-i bye ile Dvel-i Fahime beyninde akdolunan muahede-i ittifakiye iktizasmca karargir olan teklifi Msr Valisi Mehmet Ali Paa'ya tebli etmek

BBLYOGRAFYA

299

mcmuriyotile Rifat Pasa merhumun elli alt tarihinde (1840) Hariciye mstear iken iskenderiye canibine gnderdii m ek t ib in suretleridir. Rifat Paa merhumun biddefafit Meclis-i Vkel riyasetinde ve muahharan Mecbs-i Tanzimat zabnda bulunduu vakitlarda kaleme alm olduu mazbatalardan bazlarnn suretleri. Tanzim umur-u devlete ve baz slahata dair Rifat Paa merhu mun memuriyet-i mtenevviada bulunduu esnada ara sra ka leme abp takdim etmi olduu baz lhiya ve mazbatalarn suretidb. Baz slahata dab Rifat Paa merhumun arara kaleme alup takdim etmi olduu baz lyihalarn suretidb. Muharrerat- Nadire, (Abdlmecit, Mustafa Reit Paa, h Paa ve daha baka Tanzimat adamlarnn vesikalar). H A Y H E T T N , Vesaik-i Tarihiye ve Siyasiye. Kitap, 1-5, stanbul
1306.

ADAMOYV - H S E Y I N R A H M I , Anadolu'nun Taksimi, istanbul 1 9 2 7 .

C E M A L M., Vesaik-i Siyasiye. 1 3 2 7 . V I . Genel Tarihler

AHMET LTFI, Tarih-i Ltfi. c. 1-8. istanbul 18731910.

E S A T (SAHAFLAR

E Y H Z D E ) , sszafer.

stanbul 1 2 4 3 .

MUSTAFA

N U R P A A (MANSURZDE),

Netayicl

Vukuat. stan

bul A T , Tarih-i At. c. 5 . stanbul 1 8 7 4 1 8 7 6 .

MAHMUT C E L L E D D N , Mirat- A H M E T R A S M , Osmanh Hakikat. stanbul 1 9 1 0 1 9 1 1 . c. 4 . stanbul 13281330. Tarihi,

ABDRRAIIMAN E R E F , Tarih-i Devlet-i Osmaniye, c. 2 . stanbul

13091312. YORGA - BAYKAL, BEKIR SITKI, Osmanl Tarihi, c. V (1774

1 9 1 2 ) , Ankara 1 9 4 8 .

MARS TLI, Osmanl

COLONEL

Tarihi. Ankara 1934.

Trkiye Tarihi, c.

LAMAUCHE - GALIP SYI.EMEZOGLU,

2. stanbul 1942.

300

OSMANLI TARH

VTJ. Siyasi Tarihler ve Diplomatik Eserler

K M L P A A , Tarih-i Siyasi-i stanbul 1327.
GORANOVV - A L R E A T ve M A C A R S K E N D E R , Devlet-i Osmaniye-

Devlet-i Aliye-i Osmaniye, c. 1-3,

Rusya Siyaseti. stanbul 1912.

AVERANOVV - A D I L M U S T A F A , XIX. asrda Rusya-Trkiye ran

Mnasebetleri.
PROF. P A U L HOURE, Trkiye Nasl Paraland.

E M I L B O U R C E O S , Manuel Historique de Politique Etrangere. c. I I I , Paris 1906.

P R O F . C E H I L B I L S E L , Tanzimatm Harici Siyaseti, (aynbasm),

stanbul 1940. Ali K E M A L , Mesele-i arkiye. Msr 1900. Siyas Notlar. Tasvir-i Y U S U F AKORA, ark stanbul 1336. Meselesine dair Tarih-i

N A M I K K E M A L , ark Meselesi Hakknda Efkr, No. 418. P R A D T , Ouestion de VOrient, Paris 1836.

bir Mtala.

D R A U L T N A F I Z , ark Meselesi. stanbul 1328.

P O U L H O U R E , Expose Simple et Claire de la Oestion d'Orient. Paris 1913. E T U D E S , Pratiques sur la Question d'Orient. Paris 1869. A H M E T R I Z A , La Crise de VOrient, ses caues et ses Remedes. C H A V E T , La uestion 18211905. J A Q U E S A N C E L , Manuel Historique de la Question d'Orient (1792 1930). Paris 1930. Bab- b (Hariciye Nezareti), Msr
P R O F . C E M A L T U K N , Osmanl

d'Orient, dans VHistoire

Contemporaine.

Meselesi. stanbul 1334. Meselesi. stanbul 1334.

Devrinde Boazlar

Bab- b (Hariciye Nezareti), Boazlar Meselesi, istanbul 1947.

SLEYMAN KN R T E M , Boazlar

mparatorluu

Meselesi. stanbul 1936.

S E D A T P A A , Boazlar

Meselesi ve anakkale,

istanbul 1932.

BBLYOGRAFYA
RAGIP R A F - R A U F AHMET, Boazlar Meselesi. 1 9 1 8 .

301

R E N E P I N O N - H S E Y I N N U R , Boazlar

Meselesi. stanbul 1 9 1 3 .

DASCOVIC, N . , La uestion du Bosphore et des Dardanelles. Geneve

1918.

A l i F U A T , La uestion des Dftroits. Paris 1 9 2 8 . G R A V E S , The uestion of the Straits. London 1 9 3 1 . P A U L M A C E Y , Statut International des DStraits. Paris 1 9 1 2 . C A V T O R A L , Akdeniz Meselesi, c. I . Adana.
CHARLES V E I E Y - Y U S U F Z I Y A , Anadolu'nun istikbali ve ark

meselesi. stanbul 1 9 2 9 .
PAUL MOHR - MUZAFFER ATIK, istanbul ve Boazlar Meselesi.

stanbul 1 9 4 8 .

V H I . Islahat Hakknda Genel Eserler, (Abdlmecit devri) Mdl Eitim Bakanl, Tanzimat, c. 1, 1 9 4 0 .
E N G E L H A R D - A L I R E A T , Trkiye ve Tanzimat, 1 9 1 2 .

A U B C N , Letres sur la Turquie. Paris 1 8 5 1 . A U B C N , La Turquie Actuelle. Paris 1 8 5 5 . T C H A T C H E F F , Lettres sur la Turquie. Paris 1 8 3 9 . V A L M Y , RSformes de l'Empirie Ottoman. Paris 1 8 6 0 . E U G E N E M O R E L , La Turquie et ses rformes. Paris. E D M O N D C H E R T E R , Reformes en Turquie. Paris 1 8 5 8 . ALEXANDRE CHDHAROLD, B O N N E A U , Les Turcs et la Civilisation. Paris 1 8 6 0 . Les Turcs et les Nationalites. Paris 1 8 6 0 . Paris 1 8 5 7 . ve
is

ALEXANDRE BONNEAU,

La Turquie et les Principautis.

Y I C T O R L A N G L O S , Les Partis en Turquie. Paris 1 8 5 6 . T A Y Y P G K B L G N , 1840 tan 1861 e kadar Cebel-i Lbnan Drziler, (ayrbasm). Ankara 1847.
A H M E T B E D E V K U R A N , nklp Tarihimiz ve Jn Trkler,

tanbul 1 9 4 5 . A H M E T R A S M , stibdattan
1828.

Hkimiyeti

Milliyeye.

c. 4 . stanbul

302

OSMANLI TARH

IX. Islahatn Hukuk cephesi. (Abdlmecit Devri) HAL-L N A L C I K , Tanzimat Nedir? (Tarihi Aratrmalar, Ankara 18-401841). Y A V U Z ABADAN, Tanzimat stanbul 1940. Fermannn Tahlili, (aynbasm),

D R . HlFZl V E L D E T , Kanunlatrma basm, stanbul 1940.

Hareketleri ve Tanzimat, ayn aynbasm, aynbasm,

MUSTAFA B E L G E S A Y , Tanzimat ve Adliye Tekilt, stanbul 1940. T A H R T A N E R , Tanzimat Devrinde tstanbul 1940. Ceza Hukuku,

M E K LTF B A R K A N , Trk Toprak Hukuk Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) tarihli Arazi Kanunnamesi, aynbasm, s tanbul 1940. R E C A O K A N D A N , Amme Hukukumuzda Tanzimat ve tkinci rutiyet. stanbul 1946. H A L L N A L C I K , Bosna'da Tanzimatm Tatbikine Ait Tarih Vesikalar, say 5 . Me

Vesikalar.

