Louis Althusser Etienne Balibar KAKO ITATI KAPITAL

Preveli Rade K a l a n j i L j e r k a ifler

BIBLIOTEKA

IZVORI

I TOKOVI

SVEZAK

Naslov originala: Louis Althussei', Etienne Balibar, Lire le Capital, F. Maspero, 1, Place Paul-Painlev, 5. Pari, 1971.

Urednitvo: B r a n k o Despot, Boris H u d o l e t n j a k , Rade K a l a n j , D i m i t r i j e Savi, Van ja SuLli, Slobodan n a j d e r Glavni i odgovorni urednik D i m i t r i j e Savi

KAZALO

Prethodna napomena

LOUIS A L T H U S S E R : PREDGOVOR: MARXOVE F I L O Z O F I J E

OD KAPITALA

DO 15

LOUIS A L T H U S S E R : P R E D M E T KAPITAL I II III IV Prethodna napomena Marx i njegova otkria Zasluge klasine e k o n o m i j e G r e k e klasine e k o n o m i j e : Nacrt p o j m a historijskog vremena V VI VII VIII IX Marksizam nije historicizam E p i s t e m o l o k e p o s t a v k e Kapitala P r e d m e t politike e k o n o m i j e Marxova kritika . .

75 77 83 87

% 125 (Mar.\, Engels) . . . . 151 164 171 188 200

M a r x o v a velika t e o r i j s k a revolucija D o d a t a k : O idealnom p r o s j e k u i oblicima prijelaza

E T I E N N E BALIBAR: O T E M E L J N I M POJMOVIMA HISTORIJSKOG MATERIJALIZMA i II III IV Od p e r i o d i z a c i j e do n a i n a p r o i z v o d n j e Elementi strukture i njihova historija O reprodukciji E l e m e n t i t e o r i j e p r i j e l a z a j e d n o g naina p r o i z v o d n j e u drugi 277 205 215 231 259

1. Ovo izdanje knjige K a k o itati K a p i t a l umnogome se razlikuje od prvog izdanja. To je, s jedne strane, umanjeno izdanje, jer da bismo omoguili objavljivanje knjige u smanjenom obujmu, morali smo izbaciti vie znaajnih priloga (izlaganja Rancierea, Macherevja i Estableta). S druge pak strane, to je nanovo pregledano, popravljeno, pa sloga djelomino i novo izdanje: vie stranica, pogotovo u tekstu Balibara, do sada je bilo neobjavljeno na francuskom. Meutim, ispravke (rezovi i dodaci) koje smo unijeli u izvorni tekst, ne odnose se ni na terminologiju, ni na upotrebljene kategorije i pojmove, ni na njihove unutranje odnose, pa prema tome ni na nau opu interpretaciju Marxova djela. Ovo izdanje K a k o i t a t i K a p i t a l , razliito od prvog, umanjeno i obogaeno, dakle s t r o g o ponavlja i iznosi teorijska stajalita izvornog teksta. 2. Zadnje je objanjenje bilo nuno. U stvari, iz tovanja prema itatelju i iz obinog potenja, bilo nam je stalo da u potpunosti tujemo terminologiju i filozofska stajalita za koje nam se sada ini da ih je neophodno ispraviti u dvije odreene toke. Usprkos nastojanjima da se razlikujemo od strukturalistike ideologije (kazali smo vrlo jasno da kombinacija io je nalazimo u Marxa nema nieg zajednikog s kombinatorikomJ, usprkos odlunoj intervenciji strukturalizmu tuih kategorija (determinacija u posljednjoj instanci, dominacija, naddeterminacija, proces proizvodnje itd.), terminologija koju smo upotrijebili u raznim je aspektima i suvie bliska strukturalistikoj ideologiji a da ne bi ostavila mjesta stanovitoj dvosmislenosti. Izuzevi rijetke iznimke (neki su otroumniji kritiari napravili jasnu razliku), naa je interpretacija Marxa openito priznata i ocijenjena kao pohvala aktualnoj modi, kao strukturalistika. usprkos Smatramo dvosmislenosti da dubinska tendencija naih tekstova, terminologije, nije u vezi sa truk-

li

ideologijom. Nadamo se da e se itatelji raove tvrdnje, provjeriti je i odobriti. Ipak, svi nas razlozi sada upuuju da jedna od teza koju sam iznio o n a r a v i f i l o z o f i j e , usprkos svim danim pojanjenjima, izraava stanovitu teoricistiku tendenciju. Tonije, definicija filozofije kao t e o r i j e t e o r i j s k e p r a k s e (koju sam dao u Za M a r x a i ponovio u Predgovoru knjizi Kako i t a t i K a p i t a l ) jednostrana je i sloga netona. Zapravo, ne radi se o pukoj terminolokoj dvosmislenosti, nego o grezi u koncepciji. Definirati filozofiju na jednostran nain kao teoriju teorijskih praksa (pa, prema tome, i kao teoriju razlike praksa) formula je koja ne moe a da ne izazove bilj spekulativne bilo pozitivistike teorijske i politike posljedice i odjeke. Konzekvencije te pogreke to se tie definicije filozofije, mogu se prepoznati i ustanoviti u nekim sasvim odvedenim tokama predgovora knjizi K a k o ita.Li K a p i t a l . Ali, izuzmu li se stanovite manje vane podrobnosti, te konzekvencije ipak ne obezvreuju nau analizu K a p i t a l a (Predmet Kapitala i Balibarovo izlaganje). stimo U nizu terminologiju iduih studija te ispravimo imat emo definiciju pviliku da filozofije. proi-

turalistikom do prisjetiti

Louis Althusscr

12

London, Graaninu

18. oujka La

1872, Chdtreu

Mauriceii

Cijenjeni Pozdravljani vod KAPITALA objavite u periodikim obliku djelo biti pristupanije radnikoj ne vanije od svega drugog.

graanine, Vau ideju da prijesvescima. U tom e klasi, to je za me-

To je lijepa strana Vae medalje, ali evo i nalija: analitika metoda kojom sam se posluio i koja jo nije bila primjenjivana na ekonomske probleme, prilino oteava itanje prvih poglavlja, pa se treba bojati da e se francuska publika, uvijek nestrpljiva da doe do rezultata, eljna da upozna povezanost opili naela s pitanjima koja je neposredno zanimaju, uplaiti da produi zato to nee odmah nai sve na poetku. To je nezgoda koju ja nikako ne mogu otklonili, osim da itatelju koji trai istinu za svaki sluaj na to ukazem i upozorim ga da bude pripravan. Nema iroka druma koji vodi u znanost, i samo oni koji se ne plae timora od pentranja po njezinim strmim stazama imaju izgleda da se popnu na njezine svijetle visove. Primile, odanosti. Karl Mars cijenjeni graanine, uvjerenje o mojoj

LOUIS ALTHUSSER PREDGOVOR: OD KAPITALA DO MARXOVE FILOZOFIJE

Ova su i z l a g a n j a i z g o v o r e n a tok o m S t u d i j s k o g s e m i n a r a p o s v e e n o g Kapitalu, u prvim mjes e c i m a 1965, n a L ' E c o l e N o r m a l e . O n a n o s e p e a t tih okoln o s t i , i to n e s a m o u s v o j o j k o m p o z i c i j i , r i t m u , d i d a k t i k o m ili g o v o r n o m o b l i k u izraza, n e g o t a k o e r , i p o g o t o v u , u svojoj raznolikosti, ponavljanjima, oklijevanjima i tragalakim p o g i b e l j i m a . Z a c i j e l o , m o g l i s m o ih m i r n e d u e p o n o v i t i , red o m popraviti, s m a n j i t i m a r g i n u njihovih varijacija, to je m o g u e b o l j e u s k l a d i t i n j i h o v u t e r m i n o l o g i j u , h i p o t e z e i zak l j u k e , izloiti n j i h o v u m a t e r i j u s u s t a v n i m r e d o m j e d i n s t v e n o g cliskursa, u k r a t k o , p o k u a t i d a od toga s a s t a v i m o dovreno d j e l o . N e teei o n o m e t o b i ,ta i z l a g a n j a m o r a l a b i t i , o p r e d i j e l i l i s m o se d a ih p r e d a m o o n a k v a k a k v a s u : u p r a v o kao nedovrene tekstove, puke zaetke itanja.

1. Z a c i j e l o , svi s m o itali, svi itam o Kapital. Ve g o t o v o j e d n o s t o l j e e m o e m o ga i t a t i svak o d n e v n o , t r a n s p a r e n t n o , u d r a m a m a i s n o v i m a n a e povijesti, u n j e n i m r a s p r a m a i s u k o b i m a , u p o r a z i m a i p o b j e d a m a r a d n i k o g p o k r e t a k o j i je n a a j e d i n a n a d a i s u d b i n a . O t k a d a s m o doli n a svijet n e p r e s t a j e m o i t a t i Kapital u s p i s i m a i r a s p r a v a m a o n i h k o j i s u ga itali za n a s , d o b r o iii ioe, m r t v i i ivi, E n g e l s , K a u t s k v , P l e h a n o v , L e n j i n , R o s a L u x e m b u r g , Trocki, Staljin, Gramsci, voe r a d n i k i h organiz a c i j a , n j i h o v i p r i s t a e ili p r o t i v n i c i : filozofi, e k o n o m i s t i , politiari. itali s m o n j e g o v e o d l o m k e , isjeke t o ih j e kon j u n k t u r a izabrala z a n a s . Svi s m o , t a k o e r , v i s e - m a n e proitali I k n j i g u , od robe do e k s p r o p r i j a c i j e e k s p r o p r i j a tora. M e u t i m , t r e b a j e d n o m d o s l o v n o p r o i t a t i Kapital. P r o i t a t i b a sav t e k s t , e t i r i k n j i g e , r e d p o r e d , p o n o v i t i d e s e t p u t a p r v a p o g l a v l j a ili s h e m e j e d n o s t a v n e i p r o i r e n e
2 Kako itali Kxipitai

17

r e p r o d u k c i j e , da bi se sa s u h i h i golih v i s o r a v n i II k n j i g e d o s p j e l o d o o b e a n e z e m l j e p r o f i t a , k a m a t a i r e n t e . t o vie, Kapital t r e b a p r o i t a t i n e s a m o u f r a n c u s k o m p r i j e v o d u (pa b i o to i Royev p r i j e v o d I k n j i g e , k o j i j e M a r x vie n e g o preg l e d a o , z a p r a v o n a n o v o n a p i s a o ) , ve i u n j e m a k o m t e k s t u , b a r e m k a d se r a d i o t e m e l j n i m t e o r i j s k i m p o g l a v l j i m a i s v i m o d l o m c i m a g d j e se j a v l j a j u M a r x o v i k l j u n i p o j m o v i . U v j e r e n i s m o d a s m o u p r a v o t a k o p r i s t u p i l i itan j u Kapitala, I z l a g a n j a t o su p r o i z i l a iz te n a k a n e , s a m o s u v a r i r a n i o s o b n i z a p i s n i c i tog i t a n j a ; j e r s v a t k o j e n a s e b i svojstven nain prokrio vlastiti s t r m i put u p r o s t r a n u u m u ove k n j i g e . I t o t o ih d a j e m o u n j i h o v u n e p o s r e d n o m o b l i k u , n i t a im n e o d u z i m a j u i , i n i m o r a d i t o g a d a b i s m o s e b i p r i u tili sve p o g i b e l j i i p r e d n o s t i te p u s t o l o v i n e ; r a d i t o g a d a bi i t a t e l j u n j i m a p r o n a a o , in s t a t u n a s c e n d i , s a m o i s k u s t v o i t a n j a , te d a bi g a b r a z d a tog p r v o g i t a n j a d o v e l a d o d r u gog, k o j e e n a s o d v e s t i j o vie n a p r i j e d .

2.

Budui da i p a k n e m a nedunog i t a n j a , r e c i m o z b o g k a k v o g s m o to i t a n j a m i g r i j e n i . Svi s m o m i bili f i l o z o f i . N i s m o itali Kapital kao e k o n o m i s t i , p o v j e s n i a r i ili k a o l i t e r a t i . N i s m o Kapital pitali o n j e g o v u e k o n o m s k o m ili h i s t o r i j s k o m s a d r a j u , o n j e g o v o j j e d n o s t a v n o j u n u t r a n j o j logici. itali s m o Kapital k a o filozofi, p i t a j u i ga d a k l e d r u g a i j e . Da b i s m o i z r a v n o doli d o b i t n o g , p r i z n a j m o : p i t a l i s m o ga o odnosu spram njegova predmeta, d a k l e u isti m a h o s p e c i f i n o s t i n j e g o v a p r e d m e ta; i o s p e c i f i n o s t i n j e g o v a odnosa s p r a m t o g p r e d m e t a ; t j . o o s e b u j n o m t i p u d i s k u r s a u p o t r i j e b l j e n o g d a b i se r a z m a t r a o t a j p r e d m e t , o z n a n s t v e n o m d i s k u r s u . A b u d u i d a se d e f i n i c i j o m u v i j e k i s k a z u j e s a m o r a z l i k a , ipitali s m o Kapital o s p e c i f i n o j razlici k a k o n j e g o v a p r e d m e t a t a k o i d i s k u r s a , p i t a j u i se u s v a k o m t r e n u t k u i t a n j a u e m u se p r e d m e t Kapitala r a z l i k u j e n e s a m o od p r e d m e t a k l a s i n e (pa ak i m o d e r n e ) e k o n o m i j e , nego L od p r e d m e t a Marxovih Ranih radova, p o s e b n o o d p r e d m e t a Rukopisa iz 1844; i, nar a v n o , u e m u se d i s k u r s Kapitala r a z l i k u j e n e s a m o o d disk u r s a k l a s i n e e k o n o m i j e n e g o i o d f i l o z o f s k o g (ideolokog) diskursa mladoga Marxa. itati Kapital k a o e k o n o m i s t z n a i l o bi p i t a t i ga p o s t a v l j a j u i m u p i t a n j e e k o n o m s k o g s a d r a j a ,i v a l j a n o s t i njegovih analiza i njegovih shema, dakle usporeivati njegov d i s k u r s s j e d n i m izvan n j e g a ve d e f i n i r a n i m p r e d m e t o m , n e p i t a j u i se za t a j p r e d m e t . itati Kapital kao historiar z n a i l o b i i t a t i ga p o s t a v l j a j u i m u p i t a n j e o d n o s a n j e g o v i h

18

h i s t o r i j s k i h a n a l i z a s p r a m j e d n o g izvan n j e g a ve d e f i n i r a nog h i s t o r i j s k o g p r e d m e t a , ne p i t a j u i se za t a j p r e d m e t . itati Kapital kao logiar znailo bi postavljati m u p i t a n j e n j e g o v i h m e t o d a i z l a g a n j a i d o k a z i v a n j a , ali u a p s t r a k c i j i , i o p e t n e p i t a j u i se za p r e d m e t n a k o j i se o d n o s e m e t o d e tog d i s k u r s a . itati Kapital k a o filozof z n a i u s t v a r i p i t a t i se 0 s p e c i f i n o m p r e d m e t u j e d n o g specifinog d i s k u r s a te o spec i f i n o m o d n o s u tog d i s k u r s a s p r a m n j e g o v a p r e d m e t a , znai d a k l e j e d i n s t v o diskurs-predmet pitati o epistemolokim o s o b i t o s t i m a t o to i z r i i t o j e d i n s t v o r a z l i k u j u o d d r u g i h oblika j e d i n s t v a d i s k u r s a - p r e d m e t a . J e d i n o t a k v o i t a n j e m o e o d g o v o r i t i n a p i t a n j e o m j e s t u t o ga Kapital z a u z i m a u pov i j e s t i z n a n j a . T o se p i t a n j e i s p o s t a v l j a o v a k o : j e li Kapital jednostavni ideoloki proizvod m e u ostalima, hegelovsko uoblienje klasine ekonomije, n a m e t a n j e antropolokih pojm o v a iz m l a d e n a k i h f i l o z o f s k i h s p i s a p o d r u j u e k o n o m s k e z b i l j e , o s t v a r e n j e i d e a l i s t i k i h h t i j e n j a iz idovskog pitanja 1 Rukopisa? J e li Kapital o b i n i n a s t a v a k i z a v r e t a k k l a s i n e politike e k o n o m i j e , od koje je M a r x naslijedio p r e d m e t i p o j m o v e ? R a z l i k u j e li se Kapital t a d a o d k l a s i n e e k o n o m i j e , ne p o s v o m p r e d m e t u , n e g o p o s a m o j s v o j o j m e t o d i , d i j a l e k tici p r e u z e t o j o d H e g e l a ? Ili p a k , s a s v i m s u p r o t n o , t v o r i li Kapital i s t i n s k u e p i s t e m o l o k u p r o m j e n u u s v o m e p r e d m e t u , s v o j o j t e o r i j i i s v o j o j m e t o d i ? P r e d s t a v l j a li Kapital d j e l a t n o u t e m e l j e n j e n o v e d i s c i p l i n e , d j e l a t n o u t e m e l j e n j e j e d n e znanosti pa p r e m a t o m e i istinski d o g a a j , iteorijsku revoluciju, o d b a c u j u i u pretpovijest istodobno klasinu politiku ekonomiju, kao i hegelovsku i f o j e r b a h o v s k u ideologiju, a p s o l u t n i p o e t a k p o v i j e s t i j e d n e z n a n o s t i ? I a k o j e ta n o v a z n a n o s t t e o r i j a povijesti, n e d o p u t a li o n a , z a u z v r a t , spoz n a j u v l a s t i t e pretpovijesti d a k l e j a s a n p o g l e d i n a klasinu ekonomiju i na Marxova mladenaka filozofska djela? To s u i m p l i k a c i j e e p i s t e m o l o k o g p i t a n j a i o ga Kapitalu postavlja filozofsko itanje. F i l o z o f s k o j e i t a n j e Kapitala, d a k l e , s a s v i m sup r o t n o n e d u n o m i t a n j u . T o j e g r i j e n o i t a n j e , ali k o j e se p r i z n a n j e m ne o s l o b a a s v o j e g r e k e . N a p r o t i v , o n o zahtijeva s v o j u greku kao dobru greku i brani je dokazujui n j e n u nunost. To je, dakle, iznimno itanje koje s a m o sebe o p r a v d a v a k a o i t a n j e , p o s t a v l j a j u i s v a k o m g r i j e n o m itan j u b a o n o . p i t a n j e k o j e r a z o t k r i v a n j e g o v u n e d u n o s t , jed n o s t a v n o p i t a n j e n j e g o v e n e d u n o s t i : to znai itati?

3. K o l i k o g o d to m o g l o i z g l e d a t i paradoksalno, imoemo ustvrditi kako n a e m v r e m e n u prijeti opasnost da jednog dana, u povijesti ljudske kulture, b u d e

19

i s k a z a n o k a o d o b a n a j d r a m a t i n i j e g i n a j t e g o b m j e g !skuen j a , o t k r i a i p o i m a n j a s m i s l a n a j j e d n o s t a v n i j i h oitovan j a e g z i s t e n c i j e : s j e d a n j a , s l u a n j a , g o v o r a , i t a n j a oitov a n j a ~ t o l j u d e s t a v l j a j u u o d n o s s n j i h o v i m djeLima, s d j e l i m a t o i m z a s t a j u u v l a s t i t o m g r l u , te s u n j i h o v e odsutn o s t i d j e l a . N a s u p r o t s v i m j o v l a d a j u i m p r i v i d i m a , te p r e vratnike spoznaje ne d u g u j e m o psihologiji to se gradi na o d s u t n o s t i n j i h o v a p o j m a , n e g o n e k o l i c i n i l j u d i : M a r x u , Nietzs c h e u i F r e u d u . S F r e u d o m s m o p o e l i s u m n j a t i t o z n a i slu a n j e , d a k l e t o z n a i g o v o r (i u t n j a ) ; d a z n a e n j e g o v o r a i s l u a n j a .otkriva, ,u b e z g r e n o s t i r i j e i i s l u h a , p r i p a d n u dub i n u d r u g o g , s a s v i m drugaijeg diskursa, diskursa nesvjes n o g ' . U s u d i t u se u s t v r d i t i d a b i s m o s M a r x o m m o r a l i poeti . s u m n j a t i , b a r e m u t e o r i j i , t o z n a i itanje i, d a k a k o , pisanje. Nije nipoto sluaj to s m o itavu ideoloku pretenz i j u k o j a o d o z g o v l a d a Rukopisima iz 1844. i k o j a o p e t p o d m u k l o p r a t i h i s t o r i c i s t i k a i s k u e n j a Kapitalova ponovnog p a d a u grijeh, mogli svesti n a eksplicitnu nedunost itajija, S p o z n a t i b i t s t v a r i , bit p o v i j e s n o g l j u d s k o g s v i j e t a , n j e g o v i h e k o n o m s k i h , p o l i t i k i h , e s t e t s k i h i r e l i g i j s k i h p r o i z v o d a , za m l a d o g M a r x a z n a i u p r a v o j a s n o itati (lesen, h e r a u s l e s e n ) p r i s u t n o s t apstraktne biti u prozirnosti njegove konkretne o p s t o j n o s t i . T o d a s e u t o m n e p o s r e d n o m i t a n j u esenoije .u e g z i s t e n c i j i i z r a a v a r e l i g i j s k i m o d e l h e g e l o v s k o g apsol u t n o g z n a n j a , tog K r a j a p o v i j e s t i g d j e p o j a m n a p o k o n pos t a j e p o s v e vidljiv, m e u n a i n a o s o b n o p r i s u t a n , d o d i r l j i v u s v o j o j o s j e t i l n o j o p s t o j n o s t i g d j e s u taj k r u h , to tijelo, to lice i taj o v j e k D u h s a m 'to j e o n o t o n a s u p u u j e shva a n j u k a k o j e n o s t a l g i j a z a i t a n j e m otvorene knjige p a i s a m e g a l i l e j s k e Velike knjige svijeta s t a r i j a o d s v a k e znan o s t i , d a o n a j o p o t m u l o p r e i v a r e l i g i j s k e f a n t a z m e epifan i j e i p a r u s i j e , k a o i a r o b n i m i t Z a v j e t a , g d j e se, z a o d j e n u t a n j e g o v i m rijeima, i s t i n a u t j e l o v l j u j e 'kao K n j i g a : B i b l i j a . To j e o n o t o n a s n a v o d i n a s u m n j u d a b i s m o za p r o m a t r a n j e p r i r e d e ili zbilje k a o K n j i g e u k o j o j , p r e m a G a l i l e j u , govori nijemi diskurs jezika s a s t a v l j e n o g o d e t v o r i n e , t r o k u t a i krugova irebali d a b u d e m o o p s j e d n u t i s t a n o v i t o m idej o m itanja k o j a pisani d i s k u r s p r e t v a r a u n e p o s r e d n u t r a n s p a r e n t n o s t istinitog a z b i l j s k o u diskurs glasa. Sto je Spinoza prvi postavio problem itanja, a time onda i pisanja, uz to prvi n a s v i j e t u istodobno predloio teoriju povijesti i f i l o z o f i j u ncuhvatljivosti neposrednog;
1 Taj re/.uHai. koji ie o b r n u o nae i t a n j e Freuda, d u g u j e m o dana* dugogodinjem usamljeno-iniran-d^entnom i p r o n i c l j i v o - i e o n j s k o m naporu J . Lacatta. 0 vrijeme kad ono radikalno novo to n a m j e dao J Lacan poinje prodirali u javnost, kad svatko moe upotrijebiti i okoristiti se na svoj nain, elim priznati na dug s p r a m jedne lekcije egzemplarnog i t a n j a koje, kao to e sc vidjeti, stanovitim uincima nadilazi svoj poetni p r e d m e t . elim to priznati j a v n o kako -rad krojaa (ne) bi isezao u odijel u (Marx), pa bilo ono i nae. I s t o tako elim priznati dug, oigledan ili p r e u t a n , to nas vee uz uitelje i t a n j a znanstvenih djela; za nas su to bili G, Bachelard i J.. Cavaiiles, a danas su nam to G.. Canguilhem i M Fuocauit.

20

 t o je u n j e m u po p r v i p u t n a s v i j e t u o v j e k na t a j nain povezao b i t i t a n j a i b i t p o v i j e s t i u t e o r i j i r a z l i k e i m a g i n a r n o g i istinitog ono je to n a m o m o g u u j e da s h v a t i m o zato je Marx mogao postati Marxom samo utemeljujui teoriju p o v i j e s t i i f i l o z o f i j u p o v i j e s n e r a z l i k e i z m e u i d e o l o g i j e i znan o s t i te d a j e to u t e m e l j e n j e n a k o n c u z a v r i l o u i e z n u u r e l i g i j s k o g m i t a itanja. T a m o g d j e j e m l a d i M a r x iz d o b a Rukopisa iz 1844. i t a o bez p r i p r a v e , i z r a v n o , l j u d s k u bit u p r o z i r n o s t i n j e z i n a o t u e n j a . Kapital, n a p r o t i v , t o n o o d m j e r a v a r a z m a k , r a s c j e p u n u t a r z b i l j e , t o su u p i s a n i u n j e z i n u strukturu te s u t a k v i d a s v o j e v l a s t i t e u i n k e i n e n e i t l j i v i m a , a iluziju njihova neposrednog itanja p r e t v a r a j u u k r a j n j i i d o v r e n i in: u fetiizam. T r e b a l o j e z a i s t a d o p r i j e t i do povij e s t i d a bi se m i t i t a n j a s t j e r a o u n j e g o v u j a z b i n u , j e r iz povijesti, g d j e su m u darivali kult svojih religija i filozofija, l j u d i s u ga p r o j i c i r a l i n a p r i r o d u d a n e bi p r o p a l i u s m i o n o m h t i j e n j u n a n j u u s m j e r e n e s p o z n a j e . Iz m i l j e n e p o v i j e s t i , iz t e o r i j e s a m e p o v i j e s t i m o g a o se o t k r i t i r a z l o g p o v i j e s n o j religiji i t a n j a : o t k r i v a j u i d a l j u d s k a p o v i j e s t k o j a se n a l a z i u k n j i g a m a , 'nije i p a k p i s a n i t e k s t n a s t r a n i c a m a k n j i g e , o t k r i v a j u i d a se i s t i n a p o v i j e s t i n e ita u n j e n o m o i t u j u e m disk u r s u , j e r t e k s t p o v i j e s t i n i j e t e k s t g d j e b i g o v o r i o glas (logos) ve n e u j n o i n e v i d l j i v o b i l j e e n j e u i n a k a j e d n e s t r u k t u r e s t r u k t u r a . S l i j e d e i n e k a n a a i z l a g a n j a , d o i e se d o u v j e r e n j a da o v d j e nipoto ne drim m e t a f o r i k e govore ve u z i m a m u d o s l o v n o m s m i s l u t e r m i n e k o j i m a se s l u i m . Ras k i n u t i s r e l i g i j s k i m m i t o m i t a n j a : ta j e t e o r i j s k a n u n o s t u Marxa dobila j a s a n oblik raskida s hegelovskim shvaan j e m cjeline kao duhovnog totaliteta, tonije kao ekspresivnog t o t a l i t e t a . N i j e to s l u a j k a d , diui t a n a h n i list t e o r i j e i t a n j a , p o d n j i m o t k r i j e m o t e o r i j u ekspresije i k a d tu t e o r i j u e k s p r e s i v n o g t o t a l i t e t a ( g d j e je s v a k i dio pars totalis, nepos r e d n o i z r a a j a n za c j e l i n u k o j a ga o s o b n o n a s t a n j u j e ) o t k r i j e m o k a o t e o r i j u u k o j o j su se, p o s l j e d n j i p u t , i n a tlu s a m e povijesti, L I Hegc'.a, s a b r a l i SVI k o m p l e m e n t a r n i r e l i g i j s k i m i tovi g o v o r e e g glasa (logosa) u s e k v e n c a m a d i s k u r s a ; istine k o j a n a s t a n j u j e n j e g o v Rukopis: i u h a k o j e s l u a ili o k a koje ita taj diskurs da b: u n j e m u otkrilo govor Istine koji o s o b n o n a s t a n j u j e s v a k u o d n j e g o v i h R i j e i . T r e b a li d o d a t i da s p r e k i d o m i z m e u L o g o s a i B i t k a u s p o s t a v l j e n e religijs k e k r i v n j e ; i z m e u te v e l i k e K n j i g e k o j a je, u s a m o j s v o j o j biti, bila s v i j e t i s p o z n a j n i i s k u r s o s v i j e t u ; i z m e u b i t i s t v a r i i n j e n o g i t a n j a ; s p r e k i d o m tih p r e u t n i h p a k t o v a g d j e su se l j u d i j e d n o g j o k r h k o g v r e m e n a p r i k r i v a l i magikim savezima protiv povijesnih neizvjesnosti i proplams a j a s v o j i h s m i o n o s t i t r e b a li d o d a t i da s k i d a n j e m tih veza n a p o k o n p o s t a j e m o g u e n o v o p o i m a n j e diskursa?

21

4. V r a t i m o se M a r x u k a k o b i s m o i s t a k l i d a u p r a v o u n j e g a , n e s a m o u o n o m e t o on k a e n e g o i u o n o m e t o ini, m o e m o d o k u i t i s a m p r i j e l a z iz p r v e ideje i prakse itanja u novu p r a k s u itanja i novu teoriju povijesti sposobnu da n a m prui novu teoriju itanja. K a d i t a m o M a r x a , o d p o e t k a se n a l a z i m o p r e d itateljem k o j i ita, p r e d n a m a i n a g l a s . T o t o j e M a r x b i o i z v a n r e d a n i t a t e l j m n o g o j e b e z n a a j n i j e o d i n j e n i c e d a je M a r x osjetio p o t r e b u da svoj tekst hrani i t a n j i m a naglas, ne s a m o r a d i u i t k a u c i t a t i m a ili r a d i o b z i r n o s t i p r e m a ref e r e n c a m a (u t o m j e p o g l e d u b i o m a n i j a o k i p r e c i z a n , t o su njegovi protivnici morali uvidjeti na svoju tetu), ne s a m o z b o g a s n o g i n t e l e k t u a l n o g p o s t u p k a k o j i ga j e u v i j e k i sves r d n o n u k a o d a p r i z n a s v o j d u g (on j e , n a a l o s t , z n a o t o j e dug), ve z b o g r a z l o g a d u b o k o u k o r i j e n j e n i h u t e o r i j s k i m uvjetima njegova otkrivalaokog rada. Marx dakle pred nama i t a n a g l a s n e s a m o u Teorijama o viku vrijednosti3 (knjizi k o j a j e u g l a v n o m o s t a l a u b i l j e k a m a ) n e g o i u Kapitalu; on i t a Q u e s n a y j a , S m i t h a , R i c a r d a i t d . On ih i t a n a s a v r e n o j a s a n n a i n : d a bi se o s l o n i o n a o n o t o j e u n j i h t o n o te d a bi k r i t i z i r a o o n o t o j e u n j i h p o g r e n o ; u k r a t k o , d a bi se postavio s p r a m p r i z n a t i h u i t e l j a p o l i t i k e e k o n o m i j e . Meutim, Marxovo itanje Smitha i Ricarda jasno je upravo zbog o d r e e n o g i t a n j a te lektire: zbog n e p o s r e d n o g i t a n j a k o j e n e p i t a t o se i t a ve u z i m a k a o t a k v e o i g l e d n o s t i itanog teksta. U stvari, Marxovo je itanje S m i t h a R i c a r d a ( o v d j e u ih u z e t i za p r i m j e r ) , p r o m o t r i li se izbliza, s a s v i m o s o b i t o . To j e d v o s t r u k o i t a n j e ili a k , p r i j e , i t a n j e k o j e u p o t r e b l j a v a d v a iz t e m e l j a r a z l i i t a p r i n c i p a i t a n j a . U prvom itanju M a r x i t a d i s k u r s svog p r e t h o d nika (Smitha, na p r i m j e r ) kroz svoj vlastiti diskurs. Rezultat toga i t a n j a k r o z r e e t k u , u k o j e m u j e S m i t h o v t e k s t v i e n p u t e m Marxova teksta, na n j e g a projiciran kao njegova mjera, n i j e n i t a d r u g o d o p o p i s s u g l a s j a i n e s u g l a s j a , r a z l u i v a n j e o n o g a t o j e S m i t h o t k r i o i o n o g a t o j e p r o m a i o , njegovih z a s l u g a i p r o p u s t a , n j e g o v i h p r i s u t n o s t i i o d s u t n o s t i . U s t v a r i , to j e r e t r o s p e k t i v n o t e o r i j s k o i t a n j e , u k o j e m u se ono to Smith nije mogao vidjeti i r a z u m j e t i p o j a v l j u j e upravo k a o r a d i k a l n i n e d o s t a t a k . S t a n o v i t i n e d o s t a c i d o v o d e d o d r u g i h a ovi p a k d o p r v o t n o g n e d o s t a t k a , ali n a s ta r e d u k c i j a o s t a v l j a n a z a p a a n j u p r i s u t n o s t i i o d s u t n o s t i . t o se tie nedostataka, i t a n j e i m ne p r u a n j i h o v u razloitost, jer ih se u o a v a n j e m p o n i t a v a : k o n t i n u i t e t j e M a r x o v a d i s k u r sa o n o t o u S m i t h o v u d i s k u r s u p o k a z u j e (za S m i t h a ) nev i d l j i v e p u k o t i n e p o d p r i v i d n i m k o n t i n u i t e t o m n j e g o v a diskursa. Te n e d o s t a t k e Marx veoma esto o b j a n j a v a zabunam a , u i z r i i t o m s m i s l u S m i t h o v i h odsutnosti: on nije vidio
:

Na f r a n c u s k i prevedeno Molitor, Costes ecL

pod

naslovom

Povijest

ekonomskog

uenja,

prijevod

22

o n o t o ,je i p a k i m a o p r e d o i m a , n i j e d o k u i o o n o t o j e i p a k i m a o u r u c i . To su o m a k e t o sve v i e - m a n j e p r o i z l a z e iz goleme omake b r k a n j a k o n s t a n t n o g kapitala i varijabiln o g k a p i t a l a , k o j e ! kao n e v j e r o j a t n o z a s t r a n j e n j e v l a d a it a v o m k l a s i n o m e k o n o m i j o m . T i m e se sva s l a b o s t u s u s t a v u p o j m o v a k o j i t v o r i s p o z n a j u svodi n a p s i h o l o k u s l a b o s t vienja. I ako odsutnosti vienja o b j a n j a v a j u razlog njegovih o m a k i , iedna:ko t a k o , i z b o g iste n u n o s t i , p r i s u t n o s t i izo t r e n o s t v i e n j a o b j a n j a v a j u r a z l o g n j e g o v i h uviaja: svih priznatih spoznaja. T a n a m se j e d i n s t v e n a logika p r o m a a j a i v i e n j a s t o g a p o k a z u j e k a o o n o t o o n a j e s t , k a o logika k o n c e p c i j e u k o j o j se sva s p o z n a j n a a k t i v n o s t u p r i n c i p u svodi n a priz n a n j e p u k o g o d n o s a vienja; u k o j o j se i t a v a n a r a v n j e z i n a p r e d m e t a svodi n a p u k u u v j e t o v a n o s t danosti. O n o t o S m i t h , z b o g k r h k o s t i svoga g l e d a n j a , n i j e vidio, M a r x vidi j a s n o ; o n o t o S m i t h n i j e vidio, b i j a e p o s v e v i d l j i v o i u p r a v o z b o g toga t o b i j a e v i d l j i v o , S m i t h j e to m o g a o n e - v i d j e t i , d o k Marx moe vidjeti. Stavljeni smo na kolovrat; zapali s m o u z r c a l n i m i t s p o z n a j e k a o v i e n j a d a n o g a p r e d m e t a ili itan j a n e k o g u s t a n o v l j e n o g t e k s t a t o su u v i j e k t r a n s p a r e n t n o s t s a m a j e r sav g r i j e h s l j e p i l a , k a o i sva v r l i n a o t r o umnosti, s punim pravom pripadaju gledanju, ljudskome o k u . Ali b u d u i d a se s n e k i m u v i j e k p o s t u p a o n a k o k a k o on p o s t u p a s d r u g i m a , evo M a r x a r e d u c i r a n o g n a S m i t h a , evo n a n i t a r e d u c i r a n o g d i v o v s k o g r a d a s k o j i m se M a r x otrgnuo od n a v o d n e S m i t h o v e k r a t k o v i d n o s t i r e d u c i r a n o g n a p u k u r a z l i k u gledanja, t o g a d a n a k a d sve k r a v e n i s u vie c r n e , n a nita reducirane historijske distance i teorijskog razilaenja u n u t a r k o j i h M a r x m i s l i t e o r i j s k u r a z l i k u t o ga i p a k zauvijek dijeli o d S m i t h a . I evo nas, n a p o k o n , p r i v e z a n i h za i s t u s u d b i n u v i e n j a , o s u e n i h da u M a r x a v i d i m o s a m o o n o t o je v i d i o on.

Meutim, postoji u M a r x a drugu i sasvim drugaije itanje, koje nema zajednikog s prvim. To i t a n j e , t o se o s l a n j a s a m o na d v o j a k o i p o v e z a n o uvianje prisutnosti i odsutnosti, vienja i p r o m a a j a , snosi k r i v i c u za j e d a n o s o b i t i p r o m a a j : o n o vidi s a m o k o m b i n i r a n o p o s t o j a n j e v i e n j a i p r o m a a j a u j e d n o m a u t o r u , pos t a v l j a j e d a n p r o b l e m , p r o b l e m n j i h o v e kombinacije. Ono ne s a g l e d a v a t a j p r o b l e m u p r a v o z b o g toga t o j e o n vidljiv s a m o u k o l i k o j e n e v i d l j i v , z b o g toga t o se t a j p r o b l e m tie n e e g p o s v e d r u g o g n e g o t o su d a n i p r e d m e t i za u o a v a n j e iji b i j a s a n p o g l e d b i o p o t r e b a n , a tie se n u n o g nevidlji23

vog s u o d n o s a i z m e u p o l j a v i d l j i v o g i p o l j a n e v i d l j i v o g , suodnosa koji definira nunost t a m n o g polja nevidljivog kao n e o p h o d n u posljedicu s t r u k t u r e vidljivog polja. Ali da bi bilo j a s n i j e t o t i m e elim p o k a z a t i ostavit u n a a s p o s t r a n i g r u b o p o s t a v l j a n j e p r o b l e m a i v r a t i t i se a n a l i z i d r u g e v r s t e i t a n j a k o j u n a l a z i m o u M a r x a . Uzet u samo jedan njegov p r i m j e r : zadivljujue X I X poglavlje Kapitala, o n o o n a j a m n i n i , t o o d z v a n j a i u E n g e l s o v i m izv a n r e d n i m teorijskim o p a s k a m a u predgovoru Drugoj knjizi. Citiram, dakle, Marxa, itatelja klasinih ekonomista: K a t e g o r i j u cijena rada uzela j e k l a s i n a politi k a e k o n o m i j a bez i k a k v a k r i t i k o g r a s u i v a n j a iz s v a k i d a n j e g ivota, p a se t e k o n d a s t a l a p i t a t i k a k o se ta c i j e n a o d r e u j e . O n a j e u b r z o u v i d j e l a d a p r o m j e n e u o d n o s u pot r a n j e i p o n u d e r a d n e snage, kako god i m a koje d r u g e robe, n e o b j a n j a v a j u n i t a o s i m s a m i h t i h promjena, tj. kolebanje t r i n i h c i j e n a i s p o d ili i z n a d n e k e s t a n o v i t e veliine. Ako se p o t r a n j a ili p o n u d a p o d u d a r e , a o s t a l e o k o l n o s t i se ne izmij e n e , o n d a p r e s t a j e i k o l e b a n j e c i j e n a . Ali n a m t a d a p o t r a n j a i p o n u d a vie n i t a n e m o g u ni o b j a s n i t i . K a d se potranja p o d u d a r a s ponudom, onda je cijena rada njegova p r i r o d n a c i j e n a t o se o d r e u j e n e z a v i s n o o d o d n o s a pot r a n j e i p o n u d e , i t a k o se n a l o da je t a p r i r o d n a c i j e n a r a d a p r a v i p r e d m e t i s t r a i v a n j a . Ili se r a z m a t r a l o d u e razd o b l j e k o l e b a n j a t r i n e c i j e n e , n p r . g o d i n a d a n a , p a se o n d a u t v r d i l o d a se n j e n a o d s t u p a n j a n a n i e i n a v i e p o t i r u te d a p o s t o j i j e d n a n j e n a p r o s j e n a , postojana veliina. Ovu j e c i j e n u v a l j a l o n a r a v n o d r u k i j e o d r e i v a t i negoli o d s t u p a n j a o d n j e t o se . m e u s o b n o p o t i r u . Ova c i j e n a , k o j a p r e l a z i o k v i r s l u a j n i h t r i n i h c i j e n a i slui i m k a o r e g u l a t o r , ova nuna cijena (u f i z i o k r a t a ) ili prirodna cijena rada (u A d a m a Smitha) moe, kao to je i u drugih r o b a , biti s a m o n j e g o v a vrijednost i z r a e n a u n o v c u . N a o v a j j e n a i n polit i k a e k o n o m i j a m i s l i l a p u t e m s l u a j n i h c i j e n a r a d a prod r i j e t i d o n j e g o v e vrijednosti. Zatim je tu vrijednost, kao i u o s t a l i h r o b a , o d r e i v a l a t r o k o v i m a p r o i z v o d n j e . Ali t o s u t r o k o v i p r o i z v o d n j e radnika, tj. t r o k o v i d a se p r o i z v e d e ili r e p r o d u c i r a sam radnik? Ovo se p i t a n j e i nesvjesno podm e t n u t o p o l i t i k o j e k o n o m i j i n a m j e s t o p r v o b i t n o g a , j e r se s p i t a n j e m trokova proizvodnje rada kao takvog vrtjela u krugu i n i j e m a k l a s m j e s t a . P r e m a t o m e , o n o t o o n a n a z i v a vrijednou rada (value of l a b o u r ) u s t v a r i j e vrijednost radne snage k o j u r a d n i k i m a u s a m o m s e b i i k o j a se od s v o j e f u n k c i j e , o d r a d a , r a z l i k u j e u p r a v o k o l i k o se k a k a v s t r o j razlikuje od svojih operacija. Zabavljena razlikom izmeu t r i n i h c i j e n a r a d a i n j e g o v e tzv. v r i j e d n o s t i , o d n o s o m t e vrijednosti p r e m a p r o f i t n o j stopi, p r e m a r o b n i m vrijednostim a k o j e se p r o i z v o d e r a d o m itd, o n a n i j e n i k a d u o i l a da j e t o k a n a l i z e d o v e o n e s a m o od t r i n i h c i j e n a r a d a d o n j e -

24

gove t o b o n j e v r i j e d n o s t i , n e g o ii d o t l e da se i s a m a ova vrijecincst rada r a s t v o r i l a u vrijednost radne snage. N e s v j e s n a r e z u l t a t a v l a s t i t e s v o j e a n a l i z e , -nekritiki p r i h v a a j u i k a t e g o r i j e vrijednost rada, prirodna cijena rada itd. k a o n a j vie a d e k v a t n e izraze o d n o s a v r i j e d n o s t i k o j i j e b i o u pitanju, politika ekonomija, kako e m o kasnije vidjeti, zaplela se u n e r a z r j e i v u k o n f u z i j u p r o t u r j e n o s t i . . . (I, 468-469). U z i m a m o v a j u d e s n i t e k s t o n a k v i m k a k a v on d o i s t a j e s t , k a o z a b i l j e k u iz M a r x o v a itanja k l a s i n e ekonomije. I ovdje smo opet u iskuenju da p o v j e r u j e m o kako s m o p r i v e z a n i uz s u d b i n u j e d n e k o n c e p c i j e i t a n j a k o j a p r a vi p o p i s u v i a j a i p r o m a a j a . K l a s i n a j e p o l i t i k a e k o n o m i j a d o b r o u v i d j e l a d a . . . ali o n a j e u v i d j e l a s a m o d a . . . o n a n i k a d ne u s p i j e v a u v i d j e t i d a . . . I t u i z g l e d a d a se p o b r a j a n j e u v i a j a i p r o m a a j a zbiva p o d r e e t k o m , n a t a j n a i n t o se k l a s i n e o d s u t n o s t i o t k r i v a j u p o s r e d s t v o m m a r k s i s t i k i h p r i s u t n o s t i . P o s t o j i m e u t i m m a l a , s a s v i m m a l a razlika k o j u , k a o t o s m o m a l o p r i j e u p o z o r i l i i t a t e l j a , n i p o t o n e n a m j e r a v a m o i s p u s t i t i iz vida! E v o j e : o n o t o k l a s i n a polit i k a e k o n o m i j a ne u v i a n i j e o n o t o o n a ne vidi, to j e o n o to ona vidi; t o n i j e o n o t o n j o j m a n j k a , to je, s u p r o t n o , o n o to njoj ne manjka; to n i j e o n o t o o n a p r o m a u j e , n e g o nap r o t i v , o n o to ona ne promauje. P r o m a a j je d a k l e u t o m e da se n e vidi o n o t o se vidi, p r o m a a j se o d n o s i n e n a p r e d m e t ve na samo gledanje. Taj je p r o m a a j takav da se tie gledanja; neuvianje je dakle u n u t a r uvianja, ono je p r e m a tome oblik gledanja u n u n o m o d n o s u s p r a m gledanja. D o l a z i m o do n a e g p r o b l e m a ikoji p o s t o j i u, k o j i j e z a d a n od z b i l j s k o g i d e n t i t e t a te organsike z b r k e ne-uvian j a u u v i a n j u . J o b o l j e , u t o m z a p a a n j u n e - u v i a r i j a ili p r o m a a j a , n e m a m o vie p o s l a sa i t a n j e m k l a s i n e e k o n o m i j e s a m o k r o z r e e t k u M a r x o v e t e o r i j e , s u s p o r e d b o m izme u k l a s i n e t e o r i j e i m a r k s i s t i k e t e o r i j e k o j a t a d a slui k a o ~Hera, b u d u i d a k l a s i n u t e o r i j u u v i j e k u s p o r e u j e m o s njom samom, njezino neuvianje s njezinim u v i a n j e m . Imam o d a k l e po<sla s n a i m p r o b l e m o m u i s t o m s t a n j u , d e f i n i r a n i m u j e d n o j te i s t o j o b l a s t i , bez r e t r o s p e k t i v n o g v r a a n j a u beskonano. Razumjeti taj nuni i paradoksalni identitet n e - u v i a n j a i u v i a n j a u g l e d a n j u , znai u s t v a r i p o s t a v i t i n a p r o b l e m ( p r o b l e m n u n o g o d n o s a k o j i u j e d i n j u j e vidljivo i n e v i d l j i v o ) , a d o b r o ga p o s t a v i t i z n a i p r u f " ' : p r i l i k u d a ga se r a z r i j e i .

6. K a k o j e d a k l e m o g u t a j identitet n e - u v i a n j a i u v i a n j a u g l e d a n j u ? P r o i t a j m o iznova paljivo n a t e k s t . U s l i j e d u p i t a n j a t o ih j e k l a s i n a p o l i t i k a 25

e k o n o m i j a postavila s obzirom na vrijednost rada, desilo se n e t o v e o m a u d n o . K l a s i n a je p o l i t i k a e k o n o m i j a proizvela ( k a o t o e E n g e l s , u p r e d g o v o r u D r u g o j k n j i z i , r e i 0 flogistonskoj kemiji koja proizvodi kisik i o klasinoj e k o n o m i j i k o j a p r o i z v o d i v i a k v r i j e d n o s t i ) i s p r a v a n odgov o r : v r i j e d n o s t j e rada j e d n a k a v r i j e d n o s t i i v o t n i h potr e p t i n a n u n i h za r e p r o d u k c i j u r a d a . I s p r a v a n o d g o v o r jest i s p r a v a n o d g o v o r . P r v o n a d o l i i t a t e l j , iz p r v e r u k e , daje clobar p o e n S m i t h u i R i c a r d u i p r e l a z i d a l j e , n a clruga z a p a a n j a . M a r x ne, i to s t o g a t o p o s j e d u j e o n o t o e m o n a z v a t i o k o m k o j e j e n a d r a e n o p o s e b n i m s v o j s t v o m tog odg o v o r a , a to je ispravni odgovor na pitanje ija je jedina greka to to nije bilo postavljeno. P o e t n o p i t a n j e k a k o ga j e f o r m u l i r a o t e k s t klas i n e e k o n o m i j e glasilo j e : k o j a j e v r i j e d n o s t , r a d a ? S v e d e n n a s v o j s t r i k t n i s a d r a j , s t r o g o z a d a n u t e k s t u k l a s i n e ekon o m i j e , o d g o v o r glasi: V r i j e d n o s t (.. .) rada jednaka je vrijednosti potreptina nunih za odravanje i reprodukciju (. ) rada. P o s t o j e d v i j e p r a z n i n e , d v i j e o d s u t n o s t i u t e k s t u odg o v o r a . M a r x n a m j e t a k o ukazao n a p r a z n i n e u t e k s t u odgov o r a k l a s i n e e k o n o m i j e . Ali o n t i m e u k a z u j e t e k n a o n o t o k l a s i n i t e k s t kae ne k a z u j u i ga, n a o n o t o n e kae k a z u j u i ga. N i j e d a k l e M a r x o n a j k o j i k a e d a k l a s i n i t e k s t n e k a z u j e , n i j e d a k l e M a r x t a j t o u t j e e k a k o bi k l a s i n o m tekstu izvana nametnuo otkrivalaki diskurs njegove utnje; sam je klasini tekst onaj koji nam kazuje da uti: n j e g o v a u t n j a n j e g o v e su vlastite rijei. U s t v a r i , i s p u s t i m o li n a e tokice, n a e p r a z n i n e , d o b i v a m o z a i s t a u v i j e k isti d i s k u r s , i s t u p r i v i d n o punu r e e n i c u : Vrijednost rada jednaka je vrijednosti potreptina nunih za odravanje i reprodukciju rada. Ali ta r e e n i c a n i t a n e znai. t o j e t o o d r a v a n j e racla? t o je to r e p r o d u k c i j a r a d a ? Moe se p o m i s l i t i d a e, z a m i j e n i li se r i j e rad s k r a j a o d g o v o r a r i j e j u radnik, b i t i d o v o l j n o d a p r o b l e m b u d e s r e e n . Vrijednost rada jednaka je vrijednosti potreptina nunih za odravanje 1 reprodukciju radnika. Ali b u d u i d a r a d n i k n i j e r a d , term i n s k r a j a r e e n i c e vie se ne slae s t e r m i n o m n a p o e t k u ; n e m a j u isti s a d r a j i j e d n a d b a se ne m o e n a p i s a t i , j e r se za najamninu ne k u p u j e radnik, ve njegov rad. A kako taj prvi rad s m j e s t i t i u drugi termin: r a d n i k ? Postoji dakle u izrazu r e e n i c e , t o n i j e n a razini t e r m i n a rad, u p o e t k u i n a k r a j u o d g o v o r a , n e t o t o m a n j k a , i ta j e m a n j k a v o s t strogo oznaena f u n k c i j o m termina u reenici. I s p u t a j u i n a e t o k i c e n a e p r a z n i n e mi s a m o r e k o n s t r u i r a m o reenicu koja, doslovno uzeta, u s a m o j sebi oznaava mjesta praznine, uvodi tokice kao poprita odreene manjkavosti k o j u s t v a r a punina izraza. Ta o d g o v o r o m lokalizirana m a n j k a v o s t to prebiva u n e p o s r e d n o j blizini r i j e i rad, n i j e nlita d r u g o n e g o u odgovoru prisutna odsutnost njegova pitanja, nedostatak

26

vlastitog pitanja. J e r p o s t a v l j e n o p i t a n j e naizgled ne sadri e l e m e n t k o j i m bi se u n j e m u l o k a l i z i r a o t a j n e d o s t a t a k . Koja je vrijednost rada? r e e n i c a j e i d e n t i n a j e d n o m p o j m u , j e d n o j r e e n i c i p o j m u , k o j i se z a d o v o l j a v a t i m e da izrazi p o j a m v r i j e d n o s t r a d a , r e e n i c i - p o j m u t o u s e b i ne oznaava n e d o s t a t a k , ukoliko kao pojain nije u cijelosti prom a e n o p i t a n j e , p r o m a e n p o j a m , n e d o s t a t a k p o j m a . Odgov o r n a m o d g o v a r a n a p i t a n j u , jer je p r o s t o r p i t a n j a u p r a v o s a m t a j p o j a m rada, o d g o v o r o m o z n a e n k a o mjesto nedostatka. O d g o v o r n a m k a z u j e d a j e p i t a n j e upravo njegov nedostatak i nita drugo. Ako j e o d g o v o r , u k l j u u j u i n j e g o v e m a n j k a v o s t i , ispravan, i ako je s a m o njegovo p i t a n j e n e d o s t a t a k njegova p o j m a , o n d a to p r o i z l a z i iz t o g a t o je o d g o v o r u s t v a r i odg o v o r n a drugaije pitanje k o j e i m a t u z n a a j k u d a n i j e bilo i z r a e n o t o k i c o m u s v o m o d g o v o r u , t o n i j e u tokicama svoga odgovora. Z b o g toga M a r x i m o e p i s a t i : R e z u l t a t do kojeg je doprla analiza nije dakle bio u tome da se rijei problem to se postavljao na poetku ve da se potpuno izmijeni njegovo oblije. T o j e o n o z b o g ega M a r x m o e i s k a z a t i neizraeno pitanje, i z r a a v a j u i p r i s u t a n p o j a m u n e i z r a e n o m oblik u n a p r o s t o u p r a z n i n a m a o d g o v o r a , p r i s u t a n u t o m odgovor u t o l i k o da p r o i z v o d i i u n j e m u d o p o j a v n o s t i d o v o d i n j e g o ve p r a z n i n e , k a o p r a z n i n e j e d n e p r i s u t n o s t i . M a r x g r a d i k o n t i n u i t e t izraza t a k o t o u n j e g a u v o d i u s p o s t a v l j a p o j a m radne snage, p r i s u t a n u p r a z n i n a m a i z r a z a o d g o v o r a k l a s i n e p o l i t i k e e k o n o m i j e ; on u s t a n o v l j u j e - u s p o s t a v l j a k o n t i n u i t e t o d g o v o r a uz p o m o p o j m a r a d n e s n a g e , a t i m e i s t o v r e m e n o p r o i z v o d i d o t a d n e p o s t a v l j e n o pitanje, n a k o j e o d g o v a r a odg o v o r d o t a d a bez p i t a n j a . O d g o v o r t a d a glasi: Vrijednost radne snage jednaka je vrijednosti potreptina nunih za odravanje i reprodukciju radne snage. A p i t a n j e se p a k p o s t a v l j a u s l i j e d e e m o b l i k u : Koja je vrijednost radne snage? Polazei od tog s a g l e d a v a n j a i z r a z a - n o s i t e l j a praznina i tog p r o i z v o e n j a njegova p i t a n j a polazei od o d g o v o r a , m o g u e je d o k u i t i r a z l o g e k o j i o b j a n j a v a j u s l j e p i l o klasin e e k o n o m i j e s p r a m o n o g a t o o n a d o d u e vidi, d a k l e s p r a m s v o j s t v e n o g j o j n e - u v i a n j a u n u t a r v l a s t i t i h p o g l e d a . t o vie, p o k a z a t e se d a j e m e h a n i z a m s p o m o u k o j e g M a r x u s p i j e va v i d j e t i o n o t o k l a s i n a e k o n o m i j a ne vidi videi ga p o d u d a r a n s m e h a n i z m o m s po-mou k o j e g M a r x vidi o n o t o klas i n a e k o n o m i j a n e vidi; t a k o e r je, b a r e m u p r i n c i p u , istov j e t a n s m e h a n i z m o m s p o m o u k o j e g u p r a v o n a s t o j i m o pojm i t i tu o p e r a c i j u u o a v a n j a n e - u v i a n j a v i e n o g , itajui jeclan M a r x o v t e k s t k o j i j e i s a m itanje t e k s t a k l a s i n e ekonomije. 27

4. Evo u stvari toke do koje treba d o p r i j e t i d a bi se o d a t l e d o k u i o r a z l o g tog promaaja t o se o d n o s i n a j e d n o vienje: t r e b a p o t p u n o p r o m i j e n i t i n a e poim a n j e spoznaje, napustiti zrcalni mit neposrednog gledanja i itanja d spoznaju shvatiti kao proizvodnju. O n o t o o m o g u u j e z a b l u d u p o l i t i k e e k o n o m i j e tie se z a p r a v o transparentnosti predmeta njezina promaaja. Ono to politika e k o n o m i j a ne vidi, n i j e p r e t h o d n o postojei p r e d m e t k o j i bi o n a b i l a m o g l a v i d j e t i a n i j e v i d j e l a , v e p r e d m e t t o ga p r o i z v o d i o n a s a m a u s v o j o j o p e r a c i j i spozn a j e a n i j e j o j p r e t h o d i o ; tonije, to je t a p r o i z v o d n j a sama, istovjetna s tim p r e d m e t o m . O n o to politika e k o n o m i j a ne vidi o n o j e t o o n a i n i : n j e z i n o p r o i z v o e n j e n o v o g o d g o v o r a bez p i t a n j a i i s t o d o b n o n o v o g l a t e n t n o g p i t a n j a , u n e s e n o g n a s u m c e u t a j novi o d g o v o r . Uz p o m o n e d o s t a t n i h t e r m i n a svog n o v o g o d g o v o r a p o l i t i k a j e e k o n o m i j a p r o i z v e l a n o v o p i t a n j e , ali bez s v o g a z n a n j a . O n a j e p o t p u n o i z m i j e n i l a t e r m i n e p o e t n o g p r o b l e m a ; t a k o j e p r o i z v e l a novi p r o b l e m , ali n e z n a j u i to. I n e s a m o d a t o n i j e z n a l a , n e g o j e bila u v j e r e n a d a o s t a j e n a tlu s t a r o g p r o b l e m a , i a k o j e z a p r a vo bez svoga znanja promijenila tlo. N j e z i n o s l j e p i l o i njezjine zablude p r o i z l a z e iz n e s p o r a z u m a i z m e u o n o g a t o o n a p r o i z v o d i i o n o g a t o vidi, p r o i z l a z i d a k l e iz quiproquoa, t o ga M a r x n a n e k i m m j e s t i m a o z n a a v a k a o igru rijei (Wortspiel), n u n o neuhvatljivu o n o m e tko je m o r a izgovoriti. Zato je politika e k o n o m i j a n u n o slijepa na o n o to proizvodi i na svoj r a d proizvodnje? Zato to je njezin p o g l e d p r i k o v a n za n j e z i n o staro pitanje i zato to nastavlja davati novi odgovor na svoje staro p i t a n j e ; zato to o s t a j e p r i k o v a n a za s v o j s t a r i h o r i z o n t ( K a p i t a l I I , 220) g d j e novi p r o b l e m n i j e vidljiv (ibid.). M e t a f o r e u k o j i m a M a r x m i s l i t a j n u n i quiproquo, p r u a j u n a m t a k o s l i k u p r o m j e n e tla i o d g o v a r a j u e i z m j e n e h o r i z o n t a . O n e s u g e r i r a j u j e d n o kapitalno z a p a a n j e k o j e nas p o t e u j e od psiholoke redukcij e zabuna ili n e z n a n j a . O n o t o se u s t v a r i o d i g r a v a u p r o i z v o d n j i tog n o v o g p r o b l e m a , t o i ne z n a j u i ga d o n o s i novi o d g o v o r , n e o d n o s i se n a n o v o i s k r s l i p r e d m e t k o j i bi se m e u d r u g i m ve i d e n t i f i c i r a n i m p r e d m e t i m a p o j a v i o p o p u t n e p r e d v i e n o g p o s j e t i t e l j a na n e k o j o b i t e l j s k o j s j e d a l i c i ; sup r o t n o , to t o se zbiva, u v o d i u i g r u p r o m j e n u cijelog tla i cijelog n j e g o v o g h o r i z o n t a , na o s n o v i k o j i h je t a j novi predm e t p r o i z v e d e n . I s k r s a v a n j e tog n o v o g k r i t i n o g p r o b l e m a n i j e t r e n u t n a n a z n a k a j e d n e m o g u e k r i t i n e i z m j e n e , jedne m o g u e l a t e n t n e m i j e n e , k o j e p o g a a j u r e a l n o s t t o g tla u svoj n j e g o v o j irini, do k r a j n j i h granica njegova horizonta. R e e n o j e z i k o m k o j i m s a m se ve sluio 3 , p r o i z v o d n j a n o v o g
5

Pour Mars, sir. 40 , 6366 u d .

28

p r o b l e m a o b d a r e n o g t i m kritinim k a r a k t e r o m (u s m i s l u u k o j e m se g o v o r i o k r i t i n o j s i t u a c i j i ) n e p o s t o j a n o o b i l j e j e m o g u e p r o i z v o d n j e n o v e t e o r i j s k e problematike za k o j u je t a j p r o b l e m s a m o s i m p t o m a t i k i m o d u s . E n g e l s to j a s n o kae u s v o m Predgovoru Drugoj knjizi Kapitala: jednostavna p r o i z v o d n j a k i s i k a u f l o g i s t o n s k o j k e m i j i ili v i k a v r i j e d n o s t i u p o l i t i k o j e k o n o m i j i s a d r i u s e b i n e o n o o i m e se tek p r e o b r a a v a s t a r a t e o r i j a u jednoj od svojih toaka, v e i o n o p o e m u j e izvren o b r a t u s v e u k u p n o j k e m i j i ili e k o n o m i j i . Ono to je dakle u t o m nestabilnom d o g a a j u lokalne pojavnosti u r a v n o v j e s j u , m o g u a je revolucija s t a r e teorije, dakle s t a r e p r o b l e m a t i k e u njezinom totalitetu. T a k o s m o doved e n i p r e d ovu, s a m o m p o s t o j a n j u z n a n o s t i s v o j s t v e n u i n j e n i c u : d a o n a m o e p o s t a v i t i p r o b l e m s a m o n a t e r e n u i u horizontu definirane teorijske strukture, njezine problematike, koja predstavlja apsolutni uvjet mogunosti, dakle i apsolutne o d r e e n o s t i oblika postavljanja svakog problema u prom a t r a n o m m o m e n t u znanosti" 1 . T a k o d o s p i j e v a m o do r a z u m i j e v a n j a o d r e e n j a vidljivog k a o v i d l j i v o g i, s t i m u vezi, n e v i d l j i v o g k a o nevidljivog. V i d l j i v j e s v a k i p r e d m e t ili p r o b l e m k o j i se n a l a z i n a tlu i u h o r i z o n t u , to j e s t u d e f i n i r a n o m s t r u k t u r i r a n o m p o l j u t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e d a n e t e o r i j s k e d i s c i p l i n e . Ove r i j e i t r e b a u z e t i d o s l o v n o . V i e n j e t a d a vie n i j e s t v a r i n d i v i d u a l n o g s u b j e k t a , o b d a r e n o g s p o s o b n o u g l e d a n j a k o j u b i on iskazivao bilo u panji bilo u rastresenosti; ono je stvar strukturalnih uvjeta, o d n o s i m a n e n t n o g odraza5 p r o b l e m s k o g polja na njegove p r e d m e t e i njegove p r o b l e m e . V i e n j e t i m e g u b i svoje religijske privilegije svetog itanja; ono je tek odraz i m a n e n t n e n u n o s t i k o j a o t i t a v a p r e d m e t ili p r o b l e m p r e m a n j i h o v i m u v j e t i m a p o s t o j a n j a 'koji p r o i z l a z e iz u v j e t a n j i h o v e p r o i z v o d n j e . D o s l o v n o r e e n o , o k o (oko d u h a ) n e k o g s u b j e k ta vie n e vidi o n o t o p o s t o j i u t e o r i j s k o m p r o b l e m a t i k o m d e f i n i r a n o m p o l j u ; s a m o j e p o l j e o n o k o j e se vidi u p r e d m e t i m a ili p r o b l e m i m a k o j e d e f i n i r a , j e r vienje n i j e n i t a d r u g o d o n u n i o d r a z p o l j a n a s v o j i m p r e d m e t i m a . ( T i m e se bez s u m n j e m o e r a z u m j e t i q u i p r o q u o k l a s i n i h f i l o z o f a vida k o j i s u u v e l i k e z b u n j e n i t i m e t o istovremeno moraju rei da jet'iost v i d a dolazi iz o k a i iz p r e d m e t a . ) I s t i o d n o s k o j i d e f i n i r a v i d l j i v o d e f i n i r a i nevidljivo, k a o s v o j u t a m n u p o l e i n u . P r o b l e m a t s k o p o l j e d e f i n i r a i s t r u k t u r i r a nevidljivo kao definiranu izuzetost, iskljuenu iz p o l j a v i d l j i v o s t i i definiranu kao neto to j e iskljueno p o s t o j a n j e m i s t r u k t u r o m p r o b l e m a t s k o g polja; kao ono to z a b r a n j u j e i o d b i j a o d r a z p o l j a n a n j e g o v p r e d m e t , t j . dovo4 5

li -to je A. Comte u b r o j n i m prilikama vie nego s u m n j a o . Odnos i m a n e n t n e refleksije--;: s a m a ta refleksija p o s t a v l j a j e d a n teorijski problem koji ovdje ne moHu doticati, ali e biti skiciran na k r a j u ovog predgovora (stavka 19),

29

enje problematike u nuni i imanentni odnos s p r a m nekog o d n j e g o v i h p r e d m e t a . T a k o j e i s k i s i k o m u t e o r i j i flogist o n s k e k e m i j e , o d n o s n o s v i k o m v r i j e d n o s t i ili d e f i n i c i j o m v r i j e d n o s t i r a d a u k l a s i n o j e k o n o m i j i . Ti novi p r e d m e t i i p r o b l e m i n u n o s u nevidljivi u polju postojee teorije jer n i s u p r e d m e t i te t e o r i j e , j e r s u j o j zabranjeni predmeti i p r o b l e m i t o su n e u m i t n o bez n u n i h o d n o s a s p o l j e m vidljivog d e f i n i r a n o g t o m p r o b l e m a t i k o m . Oni s u n e v i d l j i v i j e r su s p r a v o m o d b a e n i , o d b i j e n i izvan p o l j a v i d l j i v o g ; i s t o g a n j i h o v a n e s t a l n a p r i s u t n o s t u p o l j u , k a d d o n j e d o e (u v e o m a o s o b i t i m s i m p t o m a t i k i m o k o l n o s t i m a ) , prolazi nezapaena, doslovno p o s t a j e neodgonetljivom odsutnou, jer itava je f u n k c i j a p o l j a u t o m e d a ih n e vidi, d a s p r i j e i n j i h o v o vien j e . Ni tu n e v i d l j i v o p o l j e n i j e vie f u n k c i j a vienja subjekta nego vidljivo: nevidljivo je ne-vienje t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e 0 svojim ne-predmetima, nevidljivo je m r a k , oko zaslijepljeno zasebinom refleksijom teorijske problematike, kad ona n e viclei ih p r e l a z i s v o j e n e - p r e d m e t e , s v o j e n e - p r o b l e m e , da ih ne bi gledala. B u d u i d a s m o o v d j e , u t e r m i n i m a ko-ji p o n a v l j a j u vrlo z n a a j n e o d l o m k e iz p r e d g o v o r a M l c h e l a F o u c a u l t a n j e g o v o j Povijesti ludilapodsjetili na uvjete mogunosti vidljivog i nevidljivog, u n u t a r n j o s t i i izvanjskosti teorijskog p o l j a t o d e f i n i r a v i d l j i v o , m o e m o m o d a u i n i t i k o r a k vie 1 p o k a z a t i da i z m e u t a k o d e f i n i r a n o g v i d l j i v o g i n e v i d l j i v o g m o e p o s t o j a t i stanoviti odnos nunosti. Nevidljivo nekog v i d l j i v o g p o l j a n i j e , o p e n i t o uzevi, u r a z v i t k u t e o r i j e , bilo io i z v a n j s k o i t u e v i d l j i v o m t o j e d e f i n i r a n o t i m p o l j e m . Nevidljivo je definirano vidljivim kao njegovo nevidljivo, njegova u s k r a e n o s t v i e n j a ; n e v i d l j i v o , d a k l e , r e e n o .metafor o m , n i j e n a p r o s t o i z v a n j s k o s t v i d l j i v o g , i z v a n j s k i m r a k izop e n j a ve u p r a v o unutranji mrak izopenja, koji je u n u t a r v i d l j i v o g jer j e d e f i n i r a n o s t r u k t u r o m v i d l j i v o g . D r u g i m r i j e i m a , z a v o d l j i v e m e t a f o r e tla, h o r i z o n t a i, d a k a k o , g r a n i ca v i d l j i v o g p o l j a d e f i n i r a n o g d a n o m p r o b l e m a t i k o m , riskirale bi da u v e d u p o g r e n u i d e j u p r i r o d e tog p o l j a , u k o l i k o b i s m o to p o l j e mislili u slovu p r o s t o r n e m e t a f o r e 7 , k a o p r o s t o r o g r a n i e n drugim njemu izvanjskim prostorom. T a j je d r u g i prostor takoer u prvom p r o s t o r u .koji ga s a d r i k a o svoje p o r i c a n j e ; taj je drugi p r o s t o r prvi p r o s t o r osobno i on se d e f i n i r a s a m o p o r i c a n j e m o n o g a t o i s k l j u u j e u s v o j i m vlastitim granicama. To z n a c i d a o n n e m a unutranjih granica te d a v l a s t i t u i z v a n j s k o s t nosi u sebi. P a r a d o k s j e t e o r i j s k o g p o l j a d a k l e u t o m e t o j e o n o , e l i m o li s p a s i t i p r o s t o r Plon, Pari 1961. P r i b j e g a v a n j e p r o s t o r n i m m e t a f o r a m a (polje, teren, prostor, situacija, .pozicija iid ) kojima se slui ovaj tekst, namee jedan teorijski .problem: p r o b l e m njegovih obUjeja egzistencije u cliskursu znanstvene pretenzije. T a j se p r o b l e m moe izraziti ovako: zato neka f o r m a znanstvenog d i s k u r s a nuno zahtijeva upotrebu m e t a f o r a preuzetih iz neznanstvenog d i s k u r s a ?

30

n u m e t a f o r u , beskonani p r o s t o r j e r je definiran, to j e s t bez m e a , b e z izvanjskih g r a n i c a k o j e ga d i j e l e o d niega, u p r a vo z b o g t o g a t o j e definiran i u sebi ogranien, nosei u sebi k o n a n o s t s v o j e d e f i n i c i j e k o j a ga, i s k l j u u j u i o n o t o on n i j e , ini o n i m t o j e s t . N j e g o v a j e definicija ( z n a n s t v e n a oper a c i j a p a r excellence) t a d a o n o t o ga i s t o v r e m e n o ini u svojoj vrsti beskonanim, i u sebi, u s v i m s v o j i m o d r e e n j i m a , o z n a e n i m o n i m t o iz s e b e u sebi i s k l j u u j e v l a s t i t u def i n i c i j u . I u k o l i k o se d e s i d a u s t a n o v i t i m , v e o m a o s o b i t i m kritinim okolnostima, razvitak problematikom proizvedenih p i t a n j a ( o v d j e r a z v i t a k p i t a n j a p o l i t i k e e k o n o m i j e k o j a se p i t a o v r i j e d n o s t i r a d a ) d o v e d e d o stvaranja nestalne prisutnosti jednog aspekta svog n e v i d l j i v o g u v i d l j i v o m p o l j u p o s t o j e e p r o b l e m a t i k e , t a j p r o i z v o d t a d a m o e b i t i s a m o nevidljiv j e r ga s v j e t l o s t p o l j a n a s l i j e p o p r e l a z i ne o d b i j a j u i se od n j e g a . To se n e v i d l j i v o t a d a r a z o t k r i v a u s v o j s t v u t e o r i j s k o g l a p s u s a , o d s u t n o s t i ili s i m p t o m a . O n o se o i t u j e k a o o n o t o j e s t , u p r a v o k a o n e v i d l j i v o za t e o r i j u a to i j e s t o n o zbog ega S m i t h u p a d a u s v o j u z a b l u d u . Da bi se v i d j e l o to n e v i d l j i v o , da bi se v i d j e l e te zablude, d a bi se i d e n t i f i c i r a l e te p u k o t i n e u p u n o i disk u r s a , te p r a z n i n e u g u s t o i t e k s t a , p o t r e b n o j e n e t o s a s v i m d r u g o negoli i z o t r e n i i p a l j i v i p o g l e d ; p o t r e b a n j e obrazovni p o g l e d , o b n o v l j e n i p o g l e d , k o j i j e i s a m p r o i z v e d e n o d r a z o m p r o m j e n e tla u inu g l e d a n j a , u k o j e m M a r x p r i k a z u je p r e o b r a z b u p r o b l e m a t i k e . O v d j e tu p r e o b r a z b u u z i m a m k a o i n j e n i c u , n e s m j e r a j u i ka analizi m e h a n i z m a k o j i j e z a p o i n j e i d o v r a v a . D a j e ta promjena tla k o j a k a o s v o j u p o s l j e d i c u p r o i z v o d i m i j e n u p o g l e d a i, s a m a p r o i z v e d e n a u vrlo s p e c i f i n i m , k o m p l e k s n i m i e s t o d r a m a t i n i m u v j e t i m a ; d a j e a p s o l u t n o n e s v o d i v a n a i d e a l i s t i k i m i t o d l u k e duha koji m i j e n j a stajalite; da uvodi u igru itav jedan s l i j e d k o j i n e s a m o d a ne p r o i z v o d i v i e n j e s u b j e k t a n e g o ga tek o d r a a v a n a s v o m v l a s t i t o m m j e s t u ; da s u u t o m slijedu s t v a r n o g p r e o b r a a j a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u s p o z n a j e pretenzije k o n s t i t u i r a j u e g subjekta j e d n a k o isprazne kao t o su i s p r a z n e p r e t e n z i j e s u b j e k t a v i e n j a u p r o i z v o d n j i vidljivog; da se sve zbiva u d i j a l e k t i k o j krizi p r e o b r a z b e t e o r i j s k e s t r u k t u r e u k o j o j s u b j e k t ne igra s v o j u u l o g u ve o n u k o j u m u j e d o d i j e l i o m e h a n i z a m p r o c e s a s v e j e to p i t a n j e k o j e o v d j e ne m o e biti r a z m o t r e n o . D o v o l j n o j e zap a m t i t i d a j e s u b j e k t na n o v o m tlu m o r a o z a u z e t i s v o j e n o v o m j e s t o ' , d r u g i m r i j e i m a d a je s u b j e k t ve bio, i to d j e l o m i no bez svog z n a n j a , p o s t a v l j e n n a to n o v o tlo k a k o bi u star o n e v i d l j i v o m o g a o u p r a v i t i z n a l a k i p o g l e d k o j i ce m u to n e v i d l j i v o u i n i t i v i d l j i v i m . M a r x m o e v i d j e t i o n o t o izmie p o g l e d u S m i t h a z b o g toga t o je ve z a u z e o to n o v o tlo
* Zadravam p r o s t o r n u m e t a f o r u . Meutim, p r o m j e n a se terena zbiva n a licu m j e s ta: trebalo bi sasvim ozbiljno govoriti o p r o m j e n i naina teorijske p r o i z v o d n j e i o izmjeni f u n k c i j e s u b j e k t a izazvanoj tom p r o m j e n o m naina

31

k o j e je, m e u t i m , t i m e t o j e p r o i z v e l a novi o d g o v o r , bez svog z n a n j a p r o i z v e l a s t a r a p r o b l e m a t i k a .

8.

T a k v o j e d r u g o i t a n j e M a r x a : it a n j e k o j e e m o se u s u d i t i n a z v a t i s i m p t o m a l n i m u t o l i k o t o o n o , i s t o d o b n o , u s a m o m t e k s t u k o j i i t a r a z o t k r i v a ner a z o b k r i v e n o i u p u u j e ga na drugi tekst, p r i s u t n o s t n u n e odsutnosti u prvome. Upravo kao i prvo itanje, drugo itanje M a r x a p r e t p o s t a v l j a p o s t o j a n j e dvaju tekstova i m j e r u prvoga p o d r u g o m e . Ali o n o t o to n o v o i t a n j e r a z l i k u j e o d s t a r o ga j e s t to d a se, u n o v o m e , drugi tekst a r t i k u l i r a n a lapsusim a p r v o g a . I tu se o p e t , b a r e m n a t e o r i j s k o j v r s t i t e k s t o v a (ije i t a n j e o v d j e j e d i n o i r a l a n j u j e m o ) p o j a v l j u j u n u n o s t i m o g u n o s t s i m u l t a n o g i t a n j a na dva raspona. U i z l a g a n j i m a k o j a e t e itati i k o j a u k o l i k o posjeduju b a r e m neke znaajke diskursa teorijskog karaktera n e I z m i u z a k o n i m a t o ih i z r i e m o , uinili s m o n i t a d r u g o d o p o k u a j d a n a M a r x a p r i m i j e n i m o simptomalno itanje s p o m o u k o j e g j e M a r x u s p i o p r o i t a t i neitljivo' u S m i t h a , o d m j e r a v a j u i n j e g o v u u p o e t k u v i d l j i v u p r o b l e m a t i k u s nevidljivom problematikom sadranom u paradoksu odgovora koji ne korespondira ni jednoni postavljenom pitanju. Tu e se t a k o e r ' v i d j e t i da o n o t o b e s k r a j n o m u d a l j e n o e u razlikuj e M a r x a od S m i t h a , p a p r e m a t o m e i n a o d n o s s p r a m M a r x a o d M a r x o v a o d n o s a s p r a m S m i t h a , j e s t ova r a d i k a l n a r a z l i k a : dok Smith u svom tekstu proizvodi odgovor koji n e samo da n e o d g o v a r a ni n a j e d n o n e p o s r e d n o d o t a k n u t o p i t a n j e n e g o t a k o e r -ne o d g o v a r a ni n a bilo koje drugo u n j e g o v u d j e l u p o s t a v l j e n o p i t a n j e , u M a r x a , n a s u p r o t , k a d se d o g o d i da form u l i r a n e k i odgovor bez pitanja, d o v o l j n o j e m a l o s t r p l j i v o s t i i o t r o u m n o s t i d a b i se drugdje, d v a d e s e t ili s t o s t r a n i c a d a l j e , ili p a k u p o v o d u n e k o g d r u g o g p r e d m e t a , ili p o d okril j e m s a s v i m d r u g e m a t e r i j e , o t k r i l o s a m o pitanje; negdje d r u g d j e u M a r x a , a e s t o i u E n g e l s a k o j i ga uivo k o m e n t i ra." I u k o l i k o u M a r x a a m i s m o se to u s u d i l i s u g e r i r a t i d o i s t a p o s t o j i z n a a j a n odgovor na pitanje koje nigdje nije postavljeno, o n a j o d g o v o r k o j i Ivlarx u s p i j e v a f o r m u l i r a t i sam o p o d u v j e t o m u m n a a n j a slika p o g o d n i h da ga d a d u , odg o v o r D a r s t e l l u n g a i n j e g o v i h p r e o b r a z b i , to se n e s u m n j i v o
' Ako mi je o v d j e dopuSteno navesti j e d n o osobno iskustvo, elio bih d a n a , odreena p r i m j e r a te d r u g d j e u Marxa, ili u Engelsa, p o s t o j e e prisutnosti o Ki nog p i t a n j a njeeova odgovora.. Pod cijenu /.aista nanornoti r a z m i l j a n i a , j t e . koji ga prezentira (Pour Marx, s t r . 87.) nosi tragove tog t r u d a , uspio sam u ri|i\:i Marxova - p r e o k r e t a n j a hegelovske dijalektike utvrditi j e d n u pogodnu ocK itn onu njegova p o j m a , dakle njegova p i t a n j a , Uz veliki napor uspio sam rekonstruirati to p i t a n j e da je ^-preokretanje o k o j e m u govori Marx imalo za stvarm sad r a j revoluciju p r o b l e m a t i c i . No kasnije, itajui Engelsov predgovor II knu/.i Kapitala, s i z n e n a e n j e m s a m utvrdio da je p i t a n j e to sam ga tako teko U S D I O f o r m u l i r a t i , tu ve sasvim jasno napisano, j e r Engels izriito identificira *preokrc-

32

d o g a a z b o g toga t o M a r a , u d o b a k a d -je ivio, n i j e r a s p o lagao niti je m o g a o r a s p o l a g a t i a d e k v a t n i m p o j m o m , p o d o b n i m d a d o m i s l i o n o t o j e proizveo 1 , pojmom djelotvornosti strukture nad njenim elementima. Rei e se b e z s u m n j e cla j e to s a m o r i j e , i d a tu s a m o r i j e n e d o s t a j e , b u d u i da j e predmet r i j e i u c i j e l o s t i tu. Z a c i j e l o , ali ta j e r i j e p o j a m , a s t r u k t u r a l n i se n e d o s t a t a k toga p o j m a r e p e r k u t i r a n a n e k e s a s v i m o d r e e n e tec-rijske u i n k e u s t a n o v i t i m f o r m a m a to p r i p a d a j u M a r a o v u d i s k u r s u , k a o i u n e k i m o d n j e g o v i h .utvrdivih formulacija k o j e n i s u bez p o s l j e d i c a . T i m e e se m o d a m o i o b j a s n i t i ali o v o g a p u t a iznutra, t j . n e k a o s t a r u d i j a p r o l o s t i , p r e i v j e l c s t i , k a o e l e g a n t n i flirt ( f a m o z n i Kokett i e i e n ) , ili k a o z a m k a za b u d a l e ( p r e d n o s t j e m o j e d i j a l e k t i ke u t o m e t o j a k a z u j e m s t v a r i m a l o - p o m a l o , i k a d v j e r u j u cla s a m n a k r a j u , u r e i d a m e p o b i j u , o n i n e i n e n i t a drugo n e g o p r i k a z u j u s v o j e b u d a l a t i n e ! P i s m o E n g e l s u o d 26. VI 1876.) stvarna prisutnost stanovitih hegelovskih f o r m i i r e f e r e n c i u d i s k u r s u Kapitala. Iznutra, to z n a i k a o e g z a k t n a m j e r a r a s t r o j a v a j u e ali n e i z b j e n e o d s u t n o s t i , o d s u t n o s t i p o j m a (i svih n j e g o v i h p o t p o j m o v a ) djelotvornosti strukture nad svojini elementima t o j e viclljivo-nevidljivi, o d s u t n o - p r i sutni ugaoni k a m e n cijelog njegovog djela. Stoga moda nije u s k r a e n o m i s l i t i da, u k o l i k o se M a r a , u n e k i m o d l o m c i m a , t a k o d o b r o igra h e g e l o v s k i m f a r m u l a m a , t a igra n i j e s a m o e l e g a n c i j a ili p o r u g a n e g o , u p u n o m s m i s l u , igra zbiljske drame u k o j o j s t a r i p o j m o v i o a j n i k i i g r a j u u l o g u o d s u t n o s t i koja nema imena k a k o bi j e o s o b n o p r i z v a h n a s c e n u , a njezinu p r i s u t n o s t proizvode tek u s v o j i m p r o m a a j i m a , u jazu i z m e u lica i u l o g a . I ako je istina da nas identificiranje i lokaliziranje tog n e d o s t a t k a , k o j i j e filozofski, moe dovesti i do praga M a r a o v e f i l o z o f i j e , iz toga se m o g u o e k i v a t i i d r u g i p r o b i c i u teoriji povijesti. J e d a n p o j m o v n i nedostatak, ne razotkriven, ve s u p r o t n o p o s v e e n k a o n e - n e d o s t a t a k i p r o k l a m i r a n potp u n i m , m o e u s t a n o v i t i m o k o l n o s t i m a o z b i l j n o s p u t a t i razvit a k n e k e z n a n o s t i ili o d r e e n i h n j e z i n i h g r a n a . Da b i s m o se u to u v j e r i l i , d o v o l j n o j e n a p o m e n u t i d a z n a n o s t n a p r e d u j e , t j . ivi, s a m o uz p o m o k r a j n j e p o z o r n o s t i u s m j e r e n e na t o k e .njezine t e o r i j s k e k r h k o s t i . U t o m s m i s l u o n a s v o j ivot m a n j e o d r a v a o n i m i o z n a n e g o o n i m k o j e ne zna, p o d a p s o l u t n i m u v j e t o m d a se to n e - z n a n o d o k u u j e , te d a ga se p o s t a v l j a sa s t r o g o u p r o b l e m a . Ali ne-znano n e k e z n a n o s t i nije ono to s m a t r a empiristika ideologija: njezin rezidum,
umje, siavljanie na noge k e m i j e i politike e k o n o m i j e koje h o d a j u na glavi, s p r o m j e n o m njihove teorije-;, dakle njihove problematike. Drugi p r i m j e r : u jednom od svojih prvih eseja n a p o m e n u o sam da je Marxova teorijska revolucija ne 11 p r o m j e n i odgovora nego u p r o m j e n i p i t a n j a , da se dakle Marxova revolucija u teoriji povijesti s a s t o j i o d p r o m j e n e elemenatac. k o j a ga je s tla ideologije odvela na tlo znanosti (Pour Alani, s t r . 41). No, itajui nedavno poglavlje Kapitala o n a j a m n i n i , s i z n e n a e n j e m sam uoio da Marx izraz p r o m j e n a tlac upotrebljava kako bi izrazio p r o m j e n u t e o r i j s k e problematike. I tu mi je p o n o v n o p i t a n j e (ili njegov p o j a m ) k o j e sam n a p o r n o r e k o n s t r u i r a o polazei od njegove odsutnosti u o d r e e n o j Mar.xov"oj toki, M a r e posve j a s n o dao na d r u g o m m j e s t u svoga djela. 3 Kaku itati Kapita

33

o n o t o o n a p o s t a v l j a izvan s e b e , k o j e o n a n e m o e p o j m i t i ili r a z r i j e i t i , ve p a r e x c e l i e n c e o n o k r h k o t o o n a u s a m o j s e b i n o s i p o d p r i v i d i m a n a j s n a n i j i h oiglednosti, i z v j e s n e u t n j e n j e z i n a d i s k u r s a , s t a n o v i t i p o j m o v n i n e d o s t a c i , odre e n e p r a z n i n e n j e z i n e s t r o g o s t i , u k r a t k o sve o n o t o iz n j e , s v a k o m p o z o r n o m s l u h u , zvui h r a p a v o , u s p r k o s n j e z i n o j p u n o i . A k o j e i s t i n a d a n e k a z n a n o s t n a p r e d u j e i ivi t a k o t o se u n j o j d o k u u j e o n o t o zvui h r a p a v o , t a d a j e mod a iz i v o t a m a r k s i s t i k e t e o r i j e p o v i j e s t i n e t o o d u z e t o b a u o n o j t o k i g d j e n a m Mai.\, n a t i s u e n a i n a , n a z n a u j e p r i s u t n o s t u n j e g o v u m i l j e n j u b i t n o g ali iz n j e g o v a d i s k u r s a odsutnog pojma.

9. Evo dakle zbog ega je greno n a e f i l o z o f s k o i t a n j e Kapitala: zbog toga to je Marxa i t a l o i s t r a u j u i p r a v i l a o n o g i t a n j a o k o j e m u n a m on d a j e i m p r e s i v n u l e k c i j u u v l a s t i t o m i t a n j u k l a s i n e polit i k e e k o n o m i j e . P r i z n a j e m o li d a k l e s v o j u g r e k u , i n i m o to p o s v e o t v o r e n o , d a b i s m o se t u u k o t v i l i , d a b i s m o s e tu u s i d r i l i , d a b i s m o se tu n e o b u z d a n o p r i v r s t i l i , k a o za tok u k o j e se n a s v a k i n a i n t r e b a d r a t i u n a d i d a e m o se tu jednog dana u d o m i t i i sagledati b e s k r a j n o p r o s t r a n s t vo t o obuhvaa njezin siuni prostor: prostranstvo Marxove filozofije. Svi s m o m i u p o t r a z i za t o m f i l o z o f i j o m . N j u n a m ne d a j u z a p i s n i c i o f i l o z o f s k o m r a s k i d u iz Njemake ideologije. J o n a m j e m a n j e d a j u , p r i j e n j i h , Teze o Feuerbachu, o n i h n e k o l i k o z a s l j e p l j u j u i h b l i j e s a k a k a d se n o f i l o z o f s k e a n t r o p o l o g i j e c i j e p a i z n a d k r a t k o t r a j n o g b i j e g a iz n e k o g d r u gog s v i j e t a o p a a n o g p o m o u z a d r a n e slike p r v o g . N e d a j u je, n a p o k o n , b a r e m u s v o j o j n e p o s r e d n o j f o r m i , m a k o l i k o g o d bio g e n i j a l a n n j i h o v kliniki s u d , n i k r i t i k e Antidiihringa u k o j e m u j e E n g e l s m o r a o s l i j e d i t i gospodina Diihringa na prostranom, terenu na kojemu on razmatra sve mogue stvari i jo neke druge-, terenu f i l o z o f s k e ideologije ili shvaan j a s v i j e t a , u o b l i e n e u f o r m i sistema. Jer vjerovati da je c j e l i n a M a r x o v e f i l o z o f i j e u n e k o l i k o u s t r e p t a l i h r e e n i c a iz Teza o Feuerbachu ili u n e g a t i v n o m d i s k u r s u Njemake ideologije, t j . u D j e l i m a Reza," z n a i s i l n o se v a r a t i u u v j e t i m a rasta j e d n e r a d i k a l n o nove t e o r i j s k e misli k o j o j treba vremen a d a bi s a z r e l a , da bi se d e f i n i r a l a i razvila. N a k o n t o j e p r v i p u t bila f o r m u l i r a n a u M a r x o v o j Bijedi filozofije i Ko P. Macherey: U povodu raskida, La Nouvelle Crltique, svibanj 1965, s i r . 139. 11 Usp. Pour Marx, s i r . 2627.

34

munistikom manifestu, kae E n g e l s , naa je koncepcija prola kroz razdoblje inkubacije koje je trajalo dvadeset godina, sve do pojave Kapitala... V j e r o v a t i d a se c j e l o k u p na M a r x o v a f i l o z o f i j a m o e p r e d o i t i u p o l e m i k i m f o r m u l a m a cijela t o z a p o i n j e b i t k u na tlu p r o t i v n i k a , t j . n a tlu filoz o f s k e ideologije, k a o t o to e s t o ini Antidiihring (a k a s n i j e i Materijalizam i empiriokriticizam), znai pogreno zakljuivati u p o g l e d u z a k o n a i d e o l o k e b o r b e , u p o g l e d u n a r a v i ideologije k o j a j e p o z o r n i c a t e n e i z b j e n e b o r b e te, n a p o k o n , u pogledu nune razlike izmeu filozofske ideologije u kojoj se vodi ta i d e o l o k a b i t k a , d T e o r i j e ili m a r k s i s t i k e filozofij e t o se p o j a v l j u j e n a t o j p o z o r n i c i d a bi s t u p i l a u b i t k u . D r a t i se i s k l j u i v o D j e l a R e z a ili a r g u m e n a t a k a s n i j e ideol o k e b o r b e , p r a k t i n o z n a i p a s t i u z a b l u d u , t j . ne v i d j e t i d a j e m j e s t o par excellence g d j e v a l j a i t a t i M a r x o v u filozofij u u p r a v o n j e g o v o r e m e k - d j e l o : Kapital. T o n a m je, m e u t i m , o d a v n a p o z n a t o : p o s l i j e E n g e l s a k o j i n a m to p o k a z u j e s a s v i m j a s n o , o s o b i t o u o n o m i z v a n r e d n o m p r e d g o v o r u za D r u g u k n j i g u ; i p o s l i j e L e n j i n a k o j i j e p o n a v l j a o d a j e sva M a r x o v a f i l o z o f i j a s a d r a n a u Logici Kapitala, logici k o j u M a r x nij e stigao n a p i s a t i . N e k a n a m se o v d j e n e p r e d b a c i da s t i e m o iz nekog d r u g o g s t o l j e a , d a j e m n o g o v o d e p o t e k l o i s p o d n a i h m o s t o v a te da nai p r o b l e m i n i s u o s t a l i isti. Mi u s t v a r i gov o r i m o o i v o j vodi k o j a j o n i j e p r o t e k l a . P o z n a j e m o d o s t a historijskih p r i m j e r a , poevi s p r i m j e r o m Spinoze, da su se l j u d i n a s t o j a l i z a u v i j e k o g r a d i t i z i d i n a m a te se z a t i t i t i o d t e r e t a z e m l j e , o d i z v o r a s t v o r e n i h z b o g n j i h o v e ei, a n e p o d nosivih njihovu uasavanju. T o k o m gotovo jednog stoljea s v e u i l i n a j e f i l o z o f i j a p r e k r i v a l a M a r x a z e m l j o m u t n j e , zeml j o m t o j e za leeve. U isto s u to d o b a M a r x o v i s u d r u g o v i i sljedbenici morali voditi n a j o g o r e n i j e i n a j u r g e n t n i j e borbe, d o k je M a r x o v a f i l o z o f i j a u c i j e l o s t i p r o l a z i l a k r o z n j i h o ve p o v i j e s n e p o t h v a t e , k r o z n j i h o v u e k o n o m s k u , p o l i t i k u i i d e o l o k u a k c i j u , k a o i k r o z d j e l a bez k o j i h se ta a k c i j a n e bi m o g l a voditi. U t o m d u g o t r a j n o m r a z d o b l j u b i t a k a ideja M a r x o v e filozofije, svijest o njezinom p o s t o j a n j u i njezinoj o s e b u j n o j f u n k c i j i bila j e u v a n a i b r a n j e n a o d svih i s k u e n j a i svih o b l i k a n a s r t a j a . S p o m i n j e m k a o p r i m j e r s a m o o n a j s n a n i p o k l i s v i j e s t i k a k a v j e Materijalizam i empiriokriticizam i c i j e l o L e n j i n o v o d j e l o , o n a j s t a l n i r e v o l u c i o n a r n i zaht j e v za s p o z n a j o m , za z n a n s t v e n o m t e o r i j o m i za zauziman j e m stajalita, u filozofiji, t a j princip to d o m i n i r a svime, a zapravo nije drugo do n a j p r o d o r n i j a svijest o znanstvenosti u n j e z i n o j p r o n i c l j i v o j i n e p o m i r l j i v o j s t r o g o s t i . E v o t o se nalazi p r e d n a m a i o d r e u j e n a u z a d a u : djela, o n a k o j a su n a s t a l a k r o z t e o r i j s k u p r a k s u z n a n o s t i (u p r v o m r e d u Kapital), k a o i d r u g a , n a s t a l a iz e k o n o m s k e i p o l i t i k e p r a k s e (svi p r e o b r a a j i k o j e j e p o v i j e s t r a d n i k o g p o k r e t a n a m e t n u la s v i j e t u ) ili p a k d j e l a t o su n a s t a l a iz u m o v a n j a o t o j

35

praksi (ekonomski, politiki i ideoloki tekstovi najznaajnij i h m a r k s i s t a ) . Ta d j e l a u s e b i n o s e n e s a m o m a r k s i s t i k u t e o r i j u povijesti, s a d r a n u u teoriji oblika kapitalistike proi z v o d n j e i u s v i m p l o d o v i m a r e v o l u c i o n a r n e a k c i j e , nego i M a r x o v u filozofsku t e o r i j u k o j i ih d u b o k o p r o i m a , p o n e k a d i bez n j i h o v a z n a n j a , sve d o n e i z b j e n i h a p r o k s i m a c i j a njezina p r a k t i n o g i z r a a j a . K a d s a m n e d a v n o " u s t v r d i o da t o m praktikom p o s t o j a n j u m a r k s i s t i k e f i l o z o f i j e k o j a u p r a k t i k o m obliku vlasno t r a j e u znanstvenoj praksi analize svijeta kapitalist i k e p r o i z v o d n j e (Kapital) te u e k o n o m s k o j i p o l i t i k o j p r a k s i p o v i j e s t i r a d n i k o g p o k r e t a t r e b a clati n j e z i n u formu teorijskog postojanja n e o p h o d n u njezinim i naim potreb a m a , n i s a m predloio nita drugo do istraivaki i kritiko r a z j a n j a v a l a k i r a d k o j i bi z a r e d o m , p r e m a n a r a v i n j i h o v a v l a s t i t o g m o d a l i t e t a , a n a l i z i r a o r a z n e s t u p n j e v e tog p o s t o j a n j a , t j . ta r a z l i i t a djela k o j a s u p r v a m a t e r i j a n a e r e f l e k s i j e . N i s a m p r e d l o i o n i t a d r u g o d o u z a s t o p n o simptomahio itanje M a r x o v i h d j e l a i m a r k s i z m a , t j . p r o g r e s i v n u s u s t a v n u p r o i z v o d n j u tog o d r a z a p r o b l e m a t i k e n a n j e z i n i m p r e d m e t i m a k o j a ih ini vidljivim, te o s v j e t l j a v a n j e , p r o i z v o d n j u n a j d u b l j e p r o b l e m a t i k e k o j a d o p u t a d a se vidi o n o t o m o e i m a t i tek a l u z i v n u ili p r a k t i k u e g z i s t e n c i j u . U p r a v o s a m u f u n k c i j i tog z a h t j e v a m o g a o s m j e r a t i itanju u n j e g o v o j izr a v n o j p o l i t i k o j o p s t o j n o s t i (i o p s t o j n o s t i d j e l a t n e p o l i t i k e : one revolucionarnog voe Lenjina u r o n j e n o g u revoluciju), specifinoj teorijskoj formi marksistike dijalektike; u funkciji tog p r i n c i p a m o g a o s a m s m j e r a t i r a z m a t r a n j u M a o Ce T u n g o v a t e k s t a iz 1937. o p r o t u r j e n o s t i k a o m i s a o n o j deskripciji struktura marksistike dijalektike u politikoj praksi. Ali t o itanje n i j e bilo, n i t i j e m o g l o biti, i t a n j e o t v o r e n e k n j i g e , ili p u k o g e n e r a l i z i r a j u e i t a n j e , n a t o se v e o m a es t o svodi m a r k s i s t i k a f i l o z o f i j a , k o j e je, i z r a e n o r i j e i m a apstrakcije to je esto prekriva, s a m o p o t v r d a religijskog ili e m p i r i s i i k o g m i t a i t a n j a , jer' g o m i l a n j e p r o i t a n i h pod r o b n o s t i k o j e o n o s a b i r e ni za t r e n u t a k n e o s l o b a a od t o g m i t a . To j e i t a n j e u p r i n c i p u bilo dvostruko i t a n j e , proizilo iz d r u g a i j e g s i m p t o m a l n o g i t a n j a k o j e , u j e d n o m pitanju, i s p o s t a v l j a o d g o v o r n a n j e g o v o o d s u t n o p i t a n j e . Jasnije kazano, Lenjinovim p r a k t i k i m politikim a n a l i z a m a u v j e t a r e v o l u c i o n a r n e e k s p l o z i j e 1917. bilo j e mog u e p o s t a v i t i p i t a n j e specifinost i marksistike dijalektike s a m o polazei od odgovora, k o j i j e p r o m a i l a b l i z i n a n j e g o v a pitanja, o d o d g o v o r a s m j e t e n o g na drugom mjestu marksis t i k i h d j e l a k o j i m a r a s p o l a e m o , t o n i j e r e e n o od odgovora k o j i m M a r x i z j a v l j u j e d a j e p r e o k r e n u o h e g e l o v s k u dijalektiku. Taj Marxov odgovor p u t e m preokretanja bio je o d g o v o r n a ( o d s u t n o ) p i t a n j e : k o j a je to s p e c i f i n a r a z l i k a
Usp P o u r Mar\-, s i r . 165.

36

 i o m a r k s i s t i k u d i j a l e k t i k u r a z l i k u j e od h e g e l o v s k e d i j a l e k t i k e ? A t a j o d g o v o r p u t e m p r e o k r e t a n j a , k a o i o d g o v o r klas i n e p o l i t i k e e k o n o m i j e s p o m o u v r i j e d n o s t i r a d a , zan i m l j i v j e p o t o m e t o u sebi s a d r i u n u t r a n j i n e d o s t a t a k ; d o v o l j n o j e i s p i t a t i m e t a f o r u p r e o k r e t a n j a d a bi se u t v r d i l o k a k o o n a ne m o e m i s l i t i s a m u s e b e , d a k l e k a k o o n a istodob n o i n i c i r a izvan s e b e j e d a n z b i l j s k i ali o d s u t n i p r o b l e m , jed n o z b i l j s k o ali o d s u t n o p i t a n j e , a u sebi p o j m o v n u p r a z n i n u ili d v o z n a n o s t k o j i s u k o r e l a t i v n i t o j o d s u t n o s t i , odsutnosti popna u rijei. U p r a v o to da s a m t u o d s u t n o s t p o j m a u prisutnosti rijei p r o m a t r a o kao s i m p t o m , dovelo me n a put f o r m u l i r a n j a p i t a n j a t o ga i m p l i c i r a i d e f i n i r a n j e g o v a ods u t n o s t . M o j e i t a n j e L e n j i n o v i h t e k s t o v a , m a k o l i k o nesav r e n o i p r o v i z o r n o , bilo j e m o g u e s a m o p o d u v j e t o m d a se tim t e k s t o v i m a postavi t e o r i j s k o p i t a n j e u o d n o s u na k o j e oni p r e d s t a v l j a j u d j e l a t n i o d g o v o r , ialko j e n j i h o v s t u p a n j z b i l j n o s t i p o s v e d r u g a i j i n e g o i s t o t e o r i j s k i ( j e r ti t e k s t o v i , za p r a k t i k e s v r h e , o p i s u j u s t r u k t u r u p r i l i k a u k o j i m a j e e k s p l o d i r a l a s o v j e t s k a r e v o l u c i j a ) . To j e i t a n j e o m o g u i l o da se p r e c i z i r a p i t a n j e i d a se t a k o i z m i j e n j e n o p i t a n j e osloni na d r u g e , j e d n a k o s i m p t o m a t i k e t e k s t o v e k o j i p o s j e d u j u d r u g a i j i s t u p a n j z b i l j n o s t i , n a t e k s t M a o Ce T u n g a , ali istov r e m e n o i n a M a r x o v m e t o d o l o k i t e k s t U v o d a iz 1857. Pitan j e t o j e s a i n j e n o p o l a z e i od p r v o g o d g o v o r a , proizlazi o d a t l e n a n o v o p r e o b r a e n o i p o d o b n o da o m o g u i i t a n j e d r u g i h cijela: d a n a s Kapitala. Ali i t u s m o , d a b i s m o p r o i tali Kapital, p r i b j e g l i nizu d v o s t r u k i h , t j . s i m p t o m a l n i h it a n j a : itali s m o Kapital k a k o b i s m o uinili v i d l j i v i m o n o to j e u n j e m u jo m o g l o o s t a t i n e v i d l j i v o , ali j e p o m a k tog i t a n j a z a u z e o i i t a v o p o l j e d r u g o g u isto v r i j e m e izveden o g i t a n j a a k o j e se o d n o s i n a M a r s o v e Rane radove, poseb n o n a Rukopise iz 1844, p a d a k l e i na p r o b l e m a t i k u k o j a tvori t e m e l j n j e g o v i h d j e l a , F e u e r b a c h o v u a n t r o p o l o k u problematiku i p r o b l e m a t i k u Hegelova apsolutnog idealizma. Ako p i t a n j e M a r x o v e f i l o z o f i j e , t j . n j e z i n e d i f e r e n c i j a l n e s p e c i f i n o s t i , m a k a k o g o d m a l o i z m i j e n j e n o i preciz i r a n o , p r o i z l a z i iz tog p r v o g i t a n j a Kapitala, o n o b i m o r a l o o m o g u i t i i d r u g a i t a n j a , p o n a j p r i j e d r u g a i t a n j a Kapitala, o d a k l e bi p r o i s t e k l a n o v a d i f e r e n c i j a l n a o d r e e n j a i itanje drugih djela marksizma: na primjer, znalako itanje m a r k s i s t i k i h f i l o z o f s k i h t e k s t o v a (ali u z e t i h u n e i z b j e n i m f o r m a m a ideoloke borbe), kao to su Engelsov Antidiihring i Dijalektika prirode (kao i Filozofske biljenice): p a , n a prim j e r , itanje drugih p r a k t i k i h d j e l a m a r k s i z m a k o j i m a o b i l u j e n a s v i j e t i k o j a p o s t o j e u p o v i j e s n o j z b i l j i socijaliz m a i m l a d i h tek o s l o b o e n i h z e m a l j a n a p u t u u s o c i j a l i z a m . N a m j e r n o govorim s takvim z a k a n j e n j e m o tim klasinim f i l o z o f s k i m t e k s t o v i m a iz j e d n o s t a v n o g razloga t o p r i j e def i n i c i j e b i t n i h p r i n c i p a m a r k s i s t i k e f i l o z o f i j e t j . p r i j e ne-

37

go se d o s p i j e d o u s t a n o v l j e n j a n e o p h o d n o g m i n i m u m a za k o h e r e n t n u o p s t o j n o s t m a r k s i s t i k e f i l o z o f i j e , u n j e n o j razlici s p r a m i t a v e f i l o z o f s k e i d e o l o g i j e te k l a s i n e t e k s t o v e , k o j i n i s u t e k s t o v i i s t r a i v a n j a n e g o b o r b e , n i j e s e m o g l o itati d r u k i j e n e g o u e n i g m a t s k o m p i s m u n j i h o v a ideolokog izraza, bez m o g u n o s t i d a s e p o k a e z a t o t a j izraz n u n o mor a z a d o b i t i i d e o l o k u formu i z r a z a , d a k l e bez m o g u n o s t i d a se ta f o r m a izlui u n j e n o j v l a s t i t o j biti. I s t o se d o g a a i sa i t a n j e m t e o r i j s k i jo m u t n i h t e k s t o v a iz p o v i j e s t i r a d n i kog p o k r e t a , k a o t o j e kult linosti ili n e k i v e o m a teki k o n f l i k t k o j i j e n a a s a d a n j a d r a m a : t o e i t a n j e j e d n o g d a n a m o d a b i t i m o g u e p o d u v j e t o m d a se j a s n o u t v r d i t o n a m , u r a c i o n a l n i m d j e l i m a m a r k s i s t a , m o e p r u i t i izvor za t v o r b u p o j m o v a n e o p h o d n i h za r a z u m i j e v a n j e tog b e z u m l j a . " M o g u li u k r a t k o saeti sve ovo t o p r e t h o d i ? T o s a i m a n j e o b i l j e a v a k r u g : f i l o z o f s k o i t a n j e Kapitala mogue je s a m o kao p r i m j e n a onoga to je p r e d m e t naeg istra i v a n j a , a to j e M a r x o v a f i l o z o f i j a . T a j j e k r u g e p i s t e n o l o k i mogu jedino zahvaljujui p o s t o j a n j u Maraove filozofije u d j e l i m a m a r k s i z m a . Radi se dakle o p r o i z v o e n j u u s t r o g o m smislu rijei, koji naizgled znai: uiniti oitim ono to je l a t e n t n o , ali ikoji z n a i p r e o b r a z i t i (da bi se p r e t h o d n o j sirovini d a l a f o r m a p r e d m e t a p r i l a g o e n o g n e k o j svrsi) o n o to, u s t a n o v i t o m s m i s l u , ve postoji. Ta p r o i z v o d n j a u dvostrukom smislu to operaciji proizvodnje daje nunu f o r m u kruga, j e s t proizvodnja spoznaje. Pojmiti Marxovu filozofiju u n j e z i n o j specifinosti znai dakle p o j m i t i bit k r e t a n j a k o j e p r o i z v o d i n j e z i n u s p o z n a j u ili p o j m i t i s p o z n a j u k a o proizvodnju.