H M . L N A L C I K , Tanzimat ve Bulgar Meselesi. Doktora tezi. An kara 1943. A H M E T R E F I K , Trkiye'de Mcc. 4 (8). EBLUL MARDIN, Paa. stanbul 1940. A N D R E M A N D E L S T A M , La justice Ottoman, dans ses rapports avec Les Puissance Etrangeres. Paris 1911. X. Eitim Hakknda Nezareti Islhat Ferman. Trk Tarih Encme

Medeni Hukuk

Cephesinden Ahmet Cevdet

MAHMUT C E V A T , bn- eyh Nafi, Maarifi-Uumumiye Tarihce-i Tekilt ve craat. stanbul 1910. N A F A T U F , Trkiye Maarif Tarihi Hakknda kitap, stanbul 1930. OSMAN E R G N , Trkiye

Bir Deneme, birinci

Maarif Tarihi, c. I I . stanbul 1940.

BBLYOGRAFYA

303

N E V Z A T A Y A S , Trkiye ve Tariheler. Meihat Dairesi, lmiye

Cumhuriyeti Mill

Eitimi,

Kurulular

Ankara 1 9 4 8 . Salnamesi. stanbul 1 9 1 5 (Medreselerin

tekilt hakknda bilgi vermektedir). A H M E T C E V D E T , Tarih-i Cevdet. (Medreseler ve ilmiye snf iin,
c. I , s. 1 1 0 - 1 1 7 ) .

M E H M E T E S A T , Mirat-

Mhendis hane. stanbul 1 8 9 5 . Mekteb-i Tbbiye. stanbul 1910.

M E H M E T E S A T , Mekteb-i Harbiye. stanbul 1 8 7 3 . D R . R I Z A T A H S N , Mirat- E R A F E T T N Y A L T K A Y A , Tanzimattan evvel ve sonra medreseler.

(Tanzimat, c. I , s. 4 6 3 - 4 6 7 ) . SADHETTN C E L L A N T E L ,
s. 4 4 4 - 4 6 2 ) .

Tanzimat Maarifi.

(Tanzimat, c. I ,

HSAN SUNGU, Mekteb-i Maarif-i Adliyenin H A S A N L I Y C E L , Trkiye'de I S K T S E R V E R , Trkiye'de Orta retim.

Tesisi. stanbul 1938.

HSAN S U N G U , Tevhid-i Tedrisat. (Belleten, 2 . cilt 7-8 say).

R E A T N U R I G N T E K N , Tanzimattan bugne kadar dil ve edebiyat.

Matbuat Rejimleri. stanbul 1 9 3 9 .

lim. stanbul 1 9 4 3 .

A B D L L H A K A D N A N A D I V A B , Trklerde

A H M E T L T F , Tanzimattan sonra Trkiye'de

( 1 2 6 7 1 2 8 7 ) , T . T . E . M e c , No. 1 7 ( 9 4 ) .

Maarif

Tekilt.

X I . Sosyal Ekonomi ve Mabye hakknda

ABDRRAHMAN V E F K ,
SLEYMAN SUD E F E N D I

Teklif

Kavaidi.

1328.
I-III.

,Defter-i Muktesit, c.

OSMAN N U R I E R G I N , Mecelle-i Umur-u

1922.

Belediye, c. I , istanbul

P R O F . D R . A F E T NAN, Aperu

Ge'niral sur l'Histori Economiquc

de l'Empire Ottoman. istanbul 1 9 4 1 . H S E Y N A V N , Bir Yarm Asr Mstemleke

C H A R L E S T E X E R - A L I S U A T , Kk

Tarihi, stanbul 1932.

Asya. c. I - I I I , stanbul 1 9 3 9 .

Coup d'oeil gSneral sur l'Expasition Nationale, Constantinople. stanbul 1 8 6 3 .

304

OSMANLI T A R l l l l

B E L I N , Essais Sur l'Histire Economique de la Turquie. Paris 1856. U R O U I I A R T D , La Turquie, ses ressouras son organisation municpale, son Commerce. Bruxclle, 1837. AM BOTJE, La Turquie d'Eurque. c. I I I , Paris 1840. Ziraat Vekleti, Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, istanbul 1938.
M E R C E L L SAR,
1940.

Tanzimat ve Sanayiimiz, aynbasm, stanbul

P A U L MSSON, Histoire du Commerce Francais au XVIII.

YUSUF KEMAL

dans le Levant
Dev

lem Siiale, Paris 1 9 1 1 .

TENGRENK, Tanzimat Devrinde Osmanl

letinin Harici Ticaret Siyaseti, aynbasm, istanbul 1940. H A K K I Y E N I A Y , Osmanl Borlan Tarihi. Ankara 1936. mparatorluk Devri D Bor Tetkikler. Borlar.
ayn

K R K O R K M R C Y A N , Trkiye'de ZIYA K A R A M R S E L , Osmanl Ankara 1940. PARUVE,

REF

lar Tarihesi (Dyun-u Umumiye Tarihesi). stanbul 1948. Mal Tarihi Hakknda Devlet-i Aliyenin

Trkiye'nin
SUVLA

Candamar,

istanbul 1330.
KR D R . , Tanzimat Devrinde stikrazlar,

basm, stanbul 1940.

B L A D E L D O N A L D - H . A . K U Y U C A K , Osmanl mparatorluunda

Avrupa Mali Kontrol,

CHARLES

istanbul 1940.

MORAVVTZ, Les Finances de Turqie. 1 9 0 2 .

A . H E D B O R N , Les finances Ottoman. 1 9 1 2 . A B T ROUMAN, Essais Historique et techniquv. sur la Dette Pubait lique Ottoman. Paris 1927. ABDURRAHMAN E R E F , Ecnibten ilk istikraz teebbsmze birka vesika. T . T . E . Mec. cz 30. Xn. Biyografya ve Htrat

M E H M E T S R E Y Y A , Sicill-i Osmani yahut Tezkerc-i Meahiri Os maniye, c. I - I V , istanbul 1308.

B N L E M N MAHMUT K E M A L , Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar.

1. cz. istanbul 1940.

ABDLMECT DEVRNDE MESSESELER

305

A L F U A T , Rical-i Mhimme-i

Siyasiye. stanbul stanbul 1 3 3 2 .

FATMA A L I Y E , Cevdet Paa ve Zaman. ABDURRAHMAN

P A U L C H A L L E M E T L A C O U H , Trkiye Rical-i Devleti. stanbul 1 3 3 2 .

E R E F , Tarih Musahabeleri. stanbul 1 3 3 9 . Esvat- Sudur. zmir 1 3 2 8 .

MEHMET MEMDUH,

M E H M E T M E M D U H , Mirat- uun. zmir 1 3 2 8 . Seyahatname-i Hmayun. (Abdlmecid'in Rumeb seyahati). A H M E T R E F I K , Sultan Abdlmecit Han'n zer'in hatrat. T . T . E . Mec. cz 3 4 . C O L L A S , La mort d'Abdlmecit.
A B D L H A L M M E M D U H , Reit

Saraynda

Dr. p-

Paris 1 8 6 1 .
Paa. 1304.

C A S T L L E H I P O L Y T , Rechid Paa. Paris 1 8 5 8 . CAVT B A Y S U N , Mustafa Reit Paa. Aynbasm, Tarihi. stanbul 1 9 4 5 . M E H M E T H A Y R U L L A H , Sadr- A L SUAV, Ali Paa'nn Esbak li Paa. Ali Paa. c. 1, Girit 1327. Paris 1 8 7 3 . SUAV, Bakilere ibret, Defter-i mal-i stanbul 1 9 4 0 . E N V E R B E H N A N APOLYO, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat Devri

Siyaseti. stanbul 1 3 2 5 . XIII. Mteferrik Evrak, T . T . E . Mec.

A H M E T R E F I K , Vakanuvis Cevdet Paa'nn

Svey Kanahn'dan geecek gemilerin miktar- istiab hakknda lyiha, cz 4 5 . A H M E T R E R F K , Cevdet Paa'nn Maruzat, (Abdlmecit devrine ait notlan ihtiva etmektedb). T . T . E . Mec. No. 1 5 ( 9 2 ) , 1 6
(93).

N E C A T I T A C A N , Tanzimat ve Ordu. aynbasm, stanbul 1 9 4 0 . DEMK ULTJ, Kuleli Vakas Hakknda bir Aratrma. stanbul
1937.

K O R A Y , MAZLUM SKORA,

Trk

Ordusunda Kurmaylk

(Erkn-

Harbiye tarihesi). Ankara 1944.