10. O v d j e n e m o e biti r i j e i o d r u g o j p r e t e n z i j i n e g o o t e o r i j s k o m ustanovljenju onoga to n a m d o n o s i n a e i t a n j e Kapitala. K a o t o su o v a i z l a g a n j a tek prvo i t a n j e , za k o j e je s a d bez s u m n j e r a z u m l j i v o z a t o ih d a j e m o b a u o b l i k u n j i h o v i h n e d o u m i c a isto su t a k o o v a p o j a n j e n j a tek prvi p o t e z o n o g a t o m o e b i t i jo s a m o skica. M i s l i m da s m o d o s p j e l i d o p r i n c i p i j e l n e t o k e . Me p o s t o j i li b e z g r i j e n o i t a n j e , to z n a i d a s v a k o i t a n j e u svoj o j l e k c i j i i p r a v i l i m a r e f l e k t i r a p r a v o g ikrivca: k o n c e p c i j u s p o z n a j e t o je, p o d u p i r u i n j e z i n p r e d m e t , ini o n i m t o jest. To s m o z a m i j e t i l i u p o v o d u e k s p r e s i v n o g i t a n j a , tog
Isto vrijedi i za ->itanje onih novih djela m a r k s i z m a koja, p o n e k a d u iznena u j u o j formi, u sebi nose neto bitno za b u d u n o s t socijalizma: ono to m a r k s i zam izaziva u z e m l j a m a avangarde -tree: svijeta*; koji se bori za svoju slobodu, od v i j e t n a m s k i h partizana do Kube. Od vitalnog je z n a e n j a da ta djela z n a m o n a vrijeme --proitati

38

o t v o r e n o g i j a s n o g i t a n j a e s e n c i j e u e g z i s t e n c i j i ; a iza te t o t a l n e p r i s u t n o s t i , u k o j o j se s v a k a n e j a s n o a s v o d i n a ni t a , n a s l u i v a l i s m o m r a k r e l i g i j s k e f a n t a z m e e p i f a n i j s k e prozirnosti i njezin povlateni model fiksacije: logos i njegovo P i s m o . O d b a c i v a n j e u m i r u j u i h o p s j e n a tog m i t a p o u i l o n a s je o j e d n o j d r u g o j vezi k o j a n u n o m o r a a r t i k u l i r a t i n o v o i t a n j e t o n a m ga p r e d l a e M a r x , n a n o v o j koncepciji spoznaje t o ga u t e m e l j u j e . Ali s a d a e m o sebi d o p u s t i t i , k a k o b i s m o ga pogodili iz n a j b o l j e g u g l a , j e d a n novi z a o k r e t . Ne elei p o d istim p o j m o m p r o m i l j a t i k o n c e p c i j e s p o z n a j e iji historijski o d n o s j o n i j e b i o p r o u e n , n i t i a f o r t i o r i d o k a z a n , m o r a m o se i p a k p r i b l i i t i j e d n o j k o n c e p c i j i k o j a p o d r a v a relig i j s k o i t a n j e , k o n c e p c i j i k o j a j e t a k o e r v e o m a iva i k o j a j e p o s v e m u s u d e i n j e g o v a p r o f a n a t r a n s k r i p c i j a empiristikoj koncepciji spoznaje. U z i m a m o o v a j t e r m i n u njegovu n a j i r e m s m i s l u j e r m o e o b u h v a t i t i k a k o r a c i o n a l i s t i ki e m p i r i z a m t a k o i s e n z u a l i s t i k i e m p i r i z a m , a n a l a z i ga se n a d j e l u i u s a m o m h e g e l o v s k o m m i l j e n j u k o j e se, u t o m o d n o s u , s p r a v o m i uz s u g l a s n o s t s a m o g H e g e l a , m o e smat r a t i ' p o m i r e n j e m r e l i g i j e i n j e z i n e p r o f a n e istine." Empiristika koncepcija spoznaje u naroitom o b l i k u o i v l j u j e m i t k o j i n a s j e p r o g o n i o . Da b i s m o j e b o l j e razumjeli, potrebno je definirati temeljne principe teorijske p r o b l e m a t i k e n a k o j o j ta k o n c e p c i j a poiva. E m p i r i s t i k a k o n c e p c i j a s p o z n a j e d o v o d i n a s c e n u p r o c e s t o se zbiva izm e u d a n o g o b j e k t a i d a n o g s u b j e k t a . Na t o m s t u p n j u n i j e o s o b i t o v a a n s t a t u s tog s u b j e k t a (bio o n p s i h o l o k i , h i s t o r i j ski ili ne) i tog o b j e k t a (bio o n d i s k o n t i n u i r a n ili k o n t i n u i r a n , p o k r e t a n ili n e p o k r e t a n ) . T a j se s t a t u s o d n o s i s a m o n a p r e c i z n u d e f i n i c i j u varijacija temeljne problematike, a ona n a s o v d j e j e d i n o i z a n i m a . B u d u i da su s u b j e k t i o b j e k t dani, p a d a k l e p r e t h o d e s l i j e d u s p o z n a j e , oni ve d e f i n i r a j u s t a n o v i t o t e m e l j n o t e o r i j s k o p o l j e k o j e se m e u t i m u t o m s t a n j u j o n e d a i s k a z a t i k a o empirijsko. O n o t o ga odre u j e kao takvog u p r a v o je narav procesa spoznaje, drugim rijeima stanovit odnos koji s p o z n a j u definira kao takvu, u f u n k c i j i z b i l j s k o g o b j e k t a n a k o j i se s p o z n a j a o d n o s i . s v a k i e m p i r i j s k i slijed spoznaje poiva zapravo n a s u b j e k t i v n o j o p e r a c i j i n a z v a n o j apstrakcijom. Spoznati znai iz z b i l j s k o g p r e d m e t a izluiti n j e g o v u bit. K a d s u b j e k t p o s j e d u j e b i t . t a d a p o s j e d o v a n j e n a z i v a m o s p o z n a j o m . Bez o b z i r a k a k v e s u p o s e b n e v a r i j a c i j e m o g u e u vezi s p o j m o m a p s t r a k c i j e , t a j p o j a m d e f i n i r a n e p r o m j e n l j i v u s t r u k t u r u koPod u v j e t o m da .se empirizam shvati u tom generikom znaenju, moe se prihvatiti da se pod taj p o j a m svrsta i senzualistiki empirizam X V I I I stoljea, l a k o taj p o s l j e d n j i ne o s t v a r u j e uvijek s p o z n a j u u svom zbiljskom p r e d m e t u na nain koji e biti opisan, iako u stanovitom smislu s p o z n a j u shvaa kao proizvod povijesti, on s p o z n a j u o s t v a r u j e u zbilji j e d n e povijesti koja nije nita d r u g o do razvoj onoga to ona sadri u p o e t k u . U tom pogledu, ono to e biti reeno o s t r u k t u r i stvarnog odnosa s p o z n a j e p r e m a s t v a r n o m 'predmetu, j e d n a k o vrijedi i za odnos s p o z n a j e p r e m a z b i l j s k o j povijesti u ideologiji XVIII stoljea.

39

ja tvori s p e c i f i n o o b i l j e j e e m p i r i z m a . E m p i r i s t i k a a p s t r a k c i j a k o j a iz z b i l j s k o g p r e d m e t a i z l u u j e n j e g o v u b i t , j e s t zbiljska apstrakcija k o j o m s u b j e k t p r i s v a j a z b i l j s k u bit. Pok a z a t e se d a j e p o n a v l j a n j e k a t e g o r i j e zbiljskog u svakom trenutku slijeda distinktivna znaajka empiristike koncepc i j e . t o z a p r a v o z n a i zbiljska apstrakcija? Ona svjedoi o o n o m e to je iskazala neka s t v a r n a injenica: bit je apstrah i r a n a iz s t v a r n i h p r e d m e t a u s t v a r n o m s m i s l u ekstrakcije, k a o t o se za z l a t o m o e rei d a j e e k s t r a h i r a n o ( o d n o s n o izlueno, d a k l e i z d v o j e n o ) iz z e m l j a n o g o v o j a i p i j e s k a . K a o t o se z l a t o p r i j e svog i z d v a j a n j a , d a k l e k a o o d svog z e m l j a n o g o v o j a n e o d v o j e n o zlato, ve n a l a z i u s v o m z e m l j a n o m o v o j u , t a k o se i bit z b i l j s k o g , k a o z b i l j s k a b i t , n a l a z i u zbiljs k o m k o j e j u s a d r i . S p o z n a j a j e a p s t r a k c i j a u p r a v o m smislu r i j e i , t j . i z l u i v a n j e b i t i iz z b i l j s k o g k o j e t u b i t s a d r i , i z d v a j a n j e b i t i iz z b i l j s k o g t o je s a d r i i p r i k r i v a j u i j e zat a j u j e . N i j e v a a n p o s t u p a k k o j i m se t o i z l u i v a n j e v r i (bilo d a se, n p r . r a d i o u s p o r e d b i m e u p r e d m e t i m a , n j i h o v u uzaj a m n o m t r e n j u k a k o bi se u k l o n i o o v o j i si.); n i j e b i t a n ni lik z b i l j s k o g , bez o b z i r a j e li o n s a s t a v l j e n od d i s k r e t n i h indiv i d u a , o d k o j i h s v a k a u s v o j o j r a z n o l i k o s t i s a d r i i s t u b i t , ili j e p a k r i j e o j e d n o j te i s t o j i n d i v i d u i . U s v a k o m s l u a j u , to razdvajanje u z b i l j s k o m , biti z b i l j s k o g o d o v o j a k o j i p r i k r i v a b i t , n a l a e n a m k a o u v j e t te o p e r a c i j e s a s v i m o s o b i t u predodbu kako samog zbiljskog, tako i spoznaje o tom zbiljskom. Zbiljsko: ono je s t r u k t u r i r a n o kao i zemljani ovoj u n u t a r k o j e g se k r i j e z r n c e i s t o g z l a t a , t o z n a i d a j e sain j e n o o d d v i j u z b i l j s k i h biti, i s t e i n e i s t e b i t i , o d z l a t a i z e m l j a n o g o v o j a ili, a k o h o e t e ( h e g e l o v s k i m t e r m i n i m a ) , o d b i t n o g i n e b i t n o g . N e b i t n o m o e biti o b l i k i n d i v i d u a l n o s t i (neki p l o d , n e k i z a s e b n i p l o d o v i ) ili m a t e r i j a l n o s t i (ono t o n i j e f o r m a ili bit), ili p a k nitavilo ili t o d r u g o , svejed n o . i n j e n i c a je cla z b i l j s k i - p r e d m e t z a i s t a u sebi s a d r i d v a posve zasebna stvarna dijela, n a i m e bit i nebit. To n a m d a j e o v a j p r v i r e z u l t a t : s p o z n a j a ( k o j a n i j e d r u g o d o b i t n a bit) s t v a r n o j e s a d r a n a u z b i l j s k o m k a o j e d a n o d n j e g o v i h dijelova, d o k j e u d r u g o m d i j e l u z b i l j s k o g n e b i t a n dio. Cilj j e spoznaje d a u p r e d m e t u r a z d v o j i d v a ve p o s t o j e a d i j e l a , n a i m e b i t n i i n e b i t n i dio, d a to r a z d v a j a n j e izvede n a poseb n e n a i n e k o j i m a je cilj o t k l a n j a n j e n e b i t n o g z b i l j s k o g , kak o bi se s p o z n a j n i s u b j e k t s u e l i o i s k l j u i v o s d r u g i m dijelom zbiljskog koji je n j e g o v a zbiljska bit sama. T o n a m d a j e d r u g i r e z u l t a t : o p e r a c i j a a p s t r a k c i j e , svi ti p o s t u p c i ispir a n j a , u s t v a r i su s a m o p o s t u p c i p r o i a v a n j a i o t k l a n j a n j a jednog dijela zbiljskog da bi se izdvojio drugi. U t o m svojs t v u oni u i z l u e n o m d i j e l u ne o s t a v l j a j u n i k a k a v t r a g , s v a k i se t r a g n j i h o v e o p e r a c i j e u k l a n j a z a j e d n o s d i j e l o m z b i l j s k o g k o j i oni t r e b a d a e l i m i n i r a j u .

40

M e u t i m , n e t o od s t v a r n o s t i tog p o s l a nalazi se, i a k o n i t a v n o , k a o t o bi se m o g l o i p o v j e r o v a t i , u rezultatu te o p e r a c i j e , j e r t a j r e z u l t a t i n i j e d r u g o do i s t i n s k a z b i l j s k a b i t , ali u u v j e t i m a o p e r a c i j e , t o n i j e u strukturi zbiljskog predmeta iz k o j e g o p e r a c i j a s p o z n a j e m o r a izluiti z b i l j s k u bit. T a j j e z b i l j s k i p r e d m e t u tu s v r h u o b d a r e n s a s v i m osob i t o m s t r u k t u r o m k o j u s m o ve sreli u n a o j analizi, ali koju s a d a t r e b a da d o v e d e m o do o i g l e d n o s t i . Ta se s t r u k t u r a izriito o d n o s i na odgovarajuu poziciju u z b i l j i d v a j u konstitutivnih dijelova zbilje: nebitnog i bitnoga dijela. Nebitni d i o z a u z i m a svu i z v a n j s k o s t p r e d m e t a , n j e g o v u vidljivu povrinu, d o k b i t n i dio z a u z i m a unutranji dio z b i l j s k o g predm e t a . O d n o s v i d l j i v o g p r e m a n e v i d l j i v o m o d g o v a r a d a k l e odn o s u i z v a n j s k o g i u n u t r a n j e g , o d n o s u o m o t a a s p r a m jezgre. U k o l i k o bit n i j e n e p o s r e d n o vidljiva, to se d o g a a zbog toga t o j e o n a u p u n o m s m i s l u p r i t a j e n a , t j . p o t p u n o zak r i v e n a i o v i j e n a m r e o m nebitnog. Evo sveukupnog trag? s p o z n a j n e o p e r a c i j e , ali o s t v a r e n o g u o d g o v a r a j u o j poziciji bitnog i nebitnog u zbiljskom predmetu samom istovremeno ovo i u t e m e l j e n e n u n o s t i o p e r a c i j e z b i l j s k o g i z l u i v a n j a i p o s t u p a k a i e n j a , n e o p h o d n i h za o t k r i v a n j e b i t i . O t k r i e stoga treba prihvatiti u s t v a r n o m smislu: skinuti ono to p r e k r i v a , k a o t o se s k i d a k o r a s b a n a n e , l j u s k a s p l o d a , veo s d j e v o j k e , istine, b o g a ili s t a t u e itd."U o v i m k o n k r e t n i m prim j e r i m a n e t r a i m p o r i j e k l o te s t r u k t u r e ; n a v o d i m ih k a o z r c a l n e slike u k o j i m a s u sve f i l o z o f i j e g l e d a n j a r e f l e k t i r a l e s v o j e z a d o v o l j s t v o . J e li j o p o t r e b n o d o k a z i v a t i d a ta prob l e m a t i k a e m p i r i s t i k e k o n c e p c i j e s p o z n a j e proizlazi, k a o iz svog d v o j n i k a , iz p r o b l e m a t i k e r e l i g i j s k o g v i e n j a b i t i u proz i r n o s t i e g z i s t e n c i j e . E m p i r i s t i k a se k o n c e p c i j a m o e shvatiti k a o v a r i j a c i j a k o n c e p c i j e v i e n j a , uz j e d n o s t a v n u r a z l i k u t o o v d j e transparentnost n i j e d a n a u n a p r i j e d , n e g o j e od n j e o d v o j e n a u p r a v o t i m velom, t i m o m o t a e m n e i s t o e , neb i t n o g k o j e n a m u s k r a u j e bit, d o k n j u a p s t r a k c i j a stavlja na stranu s v o j i m t e h n i k a m a r a z d v a j a n j a i i e n j a k a k o bi n a m o s l o b o d i l a z b i l j s k u p r i s u t n o s t i s t e i gole biti, s p r a m koje je spoznaja tada samo puko vienje. R a z m o t r i m o s a d a tu strukturu e m p i r i j s k e spoznaje 3 kritikog o d s l o j a n j a . Moemo j e okarakterizirati kao s h v a a n j e p r e m a k o j e m u s p o z n a j a o d r e e n o g p r e d m e t a pos t a j e z b i l j s k i dio z b i l j s k o g p r e d m e t a s p o z n a j e . U z a l u d se l a j d i o n a z i v a bitnim, u n u t r a n j i m i s k r i v e n i m , dakle na prvi p o g l e d n e v i d l j i v i m ; on j e i p a k u o o l o a j u z b i l j s k o g d i j e l a k o j i tvori z b i l j n o s t z b i l j s k o g p r e d m e t a u n j e g o v u s p o j u s nebitnim dijelom. Ono to p r e d s t a v l j a s p o z n a j u tj. veoma o s o b i t u o p e r a c i j u k o j a se o d v i j a 11a z b i l j s k o m p r e d m e t u spoNiti izmiljam niti se igram. Michelangelo je razvio itavu jednu estetiku umj e t n i k e p r o i z v o d n j e koja poiva ne na proizvodnji bitne f o r m e iz m r a m o r a , ve na d e s t r u k c i j i bezoblinog koje, u kamenu, p r i j e prvoga reza, p r e k r i v a formu koj u treba oslobodili. Tu je p r a k s a estetike proizvodnje uklonijena u emniristiki realizam e k s t r a k c i j e .

41

z n a j e 'i t o n i j e n i t a , iako z b i l j s k o m p o s t o j e e m p r e d m e t u d o d a j e novu egzistenciju, upravo egzistenciju samospoznaje ( b a r e m , na p r i m j e r , v e r b a l n i p o j m o v n i ili p i s a n i d i s k u r s k o j i tu s p o z n a j u i z r a a v a u o b l i k u p o r u k e , t o d a k l e o l i a v a tu s p o z n a j u k o j a se i p a k vri izvan p r e d m e t a , b u d u i d a je s t v a r n e k o g d j e l a t n o g s u b j e k t a ) u c i j e l o s t i j e upisano u strukturu zbiljskog predmeta, u o b l i k u r a z l i k e i z m e u b i t n o g i nebitnog, izmeu povrine i dna, izmeu izvanjskog i unutra n j e g ! P r e m a t o m e , s p o z n a j a j e ve s t v a r n o p r i s u t n o u zbiljskom p r e d m e t u koji treba spoznati, u obliku odgovarajueg r a s p o r e d a ovih d v a j u z b i l j s k i h d i j e l o v a u p r e d m e t u ! U n j e m u j e s p o z n a j a d o i s t a p o s v e p r i s u t n a : n e s a m o p r e d m e t spoznaje, tj. o n a j zbiljski dio to je nazvan bit, nego i njezina o p e r a c i j a ' k o j u tvori r a z l i k o v a n j e , i o d g o v a r a j u a s t v a r n o postojea pozicija izmeu dvaju dijelova zbiljskog p r e d m e t a o d k o j i h j e j e d a n i z v a n j s k i ( n e b i t n i ) dio k o j i p r i k r i v a i zak l a n j a d r u g i (bit ili u n u t r a n j i dio). J e d n o m r i j e j u , ta uklopijenost spoznaje, shvaene kao zbiljski dio zbiljskog predmeta, u zbiljskoj strukturi zbiljskog predmeta jest ono to tvori specifinu problematiku empiristike koncepcije spoznaje. Dovoljno je zahvatiti j e u n j e z i n o m p o j m u d a bi se iz n j e izvukli z n a a j n i z a k l j u c i k o j i z a c i j e l o n a d i l a z e o n o t o kae ta k o n c e p c i j a , j e r o d n j e p r i m a m o p r i z n a n j e o o n o m e t o o n a ini p o r i u i ga. O v d j e se n e m o g u r a z m a t r a t i ni n a j b e z n a a j n i j i o d t i h p o j m o v a , l a g a n i h za r a z v i j a n j e , p o s e b n o k a d se r a d i o s t r u k t u r i vidljivog i n e v i d l j i v o g i j i s t a n o v i t i p r e d o s j e a j z n a e n j a o v d j e p r i z n a j e m o . H t i o b i h t e k u s p u t z a m i j e t i t i da se k a t e g o r i j e e m p i r i z m a n a l a z e u sri p r o b l e m a t i k e k l a s i n e f i l o z o f i j e ; da p o z n a v a n j e te problematike, u svim njezinim v a r i j a c i j a m a , u k l j u u j u i i p o t a j n e v a r i j a c i j e i p o r i c a n j a , m o e n a c r t u za p o v i j e s t f i l o z o f i j e , a za g r a d n j u n j e g o v a p r i n c i p a p r u i t i b i t n i p r i n c i p t o g r a z d o b l j a ; d a j e ova p r o b l e m a t i k a k o j u j e priz n a l o L o c k o v o i C o n d i l l a c o v o X V I I I s t o l j e e , k o l i k o god to izgledalo p a r a d o k s a l n o d u b o k o p r i s u t n a u h e g e l o v s k o j filoz o f i j i , te d a se Mar.\, iz r a z l o g a k o j e a n a l i z i r a m o , njome morao posluiti k a k o bi d o k u i o n e d o s t a t a k p o j m a k o j i je i p a k o s t a v i o p o s l j e d i c e , k a k o bi f o r m u l i r a o ( n e p o s t o j e e ) p i t a n j e , t j . t a j p o j a m n a k o j i j e i p a k d a o o d g o v o r u s v o j i m analizam a u Kapitalu; d a je o v a p r o b l e m a t i k a o s t a l a n a i v o t u zah v a l j u j u i t o m e t o ju j e Mar.x k o r i s t i o , stvarno preokretao, p r e o b l i a v a o i u v i j a o , p r i b j e g a v a j u i p r i t o m e n j e z i n i m term i n i m a ( k a o t o su p r i v i d i b i t , i z v a n j s k o i u n u t r a n j e , unutranja bit s t v a r i , p r i v i d n o k r e t a n j e i s t v a r n o k r e t a n j e itd.) te da j e p o n o v o n a l a z i m o n a d j e l u u b r o j n i m E n g e l s o v i m i L e n j i n o v i m o d l o m c i m a k o j i su se s r a z l o g o m n j o m e sluili u ideolokim b i t k a m a u k o j i m a p r e d b r u t a l n o m navalom prot i v n i k a i n a t e r e n u k o j i j e on i z a b r a o t r e b a n a j h i t n i j e par i r a t i i u lice r n u b a c a t i n j e g o v a v l a s t i t a o r u j a i n j e g o v e vla-

42

s l i l e u d a r c e , t j . n j e g o v e a r g u m e n t e i n j e g o v e ideoloke pojmove. O v d j e b i h elio s a m o i n z i s t i r a t i na o v o j t o k i : n a igri rijei k o j a u t e m e l j u j e tu k o n c e p c i j u i k o j a se o d n o s i n a p o j a m zbiljskog. T a se e m p i r i s t i k a k o n c e p c i j a s p o z n a j e moe n a p r v i p o g l e d o k a r a k t e r i z i r a t i k a o igra rijei o zbiljskom. Upravo s m o vidjeli da je svekolika spoznaja, kako n j o j s v o j s t v e n i p r e d m e t (bit z b i l j s k o g p r e d m e t a ) t a k o i razlika i z m e u z b i l j s k o g p r e d m e t a na k o j i j e u s m j e r e n a spoz n a j n a o p e r a c i j a , k a o i ta s p o z n a j n a o p e r a c i j a , r a z l i k a k o j a j e s a m o mjesto s p o z n a j n e o p e r a c i j e u p r a v o s m o vidjeli d a s u p r e d m e t s p o z n a j e i s p o z n a j n a o p e r a c i j a u s v o j o j razlici s p r a m z b i l j s k o g p r e d m e t a , k o j i o n a s m j e r a s p o z n a t i , s pun i m p r a v o m p o s t a v l j e n i i m i l j e n i k a o o n o t o p r i p a d a zbiljs k o j s t r u k t u r i z b i l j s k o g p r e d m e t a . P r e m a e m p i r i s t i k o j konc e p c i j i s p o z n a j e sva j e s p o z n a j a d a k l e u l o e n a u zbilju i spoznaja se u v i j e k p o j a v l j u j e i s k l j u i v o k a o svom predmetu unutranji odnos izmeu stvarno razliitih dijelova tog zbiljskog predmeta. J a s n o li se p o j m i ta t e m e l j n a s t r u k t u r a , o n a n a m m o e p o s l u i t i k a o k l j u u b r o j n i m p r i l i k a m a , p o s e b n o za o d m j e r a v a n j e teorijskih moi modernih oblika empirizma k o j i n a m se p r i k a z u j e u n e d u n i m o b l i j i m a t e o r i j e modela,"' k o j a je, k a o t o s a m , n a d a m se, p o k a z a o , iz t e m e l j a t u a M a r x u . D a l j e od n a s ali m n o g o blie M a r x u , u F e u e r b a c h a , i u M a r x a u D j e l i m a Reza ( T e z a m a o F e u e r b a c h u i N j e m a k o j ideologiji), o n a n a m m o e p o s l u i t i k a k o b i s m o shvatili tu s t a l n u igru rijei o z b i l j s k o m i k o n k r e t n o m k o j a j e temel j e m c i j e l o g niza d v o z n a n o s t i i j e p r e o s t a l e k o n z e k v e n e i j e i d a n a s t r p i m o . N e u m e u t i m k r e n u t i t i m k r i t i k i m , udes n o p l o d o n o s n i m p u t e m : p r e p u s t i t u t o j igri r i j e i n j e z i n e konzekveneije a njihovo odbacivanje porastu budnosti naeg vremena. J a c i l j a m n a igru rijei s a m u . "
Treba imati u vidu da ovdje, o d b a c u j u i je, o teoriji modela govorim s a n u kao o ideologiji s p o z n a j e . U tom pogiedu, bez obzira na s t u p a n j razrade njezinih formi (u s u v r e m e n o m ne.pozitivizm.il j", ona o s t a j e u t j e l o v l j e n j e m empiristike koncepcije s p o z n a j e . To odbacivanje, m e u t i m ne povlai u svojoj osudi drugi smisao i drugu u p o t r e b u kategorije modela, tonije smisao koji stvarno odgovara tehnikoj upotrebi modela-, kao to se u b r o j n i m prilikama moe vidjeti u tehnikoj p r a k s i p l a n i r a n j a u socijalistikim z e m l j a m a . Tu je model tehniko sredstvo k o n i p o n i r a n j a razliitih p o d a t a k a u cilju postizanja stanovitog cilia. Tu ie empirizam --modela na svom nijestu, kod kue, ne u teoriji spoznaje ve u p r a k t i n o j p r i m j e n i , ti. u oblasti tehnike ostvarenja stanovitih ciljeva u l'unkciji stanovitih p o d a t a k a , na osnovi stanovitih s p o z n a j a to ih prua znanost politike ekonomije. U jednoj poznatoj reenici koja na alost u praksi nije imala o d j e k a koji zasluuje. Staljin ie z a b r a n j i v a o cla e politika ekonomija b r k a s ekonomskom politikom, teorija s njezinom tehnikom p r i m j e n o m . Empiristika koncepcija modela kao ideologija s p o z n a j e dobija od zbrke izmeu modela kao tehnikog i n s t r u m e n t a i p o j m a s p o z n a j e sve privide nune za svoju o b m a n u . 7 Genijalne greke Politzerove Kritike t e m e l j a psihologije velikim dijelom .poivaju na ideolokoj f u n k c i j i nekritiziranog p o j m a konkretnog: nije s l u a j n o to je Politzer mogao objaviti nedolazak konkretne psihologije a da ta objava nikad nije p o p r a e n a bilo kakvim d j e l o m . Sva se snaga termina konkretno zapravo iscrpljivala u njegovoj k r i t i k o j upotrebi, bez mogunosti d a se utemelji i n a j m a n j a s p o z n a j a koja postoji s a m o u apstrakciji pojmova. To se moglo zapaziti ve u F e u e r b a c h a k o j i ' s e oajniki pokuava osloboditi ideologije prizivajui konkretno, tj. ideoloki p o j a m b r k a n j a s p o z n a j e i b i t k e : ideologije oigledno ne moe osloboditi od ideologije. Istu dvos'mislenost i istu igru rijeima nalazimo u svih Marxovih i n t e r p r e t a koji se pozivaju na R a n e radove, prizivajui stvarni

Ta se igra r i j e i p o i g r a v a r a z l i k o m k o j u o n a gui; i s t o v r e m e n o , o n a p r o f i n j u j e n j e z i n le. K a d e m p i r i z a m zasij e c a u bit p r e d m e t a s p o z n a j e , o n p r i z n a j e n e t o z n a a j n o t o u istom trenutku porie: priznaje da predmet spoznaje nije i d e n t i a n z b i l j s k o m p r e d m e t u j e r ga s m a t r a s a m o d i j e l o m z b i l j s k o g p r e d m e t a . Ali on p o r i e o n o t o p r i z n a j e u p r a v o t a k o t o t u r a z l i k u i z m e u d v a j u p r e d m e t a , p r e d m e t a spoz n a j e i z b i l j s k o g p r e d m e t a , s v o d i n a p u k u razLiku d i j e l o v a j e d n o g te i s t o g p r e d m e t a : z b i l j s k o g p r e d m e t a . U p r i z n a t o j su analizi dva r a z l i i t a p r e d m e t a , z b i l j s k i p r e d m e t k o j i pos t o j i izvan s u b j e k t a , n e z a v i s n o o d p r o c e s a s p o z n a j e ( M a r a ) i p r e d m e t s p o z n a j e (bit z b i l j s k o g p r e d m e t a ) k o j i j e p o s v e razliit o d z b i l j s k o g p r e d m e t a . U p o r e k n u t o j analizi p a k pos t o j i samo jedan predmet: zbiljski predmet. Otuda opravdano m o e m o z a k l j u i t i : i s t i n s k a n a s j e igra r i j e i s a m e o b m a nula o svome m j e s t u , o svojoj podlozi (Trager), o rijei k o j a je n j e z i n o d v o s m i s l e n o o b i t a v a l i t e . I s t i n s k a se igra r i j e i n e p o i g r a v a zbiljskom r i j e j u k o j a je njezina m a s k a nego r i j e j u predmet. N i j e zbiljska r i j e o n a ikoju t r e b a d o v e s t i u p i t a n j e n j e z i n a u g i n u a ; to j e r i j e predmet; to j e pojam p r e d m e t a i j u razliku t r e b a p r o i z v e s t i da bi ga se o s l o b o d i l o c d j e d i n s t v e n e o b m a n e rijei p r e d m e t .

11.

T a k o s t u p a m o n a p u t t o su n a m ga p r o k r i l i , r e k a o bih g o t o v o bez n a e g z n a n j a , j e r o n j e m u doista nismo razmiljali, dva filozofa u povijesti: Spinoza i Mar.\. S p i n o z a n a s je, i p o r e d o n o g t o t r e b a n a z v a t i latentnim d o g m a t s k i m e m p i r i z m o m kartezijanskog idealizma, ipak u p o z o r i o da j e predmet s p o z n a j e , ili bit, po sebi a p s o l u t n o d r u g a i j i i razliit od z b i l j s k o g predmeta j e r , cla u p o t r i j e b i m o n j e g o v p o z n a t i izraz, ne t r e b a b r k a t i dva p r e d m e t a : ideju k r u g a k o j a j e p r e d m e t s p o z n a j e , s k r u g o m k o j i je zbiljski predmet. U t r e e m p o g l a v l j u Uvoda iz 1857. M a r a j e sa s v o m m o g u o m s n a g o m p o d v u k a o tu r a z l i k u . ' v p r e procesa te) treba njuje, u penjanja Marx o d b a c u j e hegelovsku zbrku identifikacije d m e t a i predmeta spoznaje, zbiljskog procesa i s p o z n a j e : Hegel je pao u iluziju da realno (das Recishvatiti kao rezultat miljenja koje se u sebi sjedisebi udubi ju je i iz samog sebe kree, dok je metoda od apstraktnog prema konkretnom samo nain (die

humanizam, :::kihumanizam pezuivni huma:;izam kao teorijski temelj svoga m i l j e n j a . Istina je da oni imaju isprike: sve izraze sarnaga Mnrxa koji u Dielima Reza (Teze o F e u e r b a c h u , N j e m a k a ideologija) govori o k o n k r e t n o m , s t v a r n o m , --konkretnim, stvarnim l j u d i m a - u d . Ali i satna su Djela Reza jo zarobljena u dvosmislenosti j e d n e negacije koja j o o s t a j e u s v i j e t u p o j m o v a k o j e odbacuje, ne mogavi u a d e k v a t n o m obliku f o r m u l i r a t i nove i pozitivne p o j m o v e to ih nosi u sebi (usp. P o u r Mara, str. 2829).

44

Art) pomou kojeg miljenje prisvaja konkretno, reproducira ga (reproduzieren) kao duhovno konkretno (geistig Konkreies). (Usp. Prilog kritici politike ekonomije, Kultura, B e o g r a d 1959, s t r . 228). Ova z b r k a k o j o j H e g e l d a j e oblik apsolutnog idealizma povijesti, nije u principu nita drugo do v a r i j a c i j a z b r k e k o j a o d l i k u j e p r o b l e m a t i k u e m p i r i z m a . N a s u p r o t o v o j z b r c i , M a r x brani r a z l i k u i z m e u zbiljskog predmeta ( z b i l j s k i - k o n k r e l n o g , z b i l j s k o g t o t a l i t e t a k o j i u svojoj nezavisnosti opstoji izvan glave (Kopj) prije i poslije p r o i z v o d n j e s p o z n a j e ) i predmeta spoznaje, p r o i z v o d a mi l j e n j a k o j e ga u sebi p r o i z v o d i k a o m i l j e n o - k o n k r e t n o (Ged a n k e n k o n k r e t u m ) , kao miljeni-totalitet (Gedankentotaliti.it), t j . k a o miljeni predmet a p s o l u t n o razliit o d z b i l j s k o g p r e d m e t a , od z b i l j s k i - k o n k r e t n o g , od z b i l j s k o g t o t a l i t e t a , i j u spoznaju prua upravo rniljeno-konkretno, miljeni-totalitet. M a r x ide j o d a l j e te p o k a z u j e k a k o se ta r a z l i k a o d n o s i ne s a m o n a o v a d v a p r e d m e t a , n e g o i n j i h o v e p r o c e s e proizv o d n j e , D o k se p r o c e s p r o i z v o d n j e n e k o g z b i l j s k o g p r e d m e ta, n e k o g z b i l j s k i - k o n k r e t n o g t o t a l i t e l a ( n p r . n e k e h i s t o r i j s k i d a n e n a c i j e ) u c i j e l o s t i zbiva u z b i l j i i o d v i j a u s k l a d u sa s t v a r n i m p o r e t k o m s t v a r n e geneze ( s u k c e s i v n i m r e d o m mom e n a t a p o v i j e s n e geneze), d o t l e se p r o c e s p r o i z v o d n j e p r e d m e t a s p o z n a j e u c i j e l o s t i zbiva u s p o z n a j i i o d v i j a u s k l a d u s drugaijim poretkom, u kojemu misaone kategorije koje r e p r o d u c i r a j u zbiljske k a t e g o r i j e n e z a u z i m a j u isto m j e s t o k a o u p o r e t k u z b i l j s k e p o v i j e s n e geneze, ve s a s v i m razliita m j e s t a k o j a im d o d j e l j u j e n j i h o v a f u n k c i j a u p r o c e s u proizvodnje predmeta spoznaje. S v r a t i m o za t r e n u t a k p o z o r n o s t na sve te teme.

K a d n a m M a r x k a e da se p r o c e s p r o i z v o d n j e s p o z n a j e , d a k l e n j e z i n a p r e d m e t a r a z l i i t o g od z b i l j s k o g p r e d m e t a k o j i o n a u p r a v o eli p r i s v o j i t i na nain s p o z n a j e , u c i j e l o s t i o d v i j a u s p o z n a j i , u glavi ili u m i l j e n j u , on ni za Irenu tak n e p a d a u i d e a l i z a m s v i j e s t i , d u h a ili m i l j e n j a , j e r m i l j e n j e o k o j e m u j e o v d j e r i j e n i j e s v o j s t v o n e k o g transc e n d e n t a l n o g s u b j e k t a ili n e k e a p s o l u t n e s v i j e s t i s p r a m k o j e bi se z b i l j s k i s v i j e t j a v l j a o k a o materija; to m i l j e n j e n i j e ni s v o j s t v o n e k o g p s i h o l o k o g s u b j e k t a , iako s u l j u d s k e ind i v i d u e n o s i o c i m i l j e n j a . T o je m i l j e n j e h i s t o r i j s k i k o n s t i t u i r a n i s i s t e m aparata miljenja utemeljenog i artikuliranog u p r i r o d n o j i d r u t v e n o j zbilji. O n o j e d e f i n i r a n o s u s t a v o m s t v a r n i h u v j e t a k o j i ga ine, a k o m o g u t a k o rei, o d r e e n i m nainom proizvodnje spoznaje. Miljenje kao takvo konstit u i r a s t r u k t u r a k o j a k o m b i n i r a ( V e r b i n d u n g ) tip p r e d m e t a ( p r v o t n u m a t e r i j u ) n a k o j e m u se o n a o k u a v a , sredstva teorijske proizvodnje k o j i m a ono raspolae (njezina teorija, njez i n a m e t o d a i n j e z i n a t e h n i k a , e k s p e r i m e n t a l n a ili n e k a druga) te, n a p o k o n , h i s t o r i j s k e o d n o s e ( i s t o d o b n o t e o r i j s k e , ideol o k e i d r u t v e n e ) u k o j i m a o n o p r o i z v o d i . U p r a v o t a j defi-

45

n i r a n i s u s t a v u v j e t a t e o r i j s k e p r a k s e o d r e u j e o v o m ili o n o m misleem subjektu (individuumu) njegovo m j e s t o i funkciju u p r o i z v o d n j i s p o z n a j a . T a j k o l i k o m a t e r i j a l n i t o l i k o i duhovni s i s t e m t e o r i j s k e p r o i z v o d n j e , i j a j e p r a k s a u t e m e l j e na i artikulirana na postojeim ekonomskim, politikim i i d e o l o k i m p r a k s a m a k o j e j o j p o s r e d n o ili n e p o s r e d n o osigur a v a j u glavninu njezine prvotne materije, p o s j e d u j e odreenu objektivnu zbiljnost. Ta odreena zbiljnost definira uloge i f u n k c i j e m i l j e n j a z a s e b n i h i n d i v i d u a k o j e m o g u misliti s a m o ve p o s t a v l j e n e p r o b l e m e ili o n e t o se m o gu p o s t a v i t i ; k o j a d a k l e stavlja u upotrebu, kao to s t r u k t u r a n e k o g e k o n o m s k o g n a i n a p r o i z v o d n j e u p o t r e b l j a v a , n a sebi s v o j s t v e n n a i n , r a d n u s n a g u n e p o s r e d n i h p r o i z v o a a , n j i h o v u m i s a o n u s n a g u . P r e m a t o m e , d a l e k o od toga d a je miljenje bitnost s u p r o t s t a v l j e n a m a t e r i j a l n o m svijetu, s p o s o b n o s t istog t r a n s c e n d e n t a l n o g s u b j e k t a ili apsolutn e s v i j e s t i , o d n o s n o o n a j m i t t o ga k a o m i t s t v a r a idealiz a m d a bi se u n j e m u p r e p o z n a o i u t e m e l j i o , m i l j e n j e j e zbiljski osebujan sistem, utemeljen i artikuliran na zbiljskom svijetu danog historijskog drutva koje uspostavlja odreen e o d n o s e s p r i r o d o m , specifian sistem koji d e f i n i r a j u uvjeti n j e g o v a p o s t o j a n j a i p r a k s e , t j . vlastita struktura, odreeni tip k o m b i n a c i j e ( V e r b i n d u n g ) t o p o s t o j i i z m e u n j e g o v e p r v o t n e m a t e r i j e ( p r e d m e t a t e o r i j s k e p r a k s e ) , n j e g o v i h vlas t i t i h s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i n j e g o v i h o d n o s a s d r u g i m strukturama drutva. eli li se p o m n o r a z m o t r i t i t a k v a d e f i n i c i j a mi l j e n j a , tog v e o m a u o p e n o g t e r m i n a k o j i m se M a r x slui u o d l o m k u t o ga a n a l i z i r a m o , s a v r e n o j e o p r a v d a n o r e i da t e o r i j s k o j praksi svojstvena proizvodnja s p o z n a j e tvori p r o c e s k o j i se u cijelosti odvija u miljenju, k a o to, m u t a t i s m u t a n d i s , m o e m o rei d a se s l i j e d e k o n o m s k e p r o i z v o d n j e u cijelosti odvija u ekonomiji, iako u p r a v o u specifinim o d r e e n j i m a svoje s t r u k t u r e implicira nune odnose s prirodom i drugim s t r u k t u r a m a (pravno-politikim i ideolokim) k o j e , z a j e d n o u z e t e , ine g l o b a l n u s t r u k t u r u n e k e d r u t v e n e f o r m a c i j e k o j a p r i p a d a o d r e e n o m n a i n u p r o i z v o d n j e . Sav r e n o j e i s p r a v n o (richtig) rei, k a o t o to ini i M a r x , d a je konkretni totalitet kao miljeni, totalitet, kao miljeno konkretno u stvari (in der Tat) proizvod miljenja i poimanja (ein Produkt des Denkens, des Begreifens), s a v r e n o j e ispravno predstaviti teorijsku praksu, tj. rad m i l j e n j a na njeg o v o j p r v o t n o j ' m a t e r i j i ( p r e d m e t u n a k o j e m u se o n o o k u ava), k a o rad pretvaranja (Verarbeitung) intuicije (Anschauung) i predodbe (Vorsielhing) u pojmove (in Begriffe). D r u g d j e ' * s a m p o k u a o p o k a z a t i d a ta p r v o t n a m a t e r i j a n a k o j o j se o k u a v a n a i n p r o i z v o d n j e s p o z n a j e , t j . o n o t o Mar.x o v d j e o z n a a v a k a o A n s c h a u u n g i V o r s t e l l u n g , ' Pour Mare, sir. 194195.

46

materija intuicije i predodbe, mora prema s t u p n j u razvitka s p o z n a j e u p o v i j e s t i z a d o b i v a t i v e o m a r a z l i i t e f o r m e ; da, na p r i m j e r , postoji velika razdaljina izmeu p r v o t n e materij e n a k o j o j se o k u a v a A r i s t o t e l i p r v o t n e m a t e r i j e n a k o j o j se o k u a v a j u Galilej, N e \ v t o n ili E i n s t e i n ali d a ta prvotna materija formalno tvori dio uvjeta proizvodnje svake spoznaje. P o k u a o s a m t a k o e r p o k a z a t i da, u k o l i k o je s v a k o m e j a s n o d a ta p r v o t n a m a t e r i j a , ve p r e m a t o m e k a k o n a p r e d u j e n e k a g r a n a s p o z n a j e , p o s t a j e sve vie i vie razraena, ukoliko prvotna m a t e r i j a neke razvijane znanosti oigledno n e m a vie n i t a z a j e d n i k o g sa isto o s j e t i l n o m intuicij o m ili p u k o m p r e d o d b o m , z a u z v r a t k o l i k o g o d d a l e k o s e g n u l i u p r o l o s t n e k e g r a n e s p o z n a j e , n i k a d n e m a m o posla sa istom o s j e t i l n o m i n t u i c i j o m ili p r e d o d b o m n e g o s ve u v i j e k s l o e n o m p r v o t n o m m a t e r i j o m , sa s t r u k t u r o m i n t u i c i j e ili p r e d o d b e k o j e , u v l a s t i t o m Verbindungu, k o m b i n i r a j u istodobno osjetilne elemente, tehnike e l e m e n t e i i d e o l o k e e l e m e n t e d a se, d a k l e , s p o z n a j a nik a d ne nalazi, k a o t o bi t o o a j n i k i h t i o e m p i r i z a m , p r e d istim predmetom 'koji bi t a d a b i o i d e n t i a n zbiljskom predmetu o k o j e m u s p o z n a j a u p r a v o tei d a p r o i z v o d e . . . spoz n a j u . S p o z n a j a k o j a se o k u a v a n a s v o m e p r e d m e t u , ne o k u a v a se s t o g a n a zbiljskom p r e d m e t u , ve n a s v o j o j prvotnoj m a t e r i j i koja, u strogom smislu rijei, tvori njezin predmet (spoznaje) k o j i je, p o e v i od n a j r u d i m e n t a r n i j i h o b l i k a s p o z n a j e , razliit o d zbiljskog predmeta; j e r ta j e p r v o t na m a t e r i j a , u p u n o m s m i s l u k o j i j o j u Kapitalu daje Mara, ve u v i j e k prvotna materija, t j . ve r a z r a e n a , ve izmijen j e n a m a t e r i j a , u p r a v o z a h v a l j u j u i n a m e t n u t o s t i (osjetilo tehniko ideoloke) s t r u k t u r e koja je konstituira kao predmet spoznaje, m a k a r i najotrcanije, kao predmet koji e o n a p r e o b r a z i t i , i j e e o b l i k e t i j e k o m r a z v o j n o g p r o c e s a p r c o b l i a v a t i da bi p r o i z v o d i l a n e p r e s t a n o preobraavane s p o z n a j e k o j e se m e u t i m n i k a d n e e p r e s t a t i o d n o s i t i na s v o j predmet, u s m i s l u predmeta spoznaje.

Za s a d a b i bilo p r e s m i o n o ii dalje. S a m f o r m a l n i p o j a m u v j e t a p r o i z v o d n j e t e o r i j s k e p r a k s e ne m o e n a m d a t i s p e c i f i c i r a n e p o j m o v e k o j i d o p u t a j u d a se k o n s t i t u i r a povijest teorijske prakse, a pogotovo povijest razliitih g r a n a t e o r i j s k e p r a k s e ( m a t e m a t i k e , fizike, .kemije, b i o l o g i j e , p o v i j e s t i i d r u g i h h u m a n i s t i k i h z n a n o s t i ) . Da bi se otilo d a l j e o d j e d n o s t a v n o g formalnog pojma strukture teorijske prakse, tj. proizvodnje spoznaja, m o r a m o razraditi pojam povijesti s p o z n a j e , zatim p o j m o v e razliitih naina teorijske proizvodnje (ponajprije pojmove naina teorijske

47

proizvodnje ideologije i znanosti), kao i p o j m o v e razliitih grana t e o r i j s k e p r o i z v o d n j e i n j i h o v i h o d n o s a (razliitih znanosti i specifinih tipova njihove zavisnosti, nezavisnosti i artikulacija). T a j posao teorijske r a z r a d e p r e t p o s t a v l j a istra i v a n j e v e o m a d u g a d a h a k o j e bi se m o r a l o o s l o n i t i n a val j a n e r a d o v e t o ve p o s t o j e u k l a s i n i m o b l a s t i m a p o v i j e s t i z n a n o s t i i e p i s t e m o l o g i j e , d a k l e i s t r a i v a n j e k o j e s e b i prisvaj a svu p r v o t n u m a t e r i j u ve p r i k u p l j e n i h i n j e n i c a , o n i h koje treba prikupiti, kao i prvih rezultata dostignutih u tim o b l a s t i m a . M e u t i m , p r i k u p l j a n j e tih i n j e n i c a , tih empir i j s k i h d a n o s t i k o j e n a m se, izuzevi n e k o l i k o vrlo z n a a j n i h iznimaka,''' o p e n i t o n u d e tek u o b l i k u j e d n o s t a v n i h sekv e n c a ili k r o n i k a , t j . u o b l i k u i d e o l o k e k o n c e p c i j e p o v i j e s t i , a k i u o b l i k u a p r i o r i z m a f i l o z o f i j e p o v i j e s t i , to p r i k u p l j a n j e , d a k l e , n i j e d o v o l j n o d a se k o n s t i t u i r a p o v i j e s t s p o z n a j e iji pojam n a j p r i j e t r e b a stvoriti, b a r e m u p r i v r e m e n o m obliku, d a bi se n j i m e m o g l o b a r a t a t i . A k o s m o , t i j e k o m i z l a g a n j a koja ete itati, pridali toliko p a n j e p o j m o v i m a u k o j i m a Mar.\ misli o p e u v j e t e e k o n o m s k e proizvodnje i pojmovima, u k o j i m a m a r k s i s t i k a m i s a o m o r a m i s l i t i s v o j u t e o r i j u povijesti, to ne i n i m o s a m o z b o g toga d a bi se s a s v i m s h v a t i l a marksistika teorija e k o n o m s k e oblasti naina kapitalistike p r o i z v o d n j e , ve d a bi se, k o l i k o j e g o d m o g u e , p r e c i z i r a l i t e m e l j n i p o j m o v i ( p o j a m proizvodnje., strukture, naina proizvodnje, p o j a m povijesti) ija je f o r m a l n a r a z r a d a podjednako neophodna i marksistikoj teoriji proizvodnje spoznaje i njezine povijesti. Ve s a d a m o e m o p o e t i n a z i r a t i k o j i m se p u t e m k r e u ili e se k r e t a t i i s t r a i v a n j a . T a j n a s p u t d o v o d i d o r e v o l u c i j e u t r a d i c i o n a l n o j k o n c e p c i j i p o v i j e s t i z n a n o s t i koj a j e , j o i d a n a s , d u b o k o p r o e t a i d e o l o g i j o m f i l o z o f i j e pros v j e t i t e l j s t v a , t j . i d e o l o k i m , d a k l e i d e a l i s t i k i m racionalizm o m . Poinjemo nasluivati, a dolazimo ak u mogunost d a n a s t a n o v i t o m b r o j u ve p r o u e n i h p r i m j e r a d o k a z u j e m o , kako povijest uma nije pravocrtna povijest kontinuiranog r a z v i t k a , niti, u s v o m e k o n t i n u i t e t u , p o v i j e s t o i t o v a n j a ili progresivnog osvjetenia Uma koji je u zametku potpuno p r i s u t a n u svojim zaecima i koji bi njegova povijest toboe s a m o t r e b a l a d o v e s t i d o o t k r i a . Z n a m o da j e t a j tip povijesti i r a c i o n a l n o s t i s a m o p o s l j e d i c a r e t r o s p e k t i v n e iluzije danog historijskog rezultata koji pie svoju povijest u bliskom f u t u r u , k o j i d a k l e m i s l i s v o j p o e t a k k a o a n t i c i p a c i j u svoga k r a j a . R a c i o n a l n o s t f i l o z o f i j e p r o s v j e t i t e l j s t v a k o j o j j e Hegel d a o s u s t a v n u f o r m u r a z v i t k a p o j m a , n i j e n i t a d r u g o nego i d e o l o k a k o n c e p c i j a k a k o u m a t a k o i n j e g o v e p o v i j e s t i . Zbiljska povijest razvitka spoznaje danas je podreena posve d r u g i m z a k o n i m a n e g o t o j e ta t e l e o l o g i j s k a n a d a religijs k o g t r i j u m f a u m a . Tu p o v i j e s t p o i n j e m o s h v a a t i k a o po!1

[' F r a n c u s k o j rado-.i Kuvn-a, Bachelurda, Cuuullesa, Canguilhcrna i Foucaulta.

dS

v i j e s t s a s t a v l j e n u o d r a d i k a l n i h d i s k o n t i n u i t e t a ( n p r . k a d se n e k a n o v a z n a n o s t iz t e m e l j a o t r g a v a od ( p r e t h o d n i h ideolokih formacija), dubokih obrata koji, ukoliko respektiraju k o n t i n u i t e t p o s t o j a n j a o b l a s t i s p o z n a j e (a to i p a k n i j e u v i j e k s l u a j ) , u s v o m e r a s k i d u z a v o d e v l a d a v i n u nove l o g i k e k o j a , d a l e k o od t o g a d a b u d e j e d n o s t a v n i r a z v i t a k , istina ili p r e o k r e t a n j e s t a r e , doslovno zauzima njezino mjesto. T i m e n a m j e n a m e t n u t a o b a v e z a d a o d b a c i m o svak u i d e o l o g i j u u m a te d a h i s t o r i j s k i o d n o s n e k o g r e z u l t a t a s p r a m njegovih u v j e t a p o j m i m o kao odnos p r o i z v o d n j e a ne izraza, t o b i s m o d a k l e , sluei se r i j e j u k o j a se n e slae sa s i s t e m o m k l a s i n i h k a t e g o r i j a i z a h t i j e v a zamjenu t i h kateg o r i j a , m o g l i n a z v a t i nunou njegove kojitingencije. D a bi se s h v a t i l a ta n u n o s t , m o r a m o p r o d r i j e t i u o s o b i t u i vrlo p a r a d o k s a l n u l o g i k u k o j a d o s p i j e v a d o te proizvodnje, tj. u l o g i k u u v j e t a p r o i z v o d n j e s p o z n a j a , bilo d a o n e p r i p a d a j u p o v i j e s t i n e k e j o i d e o l o k e g r a n e s p o z n a j e , bilo d a p r i p a d a j u n e k o j g r a n i s p o z n a j e t o se n a s t o j i k o n s t i t u i r a t i u znan o s t ili se ve u s p o s t a v i l a k a o z n a n o s t . U t o m n a s p o d r u j u e k a j u m n o g a i z n e n a e n j a , p o p u t o n o g a to- ga s u s r e e m o u r a d o v i m a G. C a n g u i l h e m a o p o v i j e s t i p r o i z v o d n j e p o j m a odr a z a n a s t a l o g ne, k a o t o su n a s u v j e r a v a l i svi p r i v i d i ( t j . u s t v a r i v l a d a j u a i d e o l o k a k o n c e p c i j a ) iz m e h a n i c i s t i k e fil o z o f i j e , ve u p r a v o iz v i t a l i s t i k e filozofije 2 0 , z a t i m , -poput o n i h t o ih d u g u j e m o M. F o u c a u l t u k o j i j e p r o u a v a o b u r n i razvitak sloene k u l t u r n e f o r m a c i j e koja oko naddeterminir a n o g t e r m i n a ludilo u 17. i 18. s t o l j e u g r u p i r a cijeli niz i d e o l o k i h , m e d i c i n s k i h , p r a v n i h , r e l i g i j s k i h , m o r a l n i h i pol i t i k i h p r a k s a u k o m b i n a c i j i , i j i u n u t r a n j i r a s p o r e d i i smislenost v a r i r a j u p r e m a f u n k c i j i p r o m j e n e m j e s t a i uloge tih termina u o p e n i t i j e m k o n t e k s t u ekonomskih, politikih, p r a v n i h i ideolokih s t r u k t u r a vremena2', pa p o p u t onih to ih o p e t d u g u j e m o M. F o u c a u l t u k o j i n a m p o k a z u j e k o j i j e to skup naizgled heterogenih uvjeta, na k r a j u jednog revnosnog pozitivnog rada, u stvari p r i p o m o g a o proizvodnji onoga t o p o s j e d u j e izgled o i g l e d n o s t i s a m e : p r o m a t r a n j a bolesnik a p o g l e d o m k l i n i k e medicine 2 2 . N e m a ni jeclne t e o r i j s k i b i t n e i p r a k t i k i o d l u n e r a z l i k e i z m e u z n a n o s t i i i d e o l o g i j e k o j a iz ovoga n e bi prih v a t i l a o n o t o j e titi o d d o g m a t s k i h ili s c i j e n t i s t i k i h isku e n j a to je izravno u g r o a v a j u ; u t o m poslu istraivanja i k o n c e p t u a l i z a c i j e m o r a m o n a u i t i d a tu r a z l i k u n e u p o t r e b l j a v a m o na nain k o j i obnavlja ideologiju i filozofiju pro s v j e t i t e l j s t v a , ve n a s u p r o t d a i d e o l o g i j u , k o j a n p r . s a i n j a v a pretpovijest neke znanosti, p r o m a t r a m o kao zbiljsku povijest
20

G. PUF, M. - VI,

Cans-uilhem, La f o r m a t i o n du concept de reflexe aux XVII et X V I I I sieele, 1955": Foucauli, Historie de la Folle a r a g e classlque, Plon, 1961. Foucault, Naissance de la elinique, Plon, 1964.

4 Kako itati Kapital

49

to p o s j e d u j e vlastite zakone i kao zbiljsku pretpovijest ije je zbiljsko suoenje s drugim tehnikim praksama i drugim i d e o l o k i m ili z n a n s t v e n i m d o s t i g n u i m a u s p e c i f i n i m teor i j s k i m o k o l n o s t i m a m o g l o d o v e s t i cio n a s t a n k a n e k e z n a n o sti, n e k a o n j e n o g k r a j a ve n j e n o g u e n j a . To, d a s m o t i m e prisiljeni postaviti pitanje uvjeta epistemolokog raskida s k o j i m o t p o i n j e s v a k a z n a n o s t , t j . d a s e p o s l u i m o klasin o m t e r m i n o l o g i j o m , p r o b l e m u v j e t a z n a n s t v e n o g o t k r i a , te d a g a m o r a m o p o s t a v i t i takoer u povodu Marxa, to j e o n o to toliko u m n o a v a nae zadae. To, da s m o prilikom prou a v a n j a t o g p r o b l e m a bili u v j e r e n i d a n a p o s v e n o v n a i n m i s l i m o o d n o s z n a n o s t i s p r a m i d e o l o g i j e iz k o j e o n a n a s t a j e i k o j a j e v i e ili m a n j e n a s t a v l j a m u k i p r a t i t i u n j e z i n o j pov i j e s t i , to d a n a s t a k v o i s t r a i v a n j e s u o a v a sa z a p a a n j e m k a k o s v a k a z n a n o s t u s v o m o d n o s u s p r a m i d e o l o g i j e iz k o j e proizlazi moe biti m i l j e n a s a m o k a o znanost ideologije", to j e o n o to hi n a s m o g l o d e k o n c e n t r i r a t i ne b u d e m o li v o d i l i r a u n a o naravi predmeta spoznaje koja moe p o s t o j a t i s a m o u f o r m i ideologije k a d se k o n s t i t u i r a z n a n o s t u s m j e r e n a da, na specifian nain koji je definira, proizvede s p o z n a j u o n j o j . Svi ti p r i m j e r i , u k o l i k o p r u a j u p r v u i d e j u 0 novoj koncepciji povijesti s p o z n a j e k o j u m o r a m o proizvesti, d a j u n a m t a k o e r m j e r u h i s t o r i j s k o g i s t r a i v a k o g r a d a 1 teorijske razrade koja nas oekuje.

13. V r a a m se na d r u g u odlunu M a r x o v u p r i m j e d b u . T e k s t Uvoda iz 1857, k o j i s t r o g o razd v a j a z b i l j s k i p r e d m e t o d p r e d m e t a s p o z n a j e , i s t o t a k o razd v a j a i n j i h o v e p r o c e s e i, t o j e n a j v a n i j e , u k a z u j e n a razliku u p o r e t k u geneze ovih d v a j u p r o c e s a . K a z a n o d r u g i m j e z i k o m k o j i se u p o r n o v r a a u Kapitalu, Marx izjavljuje da se p o r e d a k m i s a o n i h k a t e g o r i j a u p r o c e s u s p o z n a j e n e p o d u d a r a s p o r e t k o m z b i l j s k i h k a t e g o r i j a u p r o c e s u z b i l j s k e pov i j e s n e g e n e z e . T o se r a z l i k o v a n j e o i g l e d n o p o b l i e o d n o s i n a j e d n o o d n a j v i e p r e t r e s a n i h p i t a n j a u Kapitalu, n a pitan j e p o s t o j i li i d e n t i t e t i z m e u tzv. logikog poretka (ili por e t k a d e d u k c i j e k a t e g o r i j a u Kapitalu) i zbiljskog povijesnog poretka. V e i n a i n t e r p r e t a n i j e u s p j e l a d o i s t a izii iz o v o g p i t a n j a j e r n i s u p r i s t a l i d a ga postave u n j e g o v i m adek v a t n i m t e r m i n i m a , t j . u p o l j u o v i m p i t a n j e m d o s e g n u t e problematike. K a i m o o v o i s t o u d r u g o m o b l i k u , k o j i e n a m o d s a d a b i t i p r i s n i j i : Kapital n a m d a j e cio n i z odgovora o identitetu i neidentitetu logikog p o r e t k a i povijesnog
B

sir. r36 r-so

Macherev,

propos

cle la ruplure,

La

.Vouvelle Critique,

svibanj

1965.

50

p o r e t k a . Ti s u o d g o v o r i , o d g o v o r i b e z e k s p l i c i t n o g p i t a n j a : oni n a s u t o m s v o j s t v u p i t a j u o s v o m p i t a n j u , t j . p r i s i l j a v a j u n a s d a f o r m u l i r a m o n e f o r m u l i r a n o p i t a n j e n a k o j e ta p i t a n j a o d g o v a r a j u . J a s n o j e d a se t o p i t a n j e tie o d n o s a l o g i k o g p o r e t k a s p r a m p o v i j e s n o g p o r e t k a , ali i z g o v a r a j u i t e r i j e i mi s a m o p o n a v l j a m o t e r m i n e odgovora: ono to u k r a j n j o j liniji o d r e u j e p o s t a v l j a n j e ( d a k l e p r o i z v o d n j u ) p i t a n j a , def i n i c i j a j e p r o b l e m a t s k o g p o l j a u k o j e m u to p i t a n j e ( t a j p r o b l e m ) m o r a b i t i p o s t a v l j e n o . N o v e i n a t u m a a p o s t a v l j a to p i t a n j e u p o l j u e m p i r i s t i k e p r o b l e m a t i k e ili ( n j e z i n i m preo k r e t a n j e m u s t r o g o m s m i s l u ) u p o l j u hegelovske problematike, n a s t o j e i d o k a z a t i da, u p r v o m s l u a j u logiki p o r e d a k , b u d u i d a j e u b i t i i d e n t i a n sa z b i l j s k i m p o r e t k o m pa u realitetu zbiljskog poretka opstoji kao saina njegova bit, m o e s l i j e d i t i s a m o z b i l j s k i p o r e d a k , d o k u d r u g o m slu a j u , z b i l j s k i p o r e d a k , b u d u i d a j e u b i t i i d e n t i a n s logik i m p o r e t k o m , t a d a s a m o z b i l j s k a o p s t o j n o s t l o g i k o g por e t k a , m o r a s l i j e d i t i logiki p o r e d a k . U o b a s u s l u a j a interp r e t i p r i s i l j e n i v r i t i n a s i l j e n a d p o j e d i n i m M a r x o v i m odgov o r i m a , k o j i o i g l e d n o p r o t u s l o v e n j i h o v i m h i p o t e z a m a . Pred l a e m d a se to p i t a n j e ( t a j p r o b l e m ) p o s t a v i n e u p o l j u ideoloke p r o b l e m a t i k e , nego u p o l j u m a r k s i s t i k e t e o r i j s k e problematike razlikovanja izmeu zbiljskog predmeta i predmeta s p o z n a j e , p r i p o m i n j u i d a to r a z l i k o v a n j e p r e d m e t a dovodi do, s j e d n e s t r a n e r a d i k a l n o g r a z l i k o v a n j a i z m e u p o r e t k a pojavljivanja kategorija u spoznaji, a s druge strane do povijesne zbiljnosti. Dovoljno je tobonji p r o b l e m odnosa izmeu p o r e t k a zbiljske povijesne geneze i p o r e t k a razvitka p o j m o v a u z n a n s t v e n o m d i s k u r s u postaviti u p o l j u te problem a t i k e ( r a d i k a l n o g r a z l i k o v a n j a t i h d v a j u p o r e d a k a ) d a bismo zakljuili kako i m a m o posla s imaginarnim problemom. Ta h i p o t e z a d o p u t a d a se r e s p e k t i r a r a z n o l i k o s t o d g o v o r a k o j e n a m M a r x d a j e , t j . i s t o v r e m e n o s l u a j e v e podu d a r a n j a i s l u a j e v e n e p o d u d a r a n j a i z m e u logikog por e t k a i zbiljskog p o r e t k a u k o l i k o j e t o n o d a n e m a biun i v o k n e p o d u d a r n o s t i m e u r a z l i i t i m m o m e n t i m a ovih dvaju odvojenih p o r e d a k a . Kad kaem da razlikovanje izmeu z b i l j s k o g p r e d m e t a i p r e d m e t a s a z n a n j a i m a za p o s l j e d i c u n e s t a n a k i d e o l o k o g ( e n i p i r i s t i k o g ili a p s o l u t n o idealistikog) m i t a o b i u n i v o k n o j p o d u d a r n o s t i t e r m i n a d v a j u pored a k a , m i s l i m n a svaku, ak i obrnutu formu te p o d u d a r n o s t i t e r m i n a d v a j u p o r e d a k a : j e r o b r n u t a j e p o d u d a r n o s t o p e t pod u d a r n o s t u s k l a d u s o p i m p o r e t k o m ( k o j e m u se m i j e n j a s a m o o z n a k a ) . P o d s j e a m n a o v u r a d n j u h i p o t e z u , j e r je Della V o l p e i n j e g o v a k o l a s m a t r a j u b i t n o m za r a z u m i j e v a n j e n e s a m o t e o r i j e Kapitala, nego i marksistike teorije spoznaje. Ta i n t e r p r e t a c i j a p o i v a n a n e k o l i k o M a r x o v i h re e n i c a o d k o j i h j e n a j j a s n i j a o n a u Uvodu iz 57 (usp. Pri-

log kritici politike ekonomije, K u l t u r a , B e o g r a d 1969, s t r . 236): Bilo bi, d a k l e , n e d o p u t e n o i p o g r e n o iznositi e k o n o m s k e k a t e g o r i j e o n i m r e d o m u k o j e m s u h i s t o r i j s k i bile odreene. Suprotno, njihov je redoslijed odreen o d n o s o m koji one imaju, jedna p r e m a drugoj, u b u r o a s k o m drutvu i koji j e u p r a v o obrnut ( u m g e k e h r t e ) od o n o g a t o se p o j a v l j u j e k a o n j i h o v p r i r o d n i o d n o s ili t o o d g o v a r a r e d u h i s t o r i j s k o g razvitka. Na o s n o v i tog U m k e h r u n g a , tog o b r t a n j a smisla, logiki p o r e d a k m o e b i t i p r o g l a e n o b r n u t i m o d povij e s n o g p o r e t k a . S t i m u vezi u p u u j e m n a R a n c i e r e o v k o m e n tar4. N e p o s r e d n i nastavak Marxova teksta ne ostavlja uostal o m n i k a k v e d v o s m i s l e n o s t i , j e r u v i a m o d a ta r a s p r a o izr a v n o m ili o b r n u t o m p o d u d a r a n j u t e r m i n a d v a j u p o r e d a k a n e m a n i e g z a j e d n i k o s p r o b l e m o m a n a l i z e : Ne r a d i se o m j e s t u koje ekonomski odnosi historijski zauzimaju . . . radi se o n j i h o v u Gliederungu ( a r t i k u l i r a n o j k o m b i n a c i j i ) u mod e r n o m b u r o a s k o m d r u t v u (str. 236). R i j e j e u p r a v o o t o m e d a se t a j Gliederung, t a j a r t i k u l i r a n i m i l j e n i tot a l i t e t p r o i z v e d e u s p o z n a j i k a o p r e d m e t s p o z n a j e k a k o bi se d o s p j e l o d o s p o z n a j e z b i l j s k o g Gliederunga, zbiljski-artikuliranog-totaliteta koji tvori zbiljnost g r a a n s k o g drutva. P o r e d a k k o j i m se p r o i z v o d i G l i e d e r u n g m i l j e n j a , s p e c i f i a n j e p o r e d a k , u p r a v o p o r e d a k t e o r i j s k e analize k o j u M a r x vri u Kapitalu, p o r e d a k veze, sinteze p o j m o v a n u n i h za proi z v o d n j u m i l j e n e c j e l i n e , tog m i l j e n o - k o n k r e t n o g k a o t o je teorija Kapitala. P o r e d a k k o j i m su ti p o j m o v i a r t i k u l i r a n i u a n a lizi, p o r e d a k j e M a r x o v a z n a n s t v e n o g i z l a g a n j a : o n rrema nik a k a v izravni, b i u n i v o k n i o d n o s s p o r e t k o m u k o j e m se ova ili o n a k a t e g o r i j a j a v i l a u p o v i j e s t i . T u m o g u p o s t o j a t i privremeni susreti, svreci sekvenci prividno ritmiziranih istim r e d o m , ali d a l e k o od toga cla s u d o k a z p o s t o j a n j a p o d u d a r n o s t i , o d g o v o r n a p i t a n j e p o d u d a r n o s t i ; oni p o s t a v l j a j u drugo pitanje. T r e b a p r o i k r o z t e o r i j u r a z l i k o v a n j a d v a j u p o r e d a k a d a bi se i s p i t a l o j e li ga u o p e i s p r a v n o p o s t a v l j a t i (to a p s o l u t n o n i j e s i g u r n o : to pitanje moe biti bez ikakva st>iisla te je potpuno umjesno misliti da je potpuno lieno smisla). B a n a p r o t i v , M a r x c i j e l o v r i j e m e d o k a z u j e , ne b e z malicioznosti, da zbiljski p o r e d a k p r o t u r j e i logikom p o r e t k u , i u k o l i k o p o n e k a d u i s t r a i v a n j u i d e d o t l e da kae k a k o izm e u d v a j u p o r e d a k a p o s t o j i obrnuti odnos, on tu rije ne m o e u z e t i d o s l o v n o k a o pojam, tj. kao strogu tvrdnju koja s v o j s m i s a o izvodi ne iz toga t o j e i z g o v o r e n a , n e g o iz t o g a to s p u n i m p r a v o m p r i p a d a d e f i n i r a n o m t e o r i j s k o m polju. Ranciereovo izvoenje, suprotno, p o k a z u j e da je termin p r e o k r e t a n j e u Kapitalu, kao i u m n o g i m drugim sluajev i m a , m j e s t o analogijske upotrebe, bez teorijske strogosti,
- Vidjeti dalje.

t j . u p r a v o b e z s t r o g o s t i t o n a m je n a l a e t e o r i j s k a p r o b l e m a t i k a n a k o j u se o s l a n j a sva M a r x o v a a n a l i z a , a k o j u p r e t h o d n o t r e b a i d e n t i f i c i r a t i i d e f i n i r a t i k a k o bi se m o g l e pros u i v a t i l o g i t i m n e z n a a j k e ili s l a b o s t i n e k o g termina ili p a k n e k e r e e n i c e . B i l o b i l a k o u s p j e n o razviti to i z v o e n j e n a s v i m o d l o m c i m a k o j i i z i s k u j u i n t e r p r e t a c i j u binnivoknog podudaranju izmeu termina dvaju poredaka.

14. V r a a m se, d a k l e , o s o b i t o m kar a k t e r u p o r e t k a p o j m o v a u izlaganju Marxove analize, tj. u n j e z i n o m izvoenju. R.ei da j e t a j p o r e d a k p o j m o v a (ili logiki p o r e d a k ) t o n e s t o j i u b i u n i v o k n o m o d n o s u s termin i m a p o v i j e s n o g p o r e t k a , specifini p o r e d a k t o ve j e s t n e t o : o s t a j e d a se p o j m i t a s p e c i f i n o s t , t j . n a r a v tog p o r e t k a k a o p o r e t k a . P o s t a v i t i to p i t a n j e o i g l e d n o z n a i pos t a v i t i p i t a n j e forme poretka k o j u u d a n o m m o m e n t u povij e s t i s p o z n a j e z a h t i j e v a j u p o s t o j e i t i p z n a n s t v e n o s t i ili p a k n o r m e t e o r i j s k e v a l j a n o s t i t o su u z n a n o s t i , u n j e z i n o j vlastit o j p r a k s i , p r i z n a t e k a o znanstvene. I t o j e p r o b l e m o d velik o g domaaja i velike sloenosti, koji zahtijeva rasvjetljavanje stanovitog b r o j a p r e t h o d n i h teorijskih problema. Bitni p r o b l e m t o ga p r e t p o s t a v l j a p i t a n j e o o p s t o j e e m t i p u izvodivosti, j e s t p r o b l e m p o v i j e s t i p r o i z v o d n j e razliitih oblika u k o j i m a t e o r i j s k a p r a k s a ( k o j a p r o i z v o d i s p o z n a j e , bile o n e ideoloke ili z n a n s t v e n e ) p r i z n a j e p o t r e b n e f o r m e njezin e v a l j a n o s t i . P r e d l a e m d a se t a p o v i j e s t n a z o v e t e o r i j s k o m p o v i j e u k a o t a k v o m ili p o v i j e u p r o i z v o d n j e (i p r e o b r a a v a n j a ) o n o g a t o u d a n o m t r e n u t k u p o v i j e s t i s p o z n a j e tvori teorijsku problematiku n a k o j u s u u p u e n i svi k r i t e r i j i pos t o j e e t e o r i j s k e v a l j a n o s t i , d a k l e forme koje su p o t r e b n e da b i se s l i j e d u t e o r i j s k o g d i s k u r s a d a l a snaga i valjanost izvoenja. S t r u k t u r a teorinosti i formi teorijske apodiktin o s t i t r e b a tu p o v i j e s t t e o r i j s k o g t e k k o n s t i t u i r a t i , a za to n a m j e o p e t , k a o t o j e M a r x r e k a o u m o m e n t u k a d j e zap o e o s v o j e d j e l o , na r a s p o l a g a n j u g o l e m a l i t e r a t u r a . Ali j e d n o su elementi, e s t o od velike vrijednosti, k o j i m a raspol a e m o ( p o s e b n o u p o v i j e s t i f i l o z o f i j e p r o m a t r a n o j k a o povij e s t t e o r i j e s p o z n a j e ) , a d r u g o n j i h o v o t e o r i j s k o uoblien j e k o j e u p r a v o p r e t p o s t a v l j a i z g r a d n j u , p r o i z v o d n j u te teorije. O v a j z a o k r e t i n i m s2.1110 z a t o cla b i h se v r a t i o M a r x u i k a z a o k a k o se a p o d i k t i k i k a r a k t e r p o r e t k a n j e g o v a t e o r i j s k o g d i s k u r s a (logikog p o r e t k a k a t e g o r i j a u Kapitalu) rnoe m i s l i t i s a m o n a t e m e l j u o d r e e n e t e o r i j e povijesti teorijskog k o j a bi, s j e d n e s t r a n e i z n i j e l a n a v i d j e l o d j e l a t n i o d n o s i z m e u f o r m i i z v o e n j a u t e o r i j s k o m d i s k u r s u Kapi-

53

tala, i, s d r u g e s t r a n e , n j e m u i s t o v r e m e n i h , b l i s k i h f o r m i t e o r i j s k o g i z v o e n j a . Iz tog j e u g l a , n e o p h o d n o iznova k o m p a r a t i v n o p r o u a v a t i H e g e l a i M a r x a . Ali to n e i s c r p l j u j e n a predmet. Jer stalna upuenost na drugaije f o n n e izlaganja n e g o t o su f o r m e f i l o z o f s k o g diskursa 3 5 , e s t o n a s u p o z o r a v a d a M a r x takoer p r i b j e g a v a f o r m a m a i z l a g a n j a p r e u z e t i m iz matematike, fizike, kemije, astronomije itd. S a m n a s M a r s , dakle, stalno upozorava na kompleksni i originalni karakter s l i j e d a i z l a g a n j a t o ga o n u s p o s t a v l j a u p o l i t i k o j e k o n o m i j i . U p i s m u La C h a t r e u on s a m i z j a v l j u j e : M e t o d a analize koju sam upotrijebio i koja jo nije bila primjenjivana na ekonomske znanosti, ini prilino tekim itanje prvih poglavlja. . . T a metoda analize o k o j o j govori Marx, t v o r i j e d i n s t v o s n a i n o m i z l a g a n j a ( D a r s t e l l u n g s w e i s e ) koji on n a v o d i u p r e d g o v o r u d r u g o m n j e m a k o m i z d a n j u i k o j i r e v n o s n o r a z l i k u j e od n a i n a i s t r a i v a n j a ( F o r s c h u n g s w e i se). Nain i s t r a i v a n j a k o n k r e t n o j e i s t r a i v a n j e t o ga j e M a r x v r i o t i j e k o m g o d i n a n a p o s t o j e i m d o k u m e n t i m a i in j e n i c a m a koje je provjeravao; to je istraivanje slijedilo p u t o v e k o j i se g u b e u v l a s t i t o m r e z u l t a t u , u s p o z n a j i v l a s t i t a p r e d m e t a , k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e . Z a p i s n i c i Marxova i s t r a i v a n j a d j e l i m i c e s u s a d r a n i u n j e g o v i m b i l j e k a m a iz l e k t i r e . Ali u Kapitalu i m a m o posla s neim posve d r u g i m nego to su sloeni i raznoliki postupci, pokuaji i pogreke koje sadri svako istraivanje, a koji, na razini teorijske p r a k s e izumitelja, izraavaju s a m u logiku njegova o t k r i a . U Kapitalu i m a m o posla sa s u s t a v n i m izlaganjem, s apodiktikim u s t r o j s t v o m p o j m o v a ba u f o r m i onog tipa d i s k u r s a t o p r e d s t a v l j a analizu o k o j o j g o v o r i M a r a . Iz ega p r o i z l a z i t a a n a l i z a k o j u j e M a r x m o r a o s m a t r a t i p r e t h o d n o p o s t o j e i m , b u d u i d a o n n e z a h t i j e v a n i t a d r u g o do njezine primjene na politiku e k o n o m i j u ? To je p i t a n j e k o j e p o s t a v l j a m o k a o n e o p h o d n o za r a z u m i j e v a n j e M a r x a i na koje nismo u s t a n j u dati iscrpan odgovor. N a a se i z l a g a n j a o d n o s e u p r a v o n a t u analizu, n a f o r m e u m o v a n j a i i z v o e n j a k o j i m a se o n a slui, a p r i j e svega n a te g o t o v o n e u j n e r i j e i , n a te p r i v i d n o n e u t r a l n e rijei k o j e M a c h e r e v p r o u a v a u p r v i m r e e n i c a m a Kapitala i k o j e n a s sve d o v o d e u i s k u e n j e d a ih u j e m o . T e r i j e i , u z b i l j s k o m d i s k u r s u Kapitala, d o s l o v n o n o s e p o n e k a d polu u t l j i v i d i s k u r s n j e g o v a izvoenja. U k o l i k o s m o d o s p j e l i dotle d a s m o u s t a n o v i t i m d e l i k a t n i m t o k a m a , o d n o s n o u s p r kos Marxovoj rijei, r e k o n s t r u i r a l i sekvencu i s a m o s v o j n u l o g i k u tog u t l j i v o g d i s k u r s a , u k o l i k o n a m se d e s i l o d a s m o i d e n t i f i c i r a l i i p o p u n i l i n j e g o v e p r a z n i n e , u k o l i k o srno i m a l i priliku da neke od njegovih jo bojaljivih rijei zamijenim o d r u g i m s t r o i m t e r m i n i m a , j o n i s m o otili d a l j e . Uko25

Diskurs to ga je uspostavio Descartes, eksplicitno s v j e s t a n kapitalne vanosti poretka p o j m o v a " u filozofiji kao i u znanosti, a takoer svjestan i razlike izmeu p o r e t k a spoznaje i p o r e t k a b i t k a , u s p r k o s svome p a d u u dogmatski empirizam.

54

liko s m o m o g l i u s t a n o v i t i , s d o v o l j n o d o k a z a d a b i s m o to tvrdili, d a j e M a r x o v d i s k u r s u p r i n c i p u s t r a n H e g e l o v u diskursu, da je njegova dijalektika (pogovor je p o i s t o v j e u j e s n a i n o m i z l a g a n j a o k o j e m u g o v o r i m o ) p o s v e r a z l i i t a od heg e l o v s k e d i j a l e k t i k e , n i s m o otili d a l j e . N i s m o d o s p j e l i do toga d a b i s m o u v i d j e l i o d a k l e j e Mar.x u z e o t u metodu analize k o j u d a j e k a o p r e t p o s t o j e u , n i s m o p o s t a v i l i p i t a n j e n i j e li M a r a , d a l e k o o d t o g a d a j e p r e u z i m a , u s t v a r i izumio tu m e t o d u a n a l i z e za k o j u d r i d a j u j e s a m o p r i m i j e n i o , k a o i o je z a i s t a i z u m i o i tu d i j a l e k t i k u o k o j o j , u vie d o b r o p o z n a t i h i od r e v n i h i n t e r p r e t a o d v i e p r e v a k a v a n i h o d l o m a ka, i z j a v l j u j e d a j u j e p r e u z e o o d H e g e l a . I ukoliko su ta analiza i ta dijalektika, kao to to mi mislimo, samo jedna te isia stvar, d a b i se e k s p l i c i r a o n j e z i n i z v o r n i n a s t a v a k , n i j e d o v o l j n o u s t v r d i t i k a k o j e o n a b i l a m o g u a s a m o uz c i j e n u raskida s Hegelom; treba jo rasvijetliti i pozitivne uvjete tog n a s t a n k a , m o g u e p o z i t i v n e m o d e l e k o j i su, r e f l e k t i r a j u i se u o s o b i t o j t e o r i j s k o j k o n j u k t u r i u k o j u j e M a r x a dovela n j e g o v a p o v i j e s t , u n j e g o v u m i l j e n j u p r o i z v e l i t u dijalektiku. Naravno, razlike na k o j e s m o ukazali mogu posluiti k a o n a z n a k e i t e o r i j s k i v o d i d a bi se p o d u z e l o t o n o v o istra i v a n j e , ali o n e n e b i m o g l e z a u z e t i n j e g o v o m j e s t o . P o s t o j i u o s t a l o m s n a a n r a z l o g za t v r d n j u da se s M a r x o m , k a d je n a k o n t o g p r v o g f i l o z o f s k o g i t a n j a d o i s t a i z u m i o n o v u v r s t u d o k a z a n e analize, zbilo i s t o o n o t o i s v e i n o m v e l i k i h i z u m i t e l j a u p o v i j e s t i teorije: potrebno je v r e m e n a d a bi n j i h o v o o t k r i e bilo n a p r o s t o p r i z n a t o a zat i m p r e l o u t e k u u z n a n s t v e n u p r a k s u . Mislilac k o j i uspos t a v l j a novi p o r e d a k u teoriji, n o v u f o r m u a p o d i k t i n o s t i ili z n a n s t v e n o s t i , t r p i s a s v i m d r u g u s u d b i n u n e g o m i s l i l a c koji u t e m e l j u j e n o v u z n a n o s t . On d u g o v r e m e n a m o e o s t a t i nep o z n a t , n e s h v a e n , p o g o t o v o a k o , k a o t o je to s M a r x o m , revolucionarnog izumitelja u reoriji udvostrui i prikrije, u i s t o m o v j e k u , r e v o l u c i o n a r n i i z u m i t e l j u n e k o j g r a n i znanosti ( o v d j e z n a n o s t i p o v i j e s t i ) . On se izvrgava o p a s n o s t i da u t o l i k o vie t r p i t u s u d b i n u u k o l i k o j e s a m o djelomino promislio p o j a m r e v o l u c i j e k o j i u v o d i u t e o r i j u . Ta se o p a s n o s t u d v o s t r u u j e u k o l i k o razlozi t o o g r a n i a v a j u p o j m o v n i izraz n e k e r e v o l u c i j e k o j a se s p o m o u o t k r i a n o v e z n a n o s t i zbiva u t e o r i j i n e p r o i z l a z e s a m o iz o k o l n o s t i o s o b n e n a r a v i ili iz n e d o s t a t k a v r e m e n a ; oni m o g u p r i j e svega p r o i z l a z i t i iz s t u p n j a o z b i l j e n j a o b j e k t i v n i h t e o r i j s k i h u v j e t a k o j i odre u j u m o g u n o s t -formuliranja t i h p o j m o v a . N e o p h o d n i se t e o r i j s k i p o j m o v i n e s t v a r a j u m a g i j s k i , po n a r e d b i , k a d n a m z a t r e b a j u . C j e l o k u p n a p o v i j e s t p o e t a k a z n a n o s t i ili velikih filozofija n a s u p r o t p o k a z u j e da odreeni skup novih pojmova ne d e f i l i r a p a r a d n o , u i s t o m r e d u , d a n a n e k e , s u p r o t n o , t r e b a e k a t i v e o m a d u g o , o d n o s n o d a oni d e f i l i r a j u u p o s u e n o j o d j e i p r i j e n e g o t o se p o k a u u p r i k l a d n o m o d i j e l u 55

 sve d o t l e d o k p o v i j e s t n e o s i g u r a k r o j a a i t k a n i n u . U m e u v r e m e n u j e p o j a m p r i s u t a n u d j e l i m a , ali u d r u g o j form i n e g o t o j e f o r m a p o j m a , u f o r m i t o se t r a i u n u t a r f o r m e preuzete od d r u g i h p o s j e d n i k a v e f o r m u l i r a n i h i r a s p o loivih, ili p a k o a r a v a j u i h p o j m o v a . Sve t o k a k o b i se shvatila p a r a d o k s a l n a i n j e n i c a d a M a r x s v o j u o r i g i n a l n u m e t o d u a n a l i z e p r o m a t r a k a o ve p o s t o j e u m e t o d u u t r e n u t k u k a d j e i z u m l j u j e , te i n j e n i c a d a o n s m a t r a ikako j e p r e u z i m a o d H e g e l a b a u m o m e n t u k a d k i d a s v o j e h e g e l i j a n s k e veze. T a j jednostavni p a r a d o k s zahtijeva z n a a j a n p o s a o koji je ovdje jedva tek skiciran i koji n a m , bez s u m n j e , ostavlja neka iznenaenja.

15. U ovom smo r a d u odmakli toliko d a m o e m o , v r a a j u i se r a z l i k o v a n j u p o r e t k a i z m e u p r e d m e t a s p o z n a j e i z b i l j s k o g p r e d m e t a , d o t a k n u t i p r o b l e m koj e m u j e ovo r a z l i k o v a n j e obiljeje: problem odnosa izmeu tih d v a j u p r e d m e t a ( p r e d m e t a s p o z n a j e i z b i l j s k o g p r e d m e ta), o d n o s a k o j i t v o r i s a m u o p s t o j n o s t , s p o z n a j e . M o r a m u p o z o r i t i d a t u u l a z i m o u teko dostupno p o d r u j e , i to iz d v a r a z l o g a . P r i j e s v e g a z b o g t o g a t o r a s p o l a e m o s m a l o m a r k s i s t i k i h o z n a k a za s v l a d a v a n j e n j e g o v a p r o s t r a n s t v a i za o r i j e n t a c i j u u n j e m u : s u o e n i s m o z a p r a v o s p r o b l e m o m k o j i n e s a m o d a t r e b a r i j e i t i , n e g o ga n a p r o s t o t r e b a p o s t a v i t i , j e r on j o n i j e istinski p o s t a v l j e n , t j . iskazan n a osnovi dostignute p r o b l e m a t i k e i u strogim pojmovim a d o b i j e n i m iz te p r o b l e m a t i k e . Z a t i m a t o je, p a r a d o k s a l n o , n a j o z b i l j n i j a t e k o a z a t o t o s m o d o s l o v n o prep l a v l j e n i o b i l j e m p o n u e n i h rjeenja za t a j p r o b l e m k o j i u s v o j s v o j o j s t r o g o s t i j o n i j e ni p o s t a v l j e n ; p r e p l a v l j e n i s m o tim r j e e n j i m a i zaslijepljeni n j i h o v o m oiglednou. No ta r j e e n j a n i s u , p o p u t o n i h o k o j i m a srno u p o v o d u M a r x a govorili, o d g o v o r i n a n e p o s t o j e a p i t a n j a k o j a i p a k t r e b a form u l i r a t i da bi se izrazila u o d g o v o r i m a s a d r a n a t e o r i j s k a revolucija. To su, naprotiv, odsovori na pitanja, r j e e n j a za savreno formulirane probleme, jer su ta p i t a n j a i problemi s k r o j e n i po m j e r i tih odgovora i r j e e n j a . C i l j a m z a p r a v o v e o m a o d r e e n o n a o n o t o se, k r o z p o v i j e s t i d e o l o k e f i l o z o f i j e , s v r s t a l o u r u b r i k u prob l e m a s p o z n a j e ili t e o r i j e s p o z n a j e . K a e m d a je o v d j e r i j e o i d e o l o k o j f i l o z o f i j i z b o g toga t o to i d e o l o k o p o s t a v l j a n j e p r o b l e m a s p o z n a j e d e f i n i r a t r a d i c i j u k o j a se m i j e a sa z a p a d n o m i d e a l i s t i k o m f i l o z o f i j o m (od D e s c a r t e s a d o H u s s e r l a , p r e k o K a n t a i H e g e l a ) . K a e m d a j e ovo p o s t a v ljenje problema spoznaje utoliko ideoloko, ukoliko je o v a j p r o b l e m f o r m u l i r a n p o l a z e i o d svoga o d g o v o r a , k a o 56

svog t o n o g izraza, t o z n a i n e k a o s t v a r n i p r o b l e m , nego k a o p r o b l e m ikoji t r e b a p o s t a v i t i d a bi i d e o l o k o r j e e n j e , k o j e m u se eli d a t i , z b i l j a b i l o r j e e n j e tog p r o b l e m a . O v d j e se n e m o g u b a v i t i t i m p i t a n j e m k o j e bit i d e o l o g i j e d e f i n i r a u njezinom ideolokom obliku, i koje u principu ideoloku s p o z n a j u svodi n a f e n o m e n raspoznavati ja. U n a i n u t e o r i j s k e p r o i z v o d n j e i d e o l o g i j e ( p o s v e r a z l i i t o g od n a i n a teorijske proizvodnje znanosti) formulacija nekog problema s a m o je t e o r i j s k i izraz u v j e t a k o j i izvana ve n a e n o m rjeenju p r o c e s a s p o z n a j e , j e r ga n a m e u i z v a n t e o r i j s k i z a h t j e v i i i n s t a n c e ( r e l i g i j s k i , m o r a l n i , p o l i t i k i ili d r u g i interesi), o m o g u a v a j u d a se raspozna u u m j e t n o m problemu koji mu i s t o v r e m e n o slui k a o t e o r i j s k o o g l e d a l o i p r a k t i k i d o k a z . C j e l o k u p n o m m o d e r n o m z a p a d n o m f i l o z o f i j o m , u k o j o j prev l a d a v a p r o b l e m s p o z n a j e , d o m i n i r a f o r m u l a c i j a problema p o s t a v l j e n o g u p r o i z v e d e n i m g r a n i c a m a i n a t e o r i j s k o j o s n o v i (u n e k i h s v j e s n o , u d r u g i h n e s v j e s n o ) d a bi se t i m e o m o g u i l i o e k i v a n i t e o r i j s k o p r a k t i k i o d r a z i ovog prepoznavanja ti ogledalu. To znai da cijelom z a p a d n o m filozofijom ne d o m i n i r a p r o b l e m s p o z n a j e n e g o i d e o l o k o r j e e n j e , t j . ono r j e e n j e koje u n a p r i j e d n a m e u praktini, religijski, mor a l n i i p o l i t i k i interesi, t u i z b i l j n o s t i s p o z n a j e k o j u j e t a j p r o b l e m m o r a o p r i h v a t i t i . K a o t o to d u b o k o k a e M a r x u N j e m a k o j i d e o l o g i j i : Mistifikacija nije samo u odgovoru, nego i u samom pitanju. O v d j e se s u s r e e m o s n a j v e o m t e k o o m : m o r a m o se o d r v a t i s t o l j e t n i m o i g l e d n o s t i m a t o su se nataloile u d u h o v i m a z a h v a l j u j u i o p e t o v a n j u n e s a m o lanog odg o v o r a n e g o p o n a j p r i j e p o g r e n o g p i t a n j a . D u n i s m o izii iz ideolokog p r o s t o r a definiranog ovim ideolokim p i t a n j e m , d a k l e iz tog neumitno zatvorenog p r o s t o r a ( b u d u i d a j e takav j e d a n od g l a v n i h u i n a k a s t r u k t u r e razaznavanja koje k a r a k t e r i z i r a n a i n t e o r i j s k e p r o i z v o d n j e i d e o l o g i j e : neizb j e n o zatvoreni k r u g onoga to je u d r u g o m k o n t e k s t u i u d r u g e s v r h e L a c a n n a z v a o d v o j n o m z r c a l n o m vezom) d a b i s m o n a d r u g o m m j e s t u otvorili novi p r o s t o r k o j i bi b i o p r o s t o r d o s e g n u t pravim postavljanjem problema koje ne daje unaprijed njegovo rjeenje. Da je o v a j p r o s t o r problema spoznaje doista zatvoreni prostor, tj. zaarani krug, uvjerljivo n a m p o k a z u j e cijela povijest teorije spoznaje u z a p a d n o j filozofiji, od uvenog kartezijanskog kruga do k r u g a t e l e o l o g i j e h e g e l o v s k o g ili h u s e r l o v s k o g u m a . I a k o j e najvii s t u p a n j svijesti i p o t e n j a dostigla upravo filozofija ( H u s s e r l ) k o j a p r i h v a a d a t e o r i j s k i u s v o j i , t j . u s v o m ideolokom p o t h v a t u misli kao bitno u p r a v o nuno p o s t o j a n j e tog kruga, o n a i p a k n i j e pronala izlaz iz tog kruga, n i j e ga o s l o b o d i l a svog i d e o l o k o g r o b o v a n j a , k a o t o iz tog k r u g a n i j e m o g a o izii n i o n a j k o j i j e elio u o t v o r e n o s t i ( k o j a j e izgleda s a m o i d e o l o k a n e - z a t v o r e n o s t z a t v o r e n o s t i ) m i s l i t i

57

a p s o l u t n i u v j e t te z a t v o r e n o s t i , t j . z a t v o r e n e p o v i j e s t i pon a v l j a n j a te z a t v o r e n o s t i u z a p a d n o j m e t a f i z i c i : a to j e Heid e g g e r . N e izlazi se iz z a t v o r e n o g p r o s t o r a p o s t a v l j a j u i s e u n j e g o v u puku izvanjskost; sve d o k to i z v a n j s k o ili ta dubin a o s t a j u njegovo i z v a n j s k o i njegova d u b i n a , o n i i d a l j e prip a d a j u tom krugu, tom zatvorenom prostoru, kao njegovo p o n a v l j a n j e u n j e g o v o j d r u g o t n o s t i . N a m a polazi za r u k o m d a p o b j e g n e m o iz tog k r u g a n e n j e g o v i m p o n a v l j a n j e m , n e g o njegovim ne-ponavljanjem, dakle jedino teorijski utemeljen i m b i j e g o m k o j i z a p r a v o i n i j e b i j e g ve r a d i k a l n o u t e m e l j i v a n j e n o v o g p r o s t o r a , n o v e p r o b l e m a t i k e k o j a o m o g u u j e pos t a v l j a n j e z b i l j s k o g problema, n e p o z n a t o g u s t r u k t u r i razaznavanja njegovog ideolokog postavljanja.

16.

P r v o m n a c r t u p o s t a v l j a n j a tog p r o b l e m a elio b i h p o s v e t i t i n e k o l i k o n a r e d n i h r a z m i l j a n j a k o j a su, p r i z n a j e m , k o l i k o p r i v r e m e n a t o l i k o i n e o p h o d n a . U Uvodu iz 57. M a r x p i e : C j e l i n a , kako se pojavljuje (erscheint) u glavi kao miljena cjelina (Gedankenganzes), jest proizvod glave koja misli, koja prisvaja (aneignet) svijet (die Welt) na jedini (einzig) nain (IVeise) koji joj je mogu, na nain koji je drukiji od umjetnikog (kiintslerisch), religioznog, praktiuoduhovnog (praktisch-geistig) prisvajanja tog svijeta (str. 229). N i j e r i j e o t o m e da se o v d j e p r o d r e u t a j n u tog p o j m a prisvajanja (Aneignung) u k o j e m M a r x i z r a a v a b i t t e m e l j n o g o d n o s a k o j e g a su u m j e t nost, religija i p r a k t i k o d u h o v n a djelatnost (nju jo valja d e f i n i r a t i , ali r i j e j e p o s v o j prilici o p o v i j e s n o - e t i k o - p o l i tikoj djelatnosti) naizgled posebni i samosvojni nain. Tekst s t a v l j a n a g l a s a k na s p e c i f i n o s t n a i n a t e o r i j s k o g p r i s v a j a n j a u o d n o s u s p r a m svih d r u g i h n a i n a p r i s v a j a n j a . Ali u p r a vo t a r a z l i k a u s v o m i s k a z u o t k r i v a z a j e d n i t v o o d n o s a - s a -zbiljskim -svi/e/om, n a k o j e m u se ta d i s t i n k c i j a t e m e l j i i izvodi. To j a s n o u k a z u j e d a se s p o z n a j a b a v i z b i l j s k i m svijetom na sebi svojstven nain p r i s v a j a n j a s t v a r n o g svijeta; u p r a v o se t i m e p o s t a v l j a p r o b l e m n a i n a k a k o se vri, d a k l e mehanizma k o j i m se o s i g u r a v a f u n k c i j a p r i s v a j a n j a z b i l j s k o g svijeta s p o m o u s p o z n a j e , tj. s p o m o u p r o c e s a proizvodn j e s p o z n a j e k o j i i a k o ili b a z a t o t o se sav o d v i j a u mi l j e n j u , d a j e p o i m a n j e ( p o j a m : B e g r i f f ) k o j e se zove prisvaj a n j e ( A n e i g n u n g ) tog s v i j e t a . T i m e j e n a p r a v o m tlu p o s t a v l j e n o p i t a n j e t e o r i j e p r o i z v o d n j e s p o z n a j e k o j a je, k a o spoz n a j a svog p r e d m e t a ( p r e d m e t a s p o z n a j e , u s m i s l u k o j i s m o o d r e d i l i ) o v l a d a v a n j e , p r i s v a j a n j e z b i l j s k o g p r e d m e t a , zbiljskog svijeta.

58

T r e b a li p o s e b n o n a p o m i n j a t i d a j e ovo p i t a n j e posve razliito od ideolokog p i t a n j a problema spoznaje? Da n i j e r i j e o t o m e d a se i z v a n a r a z m i l j a o m o g u i m u v j e t i m a a p r i o r i k o j i j a m e m o g u n o s t s p o z n a j e ? T r e b a li rei da nije posrijedi izvoenje na pozornicu osoba k o j e nalae t a j s c e n a r i o : f i l o z o f s k e s v i j e s t i ( k o j a se d o b r o u v a d a n e postavi p i t a n j e o svojim m o i m a , m j e s t u i f u n k c i j i , jer s a m a s e b e s m a t r a u m o m k a o t a k v i m k o j i j e od p o e t k a p r i s u t a n u s v i m s v o j i m p r e d m e t i m a i k o j i se u v i j e k u s a m o m s v o m p i t a n j u bavi s o b o m , to znai da p r e d s t a v l j a p i t a n j e s unaprijed d a n i m odgovorom) koja znanstvenoj svijesti postavlja pitanje o uvjetima mogunosti njenog spoznajnog odnosa s p r a m p r e d m e t a ? T r e b a li rei d a s u t e o r i j s k e o s o b e k o j e i d e o l o k i s c e n a r i o izvodi n a s c e n u , s j e d n e s t r a n e f i l o z o f s k i s u b j e k t ( s v i j e s t k o j a f i l o z o f i r a ) , z n a n s t v e n i s u b j e k t (znans t v e n a s v i j e s t ) i e m p i r i j s k i s u b j e k t ( s v i j e s t o s j e t i l n o g opaanja), a s d r u g e s t r a n e p r e d m e t koji stoji p r e m a o\'im trima s u b j e k t i m a , t r a n s c e n d e n t a l n i ili a p s o l u t n i p r e d m e t , isti p r i n c i p z n a n o s t i i isti oblici p e r c e p c i j e , d a s u sva tri s u b j e k ta sa s v o j e s t r a n e s u p s u m i r a n a p o d i s t u b i t , k a o t o s u i sva tri p r e d m e t a t a k o e r sa s v o j e s t r a n e s u p s u m i r a n a p o d i s t u b i t (kao t o se n p r . u z n a e n j s k i m v a r i j a n t a m a vidi u K a n t a , H e g e l a i H u s s e r l a p o d j e d n a k o , ta i d e n t i f i k a c i j a t r i j u p r e d m e t a poiva na n e p r e k i d n o m identificiranju opaenog predm e t a sa s p o z n a t i m p r e d m e t o m ) , d a ta p a r a l e l n a r a z d i o b a a t r i b u t a s u o a v a s u b j e k t i o b j e k t , d a su zbog t o g a z a b a u r e n i s j e d n e s t r a n e : n a s t r a n i p r e d m e t a s t a t u s n a razlika i z m e u p r e d m e t a s p o z n a j e i z b i l j s k o g p r e d m e t a , a n a s t r a n i s u b j e k t a s t a t u s n a r a z l i k a i z m e u f i l o z o f i r a j u e g subjekta i znanstvenog subjekta, s druge strane: izmeu z n a n s t v e n o g s u b j e k t a i e m p i r i j s k o g s u b j e k t a , da, z b o g toga, jedini odnos koji je miljen jest inferiornost i istodobnost izmeu mitskog subjekta i objekta kojima je stavljeno u z a d a u d a n a sebe preuzmu, k a k o bi ih p o d r e d i l i r e l i g i j s k i m , e t i k i m i p o l i t i k i m c i l j e v i m a (spasili vjeru, m o r a l ili s l o b o d u , t j . d r u t v e n e v r i j e d n o s t i ) , d a k l e d a n a s e b e preuzme, a po potrebi i falsificiraju zbiljske uvjete, tj. zbiljski mehanizam povijesti proizvodnje spoznaja? P i t a n j e n i j e p o s t a v l j e n o z b o g toga da u n a p r i j e d p r u i k o n a a n o d g o v o r s p o m o u n e k i h d r u g i h i n s t a n c i osirn s p o z n a j e s a m e : to p i t a n j e n i j e u n a p r i j e d z a t v o r e n o p r e d svojim o d g o v o r o m . O n o n i j e p i t a n j e jamstva. N a p r o t i v , to j e otvoreno p i t a n j e (budui da je ono saino polje k o j e otvara) k o j e , d a bi b i l o t a k v i m i d a b i i z b j e g l o u n a p r i j e d d a n u zatvorenost ideolokog kruga, m o r a odbaciti usluge teorijskih o s o b a i j a j e j e d i n a f u n k c i j a d a o s i g u r a j u u p r a v o tu ideolok u z a t v o r e n o s t : o s o b a r a z n i h s u b j e k a t a i p r e d m e t a , k a o i naloga k o j i s u ove o s o b e d u n e t o v a t i k a k o b i m o g l e i g r a t i s v o j e uloge, p r i p a d a t i i d e o l o k o m p a k t u s k l o p l j e n o m izme-

59

 u v r h o v n i h i n s t a n c i s u b j e k t a i o b j e k t a , uz b l a g o s l o v z a p a d n j a k o j slobodi o v j e k a . T o se p i t a n j e p o k a z u j e i p o s t a v l j a otvorenim u principu, odnosno homogenim u svojoj strukturi otvorenosti za sva z b i l j s k a p i t a n j a k o j a p o s t a v l j a s p o z n a ja o s v o j o j z n a n s t v e n o j zbiljnosti: p i t a n j a koje u svojoj form i m o r a izraziti t u s t r u k t u r u o t v o r e n o s t i , k o j e d a k l e m o r a biti postavljeno na polju i u t e r m i n i m a teorijske problematik e k o j a z a h t i j e v a tu s t r u k t u r u o t v o r e n o s t i . D r u g i m r i j e i m a , p i t a n j e n a i n a p r i s v a j a n j a z b i l j s k i h p r e d m e t a , n a i n a svojstvenog spoznaji m o r a biti postavljeno: 1) u t e r m i n i m a k o j i i s k l j u u j u p r i b j e g a v a n j e ideolokom r j e e n j u koje o n j e m u d a j u ideoloke osobe subjekata i predmeta i struktura uzajamnog zrcalnog razaznavanja, u z a t v o r e n o m k r u g u u k o j e m se k r e u ; 2) u t e r m i n i m a k o j i s a i n j a v a j u p o j a m s t r u k t u r e s p o z n a j e , s p e c i f i n e o t v o r e n e s t r u k t u r e , a k o j i su u j e d n o poj a m p i t a n j a t o ga s t r u k t u r a p o s t a v l j a s p o z n a j i t o p o d r a z u m i j e v a d a s u m j e s t o i f u n k c i j a tog p i t a n j a m i l j e n i u postavljanju pitanja. T a j j e z a d n j i z a h t j e v n e o p h o d a n d a bi se u t e m e l j i l a r a z l i k a i z m e u t e o r i j e p o v i j e s t i p r o i z v o d n j e s p o z n a j e (ili f i l o z o f i j e ) i p o s t o j e i h s a d r a j a s p o z n a j e ( z n a n o s t i ) , n e inei z b o g toga f i l o z o f i j u j u r i d i k o m i n s t a n c o m k o j a u t e o r i j a m a s p o z n a j e p r a v i z a k o n e za z n a n o s t u i m e p r a v a k o j e o n a s a m a sebi p r i s v a j a . To j e p r a v o s a m o fait accompli insceniran j a o g l e d a l n o g p r e p o z n a v a n j a k o j e f i l o z o f s k o j i d e o l o g i j i zaj a m u j e juricliko priznanje fait a c c o m p l i j a viih p r o b i t a k a k o j i m a slui. Postavljen u tim strogim uvjetima, problem koji n a s z a o k u p l j a izgleda o v a k a v : S pomou takvog mehanizma proces spoznaje, koji se u cijelosti odvija u miljenju, proizvodi spoznajno prisvajanje svog zbiljskog predmeta koji postoji izvan miljenja, u zbiljskoni'svijetu? Ili pak, 5 pomou kakvog mehanizma proizvodnja predmeta spoznaje proizvodi spoznajno prisvajanje zbiljskog predmeta koji egzistira izvan miljenja, 11 zbiljskom svijetu? P u k a z a m j e n a ideolokog p i t a n j a j a m s t v a mogunosti spoznaje, pitanjem mehanizma s p o z n a j n o g p r i s v a j a n j a z b i l j s k o g p r e d m e t a p o s r e d s t v o m p r e d m e t a s p o z n a j e , s a d r i u sebi i z m j e n u p r o b l e m a t i k e fcoja n a s i z b a v l j u j e iz z a t v o r e n o g p r o s t o r a i d e o l o g i j e i o t v a r a n a m otvoreni prostor filozofske teorije k o j u traimo.

17. Prije nego to stignemo do naeg pitanja, samimo etape klasinih nesporazuma koje nas upravo t j e r a j u d a p a d n e m o u z a a r a n i k r u g i d e o l o g i j e .

60

N u d i n a m se u s t v a r i z a i s t a v a t r e n o d g o v o r n a nae p i t a n j e , a o n n a m , u d o b r o m j e z i k u p r a g m a t i z m a oiglednosti k a e : M e h a n i z a m k o j i m p r o i z v o d n j a p r e d m e t a s p o z n a je proizvodi s p o z n a j n o p r i s v a j a n j e zbiljskog p r e d m e t a ? . . . Pa to j e p r a k s a ! To j e igra k r i t e r i j a p r a k s e . I u k o l i k o nas t a j p l i t k o u m n i k o s t a v i u n a o j gladi, p r e o s t a j e z a d o v o l j s t v o d a se v a r i r a j e l o v n i k ili d a n a m se p o s l u i n a t o l i k o n a i n a , k o l i k o e ih b i t i p o t r e b n o d a se z a s i t i m o . Kae n a m se: P r a k sa je k a m e n k u n j e , p r a k s a z n a n s t v e n o g e k s p e r i m e n t i r a n j a , e k o n o m s k a , p o l i t i k a , t e h n i k a p r a k s a , k o n k r e t n a p r a k s a ! Ili p a k , d a bi n a s se u v j e r i l o u m a r k s i s t i k i k a r a k t e r o d g o v o r a : To je drutvena p r a k s a ! Ili, d a bi se s t v a r uinila t e o m : D r u t v e n a p r a k s a o v j e a n s t v a p o n a v l j a n a m i l i j a r d e i milij a r d e p u t a , t i j e k o m t i s u a g o d i n a ! Ili n a m se p a k s e r v i r a nes r e t n i E n g e l s o v p u d i n g k o j e m u je, e t o , M a n c h e s t e r p r u i o t a j p r e h r a m b e n i a r g u m e n t : D o k a z je pudinga to to ga jedemo! N a p o m e n u t u p r i j e svega d a ta v r s t a o d g o v o r a moe imati s v o j u d j e l o t v o r n o s t , pa dakle m o r a biti upotrebl j e n a k a d se r a d i o t o m e d a se p o b i j a i d e o l o g i j a na t e r e n u i d e o l o g i j e , d a k l e k a d se u s t r o g o m s m i s l u r a d i o i d e o l o k o j b o r b i , j e r se ideoloki odgovor situira upravo na ideolokom t e r e n u p r o t i v n i k a . D e a v a l o se u z n a a j n i m p o v i j e s n i m okoln o s t i m a i m o e se d o g o d i t i d a se b o r b a m o r a p o v e s t i n a ter e n u i d e o l o k o g p r o t i v n i k a , a k o ga se n i j e m o g l o p r i v u i na v l a s t i t i t e r e n , ili o n n i j e z r e o d a tu p o d i g n e s v o j a t o r , ili t r e b a d o p r i j e t i do n j e g o v a a t o r a . Ali ta p r a k s a i n a i n upot r e b e i d e o l o k i h a r g u m e n a t a p r i l a g o e n i h t o j b o r b i , m o r a biti p r e d m e t teorije k a k o i d e o l o k a b o r b a u o b l a s t i i d e o l o g i j e ne bi bila b o r b a p o d r e e n a z a k o n i m a i p r o h t j e v i m a p r o t i v n i ka, te k a k o n a s n e b i p r e t v o r i l a u i s t e s u b j e k t e i d e o l o g i j e koj u m o r a m o p o t u i . Ali d o d a t u u isto d o b a d a n i j e u d n o t o n a s ta v r s t a pragmatistikog o d g o v o r a o s t a v l j a u gladi naeg t e o r i j s k o g p i t a n j a . To se m o e p o k a z a t i i o p e n i t i m i pos e b n i m r a z l o z i m a k o j i svi p o i v a j u n a i s t o m p r i n c i p u . P r a g m a t i z a m zapravo u biti t j e r a nae p i t a n j e u i d e o l o g i j u , d a j u i m u i d e o l o k i o d g o v o r . P r a g m a t i z a m n e ini n i t a d r u g o o s i m t o se, j e d n a k o k a o i d e o l o g i j a idealistike t e o r i j e s p o z n a j e , u p u t a u t r a e n j e j a m s t v a . J e d i n a j e r a z l i k a u t o m e t o se k l a s i n i i d e a l i z a m ne z a d o v o l j a v a in jenikim j a m s t v o m , on eli zakonito j a m s t v o (o k o j e m u z n a m o da n i j e d r u g o d o j u r i d i k o p r e o b l i e n j e n e k e i n j e n i k e situacije), to j e n j e g o v p o s a o d o k se p r a g m a t i z a m u p u t a u tra e n j e i n j e n i k o g j a m s t v a : uspjeha p r a k s e , k o j i e s t o ini jedini s a d r a j o n o g a t o se n a z i v a k r i t e r i j e m p r a k s e . N a svaki n a i n s e r v i r a n a m se j a m s t v o k o j e j e n e p o b i t n a n a z n a k a ideolokog o d g o v o r a i p i t a n j a , d o k srno mi u p o t r a z i za mehanizmom! L i j e p o g li a r g u m e n t a d a j e d o k a z p u d i n g a to t o ga se j e d e ! O n o t o n a s z a n i m a j e s t mehanizam koji n a m jami d a j e d e m o b a p u d i n g , a n e m l a d u s l o n i c u u v r u o j vodi,

61

u t r e n u t k u k a d mislimo d a j e d e m o n a j u t a r n j i p u d i n g ! Lijep o g li d o k a z a k a o t o j e d o k a z p o n a v l j a n j a t o k o m s t o t i n u i tis u a g o d i n a d r u t v e n e p r a k s e o v j e a n s t v a (te n o i u k o j o j s u sve k r a v e c r n e ) ! T o k o m s t o t i n a ili t i s u a g o d i n a to j e ponavl j a n j e , n p r . p r o i z v e l o istine k a o t o s u u s k r s n u e K r i s t a , M a r i j i n o d j e v i a n s t v o , sve istine r e l i g i j e , sve p r e d r a s u d e l j u d s k e s p o n t a n o s t i t j . sve dostignute, najrespektabilnije k a o i n a j m a n j e r e s p e k t a b i l n e oiglednosti i d e o l o g i j e ! D a se i n e g o v o r i o u z a j a m n o j z a m c i k o j o m se, u u z a j a m n o s t i s v o j e igre t o se p o k o r a v a istim pravilima, s u e l j u j u idealizam i p r a g m a t i z a m . K o j i m p r a v o m kae da je p r a k s a ona koja je u p r a v u , k a e i d e a l i z a m p r a g m a t i z m u . I evo n a s n a k o l o v r a t u t o j e z a t v o r e n i k r u g i d e o l o k o g p i t a n j a . U s v i m j e t i m slu a j e v i m a z a j e d n i k o p i t a n j e k o j e d o p u t a t u i g r u u s t v a r i pit a n j e j a m s t v a s l a g a n j a i z m e u s p o z n a j e (ili s u b j e k t a ) i n j e z i n o g z b i l j s k o g p r e d m e t a (ili o b j e k t a ) , t j . i d e o l o k o p i t a n j e kao takvo. Ali o s t a v i m o t a j o p e n i t i r a z l o g d a b i s m o doli d o p o s e b n i h k o j i e n a s s u o i t i s naim predmetom. J e r dov o l j n o j e izgovoriti r i j e praksa k o j a je, u z e t a u s v o m ideol o k o m ( i d e a l i s t i k o m ili e m p i r i s t i k o m ) z n a e n j u , s a m o slik a u o g l e d a l u , p r o t u - k o n o t a c i j a teorije (par suprotnosti p r a k s e i t e o r i j e k o j e t v o r e d v a t e r m i n a j e d n o g z r c a l n o g polja), d a bi se r a z o t k r i l a igra r i j e i t o je n j i h o v o s j e d i t e . Treb a p r i z n a t i d a n e m a p r a k s e o p e n i t o , ve p o s t o j e razliite prakse k o j e n i s u u m a n i h e j s k o m o d n o s u s t e o r i j o m k o j a b i im b i l a p o s v e o p r e n a i s t r a n a . Jer' n e p o s t o j i s j e d n e s t r a n e t e o r i j a t o bi bila s a m o i s t o b e s t j e l e s n o i n e m a t e r i j a l n o vi e n j e , a s d r u g e s t r a n e p o s v e m a t e r i j a l n a p r a k s a k o j a bi bila p r l j a n j e ruku. Ta je d i h o t o m i j a samo ideoloki mit u k o j e m u o d r e e n a teorija spoznaje reflektira mnoge druga i j e interese n e g o t o s u p r o b i c i u m a : i n t e r e s e d r u t v e n e p o d j e l e r a d a , t o n i j e p o d j e l e r a d a i z m e u m o i ( p o l i t i k e , religiozne, i d e o l o k e ) i t l a e n j a ( e g z e k u t o r a k o j i s u i s a m i egzek u t i r a n i ) . ak k a d j e ta d i h o t o m i j a u s l u b i r e v o l u c i o n a r n e vizije k o j a u z v i s u j e s t v a r r a d n i k a , n j i h o v a r a d a , n j i h o v i h m u ka, n j i h o v i h b o r b i i n j i h o v e n a d e u n e i z d i f e r e n c i r a n o r n prim a t u prakse, ona jo o s t a j e ideolokom, u p r a v o onako kao t o j e i egalitarni k o m u n i z a m ideoloka koncepcija cilja radn i k o g p o k r e t a . Egalitaristika je koncepcija prakse u pravom s m i s l u r i j e i a to k a e m s d u b o k i m r e s p e k t o m k o j i svaki m a r k s i s t d u g u j e i s k u s t v u i r t v a m a l j u d i iji r a d , p a t n j e i b o r b e h r a n e i p o d u p i r u svu n a u s a d a n j o s t i n a u budun o s t sve n a e r a z l o g e d a i v i m o i d a se n a d a m o egalitaristika je koncepcija prakse s p r a m dijalektikog materijalizm a ono to je egalitaristiki k o m u n i z a m n a p r a m a znanstven o m k o m u n i z m u : k o n c e p c i j a k o j u treba kritizirati i prevlad a t i d a bi se na n j e z i n o m m j e s t u u t e m e l j i l a z n a n s t v e n a k o n cepcija prakse. 62

Ali n e m a z n a n s t v e n e k o n c e p c i j e p r a k s e bez jasn o g r a z l i k o v a n j a r a z l i i t i h p r a k s a i b e z n o v e k o n c e p c i j e odn o s a i z m e u t e o r i j e i p r a k s e . Mi t e o r i j s k i u t v r u j e m o primat prakse, p o k a z u j u i d a s u sve r a z i n e d r u t v e n o g b i v s t v o v a n j a poprita razliitih p r a k s a : e k o n o m s k e prakse, politike prakse, i d e o l o k e p r a k s e , t e h n i k e p r a k s e i z n a n s t v e n e (ili teorijske) p r a k s e . S a d r a j tih razliitih p r a k s a mi p r o m i l j a m o p r o m i l j a j u i n j i h o v u s a m o s v o j n u s t r u k t u r u k o j a j e u svim tim sluajevima s t r u k t u r a odreene proizvodnje, promiljaj u i o n o t o m e u s o b n o r a z l i k u j e te r a z l i i t e s t r u k t u r e , tj. r a z l i i t u s t r u k t u r u p r e d m e t a na k o j i se o n e p r i m j e n j u j u , njih o v i h s r e d s t a v a p r o i z v o d n j e i o d n o s a u k o j i m a ove n a s t a j u (ti razliiti e l e m e n t i i n j i h o v a k o m b i n a c i j a V e r b i n c l u n g o i g l e d n o v a r i r a j u k a d se od e k o n o m s k e p r a k s e p r i e n a politiku p r a k s u , zatim na znanstvenu p r a k s u i na teorijsko-fil o z o f s k u p r a k s u ) . O d n o s e u t e m e l j e n o s t i i a r t i k u l a c i j e tih razliitih p r a k s a , j e d n i h s d r u g i m a , mi p r o m i l j a m o p r o m i l j a j u i n j i h o v stupanj zavisnosti, n j i h o v tip relativne a u t o n o m i j e k o j i su i s a m i u t v r e n i tipom zavisnosti i s obzirom na u p o s l j e d n j o j i n s t a n c i d e t e r m i n i r a j u i p r a k s u , e k o n o m s k u p r a k s u . Ali m i i d e m o d a l j e . N e z a d o v o l j a v a m o se t i m e da s m o o d s t r a n i l i e g a l i t a r i s t i k i m i t p r a k s e , m i n a s a s v i m n o v i m tem e l j i m a p o i m a m o odnos teorije i p r a k s e koji je mistificiran u i d e a l i s t i k o j ili e m p i r i s t i k o j k o n c e p c i j i . S m a t r a m o d a je, mak a r i u vrlo r u d i m e n t a r n i m o b l i c i m a , s t a n o v i t i e l e m e n t spoz n a j e , i a k o d u b o k o p r o e t i d e o l o g i j o m , u v i j e k ve p r i s u t a n u p r v i m s t u p n j e v i m a p r a k s e , o n i m a k o j i se ne m o g u p r o m a trati poevi od e l e m e n t a r n i h p r a k s a najprimitivnijih drutava. N a d r u g o m k r a j u p o v i j e s t i p r a k s a s m a t r a m o da o n o t o je z a j e d n i k o n a z v a n o teorijom, u svojim najistijim formam a , o n i m a k o j i izgleda s t a v l j a j u u i g r u u p r a v o m o i s a m o g m i l j e n j a ( n p r . m a t e m a t i k a ili f i l o z o f i j a ) , izvan s v a k e nepos r e d n e veze s k o n k r e t n o m p r a k s o m , u s t r o g o m j e s m i s l u odreena praksa, z n a n s t v e n a ili t e o r i j s k a p r a k s a , i s a m a djeljiva u vie g r a n a ( r a z n i h z n a n o s t i , m a t e m a t i k e , f i l o z o f i j e ) . Ta j e p r a k s a teorijska: o n a se od d r u g i h n e t e o r i j s k i h p r a k s a r a z l i k u j e p o tipu p r e d m e t a ( p r v o t n e m a t e r i j e ) k o j i p r e o b r a ava p r e m a s r e d s t v i m a p r o i z v o d n j e k o j e u p o t r e b l j a v a i d r u tveno-historijskim o d n o s i m a u k o j i m a proizvodi; napokon, p r e m a lipu p r e d m e t a koji proizvodi (spoznaje). G o v o r e n j e o k r i t e r i j u p r a k s e u p i t a n j u t e o r i j e zadobija tada, kao uostalom u svakoj drugoj praksi, svoj puni s m i s a o : j e r u p r a v o j e teorijska praksa s a m a s e b i v l a s t i t i m kriterijem, sadri u p r a v o u sebi definirane obrasce vrednovanja k v a l i t e t a svoga p r o i z v o d a , t j . k r i t e r i j e z n a n s t v e n o s t i p r o i z v o d a z n a n s t v e n e p r a k s e . D r u k i j e n i j e n i u s t v a r n o j p r a k s i znanosti: j e d n o m k a d su z a i s t a k a n s t i t u i r a n e i r a z v i j e n e , o n e n e m a j u n i k a k v e p o t r e b e za v e r i f i k a c i j o m izvanjskih p r a k s a k a k o bi p r o g l a s i l a i s t i n i t i m a , t j . spoznajama, s p o z n a j e t o ih o n e

63

! j { I i

p r o i z v o d e . N i j e d a n m a t e m a t i a r n a s v i j e t u n e e k a d a fizika, u k o j o j su i n a e p r i m i j e n j e n i i t a v i d i j e l o v i m a t e m a t i k e , ver i f i c i r a j e d a n t e o r e m d a b i ga p r o g l a s i l a d o k a z a n i m : ->istinu n j e z i n a t e o r e m a 100% j o j o s i g u r a v a j u i s t o unutranji krit e r i j i p r a k s e m a t e m a t i k o g i z v o e n j a , d a k l e kriterij matematiarske prakse, tj. postignute forme postojee matematike z n a n s t v e n o s t i . To m o e m o rei i o r e z u l t a t i m a s v a k e z n a n o sti: b a r e m za n a j r a z v i j e n i j e , i u p o d r u j i m a s p o z n a j e k o j i m a v l a d a j u n a z a d o v o l j a v a j u i n a i n , o n e s a m e o s i g u r a v a j u 'krit e r i j v a l j a n o s t i s v o j i h s p o z n a j a s t i m t o se t a j k r i t e r i j p o t p u n o m i j e a sa s t r o g i m f o r m a m a o d v i j a n j a p r o m a t r a n e z n a n s t v e n e p r a k s e . To m o e m o r e i i o e k s p e r i m e n t a l n i m z n a n o s t i m a : k r i t e r i j s u n j i h o v e t e o r i j e pokusi koji tvore form u n j i h o v e t e o r i j s k e p r a k s e . To m o r a m o r e i i o z n a n o s t i koja nas najvie zanima: o h i s t o r i j s k o m materijalizmu, Marxova je teorija mogla biti u s p j e n o p r i m i j e n j e n a zato t o j e istinita, o n a n i j e i s t i n i t a z a t o t o j e u s p j e n o p r i m i j e n j e n a . P r a g m a t i s t i k i k r i t e r i j m o e p o s v e o d g o v a r a t i tehnici k o j a n e m a d r u g o g h o r i z o n t a o s i m svog d j e l a t n o g p o l j a , ali n e i z n a n s t v e n i m s p o z n a j a m a . M o r a m o s p u n o m s t r o g o u k r e n u t i d a l j e i o d b i t i d a vie ili m a n j e p o s r e d n o m a r k s i s t i k u teoriju povijesti poistovjeujemo s empiristikim modelom k a k v e n e o d r e e n e hipoteze i j u bi verifikaciju t r e b a l o oekivati od p o l i t i k e p r a k s e p o v i j e s t i k a k o bi se m o g l a u t v r d i t i istina. N i j e k a s n i j a p o v i j e s n a p r a k s a o n a k o j a spoznaji to j u j e p r o i z v e o M a r x m o e d a t i n j e z i n a svojstva s p o z n a j e : krit e r i j istine s p o z n a j a t o ih j e p r o i z v e l a M a r x o v a t e o r i j s k a p r a k s a dan je u s a m o j njegovoj t e o r i j s k o j praksi, tj. u njez i n o j d o k a z n o j v a l j a n o s t i , z n a n s t v e n i m s v o j s t v i m a formi koj e su o s i g u r a l e p r o i z v o d n j u tih s p o z n a j a . M a r x o v a j e t e o r i j s k a p r a k s a k r i t e r i j istine s p o z n a j a t o ih j e p r o i z v e o M a r x , i u p r a v o z b o g toga t o se r a d i l o b a o s p o z n a j a m a , a n e o n e o d r e e n i m h i p o t e z a m a , o n e su d a l e r e z u l t a t e k o j i su poznati, i u k o j i m a ne s a m o u s p j e s i n e g o i n e u s p j e s i t v o r e p o d o b na iskustva za r e f l e k s i j u t e o r i j e o sebi i s v o m u n u t r a n j e m razvitku. N o ta r a d i k a l n a i n t e r i o r n o s t k r i t e r i j a p r a k s e u z n a n s t v e n o j p r a k s i n i k a k o ne i s k l j u u j e , u z n a n o s t i m a g d j e on vai b e z o g r a n i e n j a , o r g a n s k e o d n o s e s d r u g i m p r a k s a m a k o j e t i m z n a n o s t i m a p r i s k r b l j u j u d o b a r dio n j i h o v e p r v o t n e m a t e r i j e , a p o n e k a d a k idu d o t l e d a u t e o r i j s k o j s t r u k t u r i tih z n a n o s t i i z a z i v a j u vie ili m a n j e d u b o k e p o r e m e a j e , to s a m d r u g d j e dovoljno pokazao a da bi bio nepoznat smisao o n o g a t o j e n e t o m r e e n o . Da u z n a n o s t i m a n a p u t u sazrij e v a n j a , a p o g o t o v o u p o d r u j i m a k o j i m a d o m i n i r a ideolok a s p o z n a j a , i n t e r v e n c i j a d r u g i h p r a k s a igra e s t o o d r e u j u u k r i t i k u u l o g u , k o j a a k m o e b i t i r e v o l u c i o n a r n a , to s a m ve p o k a z a o u n e d v o s m i s l e n i m t e r m i n i m a . Ali ni t u n e m o e b i t i p i t a n j e u t o m e d a se u e g a l i t a r i s t i k o j k o n c e p c i j i

64

prakse ugui specifini nain intervencije odreene prakse u n e d v o s m i s l e n i m t e r m i n i m a . Ali ni t u n e m o e b i t i p i t a n j e u t o m e d a se u e g a l i t a r i s t i k o j k o n c e p c i j i p r a k s e u g u i specifini n a i n i n t e r v e n c i j e o d r e e n e p r a k s e u p o l j u o d r e e n e t e o r i j s k e , j o i d e o l o k e ili tek z n a n s t v e n o n a s t a j u e p r a k s e , ni p r e c i z n a f u n k c i j a te i n t e r v e n c i j e niti, p o g o t o v o , ( t e o r i j s k a ) forma u k o j o j se ta i n t e r v e n c i j a vri.. Mi d o b r o z n a m o , d a u z m e m o njegov p r i m j e r , da su najivotnija i najozbiljnija Marxova iskustva (njegova iskustva polemiara prisiljenog d a k a e s v o j u r i j e o p o l i t i k i m p i t a n j i m a u Rajnskim novinama; n j e g o v o n e p o s r e d n o i s k u s t v o iz p r v i h o r g a n i z a c i j a b o r be parikog proletarijata; njegovo revolucionarno iskustvo iz 48. g o d i n a ) i n t e r v e n i r a l a u n j e g o v o j t e o r i j s k o j p r a k s i i u o b r a t u k o j i ga j e o d i d e o l o k e t e o r i j s k e p r a k s e d o v e o d o z n a n s t v e n e t e o r i j s k e p r a k s e : ali o n a s u u n j e g o v o j t e o r i j s k o j p r a k s i i n t e r v e n i r a l a u formi predmeta iskustva, odnosno eksperimentiranja, t j . u f o r m i n o v i h predmeta miljenja, ideja, p o t o m p o j m o v a i j a j e p o j a v a , u n j i h o v o j k o m b i n a c i j i (Verb i n d u n g ) s d r u g i m p o j m o v n i m r e z u l t a t i m a ( p r o i z i l i m iz n j e m a k e filozofije i engleske politike ekonomije), pridonijela d a se s r u i t e o r i j s k i , j o i d e o l o k i t e m e l j n a k o j e m u j e on d o t a d a ivio ( t j . mislio).

18. N e i s p r i a v a m se z b o g t o g d u g o g z a o k r e t a : n i j e o n j e d i n i . Bilo j e p o t r e b n o d a u k l o n i m o zaprek u i d e o l o k i h o d g o v o r a n a n a e p i t a n j e , a da bi se t o uinilo, bilo j e n e o p h o d n o r a z j a s n i t i i d e o l o k u k o n c e p c i j u p r a k s e koj a n i j e u v i j e k t e d j e l a ni m a r k s i z a m i za k o j u e s v a t k o prizn a t i d a v l a d a d u g o , te d a e bez s u m n j e j o z a d u g o v l a d a t i nad s u v r e m e n o m filozofijom i njezinim n a j a s n i j i m i najplemenitijim predstavnicima kao to je primjerice Sartre. Tu smo dospjeli izbjegavajui raskre egalitarne prakse ili, k a o t o se l i j e p o k a e u f i l o z o f i j i , praxisa d o toga da p r i z n a m o kako p r e d n a m a o s t a j e s a m o j e d a n put, uzak d o d u e ali o t v o r e n , ili ga b a r e m t r e b a o t v o r i t i . P o n o v i m o d a k l e n a e p i t a n j e : k o j i m mehanizmom proizvodnja predmeta spoznaje p r o i z v o d i s p o z n a j n o p r i s v a j a n j e zbiljskog predmeta t o p o s t o j i izvan m i l j e n j a , u z b i l j s k o m s v i j e t u ? Govor i m o u p r a v o o m e h a n i z m u , i to o m e h a n i z m u k o j i n a m m o r a pruiti o b j a n j e n j e specifine injenice: naina prisvajanja s v i j e t a s p e c i f i n o m p r a k s o m s p o z n a j e k o j a se u c i j e l o s t i odnosi n a s v o j predmet ( p r e d m e t s p o z n a j e ) razliit o d zbiljskog predmeta koji ona spoznaje. Upravo ovdje prijete najvee o p a s n o s t i . T r e b a i m a t i u v i d u d a m o g u d a t i s a m o p r v e argum e n t e za p o j a n j e n j e p o s t a v l j e n o g p i t a n j a , a n e i o d g o v o r n a to p i t a n j e .
5 Kako itati Kapital

65

Da bi se f o r m u l i r a l a ta p o j a n j e n j a , m o r a m o zap o e t i s j e d n o m vrlo z n a a j n o m r a z l i k o m . Kad postavljamo pitanja mehanizmu s pomou k o j e g predmet spoznaje proizvodi spoznajno prisvajanje zbiljskog predmeta, tada p o s t a v l j a m o posve razliito p i t a n j e od p i t a n j a u v j e t a proizvodit je s p o z n a j a . Ovo z a d n j e p i t a n j e p r i p a d a t e o r i j i p o v i j e s t i t e o r i j s k e p r a k s e k o j a je, k a o t o s m o vidjeli, mogua s a m o ukoliko u k l j u u j e p o j m o v e to doput a j u d a se p o j m i s t r u k t u r a te p r a k s e i p o v i j e s t n j e n i h preob r a a j a . P i t a n j e k o j e p o s t a v l j a m o n o v o j e p i t a n j e k o j e zap r a v o u t k e p r e l a z i u d r u g o . T e o r i j a p o v i j e s t i s p o z n a j e ili t e o r i j a p o v i j e s t i t e o r i j s k e p r a k s e p o k a z u j e n a m k a k o su, k r o z p o v i j e s t niza r a z n i h n a i n a p r o i z v o d n j e , s t v o r e n e ljuds k e s p o z n a j e , p r i j e svega u o b l i k u i d e o l o g i j e , a p o t o m u obliku z n a n o s t i . O n a p r e d n a s iznosi n a v i d j e l o s p o z n a j e , njihov r a z v i t a k , g r a n a n j e , r a s k i d e i u n u t r a n j e t e o r i j s k e p r e v r a te u p r o b l e m a t i c i k o j a u p r a v l j a n j i h o v o m p r o i z v o d n j o m , k a o i sve veu p o d j e l u t o se u n j i h o v o j d o m e n i u s p o s t a v l j a izm e u i d e o l o k i h s p o z n a j a i z n a n s t v e n i h s p o z n a j a itd. Ta povijest uzima spoznaje u svakom t r e n u t k u njihova razvitka za ono to one jesu, bilo d a se p r o g l a a v a j u s p o z n a j a m a ili ne, bilo da su i d e o l o k e ili z n a n s t v e n e , j e d n o m r i j e j u uzim a ih k a o spoznaje. O n a ih p r o m a t r a j e d i n o k a o p r o i z v o d e , k a o r e z u l t a t e . Ta n a m p o v i j e s t d a j e u p r a v o r a z u m i j e v a n j e m e h a n i z m a p r o i z v o d n j e s p o z n a j a ; o n a n a m ne d a j e , za n e k u p o s t o j e u s p o z n a j u u elanom m o m e n t u p o v i j e s n o g p r o c e s a n j e z i n e p r o i z v o d n j e , r a z u m i j e v a n j e mehanizma s p o m o u koj e g a ta p r o m a t r a n a s p o z n a j a , za o n o g a t k o n j o m e r u k u j e k a o spoznajom, ispunjava svoju funkciju spoznajnog prisvajanja zbiljskog predmeta posredstvom njezina miljenog predmeta. A upravo je taj m e h a n i z a m ono to nas zanima. T r e b a li vie p r e c i z i r a t i n a e p i t a n j e ? T e o r i j a pov i j e s t i p r o i z v o d n j e s p o z n a j a p r u a n a m u v i j e k s a m o utvr i v a n j e s l i j e d e e i n j e n i c e : evo s p o m o u k o j e g su m e h a n i z m a p r o i z v e d e n e s p o z n a j e . Ali ova t v r d n j a u z i m a s p o z n a j u kao injenicu ije mijene i raznolikosti ona prouava, jednako k a o i u i n k e s t r u k t u r e t e o r i j s k e p r a k s e k o j a ih p r o i z v o d i , k a o i o n e p r o i z v o d e t o p r e d s t a v l j a j u s p o z n a j e n i k a d ne p r o m i l j a j u i na injenicu da ovi proizvodi rusu 'odo kakvi proizvodi, ve upravo spoznaje. Teorija proizvodnje spoznaja ne vodi d a k l e r a u n a o o n o m e t o p r e d l a e m o d a se n a z o v e s p o z n a j n i in k o j i j e o s o b i t o s t n a r o i t i h p r o i z v o d a k a o t o su s p o z n a j e . N a e se n o v o p i t a n j e o d n o s i u p r a v o na t a j spozn a j n i in (na o n o to M a r x n a z i v a s p o z n a j i s v o j s t v e n i m nainom p r i s v a j a n j a s v i j e t a ) . Mehanizam k o j i k a n i m o razj a s n i t i j e s t m e h a n i z a m koji p r o i z v o d i t a j spoznajni in u t i m posve s a m o s v j e s n i m proizvodima koje nazivamo s p o z n a j a m a . I tu se o p e t ( j e r n i k a d n e e m o i z b j e i s u d b i n u d a svagda m o r a m o otklanjati pogrene predodbe kako bismo

66

p r o k r i l i p u t t o o t v a r a p r o s t o r n a e m i s t r a i v a n j u ) nalazimo pred iluzijama koje treba razobliiti i sruiti. Moemo u s t v a r i p a s t i u i s k u e n j e da t a j m e h a n i z a m k o j i n a s t o j i m o r a z j a s n i t i p r i p i e m o i z v o r i m a , d a k a e m o k a k o s p o z n a j n i in k o j i se za n a s o i t u j e u i s t i m o b l i c i m a s t r o g e z n a n o s t i , pot j e e p r e k o b e s k r a j n o g niza posredovanja u p r a v o iz s a m e z b i l j e . T a k o se u m a t e m a t i c i p a d a u i s k u e n j e d a se s p o z n a j ni in ove ili o n e o s o b i t o a p s t r a k t n e f o r m u l e misli k a o proieni i k r a j n j e f o r m a l i z i r a n i e h o ovog ili o n o g realiteta, bilo k o n k r e t n o g p r o s t o r a , bilo p r v o b i t n i h k o n k r e t n i h r a d n j i i o p e r a c i j a l j u d s k e p r a k s e . Sloit e m o se d a j e i z m e u konk r e t n e p r a k s e z e m l j o m j e r a i p i t a g o r e j s k e ili e u k l i d o v s k e a p s t r a k c i j e u s t a n o v i t o m t r e n u t k u d o l o do r a z i l a e n j a ali e m o o t o m r a z i l a e n j u misliti k a o o o d l j e p l j i v a n j u i otiskivanju konkretnih oblika i radnji ranije prakse u elementu idealnosti. Ali svi p o j m o v i k o j i m a e m o p r i b j e i d a b i s m o n e t o s p o z n a l i o g o l e m o m p r o s t o r u koji h a l d e j s k o g r a u n o v o u dijeli od B o u r b a k i j e v a e g i p a t s k o g z e m l j o m j e r a , u v i j e k e bili s a m o p o j m o v i s p o m o u k o j i h e m o teiti da, uz nepobitne razlike koje valja imati na u m u , u t e m e l j i m o odreeni k o n t i n u i t e t s m i s l a k o j i u p r i n c i p u s p a j a spoznajni in mod e r n i h m a t e m a t i k i h p r e d m e t a sa i n o m p r v o b i t n o g s m i s l a to s j e d i n j u j e prvobitni zbiljski p r e d m e t , k o n k r e t n u p r a k s u i p r v o b i t n e k o n k r e t n e r a d n j e . T a k o b i s m o i m a l i r o d n u zemlju, p r v o b i t n o tlo s p o z n a j n o g i n a : bilo da je p o s r i j e d i s a m z b i l j s k i p r e d m e t iz k o j e g po izjavi e m p i r i z m a s v i j e s t u v i j e k i z d v a j a s a m o j e d a n od n j e g o v i h d i j e l o v a b i t , bilo da j e to h u s e r l o v s k i p r e d r e f l e k s i v n i s v i j e t ivota, p a s i v n a a n t e p r e d i k a t i v n a s i n t e z a , bilo da j e to, n a j z a d , k o n k r e t n o s t elementarnih p o s t u p a k a i radnji, na emu djeji, genetiki i d r u g i p s i h o l o z i , d o p u t a j u sebi l u k s u z u t e m e l j e n j a s v o j e teorije spoznaje. U svim tim sluajevima zbiljsko, konkretno i ivo p r v o b i t n o i m a z a d a t a k d a n a s e b e p r e u z m e p u n u o d g o v o r n o s t za s p o z n a j n i in, d o k bi se z n a n o s t i , k r o z svu pov i j e s t , p a i d a n a s , s v o d i l e tek na to d a k o m e n t i r a j u n j e g o v o n a s l j e e , tj. d a se p o d r e d e n a s l j e u . K a o t o o v j e a n s t v o , p r e m a d o b r o j k r a n s k o j teologiji, ivi s a m o u p r v o b i t n o m g r i j e h u , t a k o bi t o b o e u stvari postojao prvobitni in spoznaje p r o i z i a o iz n a j k o n k r e t n i j i h o b l i k a zbilja, ivota i p r a k se, t j . o n a j t o se u n j i m a g u b i i s n j i m a se p o i s t o v j e u j e p r v o b i t n i in s p o z n a j e iji bi neizbrisivi ig i d a n a s nosili n a j a p s l r a k t n i j i znanstveni p r e d m e t i . T r e b a li r a s p r a v l j a t i o p r o b l e m a t i c i k o j u p r e t p o s t a v l j a o v a j m o d e l ? S l u t i m o da je n j e z i n o j konzistentnosti p o t r e b n a pomo mita o poetku, o i z v o r n o m n e d e l j i v o m j e d i n s t v u i z m e u subjekta i objekta, i z m e u z b i l j e i s p o z n a j e o n j o j , d a k l e o genezi, s v i m apstrakcijama i p o g o t o v o n e i z b j e n i m posredovanjima. Usput emo p r e p o z n a t i cijeli niz t i p i n i h p o j m o v a k o j e j e f i l o z o f i j a X V I I I s t o l j e a p r o i r i l a s v i j e t o m i k o j i c v a t u g o t o v o p o s v u d a , pa

67

 a k i u d j e l i m a m a r k s i s t i k i h s p e c i j a l i s t a ali za k o j e s m o p o s v e u v j e r e n i d a n e m a j u m n o g o veze s M a r x o m , j e r s u s k r o j e n i za i d e o l o k e f u n k c i j e k o j e se o d n j i h o e k u j u . I b u d u i d a s m o stigli d o v d e , r e c i m o o t v o r e n o : n a p u t u tog e m p i r i z m a k o j i se i z d a j e za m a t e r i j a l i s t i k i ili se s u b l i m i r a u a n t e p r e d i k a t i v n i i d e a l i z a m , u i d e a l i z a m izvornog tla ili p r a k s e , n e m a m a r k s i z m a , k a o t o ni u i d e a l i z m u i p o j m o v i m a k o j e j e o n s t v o r i o ni za t r e n u t a k n e m o e m o nai n i t r u n k e m a r k s i z m a . P o j m o v e p r v o b i t n o s t i izvornog tla, geneze i p o s r e d o v a n j a treba a priori uzeti kao s u m n j i v e : ne s a m o z b o g toga t o u v i j e k u m a n j o j ili v e o j m j e r i u n o s e ideo l o g i j u k o j i ih j e p r o i z v e l a , n e g o i z b o g toga t o s u i s k l j u i v o za u p o t r e b u k a o p r o i z v o d i te i d e o l o g i j e , u v i j e k p o p r a v i l u n j e z i n i n o m a d i i u v i j e k j e m a n j e v i e n o s e u s e b i . N i j e slu a j n o t o S a r t r e i svi oni k o j i n e m a j u i n j e g o v t a l e n a t osje a j u p o t r e b u d a i s p u n e p r a z n i n u i z m e u a p s t r a k t n i h kateg o r i j a i k o n k r e t n o g , u v e l i k o z l o r a b e poetak, genezu i posredovanja. P o j a m i z v o r n o s t i , o d n o s n o p o e t k a , i m a za f u n k c i ju, kao u prvobitnom grijehu, da u jednu rije same ono to t r e b a n e m i s l i t i k a k o bi se m o g l o m i s l i t i o n o t o se eli m i s l i t i . P o j a m g e n e z e i m a z a d a t a k da, z a k r i v a j u i ih z a m i j e n i proizv o d n j u ili p r o m j e n u , i j e bi p r i z n a n j e u g r o z i l o i v o t n i k o n t i nuitet empiristike sheme povijesti. P o j m u je posredovanja n a m i j e n j e n a p o s l j e d n j a u l o g a : d a n a m a g i a n n a i n , u prazn o m p r o s t o r u , o s i g u r a vezu i z m e u t e o r i j s k i h p r i n c i p a i konk r e t n o g , k a o t o z i d a r i l a n a n o , iz r u k e u r u k u , d o b a c u j u opeke. U svakom sluaju rije je o f u n k c i j a m a m a s k i r a n j a i t e o r i j s k e podvale k o j e n e s u m n j i v o m o g u svjedoiti o stvarn o j d o b r o j v o l j i i z b u n j e n o s t i , k a o i o elji d a se n e izgubi t e o r i j s k a k o n t r o l a n a d d o g a a j i m a , ali k o j e su i p a k , u n a j veem b r o j u sluajeva, s a m o o p a s n e t e o r i j s k e fikcije. Primij e n j e n i n a n a e p i t a n j e , ti n a m p o j m o v i o s i g u r a v a j u o l a k o r j e e n j e : oni t v o r e l a n a c i z m e u p r v o b i t n o g i n a s p o z n a j e i a k t u a l n o g i n a s p o z n a j e , n u d e i n a m k a o r j e e n j e p u k o pos t a v l j a n j e , ili z a p r a v o n e p o s t a v l j a n j e p r o b l e m a .

19.

P o k u a j m o d a k l e k r e n u t i j o nekoliko k o r a k a n a p r i j e d u p r o s t o r u koji s m o u p r a v o otvorili. Kao to smo vidjeli da nas p r i b j e g a v a n j e n e k o m z b i l j s k o m p r v o b i t n o m p r e d m e t u ne m o e o m e s t i k a k o b i s r n o pojmili razliku izmeu p r e d m e t a s p o z n a j e i zbiljskog predm e t a , t a k o s m o uoili d a n a i z v o r n i in s p o z n a j e n e m o e svaliti b r i g u d a u m j e s t o n a s m i s l i o m e h a n i z m u a k t u a l n o g i n a s p o z n a j e . I z a i s t a , z n a m o d a o v a d v a p r o b l e m a t v o r e samo jedan problem, j e r odgovor koji traimo moe n a m dati

68

s a m o z b i l j n o s t a k t u a l n o g ina s p o z n a j e , a ne m i t p r v o b i t n o g ! i n a . U t o m s m o p o g l e d u u i s t o m p o l o a j u u k o j e m j e bio M a r x k o j i n a m n a sebi s v o j s t v e n n a i n k a e k a k o t r e b a razj a s n i t i u p r a v o s p o z n a j u G l i e d e r u n g a ( a r t i k u l i r a n o g , hijerarhiziranog i sistematiziranog kombiniranja) aktualnog d r u t v a d a b i se r a z u m j e l i p r e t h o d n i oblici, a s a m i m t i m i n a j p r i m i t i v n i j i oblici. P o z n a t a r e e n i c a o a n a t o m i j i ovjeka k a o k l j u u za a n a t o m i j u m a j m u n a i n e z n a i z a c i j e l o nita d r u g o : n a r a v n o , o n a tvori j e d i n s t v o s o n o m d r u g o m reen i c o m iz Uvoda, n a i m e d a mi n e s p o z n a j e m o k a t e g o r i j e k r o z n j i h o v u p o v i j e s n u g e n e z u ili n j i h o v o p r e p l i t a n j e s r a n i j i m oblicima, n e g o ih s h v a a m o s p o m o u s u s t a v a n j i h o v e isprepletenosti u d a n a n j e m drutvu. Taj nas sustav u p u u j e u r a z u m i j e v a n j e p r o l i h f o r m a c i j a i d a j u i n a m p o j a m raznolikosti te i s p r e p l e t e n o s t i . R a n i j e i n e m o e n a m isto t a k o r a s v i j e t l i t i r a z u m i j e v a n j e m e h a n i z m a a k t u a l n o g i n a spoznaj e . O d b a c i v a n j e o b r a a n j a p o e t k u u u z a j a m n o j j e vezi s v e o m a o z b i l j n o m t e o r i j s k o m p o t r e b o m o d k o j e zavisi o b j a n j e n j e n a j p r v o b i t n i j i h oblika, m o d u s a aktualnog sustavnog s p l e t a k a t e g o r i j a k o j e se d j e l i m i n o iznova n a l a z e u p r i j a njim oblicima. Tu p o t r e b u m o r a m o p r o m a t r a t i kao konstitutivn u M a r s o v o j t e o r i j i u samoj oblasti teorije povijesti. Bit u j a s n i j i . K a d M a r x p r o u a v a m o d e r n o b u r o a s k o d r u t v o , on usvaja paradoksalno stajalite. Postojee drutvo on prije svega s h v a a k a o p o v i j e s n i rezultat, dakle kao rezultat to ga j e p r o i z v e l a p o v i j e s t . On n a s izgleda p o s v e p r i r o d n o u v o d i u hegelovsko shvaanje, p r e m a kojemu je rezultat kao takav n e d j e l j i v o d s v o j e g e n e z e , t a k o d a ga t r e b a s h v a t i t i k a o rez u l t a t svoga n a s t a n k a . M a r x z a p r a v o i s t o v r e m e n o k r e e sasv i m d r u g i m p u t e m ! Ne radi se o mjestu koje ekonomski odnosi historijski zauzimaju u uzastopnom slijedu razliitih drutvenih oblika. Jo manje o njihovom redoslijedu u ideji (Proudhon) (jednoj izopaenoj predodbi historijskog kretanja). Radi se o njihovoj strukturi u modernom buroaskom drutvu. (Uvod, s t r . 236). Bijeda filozofije ve s a s v i m s t r o g o i z r a a v a i s t u i d e j u : Kako bi sama logika formula kretanja, slijeda, vremena mogla objasniti cjelinu drutva u kojoj svi odnosi istovremeno koegzistiraju i uzajamno se podravaju? P r e d m e t je Marxova izuavanja dakle a k t u a l n o graansko d r u t v o , k o j e j e m i l j e n o k a o p o v i j e s n i rezultat; ali n e s a m o da se r a z u m i j e v a n j e tog d r u t v a n e o d v i j a s p o m o u t e o r i j e g e n e z e tog r e z u l t a t a , n e g o se u p r a v o i s k l j u i v o o d v i j a p o m o u t e o r i j e cjeline, t j . aktualne strukture drutva, a da pri tome uope ne dotie njegovu genezu. To p a r a d o k s a l n o stajalite k o j e M a r x k a t e g o r i k i a f i r m i r a k a o a p s o l u t n i u v j e t mogunosti svoje teorije povijesti, jasno u k a z u j e na p o s t o j a n j e dvaju posebnih problema. Postoji naime teorijski problem k o j i t r e b a p o s t a v i t i i r i j e i t i d a bi se o b j a s n i o m e h a n i z a m s

69

p o m o u kojega je povijest k a o rezultata proizvela t a j aktualni in k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e . Ali u isto d o b a v a l j a p o s t a viti i r i j e i t i d r u g i , a p s o l u t n o d r u g a i j i p r o b l e m k a k o bi se r a z u m j e l o da j e t a j r e z u l t a t u p r a v o o d r e e n i drutveni nain p r o i z v o d n j e , d a je t a j r e z u l t a t u p r a v o o d r e e n i o b l i k d r u t v e n e z b i l j e , a n e bilo k o j a z b i l j a . T a j d r u g i p r o b l e m tvori p r e d m e t t e o r i j e Kapitala ni za t r e n u t a k se n e m i j e a jui s onim prvim. Tn za r a z u m i j e v a n j e M a r x a t e m e l j n u r a z l i k u mo e m o izraziti a k o k a e m o da M a r x p r o m a t r a s u v r e m e n o d r u tvo (i s v a k i d r u g i p r o l i d r u t v e n i oblik) i s t o d o b n o k a o rezultat i k a o drutvo. U p r a v o t e o r i j a m e h a n i z m a p r e t v a r a n j a jednog n a i n a p r o i z v o d n j e u d r u g i , t j . t e o r i j a o b l i k a p r i j e l a z a jednog naina proizvodnje u drugi, m o r a postaviti i rijeiti p r o b l e m rezultata, odnosno povijesnog proizvoenja nakon n a i n a p r o i z v o d n j e , n e k e d r u t v e n e f o r m a c i j e . Ali s u v r e m e n o drutvo nije samo rezultat, proizvod: ono je taj svojevrsni r e z u l t a t i t a j s v o j e v r s n i proizvod t o f u n k c i o n i r a j u k a o drutvo, za r a z l i k u od d r u g i h r e z u l t a t a , d r u g i h p r o i z v o d a k o j i f u n k c i o n i r a j u p o s v e d r u g a i j e . N a t a j d r u g i p r o b l e m o d g o v a r a teo r i j a s t r u k t u r e n a i n a p r o i z v o d n j e , t e o r i j a Kapitala. O n a prom a t r a d r u t v o k a o cjelinu, i to ne k a o bilo k o j u c j e l i n u , ve k a o cjelinu koja funkcionira kao drutvo. T a t e o r i j a p o t p u n o a p s t r a h i r a d r u t v o k a o r e z u l t a t i z a t o M a r x tvrdi da s v a k o o b j a n j e n j e s p o m o u k r e t a n j a , s l i j e d a , v r e m e n a , geneze, u p r a v i l u n e m o e o d g o v o r i t i na o v a j p r o b l e m , koji jc p o s v e d r u g a i j i . Da b i s m o ovo isto kazali p o g o d n i j i m jezikom, predlaem slijedeu terminologiju: ono to M a r x prou a v a u Kapitalu j e s t m e h a n i z a m s p o m o u k o j e g a t a j rezultat p r o i z v o d n j e p o v i j e s t i e g z i s t i r a kao drutvo; mehanizam j e d a k l e t a j k o j i t o m p r o i z v o d u p o v i j e s t i , k a k a v je u p r a v o p r o i z v o d - d r u t v o k o j e on p r o u a v a , p r i d a j e s v o j s t v o proizv o e n j a drutvenog ina, z a h v a l j u j u i k o j e m t a j r e z u l t a t e g z i s t i r a kao drutvo, a n e k a o h r p a p i j e s k a , m r a v i n j a k , sklad i t e o r u a ili o b i n a l j u d s k a g o m i l a . K a d n a m M a r x d a k l e kae da o b j a n a v a n j e d r u t v a s p o m o u n j e g o v e g e n e z e isp u t a iz vida cjelinu d r u t v a k o j u u p r a v o tei o b j a s n i t i , t a d a on s v o j u t e o r i j s k u p a n j u u s r e d o d o i o u j e n a o d g o n e t a nje mehanizma s pomou kojeg taj rezultat funkcionira upravo kao drutvo, dakle m e h a n i z m a koji proizvodi drutveni iu s v o j s t v e n k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e . M e h a n i z a m p r o i z v o e n j a tog d r u t v e n o g ina dolazi d o c i l j a s a m o u k o l i k o su izloeni svi u i n c i m e h a n i z m a , t a k o d a se oni p r o izvode u p r a v o u o b l i k u u i n k a k o j i t v o r e k o n k r e t n i , s v j e s n i ili n e s v j e s n i o d n o s p o j e d i n a c a s p r a m d r u t v a k a o d r u t v a , to z n a i sve d o u i n a k a f e t i i z m a i d e o l o g i j e (ili oblika drutvene svijesti Predgovor za Prilog. . .) u k o j i m a l j u d i , svjesno ili n e s v j e s n o , s v o j e i d e j e , p l a n o v e , p o n a a n j a i f u n k c i j e p r o i v l j a v a j u k a o drutvene. Iz t o g a ugla Kapital treba pro-

70

m a t r a t i k a o t e o r i j u m e h a n i z m a p r o i z v o d n j e drutvenog ina u s v i j e t u k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e . Da je taj drutveni in razliit o v i s n o o r a z l i i t i m n a i n i m a p r o i z v o d n j e , u to poin j e m o s u m n j a t i , b a r e m na t e m e l j u r a d o v a s u v r e m e n e etnolog i j e i p o v i j e s t i . Da j e mehanizam proizvodnje razliitih drutv e n i h i n a razliit o v i s n o o r a z l i i t i m n a i n i m a p r o i z v o d n j e , t e o r i j s k i r e e n o , i m a m o sve r a z l o g e cla u to v j e r u j e m o . Da n a m t o n a s v i j e s t o o d r e e n o m p r o b l e m u to ga u k l j u u j e t e o r i j a Kapitala o t v a r a n o v e v i d i k e i p o s t a v l j a u j e d n o nove p r o b l e m e , to p o i n j e m o n a s l u i v a t i . M e u t i m , i s t o v r e m e n o s h v a a m o a p s o l u t n o p r e s u d n o z n a e n j e o n i h n e k o l i k o otrou m n i h r e e n i c a iz Bijede filozofije i Uvoda iz 57. u k o j i m a n a s M a r x u p o z o r a v a cla on t r a g a za n e i m s a s v i m d r u g a i j i m nego to je r a z u m i j e v a n j e m e h a n i z m a p r o i z v o d n j e drutva k a o rezultata p o v i j e s t i : on tei r a z u m i j e v a n j u m e h a n i z m a p r o i z v o d n j e drutvenog ina k r o z t a j r e z u l t a t k o j i u stvari p r e d s t a v l j a z b i l j s k i p o s t o j e e drutvo. Definirajui tako u n e m i l o s r d n o j distinkciji svoj p r e d m e t , M a r x n a m n u d i r a z l o g zbog k o j e g postavlja problem t o n a s z a n i m a : p r o b l e m s p o z n a j n o g p r i s v a j a n j a zbiljskog p r e d m e t a od s t r a n e p r e d m e t a s p o z n a j e koja je poseban s l u a j p r i s v a j a n j a z b i l j s k o g s v i j e t a uz p o m o r a z l i i t i h p r a k sa, t e o r i j s k e , e s t e t s k e , religiozne, e t i k e , t e h n i k e itd. S v a k i od tih n a i n a p r i s v a j a n j a p o s t a v l j a p r o b l e m m e h a n i z m a proi z v o d n j e svog specifinog ina, s p o z n a j n o g i n a za teorijs k u p r a k s u , e s t e t s k o g i n a za e s t e t s k u p r a k s u , e t i k o g ina za e t i k u p r a k s u itd. Ni j e d n o m od tih- s l u a j e v a n e r a d i se o t o m e da se j e d n a r i j e z a m i j e n i d r u g o m , k a o t o se spavaka s t r a s t z a m j e n j u j e o p i j u m o m . I s t r a i v a n j e s v a k o g o d tih s p e c i f i n i h inova z a h t i j e v a o b j a n j a v a n j e mehanizma koji p r o i z v o d i , a ne u d v o s t r u a v a n j e j e d n e rijei m a g i j o m d r u ge. Me p r e d v i a j u i z a k l j u k e k o j i m a nas p r o u a v a n j e tih razliitih i n o v a m o e d o v e s t i , z a d o v o l j i m o se s n e k o l i k o naz n a k a o i n u k o j i n a s o v d j e z a n i m a , spoznajnom inu, proizv o d u p o s t o j a n j a t e o r i j s k o g p r e d m e t a k a k a v j e s p o z n a j a . Izraz in s p o z n a j e tvori g e n e r i k i p r e d m e t k o j i o b u h v a a bar e m dva p o d - p r e d m e t a : in ideoloke s p o z n a j e i in znanstvene s p o z n a j e . in i d e o l o k e s p o z n a j e r a z l i k u j e se p o s v o j i m z n a a j k a m a (to j c u i n a k p r e p o z n a v a n j a n e z n a n j a u zrcaln o j r e l a c i j i ) od i n a z n a n s t v e n e s p o z n a j e , ali u m j e r i u k o j o j ideoloki in, z a v i s a n od d r u g i h d r u t v e n i h f u n k c i j a k o j e su tu d o m i n a n t n e , p o s j e d u j e vlastiti in s p o z n a j e , on u t o m odn o s u s p a d a u o p u k a t e g o r i j u k o j a n a s z a n i m a . D u g u j e m ovo u p o z o r e n j e da bi se i z b j e g a o svaki n e s p o r a z u m o p o e t k u analize k o j a e u s l i j e d i t i i k o j a j e u s r e d o t o e n a j e d i n o n a s p o z n a j n i in z n a n s t v e n e s p o z n a j e . K a k o r a z j a s n i t i m e h a n i z a m tog i n a s p o z n a j e ? Sada m o e m o p o n o v i t i n e t o m s t e e n u s p o z n a j u : i n f e r i o r n o s t k r i t e r i j a p r a k s e u n u t a r p r o m a t r a n e z n a n s t v e n e p r a k s e , te

71

u s t v r d i t i d a j e n a e s a d a n j e p i t a n j e u o d n o s u s t o m interio r n o u . P o k a z a l i s m o u s t v a r i d a j e v r e d n o v a n j e n e k o g znanstvenog stava kao spoznaje u odreenoj znanstvenoj praksi o s i g u r a n o i g r o m p o s e b n i h formi k o j e o s i g u r a v a j u p r i s u t n o s t z n a n s t v e n o s t i u p r o i z v o d n j i s p o z n a j e , d r u g i m r i j e i m a , specifinim f o r m a m a koje nekoj spoznaji daju njezin karakter (istinite) s p o z n a j e . G o v o r i m o v d j e o f o r m a m a z n a n s t v e n o s ti, ali m i s l i m t a k o e r n a f o r m e k o j e i g r a j u i s t u u l o g u (da o s i g u r a j u razliit ali o d g o v a r a j u i in) u i d e o l o k o j spozn a j i , o d n o s n o u s v i m m o d u s i m a znanja. T e s u f o r m e r a z l i i t e od f o r m i u k o j i m a je s p o z n a j a , kao rezultat, proizvedena proc e s o m p o v i j e s t i s p o z n a j e : o n e se, p o d s j e a m , t i u t o m p o v i j e u ve p r o i z v e d e n e s p o z n a j e k a o s p o z n a j e . D r u g i m rijeima, m i p r o m a t r a m o r e z u l t a t bez njegova nastajanja, izvrgavajui se o p t u b i za zloin u v r e d e h e g e l i z m a ili u v r e d e g e n e t i z m a , j e r j e t a j d v o s t r u k i zloin z a p r a v o d o b r o i n s t v o : d o n o s i oslob o e n j e o d e m p i r i s t i k e i d e o l o g i j e p o v i j e s t i . U p r a v o t o m rezultatu mi postavljamo p i t a n j e m e h a n i z m a proizvodnje ina spoznaje, na nain posve slian n a i n u k o j i m M a r x i s p i t u j e n e k o d a n o d r u t v o u z e t o k a o rezultat, k a k o bi m u p o s t a v i o p i t a n j e n j e g o v a d r u t v e n o g ina ili p i t a n j e mehanizma koj i p r o i z v o d i n j e g o v u e g z i s t e n c i j u kao drutva. Mi s a g l e d a v a m o i g r u tih s p e c i f i n i h f o r m i u t o k u znanstvenog izvoenja, tj. u f e n o m e n u koji m i l j e n i m kategor i j a m a (ili p o j m o v i m a ) n a m e e pravilni slijed pojavljivanja i iezavanja. M o e m o s t o g a rei d a m e h a n i z a m p r o i z v o d n j e i n a s p o z n a j e p r o i z l a z i iz m e h a n i z m a k o j i p o d u p i r e i g r u f o r mi slijeda u znanstvenom diskursu izvoenja. Kaemo u p r a v o iz m e h a n i z m a k o j i podupire a n e s a m o upravlja igr o m t i h f o r m i , iz s l i j e d e e g r a z l o g a : te se f o r m e s l i j e d a u stvari oituju kao f o r m e slijeda pojavljivanja p o j m o v a u znanstvenom diskursu, samo u funkciji drugih formi koje su, i a k o s a m e n i s u f o r m e s l i j e d a , i p a k o d s u t n i p r i n c i p i poton j i h . R e e n o d o s a d ve u p o t r e b l j a v a n i m j e z i k o m , f o r m e slijeda (forme izvoenja u znanstvenom diskursu) dijakronija s u t e m e l j n e s i n k r o n i j e . U p o t r e b l j a v a m o t e t e r m i n e u zna e n j u k o j e e j o b i t i p r e c i z i r a n o (T. I I , p o g l a v l j e I), k a o p o j m o v e d v i j u f o r m i e g z i s t e n c i j e p r e d m e t a s p o z n a j e , clakle kao dvije f o r m e isto u n u t r a n j e spoznaji, pri e m u sinkronija p r e d s t a v l j a s t r u k t u r u organizacije p o j m o v a u totalitetu- m i l j e n j a ili sistemu (ili, k a o t o M a r x k a e , sintezi), a ciijakronija sukcesivno k r e t a n j e p o j m o v a u s r e d n j e m diskurs u i z v o e n j a , d o k su f o r m e s l i j e d a d i s k u r s a i z v o e n j a n i t a d r u g o do r a z v i t a k G l i e d e r u n g a , h i j e r a r h i z i r a n e k o m b i n a c i j e p o j m o v a u s a m o m s i s t e m u . K a d a k a e m o d a j e t a k o shva e n a s i n k r o n i j a p r i m a r n a i d a o d r e u j e sve, e l i m o rei dvije stvari: 1) S i s t e m h i j e r a r h i j e p o j m o v a u n j i h o v o j k o m b i naciji odreuje definiciju svakog pojma, u funkciji njegova 72

m j e s t a i n j e g o v e uloge u s i s t e m u . T a d e f i n i c i j a m j e s t a i f u n k c i j e p o j m a u t o t a l i t e t u s i s t e m a r e f l e k t i r a se u smislu i m a n e n t n o m t o m p o j m u , k a d ga d o v o d i m o u b i u n i v o k n u vezu sa zbiljskom kategorijom. 2) S i s t e m h i j e r a r h i j e p o j m o v a o d r e u j e d i j a k r o n i j s k i s l i j e d n j i h o v a p o j a v l j i v a n j a u d i s k u r s u i z v o e n j a . Up r a v o u t o m s m i s l u M a r x govori o razvitku formi (pojma) v r i j e d n o s t i , vika v r i j e d n o s t i itd: t a j j e r a z v i t a k f o r m i u diskursu znanstvenog izvoenja oitovanje sustavne zavisnosti k o j a m e u s o b n o p o v e z u j e p o j m o v e u s i s t e m u m i l j e n j a . in s p o z n a j e p r o i z v e d e n n a razini f o r m i s l i j e d a d i s k u r s a izvoenja, zatim na razini nekog izdvojenog p o j m a , rnogu j e d a k l e p o d u v j e t o m sistematinosti sistema k o j a je temelj p o j m o v a i njihova slijeda pojavljivanja u znanstven o m d i s k u r s u . in se s p o z n a j e t a d a o d v i j a s j e d n e s t r a n e u d u a l i t e t u ili d v o s t r u k o s t i egzistencije sistema t o se u znans t v e n o m d i s k u r s u n a z i v a s a m o r a z v o j e m , te s d r u g e strane, egzistencije formi slijeda d i s k u r s a , j o p r e c i z n i j e u igri (u m e h a n i k o m s m i s l u t e r m i n a ) k o j a tvori jedinstvo razilaenja s i s t e m a i d i s k u r s a . in j e s p o z n a j e p r o i z v e d e n k a o in znanstvenog diskursa koji postoji samo kao diskurs sistema, tj. p r e d m e t a uzetog u s t r u k t u r i svoga k o m p l e k s n o g ustrojstva. U k o l i k o ta a n a l i z a i m a s m i s l a , o n a n a s d o v o d i n a p r a g s l i j e d e e g n o v o g p i t a n j a : K o j a je s p e c i f i n a r a z l i k a z n a n s t v e nog diskursa k a o d i s k u r s a ? Po e m u se z n a n s t v e n i d i s k u r s r a z l i k u j e od d r u g i h f o r m i d i s k u r s a ? Po e m u d r u g i d i s k u r s i m o g u p r o i z v o d i t i r a z l i i t e i n e ( e s t e t s k i in, i d e o l o k i in, nes v j e s n i in) o d i n a s p o z n a j e k o j a j e p r o i z v e d e n a z n a n s t v e n i m diskursom?

20.

Ostavit emo pitanje otvorenim u o v o m p o s l j e d n j e m o b l i k u , z a d o v o l j a v a j u i se s a m o t i m e da se p r i s j e t i m o n j e g o v i h z n a a j k i . Mi ne n a s t o j i m o , p o p u t t e o r i j e s p o z n a j e i d e o l o k e f i l o z o f i j e , izraziti z a k o n i t o (ili i n j e n i n o ) jamstvo koje n a m osigurava da p o s v e s p o z n a j e m o o n o to s p o z n a j e m o , te da to s l a g a n j e m o e u p u t i t i n a s t a n o v i t u rel a c i j u i z m e u s u b j e k t a i o b j e k t a , s p o z n a j e i s v i j e t a . Nastoj i m o o b j a s n i t i mehniz.am k o j i n a m o b j a n j a v a k a k o neki s t v a r n i r e z u l t a t p r o i z v e d e n p o v i j e u s p o z n a j e , o d n o s n o nek e o d r e e n e s p o z n a j e , f u n k c i o n i r a kao spoznaja, a ne k a o n e k i d r u g i r e z u l t a t (bio to eki, s i m f o n i j a , p r o p o v i j e d , polit i k a p a r o l a itd.). N a s t o j i m o d a k l e d e f i n i r a t i n j e z i n s p e c i f i n i in: in s p o z n a j e p u t e m r a z u m i j e v a n j a n j e n o g mehanizma. Ako j e to p i t a n j e d o b r o p o s t a v l j e n o , izvan svih i d e o l o g i j a koj e n a s j o r a z d i r u , d a k l e izvan p o l j a i d e o l o k i h p o j m o v a s p o m o u k o j i h se o p e n i t o p o s t a v l j a p r o b l e m s p o z n a j e , o n o

73

nas dovodi i do p i t a n j a m e h a n i z m a s pomou kojeg f o r m e slijeda, odreene postojeim sistemom spoznajnog predmeta, p r o i z v o d e , i g r o m n j i h o v a o d n o s a s p r a m tog s i s t e m a , in p r o m a t r a n e s p o z n a j e . Ovo n a s p o s l j e d n j e p i t a n j e n a p o k o n s u e l j u j e s d i f e r e n c i j a l n o m prirodom znanstvenog diskursa, tj. s p e c i f i n o m p r i r o d o m d i s k u r s a k o j i se k a o d i s k u r s m o e p r o m a t r a t i s a m o s o b z i r o m n a o n o t o j e p r i s u t n o k a o odsutnost u svakom trenutku njegova slijeda: konstitutivni s i s t e m n j e g o v a p r e d m e t a k o j i , d a bi p o s t o j a o k a o s i s t e m , zah t i j e v a o d s u t n u p r i s u t n o s t z n a n s t v e n o g d i s k u r s a k o j i ga razvija. Ako se tu z a u s t a v i m o , k a o p r e d p r a g o m k o j i e ipak trebati prijei, neka n a m je d o p u t e n o podsjetiti kako j e s v o j s t v o z n a n s t v e n o g d i s k u r s a b a u t o m e d a b u d e napisan, te d a n a m d a k l e p o s t a v l j a p i t a n j e f o r m e n j e g o v a rukopisa. A m o d a se p r i s j e a m o cla s m o poli ocl n j e g o v a itanja. N i s m o d a k l e izili iz k r u g a j e d n o g te istog p i t a n j a . U k o l i k o s m o u z m o g l i , n e izlazei iz n j e g a , ne v r t j e t i se u j e d n o m k r u g u , b i j a e to z b o g t o g a t o t a j k r u g n i j e z a t v o r e n krug ideologije nego s a m i m svojim z a t v o r e n o s t i m a stalno otvoren krug, krug utemeljene spoznaje. S r p a n j 1965.

74

LOUIS ALTHUSSER PREDMET KAPITALA

I PRETHODNA

NAPOMENA

U podjeli rada, poluusklaenoj, p o l u s p o n t a n o j , k o j a j e p r e t h o d i l a o r g a n i z a c i j i ovog kolektiv n o g s t u d i j a Kapitala, p r o p u s t i o s a m cla g o v o r i m o odnosu Marxa spram vlastitog djela. Bio s a m sebi s t a v i o u z a d a t a k cla, p o d t i m n a s l o v o m , r a z m a t r a m s l i j e d e e p i t a n j e : k a k o M a r x sebi i n a m a p r e d o u j e p r i r o d u svog p o t h v a t a ? U koj i m on p o j m o v i m a misli s v o j u n o v o s t , d a k l e s v o j u r a z l i i t o s t s p r a m klasinih ekonomista? U k o j e m on sistemu p o j m o v a d o p i r e d o u v j e t a k o j i su izazvali o t k r i a k l a s i n e e k o n o m i j e , s jedne strane, i njegova vlastita otkria, s druge strane? T i m e s a m sebi p o s t a v i o z a d a t a k cla i s p i t a m s a m o g M a r x a , k a k o b i s m o v i d j e l i g d j e j e on i k a k o t e o r i j s k i p r o m i s l i o odn o s svog cijela p r e m a p o v i j e s n o t e o r i j s k i m u v j e t i m a n j e g o v a nastanka. Tako sam m u s m j e r a o izravno postaviti temeljno e p i s t e m o l o k o p i t a n j e koje tvori s a m p r e d m e t m a r k s i s t i k e filozofije i tako to je mogue tonije o d m j e r i t i s t u p a n j eksplicitne filozofske svijesti do kojeg je Marx stigao tokom r a z r a d e Kapitala. Uzeti tu m j e r u z n a i l o j e u s t v a r i u s p o r e diti, u n o v o m f i l o z o f s k o m p o l j u k o j e j e M a r x o t v o r i o s a m i m i n o m z n a n s t v e n o g u t e m e l j e n j a , dio k o j i je on r a s v i j e t l i o , s dijelom koji je ostao u m r a k u . O d m j e r a v a j u i ono to je M a r x u i n i o , h t i o s a m p r i k a z a t i k o l i k o j e to b i l o m o g u e o n o e m u n a s j e on s a m p r i z v a o da i n i m o k a k o bi se s i t u i r a l o to p o l j e , o c i j e n i l o n j e g o v o p r o s t r a n s t v o i u i n i l o ga se d o s t u p n i m f i l o z o f s k o m o t k r i u u k r a t k o f i k s i r a t i t o je m o g u e t o n i j e t e o r i j s k i p r o s t o r o t v o r e n za m a r k s i s t i k o fil o z o f s k o i s t r a i van j e. T a k v a j e bila m o j a z a m i s a o : o n a j e na p r v i pogled m o g l a izgledati j e d n o s t a v n o m i s a s v i m izvodivorn. M a r x n a m je, u s t v a r i u s p u t , o s t a v i o u t e k s t u i b i l j e k a m a Kapitala cijeli niz s u d o v a o s v o m e cijelu, k r i t i k i h u s p o r e d b i sa s v o j i m p r e t h o d n i c i m a ( f i z i o k r a t i m a , S m i t h o m , R i c a r d o m itd.), te, napokon, veoma precizne metodoloke opaske koje njegove analitike p o s t u p k e p r i b l i a v a j u m a t e m a t i k i m , f i z i k i m , biolokim i dr. znanostima i u Hegela definiranoj dijalektikoj m e t o d i . S o b z i r o m cla s d r u g e s t r a n e r a s p o l a e m o Uvodom u Prilog kritici politike ekonomije iz 1857. k o j i na i z u z e t n o

77

dubok nain razvija prva teorijska i metodoloka zapaanja iz clr U2C K n j i g e Bijede filozofije (1847), izgledalo j e o p r a v d a nim vjerovati da taj s k u p tekstova doista obuhvaa na predm e t m i l j e n j a , te d a j e u g l a v n o m d o v o l j n o t u v e r a z r a e n u t e m a t i k u p o d v r g n u t i s u s t a v n o m s r e i v a n j u k a k o bi se epistemoloka zamisao, o k o j o j s a m u p r a v o govorio, uobliila i s t v a r n o o i t o v a l a . I z g l e d a l o j e u s t v a r i p r i r o d n i m s m a t r a t i da j e Mar.\, g o v o r e i o s v o m d j e l u i s v o j i m o t k r i i m a , n a adek v a t a n filozofski n a i n r a z m i l j a o o n o v o s t i , d a k l e specifin o j razlici svoga p r e d m e t a , te d a se s a m a ta a d e k v a t n a filoz o f s k a r e f l e k s i j a o d v i j a l a n a d e f i n i c i j i znanstvenog predmeta Kapitala k o j i u i z r i i t i m t e r m i n i m a u t v r u j e s v o j u specifinu distinkciju. No z a p i s n i c i iz i t a n j a Kapitala k o j i m a raspolaem o u p o v i j e s t i t u m a e n j a m a r k s i z m a , k a o i i s k u s t v o k o j e sami m o e m o stei iz i t a n j a Kapitala, s t a v l j a j u n a s p r e d stvarn e t e k o e , i n h e r e n t n e s a m o m M a r x o v u t e k s t u . S a b r a t u ih u d v i j e g r u p e k o j e e s a i n j a v a t i p r e d m e t m o g a i z l a g a n j a . 1) N a s u p r o t s t a n o v i t i m p r i v i d i m a , a u o s t a l o m i n a e m o e k i v a n j u , M a r x o v e m e t o d o l o k e r e f l e k s i j e u Kapitalu ne p r u a j u n a m r a z v i j e n p o j a m niti p a k eksplicitan pojam predmeta marksistike filozofije. One n a m d a j u uvijek o n o p o e m u e m o ga p r e p o z n a t i , i d e n t i f i c i r a t i , o m e i t i i, n a p o k o n , misliti, ali e s t o n a k r a j u d u g o g t r a g a n j a i n a k o n t o j e d o k u e n a z a g o n e t k a s t a n o v i t i h izraza. N a e p i t a n j e z a h t i j e v a d a k l e vie n e g o p u k o d o s l o v n o , a k i p a l j i v o dos l o v n o i t a n j e : i s t i n s k o kritiko p i t a n j e t o n a M a r x o v o it a n j e p r i m j e n j u j e p r i n c i p e te m a r k s i s t i k e f i l o z o f i j e k o j u i p a k t r a i m o u Kapitalu. ini se d a to k r i t i k o i t a n j e t v o r i k r u g , jer' mi izgleda e k a m o m a r k s i s t i k u f i l o z o f i j u iz njezine p r i m j e n e . P r e c i z i r a j m o d a k l e : mi od teorijskog rada oek u j e m o filozofske principe koje n a m je Marx eksplicitno dao ili koji m o g u biti izlueni iz n j e g o v i h D j e l a Reza i s a z r i j e v a n j a od teorijskog rada mi o e k u j e m o te p r i n c i p e p r i r n j e n j e n e u Kapitalu, njihov razvitak, njihovo obogaenje kao i d o t j e r i v a n j e n j i h o v e s t r o g o s t i . T a j n a s p r i v i d n i k r u g ne bi s m i o i z n e n a d i t i : n j e g a s v a k a p r o i z v o d n j a s p o z n a j e implicira u s v o m e p r o c e s u . 2) To se f i l o z o f s k o i s t r a i v a n j e s p o t i e m e u t i m o d r u g u s t v a r n u t e k o u k o j a se o v a j p u t o d n o s i ne vie na p r i s u t n o s t i r a z l i k u predmeta m a r k s i s t i k e filozofije u Kapitalu, ve n a p r i s u t n o s t i d i s t i n k c i j u z n a n s t v e n o g p r e d m e t a Kapitala. Ne uzimajui nego samo j e d n o i j e d n o s t a v n o simpt o m a t i k o p i t a n j e o k o k o j e g se vrti v e i n a i n t e r p r e t a c i j a i k r i t i k a Kapitala, k o j a je, d a k l e , s t r o g o govorei, priroda p r e d m e t a i j u n a m t e o r i j u d a j e Kapital? J e li to e k o n o m i j a ili p o v i j e s t ? I, da b i s m o p o b l i e o d r e d i l i p i t a n j e , a k o j e p r e d m e t Kapitala e k o n o m i j a , p o e m u se t o n o t a j p r e d m e t , u s v o m e p o j m u , r a z l i k u j e od p r e d m e t a k l a s i n e e k o n o m i j e ?

78

Ako j e p r e d m e t Kapitala p o v i j e s t , k o j a j e to p o v i j e s t , k o j e j e to m j e s t o e k o n o m i j e u p o v i j e s t i itd.? I o p e t n a s j e d n o s t a v n o , ak paljivo doslovno i t a n j e Marxova teksta, moe ostaviti u n a o j gladi ili n a s p a k o d v e s t i mimo pitanja, omesti nas d a p o s t a v i m o to i n a e b i t n o p i t a n j e za r a z u m i j e v a n j e M a r x a te n a s liiti j a s n e s v i j e s t i o t e o r i j s k o j r e v o l u c i j i t o j u j e izazvalo M a r x o v o o t k r i e , k a o i o d o s e g u n j e g o v i h k o n z e k v e n c i j a . Bez s u m n j e , M a r x n a m u Kapitalu pokazuje, a u krajn j e e k s p l i c i t n o j f o r m i , k a k o i d e n t i f i c i r a t i i izraziti p o j a m n j e g o v a p r e d m e t a on to, t a k o r e k u , s a m i z r a a v a n a sav r e n o j a s a n n a i n . Ali a k o j e n e d v o s m i s l e n o f o r m u l i r a o poj a m svog p r e d m e t a , M a r x n i j e u v i j e k s j e d n a k o m j a s n o o m d e f i n i r a o p o j a m s v o j e razlike, t j . p o j a m specifine razlike k o j a ga r a z d v a j a od p r e d m e t a k l a s i n e e k o n o m i j e . Da j e Mar.\ i m a o i z o t r e n u s v i j e s t o postojanju te r a z l i k e u to n e m a n i k a k v e s u m n j e ; to d o k a z u j e i t a v a n j e g o v a k r i t i k a k l a s i n e e k o n o m i j e . Ali f o r m u l e u k o j i m a n a m o n d a j e tu r a z l i k u , tu s p e c i f i n u r a z l i k u , p o n e k a d su, k a o t o e se v i d j e t i , z b u n j u j u e , O n e n a s d o d u e u p u u j u n a p o j a m te razlike, ali e s t o s a m o na k r a j u d u g o g t r a g a n j a , p a i t u tek n a k o n t o j e prob i j e n a e n i g m a n e k i h o d n j e g o v i h izraza. A k a k o sa stanovitom j a s n o o m utvrditi diferencijalnu specifinost p r e d m e t a Kapitala bez k r i t i k o g i e p i s t e m o l o k o g i t a n j a k o j e oznauj e mjesto g d j e se M a r x t e o r i j s k i o d v a j a od s v o j i h p r e t h o d n i ka i o d r e u j e s m i s a o tog r e z a ? K a k o p r e t e n d i r a t i n a t a j rez u l t a t , a d a se n e p r i b j e g n e o d r e e n o j t e o r i j i p o v i j e s t i proizvodnje spoznaje, p r i m i j e n j e n e na Marxove odnose spram n j e g o v e p r e t p o v i j e s t i , d a k l e bez d a se p r i b j e g n e p r i n c i p i m a marksistike filozofije? T o m se p r v o m p i t a n j u , v i d j e t e m o , p r i d r u u j e i d r u g o : Proizlazi li t e k o a k o j u j e izgleda iskusio M a r x , m i s l e i u s t r o g o m p o j m u r a z l i k u t o n j e g o v p r e d m e t r a z l i k u j e o d p r e d m e t a k l a s i n e e k o n o m i j e , iz prirode M a r x o v a o t k r i a , iz v r s t e n j e g o v e u d e s n e novosti ili iz injenice d a j e to o t k r i e t e o r i j s k i bilo d a l e k o i s p r e d t a d a r a s p o loivih f i l o z o f s k i h p o j m o v a ? I u t o m s l u a j u , ne z a h t i j e v a li .sioga M a r . \ o v o f i l o z o f s k o o t k r i e i m p e r a t i v n o p o s t a v l j a n j e novih f i l o z o f s k i h p r o b l e m a t o ih n a m e e z b u n j u j u a p r i r o d a n j e g o v a n o v o g predmeta? Z b o g ovog p o s l j e d n j e g r a z l o g a fil o z o f i j a bi se t r e b a l a o s j e t i t i p o z v a n o m n a p r o d u b l j e n o itali jc ivcipiuiUL k a k o bi se o d g o v o r n o n a z a c u c i u j u c a p i t a n j a k o j a m u p o s t a v l j a n j e g o v t e k s t : n o v a i o d l u n a p i t a n j a za budunost same filozofije. T a k a v j e d a k l e d v o s t r u k i p r e d m e t ove s t u d i j e koja je m o g u a s a m o s t a l n i m i d v o s t r u k i m o b r a a n j e m : identifikacija i s p o z n a j a p r e d m e t a m a r k s i s t i k e filozofije, koja j e na d j e l u u Kapitalu, p r e t p o s t a v l j a i d e n t i f i k a c i j u i spoznaj u s p e c i f i n e r a z l i k e p r e d m e t a s a m o g Kapitala k o j i sa s v o j e s t r a n e i m p l i c i r a u p u e n o s t n a m a r k s i s t i k u f i l o z o f i j u i zahtijeva n j e z i n r a z v o j . N e m o g u e j e istinski itati Kapital bez

79

p o m o i m a r k s i s t i k e f i l o z o f i j e , k o j u i s t o d o b n o m o r a m o it a t i t a k o e r i u s a m o m Kapitalu. B u d u li to d v o s t r u k o itan j e i s t a l n o o b r a a n j e z n a n s t v e n o g i t a n j a f i l o z o f s k o m itan j u i f i l o z o f s k o g i t a n j a z n a n s t v e n o m i t a n j u , n u n i i plodon o s n i , m o i e m o bez s u m n j e p r e p o z n a t i o s o b i t o s t f i l o z o f s k e r e v o l u c i j e t o j e u sebi nosi M a r x o v o z n a n s t v e n o o t k r i e : rev o l u c i j e k o j a u v o d i s v i j e t a u t e n t i n o n o v o g f i l o z o f s k o g miljenja. Da j e t o d v o s t r u k o i t a n j e n e o p h o d n o , u to se m o e m o u v j e r i t i t a k o e r a contrario putem tekoa i protus l o v l j a t o su ih u p r o l o s t i izazivala j e d n o s t a v n a , n e p o s r e d n a i t a n j a Kapitala: p o t e k o a i p r o t u s l o v l j a k o j a se sva o d n o s e n a j e d a n vie ili m a n j e t e a k n e s p o r a z u m o specifin o j razlici p r e d m e t a Kapitala. Duni s m o voditi r a u n a o toj v e l i k o j i n j e n i c i : sve d o r e l a t i v n o n e d a v n o g r a z d o b l j a , Kapital su m e u s p e c i j a l i s t i m a u g l a v n o m itali s a m o e k o n o m i s t i i p o v j e s n i a r i k o j i su e s t o mislili j e d n i d a j e Kapital r a s p r a v a o e k o n o m i j i u n e p o s r e d n o m s m i s l u n j i h o v e vlastite p r a k s e , d r u g i d a j e Kapital, u n e k i m od svojih dijelova, povjesniarsko djelo, u n e p o s r e d n o m smislu njihove vlastite p r a k s e . T u k n j i g u k o j u su p r o u a v a l e t i s u e i t i s u e r a d n i k i h b o r a c a , itali su e k o n o m i s t i i p o v j e s n i a r i , a v r l o r i j e t k o filozofi', t j . specijalisti s p o s o b n i d a Kapitalu postave prethodno p i t a n j e diferencijalne p r i r o d e njegova p r e d m e t a . Osim rijetkih iznimaka, utoliko znaajnijih, ekonomisti i povjesni a r i n i s u bili u s t a n j u da m u p o s t a v e tu v r s t u p i t a n j a , b a r e m u rigoroznoj formi i na granici da p o j m o v n o identificiraju o n o t o M a r x o v p r e d m e t r a z l i k u j e ocl d r u g i h p r e d m e t a , naizgled s l i n i h ili s r o d n i h , b i l o d a m u p r e t h o d e ili su m u istov r e m e n i . T a k a v j e p o t h v a t b i o d o s t u p a n u g l a v n o m s a m o fil o z o f i m a ili s p e c i j a l i s t i m a k o j i p o s j e d u j u d o v o l j n u f i l o z o f s k u naobrazbu jer ona odgovara s a m o m p r e d m e t u filozofije. Ali k o j i su to filozofi t o su u z m o g a v i p o s t a viti Kapitalu p i t a n j e n j e g o v a p r e d m e t a , s p e c i f i n e r a z l i k e koja Marxov p r e d m e t razlikuje od p r e d m e t a klasine ekonomije, bilo k l a s i n e bilo m o d e r n e p r o i t a l i Kapital postavljaj u i m u to p i t a n j e ? K a d se zna d a je K a p i t a l b i o o s a m d e s e tih g o d i n a p o g o e n r a d i k a l n i m i d e o l o k o - p o l i t i k i m o d b a c i 1 Iz razloga koji .su veoma duboki, u stvari esto politiki su borci i vode, iako nisu biti filozofi od zanata umjeli itati i r a z u m j e t i Kapital kao filozofi. Lenjin je u tom pogledu n a j r j e i t i j i p r i m j e r : njegovo filozofsko r a z u m i j e v a n j e Kapitala daje njegovim e k o n o m s k i m i politikim analizama n e u s p o r e d i v u d u b i n u , strogost i o t r i n u . U naoj s l i c i Lenjina veliki politiki voa esto prekriva ovjeka" koji se bacio na strpljivo, minuciozno i p r o d u b l j e n o p r o u a v a n j e velikih Marxovih teorijskih d j e l a . Nije sluajno to prvim godinama Lenjinove javne djelatnosli (godinama koje .su prethodile revoluciji 1905.) d u g u j e m o toliko o t r o u m n i h tekstova posveenih najteim p i t a n j i m a teorije Kapitala." Deset godina s t u d i r a n j a i prom i l j a n j a Kapitala dale su o v j e k u onu n e u s p o r e d i v u t e o r i j s k u s p r e m u koja je proizvela z a u u j u u politiku o t r o u m n o s t voe ruskog i meunarod.nog radnikog p o k r e t a . Zbog toga takvu t e o r i j s k u i filozofsku vrijednost sadre i Lenjinova e k o n o m s k a i politika d j e l a (ne samo njegova n a p i s a n a djela nego i njegovo h i s t o r i j s k o djelo): u n j i m a se m a r k s i s t i k a filozofija moe prouavati na d j e l u , u praktikom s t a n j u , m a r k s i s t i k a filozofija koja je postala politikom, a k c i j o m , analizom politikih odluka. Lenjin: neusporediva filozofska i politika s p r e m a koja je postala politikom.

80

v a n j e m od s t r a n e b u r o a s k i h e k o n o m i s t a i filozofa, jasna je s u d b i n a k o j u m u je mogla rezervirati sveuilina filozofija! J e d i n i f i l o z o f i s p r e m n i d a Kapital u z m u k a o p r e d m e t dostoj a n f i l o z o f s k o g b a v l j e n j a , d u g o su v r e m e n a m o g l i b i t i s a m o m a r k s i s t i k i b o r c i : tek su z a d n j a d v a ili tri d e s e t l j e a n e k i nemarksistiki filozofi p r e m o s t i l i g r a n i c u z a b r a n a . Ali m a r k s i s t i ili ne, ti su filozofi mogli p o s t a v i t i Kapitalu samo p i t a n j a t o ih j e p r o i z v e l a n j i h o v a f i l o z o f i j a k o j a o p e n i t o n i j e bila u s t a n j u , u k o l i k o se t o m e n i j e i u p o r n o o d u p i r a l a , izgraditi i s t i n s k i e p i s t e m o l o k i p r i s t u p s v o m p r e d m e t u . Me u m a r k s i s t i m a , o s i m L e n j i n a iji j e s l u a j t o l i k o p o z n a t , m o g u se n a v e s t i L a b i o l a i P l e h a n o v , a u s t r o m a r k s i s t i , G r a m sci i k a s n i j e R o z e n t a l i I l j e n k o v u S S S R - u , a u I t a l i j i Della V o l p e o v a k o l a (Della Volpe, Colletti, P i e t r a n e r a , R o s s i itd.) te m n o g i i s t r a i v a i u s o c i j a l i s t i k i m z e m l j a m a . A u s t r o m a r k sisti n i s u d r u g o d o n e o k a n t o v c i : oni n a m n i s u dali n i t a t o bi n a d i v j e l o n j i h o v i d e o l o k i p r o j e k t . Z n a a j n o d j e l o P l e h a n o v a , a p o g o t o v o L a b r i o l e , z a s l u i v a l o bi p o s e b n u stud i j u k a o u o s t a l o m , i n a s a s v i m d r u g o j razini, v e l i k e Grarns c i j e v e teze o m a r k s i s t i k o j f i l o z o f i j i . 0 t o m e e m o govoriti kasnije. Nije n a m n a m j e r a potcijeniti Rozentalovo djelo (Problemi dijalektike u Kapitalu) a k o k a e m o d a o n o ide mimo pitanja, jer s a m o p a r a f r a z i r a neposredni jezik kojim M a r x o z n a u j e s v o j p r e d m e t i s v o j e t e o r i j s k e o p e r a c i j e , ne p r e t p o s t a v l j a j u i d a i s a m M a r x o v j e z i k m o e e s t o b i t i stavl j e n u p i t a n j e . t o se tie s t u d i j a I l j e n k o v a , Della V o l p e a , C o l l e t t i j a , P i e t r a n e r e itd., to su z a i s t a d j e l a f i l o z o f a k o j i su p r o i t a l i Kapital i izravno m u postavljaju bitno pitanje eruditska, stroga i duboka djela, svjesna temeljnog odnosa koji povezuje Marxovu filozofiju i r a z u m i j e v a n j e Kapitala. Ali u o a v a m o da n a m o n a e s t o p r e d l a u k o n c e p c i j u m a r k s i s t i k e f i l o z o f i j e k o j a i z i s k u j e d i s k u s i j u . K a k o bilo cla bilo, u i s t r a i v a n j i m a s u v r e m e n i h m a r k s i s t i k i h t e o r e t i a r a posvuda dolazi do i z r a a j a isti z a h t j e v : do p r o d u b l j e n o g r a z u m i j e v a n j a t e o r i j s k i h k o n c e p c i j a Kapitala dolazi se p r e k o s t r o i j e i b o g a t i j e d e f i n i c i j e marksistike filozofije. Drugim rijeima, i sluei se k l a s i n o m t e r m i n o l o g i j o m , t e o r i j s k a b u d u n o s t historijskog m a t e r i j a l i z m a danas je vezana na produbljivan j e d i j a l e k t i k o g m a t e r i j a l i z m a k o j i i s a m zavisi o d s t r o g o g k r i t i k o g s t u d i j a Kapitala. Povijest n a m nalae tu golemu z a d a u . eljeli b i s m o se u to u p u s t i t i r a s p o l o i v i m s r e d s t v i ma, k a k o g o d o n a s k r o m n a bila. V r a a m se tezi k o j u u p o k u a t i izloiti i ilustrirati. N i j e to s h v a t i t e se, s a m o e p i s t e m o l o k a teza t o zanim a j e d i n o f i l o z o f e k o j i sebi p o s t a v l j a j u p i t a n j e o razlici t o M a r x a o d v a j a od k l a s i n i h e k o n o m i s t a : ova teza m o e tako e r z a n i m a t i i e k o n o m i s t e i p o v j e s n i a r e a, p r i r o d n o , i polit i k e b o r c e u k r a t k o sve i t a t e l j e Kapitala. Postavljajui p i t a n j e p r e d m e t a Kapitala, ta se teza i z r a v n o tie t e m e l j a e k o n o m s k i h i povijesnih analiza sadranih u njegovu tekstu:
5 Kako i t a t i Kapital

81

o n a bi d a k l e m o r a l a r i j e i t i s t a n o v i t e t e k o e i t a t e l j a t o s u ih M a r x u t r a d i c i o n a l n o s u p r o t s t a v l j a l i , k a o n e p o b i t n e prig o v o r e , n j e g o v i p r o t i v n i c i . P i t a n j e p r e d m e t a Kapitala n i j e dakle s a m o f i l o z o f s k o p i t a n j e . U k o l i k o j e z a s n o v a n o o n o t o s m o iznijeli o o d n o s u z n a n s t v e n o g i t a n j a , o s v j e t l j a v a n j e spec i f i n e r a z l i k e p r e d m e t a Kapitala m o e p r u i t i s r e d s t v a za b o l j e r a z u m i j e v a n j e Kapitala u n j e g o v u e k o n o m s k o m i historijskom sadraju. O v d j e z a k l j u u j e m tu p r e t h o d n u n a p o m e n u k a k o b i h izveo z a k l j u a k : a k o s a m p o e t n u z a m i s a o ovog i z l a g a n j a k o j e se t r e b a l o b a v i t i odnosom Marxa spram njegova djela z a m i j e n i o z a m i l j u k o j a se o d n o s i n a samosvojni predmet Kapitala, za to p o s t o j i n u n i r a z l o g . U s t v a r i , d a bi se u s v o j svojoj dubini shvatile o p a s k e u k o j i m a Marx izraava odnos s p r a m s v o g a d j e l a , t r e b a l o j e ii, d a l j e od n j i h o v a slova, do bitne toke prisutne u svim tim opaskama, u svim pojmovima koji impliciraju t a j odnos do bitne toke specifine razlike predmeta Kapitala, te t o k e o d s u t n e z b o g r a z l o g a t o p r o i z l a z e iz s a m e prirode n j e z i n e p r i s u t n o s t i , iz z b u n j u j u e n o v o s t i M a r x o v a r e v o l u c i o n a r n o g o t k r i a . T o t o n a m ti razlozi u s t a n o v i t i m s l u a j e v i m a na p r v i p o g l e d m o g u izgledati n e v i d l j i v i m , bez s u m n j e n a k r a j u k r a j e v a p r o i z l a z i iz toga t o oni, p o p u t s v a k e r a d i k a l n e n o v o s t i , zasljepljuju.

82

II MARX

I NJEGOVA

OTKRIA

Z a p o i n j e m s n e p o s r e d n i m itan j e m i stoga p r e p u t a m rije Marxu. U p i s m u E n g e l s u od 24. kolovoza 1867. on pie: N a j b o l j e u m o j o j k n j i z i j e s t 1. (na o v o m e p o i v a i t a v o r a z u m i j e v a n j e i n j e n i c a ) o d m a h u p r v o j glavi istakn u t i d v o j a k i k a r a k t e r r a d a , p r e m a t o m e da li se i z r a a v a u u p o t r e b n o j ili p r o m e t n o j v r i j e d n o s t i ; 2. t r e t i r a n j e v i k a vrijednosti nezavisno od njegovih posebnih oblika, kao profita, k a m a t a , z e m l j i n e r e n t e itd. Ovo e se n a r o i t o p o k a z a t i u d r u g o m s v e s k u . T r e t i r a n j e p o s e b n i h o b l i k a u k l a s i n o j ekon o m i j i , k o j a ih s t a l n o b r k a s o p i m o b l i k o m , p r a v a j e Olla Potrida. U Biljekama o IVagnern t o p o t j e u iz 188.3, s k r a j a n j e g o v a ivota, Mar.\ govorei o W a a n e r u p i e (Kapital, I I I , s t r . 248): . . . vir o b s c u r u s ( W a g n e r ) n i j e vidio: da j a ve u analizi l o b e ne o s t a j e m k o d d v a j u o b l i k a u k o j i m a se o n a o i t u j e , v e d a o d m a h n a s t a v l j a m r e k a v i k a k o s e u t o m dvojs t v u r o b e r e f l e k t i r a d v o s t r u k i k a r a k t e r r a d a iji j e o n a proizvod, t j . k o r i s n i r a d o d n o s n o k o n k r e t n i oblici r a d o v a k o j i s t v a r a j u u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i , te a p s t r a k t n i r a d , r a d k a o u t r o a k r a d n e s n a g e bez o b z i r a n a k o j i se k o r i s n i n a i n o n a troi (to j e o n o n a e m u k a s n i j e p o i v a i z l a g a n j a p r o c e s a proizvodnje); zatim, da se u r a z v i t k u r o b n o g o b l i k a v r i j e d n o s t i i, u p o s l j e d n j o j i n s t a n c i , n j e g o v a n o v a n o g o b l i k a , d a k l e novca, v r i j e d n o s t n e k e r o b e i z r a a v a u u p o t r e b n o j v r i j e d n o s t i , tj. u p r i r o d n o m obliku druge robe; da se, napokon, viak v r i j e d n o s t i izvodi iz specifine u p o t r e b n e vrijednosti r a d n e snage koja joj iskljuivo p r i p a d a itck; te da, p r e m a t o m e , u m e n e u p o t r e b n a v r i j e d n o s t igra d r u g a i j e z n a a j n u u l o g u n e g o u s t a r o j e k o n o m i j i , ali d a j e u v i j e k u z e t a u o b z i r s a m o k a d t o proizlazi iz analize d a n e e k o n o m s k e f o r m a c i j e , a n e iz i g r a r i j e t e r m i n i m a ili p o j m o v i m a ' u p o t r e b n a vrijednost' i 'vrijednost'. Navodim ove tekstove unekoliko kao zapisnike u k o j i m a j e M a r x i z r i i t o n a z n a i o t e m e l j n e p o j m o v e k o j i m a se

r u k o v o d i sva n j e g o v a a n a l i z a . U t i m t e k s t o v i m a M a n e d a k l e u k a z u j e n a r a z l i k e k o j e ga o d v a j a j u o d n j e g o v i h p r e t h o d n i k a . On n a m t a k o p r e d o u j e s p e c i f i n u r a z l i k u n j e g o v a p r e d m e t a ali, i s t a k n i m o to j a s n o , n e u f o r m i pojma svoga p r e d m e t a , n e g o u f o r m i p o j m o v a k o j i slue analizi tog p r e d m e t a . Ti t e k s t o v i n i s u j e d i n i u k o j i m a M a r x n a v j e u j e s v o j a o t k r i a . U s p u t , i t a n j e n a m Kapitala naznauje otkria velikog d o m a a j a : npr'. g e n e z u n o v c a k o j u n i j e b i l a u s t a n j u d o m i s l i t i c j e l o k u p n a k l a s i n a e k o n o m i j a ; o r g a n s k i s a s t a v kap i t a l a (ctv) k o j e g a n e m a u S m i t h a i R i c a r d a ; opi z a k o n kapitalistike akumulacije; tendencijski zakon pada profitne stope; teoriju zemljine rente itd. Ne n a b r a j a m otkria koja svaki p u t ine r a z u m l j i v i m e k o n o m s k e injenice i p r a k s e t o s u ih k l a s i n i e k o n o m i s t i p r o l i u t k e ili p a k m i m o i l i jer su inkompatibilne s n j i h o v i m p r e m i s a m a . Ta su p o s e b n a o t k r i a u s t v a r i s a m o k o n z e k v e n c i j a , b l i s k a ili d a l e k a , n o v i h temeljnih p o j m o v a koje je Marx utvrdio u svome djelu kao g l a v n a o t k r i a . I s p i t a j m o ih. Svoenje raznih oblika profita, rente i k a m a t a na viak vrijednosti zapravo je d r u g o r a z r e d n o otkrie u odnosu na v i a k v r i j e d n o s t i . 1) P a r : v r i j e d n o s t u p o t r e b n a v r i j e d n o s t ; u p u i v a n j e tog p a r a n a d r u g i p a r k o j i k l a s i n i e k o n o m i s t i n i s u u m j e li i d e n t i f i c i r a t i : p a r a p s t r a k t n i r a d k o n k r e t n i r a d ; p o s v e osobito znaenje koje Marx, n a s u p r o t klasinim ekonomistim a , p r i d a j e u p o t r e b n o j v r i j e d n o s t i i n j e g o v u k o r e l a t u konk r e t n o m r a d u ; u p u e n o s t n a s t r a t e k e t o k e u k o j i m a upotrebna vrijednost i konkretni rad igraju odluujuu ulogu: s jedne s t r a n e razlike izmeu k o n s t a n t n o g kapitala i varijab i l n o g k a p i t a l a , s d r u g e s t r a n e i z m e u d v a j u s e k t o r a proizv o d n j e ( s e k t o r I, p r o i z v o d n j a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ; sektor I I , p r o i z v o d n j a s r e d s t a v a za p o t r o n j u ) . 2) V i a k v r i j e d n o s t i . R e z i m i r a m : p o j m o v i u k o j i m a su s a d r a n a t e m e l j n a M a r x o v a o t k r i a j e s u : p o j m o v i vrijednosti i upotrebne vrijednosti; apstraktnog rada i konkretnog rada; vika vrijednosti. E v o t o n a m M a r x k a e , a n e m a m o n i k a k v a razloga cla m u n e v j e r u j e m o n a r i j e . U s t v a r i , i t a j u i Kapital mo e m o k a z a t i da n j e g o v e e k o n o m s k e a n a l i z e u p o s l j e d n j o j ins t a n c i p o i v a j u n a t i m t e m e l j n i m p o j m o v i m a . T o ie m o g u e p o d u v j e t o m s t r o g o g i t a n j a . Ali to d o k a z i v a n j e n e i d e o d sebe. O n o p r e t p o s t a v l j a veliki p o s a o s t r o g o s t i a d a b i se izvelo i j a s n o v i d j e l o , u j a s n o i k o j u p r o i z v o d i , o n o n u n o i u principu p r e t p o s t a v l j a neto to je p r i s u t n o u Marxovim d e k l a r i r a n i m o t k r i i m a , ali j e u n j i m a p r i s u t n o z a u u j u o m odsutnou. U v i d u n a z n a k e , te d a b i s m o p r e d o s j e t i l i to o d s u stvo, z a d o v o l j i m o se j e d n o s t a v n o m n a p o m e n o m : p o j m o v i n a k o j e M a r x izriito o s l a n j a s v o j e o t k r i e i k o j i p o d u p i r u s v e

84

n j e g o v e e k o n o m s k e analize, p o j m o v i v r i j e d n o s t i i v i k a vrij e d n o s t i , u s t v a r i su oni n a k o j e se o k o m i l a sva k r i t i k a t o je moderni kritiari u p u u j u Marxu. Nije svejedno znati u k o j e m s u s m i s l u ti p o j m o v i n a p a d a n i o d n e m a r k s i s t i k i h e k o n o m i s t a . M a r x u se p r i g o v a r a l o d a ti p o j m o v i , i a k o se odn o s e n a e k o n o m s k u z b i l j u , o s t a j u u b i t i n e e k o n o m s k i , filozofski, m e t a f i z i k i p o j m o v i . ak i j e d a n t a k o p r o s v i j e t l j e n i e k o n o m i s t k a o t o j e C. S c h m i d t , k o j e m u p r i p a d a z a s l u g a d a j e n a k o n o b j a v l j i v a n j a d r u g e k n j i g e Kapitala iz n j e izveo z a k o n t e n d e n c i j s k o g p a d a p r o f i t n e s t o p e k o j a j e izloena jed i n o u t r e o j k n j i z i , a k i C. S c h m i d t p r i g o v a r a M a r x o v u zak o n u v r i j e d n o s t i d a j e to t e o r i j s k a f i k c i j a , b e z s u m n j e nuna, ali i p a k f i k c i j a . Ove k r i t i k e n e n a v o d i m o z b o g u i t k a , ve s t o g a t o se o d n o s e n a t e m e l j M a r x o v i h e k o n o m s k i h analiza, na p o j m o v e vrijednosti i vika vrijednosti k o j e o s p o r a v a j u kao neoperacionalne pojmove to izraavaju neekonomske, o d n o s n o n e m j e r l j i v e , k v a n t i t a t i v n o n e i z r a z i v e r e a l n o s t i . Sas v i m j e p o u z d a n o da t a j p r i g o v o r n a s v o j n a i n i z d a j e shvaanje klasinih ekonomista o njihovu p r e d m e t u i pojmovima k o j e o n d o p u t a ; i a k o n a z n a u j e t o k u u k o j o j n j i h o v o sup r o t s t a v l j a n j e M a r x u d o s e e n a j v e u o s j e t l j i v o s t , oni n a m u svom prigovoru ipak ne d a j u sam Marxov p r e d m e t , budui cla ga s m a t r a j u m e t a f i z i k i m . T u t o k u m e u t i m n a z n a u j e m k a o t o k u nesporazuma na k o j o j ekonomisti s t v a r a j u z b r k u o k o M a r x o v i h a n a l i z a . A t a j n e s p o r a z u m i t a n j a mogu je s a m o s p o m o u n e s p o r a z u m a o Marxovu p r e d m e t u : tko e k o n o m i s t e t j e r a da i t a j u svoj vlastiti p r e d m e t projicir a n na Marxa, u m j e s t o da u Marxa itaju drugi p r e d m e t koji nije n j i h o v nego posve razliit. Ta toka n e s p o r a z u m a koju ekonomisti proglauju tokom Marxove teorijske slabosti i n e m o i , s u p r o t n o j e t o k a n j e g o v e n a j v e e s n a g e , o n o t o ga r a d i k a l n o r a z l i k u j e o d n j e g o v i h k r i t i a r a , a t a k o e r i nekih njegovih najbliskijih pristalica. K a o d o k a z i r i n e tog n e s p o r a z u m a h t i o b i h navesti E n g e l s o v o p i s m o C. S c h m i d t u (od 12. o u j k a 1895.) u koj e m u s m o , m a l o p r i j e , m o g l i uti e h o Schmicltova p r i g o v o r a . Engels m u odgovara: U vaoj p r i m j e d b i nalazim isto zanovijetanje oko p o d r o b n o s t i , a t o p r i p i s u j e m e k l e k t i k o j m e t o d i u filoz o f i j i k o j a j e od 1848. p r o d r l a n a n j e m a k a s v e u i l i t a : iz vida se potpuno gubi c j e l i n a a preesto se luta b e s k r a j n i m i i s p r a z n i m s p e k u l a c i j a m a o p i t a n j u d e t a l j a . ini m i se d a ste se od svih k l a s i k a n e k a d n a j v i e bavili K a n t o m ; a K a n t j e . . . u i n i o s t a n o v i t e u s t u p k e W o l f o v i m m u d r o v a n j i m a . Tako j a o b j a n j a v a m vau s k l o n o s t , t o se o i t u j e i n a m j e s t u o z a k o n u v r i j e d n o s t i , da se u d u b l j u j e t e u d e t a l j e . . . te z a k o n vrijednosti sputate na fikciju, na nunu fikciju, priblino k a o t o K a n t p o s t o j a n j e b o g a svodi n a p o s t u l a t p r a k t i k o g a uma.