A D U L P H U S S A L A D E - A L R I Z A , Seyfi, Trkiye ve Knm Harbi.

stanbul 1 9 4 3 .
OrW. Tariki F . to

GENEL

NDEKS
A

Abbasiler, 144. Abbas Paa, Msr valisi, 87, 89, 90,91, 205,264. Abdlaeiz, Sultan, 23, 108. Abdlaziz Efendi, veliaht, 103. Abdiilhamit, Sultan, 173, 176, 209, 214, 245. Abdlkadir, Cezayirli Abdlkerim Nadir Pasa, 174, 175, 35. 34, 100, 107, 119, 146, 161, 184, 213, 243, 259, 275, 288,

emir, 34, 162.

Abdlmecit, Sultan, 1, 5, 21, 23, 87, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 108, 109, 112, 115, 116, 11.8, 121, 122, 123, 126, 143, 144, 148, 153, 154, 155, 156, 158, 168, 170, 173, 181, 182, 183, 189, 190, 200, 205, 210, 211, 217, 223, 226, 231, 237, 242, 248, 249, 250, 253, 255, 258, 262, 263, 264, 265, 267, 272, 278, 279, 281, 283, 284, 286, 289.

Ahmet Hikmet Bey, smet Bey-zde Seyyid'l-Hc, 115. Ahmet Paa, Cezzar, 213. Ahmet Paa, Kumbarac, 244. Ahmet Paa, am valisi, 34, 35. Ahmet Rasim, 251 n . Ahmet Refik, 274^. Ahmet kr Efendi, mderris, 187. Ahmet Taib. Osman-zde, 178. Akda Madeni, 249. Akdeniz, 18, 57, 77, 78, 88, 90, 93, 94. Akif Paa, 180. Akk, 113, 128. Akkerman, 65.
t

Abdurrahman eref, 125n,, 273n,. Abru Efendi, Dileri memuru, 39. Adam-ky zira kolonisi, 231. Adalar denizi, 192, 226, 227. Adana, 128, 207. Adriyatik denizi, 70, 226. Afrika, 128, 215, 254, 268, 272. Afyonkarahisar, 163, 228. Aakaps, 115. Agrboz, 94. Ahmet Ahmet, Ahmet, Ahmet, Ahmet I I I . , 206, 250, 278. Hattar, 33. Mir, ehaplardan, 34. eyh, 95, 96. Fethi Paa, 110, 111.

Akkoruma konvansiyonu, 45, 46, 194. Akkerman mukavelesi, 66, 69. Akehir, 263. Aliyc, 128. Albert, Prens, 57. Aleksandr, Chica, 55. Aleksandr, ar, 44, 57, 59. Aleksandr Karayori, 67, 68. Ali Galip, Mustafa Reit Paa olu, 58. l-i Osman, 69. Ali Paa (Bey), Ser-kurena, 5, 11, 20, 23, 24, 25, 26, 27, 41, 42, 54, 58, 59, 73, 75, 76, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 114, 170, 210. Ali Paa, Ispartah, Seyyid, 109. Ali Paa, Ni valisi, 65. Ali Paa, Tepedelenli, 29, 213. Ali l i . Deryalar Kaptan, 90. Almanlar ve Almanya, 13, 20, 110, 236, 242, 259, 263. Amasya, 128, 223, 227, 240, 243. Ambelakya, 240.

S08

OSMANLI TARH

Amerika ve Amerikallar, 12. 101, 104, 105, 109, 111, 113, 123, Anadolu, 132, 133, 137, 138, 157, 162, 128, 13.1, 141, 147, 148, 149, 150, 191, 192, 194, 195, 196, 197, 213, 151, 155, 156, 157, 158, 159, 165. 220, 221, 228, 229, 235, 239, 243, 168, 181, 182, 188, 189, 190, 202, 203, 204, 205, 206, 208, 209, 211, 247, 249, 261, 262, 268, 270. 213, 214, 215, 216, 221, 226, 227, Anadolu Kazaskeri, bk. Sadr- Anadolu, 228, 229, 231, 236, 237, 238, 240, 137, 149. 241, 242, 243, 244, 249, 250, 251, Anadolu taraf (yakas), 231, 265. 252, 254, 255, 256, 259, 260, 261, Anadolu yarmadas, 228. 262, 263, 265, 266, 267, 268, 269, Ankara, 128, 164, 227, 228, 239, 240, 273, 274, 278, 279, 281, 382, 284, 247, 248 n, 285, 286, 287, 288, 289. Antakya, 37. Antalya, 227. Avusturya ve Avusturyallar, 14, 15, Ant-i Lbnan, 30, 40. 16, 18, 19, 20, 36, 37, 39, 43, 52, Arabistan ve Araplar, 3o, 34, 37, 93, 54, 55, 56, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 113, 162, 197, 262, 268. 67, 72, 73, 74, 92, 93, 100, 110, 111. Arap yarmadas, 268. 193, 203, 209, 213, 236, 253, 258, Arazi-i haraciyye, 195. 259, 267. Arif Bey, Tophane-i Amire ketebeAvusturya-Macaristan mparator sinden, 95. luu, 51. Arif Efendi, Kazaskerlerden, 145. Ayamama, 230. Arif Efendi, eyh'l-islm, 8. Ayasofya, 173. Arif Hikmet Bey, smet Bey-zde, Ayastafanos (Ky), 230, 234. 132. Aydn, 127, 163, 228, 243, 263. Amavutky, 265. Ayntap-Antep, 128, 138. Arnavutlar ve Arnavutluk, 70, 71, 72, Aynaroz, 196, 197. 74, 96, 127, 164, 193, 213, 268. Ayvabk, 128. Arnaud, Madam de Saint, 104. Arz odas, 149. B Asachie, Prof., 47. Asm Efendi, Mekki-zade, 115. Babli, 1, 7, 31, 35, 38, 40, 41, 44, 45, Asya ve Asyahlar, 52, 78, 128, 215, 46, 48, 49, 53, 55, 56, 57, 58, 59. 254, 268. 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, Asya Trkiyesi, 229. 69, 71, 73, 74, 75, 78, 81, 82, 83. Asar, bir nevi vergi, 195, 203, 208. 85, 86, 87, 89, 90, 91, 92, 93, 94, Atina, 79, 82, 83. 96, 102, 105, 107, 109, 117, 118, Atlantik, 18, 264. 119, 122, 124, 125, 129, 130, 134, al-Atra, smail, 33. 145, 165, 168, 189, 190, 203, 204, Avlonya, 194. 211, 212, 229, 230, 233, 260, 263, Avrupa ve Avrupahlar, 4, 5, 7, 9, 12, 264, 271, 276. 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 23, Bab- Hmayun, bk. Padiah Kaps, 24, 27, 28, 29. 32, 35, 36, 39. 40, 98, 103. 43, 44, 47, 49, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 68, 74, 75, 76, Bab- Meihat, 114, 139. 79, 86, 88, 89, 93, 98, 99, 100, Bab- Seraskeri, 115, 116, 120, 130

GENEL NDEKS
Badat, 30, 128, 138, 162, 196, 197, 215, 239, 262. Batekap, 265. Bakr ay, 227. Balcbck, 34, 37. Balkanlar, 19, 42, 52, 59, 64, 68, 71, 72, 73, 83, 166, 262. Balkan yarmadas, 70. Balklova, 267. Balta liman, 48, 206. Ban a t blgesi, 47. Bandrma, 265. Baruthane, 121. Basra, 128, 196, 197, 257. Babozuk kuvvetler, 164, 165. Bat Anadolu, 240. Bavyera, 79, 80. Bayazt (semt), 128. Bay az t camii, 116, 145. Bayazt meydan, 206, 278. Baykal, Prof. Bekir Stk, 257 n,. Beaufort d'Hautpoil, general, 36. Belika ve Belikallar, 13, 236, 242, 254, 259. Belgrad, 64, 65, 113, 138, 193, 263. Belgrad kalesi, 69, 127. Berat, 127. Bergama, 227. Besarabya, 45, 55. Beir Ahmet, ihap ailesinden, Beykoz, 145, 250, 265. Beyolu, 256. Beyrut, 30, 33, 35, 37, 38, 40, 257, 263. 266. Beyehri, 128. Bibesco, voyvoda, 48. Bidayet mahkemesi, 41. Biga, 128. Bibisni, 128. 31.