85

P r i m j e d b e k o j e u p u u j e t e z a k o n u v r i j e d n o s t i pog a a j u sve p o j m o v e , a k o ih se p r o m a t r a sa s t a j a l i t a z b i l j e . I d e n t i t e t m i l j e n j a i b i t k a , d a se p o s l u i m o h e g e l o v s k i m izr a z i m a , p o s v u d a se p o d u d a r a s v a i m p r i m j e r o m k r u g a i m n o g o k u t a . Ili su p a k p o j a m n e k e s t v a r i i n j e z i n a z b i l j n o s t paralelni, k a o d v i j e a s i m p t o t e t o se s t a l n o m e u s o b n o p r i b l i u j u , n i k a d se n e s a s t a j u i . Ta razlika koja ih odvaja jest upravo ona koja ini da pojam nije odmah, neposredno zbiljnost i da zbiljnost nije svoj vlastiti pojam. i n j e n i c a d a p o j a m pos j e d u j e b i t n i k a r a k t e r p o j m a , d a k l e n e p o d u d a r a se o d m a h sa z b i l j n o u iz k o j e ga j e n a j p r i j e t r e b a l o izluiti, j e s t o n o z b o g ega j e o n u v i j e k vie n e g o p u k a f i k c i j a , u k o l i k o vi n e z o v e t e f i k c i j o m sve r e z u l t a t e m i l j e n j a , j e r z b i l j a o d g o v a r a t i m r e z u l t a t i m a s a m o n a k o n d u g o g z a o k r e t a , a i t a d a i m se p r i b l i u j e t e k n a a s i m p t o t i k i nain. O v a j z a u u j u i o d g o v o r (u b a n a l n o s t i s v o j i h oigleclnosti) u n e k u r u k u p r e d s t a v l j a d o b r o h o t n i k o m e n t a r nes p o r a z u m a k o j e m u e M a r x o v i p r o t i v n i c i p r i s t u p i t i t a k o d a ga k o m e n t i r a j u z l o n a m j e r n o . E n g e l s se iz o p e r a c i o n a l n o g p r i g o v o r a C. S c h m i d t a izvlai s p o m o u t e o r i j e s p o z n a j e p o mjeri, koja, a p r o k s i m a c i j a m a a p s t r a k c i j e trai i u t e m e l j u j e neadekvatnost p o j m a kao p o j m a s p r a m njegova predmeta! To je o d g o v o r m i m o p i t a n j a : u M a r x a j e z a p r a v o p o j a m zak o n a v r i j e d n o s t i a d e k v a t a n s v o m e p r e d m e t u j e r j e to p o j a m granica njegovih varijacija, dakle svome polju neadekvatnosti a d e k v a t a n p o j a m , a n i k a k o p o j a m k o j i bi b i o n e a d e k v a t a n z b o g p r v o b i t n o g g r i j e h a k o j i bi p o g a a o sve l j u d s k o m aps t r a k c i j o m ustanovljene pojmove. Engels dakle izvjetava, k a o o u r o e n o j s l a b o s t i p o j m a , o e m p i r i s t i k o j t e o r i j i spoz n a j e , t o u p r a v o ini t e o r i j s k u s n a g u M a r x o v a a d e k v a t n o g p o j m a . T a j je i z v j e t a j m o g u s a m o uz p o m o te i d e o l o k e t e o r i j e s p o z n a j e , i d e o l o k e n e s a m o u s v o m e s a d r a j u (empir i z a m ) n e g o i u s v o j o j u p o t r e b i , jer j e s t v o r e n a d a bi odgovorila, i z m e u o s t a l o g , n a t a j o d r e e n i t e o r i j s k i n e s p o r a z u m . To u g r o a v a ne s a m o t e o r i j u Kapitala ( E n g e l s o v a teza u Predgovoru Tree knjige: z a k o n v r i j e d n o s t i i m a e k o n o m s k u v a n o s t od p o e t k a r a z m j e n e . . . d o 15. s t o l j e a n a e ere u t o m j e p o g l e d u u z n e m i r u j u i p r i m j e r ) nego i m a r k s i s t i k u f i l o z o f s k u t e o r i j u k o j o j se u d a r a ig e m p i r i s t i k e i d e o l o g i j e s p o z n a j e , t o slui k a o p r e u t n a t e o r i j s k a n o r m a S c h m i d t o v u p r i g o v o r u k a o i E n g e l s o v u o d g o v o r u . Z a u s t a v i o s a m se n a o v o m z a d n j e m o d g o v o r u k a k o b i h j a s n o p o k a z a o da s a d a n j i n e s p o r a z u m m o e o d a v a t i n e s a m o p o l i t i k u ili i d e o l o k u zlobu, n e g o i p o s l j e d i c e o d r e e n o g t e o r i j s k o g s l j e p i l a u k o j e se m o e u p a s t i a k o se z a n e m a r i d a se M a r x u p o s t a v i p i t a n j e n j e gova p r e d m e t a .

86

XII ZASLUGE

KLASINE

EKONOMIJE

Uzmimo dakle stvari tako kako su n a m k a z a n e , te se z a p i t a j m o k a k o Mar.\ m i s l i s a m o g a sebe, n e s a m o i z r a v n o , k a d u sebi i s p i t u j e t o ga r a z l i k u j e od k l a s i n i h e k o n o m i s t a , n e g o i n e i z r a v n o , k a d s e b e misli u n j i m a , t j . u n j i m a o t k r i v a p r i s u t n o s t ili n a g o v j e t a j svog o t k r i a u n j i h o v u n e o t k r i u i s v o j u v l a s t i t u o t r o u m n o s t misli, d a k l e , u s l j e p i l u s v o j e n a j b l i e p r e t p o v i j e s t i . O v d j e ne b i h m o g a o u l a z i t i u sve d e t a l j e k o j i bi i n a e zasluivali s t r o g u i i s c r p n u s t u d i j u . N a m j e r a v a m razm o t r i t i s a m o n e k e e l e m e n t e k o j i e n a m b i t i p o g o d n e naznake p r o b l e m a t o n a s z a o k u p l j a . Marx o d m j e r a v a dug p r e m a svojim prethodnicim a , o c j e n j u j e d a k l e p o z i t i v n o s t n j i h o v e misli (u o d n o s u n a s v o j e v l a s t i t o o t k r i e ) u d v a r a z l i i t a o b l i k a t o se vrlo j a s n o p o j a v l j u j u u Teorijama o viku vrijednosti. S jedne strane, o n p r i z n a j e o v o m ili o n o m od svojih p r e t h o d n i k a d a j e izluio i a n a l i z i r a o n e k i z n a a j a n prob l e m , i a k o izraz tog p o j m a j o o s t a j e u z a m c i k o n f u z i j e i jezi k e d v o z n a n o s t i , T a k o on u k a z u j e n a p o j a m v r i j e d n o s t i u P e t t v j a , p o j a m v i k a v r i j e d n o s t i u S i e u a r t a , f i z i o k r a t a itd. On s a b i r e p o j e d i n a n a p o j m o v n a d o s t i g n u a , n a j e e ih izvlaei iz k o n f u z i j e j e d n e j o n e a d e k v a t n e t e r m i n o l o g i j e . S druge sirane, on istie d r u g u z a s l u g u k o j a se vie ne tie o v o g ili o n o g p o s e b n o g d o s t i g n u a ( p o j m a ) ve naina z n a n s t v e n e o b r a d e p o l i t i k e e k o n o m i j e . D v i j e mu znaajke u tom pogledu izgledaju n a j r j e i t i j i m a . Prva se, u vrlo k l a s i n o m , g o t o v o g a l i l e j s k o m cluhu, tie z n a n s t v e n o g stajalita: metode stavljanja u zagrade osjetilnih pojavnosti, t j . u oblasti p o l i t i k e e k o n o m i j e , svih v i d l j i v i h f e n o m e n a i e m p i r i j s k o - p r a k t i k i h p o j m o v a k o j e p r o i z v o d i e k o n o m s k i svij e t ( r e n t a , k a m a t i p r o f i t itd.), u k r a t k o svih tih e k o n o m s k i h k a t e g o r i j a s v a k o d n e v n o g ivota za k o j e M a r a n a k r a j u Kapitala k a e da su e k v i v a l e n t religiji. To s t a v l j a n j e u zag r a d e i m a za p o s l j e d i c u r a z o t k r i v a n j e s k r i v e n e b i t i p o j a v a , njihove bitne u n u t r a n j o s t i . E k o n o m s k a znanost, kao i svaka d r u g a z n a n o s t , p r e m a M a r a u zavisi o t o m s v o e n j u p o j a v e na b i t ili, k a o t o o n s a m k a e u j e d n o j e k s p l i c i t n o j u s p o r e d -

87

bi s a s t r o n o m i j o m , prividnog kretanja na zbiljsko kretanje. Svi e k o n o m i s t i k o j i s u d o p r l i d o n e k o g z n a n s t v e n o g o t k r i a , b a r e m p o s e b n o g , p r o l i su k r o z to s v o e n j e . M e u t i m , t o d j e l o m i n o s v o e n j e n i j e d o v o l j n o d a se k o n s t i t u i r a z n a n o s t . Tada i n t e r v e n i r a d r u g a z n a a j k a . Znanost je ona sustavna t e o r i j a t o o b u h v a a t o t a l i t e t svog p r e d m e t a i d o p i r e d o unut r a n j e veze k o j a p o v e z u j e ( s v e d e n e ) b i t i svih e k o n o m s k i h f e n o m e n a . Z a s l u g a je f i z i o k r a t a , a p r i j e svega Q u e s n e y j a , Lo su, m a k a r u p a r c i j a l n o j f o r m i ( j e r se o g r a n i i l a n a p o l j o p r i v r e d n u p r o i z v o d n j u ) , t o l i k o r a z l i i t e p o j a v e k a o t o su n a d n i ca, p r o f i t , r e n t a , t r g o v a k a d o b i t itd. oslonili n a jedinstvenu izvornu bit, viak vrijednosti proizveden u s e k t o r u poljoprivr e d e . S m i t h o v a j e z a s l u g a t o j e s k i c i r a o t u s i s t e m a t i k u oslob a a j u i j e p o l j o p r i v r e d n e p r e t p o s t a v k e f i z i o k r a t a ali j e t a k o e r i n j e g o v a k r i v i c a t o j e to izveo s a m o n a p o l a . D o i s t a j e n e o p r o s t i v a S m i t h o v a s l a b o s t t o j e iz j e d i n s t v e n o g izvor a elio m i s l i t i o p r e d m e t i m a r a z l i i t e n a r a v i : i s t o v r e m e n o o i s t i n s k i ( r e d u c i r a n i m ) b i t i m a , ali i o s i r o v i m , n a s v o j u b i t nesvedenim p o j m o v i m a ; njegova je teorija stoga s a m o nunosti lien s k u p d v a j u u e n j a , egzoterikog (u k o j e m u s u sjed i n j e n i n e r e d u c i r a n i s i r o v i f e n o m e n i ) i ezoterikog, zapravo j e d i n o z n a n s t v e n o g (u k o j e m u s u s j e d i n j e n e biti). Ova j e j e d nostavna Marxova opaska bremenita smislom jer implicira d a z n a n o s t n e ini s a m a f o r m a s i s t e m a t i n o s t i , ve f o r m a s i s t e m a t i n o s t i biti ( t e o r i j s k i h p o j m o v a ) , a n e s i s t e m a t i nost sirovih m e u s o b n o povezanih f e n o m e n a (elemenata stvarnosti), ili p a k m j e o v i t a s i s t e m a t i n o s t biti i s i r o v i h f e n o m e n a . Bilo k a k o bilo, R i c a r d o v a j e z a s l u g a t o j e p r o m i s l i o i p r e v l a d a o p r o t u s l o v l j e i z m e u d v a j u S m i t h o v i h uenja i politiku e k o n o m i j u istinski p o j m i o u f o r m i znanstvenosti, tj. kao jedinstveni sistem p o j m o v a koji izraava unut r a n j u bit n j e z i n a p r e d m e t a : N a j z a d se p o j a v l j u j e R i c a r d o . . . O s n o v a , p o l a z n a toka fiziologije b u r o a s k o g sistema p o i m a n j a njegove u n u t r a n j e organske povezanosti i ivotnog procesa jest o d r e i v a n j e v r i j e d n o s t i r a d n i m v r e m e n o m . Od toga polazi R i c a r d o i p r i m o r a v a n a u k u d a n a p u s t i s v o j d o t a d a n j i java l u k i sebi poloi r a u n o t o m e u k o j o j m j e r i o s t a l e k a t e g o r i j e t o ih j e r a z v i j a l a i izloila o d n o s i p r o i z v o d n j e i p r o m e t a o d g o v a r a j u ili p r o t u r j e e p o l a z n o j t o k i , u k o j o j m j e ri u o p e n a u k a , k o j a s a m o o d r a a v a , r e p r o d u c i r a p o j a v n e oblike p r o c e s a , k a o i s a m e te p o j a v e , o d g o v a r a j u o s n o v i n a koj o j se z a s n i v a u n u t r a n j a p o v e z a n o s t , s t v a r n a f i z i o l o g i j a b u r o a s k o g d r u t v a , ili k o j e i n e n j e n u p o l a z n u t o k u ; k a k o u o p e s t o j i s t v a r s t o m p r o t u r j e n o u i z m e u p r i v i d n o g i s t v a r n o g k r e t a n j a s i s t e m a . U o v o m e je, d a k l e , veliki h i s t o r i j s k i z n a a j R i c a r d a za n a u k u . (Usp, Teorije g r a d 1969, I I , s t r . 132) o viku vrijednosti, Prosveta, Beo-

S8

S v o e n j e p o j a v e na bit ( d a n o s t i na n j e z i n p o j a m ) , u n u t r a n j e jedinstvo p o j m a (sistematinost pojmova sjedinjen i h p o d n j i h o v i m p o j m o m ) to s u d a k l e dva p o z i t i v n a odre e n j e to u Marxovim oima tvore uvjete znanstvenog karakt e r a n e k o g z a s e b n o g r e z u l t a t a ili n e k e o p e t e o r i j e . O v d j e m e u t i m t r e b a n a p o m e n u t i da ta o d r e e n j a , k a d j e r i j e o politikoj e k o n o m i j i , izraavaju ope uvjete postojee znanstvene r a c i o n a l n o s t i ( p o s t o j e e t e o r i j e ) . Mar.\ ih s a m o p r e u z i m a iz s t a n j a p o s t o j e i h z n a n o s t i d a bi ih u v e o u p o l i t i k u ekon o m i j u k a o formalne n o r m e z n a n s t v e n e r a c i o n a l n o s t i uope. K a d o c j e n j u j e f i z i o k r a t e , S m i t h a ili R i c a r d a , on ih p o d v r gava t i m f o r m a l n i m n o r m a m a k o j e o d l u u j u o t o m e j e s u li ih oni r e s p e k t i r a l i ili z a o b i l i n e s u d e i u n a p r i j e d o sadraju n j i h o v a p r e d m e t a . M e u t i m , t i m e ne o s t a j e m o na i s t i m f o r m a l n i m s u d o v i m a . N i j e li n a m M a r x p r e t h o d n o u e k o n o m i s t a naznaio s a d r a j o d k o j e g te f o r m e a p s t r a h i r a j u ? K a d j e r i j e o p o j m o v i m a vrijednosti i vika vrijednosti koje Marx stavlja u t e m e l j s v o j e v l a s t i t e t e o r i j e , n e p o j a v l j u j u li se oni ve u teorijskim z n a a j k a m a klasinih ekonomista, j e d n a k o kao p o j a v a - b i t i t e o r i j s k a s i s t e m a t i n o s t ? Ali evo n a s p r e d v e o m a u d n o m s i t u a c i j o m . S v e izgleda k a o d a j e M a r x u b i t i a upravo su tako m o d e r n i kritiari i ocijenili njegov pothvat b i o z a p r a v o s a m o n a s l j e d n i k k l a s i n e e k o n o m i j e , i to osobito duni nasljednik, j e r on od svojih p r e d a k a prihvaa kljune p o j m o v e ( s a d r a j s v o g a p r e d m e t a ) i m e t o d u r e d u k c i j e , k a o i m o d e l u n u t r a n j e s i s t e m a t i n o s t i ( z n a n s t v e n u f o r m u svoga p r e d m e t a ) . U e m u j e o n d a M a r x o v a o s e b u j n o s t , n j i h o v a his t o r i j s k a z a s l u g a ? N a p r o s t o u t o m e t o j e p r o d u i o i dovrio j e d a n ve s k o r o i z v r e n i p o s a o : i s p u n i o p u k o t i n e , r i j e i o o t v o r e n e p r o b l e m e , o b o g a t i o b a t i n u k l a s i k a , ali n a t e m e l j u n j i h o v i h v l a s t i t i h p r i n c i p a , d a k l e n j i h o v e p r o b l e m a t i k e , prih v a a j u i n e s a m o n j i h o v u m e t o d u i n j i h o v u t e o r i j u nego i d e f i n i c i j u njihova, predmeta. Odgovor na p i t a n j e : t o je M a r x o v p r e d m e t , t o je p r e d m e t Kapitala b i o b i ve u sam o m s v o m p r i n c i p u , izuzevi n e k o l i k o n i j a n s i i o t k r i a , upisan u S m i t h a , a pogotovo u Ricarda. Veliko t e o r i j s k o t k a n j e p o l i t i k e e k o n o m i j e bilo j e ve tu, p o s v e g o t o v o ; d o d u e , sa s t a n o v i t i m k r i v i m n i t i m a , s p u k o t i n a m a tu i t a m o . M a r x j e n a v o d n o z a t e g n u o niti, u v r s t i o p o t k u , z a v r i o n e k e toke, u k r a t k o : zavrio p o s a o d a bi ga u i n i o b e s p r i g o v o r n i m . Prem a t o m e , n e s t a j e m o g u n o s t i n e s p o r a z u m a o k o i t a n j a Kapitala: M a r x o v p r e d m e t n i j e n a v o d n o n i t a d r u g o n e g o Ricardov p r e d m e t . P o v i j e s t p o l i t i k e e k o n o m i j e od R i c a r d a do M a r x a p o s t a j e t a d a l i j e p k o n t i n u i t e t bez reza, k o j i vie ne p r i i n j a v a p r o b l e m e . P o s t o j i li n e s p o r a z u m , on j e d r u g d j e , u R i c a r d a i M a r x a n e vie i z m e u R i c a r d a i M a r x a , n e g o izm e u c j e l o k u p n e klasine politike e k o n o m i j e r a d n e vrijedn o s t i i j i j e M a r x s a m o b r i l j a n t n i dovrilac, te m o d e r n e

89

m a r g i n a l i s t i k c i n e o m a r g i n a l i s t i k e p o l i t i k e e k o n o m i j e koja poiva na sasvim d r u g o j problematici. Zaista, kad i t a m o neke Gramscijeve k o m e n t a r e (marksistika je filozofija generalizirani Ricardo), Rozentalove t e o r i j s k e a n a l i z e ili d o n e k l e d r u g a i j e k r i t i k e p r i g o v o r e Della V o l p e a i n j e g o v i h u e n i k a , u u d u k o n s t a t i r a m o d a ne izlazimo iz tog kontinuiteta predmeta. O s i m p r i g o v o r a t o ga M a r x u p u u j e R i c a r d u d a je, z a n e m a r u j u i k o m p l e k s n o s t posredovanja, odvie izravno doveo u odnos svoje apstrakc i j e s e m p i r i j s k i m r e a l n o s t i m a , o s i m p r i g o v o r a za s p e k u l a tivnu a p s t r a k c i j u ( h i p o s t a z i r a n j e u j e z i k u Della V o l p e a , C o l l e t t i j a i P i e t r a n e r e ) t o ga M a r x u p u u j e S m i t h u , t j . u k r a t ko, izuzevi n e k o l i k o p o g r e n i h k o r a k a ili inverzije u prav i l n o j u p o t r e b i a p s t r a k c i j e , n e o p a a se b i t n a r a z l i k a i z m e u S m i t h o v a i R i c a r d o v a p r e d m e t a te M a r x o v a p r e d m e t a . To j e n e r a z l i k o v a n j e p r e d m e t a bilo u v u l g a r n o j m a r k s i s t i k o j i n t e r p r e t a c i j i z a b i l j e e n o u s l i j e d e e m o b l i k u : r a z l i k a je s a m o u m e t o d i . M e t o d a k o j u s u na s v o j p r e d m e t p r i m j e n j i v a l i klasini e k o n o m i s t i bila bi u s t v a r i s a m o metafizika, a Marxova m e t o d a , n a p r o t i v , dijalektika. Sve d a k l e proizlazi iz d i j a l e k t i k e k o j u se p r i t o m s h v a a k a o m e t o d u po sebi, p r e u z e t u o d H e g e l a i p r i m i j e n j e n u n a p r e d m e t p o sebi, ve p r i s u t a n u Ricarda. I s p a d a kao da je M a r x n e k i m u d o m genija napros t o z a p e a t i o to s r e t n o j e d i n s t v o k o j e , k a o s v a k a s r e a , n e m a p o v i j e s t i . N a n a u n e s r e u mi i p a k z n a m o cla p o s t o j i j e d n a s a s v i m mala t e k o a : r a d i se o p o v i j e s t i p r e o b r a t a te dij a l e k t i k e k o j u t r e b a staviti n a noge k a k o b i n a p o k o n z a k r o ila n a v r s t o m tlu m a t e r i j a l i z m a . Iz u i t a k a d a o s t a n e m n a d i s t a n c i , ni o v d j e n e upozoravam na olakotnosti s h e m a t i k e interpretacije, koja bez s u m n j e i m a p o l i t i k a s v o j s t v a . H i p o t e z a o kontinuitetu predmeta i z m e u k l a s i n e e k o n o m i j e i M a r x a n i j e s t v a r s a m o M a r x o v i h p r o t i v n i k a , niti p a k n e k i h o d n j e g o v i h p r i s t a l i c a ; o n a se r a a tiho, u r a z n i m p r i l i k a m a , iz e k s p l i c i t n o g d i s k u r sa s a m o g a M a r x a ili, r a d i j e , o n a se r a a iz s t a n o v i t e M a r x o v e u t n j e k o j a n e o e k i v a n o u d v o s t r u u j e n j e g o v e k s p l i c i t n i diskurs. U nekim trenucima, na nekim s i m p t o m a t i k i m mjestim a , ta u t n j a i z b i j a u d i s k u r s u i p r i s i l j a v a ga da, u s p r k o s sebi, p r o i z v e d e p r a v e t e o r i j s k e l a p s u s e : p o n e k u r i j e k o j a ost a j e u z r a k u iako j e n a izgled u k l o p l j e n a u n u n o s t m i l j e n j a , poneki sud koji neizljeivo, krivom oiglednou, zatvara pros t o r t o ga naizgled o t v a r a p r e d u m o m . J e d n o s t a v n o d o s l o v n o i t a n j e vidi u a r g u m e n t i m a s a m o k o n t i n u i t e t t e k s t a . P o t r e b no je simptomaino i t a n j e d a bi se te p u k o t i n e u i n i l e zam j e t l j i v i m , u j a s n i m i z r i a j i m a , cla bi se i d e n t i f i c i r a o d i s k u r s u t n j e k o j i , i z b i j a j u i u v e r b a l n o m d i s k u r s u , u n j e m u izaziva p r a z n i n e k o j e su n e u s p j e s i s t r o g o s t i ili k r a j n j e g r a n i c e njegova napora: njegove odsutnosti kad su u p r o s t o r u koji on i p a k otvara j e d n o m d o s t i g n u t e t e g r a n i c e .

90

Dat u za to d v a p r i m j e r a : M a r x o v o p o i m a n j e aps t r a k c i j a n a k o j e se o s l a n j a p r o c e s t e o r i j s k e p r a k s e i tip prig o v o r a t o ga o n u p u u j e k l a s i n i m e k o n o m i s t i m a . T r e e p o g l a v l j e Uvoda iz 1857. m o e se s p r a v o m u z e t i ikao Rasprava o metodi n o v e f i l o z o f i j e k o j u j e u t e m e l j i o M a r x . To j e d o i s t a j e d i n i s u s t a v n i M a r x o v t e k s t k o j i , u sklopu a n a l i z e k a t e g o r i j a i m e t o d e p o l i t i k e e k o n o m i j e , s a d r i p r e t p o s t a v k e za u t e m e l j e n j e t e o r i j e z n a n s t v e n e p r a k s e , d a k l e teorije uvjeta procesa spoznaje koji tvori p r e d m e t marksistike filozofije. T e o r i j s k a p r o b l e m a t i k a na k o j u se o s l a n j a t e k s t , d o p u t a d a se m a r k s i s t i k a f i l o z o f i j a r a z l i k u j e od s v a k e spek u l a t i v n e ili e m p i r i s t i k e i d e o l o g i j e . O d l u u j u a t o k a Markove teze o d n o s i se n a r a z l i k o v a n j e zbilje i miljenja; j e d n a su s t v a r z b i l j a i n j e z i n i razliiti vidovi: z b i l j s k o - k o n k r e t n o , p r o c e s z b i l j s k o g , t o t a l i t e t z b i l j s k o g itd., a d r u g a s t v a r miljenje o z b i l j i i n j e z i n i m r a z n i m a s p e k t i m a : p r o c e s m i l j e n j a , t o t a l i t e t m i l j e n j a , k o n k r e t n o s t m i l j e n j a itcl. T a j p r i n c i p r a z l i k o v a n j a i m p l i c i r a d v i j e b i t n e teze: 1. M a t e r i j a l i s t i k u tezu p r i m a t a z b i l j e n a d m i l j e n j e m , b u d u i d a m i l j e n j e o zbilji p r e t p o s t a v l j a p o s t o j a n j e z b i l j e n e z a v i s n o od m i l j e n j a ( z b i l j s k o kasnije kao i prije ostaje u svojoj nezavisnosti izvan duha), 2. M a t e r i j a l i s t i k u tezu s p e c i f i n o s t i m i l j e n j a i p r o c e s a m i l j e n j a s p r a m z b i l j e i p r o c e s a z b i l j e . T a je d r u g a teza p o s e b n o p r e d m e t M a r x o v a r a z m i l j a n j a u t r e e m p o g l a v l j u Uvoda. M i l j e n j e o zbiljs k o m , p o i m a n j e z b i l j s k o g i sve o p e r a c i j e m i l j e n j a k o j i m a se z b i l j s k o misli i p o i m a , p r i p a d a j u p o r e t k u m i l j e n j a , elem e n t u m i l j e n j a , to ne b i s m o smjeli mijeati s p o r e t k o m z b i l j s k o g , s e l e m e n t o m z b i l j s k o g . Cjelina, kako se pojavljuje u glavi, kao miljena cjelina, proizvod je glave koja misli... (str. 229); n a isti n a i n m i l j e n o - k o n k r e t n o p r i p a d a m i l j e n j u a ne zbilji. P r o c e s s p o z n a j e , p o s a o r a z r a d e ( V e r a r b e i t u n g ) s p o m o u kojeg m i l j e n j e p r e o b r a a v a poetne intuicije i pred o d b e u s p o z n a j e ili m i l j e n o - k o n k r e t n o , z b i v a j u se p o t p u n o u miljenju. Da i z m e u miljenja o z b i l j s k o m i tog z b i l j s k o g pos t o j i o d n o s , u to n e m a n i k a k v e s u m n je, ali to je o d n o s spoznaje,' o d n o s n c a d e k v a c i j e ili a d e k v a c i j e s p o z n a j e , a ne stvarni o d n o s , t o z n a i o d n o s u p i s a n u zbiljsko koje miljenje s p o z n a j e ( a d e k v a c i j a ili n e a d e k v a c i j a ) . T a j s p o z n a j n i o d n o s izmeu spoznaje zbiljskog i zbiljskog nije odnos zbiljskog spoznat u tom odnosu. Razlika izmeu spoznajnog odnosa i z b i l j s k o g o d n o s a j e s t t e m e l j n a : u k o l i k o se ne p o t u j e , neizb j e n o se u p a d a ili u s p e k u l a t i v n i i d e a l i z a m ili u e m p i r i s t i k i i d e a l i z a m ; u s p e k u l a t i v n i i d e a l i z a m , u k o l i k o se z a j e d n o s H e g e l o m m i j e a m i l j e n j e i z b i l j a svodei z b i l j u n a m i l j e n j e ,
' Knjiga I, pogl. I, st. 16 i 18.

91

shvaajui zbiljsko kao rezultat miljenja (228); u e m p i r i s tiki i d e a l i z a m , a k o se m i l j e n j e m i j e a sa z b i l j o m , s v o d e i m i l j e n j e o z b i l j i n a z b i l j u s a m u . U o b a se s l u a j a to dvost r u k o s v o e n j e s a s t o j i o d t o g a d a se j e d a n e l e m e n t p r o j i c i r a 1 r e a l i z i r a u d r u g o m e , o d t o g a d a se r a z l i k a i z m e u z b i l j e i m i l j e n j a o n j o j s h v a a bilo k a o r a z l i k a u n u t r a n j a s a m o m m i l j e n j u ( s p e k u l a t i v n i i d e a l i z a m ) bilo u n u t r a n j a s a m o j zbilji ( e m p i r i s t i k i i d e a l i z a m ) . Ove teze n a r a v n o p o s t a v l j a j u p r o b l e m e , : ali su o n e n e d v o s m i s l e n o s a d r a n e u M a r x o v u t e k s t u . No, evo t o n a s z a n i m a . I s p i t u j u i m e t o d e p o l i t i k e e k o n o m i j e , M a r x razlik u j e d v i j e : p r v u k o j a polazi od ivog totaliteta (stanovnitva, nacije, drave, vie drava), i d r u g u koja polazi od jednostavnih pojmova, kao to su rad, podjela rada, novac, vrijednost itd. Dakle, d v i j e m e t o d e , j e d n u k o j a polazi od zbiljs k o g , d r u g u k o j a polazi o d apstrakcija. K o j a j e o d tih d v i j u m e t o d a d o b r a ? Priinja se da je dobra metoda poeti sa zbiljskim i konkretnim . . . Meutim, to se pri bliem promatranju pokazuje kao pogreno... D r u g a m e t o d a k o j a polazi od j e d n o s t a v n i h a p s t r a k c i j a d a bi, u m i l j e n o - k o n k r e t n o m , p r o i z v e l a s p o z n a j u o z b i l j s k o m , oigledno je ispravna znanstvena metoda, a to j e m e t o d a iklasine p o l i t i k e e k o n o m i j e , S m i t h a i R i c a r d a . F o r m a l n o , u t o m d i s k u r s u n e m a n i e g pos e b n o g t o bi t r e b a l o p o d v u i . Meutim, sam taj diskurs, u svojoj oiglednosti, s a d r i i p r i k r i v a simptomatinu Marxovn utnju. T a j e utn j a n e u j n a u cijelom razvitku d i s k u r s a koji nastoji pokazati d a j e p r o c e s s p o z n a j e p r o c e s r a d a i t e o r i j s k e r a z r a d e , te d a j e m i l j e n o - k o n k r e t n o , ili s p o z n a j a z b i l j s k o g , p r o i z v o d te t e o r i j s k e p r a k s e . Ta se tiina m o e r a z u m j e t i samo u jednoj odreenoj toki, u p r a v o t a n r o g d j e j e n e o p a e n a : k a d M a r x g o v o r i o p o e t n i m apstrakcijama na k o j i m a se o d v i j a t a j r a d p r e o b r a a v a n j a . K o j e su to p o e t n e a p s t r a k c i j e ? S k o j i m p r a v o m M a r x u t i m p o e t n i m a p s t r a k c i j a m a , i ne krit i z i r a j u i ih, p r i h v a a k a t e g o r i j e o d k o j i h p o l a z e S m i t h i Ric a r d o , n a v o d e i t a k o n a p o m i s a o da 011 m i s l i u k o n t i n u i t e t u n j i h o v a p r e d m e t a , d a k l e d a se i z m e u n j i h i n j e g a n e zbiva nikakav r e z ? T a su dva p i t a n j a z a p r a v o j e d n o j e d i n o p i t a n j e , upravo ono na koje M a r x ne odgovara, naprosto stoga to ga i ne postavlja. E v o mjesta n j e g o v e u t n j e , i t o se p r a z n o m j e s t o izvrgava o p a s n o s t i da ga z a p o s j e d n e p r i r o d n i diskurs ideologije u liku empirizma. Ekonomisti 18. stoljea, npr. uvijek zapoinju od ivog totaliteta, stanovnitva, nacije, drave, vie drava itd, ali uvijek zavravaju time to putem analize iznau neke odreujue apstraktne elemente, ope odnose, kao podjelu rada, novac, vrijednost itd. Tek to su ovi pojedinani momenti bili vie ili manje fiksirani i apstrahirani, poeli su nicati ekonomski sistemi, kao to je rad...
2

Usp. Knjiga I, pogl. I, st. 16, 11 i 18.

92

(228). u t n j a o p r i r o d i te analize, te a p s t r a k c i j e i te fiksacije, u t n j a ili r a d i j e s t a v l j a n j e tih a p s t r a k c i j a u o d n o s sa z b i l j o m iz k o j e ih se a p s t r a h i r a , s i n t u i c i j o m i p r e d o d b o m z b i l j s k o g k o j e z b o g toga u s v o j o j istoi i z g l e d a j u k a o s i r o v a m a t e r i j a tih a p s t r a k c i j a , a cla s t a t u s te m a t e r i j e (sirove ili p r v o t n e ? ) n i j e i z r a e n . U p u k o t i n a m a te u t n j e m o e se z a h v a t i t i i d e o l o g i j a stvarnog s u g l a s j a i z m e u z b i l j s k o g i njegove i n t u i c i j e i p r e d o d b e , k a o i p r i s u t n o s t a p s t r a k c i j e koj a d j e l u j e n a to z b i l j s k o cla bi iz n j e g a izluila ope a p s t r a k t ne o d n o s e , t j . e m p i r i s t i k u i d e o l o g i j u a p s t r a k c i j e . P i t a n j e se m o e p o s t a v i t i i d r u k i j e , i u v i j e k se z a p a a n j e g o v a o d s u t n o s t : u k o j e m se s m i s l u za te ope a p s t r a k t n e o d n o s e m o e rei da su o d r e u j u i ? J e li s v a k a a p s t r a k c i j a k a o t a k v a z n a n stveni p o j a m svoga p r e d m e t a ? N e p o s t o j e li i d e o l o k e aps t r a k c i j e i z n a n s t v e n e a p s t r a k c i j e , dobre i loe a p s t r a k c i j e ? u t n j a . 5 I s t o se p i t a n j e m o e p o s t a v i t i d r u k i j e : n e s u m n j i v o , te f a m o z n e k a t e g o r i j e p o l u e n e iz k l a s i n i h e k o n o m i s t a , te a p s t r a k c i j e o d k o j i h t r e b a poi d a b i se d o l o do spoz n a j a , ne p r e d s t a v l j a j u tada p r o b l e m za M a r x a . O n e za njega p r o i z l a z e iz p r o c e s a p r e t h o d n e apstrakcije, o k o j e m u on uti: a p s t r a k t n e kategorije mogu tada odraavati stvarne a p s t r a k t n e kategorije, a p s t r a k t n o zbiljsko koje opstoji, kao apstrakcija njihove pojedinanosti, u empirijskim fenomenim a e k o n o m s k o g s v i j e t a . I s t o se p i t a n j e m o e p o s t a v i t i i na d r u g i n a i n : p o e t n e a p s t r a k t n e k a t e g o r i j e ( k a t e g o r i j e ekon o m i s t a ) t u s u o p e t n a k r a j u , o n e su s t v a r n o p r o i z v e l e konk r e t n e s p o z n a j e , ali se n e vidi d a su se preobrazile, izgleda a k da se n i s u ni m o r a l e p r e o b r a z i t i j e r s u ve o d p o e t k a pos t o j a l e u f o r m i a d e k v a c i j e s p r a m svoga p r e d m e t a , t a k v o j cla se m i l j e n o k o n k r e t n o t o e ga p r o i z v e s t i z n a n s t v e n i r a d m o e p o j a v i t i k a o n j i h o v a i s t a i j e d n o s t a v n a konkret izai ja i njihovo isto i j e d n o s t a v n o s a m o z a m r e n j e , njihovo isto i j e d n o s t a v n o s a m o u s t r o j a v a n j e k o j e se i m p l i c i t n o s m a t r a njih o v o m s a m o k o n k r e t i z a c i j o m . T a k o se u t n j a m o e p r o d u iti u e k s p l i c i t n o n r i i m p l i c i t n o m d i s k u r s u . S v a t e o r i j s k a desk r i p c i j a k o j u n a m d a j e M a r x o s t a j e f o r m a l n o m , j e r n e stavl j a u p i t a n j e p r i r o d u tih p o e t n i h a p s t r a k c i j a , p r o b l e m n j i h o ve a d e k v a c i j e v l a s t i t o m p r e d m e t u , u k r a t k o p r e d m e t n a k o j i su o n e u p u e n e , jer o n a u s k l a d u s t i m n e s t a v l j a u p i t a n j e p r e o b r a a j tih a p s t r a k t n i h k a t e g o r i j a u t o k u p r o c e s a teorijs k e p r a k s e , d a k l e p r i r o d u p r e d m e t a i m p l i c i r a n o g u t i m preob r a a j i m a . N i j e r i j e o t o m e da se z b o g toga p r i g o v a r a M a r x u : on n i j e m o r a o rei sve u j e d n o m t e k s t u k o j i j e uostalom ostao neobjavljen; u svakom sluaju, nitko ne moe

Cijena te u t n j e : treba proitati VII poglavlje Rozentalove knjige (Problemi dijalektike u Kapitalu), a p o s e b n o .stranice posveene izbjegavanju p r o b l e m a razlike izmeu dobre i loe a p s t r a k c i j e (str. 304305; 325327). Treba pomisliti na s u d b i n u , u m a r k s i s t i k o j filozofiji, jednog tako dvosmislenog t e r m i n a kao to je generalizacija s pomou kojeg je m i l j e n a (to u stvari znai nemiljena) narav znanstvene a p s t r a k c i j e Cijena je te neoekivane u t n j e etnpirist.iko iskuenje.

93

biti p o z v a n da o d j e d n o m k a e sve. T i m o d v i e u u r b a n i m i t a t e l j i m a m o e se m e u t i m u p u t i t i p r i g o v o r da n i s u uli tu utnju' te d a su p o h i t a l i u e m p i r i z a m . U t v r u j u i t o n o M a r x o v o mjesto utnje, m o e m o p o s t a v i t i p i t a n j e k o j e s a d r i i p r e k r i v a ta u t n j a : u p r a v o p i t a n j e diferencijalne naravi apstrakcija na k o j i m a se o k u a v a z n a n s t v e n a m i s a o da bi, p r i k r a j u svog p r o c e s a r a d a , p r o i z v e l a n o v e a p s t r a k c i j e , razliite od p r v i h i, u s l u a j u e p i s t e m o l o k o g r e z a k a o t o j e o n a j k o j i M a r x a o d v a j a od k l a s i n i h e k o n o m i s t a , r a d i k a l n o nove. Ako s a m m a l o p r i j e p o k u a o p o k a z a t i n u n o s t da se p o j m i ta razlika, d a j u i razliita i m e n a r a z l i i t i m a p s t r a k cijama koje interveniraju u procesu teorijske prakse, brino r a z l i k u j u i o p e n i t o s t i I ( p o e t n e a p s t r a k c i j e ) od o p e n i t o s t i I I I ( p r o i z v o d i p r o c e s a s p o z n a j e ) , n e t o s a m b e z s u m n j e dodao Marxovu diskursu; meutim, u d r u g o m pogledu, samo sam obnovio, d a k l e odrao n j e g o v v l a s t i t i d i s k u r s , n e p r i s t a j u i na i s k u e n j e n j e g o v e utnje. uo s a m tu u t n j u k a o m o g u i pad jednog diskursa pred pritiskom to p o t i s k u j e i djelovan j e m d r u g o g d i s k u r s a k o j i , z a h v a l j u j u i t o m p o t i s k i v a n j u , zauzima m j e s t o prvoga i govori u njegovoj utnji: empiristik o g d i s k u r s a . N i s a m u i n i o n i t a d r u g o o s i m t o sam toj utnji omoguio da govori o prvom diskursu, rastvarajui drugi. J e d n o s t a v n i d e t a l j , rei e n e t k o z a c i j e l o , ali se, k a d im n e s t a ne s t r o g o s t i , u p r a v o za te d e t a l j e v j e a j u i n a e r a z m e t l j i v i dis \ ' c treba zanemarivati smisao te u t n j e . Ona je dio odreenog d i s k u r s a kojemu nije bio cilj da izloi principe m a r k s i s t i k e filozofije teorije povijesti proizvodnje s p o z n a j a , nego da utvrdi n e o p h o d n a pravila m e t o d e za r a z m a t r a n j e politike e k o n o m i j e . Marx se dakle s m j e s t i o u n u t a r ve konstituiranog z n a n j a , ne postavljajui sebi problem njegove proizvodnje. Stoga on i moe, u g r a n i c a m a tog teksta, s m a t r a n da Smithove i Ricarove dobre apstrakcije o d g o v a r a j u odreeno] mvariiuMi. a s u u e n o l/.u/.etno sloenim u v j e t i m a koji su izazvali nastanak klasine polmc-rte ekonomije; i on moe preskoiti p i t a n j e koji je to proces mulj ki r> ematike na kojemu se konstituirao p r e d m e t klaMcue poluioke ekonomije, aaiuci n j e z i n o j spoznaji stanoviti uvid u stvarnost, inacijom" ideologije. Da nas taj metodoloki ^ d i n i ahtjeva za k o n s t i t u i r a n j e m teorije proizvodnje rkslstikom filozofijom, to je z a h t j e v za nas: ali i u ie i z a h u e v .kon m i l u j e m o Marxu p o d u v j e t o m da imamo n a u m u istovrerneta (njegovu .utnju u toj o d r e e n o j toki) i iilozoislu uoiiiasai nieiiove nove teorije povi jesti (posebno ono to n a m ona p n i e c i da "mislimo: ariiKiuacmi ideoloke p r a k s e i znanstvene p r a k s e p r e m a druJ 11: i)ra:\>a:na. IE OI'^ANSMI I a n e r e n c i j a l n u povijest tih p r a k s a ) . Uglavnom, s u 1111 u u Lom leKsiu moemo n r o m n t r a t i na dva naina: ili s m a t r a j u i je utp i u. m u j jma za s a d r a j teoriju d o m i n a n t n e e m p i n s t i je kao granicu i p r o b l e m . Granica je zapravo _'o svoju misao, aii nam tada ta granica, daK . na polje e m p i r i s t i k e p r o b l e m a t i k e , otvara novo I i I ni k o n r i r o d a log novog polja? Sada raspolaemo s 3 bismo s u m n j a l i kako m o r a m o traiti sasvim ^niKini PJiovnna ne^o sto putovi empirizma,. Ali u tom o d l u u j u e m t r a e n j u 1 j lj n pe ( s t r u k t u r a c i j u i a r t i k u l a c i j u razliitih p r a k sa i.. T u n e se uoava razlika izmeau ideolokog p r o m a t r a n j a u t n j e ili teorijske ara/.nme n i c z m o s znanstvenom p r o m a t r a n j a : prvo nas p r o m a t r a n j e stavlja, pred l t renost u d znanstvenu otvorenost. S pomou toga mori nije r ideoloke p r i j e t n j e koja pritie svaki znanstveni rau: laeolosrua vreoa znanost ne s a m o u svakoj toki g d j e izostane n k a 1(0 toki g d j e n e k o a k t u a l n o istraivanje dosie svoie granice, Uoravo tu. na razini ivota znanosti, moe intervenirati filozofska aktivnost: kao teorijski oprez kon o t v a r a n j e znanosti titi protiv zatvorenosti ideologije. naravno p o d uvietom da se ne govori samo o otvorenosti i zatvorenosti openito nego o tipinim, h i s t o r i j s k i o d r e e n i m s t r u k t u r a m a u otvorenosti i zatvorenosti. U Materijalizmu i e m p i r i o k r i t i c i z m u Lenjin stalno p o d s j e a na tu a p s o l u t n u t e m e l j n u egzistenciju to tvori specifinu f u n k c i j u m a r k s i s t i k e filozofije..

94

kurs i koji c j e l o k u p n o g Marxa filozofa d e p o r t i r a j u u p r a v o u ideologiju k o j u on pobija i o d b a c u j e . Uskoro emo vidjeti t a k v e p r i m j e r e g d j e n e - m i l j e n j e j e d n e n e z n a t n e u t n j e postaje svojstvom nemiljenog diskursa, tj. ideolokih diskursa.

95

IV GREKE

KLASINE

EKONOMIJE

Nacrt pojma historijskog vremena

D o l a z i m do svog d r u g o g prim j e r a u k o j e m u e m o m o i o d m j e r i t i isti p r i m j e r , ali n a d r u gi n a i n : i s p i t u j u i v r s t u p r i g o v o r a t o ga M a r x u p u u j e klas i n i m e k o n o m i s t i m a . On i m u p u u j e vie p o s e b n i h z a m j e r k i i jedan temeljni prigovor. Z a d r a t u se s a m o n a j e d n o m o d p o s e b n i h prig o v o r a , o n o m t o se tie t e r m i n o l o g i j e . On z a d i r e u n a o k o b e z n a a j n u i n j e n i c u d a S m i t h i R i c a r d o viak v r i j e d n o s t i u v i j e k k a n a l i z i r a j u u obliku profita, rente i kamata, d a o n dakle n i k a d n i j e n a z v a n svojim imenom ve j e u v i j e k p r i k r i v e n p o d d r u g i m a , da n i j e s h v a e n u s v o j o j o p e n i t o s t i r a z l i i t o j od s v o j i h oblika p o s t o j a n j a : p r o f i t a , r e n t e i k a m a t a . O b l i k j e te z a m j e r k e z a n i m l j i v : M a r x izgleda p r o m a t r a to b r k a n j e vika vrijednosti s njegovim oblicima p o s t o j a n j a kao jednostavnu nedostatnost jezika koju je lako ispraviti. I doista, k a d i t a S m i t h a i R i c a r d a , o n i z n o v a u s p o s t a v l j a r i j e ods u t n u u r i j e i m a k o j e j u p r i k r i v a j u , te ih p r e v o d i , o b n a v l j a jui njihov izostanak, k a z i v a n j e m onoga to one zaista pre u u j u , i t a n j e m n j i h o v i h a n a l i z a r e n t e i p r o f i t a k a o i analize o p e g v i k a v r i j e d n o s t i k o j a i p a k n i k a d n i j e i m e n o v a n a k a o u n u t r a n j a bit r e n t e i p r o f i t a . A z n a m o da j e p o j a m vika v r i j e d n o s t i , p r e m a M a r x o v u p r i z n a n j u , j e d a n od d v a j u k l j u n i h p o j m o v a n j e g o v e t e o r i j e , j e d a n od i n d i k a t i v n i h p o j m o v a o s o b i t e r a z l i k e k o j a ga u p o g l e d u p r o b l e m a t i k e i p r e d m e t a d i j e l i o d S m i t h a i R i c a r d a . U s t v a r i , M a r x r a z m a t r a ods u t n o s t pojma k a o da se r a d i o o d s u t n o s t i rijei, i to p o j m a koji n i j e bilo k a k a v p o j a m , n e g o ga je, i to e se v i d j e t i , k a o p o j a m nemogue r a z m a t r a t i u n a j s t r o e m smislu rijei a da se ne p o k r e n e p i t a n j e p r o b l e m a t i k e n a k o j u se on m o e osloniti, t j . r a z l i k a p r o b l e m a t i k e , rez k o j i M a r x a o d v a j a o d klas i n e e k o n o m i j e . I tu o p e t , k a d a r t i k u l i r a p r i g o v o r , M a r x n e misli d o s l o v n o o n o t o i n i j e r on o d s u t n o s t o r g a n s k o g pojma k o j i p o s p j e u j e (u k e m i j s k o m s m i s l u r i j e i ) r e v o l u c i j u p r o b l e m a t i k e svodi n a i z o s t a v l j e n o s t j e d n e r i j e i . Ovo M a r x o v o i s p u t a n j e , u k o l i k o n i j e o t k r i v e n o , s v o d i ga n a razinu njegovih p r e t h o d n i k a i evo nas opet u k o n t i n u i t e t u predm e t a . N a to e m o se j o v r a t i t i .

96

T e m e l j n i p r i g o v o r t o ga M a r a , o d Bijede filozofije d o Kapitala, u p u u j e c i j e l o j k l a s i n o j e k o n o m i j i j e s t da j e o n a i m a l a a h i s t o r i j s k u , o v j e k o v j e i t e l j s k u , f i k s i s t i k u , apstraktnu koncepciju ekonomskih kategorija kapitalizma. M a r a i z r i i t i m t e r m i n i m a i z j a v l j u j e da te k a t e g o r i j e t r e b a his t o r i z i r a t i k a k o bi se r a z j a s n i l a i r a z u m j e l a n j i h o v a n a r a v , n j i h o v a r e l a t i v n o s t i p r o l a z n o s t . K l a s i n i su e k o n o m i s t i , k a e on, u v j e t e k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e uinili v j e n i m u v j e t i m a s v a k e p r o i z v o d n j e , n e videi da su te k a t e g o r i j e p o v i j e s n o odreene, dakle historijske i prolazne. E k o n o m i s t i izlau b u r o a s k e o d n o s e p r o i z v o d n j e , p o d j e l u r a d a , k r e d i t , n o v a c , itd. k a o s t a l n e , n e p r o m j e n l j i v e , v j e i t e k a t e g o r i j e . . . E k o n o m i s t i n a m o b j a n j a v a j u k a k o se p r o i z v o d i p o d o v i m d a t i m o d n o s i m a , ali oni n a m n e o b j a n j a v a j u k a k o se p r o i z v o d e s a m i ovi o d n o s i , t j . h i s t o r i j s k o k r e t a n j e k o j e ih r a a . . . T a k o s u ove i d e j e , ove k a t e g o r i j e , i s t o tako m a l o v j e i t e k a o i o d n o s i k o j e i z r a a v a j u . O n e s u h i s t o r i j ski i p r o l a z n i proizvodi. (Usp. Bijeda filozofije, S v j e t l o s t , Sar a j e v o 1973, s i r . 8387) K a o t o e m o v i d j e t i , ova k r i t i k a n i j e p o s l j e d n j a r i j e zbiljske Maraove kritike. Ta kritika ostaje p o v r n o m i d v o z n a n o m , i a k o j e n j e g o v a k r i t i k a b e s k r a j n o d u b l j a . Bez s u m n j e n i j e s l u a j n o t o j e M a r a u s v o j o j d e k l a r i r a n o j kritici e s t o o s t a o n a p o l a p u t a s v o j e z b i l j s k e k r i t i k e , k a d t a k o svu s v o j u r a z l i k u p r e m a k l a s i n i m e k o n o m i s t i m a u s t a n o v l j u j e u n e p o v i j e s n o s t i n j i h o v e k o n c e p c i j e . Ta j e o c j e n a t e k o p r i t i s k i v a l a ne s a m o r a z n e i n t e r p r e t a c i j e Kapitala i marksist i k e t e o r i j e p o l i t i k e e k o n o m i j e , n e g o i m a r k s i s t i k e filozofije. T u s m o n a j e d n o j od s t r a t e k i h t o a k a M a r a o v e misli, r e k a o b i h a k n a s t r a t e k o j t o k i b r o j j e d a n M a r a o v e misli, n a k o j o j j e t e o r i j s k a n e d o v r e n o s t M a r a o v a s u d a o s e b i dovela d o n a j t e i h n e s p o r a z u m a , i o p e t n e s a m o u n j e g o v i h protivnika, z a i n t e r e s i r a n i h da ga ne p o z n a j u k a k o bi ga osuivali, n e g o takoer', i p r i j e svega, u n j e g o v i h p r i s t a l i c a . Svi se ti n e s p o r a z u m i m o g u g r u p i r a t i o k o sredin j e g n e s p o r a z u m a o t e o r i j s k o m o d n o s u m a r k s i z m a s p r a m pov i j e s t i , o tzv. r a d i k a l n o m h i s t o r i c i z m u m a r k s i z m a . I s p i t a j m o t e m e l j r a z n i h o b l i k a t o ih j e p o p r i m i o t a j k r u c i j a l n i nesporazum. Po m o m m i l j e n j u o n se i z r a v n o Lie M a r a o v a odn o s a s p r a m H e g e l a i k o n c e p c i j e d i j a l e k t i k e i p o v i j e s t i . Ako se cijela razlika k o j a M a r a a r a z d v a j a od klasinih e k o n o m i s t a saima u historijskom k a r a k t e r u ekonomskih kategorija, M a r a u j e d o v o l j n o d a h i s t o r i z i r a te k a t e g o r i j e , da o d b a c i shva a n j e p r e m a k o j e m u su te k a t e g o r i j e s t a l n e , a p s t r a k t n e v j e n e , te da ih, s u p r o t n o , p r o m a t r a k a o r e l a t i v n e , privremene, prolazne kategorije, dakle u p o s l j e d n j o j instanci podreene m o m e n t u njihove povijesne egzistencije. U tom sluaju M a r a o v se o d n o s s p r a m S m i t h a i R i c a r d a m o e p r e d s t a v i t i kao identian Hegelovu o d n o s u s p r a m klasine filozofije.
7 Kako itali Kapital

97

M a r a bi t a d a b i o u p o k r e t s t a v l j e n i R i c a r d o , k a o t o b i se za Hegela m o g l o rei da je u p o k r e t s t a v l j e n i Spinoza; u p o k r e t stavljen znai biti historiziran. U t o m bi sluaju cijela Marxova z a s l u g a i z n o v a b i l a u t o m e d a j e h e g e l i z i r a o , d i j a l e k t i z i r a o R i c a r d a , t j . d a j e p r e m a h e g e l o v s k o j d i j a l e k t i k o j m e t o d i mislio j e d a n ve k o n s t i t u i r a n i s a d r a j k o j i j e o d i s t i n e o d i j e l j e n samo slabanom pregradom historijske relativnosti. U tom sluaju ponovo u p a d a m o u sheme posveene itavom jednom tradicijom, sheme koje poivaju na koncepciji dijalektike kao m e t o d e po sebi, r a v n o d u n e na s a m s a d r a j iji je ona zakon, bez o d n o s a n a specifinou p r e d m e t a o k o j e m u o n a m o r a osigurati istovremeno principe spoznaje i objektivne zakone. N e i n z i s t i r a m n a t o j t o k i k o j a j e , b a r e m u p r i n c i p u , ve objanjena. Ali elio b i h r a z j a s n i t i d r u g u z b r k u k o j a n i j e ni r a z o t k r i v e n a ni r a s v i j e t l j e n a , a j o v l a d a , i b e z s u m n j e e zadugo vladati i n t e r p r e t a c i j o m m a r k s i z m a , mislim izriito na zbrku koja se tie pojma povijesti. K a d se t v r d i d a k l a s i n a e k o n o m i j a n i j e i m a l a povijesnu nego o v j e k o v j e i t e l j s k u k o n c e p c i j u e k o n o m s k i h kateg o r i j a , k a d se i z j a v l j u j e k a k o j e t e k a t e g o r i j e p o t r e b n o misliti k a o h i s t o r i j s k e d a bi ih se u i n i l o a d e k v a t n i m n j i h o v u p r e d m e t u , t a d a se i z n o s i pojam povijesti, ili r a d i j e stanoviti poj a m p o v i j e s t i k o j i p o s t o j i u z a j e d n i k o j p r e d o d b i , ali b e z t r u d a d a se p o s t a v e p i t a n j a n j e g o v u s u b j e k t u . K a o r j e e n j e se u s t v a r i n a m e e j e d a n p o j a m k o j i s a m p o s t a v l j a t e o r i j s k i p r o b l e m j e r o n a k a v k a k v i m g a se p r i h v a a i u z i m a to j e nek r i t i z i r a n i p o j a m k o j i se, k a o i svi e v i d e n t n i p o j m o v i , izvrg a v a o p a s n o s t i cla m u i t a v t e o r i j s k i s a d r a j b u d e s a m o f u n k c i j a k o j u m u p r i d a j e p o s t o j e a ili v l a d a j u a i d e o l o g i j a . T o znai n a m e t a t i kao t e o r i j s k o r j e e n j e j e d a n p o j a m ija svojs t v a n i s u i s p i t a n a i k o j i , d a l e k o o d t o g a cla b u d e r j e e n j e , u t e o r i j s k o m pogledu p r e d s t a v l j a p r o b l e m . To znai s m a t r a t i d a se o d H e g e l a i o d e m p i r i s t i k e p r a k s e h i s t o r i a r a m o e p r e uzeti p o j a m povijesti i uvesti ga u M a r x a bez ikakve principijelne tekoe, tj. ne p o s t a v l j a j u i sebi p r e t h o d n o kritiko p i t a n j e o t o m e k o j i j e s t v a r n i s a d r a j p o j m a k o j e g se t a k o n a i v n o p r i b i r e k a o d a j e j a s a n p o s e b i , d o k b i se n a p r o t i v ' p r i j e s v e g a t r e b a l o p i t a t i k a k a v mora b i t i s a d r a j p o j m a p o v i j e s t i i o ga z a h t i j e v a i n a l a e M a r x o v a t e o r i j s k a p r o b l e m a tika. N e a n t i c i p i r a j u i i z l a g a n j e t o e u s l i j e d i t i , e l i o b i h u p o z o r i t i na n e k o l i k o p r i n c i p i j e l n i h t o a k a . U z e t u k a o p r i k l a d a n p r o t u p r i m j e r ( u s k o r o e se v i d j e t i o t k u d a t a p r i k ladnost) hegelovsku koncepciju povijesti, hegelovski p o j a m povijesnog vremena u k o j e m u se za H e g e l a r e f l e k t i r a povij e s n a bit kao takva. Hegel, kao to je poznato, definira v r i j e m e kao der d a s e i e n d e Begriff, tj. k a o p o j a m u n j e g o v u neposred-

98

n o m e m p i r i j s k o m p o s t o j a n j u . K a k o nas s a m o v r i j e m e upu u j e n a pojam k a o s v o j u bit, t j . b u d u i d a H e g e l s v j e s n o obj a v l j u j e da je povijesno vrijeme s a m o odraz, u kontinuitetu v r e m e n a , u n u t r a n j e biti p o v i j e s n o g t o t a l i t e t a k o j i u t j e l o v l j u j e m o m e n t r a z v o j a p o j m a ( o v d j e ideje), m o e m o , s Heg e l o v i m d o p u t e n j e m , s m a t r a t i cla p o v i j e s n o v r i j e m e s a m o r e f l e k t i r a bit d r u t v e n o g t o t a l i t e t a k o j e g a j e o n postojanje. To z n a i da e n a s b i t n e z n a a j k e p o v i j e s n o g v r e m e n a u p u titi n a o s o b i t u s t r u k t u r u t o g d r u t v e n o g t o t a l i t e t a . M o g u se i z d v o j i t i d v i j e b i t n e z n a a j k e h e g e l o v s k o g p o v i j e s n o g v r e m e n a : h o m o g e n i k o n t i n u i t e t i i s t o d o b n o s t vremena. 1. H o m o g e n i k o n t i n u i t e t v r e m e n a . H o m o g e n i j e kontinuitet v r e m e n a odraz p o s t o j a n j a kontinuiteta dijalektikog r a z v o j a i d e j e . V r i j e m e t a k o m o e biti p r o m a t r a n o k a o k o n t i n u u m u k o j e m u se o i t u j e d i j a l e k t i k i k o n t i n u i t e t razv o j n o g p r o c e s a i d e j e . itav p r o b l e m z n a n o s t i p o v i j e s t i proizlazi t a d a , n a t o j razini, iz t r g a n j a tog k o n t i n u i t e t a p r e m a stanov i t o j periodizaciji koja odgovara slijedu jednog dijalektikog t o t a l i t e t a za d r u g i m . M o m e n t i i d e j e p o s t o j e k a o p o v i j e s n i periodi k o j e t r e b a t o n o o m e i t i u k o n t i n u u m u v r e m e n a . Hegel j e tu u s v o j o j p r o b l e m a t i c i s a m o p r o m i s l i o p r o b l e m b r o j j e d a n p r a k s e historiara, p r o b l e m koji je Voltaire izraavao r a z l i k u j u i , n a p r i m j e r , s t o l j e e L o u i s a X V o d s t o l j e a Louisa X I V ; to j e i glavni p r o b l e m m o d e r n e h i s t o r i o g r a f i j e . 2. I s t o d o b n o s t v r e m e n a ili k a t e g o r i j a p o v i j e s n e sadanjosti. Ta j e d r u g a k a t e g o r i j a u v j e t m o g u n o s t i p r v e i b a e m o p u t e m n j e doi d o n a j d u b l j e H e g e l o v e m i s l i . Ako je p o v i j e s n o v r i j e m e p o s t o j a n j e d r u t v e n o g t o t a l i t e t a , t r e b a odr e d i t i k o j a j e s t r u k t u r a tog p o s t o j a n j a . To da j e o d n o s d r u t v e n o g t o t a l i t e t a p r e m a n j e g o v u p o v i j e s n o m p o s t o j a n j u odnos p r e m a neposrednom p o s t o j a n j u i m p l i c i r a cla j e i s a m t a j o d n o s neposredan. Drugim rijeima: s t r u k t u r a je povijesnog p o s t o j a n j a t a k v a cla svi e l e m e n t i c j e l i n e u v i j e k k o e g z i s t i r a j u u i s t o m v r e m e n u , u i s t o j s a d a n j o s t i , te su j e d n i d r u g i m a i s t o d o b n i u i s t o j s a d a n j o s t i . To znai cla s t r u k t u r a h i s t o r i j skog p o s t o j a n j a hegelovskog drutvenog totaliteta doputa o n o t o p r e d l a e m o d a se n a z o v e rezom biti, t j . o n o m intel e k t u a l n o m o p e r a c i j o m k o j o m se u b i l o k o j e m m o m e n t u pov i j e s n o g v r e m e n a vri vertikalni rez, t a k a v rez s a d a n j o s t i da su svi e l e m e n t i c j e l i n e , t o su o t k r i v e n i t i m r e z o m , m e u s o b no u n e p o s r e d n o m o d n o s u k o j i n e p o s r e d n o i z r a a v a n j i h o v u u n u t r a n j u bit. K a d b u d e m o govorili o rezu biti, i m a t em o clakle u viclu s p e c i f i n u s t r u k t u r u d r u t v e n o g t o t a l i t e t a t o o m o g u u j e t a j rez u k o j e m u s u svi e l e m e n t i c j e l i n e dani u s u p r i s u t n o s t i to je i s a m a n e p o s r e d n a prisutnost njihove b i t i k o j a j e t a k o u njima p o s t a l a n e p o s r e d n o itljivom. Jasno j e u s t v a r i da j e s p e c i f i n a s t r u k t u r a d r u t v e n o g t o t a l i t e t a o n o t o d o p u t a t a j rez biti; j e r t a j je rez m o g u s a m o zbog o s o b i t e n a r a v i j e d i n s t v a tog t o t a l i t e t a , d u h o v n o g j e d i n s t v a ,

99

u k o l i k o se t i m e eli j a s n o d e f i n i r a t i tip j e d i n s t v a j e d n o g izr a a j n o g t o t a l i t e t a , t j . t o t a l i t e t a i j i s u svi d i j e l o v i t a k o e r totalni dijelovi, j e d n i d r u g e i z r a a v a j u i s v a k i i z r a a v a d r u tveni t o t a l i t e t k o j i ga s a d r i , j e r s v a k i u sebi s a d r i , u nepos r e d n o j f o r m i svoga izraza, s a m u bit t o t a l i t e t a . O v d j e m i s l i m n a s t r u k t u r u h e g e l o v s k e c j e l i n e o k o j o j s a m ve g o v o r i o : o n a p o s j e d u j e t a k a v tip j e d i n s t v a , d a j e s v a k i e l e m e n t c j e l i n e , bilo d a se r a d i o n e k o m m a t e r i j a l n o m ili e k o n o m s k o m odreenju, nekoj politikoj situaciji, nekom religijskom, umjetn i k o m ili f i l o z o f s k o m o b l i k u , u v i j e k s a m o p r i s u t n o s t p o j m a u s a m o m e sebi u o d r e e n o m p o v i j e s n o m m o m e n t u . U t o m su smislu m e u s o b n a suprisutnost. e l e m e n a t a i prisutnost svakog e l e m e n t a u cjelini, u t e m e l j e n i u p r e t h o d n o j prisutnosti: p o t p u n o j p r i s u t n o s t i p o j m a u s v i m o d r e e n j i m a n j e g o v e e g z i s t e n c i j e . Po t o m e je m o g u k o n t i n u i t e t v r e m e n a k a o fen o m e n a k o n t i n u i t e t a p r i s u t n o s t i p o j m a u n j e g o v i m pozitivn i m o d r e e n j i m a . K a d g o v o r i m o o momentu razvitka ideje u Hegela, m o r a m o imati u vidu da taj termin u p u u j e na j e d i n s t v o d v a j u smislova: m o m e n t k a o m o m e n t r a z v i t k a (ono t o t r a i k o n t i n u i t e t v r e m e n a i izaziva t e o r i j s k i p r o b l e m periodizacije), i m o m e n t kao m o m e n t vremena, kao sadanjosti k o j a j e u v i j e k s a m o f e n o m e n p r i s u t n o s t i p o j m a u s e b i sam o m u svim svojim k o n k r e t n i m o d r e e n j i m a . Ta a p s o l u t n a i h o m o g e n a p r i s u t n o s t svih o d r e e n j a c j e l i n e u a k t u a l n o j b i t i p o j m a , d o p u t a rez biti o koj e m u j e m a l o p r i j e bilo r i j e i . O n a u p r i n c i p u o b j a n j a v a fam o z n u h e g e l o v s k u f o r m u l u k o j a vai za sva o d r e e n j a cjeline, u k l j u u j u i i s a m o s v i j e s t te c j e l i n e u z n a n j u o t o j c j e l i n i , o d n o s n o o p o v i j e s n o prisutnoj filozofiji f a m o z n u f o r m u l u d a nitko ne moe prekoraiti svoje vrijeme. S a d a n j o s t u stvari t v o r i apsolutni horizont svakog z n a n j a , jer je svako z n a n j e u v i j e k s a m o p o s t o j a n j e u z n a n j u u n u t r a n j e g p r i n c i p a cjeline. F i l o z o f i j a , k o l i k o god d a l e k o ila, n i k a d n e n a d i l a z i granice tog a p s o l u t n o g h o r i z o n t a : i a k o z a p o i n j e s v o j let u suton, o n a j o p r i p a d a d a n u , d a n a n j i c i , o n a j e s a m o s a d a n j o s t k o j a r e f l e k t i r a o sebi, k o j a r e f l e k t i r a o p r i s u t n o s t i p o j m a u sebi s u t r a j o j j e u biti n e d o s t u p n o . A to j e o n o z b o g ega o n t o l o k a k a t e g o r i j a s a d a njosti onemoguuje svaku anticipaciju historijskog vremena, svaku svjesnu anticipaciju o b u d u e m razvitku pojma, svako znanje o budunosti. To o b j a n j a v a H e g e l o v u t e o r i j s k u tek o u d a o b j a s n i p o s t o j a n j e velikih l j u d i k o j i s t o g a p o n j e govu m i l j e n j u i g r a j u u l o g u p a r a d o k s a l n i h s v j e d o k a n e m o g u e g s v j e s n o g p o v i j e s n o g p r e d v i a n j a . Veliki l j u d i niti p r o niu niti s p o z n a j u b u d u n o s t : oni j e p r o r i u u p r e d o s j e a j u . Veliki s u l j u d i n i t a d r u g o do v r a i k o j i p r e d o s j e a j u bez sposobnosti da s p o z n a j u n e u m i t n o s t biti s u t r a n j i c e , jezgre u kori, n e p r i m j e t n o s a z r i j e v a n j e b u d u n o s t i u s a d a n j o s t i , n a d o l a z e u bit k o j a se r a a u o t u e n j u a k t u a l n e b i t i . Z b o g

100

toga t o n e m a z n a n j a o b u d u n o s t i , n e m a ni z n a n o s t i o politici, z n a n j a k o j e se o d n o s i n a b u d u e u i n k e s a d a n j i h poj a v a . Z b o g toga, u s t r o g o m s m i s l u , n i j e m o g u a ni hegelovska politika, n i t i j e i k a d b i o s t v a r n o p o z n a t hegelovski politiki ovjek. O v d j e i n z i s t i r a m n a p r i r o d i h e g e l o v s k o g povijesnog v r e m e n a i n j e g o v i m t e o r i j s k i m u v j e t i m a z b o g toga t o j e to s h v a a n j e p o v i j e s t i i n j e g o v a o d n o s a s p r a m p o v i j e s t i j o ivo m e u n a m a , k a o t o se m o e v i d j e t i u. d a n a s rair e n o m r a z l i k o v a n j u s i n k r o n i j e i d i j a k r o n i j e . U t e m e l j u j e te d i s t i n k c i j e k o n c e p c i j a k o n t i n u i r a n o - h o m o g e n o g , sebi i s t o d o b nog p o v i j e s n o g v r e m e n a . S i n k r o n i j s k a j e i s t o v r e m e n o s t , sup r o t n o s t . b i t i i n j e z i n i h o d r e e n j a s a d a n j o s t k o j a m o e biti i t a n a k a o s t r u k t u r a u rezu biti, j e r j e s a d a n j o s t s a m a egzistencija bitne strukture. Sinkronijsko dakle pretpostavlja tu ideoloku k o n c e p c i j u kontinuirano-homogenog vremen a . D i j a k r o n i j s k o j e t a d a n i t a d r u g o n e g o p o s t o j a n j e t e sad a n j o s t i u s e k v e n c i v r e m e n s k o g k o n t i n u i t e t a g d j e su dog a a j i n a k o j e se s v o d i p o v i j e s t u s t r o g o m s m i s l u (usp. Levi-Strauss) s a m o uzastopne kontingentne prisutnosti u k o n t i n u u m u v r e m e n a . D i j a k r o n i j s k o k a o i s i n k r o n i j s k o , koj e je p r i m a r n i p o j a m , o b a d a k l e p r e t p o s t a v l j a j u iste z n a a j k e k o j e s m o o t k r i l i u h e g e l o v s k o m s h v a a n j u v r e m e n a : ideoloku koncepciju historijskog vremena. I d e o l o k u s t o g a , t o j e j a s n o d a j e ta k o n c e p c i j a p o v i j e s n o g v r e m e n a s a m o o d r a z H e g e l o v e k o n c e p c i j e t i p a jed i n s t v a k o j e t v o r i vezu i z m e u svih e l e m e n a t a e k o n o m s k i h , p o l i t i k i h , r e l i g i j s k i h , e s t e t s k i h , f i l o z o f s k i h itd. d r u t v e ne c j e l i n e . J e d i n s t v o tog d v o j a k o g a s p e k t a p o v i j e s n o g v r e m e na (homogeni-kontinuitet/istodobnost) mogue je i nuno u p r a v o s t o g a t o j e h e g e l o v s k a c j e l i n a d u h o v n a cjelina u l a j b n i c o v s k o m s m i s l u c j e l i n e , i j i svi dijelovi meusobno k o n s p i r i r a j u , iji j e s v a k i dio p a r s totalis. I evo z a t o j e t a j h e g e l o v s k i p r o t u p r i m j e r priklad a n . O n o t o p o n a m a p r i k r i v a o d n o s , k o j i s m o u p r a v o ustanovili, izmectu s t r u k t u r e h e g e l o v s k e c j e l i n e i n a r a v i hegelovs k o g p o v i j e s n o g v r e m e n a , j e s t to d a j e h e g e l o v s k a i d e j a vrem e n a p r e u z e t a iz n a j o b i n i j e g e m p i r i z m a , iz e m p i r i z m a krivih o i g l e d n o s t i s v a k o d n e v n e prakse 5 k o j u u n a i v n o m oblik u n a l a z i m o s a m o u historiara, u s v a k o m s l u a j u u svih Hcgelu p o z n a t i h h i s t o r i a r a , k o j i sebi n i s u p o s t a v l j a l i n i k a k v o pitanje o specifinoj strukturi povijesnog vremena. Danas s t a n o v i t i h i s t o r i a r i p o i n j u s e b i p o s t a v l j a t i p i t a n j a , i to esto u vrlo o z b i l j n o m o b l i k u (usp. L. F e b v r e , L a b r o u s s e , B r a u del itd.), ali ih n e p o s t a v l j a j u e k s p l i c i t n o u f u n k c i j i strukture cjeline k o j u i z u a v a j u , n e p o s t a v l j a j u ih u doista p o j m o v n o m o b l i k u : oni j e d n o s t a v n o k o n s t a t i r a j u d a u p o v i j e s t i p o s t o j e razna vremena, raznolikosti vremena, kratka, s r e d n j a i duga
5

Moglo se rei da je hegelovska filozofija ^spekulativni empirizam

(Feuerbaeh).

101

v r e m e n a , te se z a d o v o l j a v a j u i s t i c a n j e m n j i h o v i h m e u p r o i m a n j a k a o p r o i z v o d a n j i h o v i h s u s r e t a ; oni te r a z n o l i k o s t i , k a o r a z n e varijacije, ne izvode iz s t r u k t u r e c j e l i n e k o j a , me u t i m , i z r a v n o u p r a v l j a p r o i z v o d n j o m tih v a r i j a c i j a ; o n i s u vie u i s k u e n j u d a te r a z n o l i k o s t i , k a o r a z n e trajanjem mjerljive v a r i j a n t e , izvode iz o b i n o g v r e m e n a , iz k o n t i n u i r a n o g ideolokog v r e m e n a o k o j e m u je bilo rijei. Hegelov je prot u p r i m j e r d a k l e p r i k l a d a n j e r p o k a z u j e g r u b e i d e o l o k e iluzije t e k u e p r a k s e i p r a k s e h i s t o r i a r a , ne s a m o o n i h k o j i sebi ne p o s t a v l j a j u p i t a n j e , n e g o a k i o n i h k o j i sebi pos t a v l j a j u p i t a n j e , b u d u i d a p i t a n j e o p e n i t o izvode n e iz tem e l j n o g p i t a n j a p o j m a p o v i j e s t i n e g o iz i d e o l o k e k o n c e p c i j e vremena. M e u t i m , o n o t o m o e m o z a d r a t i od H e g e l a , u p r a v o j e o n o t o n a m p r i k r i v a t a j e m p i r i z a m , t o je H e g e l tek s u b l i m i r a o u s v o j o j s u s t a v n o j k o n c e p c i j i p o v i j e s t i . Moem o z a d r a t i t a j r e z u l t a t d o k o j e g j e d o v e l a n a a k r a t k a krit i k a a n a l i z a : t r e b a s t r o g o i s p i t a t i strukturu drutvene cjeline k a k o bi se u n j o j o t k r i l a t a j n a k o n c e p c i j e p o v i j e s t i u koj o j se p r o m i l j a n a s t a j a n j e d r u t v e n e c j e l i n e ; k a d j e jednom spoznata s t r u k t u r a drutvene cjeline, p o s t a j e razumljivim n a i z g l e d n e p r o b l e m a t i n i o d n o s t o ga s n j o m e u s p o s t a v l j a k o n c e p c i j a p o v i j e s n o g v r e m e n a u k o j o j se ta k o n c e p c i j a r e f l e k t i r a . To t o j e u p r a v o u i n j e n o s H e g e l o m , j e d n a ko v r i j e d i i za M a r x a : k o r a k k o j i n a m j e o m o g u i o d a razj a s n i m o latentne teorijske p r e t p o s t a v k e k o n c e p c i j e povijesti k o j a je izgledala po sebi j a s n o m , ali j e u s t v a r i o r g a n s k i p o v e z a n a s o d r e e n o m k o n c e p c i j o m d r u t v e n e c j e l i n e , moem o p r i m i j e n i t i i n a M a r x a , p o s t a v l j a j u i s e b i za c i l j d a stvorimo marksistiki pojam povijesnog vremena, p o l a z e i od marksistikog p o j m a drutvenog totaliteta. Z n a m o d a se m a r k s i s t i k a c j e l i n a b e z i k a k v e zbrke r a z l i k u j e od h e g e l o v s k e c j e l i n e : to j e c j e l i n a i j e j e jed i n s t v o , d a l e k o o d toga d a b u d e i z r a a j n o ili d u h o v n o jed i n s t v o L e i b n i z o v e i H e g e l o v e c j e l i n e , k o n s t i t u i r a n o od stan o v i t o g t i p a kompleksnosti, j e d i n s t v o strukturirane cjeline k o j a s a d r i o n o t o se m o e n a z v a t i r a z l i i t i m i r e l a t i v n o a u t o n o m n i m r a z i n a m a ili i n s t a n c a m a t o k o e g z i s t i r a j u u t o m k o m p l e k s n o m s t r u k t u r a l n o m j e d i n s t v u , m e u s o b n o se artikulirajui prema modusima specifinih odreenja, u posljedn j o j i n s t a n c i f i k s i r a n i h r a z i n o m ili i n s t a n c o m e k o n o m i j e . 6 N a m j e r a v a l i s m o o d r e d i t i s t r u k t u r a l n u n a r a v te c j e l i n e , ali se m o e m o z a d o v o l j i t i p r i v r e m e n o m d e f i n i c i j o m k a k o b i s m o dali n a s l u t i t i d a h e g e l o v s k i tip k o e g z i s t e n c i j e (koji d o p u t a rez biti) ne m o e o d g o v a r a t i p o s t o j a n j u tog novog tipa totaliteta.
'' lisp.. Kontradikcija i n a d e t e r m i n a c i j a . (La Pansee, hr 106), O m a t e r i j a l i s t i k o j dijalektici^. (La Pensee. b r . 110). Sabrani u P o u r Mane, Francois Maspero, s t r . str 85 i dalje, s t r . 161 i dalje.

102

T u o s o b i t u k o e g z i s t e n c i j u ve M a r x j a s n o n a z n a u j e u j e d n o m o d l o m k u iz Bijede filozofije (usp. Bijeda filozofije, S v j e t l o s t , S a r a j e v o 1973, s t r . 8788) u k o j e m u jednostavno govori o o d n o s i m a proizvodnje: Odnosi p r o i z v o d n j e s v a k o g d r u t v a i n e c j e l i n u . G. P r o u d h o n s h v a a s v a k i e k o n o m s k i o d n o s k a o j e d n u d r u t v e n u fazu, a te f a z e p r o i z v o d e j e d n a d r u g u , p o t j e u j e d n a iz d r u g e k a o a n t i t e z a iz teze, i u s v o m l o g i k o m s l i j e d u ost v a r u j u bezlini u m ovjeanstva. J e d i n a j e n e z g o d a ove m e t o d e to g. P r o u d h o n , i m p r i s t u p i i s t r a i v a n j u m a k a r k o j e o d tih faza, ne m o e d a objasni a da ne pribjegne svim drugim drutvenim odnosima, p r e m d a te o d n o s e j o n i j e s t v o r i o p o m o u svog d i j a l e k t i k o g k r e t a n j a . K a d p o s l i j e toga g. P r o u d h o n p r e l a z i n a s t v a r a n j e d r u g i h f a z a p o m o u i s t o g u m a , o n s n j i m a p o s t u p a k a o da p r e d s o b o m i m a n o v o r o e n a d , zaboravljajui da su stare isto k a o i p r v a f a z a . T a k o , d a bi d o s p i o do k o n s t i t u i r a n e v r i j e d n o s t i k o j a j e za n j e g a o s n o v i c a s v e k o l i k o g e k o n o m s k o g r a z v i t k a , on n i j e m o g a o d a b u d e bez p o d j e l e r a d a , k o n k u r e n c i j e itd. M e u t i m , u nizu, u u m u g. P r o u d h o n a , u l o g i k o m s l i j e d u , t j . odnosi jo n i k a k o nisu postojali. T k o s k a t e g o r i j a m a p o l i t i k e e k o n o m i j e izgrauj e z g r a d u n e k o g i d e o l o k o g s i s t e m a , taj rastura lanove drutvenog sistema. Taj onda svakog lana drutva pretvara u o d v o j e n o d r u t v o , a o n d a ova o d v o j e n a d r u t v a i s t u p a j u jedno za d r u g i m . I d o i s t a , k a k o b i s a m a logika formula kretanja, vremenskog slijeda, mogla da objasni drutveno tijelo u kome svi odnosi istovremeno postoje i oslanjaju se jedan o drugi? Sve j e tu: ta koegzistencija, ta a r t i k u l a c i j e l a n o v a d r u t v e n o g s i s t e m a , m e u s o b n o u z a j a m n o p o d u p i r a n j e odn o s a n e m o e se misliti u logici k r e t a n j a , s u k c e s i j e , v r e m e na. I m a m o li n a u m u d a j e logika, k a o t o j e to M a r x p o k a z a o u Bijedi filozofije, samo apstrakcija kretanja i v r e m e n a k o j i su o v d j e p o s e b n o p r i z v a n i , k a o izvor p r u d o n i s t i k e m i s t i f i k a c i je, j a s n o j e d a t r e b a o b r n u t i slijed miljen j a i n a j p r i j e m i s l i t i s p e c i f i n u s t r u k t u r u t o t a l i t e t a , k a k o bi se r a z u m j e l a i f o r m a i k o e g z i s t e n c i j a n j e z i n i h l a n o v a i konstitutivni odnosi i samosvojna s t r u k t u r a povijesti. U Uvodu iz 1857, u k o j e m u je r i j e o k a p i t a l i s t i k o m d r u t v u , M a r x i z n o v a n a p o m i n j e d a se struktura cjeline m o r a s h v a t i t i p r i j e n e g o se bilo t o kae o v r e m e n s k o m slijedu: Ne r a d i se o m j e s t u k o j e e k o n o m s k i o d n o s i historijski z a u z i m a j u u u z a s t o p n o m slijedu razliitih drutvenih o b l i k a . J o m a n j e o n j i h o v u r e d o s l i j e d u u ideji ( P r o u d h o n ) .. . Radi se o njihovoj strukturi u burzoaskom drutvu. (str. 236).

103

T i m e je p r e c i z i r a n a n o v a z n a a j n a t o k a : s t r u k t u ra cjeline a r t i k u l a r n a je kao s t r u k t u r a jedne hijerarhizirane organske cjeline. Koegzistencija lanova i odnosa u cjelini p o d v r g n u t a j e p o r e t k u d o m i n a n t n e s t r u k t u r e k o j a u v o d i specifini p o r e d a k u artikulaciji (Gliederung) lanova i odnosa. U s v i m d r u t v e n i m o b l i c i m a p o s t o j i o d r e e n a proizvodnja koja odreuje rang i utjecaj svima ostalima i i j i o d n o s i z b o g toga o d r e u j u r a n g i u t j e c a j s v i m a o s t a l i m a . (Uvod, s t r . 235)" O v d j e u p o z o r a v a m o n a j e d n u k a p i t a l n u t o k u : ta d o m i n a c i j a j e d n e s t r u k t u r e , za k o j u n a m M a r x o v d j e d a j e p r i m j e r ( d o m i n a c i j a j e d n o g o b l i k a p r o i z v o d n j e , n p r . industrijske proizvodnje n a d j e d n o s t a v n o m r o b n o m proizvodn j o m ) , n e m o e se svesti n a p r i m a t s r e d i t a , k a o t o se ni o d n o s e l e m e n a t a p r e m a s t r u k t u r i n e m o e svesti n a i z r a a j n o j e d i n s t v o s v o j i m p o j a v a m a u n u t r a n j e biti. T a h i j e r a r h i j a predstavlja samo hijerarhiju postojeeg djelovanja izmeu r a z l i i t i h razina d r u t v e n e c j e l i n e . B u d u i d a j e s v a k a o d razina i s a m a s t r u k t u r i r a n a , ta h i j e r a r h i j a dakle p r e d s t a v l j a hijerarhiju, stupanj i oznaku postojeeg djelovanja izmeu r a z n i h r a z i n a p r i s u t n o s t r u k t u r i r a n i h u c j e l i n i : to je h i j e r a r hija d j e l o v a n j a d o m i n a n t n e s t r u k t u r e na p o d r e e n e strukture i njihove elemente. Na d r u g o m sam m j e s t u pokazao da tu d o m i n a n t n o s t j e d n e s t r u k t u r e n a d d r u g i m a u j e d i n s t v u o d r e e n e k o n j u k t u r e t r e b a m o r a z u m j e t i iz p r i n c i p a cleterm i n i r a n o s t i u p o s l j e d n j o j i n s t a n c i n e e k o n o m s k i h s t r u k t u r a e k o n o m s k o m s t r u k t u r o m , te d a j e t a d e t e r m i n i r a n o s t u p o s l j e d n j o j instanci apsolutni uvjet nunosti i razumljivosti p o m i c a n j a s t r u k t u r a u h i j e r a r h i j i d j e l o v a n j a , ili pomic a n j a dominantnosti izmeu s t r u k t u r i r a n i h razina cjeline, d a j e d i n o ta d e t e r m i n i r a n o s t u p o s l j e d n j o j i n s t a n c i d o p u t a d a se i z b j e g n e p r o i z v o l j n i r e l a t i v i z a m z a r n j e t l j i v i h p o m a ka, d a j u i t i m p o m a c i m a n u n o s t o d r e e n e f u n k c i j e . Ako j e d o i s t a t a k a v tip j e d i n s t v a s v o j s t v e n m a r k s i s t i k o m t o t a l i t e t u , iz t o g a p r o i z l a z e z n a a j n e t e o r i j s k e konzekvencije. P r i j e svega n e m o g u e je p o s t o j a n j e tog t o t a l i t e t a m i s l i t i u h e g e l o v s k o j k a t e g o r i j i istovremenosii sadanjosti. K o e g z i s t e n c i j a r a z n i h s t r u k t u r i r a n i h r a z i n a , e k o n o m s k e , politike, i d e o l o k e itd, d a k l e e k o n o m s k e i n f r a s t r u k t u r e , pravne i p o l i t i k e n a d g r a d n j e , i d e o l o k i h i t e o r i j s k i h f o r m a c i j a ( f i l o z o f i j a , z n a n o s t i ) n e m o e vie biti m i l j e n a u k o e g z i s t e n ciji h e g e l o v s k e sadanjosti, te i d e o l o k e s a d a n j o s t i g d j e koincidiraju vremenska prisutnost i prisutnost biti u njezinim p o j a v a m a . I, d o s l j e d n o t o m e , m o d e l kontinuiranog i homogenog vremena koji zauzima m j e s t o n e p o s r e d n e egzistencije, k o j i j e m j e s t o n e p o s r e d n e e g z i s t e n c i j e t e k o n t i n u i r a n e pris u t n o s t i , n e m o e se vie p r i h v a t i t i k a o v r i j e m e h i s t o r i j e .