309

Bingazi, 196, 197. Birecik, 257, 263. Birleik Amerika, 259. Birleik Devletler, 92. Bizans mparatorlua, 9, 81. Blacque, Alexandre, 189. Bodrum, 103. Boaz ve Boazlar, anakkale ve stanbul boazlan, 91, 185, 257. Boazii, 265. Bohemya, 259. Bolcha, Sarp beyi, 70. Boscho, Srp beyi, 70. Bosfor, 94. Bolu, 127, 164, 223. Bombay, 93. Bosna, 72, 75, 127, 159, 243, 244, 248, 268, 270. Bosna-Hersek, 53, 68, 164, 165. Bosnasaray, 193. Bounzeni meydan, 248. Boyarlar, 44, 45, 46, 47, 48. Bozcaada, 127. Bozok, 128. Brdelen kalesi, 69. Brem, 254. Britanya, 257. Budan, bk. Moldavya, 42, 43, 45, 56, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 62, 63, 68, 127, 128, 194, 196, 197, 208. Bulak, 88. Bulgaristan. 53, 69, 160, 226, 234, 248. Bursa, bk. Hudavendigr, 34, 128, 138, 144, 163, 194, 212, 240, 243, 263. Bkre, 43, 44, 45, 47, 48, 49, 55, 56, 63, 64, 189, 267. Bkre Andlamas, 65, 66. Blcistan, 257. Bykekmece, 127. Byk skender, 233. Byk Menderes, 227. Cafer Paa, Arnavut, 95, 96.

151,

Bild- Erbaa kadlar, Edirne, Bursa, Kahire ve an kadlar, 138. Bilan, 128. Bilecik, 128, 243. Billaut, Msy, 56.

310
C Canbolat, Sait, 33.

OSMANLI TARH
in, 26, 93. oril, muhabir, 189. orum, 164. D Dalar ve Daya, 47. Danilo, Prens, 71, 72, 74, 75. Danimarka ve Danimarkallar, 57, 254. Danimend, 136. Darphane-i mire haznesi, 197. Dr- ray- Askeri , 156, 158. Davit Efendi (Paa), Lbnan mu tasarrf, 41, 42. Darfur, 85, 88. DariUhadis, 135, 136. Darssaade Aas, 124. Davut Paa, 104. Dayral-Kamer, 33, 34, 41. Duban, gazete, 99. Denek Maden, 249. Denizli, 128. Dersaadet, 75, 108, 162, 188. Dersaadet Bankas, 205. Descroche, Fransz elisi, 251. Dersim, 128. Devlet-i Aliyye, 19, 44, 102, 108, 153, 245, 251, 260. Divan- Hmayun, 110, 111, 116, 117, 119. Divriki, 128. Diyarbakr, 128, 138, 164, 215, 240, 243. Dobruca, 234. Dobrie Tatarlar, 164. Dou Akdeniz, 83, 214. Dou Anadolu, 159. Dolmabahe saray, 103. Don Bocifico, 83. Douschan, 70. Drama, 127. Drina suyu, 70. Duyun-u umumiye, 212. Dfirri Efendi, 178.

Caning, ngiii elisi, 11. Capo d'Ystria, Yanan devlet adam, 77, 78, 79, 80. Cebel, 33, 34, 35, 39, 40, 128. Cebel-i Havran, 30. Cebel-i Lbnan, 30, 31, 37, 38, 39, 41. Cebeltank, 78. Ctletti Partin, 80. Ceman, Mevlna Ali, 136. Ceride-i Havadis, 184, 189. Cermenler, 57. Ceyms, Wliam, 255. Ceaayir, 34, 35, 143, 209. Ceaayir-i Bahr-i Sefid, 127. Cevdet Pasa, Tezakir mellifi, 100, 108, 109, 110, 143, 146, 152, 175, 176, 177, 180, 183, 187, 188, 206, 255, 256, 270, 276. Cbartes, 5. Chatham, ngiliz devlet adam, 17, 257. Cidde, 29, 32, 33, 128. Cizre, 128. Cizye, 195, 198, 203. Clerge, mhbaniyet, 146, 148. Cobuonrg, 78. Corfon, 77. Courier de Smyrne, 189. Consa, Albay, 61, 62, 63. CzarToriski, Adam, 231. aatay, Dr. Neet, 246 n,. anakkale, 75, 266. arsy- Kebir, 275. atalca, 127. erkezler, 96. erkez kabilesi, 96. eltik resimlen, 194. ernavoda, 263. etine, Karada Bakenti, 73.
ldr, 128.

GENEL NDEKS
D Urll r,
C

311
F

29,

30,

31,

32,

33,

34,

37,

38, 39, 40, 41, 112, 268. Dflrml alalar, 31. Dfind-Marnnl ihtilaf, 33. Dzce, 223.

Fas, 57, 209. Fatih, (semt), 175. Fatih, Saltan Mehmet, 2, 9, 70. Fatih camii, 98, 145. E Fatma Aliye, 183, 187. Edirne, 66, 69, 76, 78, 81, 127, 138, Fatma Sultan, 173. 143, 164, 194, 212, 226, 234, 240, Felemenk, 254. Fener Patrikhanesi, 46. 262, 263, 267. Fenerli Rom beyleri, 45. Edirne andlamas, 109. Ferdin and I . , 110. Edirne ban, 143. Feshane, 242. Edremit, 227. Eflk, bk. Valaya, 42, 43, 45,, 46, Fethi Ahmet Pasa, Tophane miri, 103, 145, 206, 210. 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 67, 68, Feth-i slm kalesi, 69. 127, 128, 194, 197, 208. Fethiye (kalyon), 143. Eflk-Bodan, bk. Memleketeyn, 42. Fmlay, George, 83. F r a t nehri, 257. Eeri Palanka, 248. Filibe, 127, 132, 138, 194, 212. Elz, bk. Harpnt, 162, 164. Emevtter, 144. Finikeliler, 30. Eml&k-i ahane, 248. Firavunlar, 90. Encfimen-i Dni, 170, 176, 177, 178. Fienkhane, 121. 180, 188, 285. Fokan, 63. Enderun, 281. Fransa ve Franszlar, 5, 11, 13, 14, Engelhardt, 96, 129 ij 15, 34, 16, 18, 19, 20, 21, 23, 27, Enoz, 194. 28, 32, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40, Epiros, 81, 83. 42, 44, 47, 51, 52, 53, 54, 56, 57, Epir, bk. Yanya, 127. 58, 59, 60, 61, 62, 63, 68, 69, 73, Erdek, 128. 74, 75, 77, 78, 79, 81, 83, 84, 85, Ereli, 164. 87, 90, 91, 92, 93, 94, 100, 104, Erfurt, 44. 108, 109, 111, 113, 130, 145, 155, Ergani, 194, 249. 162, 165, 166, 178, 181, 183, 188, Ergiri, 127. 205, 211, 213, 217, 236, 241, 242, Ermenak, 227. 243, 251, 252, 253, 254, 258, 263, 264, 266, 282, 283, 289. Ermeni ve Ermeniler, 11, 30,41,160, Fransa htilli, 12, 13, 176. 235, 260, 268, 274, 285. Fransuva Jozef, 73. Ermeni piskoposlar, 130. Erzurum, 128, 132, 164, 236, 244, 263. Frenkler, 99. Eski Saray, 116. Fuat Paa (Efendi), Hariciye vekili Esseli, 249. 23, 26, 27, 31, 32, 35, 37, 38, 39, Eterya, 82. 40, 42, 53, 54, 59, 60, 90, 108, Eyp, 138, 241. 110, 112, 114, 170, 180, 183, 221.

312 G

OSMANLI

TARH

Hamburg, 254. Hamil, 128. Galat, 138, 187, 248. Hans, 254. Garachanine, 69. Hanson, 256. Garibe, Ltfi Efendi'nin Nasrettin Hanya, 127. Hoca hikyesine verdii isim, 144. Hara. 195, 203, 208. Gedik ve Gedikler, 238, 239. Harac- mukasseme, 195. Gediz ay, 227. Harac- muvazzaf, 195. Gelibolu, 127, 266. Hareket-i altml, 135. Gemlik, 263, 265, 266. Hareket-i dahil, 135, 136. Girid, 76, 81, 82, 102, 103, 112, 127. Hareket-i hari, 135, 136, 169. Goldschmid messesesi, 210. Harem aas, 144. Gkbilgin, Do. Tayyib, 42'n,. Haremeyn kadlar, bk. Mekke vc Gre, 249. Medine kadlar, 137. Grakovo Blgeli. 75. 76. Hurpvt, bk. Elz, 128. 162, 164, Guizot, 93. 247. Glhane (semt). 15. Hasan Paa, Konya valisi, 112, 152. Glhane Hatt- Hmayunu, 1, 5, 6, Hasan Paa, Mirbva, 96. 17, 22, 98, 101, 110, 115, 120, Hasbcya, 30, 33, 37. 129, 131, 149, 152, 154, 155, 157 Hasip Paa. Alkm- Adliye Reisi, 158, 162, 168, 179, 180, 182, 191, 132. 195, 197, 200, 201, 202, 203, 205 Hassa ordu.su, 113, 162, 209, 221, 239, 246, 253. 261. 268, Havass- Sleymaniye, 135, 169. 274, 280, 281, 286, 287. Havran, 33. Hayrullah Efendi, Encmen-i Dni Gmhane, 128. 249. ikinci Reisi, 177. Gney Anadolu. 159. Hazinc-i Hassa, 117, 248. Gney-Don Anadolu, 270. Hazinc-i Miriyye. 118. Helenler, 268. II Helval, 249. Habeliler ve Habeistan 128. 272. Herakliyus, mparator, 70. Hac Ky. 249. Hersek vc Herscklilrr, 74, 76. 127, Hacilyevm 128. 159, 268. Halar. 30. Hersek Slavlar, 68. Hrka-i erif diresi, U7. Hal seferleri, 36, 76. Hicaz, 162, 196, 197. Hafz Paa, 219. Hidra, 77. Hahamba, 101. Hidivlik, tO. Hakkri. 128. Hilmi Paa, mir, 37. Halep, 30, 33, 113, 128, 138, 140, 159, Hindistan ve Hindblcr. 16, 93, 241, 191, 192, 196, 207, 215, 239, 243. 257. Halet Efendi, 158, 159n,. 181, 189, Hindistan mparatorluu, 36. 241, 252. Hindistan Ticaret Kumpanyas, 91-92. Halil erif Paa, 27. Holonda vc Holandallar, 13, 92, 236, Halil Rifat Paa, 109. 259. Hama, 128.

G E N E L NDEKS Hubncr, 111. Hudso, 264. Humus, 128. (Iurit Paa, vali. 33, 34, 37. Husrev Paa, 116, 152, 273. Hiidavcndigr, bk. Bursa. 116, 124, 128, 243. Hnkr skelesi, 250. Hseyin Paa. Ferik, erke, 95, 96. Hseyin Paa (Aa), Serasker, 116. 1 lonesco. M . , 234. Irak, 162. Islahat Ferman, 1, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 23, 27, 32, 98, 101, 109, 149, 157, 179, 211. islav lemi, 44. sparta, 163, 227.

313

1
brahim Paa, Darnad, 165, 178. brahim Paa, Heit Paa'nn olu, 87, 219. el, 128. tllustration (mecmua), 99. lmiye snf, 22, 135, 145, 271. nal, Mahmud Kemal, 112. ngilizler vc ngiltere, 5, 11, 13, 14, 15, 16, 18, 18, 20, 21, 23, 27, 28, 32, 33, 36. 37. 39, 40, 51, 52, 56, 57, 58, 59, 60, 62, 63, 75, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 85, 87, 90, 91, 92, 93, 94, 103, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 145, 151, 155, 158, 166, 167, 181, 205, 209, 211, 212, 217, 228, 236, 241, 245, 253, 254, 255, 256, 357, 258, 263, 264, 265, 266, 267, 289, 289. tptid-i altml, 135, 169. tptid-i dahil, 135, 136, 169. ptid-i hari, 135, 136, 169. ran ve iranllar, 236, 257, 259, 263. rsaliye hazinesi, 196.

tsa, Peygamber, 99. tshak Efendi, Hoca, 183. Iskcnderiyyc, 88, 90, 189, 264, 266. iskenderun, 37, 257, 263. Islimye, 127, 242. smail Paa, Ticaret Nazr, 89, 91. 103, 236. smet Paa, Filibe valisi, 132, 133. spanya ve tspanyallar, 10, 92, 185, 231, 251, 254. israil, 99. tstanbul, 5, 9, 11, 17, 20, 23, 29, 35, 40, 41, 42, 43, 53, 55, 56, 57, 5C, 63, 69, 71, 72, 75, 76, 81, 82, 83, 92, 93, 94, 95, 97, 100, 102, 104, 108, 109, 110, 112, 113, 116, 124, 128, 132, 134, 137, 138, 141, 144, 146, 150, 151, 152, 154, 158, 162, 164, 167, 172, 173, 174, 175, 178, 185, 187, 188, 189, 194, 197, 201, 205, 206, 210, 212, 222, 223, 229, 230, 231, 234, 235, 238, 241, 242, 245, 248, 249, 250, 251, 256, 257, 261, 262, 263, 264, 265, 266, 267. 272, 275, 276, 278, 284, 286, 289. tstanbul Boaz, 17, 231. Istanky, 103. sve, 188, 254. Ikodra, 53, 127, 172. 239. svire, 259. Ikodra gl, 70. Ikodra kalesi, 70. talya vc talyanlar, 13, 20, 47, 54, 61, 63, 93, 95, 110, 113, 173. tyonyen adalar, 83. zmir, 138, 151, 189, 228, 247, 250. 257, 263, 266. zmit, 11, 163, 212, 227, 242, 262. 263, 265, 266. zmit Metropoliti, 11. Izvornik, 127. .1 .Jouge, ktzt vc mevali, 1-tH.

311 K

OSMANLI

TARH 145, 158u,, 166, 194, 195, 205, 206, 211, 257, 263, 266, 267, 288. Ksself, Rus generali, 45,
K z l d e i z , 85, 90, 265.

Kabe, 85. Kadky, 265. Kafkasya, 96, 272. Kathane, 185, 206, 250, 278. Kahire, 88, 90, 138, 140, 264.
Khya (ustalar), 238.

Kalafat muharebesi, 106. Kaideliler, 268. Kalemiye snf, 271. Kanlca, 265. Kanning, ngiliz elisi, 108. Kapda, 227. Karada; 53, 68, 70, 71, 73, 74, 75, 76. Karadallar. 268. Karadeniz, 42, 93, 94, 194, 227, 235, 262, 266.. Karahisar, 128, 228. Karalasso, Bakomutan, 812. Karal, Prof. Enver Ziya, 105 n lS9n,. Karaman, 128, 164, 227, 243. Karayorki, Srp Baknezi, 64,65. Karesi, 128. 212. Karlofa Antlamas, 14. Kars, 128, 164. Kasaba, 228. Kastamonu, 127, 223, 247. Ktip elebi, 141. Kattaro Krfezi, 70. Kavm-i Lt, 206. Kavur, Piyemonte. temsilcisi, 54, 84. Kaynarca Antlamas, 14, 36, 44. Kayseri, 128, 164, 227, 228. Kazasker, 116. Keban, 194, 219, 244, 249. Kerdefan, 85, 88. Kefe, 194. Kemal Efendi, Okullar Nazr, 173. Kengar, 128. Kerkk, 128. Kesriye, 127. Kbrs, 113, 127. Krm ve Krm harbi, 5, 7, 17, 23, 36, 48, 53, 56, 57, 67, 73, 81, 83, 84, 95, 98, 103, 104, 107, 108, 118,

Kzlrmak, 227, 228. Kihkya, 227. Kili, 128. Klein, Samuel, 47. Kliss, 127. Kocabaar, 202. Kocaeli ve Sanca, 116, 127. Kolettis, Yunan Bavekili, 82. Konya, 128, 138. 152, 164, 227, 228, 243, 247. Kosova, 70, 194. Kotsivil, 26. Klemenler, 85. Kstence, 263. Kstcndil, 127. Kysancak, 128. Kratova, 248. Kuds, 76, 113, 128, 138, 140. Kuleli vak'as, 95. 96, 97, 98. Kumbarac oca, 121. Kur'an- Kerim, 118, 146, 147,. 206. Kuadas, 103. Kk Asya, 227. Kkekmecc, 127. Ktahya, 128, 138, 213.

L
Lmc Oca, 121. Langaza, 194. Larisa, 194. Latinler, 57, 68. Latta, Strabon'un Tuzlu gle verdii isim, 227. Lazar, Georg, Prof., 47. Lazkiye, 128. Lefke, 243. Lehliler, 14, 68, 231. Leiningcn, General Kont, 72. Lejyon Donr (Nian), 34, 104. Leopold, 78. Lcsetps, Fransz konsolosu, 90, 91, 92. 93, 94.