104

Z a p o n i m o t o m z a d n j o m t o k o m k o j a e u i n i t i o p i p l j i v i j i m k o n z e k v e n c i j e tih p r i n c i p a . Za p o e t a k m o e m o 0 specifinoj strukturi marksistike cjeline zakljuiti kako vie n i j e m o g u e m i s l i t i u istom povijesnom vremenu proces razvoja raznih cjelina. Tip povijesne egzistencije tih raznih r a z i n a n i j e isti. S v a k o j r a z i n i m o r a m o n a p r o t i v p r i p i s a t i vlastito, relativno autonomno vrijeme, dakle u samoj svojoj zavisnosti relativno nezavisno od vremena drugih razina. M o r a m o i m o e m o r e i : za s v a k i n a i n p r o i z v o d n j e p o s t o j e , n a s p e c i f i a n n a i n r i t m i z i r a n i , v l a s t i t o v r i j e m e i v l a s t i t a povijest razvitka proizvodnih snaga, vlastito vrijeme i vlastita povijest odnosa proizvodnje, ritmizirani na specifian nain, vlastita povijest politike n a d g r a d n j e . . . vlastito vrijeme i v l a s t i t a p o v i j e s t f i l o z o f i j e . . . v l a s t i t o v r i j e m e i v l a s t i t a povijest estetikih tvorbi . .. vrijeme i vlastita povijest znanstvenih f o r m a c i j a itd. S v a k a od tih s a m o s v o j n i h povijesti ima svoj r i t a m i m o e biti s p o z n a t a s a m o pod u v j e t o m da se o d r e d i pojam specifinosti njezine historijske vremenitosti 1 n j e z i n i h r i t m o v a ( k o n t i n u i r a n o g r a z v i t k a , r e v o l u c i j a , rezova itd.). T o d a s u s v a k o o d t i h v r e m e n a i s v a k a o d t i h povij e s t i relativno autonomni, i p a k ih n e ini nezavisnim domen a m a cjeline: s p e c i f i n o s t svakog od tih v r e m e n a , svake od tih povijesti, d r u g i m r i j e i m a n j i h o v a relativna a u t o n o m i j a i nezavisnost, u t e m e l j e n i su na s t a n o v i t o m tipu a r t i k u l a c i j e u c j e l i n i , d a k l e n a o d r e e n o m tipu zavisnosti s p r a m cjeline. Povijest filozofije, na p r i m j e r , nije nezavisna povijest boans k o g p r a v a : p r a v o t e p o v i j e s t i d a p o s t o j i k a o s p e c i f i n a povijest, o d r e e n o je relativnim o d n o s i m a artikulacije, dakle djel o t v o r n o s t i , k o j a p o s t o j i u n u t a r c j e l i n e . S p e c i f i n o s t j e tih v r e m e n a i t i h p o v i j e s t i d a k l e diferencijalna jer je utemeljena na diferencijalnim o d n o s i m a to postoje u cjelini izmeu r a z l i i t i h r a z i n a : n a i n i s t u p a n j )iezavisnosti svakog vremena i svake povijesti nuno su p r e m a i o m e odreeni nainom i s t u p n j e m zavisnosti svake razine u ukupnosti artikulacija cjeline. S h v a a n j e relativne nezavisnosti j e d n e povijesti i j e d n e r a z i n e n i k a d se d a k l e n e m o e s v e s t i n a p o z i t i v n o u s t a n o v l j a v a n j e nezavisnosti u p r a z n o m , niti pak na j e d n o s t a v n u n e g a c i j u n e z a v i s n o s t i p o s e b i : s h v a t i t i t u r e l a t i v n u nezavis n o s t , z n a i d e f i n i r a t i n j e z i n r e l a t i v i t e t . t j . tip zavisnosti k o j a k a o s v o j n u n i r e z u l t a t p r o i z v o d i i f i k s i r a t a j o b l i k relativne nezavisnosti, znai na razinu artikulacija parcijalnih s t r u k t u r a u c j e l i n i u s t a n o v i t i o n a j tip z a v i s n o s t i k o j i p r o i z vodi relativnu nezavisnost ije u i n k e p r o m a t r a m o u povijesti razliitih razina. T a j p r i n c i p u t e m e l j u j e m o g u n o s t i n u n o s t raz l i i t i h povijesti k o j e o d g o v a r a j u s v a k o j o d tih d o t i n i h razina, on n a m d o p u t a da g o v o r i m o o e k o n o m s k o j povijesti, p o v i j e s t i r e l i g i j a , p o v i j e s t i i d e o l o g i j a , p o v i j e s t i f i l o z o f i j e , povijesti umjetnosti, povijesti znanosti, nikad ne izbjegavajui,

105

ve, s u p r o t n o , o b a v e z u j u i se cla r e l a t i v n u n e z a v i s n o s t s v a k e o d tih p o v i j e s t i m i s l i m o u s p e c i f i n o j n e z a v i s n o s t i k o j a uzas t o p n o a r t i k u l i r a r a z n e r a z i n e u d r u t v e n o j c j e l i n i . Z b o g toga, i a k o i m a m o p r a v o k o n s t a t i r a t i r a z l i i t e p o v i j e s t i , k o j e s u z a p r a v o d i f e r e n c i j a l n e p o v i j e s t i , n e b i s m o se m o g l i z a d o v o l j i t i k o n s t a t a c i j o m , k a o t o to e s t o i n e n a j b o l j i h i s t o r i a r i n a e g a v r e m e n a , cla p o s t o j e r a z l i i t a v r e m e n a i r i t m o v i , a d a ih n e d o v e d e m o u v e z u s p o j m o m n j i h o v e r a z l i k e , t j . s t i p i n o m z a v i s n o u k o j a ih u t e m e l j u j e u a r t i k u l a c i j i razina cjeline. Nije d o v o l j n o rei, k a o to ine m o d e r n i histori a r i , d a p o s t o j e r a z l i i t e p e r i o d i z a c i j e p r e m a r a z l i i t i m vrem e n i m a , cla s v a k o v r i j e m e p o s j e d u j e s v o j e r i t m o v e , j e d n o l a g a n e d r u g o d u g e , p a i te r a z l i k e r i t m a t r e b a m i s l i t i u n j i hovu temelju, u tipu artikulacije, p o m i c a n j a i izokretanja to m e u s o b n o u s k l a u j e ta r a z l i i t a v r e m e n a , P . e c i m o a k , d a b i s m o k r e n u l i j o d a l j e , k a k o se n e t r e b a z a d o v o l j i t i t a k v o m r e f l e k s i j o m o p o s t o j a n j u vidljivih i m j e r l j i v i h v r e m e n a , ve cla j e p o t p u n o n u n o p o s t a v i t i p i t a n j e n a i n a p o s t o j a n j a nevidljivih vremena, nevidljivih ritmova i taktova koje treba dokuiti ispod pojavnosti svakog vidljivog vremena. Jednos t a v n o i t a n j e Kapitala p o k a z u j e n a m da je Marx bio duboko osjetljiv na taj zahtjev. Ono na p r i m j e r pokazuje da doba e k o n o m s k e p r o i z v o d n j e , u k o l i k o je s p e c i f i n o v r i j e m e (razli i t o p r e m a r a z l i i t i m n a i n i m a p r o i z v o d n j e ) , j e s t , k a o specifino vrijeme, jedno k o m p l e k s n o nepravocrtno vrijeme v r i j e m e v r e m e n a , k o m p l e k s n o v r i j e m e k o j e se n e m o e itali u k o n t i n u i t e t u v r e m e n a i v o t a ili s a t o v a , v e ga t r e b a izgraditi p o l a z e i o d p r o i z v o d n j e s v o j s t v e n i h s t r u k t u r a . V r i j e m e kapitalistike e k o n o m s k e p r o i z v o d n j e k o j u analizira M a r x mora b i t i izgraeno u svom p o j m u . P o j a m tog v r e m e n a m o r a biti i z g r a e n s polazitem realnosti razliitih r i t m o v a koji u s k l a u j u razliite operacije proizvodnje, p r o m e t a i raspod j e l e : s p o l a z i t e m p o j m o v a tih r a z l i i t i h o p e r a c i j a , n p r . raz l i k e i z m e u v r e m e n a p r o i z v o d n j e i v r e m e n a r a d a , r a z l i k e poj e d i n i h c i k l u s a p r o i z v o d n j e ( o b r t a j a Fiksnog k a p i t a l a , o b r t nog kapitala, v a r i j a b i l n o g kapitala, m o n e t a r n o g o b r t a j a , obrt a j a t r g o v a k o g k a p i t a l a i f i n a n c i j s k o g k a p i t a l a itcl.). V r i j e m e e k o n o m s k e p r o i z v o d n j e u k a p i t a l i s t i k o m nainu proizvodnje nema dakle apsolutno nita zajedniko s oiglednou i d e o l o k o g vremena s v a k o d n e v n e prakse: ono je, zacijelo, ukorijenjeno u stanovitim odreenim mjestima, u biolokom v r e m e n u ( s t a n o v i t i m g r a n i c a m a n a i z m j e n i n o s t i i z m e u rad a i o d m o r a za l j u d s k u i i v o t i n j s k u r a d n u s n a g u ; s t a n o v i t i m r i t m o v i m a za p o l j o p r i v r e d n u p r o i z v o d n j u ) , ali o n o se u b i t i ni p o e m u n e p o i s t o v j e u j e s b i o l o k i m v r e m e n o m n i t i j e n a b i l o k o j i n a i n v r i j e m e k o j e se m o e neposredno itati u p r o t j e c a n j u o v o g ili o n o g d a n o g p r o c e s a . T o j e u b i t i nevidljivo, neitljivo vrijeme, j e d n a k o nevidljivo i j e d n a k o mrano kao i s a m a zbilja c j e l o k u p n o g procesa kapitalistike pro-

106

izvodnje. T a j je p o j a m dostupan, kao k o m p l e k s n o krianje r a z l i i t i h v r e m e n a , r a z l i i t i h r i t m o v a , o b r t a j a itd. o k o j i m a s m o u p r a v o govorili, s a m o u svom pojmu k o j i , k a o i svaki p o j a m , n i k a d n i j e dan n e p o s r e d n o , n i k a d itljiv u v i d l j i v o j z b i l j n o s t i ; t a j se p o j a m , k a o i s v a k i p o j a m , m o r a proizvesti, stvoriti. Posve se isto m o e rei o p o l i t i k o m v r e m e n u i o i d e o l o k o m v r e m e n u , v r e m e n u t e o r i j e ( f i l o z o f i j e ) i o znans t v e n o m v r e m e n u , ne govorei t a k o e r i o v r e m e n u u m j e t n o sti. R a z m o t r i m o j e d a n p r i m j e r . Ni v r i j e m e p o v i j e s t i filozofije nije n e p o s r e d n o itljivo: zacijelo, u povijesnoj kronologiji vidimo d a se redaju filozofi i ta se s e k v e n c i j a m o e s m a t r a t i p o v i j e u s a m o m . I tu t r e b a o d b a c i t i i d e o l o k e p r e d r a s u d e s l i j e d a v i d l j i v o g te se p o d u h v a t i t i izgradnje pojma vremena povijesti filozofije; cla bi se k o n s t r u i r a o t a j p o j a m s v a k a k o j e n u n o d e f i n i r a t i s p e c i f i n u f i l o z o f s k u r a z l i k u izm e u postojeih kulturnih (ideolokih i znanstvenih) formac i j a , d e f i n i r a t i f i l o z o f s k o k a o p r i p a d n o razini teorijskog kao t a k v o g , te o d r e d i t i d i f e r e n c i j a l n e o d n o s e t e o r i j s k o g k a o takvog, s j e d n e s t r a n e s p o s t o j e i m r a z l i i t i m p r a k s a m a , a s d r u g e s t r a n e s i d e o l o g i j o m i n a p o k o n z n a n o u . D e f i n i r a t i te d i f e r e n c i j a l n e o d n o s e z n a i d e f i n i r a t i tip a r t i k u l a c i j e svojstven t e o r i j s k o m (filozofskom) u odnosu na druge realnosti (dakle definirati o s e b u j n u artikulaciju povijesti filozofije p r e m a povijestima raznih praksa, p r e m a povijesti ideologija i p o v i j e s t i z n a n o s t i ) . Ali to n i j e d o v o l j n o : d a bi se i z g r a d i o p o j a m povijesti filozofije, treba u filozofiji s a m o j definirati s p e c i f i n u r e a l n o s t k o j a tvori f i l o z o f s k e f o r m a c i j e k a o t a k v e i k o j o j se v a l j a o b r a t i t i cla bi se mislila s a m a m o g u n o s t filozofskih dogaaja. J e d n a je od b i t n i h z a d a a s v a k o g teorijskog r a d a proizvodnje p o j m a povijesti: dati strogu definiciju povijesne injenice k a o t a k v e . Me u p u t a j u i se u p r e t h o d n i s u d o t o m t r a e n j u , o v d j e j e d n o s t a v n o n a p o m i n j e m da se, u s v o j o j o p e n i t o s t i , m e u s v i m p o j a v a m a t o se z b i v a j u u h i s t o r i j s k o m p o s t o j a n j u , k a o povijesne injenice m o g u defin i r a t i o n e injenice koje izraavaju promjenu postojeih strukturalnih odnosa. U p o v i j e s t i f i l o z o f i j e t r e b a t a k o e r prihvatiti, k a k o bi se o n j o j m o g l o g o v o r i t i k a o o p o v i j e s t i , to d a u n j o j i s k r s a v a j u filozofske injenice, filozofski dogaaji historijskog znaenja, t j . s a s v i m o d r e e n o : filozofske injenice k o j e i z a z i v a j u z b i l j s k u p r o m j e n u postojeih strukturalnih filozofskih odnosa, z a p r a v o postojee teorijske problematike. N a r a v n o , te i n j e n i c e n i s u u v i j e k vidljive; dapae, p o n e k a d im se d o g a a cla p o s t a n u p r e d m e t o m i s t i n s k o g odb a c i v a n j a , i s t i n s k e vie ili m a n j e t r a j n e h i s t o r i j s k e n e g a c i j e . N a p r i m j e r , m i j e n a k l a s i n e d o g m a t s k e p r o b l e m a t i k e do koje je doveo Lockov empirizam, filozofski je d o g a a j historijs k o g z n a e n j a k o j i j o i d a n a s d o m i n i r a i d e a l i s t i k o m krit i k o m f i l o z o f i j o m , k a o t o j e i t a v o m 18. s t o l j e u d o m i n i r a o

107

K a n t o m i Fichteom, pa ak i Hegelom. Ta h i s t o r i j s k a injenica, p o g o t o v o u d u g o m r a s p o n u (a o s o b i t o n j e z i n a p r v o r a z r e d n a v a n o s t za r a z u m i j e v a n j e m i s l i n j e m a k o g i d e a l i z m a , K a n t a i Hegela) esto j e s u m n j i e n a i r i j e t k o o c j e n j i v a n a u vlastitoj istinskoj dubini. Ona je odigrala apsolutno odluujuu ulogu u interpretaciji marksistike filozofije i mi smo velikim dijelom jo uvijek njezini zarobljenici. Drugi primjer. Spinozina filozofija uvodi u povijest filozofije teorijsku r e v o l u c i j u b e z p r e s e d a n a , i to n e s u m n j i v o n a j v e u f i l o z o f s k u r e v o l u c i j u svih v r e m e n a , t a k o d a s f i l o z o f s k o g s t a j a l i t a Spinozu m o e m o s m a t r a t i j e d i n i m izravnim Marxovim p r e t k o m . M e u t i m , ta j e r a d i k a l n a r e v o l u c i j a bila p r e d m e t o m z a u u jueg h i s t o r i j s k o g o d b a c i v a n j a , p a se sa s p i n o z i s t i k o m filoz o f i j o m d e s i l o g o t o v o i s t o o n o t o se d o g o d i l o , i t o se u nek i m z e m l j a m a j o zbiva s m a r k s i s t i k o m f i l o z o f i j o m : o n a j e p o s l u i l a k a o s r a m o t n a k l e v e t a u s v o j s t v u o p t u b e ateizm a . U p o r n o s t s k o j o m su s l u b e n o 17. i 18. s t o l j e e p r i v r eni u s p o m e n i na S p i n o z u , d i s t a n c a k o j u j e s v a k i a u t o r mor a o n e u m i t n o z a u z e t i s p r a m S p i n o z e k a k o bi s t e k a o p r a v o da pie (npr. Montesquieu), svjedoe ne s a m o o o d b o j n o s t i n e g o i o i z v a n r e d n o j p r i v l a n o s t i n j e g o v e misli. P o v i j e s t spin o z i z m a p o t i s n u t o g iz f i l o z o f i j e o d v i j a se s t o g a k a o p o d z e m n a p o v i j e s t k o j a d j e l u j e n a drugim mjestima, u p o l i t i k o j i relig i o z n o j i d e o l o g i j i ( d e i z a m ) te u z n a n o s t i m a , ali n e n a osvij e t l j e n o j p o z o r n i c i v i d l j i v e f i l o z o f i j e . I k a d se s p i n o z i z a m iznova p o j a v i n a t o j p o z o r n i c i , u svai o k o a t e i z m a n j e m a k o g i d e a l i z m a , z a t i m u s v e u i l i n i m i n t e r p r e t a c i j a m a , to se vie ili m a n j e d e a v a p o d z n a k o m nesporazuma. Time sam, s m a t r a m , dovoljno rekao k a k o bih ukazao k o j i m p u t e m mor a k r e n u t i , u s v o j i m r a z n i m o b l a s t i m a , i z g r a d n j a p o j m a pov i j e s t i , a d a b i h p o k a z a o k a k o ta i z g r a d n j a p o j m a n e o s p o r n o proizvodi o d r e e n u realnost koja n e m a nieg zajednikog s vidljivom sekvencijom kronoloki registriranih dogaaja. N a isti n a i n k a o t o od F r e u d a z n a m o d a se vrij e m e n e s v j e s n o g ne m i j e a s v r e m e n o m b i o g r a f i j e , da n a p r o tiv t r e b a i z g r a d i t i pojam vremena nesvjesnog k a k o bi se dos p j e l o d o r a z u m i j e v a n j a s t a n o v i t i h b i o g r a f s k i h c r t a , n a isti n a i n t r e b a i z g r a d i t i p o j m o v e r a z n i h p o v i j e s n i h v r e m e n a koja n i k a d n i s u d a n a u i d e o l o k o j o i g l e d n o s t i k o n t i n u i t e t a vrem e n a ( k o j e bi bilo d o v o l j n o n a o d g o v a r a j u i n a i n p r e s j e i d o b r o m p e r i o d i z a c i j o m k a k o bi se o d n j e g a n a p r a v i l o vrij e m e p o v i j e s t i ) p a m o r a j u b i t i i z g r a e n a s p o l a z i t e m diferencijalne naravi i diferencijalne artikulacije njihova predm e t a u s t r u k t u r i c j e l i n e . T r e b a li d r u g i h p r i m j e r a d a b i s m o se u to u v j e r i l i ? V a l j a s a m o p r o i t a t i z n a a j n e s t u d i j e Michela F a u c a u l t a o p o v i j e s t i l u d o s t i , o r o e n j u klinike te e se v i d j e t i k a k v a d i s t a n c a m o e r a z d v a j a t i l i j e p e s e k v e n c i j e o f i c i j e l n e k r o n i k e u k o j i m a j e d n a d i s c i p l i n a ili j e d n o d r u t v o s a m o r e f l e k t i r a s v o j u d o b r u t j . m a s k u s v o j e loe s v i j e s t i

108

 o d a p s o l u t n o n e o e k i v a n e t e m p o r a l n o s t i k o j a t v o r i bit proc e s a s t v a r a n j a i r a z v o j a tih k u l t u r n i h f o r m a c i j a : i s t i n s k a p o v i j e s t n e m a n i e g t o bi o m o g u i l o d a j e se ita u ideolok o m k o n t i n u i t e t u l i n e a r n o g v r e m e n a k o j e bi bilo d o v o l j n o r i t m i z i r a t i i p r e s j e i , orra n a p r o t i v p o s j e d u j e s e b i p r i m j e renu temporalnost, k r a j n j e kompleksnu i naravno savreno paradoksalnu n a s p r a m jednostavnosti ideoloke predrasude to razoruava. R a z u m i j e v a n j e povijesti kulturnih f o r m a c i j a , , k a o t o s u p o v i j e s t ludosti, p o j a v e klinikog p o g l e d a u m e d i c i n i , p r e t p o s t a v l j a g o l e m r a d , ne a p s t r a k c i j e ve r a d u a p s t r a k c i j i , k a k o bi se, i d e n t i f i c i r a j u i ga, i z g r a d i o s a m p r e d m e t , a t i m e i pojam njegove povijesti. Tu s m o na p o t p u n o s u p r o t n o j strani od vidljive e m p i r i j s k e povijesti u k o j o j je v r i j e m e svih p o v i j e s t i n a p r o s t o v r i j e m e k o n t i n u i t e t a , a sad r a j p r a z n i n a d o g a a j a k o j i se t u d e a v a j u te ih se z a t i m p o k u a v a o d r e d i t i p r e m a p o s t u p c i m a reza d a bi se periodizirao t a j k o n t i n u i t e t . U m j e s t o k a t e g o r i j a k o n t i n u i t e t a i d i s k o n t i n u i t e t a k o j e s a i m a j u p l i t k u m i s t e r i j u s v a k e povijesti, m i i m a m o p o s l a s b e s k o n a n o k o m p l e k s n i m , p r e m a svak o m t i p u s p e c i f i n i m k a t e g o r i j a m a u k o j i m a s u na d j e l u nove logike, u k o j i m a , n a r a v n o , h e g e l o v s k e s h e m e t o su tek s u b l i m a c i j a k a t e g o r i j a logike k r e t a n j a i v r e m e n a i m a j u sam o visoku a p r o k s i m a t i v n u vrijednost, i to opet pod u v j e t o m d a ih se uzima u aproksimativnoj (indikativnoj) upotrebi koja odgovara njihovoj aproksimaciji j e r k a d bi se te hegel o v s k e k a t e g o r i j e m o r a l e u z e t i k a o a d e k v a t n e k a t e g o r i j e , njih o v a bi u p o t r e b a p o s t a l a t e o r i j s k i a p s u r d n o m i p r a k t i k i uzal u d n o m ili k a t a s t r o f a l n o m . T a se s p e c i f i n a realnost: k o m p l e k s n o g p o v i j e s n o g vremena razina cjeline moe p a r a d o k s a l n o iskusiti, pokuav a j u i n a to s p e c i f i n o i k o m p l e k s n o v r i j e m e p r i m i j e n i t i pok u s reza biti, k r u c i j a l n i p o k u s s t r u k t u r e istovremenosti. P o v i j e s n i rez te v r s t e , a k a k o ga se vri p r e m a p e r i o d i k o m rezu p o s v e e n o m p o j a v a m a g l a v n e m i j e n e , b i l o u e k o n o m s k o j bilo u p o l i t i k o j o b l a s t i , n i k a d ne p o l u u j e n i k a k v u pris u t n o s t k o j a p o s j e d u j e tzv. s t r u k t u r u i s t o v r e m e n o s t i , pri e m u s t r u k t u r a o d g o v a r a t i p u i z r a a j n o g ili d u h o v n o g j e d i n stva c j e l i n e . K o e g z i s t e n c i j a k o j a se u o a v a u rezu biti ne otkriva nikakvu sveprisutnu bit k o j a bi b i l a s a m a prisutnost s v a k e o d razina. Rez k o j i vai za j e d n u o d r e e n u r a z i n u , bilo p o l i t i k u bilo e k o n o m s k u , k o j i bi d a k l e o d g o v a r a o rezu biti za p o l i t i k u na p r i m j e r , ne o d g o v a r a n i e m u t a k v o m u za d r u g e r a z i n e , e k o n o m s k u , i d e o l o k u , e s t e t s k u , f i l o z o f s k u , z n a n s t v e n u k o j e ive u d r u g i m v r e m e n i m a i p o z n a j u d r u ge r e z o v e , d r u g e r i t m o v e i d r u g e i n t e r p u n k c i j e . P r i s u t n o s t j e d n e r a z i n e j e s t , t a k o r e k u i , o d s u t n o s t n e k o g d r u g o g , a ta koegzistencija prisutnosti i odsutnosti s a m o je posljedica s t r u k t u r e cjeline u artikuliranoj decentriranosti. Ono to tako zahvaamo kao odsutnost u lokaliziranoj prisutnosti,

109

u p r a v o j e n e l o k a l i z a c i j a s t r u k t u r e c j e l i n e , ili t o n i j e , s t r u k turi c j e l i n e s v o j s t v e n i tip d j e l o v a n j a n a s v o j e razine ( k o j e su i s a m e s t r u k t u r i r a n e ) , te n a e l e m e n t e tih r a z i n a . O n o to otkriva taj nemogui prerez biti jest, u s a m i m odsutnostima koje p o k a z u j e u negativu, oblik povijesnog p o s t o j a n j a s v o j s t v e n d r u t v e n o j f o r m a c i j i k o j a p r o i z l a z i iz o d r e e n o g n a i n a p r o i z v o d n j e , o s o b i t i tip o n o g a t o M a r x n a z i v a procesom razvitka o d r e e n o g naina proizvodnje. T a j je proces, i o n o t o M a r x g o v o r e i u Kapitalu o k a p i t a l i s t i k o m nainu p r o i z v o d n j e n a z i v a t i p o m isprepletenosti razliitih vremena (a n j e g a z a d o v o l j a v a d a govori s a m o o e k o n o m s k o j razini), t j . t i p o m r a z i l a e n j a i i z o k r e t a n j a r a z n i h t e m p o r a l n o s t i t o ih p r o i z v o d e r a z n e r a z i n e s t r u k t u r e i j a k o m p l e k s n a k o m b i n a c i j a tvori p r i m j e r e n o v r i j e m e r a z v i t k a p r o c e s a . Da bi se i z b j e g a o s v a k i n e s p o r a z u m o o n o m t o je u p r a v o r e e n o , v j e r u j e m d a j e n u n o d o d a t i s l i j e d e e opaske: T e o r i j a p o v i j e s n o g v r e m e n a k o j a j e u p r a v o skic i r a n a , d o p u t a cla se u t e m e l j i m o g u n o s t p o v i j e s t i razliitih r a z i n a p r o m a t r a n i h u n j i h o v o j r e l a t i v n o j a u t o n o m i j i . Ali iz toga ne bi t r e b a l o z a k l j u i t i d a p o v i j e s t t v o r i j u k s t a p o zieija r a z n i h relativno a u t o n o m n i h p o v i j e s t i , r a z n i h povij e s n i h t e m p o r a l n o s t i , od k o j i h n e k e ive k r a t k o , d r u g e d u g o j e d n o te isto p o v i j e s n o v r i j e m e . D r u g i m r i j e i m a , n a k o n t o j e o d b a e n i d e o l o k i moclel k o n t i n u i r a n o g v r e m e n a p o d o b n o g za r e z o v e biti p r i s u t n o g a , t r e b a se u v a t i d a se ta p r e d o d b a ne z a m i j e n i p r e d o d b o m d r u k i j e g k a r a k t e r a ali k o j a bi p o t a j n o iznova u s t o l i i l a istu i d e o l o g i j u v r e m e n a . N e moe se d a k l e r a d i t i o t o m e cla se r a z n o l i k o s t r a z n i h t e m p o r a l n o s t i izvodi iz istog o s n o v n o g i d e o l o k o g v r e m e n a , te cla se, na i s t o j crti r e f e r e n t n o g k o n t i n u i r a n o g v r e m e n a m j e r i njih o v o razilaenje, t o bi n a s t a d a z a d o v o l j i l o cla ga m i s l i m o k a o z a o s t a j a n j e ili n a p r e d o v a n j e u vremenu, dakle u tom r e f e r e n t n o m i d e o l o k o m v r e m e n u . P o k u a m o li u n a o j nov o j k o n c e p c i j i izvesti rez biti, u o a v a m o cla j e n e m o g u . Ali to ne z n a i cla se t a d a n a l a z i m o p r e d neujednaenim rezom s m n o t v o m s t e p e n i c a i i s p u p e n j a , g d j e u v r e m e n s k o m p r o s t o r u f i g u r i r a j u n a p r e d o v a n j e i z a o s t a j a n j e j e d n o g vrem e n a p r e d d r u g i m , k a o n a p l o a m a S.N.C.F, g d j e su n a p r e dovanje i z a k a n j e n j e vlakova prikazani p r o s t o r n i m napred o v a n j e m i z a o s t a j a n j e m . U i n i m o li to, u p a s t e m o k a o i o 10 e s t o ine n a j b o l j i o d n a i h p o v j e s n i a r a u z a m k u ideologije povijesti u k o j o j su n a p r e d o v a n j e i n a z a d o v a n j e s a m o v a r i j a n t e r e f e r e n t n o g k o n t i n u i t e t a , a ne p o s l j e d i c e s t r u k t u r e c j e l i n e . T r e b a r a s k i n u t i sa s v i m o b l i c i m a te ideologije da bi se f e n o m e n i , t o ih uoavaju sami historiari, doveli do svoga pojma, do p o j m a p o v i j e s t i p r o m a t r a n o g naina p r o i z v o d n j e a ne do h o m o g e n o g i k o n t i n u i r a n o g ideolokog v r e m e n a .

110

O v a j je z a k l j u a k od p r v o r a z r e d n o g z n a e n j a u n a s t o j a n j u d a se t o n o u t v r d i s t a t u s c i j e l o g niza p o j m o v a k o j i i g r a j u veliku s t r a t e k u u l o g u u j e z i k u e k o n o m s k o g i politikog m i l j e n j a n a e g s t o l j e a , n p r . p o j m o v a nejednakosti razvoja, preivjelosti, zaostalosti ( z a o s t a l o s t i s v i j e s t i ) u sam o m m a r k s i z m u , ili p o j m a n e r a z v i j e n o s t i u a k t u a l n o j ekon o m s k o j i p o l i t i k o j p r a k s i . M o r a m o d a k l e , s o b z i r o m n a te p o j m o v e koji u praksi i m a j u z n a a j n e konzekvencije, jasno p r e c i z i r a l i s m i s a o k o j i t r e b a d a t i p o j m u d i f e r e n c i j a l n e temporalnosti. Da bi se o d g o v o r i l o t o m z a h t j e v u , m o r a m o iznova, i to r a d i k a l n o , n a p o j a m t e o r i j e p o v i j e s t i p r o i s t i t i od s v a k e zagaenosti oiglednostima e m p i r i j s k e povijesti, jer znamo cla j e ta e m p i r i j s k a p o v i j e s t s a m o golo lice e m p i r i s t i k e ideologije povijesti. N a s u p r o t tom empiristikom iskuenju iji j e teret g o l e m a n a j v e i ga b r o j l j u d i , pa a k i histori a r a vie ne o s j e a , k a o t o l j u d i ovog p l a n e t a ne o s j e a j u t e r e t z r a n o g o m o t a a k o j i ih u n i t a v a , m o r a m o j a s n o , bez i n a j m a n j e dvosmislenosti vidjeti i razumjeti kako p o j a m povijesti vie n e m o e b i t i e m p i r i j s k i , t j . povijestan u vulg a r n o m s m i s l u , k a k o , g o v o r i o j e ve S p i n o z a , pojam psa ne moe lajati. M o r a m o u p u n o j n j e z i n o j s t r o g o s t i p o j m i t i apsol u t n u n u n o s t o s l o b o e n j a t e o r i j e p o v i j e s t i , bez i k a k v e z b r k e s empirijskom temporalnou, s ideolokom koncepcijom v r e m e n a t o j e p o d u p i r e i p r e k r i v a , s i d e o l o k o m i d e j o m cla teorija povijesti moe, kao teorija, biti p o d r e e n a konkretnim o d r e e n j i m a p o v i j e s n o g v r e m e n a , s i z g o v o r o m d a to povijesno vrijeme sainjava njezin predmet. N e s m i j e m o i m a t i iluzije o n e v j e r o j a t n o j s n a z i te p r e d r a s u d e k o j a j o u v i j e k s v i m a n a m a vlada, k o j a tvori tem e l j s u v r e m e n o g h i s t o r i c i z m a , te bi n a s h t j e l a d o v e s t i do toga d a b r k a m o p r e d m e t s p o z n a j e sa z b i l j s k i m p r e d m e t o m , p r i d a j u i p r e d m e t u s p o z n a j e iste kvalitete k a o i z b i l j s k o m p r e d m e t u k o j e g a j e o n a s p o z n a j a . S p o z n a j a p o v i j e s t i n i j e vie p o v i j e s n a , k a o t o ni s p o z n a j a e e r a n i j e z a e e r e n a . Ali p r i j e n e g o li t a j j e d n o s t a v n i p r i n c i p p r o b i j e s v o j p u t u svij e s t i m a , p o t r e b n a j e bez s u m n j e c i j e l a j e d n a povijest, Zad o v o l j i m o se d a k l e cla ve s a d a p o b l i e o d r e d i m o n e k e toke. Doista emo zapasti u ideologiju kontinuirano-homogenog sebi i s t o d o b n o g v r e m e n a a k o s a m o iz tog j e d n o g te istog vremena, kao d i s k o n t i n u i t e t a njegova kontinuiteta, izvodimo r a z n e L e m p o r a l n o s t i o k o j i m a j e u p r a v o bilo r i j e i , i k o j e bi se t a d a m i s l i l o k a o t o m v r e m e n u p r i p a d a j u a z a o s t a j a n j a , n a p r e d o v a n j a , p r e i v j e l o s t i ili n e j e d n a k o s t i r a z v o j a . T i m e bismo u stvari uspostavili, usprkos naim negacijama, jedno r e f e r e n t n o v r i j e m e u i j e m b i s m o k o n t i n u i t e t u m j e r i l i te nej e d n a k o s t i . S a s v i m s u p r o t n o , te r a z l i k e t e m p o r a l n i h s t r u k t u ra m o r a m o p r o m a t r a t i k a o , i j e d i n o kao, o b j e k t i v n e n a z n a k e n a i n a a r t i k u l a c i j e r a z n i h e l e m e n a t a ili r a z n i h s t r u k t u r a u

111

u k u p n o j s t r u k t u r i cjeline. To znai da ukoliko u povijesti ne m o e m o izvriti rez biti, t a d a u s p e c i f i n o m j e d i n s t v u k o m p l e k s n e s t r u k t u r e c j e l i n e m o r a m o m i s l i t i p o j a m t i h tzv. zak a n j e n j a , n a p r e d o v a n j a , p r e i v j e l o s t i , n e j e d n a k o s t i razvitka, k o j i koegzistiraju u strukturi zbiljske povijesne sadanjosti: s a d a n j o s t i konjukture. N e m a d a k l e n i k a k v a s m i s l a govoriti o t i p o v i m a d i f e r e n c i j a l n i h h i s t o r i n o s t i , s o b z i r o m n a b a z i n o v r i j e m e u k o j e m u b i ta z a k a n j e n j a i ta n a p r e d o v a n j a mogla biti m j e r e n a . To, z a u z v r a t , z n a i d a se k r a j n j i s m i s a o m e t a f o r i k o g j e z i k a z a k a n j e n j a , n a p r e d o v a n j a itd. m o r a t r a i t i u s t r u k t u r i c j e l i n e , n a m j e s t u s v o j s t v e n o m o v o m ili o n o m ele mentu, svojstvenom n e k o m s t r u k t u r a l n o m nivou i kompleksnosti cjeline. Govoriti o diferencijalnoj povijesnoj tempor a l n o s t i , znai d a k l e a p s o l u t n u o b a v e z u d a se u t v r d i mjesto i d a se, u n j e n o j o s o b i t o j a r t i k u l a c i j i , m i s l i funkcija nekog e l e m e n t a ili n e k o g n i v o a u a k t u a l n o j k o n f i g u r a c i j i c j e l i n e , znai o d r e d i t i o d n o s a r t i k u l a c i j e tog e l e m e n t a u f u n k c i j i d r u gih e l e m e n a t a , te s t r u k t u r e u f u n k c i j i d r u g i h s t r u k t u r a , znai o b a v e z u d a se d e f i n i r a o n o t o j e bilo n a z v a n o n j e z i n o m naddeterminacijom ili n j e z i n o m p o d d e t e r m i n a c i j o m u f u n k ciji s t r u k t u r e o d r e e n o s t i c j e l i n e , z n a i o b a v e z u d a se definira ono to bismo d r u g i m jezikom mogli nazvati znakom odreenosti, znakom djelotvornosti iji s u d o t i n i e l e m e n t ili s t r u k t u r a a k t u a l n o d o t a k n u t i u u k u p n o j s t r u k t u r i c j e l i n e . P o d znakom djelotvornosti m o e m o podrazumijevati karakt e r vie ili m a n j e d o m i n a n t n e ili p o d r e e n e , d a k l e u v i j e k vie ili m a n j e p a r a d o k s a l n e o d r e e n o s t i j e d n o g e l e m e n t a ili jed n e d a n e s t r u k t u r e u a k t u a l n o m m e h a n i z m u c j e l i n e . A to nije nita drugo nego teorija k o n j u k t u r e koja je neophodna za t e o r i j u p o v i j e s t i . N e e l i m d u b l j e zalaziti u t u a n a l i z u k o j u g o t o v o u c j e l i n i t e k t r e b a r a z r a d i t i . O g r a n i i t u se d a iz t i h p r i n c i p a i z v u e m d v a z a k l j u k a od k o j i h se j e d a n tie p o j m o v a sinkronije i dijakronije, a drugi p o j m a povijesti. 1. U k o l i k o o n o t o j e r e e n o i m a o b j e k t i v n o g smisla, j a s n o je da j e p a r s i n k r o n i j a - d i j a k r o n i j a m j e s t o neznan j a , j e r p r i h v a t i li ga se k a o s p o z n a j u , o s t a j e se u e p i s t e m o l o k o j p r a z n i n i , t j . s o b z i r o m n a to da se i d e o l o g i j a b o j i p r a z n i n e , u i d e o l o k o j p u n o i , t o n i j e u p u n i n i i d e o l o k e konc e p c i j e p o v i j e s t i i j e bi v r i j e m e bilo k o n t i n u i r a n o - h o m o g e n o sebi i s t o d o b n o . U k o l i k o ta i d e o l o k a k o n c e p c i j a p o v i j e s t i i njezinog p r e d m e t a pada, i t a j p a r t a k o e r iezava. Ipak, n e t o od n j e g a o s t a j e : o n o , na t o se c i l j a e p i s t e m o l o k o m o p e r a c i j o m , i j i j e t a j p a r n e s v j e s n a r e f l e k s i j a , u p r a v o ta sam a e p i s t e m o l o k a o p e r a c i j a liena s v o j e i d e o l o k e r e f e r e n cije. O n o n a t o c i l j a s i n k r o n i j a n e m a n i e g z a j e d n i k o g s vremenskom p r i s u t n o u p r e d m e t a k a o zbiljskog predmeta, ve se, s u p r o t n o , tie d r u g o g t i p a p r i s u t n o s t i i p r i s u t n o s t i

112

drugog predmeta: ne v r e m e n s k e prisutnosti k o n k r e t n o g p r e d m e t a , n e p o v i j e s n o g v r e m e n a p o v i j e s n e p r i s u t n o s t i povij e s n o g p r e d m e t a , ve p r i s u t n o s t i (ili v r e m e n a ) predmeta spoznaje same teorijske analize, p r i s u t n o s t i spoznaje. Sink r o n i j s k o tada nije nita drugo do koncepcija specifinih odnosa to p o s t o j e izmeu razliitih elemenata i razliitih s t r u k t u r a u k u p n e s t r u k t u r e , a spoznaja odnosa zavisnosti a r t i k u l a c i j e j e s t o n o t o od n j i h ini o r g a n s k u c j e l i n u , sis t e m . Sinhronijsko, to je vjenost u spinozistilcom smislu ili a d e k v a t n a s p o z n a j a n e k o g k o m p l e k s n o g p r e d m e t a p u t e m a d e k v a t n e s p o z n a j e n j e g o v e k o m p l e k s n o s t i . To j e u p r a v o o n o t o M a r x r a z l i k u j e od k o n k r e t n o g - z b i l j s k o g p o v i j e s n o g slijeda kad kae: I d o i s t a , k a k o vremenskog slijeda mogla m e svi o d n o s i i s t o v r e m e n o gi? (usp. Bijeda filozofije, bi s a m a logika f o r m u l a k r e t a n j a d a o b j a s n i d r u t v e n o t i j e l o u kop o s t o j e i o s l a n j a j u se j e d a n o d r u n a v e d e n o i z d a n j e , s t r . 88).

Ako j e s i n k r o n i j a u p r a v o to, o n a n e m a n i e g zajednikog s p u k o m vremenskom konkretnom prisutnou, o n a se tie s p o z n a j e k o m p l e k s n e a r t i k u l a c i j e k o j a c j e l i n u ini c j e l i n o m . O n a n i j e ta k o n k r e t n a s u p r i s u t n o s t o n a j e s p o z n a j a k o m p l e k s n o s t i p r e d m e t a s p o z n a j e to d a j e spoznaju zbiljskog predmeta. Ako j e sa s i n k r o n i j o m t a k o , iz toga t r e b a izvui sline z a k l j u k e u p o g l e d u d i j a k r o n i j e , j e r j e i d e o l o k a konc e p c i j a s i n k r o n i j e (sebi i s t o d o b n e biti) o n a k o j a u t e m e l j u j e i d e o l o k u k o n c e p c i j u d i j a k r o n i j e . J e d v a j e p o t r e b n o pokazivati k a k o , u m i s l i l a c a k o j i j o j d a j u u l o g u u p o v i j e s t i , d i j a k r o n i j a p r i z n a j e s v o j r a s p l e t . D i j a k r o n i j a j e s v e d e n a n a dogaajnost i djelovanja dogaajnosti na strukturu sinkronijskog: p o v i j e s n o j e t a d a n e p r e d v i e n o , s l u a j n o , i n j e n i n o pojedin a n o , t o z b o g k o n t i n g e n t n i h r a z l o g a i s k r s a v a ili p r o p a d a u p r a z n o m k o n t i n u u m u v r e m e n a . U t o m k o n t e k s t u , p r o j e k t jedne s t r u k t u r a l n e p o v i j e s t i p o s t a v l j a s t o g a o p a s n e p r o b l e m e o k o j i m a n a l a z i m o v r i j e d n u r cr IG R s i j u u o d l o m c i m a t o j o j ih u Strukturalnoj antologiji p o s v e u j e L e v i - S t r a u s s . Zaista, k o j i m bi u d o m p r a z n o v r i j e m e i pojedinani d o g a a j i mogli izazvati d e s t r u k c i j e i r e s t r u k t u r a c i j e s i n k r o n i j s k o g ? K a d je s i n k r o n i j a j e d n o m s t a v l j e n a n a s v o j e m j e s t o , k o n k r e t n i smisao d i j a k r o n i j e p a d a , p a ni tu o d n j e g a n e o s t a j e n i t a o s i m njegove mogue epistemoloke upotrebe, pod u v j e t o m da je se p o d r e d i t e o r i j s k o j k o n v e r z i j i i d a j e se p r o m a t r a u njezin o m p r a v o m s m i s l u , k a o k a t e g o r i j u s p o z n a j e a ne k o n k r e t nog. D i j a k r o n i j a j e t a d a s a m o p o g r e n o i m e procesa ili o n o g t o M a r x n a z i v a razvojem oblika.1 Ali i t u s m o o p e t u spoznaji, u p r o c e s u s p o z n a j e , a n e u r a z v i t k u z b i l j s k i - k o n k r e t n o g ; "
' lisp. Knjiga I, poglavlje I, stavak 13. D o d a j m o kako bih izbjegao svaki n e s p o r a z u m , da ta kritika latentnog empirizma koji danas o p s j e d a u o b i a j e n u u p o t r e b u b a s t a r d n o g p o j m a :*dijakromjskog, oi3 Kako itati Kapilal

113

2. D o l a z i m d o p o j m a p o v i j e s n o g v r e m e n a . Da bi ga se s t r o g o d e f i n i r a l o , t r e b a se p o m i r i t i sa s l i j e d e i m u v j e t i m a : B u d u i cla t a j p o j a m m o e biti u t e m e l j e n s a m o u k o m pleksnoj strukturi s d o m i n a n t o m i diferencijalnim artikulac i j a m a d r u t v e n o g t o t a l i t e t a t o ga t v o r i j e d n a d r u t v e n a form a c i j a k o j a proizlazi iz o d r e e n o g n a i n a p r o i z v o d n j e , njegov j e s a d r a j oclrediv s a m o u f u n k c i j i s t r u k t u r e tog totaliteta, p r o m a t r a n o g bilo u n j e g o v o j u k u p n o s t i , bilo u n j e g o v i m razliitim razinama. Posebno, p o j m u povijesnog v r e m e n a mogue je dati sadraj samo definirajui povijesno vrijeme kao specifinu formu postojanja p r o m a t r a n o g drutvenog totaliteta, p o s t o j a n j a , u k o j e m u razliite s t r u k t u r a l n e razine temporalnosti interferiraju u funkciji primjerenih odnosa korespodencije, nekorespodencije, artikulacije razilaenja i i z o k r e t a n j a t o m e u s o b n o , u f u n k c i j i u k u p n e s t r u k t u r e cjeline, o d r a a v a j u r a z l i i t e razine c j e l i n e . T r e b a rei cla k a o t o n e m a p r o i z v o d n j e o p e n i t o , n e m a o p e n i t o ni p o v i j e s t i ; p o s t o j e s p e c i f i n e s t r u k t u r e p o v j e s n o s t i , u k r a j n j o j liniji utem e l j e n e na s p e c i f i n i m s t r u k t u r a m a r a z l i i t i h n a i n a proizvodnje, specifinim s t r u k t u r a m a povjesnosti koje, budui da p o s t o j e s a m o k a o o d r e e n e d r u t v e n e f o r m a c i j e (to p r o i z laze iz s p e c i f i n i h n a i n a p r o i z v o d n j e ) , a r t i k u l i r a n e k a o cjeline, i m a j u s m i s l a s a m o u f u n k c i j i b i t i tih t o t a l i t e t a , t j . biti njihove osebujne kompleksnosti. Ta d e f i n i c i j a p o v i j e s n o g v r e m e n a p o s v o m teorijskom p o j m u i z r a v n o z a n i m a h i s t o r i a r e i n j i h o v u p r a k s u . J e r ona svraa njihovu p a n j u na empiristiku ideologiju koja snano vlada, osim nekoliko iznimki, svim raznolikostima p o v i j e s t i (bilo cla se racli o p o v i j e s t i u i r o k o m s m i s l u ili o specijaliziranoj, ekonomskoj, socijalnoj, politikoj povijesti o p o v i j e s t i u m j e t n o s t i , k n j i e v n o s t i , f i l o z o f i j e , znarrosti itd.). G r u b o g o v o r e i , p o v i j e s t ivi u iluziji d a se m o e liiti teorije u s t r o g o m s m i s l u , t e o r i j e svog p r e d m e t a , p a d a k l e i definicij e svog t e o r i j s k o g p r e d m e t a . O n o t o j o j slui k a o t e o r i j a , to, u n j e z i n i m o i m a , z a u z i m a m j e s t o t e o r i j e , j e s t metodogija, tj. pravila koja vladaju njezinim stvarnim p r a k s a m a , p r a k s a m a u s r e d o t o e n i m na k r i t i k u d o k u m e n a t a i u s t a n o v l j a v a n j e in j e n i c a . O n o t o joj zauzima m j e s t o t e o r i j s k o g p r e d m e t a jest, u njezinim oima, njezin konkretni predmet. Povijest d a k l e uzima s v o j u m e t o d o l o g i j u k a o t e o r i j u k o j a j o j n e d o s t a je, a k o n k r e t n o k o n k r e t n i h oigleclnosii i d e o l o k o g v r e m e na kao teorijski predmet. Ta j e d v o s t r u k a z b r k a tipina za empiristiku ideologiju. Ono to nedostaje povijesti, svjesno
cledno no dosie realnost historijskih p r o m j e n a , n p r . .prijelaz jednog naina proizvodnje u drugi. Ako se ta realnost (naime ta injenica stvarnog p r e o b r a a j a s t r u k t u r a eli oznaiti kao : dijakronija-O, time se ne oznaava nita drugo nego h i s t o r i j s k o samo (koje nikada nije isto statiko) ili, d i s t i n k c i j o m k o j a j e unut r a n j a h i s t o r i j s k o m e , ono to se naoigled m i j e n j a . Ali im se eti misliti p o j a m tih p r o m j e n a , vie se nije- u realnom (;.dijakronijskom), ve u spoznaji, g d j e je na djelu u povodu zbiljskog >di jakronijskogK samog epistemoloka d i j a l e k t i k a koju smo u p r a v o i/loili: pojam i razvoj njegovih lormi. U tom pogledu vidjeti Balibarovo izlaganje

114

je i o d v a n o s u e l j a v a n j e s b i t n i m p r o b l e m o m s v a k e znanosti, m a k a k v a o n a b i l a : p r o b l e m o m p r i r o d e i u s t r o j s t v a teorije, p r i e m u m i s l i m n a t e o r i j u u n u t r a n j u s a m o j z n a n o s t i , sis t e m t e o r i j s k i h p o j m o v a k o j i u t e m e l j u j e s v a k u m e t o d u i svaku, a k i e k s p e r i m e n t a l n u p r a k s u , te k o j i i s t o d o b n o d e f i n i r a n j e z i n t e o r i j s k i p r e d m e t . Ali, i s k l j u u j u i i z n i m k e , p o v j e s n i a r i ne p o s t a v l j a j u o v a j za p o v i j e s t v i t a l n i i u r g e n t n i p r o b lem, p r o b l e m n j e z i n e teorije. I k a o t o se n e i z b j e n o d o g a a , p r a z n o m j e s t o t o ga j e o s t a v i l a z n a n s t v e n a t e o r i j a z a u z i m a i d e o l o k a t e o r i j a , i j e se p o g u b n e p o s l j e d i c e d o u d e t a l j e mogu pokazati na razini metodologije povjesniara. Predmet povijesti kao znanosti p o s j e d u j e dakle isti tip t e o r i j s k e o p s t o j n o s t i , te se u s p o s t a v l j a n a i s t o j t e o r i j skoj razini kao p r e d m e t politike e k o n o m i j e p r e m a Marxu. J e d i n a r a z l i k a k o j a se m o e p o k a z a t i i z m e u t e o r i j e politik e e k o n o m i j e , i j i j e p r i m j e r Kapital, i t e o r i j e p o v i j e s t i k a o z n a n o s t i , proizlazi iz toga t o t e o r i j a p o l i t i k e e k o n o m i j e prom a t r a s a m o j e d a n r e l a t i v n o a u t o n o m n i dio d r u t v e n o g totaliteta, d o k t e o r i j a p o v i j e s t i u z i m a u p r i n c i p u za p r e d m e t k o m p l e k s n i t o t a l i t e t k a o t a k a v . O s i m te r a z l i k e n e m a , s t e o r i j s k o g s t a j a l i t a , n i k a k v e r a z l i k e i z m e u z n a n o s t i p o l i t i k e ekonomije i znanosti povijesti. Cesto s p o m i n j a n a opreka izmeu apstraktnog z n a a j a Kapitala i t o b o e k o n k r e t n o g z n a a j a p o v i j e s t i k a o z n a n o s t i isti j e n e s p o r a z u m , o k o j e m u n i j e u z a l u d n o progov o r i t i k o j u r i j e , s o b z i r o m da z a u z i m a i z a b r a n o m j e s t o u c a r s t v u p r e d r a s u d a k o j e j o u v i j e k n a m a v l a d a j u . T o d a se teorija politike ekonomije r a z r a u j e i razvija u istraivanju p r v o t n e m a t e r i j e k o j u u k r a j n j o j liniji p r u a j u p r a k s e konk r e t n e , z b i l j s k e p o v i j e s t i , to da se o n a m o e i m o r a r e a l i z i r a t i u tzv. k o n k r e t n i m e k o n o m s k i m a n a l i z a m a k o j e se o d n o s e na o v u ili o n u k o n j u k t u r u , n a ovu ili o n o r a z d o b l j e ove ili o n e d r u t v e n e f o r m a c i j e e t o t o j e o n o t o nalazi s v o j toni k o r e l a t u i n j e n i c i d a se i t e o r i j a p o v i j e s t i r a z r a u j e i razvija u istraivanju z b i l j s k o m k o n k r e t n o m povijeu proizvedene p r v o t n e m a t e r i j e , te d a o n a t a k o e r nalazi s v o j u realizac i j u u k o n k r e t n o j analizi k o n k r e t n i h s i t u a c i j a . Sav nes p o r a z u m proizlazi o t u d a to povijest uvijek egzistira u ovoj d r u g o j f o r m i , k a o p r i m j e n a j e d n e t e o r i j e . . . k o j a i ne postoji u p r a v o m s m i s l u , te t o se z b o g toga p r i m j e n e t e o r i j e p o v i j e s t i na n e k i n a i n i n e iza lea te o d s u t n e t e o r i j e , p a se i p o s t a v l j a j u u m j e s t o n j e . . . u k o l i k o se ne o s l a n j a j u ( j e r irn je p o t r e b a n m i n i m u m t e o r i j e d a bi p o s t o j a l e ) n a vie ili man j e ideoloke obrise teorije. M o r a m o ozbiljno uzeti injenicu da teorija povijesti u strogom smislu za historiare i ne postoji ili j e d v a p o s t o j i , d a s u clakle p o j m o v i p o s t o j e e p o v i j e s t i n a j e e e m p i r i j s k i p o j m o v i , vie ili m a n j e u t r a g a n j u za s v o j i m t e o r i j s k i m t e m e l j e m e m p i r i j s k i , to z n a i u v e l i k o p r o e t i i d e o l o g i j o m k o j a se p r i k r i v a pocl s v o j i m oiglednosti-

115

m a . To j e s l u a j n a j b o l j i h h i s t o r i a r a k o j i se o d d r u g i h razl i k u j u u p r a v o s v o j o m b r i g o m za t e o r i j u , ali k o j i t e o r i j u t r a e t a m o g d j e o n a ne p o s t o j i , n a r a z i n i h i s t o r i j s k e metodologije k o j a se ne m o e d e f i n i r a t i izvan teorije k o j a j u u t e m e l j u j e . K a d p o v i j e s t b u d e p o s t o j a l a i k a o t e o r i j a , u smislu k o j i s m o u p r a v o o d r e d i l i , n j e z i n a d v o s t r u k a e g z i s t e n c i j a kao teorijske znanosti i kao e m p i r i j s k e znanosti nee postavl j a t i vie p r o b l e m a n e g o t o i h p o s t a v l j a d v o s t r u k a egzistencija marksistike teorije politike e k o n o m i j e kao teorijske z n a n o s t i i e m p i r i j s k e z n a n o s t i . T a d a e n e s t a t i t e o r i j s k e ner a v n o t e e n e u s k l a e n o g p a r a : a p s t r a k t n a z n a n o s t politike e k o n o m i j e / t o b o e k o n k r e t n a z n a n o s t p o v i j e s ti, a s n j o m e i e z n u t i i svi s n o v i i r e l i g i j s k i r i t u a l i u s k r s n u a m r t v i h i z a j e d n i c e s v e t a c a k o j e h i s t o r i a r i s t o g o d i n a nak o n M i c h e l e t a j o slave, n e u k a t a k o m b a m a , ve na j a v n i m m j e s t i m a naega stoljea. D o d a t u t o m e j o j e d n u r i j e . S a d a n j a k o n f u z i j a izmeu povijesti kao teorije povijesti i povijesti kao navodne z n a n o s t i o k o n k r e t n o m , p o v i j e s t i u z e t e u e m p i r i z m u svoga p r e d m e t a i s u e l j e n j e te k o n k r e t n e e m p i r i j s k e z n a n o sti s a p s t r a k t n o m t e o r i j o m p o l i t i k e e k o n o m i j e , izvor s u z n a a j n o g b r o j a p o j m o v n i h z b r k a i k r i v i h p r o b l e m a . M o e se ak rei da t a j n e s p o r a z u m s a m o d s e b e proizvodi ideoloke p o j m o v e i j a j e f u n k c i j a d a isprave razmak, tj. postojeu p r a z n i n u i z m e u t e o r i j s k o g d i j e l a p o s t o j e e p o v i j e s t i , s jedn e s t r a n e , i e m p i r i j s k e p o v i j e s t i s d r u g e s t r a n e ( k o j a j e veom a e s t o p o s t o j e a p o v i j e s t ) . N e e l i m p r a v i t i p r e g l e d tih p o j m o v a ; t o m e bi t r e b a l o p o s v e t i t i i t a v u j e d n u s t u d i j u . K a o p r i m j e r , s p o m e n u t u s a m o t r i : k l a s i n e p a r o v e b i t / p o j a v e , n u n o s t / s l u a j n o s t i p r o b l e m d j e l o v a n j a i n d i v i d u u m a u povijesti. P a r u b i t / p o j a v e bit e, u e k o n o m i s t i k o j ili m e h a n i c i s t i k o j h i p o t e z i , s t a v l j e n o u z a d a u cla n e e k o n o m s k o razj a s n e k a o p o j a v u e k o n o m s k o g , n j e g o v e b i t i . U t o j su o p e r a c i ji, k r i o m i c e , t e o r i j s k o (i a p s t r a k t n o ) n a s t r a n i e k o n o m i j e ( j e r n j e z i n u t e o r i j u i m a m o u Kapitalu), a e m p i r i j s k o , konk r e t n o , na s t r a n i n e e k o n o m s k o g , t j . n a s t r a n i p o l i t i k e , ideologije itd. P a r b i t / p o j a v a igra d o s t a d o b r o tu u l o g u a k o se pojava p r o m a t r a kao k o n k r e t n o , e m p i r i j s k o , a b i t kao neempirijsko, a p s t r a k t n o istina pojave. Tim je ustanovljen taj apsurdni odnos izmeu teorijskog (ekonomskog) i empirijskog (neekonomskog) u krianju koje u s p o r e u j e spoznaju j e d n o g p r e d m e t a s p o s t o j a n j e m d r u g o g to nas odvodi u paralogizanr. P a r n u n o s t / k o n t i g e n t n o s t , ili n u n o s t / s l u a j n o s t iste j e v r s t e i n a m i j e n j e n i s t o j f u n k c i j i : d a i s p u n i r a z m a k izmeu teorije nekog p r e d m e t a (npr. ekonomije) i empirinosti nekog drugog predmeta (neekonomskog, u k o j e m u ekonoms k o kri s v o j p u t : o k o l n o s t i , i n d i v i d u a l n o s t itd.). K a d

116

se n p r . k a e d a n u n o s t kri s v o j p u t k r o z k o n t i n g e n t n e dan o s t i , k r o z r a z n e p r i l i k e itd., z a s t u p a se z a u u j u a m e h a n i k a u k o j o j su s u e l j e n e d v i j e r e a l n o s t i bez i z r a v n o g o d n o s a . N u n o s t u b i t i o z n a u j e spoznaju (npr. zakon e k o n o m s k e o d r e e n o s t i u p o s l j e d n j o j i n s t a n c i ) , a okolnosti ono to nije poznato. Ali u m j e s t o da se s p o z n a j a u s p o r e u j e s n e s p o z n a jonr, n e s p o z n a j a se s t a v l j a u z a g r a d e i z a m j e n j u j e empirijskom egzistencijom n e p o z n a t o g p r e d m e t a ( o n i m t o se naziva o k o l n o s t i m a , k o n t i n g e n t i m a d a n o s t i m a itd.) t o dop u t a d a se ukrste termini te d a se o s t v a r i p a r a l o g i z a m k r a t k o g s p o j a u k o j e m u se o n d a spoznaja odreenog predmeta (nunost ekonomskog) u s p o r e u j e s empirijskim p o s t o j a n j e m n e k o g d r u g o g p r e d m e t a ( p o l i t i k e ili d r u g e okolnosti k r o z k o j e ta n u n o s t kri s v o j p u t ) . N a j p o z n a t i j i j e o b l i k tog p a r a l o g i z m a s a d r a n u p r o b l e m u uloge i n d i v i d u u m a u p o v i j e s t i . . . t r a g i n o j raspri u k o j o j se r a d i o t o m e d a se t e o r i j s k o ili s p o z n a j a n e k o g o d r e e n o g p r e d m e t a ( n p r . e k o n o m i j e ) k o j i p r e d s t a v l j a bit s p r a m k o j e su d r u g i p r e d m e t i ( p o l i t i k o , i d e o l o k o itd.) mi l j e n i k a o p o j a v e s u o a v a s t o m (politiki) a v o l s k i van o m e m p i r i j s k o m realnou, o d n o s n o individualnim djelov a n j e m . I tu i m a m o p o s l a s k r a t k i m s p o j e m u k r t e n i h t e r m i na, i j a j e u s p o r e d b a n e l e g i t i m n a ; j e r , tu se s p o z n a j a n e k o g odreenog predmeta sueljuje s empirijskom egzistencijom d r u g o g a ! N e b i h elio i n z i s t i r a t i n a t e k o a m a t o ih ti pojm o v i d o n o s e s v o j i m a u t o r i m a k o j i se iz svega p r a k t i n o nis u m o g l i izvui d r u k i j e o s i m k r i t i k i m d o v o e n j e m u pitan j e h e g e l o v s k i h ( o p e n i t i j e , k l a s i n i h ) p o j m o v a k o j i su u t o m p a r a l o g i z m u p o p u t r i b a u vodi. N a p o m i n j e m m e u t i m d a j e t a j p o g r e n i p r o b l e m uloge i n d i v i d u u m a u p o v i j e s t i i p a k z n a k j e d n o g p r a v o g p r o b l e m a k o j i s p u n i m p r a v o m proizlazi iz t e o r i j e p o v i j e s t i : p r o b l e m a p o j m a povijesnih oblika postojanja individualnosti. Kapital n a m d a j e n u n e p r i n c i p e za pos t a v l j a n j e tog p r o b l e m a , d e f i n i r a j u i r a z l i i t e o b l i k e individua l n o s t i t o ih j e d o s t i g a o i s t v o r i o k a p i t a l i s t i k i n a i n proizv o d n j e , p r e m a f u n k c i j a m a i j i su nosioci ( T r a g e r ) individ u u m i u p o d j e l i r a d a , n a r a z l i i t i m r a z i n a m a s t r u k t u r e . Nar a v n o , ni tu p o v i j e s n i n a i n o p s t o j a n o s t i i n d i v i d u a l n o s t i u d a n o m n a i n u p r o i z v o d n j e n i j e i t l j i v golim o k o m u povijesti, n j e g o v se p o j a m d a k l e t a k o e r m o r a izgraditi, on k a o i svaki p o j a m ostavlja i z n e n a e n j a od kojih je n a j r j e i t i j e o n o d a o n n i m a l o n e lii p o g r e n i m o i g l e d n o s t i m a danosti k o j a n i j e n i t a d r u g o do m a s k a p o s t o j e e i d e o l o g i j e . Polazei o d p o j m a v a r i j a c i j a p o v i j e s n o g n a i n a p o s t o j a n j a i n d i v i d u a l i t e t a , m o e se p r i s t u p i t i o n o m e t o z a i s t a p r e o s t a j e o d problema uloge individuuma u historiji k o j i je, postavljen u svom glasovitom obliku, pogrean jer je krivonog, t e o r i j s k i n e z a k o n i t j e r se u n j e m u t e o r i j a j e d n o g p r e d m e t a s u o a v a s e m p i r i j s k i m p o s t o j a n j e m d r u g o g a . Sve d o k se ne

117

p o s t a v i z b i l j s k i t e o r i j s k i p r o b l e m ( p r o b l e m p o v i j e s n i h oblik a p o s t o j a n j a i n d i v i d u a l n o s t i ) o s t a t e se u k o n f u z i j i poput Plehanova koji p r e k o p a v a po krevetu Louisa XV da bi p r o v j e r i o n i s u li u n j e m u s k r i v e n e t a j n e p r o p a s t i A n c i e n Reg i m e a . O p e n i t o uzevi, p o j m o v i se ne s k r i v a j u u k r e v e t i m a . N a k o n t o j e b a r e m u p r i n c i p u r a z j a n j e n a specifinost marksistikog p o j m a povijesnog vremena, nakon to su i s k r i t i z i r a n i opi p o j m o v i k o j i o p t e r e u j u rije povijest, m o e m o b o l j e s h v a t i t i r a z l i i t e p o s l j e d i c e t o ih j e t a j nesporazum o povijesti unio u interpretaciju Marxa. Razumijevan j e p r i n c i p a k o n f u z i j a o t k r i v a n a m ipso facto p o d e s n o s t stan o v i t i h b i t n i h d i s t i n k c i j a k o j e su, i a k o j a s n o f i g u r i r a j u u Kapitalu, i p a k e s t o bile z a n e m a r i v a n e . Prije svega u v i a m o d a n a s j e d n o s t a v n i p r o j e k t historiziranja klasine politike e k o n o m i j e b a c a u teorijski t j e s n a c p a r a l o g i z m a g d j e su k l a s i n e e k o n o m s k e k a t e g o r i je, d a l e k o o d toga d a b u d u m i l j e n e u t e o r i j s k o m p o j m u pov i j e s t i , n a p r o s t o p r o j i c i r a n e na i d e o l o k i p o j a m p o v i j e s t i . T a j n a s p o s t u p a k v r a a n a k l a s i n u s h e m u , iznova p o v e z a n u s n e p o z n a v a n j e m M a r x o v e s p e c i f i n o s t i : M a r x je n a v o d n o , sve u svemu, udario peat jedinstvu klasine politike ekonomije, s jedne strane, i hegelovske dijalektike metode (teorijskog k o n c e n t r a t a hegelovskog shvaanja povijesti) s druge strane. Ali evo n a s iznova p r e d k r p a r e n j e m j e d n e e g z o t e r i k e m e t o de k o j a p r e t h o d i s v o m p r e d o d r e e n o m p r e d m e t u , t j , p r e d t e o r i j s k i s u m n j i v i m j e d i n s t v o m j e d n e o d svog p r e d m e t a nez a v i s n o d e f i n i r a n e m e t o d e , iji o d n o s a d e k v a c i j e s p r a m njezina p r e d m e t a m o e biti z a p e a e n s a m o n a z a j e d n i k o j ideol o k o j p o z a d i n i n e s p o r a z u m a k o j i k a r a k t e r i z i r a k a k o hegelovski h i s t o r i c i z a m , t a k o i e k o n o m i s t i k o o v j e k o v j e i t e l j s t v o . A t i m e o b a l a n a p a r a v j e n o s t - p o v i j e s t p r o i z l a z e iz z a j e d n i ke p r o b l e m a t i k e , p r i e m u je h e g e l o v s k i h i s t o r i c i z a m s a m o historizirana p r o t u k o n o t a c i j a ekonomistikog ovjekovjeiteljstva. Ali, kao drugo, t a k o e r u o a v a m o s m i s a o r a s p r i , koje jo nisu zakljuene, u o d n o s u e k o n o m s k e teorije p r e m a p o v i j e s t i u s a m o m Kapitalu. Da su se te r a s p r e m o g l e p r o d u iti sve do naih dana, m o g l o se d o g o d i t i v e l i k i m d i j e l o m zbog k o n f u z i j e o k o s t a t u s a e k o n o m s k e teorije i p o v i j e s t i . U Engels o v u Antidiihringu, g d j e pie d a je p o l i t i k a e k o n o m i j a u bili historijska znanost jer r a z m a t r a h i s t o r i j s k u , t j . stalno mijenjajuu materiju, n a l a z i m o se u p r a v o n a i z r i i t o j t o k i d v o z n a n o s t i : r i j e historijski moe jednako skrenuti prema m a r k s i s t i k o m p o j m u kao i p r e m a ideolokom p o j m u povijesti, ve p r e m a t o m e o z n a a v a li predmet spoznaje j e d n a teor i j a p o v i j e s t i ili s u p r o t n o z b i l j s k i p r e d m e t o k o j e m u ta teor i j a d a j e s p o z n a j u . S p u n i m p r a v o m m o e m o rei d a j e teorija marksistike politike e k o n o m i j e upuena, kao jedna o d n j e z i n i h r e g i j a , n a m a r k s i s t i k u t e o r i j u p o v i j e s t i ; ali ta-

118

koer m o e m o vjerovati da je teorija politike ekonomije, sve d o s v o j i h t e o r i j s k i h p o j m o v a , p o d l o n a o s e b u j n o m svojstvu z b i l j s k e p o v i j e s t i ( n j e z i n o j m a t e r i j i k o j a j e promjenljiva). N a tu d r u g u i n t e r p r e t a c i j u u p u u j e n a s E n g e l s u stan o v i t i m z a u d n i m t e k s t o v i m a k o j i u v o d e h i s t o r i j u (u njezin u c m p i r i s t i k o - i d e o l o k o m s m i s l u ) sve d o u M a r x o v e teorijske kategorije. Uzimam kao p r i m j e r njegovo u p o r n o ponavl j a n j e da M a r x u s v o j o j t e o r i j i n i j e m o g a o doi d o p r a v i h znanstvenih definicija z b o g razloga t o p r o i z l a z e iz z n a a j k i n j e g o v a z b i l j s k o g p r e d m e t a , iz pokretljive i promjenljive prirode povijesne realnosti bitno suprotstavljene svakom promatranju p u t e m d e f i n i c i j e , ija bi fiksna i vjena forma mogla samo izdati neprekidnu pokretljivost povijesnog razvoja. U P r e d g o v o r u T r e o j k n j i z i Kapitala ( I I I , 21) Engels, n a v o d e i k r i t i k e F i r e m a n a , pie: Te p r i m j e d b e p o i v a j u n a nesporazumu d a Mar.\ hoe d a t i definiciju t a m o g d j e izlae, te d a se u M a r x a uope s m i j u t r a i t i g o t o v e i j e d n o m za s v a g d a u t v r e n e definicije. A r a z u m i j e se s a m o p o sebi d a s u t a m o g d j e se s t v a r i i n j i h o v i u z a j a m n i o d n o s i ne s h v a a j u k a o s t a l n i , ve k a o p r o m j e n l j i v i , i m i s a o n i o d r a z i n j i h o v i , pojmovi, isto tako podloni promjeni i preobraaju; d a se n e s a b i j u u a h u r e k r u t i h d e f i n i c i j a , n e g o da se izlau u n j i h o v o m historijskom odnosno logikom p r o c e s u f o r m i r a n j a . Po t o m e e v a l j d a b i t i j a s n o z b o g ega M a r x u p o e t k u P r v e k n j i g e polazi od p r o s t e robne p r o i z v o d n j e k a o od s v o j e historijske p r e t p o s t a v k e , d a bi o n d a d a l j e . . . d o a o d o K a p i t a l a . . . I s t a se t e m a p o n a v l j a u r a d n i m b i l j e k a m a za Ant i d u h r i n g ( E d i t i o n s S o c i a l e s , s t r . 395): Definicije, su bez vrijednosti za z n a n o s t j e r su u v i j e k n e d o s t a t n e . J e d i n a j e stvarna d e f i n i c i j a razvoj stvari s a m e ali t a j razvoj nije vie definicija. Da b i s m o saznali i pokazali t o je to ivot, p r i s i l j e n i s m o p r o u i t i sve o b l i k e ivota, te ih p r i k a z a t i u n j i h o v o j v e z a n o s t i . N a p r o t i v , za tekuu upotrebu, k r a t k o izlaganje najopenitijih i istovremeno najtipinijih k a r a k t e r i s t i k a u o n o m e to nazivamo definicijom, e s t o m o e biti k o r i s n o , a k i n u n o , i to ne m o e k o d i t i ukoliko se o d tog i z l a g a n j a ne trai vie n e g o t o o n o m o e izraziti. (Potcrtao L. A.) l a dva teksta ne o s t a v l j a j u , na alost, p r o s t o r a ni za k a k v u n e d o u m i c u jer idu a k d o t l e da vrlo j a s n o ozna a v a j u m j e s t o nesporazuma i formuliraju njegove znaajke. Tu su sva lica n e s p o r a z u m a d o v e d e n a n a p o z o r n i c u t a k o da s v a k o od n j i h igra u l o g u p r e d v i e n u e f e k t o m t o se o e k u j e o d tog k a z a l i t a . D o v o l j n o je da im p r o m i j e n i m o m j e s t o p a d a p r i z n a j u u l o g u k o j a im je d o d i j e l j e n a , n a p u s t e j e z a p o n u i z g o v a r a t i p o s v e d r u g i t e k s t . Sav n e s p o r a z u m tog r a s u i v a n j a u s t v a r i p r o i z l a z i iz p a r a l o g i z m a k o j i t e o r i j s k i r a z v i t a k pojmova m i j e a s genezom zbiljske povijesti. Marx je m e u t i m

119

b r i n o r a z l i k o v a o ta d v a poretka, p o k a z u j u i u Uvodu iz 1857. d a se n e m o e u s p o s t a v i t i n i k a k v a b i u n i v o k n a k o r e l a c i j a izm e u t e r m i n a k o j i f i g u r i r a j u , s j e d n e s t r a n e , u s l i j e d u pojm o v a u d i s k u r s u z n a n s t v e n o g d o k a z i v a n j a i, s d r u g e s t r a n e , u genetikom poretku zbiljske povijesti. Ovdje Engels postulira t u n e m o g u u k o r e l a c i j u , b e z o k l i j e v a n j a i d e n t i f i c i r a j u i logiki r a z v o j i h i s t o r i j s k i r a z v o j . I o n n a m , s v e l i k i m p o t e n j e m , n a z n a u j e u v j e t t e o r i j s k e m o g u n o s t i t o ga zaht i j e v a ta i d e n t i f i k a c i j a : t v r d n j a o i d e n t i t e t u p o r e t k a d v a j u r a z v o j a p r o i z l a z i o t u d a t o su pojmovi nuni za s v a k u t e o r i j u u n j e z i n o j p o j m o v n o j s u p s t a n c i o b i l j e e n i svojstvima zbiljskog p r e d m e t a . im s t v a r i . . . s h v a t i m o k a o . . . p r o m j e n l j i ve, n j i h o v i su d u h o v n i o d r a z i , pojmovi, takoer podvrgnuti varijaciji i promjeni. Da b i se m o g a o i d e n t i f i c i r a t i r a z v o j p o j m o v a i razvoj zbiljske povijesti, trebalo je dakle identific i r a t i p r e d m e t s p o z n a j e sa z b i l j s k i m p r e d m e t o m , p o j m o v e p o d v r i s t v a r n i m o d r e e n j i m a z b i l j s k e p o v i j e s t i . T a k o Engels u p o j m o v e t e o r i j e p o v i j e s t i u n o s i koeficijent pokretljivosti, i z r a v n o p r e u z e t iz k o n k r e t n o g e m p i r i j s k o g p o r e t k a (iz ideologije povijesti), pretvarajui tako zbiljski-konkretno u miljeno-konkretno, a povijesno kao stvarnu p r o m j e n u u s a m p o j a m . U t a k v i m j e p r e t p o s t a v k a m a m i l j e n j e d o i s t a pris i l j e n o d a izvede z a k l j u a k o n e z n a n s t v e n o m k a r a k t e r u svak e d e f i n i c i j e : D e f i n i c i j e su bez vrijednosti za znanost jer definicija je razvoj stvari same, ali taj razvoj nije vie definicija. I tu o p e t zbiljska stvar z a m j e n j u j e p o j a r n , d o k r a z v o j z b i l j s k e s t v a r i (tj. z b i l j s k a p o v i j e s t k o n k r e t n e geneze) z a m j e n j u j e razvoj oblika za k o j i se u Uvodu k a o i u Kapitalu eksp l i c i t n o i z j a v l j u j e d a se i s k l j u i v o zbiva u s p o z n a j i , d a se isk l j u i v o tie n u n o g p o r e t k a p o j a v l j i v a n j a i n e s t a j a n j a p o j m o v a u d i s k u r s u z n a n s t v e n o g i z v o e n j a . T r e b a li p o k a z i v a t i k a k o se u E n g e l s o v o j i n t e r p r e t a c i j i i z n o v a j a v l j a t e m a k o j u s m o ve sreli u n j e g o v u o d g o v o r u C. S c h m i d t u : t e m a izvorn e k r h k o s t i p o j m a ? Ako s u d e f i n i c i j e b e z v r i j e d n o s t i za z n a n o s t to se d o g a a z b o g toga t o su o n e uvijek nedostatne, d r u g i m r i j e i m a z b o g toga t o je p o j a m u b i t i n e m o a n i t o o n tu g r e k u n o s i u p i s a n u u s v o j o j p o j m o v n o j prir o d i ; s v i j e s t o t o m i z v o r n o m g r i j e h u t j e r a ga cla o d u s t a n e ocl s v a k e p r e t e n z i j e d a definira z b i l j u , k o j a se s a m a d e f i n i r a u h i s t o r i j s k o j p r o i z v o d n j i o b l i k a s v o j e geneze. P o l a z e i od toga, p o s t a v i li se p i t a n j e s t a t u s a definicije, tj. p o j m a , prisil j e n i s m o d a m u p r i p i e m o s a s v i m d r u g a i j u u l o g u ocl n j e g o ve t e o r i j s k e p r e t e n z i j e : p r a k t i k u u l o g u , s a s v i m d o b r u za o b i n u u p o t r e b u , u l o g u o p e n i t e o z n a k e , b e z i k a k v e teorijske funkcije. Paradoksalno, no nije bez interesa napomenuti d a E n g e l s , k o j i j e z a p o e o s u k r t a n j e m u n j e g o v u pitan j u i m p l i c i r a n i h t e r m i n a , u z a k l j u k u dolazi do d e f i n i c i j e iji j e s m i s a o t a k o e r u k r t e n , t j . p o m a k n u t u o d n o s u n a p r e d m e t n a k o j i c i l j a , j e r u t o j i s t o p r a k t i k o j ( o b i n o j ) defini-

120

ciji u l o g e z n a n s t v e n o g p o j m a on n a m , u s t v a r i , p r u a m o g u n o s t da se z a n e t e o r i j a j e d n e od f u n k c i j a ideolokog pojma: njegove funkcije praktikog ukazivanja i naznake. Evo dakle do ega dovodi n e p o z n a v a n j e Marxovog temeljnog i jasno naznaenog razlikovanja izmeu predmeta s p o z n a j e i z b i l j s k o g p r e d m e t a , i z m e u r a z v o j a oblika pojma u spoznaji i razvoja stvarnih kategorija u konkretnoj p o v i j e s t i : d o e m p i r i s t i k e i d e o l o g i j e s p o z n a j e i d o identifik a c i j e logikog i historijskog u Kapitalu. Da se toliki interp r e t i v r t e u k r u g u u p i t a n j u p r i k a e n o m za tu i d e n t i f i k a c i j u u t o m e n e m a n i e g a t o b i m o g l o z a u d i t i , u k o l i k o j e ist i n a d a svi p r o b l e m i k o j i se tiu o d n o s a l o g i k o g i h i s t o r i j s k o g u Kapitalu, p r e t p o s t a v l j a j u odnos koji ne postoji. Ako se t a j o d n o s z a m i l j a k a o o d n o s d o v o e n j a u direktnu biun i v o k n u vezu t e r m i n a d v a j u poredaka k o j i f i g u r i r a j u u dva r a z v o j a ( r a z v o j u p o j m a ; r a z v o j u z b i l j s k e p o v i j e s t i ) ; ili a k o se t a j isti o d n o s z a m i l j a k a o o d n o s u s p o s t a v l j a n j a o b r n u t e veze t e r m i n a d v a j u p o r e d a k a r a z v o j a (to je bit teze Della Volp e a i P i e t r a n e r e k o j e a n a l i z i r a R a n c i e r e ) , ne izlazi se iz hip o t e z e o o d r e e n o m o d n o s u tamo gdje ne postoji nikakav odnos. Iz tog se n e s p o r a z u m a m o g u izvui d v a z a k l j u k a . Prvi j e p o s v e p r a k t i k i : t e k o e k o j e se s u s r e u u r j e a v a n j u tog p r o b l e m a , o z b i l j n e su t e k o e , g o t o v o n e p r e m o s t i v e ; ne m o e li se u v i j e k r i j e i t i n e k i p o s t o j e i p r o b l e m , m o e m o biti s i g u r n i d a se, u s v a k o m s l u a j u , n e m o e r i j e i t i problem koji i ne postoji.'' D r u g i je t e o r i j s k i : on se s a s t o j i o d toga da j e za i m a g i n a r n i p r o b l e m p o t r e b n o i m a g i n a r n o r j e e n j e , i to ne bilo k a k v o i m a g i n a r n o r j e e n j e , ve i m a g i n a r n o r j e e n j e koje zahtijeva (imaginarno) p o s t a v l j a n j e tog i m a g i n a r n o g p r o b l e m a . S v a k o (ideoloko) p o s t a v l j a n j e n e k o g p r o b l e m a ( k o j i t a k o e r m o e b i t i i m a g i n a r a n ) nosi z a p r a v o u sebi odr e e n u p r o b l e m a t i k u k o j a d e f i n i r a i m o g u n o s t i f o r m u pos t a v l j a n j a tog p r o b l e m a . T a se p r o b l e m a t i k a i z n o v a zrcali u elanom r j e e n j u tog p r o b l e m a , z a h v a l j u j u i o g l e d a l n o j igri k o j a j e s v o j s t v e n a i d e o l o k o m i m a g i n a r n o m ( u s p . k n j i g a I, pogl. I); iako se i z r a v n o , izriito ne nalazi u r e e n o m r j e e n j u , o n a se p o j a v l j u j e d r u g d j e , r a z o t k r i v e n a lica, k a d j e eksplicitno r i j e o n j o j , u latentnoj teoriji spoznaje k o j a p o d u p i re identifikaciju povijesnog i logikog: enipiristiku ideologij u s p o z n a j e . N i j e d a k l e s l u a j n o a k o v i d i m o d a E n g e l s a njegovo pitanje d o s l o v n o g u r a u i s k u e n j e tog e m p i r i z m a , niti ako, u drugom obliku, Della Volpe i n j e g o v i uenici brane
9

Da p r o b l e m i koji ne p o s t o j e mogu biti p r e d m e t o m golemih teorijskih napora i vie ili m a n j e stroge tvorbe r j e e n j a j e d n a k o f a n a t o m s k i h kao i njihov p r e d m e t , to n a s l u u j e m o u Kanta, ija filozofija veiikim dijelom moe biti shvaena kao teorija mogunosti p o s t o j a n j a b e s p r e d m e t n e znanosti (racionalne metafizike, kozmologije, psihologije). Ako s l u a j n o nemate srca da itate Kanta, moete izravno ispitati proizvoae b e s p r e d m e t n e znanosti: na p r i m j e r teologe, veinu psihosociologa ili stanovite psihologe itd. I n a e d o d a j e m da u o d r e e n i m prilikama te b e s p r e d m e t n e znanosti mogu, zahvaljujui t e o r i j s k o j i ideolokoj k o n j u k t u ri, poprimiti ili proizvesti, u razradi teorije svog tobonjeg predmeta, teorijske f o r m e postojee racionalnosti: n p r . u s r e d n j e m j e vijeku teologija bez ikakve sumn j e p o p r i m a l a i razraivala f o r m e postojeeg teorijskog.

121

s v o j u tezu u obrnutoj i d e n t i f i k a c i j i p o v i j e s n o g i logikog por e t k a u Kapitalu, to a r g u m e n t o m t e o r i j e h i s t o r i j s k e apstrakcije k o j a je najvii oblik historicistikog empirizma. V r a a m se Kapitalu. Z b r k a o i m a g i n a r n o m postoj a n j u j e d n o g n e p o s t o j e e g o d n o s a , n a k o j u j e n e t o m ukazano, i m a d o i s t a za p o s l j e d i c u to da ini n e v i d l j i v i m drugi odnos l e g i t i m a n , jer p o s t o j i i i s p r a v n o j e u t e m e l j e n d z m e u t e o r i j e e k o n o m i j e i t e o r i j e p o v i j e s t i . Ako j e p r v i odnos (teorija e k o n o m i j e i k o n k r e t n a povijest) bio imaginaran, drugi je odnos (teorija e k o n o m i j e i teorija povijesti) istinski teorijski. Z a t o n a m j e on u t o j m j e r i o s t a o , a k o n e n e v i d l j i v , a o n o b a r e m m r a a n ? Z a t o t o j e p r v i o d n o s i m a o za n j e g a h i t n o s t oiglednosti, t j . e m p i r i s t i k i h i s k u e n j a h i s t o r i a r a k o j i su se, i t a j u i u Kapitalu stranice konkretne povijesti ( b o r b a za s k r a i v a n j e r a d n o g d a n a , p r i j e l a z s m a n u f a k t u r e na k r u p n u i n d u s t r i j u , p r v o b i t n a a k u m u l a c i j a itd.) t u n a n e k i n a i n n a l i kod kue i s t o g a p o s t a v l j a l i p r o b l e m e k o n o m s k e t e o r i j e u f u n k c i j i p o s t o j a n j a te k o n k r e t n e p o v i j e s t i , ne o s j e a j u i p o t r e b u d a p o s t a v e p i t a n j e n j e z i n i h s v o j s t a v a . Oni su n a e m p i r i s t i k i n a i n i n t e r p r e t i r a l i Mar.\ove a n a l i z e k o j e su, d a l e k o od toga cla b u d u h i s t o r i j s k e a n a l i z e u s t r o g o m smislu, t j . o s l o n j e n e n a r a z v i t a k p o j m a p o v i j e s t i , vie p o l u d o r a e n i m a t e r i j a l i za jednu povijest (usp. u II knjizi Balibarov t e k s t ) n e g o i s t i n s k o povijesno r a z m a t r a n j e tih materijala. Oni su od p r i s u t n o s t i tih p o l u r a z r a e n i h m a t e r i j a l a n a i n i l i arg u m e n t i d e o l o k e k o n c e p c i j e p o v i j e s t i i t a d a p i t a n j e te ideol o g i j e k o n k r e t n e p o v i j e s t i p o s t a v i l i a p s t r a k t n o j t e o r i j i politike e k o n o m i j e : o t u d a i s t o v r e m e n o n j i h o v a o p i n j e n o s t p r e d Kapitalom i njihova nezgoda pred tim diskursom koji im je, v e l i k i m d i j e l o m , i z g l e d a o k a o s p e k u l a t i v a n . E k o n o m i sti su imali p r i l i n o isti r e f l e k s , r a z a p e t i i z m e u ( k o n k r e t n e ) e k o n o m s k e p o v i j e s t i i ( a p s t r a k t n e ) e k o n o m s k e t e o r i j e . I jedni i d r u g i su mislili da su u Kapitalu nali o n o t o su traili, ali su u n j e m u p r o n a l i i n e t o d r u g o t o n i s u traili i t o su s t o g a p o k u a v a l i reducirati p o s t a v l j a j u i i m a g i n a r n i problem b i u n i v o k n i h ilj d r u g i h o d n o s a i z m e u a p s t r a k t n o g p o r e t ka p o j m o v a i k o n k r e t n o g p o r e t k a p o v i j e s t i . Oni n i s u vidjeli da o n o t o t r a e ne o d g o v a r a n j i h o v u p i t a n j u , ve s a s v i m d r u gom pitanju k o j e bi, n a r a \ n o , d e m a n t i r a l o i d e o l o k u i l u z i j u p o j m a p o v i j e s t i k o j u su nosili u sebi i p r o j i c i r a l i j e n a s v o j e i t a n j e Kapitala. Oni n i s u v i d j e l i da j e a p s t r a k t n a t e o r i j a politike e k o n o m i j e t e o r i j a j e d n e o b l a s t i k o j a k a o o b l a s t (razina ili i n s t a n c a ) o r g a n s k i p r i p a d a p r e d m e t u t e o r i j e p o v i j e s ti. Oni nisu v i d j e l i da p o v i j e s t u Kapitalu f i g u r i r a k a o predm e t t e o r i j e a ne k a o z b i l j s k i p r e d m e t , k a o a p s t r a k t n i (pojm o v n i ) p r e d m e t a ne k a o k o n k r e t n o - z b i l j s k i p r e d m e t , te d a su p o g l a v l j a u k o j i m a Mar.\ p r i m j e n j u j e p r v i s t u p a n j histor i j s k o g p r i s t u p a , bilo n a b o r b e za s k r a e n j e r a d n o g d a n a , bilo n a p r v o b i t n u k a p i t a l i s t i k u a k u m u l a c i j u , u p u e n a , k a o n a

122

s v o j p r i n c i p , na t e o r i j u p o v i j e s t i , n a i z g r a d n j u pojma povijesti i n j e g o v i h r a z v i j e n i h o b l i k a , m e u k o j i m a e k o n o m s k a t e o r i j a k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e tvori o d r e e n u oblast. Jo j e d n a rije o j e d n o j od aktualnih posljedica tog n e s p o r a z u m a . U n j e m u j e j e d a n od izvora i n t e r p r e t a c i j e Kapitala kao t e o r i j s k o g m o d e l a , f o r m u l e i j a i n t e r v e n c i j a m o e u v i j e k b i t i a priori i s t a k n u t a , u s t r o g o k l i n i k o m s m i s l u rijei, k a o s i m p t o m e m p i i i s t i k o g n e s p o r a z u m a o p r e d m e t u d a n e s p o z n a j e . Ta j e k o n c e p c i j a t e o r i j e k a o m o d e l a , u stvari m o g u a s a m o p o d p r v i m , z a p r a v o i d e o l o k i m u v j e t o m , da se u s a m u t e o r i j u u v e d e r a z m a k k o j i j e o d v a j a o d e m p i r i j s k i k o n k r e t n o g ; i p o d d r u g i m , t a k o e r i d e o l o k i m u v j e t o m , da se i s a m t a j r a z m a k misli k a o empirijski razmak, dakle kao p r i p a d a n k o n k r e t n o m , za k o j i se t a d a m o e uzeti p o v l a s t i c a (tj. b a n a l n o s t ) cla ga se d e f i n i r a k a o o n o t o je uvijek-bogat i j e - i - i v o t n i j c - n e g o - t e o r i j a . Da u t o j p r o k l a m a c i j i i m a egzalt i r a n i h t o n o v a o p r e o b i l j u ivota i k o n k r e t n o g , o s u p e r i o r n o s t i i m a g i n a c i j e s v i j e t a i zelenila a k c i j e n a d s i r o m a t v o m i sivilom t e o r i j e , o z b i l j n e l e k c i j e o i n t e l e k t u a l n o j s k r o m n o s t i za o n o g a ( n a d u v e n k a i d o g m a t i a r a ) t k o d o b r o u j e u to n e m a n i k a k v e s u m n j e . Ali cla k o n k r e t n o i ivot m o g u b i t i izg o v o r za u g o d n e b r b l j a r i j e k o j e su u s t a n j u cla p o s l u e m a s k i r a n j u bilo a p o l o g e t s k e n a m j e r e (bog, m a k a k v e g o d bile njegove k a n d e , u v i j e k s v i j a s v o j e g n i j e z d o u p e r j u p r e o b i l j a , t j . t r a n s c e n d e n c i j e k o n k r e t n o g i ivota), bilo i s t e i j e d n o s t a v n e i n t e l e k t u a l n e l i j e n o s t i i na to s m o u n a p r i j e d p r i p r a v n i . O n o t o n a m j e z n a a j n o , u p r a v o je u p o t r e b a tih o p e t o v a n i h o p i h m j e s t a o temi v i k o v a t r a n s c e n d e n t n o s t i k o n k r e t n o g . N o u k o n c e p c i j i s p o z n a j e k a o modela v i d i m o cla z b i l j s k o ili k o n k r e t n o i n t e r v e n i r a j u k a k o bi o m o g u i l i cla se o d n o s , t j . distanca k o n k r e t n o g s p r a m t e o r i j e , misli istovrem e n o n t e o r i j i s a m o j i u s a m o m z b i l j s k o m , ne u i z v a n j s k o m z b i l j s k o m s p r a m tog z b i l j s k o g p r e d m e t a o k o j e m u t e o r i j a d a j e s p o z n a j u , n e g o u samom tom zbiljskom predmetu, kao o d n o s dijela p r e m a cjelini, p a r c i j a l n o g d i j e l a p r e m a preobiln o j c j e l i n i (usp. k n j i g a I, pogl. I, p a r a g r a f 10). Ta o p e r a c i j a i m a za n e i z b j e n u p o s l j e d i c u to cla se t e o r i j a p o i n j e misliti k a o e m p i r i j s k i i n s t r u m e n t m e u o s t a l i m a , u k r a t k o d a se sva t e o r i j a s p o z n a j e k a o m o d e l a svodi na o n o to o n a j e s t : oblik teorijskog pragmatizma. Tu, d a k l e , sve do p o s l j e d n j e g u i n k a n j e g o v a nep o z n a v a n j a , i m a m o j a s n i p r i n c i p r a z u m i j e v a n j a i k r i t i k e : to je d o v o e n j e u odnos biunivokne k o r e s p o n d e n c i j e u zbiljnosti p r e d m e t a , t e o r i j s k e c j e l i n e ( t e o r i j e p o l i t i k e e k o n o m i j e ) s emp i r i j s k o m c j e l i n o m zbiljskog ( k o n k r e t n o m povijeu) ija je p r v a c j e l i n a s p o z n a j e , a i izvor p r o t u s l o v l j a o p i t a n j u oclno-

123

sa logike i p o v i j e s t i , u Kapitalu. N a j t e e je od tih prot u s l o v l j a n j i h o v z a s l j e p l j u j u i u i n a k : to d a j e on p o n e k a d o n e m o g u i o d a se u o i k a k o Kapital d o i s t a sadri o d r e e n u t e o r i j u p o v i j e s t i , n e o p h o d n u za r a z u m i j e v a n j e t e o r i j e e k o n o mije.

124

V MARKSIZAM

NIJE

HISTORICIZAM

Ali t o n a s s u o a v a s p o s l j e d n j i m n e s p o r a z u m o m , k o j i j e i s t e v r s t e , ali bi i n o g a o b i t i j o tei j e r se o d n o s i n e s a m o n a i t a n j e Kapitala, ne samo na marks i s t i k u f i l o z o f i j u , n e g o i n a o d n o s k o j i p o s t o j i i z m e u Kapitala i m a r k s i s t i k e f i l o z o f i j e , d a k l e i z m e u h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a i d i j a l e k t i k o g m a t e r i j a l i z m a , t j . n a s m i s a o Markova d j e l a p r o m a t r a n o g k a o c j e l i n a , i, n a p o k o n , n a o d n o s izmeu zbiljske povijesti i marksistike teorije. Taj nesporazum p r o i z l a z i iz z a b l u d e t o u m a r k s i z m u vidi h i s t o r i c i z a m , i t o n a j r a d i k a l n i j i o d svih, a p s o l u t n i historicizam. Ta t v r d n j a dovodi n a p o z o r n i c u , u o b l i j u o d n o s a t o p o s t o j i i z m e u m a r k sistike znanosti povijesti i marksistike filozofije, odnos t o ga m a r k s i s t i k a t e o r i j a u s p o s t a v l j a sa zbiljskom povijeu. Htio bih istai da marksizam, s teorijskog stajalita, n i j e vie h i s t o r i c i z a m , k a o t o n i j e ni h u m a n i z a m ( u s p . Za Marxa, s t r . 225), d a u m n o g i m p r i l i k a m a i h u m a n i z a m i histor i c i z a m p o i v a j u n a i s t o j i d e o l o k o j p r o b l e m a t i c i , te d a j e m a r k s i z a m , teorijski govorei, n a isti n a i n i z a h v a l j u j u i j e d i n s t v e n o m e p i s t e m o l o k o m r a s k i d u k o j i ga u t e m e l j u j e , a n t i h u m a n i z a m i a n t i h i s t o r i c i z a m . M o r a o b i h s p u n o m ozbiljn o u r e i a - h u m a n i z a m i a - h i s t o r i c i z a m . U p o t r e b l j a v a m dakle s v j e s n o da b i h i m d a o s v u t e i n u o b j a v e r a s k i d a k o j i se n e r a z u m i j e p o sebi ve j e n a p r o t i v v e o m a t e g o b a n za izvo e n j e t u d v o s t r u k u negativnu formulu (antihumanizam, antihistoricizam) u m j e s t o jednostavne privativne forme, jer n i j e s u v i a n n j e z i n n a l o g d a se o d b a c i h u m a n i s t i k i i h i s t o r i e i s t i k i n a p a d k o j i u s t a n o v i t i m s r e d i n a m a v e e t r d e s e t godina ne p r e s t a j e ugroavati m a r k s i z a m . Mi s a v r e n o z n a m o u k o j i m j e o k o l n o s t i m a n a s t a la ta h u m a n i s t i k a i h i s t o r i c i s t i k a i n t e r p r e t a c i j a M a r s a i k o j e s u j o j n o v i j e o k o l n o s t i iznova d a l e s n a g u . O n a j e n a s t a l a iz v i t a l n e r e a k c i j e p r o t i v m e h a n i c i z m a i e k o n o m i z m a D r u g e internacionale, u razdoblju koje je prethodilo, a osobito u g o d i n a m a t o su u s l i j e d i l e n a k o n r e v o l u c i j e 1917. O n a u t o m s m i s l u i m a s t v a r n e h i s t o r i j s k e z a s l u g e , k a o t o s t a n o v i t e historijske znaajke, iako u prilino drugaijem obliku, ima i n o v i j a r e n e s a n s a te i n t e r p r e t a c i j e , n a k o n t o j e X X k o n g r e s

125

r a z o t k r i o zloine i d o g m a t s k e g r e k e k u l t a linosti. I a k o j e t a j n o v i j i p r o c v a t s a m o p o n a v l j a n j e i, n a j e e , p l e m e n i t o ili v j e t o , ali d e s n i a r s k o s k r e t a n j e j e d n e h i s t o r i j s k e reakcije koja je tada imala snagu p o b u n e revolucionarnog, premda l j e v i a r s k o g d u h a on n a m ne bi m o g a o p o s l u i t i k a o n o r m a za p r o s u i v a n j e p o v i j e s n o g s m i s l a n j e g o v a p r v o b i t nog s t a n j a . Oko n j e m a k e l j e v i c e R o s e L u . \ e m b u r g i M e h r i n ga p r i j e svega, z a t i m n a k o n r e v o l u c i j e 1917. o k o c i j e l o g niza t e o r e t i a r a od k o j i h su se n e k i izgubili, k a o K o r s c h , a d r u g i odigrali z n a a j n u ulogu, kao Lukacs, o d n o s n o veoma znaajn u , k a o G r a m s c i , bile su p o k r e n u t e t e m e r e v o l u c i o n a r n o g h u m a n i z m a i historicizma. Z n a m o u k o j e m je smislu Lenjin o c i j e n i o t a j p o k r e t 1 j e v i a r s k e r e a k c i j e p r o t i v m e h a n i c i s t i ke p o v r n o s t i D r u g e i n t e r n a c i o n a l e : on j e o s u i v a o n j e z i n e t e o r i j s k e p r i p o v i j e s t i , n j e z i n u p o l i t i k u t a k t i k u (usp. Ljeviarstvo ili djeja bolest komunizma) ali j e u m i o p r e p o z n a t i ono autentino revolucionarno to je pokret tada sadravao, n p r . u R o s e L u x e m b u r g i u G r a m s c i j a . J e d n o g e d a n a t r e b a ti j a s n o r a s v i j e t l i t i svu tu p r o l o s t . Ta n a m j e h i s t o r i j s k a i teorijska studija n e o p h o d n a da b i s m o i u naoj sadanjosti d o b r o r a z l i k o v a l i s t v a r n e o s o b e o d f a n t o m a , te d a b i s m o na n e o s p o r n e t e m e l j e p o s t a v i l i r e z u l t a t e k r i t i k e k o j a j e t a d a voena u meteu bitke, kad je r e a k c i j a protiv mehanicizma i fatalizma Druge internacionale m o r a l a p o p r i m i t i oblik apela na s v i j e s t i v o l j u l j u d i k a k o bi n a p o k o n izveli r e v o l u c i j u koju im j e n a l a g a l a p o v i j e s t . T a d a e m o d a b i t i r a z u m l j i v i j i p a r a d o k s p o z n a t o g n a s l o v a u k o j e m u G r a m s c i velia Revoluciju protiv Kapitala, g r u b o t v r d e i d a se a n t i k a p i t a l i s t i k a r e v o l u c i j a iz 1917. m o r a l a izvesti protiv K a p i t a l a K. M a r x a , dobrovoljnom i svjesnom akcijom ljudi, masa i boljevika, a ne z a h v a l j u j u i j e d n o j k n j i z i u k o j o j j e I I i n t e r n a c i o n a l a k a o u B i b l i j i itala n e u m i t n i n a d o l a z a k s o c i j a l i z m a . ' ' e k a j u i z n a n s t v e n u s t u d i j u o u v j e t i m a k o j i su proizveli prvi, l j e v i a r s k i , o b l i k tog h u m a n i z m a i to histor i c i z m a , u s t a n j u srno i d e n t i f i c i r a t i o n o t o j e u M a r x a t a d a m o g l o d o p u s t i t i tu i n t e r p r e t a c i j u i o n o to, o i g l e d n o , ne p r o p u t a o p r a v d a t i n j e g o v n o v i j i o b l i k u o i m a d a n a n j i h M a r x o v i h i t a l a c a . N e e m o biti z a u e n i a k o o t k r i j e m o d a su iste o n e d v o s m i s l e n o s t i f o r m u l a c i j a k o j e su m o g l e p o t h r a n j i vati m e h a n i c i s t i k o i e v o l u c i o n i s t i k o i t a n j e , t a k o e r d o p u s tile h i s t o r i c i s t i k o i t a n j e : L e n j i n n a m j e d a o d o s t a p r i m j e r a o zajednikom teorijskom temelju oportunizma i ljeviarstva da n a s t a j p a r a d o k s a l n i s u s r e t n e z b u n i . P o d s j e a m n a d v o s m i s l e n o s t f o r m u l a c i j a , f tu se s u d a r a m o s r e a l n o u i j e s m o p o s l j e d i c e ve o d m j e r i l i : M a r a ,
:0 Gramsci: >.c. mehanike sile nikad ne p o b j e u j u u povijesti: ljudi, svijesti i d u h su oni koji o b l i k u j u izvanjsku pojavnost i na k r a j u uvijek t r i u m f i r a j u prirodna zakonitost, neumitni tok stvari pseudo/.nanstvenika, z a m i j e n j e n i su u p o r n o m voljom ovjeka. (Tekst objavljen u Rinasciti, 1957, s t r . 149I2S. Navedeno p r e m a Mariju T r o m i j u u S t u d i Gramsciani. Editori Riuniti, 1959, str 306)

126

k o j i j e z a i s t a u s v o m e d j e l u proizveo r a z l i k u t o ga dijeli od n j e g o v i h p r e t h o d n i k a , n i j e i to j e z a j e d n i k a s u d b i n a svih izumitelja s p u n o m eljenom jasnoom domislio pojam te r a z l i k e ; M a r x n i j e t e o r i j s k i , u a d e k v a t n o j i r a z v i j e n o j formi, d o m i s l i o t e o r i j s k e i m p l i k a c i j e svog t e o r i j s k o g revolucion a r n o g k o r a k a . P o n e k a d ga je, u n e d o s t a t k u b o l j e g a , m i s l i o u d j e l o m i n o p r e u z e t i m p o j m o v i m a , i to p r i j e svega u hegel o v s k i m p o j m o v i m a t o u s t v a r i d o v o d i d o r a z i l a e n j a izm e u i z v o r n o g s e m a n t i k o g p o l j a , iz k o j e g su p r e u z e t i ti pojm o v i , i p o l j a p o j m o v n i h p r e d m e t a n a k o j e su p r i m i j e n j e n i . P o n e k a d j e p a k tu r a z l i k u m i s l i o s a m u za sebe, ali d j e l o m i no, ili u skici n a z n a k e u u p o r n o m t r a e n j u e k v i v a l e n a t a , " ali ne. u s p i j e v a j u i o d m a h izraziti, u a d e k v a c i j i p o j m a , strogi o r i g i n a l n i s m i s a o o n o g a t o j e s t v a r a o . To r a z i l a e n j e , k o j e m o e biti o t k r i v e n o i d o k u e n o s a m o p u t e m k r i t i k o g i t a n j a , objektivno ini dio samog teksta Marsova diskursa.''2 T o j e o n o z b o g ega su izvan s v a k o g t e n d e n c i o z n o g razloga toliki M a r x o v i n a s l j e d n i c i i p r i s t a l i c e m o g l i r a z v i j a t i n e t o n o s t i o n j e g o v o j misli, p r e t e n d i r a j u i p r i t o m , s tekstov i m a u r u c i , cla o s t a n u v j e r n i njegovu slovu. H t i o b i h o v d j e ui u p o n e k i d e t a l j k a k o b i h pokazao na k o j i m se t e k s t o v i m a m o e t e m e l j i t i historicistiko it a n j e M a r x a . N e u g o v o r i t i o M a r x o v i m m l a d e n a k i m tekstov i m a ili t e k s t o v i m a R e z a (Za A iarxa, s t r . 26), j e r j e to n a njim a l a k o p o k a z a t i . N e m a p o t r e b e d a se vri n a s i l j e n a d tekstov i m a k a o t o su Teze o Feuerbachu i Njemaka ideologija koji j o o d z v a n j a j u d u b o k i m h u m a n i s t i k i m i h i s t o r i c i s t i k i m odj e c i m a , k a k o bi ih se n a v e l o cla izgovore r i j e i k o j e se o d n j i h o e k u j u : oni ih i z g o v a r a j u p o t p u n o s a m i . G o v o r i t u s a m o o Kapitalu i Uvodu iz 1857. M a r x o v i t e k s t o v i n a k o j e se m o e o s l o n i t i historic i s t i k o i t a n j e M a r x a , m o g u se s v r s t a t i u d v i j e g r u p e . Prvi se tiu d e f i n i c i j e u v j e t a u k o j i m a n a m je d a n p r e d m e t s v a k e historijske znanosti. U Uvodu iz 1851. M a r x pie: . . . u s v a k o j h i s t o r i j s k o j s o c i j a l n o j n a u c i , t a k o i pri i z l a g a n j u e k o n o m s k i h k a t e g o r i j a , t r e b a u v i j e k i m a t i na u m u da je subjekt, u naem sluaju moderno burioasko drutvu, dat i u stvarnosti i u glavi, te da z b o g loga k a t e g o r i j e izraavaju oblike p o s t o j a n j a i o d r e d b e egzistencije, esto samo p o j e d i n e s t r a n e ovog o d r e e n o g d r u t v a , ovog s u b j e k t a . . . (str. 235). iz Kapitala
11

T a j se t e k s t m o e u s p o r e d i t i s j e d n i m (I, 40):

odlomkom

U [om bi pogledu trebalo p o s \ e t i i i itavu j e d n u s t u d i j u nje-govim tipinim metaforama, njihovom m n o e n j u oko sredita koje one ele omeiti, bez mogunosti da ga nazovu njegovim vlastitim imenom, imenom njegova poima. injenica tog razilaenja, njegova nunost, nisu svojstveni s a m o Marxu ve svakom k o r a k u znanstvenog u t e m e l j i v a n j a i svakoj znanstvenoj proizvodnji uope? njihovo je p r o u a v a n j e zadatak teorije p o \ i j e s t i proizvodnje spoznaja i povijesti teorijskog iju nunost i ovdie o s j e a m o .

127

 R a z m i l j a n j e o o b l i c i m a l j u d s k o g ivota, p a d a k le i n j i h o v o n a u n o a n a l i z i r a n j e , u o p e u d a r a p u t e m k o j i j e s u p r o t a n n j i h o v o m s t v a r n o m r a z v i t k u . O n o p o i n j e p o s t fest u m ( n a k n a d n o ) , a o t u d a od gotovih rezultata procesa razvitka. Ovi t e k s t o v i p o k a z u j u n e s a m o d a j e p r e d m e t svake d r u t v e n e i h i s t o r i j s k e z n a n o s t i n a s t a l i p r e d m e t , r e z u l t a t , n e g o t a k o e r ' da j e i d j e l a t n o s t s p o z n a j e k o j a s e u s m j e r u j e n a t a j p r e d m e t isto d e f i n i r a n a sadanjou te d a n o s t i , a k t u a l n i m m o m e n t o m d a n o s t i . To je o n o t o n e k i t a l i j a n s k i interp r e t i m a r k s i z m a , p r e u z i m a j u i j e d a n C r o c e o v izraz, n a z i v a j u k a t e g o r i j o m s u v r e m e n o s t i h i s t o r i j s k e s a d a n j o s t i , kategorijom koja definira historijski, i definira kao historijske u v j e t e s v a k e s p o z n a j e k o j a se o d n o s i n a n e k i h i s t o r i j s k i p r e d m e t . T a j t e r m i n s u v r e m e n o s t i m o e , k a o t o s m o v i d j e l i , sadravati stanovitu dvosmislenost. I s a m M a r a , izgleda, p r i z n a j e u Uvodu t a j a p s o l u t ni u v j e t , n e k o l i k o r e d a k a p r i j e n a v e d e n o g t e k s t a : Takozvani d r u t v e n i razvitak poiva uope na tome to p o s l j e d n j i oblik s m a t r a prole oblike kao stepenice k a s a m o m sebi, p a p o t o j e o n r i j e t k o , i to pod sasvim odreenim uvjetima, sposoban kritizirati samog sebe . . . to ih on uvijek shvaa j e d n o s t r a n o . K r a n s k a religija bila je sposobna pridonijeti o b j e k t i v n o m r a z u m i j e v a n j u ranijih mitologija, i m j e n j e n a s a m o k r i t i k a d o s t a n o v i t o g s t u p n j a , t a k o rei dvnamei, g o t o v a . T a k o j e b u r o a s k a e k o n o m i j a d o l a do razumijevanja feudalnog, antikog i orijentalnog drutva im j e z a p o e l a s a m o k r i t i k a b u r o a s k o g d r u t v a . (Uvod, s t r . 234). Ukratko: svaka znanost o nekom historijskom p r e d m e t u ( p o s e b n o o p o l i t i k o j e k o n o m i j i ) o d n o s i se n a n e k i d a n i , s a d a n j i p o v i j e s n i p r e d m e t , p r e d m e t k o j i j e p o s t a o rez u l t a t o m p r o l e h i s t o r i j e . S v a k a o p e r a c i j a s p o z n a j e k o j a polazi od s a d a n j o s t i i o d n o s i se n a n a s t a l i p r e d m e t , n i j e d a k l e n i t a d r u g o do p r o j e k c i j a s a d a n j o s t i n a p r o l o s t tog p r e d meta. Mara ovdje dakle opisuje r e t r o s p e k c i j u k o j u je Hegel k r i t i z i r a o u r e f l e k t i r a j u o j p o v i j e s t i (Uvod u filozofiju povijesti). Ta j e n e i z b j e n a r e t r o s p e k c i j a z n a n s t v e n a s a m o u k o liko s a d a n j o s t d o p r e do z n a n o s t i o sebi, do s v o j e s a m o k r i t i ke, t j . u k o l i k o j e s a d a n j o s t bitni rez k o j i bit ini vidljivom. Ali tu i n t e r v e n i r a d r u g a g r u p a t e k s t o v a : o d l u n a t o k a g d j e bi se m o g l o g o v o r i t i o M a r a o v u h i s t o r i c i z m u . Ta se t o k a tie u p r a v o o n o g a t o M a r a u g o r n j e m t e k s t u naziva sasvim odreenim uvjetima sadanjosti. To z a p r a v o znai: d a bi r e t r o s p e k c i j a s a m o s v i j e s t i s a d a n j o s t i p r e s t a l a biti s u b j e k t i v n o m , p o t r e b n o j e d a ta s a d a n j o s t b u d e s p o s o b n a za s a m o k r i t i k u k a k o bi d o p r l a d o znanosti o sebi. N o t o v i d i m o a k o p r o m a t r a m o p o v i j e s t p o l i t i k e e k o n o m i j e ? Vidim o m i s l i o c e k o j i n i s u r a d i l i n i t a d r u g o n e g o mislili, z a t v o r e r e n i u granice svoje sadanjosti i n e m o n i d a p r e k o r a e svoj e v r i j e m e . A r i s t o t e l : sav m u n j e g o v g e n i j n i j e o m o g u i o

128

d r u g o n e g o da n a p i e j e d n a d b u x p r e d m e t i A = y p r e d m e ti B i d a i z j a v i k a k o j e z a j e d n i k a s u p s t a n c i j a te j e d n a k o s t i n e m i s l i v a z a t o t o j e a p s u r d n a . T i m e je on d o s e g a o g r a n i c e svoga v r e m e n a . T k o ga j e s p r e a v a o d a o d e d a l j e ? A d a su u o b l i k u r o b n i h v r i j e d n o s t i svi r a d o v i izr a e n i k a o j e d n a k ljudski rad, p a t i m e i k a o r a d o v i jednake vrijednosti, Aristotel nije mogao proitati ( h e r a u s l e s e n ) iz samog izraza vrijednosti, jer je grko drutvo poivalo na robovskom radu, t o z n a i d a m u j e nejednakost ljudi i njihovih radnih snaga bila prirodna osnova. (Kapital, I, 25). S a d a n j o s t k o j a je Aristotelu doputala da doe do te g e n i j a l n e i n t u i c i j e i t a n j a , i s t o v r e m e n o ga j e s p r e a v a la da o d g o v o r i n a p r o b l e m k o j i j e p o s t a v i o . " I s t i je s l u a j i sa s v i m d r u g i m v e l i k i m i z u m i t e l j i m a k l a s i n e p o l i t i k e ekon o m i j e . M e r k a n t i l i s t i s u s a m o o d r a z i l i s v o j u v l a s t i t u sadan j o s t s t v a r a j u i m o n e t a r n u teoriju od m o n e t a r n e politike svoga v r e m e n a . F i z i o k r a t i s u s a m o o d r a z i l i s v o j u v l a s t i t u sad a n j o s t s k i c i r a j u i g e n i j a l n u t e o r i j u v i k a v r i j e d n o s t i , ali p r i r o d n o g v i k a v r i j e d n o s t i , vrka v r i j e d n o s t i p o l j o p r i v r e d n o g r a d a , u e m u se m o g a o promatrati r a s t ita i o d l a z a k n e u t r o e n o g vika p o l j o p r i v r e d n o g r a d n i k a proizvoaa ita n a t a v a n e g o s p o d a r a : n a t a j n a i n oni n i s u izrazili n i t a d r u go n e g o samu bit svoje sadanjosti, r a z v i t a k a g r a r n o g kapit a l i z m a u p l o d n i m r a v n i c a m a P a r i k o g b a z e n a , k o j e M a r x nab r a j a , N o r m a n d i j i , P i c a r d i j i i L i l e d e F r a n c e . Ni oni n i s u mogli p r e k o r a i t i s v o j e v r i j e m e ; d o s p j e l i su do s p o z n a j a sam o u o n o j m j e r i u k o j o j i m ih j e n j i h o v o v r i j e m e p r u a l o u vidljivu o b l i k u , p r o i z v e l o za n j i h o v u s v i j e s t : oni s u u g l a v n o m i o p i s a l i o n o t o su vidjeli. J e s u li S m i t h i R i c a r d o otili d a l j e i j e s u li oni o p i s a l i o n o t o nisu vidjeli? J e s u li oni p r e k o r a ili s v o j e v r i j e m e ? Ne. U k o l i k o su d o s p j e l i do z n a n o s t i k o j a j e bila n e t o d r u g o n e g o p u k a svijest o n j i h o v o j s a d a n j o s t i , zbilo se to z b o g t o g a t o j e n j i h o v a s v i j e s t s a d r a v a l a i s t i n s k u samokritiku te s a d a n j o s t i . K a k o j e o n d a ta s a m o k r i t i k a bila m o g u a ? U logici te u b i t i h e g e l o v s k e i n t e r p r e t a c i j e u isku e n j u s m o da k a e m o : oni su u s v i j e s t i o s v o j o j s a d a n j o s t i dosegli s a m u z n a n o s t , j e r j e ta z n a n o s t , k a o z n a n o s t , bila svoja vlastita samokritika, dakle znanost o sebi. D r u g i m r i j e i m a : z n a a j k a n j i h o v e ive i doivl j e n e s a d a n j o s t i , k o j a j u r a z l i k u j e o d svih d r u g i h sadanjosti (.prolosti) j e s t to t o j e ta s a d a n j o s t , p o p r v i p u t , u sebi p r o i z v e l a svoju vlastit u samokritiku, sto je dakle posjedovala tu h i s t o r i j s k u p r i v i l e g i j u cla p r o i z v e d e z n a n o s t o s e b i b a u o b l i k u s a m o s v i j e s t i . Ali o n a n o s i j e d n o i m e : to j e s a d a n j o s t apsolutnog znanja g d j e s v i j e s t i z n a n o s t ine j e d n o , g d j e znanost postoji u n e p o s r e d n o m obliku svijesti i g d j e istina m o e biti j a s n o otitana u p o j a v a m a , a k o ne i z r a v n o , a o n o
13 To, dodue, nije p o g r e n o ukoliko se o g r a n i e n j e izvodi izravno iz -'povijesti, zapada se u opasnost p u k o g ideolokog p o j m a povijesti.