G E N E L NDEKS Linini, 103, 127. Liode kumpanyas, 266. Liverpol, 257, 263. Lokata, 196. Lombardiya, 54, 259. Lonca, 238. Londra, 17, 76, 78, 81, 93, 110, 113, 185, 189, 210, 212, 257. Londra Bankas, 209. Lbck, 254. Lui X I V . , 36. Lbnan, 33, 36, 38, 39, 40, 41, 112, 243. Lbnan Nizamnamesi, 40, 41, Ltfi Efendi, mverrih, 133, 144, 260, 261. Lyon, 240. M Macarlar, 67. Maden, 128. Mahmudiye Kanal, 88. Mahmud I I . , Sultan, 22, 102,105, 109, 113, 115, 117, 119, 121, 123, 124, 125, 129, 143, 145, 150, 156 157, 159, 162, 165, 168, 171, 179, 181, 183, 184, 187, 188, 188, 189, 199, 201, 204, 209, 214, 220, 221, 239, 241, 251, 252, 253, 254, 261, 262, 270, 273, 274, 276, 279, 282, 284. Mahmut Kemal Bey, bnlemin, 187. Mahmut Nedim Paa, 23. Mahre Kadlar, 138. Majr, Pierre, 47 Macaristan ve Macarlar, 14, 19, 46, 191, 192. Makedonya, 127, 226, 233, 235, 248. Malatya, 128. Malta, 78, 87, 266. Manastr, 127, 162, 164, 247. Manchester, 263. Manisa, 227, 228. Manteuffel, Rusya temsilcisi, 54. Mara, 128, 138.

315

111, 223,

42, 43. 152,

Marmara Denizi, 235, 266. Marmaris, 103. Maron, Rabib, 30. Marsilya, 227, 259, 266. Manini ve Maruniler, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 38, 39, 40, 41, 112. Matn, 33. Mavrokordato partisi, 80. Mecidiye (kumpanya), 263. Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye, 2, 6, 96, 120, 121, 122, 132,133, 150, 152, 183, 190, 209, 261, 275, 284. Medine, 124, 125, 137, 140, 171, 193, 194, 201. Medreset'l-kudat, 155. Mehmet, Fatih Sultan, 2, 70, 135, 141. Mehmet, Uzun, 245. Mehmet Ali Pan, Msr valisi, 29, 36, 37, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 100, 101, 108, 112, 123, 124, 145, 156, 157, 168, 213, 219, 257, 288. Mehmet Arif Efendi, 115, 185. Mehmet Emin, 106, 109, 110. Mehmet Paa, Kbrsb, 107, 108, 113. Mehmet Raif Efendi, erkeli, Mehmet Rt, mtercim, 113. Mehmet Saadettin Efendi, Seyyit, Mekke, 85, 124, 125, 137, 140, 171, 194, 201. Mekteb-i Osman (Paristc), 182. Memleketeyn, bk. Eflk-Bdan, Memlkler, 88. Menikof, Prens, 21, 57, Mentee, 128. Meri, 235. 109. 132. 115. 193,

42.

Mesir-i Bahri (vapur), 265. Meihat dairesi, 115. Meref Efendi, 115. Meternih, Prince de, 19, 109, 203. Midilli adas, 127, 212, 227, 266. Mihail, 67. Milet, 227. Milo Obrenovi, 65, 66, 67, 68.

316

OSMANLI TABH
MuauL 1X8, Mu, 128. Mut, 136. 196, 197.

Mires, Banker, 212. Mir topraklar, 225. Msr ve Msrllar, 5, 18, 26, 29, 36, 37, 40, 57, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 99, 100, 101, 112, 123, 128, 156, 157, 164, 165, 168, 197, 205, 207, 208, 210, 211, 213, 214, 216, 254, 257, 264, 288. Moldavya, bk. Budan, 42. Molla Husrev, 136. Moltke, 43, 219, 273. Moniteur, 55-56. Moniteur Ottaman, 189. Moniteur niversel (gazete), 226. Mora, 29, 65, 76, 80, 109, 193, 214. Moskof, 27. Moutier, Marqui de, Fransz elisi, 146. Mudanya, 243. Muhammet, Son Peygamber, 99. Murad I I I . , Sultan, 192. Murad I V . , Sultan, 9, 274. Murad Efendi, ehzade, 103, 173. Murad Efendi, Murad Molla tekkesi Post-nismi, 277. Murad Gazi, 70. Mhendishane-i Berrl, 174. Murad Molla tekkesi, 277. Musa, Peygamber, 99. Munl-i Sahn, 135, 136, 169. Mual-i Sleymaniye, 135, 136, 139, 169. Mustafa I I I . , 90, 245. Mustafa I V . , 143, 197. Mustafa Aa, Resmi, 245. Mustafa Paa, Alemdar, 143. Mnstafa Paa, Bahriye feriki, 37. Mustafa Paa, Giritli, 58. Mustafa Nil Paa, 109, 112. Mustafa Reit Paa, 5, 8, 21, 22, 23, 53, 54, 58, 59, 82, 103, 106, 108, 109, 110, 111, 112, 130, 145, 168, 170, 177, 180, 187, 190, 203, 204, 205, 209, 210, 217, 221, 253, 260, 265, 276, 280, 282, 289.

Muunu Pata, Trk elisi, 82. N Nabi, ir, 178. Nablus, 128. Nalla, 128. Namk Paa, 113. Napiste, 80. Napoli, 87. Napolyon I I I . , 19, 34, 35, 36, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 68, 74, 84, 93, 94, 111. Napolyon Bonapart, 36, 44, 65, 78, 91, 104, 146, 158, 159, 181, 189. Nasrettin Hoca, 144. Nedim, ir, 178. Nevehir, 164. Nide, 128, 164. Nikola L , Rus an, 65. N, 88. Ni|, 127, 243, 247. Nizam- Cedit, 146, 155, 185, 197, 214. Nizamiye askeri tekilt, 115, 158. Nizamiye kuvvetleri, 33, 34. Nizip, 219. Nopli, 79. Norve, 254. Nubiye, 88. Nuri Efendi, 221. O Obrenovi ailesi, 69. Odesa, 259, 266. Ohri, 127. Oltenca muharebesi, 166. Ordu, 128. Ortaasya, 16, 19. Orsini, talya milliyetseveri, 61. Osborne, 57. Osmanl ve Osmanb mparatorluu, 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12,

GENEL NDEKS 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 22, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 38, 39, 40, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 56, 57, 58, 60, 61, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88 , 88, 89, 90, 92, 93, 94, 98, 100, 101, 102, 104, 105, 107, 109, 110, 111, 116, 123, 124, 128, 130, 131, 139, 148, 149, 150, 151, 152, 155, 156, 157, 158, 160, 162, 164, 166, 168, 175, 176, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 185, 188, 189, 190, 191, 195, 196, 197, 200, 202, 203, 204, 207, 208, 209, 211, 212, 213, 2J4, 215, 216, 217, 218, 231, 232, 236, 237, 238, 239, 240, 242, 243, 246, 247, 249, 250, 251, 252, 254, 255, 256, 257, 258, 260, 262, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 271, 273, 274, 275, 278, 280, 281, 283, 284, 286, 287. Osmanl Bankas, 205, 212. Osmanb Hristiyan!ar, 24, 25. Osmanoullan, 101. Osmanh-Rus Harbi, 156, 157, 210. Osmanb tebas, 151. Osmanb Trkleri, 42, 70, 135, 191. Otto, Kral, 79, 80, 83.

sn

Paria antlamas, 5, 6. Paris Bankas, 209. Paris konferans, 5, 111. Parker, Amiral, 83. Parma, 54. Pasarofa, 14. Passa, Jaubert de, 232. Pertev Pasa, 143, 180. Peyba krralh, 13. Pire, 83. Pir zere , 127. Piyemonte, 20, 52, 54, 56, 57, 59, 60, 61, 63, 84. Pizani, 108. Platolar mntkas, 227. Podgortza, 75. Portekiz, 104. Preveze, 127. Pritine, 127. Prusya ve Prusyallar, 14, 20, 36, 37, 39, 52, 56, 57, 59, 60, 62, 85, 162, 181, 254, 259. Prut Nehri, 43, 55.
R

Ragzablar, 251. Raka, 128. Rasim Bey, mlat Meclisi zas. Bin ba, 95. Raeya, 30, 34, 37. Rauf Paa, 106. Redif ve Redif tekilt, 160, 163, mer, Halife, 144. 165, 166. mer Pasa, Serdar- ekrem, 72, 100. Reisi Efendi, 179. Resmo, 127. P Rfat Paa, Viyana elisi, 19, 106n 132, 145, 248, 252, 253, 262. Padiah Kaps, bk. Bab- Hmayun, Rza Paa, Serasker, 103, 108, 116, 98. 162, 187. Palmer messesesi, 210, 212. Paris, 8, 14, 15, 19, 20, 22, 28, 29, 44, Rodos, 103, 127, 194. 48, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 58, Roma, 46, 47, 110. 59, 60, 61, 62, 63, 67, 74, 75, 84, Romanlar, 30. 109, 113, 158, 159n , 178, 182, Romenler, 44, 45, 47, 52. 189, 210,212, 223, 235, 241, 244^, Romanya, 48, 49, 53, 58, 63. Romanya Birlii, 42. 246, 282.
x

318

OSMANLI

TARH

91, 92, 93, 94, 107, 187. Rotand kumpanya, 260. Sakarya, 227. Roumain, 47. Sak. adas, 103. 127, 227. Rudina, 76. Rnm ve Rumlar, 9, 11, 30, 40, 41, 82, Salihli, 128. 104, 110, 160, 162, 181, 214, 260, Samakov, 127, 248. Sami Pasa, Trhala mutasarrf, 132. 274, 285. Samsun, 212, 227, 228, 263. Rum aileleri, 40. Sard, 227. Rum Cemaati, 10. Sardo, Jorj, Tercme odas memur Rum Papatlan, 10. larndan, 110. Rum Piskoposlar. 130. Sardonya, 57, 205, 254. Rum Voyvodalar, 43, 45. Rumen, 42, 64, 70, 112, 127, 132. 137, Sarm Pasa, 187. 138, 157, 162, 191, 192, 193, 194. Sanyer, 265. 196, 197, 221, 226, 229, 235, 247, Saruhan, 128. Sayda, 30, 33, 34, 37, 40, 128, 196, 248, 261, 265, 267, 268. 197, 207, 233. Rumeli Hitan, 265. Selanik, 53, 82, 127, 151, 164, 194, Rumeli Kasaskeri, bk. Sadr- Rum, 243, 247, 263, 266. 137, 149. Selim I I . , 192. Rusuk, 194, 267. Ruslar ve Rusya, 7, 14, 15, 16, 18, 19, Selim III.. 102, 105, 116, 123, 142, 143, 145, 146, 155, 179, 181, 182, 20, 23, 27, 28, 36, 37, 39, 40, 42, 184, 185, 188, 197, 209, 214. 239, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 50, 51, 52, 241, 245, 249, 250, 251, 260, 274. 56, 57, 59, 60, 62, 63, 65, 66, 68, 276. 69, 71, 73, 74, 75, 77, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 91, 92, 108, 109, Selim, Yavuz Sultan, 191. 111. 143, 157, 166, 194, 209, 210, Semendire kalesi, 69. 213, 217, 259, 262, 266, 282. Sen-Petersburg, 72, 74, 111. Serez, 127. Rusya mparatorluu, 44. Seyfi, Ali Hza, lS8n,. Rstem Paa, 224. Seyfiyye snf, 116, 271. Rt Pasa, mtercim, 109, 162. Srpllar ve Srbistan, 29, 47, 53, 54, 64, 65, 66, 67, 58, 69, 70, 73, 127, S 128, 164, 196, 197, 208, 213, 214, Sadettin, Mir, ibaplardan, 34. 268. Sadk Rifat Pasa, 170, 180. Srbistan kaleleri, 69. Sadi elebi, Drri Efendi'nin kardei, Silistre, 102, 127, 194, 243. 178. Sina yarmadas, 85. Sadr- Anadolu, bk. Anadolu Kasas Sinkai, Ceorge, 47. keri, 137. Sinop, 113, 127. Sadr- Rom, bk. Rumeli Kazaskeri, Sisam, 81, 196, 197. 137. Sivas, 128, 164, 219, 220, 243, 247, Sahn- Seman, 135, 136, 139, 169. 263. Saint Araud, Marasal, 166. Sivastopol, 267. Sait Bey, Mehmet Paazade, 10. Skandinavlar, 57. Sait Pasa, Serasker, Damat, 89, 90, Skopina, 64.

G E N E L NDEKS Slav, 268. Slade, S. Abdulph, 158 n,. Sofya, 127, 138, 164. le Spectateur de 1'Orient, 189. Spitaer, Doktor, 99. Stari-Meydan, 248. Stoortzalar, 45, 48. Strabon, 227. Stratford, ngiliz elisi, 20, 21, 108. Sadan, 85. Sultanahmet Meydan, 249. Snltansaray (semt), 241. Sungu, hsan. 185. Suriye, 29, 30, 31, 32, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 128, 191, 192, 194, 213. 227, 266, 268. Sleyman, Kanuni Sultan, 135, 191, 224. Sleyman Aa, Tecerii Airetinden, 270. Sleymaniye, 128, 135. Sleyman Pasa, 36. Sryani-Lttin, 30. Sryaniler, 30. Svey, 89, 264. Svey Kanal., 90, 91, 92, 93, 264. Svey* irketi, 94. 257,

319

Takvim-i Vekayi, 180, 184, 187, 189. Talia, 163. Tamsuvar, 47. Tamu Efendi, 113. Tanzimat Ferman, 1, 161. Tanzimat Ordusu, 166. Tanzimat- Hayriyye, 19, 23, 89, 119, 129, 131, 132, 148, 154, 158, 168, 171, 172, 173, 174, 201, 207, 217, 219, 224, 226, 238, 245, 250, 253, 260, 263, 272, 275, 276, 281, 282, 283, 285, 286, 288, 289. Tarabya iskeleti, 265. Tarsus, 128. Talk bumu, 241. Tatar Kiray, 194. Tatarlar, 69, 268. Tatarpasare, 194. Tcbchatchef, 220, 227. 110, 157, 178, 230, 271, 284,

Tecerii aireti, 270 Teke, 128. Tekeili, 227. Tekirda,(Tekfurda,)127, 144, 235,265 Terkoz, 127. Tesalya, 76, 81, 83, 240. Tadar, Sari, 240. Theodor, Boyarlardan, 55. Thiers. M., 93. Thouvenel, Fransu elisi, 55, 56, 59. Trhala, 53, 82, 127, 132, 194. Trnova, 113, 127, 187, 239. Tiryeste, 227, 259,-266. Tokat, 164,227. Topular, 120. Tophane, 121. Tophane Mirlii, 121. Topkap, 117. Topkap Saray, 120. Toros silsilesi, 232. Toskana, 254. Tosun Pasa, 89. Tott, Baron De, 90, 185, 245. Trablus, 30.

am, 30, 34, 37, 38, 128, 138, 162, 207, 215, 243, 263. ark alemi, 44. arki armak, 128. erif, 128. eyb'l-islimlk kaps, 115. ihap ailesi, 31. inasi Efendi, 187, 217. irket-i Hayriyye, 265. umnu, 162, 164, 267. T Tasz hkmdar, Sayda kral, Tahir Pasa, 112. 233.

320

OSMANLI TARH
nye, 128. skdar. 138, 162, skp, 127, 164. Q Ouisot, Thiers, 109. V 226. Valasya, bk. Eflak, 42. Valide Kethdas, 117. Vambery, 96. Van, 128. Vandal, Albert, 244 n,. Varna, 127, 267, 248. Vasf, vak'a-yazar, 185. Vehbi Molla, Mekteb-i Umumiye Nezareti Muavini, 187. Venedik ve Venedikliler, 14, 251, 258. Venedik Cumhuriyeti, 70. Verninac, Fransz elisi, 188-189. Verona Kongresi, 77. Vidin, 127, 243. Viktorya, ngiltere kraliesi, 35, 57. Viranehir, 127. Viyana ve Viyana kongresi, 13, 19, 54, 56, 72, 73, 74, 77, 109, 110, 243, 252, 259. Vladika -VI adi kalk, 71. Vladimiresco, 45.
W

Trablus-Garp, 128, 164, 165, 196, 197, 268. Trablutam, 40, 128. Trabaon, 128, 132, 236, 247, 262, 266. Trakya, 226. Transilvanya, 46, 47. Trayan, mparator, 47. Trezene, 77. Tripoli. 128. Tulon, 37, 38. Tuna, 42, 43, 166, 191, 192, Tuna blgesi, 53. Tuna deltas, 55. Tuna havalisi, 132. Tuna Kazaklar, 164. Tunus, 57, 128, 164, 165, 209, 268. Turova, 227. Tuzlu gl, 227.

262.

242,

Trk-lslm Cemiyeti, 269, 270, 271. Trkiye ve Trkler, 9, 10, 11, 16, 17, 18, 24, 28, 30, 34, 36, 45, 47, 48, 53, 57, 59, 60, 65, 66, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 82, 84, 87, 109, 110, 123, 129 n 135, 141, 151, 156, 158 n 166, 178, 185, 188, 189, 190, 196, 216, 217, 219, 220, 223, 226, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 240, 250, 251. 252, 254, 255, 258, 260, 263, 265, 266, 268, 269, 273, 274 n 286, 288, 289. Trkmen, 220. Trkmen kabilesi, 227.