9 Kako itati Kapital

129

b a r e m s m a l o n a p o r a , j e r su u p o j a v a m a , u z b i l j s k o j e m p i r i j s k o j e g z i s t e n c i j i , r e a l n o p r i s u t n e a p s t r a k c i j e n a k o j i m a poiva sva p r o m a t r a n a c l r u t v e n o - h i s t o r i j s k a z n a n o s t . T a j n a i z r a z a v r i j e d n o s t i (kae M a r x n e p o s r e d n o n a k o n t o j e g o v o r i o o A r i s t o t e l u ) , jednakost i jednako vaenje sviju radova, j e r su i u k o l i k o su ljudski rad uope, ta se t a j n a m o e o d g o n e t n u t i t e k k a d pojam jednakosti ljudi p o s t a n e v r s t o m n a r o d n o m p r e d r a s u d o m . A ovo j e m o g u e tek u d r u t v u u k o m e j e robni oblik o p i o b l i k p r o i z v o d a rada, g d j e su, d a k l e , i u z a j a m n i o d n o s i l j u d i k a o proizvoaa roba v l a d a j u i d r u t v e n i o d n o s i . ( K a p i t a l , I, s t r . 25). Ili p a k : P o t r e b n o j e da se r o b n a p r o i z v o d n j a p o t p u n o r a z v i j e , p a d a iz s a m o g i s k u s t v a p o t e k n e n a u n a s p o z n a j a d a se p r i v a t n i r a d o v i , v o e n i n e z a v i s n o j e d a n od d r u g o g a , ali k o j i su k a o p r o i z v o d n i l a n c i d r u t v e n e p o d j e l e r a d a u sves t r a n o j m e u s o b n o j zavisnosti, n e p r e s t a n o svode na svoju r a z m j e r n u d r u t v e n u m j e r u . . . ( K a p i t a l , I, s t r . 40). . . . N a u n o o t k r i e d a s u p r o i z v o d i l j u d s k o g rada, u k o l i k o s u v r i j e d n o s t i , s a m o m a t e r i j a l n i izrazi l j u d s k o g r a d a u t r o e n o g u n j i h o v u p r o i z v o d n j u , ini e p o h u u h i s t o r i j i r a z v i t k a o v j e a n s t v a . . . ( K a p i t a l , I, s t r . 39). T a h i s t o r i j s k a e p o h a u t e m e l j e n j a z n a n o s t i politike e k o n o m i j e o v d j e je, izgleda, j a s n o d o v e d e n a u o d n o s e sa s a m i m i s k u s t v o m ( E r f a h r u n g ) , t j . o t v o r e n o i t a n j e b i t i u p o j a v i ili, a k o h o e t e , i t a n j e p r e s j e k a b i t i u o d s j e k u s a d a njosti s biti j e d n e p o s e b n e epohe l j u d s k e povijesti, u k o j o j se p r o i r e n j e r o b n e p r o i z v o d n j e , d a k l e k a t e g o r i j e r o b e , poj a v l j u j e i s t o v r e m e n o k a o a p s o l u t n i u v j e t m o g u n o s t i i nepos r e d n a d a n o s t tog i z r a v n o g i t a r r j a i s k u s t v a . U s t v a r i , i u Uvodu i u Kapitalu r e e n o j e d a je t a r e a l n o s t r a d a u o p e , apstraktnog rada, proizvedena kao pojavna realnost putem k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e . P o v i j e s t bi n a n e k i n a i n d o s e g l a tu t o k u , p r o i z v e l a tu i z n i m n u s p e c i f i n u s a d a n j o s t g d j e znanstvene apstrakcije postoje u stanju empirijskih realiteta, g d j e z n a n o s t , z n a n s t v e n i p o j m o v i p o s t o j e u f o r m i vidljivog i s k u s t v a k a o r a z o t k r i v e n e istine. E v o t o se kae u uvodu: . . Ova apstrakcija rada uope inje samo duhovni rezultat neke konkretne cjelokupnosti radova. Ravnodunost p r e m a o d r e e n o m r a d u o d g o v a r a o b l i k u d r u t v a u kome individue s lakoom prelaze s jednog r a d a na drugi, pa im j e o d r e e n a v r s t a r a d a s l u a j n a i z a t o i n d i f e r e n t n a . T u j e r a d n e s a m o u k a t e g o r i j i , n e g o i u s t v a r n o s t i p o s t a o sreds t v o m za s t v a r a n j e b o g a t s t v a u o p e i p r e s t a o j e d a k a o odr e d b a b u d e s r a t e n s i n d i v i d u a m a u n e k o j p o s r e d n o s t i . Takvo j e s t a n j e n a j r a z v i j e n i j e u n a j m o d e r n i j e m o b l i k u p o s t o j a n j a b u r o a s k i h d r u t a v a u S j e d i n j e n i m D r a v a m a . Tek tu

130

apstrakcija kategorija rad, rad uope, red sans plirase, polazna toka moderne ekonomije, postaje praktiki istinita. Pretila tome, najjednostavnija apstrakcija koju moderna ekonomija stavlja na elo i koja izraava prastari odnos koji vai za sve drutvene oblike, pojavljuje se kao praktiki istinita u toj apstrakciji ipak samo kao kategorija najmodernijeg drutva. (Uvod, s t r . 232233). Ako j e s a d a n j o s t k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e u svojoj vidljivoj realnosti (Wirklichkeit, Erscheinung, Erfahrung), u svojoj samosvijesti, proizvela s a m u znanstvenu istinu, ako je ona dakle njezina samosvijest, njezina vlastita pojavnost, n j e z i n a v l a s t i t a d j e l a t n a s a m o k r i t i k a s a v r e n o je r a z u m l j i vo d a r e t r o s p e k c i j a s a d a n j o s t i n a p r o l o s t n i j e vie ideologij a ve i s t i n s k a s p o z n a j a , te se z a h v a a l e g i t i m n i epistemoloki primat sadanjosti nad prolou. B u r o a s k o j e d r u t v o najrazvijenija i najraznolikija h i s t o r i j s k a o r g a n i z a c i j a p r o i z v o d n j e . S t o g a k a t e g o r i j e koje izraavaju njegove odnose, razumijevanje njegove strukt u r e , daju u isto vrijeme uvid u strukturu i odnose proizvodnje svih onih preivjelih drutvenih oblika ijim se ruevinama i elementima ono izgradilo, od kojih se u njemu djelomino jo povlae nesavlaclani ostaci, dok su se djelomino puki nagovjetaji razvili i izraena znaenja itd: anatomija ovjeka klju je za anatomiju majmuna. Nasuprot tome, u n i i m i v o t i n j s k i m v r s t a m a m o g u se nagovjetaji ka neem v i e m u r a z u m j e t i s a m o a k o je to vie ve p o z n a t o . T a k o b u r o a s k a e k o n o m i j a d a j e k l j u za a n t i k u itd. (Uvod, s t r . 233234). D o v o l j n o j e z a k o r a i t i j o j e d n a k k o r a k u logici apsolutnog znanja, promisliti razvitak povijesti koji kulmin i r a i i s p u n j u j e se u s a d a n j o s t i sa z n a n o u i d e n t i n e svijesti, i t a j r e z u l t a t m i s a o n o p r o m o t r i t i u j e d n o j u t e m e l j e n o j r e t r o s p e k c i j i k a k o bi se sva e k o n o m s k a (ili d r u g a ) p o v i j e s t p o j m i l a kao razvitak, u hegelovskom smislu, jedne jednostavne p r v o b i t n e i z v o r n e f o r m e , n p r . u r o b i n e p o s r e d n o p r i s u t n e v r i j e d n o s t i , d a b i se Kapital p r o i t a o k a o l o g i k o - h i s t o r i j s k a d e d u k c i j a svih e k o n o m s k i h k a t e g o r i j a polazei od j e d n e izv o r n e k a t e g o r i j e , k a t e g o r i j e v r i j e d n o s t i ili p a k k a t e g o r i j e rada. P o d t i m se u v j e t o m m e t o d a i z l a g a n j a K a p i t a l a m i j e a sa s p e k u l a t i v n o m g e n e z o m p o j m a . t o vie, ta s p e k u l a t i v n a geneza p o j m a i d e n t i n a je s g e n e z o m z b i l j s k i - k o n k r e t n o g sam o g , to jest s p r o c e s o m e m p i r i j s k e p o v i j e s t i . T a k o b i s m o se n a l i p r e d d j e l o m h e g e l o v s k e n a r a v i . To j e o n o z b o g ega pit a n j e p o l a z i t a i m a t a k v u k r i t i k u v a n o s t , s o b z i r o m d a se sve m o e o d i g r a t i u k r i v o m i t a n j u p r v o g p o g l a v l j a P r v e k n j i ge. T a k o e r z b o g toga s v a k o k r i t i k o i t a n j e , k a o t o su pokazala p r e t h o d n a izlaganja, m o r a razjasniti status p o j m o v a i o b l i k a a n a l i z e p r v o g p o g l a v l j a P r v e k n j i g e , k a k o se n e bi u p a lo u t a j n e s p o r a z u m .

131

T a j se oblik historicizma moe promatrati kao granini oblik u p r a v o u o n o j m j e r i u k o j o j on k u l m i n i r a i p o n i t a v a se u n e g a c i j i a p s o l u t n o g z n a n j a . U t o m ga se pog l e d u inoe s m a t r a t i z a j e d n i k o m m a t r i c o m d r u g i h , i n a n j e zavrenih i esto m a n j e vidljivih, iako p o n e k a d radikalnijih o b l i k a h i s t o r i c i z m a , j e r n a s on u v o d i u n j i h o v o r a z u m i j e vanje. K a o d o k a z za t o m o g u s p o m e n u t i s u v r e m e n e oblik e h i s t o r i c i z m a k o j i , k a t k a d a s v j e s n o k a t k a d n e s v j e s n o , proimaju djelo stanovitih interpretatora marksizma, posebno u Italiji, kao i u F r a n c u s k o j . U talijanskoj m a r k s i s t i k o j tradiciji i n t e r p r e t a c i j a m a r k s i z m a kao apsolutnog historicizma p o p r i m a n a j i z r i i t i j e z n a a j k e i n a j d o v r e n i j e f o r m e : n e k a m i b u d e d o p u t e n o d a se n a o v o m e z a d r i m n e k o l i k o trenutaka. Ta t r a d i c i j a p o t j e e o d G r a m s c i j a , k o j i j u j e vel i k i m d i j e l o m n a s l i j e d i o o d L a b r i o l e i C r o c e a . T r e b a d a k l e da g o v o r i m o G r a m s c i j u . To n e i n i m b e z v r l o d u b o k e s k r u p u le, b o j e i se n e s a m o d a n u n o s h e m a t s k i m o p a s k a m a izobliim d u h jednog genijalnog djela, z a u u j u e n i j a n s i r a n o g i suptilnog, nego takoer da u s p r k o s sebi n a v e d e m itaoca da teorijske rezerve, koje bih htio f o r m u l i r a t i u povodu gramij e v s k e i n t e r p r e t a c i j e dijalektikog materijalizma, protegne na p l o d o n o s n a g r a m i j e v s k a o t k r i a u o b l a s t i historijskog materijalizma. T r a i m d a k l e d a se d o b r o pazi n a t u d i s t i n k c i j u , bez k o j e bi t a j p o k u a j k r i t i k o g p r o m i l j a n j a p r e m a i o svoje granice. elim p o n a j p r i j e upozoriti na j e d n u e l e m e n t a r n u obzirnost: neu u svakoj prilici i u s v a k o m t e k s t u hvatati G r a m s c i j a za n j e g o v e v l a s t i t e r i j e i ; te u rijei p o n a v l j a t i s a m o k a d b u d u igrale u t v r e n u f u n k c i j u o r g a n s k i h pojmova k o j i d o i s t a p r i p a d a j u n j e g o v o j n a j d u b l j o j f i l o z o f s k o j p r o b l e m a t i c i , a n e k a d b u d u igrale j e d i n o u l o g u j e z i k a , z a d u e n o g d a p r e u z m e bilo p o l e m i k u u l o g u , b i l o f u n k c i j u p r a k tikog o z n a a v a n j a (bilo o z n a a v a n j a n e k o g postojeeg prob l e m a ili postojeeg p r e d m e t a , bilo p a k p o t r e b n o g s m j e r a k a k o bi se d o b r o p o s t a v i o i r i j e i o n e k i p r o b l e m ) . N a p r i m j e r , bilo bi z a i s t a n e p r a v e d n o p r e m a G r a m s c i j u p r o g l a a v a li ga h u m a n i s t o m i a p s o l u t n i m l u s t o r i c i s t o m p r i p r v o m i t a n j u jednog polemikog teksta kao to je glasovita biljek a o C r o c e u ( H i s t o r i j s k i materijalizam i filozofija B. Crocea, E i n a u d i , s t r . 159): S i g u r n o j e d a j e hegelizarrr r e l a t i v n o n a j v a n i j i r a z l o g f i l o z o f i r a n j a n a e g a u t o r a , t a k o e r i p o g o t o v o z b o g toga t o je h e g e l i z a m p o k u a o p r e v l a d a t i t r a d i c i o n a l n e k o n c e p cije idealizma i m a t e r i j a l i z m a u n o v o j sintezi k o j a je bez ikakve s u m n j e imala posebno znaenje i koja predstavlja svjetsko historijski moment filozofskog istraivanja. Tako se d o g a a da, k a d s u u Eseju ( C r o c e o v u ) k a e d a j e t e r m i n

132

imanencija u filozofiji p r a k s e u p o t r i j e b l j e n u metaforik o m s m i s l u , n e k a e se z a p r a v o u o p e n i t a ; u s t v a r i , t e r m i n i m a n e n c i j a s t e k a o j e p o s e b n o z n a e n j e k o j e n i j e o n o panteista i k o j e n e m a n i t a od t r a d i c i o n a l n o g m e t a f i z i k o g zna e n j a nego je novo i m o r a biti u t v r e n o . U veoma uobiajen o m i z r a z u ( h i s t o r i j s k i m a t e r i j a l i z a m ) z a b o r a v i l o se d a naglasak t r e b a staviti na prvi t e r m i n historijski a ne n a d r u g i k o j i j e m e t a f i z i k o g p o r i j e k l a . Filozofija prakse je apsolutni historicizam, apsolutno posvjetovljenje i zemaljskost miljenja, apsolutni humanizam povijesti. U tom smjeru treba dubiti ilu nove koncepcije svijeta. P o s v e j e u s t v a r i j a s n o d a te a p s o l u t n e h u m a nistike i historicistike Gramscijeve t v r d n j e i m a j u prije svega k r i t i k i i p o l e m i k i s m i s a o , d a one, p r i j e svega, i m a j u za f u n k c i j u : 1) d a o d b a c e s v a k u m e t a f i z i k u i n t e r p r e t a c i j u m a r k s i s t i k e f i l o z o f i j e , 2) d a naznae, k a o p r a k t i k e pojm o v e , m j e s t o i s m j e r m j e s t a g d j e se m a r k s i s t i k a k o n c e p c i j a m o r a u t e m e l j i t i k a k o bi r a s k i n u l a sve veze s p r e t h o d n i m m e t a f i z i k a m a : m j e s t o i m a n e n c i j e , o v d a n j o s t i k o j e je M a r x ve s u p r o t s t a v l j a o k a o diesseits ( n a a ovdanjosL) transcendenciji, onostranosti (jenseits) klasinih filozofa. Ta d i s t i n k c i j a s a s v i m j a s n o s t o j i u j e d n o j od Teza o Feuerbachu (Teza b r . 2). P a i p a k iz i n d i k a t i v n o - p r a k t i k e p r i r o d e tih d v a j u p o j m o v a , k o j e j e G r a m s c i s p a r i o u j e d n o j te i s t o j f u n k ciji ( h u m a n i z a m , h i s t o r i c i z a m ) , ve m o e m o izvui prvi, dod o d u e r e s t r i k t i v a n ali t e o r i j s k i z n a a j a n z a k l j u a k : i a k o s u ti p o j m o v i p o l e m i k o - i n d i k a t i v n i , oni i n d i c i r a j u u p r a v o s m j e r k o j i m m o r a k r e n u t i n e k o i s t r a i v a n j e , t i p o b l a s t i u k o j o j mor a biti p o s t a v l j e n p r o b l e m i n t e r p r e t a c i j e m a r k s i z m a , ali n e d a j u pozitivan pojam te i n t e r p r e t a c i j e . Da b i s m o m o g l i p r o suditi Gramscijevu interpretaciju, m o r a m o n a j p r i j e rasvjetliti p o z i t i v n e p o j m o v e k o j i je i z r a a v a j u . t o d a k l e G r a m s c i razumije pod apsolutnim liistoricizmom? Ako n a d m a i m o k r i t i k u i n t e n c i j u n j e g o v i h form u l a c i j a , d o l a z i m o d o p r v o g pozitivnog smisla. Prikazujui m a r k s i z a m k a o h i s t o r i c i z a m , G r a m s c i s t a v l j a n a g l a s a k n a jedn o u m a r k s i s t i k o j t e o r i j i b i t n o o d r e e n j e : n j e g o v u politiku u l o g u u zbiljskoj povijesti. J e d n a od k o n s t a n t n i h G r a m s c i j e v i h b r i g a o d n o s i se na p r a k t i k o - h i s t o r i j s k u u l o g u o n o g a t o on, p r e u z i m a j u i k r o e o v s k u k o n c e p c i j u r e l i g i j e , naziva velik im k o n c e p c i j a m a s v i j e t a ili i d e o l o s i j a m a : to s u teor i j s k e t v o r b e s p o s o b n e d a p r o d r u u p o l i t i k i ivot l j u d i , dakle d a i n s p i r i r a j u i p o k r e n u c i j e l u h i s t o r i j s k u e p o h u , p r u a j u i l j u d i m a , n e s a m o i n t e l e k t u a l c i m a n e g o t a k o e r i pog o t o v o o b i n i m a , u isti m a h o p i u v i d u s v j e t s k i t o k i istovremeno pravilo praktikog ponaanja.13 U tom pogledu
M

U smislu to je definiran u P o u r Marx, s t r . 254, Ostanemo li kod Croceove definicije religije kao s h v a a n j a svijeta koje bi postalo ivotnom n o r m o m , i ako ivotna n o r m a n i j e uzeta u k n j i k o m smislu ve kao

133

m a r k s i s t i k i h i s t o r i c i z a m n i j e d r u g o do s v i j e s t o t o j z a d a i i o t o j n u n o s t i : m a r k s i z a m m o e teiti d a b u d e t e o r i j a histor i j e s a m o a k o , u samoj svojoj teoriji, p r o m i l j a u v j e t e t o g p r o d o r a u p o v i j e s t , u sve s l o j e v e d r u t v a i sve d o s v a k o d n e v n o g p o n a a n j a l j u d i . U t o j se p e r s p e k t i v i m o e r a z u m j e t i stan o v i t b r o j G r a m s c i j e v i h f o r m u l a k o j e na p r i m j e r k a u d a f i l o z o f i j a m o r a biti k o n k r e t n o m , r e a l n o m , da m o r a b i t i historijskom, da realna filozofija nije nita drugo nego politika, da su f i l o z o f i j a , p o l i t i k a i h i s t o r i j a n a k r a j u k r a j e v a j e d n a te ista stvar.'" S tog se s t a j a l i t a m o e r a z u m j e t i n j e g o v a t e o r i j a o i n t e l e k t u a l c i m a i i d e o l o g i j i , n j e g o v a d i s t i n k c i j a i z m e u ind i v i d u a l n i h i n t e l e k t u a l a c a k o j i m o g u p r o d u c i r a t i vie ili man j e s u b j e k t i v n e i p r o i z v o l j n e i d e o l o g i j e , i o r g a n s k i h intelekt u a l a c a ili k o l e k t i v n o g i n t e l e k t u a l c a ( P a r t i j e ) k o j i osigur a v a j u h e g e m o n i j u v l a d a j u e k l a s e , u n o s e i n j e z i n o shva a n j e s v i j e t a (ili o r g a n s k u i d e o l o g i j u ) u s v a k i d a n j i ivot svih l j u d i s h v a t i t i , z a t i m , n j e g o v u i n t e r p r e t a c i j u m a k i j a v e l i j e v s k o g V l a d a r a , o d ega m o d e r n a k o m u n i s t i k a p a r t i j a p r e u z i m a n a s l j e e itd. U s v i m t i m s l u a j e v i m a G r a m s c i s a m o i z r a a v a tu n u n o s t , n e s a m o p r a k t i k i n e g o svjestio, teorijski i n h e r e n t n u m a r k s i z m u . M a r k s i s t i k i je h i s t o r i c i z a m t a d a s a m o j e d a n o d aspekata i posljedica njegove vlastite d o b r o p o j m l j e n e t e o r i j e , on j e s a m o n j e g o v a v l a s t i t a s e b i konzekventna teorija: teorija zbiljske povijesti m o r a takoer, k a o t o s u to n e k o u i n i l a d r u g a s h v a a n j a s v i j e t a , p r i j e i u z b i l j s k u p o v i j e s t . O n o t o j e i s t i n a za velike r e l i g i j e , m o r a s j o vie r a z l o g a b i t i i s t i n a za s a m m a r k s i z a m , n e s a m o usp r k o s , ve u p r a v o z b o g r a z l i k e t o p o s t o j i i z m e u n j e g a i t i h i d e o l o g i j a , z b o g n j e g o v e f i l o z o f s k e n o v o s t i , j e r n j e g o v a se
u p r a k t i n o m ivotu o z b i l j e n a n o r m a , veina l j u d i su t a d a filozofi 11 o n o j m j e r i u k o j o j oni d j e l u j u p r a k t i k i i u k o j o j j e , u n j i h o v i m p r a k t i k i m d j e l i m a , s a d r ano odreieno s h v a a n j e svijeta, o d r e e n a filozofija*:. G r a m s c i . M a t e r i a l i s m o StoAli s a d a se p o s t a v l j a t e m e l j n i p r o b l e m s v a k o g s h v a a n j a s v i j e t a , s v a k e f i l o z o f i j e Keia ie Dosiaia Kulturnim o o K r e i o m . r e u a i i o m 1 v i e r o m . .slucaicm KOH ie nroizj u l i 1 1 to t ol u t i, 1 p 3 1 l ' t ) a 1 / n 10 UPIlII i| n L i n i 1 o ' o 11 ko em I 1 |a d a e u p r a v o naiviM s m i s a o s h v a e a n i a s v n e i a slo se i m p l i c i t n o o c i t u i e u u m i e t n o s n . ti p r a v u , u e k o n o m s k o j d j e l a t n o s t i , u svim m a n i f e s t a c i j e m a i n d i v i d u a l n o g i kolektivnoa z u o t a l ' D r u g i m r i j e i m a , p r o b l e m koji se p o s t a v l j a jest da se s a m a i d e o l o k o j e d i n s t v o u d r u t v e n o m b l o k u , koji je c e m e n t i r a n i' u j e d i n j e n u p r a v o t o m i d e o l o g i j o m . . UIHU. s i r / . ! T r e b a n a p o m e n u t i da. je k o n c e p c i j a ideologije k o j a s e implicitno- o i t u j e u u m j e t nosti. p r a v u , e k o n o m s k o j d j e l a t n o s t i , svirn m a n i f e s t a c i j a m a i n d i v i d u a l n o g i koleku u i o i i zitota-; v n o blisKa heaelovsKOi k o n c e n c i i i . > Svi su l j u d i filozofi; ( s t r , 3). Budui da d j e l o v a t i u v i j e k znaci d j e l o v a t i p o l i t i k i , ne m o e li se rei da je s v a i j a s t v a r n a f i l o z o f i j a u cijelosti s a d r a n a u n j e g o v o j p o k l i c i ? Filozofija se d a k l e n e m o e o d v a j a t i od politike a moe se c a k p o k a z a t i da su izbor i k r i t i k a n e k o g s h v a a n j a svijeta t a k o e r p o l i t i k a i n j e n i c a ( s t r . 6,1.. Ako je istina da je s \ a k a f i l o z o f i j a izraz nekog d r u t v a , ona hi m o r a l a reagirati na d r u t \ o , odredi 1 .ati s t a n o v i t e u i n k e , p o z i t i v n e i n e g a t i v n e ; m j e r a u k o j o j ona d j e l u j e m j e r a je n j e z i n a h i s t o r i j s k o g d o m a a j a , b u d u i da ona n i j e i n d i v i d u a l n o t r a g a n j e ve h i s t o r i j s k a i n j e n i c a . ( S t r . 2324) Identitet h i s t o r i j e i f i l o z o f i j e i m a n e n t a n je m a t e r i j a l i z m u , . , S t a j a l i t e d a je n j e . m a k i p r o l e t a r i j a t n a s l j e d n i k k l a s i n e n j e m a k e f i l o z o f i j e , s a d r i u p r a v o identitet h i s t o r i j e i f i l o z o f i j e . .. ." ( S t r . 217 U s p . s t r a n i c e 232234)"

134

novost s a s t o j i u t o m e t o o n u k l j u u j e p r a k t i k i s m i s a o sam e s v o j e teorije. 1 ' I p a k v a l j a n a p o m e n u t i , t a j p o s l j e d n j i s m i s a o hist o r i c i z m a k o j i n a s u p u u j e na j e d n u t e m u u n u t r a n j u m a r k s i s t i k o j t e o r i j i , j o j e v e i m d i j e l o m kritika indikacija nam i j e n j e n a o s u d i svih k n j i k i h m a r k s i s t a , o n i h k o j i m a r k s i z a m h o e s r o z a t i n a s u d b i n u i n d i v i d u a l n i h filozofa b e z u t j e c a j a na z b i l j u ili p a k svih i d e o l o g a k o j i , p o p u t C r o c e a , ponavljaju nesretnu tradiciju intelektualaca Renesanse, koji h o e p r o u a v a t i l j u d s k i r o d odozgo, n e ulazei u p o l i t i k u a k c i j u i u z b i l j s k u p o v i j e s t . H i s t o r i c i z a m t o ga p r i h v a a Gramsci ima smisao estokog prosvjeda protiv aristokratizm a t e o r i j e i n j e g o v i h mislilaca. 1 5 T u j o o d z v a n j a s t a r i protest p r o t i v k n j i k o g f a r i z e j s t v a I I i n t e r n a c i o n a l e (Revoluc i j a p r o t i v Kapitala): to je d i r e k t n i poziv na p r a k s u , polit i k u a k c i j u , p r e o b r a a j s v i j e t a , bez ega m a r k s i z a m n e bi bio d r u g o d o p l i j e n b i b l i o t e k a r s k i h t a k o r a ili p a s i v n i h politikih f u n k c i o n e r a . Nosi li t a j p r o t e s t u sebi nuno n o v u t e o r i j s k u int e r p r e t a c i j u m a r k s i s t i k e t e o r i j e ? Ne nuno; jer on moe j e d n o s t a v n o u p r a k t i k o m o b l i k u a p s o l u t n o g p o z i v a razviti j e d n u b i t n u t e m u M a r x o v e t e o r i j e : t e m u novog, o d M a r x a u samoj njegovoj teoriji u s p o s t a v l j e n o g o d n o s a i z m e u teorije i p r a k s e . T u j e t e m u M a r x m i s l i o na dva mjesta, s j e d n e s t r a n e u h i s t o r i j s k o m m a t e r i j a l i z m u (u t e o r i j i o ulozi i d e o l o g i j a i o ulozi z n a n s t v e n e t e o r i j e u p r e o b r a a j u p o s t o j e ih i d e o l o g i j a ) i, s d r u g e s t r a n e , u d i j a l e k t i k o m m a t e r i j a l i z mu, u povodu marksistike teorije o teoriji i praksi i njihovu o d n o s u , u o n o m e t o se o b i a v a n a z i v a t i m a t e r i j a l i s t i k o m t e o r i j o m s p o z n a j e . U o b a s l u a j a , ovo t o M a r x s n a n o nag l a a v a i o n o o e m u se r a d i u n a e m p r o b l e m u , j e s t m a r k sistiki materijalizam. N a g l a s a k t o ga j e G r a m s c i s t a v i o na h i s t o r i c i z a m m a r k s i z m a , u vrlo o d r e e n o m s m i s l u k o j i s m o u p r a v o d e f i n i r a l i , u k a z u j e u stvari n a o d l u n o materijalistiki k a r a k t e r M a r x o v e k o n c e p c i j e ( i s t o v r e m e n o u h i s t o r i j s k o m m a t e r i j a l i z m u i u d i j a l e k t i k o m m a t e r i j a l i z m u ) . N o ta n a s realnost u p u u j e n a j e d n u z b u n j u j u u p r i m j e d b u k o j a s a d r i iri u z n e m i r u j u a a s p e k t a . 1) I a k o se r a d i u p r a v o o dijalektikom materijalizmu, G r a m s c i izjavljuje da u Izrazu historijski m a t e r i j a l i z a m t r e b a s t a v i t i n a g l a s a k na prvi termin; historijski, a ne na drugi, koja je k a e on, metafizikog porijekla, 2) I a k o se m a t e r i j a l i s t i k i n a g l a s a k tie n e s a m o h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a nego i dijalektikog materijalizma, Gramsci govori s a m o o h i s t o r i j s k o m m a t e r i j a l i z m u to vie, on s u g e r i r a da izraz m a t e r i j a l i z a m n e i z b j e n o u n o s i m e t a f i z i k e r e z o n a n c i j e ili m o d a vie nego r e z o n a n c i j e .
,T

Ono to prekriva pojam -'historicizma. uzetog ti tom smislu, nosi u marksizmu precizno ime: to je p r o b l e m jedinstva teorije i prakse, tonije problem jedinstva m a r k s i s t i k e teorije i radnikog p o k r e t a . Gramsci, MateriaUsmo Storico, str. S9.

135

3) J a s n o j e d a G r a m s c i d a j e i z r a z u h i s t o r i j s k i m a t e r i j a l i z a m , k o j i j e d i n i o z n a a v a z n a n s t v e n u t e o r i j u h i s t o r i j e , dvos t r u k i s m i s a o : on za n j e g a , u isto vrijeme, znai i historijski m a t e r i j a l i z a m i m a r k s i s t i k u f i l o z o f i j u ; G r a m s c i d a k l e tei d a u samom historijskom materijalizmu p o m i j e a i s t o d o b n o teoriju historije i dijalektiki materijalizam, koji su ipak dvije r a z l i i t e d i s c i p l i n e . Da b i h izrazio te p r i m j e d b e i t a j p o s l j e d n j i z a k l j u a k , o i g l e d n o j e d a se n e p o z i v a m s a m o n a reenic u k o j u a n a l i z i r a m , ve i n a m n o g a d r u g a G r a m s c i j e v a izvoen j a " k o j a ga n e d v o s m i s l e n o p o t v r u j u , k o j a m u d a k l e d a j u p o j m o v n i s m i s a o . V j e r u j e m d a u p r a v o t u m o e m o o t k r i t i novi s m i s a o g r a m i j e v s k o g h i s t o r i c i z m a , k o j i se o v o g a p u t a vie n e m o e svesti n a l e g i t i m n u u p o t r e b u j e d n o g i n d i k a t i v n o g , p o l e m i k o g ili k r i t i k o g p o j m a , ve ga t r e b a d o b r o r a z m o t r i ti k a o teorijsku interpretaciju t o se o d n o s i n a s a m s a d r a j Marxova miljenja, pa stoga moe postati p r e d m e t o m naih rezervi i naih kritika. Postoji, napokon, u Gramscija, osim polemikog i p r a k t i k o g s m i s l a tog p o j m a , j e d n o d o i s t a h i s t o r i c i s t i k o p o i m a n j e M a r x a : h i s t o r i c i s t i k o p o i m a n j e t e o r i j e o odnosu Marxove teorije spram zbiljske povijesti. N i j e to p o t p u n o s l u a j n o t o j e G r a m s c i s t a l n o o p s j e d n u t k r o e o v s k o m teorij o m r e l i g i j e , t o p r i h v a a n j e z i n e e l e m e n t e -i o d s t v a r n i h je religija protee na m a r k s i z a m kao novo shvaanje svijeta, to u tom pogledu ne pravi nikakvu razliku izmeu religija i m a r k s i z m a , t o i r e l i g i j u i m a r k s i z a m s v r s t a v a p o d isti poj a m s h v a a n j a s v i j e t a ili i d e o l o g i j a , t o t a k o o l a k o identificira religiju, ideologiju, filozofiju i marksistiku teoriju, ne p o k a z u j u i d a se m a r k s i z a m o d tih i d e o l o k i h koncepcija svijeta razlikuje m a n j e po toj f o r m a l n o j (znaajnoj) razlici d o k i d a n j a s v a k e n a d z e m a l j s k e o n o s t r a n o s t i n e g o po d i s t i n k t i v n o m obliku te a p s o l u t n e i m a n e n c i j e ( n j e z i n e z e m a l j s k o s t i ) : oblik u znanstvenosti. T a j rez i z m e u star i h r e l i g i j a ili ak s t a r i h o r g a n s k i h i d e o l o g i j a i m a r k s i z m a , koji je znanost, i k o j i m o r a p o s t a t i o r g a n s k o m i d e o l o g i j o m l j u d s k e p o v i j e s t i , p r o i z v o d e i u m a s a m a novi o b l i k ideolog i j e ( i d e o l o g i j u k o j a se ovog p u t a o s l a n j a n a z n a n o s t to
USU. liil plUlllCi. liW.L'!llc! sr v a r nos U. ali u m j e r i u koioi
C \ I _ 1 1 C

/.Lli>U plUl/.ia/.l li. llllai ICii L iM 1L..-S.C !-L(MI'-CL/-W! ie ie ova n o s i i e c i m a o c i s c e n a od svaKC sneKulativne
>_~1 E 1 U 1 Z. ~

I no ia / m U H n t./ n i ^ i n < _ t i n)L/m i i|i.\ \ i p o i m a n i c z b i l j e , i to u onoi m i e r i u k o j o j ie o n o r u s i o b j a n j a v a j u i ic k a o hio ] L unci o n i I-. ")]t. \ i i T_i JUM.1"1 i i s t v a r n u c i n j e n i c u k o j a se o i t u j e k a o f e n o m e n f i l o z o f s k e s p e k u l a c i j e i n a o r o s t o ie n r a k t i c k i c i n . f o r m a l e n o g k o n k r e t n o g d r u t v e n o g s a d r a j a i n a i n da se d r u t v e n a c j e l i n a d o v e d e d o t l e da k o n s t i t u i r a m o r a l n o j e d i n s t v o . . . M a t e r i a l i s m o S t o r i c o , str..' 191. Ili p a k : Nuno j e , u v j e n o m p r o t j e c a n j u d o g a a j a , u t v r d i t i p o j m o v e bez k o j i h s t v a r n o s t ne bi mogla biti s h v a e n a ; t r e b a t a k o e r , i to je a p s o l u t n o n e o p h o d n o , u t v r d i t i i p o d s j e t i t i da s t v a r n o s t u k r e t a n j u i p o j a m s t v a r n o s t i , u k o l i k o s e oni mOiTU logiki r a z l i k o v a t i , m o r a j u biti s h v a e n i h i s t o r i j s k i k a o n e d j e l j i v o jedinstvo.. ( I b i d , s t r . 216) U p r v o m su t e k s t u oigledni p r i z v u c i b o g d a n o v l j e v s k o g h i s t o r i c i z m a ; u d r u g o m f i g u r i r a e m p i r i s t i k o - s p e k u l a t i v n a teza s v a k o g h i s t o r i c i z m a ; i d e n t i t e t p o j m a i stvarnog (historijskog) predmeta.

136

se nikada jo nije dogodilo) t a j rez G r a m s c i d o i s t a n i j e promislio, a budui da je a p s o r b i r a n zahtjevom i praktikim u v j e t i m a p r o d o r a filozofije prakse u zbiljsku povijest, o n z a n e m a r u j e t e o r i j s k o z n a e n j e tog r e z a i n j e g o v e t e o r i j s k e i p r a k t i k e k o n z e k v e n c i j e . On t a k o e r v e o m a e s t o tei cla u istom izrazu ujedini z n a n s t v e n u t e o r i j u p o v i j e s t i (historijski materijalizam) i marksistiku filozofiju (dijalektiki m a t e r i j a l i z a m ) , i cla to j e d i n s t v o p o j m i k a o s h v a a n j e svij e t a ili k a o ideologiju n a k r a j u k r a j e v a s l i n u s t a r i m rel i g i j a m a . On isto t a k o tei d a o d n o s m a r k s i s t i k e znanosti p r e m a z b i l j s k o j p o v i j e s t i m i s l i p o m o d e l u o d n o s a j e d n e org a n s k e ( h i s t o r i j s k i v l a d a j u e i d j e l a t n e ) ideologije prema z b i l j s k o j p o v i j e s t i , i, n a p o k o n , d a t a j o d n o s z n a n s t v e n e m a r k s i s t i k e t e o r i j e p r e m a z b i l j s k o j p o v i j e s t i misli p o m o d e l u o d n o s a direktnog izraza k o j i d a j e s a s v i m d o b a r u v i d u odn o s o r g a n s k e i d e o l o g i j e p r e m a n j e z i n u v r e m e n u . T u , ini mi se, lei s p o r n i p r i n c i p G r a m s c i j e v a h i s t o r i c i z m a . U t o m e o n s p o n t a n o p r o n a l a z i s v a k o m h i s t o r i c i z m u n e o p h o d n i jezik i teorijsku problematiku. P o l a z e i od tih p r e m i s a m o e se f o r m u l a m a k o j e satn n a v e o u p o e t k u d a t i t e o r i j s k i h i s t o r i c i s t i k i s m i s a o jer, p o d u p r t e i t a v i m k o n t e k s t o m k o j i s a m n a z n a i o , o n e t a j s m i s a o p o p r i m a j u i u G r a m s c i j a ; i a k o s a d a p o k u a v a m da t o j e m o g u e s t r o i j e n a t a k o m a l o p r o s t o r a r a z v i j e n i njih o v e i m p l i k a c i j e , to n e i n i m t o l i k o z b o g toga cla b i h z a m j e r a o G r a m s c i j u ( k o j i j e h i s t o r i j s k i i t e o r i j s k i i s u v i e osjetljiv a d a se od n j i h ne bi d i s t a n c i r a o ) , k o l i k o z b o g toga da b i h u i n i o vidljivom l a t e n t n u logiku i j a s p o z n a j a m o e uiniti r a z u m l j i v i m a s t a n o v i t b r o j n j e z i n i h t e o r i j s k i h p o s l j e d i ca, s k o j i m a b i s u s r e t i n a e o s t a o e n i g m a t i a n , b i l o u G r a m s c i j a s a m o g , bilo u n e k i h od o n i h k o j e on n a d a h n j u j e ili m u se m o g u p r i d r u i t i . I o v d j e u d a k l e izloiti, k a o t o s a m to uinio u povodu historicistikog itanja nekih tekstova u Kapitalu, j e d n u graninu situaciju i d e f i n i r a t i m a n j e ovu ili o n u i n t e r p r e t a c i j u ( G r a m s c i j e v u , Della V o l p e o v u , Collett i j e v u , S a r t r e o v u itd.) negoli polje t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e koja o p s j e d a njihove refleksije i koja, s vremena na vrijeme, iskrsava u n e k i m a od njihovih pojmova, njihovih p r o b l e m a i njihovih rjeenja. U tu svrhu i uz te r e z e r v e , k o j e nisu stilske, sada u formulu: m a r k s i z a m mora biti shvaen kao apsolutni historicizam, s m a t r a t i s i m p t o m a t i k o m t e z o m k o j a e n a m o m o g u i t i d a se iznese na v i d j e l o c j e l o k u p n a j e d n a l a t e n t n a p r o b l e m a t i k a . K a k o iz n a e s a d a n j e p e r s p e k t i v e s h v a t i t i tu t v r d n j u ? Ako j e m a r k s i z a m a p s o l u t n i h i s t o r i c i z a m to j e zbog toga t o on h i s t o r i z i r a ak i o n o t o j e , u h e g e l o v s k o m histor i c i z m u , u p r a v o t e o r i j s k a i p r a k t i k a n e g a c i j a p o v i j e s t i : njezin k r a j , n e p r e m o s t i v a s a d a n j o s t a p s o l u t n o g z n a n j a . U apso-

137

l u t n o m h i s t o r i c i z m u n e m a vie a p s o l u t n o g z n a n j a , d a k l e kraja povijesti. N e m a vie p r i v i l e g i r a n e s a d a n j o s t i u k o j o j totalitet p o s t a j e v i d l j i v i i t l j i v u p r e r e z u biti, u k o j o j bi se s v i j e s t i z n a n o s t p o d u d a r a l e . To d a vie n e m a a p s o l u t n o g z n a n j a t o h i s t o r i c i z a m ini apsolutnim z n a i d a j e sam o a p s o l u t n o z n a n j e h i s t o r i z i r a n o . Ako vie n e m a privilegir a n e s a d a n j o s t i , t a d a to n a isti n a i n p o s t a j u sve s a d a n j o sti. Proizlazi da h i s t o r i j s k o v r i j e m e , u s v a k o j o d s v o j i h his t o r i j s k i h s a d a n j o s t i , p o s j e d u j e t a k v u s t r u k t u r u k o j a svak o j s a d a n j o s t i d o p u t a rez biti s u v r e m e n o s t i . I p a k , k a k o m a r k s i s t i k i t o t a l i t e t n e m a i s t u s t r u k t u r u k a o h e g e l o v s k i totalitet, i k a k o on o s i m toga s a d r i r a z l i i t e r a z i n e ili i n s t a n c e k o j e se m e u s o b n o ne i z r a a v a j u i z r a v n o p o t r e b n o je, d a bi ga se u i n i l o p o d o b n i m za rez biti, m e u s o b n o p o v e z a t i te razliite r a z i n e n a t a j n a i n d a se s a d a n j o s t s v a k o g a ocl n j i h p o d u d a r a sa s v i m s a d a n j o s t i m a d r u g i h , da oni d a k l e budu istovremeni. N j i h o v tako p r e u s t r o j e n i odnos iskljuit e te p o s l j e d i c e i z o b l i e n j a i r a z m i m o i l a e n j a k o j i , u autentinoj marksistikoj koncepciji, proturjee ideolokom i t a n j u i s t o v r e m e n o s t i . Z a m i s a o d a se m a r k s i z a m misli k a o ( a p s o l u t n i ) h i s t o r i c i z a m , a u t o m a t s k i d a k l e izaziva l a n a n e pos l j e d i c e i j a n e u m i t n a l o g i k a tei da m a r k s i s t i k i t o t a l i t e t s v e d e i snizi n a v a r i j a n t u h e g e l o v s k o g t o t a l i t e t a , k o j a , a k i uz o b z i r n o s t v i e - m a n j e r e t o r i k i h d e f i n i c i j a , n a k r a j u kraj e v a b r i e , r e d u c i r a ili i s p u t a z b i l j s k e r a z l i k e k o j e razdvaj a j u razine. S i m p t o m a t i k u t o k u g d j e se ta r e d u k c i j a r a z i n a p o k a z u j e u s v o m g o l o m o b l i k u t j . p r i k r i v a se p o d p l a s t o m oiglednosti k o j a j e i z d a j e (u o b a s m i s l a r i j e i ) m o e m o t o n o o z n a i t i : o n a j e u s t a t u s u z n a n s t v e n e i f i l o z o f s k e spoznaje. V i d j e l i s m o da G r a m s c i do te m j e r e i n z i s t i r a n a p r a k t i k o m j e d i n s t v u s h v a a n j a s v i j e t a i p o v i j e s t i , da z a n e m a r u j e istai o n o t o m a r k s i s t i k u t e o r i j u r a z l i k u j e od s v a k e p r e t h o d n e o r g a n s k e i d e o l o g i j e : n j e z i n k a r a k t e r znanstvene spoz n a j e . M a r k s i s t i k a f i l o z o f i j a , k o j u on n e r a z l i k u j e j a s n o o d t e o r i j e p o v i j e s t i , d o i v l j a v a istu s u d b i n u : G r a m s c i j e s t a v l j a u izravni i z r a a j n i o d n o s sa s a d a n j o m h i s t o r i j o m : f i l o z o f i j a j e stoga, k a o t o je to h t i o Hegel (iju j e k o n c e p c i j u p r e u z e o Croce) povijest filozofije i n a k r a j u k r a j e v a povijest. Budui cla su s v a k a z n a n o s t i s v a k a f i l o z o f i j a u s v o m s t v a r n o m t e m e l j u z b i l j s k a p o v i j e s t , i s a m a se z b i l j s k a p o v i j e s t m o e n a z v a t i f i l o z o f i j o m ili z n a n o u . Ali k a k o se, u m a r k s i s t i k o j t e o r i j i , m o e m i s l i t i ta d v o s t r u k a r a d i k a l n a t v r d n j a , s t v o r i t i t e o r i j s k i u v j e t i k o j i d o p u t a j u da se o n a f o r m u l i r a ? i t a v i m n i z o m p o j m o v n i h p o m a k a k o j i i m a j u za p o s l j e d i c u u p r a v o smanjivanje razmaka i z m e u r a z i n a k o j e je r a z l i k o v a o M a r x . S v a k i j e o d t i h p o m a k a u t o l i k o m a n j e z a m j e t l j i v , u k o l i k o se n e o b r a a po-

138

z o r n o s t n a t e o r i j s k e d i s t i n k c i j e t o su u s a e n e u p r e c i z n o s t Marxovih pojmova. T a k o G r a m s c i s t a l n o i z j a v l j u j e da je n e k a znans t v e n a t e o r i j a , ova ili o n a uz z n a n o s t v e z a n a k a t e g o r i j a , nadgradnja2 ili h i s t o r i j s k a k a t e g o r i j a k o j u on i z j e d n a u j e s l j u d s k i m o d n o s o m . 3 ' To z a p r a v o z n a i p r i p i s a t i p o j m u nadg r a d n j e o p s e g k o j i m u M a r x o d r i e ; b u d u i da p o d t a j poj a m s v r s t a v a s a m o 1) p r a v n o - p o l i t i k u n a d g r a d n j u i 2) ideol o k u n a d g r a d n j u ( o d g o v a r a j u e oblike d r u t v e n e svijesti), M a r x u njega nikada ne ukljuuje, o s i m u Ranim radovima ( p o s e b n o u Rukopisima iz 7844.) znanstvenu spoznaju. Kao ni j e z i k za k o j i je S t a l j i n d o k a z a o d a m u izmie, t a k o ni z n a n o s t ne m o e biti s v r s t a n a p o d k a t e g o r i j u n a d g r a d n j e . Praviti od znanosti n a d g r a d n j u , znai shvaati je kao j e d n u od o r g a n s k i h i d e o l o g i j a k o j e i n e blok sa s t r u k t u r o m i i m a j u i s t u p o v i j e s t k a o i o n a . Ali a k i u m a r k s i s t i k o j t e o r i j i i t a m o da i d e o l o g i j e m o g u n a d i v j e t i s t r u k t u r u k o j a ih j e s t v o r i l a (to j e s l u a j s n j i h o v i m n a j v e i m d i j e l o m , n p r . s r e l i g i j o m , m o r a l o m ili i d e o l o k o m f i l o z o f i j o m ) , k a o i stanoviti e l e m e n t i p r a v n o - p o l i t i k e n a d g r a d n j e ( r i m s k o p r a v o ! ) . t o se tie z n a n o s t i , i o n a m o e n a s t a t i iz i d e o l o g i j e , o d v o j i t i se od svog p o l j a d a bi se k o n s t i t u i r a l a u z n a n o s t , ali u p r a v o to o d v a j a n j e , t a j rez u v o d e novi o b l i k h i s t o r i j s k o g postoj a n j a i t e m p o r a l n o s t i k o j i z n a n o s t i p o m a u ( b a r e m u stanov i t i m h i s t o r i j s k i m u v j e t i m a k o j i o s i g u r a v a j u s t v a r n i kontinuitet njezine vlastite povijesti to nije uvijek bio sluaj) da i z b j e g n e z a j e d n i k u s u d b i n u j e d n e j e d i n s t v e n e p o v i j e s t i : one historijskog bloka jedinstva s t r u k t u r e i n a d g r a d n j e . Idealizam ideoloki postavlja znanosti svojstvenu temporaln o s t , n j e z i n r a z v o j n i r i t a m , n j e z i n tip k o n t i n u i t e t a i n j e z i n e f a k t o r e k o j i j o j izgleda o m o g u u j u da i z b j e g n e m i j e n a m a p o l i t i k e i e k o n o m s k e p o v i j e s t i u o b l i k u n e h i s t o r i n o s t i , net e m p o r a l n o s t i : on t a k o h i p o s t a z i r a j e d a n z b i l j s k i f e n o m e n koji i m a p o t r e b u za s a s v i m d r u g i m k a t e g o r i j a m a da bi bio m i l j e n , ali k o j i mora biti miljen, r a z l i k u j u i r e l a t i v n o auton o m n u i z n a n s t v e n o j spoznaji svojstvenu povijest od drugih o b l i k a p o v i j e s n e e g z i s t e n c i j e (oblika i d e o l o k i h , pravno-poliiikih s u p e r s t r u k t u r a , kao i oblika e k o n o m s k e s t r u k t u r e ) . Reducirati i identificirat i z n a n o s t i s v o j s t v e n u pov i j e s t na p o v i j e s t o r g a n s k e i d e o l o g i j e i na e k o n o m s k o - p o i i tiku p o v i j e s t , znai na k r a j u k r a j e v a r e d u c i r a t i z n a n o s t na p o v i j e s t k a o n a s v o j u bit. P a d z n a n o s t i u p o v i j e s t o v d j e je s a m o z n a k j e d n o g t e o r i j s k o g p a d a : p a d a k o j i t e o r i j u povijesti t j e r a u zbiljsku p o v i j e s t ; ( t e o r i j s k i ) p r e d m e t z n a n o s t i pov i j e s t i svodi n a z b i l j s k u p o v i j e s t ; m i j e a d a k l e p r e d m e t spo:n

Usp. 5457.

zauujue

Gramsciie\e

stranice

u /,nano.->ti. Materialismo (Str 56) Usp

SLorico,

vLr

>'U stvari
;1

i znanost je n a d g r a d n j a , ideologija.

takoer s t r . 162

Materialismo SLorico, sir. 160

139

z n a j e sa zbiljskim p r e d m e t o m . T a j p a d nije nita d r u g o do pad u empiristiku ideologiju, reija po ulogama koje ovdje dre filozofija i zbiljska povijest. Ma kako god zadivljujui bio njegov historijski i politiki genije, G r a m s c i nije izbjegao t o m e m p i r i s t i k o m i s k u e n j u k a d j e elio o d r e d i t i s t a t u s znan o s t i , a p o g o t o v o ( j e r o n j e m a l o z a o k u p l j e n z n a n o u ) filoz o f i j e . O n j e s t a l n o u i s k u e n j u d a o d n o s i z m e u z b i l j s k e povijesti i filozofije misli kao odnos izraajnog jedinstva, m a k a k v a god bila p o s r e d o v a n j a k o j i m a je s t a v l j e n o u z a d a u cla o s i g u r a j u t a j o d n o s " . V i d j e l i s m o d a j e za n j e g a f i l o z o f , u k r a j n j o j l i n i j i , p o l i t i a r ; za n j e g a j e f i l o z o f i j a i z r a v n i p r o i z v o d (uz r e z e r v u svih n u n i h p o s r e d o v a n j a ) d j e l a t n o s t i i iskustva masa, e k o n o m s k o - p o l n i k e prakse: toj filozofiji zdrava r a z u m a k o j a j e ve gotova izvan n j i h i k o j a govori u h i s t o r i j s k o j p r a k s i , filozofi od z a n a t a s a m o d a j u svoj glas i oblike svoga d i s k u r s a bez m o g u n o s t i da i z m i j e n e njezinu supstanciju. Gramsci spontano pronalazi, kao neizbjenu protivnost izrazu svoga m i l j e n j a , f o r m u l e s a m o g Feuerbac h a k o j i , u g l a s o v i t o m t e k s t u iz 1839, z b i l j s k o m h i s t o r i j o m proizvedenu filozofiju s u p r o t s t a v l j a filozofiji proizvedenoj od filozofa f o r m u l e k o j e p r a k s u s u p r o t s t a v l j a j u spekulaciji. I u p r a v o u t e r m i n i m a f o j e r b a h o v s k o g obrata spekulacije na konkretnu filozofiju, on od kroeovskog historicizma s m j e r a preuzeti ono to je dobro: preokrenuti spekul a t i v n i C r o c e o v h i s t o r i c i z a m , p o s t a v i t i ga n a n o g e d a b i o d njega napravio marksistiki historicizam i tako doao do zbiljske povijesti, konkretne filozofije. Ako je istina da p r e o k r e t j e d n e p r o b l e m a t i k e u v a s t r u k t u r u te p r o b l e m a t i k e , n e e n a s z a u d i t i a k o se o d n o s i z r a v n o g i z r a z a (sa s v i m n u n i m p o s r e d o v a n j i m a ) t o su ga H e g e l ili C r o c e s t a v l j a l i i z m e u zbiljske povijesti i filozofije, iznova n a e u preokren u t o j t e o r i j i : t o n i j e , u o d n o s u i z r a v n o g i z r a z a t o ga G r a m sci u s p o s t a v l j a i z m e u p o l i t i k e ( z b i l j s k e p o v i j e s t i ) i f i l o z o f i j e . Ali n i j e d o v o l j n o d a se n a m i n i m u m s m a n j i razm a k k o j i u d r u t v e n o j s t r u k t u r i d i j e l i s p e c i f i n o m j e s t o teor i j s k i h , f i l o z o f s k i h ili z n a n s t v e n i h t v o r b i o d p o l i t i k e p r a k s e , dakle m j e s t o t e o r i j s k e p r a k s e od m j e s t a politike p r a k s e ; p o t r e b n a j e o p e t j e d n a k o n c e p c i j a teorijske prakse k o j a ilustrira i posveuje p r o k l a m i r a n i identitet izmeu filozofije i p o l i t i k e . T a j l a t e n t n i z a h t j e v o b j a n j a v a n o v e p o j m o v n e pom a k e i j a j e p o s l j e d i c a i z n o v a t o cla reduciraju r a z l i k u izm e u nivoa. U t o j i n t e r p r e t a c i j i t e o r i j s k a p r a k s a tei d a izgubi s v a k u s p e c i f i n o s t k a k o bi b i l a s v e d e n a n a povijesnu praksu u o p e , k a t e g o r i j u u k o j o j su m i l j e n i t a k o r a z l i i t i o b l i c i p r o i z v o d n j e kao to su e k o n o m s k a p r a k s a , politika p r a k s a , ideoloka praksa i znanstvena praksa. To izjednaavanje ipak postavlja delikatne p r o b l e m e : i s a m je Gramsci priznavao
- O p o j m u p o s r e d o v a n j a usp. Knjigu I, poglavlje I, stavku 1S.

140

d a a p s o l u t n i h i s t o r i c i z a m r i s k i r a d a se s p o t a k n e o t e o r i j u i d e o l o g i j a . M e u t i m , o n j e s a m , p r i b l i u j u i Teze o Feuerbachu j e d n o j Engelsovoj reenici (povijest je industrija i e k s p e r i m e n t i r a n j e ) d a o a r g u m e n t za j e d n o r j e e n j e , p r e d l o ivi m o d e l p r a k s e s p o s o b n e d a p o d s v o j i m p o j m o m s j e d i n i sve te razliite p r a k s e . P r o b l e m a t i k a a p s o l u t n o g h i s t o r i c i z m a zahtijevala j e d a se t a j p r o b l e m r i j e i : n i j e s l u a j n o t o o n a tei d a za t a j e m p i r i s t i k i p r o b l e m p r e d l o i r j e e n j e e m p i r i stikog d u h a . T a j m o d e l m o e n p r . biti o n a j eksperimentalne prakse p r e u z e t n e t o l i k o iz r e a l n o s t i m o d e r n e z n a n o s t i , kolik o iz o d r e e n e i d e o l o g i j e m o d e r n e z n a n o s t i . C o l l e t t i j e p r e uzeo tu Gramscijevu n a z n a k u i prihvatio da povijest kao i s a m a z b i l j a p o s j e d u j e e k s p e r i m e n t a l n u strukturu, da je o n a d a k l e u b i t i s t r u k t u r i r a n a k a o e k s p e r i m e n t i r a n j e . Bud u i cla j e t a k o z b i l j s k a p o v i j e s t p r o g l a e n a i n d u s t r i j o m i e k s p e r i m e n t i r a n j e m , te b u d u i cla j e c j e l o k u p n a z n a n s t v e na praksa definirana kao eksperimentalna praksa, povijesna p r a k s a i t e o r i j s k a p r a k s a i m a j u s t o g a j e d n u te i s t u s t r u k t u r u . C o l l e t t i t u u s p o r e d b u t j e r a d o k r a j n o s t i t v r d e i d a povijest u biti, j e d n a k o k a o i znanost, u k l j u u j e m o m e n t hipot e z e n e o p h o d a n za u s p o s t a v l j a n j e s t r u k t u r e e k s p e r i m e n t i r a n j a , p r e m a s h e m a m a C l a u d e a B e r n a r d a . P o v i j e s t k o j a , u ivoj politikoj akciji, ne p r e s t a j e anticipirati o sebi (projekc i j a m a n a b u d u n o s t n e o p h o d n i m s v a k o j a k c i j i ) b i l a bi n a taj nain hipoteza i verifikacija na djelu, j e d n a k o kao p r a k s a eksperimentalne znanosti. Tim identitetom bitne strukture t e o r i j s k a p r a k s a m o e b i t i izravno, neposredno i adekvatno a s i m i l i r a n a s p o v i j e s n o m p r a k s o m , d o k se r e d u k c i j a m j e s t a t e o r i j s k e p r a k s e n a m j e s t o p o l i t i k e ili d r u t v e n e p r a k s e tada moe utemeljiti na redukciji praksa s jedinstvenom strukturom. S p o m e n u o s a m p r i m j e r G r a m s c i j a i o n a j Collett i j a n e z b o g t o g a t o bi o n i bili j e d i n i m o g u i p r i m j e r i teor i j s k i h varijacija j e d n e te i s t e t e o r i j s k e i n v a r i j a n t e : p r o b l e m a t i k e historicizma. N e k a p r o b l e m a t i k a nipoto ne nalae a p s o l u t n o identine v a r i j a c i j e m i s l i m a koje p r e s i j e c a j u njez i n o p o l j e : j e d n o se p o l j e m o e p r i j e i v e o m a r a z l i i t i m put o v i m a , j e r m u se m o e p r i s t u p i t i iz r a z l i i t i h u g l o v a . Ali susret s n j i m implicira p o d r e i v a n j e n j e g o v u z a k o n u koji proizvodi t o l i k o r a z l i i t i h p o s l j e d i c a k a o t o su r a z l i i t e m i s l i k o j e ga s u s r e u ; m e u t i m , s v i m t i m p o s l j e d i c a m a z a j e d n i k e s u s t a n o v i t e i d e n t i n e c r t e z b o g t o g a t o s u p o s l j e d i c e jeclne te i s t e s t r u k t u r e , s t r u k t u r e d o t i n e ( s u s r e t n u t e ) p r o b l e m a t i k e . D a b i s m o za io d a l i j e d a n p a r a d o k s a l a n p r i m j e r , n a v o d i m o S a r t r e o v u m i s a o za k o j u s v a t k o z n a d a ni n a k a k a v na i n n e p o t j e e iz G r a m s c i j e v e i n t e r p r e t a c i j e m a r k s i z m a : o n a ima s a s v i m d r u g e izvore. M e u t i m k a d je s u s r e o m a r k s i z a m , S a r t r e m u j e , iz s e b i s v o j s t v e n i h r a z l o g a , d a o h i s t o r i c i s t i k u i n t e r p r e t a c i j u ( k o j u o n b e z s u m n j e n e b i k r s t i o t a k v o m ) , iz-

141

j a v l j u j u i d a su velike f i l o z o f i j e (on n a v o d i M a r x o v u filozof i j u n a k o n o n i h L o c k a i K a n t - H e g e l a ) n e o p h o d n e sve dotle dok se ne prevlada povijesni trenutak kojega su one izraz (Kritika dijalektikog uma, Gallimard, s t r . 17). T u e m o n a i , u S a r t r e u p r i m j e r e n o m o b l i k u , s t r u k t u r e s u v r e m e n o s t i , izraza i n e p r e v l a d i v o g ( H e g e l o v o : N i t k o ne m o e p r e k o r a i t i s v o j e v r i j e m e ) t o za n j e g a p r e d s t a v l j a j u s p e c i f i k a c i j e njegova n a j v a n i j e g p o j m a : toializacije ali i p a k , u o b l i c i m a s p e c i f i k a c i j e tog p o j m a k o j i m u j e s v o j s t v e n , o s t v a r u j u nun e p o j m o v n e u i n k e n j e g o v a s u s r e t a sa s t r u k t u r o m h i s t o r i c i s t i k e p r o b l e m a t i k e . Ti u i n c i n i s u j e d i n i : n e e biti zaudno vidjeti da S a r t r e vlastitim sredstvima pronalazi teoriju ideologija ( I b i d 1718) k o j e u n o v u j u i k o m e n t i r a j u j e d n u v e l i k u f i l o z o f i j u i p r e n o s e j e u p r a k t i k i ivot l j u d i , k o j a j e u m n o g o e m u b l i s k a g r a m i j e v s k o j t e o r i j i o r g a n s k i h int e l e k t u a l a c a 2 ' ; j o e m a n j e b i t i z a u d n o v i d j e t i d a se u S a r t r e a zbiva ista nuna redukcija razliitih p r a k s a (pojedinih u Marxa razlikovanih razina) na j e d n u jedinstvenu p r a k s u : u n j e g a , iz r a z l o g a k o j i p r o i z l a z e u p r a v o iz n j e g o v i h v l a s t i t i h f i l o z o f s k i h izvora, n i j e p o j a m e k s p e r i m e n t a l n e p r a k s e ve poj a m praxisa t o u t c o u r t o n a j k o j e m u j e z a d a a da, uz cijen u b r o j n i h p o s r e d o v a n j a ( S a r t r e j e filozof p o s r e d o v a n j a p a r e x c e l l e n c e : n j i h o v a j e f u n k c i j a u p r a v o to d a p r e u z m u jedinstvo u negaciji razlika) p r e u z m u jedinstvo tako razliitih p r a k s a k a o t o su z n a n s t v e n a p r a k s a i e k o n o m s k a ili politika praksa. Ne m o g u d a l j e r a z v i j a t i ove v e o m a s h e m a t i k e o p a s k e . One, m e u t i m , m o g u d a t i i d e j u o i m p l i k a c i j a m a nuno s a d r a n i m u s v a k o j h i s t o r i c i s t i k o j i n t e r p r e t a c i j i m a r k s i z m a , k a o i o p o s e b n i m p o j m o v i m a k o j e ta i n t e r p r e t a c i j a mora p r o i z v e s t i d a bi o d g o v o r i l a n a p r o b l e m e t o ih s a m a sebi p o s t a v l j a b a r e m o n d a k a d o n a , k a o u s l u a j e v i m a G r a n r s c i j a , C o l l e t t i j a ili S a r t r e a , eli b i t i t e o r i j s k i u v j e r l j i v a i s t r o g a . S a m a se ta i n t e r p r e t a c i j a m o e misliti j e d i n o p o d u v j e t o m c i j e l o g niza r e d u k c i j a k o j e su, u p o r e t k u p r o i z v o d n j e p o j m o v a , posljedica e m p i r i j s k o g k a r a k t e r a njezina proj e k t a . T a k o n p r . p o d u v j e t o m d a se sva p r a k s a r e d u c i r a n a e k s p e r i m e n t a l n u p r a k s u ili na praxis o p e n i t o , z a t i m d a se la i z v o r n a p r a k s a a s i m i l i r a s p o l i t i k o m p r a k s o m , sve p r a k s e m o g u biti m i l j e n e k a o da p o t j e u iz zbiljske p o v i j e s n e p r a k s e , da f i l o z o f i j a , ak i z n a n o s t , p a d a k l e i m a r k s i z a m m o g u biti m i l j e n i k a o izraz z b i l j s k e p o v i j e s t i . N a t a j se n a i n dolazi d o toga d a se z n a n s t v e n a s p o z n a j a , ili f i l o z o f i j a , a s v a k a k o i m a r k s i s t i k a t e o r i j a u n i z u j u na j e d i n s t v o ekon o n r s k o - p o l i t i k e p r a k s e , n a sr p o v i j e s n e p r a k s e , na. zbiljsku povijest. T a k o se dolazi d o r e z u l t a t a t o ga t r a i s v a k a historicistika i n t e r p r e t a c i j a m a r k s i z m a kao sam svoj teorijU G r a m s c i j a se Cak izriito nalazi (Materlalisino Storico, str. 197) distinkcija filozofije i ideologije. sartrovska

142

ski u v j e t : d o p r e t v a r a n j a m a r k s i s t i k o g t o t a l i t e t a u v a r i j a c i ju h e g e l o v s k o g t o t a l i t e t a . H i s t o r i c i s t i k a i n t e r p r e t a c i j a m a r k s i z m a m o e dovesti i d o ove k r a j n j e p o s l j e d i c e : d o p r a k t i k e n e g a c i j e razlike i z m e u z n a n o s t i p o v i j e s t i ( h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a ) i marksistike filozofije (dijalektikog materijalizma). U toj p o s l j e d n j o j r e d u k c i j i m a r k s i s t i k a f i l o z o f i j a p r a k t i n o gubi svoj raison d'etre, a u korist teorije povijesti: dijalektiki m a t e r i j a l i z a m i e z a v a u h i s t o r i j s k o m m a t e r i j a l i z m u / 4 T o je j a s n o v i d l j i v o u G r a m s c i j a i v e i n e n j e g o v i h s l j e d b e n i k a : ne s a m o rije d i j a l e k t i k i m a t e r i j a l i z a m n e g o i pojam svojim v l a s t i t i m p r e d m e t o m d e f i n i r a n e m a r k s i s t i k e f i l o z o f i j e , izaz i v a j u u n j i h n a j r j e i t i j e r e z e r v e . Oni s m a t r a j u d a p u k a i d e j a t e o r i j s k i a u t o n o m n e f i l o z o f i j e (po s v o m p r e d m e t u , s v o j o j teoriji, s v o j o j m e t o d i ) , d a k l e razliite od z n a n o s t i o p r i r o d i , odvodi m a r k s i z a m u m e t a f i z i k u , u o b n o v u f i l o z o f i j e p r i r o d e , u k o j o j bi t o b o e p r a v i m a j s t o r bio Engels 2 5 . B u d u i cla j e svaka f i l o z o f i j a p o v i j e s t , f i l o z o f i j a p r a x i s a k a o f i l o z o f i j a ne m o e b i t i d r u g o do f i l o z o f i j a i d e n t i t e t a , f i l o z o f i j a - p o v i j e s t ili z n a n o s t - p o v i j e s t . A b u d u i d a vie n e m a v l a s t i t o g p r e d m e t a , m a r k s i s t i k a f i l o z o f i j a g u b i s v o j s t a t u s a u t o n o m n e discipline i svodi se, s l i j e d e i G r a m s c i j e v od C r o c e a p r e u z e t i izraz, na j e d n o s t a v n u h i s t o r i j s k u metodologiju, tj. na jednostavn u s a m o s v i j e s t p o v j e s n o s t i p o v i j e s t i , n a r e f l e k s i j u o sada n j o s t i z b i l j s k e p o v i j e s t i u svim n j e z i n i m o i t o v a n j i m a : O d v o j e n a od t e o r i j e p o v i j e s t i i p o l i t i k e , filozofij a m o e b i t i s a m o m e t a f i z i k a , a v e l i k o j e d o s t i g n u e povijesti m o d e r n o g m i l j e n j a t o ga p r e d s t a v l j a f i l o z o f i j a p r a k s e , u p r a v o konkretna historizacija filozofije i njezina identifikac i j a s p o v i j e u . ( G r a m s c i , Materialismo Storico, s t r . 133). Ta h i s t o r i z a c i j a f i l o z o f i j e svodi f i l o z o f i j u na status h i s t o r i j s k e m e t o d o l o g i j e : S m a t r a t i n e k u f i l o z o f s k u t v r d n j u i s t i n i t o m u odr e e n o m r a z d o b l j u p o v i j e s t i , t j . n u n i m i n e r a z d v o j n i m izl a z o m o d r e e n e p o v i j e s n e a k c i j e , o d r e e n e p r a k s e , ali prev l a d a n e i s m i s l a liene u s l i j e d e e m r a z d o b l j u , a da se ne z a p a d n e u s k e p t i c i z a m i u m o r a l n i i ideoloki r e l a t i v i z a m , t o znai pojmiti filozofiju kao historinost, t e k a je duhovna o p e r a c i j a . . . A u t o r ( B u h a r i n ) ne u s p i j e v a r a z r a d i t i p o j a m f i l o z o f i j e p r a k s e k a o historijsku metodologiju, niti ovu pos l j e d n j u k a o f i l o z o f i j u , k a o j e d i n u konkretnu filozofiju, to znai da o n ne u s p i j e v a p o s t a v i t i i r i j e i t i , sa s t a j a l i t a stvarne dijalektike, problem io ga je Croce postavio i pokuao rijeiti sa spekulativnog stajalita.
24

Moe se zapazili, iz istih s t r u k t u r a l n i h razloga, o b r n u t i uinak: u S a r t r e a se isto tako moe rei da m a r k s i s t i k a znanost povijesti p o s t a j e filozofijom. Usp G r a m s c i j a u njegovoj kritici Buharinova p r i r u n i k a ; Colletti ( p a s s i n i ) .

143

Te nas p o s l j e d n j e rijei opet evo v r a a j u izvorima: h e g e l o v s k o m h i s t o r i c i z m u r a d i k a l i z i r a n o m o d C r o c e a , koj e g a b i b i l o d o v o l j n o p r e o k r e n u t i d a b i s e iz s p e k u l a t i v n e filozofije prelo na k o n k r e t n u filozofiju, od s p e k u l a t i v n e d i j a l e k t i k e n a s t v a r n u d i j a l e k t i k u i t d . T e o r i j s k i p o t h v a t int e r p r e t a c i j e m a r k s i z m a k a o h i s t o r i c i z m a n e izlazi iz apsolutnih granica u k o j i m a se o d F e u e r b a c h a z b i v a t o p r e o k r e t a n j e s p e k u l a c i j e u p r a x i s , a p s t r a k c i j e u k o n k r e t n o : te s u granice definirane empiristikom p r o b l e m a t i k o m sublimiran o m u hegelovskoj spekulaciji i od n j e nas ne moe osloboditi n i k a k v o p r e o k r e t a n j e / ' O i g l e d n o j e d a k l e cla s e u r a z n i m h i s t o r i c i s t i k o j interpretaciji Marxa neophodnim teorijskim redukcijama, i u njihovim posljedicama, oituje temeljna struktura svakog historicizma: i s t o v r e m e n o s t k o j a d o p u t a i t a n j e u rezu biti. T a k o e r j e v i d l j i v o , j e r j e to n j e z i n t e o r i j s k i u v j e t , d a s e t a s t r u k t u r a h t j e l i - n e h t j e l i n a m e e s t r u k t u r i m a r k s i s t i k o g totaliteta, da je p r e o b r a a v a i reducira s t v a r n u distancu k o j a o d v a j a p o j e d i n e n j e z i n e r a z i n e . M a r k s i s t i k a p o v i j e s t iznova z a p a d a u i d e o l o k i p o j a m h i s t o r i j e , k a t e g o r i j u t e m p o r a l ne p r i s u t n o s t i i t e m p o r a l n o g k o n t i n u i t e t a , u ekonomsko-politiku p r a k s u zbiljske povijesti p u t e m srozavanja znanosti, filozofije i ideologije na j e d i n s t v o o d n o s a p r o i z v o d n j e i proi z v o d n i h s n a g a , t j . u s t v a r i n a infrastrukturu. Koliko god bio p a r a d o k s a l a n t a j z a k l j u a k , i j e e rni se i z r i c a n j e b e z s u m n j e p r i p i s a t i u g r i j e h , n a a j e s t v a r n a o b a v e z a cla ga i z v u e m o : S a s t a j a l i t a s v o j e teorijske problematike, a ne svojih intencija i politikog naglaska, taj humanistiki i historicistiki materijalizam pronalazi bazine teorijske principe u ekonomistikoj i mehanicistikoj interpretaciji Druge internacion a l e . A k o ta i s t a t e o r i j s k a p r o b l e m a t i k a m o e p o s l u i t i k a o oslonac politikama razliite inspiracije, j e d n o m fatalistike a clrugi p u t v o l u n t a r i s t i k e , j e d n o m p a s i v n e a d r u g i p u t s v j e s n e i d j e l a t n e , to p r o i z l a z i iz i z v o r a t e o r i j s k e igre k o j u , k a o s v a k a i d e o l o g i j a , s a d r i i ta i d e o l o k a t e o r i j s k a p r o b l e m a t i ka. Z a p r a v o , p r i p i s u j u i i n f r a s t r u k t u r i n a j d j e l a t n i j e a t ri bute p o l i t i k e i i d e o l o k e n a d g r a d n j e , t a k a v se h i s t o r i c i z a m m o e p o l i t i k i s u p r o t s t a v i t i t e z a m a D r u g e i n t e r n a c i o n a l e . T a se o p e r a c i j a p r i j e n o s a a t r i b u t a m o e izvoditi u r a z n i m oblicima: unosei npr. u politiku praksu atribute filozofije i teorije (spontaneizam), o b d a r u j u i e k o n o m s k i praxis svim djelatnim, o d n o s n o eksplozivnim vrlinama politike (anarhosindi- Maloprije sam govorio o izvorima Sartreove filozofije. S a r t r e misli kroz Descartesa, Kanui, Husserla i Hegela, ali njegova n a j d u b l j a misao bez s u m n j e potie od Poritzera i (kako god p a r a d o k s a l n o m mogla izgledati ta bliskost) kasnije iz Bergsona. A Politzer je Feuerbach m o d e r n i h vremena: njegova je K r i t i k a temelja psihologije kritika spekulativne psihologije u ime k o n k r e t n e psihologije. Poliizerove su teme od S a n r e a mogle biti t r e t i r a n e kao filozofemi: on nije n a p u s t i o svoju inspiraciju: kad sartrovski historicizam o b a r a totalitet" a p s t r a k c i j e dogmatskog m a r k s i z m a u teoriji k o n k r e t n o g s u b j e k t i v i t e t a , on takoer obnavlja na drugim m j e s t i m a i o d r u g i m p r e d m e t i m a , jedan obrat koji od F e u e r b a c h a do mladoga Mar.\a i Poliizera samo zadrava, pod prividom svoje kritike, j e d n u te istu problematiku.

144

k a l i z a m ) ili p o v j e r a v a j u i p o l i t i k o j s v i j e s t i i p o l i t i k o m odr e e n j u e k o n o m s k i d e t e r m i n i z a m ( v o l u n t a r i z a m ) . J e d n o m rij e j u , a k o p o s t o j e d v a r a z l i i t a n a i n a d a se n a d g r a d n j a ident i f i c i r a s i n f r a s t r u k t u r o m ili s v i j e s t s e k o n o m i j o m j e d a n k o j i u s v i j e s t i i p o l i t i c i vidi s a m o e k o n o m i j u , d o k d r u g i ispun j u j e e k o n o m i j u politikom i svijeu uvijek postoji samo j e d n a struktura identifikacije k o j a je na djelu, s t r u k t u r a prob l e m a t i k e k o j a teorijski identificira, svodei j e d n u na drugu, p r i s u t n e razine. Ta zajednika s t r u k t u r a teorijske problematike p o s t a j e v i d l j i v o m k a d se a n a l i z i r a j u n e t e o r i j s k e ili polit i k e intencije mehanicizma-ekonomizma, s jedne strane, i h u m a n i z m a - h i s t o r i c i z m a , s d r u g e s t r a n e , n e g o u n u t r a n j a logika n j i h o v a p o j m o v n o g m e h a n i z m a . Neka mi b u d e d o p u t e n a jo j e d n a p r i m j e d b a o o d n o s u h u m a n i z m a i h i s t o r i c i z m a . P o s v e j e j a s n o d a j e mog u e z a m i s l i t i n e h i s t o r i c i s t i k i h u m a n i z a m j e d n a k o k a o ni nehumanistiki historicizam. Naravno, ovdje uvijek govorim s a m o o teorijskom humanizmu i historicizmu, promatranim u n j i h o v o j f u n k c i j i teorijskog utemeljivanja znanosti i marks i s t i k e f i l o z o f i j e . D o v o l j n o je i v j e t i u m o r a l u ili r e l i g i j i , ili u o n o j m o r a l n o - p o l i t i k o j i d e o l o g i j i k o j a se n a z i v a s o c i j a l d e m o k r a c i j o m d a bi se u s t a n o v i l a humanistika ili nehistoricistika interpretacija Marxa: treba samo proitati Marxa u svjetlu t e o r i j e o l j u d s k o j p r i r o d i , bila o n a r e l i g i j s k a , eti k a ili a n t r o p o l o k a (usp. Calveza i Bigoa, k a o i M. R u b e l a , n a k o n s o c i j a l d e m o k r a t a L a n d s h u t a i Mayera, prvih izdavaa Mar.vovih Ranih radova). Svesti Kapital n a e t i k u i n s p i r a c i j u d j e j a j e igra, m a k a k o se m a l o o s l a n j a l o n a r a d i k a l n u a n t r o p o l o g i j u Rukopisa iz 1844. Ali m o e se i o b r n u t o : z a m i s l i t i m o g u n o s t lustoricistikog nehumanistikog itanja Marxa b a u t o m s m j e r u , u k o l i k o ga d o b r o r a z u m i j e m , tee glavni C o l l e t t i j e v i n a p o r i . Da bi se d o p u s t i l o to h i s t o r i c i s t i k o neh u m a n i s t i k o i t a n j e M a r x a p o t r e b n o je, u p r a v o k a o t o to ini Colletti, o d b a c i t i d a se j e d i n s t v o p r o i z v o d n e s n a g e / o d nosi p r o i z v o d n j e , k o j e tvori bit p o v i j e s t i , svodi n a j e d n o s t a v n u p o j a v n o s t l j u d s k e , m a k a r i h i s t o r i z i r a n e p r i r o d e . Ali ostav i m o po s t r a n i te d v i j e m o g u n o s t i . Jedinstvo humanizma i historicizma predstavlja, to t r e b a j a s n o rei, n a j o z b i l j n i j e i s k u e n j e , jer b a r e m privid n o p r i s k r b l j u j e n a j v e e t e o r i j s k e p r e d n o s t i . U s v o e n j e cjel o k u p n e s p o z n a j e na d r u t v e n o - h i s t o r i j s k e o d n o s e m o e se p o t a j n o u v e s t i d r u g a j e d n a r e d u k c i j a k o j a odnose proizvodnje p r o m a t r a n a p r o s t o k a o l j u d s k e odnose : 7 . T a d r u g a r e d u k c i j a p o i v a n a j e d n o j o i g l e d n o s t i : n i j e li p o v i j e s t s a s v i m l j u d s k i f e n o m e n i n e i z j a v l j u j e li M a r x , n a v o d e i Vicoa, da j e l j u d i m o g u s p o z n a t i z a t o t o s u j e oni s v u stvorili? Ta oiglednost p o i v a m e u t i m n a o s o b i t o j p r e t p o s t a v c i : da su akteri p o v i j e s t i a u t o r i svoga t e k s t a , s u b j e k t i s v o j e pro21

Ta je o b m a n a uobiajena u svim h u m a n i s t i k i m i n t e r p r e t a c i j a m a m a r k s i z m a .

j y Kako itati k a p i t a i

145

i z v o d n j e . Ali i ta p r e t p o s t a v k a i m a s v u s n a g u o i g l e d n o s t i ; p r o t i v n o o n o m e to n a m s u g e r i r a teatar, k o n k r e t n i su ljudi u p o v i j e s t i a k t e r i uloga iji su oni a u t o r i . D o v o l j n o je zanem a r i t i reisera p a d a g l u m a c - p i s a c lii p o p u t b r a t a s t a r o m A r i s t o t e l o v u s n u : l i j e n i k u - k o j i - s e - s a m - l i j e i ; i d a se odnosi proizvodnje, koji su ipak doista reiseri povijesti, svedu na j e d n o s t a v n e ljudske odnose. N e o b i l u j e li Njemaka ideologija f o r m u l a m a o t i m s t v a r n i m l j u d i m a , o t i m k o n k r e t n i m i n d i v i d u a m a k o j e su, vrsto u s i d r e n e n o g a m a na zemlji, i s t i n s k i s u b j e k t i p o v i j e s t i ? N e i z j a v l j u j u li Teze o Feuerbachu da je objektivnost posve ljudski rezultat praktiko-osjetilne d j e l a t n o s t i s u b j e k a t a ? D o v o l j n o j e d a se t o j l j u d s k o j p r i r o d i p r i d a j u a t r i b u t i k o n k r e t n e h i s t o r i n o s t i , k a k o b i se i z b j e g l a a p s t r a k c i j a i f i k s i z a m t e o l o k i h ili m o r a l n i h a n t r o p o l o g i j a , p a d a se xMar.\a d o s e g n e u s a m o j s r i n j e g o v e p o s t o j b i n e : h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a . T a e se l j u d s k a p r i r o d a d a k l e s h v a t i t i k a o p r o i z v o d p o v i j e s t i , k a o n e t o t o se z a j e d n o s n j o m e m i j e n j a , j e r o v j e k se, s m a t r a l i s u to v e filozofi P r o s v j e t i t e l j s t v a , m i j e n j a s r e v o l u c i j a m a s v o j e p o v i j e s t i , i do n a j i n t i m n i j i h j e s v o j i h s p o s o b n o s t i (vida, sluha, p a m e n j a , r a z u m a itcl, t o s u v e t v r d i l i H e l v e t i u s i R o u s s e a u protiv Diderota, e m u je i F e u e r b a c h posvetio z n a a j a n dio s v o j e f i l o z o f i j e , a n a e m u se d a n a s i s k u a v a g o m i l a k u l t u r a listikih antropologa) podloan u t j e c a j u d r u t v e n i h proizvoda svoje objektivne povijesti. Povijest stoga p o s t a j e preobraavanje l j u d s k e prirode, koja o s t a j e istinski s u b j e k t povijesti k o j a j u p r e o b r a a v a . N a t a j e se n a i n p o v i j e s t u v e s t i u l j u d s k u p r i r o d u d a bi se s u v r e m e n e l j u d e u i n i l o h i s t o r i j s k i m u i n c i m a i j i s u o n i s u b j e k t i ali i u p r a v o se t u s v e o d l u u j e o d n o s e p r o i z v o d n j e i d r u t v e n o - p o l i t i k e i ideol o k e o d n o s e s v e s t e s e n a h i s t o r i z i r a n e ljudske odnose, to j e s t n a m e u l j u d s k e , i n t e r s u b j e k t i v n e o d n o s e . T a k a v j e izabrani teren historicistikog h u m a n i z m a . Takva je njegova velika p r e d n o s t : vratiti Mar.\a u s t r u j u j e d n e n j e m u preth o d n e ideologije, r o e n e u X V I I I s t o l j e u , o d u z e t i m u zaslugu za o r i g i n a l n o s t r e v o l u c i o n a r n o g t e o r i j s k o g r a s k i d a i e s t o ga a k u i n i t i p r i h v a t l j i v i m za m o d e r n e o b l i k e k u l t u r n e i d r u g e a n t r o p o l o g i j e . T k o sve u n a e v r i j e m e ne zaziva t a j h i s t o r i c i s t i k i h u m a n i z a m , v j e r u j u i p r i t o m d a se d o i s t a poziva n a M a r x a , p r e m d a n a s t a k v a i d e o l o g i j a u d a l j u j e o d Mar.\a? M e u t i 111, n i j e s t i m u v i j e k b i l o t a k o , b a r e m poliliki govorei. Rekao sam zato je i kako historicistiko-humanistika interpretacija marksizma nastala u slutnjama i n a t r a g u R e v o l u c i j e 1917. O n a j e t a d a i m a l a s m i s a o e s t o k e pobune protiv mehanicizma i oportunizma Druge internacion a l e . O n a j e i z r a v n o p o z i v a l a n a s v i j e s t i v o l j u ljudi k a k o bi odbacila rat, sruila kapitalizam i provela revoluciju. Ona je b e z o b z i r n o o d b a c i v a l a s v e t o j e , u samoj teoriji, m o g l o o d l o -

146

iti ili p r i g u i t i t a j u r g e n t n i poziv n a h i s t o r i j s k u o d g o v o r n o s t z b i l j s k i h l j u d i b a e n i h u r e v o l u c i j u . O n a je, n a isti n a i n , zah t i j e v a l a teoriju svoje volje. Z b o g t o g a j e o n a p r o k l a m i r a l a radikalni p o v r a t a k Hegelu (mladi Lukacs, Korsch) i razradila t e o r i j u k o j a M a r x o v o u e n j e s t a v l j a u o d n o s d i r e k t n o g izraza s r a d n i k o m k l a s o m . Iz toga v r e m e n a d a t i r a p o z n a t a opreka izmeu buroaske znanosti i proleterske znanosti, u k o j o j triumfira idealistika i voluntaristika intepretacija m a r k s i z m a k a o izraza i i s k l j u i v o g p r o i z v o d a p r o l e t e r s k e prakse. T a j je ljeviarski h u m a n i z a m oznaavao proletarij a t k a o m j e s t o i m i s i o n a r a l j u d s k e biti. U k o l i k o je n j e m u bila d o d i j e l j e n a h i s t o r i j s k a u l o g a d a o v j e k a o s l o b o d i njegova o t u e n j a , to j e t r e b a l o izvriti p u t e m n e g a c i j e l j u d s k e biti k o j e j e o n b i o a p s o l u t n a r t v a . Savez f i l o z o f i j e i proletarijata, nagovijeten Mar.\ovim m l a d e n a k i m tekstovima, p r e s t a o je biti savezom izmeu d v a j u m e u s o b n o izvanjskih dijelova. Proletarijat, protiv svoje radikalne negacije pobun j e n a l j u d s k a bit, p o s t a o je r e v o l u c i o n a r n o m p o t v r d o m ljuds k e b i t i : p r o l e t a r i j a t j e t a k o b i o filozofija na cijelu, a n j e g o v a p r a k s a f i l o z o f i j a s a m a . M a r . \ o v a se u l o g a t a k o svela n a t o da t o j d j e l a t n o j i i v l j e n o j f i l o z o f i j i n a n j e n o m r o d n o m m j e s t u p r i p i e j e d n o s t a v n i o b l i k samosvijesti. Z b o g toga se m a r k s i z a m p r o g l a s i o p r o l e t e r s k o m z n a n o u ili f i l o z o f i j o m , izravnim izrazom, izravnim proizvodom l j u d s k e biti od njezinog j e d i n o g h i s t o r i j s k o g t v o r c a , p r o l e t a r i j a t a . K a u c k i j e v s k a i l e n j i n i s t i k a teza d a j e m a r k s i s t i k a t e o r i j a p r o i z v o d s p e c i f i n e t e o r i j s k e p r a k s e izvan p r o l e t a r i j a t a , te o unoenju m a r k s i s t i k e t e o r i j e u r a d n i k i p o k r e t , b e z o b z i r n o j e bila o d b a e n a i sve su t e m e s p o n t a n e i z m a p o h i t a l e u m a r k s i z a m k r o z tu o t v o r e n u b r e u : h u m a n i s t i k i u n i v e r z a l i z a m p r o l e t a r i j a t a . Teorijski, taj revolucionarni humanizam i h i s t o r i c i z a m u isti su se m a h pozivali n a H e g e l a i n a t a d a d o s t u p n e M a r x o v e m l a d e n a k e t e k s t o v e . P r e l a z i m na njegove p o l i t i k e p o s l j e d i c e : s t a n o v i t e teze R o s e L u x e m b u r g o imp e r i j a l i z m u i n e s t a j a n j u z a k o n a politike e k o n o m i j e u soc i j a l i s t i k o m p o r e t k u , p r o l e t k u l t , k o n c e p c i j e r a d n i k e opozicije itd. i u o p e v o l u n t a r i z a m k o j i j e d u b o k o , sve do par a d o k s a l n i h o b l i k a s t a l j i n i s t i k o g d o g m a t i z m a o z n a i o razd o b l j e d i k t a t u r e p r o l e t a r i j a t a u S S S R - u . J o i d a n a s t a j humanizam i t a j historicizam p o b u u j u doista revolucionarne o d j e k e u p o l i t i k i m b o r b a m a t o ih v o d e n a r o d i treeg s v i j e t a k a k o bi p o s t i g l i i o b r a n i l i s v o j u p o l i t i k u n e z a v i s n o s t i k r e n u l i s o c i j a l i s t i k i m p u t e m . Ali s a m e te i d e o l o k e i politike prednosti, kao to je s j a j n o pokazao Lenjin, naplauju se s t a n o v i t i m p o s l j e d i c a m a logike k o j u u p o t r e b l j a v a j u , a koj e n e i z b j e n o u d a n o m t r e n u t k u p r o i z v o d e i d e a l i s t i k a i voluntaristika i s k u e n j a u s h v a a n j u e k o n o m s k e i politike p r a k s e ukoliko ne izazovu, z a h v a l j u j u i p o g o d n i m okolnos t i m a p o s r e d s t v o m n e k o g p a r a d o k s a l n o g , ali t a k o e r n u n o g

147

obrata, koncepcije obojene reformizmom ili n a p r o s t o r e v i z i o n i s t i k e .

oportunizmom,

To j e u s t v a r i s v o j s t v o s v a k e ideoloke koncepcije, p o g o t o v o a k o o n a sebi p o d r e u j e j e d n u z n a n s t v e n u k o n c e p c i j u , o d v r a a j u i j e od n j e z i n a s m i s l a k a k o bi j e s t a v i l a p o d vlast i n t e r e s a i z v a n j s k i h n u n o s t i s p o z n a j e . U t o m s m i s l u , t j . p o d u v j e t o m cla j o j se d a d e p r e d m e t o k o j e m u govori i ne z n a j u i to, h i s t o r i c i z a m n i j e bez t e o r i j s k e v r i j e d n o s t i : on prilino d o b r o o p i s u j e j e d a n b i t n i a s p e k t s v a k e ideologije koja s v o j s m i s a o z a d o b i v a o d aktualnih i n t e r e s a s l u b i k o j i m a je p o d r e e n a . Ako ideologija ne i z r a a v a t o t a l n u o b j e k t i v n u bit svoga v r e m e n a (bit h i s t o r i j s k e s a d a n j o s t i ) o n a b a r e m m o e d j e l o v a n j e m laganih p o m a k a u n u t r a n j i h naglasaka prilino d o b r o izraziti a k t u a l n e p r o m j e n e p o v i j e s n e s i t u a c i j e , u s t o j e za r a z l i k u ocl z n a n o s t i i s t o v r e m e n o t e o r i j s k i z a t v o r e n a i politiki s a v i t l j i v a i p r i l a g o d l j i v a . O n a se d o v i j a p r e m a p o t r e b a m a v r e m e n a , ali bez p r i v i d n o g k r e t a n j a , z a d o v o l j a v a j u i se d a s t a n o v i t o m n e o s j e t n o m i z m j e n o m v l a s t i t i h u n u t r a n j i h o d n o s a odrazi h i s t o r i j s k e p r o m j e n e k o j e m o r a a s i m i l i r a t i i vodili. D v o z n a n i p r i m j e r a g g i o r n a m e n t a V a t i k a n a II b i o bi d o v o l j a n d a n a m za to d a d e e k l a t a n t a n d o k a z : p o s l j e d i c a i z n a k j e d n e n e p o b i t n e e v o l u c i j e , ali i s t o v r e m e n o v j e t o p r e u z i m a n j e povijesti u ruke, z a h v a l j u j u i pronicljivo iskoriten o j k o n j u k t u r i . I d e o l o g i j a se d a k l e m i j e n j a , ali n e o s j e t n o , u v a j u i s v o j o b l i k i d e o l o g i j e ; o n a se k r e e , ali n e p o k r e t n i m p o k r e t o m k o j i je o s t a v l j a na mjestu, na n j e z i n u p o p r i t u i u n j e z i n o j ulozi i d e o l o g i j e . O n a j e n e p o k r e t n o k r e t a n j e k o j e o d r a a v a i i z r a a v a , k a o t o bi H e g e l r e k a o za s a m u f i l o z o f i j u o n o t o se d e a v a u p o v i j e s t i n i k a d n e p r e k o r a u j u i s v o j e v r i j e m e j e r o n a j e to v r i j e m e s a m o uzeto u z a r o b l j e n o s t i z r c a l n o g o d r a z a , u p r a v o z a t o d a bi se tu l j u d i uhvatili ^bog tog b i t n o g r a z l o g a r e v o l u c i o n a r n i h u m a n i z a m o d j e k a revoluc i j e iz 1917. m o e d a n a s p o s l u i t i k a o i d e o l o k i o d r a z za razliite p o l i t i k e i t e o r i j s k e p r e o k u p a c i j e , j e d n e j o s r o d n e , druge vie-manje tue svojim izvorima. Taj historicistiki h u m a n i z a m moe npr. posluiti k a o t e o r i j s k o j a m s t v o i n t e l e k t u a l c i m a b u r o a s k o g ili sitnob u r o a s k o g p o r i j e k l a k o j i sebi p o s t a v l j a j u , k a t k a d u a u t e n tino d r a m a t i n i m t e r m i n i m a , p i t a n j e o t o m e j e s u li oni s p u n i m p r a v o m djelatni lanovi j e d n e po n j i h o v u m i l j e n j u ili b o j a z n i izvan n j i h z b i v a j u e p o v i j e s t i . T o je m o d a n a j d u b l j e S a r t r e o v o p i t a n j e . O n o j e u p o t p u n o s t i s a d r a n o u dvos t r u k o j tezi cla j e m a r k s i z a m n e n a d m a i v a f i l o z o f i j a n a e g a v r e m e n a a da ni j e d n o k n j i e v n o ili f i l o z o f s k o d j e l o n e vrij e d i ni t r e n u t k a t r u d a p r e d p a t n j o m b i j e d n i k a k o j e g imper i j a l i s t i k a e k s p l o a t a c i j a p r i m o r a v a n a glad i a g o n i j u . Uzet u toj d v o s t r u k o j objavi vjernosti, ideji m a r k s i z m a s jedne s t r a n e , s t v a r i svih p o t l a e n i h s d r u g e , S a r t r e v j e r u j e d a dois t a m o e i g r a t i n e k u u l o g u s o n u s t r a n u Rijei k o j e s t v a r a

148

i d r i s m i j e n i m a , u n e l j u d s k o j p o v i j e s t i n a e g a v r e m e n a , uz p o m o t e o r i j e d i j a l e k t i k o g u m a k o j i c j e l o k u p n o j (teorijskoj) racionalnosti kao i svakoj (revolucionarnoj) dijalektici p r i p i s u j e j e d i n s t v e n i t r a n s c e n d e n t a l n i izvor l j u d s k o g projekta. Historicistiki humanizam poprima tako u Sartrea o b l i k e g z a l t a c i j e za l j u d s k o m s l o b o d o m , u k o j o j , s l o b o d n o se a n g a i r a j u i u b o r b i , on s t u p a u z a j e d n i t v o sa s l o b o d o m svih p o t l a e n i h k o j i se, p o e v i od d u g e z a b o r a v l j e n e noi j o b o v s k i h p o b u n a , v j e i t o b o r e za m a l o l j u d s k e s v j e t l o s t i . I s t i h u m a n i z a m , k o l i k o se g o d u n j e m u p o m j e r a o n e k i n a g l a s a k , m o e p o s l u i t i za d r u g e s t v a r i , p r e m a okolnos t i m a i p o t r e b a m a : n p r . p r o s v j e d p r o t i v g r e a k a i zloina r a z d o b l j a k u l t a linosti, n e s t r p l j e n j e da ih se kazni, n a d a u i s t i n s k u s o c i j a l i s t i k u d e m o k r a c i j u itd. K a d ti p o l i t i k i o s j e a j i ele sebi d a t i t e o r i j s k i t e m e l j , oni ga u v i j e k t r a e u i s t i m t e k s t o v i m a i u i s t i m p o j m o v i m a : u o v o m ili o n o m t e o r e t i a r u p r o i z a l o m iz velikog p e r i o d a n a k o n 1917. (i otud a ta i z d a n j a m l a d o g a L u k a c s a i K o r c h a i ta s t r a s t za s t a n o v i t i m d v o s m i s l e n i m G r a m s c i j e v i m f o r m u l a m a ) , ili u Marxov i m h u m a n i s t i k i m t e k s t o v i m a n j e g o v i m Ranim radovima, u s t v a r n o m h u m a n i z m u , u o t u e n j u , u k o n k r e t n o m , u k o n k r e t n o j p o v i j e s t i , f i l o z o f i j i ili psihologiji" 5 . S a m o k r i t i k o i t a n j e M a r x o v i h Ranih radova i p r o d u b l j e n i s t u d i j Kapitala mogu nam razjasniti smisao i p o g i b e l j i teorijskog h u m a n i z m a i h i s t o r i c i z m a k o j i su t u i Marxovoj problematici. P r i s j e a m o se mocla p o l a z i t a k o j e n a s j e dovelo d a se p r i h v a t i m o te a n a l i z e n e s p o r a z u m a o p o v i j e s t i . Nagovijestio s a m da je nain na koji je M a r x mislio s a m o g sebe m o g a o proizii iz s u d o v a u k o j i m a on o d m j e r a v a z a s l u g e i g r e k e s v o j i h p r e d h o d n i k a . I s t o v r e m e n o s a m n a g l a s i o da M a r x o v t e k s t m o r a m o p o d v r i n e n e p o s r e d n o m i t a n j u ve simptomalnom itanju k a k o bi se tu, u p r i v i d n o m kontinuitetu diskursa, razluile pukotine, praznine i neuspjesi s t r o g o s t i , m j e s t a g d j e je M a r x o v d i s k u r s s a m o n e - i z r e e n o n j e g o v e u t n j e t o i z b i j a u s a m o m n j e g o v o m d i s k u r s u . Istak a o s a m j e d a n o d tih t e o r i j s k i h s i m p t o m a u o c j e n i t o j u j e M a r x d a o o o d s u t n o s t i p o j m a u n j e g o v i h p r e t h o d n i k a , ods u t n o s t i pojma v i k a v r i j e d n o s t i k o j u j e M a r x v e l i k o d u n o (kao t o k a e E n g e l s ) p r o m a t r a o k a o d a se r a d i o o d s u t n o s t i r i j e i . U p r a v o s m o v i d j e l i t o se d e a v a s j e d n o m d r u g o m rijei, r i j e i p o v i j e s t , k a d se o n a p o j a v i u k r i t i k o m d i s k u r s u t o ga M a r x u p u u j e s v o j i m p r e t h o d n i c i m a . Ta r i j e k o j a se ini p u n o m r i j e j u u s t v a r i j e t e o r i j s k i p r a z n a r i j e , u nepos r e d n o s t i s v o j e o i g l e d n o s t i ili, r a d i j e , o n a j e p u n a ideologije 3 '' k o j a tvori p o v r i n u u t o j p u k o t i n i s t r o g o s t i . O n a j tko
25

Usp. La Nouvelle Critique, s i r . 164 i slijedee.

-< T a j se s l a a j , analogno, moe usporediti sa s i m p t o m o m , lapsusom i snom koji je p r e m a F r e u d u punina u d n j e .

149

 i t a Kapital ne p o s t a v l j a j u i s e b i k r i t i k o p i t a n j e n j e g o v a p r e d m e t a , ne vidi u t o j r i j e i k o j a m u govori n i k a k v u zlob u : on s l i j e d i p o s v e p r o s t o d u n o d i s k u r s k o j e m u ta r i j e m o e b i t i p r v a r i j e , i d e o l o k i d i s k u r s o p o v i j e s t i , z a t i m historicistiki diskurs. Teorijske i praktike konzekvencije, kao to smo vidjeli i kao to je razumljivo, n e m a j u tu nevinost. U j e d n o m epistemolokom i k r i t i k o m itanju, naprotiv, ne m o e m o a d a p o d t o m i z g o v o r e n o m r i j e j u n e z a p a z i m o utn j u k o j u o n a p r e k r i v a , d a n e v i d i m o p r a z n i n u o d u z e t e strogosti, b a r e m u d j e l i u v r e m e n a , u m r a k u t e k s t a ; u s k l a d u s tim ne m o e m o a da pod tim d i s k u r s o m , prividno kontinuiran i m ali z a p r a v o i s p r e k i d a n i m i p o d j a r m l j e n i m p r i j e t e o m p r o v a l o m j e d n o g o d b i j a j u e g d i s k u r s a , ne z a p a z i m o tihi glas i s t i n s k o g d i s k u r s a , ne m o e m o a d a n e o b n o v i m o n j e g o v t e k s t , k a k o b i s m o iznova u s p o s t a v i l i n j e g o v d u b o k i k o n t i n u i t e t . To j e o n o u e m u u t v r i v a n j e k o n k r e t n i h t o a k a i z o s t a l e Mar.\ove s t r o g o s t i t v o r i j e d i n s t v o s p r i z n a n j e m t e s t r o g o s t i ; njegova je strogost ono to n a m oznauje njegove propuste; i u o d l e e n o m t r e n u t k u n j e g o v e p r i v r e m e n e u t n j e m i n e in i m o nita drugo nego m u v r a a m o njegovu rije.