U
Ubicini, 268. Ulah ba, 43. Ulahlar, 46. Ulema snf, 144. Uniate kilisesi, 46. Uak, 263. Utak-Dou, 16. Uzeyir, 128.

Walewski, Kont, 60, 84. Whit, 17. White, 257. Wight odas, 57. Williams, ngiliz komutan, 166 Y Yahudiler, 260, 268, 274. Yakn-Dou, 51, 257. 167.

G E N E L NDEKS Yalova (Yalakabat), 250. Yanya, bk. Epir, 29, 53, 127, 164, 247. Yas, 43, 47, 48, 55, 56. Yavuz, Sultan Selim, 88. Yedikumlar, 245. Yed-i vahit, 219, 254. Yemen, 128, 196, 197. Yenieri oca, 29, 113, 115, 123, 282. Yen-H, 128. Yeniky, 265. Yeniehir, 138. Ycilrmak, 227. Yeilky, 176. Yan adas, 55. Yorga, tarihi, 53, 96, 257n . Ypsilantiler, 45.
t

321

Yunanistan ve Yunanllar, 13, 29, 45, 46, 53, 54, 68, 76, 77, 78, 80, 81, 82, 83, 84, 99, 123, 213, 214, 226, 240. Yusuf Ziya Paa, Erzurum valisi, 244. Z Zallc, 33, 34. Zaptiye Mirlii, 116. Zekt, 195. Zcytinburnu, 242, 249. Zobliak kalesi, 72. Zolferayin, 254. Zonguldak, 245, 248. Zupa, 76.

D Z E L T M E L E R
Saatte
29 42 44 59 59 59 sy 60 64 65 Satr Yanb syalar Valaya Erfur'ta Naplyon alamyz harici-ez saadctibal Npolion Karayorki Karayorki Karayorki Karayorki Karayorki reide Kcngari Rnka ptida Musl- Havas- ptida Musl- ziy Jouge Abdulphus Musl-i 1 Ik! i d a-i Table Tanzimat arefesindc eitim taablosu 182 183 183 207 226 234 240 251 28 8 9 Not 1 9 18 v.d. 19 19 Cerrabanc-i Havas- Praince Traitc Tetbir-i Aubicini Hbicininin Ioncseo arl nefyi Doru syanlar Ulahya Erfurt'ta Napolyon alamayz hari ez saadet-i hl-i Napolyon Kara Yorgi Kara Yorgi Kara Yorgi Kara Yorgi Kara Yorgi reside-i Kcngari (ankr) Hakka ptid-i Msa-i Havass- tptid-i Msla-i ziyb .lugc Adulplus Msla-i ptid-i Talebe Ccrrahlne-i Havass- Prince Traite Tedbir-i Ubicini Ubicini'nin Ionesco Charles ncf*-i

2 21 alt 4 5 26 30 31 6 23 6, 8, 16 17 v.d. 67 3 68 15 1 1 2 16 128 11 128 2 135 alt 4 135 alt 3 135 alt 1 136 alt 3, i 5 136 15 148 16 148 158 Not 1 Osmanl devrinde ilmiye snf tablosu

II 255 292 292 294 294 295 297 25 12 35 19 alt 2 9 5 7 8 10 19 23 27 27 2 13 15 15 17 18 alt 3 7 alt 1 18 20 22 7 16 16 17 18 19 alt 6 alt 2 1 2 2-3 4 8 9 9 23

DZELTMELER William Ccyms Cerrahnamc-i Obrevi'e Loui Lesepse'e Lcsepse Bibliografique Bibliografie Biblography l'Histoir Yaynlar Muhtar-i \Villiam Encylapcdia Histori Dstur Bez Legistation Recucil Etrangcrcs Aliye Tanzim Lamauchc Driault Nafiz Qestion ETUDES'Pratiqucs Dctraits Aubicini Lctres Aubicini Tchiatcheff l'Empirie l'Histori l'Expasition l'Histire Ressouras Municpale d'Eurque Francais XVIII.len Sicale Turqic Adam Smith Ccrrahhne-i Obrcnovi'c Lui (Louis) Lcsscps'c Lcsseps'e Bibliographiquc Bibliographic Bibliography l'Histoirc Yazmalar Muhra-i William' Encyclopedia Histoirc (Satrbana alnacak) Bey Legislation Recueil Etrangercs Aliyye Tanzim-i Lamucle Driault-Nafiz Question Etudcs pratiqucs Detroits Ubicini Lcttres Ubicini Tchihatccff l'Empire l'Histoirc l'Exposition l'Histoirc rcssources Municipalc d'Europe Francais XVIII.em Siecle Turquc

298 298

299 300

301

303 304

Res.

1 Sultan Abdlmecid Han "18391861"

Onmnl Tarihi C. VI

Res. 2 Fuat Pasa

('manii

Tmrlkl C.

VI

Rt-s. 3 ingiltere Kraliesi Victori;

Rcs. 4 Franszlar imparatoru I I I . Napoleon

Rcs. S Msr Valisi Mehmet Sait Paa

Mmmnl

THTI

C.

VI

Ret. 6 Mehmet Emin Ali

Pata

f W l

Tarihi

C.

VI

(hmmnl Tmriki C. VI

O . m o n l , Tarihi C. VI

" " * n / TmriU

C.

Vt

OSMANLI

DEVLETNDE

LMYE

SINIFI

eyblialra

ManBln

T
Mdnrriilpr

T
Kadlar
kad k u t Anadolu k.duukan

DarftUudL

Rum.l.

Soloymaaiye

t t u b u K.du 1

HmkmU allouelj

Makat K . d u ,

Medine K . d u

T
Ibdid..i aluufl B i l t d - Erbaa Kadlar

M,

Hml.

SIU1- K

Buna

Kahire K.

Sam t .

Takla : Soft.

Mahre Kadlar

T
InbU daa ibdida-i dahil BankatJ hatif ibdida-i hari MarM E. Badat
X.

I
Calau K. CkCAar K. K, Klda. K. lmir E. Hela K. Y.aiaahlr K, SeUeik K.

l l u y k tehirler K a d d a n
Sofi).

Bdftmt K.

Aatep E.

Kluky. K.

Kra K.

Fflie

E v k a f Kadlar Ban. K. Edin K.

lanhl

Il.nkoi

K.

X.

Kk tehirler Kadlar Naibler

Garpllama Hareketleri Tablosu

Hkmet organlar ve diplomas i Cemiyet Hukuk

Devreler Selim I I I . "1789-1807"

Eitim

Askeri messeseler

Muhendishane-i Yabanc uzman Avrupa'ya ika berri kuruluyor, lar ve subaylar met elileri gn deriliyor. retimde ya getirtiliyor. banc dilden Nizam- Cedid Avrupa messe istifade. selerini y a k n ordusu dan tanma kuruluyor Y a b a n c dilde yazlm Asker Tophane ve B a merak balyor kitaplar trke ruthaneler slah ediliyor. ye evriliyor. ve lk eretimin Yenieri oca Nezaretler mecburilii pren kaldrlyor. Man Meclisler kuru sibi kabul edili sure askeri kuru luyor luyor. yor. Avrupa'da E l Tp-Harp Mzka' Yabanc uzman ilikler tekrar lar ve subaylar mektebleri al kuruluyor. getirtiliyor. yor. Tb mektebinde ahretim franszca yaplyor. Avnpaya Tb ve lyor Harb mektepleri a Kyafet: stre, pan tolon kabul ediliyor. Pasaport, posta, karantina kuru luyor.

Mahmut I I . "1808-1839"

tale Avrupa ordula rnn talimat ve beler gnderiliyor nizamlar kabul Tercme odas ku ediliyor. ruluyor takvim-i vekayi neredildi Mahmut I I . "1808-1839" Maarif Nezareti, Hizmet-i mecbu Encmen-i Dan riye kabul edili A k a d e m kuru yor. luyor. Tanzimat ordusu Orta, meslek ve Eitim ve te teknik okullar kilt Avrupalkuruluyor. ni atrlyor. versite iin bina yaptrlyor. Yabanc dil mek tebi alyor.
u n

Y e n i Nezaretler Alafranga usul ve ve yeni mecls detler alnyor. ler kuruluyor. Avrupallarla sk Mlki idarede temas balyor. Avrupa usulleri kabul ediliyor. Memur stats tanzime diliyor.

Kanun nnde, vatandalar eit saylyor. Avrupa kanun ve Nizamlar iktibas ediliyor erait mah kemeleri dnda mahkemeler kuru luyor. Garbn me veret usulleri kabul ediliyor.

Padiah ve dev let adamlar ya banc dile ok * nem veriyorlar.

07.06.Y.0152.941

.M

.0938