150

VI EPISTEMOLOKE (Mar.x, E n g e l s )

POSTAVKE

KAPITALA

N a k o n ove d u e d i g r e s i j e rezimir a j m o n a u a n a l i z u . Mi t r a i m o p r a v i M a r x o v p r e d m e t . Mi s m o ponajprije ispitali t e k s t o v e u k o j i m a M a r x n a z n a a v a svoje vlastito otkrie, i izdvojili p o j m o v e v r i j e d n o s t i i v i k a v r i j e d n o s t i k a o n o s i o c e toga o t k r i a . M o r a l i s m o i p a k p r i m i j e t i t i d a su u p r a v o ti p o j m o v i bili u z r o k o m nespor a z u m a , n e s a m o e k o n o m i s t a , n e g o i m a r k s i s t a , i t o u pogledu p r e d m e t a marksistike teorije politike ekonomije. Tek s m o kasnije ispitivali M a r x a k r o z o c j e n u k o j u je on d o n i o o s v o j i m p r e t h o d n i c i m a , o s n i v a i m a k l a s i n e politike e k o n o m i j e , n a d a j u i se cla e n a t a j n a i n o v u b o l j e r a z u m j e t i p u t e m o c j e n e n j e n e z n a n s t v e n e p r e t h i s t o r i j e . Tu s m o t a k o e r r a s p r a v l j a l i o n e j a s n i m ili n e s i g u r n i m definicij a m a . V i d j e l i s m o d a A'larx n i j e d o a o d o p r a v e s p o z n a j e pojm a r a z l i k e k o j a ga o d v a j a o d k l a s i n e e k o n o m i j e , te d a n a s je Marx, mislei ovu p o j m o v i m a k o n t i n u i t e t a s a d r a j a , bacio ili u o b i n u r a z l i k u o b l i k a , d i j a l e k t i k u , ili u o s n o v i c u te hegelovske dijalektike, o d r e e n o ideoloko shvaanje povijesti. O d r e d i l i s m o t e o r i j s k e i p r a k t i k e p o s l j e d i c e tih d v o s m i s l e n o s t i , v i d j e l i d a se ta n e j a s n o s t o d n o s i ne s a m o n a definic i j u s p e c i f i n o g p r e d m e t a Kapitala, n e g o i s t o v r e m e n o i na definiciju praktikog i teorijskog u Marxa, odnosa njegove t e o r i j e s p r e t h o d n i m a u k r a t k o n a t e o r i j u z n a n o s t i i teor i j u p o v i j e s t i z n a n o s t i . T u vie n e m a m o p o s l a s a m o s teorij o m p o l i t i k e e k o n o m i j e i p o v i j e s t i , ili h i s t o r i j s k i m m a t e r i j a l i z m o m , ve s t e o r i j o m z n a n o s t i i s p o v i j e u z n a n o s t i , ili d i j a l e k t i k i m m a t e r i j a l i z m o m . I vidimo, a k o to n i j e krivo, da postoji bitan odnos izmeu onog to Marx p o k a z u j e u t e o r i j i p o v i j e s t i i o n o g a t o o n p o k a z u j e u f i l o z o f i j i . Mi to vidimo b a r e m u s l i j e d e e m : p o t r e b n a je s a m o o b i n a praznina u sistemu p o j m o v a historijskog materijalizma, pa da se o d m a h u s p o s t a v i p u n i n a j e d n e f i l o z o f s k e i d e o l o g i j e , empir i s i i k a i d e o l o g i j a . T u p r a z n i n u m o e m o uoiti s a m o a k o je oistimo od evidentnosti ideoloke filozofije to je ispunja. M o e m o s t r o g o o d r e d i t i n e k e z n a n s t v e n e p o j m o v e k o j i su M a r x u j o n e d o s t a j a l i , s a m o p o d a p s o l u t n i m u v j e t o m cla upoz n a m o i d e o l o k i k a r a k t e r f i l o z o f s k i h p o j m o v a k o j i s u se na-

silno u v u k l i ; u k r a t k o , p o d a p s o l u t n i m u v j e t o m d a se otponu istodobno definirati pojmovi marksistike filozofije koji su u s t a n j u upoznati i p r e p o z n a t i ideolokim filozofske pojmove koji n a m prikrivaju slabost znanstvenih pojmova. I evo n a s stie t e o r i j s k a s u d b a : n e m o g u e j e n a i m e itati M a r xov z n a n s t v e n i g o v o r a d a se i s t o v r e m e n o n e p i e , s l u a j u i njegov vlastiti diktat, tekst jednog drugog govora, koji je n e r a z d v o j a n od p r v o g a , ali i od n j e g a o d i j e l j e n : g o v o r o Marxovoj filozofiji. D o t a k n i m o s a d a trei moment tog p i t a n j a . Kapital, E n g e l s o v i p r e d g o v o r i , n e k a p i s m a i b i l j e k e o W a g n e r u s a d r e o n o t o n a s vodi p l o d o n o s n o m p u t u . To t o s m o do sada definirali kao negativno u Marxa, sad emo otkrivati kao pozitivno. Z a d r i m o se p o n a j p r i j e n a o b i n i m p r i m j e d b a m a o terminologiji. P o z n a t o n a m j e d a je M a r x u p u t i o p r i g o v o r S m i t l r u i R i c a r d u z b o g n j i h o v a n e p r e k i d n o g mijeanja vika vrijednosti s oblicima njegova nastanka: profitom, rentom i k a m a t a m a . A n a l i z a m a velikih e k o n o m i s t a n e d o s t a j e d a k l e j e d n a rije. K a d ih M a r x ita, o n u v o d i t u r i j e k o j a n j i h o v u t e k s t u n e d o s t a j e , 3. tO jC v i a k v r i j e d n o s t i . T a j p r i v i d n o bezn a a j a n in u v o e n j a j e d n e o d s u t n e rijei n o s i u sebi i p a k z n a a j n e t e o r i j s k e p o s l j e d i c e : ta r i j e o d i s t a i n i j e r i j e n e g o pojam, j e d a n t e o r i j s k i p o j a m k o j i j e o v d j e predstavnik novog p o j m o v n o g s u s t a v a k o j e m o d g o v a r a p o j a v a j e d n o g novog p r e d m e t a . S v a k a je r i j e p o j a m , ali svaki p o j a m n i j e t e o r i j s k i p o j a m , i s v a k i t e o r i j s k i p o j a m n e p r e d s t a v l j a novi p r e d m e t . Ako j e r i j e v i a k v r i j e d n o s t i u t o m p o g l e d u zna a j n a , do tog dolazi z a t o t o o n a i z r a v n o p o g a a s t r u k t u r u p r e d m e t a i j a se s u d b i n a d a k l e i g r a u t o m n a z i v u . M a l o j e v a n o t o sav t a j p o s l j e d a k u o p e n i j e p r i s u t a n d u h u i p e r u M a r x o v u k a d on p r e k o r a v a S m i t h a i R i c a r d a d a su t u rije p r e s k o i l i . M a r x , k a o i s v a k o d r u g i , n e m o e sve rei o d j e d n o m : v a n o je da on drugdje kae o n o t o n e kae g o v o r e i to tu. N i j e d a k l e m o g u e p o s u m n j a t i u to d a M a r x n i j e osjetio k a o t e o r i j s k i z a h t j e v p r v o g a r e d a n e o p h o d n o s t s t v a r a n j a a d e k v a t n e z n a n s t v e n e terminologije, tj. k o h e r e n t n o g sustava o d r e e n o g n a z i v l j a , u k o j e m u n e s a m o d a bi u p o t r e b l j e n e r i j e i bile p o j m o v i , n e g o bi n o v e r i j e i p o s t a l e p o j m o v i m a t o bi o d r e i v a l i novi p r e d m e t . P r o t i v W a g n e r a k o j i m i j e a u p o t r e b n u v r i j e d n o s t s v r i j e d n o u , M a r x pie ( I I I , 249250): Jedina jasna stvar koju nalazimo u toj n j e m a k o j z b r c i r i j e i j e s t u t o m da, a k o j e p r o m a t r a m o u doslovnom smislu, rije v r i j e d n o s t ( W e r t , W i r r e ) n a j p r i j e se o d n o s i l a na s a m e k o r i s n e p r e d m e t e k o j i su p o s t o j a l i o d a v n a , a k k a o proizvodi r a d a , p r i j e n e g o su p o s t a l i r o b o m . Ali to j e u o d n o s u s naunom definicijom v r i j e d n o s t - r o b a , p a se t a k o r i j e sol u s t a r i h n a r o d a p o n a j p r i j e o d n o s i l a n a d o m a u , jes t i v u sol, i d a j e t a k o p r e m a t o m e eer, itd. n a k o n P l i n i j a s m a t r a n a vrstom soli, itd. (250) i m a l o d a l j e :

152

To n a s s j e a s t a r i h a l k e m i a r a p r i j e r a a n j a kem i j e k a o n a u k e : k a k o j e d o m a i m a s l a c k o j i se u s v a k o d n e v n o m i v o t u k r a t k o zove m a s l a c e m ( p r e m a n o r d i j s k o m obi a j u ) m e k , o n i s u ga nazvali m a s l o , k l o r a t i , c i n k o v m a s l a c , a n t i m o n o v m a s l a c itd. (249) T a j je t e k s t p o t p u n o j a s a n , j e r on r a z l i k u j e doslovni smisao r i j e i od n j e n o g n a u n o g z n a e n j a , p o j m o v nog, n a o s n o v i c i t e o r i j s k e r e v o l u c i j e p r e d m e t a n a u k e (kemija). Ako Mar.\ p r e d l a e novi predmet, on n u n o m o r a d a t i i o d g o v a r a j u u n o v u p o j m o v n u terminologiju 5 ' 1 . To j e n a r o i t o d o b r o vidio E n g e l s u j e d n o m dijelu svog p r e d g o v o r a e n g l e s k o m i z d a n j u Kapitala (1886) (I, 3536^: Ipak o s t a j e tekoa koju nismo mogli itaocu p r i t e d j e t i , to j e n a i m e u p o r a b a o d r e e n i h i z r a z a u s m i s l u k o j i se n e r a z l i k u j e s a m o od u p o r a b e u o b i n u g o v o r u , n e g o i o d jezika obine politike ekonomije. Ali to je bilo neizbjeno. S v a k o n o v o s h v a a n j e n e k e z n a n o s t i d o n o s i revol u c i j u u s t r u n i m i z r a z i m a ( F a c h a u s c l r i i c k e n ) te z n a n o s t i . Ovo n a j b o l j e p o t v r u j e k e m i j a , u k o j o j se c j e l o k u p n a t e r m i n o l o g i j a ( T e r m i n o l o g i e ) r a d i k a l n o m i j e n j a g o t o v o s v a k i h dvadeset g o d i n a i u k o j o j e se t e k o n a i n e k i o r g a n s k i s p o j koji n i j e p r e i v i o niz r a z l i i t i h i m e n a . P o l i t i k a e k o n o m i j a zad o v o l j a v a l a se u g l a v n o m t i m e d a p r e u z i m a i z r a z e t r g o v a k o g i i n d u s t r i j s k o g ivota o n a k o k a o ih j e z a t i c a l a te cla s n j i m a o p e r i r a , p r e v i a j u i da se na taj nain zatvorila u uski krug ideja koje su tim rijeima bile izraavane. T a k o ni k l a s i n a p o l i t i k a e k o n o m i j a , p r e m d a potp u n o s v j e s n a cla su i r e n t a i p r o f i t s a m o p o d o d j e l j c i , k o m a d i onog neplaenog dijela proizvoda koji radnik mora davati poduzetniku (prvom, p r e m d a ne i p o s l j e d n j e m iskljuivom p r i s v a j a u p r o i z v o d a 1 , ipak nije nikad izila iz uobiajenih pojmova (iibliche Begrifje) profita i rente, nije nikada ovaj neplaeni dio proizvoda (koji M a r x n a z i v a v i k o m v r i j e d n o s t i ) ispitala u njegovoj ukupnosti kao cjelinu. S t o g a n i j e n i k a d a dola do jasnoga razumijevanja njegova podrijetla i njegove p r i r o d e , k a o ni z a k o n a k o j i r e g u l i r a j u n a k n a d n u r a s p o d j e l u n j e g o v e v r i j e d n o s t i . S l i n o se i c i j e l a i n d u s t r i j a , u k o l i k o n i j e p o l j o p r i v r e d a ili obr t, b e z r a z l i k e o b u h v a a i z r a z o m m a n u f a k t u r a , i m e se b r i e r a z l i k a i z m e u dva velika i b i t n o razliita r a z d o b l j a e k o n o m s k e h i s t o r i j e : r a z d o b l j a p r a v e m a n u f a k t u r e k o j a j e p o i v a l a n a p o d j e l i r u n o g r a d a , te r a z d o b l j a m o d e r n e i n d u s t r i j e k o j a p o i v a n a s t r o j e v i m a . M e u t i m po sebi j e r a z u m l j i v o cla teorija koja modernu kapitalistiku proizvodnju smatra samo prolaznim stadijem u ekonomskoj povijesti ovjeanstva, mora upotrebljavati drugaije izraze
Kapital I, predgovor, p. 17, Mar.\ tu govori o .-.stvaranju nove terminologije.

153

od onih smatraju

na koje su navikli pisci koji taj oblik proizvodnje neprolaznim i konanim'1 Z a u s t a v i m o se n a g l a v n i m t v r d n j a m a ovoga t e k s t a : 1. s v a k a r e v o l u c i j a u p r e d m e t u uvlai n u n u revol u c i j u u n j e n o j t e r m i n o l o g i j i (novi a s p e k t z n a n o s t i ) ; 2. s v a k a j e t e r m i n o l o g i j a v e z a n a uz o d r e e n i k r u g i d e j a , t o m o e m o p r e v e s t i g o v o r e i : s v a k a je t e r m i n o l o g i j a f u n k c i j a t e o r i j s k o g s u s t a v a k o j i o v o j slui k a o o s n o v i c a , svaka t e r m i n o l o g i j a s o b o m n o s i o d r e e n i o s t a n i c e n t e o r i j s k i sistem; 3. k l a s i n a p o l i t i k a e k o n o m i j a bila j e z a t v o r e n a u o d r e e n k r u g j e r j e p o i s t o v j e i v a l a s v o j s i s t e m i d e j a i svoju terminologiju; 4. r e v o l u c i o n i r a j u i k l a s i n u t e o r i j u e k o n o m i j e , Marx je nuno morao revolucionirati i n j e n u terminologiju; 5. o s j e t l j i v a j e t o k a t e r e v o l u c i j e u p r a v o viak vrijednosti; k a k o j e n i s u mislili k a o r i j e k o j a bi bila p o j a m p r e d m e t a , k l a s i n i su e k o n o m i s t i o s t a l i u m r a k u , z a t o e n i c i r i j e i k o j e su bile tek i d e o l o k i ili e m p i r i j s k i p o j m o v i ekonomske prakse; 6. u d r u g o m d i j e l u E n g e l s p o k a z u j e r a z l i k u u terminologiji koja postoji izmeu klasine politike e k o n o m i j e i M a r x a , k a o r a z l i k u u s h v a a n j u p r e d m e t a k o j e g su klasici s m a t r a l i v j e n i m , a M a r x p r o l a z n i m . Mi z n a d e m o t o v a l j a misliti o t o m u . I p o r e d te z a d n j e s l a b o s t i , o v a j j e t e k s t vrlo zna a j a n , j e r u k a z u j e na b l i s k u z a v i s n o s t i z m e u predmeta odre e n e n a u n e d i s c i p l i n e , s j e d n e s t r a n e , i s i s t e m a n j e n e term i n o l o g i j e i s i s t e m a n j e n i h i d e j a s d r u g e s t r a n e . On d a k l e istie b l i s k i o d n o s i z m e u p r e d m e t a , t e r m i n o l o g i j e i p o j m o v n o g s u s t a v a k o j i o v o m u o d g o v a r a , o d n o s k o j i b u d u i cla je p r e d m e t j e d n o m i z m i j e n j e n ( k a d j e d o b i o s v o j e nove vidove) m o r a n u n o izazvati o d g o v a r a j u u p r o m j e n u u sistemu ideja i p o j m o v n o m nazivlju. K a i m o d a k l e cla E n g e l s p o s t a v l j a p o s t o j a n j e jednog n u n o g f u n k c i o n a l n o g o d n o s a i z m e u prirode predmeta, prirode teorijske problematike i prirode pojmovnog nazivlja. T a j se o d n o s j o b o l j e p o k a z u j e u j e d n o m d r u g o m E n g e l s o v o m t e k s t u , u p r e d g o v o r u d r u g o j k n j i z i Kapitala, to se m o e i z r a v n o p o v e z a t i s M a r x o v o m a n a l i z o m z a b l u d e klas i n i h e k o n o m i s t a o p l a i (1 1.206). U tom tekstu Engels j a s n o postavlja p i t a n j e : Vie j e s t o l j e a ve p r o l o o t k a k o k a p i t a l i s t i k o d r u t v o p r o i z v o d i v i a k v r i j e d n o s t i , p a se p o m a l o dolazi do toga da se p o r a z m i s l i o n j e g o v u p o s t a n k u . P r v o g l e d i t e bilo je o n a k v o k a k v o je p r o i z a l o iz n e p o s r e d n e trgovinske
T a j je tekst vrlo znaajan i gotovo p r i m j e r a n On nam d a j e koncepciju o Engelsovoj izvanrednoj e p i s t e m o l o k o j osjetljivosti u drugim okolnostima imamo Bit emo u mogunosti upozoriti t e o r i j s k u genijalnost koja je daleko od stajalita da je on bio s a m o r a z r e d n e vanosti u odnosu na MarNa, posve drugu od one koju na Engelsovu t u m a drugo-

154

p r a k s e : v i a k v r i j e d n o s t i p o s t a j e iz p o d i z a n j a v r i j e d n o s t i p r o izvoda. To j e bilo m i l j e n j e m e r k a n t i l i s t a , ali j e ve J a m e s Stuart uviao da u tom sluaju ono to j e d a n dobiva, drugi m o r a n u n o g u b i t i . To se g l e d i t e j o d u g o o d r a l o , p o s e b i c e u s o c i j a l i s t a ; A. S m i t h ga i s t j e r u j e iz k l a s i n e e k o n o m i j e . (IV, 15) Engels p o k a z u j e da su S m i t h i Ricardo poznavali p o r i j e k l o k a p i t a l i s t i k o g v i k a v r i j e d n o s t i . P r e m d a oni nisu odvajali viak vrijednosti kao takav, kao posebnu kategoriju od pojedinanih oblika koje ovaj uzima u profitu i zemljinoj renti (IV, 16) oni su i p a k stvorili t e m e l j n o naelo m a r k s i s t i k e t e o r i j e Kapitala, vika vrijednosti. Odavde proizlazi p i t a n j e epistemolokog karak: tera: t o je n o v o g r e k a o M a r x o v i k u v r i j e d n o s t i ? K a k o to d a j e m a r k s i s t i k a t e o r i j a v i k a v r i j e d n o sti o d j e k n u l a p o p u t g r o m a iz v e d r a n e b a , i to u s v i m civiliz i r a n i m z e m l j a m a , d o k su se t e o r i j e n j e g o v i h s o c i j a l i s t i k i h pretea, pa i R o d b e r t u s a , ispucale naprazno? Engelsova tvrdnja o udesnom djelovanju jedne n o v e t e o r i j e , u d a r g r o m a iz v e d r a n e b a , z a n i m a n a s k a o g r u b i p o k a z a t e l j novuma u M a r x a . O v d j e vie n i s u u p i t a n j u e k v i v o k n e r a z l i k e (vrsti e t e r n i t a r i z a m , p o v i j e s t u k r e t a n j u ) k o j i m a je M a r x h t i o izraziti s v o j o d n o s p r e m a e k o n o m i s t i m a . E n g e l s n e o k l i j e v a : on izravno p o s t a v l j a p r a v i p r o b l e m M a r x o va e p i s t e m o l o k o g raskida s k l a s i n o m e k o n o m i j o m ; on ga postavlja na n a j z g o d n i j e mjesto, istovremeno najparadoksaln i j e , a to j e viak vrijednosti. V i a k v r i j e d n o s t i i n i j e nov, j e r ga j e ve iznala k l a s i n a e k o n o m i j a . E n g e l s d a k l e p o s t a v l j a p i t a n j e novog u M a r x a p o v o d o m j e d n e r e a l n o s t i k o j a , u n j e g a , ruje nova! U p o s e b n o m s h v a a n j u tog pitanja izbija E n g e l s o v g e n i j e : o n izlae p i t a n j e u n j e g o v u z a d n j e m upor i t u , n e u z m i u i ; on ga izlae i t a m o g d j e se p i t a n j e j a v i l o u o b l i k u v l a s t i t a odgovora; t a m o g d j e je, tovie, o d g o v o r oig l e d n o p r i j e i o p o s t a v l j a n j e m a i n a j m a n j e g p i t a n j a ! On i m a h r a b r o s t i p o s t a v i t i p i t a n j e n o v o s t i ne-novog j e d n e r e a l n o s t i k o j a se p r e d s t a v l j a u dva razliita govora, t j . p i t a n j e o teorijskom modalitetu te r e a l n o s t i u p i s a n e u dva t e o r i j s k a gov o r a . D o v o l j n o je p r o i t a t i n j e g o v o d g o v o r da se s h v a t i k a k o on n i j e p i t a o iz zlobe, ili s l u a j e m , n e g o u p o d r u j u j e d n e teorije z n a n o s t i k o j a se z a s n i v a na t e o r i j i p o v i j e s t i z n a n o s t i . Usp o r e d b a s p o v i j e u k e m i j e j e s t 10 t o m u o m o g u a v a f o r m u lirati p i t a n j e i d a t i o d g o v o r . t o je d a k l e n o v o c r e k a o M a r x o v i k u v r i j e d n o s ti? To n a m na j e d n o m p r i m j e r u m o e p o k a z a t i povijest kemije. K r a j e m p r o l o g s t o l j e a jo j e v l a d a l a , k a o t o svak z n a d e , f l o g i s t i k a t e o r i j a k o j a j e p o j a n j a v a l a p r i r o d u

155

s v a k o g s a g o r i j e v a n j a , g o v o r e i cla se p r i s a g o r i j e v a n j u j e d n o g t i j e l a o s l o b a a d r u g o h i p o t e t i k o tijelo, a p s o l u t n o gorivo, koj e m u se d a j e i m e f l o g i s t o n . T o m se t e o r i j o m m o g l a o b j a s niti v e i n a t a d a p o z n a t i h k e m i j s k i h p o j a v a , p r e m d a se u o d r e e n i m sluajevima ipak vrilo nasilje nad injenicama. I evo, P r i e s t l e v j e 1774. p o k a z a o j e d n u v r s t u z r a k a k o j i j e b i o t a k o ist ili t a k o s l o b o d a n o d f l o g i s t o n a , d a j e o b i a n z r a k u u s p o r e d b i s n j i m i z g l e d a o ve p o k v a r e n . On ga je n a z v a o d e f l o g i s t i z i r a n i z r a k . M a l o z a t i m , S c h e e l e j e u vedskoj pokazao istu vrstu zraka i dokazao njegovo postoj a n j e u a t m o s f e r i , t o v i e , on j e u s t v r d i o da t a j plin n e s t a j e k a d u n j e m u i z g a r a tijelo, ili k a d i z g a r a n e k o t i j e l o u obin o m z r a k u , t e ga j e n a z v a o v a t r e n i m z r a k o m . . . P r i e s t l e y i S c h e e l e su o b o j i c a p r i k a z a l i kisik, ali ne znajui t o ine. Oni se nisu mogli osloboditi kategorija 'flogistona' kakve su zatekli. E l e m e n a t k o j i e izvrgnuti cjelokupan f l o g i s t o n s k i p o j a m (die g a n z e p h l o g i s t i s c h e A n s c h a u u n g u m s t o s s e n ) i revolucionirati kemiju, o s t a o je u n j i h o v i m rukama neplodan. Ali P r i e s t l e v j e o d m a h p r i o p i o s v o j e o t k r i e Lav o i s i e r u u P a r i z u , a o v a j je, p o l a z e i o d te nove i n j e n i c e (Tats a c h e ) p o d v r g a o i s p i t i v a n j u cjelokupnu flogistonsku kemiju. On j e p r v i o t k r i o cla j e n o v a v r s t a z r a k a novi k e m i j s k i elemen a t , te d a u p r o c e s u i z g a r a n j a ne nestaje m i s t e r i o z n i flogiston, n e g o se novi e l e m e n t mijea s tijelom, te je t a k o p r v i kemiju postavio na njene noge, jer j e o n a u s v o m flogistonskom obliku hodala na. glavi (stellte so die g a n z e Chernie, die in i h r e r p h l o g i s t i s c h e n F o r m auf d e m K o p f g e s t a n d e n , e r s t auf die Fiisse). I p r e m d a o n n i j e , s u p r o t n o o d o n o g a t o j e s t , istovremeno kad i Priestlev i Scheele i neovisno o n j i m a dokazao i p r i k a z a o kisik, i p a k o s t a j e p r a v i p r o n a l a z a ( d e r e i g e n t l i c h e E n t d c c k t e r ) k i s i k a u o d n o s u na o n u d v o j i c u k o j i su ga samo p r i k a z a l i ( d a r g e s t e l l t ) , ni ne s l u t e i t o (was) su p r i k a z a l i . O n a k o k a o se L a v o i s i e r o d n o s i p r e m a P r i e s t l e v j u i S c h e e l u , t a k o se i M a r a o d n o s i p r e m a s v o j i m p r e t h o d n i c i m a u teoriji o viku vrijednosti. Davno prije Marxa uspostavljeno j e postojanje (Existenz) onog dijela vrijednosti proizvoda t o ga mi s a d a n a z i v a m o ( n e h n e n ) v i k o m v r i j e d n o s t i ; j e d n a ko se t a k o vie ili m a n j e j a s n o izlagalo o d a k l e o n proizlazi, tj. iz p r o i z v o d a r a d a k o j i sebi k a p i t a l i s t p r i s v a j a n e p l a a j u i za n j i s t o m v r i j e d n o u . Ali, d a l j e se n i j e o t i l o ( w e i t e r a b c r k a m m a n n i c h t ) . J e d n i su, k l a s i n i b u r o a s k i e k o n o m i s t i , p r o u a v a l i o d n o s veliina p r e m a k o j e m u se p r o i z v o d r a d a dijeli i z m e u r a d n i k a i v l a s n i k a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , dok su d r u g i , s o c i j a l i s t i , tu p o d j e l u s m a t r a l i n e p r a v e d n o m i traili u t o p i j s k a s r e d s t v a d a u n i t e tu n e p r a v d u . I j e d n i i d r u g i ostali su u e k o n o m s k i m k a t e g o r i j a m a ( b e f a n g e n ) k a k v e su zatekli (\vie sie sie v o r g e f u n d e n h a t t e n ) . T a d a je d o a o M a r a , kao izravni protivnik svih svojih prethodnika (in d i r e k t e n G e g e n s a t z zu allen s e i n e n Vor-

156

g a n g e r ) . T a m o g d j e su oni v i d j e l i rjeenje (Losung), on j e vid i o tek problem ( P r o b l e m ) . On j e vidio cla p o s r i j e d i n i j e ni d e f l o g i s t o n i z i r a n i n i v a t r e n i z r a k , n e g o k i s i k , d a se, d a l j e , n e r a d i o o b i n o j k o n s t a t a c i j i j e d n e e k o n o m s k e i n j e n i c e (Tais a c h e ) , ni o s u k o b u te i n j e n i c e s v j e n o m p r a v d o m i p r a v i m m o r a l o m , n e g o o i n j e n i c i ( T a t s a c h e ) p o z v a n o j cla o b r n e (um\valzen) c j e l o k u p n u e k o n o m i j u , a k o j a e, s p o r a z u m n o sa cjelinom (gesamten) kapitalistike proizvodnje dati kljueve o n o m u k o j i e se z n a t i n j i m a p o s l u i t i . Polazei o d te i n j e n i ce, on j e i s p i t a o ( u n t e r s u c h t ) s k u p k a t e g o r i j a k o j e j e z a t e k a o , b a k a o i L a v o i s i e r k o j i je, p o l a z e i ocl k i s i k a , p o d v r g a o isp i t i v a n j u z a t e e n e k a t e g o r i j e f l o g i s t i k e k e m i j e . Da b i z n a o t o j e viak v r i j e d n o s t i , t r e b a l o j e s a z n a t i t o j e v r i j e d n o s t . P r i j e svega, v a l j a l o j e d a k l e p o d v r i k r i t i c i Ricarclovu t e o r i j u v r i j e d n o s t i . M a r x j e d a k l e p r o u a v a o r a d k o j i ini v r i j e d n o s t i p o p r v i p u t i z n a a o koji to r a d ini v r i j e d n o s t , z a t o i k a k o j e s t v a r a ; d o k a z a o j e o s i m toga da j e v r i j e d n o s t u k r a t k o r a d k o j i t a j o b l i k ini, t o R o d b e r t u s n i k a k o n i j e m o g a o s h v a t i t i . M a r x j e p o t o m p r o u a v a o o d n o s r o b e i n o v c a i pok a z a o k a k o i z a t o r o b a , s o b z i r o m n a s v o j u n u t r a n j i kvalitet v r i j e d n o s t i , te r o b n a r a z m j e n a , s t v a r a j u s u p r o t n o s t izmeu robe i novca; njegova je teorija novca prva i p o t p u n a (erschopfende) i n j u d a n a s p r e u t n o prihvaa itav svijet. On j e p r o u i o p r e t v a r a n j e n o v c a u k a p i t a l i d o k a z a o cla je o s n o v i c a t o g a k u p o p r o d a j a r a d n e s n a g e . P o s t a v i v i (an die Stelle . . . s e t z e n ) o v d j e r a d n u s n a g u , t j . s p o s o b n o s t s t v a r a n j a v r i j e d n o s t i u m j e s t o r a d a , on j e j e d n i m u d a r c e m r i j e i o (loste er mit e i n e m Schlag) p o t e k o u u k o j u je utonula Ricardova k o l a , n a i m e m o g u n o s t d a se u z a j a m n a r a z m j e n a k a p i t a l a i r a d a d o v e d e u sklacl s R i c a r d o v i m z a k o n o m da se r a d o m odr e u j u vrijednosti. Utvrujui razliku izmeu postojanog i p r o m j e n l j i v o g kapitala, uspio je u njegovu s t v a r n o m k r e t a n j u i u n a j s i l n i j i m p o j e d i n o s t i m a prikazati (darzustellen) i pojasniti ( e r k l a r e n ) p r o c e s f o r m i r a n j a v r i j e d n o s t i , t o nisu mogli n j e g o v i p r e t h o d n i c i ; on j e d a k l e u n u t a r s a m o g a k a p i t a l a utvrdio r a z l i k u k o j u nisu m o g l i u t v r d i t i ni R o d b e r t u s a niti gra a n s k i e k o n o m i s t i , a bila j e k l j u za r j e e n j e s l o e n i j i h ekon o m s k i h p r o b l e m a , k a o t o to iznova j o u o l j i v i j e p o k a z u j e I I k n j i g a , i j o vie, v i d j e t e m o , I I I . M a r x j e o t i a o d a l j e u i s p i t i v a n j u v i k a v r i j e d n o s t i i p r o n a a o dva n j e g o v a o b l i k a , a p s o l u t a n i r e l a t i v a n v i a k v r i j e d n o s t i , i p o k a z a o n j i h o v u razliitu, ali o d l u n u u l o g u k o j u su o d i g r a l i u p o v i j e s n o m razvitk u k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e . P o l a z e i ocl v i k a v r i j e d n o s t i M a r x j e razvio p r v u n a c i o n a l n u t e o r i j u n a j a m n i n e k o j u p o s j e d u j e m o i prvi pruio osnovna obiljeja povijesti kapitalistike a k u m u l a c i j e k a o i p r i k a z n j e n e p o v i j e s n e t e n d e n c i j e . A R o d b e r t u s ? P o t o j e M a r x sve to p r o i t a o , utvrdio j e k a k o j e ve on s a e t i j e i j a s n i j e r e k a o o d a k l e p r o i z l a z i viak v r i j e d n o s t i ; M a r x n a p o k o n nalazi cla sve to n e s u m n j i v o

157

pripada dananjem obliku kapitala, tj. kapitalu, takvom k a k a v o n p o v i j e s n o p o s t o j i , ali n e i p o j m u k a p i t a l a , t j . u t o pijskoj ideji koju o kapitalu ima Rodbertus, ba kao i stari P r i e s t l e y k o j i se sve do s m r t i kleo f l o g i s t o n o m i n i t a n i j e h t i o znati o k i s i k u , ali s t o m r a z l i k o m da j e P r i e s t l e v s t v a r n o bio p r v i k o j i j e p r i k a z a o kisik, d o k j e R o d b e r t u s u s v o m v i k u v r i j e d n o s t i , ili b o l j e , u s v o j o j renti n a p r o s t o i z n o v a o t k r i o opu ideju, dok Marx, protivno Lavoisierovu stajalitu, nije p r i z n a v a o d a j e o n s a m b i o p r v i k o j i j e o t k r i o i n j e n i c u (Tats a c h e ) p o s t o j a n j a v i k a v r i j e d n o s t i (IV, 2022). Ponovimo postavke ovog poznatog teksta: 1. U r a z d o b l j u v l a d a v i n e f l o g i s t o n s k e t e o r i j e , Prie s t l e v i S c h e e l e su p o k a z a l i (stellen d a r ) j e d a n n e o b i a n plin, koji je prvi nazvao deflogistizirani zrak, a drugi, vatreni zrak. To j e b i o plin k o j i e k a s n i j e biti p r o z v a n k i s i k o m . I p a k su ga oni, biljei E n g e l s , jednostavno otkrdi i ne znajui to su otkrili, t j . n e s t a v l j a j u i pojam t o g a p l i n a . Z a t o j e elemenat koji e obrnuti flogistonsko stajalite i revolucionirati kemiju, u njihovim rukama ostao jalov. Z a t o j a l o v i s l i j e p ? J e r bijahu nesposobni da se oslobode flogistonskih kategorija, takvih kakve su zatekli. Oni s u u k i s i k u v i d j e l i tek r j e e n j e , a ne p r o b l e m . 2. L a v o i s i e r j e u i n i o s u p r o t n o : polazei od te nove stvarnosti, on je podvrgao ispitivanju cjelokupnu flogistonsku kemiju i postavio na noge kemiju koja je u svom jlogistonskom obliku hodala na glavi. T a m o g d j e su d r u g i v i d j e l i r j e e n j e , on j e v i d i o p r o b l e m . I z a t o , a k o se m o e rei da su p r v a d v o j i c a stvorila kisik, s a m o j e L a v o i s i e r b i o t a j k o j i ga j e otkrio, s t v a r a j u i n j e g o v p o j a m . To isto v r i j e d i i za M a r x a , za n j e g o v o d n o s p r e m a S m i t h u i R i c a r d u , k a o i za L a v o i s i e r a i n j e g o v o d n o s p r e m a P r i e s t i e v j u i S c h e e l u : u i s t i n u j e on otkrio v i a k v r i j e d n o s t i , dok su ga n j e g o v i p r e t h o d n i c i s a m o proizveli. Ta o b i n a u s p o r e d b a i n a z i v l j e k o j e j u izraava, o t v a r a j u n a m iroke perspektive o Marxovu djelu i Engelsovu e p i s t e m o l o k o m r a s p r a v l j a n j u . Da b i s m o m o g l i r a z u m j e t i M a r x a , m o r a m o ga s m a t r a t i z n a n s t v e n i k o m i na n j e g o v o nau n o d j e l o p r i m i j e n i t i o n e iste e p i s t o m o l o k e i p o v i j e s n e p o j m o v e k o j e m i p r i m j e n j u j e m o n a d r u g e , k o n k r e t n o n a Lavois i e r a . M a r x se t a k o j a v l j a k a o u t e m e l j i t e l j z n a n o s t i , slino k a o G a l i l e j i L a v o i s i e r . t o v i e , d a b i s m o mogli s h v a t i t i odn o s i z m e u M a r x o v o g a d j e l a i cijela n j e g o v i h p r e t h o d n i k a , d a b i s m o r a z u m j e l i p r i r o d u loma ili promjene k o j a n j e g a razl i k u j e o d ovih p r i j a n j i h , m o r a m o i s p i t a t i cijelo d r u g i h utem e l j i t e l j a k o j i su i s a m i r a s k i d a l i sa s v o j i m p r e t h o d n i c i m a . M a r x o v o p o i m a n j e m e h a n i z m a v l a s t i t o g o t k r i a , p r i r o d e epis t e m o l o k o g r a s c j e p a k o j i n a j a v l j u j e n j e g o v a z n a n s t v e n a osnovica, u p u u j e nas dakle k o n c e p c i j a m a j e d n e ope teorije p o v i j e s t i z n a n o s t i k o j a j e s p o s o b n a m i s l i t i bit tih teorijskih ishoda. J e d n o j e t o ta o p a t e o r i j a p o s t o j i s a m o k a o p r o j e k t ,

158

ili se tek d j e l o m i c e o s t v a r i l a , a d r u g o t o j e ta t e o r i j a apsolutno nezavisna o Marxovu prouavanju. Put koji n a m pokazuje Engels, put je kojim pod svaku cijenu valja proslijediti, a to j e p u t f i l o z o f i j e k o j i Mar,\ z a s n i v a u s a m o m i n u zasnivanja znanosti povijesti. E n g e l s o v t e k s t ide m n o g o d a l j e . On n a m i s t i m rij e i m a d a j e p r v u t e o r i j s k u s k i c u p o j m a rascjepa, promjene k o j o m se n o v a z n a n o s t z a s n i v a n a n o v o j p r o b l e m a t i c i , za razliku o d s t a r e i d e o l o k e p r o b l e m a t i k e . E v o m j e s t a k o j e n a j vie i z n e n a u j e : tu t e o r i j u p r o m j e n e p r o b l e m a t i k e , d a k l e rascjepa, E n g e l s m i s l i p o j m o v i m a obrata k o j i postavlja na noge n a u k u k o j a j e h o d a l a po glavi. T u se s u s r e e m o sa star o m s p o z n a j o m , 5 pojmovima kojima je Marx u p o g o v o r u I I n j e m a k o m i z d a n j u Kapitala, odredio postupak koji namee hegelovskoj dijalektici, kako bi je iz. idealistikoga stajalita odveo u materijalistiko. Mi se t u s u s r e e m o sa s a m i m pojm o v i m a k o j i m a j e Mar.\, f o r m u l o m k o j a s n a n o t e r e t i m a r k s i z a m , o d r e d i o s v o j o d n o s p r e m a H e g e l u . Ali k a k v e li r a z l i k e ! U m j e s t o M a r x o v e e n i g n r a t i n e f o r m u l e , r a s p o l a e m o sa s j a j n o m Engelsovom f o r m u l o m a u Engelsovoj f o r m u l i mi n a p o k o n jasno, p o p r v i p u t , a m o d a jedini put u s v i m klasinim tekstovima nalazimo p o j a n j e n j e Marxove formule. Postaviti na noge kemiju koja je hodala na glavi, u Engelsovu t e k s t u n e d v o s m i s l e n o znai promijeniti t e o r i j s k u osnovicu, promijeniti t e o r i j s k u p r o b l e m a t i k u kemije, s t a r u problem a t k u nadomjestiti novom. Evo znaenja poznatog obrata: u t o j slici k o j a j e s a m o slika, i k o j a d a k l e n e m a ni s m i s l a ni o z b i l j n o s t i p o j m a , M a r x j e j e d n o s t a v n o h t i o p o k a z a t i postojanje p r o m j e n e p r o b l e m a t i k e k o j u n a j a v l j u j e s v a k o z n a n s t v e no u t e m e l j e n j e . 3. E n g e l s n a m o d i s t a o p i s u j e j e d a n o d f o r m a l n i h u v j e t a i n j e n i c e t e o r i j s k e p o v i j e s t i , n a i m e , teorijsku revoluciju. V i d j e l i s m o da j e p o t r e b n o i z g r a d i t i p o j m o v e injenice, ili t e o r i j s k o g dogaaja, t e o r i j s k e r e v o l u c i j e k o j a ulazi u pov i j e s t s p o z n a j e , k a k o bi se m o g l a i z g r a d i t i p o v i j e s t s p o z n a j e n a isti n a i n k o j i m j e p o t r e b n o s a g r a d i t i i o b r a z l o i t i pojm o v e i n j e n i c e , p o v i j e s n o g d o g a a j a , r e v o l u c i j e itd, k a k o bi se m o g l a m i s l i t i p o l i t i k a ili e k o n o m s k a p o v i j e s t . S M a r x o m mi se n a l a z i m o u h i s t o r i j s k o m r a s c j e p u od p r v o r a z r e d n e van o s t i , n e s a m o u p o v i j e s t i z n a n o s t i o p o v i j e s t i , n e g o i u pov i j e s t i f i l o z o f i j e , t o n i j e u p o v i j e s t i Teorijskog: taj rascjep (koji n a m t a k o o m o g u a v a r a z r i j e e n p r o b l e m p e r i o d i z a c i j e p o v i j e s t i z n a n j a ) p o d u d a r a se s teorijskim dogaajem koji je r e v o l u c i j a p r o b l e m a t i k e k o j u M a r x z a s n i v a u n a u c i o pov i j e s t i i u f i l o z o f i j i . M a l o j e v a n o t o j e c j e l i n a ili d i o tog d o g a a j a p r o a o n e z a p a e n , t o j e t r e b a l o vremena d a ta teor i j s k a r e v o l u c i j a p o n e d j e l o v a t i , d a p r e t r p i n e v j e r o j a t n o odb i j a n j e u p o v i j e s t i i d e j a : d o g a a j se zbio, r a s c j e p se d o g o d i o i p o v i j e s t k o j a se iz n j e g r o d i l a trai sebi p o d z e m n i p u t i s p o d

159

s l u b e n e p o v i j e s t i : d u b o k o r u j , s t a r a k r t i c e ! J e d n o g a e d a n a o k a s n i t i s l u b e n a p o v i j e s t i d e j a , i k a d j e ova u g l e d a bit e to za n j u p r e k a s n o , u k o l i k o n e e d a p o s j e d u j e t e o r i j s k u s p o z n a j u o t o m d o g a a j u , te iz toga izvui p o s l j e d i c e . E n g e l s n a m u p r a v o p o k a z u j e d r u g u s t r a n u te rev o l u c i j e : a r da je poreknu oni k o j i j e ive: F l o g i s t o n j e m u io s t a r o g P r i e s t l e y j a sve d o n j e g o v e s m r t i , i on n i j e h t i o n i t a z n a t i o k i s i k u on je, k a o i S m i t h i R i c a r d o , ovisio o sistemu postojeih ideja, n e i s p i t u j u i t e o r i j s k u p r o b l e m a t i k u s k o j o m e r a s k i n u t i n o v o o t k r i e . " e l i m li p o s p j e i t i t a j naziv teorijske problematike, d a t u m u i m e (a to j e p o j a m ) k o j e n a m priopava Engels: Engels u k r a t k o kritiki preispituje s t a r u t e o r i j u i i z g r a d n j u n o v e , postavljajui kao problem ono t o j e n e k a d a bilo d a n o k a o rjeenje. A to isto ini i M a r x o v a k o n c e p c i j a u u v e n o m p o g l a v l j u o n a j a m n i n i (II, 206). Ispitujui ono to je omoguilo da klasina politika e k o n o m i j a odredi n a j a m n i n u s pomou vrijednosti neophodnih sredstava za ivot, d a k l e d a n a e , p r o i z v e d e p r a v i r e z u l t a t , M a r x pie: Ona j e t a k o , s v o j e v o l j n o , promijenila teren, z a m j e n j u j u i v r i j e d n o u r a d a , d o t a d a p r i v i d a n p r e d m e t n j e g o v i h istraivanja, s v r i j e d n o u proizvodne snage. Rezultat analize bio je d a k l e ne rijeiti problem kako se on na poetku javio, 'nego promijeniti njegove pojmove. Tu vidimo koji je s a d r a j o b r a t a , p r o m j e n e t e r e n a k o j a se p o i s t o v j e u j e s p r o m j e n o m p o j m o v a , d a k l e t e o r i j s k o m o s n o v i c o m , o d a k l e se javl j a j u pitanja i p o s t a v l j a j u problemi. T u j o v i d i m o da j e isto o b r n u t i , p o s t a v i t i n a n o g e o n o t o j e h o d a l o n a glavi, p r o m i j e n i t i t e r e n i p r o m i j e n i t i o d n o s e p r o b l e m a : to j e j e d n a te ista p r o m j e n a t o z a h v a a s a m u s t r u k t u r u o s n o v n e t e o r i j e , na osnovu k o j e se s v a k i p r o b l e m p o s t a v l j a p u t e m p o j m o v a i u p o d r u j u nove t e o r i j e . I z m j e n a t e o r i j s k e b a z e izmjena j e d a k l e teorijske problematike, ako je istina da teorija znanosti u jednom odreenom trenutku njene povijesti nije n i t a d r u g o n e g o teorijski mode! tipa pitanja k o j i n a u k u pos t a v l j a s v o m p r e d m e t u a k o j e i s t i n a d a se s n o v o m t e m e l j n o m t e o r i j o m u s v i j e t u z n a n j a j a v l j a novi o r g a n s k i n a i n pos t a v l j a n j a p i t a n j a o p r e d m e t u , p a s t a v l j a n j a p r o b l e m a , i prema tomu, s t v a r a n j a novih odgovora. Govorei o S m i t h o v u i R i c a r d o v u pitanju o n a j a m n i n i , E n g e l s p i e : Postavljeno u tom obliku, pitanje (die Frage) je nerjeivo (unloslic'n). Marx ga je postavio pravilno (richtig) i zato je na nj odgovorio. (ib. p. 23). T a j pravilno postavljen problem nije posljedica s l u a j a , n e g o je, n a p r o t i v , posljedica jedne nove teorije, k o j a jest sistem p o s t a v l j a n j a p r o b l e m a u p r a v o m obliku posljedica nove p r o b l e m a t i k e . S v a k a j e t e o r i j a d a k l e u s v o j o j b i t i p r o b l e m a t i n a , t j . t e o r i j s k o - s u s t a v n i m o d e l p o s t a v l j a n j a svak o g p r o b l e m a k o j i se o d n o s i n a p r e d m e t t e o r i j e .
J e d n a k o je u povijesti z n a n j a kao i u d r u t v e n o j povijesti: postoje ljudi koji nisu nita nauili niti su to zaboravilr , naroito ako .su prizor gledali iz prvih loa..

160

4. N o E n g e l s o v t e k s t p o s j e d u j e i n e t o vie. On s a d r i s h v a a n j e d a se s t v a r n o s t , n o v a i n j e n i c a ( T a t s a c h e ) , k a o v r s t a p o s t o j a n j a v i k a v r i j e d n o s t i , n e svodi n a obino utvrivanje ekonomske injenice, nego s u p r o t n o injenica o d r e e n a da potrese c j e l o k u p n u e k o n o m i j u , te da o s m i s l i s v e u k u p n o s t kapitalistike proizvodnje. Marxovo otkrie nije dakle s u b j e k t i v n a p r o b l e m a t i k a (obian nain preispitivanja postojee stvarnosti, p r o m j e n a isto subjektivnog gledita); o d g o v a r a j u i p r o m j e n i t e o r i j s k o g m o d e l a p o s t a v l j a n j a p r o b l e m a k o j i se o d n o s i n a p r e d m e t , o n o se odnosi n a predmet, na njegovo objektivno odreenje. Preispitivati o d r e e n j e p r e d m e t a z n a i p o s t a v i t i p i t a n j e d i f e r e n c i j a l n o g o d r e e n j a novosti predmeta k o j u p o t v r u j e nova teorijs k a p r o b l e m a t i k a . U p o v i j e s t i r e v o l u c i j a j e d n e z n a n o s t i , svakom potresanju teorijske problematike odgovara p r o m j e n a o d r e e n j a p r e d m e t a , dakle razlike naznaene u samom predmetu teorije. N i s a m li, i z v u k a v i t a j p o s l j e d n j i z a k l j u a k , o t i a o d a l j e o d E n g e l s a ? Da i ne. Ne, j e r j e E n g e l s m n o g o d r a o ne s a m o d o s i s t e m a f l o g i s t o n s k i h i d e j a t o je, p r i j e Lavoisiera- p o s t a v l j a o p i t a n j a s v a k o m p r o b l e m u , p a d a k l e i o zna e n j u o d g o v a r a j u i h r j e e n j a ; k a o t o j e d r a o m n o g o do s i s t e m a i d e j a u R i c a r d a , k a d u p o z o r a v a n a p o s l j e d n j u nun o s t , k o j o j se M a r x p r o t i v i o , d a se podvrgne kritici sama teorija vrijednosti u Ricarda (ib. 21). Da, m o d a , a k o j e istina d a E n g e l s , t a k o o t a r u analizi tog t e o r i j s k o g d o g a a j a k o j i j e s t z n a n s t v e n a r e v o l u c i j a , n i j e b i o isto t o l i k o s m i o n k a k o bi m i s l i o o p o s l j e d i c a m a t e r e v o l u c i j e u predmetu teorije. U t o m s m o mogli p r i m i j e t i t i d v o s m i s l e n o s t i n j e g o v e konc e p c i j e : sve se o n e m o g u svesti n a e m p i r i s t i k u z b r k u izme u p r e d m e t a s p o z n a j e i r e a l n o g p r e d m e t a . E n g e l s se oig l e d n o p r i b o j a v a o , s m j e l o , izvan ( i m a g i n a r n i h ) s i g u r n o s t i e m p i i i s t i k e teze, d a n e izgubi j a m s t v a k o j a m u je p r i b a v l j a o realno o b j a v l j e n i d e n t i t e t i z m e u p r e d m e t a s p o z n a j e i r e a l n o g p r e d m e t a . N j e m u j e t e k o p o j m i t i o n o t o on i p a k kae u biti, i t o m u p o v i j e s t z n a n o s t i n a s v a k o m k o r a k u pok a z u j e , n a i m e da p r o c e s s t v a r a n j a s p o z n a j e ide n u n o u s p o r e d n o sa s t a l n o m p r o m j e n o m n j e n a p r e d m e t a ( p o j m o v n o g ) , da ta p r o m j e n a to cim jedno s }3ovijesu spoznaje ima za cilj u p r a v o s t v a r a n j e te nove s p o z n a j e (novi p r e d m e t spozn a j e ) k o j a se u v i j e k tie realnog predmeta i j a se s p o z n a j a p r o d u b l j u j e u p r a v o p r e r a d b o m predmeta s p o z n a j e . K a o to M a r x t e m e l j i t o kae, realni p r e d m e t , i j u s p o z n a j u t r e b a stei ili p r o d u b i t i , ostaje ono to jest, p r i j e k a o i p o s l i j e p r o c e s a s p o z n a j e ( U v o d iz 1857); a k o j e d a k l e a p s o l u t n a tok a u p u i v a n j a p r o c e s a s p o z n a j e k o j a ga d o t i e p r o d u b l j i v a n j e s p o z n a j e t o g r e a l n o g p r e d m e t a v r i se radom teorijske promjene k o j i n u n o z a h v a a predmet spoznaje, b u d u i d a se on o d n o s i n a n j . L e n j i n j e s a v r e n o s h v a t i o t a j n u a n u v j e t
U Kako itati Kapital

161

z n a n s t v e n e p r a k s e i to j e j e d n a o d v e l i k i h t e m a Materijalizma i empiriokriticizma, tema neprekidnog produbljivanja spoznaje realnog predmeta neprekidnom preradbom spoznaje. Ta p r e o b r a z b a p r e d m e t a s p o z n a j e m o e p o p r i m i t i r a z l i i t e oblike: m o e b i t i n e p r e k i d n a , n e o s j e t n a , ili n a p r o t i v i s p r e k i d a n a i n e o b i n a . K a d se j e d n a ve u s p o s t a v l j e n a z n a n o s t r a z v i j a bez n a g l o g k r e t a n j a , p r e o b r a z b a p r e d m e t a ( s p o z n a j e ) p r i p r e m a neprekidan, n a p r e d u j u i oblik; t r a n s f o r m a c i j a p r e d m e t a p o k a z u j e u p r e d m e t u nove vidove k o j i p r i j e toga nisu bili vidljivi, p a se s p r e d m e t o m d o g a a o n o t o i sa z e m l j o p i s n i m k a r t a m a jo s l a b o p o z n a t i h k r a j e v a , ali k o j i se i s t r a u j u : u n u t r a n j e b j e l i n e i s p u n j a v a j u se p o j e d i n o s t i m a i n o v i m p o d a c i m a , a d a se ne m i j e n j a ve p o z n a t opi o b r i s k r a j a . Tako mi m o e m o nakon Marxa proslijediti npr. sustavno i s p i t i v a n j e p r e d m e t a k o j i j e M a r x o d r e d i o , p a erno z a c i j e l o iznai n o v e p o j e d i n o s t i , vidjeti o n o t o d o t a d n i s m o mogli v i d j e t i ali u n u t a r p r e d m e t a i j u e s t r u k t u r u n a i r e z u l t a ti vie p o k a z a t i n e g o p r o m i j e n i t i . P o s v e j e d r u g a i j a s i t u a c i j a u kritikim r a z d o b l j i m a r a z v i t k a n e k e z n a n o s t i k a d se upliu p r a v e promjene t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e : t a d a se i u predmetu t e o r i j e d o g a a o d g o v a r a j u a p r o m j e n a , k o j a se, t a j p u t , ne zbiva s a m o u vidovima p r e d m e t a , u p o j e d i n o s t i m a n j e gove s t r u k t u r e , n e g o u s a m o j n j e g o v o j s t r u k t u r i . P o s t a j e vidljiva n o v a s t r u k t u r a p r e d m e t a , e s t o t o l i k o r a z l i i t a o d s t a r e , d a j e m o g u e o p r a v d a n o g o v o r i t i o novom predmetu: povij e s t m a t e m a t i k e od p o e t k a 19. s t o l j e a sve d o n a i h elana, ili p o v i j e s t m o d e r n e fizike b o g a t e su t o m v r s t o m p r o m j e n a . I s t o j e k a d se r a a n o v a z n a n o s t k a d se o n a o s l o b a a ideologije s k o j o m k i d a cla bi se r o d i l a : to t e o r i j s k o o s l o b a a n j e u v i j e k n e i z b j e n o izaziva r e v o l u c i o n a r n u p r o m j e n u teor i j s k e p r o b l e m a t i k e i isio i a k o r a d i k a l n u i z m j e n u predmeta t e o r i j e . U t o m s l u a j u m o g u e j e g o v o r i t i o revoluciji, o kval i t a t i v n o m s k o k u , o p r o m j e n i unutar same strukture predmeta." Novi p r e d m e t m o e j o s a u v a t i n e k u vezu sa s t a r i m i d e o l o k i m p r e d m e t o m , u n j e m u se m o g u p r o n a i elementi k o j i p r i p a d a j u t a k o e r i s t a r o m p r e d m e t u , ali se z n a e n j e tih e l e m e n a t a m i j e n j a s n o v o m strukturom koja ovima daje n j i h o v o z n a e n j e . Te p r i v i d n e s l i n o s t i m e u i z d v o j e n i m e l e m e n t i m a m o g u zavesti pri p o v r n o m p o g l e d u k o j i zapost a v l j a f u n k c i j u s t r u k t u r e u g r a d n j i z n a e n j a e l e m e n a t a jednog p r e d m e t a , kao t o n e k e t e h n i k e s l i n o s t i i z m e u izdvojenih e l e m e n a t a mogu zavesti t u m a e koji u istu kategoriju (industrijskih drutava) s v r s t a v a j u tako razliite s t r u k t u r e k a o t o su s u v r e m e n i k a p i t a l i z a m i s o c i j a l i z a m . T a t e o r i j s k a
Evo jednog odgovarajueg p r i m j e r a : Freudov je predmet posve nov p r e d m e t u odnosu na -predmet psiholoke ili filozofske ideologije njegovih prethodnika, Freudov ie p r e d m e t n e s v j e s n o koje nema nita z a j e d n i k o s predmetima mnogih podvrsta m o d e r n e p s i h o l o g i j e , ' m a koliko ih mnogo bilo. Moe se ak s m a t r a l i da je zadatak b r o j 1 svake nove n a u k e u tom da p r o u a v a specifinu razliku novog p r e d m e t a koji otkriva, da ga o t r o r a z l i k u j e od starog p r e d m e t a te da stvori p o j m o v e kojim e ga prouavati. U tom b i t n o m t e o r i j s k o m r a d u nova znanost silom osvaja svoje pravo na samostalnost

162

r e v o l u c i j a , v i d l j i v a u r a s c j e p u k o j i n o v u n a u k u d i j e l i od ideologije iz k o j e se r a a , o b r a z u j e se o d i s t a u p r e d m e t u t e o r i j e , koji je i s a m , istog t r e n u t k a , povod revolucije te p o s t a j e u p r a v o novi predmet. T a p r o m j e n a u predmetu, kao promjena u odgovarajuoj problematici, moe postati p r e d m e t o m o z b i l j n a e p i s t e m o l o k o g p r o u a v a n j a , I k a o t o se j e d n i m te istim z b i v a n j e m grade i nova p r o b l e m a t i k a i novi p r e d m e t , p r o u a v a n j e te d v o s t r u k e p r o m j e n e j e d n o j e t e i s t o p r o u a v a n j e k o j e p r o i z l a z i iz n a u k e t o p r o u a v a p o v i j e s t o b l i k a z n a n j a i m e h a n i z a m n j i h o v e p r o i z v o d n j e , n a i m e iz f i l o z o f i j e . N a t a j s m o se n a i n p r i b l i i l i n a e m u p i t a n j u : k o j i j e pravi predmet ekonomske teorije koju je zasnovao M a r x u s v o m Kapitalu, k o j i j e p r e d m e t Kapitala? K o j a specifina razlika dijeli Marxov p r e d m e t od p r e d m e t a njegovih prethodnika?

163

V I I PREDMET

POLITIKE

EKONOMIJE

Da b i s m o o d g o v o r i l i n a to pitan j e , mi p o s e e m o za doslovnim p o d n a s l o v o m Kapitala: Kritik a p o l i t i k e e k o n o m i j e . A k o j e i s p r a v n o s t a n o v i t e k o j e zas t u p a m o , kritizirati p o l i t i k u e k o n o m i j u n e z n a i kritizir a t i ili i s p r a v i t i n e k u n e t o n o s t ili p o j e d i n o s t u n e k o j o d r e e n o j d i s c i p l i n i , k a o ni i s p u n i t i n j e n e p r a z n i n e , b j e l i n e , n a s t a v l j a j u i i s t r a i v a n j e . K r i t i k a p o l i t i k e e k o n o m i j e znai suprotstaviti j o j novu p r o b l e m a t i k u i novi p r e d m e t , dakle s t a v i t i u p i t a n j e s a m p r e d m e t p o l i t i k e e k o n o m i j e . Ali k a k o se p o l i t i k a e k o n o m i j a o d r e u j e k a o p o l i t i k a e k o n o m i j a , p r e m a s v o m p r e d m e t u , k r i t i k a k o j a j o j se u p u u j e p o l a z e i o d n o v o g p r e d m e t a k o j i j o j se s u p r o t s t a v l j a , m o e p o g o d i t i politiku e k o n o m i j u u s a m o j n j e n o j biti. I odista, Marxova kritika politike e k o n o m i j e ne moe s u m n j a t i u svoj predmet a da istodobno ne stavi u p i t a n j e s a m u politiku ekonom i j u u n j e n i m teorijskim p r e t e n z i j a m a na a u t o n o m i j u , u lomu k o j i ova ini u d r u t v e n o j r e a l n o s t i k a k o bi p o s t a l a n j e g o v a t e o r i j a . M a r x o v a j e k r i t i k a p o l i t i k e e k o n o m i j e dakle vrlo r a d i k a l n a , o n a s t a v l j a u p i t a n j e n e s a m o p r e d m e t pol i t i k e e k o n o m i j e , n e g o i samu politiku ekonomiju kao predmet. Da b i s m o p r i z n a l i r a d i k a l n o s t t o j tezi, k a i m o da pol i t i k a e k o n o m i j a , u s v o j e m h t i j e n j u , za M a r x a n e m a n i k a k v a prava na p o s t o j a n j e , pa ako tako shvaena politika ekonomij a ne m o e p o s t o j a t i , to j e s pravnog, a n e sa i n j e n i n o g razloga. Ako j e o d i s t a t a k o , u o a v a m o k o j i to n e s p o r a z u m a k dijeli M a r x a ne s a m o od n j e g o v i h p r e t h o d n i k a , ili od n j e g o v i h k r i t i k a , ili o d n e k i h n j e g o v i h p r i s t a l i c a , n e g o i od e k o n o m i s t a k o j i su doli k a s n i j e . T a j j e n e s p o r a z u m a k obi a n ali i s t o v r e m e n o i p a r a d o k s a l a n . J e d n o s t a v a n je, b u d u i d a e k o n o m i s t i ive od e l j e p o l i t i k e e k o n o m i j e da p o s t o j i , i t o ta e l j a o v o j o d u z i m a s v a k o p r a v o e g z i s t i r a n j a . P a r a d o k s a l n o , j e r je z a k l j u a k k o j i j e izveo M a r x iz n e - p o s t o j a n j a p r a v a p o l i t i k e e k o n o m i j e ova v e l i k a K n j i g a t o se zove Kapital, a k o j a , ini se, od p o e t k a d o k r a j a g o v o r i samo o politikoj ekonomiji. V a l j a d a k l e ui u p o j e d i n o s t i n e o p h o d n i h o d r e e n j a i o t k r i t i m a l o - p o m a l o n j i h o v o d n o s k o j i ih z d r u u j e . Za-

164

h t j e v p o l i t i k e e k o n o m i j e za p o s t o j a n j e m j e s t f u n k c i j a prir o d e , d a k l e odreenje njena predmeta. P r e d m e t su politike e k o n o m i j e ekonomske injenice koje p o s j e d u j u oiglednost injenica, n a i m e a p s o l u t n i h datosti koje ova uzima kako su dani, p i t a j u i o n j i m a . M a r x o v opoziv z a h t j e v a p o l i t i k e e k o n o m i j e o p o z i v j e o i g l e d n o s t te datosti k o j a se d a j e p r o i z v o l j n o za p r e d m e t , z a h t i j e v a j u i d a joj taj predmet bude dan. S a v se M a r x o v p r i j e p o r o d n o s i n a t a j p r e d m e t , ria n j e g o v o p o s t o j a n j e k a o danog p r e d m e t a , b u d u i d a z a h t j e v politike e k o n o m i j e jest s a m o odraz zahtjeva njenoga predm e t a da j o j b u d e dan. P o s t a v l j a j u i p i t a n j e d a t o s t i , M a r x postavlja p i t a n j e o p r e d m e t u s a m o m , njegovoj prirodi i njegovim granicama, dakle o njegovom p o s t o j a n j u , budui da se nain n a k o j i j e d n a t e o r i j a m i s l i s v o j p r e d m e t o d n o s i n e s a m o n a p r i r o d u toga p r e d m e t a , n e g o i n a s i t u a c i j u i m j e s t o njegova p o s t o j a n j a . U povodu toga p o d s j e t i m o na poznatu S p i n o z i n u t e z u ; mi m o e m o b a r e m za p o e t a k , p o k a z a t i d a ne p o s t o j i p o l i t i k a e k o n o m i j a , a k o n e p o s t o j i z n a n o s t o zakljucima kao takva: znanost o zakljucima nije znanost, b u d u i da je ona stvarno n e p r i z n a v a n j e n j e n i h premisa o n a j e t e k p o m i l j e n a u i n u (prva v r s t a ) . N a u k a o z a k l j u cima u biti j e proizvod n a u k e o p r e m i s a m a , no pretpostavim o li t u n a u k u o p r e m i s a m a , takozvana nauka o zakljucima (prva vrsta) p o z n a t a je kao zamiljena i kao zamiljena u inu; im je spoznamo, ona nestaje, gubei svoj zahtjev i s v o j p r e d m e t . I s t o , u grubim crtama, v r i j e d i i za M a r x a . Ako p o l i t i k a e k o n o m i j a n e m o e p o s t o j a t i s a m a o sebi, z n a i d a n j e n p r e d m e t n e p o s t o j i s a m za s e b e , d a n i j e p r e d m e t vlastitog p o j m a , ili d a j e n j e g o v p o j a m , p o j a m j e d n o g n e a d e k v a t nog p r e d m e t a . Politika e k o n o m i j a moe p o s t o j a t i pod uvjet o m d a n a j p r i j e p o s t o j i z n a n o s t o n j e n i m p r e m i s a m a , ili, a k o s e h o e , t e o r i j a n j e n a p o j m a ali i m p o s t o j i ta t e o r i j a , z a h t j e v za p o l i t i k o m e k o n o m i j o m n e s t a j e u o n o m t o ova j e s t , u i m a g i n a r n o m z a h t j e v u . Iz ovih vrlo s h e m a t s k i h n a p u t a k a m i m o e m o izvui d v a u v j e t n a z a k l j u k a . Ako K r i t i k a p o l i t i k e e k o n o m i j e o d i s t a p o s j e d u j e to z n a e n j e k o j e j o j mi p r i d a j e m o , o n a i s t o v r e m e n o m o r a b i t i s t v a r a n j e istinskog pojma o predmetu k o j e m u p o l i t i k a e k o n o m i j a s v o j i m imaginarnim zahtjevom tei s t v a r a n j e k o j e e proizvesti poj a m n o v o g p r e d m e t a k o j i Marx s u p r o t s t a v l j a p o l i t i k o j ekonomiji. Ako je svu znaenje Kapitala uklonjeno u korist s t v a r a n j a p o j m a n o v o g p r e d m e t a , oni k o j i m o g u itati Kapital n e t r a e i u n j e m u t a j p o j a m , s r l j a j u u n e s p o r a z u m e ili u n e j a s n o e , b u d u i d a ive s a m o u p o s l j e d i c a m a nevidljivih u z r o k a , u n e s t v a r a n j u j e d n e e k o n o m i j e i s t o im toliko blize k a o i s u n c e d v j e s t a k o r a k a u d a l j e n o od prve v r s t e spoz n a v a n j a u p r a v o t o l i k o blize d a j e o n a o d n j i h b e s k o n a no udaljena. Ta j e b i l j e k a d o s t a t n a d a o t p o n e m o n a u analizu. E v o k a k o e m o j e v o d i t i : d a b i s m o doli d o d e f i n i c i j e

165

Marxova p r e d m e t a , p o n a j p r i j e e m o poi od analize p r e d m e t a p o l i t i k e e k o n o m i j e , k o j a e n a m s v o j i m s t r u k t u r a l n i m o b i l j e j i m a p o k a z a t i v r s t u p r e d m e t a k o j e M a r x o d b i j a d a bi s t v o r i o s v o j (A). K r i t i k a k a t e g o r i j a t o g a p r e d m e t a o d r e d i t e nam, u Marxovoj teorijskoj praksi, pozitivne konstitutivne p o j m o v e M a r x o v a p r e d m e t a (B). T a d e m o ga m o i o d r e d i t i i iz n j e g o v e d e f i n i c i j e izvui n e k e z n a a j n e z a k l j u k e .

A. S T R U K T U R A

PREDMETA

POLITIKE

EKONOMIJE

T u n e e b i t i z a h t j e v a d a se p r i s t u p i d e t a l j n o m isp i t i v a n j u k l a s i n i h t e o r i j a k a o ni m o d e r n i h t e o r i j a p o l i t i k e e k o n o m i j e , k a k o b i se iz t o g a i z v u k l a d e f i n i c i j a predmeta 11a k o j i se o n e u s v o j o j t e o r i j s k o j p r a k s i o d n o s e , a k i o n d a k a d i ne r a z m i l j a j u o tom predmetu.34 Ja elim s a m o postaviti na m j e s t o najopenitije pojmove koji sainjavaju teorijsku strukturu p r e d m e t a p o l i t i k e e k o n o m i j e : t a se a n a l i z a u osnovi odnosi na p r e d m e t politike e k o n o m i j e , i to klasine ( S i n i t h , R i c a r d o ) , ali se o n a n e o g r a n i a v a n a k l a s i n e o b l i k e p o l i t i k e e k o n o m i j e , b u d u i d a i s t e t e m e l j n e teorijske kateg o r i j e jo i d a n a s istiu r a d o v i m n o g i h e k o n o m i s t a . U t o m d u h u ja v j e r u j e m da u kao osnovni teorijski vodi moi uzeti L a l a n d o v F i l o z o f s k i r j e n i k . N i s u b e s k o r i s n e n j e g o v e varijacije, njegove n j i h o v e ocjene, t j . njegove plitkost, i one m o g u biti pokazatelji ne s a m o zajednikog teorijskog t e m e l j a , n e g o i n j i h o v i h m o g u n o s t i o d j e k a i p r o m j e n e znaenja. L a l a n d o v R j e n i k o v a k o o d r e u j e p o l i t i k u ekon o m i j u : Znanost koja za svoj predmet ima spoznaju fenomena, i (ako je priroda tih fenomena sadri) odreenje zakona koji se odnose na podjelu bogatstava, kao i njihovu proizvodnju i potronju, dok su ti fenomeni vezani uz podjelu. Bogatstvom, u tehnikom znaenju te rijei, nazivamo sve to se moe koristiti (I, 187). Definicije k o j e predlae Lalande, navodei Gida, S i m i a n d a , K a r m i n a itd, u p r v i p l a n s t a v l j a j u p o j a m podjele. D e f i n i c i j u p r o t e z a n j a p o l i t i k e e k o n o m i j e n a tri p o d r u j a p r o i z v o d n j e , p o d j e l e i p o t r o n j e , p r e u z e l i su klasici, p o s e b i c e d e Sav. G o v o r e i o p r o i z v o d n j i i o p o t r o n j i , L a l a n d e p i e d a s u ove samo s odreene strane ekonomske. Uzete u cjelini, one sadre velik broj pojmova stranih politikoj ekonomiji, pojmova koji su proizvodnji p o z a j m l j e n e od tehnologije, etnog r a f i j e i n a u k e o o b i a j i m a . Politika ekonomija raspravlja
O m o d e r n i m t e o r i j a m a korisno je proitati lanak M. Godeliera: m e t h o d e s de l'anthropologie economique. L ' h o m m e , oct. 1965. Objet et

166

0 proizvodnji i potronji, ali samo u njihovim odnosima prema raspodjeli, kao o uzroku ili o posljedici. U z m i m o tu s h e m a t s k u d e f i n i c i j u k a o n a j o p e n i t i ju o s n o v i c u p o l i t i k e e k o n o m i j e , i p o g l e d a j m o t o o n a p r e t p o s t a v l j a , s teorijskog gledita, s o b z i r o m n a strukturu svog predmeta. a) O n a p o n a j p r i j e u k l j u u j e p o s t o j a n j e e k o n o m skih i n j e n i c a i f e n o m e n a r a z d i j e l j e n i h u n u t a r o d r e e n o g p o d r u j a , k o j e i m a to s v o j s t v o cla j e homogeno podruje. P o d r u j e i f e n o m e n i k o j i ga i s p u n j a j u j e s u dani, t j . p r i s t u p ni p o g l e d u i i z r a v n o m p r o m a t r a n j u , pa n j i h o v o r a z u m i j e v a n j e n e zavisi o p r e t h o d n o m t e o r i j s k o m s t v a r a n j u n j i h o v a p o j m a . To j e h o m o g e n o p o d r u j e o d r e e n i p r o s t o r , i j a se r a z l i i t a o d r e e n j a , e k o n o m s k e i n j e n i c e ili f e n o m e n i , n a osnovi h o m o g e n o s t i p o l j a n j i h o v a p o s t o j a n j a m o g u mjeriti, usp o r e i v a t i , d a k l e koliinski m j e r i t i . S v a k a se d a k l e e k o n o m s k a i n j e n i c a u o s n o v i d a d e i z m j e r i t i . To je b i o ve i veliki princip klasine e k o n o m i j e , tonije, prva z n a a j n a toka na koju je u s m j e r e n a Marxova kritika. Smitli-Ricardova velika p o g r e k a je, za M a r x a , u t o m e t o su a n a l i z u o o b l i k u - v r i j e d n o s t i r t v o v a l i s a m o r a z m a t r a n j u o koliini v r i j e d n o s t i : njihovu panju privlai vrijednost kao koliina (I, 83, b i l j . 1). U t o m su p o g l e d u , s o b z i r o m n a r a z l i i t a s h v a a n j a , m o d e r n i e k o n o m i s t i n a s t r a n i k l a s i k a k a d M a r x u p r i p i s u j u d a je u s v o j o j t e o r i j i s t v o r i o n e - o p e r a t i v n e p o j m o v e , t j . iskljuivi veliinu n j i h o v a p r e d m e t a , n p r . viak v r i j e d n o s t i . Ali t a j se p r i g o v o r o k r e e p r o t i v v l a s t i t i h a u t o r a , b u d u i cla M a r x p r i h v a a i k o r i s t i k o l i i n u u r a z v i j e n i h oblika v i k a vrijedn o s t i ( p r o f i t , r e n t a , g l a v n i c a ) . Ako se v i a k v r i j e d n o s t i ne m o e m j e r i t i , to j e z a t o t o j e on pojam tih o b l i k a k o j i se s a m i m o g u m j e r i t i . To o b i n o r a z l i k o v a n j e n a r a v n o m i j e n j a sve, p a t a k o h o m o g e n o p o d r u j e i p l a n f e n o m e n a p o l i t i k e e k o n o m i j e vie n i j e o b i n a datost, b u d u i da on p o s t a j e pojam, t j . d e f i n i c i j a u v j e t a i g r a n i c a t o o m o g u a v a j u p o s t o j a nje homogenih dakle mjerivih fenomena. Pribiljeimo samo tu r a z l i k u ne z a b o r a v l j a j u i m e u t i m p r i t o m cla m o d e r na p o l i t i k a e k o n o m i j a o s t a j e v j e r n a e m p i r i s t i k o j kvantitativnoj t r a d i c i j i k l a s i k a , a k o j e i s t i n a , d a se p o s l u i m o A. Marchalovim rijeima, da je ona poznavala samo injenico k o j e se d a d u i z m j e r i t i . b) I p a k ta e m p i r i s t i k o - p o z i t i v i s t i k a k o n c e p c i j a e k o n o m s k i h i n j e n i c a i n i j e t a k o plitka k a k o se m o e initi. J a o v d j e g o v o r i m o plitkosti u ravni tih f e n o m e n a . Ako t a j h o m o g e n i p r o s t o r ne u p u u j e na d u b i n u p o j m a , on ipak u p u u j e n a o d r e e n s v i j e t k o j i j e izvan n j e g o v e v l a s t i t e ravni, i o s i g u r a v a teorijsku u l o g u k o j o m ga z a s n i v a i dri n a ivotu. H o m o g e n i p r o s t o r e k o n o m s k i h f e n o m e n a u k l j u u j e o d n o s p r e m a s v i j e t u ljudi k o j i p r o i z v o d e , d i j e l e , p r i p r e m a j u 1 t r o e . To j e d r u g a t e o r i j s k a i m p l i k a c i j a p r e d m e t a p o l i t i k e

167

e k o n o m i j e , k o j a n i j e u v i j e k t a k o v i d l j i v a k a o u S m i t h a i Ricarda; ona moe ostati p r i t a j e n a , i ne m o r a postati izravno p r e d m e t e k o n o m i j e . O n a j e i s t o t o l i k o z n a a j n a i za s t r u k t u r u n j e n a p r e d m e t a . P o l i t i k a e k o n o m i j a svodi e k o n o m s k e in j e n i c e n a potrebe (ili n a k o r i s n o s t ) l j u d i k a o n a n j i h o v o p o d r i j e t l o . O n a d a k l e v r i j e d n o s t i r a z m j e n e h o e svesti n a u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i , a ove p o s l j e d n j e ( b o g a t s t v a , d a se p o s l u i m o i z r a z o m k l a s i n e e k o n o m i j e ) , na l j u d s k e p o t r e b e . I s t o to k a e i F. S i m i a n d ( k o j e g n a v o d i L a l a n d e ) : Po emu je neki fenomen ekonomski? Umjesto da se taj fenomen definira bogatstvima (klasini izraz u francuskoj tradiciji, ali on nije bolji), vie volim slijediti novije ekonomiste iji je sredinji pojam zadovoljenje materijalnih dobara ( L a l a n d e , I, 188). S i m i a n d j e p o g r e n o p o k a z a o s v o j cilj k a o n o v o s t , i n j e gova d e f i n i c i j a s a m o p o n a v l j a k l a s i n u d e f i n i c i j u , p o s t a v l j a j u i iz l j u d i i iza n j i h o v i h p o t r e b a teorijsku funkciju sadraja e k o n o m s k i h f e n o m e n a . To z n a j d a k l a s i n a e k o n o m i j a m o e p r i m o r a t i e k o n o m s k e injenice kao da p r i p a d a j u h o m o g e n o m p r o s t o r u n j i h o v a p o z i t i v i t e t a i n j i h o v e m j e r l j i v o s t i , s a m o iz a s p e k t a j e d n e naivne antropologije, k o j a u s v o j i m e k o n o m s k i m sad r a j i m a i n j i h o v i m p o t r e b a m a t e m e l j i sve i n e k o j i m a se proizvode, dijele, p r i m a j u i troe e k o n o m s k i p r e d m e t i . Hegel j e iznio f i l o z o f s k i p o j a m jedinstva t e naivne a n t r o p o l o g i j e i e k o n o m s k i h f e n o m e n a p o z n a t i m i z r a z o m sfere potreba ili g r a a n s k o g drutva 3 5 k o j e se r a z l i k u j e od g r a a n s k o g a d r u tva. P o j m o m s f e r e p o t r e b a , e k o n o m s k e se i n j e n i c e p r o m a t r a j u u n j i h o v o j e k o n o m s k o j n a r a v i k a o d a s u z a s n o v a n e u ljud i m a k a o p l i j e n u p o t r e b a : u homo aeconomicusu k o j i je i s a m d a t o s t (vidljiva, d a d e se p r o m a t r a t i ) . H o m o g e n o pozitiv i s t i k o p o d r u j e e k o n o m s k i h i n j e n i c a k o j e se d a d u m j e r i ti, z a s n i v a se d a k l e n a s v i j e t u p o j e d i n a c a , i j a d j e l a t n o s t p r o i z v o a k i h s u b j e k a t a u p o d j e l i r a d a i m a za cilj i p o s l j e d i c u p r o i z v o d n j u p r e d m e t a p o t r o n j e k o j i e z a d o v o l j i t i te i s t e nosioce p o t r e b a . S u b j e k t i , kao nosioci potreba, djelatni su d a k l e k a o p r o i z v o a i u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i , k a o oni k o j i robu r a z m j e n j u j u i kao potroai upotrebnih vrijednosti. P o d r u j e e k o n o m s k i h f e n o m e n a je tako zasnovano, na svom poetku kao i na svome k r a j u , na cjelini l j u d s k i h jedinki, a n j i h o v e ih p o t r e b e o d r e u j u k a o e k o n o m s k e s u b j e k t e . Teorijska struktura politike ekonomije u neposrednom je i izravnom, odnosu s homogenim prostorom danih fenomena i s ideolokom antropologijom, to u ovjeku kao nosiocu potreba (datost homo oeconomicusa) utemeljuju ekonomski karakter fenomena njegova prostora.
35

Pojam graanskog drutva u tekstovima zrelog Marxa, koji neprestano preuzima Gramsci kako bi n j i m e obiljeio .sferu e k o n o m s k e egzistencije, m o r a biti izbaen iz teorijskog m a r k s i s t i k o g r j e n i k a ne k a k o bi se n j i m e odredila e k o n o m i j a s u p r o t s t a v l j e n a politici, nego privatno s u p r o s t a v l j e n o javnom, tj, posljedica k o j a proizlazi iz prava i juridiko-potitike ideologije ekonomije.

168

P o g l e d a j m o to m a l o poblie. Govorili s m o o h o m o g e n o m p r o s t o r u i n j e n i c a ili ekonomskih datih f e n o m e n a . I evo k a k o mi iza tog d a n o g o t k r i v a m o s v i j e t p o s t o j e i h l j u d s k i h s u b j e k a t a k o j i o m o g u a v a j u e g z i s t e n c i j u d o t i n o g svijeta. P r v a j e d a t o s t lana, ili b o l j e , o n a j e n a p r o s t o d a t o s t d a n a s a m o m t o m a n t r o p o l o g i j o m koja je i s a m a dana. Ona, i s a m o o n a o d i s t a o m o g u a v a d a se n a z o v u ekonomskim fenomeni g r u p i r a n i u p o l i t i k o j e k o n o m i j i ; oni su e k o n o m s k i k a o posl j e d i c a (vie m a n j e i z r a v n i ili p o s r e d o v n i ) potreba ljudskih subjekata, u k r a t k o ono to ovjeka, pored njegove razumske p r i r o d e ( a n i m a l r a t i o n a l e ) , g o v o r n e ( a n i m a l l o q u a x ) , k o j a se s m i j e ( r i d e n s ) , p o l i t i k e ( p o l i t i c u m ) , m o r a l n e i religiozne, ini s u b j e k t o m potreba ( h o m o o e c o n o m i c u s ) . P o t r e b a ( l j u d s k o g s u b j e k t a ) j e s t to t o o d r e u j e ekonominost e k o n o m i j e . Datost h o m o g e n o g p o l j a e k o n o m s k i h f e n o m e n a d a n a n a m j e d a k l e t o m p r e u t n o m a n t r o p o l o g i j o m k a o ekonomska. Ali, g l e d a j u i j e izbliza, ta j e dana a n t r o p o l o g i j a u p r a v o m s m i s l u a p s o l u t n a d a t o s t d a n a s se b a r n e u p u u j e B o g u da j e u s t a n o v i , t j . D a t o s t i k o j a d a j e s a m u s e b e , causa sui, B o g - D a t o s t . O s t a v i m o p o s t r a n i t u t o k u u k o j o j d o b r o vidim o da datosti nikad n e m a pred oiglednou, nego je d a j e i d e o l o g i j a k o j a s t o j i iza, k o j u mi n e m a m o t o p i t a t i i k o j a n a m d a j e o n o t o orra h o e . N e p o g l e d a m o li iza z a s t o r a , n e e m o v i d j e t i n j e z i n dar, j e r on iezava u d a t o m , k a o s v a k o d j e l o u sebi s a m o m u . Mi s m o n j e n i p r o m a t r a i , t j . njeni p r o s c i . To n i j e sve: i s t a a n t r o p o l o g i j a k o j a t a k o p o d r a va p r o s t o r e k o n o m s k i h f e n o m e n a o m o g u u j u i d a se o n j i m a govori k a o o e k o n o m s k i m , i z b i j a u n j i m a u d r u g i m k a s n i j i m o b l i c i m a o d k o j i h su n e k i p o z n a t i . A k o se k l a s i n a p o l i t i k a e k o n o m i j a mogla predstaviti kao sretan p o r e d a k poslat od p r o v i d n o s t i , k a o e k o n o m s k i s k l a d (od f i z i o k r a t a d o S a y a p r e k o S m i t h a ) , to se zbilo z b o g i z r a v n e p r o j e k c i j e m o r a l n i h ili r e l i g i o z n i h s v o j s t a v a p r i k r i v e n e a n t r o p o l o g i j e u p r o s t o r u e k o n o m s k i h f e n o m e n a . To j e i s t a v r s t a i n t e r v e n c i j e t o j e n a d j e l u u g r a a n s k o m l i b e r a l n o m o p t i m i z m u , ili u m o r a l n o m p r i g o v o r u s o c i j a l i s t i k i h t u m a a Ricarcla s k o j i m se M a r x n e p r e k i d n o prepire: s a d r a j a n t r o p o l o g i j e se m i j e n j a , ali antropologija ostaje, kao i njena ulosa i nrostor njena d j e l o v a n j a . T o je j o u v i j e k ista p r i k r i v e n a a n t r o p o l o g i j a t o izbija u n e k i m m i t o v i m a m o d e r n i h p o l i t i k i h e k o n o m i s t a , npr. u t a k o d v o s m i s l e n i m p o j m o v i m a k a o t o j e e k o n o m s k i r a c i o n a l i z a m , o p t i m u m , p u n a k o r i s t , ili e k o n o m i j a pot r e b a , l j u d s k a e k o n o m i j a itd. IsLa a n t r o p o l o g i j a k o j a slui k a o p r v o b i t a n t e m e l j e k o n o m s k i h f e n o m e n a , p r i s u t n a j e i m t r e b a o d r e d i t i n j i h o v o z n a e n j e , tj. n j i h o v cilj. D a n i homogeni p r o s t o r e k o n o m s k i h f e n o m e n a tako je d v o s t r u k o dan p o s r e d s t v o m a n t r o p o l o g i j e k o j a ga stee u k l i j e t a p o e t k a i krajeva.

169

I a k o se ini d a j e ta a n t r o p o l o g i j a odsutna iz nep o s r e d n o g r e a l i t e t a f e n o m e n a , to se zbiva u m e u p r o s t o r u poetaka i k r a j e v a i na osnovi vlastite univerzalnosti k o j a je s a m o p o n a v l j a n j e . B u d u i d a su svi s u b j e k t i j e d n a k o s u b j e k ti p o t r e b a , o n j i h o v i m se d j e l i m a m o e r a s p r a v l j a t i izuzimaj u i n j i h o v u s v e u k u p n o s t . N j i h o v a se u n i v e r z a l n o s t o d r a z u j e tada u univerzalnosti zakona njihovih potreba, to politiku e k o n o m i j u p r i r o d n o u s m j e r a v a d a e k o n o m s k e f e n o m e n e tretira u n u t a r a p s o l u t a , za sve o b l i k e p r o l i h , s a d a n j i h i b u d u ih d r u t a v a . Ta p o t r e b a za l a n o m v j e n o u k o j u j e M a r x n a a o u k l a s i k a , m o e p r o i z l a z i t i politiki iz n j i h o v e e l j e d a o v j e k o v j e e n a i n g r a a n s k e p r o i z v o d n j e , j to j e u n e k i h vrlo oito, k a o u S m i t h a , S a v j a i d r u g i h . Ali to m o e p r o i z a i i iz d r u g o g r a z l o g a , s t a r i j e g n e g o t o j e g r a a n s t v o , b u d u i d a oni ive u v r e m e n u j e d n e d r u g a i j e p o v i j e s t i , ne iz politikog, n e g o teorijskih r a z l o g a iz t e o r i j s k o g r a z l o g a k o j e u v o d i ova u t l j i v a a n t r o p o l o g i j a t o p e a t i s t r u k t u r u p r e d meta politike ekonomije. To je n e s u m n j i v o sluaj Ricarda k o j i j e vrlo d o b r o z n a o d a e j e d n o g a d a n a g r a a n s t v u doi k r a j , i k o j i j e t u s u d b i n u ve i t a o u m e h a n i z m u e k o n o m i je, a i p a k j e g l a s n o z b o r i o o v j e n o s t i . T r e b a li u analizi s t r u k t u r e p r e d m e t a p o l i t i k e e k o n o m i j e ii d a l j e o d tog f u n k c i o n a l n o g j e d i n s t v a h o m o g e nog p o l j a d a t i h e k o n o m s k i h f e n o m e n a i j e d n e p r i k r i v e n e a n t r o p o l o g i j e , te p r e d o i t i p r e t p o s t a v k e , t e o r i j s k e p o j m o v e ( f i l o z o f s k e ) koji u s v o j i m s p e c i f i n i m o d n o s i m a to j e d i n s t v o p o d r a v a j u ? T a d a bi se nali p r e d t a k o t e m e l j n i m filozofskim p o j m o v i m a kao to su: s t v a r n o s t , s u b j e k t , poelo, k r a j , p o r e d a k , kao i p r e d o d n o s i m a kao to je to o n a j linearne i l e l e o l o k e k a u z a l n o s t i , j e d n a k o i p r e d p o j m o v i m a k o j i bi zah t i j e v a l i m i n u c i o z n u a n a l i z u ne bi li se p o k a z a l o k a k v u igru oni m o r a j u igrati n a p o z o r n i c i p o l i t i k e e k o n o m i j e . Ali to bi n a s o d v e l o i s u v i e d a l e k o , a p o r e d toga, m i e m o ih iznova sus r e s t i k a d b u d e m o r a z m a t r a l i k a k o se M a r x ili n j i h oslobodio ili im d a o s a s v i m d r u g a i j e uloge.

170

V I I I MARKOVA

KRITIKA

M a r x i s t o v r e m e n o k r i t i z i r a pozit i v n u k o n c e p c i j u o h o m o g e n o m p o l j u d a t i h e k o n o m s k i h fenom e n a i i d e o l o k u a n t r o p o l o g i j u h o m o o e c o n o m i c u s a k o j a ovu podrava. Tom jedinstvenou on dakle porie s t r u k t u r u p r e d m e t a politike ekonomije. P o g l e d a j m o p o n a j p r i j e k a k o j e sa s u d b i n o m klasine antropologije u Marxovu djelu. Na kraju emo ukratko prijei velika p o d r u j a e k o n o m s k o g prostora: p o t r o n j u , r a s p o d j e l u , p r o i z v o d n j u , kako b i s m o vidjeli koje teorijsko mjesto u tomu mogu imati antropoloki pojmovi.

A.

Potronja

M o e m o p o e t i od potronje k o j a , ini se, a n t r o p o l o g i j u z a n i m a n e p o s r e d n o , b u d u i d a s t a v l j a u p i t a n j e poj a m l j u d s k i h potreba. U Uvodu iz 1857. M a r x p o k a z u j e kako n i j e m o g u e j e d n o z n a n o o d r e d i t i e k o n o m s k e p o t r e b e p r i p i s u j u i ih l j u d s k o j p r i r o d i e k o n o m s k i h s u b j e k a t a . Potronja j e o d i s t a dvostruka. Ona p o d r a z u m i j e v a individualnu potronju l j u d i d a n o g d r u t v a , ali i p r o i z v o d n u p o t r o n j u k o j u bi, d a se s a u v a u n i v e r z a l n a u p o t r e b a p o j m a p o t r e b e , valjalo definirati kao p o t r o n j u koja zadovoljava p o t r e b e p r o i z v o d n j e . Ta p o s l j e d n j a p o t r o n j a p o d r a z u m i j e v a predmete proizvodnje (sirovinu ili prvu materiju, rezultat oreob r a a v a l a k o g r a d a s i r o v e m a t e r i j e ) te s r e d s t a v a proizvodn j e ( s t r o j e v i , alati itd.) n e o p h o d n a za p r o i z v o d n j u . itav dio potronje o d n o s i se d a k l e izravno i iskljuivo n a proizvodnju. itav j e d a n d i o p r o i z v o d n j e n a m i j e n j e n je d a k l e n e zadovol j e n j u p o t r e b a p o j e d i n a c a , nego o m o g u a v a n j u bilo j e d n o s t a v n o g , bilo p r o i r e n o g o b n a v l j a n j a u v j e t a p r o i z v o d n j e . Iz te i n j e n i c e , k o j u j e u s t v r d i o , M a r x j e p o v u k a o d v i j e a p s o l u t n o b i t n e r a z l i k e k o j e n e d o s t a j u k l a s i n o j p o l i t i k o j ekonom i j i , r a z l i k u i z m e u konstantnog i promjenjivog k a p i t a l a , te r a z l i k u i z m e u d v i j e r a z l i k e p r o i z v o d n j e , Sektor I k o j i slui

171

za o b n a v l j a n j e u v j e t a p r o i z v o d n j e n a j e d n o s t a v n o j ili sloen o j o s n o v i , te Sektor II, o d r e e n za p r o i z v o d n j u p r e d m e t a individualne p o t r o n j e . R a z m j e r ta dva s e k t o r a u v j e t o v a n je strukturom p r o i z v o d n j e k o j a i z r a v n o p r i d o l a z i k a k o b i odredila p r i r o d u i k o l i i n u i t a v o g j e d n o g d i j e l a u p o t r e b n i h vrij e d n o s t i k o j i ne u l a z e n i k a d u p o t r o n j u p o t r e b a , n e g o s a m o u p r o i z v o d n j u s a m u . To o t k r i e i g r a z n a a j n u u l o g u u teor i j i ostvarenja vrijednosti u procesu kapitalistike akumul a c i j e i u s v i m z a k o n i m a t o iz n j e p r o i z l a z e . O t o m e vodi b e s k o n a n a p o l e m i k a M a r x a sa S m i t h o m i o n a se vie p u t a p o n a v l j a u I I i I I I k n j i z i , a n j e n i se o d j e c i n a l a z e u k r i t i k a m a k o j e L e n j i n u p u u j e p o p u l i s t i m a i n j i h o v o m voi, r o m a n tikom e k o n o m i s t u Sismondiju.36 To r a z l i k o v a n j e i p a k n e r j e a v a sva p i t a n j a . Ako je istina da potrebe p r o i z v o d n j e izmiu s v a k o m antropolok o m o d r e e n j u , p r e o s t a j e da j e d a n dio proizvoda troe pojed i n c i k o j i u n j e m u z a d o v o l j a v a j u s v o j e p o t r e b e . Ali i t u vidimo kako je Marxovom analizom pokolebana antropologija u n j e n i m teorijskim n a m j e r a m a . Ne samo da je Marx potrebe izrijekom definirao kao historijske a ne kao a p s o l u t n o d a n e ( B i j e d a filozofije. E . S. p p . 5253. Kapital I, 174, 228; V I I I 235, itd.), n e g o se o n e r a z m a t r a j u u n j i h o v i m e k o n o m s k i m f u n k c i j a m a p o t r e b a , p o d u v j e t o m d a s u solventne (VI, 196, 207). J e d i n e su p o t r e b e t o i g r a j u e k o n o m s k u ulogu p o t r e b e koje m o g u biti e k o n o m s k i zadovoljene: njih ne o d r e u j e l j u d s k a p r i r o d a openito, nego solventnost, tj. r a z i n a p r i h o d a k o j i m p o j e d i n c i r a s p o l a u i priroda raspoloivih p r o i z v o d a k o j i su, u d a n o m a s u , r e z u l t a t t e h n i k i h s p o s o b n o s t i p r o i z v o d n j e . O d r e e n j e p o t r e b a p o j e d i n a c a obl i c i m a p r o i z v o d n j e i d e m n o g o d a l j e , j e r se p r o i z v o d n j o m n e proizvode samo sredstva potronje (upotrebne vrijednosti) n e g o i n j i h o v nain potronje, sve d o e l j e za t i m p r o i z v o d i m a (Uvod iz 1857, p. 157). D r u g a i j e r e e n o , i n d i v i d u a l n a p o t r o n j a k o j a s t a v l j a u p r i v i d n o n e p o s r e d a n o d n o s u p o t r e b n e vrij e d n o s t i i p o t r e b e (pa se d a k l e ini d a p r o i z l a z i r a v n o iz a n t r o p o l o g i j e , p a bila o n a i h i s t o r i z i r a n a ) vodi n a s s j e d n e s t r a n e t e h n i k i m m o g u n o s t i m a p r o i z v o d n j e (na razini proizvodnih snaga), a s d r u g e s t r a n e drutvenim odnosima proizvodnje k o j i o d r e u j u p o d j e l u p r i h o d a (oblici r a s p o d j e l e v i k a v r i j e d n o s t i i p r i h o d a ) . O v i m z a d n j i m d o v e d e n i s m o do
Istiem da bi bilo uzbudljivo to ja ovdje ne mogu uiniti istraivati te duge Mar.\ove kritike kako bi se vidjelu u emu se Mar.\, u toj z n a a j n o j toki, r a z l i k u j e od S m i t h a , a s d r u g e strane, kako bi se vidjelo k a k o i g d j e on s m j e t a svoju temeljnu razliku zatim, k a k o p o j a n j a v a omaku, -zas l i j e p l j e n o s U , nesporazum, zaborav-- u S m i t h a to s t o j e na poetku apsurdne dogme koja vlada itavom m o d e r n o m e k o n o m i j o m , te da b i s m o naposLjetku vidjeli o t k u d a M a r s u p o t r e b a da etiri do pet puta o t p o i n j e tu k r i t i k u . Meu d r u g i m z a k l j u c i m a koji proizlaze iz epistemolokog stanovita, otkrilo bi se d a j e ogromna Smithova pogreka izravno povezana s r a z m i l j a n j e m o individualn o m kapitalisti, dakle s e k o n o m s k i m s u b j e k t i m a p r o m a t r a n i m izvan svega, k a o p o s l j e d n j i m s u b j e k t i m a globalnog p r o c e s a . Drugim rijeima, pronali bi, u obliku n j e n e izravne koristi, odreenu p r i s u t n o s t a n t r o p o l o k e ideologije (Kapital, IV. 175210, V, 1585. V I I I , 210228. D o k t r i n e , I, 197218, i t d . ) .

172

p o d j e l e l j u d i u drutvene klase k o j i t a d a p o s t a j u p r a v i subj e k t i ( m a k a k o d a se u p o t r i j e b i t a j naziv) p r o c e s a p r o i z v o d nje. Takav izravan odnos potreba i antropoloke osnove p o s t a j e t a d a i s t o m i t s k i , ili b o l j e , v a l j a p r o m i j e n i t i r e d stvari i rei d a k o n c e p c i j a a n t r o p o l o g i j e , a k o j e t a k v a m o g u a , polazi o d p r o u a v a n j a e k o n o m s k e d e f i n i c i j e (ne a n t r o p o l o ke) p o t r e b a . T e s u p o t r e b e p o d r e e n e d v o s t r u k o m strukturalnom o d r e e n j u , a n e vie a n t r o p o l o k o m , n a i m e o n o m k o j i p r o i z v o d e d i j e l i n a S e k t o r I i n a S e k t o r I I , te o n o m k o j i potrebama daje njihov sadraj i znaenje (struktura odnosa p r o i z v o d n i h s n a g a i p r o i z v o d n i h o d n o s a ) . Ta k o n c e p c i j a dakle o d r i e k l a s i n o j a n t r o p o l o g i j i n j e n u u l o g u u t e m e l j i t e l j a ekonomije.

B.

Raspodjela

B u d u i d a se uz p r o i z v o d n j u i r a s p o d j e l a j a v l j a kao bitan faktor pri odreivanju potreba, pogledajmo kako s t o j i s t o m n o v o m k a t e g o r i j o m . R a s p o d j e l a se t a k o e r javlja u d v o s t r u k o m vidu. Ona nije s a m o podjela prihoda (koja u p u u j e na proizvodne odnose) nego i raspodjela upotrebnih v r i j e d n o s t i u s l i j e d u p r o i z v o d n j e . Mi d a k l e z n a m o d a u t i m u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a d o l a z e p r o i z v o d i S e k t o r a I, ili s r e d s t v a p r o i z v o d n j e , t e p r o i z v o d i S e k t o r a I I , ili s r e d s t v a p o t r o n j e . P r o i z v o d i S e k t o r a I I r a z m j e n j u j u se s p r i h o d i m a pojedinaca, dakle ovisno o njihovim prihodima, o njihovoj podjeli, o prvoj raspodjeli. S obzirom na proizvode Sektora I, s r e d s t v a p r o i z v o d n j e , k o j a r e p r o d u c i r a j u u v j e t e p r o i z v o d n j e , o n i se n e i z m j e n j u j u s p r i h o d i m a , ve se i z r a v n o r a z m j e n j u j u m e u v l a s n i c i m a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u (to j e rez u l t a t s h e m e I I k n j i g e ) , n a i m e l a n o v i m a k a p i t a l i s t i k e klase k o j i d r e m o n o p o l n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u . I z a r a s p o d j e l e u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i o c r t a v a se j e d n a d r u g a rasp o d j e l a r a s p o d j e l a l j u d i n a d r u t v e n e k l a s e k o j i su u k l j u eni u p r o c e s p r o i z v o d n j e . U n j e n o m n a j o p e n i t i j e m s h v a a n j u , p o d j e l a se javlja kao raspodjela proizvoda, na t a j nain m n o g o dalje o d p r o i z v o d n j e , i t a k o rei n e o v i s n a o n j o j . Ali, p r i j e n e g o t o p o s t a n e p o d j e l a p r o i z v o d a , o n a j e : 1. p o d j e l a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i 2. o n o to je drugo odreenje istoga odnosa, p o d j e l a l a n o v a d r u t v a na r a z l i i t e v r s t e p r o i z v o d n j e (podr e e n o s t p o j e d i n a c a o d r e e n i m o d n o s i m a p r o i z v o d n j e ) . Pod j e l a p r o i z v o d a s a m o j e r e z u l t a t te r a s p o d j e l e k o j a j e u k l j u ena u sam proces i o d r e u j e s t r u k t u r u proizvodnje. (Mar.\, Uvod iz 1857. E. S., 161). U oba s m o sluaja r a s p o d j e l o m dohotka i raspodjelom naina p o t r o n j e i proizvodnih sredstava kao poka-

173

zateljem p o d j e l e lanova d r u t v a u p o s e b n e klase, privredni d a k l e odnosima proizvodnje i samoj proizvodnji. P r o u a v a n j e k a t e g o r i j a k o j e su, inilo se n a prvi pogled, zahtijevale teorijsku intervenciju antropologije h o m o o e c o n o m i c u s a , te su m u s t o g a m o g l e d a t i p r i v i d t e m e lja i m a d v o s t r u k r e z u l t a t : 1. N e s t a n a k a n t r o p o l o g i j e k o j a vie ne igra u l o g u b a z e ( o d r e e n j e e k o n o m i j e k a o t a k v e , odr e e n j e s u b j e k a t a e k o n o m i j e ) . R a v n i n a e k o n o m s k i h fen o m e n a vie n i j e u d v o s t r u e n a a n t r o p o l o k i m p r o s t o r o m pos t o j a n j a l j u d i k a o s u b j e k a t a . 2. N u n o v r a a n j e , u k l j u e n o 11 a n a l i z u p o t r o n j e i r a s p o d j e l e , u m j e s t o proizvodnje kao pravog o d r e e n j a e k o n o m i j e . N a isti n a m se n a i n to t e o r i j s k o produbljavanje javlja kao transformacija podruja ekonoms k i h f e n o m e n a : u m j e s t o n j i h o v e s t a r e h o m o g e n e ravni dolazi novi o b l i k k a d e k o n o m s k i f e n o m e n i ovise o proizvodnim odnosima k o j i ove o d r e u j u . U ovom z a d n j e m otkrit emo temeljnu o v u : proizvodnja j e ta k o j a u v j e t u j e p o t r o n j u i a ne o b r n u t o . esto m o e m o v i d j e t i k a k o se M a r x o v o o t k r i e svodi n a ovu o s n o v n u p o s t a v k u posljedice. tezu Mar.xraspodjelu, cjelokupno i na n j e n e

To se s v o e n j e i p a k s u k o b l j u j e s j e d n o m tek o o m : o t k r i e o t p o i n j e ve s f i z i o k r a t i m a i R i c a r d o m , ekon o m i s t o m p r o i z v o d n j e p a r excellence (Marx) koji mu je dao sustavni oblik. R i c a r d o je, o d i s t a , o b j a v i o p r i m a t p r o i z v o d n j e n a d r a s p o d j e l o m i p o t r o n j o m . I p a k v a l j a ii d a l j e i u v i d j e t i , k a o t o j e to u i n i o M a r x u s v o m Uvodu iz 1857, d a j e R i c a r d o , k a d j e u s t v r d i o d a j e r a s p o d j e l a p r a v i p r e d m e t politike e k o n o m i j e , s m j e r a o o n o m e t o se u r a s p o d j e l i o d n o s i na p o d j e l u p o k r e t a a p r o i z v o d n j e u d r u t v e n i m k l a s a m a (Uvod iz 1857. E. S. p p . 160161). Mi i p a k tu m o r a m o p r i m i j e niti n a R i c a r d a o n o t o M a r x o n j e m u k a e u p o v o d u v i k a v r i j e d n o s t i . R i c a r d o j e v i k u v r i j e d n o s t i p r i z n a v a o sva izv a n j s k a o b i l j e j a , ali j e o n j e m u g o v o r i o n e p r e k i d n o u v i d u profita, rente i kamata, tj. o d r u g i m p o j m o v i m a nego to je n j e g o v . J e d n a k o t a k o , R i c a r d o p r i z n a j e sva i z v a n j s k a obiljej a o d n o s i m a p r o i z v o d n j e , ali o n j i m a govori k a o o v r s t a m a i e d i n e r a s p o d j e l e p r i h o d a i p r o i z v o d a , ne s t v a r a j u i d a k l e n j i h o v pojam. M a l o j e v a n o , k a d se r a d i o u t v r i v a n j u postojanja s t v a r n o s t i , t o su s a m o t a d a r i j e i k o j i m a se ova o d r e u j e , n e p r i m j e r e n i p o j m o v i . To j e o n o t o p r i n e p o s r e d n u i t a n j u o m o g u u j e M a r x u d a p r e v e d e j e z i k svog p r e t h o d n i k a i u p o t r i j e b i r i j e viak vrijednosti t a m o g d j e Ricardo upot r e b l j a v a r i j e p r o f i t , ili r i j e proizvodni odnosi t a m o g d j e R i c a r d o u p o t r e b l j a v a r i j e r a s p o d j e l a p r i h o d a . Sve j e d o b r o t a k o d u g o d o k ne t r e b a o d r e d i t i p o s t o j a n j e : d o s t a j e i s p r a v i t i r i j e k a k o bi se s t v a r m o g l a n a z v a t i n j e n i m p r a v i m i m e n o m . Ali k a d j e r i j e o t e o r i j s k i m p o s l j e d i c a m a t o p r o i z l a z e iz te p r i j e t v o r b e , p o s a o p o s t a j e o z b i l j n i m , b u d u i d a t a d a ta r i j e

174

igra u l o g u p o j m a , a n j e n a n e p r i m j e r e n o s t ili o d s u t n o s t izaz i v a j u o z b i l j n e t e o r i j s k e p o s l j e d i c e , bilo d a ih a u t o r u v i a ili n e (kao p o s l j e d i c e o k o j e se s p o t i e R i c a r d o ) . T a d a se p r i m j e u j e d a j e o n o t o se s m a t r a p r i j e t v o r b o m s t v a r n o s t i zbog n e p r i m j e r e n o s t i rijei, p r i j e t v o r b a druge prijetvorbe, n a i m e p r i j e t v o r b a k o j a n a s t a j e u s l i j e d toga t o r i j e i m a teor i j s k u u l o g u p o j m a . P o d t i m u v j e t o m , p r o m j e n e n a z i v l j a mogu biti s t v a r n i p o k a z a t e l j p r o m j e n e u p r o b l e m a t i c i i rijei. I p a k sve se o d v i j a t a k o k a o cla j e Mar.\ s v o j v l a s t i t i p o s a o r a z d i j e l i o . On se s j e d n e s t r a n e z a d o v o l j a v a i t a n j e m s v o j i h p r e t h o d n i k a , i to j e o n d a z n a k p l e m e n i t o s t i (Engels), za s v o j e d r u g o v e d r i d a su veliki, d o k p r o i z v o a e p r a k t i no t r e t i r a k a o o t k r i v a e . Ali s d r u g e s t r a n e , M a r x n e m i l o s r d n o p o v l a i t e o r i j s k e p o s l j e d i c e iz z a s l i j e p l j e n o s t i s v o j i h p r e t h o d n i k a s o b z i r o m n a p o j m o v n a z n a e n j a s t v a r n o s t i koj a s u ovi p o s t a v i l i . K a d M a r x , k r a j n j o m s t r o g o u k r i t i z i r a S m i t h a ili R i c a r d a z b o g toga t o n i s u u m j e l i v i a k v r i j e d n o s t i r a z l i k o v a t i o d n j e g o v i h o b l i k a p o s t o j a n j a , on i m p r i g o v a r a t o pojam k o j i su m o g l i stvoriti n i s u p r i d a l i s t v a r n o s t i . Vidimo dakle j a s n o k a k o je obino isputanje j e d n e rijei u s t v a r n o s t i o d s u t n o s t pojma, b u d u i d a p r i s u t n o s t ili ods u t n o s t j e d n o g a p o j m a vodi n i z u t e o r i j s k i h p o s l j e d i c a . E v o t o n a s p o u a v a o p o s l j e d i c a m a t o ih i m a r i j e u t e o r i j i koj a sadri t u o d s u t n o s t : o d s u t n o s t j e d n e rijei t u j e pris u t n o s t j e d n o g drugog pojma. Drugaije reeno, onaj tko misli cla j e s a m o s t a v i o j e d n u o d s u t n u rije u R i c a r d o v g o v o r , izlae se o p a s n o s t i d a se p r e v a r i u pojmovnom sadr a j u te o d s u t n o s t i , o n s a m e R i c a r d o v e p o j m o v e s v o d i na o b i n e rijei. U t o m k r i a n j u l a n i h p o i s t o v j e e n j a (vjerov a n j e d a se g r a d i r i j e k a d se g r a d i p o j a m = v j e r o v a n j e cla su Ricarclovi p o j m o v i s a m o r i j e i ) v a l j a traiti r a z l o g z a t o M a r x m o e i s t o v r e m e n o veliati o t k r i a s v o j i h p r e t h o d n i k a p r e m d a su oni e s t o stvarali ne o t k r i v a j u i i o t r o k r i t i z i r a l i n j i h o v e t e o r i j s k e z a k l j u k e k o j e su iz toga j e d n o s t a v n o izvukli. M o r a m m a l o vie r a s v i j e t l i t i tu p o j e d i n o s t , k a k o b i h o b j a s n i o z n a e n j e ovog M a r x o v o g a s u d a : R i c a r d o , k o j i j e elio p o j m i t i m o d e r n u p r o i z v o d n j u u n j e n o j o d r e e n o j d r u t v e n o j s t r u k t u r i , i k o j i j e ekonomist p r o i z v o d n j e p a r e x c e l l e n c e . t v r d i s t o g a da p r a v i subj e k t m o d e r n e p o l i t i k e e k o n o m i j e n i j e p r o i z v o d n j a , ve raspodjela. (Uvod iz 1857. E. S,, p. 161). Stoga znai: .. , on j e instinktivno u o b l i c i m a r a s p o d j e l e vidio n a j i i izraz stalnih odnosa pokretaa proizvodnje u danom drutvu. (ib. 160) Ti stalni o d n o s i p o k r e t a a p r o i z v o d n j e u d a n o m d r u t v u u p r a v o su proizvodni odnosi k o j i u M a r x o v u razm a t r a n j u , n e u o b l i k u instinktivne s l u t n j e , t j . k a o nezna-

175

n j e , n e g o u o b l i k u pojma i njegovih posljedica, potresaju p r e d m e t klasine ekonomije, i zajedno s n j e n i m p r e d m e t o m i samu znanost politike e k o n o m i j e kao takvu. Marxova zasluga odista nije u t o m u to je ustvrdio, k a o ni u t o m u t o j e p o k a z a o p r i m a t p r o i z v o d n j e (to j e na s v o j n a i n u i n i o ve i R i c a r d o ) , n e g o t o j e i z m i j e n i o pojam proizvodnje, p r i p i s u j u i m u posve drugi p r e d m e t nego t o j e to p r e d m e t k o j i d a j e s t a r i p o j a m .

C.

Proizvodnja

Cjelokupnu proizvodnju, prema tome, odreuju d v a n e r a z d r u i v a e l e m e n t a : proces rada u k o j e m u o v j e k p r e o b r a a v a p r i r o d u k a k o bi iz n j e s t v o r i o u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i , te drutveni odnosi proizvodnje k o j i m a se v r i t a j p r o ces r a d a . Mi e m o t a d v a m o m e n t a i s p i t i v a t i p o s t u p n o : proces r a d a (a) i p r o i z v o d n e o d n o s e (b). a) Proces rada i

Analiza p r o c e s a r a d a o d v i j a se o k o materijalnih t e h n i k i h uvjeta p r o i z v o d n j e .

P r o c e s r a d a . . . s v r s i s h o d n a j e d j e l a t n o s t r a d i izraivanja upotrebnih vrijednosti radi prisvajanja prirodnih s t v a r i za l j u d s k e p o t r e b e , o p i u v j e t za r a z m j e n u i z m e u ov j e k a i p r i r o d e , v j e i t i p r i r o d n i u v j e t za l j u d s k i ivot, s a m i m t i m n e z a v i s a n o d svih n j e g o v i h d r u t v e n i h o b l i k a , tili p a k j e d n a k o s v o j s t v e n s v i m d r u t v e n i m o b l i c i m a . (I, 186). T a j se p r o c e s s v o d i n a k o m b i n a c i j u t r i j u j e d n o s t a v n i h e l e m e n a t a : k o j i h j e tri: . . . 1. o s o b n a o v j e k o v a d j e l a t n o s t , ili r a d ; 2. p r e d m e t n a k o j i se r a d o m d j e l u j e ; 3. sredstvo k o j i m se d j e l u j e (I, 181). P r i l i k o m p r o c e s a r a d a t r o i se d a k l e s n a g a l j u d s k o g r a d a k o j i r n l j u d i p r i m j e r e n i m tehnikim pravilima koriste sredstva r a d a i na taj nain preobra a v a j u predmet r a d a (bilo s i r o v u m a t e r i j u , bilo ve o b r a e n u ili p r v u m a t e r i j u ) u n e k i k o r i s t a n p r o i z v o d . Ta a n a l i z a p o k a z u j e dva bitna obiljeja k o j a em o p o s t u p n o i s p i t i v a t i : materijalnu prirodu uvjeta procesa r a d a ; p r e v l a d a v a j u u u l o g u proizvodnih sredstava u procesu rada. Prvo obiljeje. S v a k o t r o e n j e r a d n e s n a g e prilik o m p r o i z v o d n j e p r e t p o s t a v l j a materijalne u v j e t e k o j i se svod e n a p o s t o j a n j e p r i r o d e , bilo k a o s i r o v i n e bilo p r e o b r a e n e l j u d s k o m d j e l a t n o u . K a d M a r x p i e d a j e r a d p r i j e svega p r o c e s k o j i se o d v i j a i z m e u p r i r o d e i o v j e k a , p r o c e s u koj e m u ovjek uspostavlja, upravlja i nadgleda svojom djelat-

176

n o u i z m j e n u m a t e r i j e i p r i r o d e . . . on, u o d n o s u n a p r i r o d u igra u l o g u p r i r o d n e sile, on t v r d i d a j e p r e o b r a a v a n j e m a t e r i j a l n e p r i r o d e u p r o i z v o d e , d a k l e p r o c e s r a d a k a o materijalni mehanizam, upravljan fizikim zakonima prirode i t e h n o l o g i j e . R a d n a s n a g a u k l j u u j e se u t a j m e h a n i z a m . To o d r e e n j e procesa r a d a m a t e r i j a l n i m u v j e t i m a s p r e a v a svaku h u m a n i s t i k u k o n c e p c i j u l j u d s k o g r a d a k a o i s t o g stvar a n j a . Poznato je da taj idealizam nije p o s t o j a o u m i t s k o m r a z d o b l j u , n e g o j e v l a d a o u s a m o j p o l i t i k o j e k o n o m i j i i putem nje u e k o n o m s k i m u t o p i j a m a vulgarnog socijalizma, npr. u P r o u d h o n a (zamisao o n a r o d n o j banci), G r a v j a (radna d o b r a ) , n a p o k o n u G o t s k o m p r o g r a m u k o j i j e u p r v o m redu objavljivao: rad j e izvor s v a k o g b o g a t s v a i s v a k e k u l t u r e na to Marx odgovara: Rad n i j e izvor sveg b o g a t s t v a . I p a k j e p r i r o d a izvor u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i ( k o j e su s t v a r n e v r i j e d n o s t i ) k a o i r a d k o j i j e i s a m izraz p r i r o d n e sile, sile o v j e k o v a rada. Tu o t r c a n u frazu nalazimo u svim poetnicama i ona je istinska jedino pod uvjetom preutnog podrazumijevanja p r v o t n o s t i r a d a sa s v i m p r e d m e t i m a i p o s t u p c i m a k o j i ga p r a t e . Ali s o c i j a l i s t i k i p r o g r a m n e m o e dozvoliti t o j g r a a n s k o j f r a z e o l o g i j i d a p r o e i s p o d u t n j e uvjeta k o j i j e d i n i mogu o v o j d a t i s m i s a o . G r a a n i p o s j e d u j u i z v r s n e r a z l o g e da r a d u p r i d a j u tu nadnaravnu mo stvaranja. ( K r i t i k a G o t s k o g p r o g r a m a , E. S., p p . 1718) T a j isti u t o p i z a m b i o j e r a z l o g t o s u S m i t h i svi u t o p i s t i p r o p u s t i l i u e k o n o m s k i m p o j m o v i m a formalnu predstavu nunosti proizvodnje materijalnih uvjeta procesa rada, b i t n u za t a j p r o c e s , d a k l e d a a p s t r a h i r a j u o d stvarne materijalnosti proizvodnih snaga (predmet rada, materijalna sredstva rada) koje postoje u svakom procesu proizvodnje (Smithovoj politikoj ekonomiji nedostaje teorija proizvodnje, n e o p h o d n e u s v a k o j t e o r i j i p r o i z v o d n j e ) . I s t i t a j idealiz a m r a d a o m o g u a v a M a r x u d a u Rukopisima iz 1844. S m i t h a nazove Luterom m o d e r n e politike ekonomije, b u d u i da j e z n a o s v e s t i svo b o g a t s t v o ( s v a k u u p o t r e b n u v r i j e d n o s t ) , na l j u d s k i rad, te da potvrdi t e o r i j s k o j e d i n s t v o S m i t h a i Hegela: prvog to je svu politiku e k o n o m i j u sveo na subjektivn o s t r a d a , d r u g o g , t o j e rad s m a t r a o o v j e k o v o m biti. M a r x u Kapitalu kida s tim idealizmom rada, mislei pritom p o j a m materijalnih u v j e t a svakog procesa rada i stvarajui p o j a m ekonomskih oblika postojanja tih m a t e r i j a l n i h u v j e ta: za n a i n k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e , r a z l i k e k o n s t a n t n o g i promjenljivog kapitala s jedne strane, Sektora I i Sektora II proizvodnje, s druge strane. N a t o m se j e d n o s t a v n o m p r i m j e r u m o g u r a z m i l j a n j e m o pojmu njena predmeta procijeniti teorijske i prakt i k e p o s l j e d i c e n a p o l j u e k o n o m s k e analize. P r i s t a j u i uz
12 Kako i i a u Kapital

177

p o j a m proizvodnje, Marx misli stvarnost m a t e r i j a l n i h uvjeta p r o i z v o d n j e , k a k o bi n a p o d r u j u e k o n o m s k e a n a l i z e stvorio e k o n o m s k i o p e r a t i v n e p o j m o v e ( p o s t o j a n i i p r i m j e n j i vi k a p i t a l , S e k t o r I, S e k t o r II) k o j i m i j e n j a j u n j i h o v s m j e r i p r i r o d u . P o j a m n j e g o v a p r e d m e t a n i j e p a r a e k o n o m s k i poj a m , to j e p o j a m s t v a r a n j a e k o n o m s k i h p o j m o v a n e o p h o d n i h za r a z u m i j e v a n j e p r i r o d e e k o n o m s k o g p r e d m e t a . E k o n o m s k i pojmovi konstantnog i p r o m j e n j i v o g kapitala, Sektora I i S e k t o r a I I e k o n o m s k a su o d r e e n j a n a s a m o m p o l j u e k o n o m s k e analize, p o j a m materijalnih uvjeta procesa rada. P o j a m p r e d m e t a t a d a p o s t o j i n e p o s r e d n o u o b l i k u o p e r a t i v n i h ekon o m s k i h p o j m o v a . Ali bez p o j m a p r e d m e t a , ti se p o j m o v i n e bi m o g l i i z g r a d i t i , i m i b i s m o o s t a l i u S m i t h o v o m e k o n o m s k o m i d e a l i z m u , izloeni s v i m i s k u e n j i m a i d e o l o g i j e . To j e s r e d i n j e m j e s t o j e r n a m p o k a z u j e k a k o n i j e d o v o l j n o , d a bi se d e k l a r i r a l o k a o m a r k s i s t , s m a t r a t i da e k o n o m i j a i u e k o n o m i j i , p r o i z v o d n j a u p r a v l j a j u s v i m d r u g i m s f e r a m a d r u t v e n o g a i v o t a . M o g u e j e o b j a v i t i tu tezu a i p a k , u isti m a h , r a z v i j a t i i d e a l i s t i k u k o n c e p c i j u e k o n o m i j e i p r o i z v o d n j e , t v r d e i d a j e r a d u j e d n o bit ov j e k a i bit p o l i t i k e e k o n o m i j e , u k r a t k o , r a z v i j a t i a n t r o p o l o k u i d e o l o g i j u r a d a , civilizacije r a d a itd. M a r x o v m a t e r i j a lizam n a p r o t i v p r e t p o s t a v l j a m a t e r i j a l i s t i k u k o n c e p c i j u eko: n o m s k e proizvodnje, tj. izmeu ostalih uvjeta, p o k a z i v a n j e : m a t e r i j a l n i h u v j e t a n e s v o d i v i h n a p r o c e s r a d a . To j e j e d n a od i z r a v n i h p r i m j e n a M a r x o v o g s t a v a , s a d r a n o g u p i s m u E n g e l s u , k o j i s a m n a v e o , i u k o j e m u M a r x t o n o kae da j e kategoriji upotrebne vrijednosti pridao posve drugo z n a e n j e n e g o n j e g o v i p r e t h o d n i c i . O to se p i t a n j e s p o t i u sva t u m a e n j a m a r k s i z m a k a o f i l o z o f i j e r a d a , bila o n a e t i k a , p e r s o n a l i s t i k a ili e g z i s t e n c i j a l i s t i k a , k a o s a r t r o v s k a teorija, praktino inertna, jer joj n e d o s t a j e p o j a m mater i j a l n i h u v j e t a p r o c e s a r a d a . Ve j e S m i t h d o v o d i o u vezu aktualne m a t e r i j a l n e uvjete procesa rada i rad u prolosti, i na t a j n a i n v r a a n j e m u b e s k o n a n o s t r i j e i o aktualnost materijalnih uvjeta danih u o d r e e n o m t r e n u t k u kroz proces r a d a , u neaktualtiosi p r e t h o d n i h radova, u n j i h o v o s j e a n j e (Hegel j e tu k o n c e p c i j u m o r a o p o t v r d i t i u s v o j o j t e o r i j i E r r i n n e r u n g a ) , J e d n a k o j u j e r a z r i j e i o S a r t r e u filozofskom s j e a n j u jedne p r i j a n j e prakse, d r u g o t n e u odnosu na n e k u d r u g u ili na d r u g e p r a k s e k o j e s u j o j p r e t h o d i l e , i t a k o r e d o m sve do p r a k s e p r v o b i t n o g s u b j e k t a , aktualne materijalne u v j e t e i j a s t r u k t u r a l n a s l o e n o s t v l a d a s v a k i m r a d o m , s v a k i m a k t u a l n i m p r e o b r a a j e m s i r o v i n e u k o r i s t a n proizvod. U e k o n o m i s t e S m i t h a to i d e a l n o r a s i p a n j e izaziva zna a j n e t e o r i j s k e p o s l j e d i c e na p o d r u j u s a m e e k o n o m i j e . U S a r t r a o n a j e n e p o s r e d n o s u b l i m i r a n a u s v o j u f i l o z o f s k u istinu; a n t r o p o l o g i j a s u b j e k t a , p r i k r i v e n a u S m i t h a , u S a r t r a p o p r i m a otvoren oblik filozofije slobode.

178

Drugo obiljeje. Ista analiza procesa r a d a u k a z u j e na znaajn u u l o g u s r e d s t a v a za rad. U p o t r e b a i s t v a r a n j e s r e d s t a v a za r a d . . . d a j u s p e c i f i n o o b i l j e j e p r o c e s u ljudskog rada i z a t o F r a n k l i n odr e u j e ovjeka kao ivotinju k o j a proizvodi o r u a (toolmak i n g a n i m a l ) . O s t a c i s r e d s t a v a za r a d i m a j u , u i s t r a i v a n j u iezlih d r u t v e n i h f o r m a c i j a i s t o z n a e n j e k o j u i m a i g r a a f o s i l n i h k o s t u r a za u p o z n a v a n j e i z u m r l i h i v o t i n j s k i h v r s t a . Ono i o j e d n o e k o n o m s k o r a z d o b l j e r a z l i k u j e od d r u g o g , nij e o n o t o se p r a v i ( m a c h t ) , n e g o k a k o (wie) se p r o i z v o d i , koj i m s r e d s t v i m a za r a d . S r e d s t v a za r a d n i s u s a m o p o k a z a t e l j i l j u d s k i h p r o i z v o d n i h s n a g a , n e g o i p o k a z a t e l j i (Anzeiger) d r u t v e n i h o d n o s a u k o j i m a se proizvodi. (Kapital, I, 182 83) I z m e u tri k o n s t i t u t i v n a e l e m e n t a p r o c e s a r a d a ( p r e d m e t , s r e d s t a v a za r a d , r a d n a s n a g a ) p o s t o j i d a k l e j e d a n p r e m o a n , i to s u sredstva za rad. O v a j p o s l j e d n j i e l e m e n a t je taj koji, u procesu r a d a koji je zajedniki svim ekonomskim razdobljima, omoguava o d r e e n j e i specifine razlike tih b i t n i h o b l i k a . S r e d s t v a za r a d o d r e u j u t i p i a n o b l i k p r o c e s a r a d a ; o d r e u j u i nain n a p a d a i z v a n j s k e o k o l i n e k o j a j e p o d r e e n a p r e o b r a a j u u p r o c e s u e k o n o m s k e proizv o d n j e , o n a o d r e u j u nain proizvodnje, f u n d a m e n t a l n u kategoriju m a r k s i s t i k e analize( kako u e k o n o m i j i tako i u povijesti ) ona istovremeno o d r e u j u i s t u p a n j proizvodnosti p r o i z v e d e n o g r a d a . P o j a m r a z l i k a k o j e se m o g u p r o m a t r a t i u raznim p r o c e s i m a rada, p o j a m koji omoguava ne s a m o p e r i o d i z a c i j u p o v i j e s t i , n e g o p r i j e svega t v o r b u p o j m a pov i j e s t i : p o j a m naina proizvodnje je, k a k o ga m i tu r a z m a t r a m o utemeljen u kvalitativnim razlikama naina rada, tj. u n j i h o v o j p r o d u k t i v n o s t i . J e li j o p o t r e b n o i s t a k n u t i da post o j i i z r a v a n o d n o s i z m e u k o n c e p c i j e o p r i m a r n o j ulozi naina r a d a i e k o n o m s k i o p e r a t i v n o g p o j m a p r o d u k t i v n o s t i ? T r e b a li j o p r i m i j e t i t i d a k l a s i n a e k o n o m i j a , k a k o j o j spoitava Marx, n i k a d nije znala izdvojiti i utvrditi taj p o j a m p r o d u k t i v n o s t i t e d a j e n j e n o n e p r i z n a v a n j e p o v i j e s t i pov e z a n o s o d s u s t v o m p o j m a naina proizvodnje?" Stvorivi p o j a m - k l j u naina proizvodnje, Marx o d i s t a m o e izraziti s t u p a n j m a t e r i j a l n o g n a p a d a p r i r o d e p r o c e s o m proizvodnje, nain jedinstva koji postoji izmeu o v j e k a i p r i r o d e i s t u p n j e v e r a z l i k a tog j e d i n s t v a . Ali istodobno s njegovim otkriem teorijskog znaaja razmatranja materi jalnih uvjeta proizvodnje, p o j a m naina proizvodnje otkriva n a m takoer i jednu drugu stvarnost koja odgovara s t u p n j u razlike u jedinstvu ovjek-priroda proizvodne odnose:
"" O svim p i t a n j i m a koja su u ovom poglavlju samo naznaena, vidi tekst Balibara, posebie njegovu z n a a j n u analizu p o j m a proizvodnih snaga.

179

naini r a d a n i s u s a m o p o k a z a t e l j i s t u p n j a razvitk a l j u d s k e r a d n e s n a g e , n e g o i p o k a z a t e l j i (Anzeiger) d r u t v e n i h o d n o s a u k o j i m a se p r o i z v o d i . .. Z a h v a l j u j u i t o m e o t k r i v a m o d a j e j e d i n s t v o ov j e k - p r i r o d a , i z r a e n o s t u p n j e m r a z l i k e toga j e d i n s t v a , istod o b n o i j e d i n s t v o o d n o s a o v j e k - p r i r o d a i drutvenih odnosa u k o j i m a se p r o i z v o d i . P o j a m n a i n a p r o i z v o d n j e s a d r i d a k l e p o j a m j e d i n s t v a tog d v o s t r u k o g j e d i n s t v a . b) Odnosi proizvodnje

Mi se t a k o n a l a z i m o p r e d j e d n i m novini uvjetom procesa proizvodnje. N a k o n m a t e r i j a l n i h u v j e t a procesa proi z v o d n j e u k o j i m a j e i z r a e n a s p e c i f i n a p r i r o d a o d n o s a ovjek a i p r i r o d e , s a d a e m o i s p i t a t i drutvene u v j e t e p r o c e s a proi z v o d n j e : drutvene proizvodne odnose. Ti novi u v j e t i o d n o s e se n a p o s e b n u v r s t u o d n o s a i z m e u pokretaa proizvodnje na osnovi odnosa koji postoje izmeu pokretaa, s jedne s t r a n e , te materijalnih mogunosti p r o i z v o d n j e s druge strane. T o j e s r e d i n j e o d r e e n j e : j e r drutveni se odnosi proizvodnje ne mogu svesti na jednostavne odnose medu ljudima, na odnose koji bi umijeali u spor samo ljude, dakle na razlike unutar jednog univerzalnog modela, intersubjektiviteta ( p r e s t i , b o r b a , v l a d a n j e , r o p s t v o itd.). D r u t v e n i proizv o d n i o d n o s i k o d M a r x a n e o d n o s e se s a m o n a l j u d e , n e g o i, u p o s e b n i m s l u a j e v i m a , n a pokretae procesa proizvodnje i materijalne uvjete p r o c e s a p r o i z v o d n j e . J a n a s t o j i m n a tom u , s r a z l o g a k o j i p r i b l i a v a a n a l i z u k o j u j e R a n c i e r e izvrio o n e k i m M a r x o v i m p o s t a v k a m a , g d j e bi se u t e r m i n o l o g i j i k o j a se p o v o d i za n j e g o v o m a n t r o p o l o k o m f i l o z o f i j o m u m l a d o s t i , mogli d o s l o v c e u z a j a m n i o d n o s i l j u d i s u p r o t s t a v i ti u z a j m n i m o d n o s i m a s t v a r i . U proizvodnim odnosima ukljueni su i o d n o s i m e u l j u d i m a i s t v a r i m a , t a k o d a su m e u sobni odnosi ljudi odreeni odnosima koji postoje izmeu ljudi i materijalnih elemenata procesa proizvodnje. t o M a r x k a e o t i m o d n o s i m a ? On s p o m i n j e d a su oni r a s p o d j e l a ili k o m b i n a c i j a ( V e r b i n d u n g ) . Govorei o r a s p o d j e l i u Uvodu (p. 161), M a r x pie: U n j e n o m n a j o b i n i j e m s h v a a n j u , r a s p o d j e l a se j a v l j a k a o r a s p o d j e l a p r o i z v o d a , p a j e t a k o o n a p o d a l j e od p r o i z v o d n j e i t a k o rei n e o v i s n a o o v o j . Ali, p r i j e n e g o t o b u d e r a s p o d j e l a p r o i z v o d a , o n a j e : i. r a s p o d j e l a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i 2. t o je d r u g o o d r e e n j e istoga o d n o s a , rasp o d j e l a l a n o v a d r u t v a n a r a z l i i t e v r s t e p r o i z v o d n j e (ovisn o s t p o j e d i n a c a o p r o i z v o d n i m o d n o s i m a ) . R a s p o d j e l a proizvoda p o s l j e d i c a je te r a s p o d j e l e k o j a j e u k l j u e n a u p r o ces s a m e p r o i z v o d n j e , te o d r e u j e strukturu proizvodnje ( G H e d e r u n g ) . P r o u a v a t i p r o i z v o d n j u , a ne v o d i t i r a u n a o toj raspodjeli koja je u n j u ukljuena, oigledno je prazna

180

a p s t r a k c i j a , dok je n a s u p r o t r a s p o d j e l a proizvoda uvjetovana tom r a s p o d j e l o m k o j a prvobitno jest m o m e n t proizvodnje (Moment) . . . proizvodnja ima neminovno svoje ishodite u odreenoj raspodjeli proizvodnih sredstava ... T a se r a s p o d j e l a s a s t o j i d a k l e o d davanja proizvodnih sredstava pokretaima proizvodnje u okviru odreen o g o d n o s a k o j i se u s p o s t a v l j a i z m e u p r o i z v o d n i h s r e d s t a va, s j e d n e s t r a n e , i p o k r e t a a p r o i z v o d n j e , s d r u g e s t r a n e . R a s p o d j e l a - d a v a n j e m o e se f o r m a l n o s h v a t i t i k a o spoj (Verb i n d u n g ) o d r e e n o g b r o j a e l e m e n a t a k o j i p r i p a d a j u bilo s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u , bilo p o k r e t a i m a p r o i z v o d n j e , spoj koji n a s t a j e p r e m a o d r e e n i m oblicima. M a r x to k a z u j e o v a k o : Ma k a k v i d a su d r u t v e n i oblici p r o i z v o d n j e , njeni f a k t o r i o s t a j u u v i j e k r a d n i c i i s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u . Ali j e d n i i d r u g i n a l a z e se u s t a n j u v i r t u e l n o s t i u k o l i k o su odv o j e n i . Za p r o i z v o d n j u p o t r e b a n j e s p o j . Na poseban se nain (die besondere Art und Weise) p o s t i e t a j s p o j k o j i razlikuje razliite e k o n o m s k e epohe kroz koje je prola drutvena s t r u k t u r a (Gesellschaftsstruktur). (Kapital, IV, 38) U j e d n o m drugom tekstu, nesumnjivo najznaajn i j e m (Kapital, V I I I , 170173), g o v o r e i o n a i n u f e u d a l n e proizvodnje. Marx pie: P o s e b a n e k o n o m s k i o b l i k u k o j e m je n e p l a e n viak r a d a i z n u e n od n e p o s r e d n i h p r o i z v o a a , o d r e u j e odn o s v l a d a n j a i r o p s t v a , k a k a v o n n e p o s r e d n o p r o i z l a z i iz sam e p r o i z v o d n j e , te n a n j u d j e l u j e . N a t o m u se z a s n i v a s t r u k t u r a ( G e s t a l t u n g ) e k o n o m s k e z a j e d n i c e k o j a proizlazi iz sam i h p r o i z v o d n i h o d n o s a , a k r o z to i n j e n a s p e c i f i n a p o l i t i k a s t r u k t u r a ( G e s t a l t ) . T a k o m i s v a k i p u t u n e p o s r e d n o m odnosu v l a s n i k a p r o i z v o d n j e s n e p o s r e d n i m p r o i z v o a i m a odn o s u k o j e m u s v a k i o b l i k o d g o v o r a , u v i j e k p r i m j e r e n o svoj o j p r i r o d i , s t u p n j u r a z v i t k a o d r e e n o m n a i n u r a d a (Art u n d Wiese), p a d a k l e o d r e e n o m s t u p n j u r a z v i t k a d r u t v e n o proizvodne snage otkrivamo n a j i n t i m n i j u tajnu (innerste G c h c i m m s ) , s k r i v e n i t e m e l j ( G r u n d l a g e ) s k r i v e n u cjelok u p a n d r u t v e n i s k l o p ( K o n s t r u k t i o n ) , i politiki o b l i k s a m o stalnosti i odnosa ovisnosti, ukratko, svakog oblika pojedine drave. K r o z dva e l e m e n t a ( p o k r e t a i p r o i z v o d n j e i sreds t a v a za p r o i z v o d n j u ) o v a j t e k s t p o k a z u j e g l a v n e z n a a j k e . Uz s r e d s t v a p r o i z v o d n j e m i v i d i m o k a k o se j a v l j a ve pozn a t a r a z l i k a i z m e u p r e d m e t a p r o i z v o d n j e , n p r . z e m l j e (koj a j e izravno i m a l a g l a v n u u l o g u u s v i m o b l i c i m a proizvodn j e k o j i su p r e t h o d i l i k a p i t a l i z m u ) te s r e d s t a v a za proizvodn j u . P o r e d pokretaa p r o i z v o d n j e v i d i m o k a k o se j a v l j a , uz r a z l i k u r a d n i k a i r a d n e s n a g e , o s n o v n a r a z l i k a i z m e u nepo-

181

sredmh pokretaa ( M a r x o v izraz) i j a j e r a d n a s n a g a n a d j e l u u proizvodnji, i drugih ljudi koji i m a j u znaajnu ulogu u o p e m p r o c e s u p r o i z v o d n j e k a o v l a s n i c i s r e d s t a v a za proizv o d n j u , ali n e k a o r a d n i c i ili n e p o s r e d n i p o k r e t a i , j e r n j i hova r a d n a snaga nije u k l j u e n a u proces proizvodnje. Komb i n i r a j u i i s t a v l j a j u i u odnos te r a z l i i t e e l e m e n t e , r a d n u snagu, neposredne radnike, vlasnike, n e neposredne radnike, p r e d m e t p r o i z v o d n j e , s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u itd., m i mo e m o o d r e d i t i razliita s r e d s t v a proizvodnje k o j a su p o s t o jala i koja mogu postojati u l j u d s k o j povijesti. Taj postup a k p o v e z i v a n j a o d r e e n i h e l e m e n a t a silio bi n a s d a mislim o n a kombinatoriku, k a d p o s e b n a p r i r o d a o d n o s a u tim r a z l i i t i m k o m b i n a c i j a m a n e bi ove o d r e i v a l a i u s k o o g r a n i a v a l a p o d r u j e . Da bi se dobili razliiti n a i n i p r o i z v o d n j e , v a l j a k o m b i n i r a t i r a z l i i t e e l e m e n t e , ali sluei se oblicima kombinacija, p o s e b n i m Verbindungen, k o j i p o p r i m a j u zna e n j e s a m o u k a r a k t e r u rezultata k o m b i n a t o r i k e ( b u d u i da j e t a j r e z u l t a t s t v a r n a p r o i z v o d n j a ) a oni s u : svojina, posjedovanje, vlast, posjed, zajednitvo itd. P r i m j e n a p o s e b n i h odnosa na razliite r a s p o d j e l e e l e m e n a t a proizvodi o d r e e n b r o j tvorbi koje uspostavljaju odnosi proizvodnje odreenih n a i n a p r o i z v o d n j e . Ti p r o i z v o d n i o d n o s i o d r e u j u veze koje razliite g r u p e p o k r e t a a p r o i z v o d n j e u s p o s t a v l j a j u s pred m e t i m a i s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u , i iz te i n j e n i c e p r o izlaze p o k r e t a i p r o i z v o d n j e u f u n k c i o n a l n i m g r u p a m a , zauzimajui odreeno mjesto u procesu proizvodnje. Uzajamni o d n o s i p o k r e t a a p r o i z v o d n j e p r o i z l a z e d a k l e iz t i p i n i h odn o s a k o j e ovi u s p o s t a v l j a j u sa s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u ( p r e d m e t , s r e d s t v a ) , t e iz n j i h o v e p o d j e l e u o d r e e n e g r u p e i funkcionalno smjetene unutar odnosa prema proizvodnim sredstvima strukturom proizvodnje. J a tu ne m o g u u l a z i t i u t e o r i j s k u a n a l i z u p o j m a k o m b i n a c i j e i n j e n i h r a z l i i t i h o b l i k a : v r a a m se n a Balibarovo izlaganje. P r e m d a teorijska priroda p o j m a kombinacija m o e u t e m e l j i t i t v r d n j u , k o j a se p r e t h o d n o j a v i l a u kritikom o b l i k u , j a s n o je da m a r k s i z a m nije historicizam, b u d u i d a se m a r k s i s t i k i p o j a m p o v i j e s t i z a s n i v a n a n a e l u p r o m j e n e o b l i k a te k o m b i n a c i j e . elim s a m o u s t r a j a t i n a p o s e b n o j p r i r o d i t i h p r o i z v o d n i h o d n o s a k o j i su z n a a j n i zbog dva razloga. U t e k s t u k o j i s a m n a v e o v i d j e l i s m o k a k o j e Ivlarx p o k a z a o d a t a k a v oblik k o m b i n a c i j e e l e m e n a t a n u n o z a h t i jeva o d r e e n oblik v l a d a n j a i p o k o r a v a n j a , n e o p h o d a n d a bi n a s t a l a t a k v a k o m b i n a c i j a , t j . o d r e e n politiki o b l i k (Ges t a l t u n g ) d r u t v a . U p r a v o v i d i m o g d j e se z a s n i v a n u n o s t i o b l i k p o l i t i k e f o r m a c i j e : to j e r a z i n a Verbindunga koje o m o g u a v a j u o d n o s i i z m e u p o k r e t a a p r o i z v o d n j e i proizv o d n i h s r e d s t a v a , r a z i n a o d n o s a s v o j i n e , p o s j e d o v a n j a , ra-

182

s p o l a g a n j a itd." T e v r s t e o d n o s a , ve p r e m a p o s t o j a n o s t i ili promjenljivosti pokretaa proizvodnje u neposredne radnike i u p r a v l j a e , ine nunim ( k l a s n a d r u t v a ) ili suvinim (besklasna drutva) p o s t o j a n j e politike organizacije koja ima z a d a t a k d a p o s t a v l j a i o d r a v a te v r s t e o d n o s a s p o m o u m a t e r i j a l n e (drave) i m o r a l n e (ideologije) sile. T a k o v i d i m o da o d r e e n i o d n o s i p r o i z v o d n j e , k a o u v j e t v l a s t i t e egzistencije, p r e t p o s t a v l j a j u p o s t o j a n j e p r a v n o - p o l i t i k e i i d e o l o k e nadgradnje, te z a t o j e t a n a d g r a d n j a n u n o specifina (budui da je f u n k c i j a s p e c i f i n i h p r o i z v o d n i h o d n o s a k o j i j e z a h t i j e v a j u ) . V i d i m o t a k o e r d a n e k i d r u g i p r o i z v o d n i odnosi ne z a h t i j e v a j u p o l i t i k u n a d g r a d n j u , n e g o s a m o ideoloku n a d g r a d n j u (besklasna drutva). Vidimo n a p o s l j e t k u da p r i r o d a r a z m a t r a n i h p r o i z v o d n i h o d n o s a ne s a m o trai ili ne t r a i tu i tu f o r m u n a d g r a d n j e , n e g o o n a j e d n a k o u t v r u j e stupanj djelotvornosti n a t o j i t o j razini d r u t v e n o g tot a l i t e t a . M a k a k v e b i l e p o s l j e d i c e , m i iz tog m o e m o izvesti z a k l j u a k k o j i se tie p r o i z v o d n i h o d n o s a : o n j u p u u j u n a oblike n a d g r a d n j e koje trae, kao i na uvjete vlastita postoj a n j a . P r o i z v o d n e o d n o s e n i j e d a k l e m o g u e m i s l i t i k r o z njihov p o j a m , a p s t r a h i r a j u i o d n j i h o v i h u v j e t a p o s t o j a n j a k a o p o s e b n i h n a d g r a d n j i . Da se p o s l u i m o s a m o j e d n i m p r i m j e r o m : vidimo d o b r o da analiza p r o d a j e i kupovine r a d n e snage t a m o g d j e postoje o d n o s i k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e (podjela na vlasnike proizvodnih sredstava, s jedne strane, i na plaene radnike, s druge strane) pretpostavlja izravno prou a v a n j e formalno-praviuh odnosa, t o s u b j e k t i m a d a j u p r a v o da k u p u j u (kapitalist) kao i da p r o d a j u (plaeni radnik) r a d n u snagu kao i s v e u k u p n e politike i ideoloke nadg r a d n j e koja stvara i uva e k o n o m s k e pokretae u podjeli uloga, t o m a n j i n u e k s p l o a t a t o r a s t v a r a v l a s n i c i m a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , a v e i n u n a r o d a p r o i z v o a i m a v i k a vrijednosti. itava n a d g r a d n j a p r o m a t r a n o g d r u t v a tako je na p o s e b a n nain u k l j u e n a i p r i s u t n a u proizvodnim odnosima, t j . u s t r u k t u r i r a s p o d j e l e p r o i z v o d n i h o d n o s a i e k o n o m ske funkcije odreenih kategorija pokretaa proizvodnje. V a l j a rei, a k o s t r u k t u r a p r o i z v o d n i h o d n o s a o d r e u j e ekon o m s k o k a o t a k v o , o n d a d e f i n i c i j a p o j m a p r o i z v o d n i h odn o s a j e d n o g n a i n a o d r e e n e p r o i z v o d n j e polazi n u n o od d e f i n i c i j e p o j m a t o t a l i t e t a r a z l i i t i h r a z i n a d r u t v a , te iz v r s t a n j i h o v i h veza ( t j . d j e l o t v o r n o s t i ) . T u se ni u k o m s l u a j u n e r a d i o f o r m a l n o m zah t j e v u , n e g o o a p s o l u t n o t e o r i j s k o m u v j e i u k o j i ini p o j a m ekonomskog. V a l j a se p o z v a t i na m n o g e p r o b l e m e k o j e ta d e f i n i c i j a p o s t a v l j a k a d se r a d i o n a i n i m a p r o i z v o d n j e k o j i se r a z l i k u j u ocl k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e , k a k o biTo je znaajna odredba Pojam -vlasnitva.; u Marva navjeuje da su proizvodni odnosi istovjetni s pravnim odnosima. Pravo dakle nisu proizvodni odnosi Oni p o s l j e d n j i p r i p a d a j u n a d g r a d n j i , pravo u n a d g r a d n j u .

183

s m o m o g l i u v i d j e t i n j i h o v u v a n o s t , p o p u t o n o g t o je, k a k o to e s t o k a z u j e M a r a , s k r i v e n o u k a p i t a l i s t i k o m d r u t v u , a p o s t a j e v i d l j i v o u f e u d a l n o m d r u t v u ili u p r v o b i t n o j zaj e d n i c i ; t a k o i m i u o v i m p o s l j e d n j i m d r u t v i m a j a s n o vid i m o k a k o se ekonomija ne da jasno vidjeti, k a o i to da m i u t i m i s t i m d r u t v i m a jasno vidimo d a s t u p a n j d j e l o t v o r n o s t i razliitih r a z i n a d r u t v e n e s t r u k t u r e nije mogue jasno vidjeti! A n t r o p o l o z i i e t n o l o z i z n a j u ega se v a l j a d r a t i , p a , t r a e i e k o n o m s k o , u p a d a j u u o d n o s e s r o d s t v a , ili u religiozne ili d r u g e i n s t i t u c i j e ; s t r u n j a c i za s r e d n j o v j e k o v n u pov i j e s t z n a j u ega se v a l j a d r a t i , p a t r a e i u e k o n o m i j i g l a v n o o d r e e n j e p o v i j e s t i , n a l a z e j e . . . u politici ili religiji."' U s v i m t i m s l u a j e v i m a n e p o s t o j i neposredno razumijevanje e k o n o m s k o g , n e m a s i r o v e e k o n o m s k e d a t o s t i , k a o ni nep o s r e d n o dane d j e l o t v o r n o s t i n a t o j i t o j r a z i n i . U s v i m t i m s l u a j e v i m a o d r e e n j e e k o n o m i j s k o g polazi o d stvaranja vlastitoga pojma, k o j i , d a bi b i o s t v o r e n , p r e t p o s t a v l j a definiciju p o s t o j a n j a i specifinog odnosa razliitih razina s t r u k t u r e svega, k a k o su o n e u v j e t o v a n e n u n o s t r u k t u r o m n a i n a p r o i z v o d n j e . S t v o r i t i p o j a m e k o n o m s k o g z n a i odred i t i ga s t r o g o k a o r a z i n u , i n s t a n c i j u ili p o d r u j e s t r u k t u r e n a i n a p r o i z v o d n j e , n a i m e o d r e d i t i n j e g o v o mjesto, irinu i granice u t o j s t r u k t u r i , to z n a i , p o s l u i m o li se s t a r o m plat o n i k o m s l i k o m , odsjei p o d r u j e e k o n o m s k o g u s t r u k t u r i c j e l i n e , p r e m a n j e g o v o j v l a s t i t o j a r t i k u l a c i j i , ne zavaravajui se njome. O d r e z a n o s t od danog ili e m p i r i s t i k i lom, u v i j e k se v a r a u a r t i k u l a c i j i , j e r n a realno p r o j i c i r a a r t i k u l a c i j e i p r o i z v o l j n o o d v a j a n j e i d e o l o g i j e k o j a ga p o d r ava. P r a v o o d v a j a n j e i a r t i k u l a c i j a p o s t o j e d a k l e s a m o p o d u v j e t o m d a i m a d e m o , d a k l e izgradimo njen pojam. Drugim rijeima, n e m o g u e je u primitivnim d r u t v i m a p r o m a t r a t i tu i t u injenicu, t u i t u praksu, p r i v i d n o bez o d n o s a p r e m a e k o n o m i j i (kao o b i a j e s r o d s t v a ili r e l i g i o z n e r i t u a l e ili g r u p n e o d n o s e ) , kao strogo ekonomske, bez p r e t h o d n o stvor e n o g p o j m a o d v a j a n j a s t r u k t u r e o d svega d r u t v e n o g a u t i m r a z l i i t i m d j e l a t n o s t i m a ili r a z i n a m a , n e otkrivi njihov p r a v i s m i s a o u s t r u k t u r i c j e l i n e , ne n a a v i , u r a z l i k a m a tih d j e l a t n o s t i , regiju e k o n o m s k e p r a k s e , n j e n o b l i k i njene mod a l i t e t e . V j e r o j a t n o velik dio potekoa etnologije i suvremene a n t r o p o l o g i j e o s t a j u p r i i n j e n i c a m a , d a t o s t i m a ( d e s k r i p t i v n e ) e t n o g r a f i j e bez t e o r i j s k e o p r e z n o s t i u izgradn j i p o j m a n j i h o v a p r e d m e t a : te i a k o u e t n o g r a f i j u u n o s e kat e g o r i j e k o j e za n j i h p r a k t i k i o d r e u j u e k o n o m s k o , t j . kat e g o r i j e k o j e su e s t o e m p i r i j s k e , iz e k o n o m i j e s u v r e m e n i h d r u t a v a . To u v e a v a a p o r i j e . S l i j e d i m o li i d a l j e M a r a a , m i z a o k r e e m o u p r v o b i t n a i d r u g a d r u t v a z a t o d a b i s m o vid j e l i j a s n o o n o to n a m n a e v l a s t i t o d r u t v o k r i j e : k a k o
" Godeljerov lanak: Predmet i metode e k o n o m s k e antropologije (Objet et methodes de i'anthropologie economiques). L ' H o n i m e , X. 1965.

184

b i s m o jasno vidjeli da se e k o n o m s k o , vie o d bilo k o j e d r u g e s t v a r n o s t i ( p o l i t i k e , i d e o l o k e itd.) nikad ne vidi jasno i n e o d g o v a r a d a t o m . T o j e oitije u k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e o k o j e m u z n a d e m o da je nain proizvodnje g d j e fetiizam d o t i e p o d r u j e e k o n o m s k o g . U s p r k o s oiglednos t i m a e k o n o m s k e d a t o s t i u s v i j e t u ' k a p i t a l i s t i k e proizv o d n j e i u p r a v o p o v o d o m jakog o b i l j e j a t i h f e t i i z i r a n i h eviclentnosti, b i t i e k o n o m s k o g m o g u e j e p r i s t u p i t i t e k izg r a d n j o m n j e n a p o j m a , t j . u t v r i v a n j e m mjesta ekonomskog u c j e l o k u p n o j s t r u k t u r i , d a k l e u k a z i v a n j e m n a vezu k o j a pos t o j i i z m e u tog p o d r u j a i d r u g i h ( p r a v n o - p o l i t i k e i ideol o k e n a d g r a d n j e ) , s t u p n j e m prisutnosti (ili d j e l o t v o r n o s t i ) d r u g i h p o d r u j a u p o d r u j u s a m o g e k o n o m s k o g . T a j se zahtjev moe izravno s m a t r a t i teorijski pozitivnim zahtjevom, i on se m o e i i z o s t a v i t i ali se on t a d a o i t u j e k r o z s v o j e pos l j e d i c e , bilo t e o r i j s k e ( k o n t r a d i k c i j e , p r a g o v i u p o j a n j e n j u ) , bilo p r a k t i k e ( n p r . p o t e k o e u t e h n i c i p l a n i f i k a c i j e , socij a l i s t i k e ili a k k a p i t a l i s t i k e ) . To je, p r i k a z a n v r l o s h e m a t ski, p r v i z a k l j u a k k o j i s m o mogli izvui iz M a r x o v a o d r e e n j a e k o n o m i j e k r o z proizvodne odnose. N i t a m a n j e z n a a j a n n i j e ni d r u g i z a k l j u a k . Ako n a m se o d s a d p r o i z v o d n i o d n o s i j a v l j a j u k a o r e g i o n a l n a struktura upisana u s t r u k t u r u drutvenoga totaliteta, ona n a s z a n i m a i k a o struktura. T u v i d i m o k a k o se g u b i v a r k a teorijske antropologije, istovremeno kad i varka homogenog p r o s t o r a e k o n o m s k i danih f e n o m e n a . N e s a m o d a j e ekon o m s k o neka s t r u k t u r i r a n a oblast koji i m a vlastito m j e s t o u globalnoj s t r u k t u r i d r u t v e n e cjeline, nego ono funkcionir a i u s a m o m s v o j e m m j e s t u , u s v o j o j r e g i o n a l n o j (relativno) a u t o n o m i j i k a o r e g i o n a l n a struktura i kao takvo odre u j e s v o j e e l e m e n t e . Mi se t u s u s r e e m o s r e z u l t a t i m a drugih i s t r a i v a n j a toga d j e l a : n a i m e d a s t r u k t u r a o d n o s a i proizvodnje odreuje mjesta i funkcije pokretaa proizvodnje k o j i u v i j e k s a m o z a p r e m a j u ta m j e s t a , u t o l i k o , u k o l i k o su nosioci ( T r a g e r ) tih f u n k c i j a . P r a v i s u b j e k t i (kao nosioci p o s t u p k a ) n i s u ti p o s j e d n i c i niti ti f u n k c i o n a r i , n i s u d a k l e , p r o t i v svih p r i v i d n o s t i , ev-identnosti, d a t o s t i naivn e a n t r o p o l o g i j e , k o n k r e t n i p o j e d i n c i , s t v a r n i l j u d i , nego odreenje i podjela tih mjesta i tih funkcija. Pravi subjekti dakle su odreivai i raspodjeljivai: proizvodni odnosi (i p o l i t i k i i i d e o l o k i d r u t v e n i o d n o s i ) . Ali k a k o se r a d i o o d n o s i m a , oni se n e m o g u o b u h v a t i t i k a t e g o r i j o m subjekta. I a k o s l u a j n o t e p r o i z v o d n e o d n o s e h o e m o svesti n a o d n o s e m e u l j u d i m a , t j . n a ljudske odnose, nanijet e m o n e p r a v d u M a r x o v o j misli, k o j a , p o d u v j e t o m d a se kritiki i t a j u n e k e o d n j e g o v i h n e o b i n o d v o s m i s l e n i h t v r d n j i , p o k a z u j e k a k o se p r o i z v o d n i odnosi (kao i d r u t v e n o p o l i t i k i i i d e o l o k i o d n o s i ) ne m o g u svesti n a a n t r o p o l o k u i n t e r s u b j e k t i v n o s t , b u d u i cla o n i p o k r e t a e i p r e d m e t e p o v e z u j u

185

samo u specifinoj strukturi raspodjele odnosa, mjesta f u n k c i j a i j i su n o s i o c i p r e d m e t i i p o k r e t a i p r o i z v o d n j e .

Jo j e d n o m m o e m o dakle shvatiti u emu pojam n j e g o v a p r e d m e t a r a d i k a l n o r a z d v a j a M a r x a od n j e g o v i h p r e t h o d n i k a j z a t o su ga n j e g o v e k r i t i k e s r u i l e . Misliti poj a m p r o i z v o d n j e znai m i s l i t i p o j a m j e d i n s t v a n j e g o v i h uvj e t a , t j . n a i n p r o i z v o d n j e . Misliti n a i n p r o i z v o d n j e z n a i m i s l i t i ne s a m o m a t e r i j a l n e u v j e t e , n e g o i d r u t v e n e u v j e t e p r o i z v o d n j e . U s v a k o m s l u a j u to z n a i s t v o r i t i p o j a m k o j i nalae o d r e e n j e e k o n o m s k i operativnih p o j m o v a (upotreb l j a v a m n a m j e r i c e t a j n a z i v k o j i j e u s t a l n o j u p o t r e b i ekon o m i s t a ) , p o l a z e i od p o j m a n j i h o v a p r e d m e t a . P o z n a t o n a m j e k o j i p o j a m u k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e izraava u s a m o j e k o n o m s k o j s t v a r n o s t i i n j e n i c u k a p i t a l i s t i k i h p r o i z v o d n i h o d n o s a : to j e pojam vika vrijednosti. Jedinstvo materijalnih i drutvenih uvjeta kapitalistike proizvodnje i z r a e n o j e i z r a v n i m o d n o s o m i z m e u k a p i t a l a k o j i se mij e n j a i proizvodnje vika vrijednosti. To to viak vrijednosti n i j e s t v a r n o s t k o j a se d a d e m j e r i t i , p o t v r u j e i n j e n i c a da on n i j e s t v a r , n e g o p o j a m o d n o s a , p o j a m d r u t v e n e s t r u k ture proizvodnje, jednog p o s t o j a n j a vidljivog i mjerljivog samo kroz. njegove posljedice z n a e n j e ega e m o d o s k o r a o d r e d i t i . T o t o on p o s t o j i s a m o k a o p o s l j e d i c a , ne znai d a ga se m o e p o t p u n o s p o z n a t i u j e d n o j o d r e e n o j p o s l j e d i c i , jer bi o n za to t r e b a o d a b u d e potpuno prisutan, p r e m d a je k a o s t r u k t u r a p o t p u n o p r i s u t a n tek u s v o j o j odreenoj pris u t n o s t i . On j e p r i s u t a n s a m o u t o t a l i t e t u , u t o t a l n o m kret a n j u svojih posljedica, u o n o m to M a r x naziva totalitetom k o j i n a s t a j e iz s v o j i h o b l i k a p o s t o j a n j a , s r a z l o g a k o j i se o d n o s i n a s a m u n j e g o v u b i t , da j e s t p r o i z v o d n i o d n o s koji p o s t o j i i z m e u p o k r e t a a p r o c e s a p r o i z v o d n j e i n a i n a proizvodnje, tj. s a m e s t r u k t u r e k o j a vlada p r o c e s o m u sveukupn o s t i n j e g o v a r a z v o j a i n j e g o v a p o s t o j a n j a . Predmet proizv o d n j e : z e m l j a , m i n e r a l , u g l j e n , p a m u k , sredstva proizvodnje: alat, s t r o j itd, sve su to stvari ili vidljivi, o d r e d i j i vi, m j e r l j i v i r e a l i t e t i , a n i s u strukture. Proizvodni odnosi jesu s t r u k t u r e i obian ekonomist uzalud istrauje ekonomske i n j e n i c e , c i j e n e , r a z m j e n u , plae, p r o f i t , r e n t u itd, sve te m j e r l j i v e i n j e n i c e , i u o p e nee vidjeti strukturu, kao t o fiziar p r i j e Mev.'tona n i j e m o g a o vidjeti z a k o n sile tee pri p a d u t i j e l a ili k e m i a r p r i j e L a v o i s i e r a k i s i k u defl o g i s i i z i r a n o m z r a k u . K a o t o se i p r i j e Nevvtona vidjelo da t i j e l o p a d a , v i d j e l o se i p r i j e M a r x a k a k o m a n j i n a u g n j e t a v a v e i n u . M e u t i m , p o j a m e k o n o m s k i h oblika tog u g n j e t a v a n j a , p o j a m e k o n o m s k o g p o s t o j a n j a p r o i z v o d n i h o d n o s a , d o m i n a c i j e i strukturalno o d r e e n j e itave sfere p o l i t i k e e k o n o m i j e , u to d o b a n i s u t e o r i j s k i p o s t o j a l i . P r e m d a su S m i t h i R i c a r d o u injenici r e n t e i p r o f i t a , stvorili injenicu vika vrijednosti, oni su ipak ostali u m r a k u , ne

186

z n a j u i za o n o t o su stvorili, b u d u i da n i s u d a l i n j e g o v p o j a m , n i t i iz toga izveli t e o r i j s k e z a k l j u k e . Oni su bili j a k o d a l e k o o d toga d a ga m o g u misliti, b u d u i d a n i k a d a nisu shvatili, k a o ni sva k u l t u r a n j i h o v a d o b a , k a k o n e k a injenica m o e b i t i p o s t o j a n j e odnosa kombinacije, odnosa sloenosti, k o n s u p s t a n c i j a l n o g nainu c j e l o k u p n e proizvodn j e k o j i g o s p o d a r i s v o j o m p r i s u t n o u , s v o j i m k r i z a m a , svojom b u d u n o u , postavljajui kao zakon svoje s t r u k t u r e c j e l o k u p n u e k o n o m s k u s t v a r n o s t , sve d o v i d l j i v e p o j e d i n o s t i e m p i r i j s k i h f e n o m e n a o s t a j u i pri s v e m u t o m u nevidljiv ak i u njihovoj z a s l j c p l j u j u o j jasnoi.

187

I X MARKOVA

VELIKA

TEORIJSKA

REVOLUCIJA

S a d a se m o e m o o k r e n u t i p r o losti n e b i s m o li z a h v a t i l i m j e r u u d a l j e n o s t i k o j a d i j e l i M a r s a od n j e g o v i h p r e t h o d n i k a i n j e g o v predmet od n j i h o v a . Mi o d s a d m o e m o n a p u s t i t i p r e d m e t a n t r o p o l o g i j e t o j e u p o l i t i k o j e k o n o m i j i i m a l a z a d a t a k d a istodob n o z a s n u j e ekonomsku p r i r o d u e k o n o m s k i h f e n o m e n a (teorijom homo oeconomicusa) i njihovo postojanje u homogenom prostoru podatka. Oduzevi podatak antropologiji, p r e o s t a j e t a j p r o s t o r k o j i n a s u p r a v o z a n i m a . t o se zbiva s n j i m e k a d se vie n e m o e z a s n i v a t i n a a n t r o p o l o g i j i , i k o j e su p o s l j e d i c e te l i e n o s t i ? P o l i t i k a e k o n o m i j a p r o m a t r a l a j e e k o n o m s k e fen o m e n e t o p r o i z l a z e iz r a v n o g p l a n a u k o j e m u j e v l a d a l a m e h a n i k a k a u z a l n o s t , t a k o d a j e o d r e e n a p o s l j e d i c a mogla b i t i s v e d e n a n a u z r o k - p r e d m e t , d r u g i f e n o m e n ; d a se n j e gova i m a n e n t n a n u n o s t m o g l a r a z u m j e t i p o t p u n o u nizu p o d a t a k a . H o m o g e n o s t tog p r o s t o r a , n j e g o v o p l o n o obilje j e , n j e g o v k a r a k t e r p o d a t k a , n j e g o v a v r s t a l i n e a r n o g kauzaliteta, k a o i t e o r i j s k a o d r e e n j a k o j a u s v o m s i s t e m u g r a d e s t r u k t u r u t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e , t j . o d r e e n o g n a i n a koj i m p r o m a t r a j u svoj p r e d m e t , i s t o v r e m e n o m u p o s t a v l j a j u o d r e e n a p i t a n j a ( s a m o m t o m p r o b l e m a t i k o m ) o n j e g o v u biu, p r e t p o s t a v l j a j u i o b l i k n j i h o v i h o d g o v o r a ( s h e m a m j e r e ) : u k r a t k o e m p i r i k u p r o b l e m a t i k u . M a r x o v a se t e o r i j a r a d i k a l no s u p r o t s t a v l j a t o m s h v a a n j u . T o n e z n a i da j e o n a n j e govo o b r t a n j e , o n a j e d r u g a i j a , t e o r i j s k i n e o d n o s e i se teorijski p r e m a ovoj, dakle r a s k i d a j u i s n j o m . Budui da e k o n o m s k o o d r e u j e n j e g o v i m pojmom, Marx n a m prikaz u j e , e l i m o li n j e g o v o m i l j e n j e z o r n o p r i k a z a t i p r o s t o r n o m m e t a f o r o m , e k o n o m s k e f e n o m e n e n e k r o z b e s k o n a n o s t jedn o g h o m o g e n o g p r o s t o r a , n e g o u n u t a r podruja k o j e j e odre e n o r e g i o n a l n o m s t r u k t u r o m k o j a j e i s a m a u p i s a n a u glob a l n u s t r u k t u r u : d a k l e k a o d u b o k i sloen p r o s t o r k o j i j e i s a m u k l j u e n u j e d a n d r u g i sloeni i d u b o k i p r o s t o r . Ali ostav i m o t u p r o s t o r n u m e t a f o r u , b u d u i cla se n j e n e m o i iscrp l j u j u u t o j p r v o j s u p r o t n o s t i , i sve o d i s t a zavisi o p r i r o d i te d u b i n e , ili, g o v o r e i s t r o e , o t o j sloenosti. O d r e d i t i eko-

188

n o m s k e f e n o m e n e n j i h o v i m p o j m o m , z n a i o d r e d i t i ih pom o u p o j m a te s l o e n o s t i , t j . p o j m o m (globalne) strukture n a i n a p r o i z v o d n j e , u k o l i k o ova o d r e u j e ( r e g i o n a l n u ) s t r u k t u r u k o j u s t v a r a k a o e k o n o m s k e p r e d m e t e , i o d r e u j e fenom e n e te regije, s m j e t e n e u o d r e e n o m m j e s t u s t r u k t u r e cjeline. Na e k o n o m s k o j razini, tonije reeno, s t r u k t u r a koja s t v a r a i o d r e u j e e k o n o m s k e p r e d m e t e j e s t slijedea struktura: j e d i n s t v o p r o i z v o d n i h s n a g a i p r o i z v o d n i h o d n o s a . Poj a m te p o s l j e d n j e strukture ne m o e b i t i o d r e e n izvan pojma globalne s t r u k t u r e naina proizvodnje. Ovo j e d n o s t a v n o r a s v j e t l j a v a n j e t e o r i j s k i f u n d a m e n t a l n i h Marxovih p o j m o v a , njihovo p o s t a v l j a n j e u jedinstvo teorijskoga govora, prua otprve stanovit b r o j znaajnih posljedica. Prvo: E k o n o m s k o ne m o e i m a t i k v a l i t e t u podatka ( n e p o s r e d n o v i d l j i v o g , k o j e se m o e p r o m a t r a t i itd.), budui da njegovo p r e p o z n a v a n j e zahtijeva p o j a m e k o n o m s k e s t r u k t u r e , k o j a o p e t sa s v o j e s t r a n e z a h t i j e v a p o j a m s t r u k ture naina proizvodnje (njene razliite razine i specifine odnose) zatim, njegovo prepoznavanje pretpostavlja dakle s t v a r a n j e n j e g o v a pojma. P o j a m e k o n o m s k o g m o r a biti dan za svaki nain proizvodnje, k a o p o j a m s v a k e d r u g e razine k o j a se o d n o s i n a n a i n p r o i z v o d n j e , k a o t o j e p o l i t i k a , i d e o l o k a itd. S v e u k u p n a e k o n o m s k a z n a n o s t o d n o s i se k a o i s v a k a d r u g a z n a n o s t n a p o j a m svog p r e d m e t a . P o d t i m u v j e t o m n e p o s t o j i r a z l i k a i z m e u t e o r i j e e k o n o m i j e i teor i j e p o v i j e s t i , n a s u p r o t , t e o r i j a e k o n o m i j e p o d r e e n a j e teoriji povijesti, n a r a v n o ne u historicistikom, kao ni empirijs k o m z n a e n j u , k o j i m s m o mogli zacrtati teoriju historije.'0 N a i s t i n a i n , k a o t o s v a k a p o v i j e s t k o j a n e i z r a u j e poj a m svoga p r e d m e t a , n e g o ga h o e o d m a h p r o i t a t i u vidljivu polju p o v i j e s n i h f e n o m e n a , o s t a j e , h t j e l a to o n a ili ne, o k a l j a n a e m p i r i z m o m , t a k o i c j e l o k u p n a p o l i t i k a ekon o m i j a k o j a i d e p r e m a s t v a r i m a s a m i m , t j . p r e m a konk r e t n o m , d a n o m , n e s t v a r a j u i p o j a m svog p r e d m e t a , ostaje, h t j e l a to o n a ili ne, z a h v a e n a u m r e e e m p i r i j s k e ideologije, p o d s t a l n o m p r i j e t n j o m i z b i j a n j a p r a v i h n j e n i h predm e t a , t j . c i l j e v a (bio to ideal k l a s i n o g l i b e r a l i z m a ili a k humanizma rada, ak i socijalistikog). Drugo: Ako polje e k o n o m s k i h f e n o m e n a vie n e m a homogenosti jedne beskonane ravni, njegovi predmeti vie n i s u , s p u n i m p r a v o m , p o s v u d a m e u s o b n o h o m o g e n i , d a k l e j e d n a k o m j e r n o s p o s o b n i za u s p o r e e n j a i za mjeru. Mogunost mjerenja, intervencije matematskog pomagala, njenih m o d a l i t e t a itd, i p a k n i j e i s k l j u e n a iz e k o n o m i j e , ali je odsad podreena predvidljivosti pojmovnog odreenja mjesta i granica mjerljivog, kao m j e s t a i granica na koja se m o g u p r i m i j e n i t i d r u g i izvori m a t e m a t s k e z n a n o s t i ( n p r .
40

Vidi poglavlje 3.

189

p o m a g a l a e k o n o m e t r i j e , ili d r u g i h p o s t u p a k a f o r m a l i z a c i j e ) . M a t e m a t s k a formalizacija moe biti s a m o p o d r e e n a pojmovnoj formalizaciji. Tu granica k o j a dijeli politiku e k o n o m i j u od e m p i r i z m a , i s a m a f o r m a l i s t i k a , polazi o d g r a n i c e k o j a dijeli p o j a m p r e d m e t a (teorijskog) od konkretnog predm e t a i ocl a k m a t e m a t i k i h p r a v i l a n j e g o v a m a n i p u l i r a n j a . P r a k t i k e s u p o s l j e d i c e toga n a e l a o i t e n p r . u r j e e n j u t e h n i k i h p r o b l e m a p l a n i f i k a c i j e , k a d se k a o p r a vi tehniki p r o b l e m i r a d o u z i m a j u p r o b l e m i k o j i n a s t a j u n a p r o s t o iz o d s u t n o g p o j m a p r e d m e t a , t j . iz e k o n o m s k o g e m p i r i z m a . I n t e l e k t u a l n a t e h n o k r a c i j a h r a n i se t o m v r s t o m n e j a s n o a , a n i t a se ne r j e a v a d u e o d p r o b l e m a k o j i ne p o s t o j i ili j e loe p o s t a v l j e n . Tree: Ako p o d r u j e e k o n o m s k i h f e n o m e n a vie n i j e l a j p r o s t o r , ve d u b o k i i s l o e n p r o s t o r , a k o s u e k o n o m ski f e n o m e n i o d r e e n i n j i h o v o m sloenou (tj. n j i h o v o m s t r u k t u r o m ) , n a n j i h se vie n e m o e , k a o n e k a d , p r i m i j e niti p o j a m l i n e a r n o g k a u z a l i t e t a . P o t r e b a n j e j e d a n d r u g i p o j a m da bi se p o k a z a o nov o b l i k k a u z a l i t e t a k o j i t r a i n o v o o d r e e n j e p r e d m e t a p o l i t i k e e k o n o m i j e , n j e g o v a sloenost, t j . n j e g o v o p r a v o o d r e e n j e : odreenje koje daje struktura. T a t r e a p o s l j e d i c a z a s l u u j e svu n a u p a n j u , j e r n a s u v o d i u a p s o l u t n o n o v o t e o r i j s k o p o d r u j e . D a se p r e d m e t n e m o e o d r e d i t i p o n j e g o v o j n e p o s r e d n o v i d l j i v o j ili o s j e t n o j p o j a v i , da j e p o t r e b a n p o j a m k a k o b i ga se n j i m e m o g l o s p o z n a t i ( b e g r e i f e n : o b u h v a t i t i ; B e g r i f f : p o j a m ) , to j e p o s t a v k a k o j a u n a i m u i m a zvoni k a o n e t o ve p o z n a t o , i to j e b a r p o u k a c j e l o k u p n e p o v i j e s t i m o d e r n e z n a n o s t i , o k o j o j v i e - m a n j e p r o m i l j a i k l a s i n a f i l o z o f i j a , p r e m d a se to r a z m i l j a n j e o d v i j a l o u e l e m e n t u t r a n s c e n c l e n t n o g empir i z m a (kao u D e s c a r t e s a ) , ili t r a n s c e n d e n t a l n o g ( K a n t i H u s serl) ili i d e a l i s t i k o - o b j e k t i v n o g (Hegel). I s t i n a , bili su pot r e b n i veliki t e o r i j s k i n a p o r i k a k o bi se p r e k i n u l o sa s v i m o b l i c i m a t o g e m p i r i z m a s u b l i m i r a n o g u t e o r i j i s p o z n a j e koj a v l a d a u f i l o z o f i j i Z a p a d a , k a k o bi se r a s k i n u l o s p r o b l e m a t i k o m s u b j e k t a (cogito) i o b j e k t a i s v i m n j i h o v i m var i j a c i j a m a . Ali sve te f i l o z o f s k e i d e o l o g i j e b a r e m s m j e r a j u j e d n o j s t v a r n o j , n a m e t n u t o j n u d i p r o t i v tog e m p i r i z m a , teorijskom p r a k s o m konkretnih nauka, naime time da s p o z n a j a j e d n o g s t v a r n o g p r e d m e t a n e polazi od n e p o s r e d n o g d o d i r a s k o n k r e t n i m , n e g o od s t v a r a n j a pojma tog p r e d m e t a (u z n a e n j u p r e d m e t a s p o z n a j e ) , k a o n j e g o v i m u v j e t o m apsol u t n e teorijske mogunosti. Zadatak koji n a m postavlja Marx, k a d n a s sili cla s t v o r i m o p o j a m e k o n o m s k o g k a k o b i s m o mogli i z g r a d i t i t e o r i j u p o l i t i k e e k o n o m i j e , k a d n a s sili d a odredimo podruje, granice i uvjete valjanosti matematizac i j e p r e d m e t a njegovim pojmom, a k o o n a k i d a sa s v o m i d e a l i s t i k o - e m p i r i s t i k o m t r a d i c i j o m k r i t i k e f i l o z o f i j e Zap a d a , t a j z a d a t a k formalno n i k a k o ne k i d a sa s t v a r n o m z n a n -

190

s t v e n t rn p r a k s o m . S u p r o t n o , M a r x o v i z a h t j e v i n a n o v n a i n iznova p r e u z i m a j u z a h t j e v e t o se ve d u e v r i j e m e p o s t a v l j a j u p r e d p r a k s u z n a n o s t i k o j e su p o s t i g l e s v o j u a u t o n o m i j u . Ako se ti z a h t j e v i e s t o s u k o b l j u j u s p r a k s o m e m p i r i s t i k e i d e o l o g i j e , k o j a je v l a d a l a i j o u v i j e k v l a d a u e k o n o m s k o j z n a n o s t i , t o m u j e n e s u m n j i v o razlog u m l a d o s t i te znanosti, k a o i to t o j e e k o n o m s k a z n a n o s t n a r o i t o izloena p r i t i s k u i d e o l o g i j e : z n a n o s t i o d r u t v u n e m a j u s p o k o j s t v o m a t e m a t s k i h z n a n o s t i . H o b b e s j e ve r e k a o cla g e o m e t r i j a u j e d i n j u j e ljude, a d r u t v e n e znanosti dijele. E k o n o m s k a z n a n o s t p o z o r n i c a je i ulog v e l i k i h p o l i t i k i h b i t a k a povijesti. Drugaije je s naim treim zakljukom i zahtjev o m za r a z m a t r a n j e e k o n o m s k i h f e n o m e n a to su odreeni strukturom ( r e g i o n a l n o m ) k o j a je i s a m a o d r e e n a strukturom ( g l o b a l n o m ) n a i n a p r o i z v o d n j e . T a j z a h t j e v p o s t a v l j a p r e d M a r x a p r o b l e m k o j i n i j e s a m o znanstven, tj. o n a j koji proizlazi iz t e o r i j s k e p r a k s e o d r e e n e z n a n o s t i ( p o l i t i k a ekon o m i j a ili p o v i j e s t ) , n e g o j e i t e o r i j s k i ili f i l o z o f s k i p r o b l e m j e r se v r l o o d r e e n o o d n o s i p r e m a s t v a r a n j u p o j m a ili cjeline p o j m o v a t o n u n o z a h v a a s a m e o b l i k e z n a n s t v e n o s t i ili p o s t o j e e r a c i o n a l n o s t i ( t e o r i j s k e ) , o b l i k e k o j i u o d r e e n o m t r e n u t k u o d r e u j u teorijsko k a o t a k v o , t j . p r e d m e t filozofije". T a j se p r o b l e m o d n o s i n a s t v a r a n j e t e o r i j s k o g (fil o z o f s k o g ) p o j m a , a p s o l u t n o n e o p h o d n o g za o s n i v a n j e strogoga g o v o r a t e o r i j e p o v i j e s t i i t e o r i j e p o l i t i k e e k o n o m i j e : za s t v a r a n j e j e d n o g f i l o z o f s k i n e o p h o d n o g p o j m a koji ne postoji u obliku pojma. M o d a j e p r e r a n o rei d a s t v a r a n j e s v a k e n o v e z n a n o s t i n e i z b j e n o p o s t a v l j a t e o r i j s k e (filozofske) p r o b l e m e te v r s t e : E n g e l s j e t a k o mislio, a m i svi m o e m o u to vjerovati, ako p r o u a v a m o ono to je stvoreno od n a s t a n k a mat e m a t i k e u G r k o j , od p o j a v e g a l i l e j s k e fizike, i n f i n i t e z i m a l nog r a u n a , r o e n j a k e m i j e , b i o l o g i j e itd. U veini t i h pretp o s t a v k i mi s m o s u o e n i sa z n a a j n i m f e n o m e n o m , obnovom z n a n s t v e n o g o t k r i a f u n d a m e n t a l n o g za m i l j e n j e filoz o f i j e , i s t v a r a n j e , s p o m o u f i l o z o f i j e , j e d n o g oblika nove racionalnost i ( P l a t o n n a k o n o t k r i a m a t e m a t i a r a IV i V stoljea, D e s c a r t e s n a k o n G a l i l e j a , L e i b n i z s i n f i n i t e z i m a l n i m r a u n o m itd.). To f i l o z o f s k o p r e u z i m a n j e , 10 s t v a r a n j e s p o m o u f i l o z o f i j e novih t e o r i j s k i h p r o b l e m a k o j i r j e a v a j u teorijske probleme, a k o ne p o s t a v l j e n e e k s p l i c i t n o , a o n o b a r p r a k t i k i s a d r a n e u velikim z n a n s t v e n i m o t k r i i m a , o b i l j e a v a veliki r a s c j e p p o v i j e s t i t e o r i j s k o g , t j . p o v i j e s t i filozofije. I p a k se ini d a se n e k e n a u n e d i s c i p l i n e m o g u zasnivati, ili a k smatrati z a s n o v a n i m , o b i n i m p o v e a n j e m jednog o b l i k a p o s t o j e e r a c i o n a l n o s t i (psiho-fiziologija, psihologija, itd.) t o h o e rei cla r e v o l u c i j u u t e o r i j s k o m ipso facto
S\ I, pogl. I, o d j e l j a k 14

191

n e izaziva bilo koja z n a n s t v e n a o s n o v a , n e g o se b a r e m m o e p r e t p o s t a v i t i z n a n s t v e n a o s n o v a k o j a h o e praktiki preraditi p r o b l e m a t i k u k o j a p o s t o j i u t e o r i j s k o m k a k o bi m o g l a m i s l i t i s v o j p r e d m e t : f i l o z o f i j a k o j a m o e m i s l i t i u n u t a r teor i j s k o g , p o s t a v l j a j u i nov o b l i k r a c i o n a l n o s t i ( n a u n o s t , apod i k t i n o s t itd.); t a j o b r a t izazvan p o j a v o m j e d n e t a k v e znan o s t i , s t v o r i t e r e v o l u c i j u u p o v i j e s t i t e o r i j s k o g . e l i m o li se d r a t i o n o g a t o s m o bili r e k l i jedn o m d r u g o m p r i l i k o m o o k a n j e n j u f i l o z o f s k o g s t v a r a n j a te n o v e r a c i o n a l n o s t i , t j . p o v i j e s n i h v r a a n j a iji p r e d m e t m o g u biti n e k e t e o r i j s k e r e v o l u c i j e , ini se da n a m M a r x p r u a u p r a v o p r i m j e r toga z n a a j a . E p i s t e m o l o k i p r o b l e m k o j i postavlja radikalna preobrazba p r e d m e t a politike ekonomije, u M a r x a m o e biti o v a k o f o r m u l i r a n a : Kojim se pojmom moe misliti vrsta novog odreenja koje e postati odreenje fenomena jednog podruja koji omoguuje struktura toga podruja? O p e n i t i j e , kojim se pojmom, ili kojom skupinom pojmova moe obuhvatiti odreenje elemenata jedne strukture, i strukturalni odnosi koji postoje izmeu tih elemenata kao i posljedice tih odnosa, djelotvornou te strukture? I, a fortiori, kojim se pojmom, ili kojom skupinom pojmova moe obuhvatiti odreenje podreene i nadreene strukture? Drugaije reeno, kako odrediti pojam strukturalne kauzalnosti? To j e d n o s t a v n o t e o r i j s k o p i t a n j e u sebi s a d r i M a r x o v o z n a a j n o z n a n s t v e n o o t k r i e t e o r i j e p o v i j e s t i i polit i k e e k o n o m i j e , Kapitala. Ali o n o ga s a d r i k a o znaajno teorijsko p i t a n j e praktiki sadrano u Marxovu znanstvenom o t k r i u , p i t a n j e k o j e j e M a r x p r i m i j e n i o u s v o m d j e l u , koj e m j e k a o o d g o v o r d a o s a m o s v o j e n a u n o d j e l o , ne s t v a r a j u i n j e g o v pojam u f i l o z o f s k o m d j e l u istog s a v r j a . To j e j e d n o s t a v n o p i t a n j e bilo d o te m j e r e n o v o i n e p r e d v i e n o , d a s u iz n j e g a p r o i z i l e sve k l a s i n e t e o r i j e k a u z a l i t e t a ili o s t a l e n e p o z n a t e , p r o l e n e z a m j e t l j i v e i pokopane ak i prije vlastita roenja. M o e se v r l o s h e m a t s k i rei d a j e k l a s i n a filozof i j a ( t e o r i j s k o ) u c j e l i n i r a s p o l a g a l a s dva s i s t e m a p o j m o va u r a z m a t r a n j u d j e l o t v o r n o s t i . M e h a n i c i s t i k i s u s t a v k a r tezijanskog podrijetla, koji je kauzalitet svodio na prenosivu i analitiku djelotvornost: ona je samo preko d e f o r m a c i j a m o g l a m i s l i t i (kao t o se to vidi u D e s c a r t e s o v o j psihologiji ili b i o l o g i j i ) d j e l o v a n j e c j e l i n e n a d n j e n i m e l e m e n t i m a . Pos t o j a o j e m e u t i m i j e d a n d r u g i s u s t a v k o j i m se m o g l a zah v a t i t i d j e l o t v o r n o s t c j e l i n e n a d n j e n i m e l e m e n t i m a Leibnizov p o j a m izraza. T a j m o d e l n o s i c i j e l o H e g e l o v o m i l j e n j e . Ali on p r e t p o s t a v l j a d a j e c j e l i n a , o k o j o j j e r i j e , s v o d l j i v a n a n a e l o j e d i n s t v e n e u n u t r a n j o s t i , t j . n a unutranju bit, a e l e m e n t i te c j e l i n e oblici s u f e n o m e n o l o k o g izraza, d o k j e u n u t r a n j i p r i n c i p biti p r i s u t a n u s v a k o m d i j e l u c j e l i n e , p a

192

se s v a k o g a a s a m o e n a p i s a t i o d m a h p r i m j e r e n a j e d n a d b a : element je ( e k o n o m s k i , p o l i t i k i , p r a v n i , k n j i e v n i , religiozni itd. u H e g e l a ) unutranja bit cjeline. T i m se m o d e l o m m o g l a misliti djelotvornost cjeline nad svakim n j e n i m elementom, ali ta k a t e g o r i j a : u n u t r a n j a bit v a n j s k i f e n o m e n , d a bi bila n a s v i m m j e s t i m a i u v i j e k p r i m j e n j i v a n a sve f e n o m e n e p r o i z l a z e i iz t o t a l i t e t a u p i t a n j u , pretpostavljala je odreenu prirodu cjeline, upravo onu prirodu jedne duhovne cjeline u kojoj svaki element izraava cjelokupni totalitet, kao pars totalis. D r u g i m r i j e i m a , u L e i b n i z a i H e g e l a nailazim o n a k a t e g o r i j u d j e l o t v o r n o s t i c j e l i n e n a d e l e m e n t i m a ili n j e g o v i m d i j e l o v i m a , ali p o d a p s o l u t n i m u v j e t o m d a c j e l i n a nije struktura. Ako j e c j e l i n a p o s t a v l j e n a strukturirano, tj. kao o n o t o p o s j e d u j e j e d n u v r s t u j e d i n s t v a p o s v e r a z l i i t o g od v r s t e d u h o v n o g a j e d i n s t v a , to vie n i j e isto; p o s t a j e n e m o g u e n e s a m o o d r e d i t i e l e m e n t e p r e m a n j i h o v o j s t r u k t u r i ili k a t e g o r i j o m a n a l i t i k o g i p r e n o s i v o g k a u z a l i t e t a , n e g o i misliti ih kategorijom globalnog izraajnog kauzaliteta jedne unutranje univokne biti imanentne njegovim fenomenima. Nakaniti promiljati o o d r e e n j u elemenata cjeline kroz s t r u k t u r u c j e l i n e , z n a i l o j e p o s t a v l j a t i sebi a p s o l u t n o nov p r o b l e m u n a j v e o j t e o r i j s k o j z a b u n i , b u d u i d a se n i j e ras p o l a g a l o n i j e d n i m i z r a e n i m f i l o z o f s k i m p o j m o m k o j i m bi se t a j p r o b l e m m o g a o r i j e i t i . J e d i n i t e o r e t i k k o j i j e b i o toliko o d v a a n cla j e p o s t a v i o t a j p r o b l e m i n a z n a i o p r v o rje e n j e , b i j a e S p i n o z a . Ali p o v i j e s t ga je, k a o t o z n a m o , pok o p a l a u g u s t o j t a m i . S a m o k r o z M a r x a , k o j i ga j e i p a k s l a b o p o z n a v a o , mi p o i n j e m o tek j e d v a n a z i r a t i t r a g o v e tog iezlog lica. Ja o v d j e u n a j o p e n i t i j e m obliku ponovo postavl j a m t e m e l j n i i d r a m a t s k i t e o r i j s k i p r o b l e m o k o j e m su n a m p r i j a n j a i z l a g a n j a p r u i l a j a s n u i d e j u . K a e m d a j e to osnovni p r o b l e m , j e r j e j a s n o cla se n a d r u g i n a i n s u v r e m e n a teor i j a u p s i h o a n a l i z i k a o i u lingvistici i u d r u g i m disciplinam a , k a o u b i o l o g i j i p a a k m o d a i fizici, s n j i m e s u k o b i l a , ne s u m n j a j u i u to d a j u j e M a r e , m n o g o p r i j e , u p r a v o m s m i s l u stvorio. K a e m cla j e to dramatski teorijski problem, jer ga M a r x , koji ga je stvorio, nije postavio kao problem, n e g o ga je, i z v a n r e d n o m i n g e n i o z n o u n e p o s j e d u j u i njegov p o j a m , elio p r a k t i k i r i j e i t i , ali j e p r i t o m i p a k u p a o u s t a r e s h e m e k o j e su n u n o bile n e a d e k v a t n e p o l o a j u i rje e n j u tog p r o b l e m a . O t o m p r o b l e m u M a r x h o e r a z m a t r a t i u s v o j i m t v r d n j a m a k o j e se m o g u p r o i t a t i u Uvodu: U s v i m d r u t v e n i m o b l i c i m a o d r e e n a proizvodn j a i o d n o s i k o j i iz o v e p r o i z l a z e j e s u ti k o j i s v i m d r u g i m proizvodnjama i njihovim odnosima odreuju njihovo mjes t o i z n a a j . To j e o p e r a s v j e t l j e n j e ( B e l e u c h t u n g ) u k o j e su u r o n j e n e sve b o j e i k o j e m i j e n j a n j i h o v e p o j e d i n a n e tona-

litete. P o s e b n i m se e t e r o m o d r e u j e s p e c i f i n a t e i n a svih o b l i k a k o j i iz ovog proizlaze. (17071) U t o m se t e k s t u r a d i o o d r e i v a n j u o d r e e n i h s t r u k t u r a p r o i z v o d n j e k o j a j e p o d r e e n a o n o j vioj, d a k l e o odreivanju jedne strukture s pomou druge, i elemenata j e d n e s t r u k t u r e k o j o m u p r a v l j a via, d a k l e o n a k o j a odreuje. Maloprije sam govorio o tom f e n o m e n u kroz p o j a m naddeterminacije, k o j i s a m p o s u d i o o d p s i h o a n a l i z e , p a se moe pretpostaviti kako t a j prijelaz j e d n o g analitikog pojm a p r e m a m a r k s i s t i k o j t e o r i j i n i j e b i o p r o i z v o l j a n , ve nuan, jer je u oba sluaja u pitanju sam teorijski problem, naime, kojim pojmom valja razmatrati odreenje kako elementa, tako i strukture pomou strukture? Isti taj problem r a z m a t r a M a r x i k u a ga r i j e i t i u v o d e i m e t a f o r u p r o m j e n e opeg osvjetljenja, etera u k o j e m se k u p a j u t i j e l a , te n a k n a d e p r e i n a k e k o j e p o j e d i n a s t r u k t u r a vri n a m j e s t o , f u n k c i j u i o d n o s e (to s u n j e g o v i izrazi: o d n o s i , n j i h o v o m j e s t o i n j i h o v o z n a e n j e ) , n a p r v o b i t n u b o j u i s p e c i f i n u t e i n u predm e t a . T a j p r o b l e m , p o d r o b n o m a n a l i z o m s v o j i h i z r a z a i oblik a r a s u i v a n j a n e p r e s t a n o p r i s u t n i h u M a r x a , k o j i se d a d u saeti u p o j m u D a r s t e i l u n g , p o k a z a o n a m j e p r e t h o d n o epistemoloki pojam-klju cjelokupne marksistike teorije v r i j e d n o s t i i j i j e cilj o d r e d i t i n a i n postojanja strukture u n j e n i m uincima, dakle samu strukturalnu kauzalnost. T a j p o j a m D a r s t e l l u n g a n i j e j e d i n i k o j i m se slui M a r x u r a z m a t r a n j u d j e l o t v o r n o s t i s t r u k t u r e ; d o s t a j e p r o i t a t i t r i d e s e t p r v i h s t r a n i c a Kapitala da b i s m o vidjeli kako on u p o t r e b l j a v a dvanaestak izraza razliitog m e t a f o r i k o g k a r a k t e r a e d a bi p o k a z a o t u s p e c i f i n u s t v a r n o s t o k o j o j se do njega nije razmiljalo. Mi s m o ga z a d r a l i z a t o t o j e t a j p o j a m i s t o d o b n o n a j m a n j e m e t a f o r i k i i n a j b l i i p o j a m koj e m j e teio M a r x k a d j e h t i o o d r e d i t i p r i s u t n o s t i o d s u t n o s t i s t o d o b n o , t j . postojanje strukture u njenim uincima. To je k r a j n j e vano kako ne b i s m o neoprezno upali u z a s t r a n j e n j a klasine koncepcije ekonomskog predmeta, k a k o ne b i s m o u s t v r d i l i d a e m a r k s i s t i k a k o n c e p c i j a p r e d m e t a e k o n o m i j e u M a r x a b i t i o d r e e n a izvana, jednom ne-ekonomskom strukturom. S t r u k t u r a n i j e bit izvanjska ekon o m s k i m f e n o m e n i m a k o j a e p r o m i j e n i t i n j i h o v lik i o b l i k e i o d n o s e , te n a n j i h d j e l o v a t i k a o o d s u t a n u z r o k , odsutan, budui je njima stran. Odsutnost uzroka u metonimijskom kauzalitetustrukture, s obzirom na njene posljedice, nije rezultat izvanjskosti strukture u odnosu na ekonomske fenomene; nego je to naprotiv oblik unutarnjosti strukture kao strukture, u njenim posljedicama. To dakle znai da posljedice n i s u izvan s t r u k t u r e , n i s u p r e d m e t ili e l e m e n a t , j e d a n p r o s t o r k o j i p o s t o j i p r i j e i n a k o j i b i s t r u k t u r a utisnula svoj
Milierov termin za odreivanje oblika s t r u k t u r a l n o g kauzaliteta koji Lacan otkriva u Freuda

194

peat, s u p r o t n o , to z n a i da j e s t r u k t u r a i m a n e n t n a s v o j i m p o s l j e d i c a m a u s p i n o z i s t i k o m z n a e n j u tog t e r m i n a , d a j e sav smisao strukture u njenini posljedicama, u k r a t k o , da j e s t r u k t u r a s a m o p o s e b n a k o m b i n a c i j a n j e n i h v l a s t i t i h elemenata i nije nita izvan svojih pojava. T o je o d r e e n j e vrlo z n a a j n o p r i r a z m a t r a n j u k a t k a d u d n o g a oblika koji, i u Marxa, p o p r i m a otkrie i t r a g a n j e za i z r a a v a n j e m te s t v a r n o s t i . Da b i s m o s h v a t i l i t a j neobian oblik, valja p r i m i j e t i t i da izvanjskost s t r u k t u r e u o d n o s u na n j e n e r e z u l t a t e m o e b i t i s h v a e n a bilo k a o i s t a i z v a n j s k o s t , bilo k a o unutarnjost, p o d j e d i n i m u v j e t o m d a ta i z v a n j s k o s t ili ta u n u t a r n j o s t b u d u p o s t a v l j e n e neovisno o njihovim posljedicama. To o d v a j a n j e u M a r x a e s t o i m a klas i a n o b l i k d i s t i n k c i j e n a i z v a n j s k o i u n u t r a n j e , n a unut r a n j u bit s t v a r i i n j i h o v o f e n o m e n a l n o p o v r j e , n a unut r a n j e o d n o s e , u n u t r a n j u vezu s t v a r i , i na o d n o s e i veze k o j e s t o j e izvan t i h s t v a r i s a m i h . P o z n a t o j e d a k l e d a to sup r o t s t a v l j a n j e , k o j e se u n a e l u v r a a k l a s i n o m o b i l j e j u b i t i i f e n o m e n a , t j . razlici k o j a u sam bitak, u samu realnost postavlja unutranji prostor svog pojma, d a k l e razlici povrja s t v a r n i h privida; k o j e dakle razliku to ne p r i p a d a t o m s t v a r n o m p r e d m e t u p r e m j e t a k a o r a z l i k u u r a z i n i ili r a z i n u d i j e l o v a u sam stvarni predmet, b u d u i d a se r a d i o razlici k o j a o d v a j a p o j a m ili s p o z n a j u te s t v a r n o s t i k a o pos t o j e e g p r e d m e t a ; p o z n a t o j e cla ta s u p r o t n o s t u M a r x a m o e r o d i t i r a z o r u a v a j u u i s t i n u : kad se bit ne bi razlikovala od fenomena, kad bitna unutranjost ne bi bila razliita od nebitne ili fenomenalne izvanjskosti, znanost ne bi bila potrebna1'. J e d n a k o j e p o z n a t o d a se ta n e o b i n a i z j a v a m o e p r i m i j e n i t i n a sve M a r x o v e i z j a v e k o j e n a m r a z v o j p o j m a p r i k a z u j u k a o p r i j e l a z 5 apstraktnog na konkretno, dakle kao prijelaz s bitne unutranjosti, apstraktne u svom principu, prema konkretnim izvanjskim odreenjima to se mogu vidjeti ili osjetiti, p r i j e l a z k o j i bi z n a i o p r i j e l a z s I k n j i g e n a t r e u . S v a k a d v o s m i s l e n a t v r d n j a p o i v a j o j e d a n p u t n a mij e a n j u k o n k r e t u m a m i l j e n j a , k o j a j e m e u t i m M a r x u Uvodu s t v a r n o i z d v o j i o , te tog istog s t v a r n o g k o n k r e t u m a d o k j e u s t v a r i k o n k r e t u m t r e e k n j i g e , t j . spoznaja zemljine r e n t e , p r o f i t a i k a m a t a , k a o s v a k a s p o z n a j a , ne empirijski konkretum, nego pojam, dakle jo i svagda apstrakcija: ono t o s a m m o g a o i t r e b a o d a n a z o v e m Openitosti lll kako b i h p o k a z a o cla j e to j o b i o p r o i z v o d m i l j e n j a , spoznaja emp i r i j s k o g p o s t o j a n j a a n e s a m o to e m p i r i j s k a spoznaja. Iz toga t r e b a izvui z a k l j u a k i rei cla prijelaz s prve knjige Kapitala na treu nema nita zajed>iikog s prijelazom apstraktnog miljenja na konkretno-realno, s prijelazom apKapital, V I I I , 196. Svaka znanost bit e povrna, b u d u li se mijeali privid stvari i n j e n a bit. To je o d j e k starog sna koji mui c j e l o k u p n o kiasino politiko m i l j e n j e : svaka bi politika bila povrna kad bi se o s j e a j i razum ljudi mijeati,

195

traktnog miljenja na konkretno empirijsko. Od p r v e d o t r e e k n j i g e m i n i k a d n e i z l a z i m o iz a p s t r a k c i j e , t j . iz spoz n a j e , r e z u l t a t a m i l j e n j a i s p o z n a j e : mi nikad ne izlazimo iz pojma. Mi s a m o , u n u t a r a p s t r a k t n e s p o z n a j e , p r e l a z i m o s pojma strukture i najopenitijih posljedica strukture, prema p o j m o v i m a posebnih u i n a k a s t r u k t u r e mi nikad, nijednog t r e n u t k a neemo prijei a p s o l u t n o neprijelaznu granicu k o j a d i j e l i r a z v i t a k , ili p o d r o b n i j e o d r e e n j e p o j m a , o d r a z v i t k a i p o s e b n o s t i s t v a r i i to s ovog r a z l o g a : ta je granica nepremostiva jer ona nije granica niega, jer ona ne moe biti granica, jer ne postoji zajedniki homogeni prostor (duh ili stvarnost) izmeu apstraktnog pojma jedne stvari i empirijske konkretnosti te stvari koji bi mogao omoguiti uporabu pojma granice. Ako j a u s t r a j e m n a t o j d v o s m i s l e n o s t i , i n i m to s t o g a da b i h b o l j e p o k a z a o p r e d k a k v o m se t e k o o m n a a o Marx kad je m o r a o doista r a z u m s k i m p o j m o m promisliti o e p i s t e m o l o k o m p r o b l e m u k o j e g j e i p a k pronaao: kako teorijski spoznati premo strukture nad njenim elementima? Ta t e k o a n i j e bila b e z p o s l j e d i c a . N a z n a i o s a m d a j e teorijsko m i l j e n j e k o j e je prethodilo M a r x u pribavilo u svemu i za sve d v a m o d e l a d j e l o t v o r n o g m i l j e n j a , m o d e l k a u z a l i t e ta g a l i l e j e v s k o g i d e k a r t o v s k o g p o d r i j e t l a , i m o d e l e k s p r e s i v n o g a k a u z a l i t e t a l a j b n i c o v s k o g p o d r i j e t l a k o j i j e p r e u z e o Hegel. I p a k su ta d v a m o d e l a d o s t a l a k o m o g l a , i g r a j u i se s dvosmislenostima dva pojma, otkriti zajedniku osnovu u k l a s i n o j o p o r b i p a r a bit-jenomen. D v o s m i s l e n o s t tih p o j m o va o d i s t a je o i g l e d n a : bit u p u u j e p r e m a f e n o m e n u , ali istov r e m e n o , k r i o m i c e i nebitnom. F e n o m e n o d i s t a u p u u j e prem a biti, i j i izraz i m a n i f e s t a c i j a m o e biti, ali i s t o v r e m e n o i k r i o m i c e u p u u j e i p r e m a o n o m t o se j a v l j a k o n k r e t n o m subjektu, opaanju, dakle empiriji konkretnog pojedinca. J e d n o s t a v n o je dakle u s a m o j realnosti prikupiti ta dvosmis l e n a o d r e e n j a i u samu stvarnost s m j e s t i t i r a z l i k u k o j a dobiva s m i s a o s a m o n a o s n o v i r a z l i k e k o j a j e izvan realnog, bud u i da u k a z u j e n a r a z l i k u i z m e u r e a l n o g i s p o z n a j e realnog. T r a g a j u i za p o j m o m p o j m a k o j i m bi p r o u a v a o p o s e bnu realnost vladanja jedne s t r u k t u r e nad n j e n i m elementim a , M a r x se e s t o o k r e t a o u p o r a b i , i s t i n u g o v o r e i s k o r o n e i z b j e n o j , klasinog para bit-fenomen, preuzimajui silom a n e s v o j e v o l j n o n j e g o v e d v o s m i s l e n o s t i i p r e n o s e i u realn o s t , k a o u n u t r a n j o s t i izvanjskost s t v a r n o g r e a l n o g i priv i d n o g k r e t a n j a , unutranje biti i k o n k r e t n i h o d r e e n j a , f e n o m e n a l n i h , k o j e s u b j e k t i m o g u z a m i j e t i t i i n j i m a rukovati, p r e n o s e i d a k l e u r e a l n o s t epistemoloku razliku izmeu spoznaje jedne stvarnosti i stvarnost samu. T o j e z a s i g u r n o i m a l o p o s l j e d i c a za s h v a a n j e n a u k e , k a o t o se to m o g l o v i d j e t i k a d se za M a r x a r a d i l o o t o m da n a e p o j a m za o n o

196

 t o s u n j e g o v i p r e t h o d n i c i bili v e n a l i , ili n e ili p o j a m razlike koji ga je od njih razlikovao. Ali t a j e d v o s m i s l e n o s t u t j e c a l a i n a t u m a e n j e f e n o m e n a f e t i i z m a . P o k a z a l o se d a f e t i i z a m n i j e b i o subj e k t i v n i f e n o m e n k o j i b i se d r a o i l u z i j a ili o p a a n j a p o k r e t a a e k o n o m s k o g p r o c e s a , d a ga se d a k l e n i j e m o g l o s v e s t i na subjektivne posljedice stvorene u ekonomskim subjektima njihovim m j e s t o m , u procesu njihovim m j e s i o m u strukturi. Ipak, koliko n a m Marxovih tekstova pokazuje, fetiizam kao privid, iluzija k o j a j e d n o z n a n o p r o i z l a z i iz svijesti, p o k a z u j e n a m r e a l n o , u n u t r a n j e k r e t a n j e p r o c e s a k o j i se p r i k a z u j e u f e t i i z i r a n o m o b l i k u svijesti t i h i s t i h subjekata, u obliku prividnoga k r e t a n j a ! A ipak koliko nas drugih M a r . \ o v i h t e k s t o v a u v j e r a v a d a t a j p r i v i d n e m a n i e g subj e k t i v n o g , n e g o n a s u p r o t o b j e k t i v n o g , b u d u i d a j e iluzija svijesti i o p a a j a i s a m a n o v a , p o m a k n u t a s t r u k t u r o m te p r v e iluzije k o j a j e p o s v e o b j e k t i v n a ! T u n e s u m n j i v o n a j j a s n i j e v i d i m o k a k o se M a r x b o r i s p o j m o v i m a k o j i s u n e p r i mjereni njihovim predmetima, kako ih tren prihvaa a tren odbacuje, u nuno k o n t r a d i k t o r n o j situaciji. Ipak, zahvaljujui tim p r o t u r j e n i m oklijevanjima, Mane esto p r i s t a j e uz ono to stvarno kazuje: j tada o n n a l a z i p o j m o v e p r i m j e r e n e n j i h o v i m p r e d m e t i m a , ali se d o g a a t a k o k a o d a on, m u n j e v i t o ih n a l a z e i , n i j e s p o j i o i t e o r i j s k i s u o i o to s t v a r a n j e , r a z m i s l i o p r i j e n e g o ih j e uklopio u cjelinu svojih analiza. Govorei npr. o stopi zarade, Marx pie: taj odnos p l / c - r v / (stopa zarade), p r o m a t r a n p r i m j e r e n o n j e g o v o j p o j m o v n o j zavisnosti, iznutra, (seinem begrifflichen, innern Z u s a m m e n h a n g entsprechend gefasst) i prirodi vika vrijednosti, izraava s t u p a n j vanosti svakog r a z v i j e n o g k a p i t a l a (Kapital, V I , 64.) U ovom odjeljku kao i u mnogim drugima, Marx primjenjuje nedvosmisleno tu istinu da u n u t r a n j o s t nije n i t a d r u g o doli p o j a m , da o n a n i j e realna u n u t r a n j o s t f e n o m e n a , n e g o n j e g o v a s p o z n a j a . Ako j e to t a k o , s t v a r n o s t k o j u M a r x i z u a v a n e m o e se v i e p o k a z i v a t i kao realnost s dvije razine, u n u t r a n j o m i i z v a n j s k o m , b u d u i d a se u n u t r a n j e I z j e d n a u j e sa i s t o m b i t i a i z v a n j s k o s f e n o m e n o m , tren isto s u b j e k t i v n o , s p o m o u svijesti, t r e n neisto, budui da j e s t r a n o b i t i ili n e b i t n o m . Ako je unutranje pojam, izvanjsko m o e biti s a m o poblie o d r e e n j e p o j m a , k a o to i p o j a v e s t r u k t u r e cjeline m o r a j u biti s a m a t a s t r u k t u r a . Evo npr. to kae Marx o zemljinoj renti: Za z n a n s t v e n u a n a l i z u z a m i l j e n e r e n t e , t j . ekonomskog oblika, specifinog i autonomnog, koji zemljinu svojinu misli na osnovi kapitalistikog naina proizvodnje, z n a a j n o j e i s p i t a t i ga u n j e g o v u istom obliku, b e z i k a k v e d o p u n e k o j a b i ga k r i v o t v o r i l a j p o b r k a l a n j e g o v u p r i r o d u ;

197

ali j e isto t o l i k o v a n o u p o z n a t i i e l e m e n t e k o j i su izvor t i h n e s p o r a z u m a k a , k a k o b i se s h v a t i l e p r a k t i k e p o s l j e d i c e zeml j i n e s v o j i n e , i k a k o b i se d o l o do teorijske spoznaje mnoine injenica, k o j e se, u s u p r o t n o s t i s pojmom i prirodom z e m l j i n e r e n t e , j a v l j a j u k a o naini njena postojanja. (Kapital, V I I , 16) T u se k o n k r e t n o vidi d v o s t r u k i z a k o n k o j i M a r x p r i d a j e s v o j o j analizi. On r a l a n j u j e cisti o b l i k k o j i j e poj a m k a p i t a l i s t i k e z e m l j i n e r e n t e . T u i s t o u o n m i s l i istod o b n o k a o nain i s a m u definiciju p o j m a , i s t o d o b n o je misli i k a o o n o t o on r a z l i k u j e od prljave stvarnosti. I p a k on tu prijavu stvarnost, prilikom drugog ispravka, p r o m a t r a kao naine p o s t o j a n j a , tj. kao t e o r i j s k a o d r e e n j a p o j m a s a m e zemljine rente. U ovom p o s l j e d n j e m s h v a a n j u mi izlazimo iz e m p i r i j s k e p o d j e l e n a i s t u bit i p r l j a v e f e n o m e n e , e m p i r i j s k o g ienja (budui d a je oienje od empirijskog) ml i s t o u s t v a r n o m i s l i m o k a o istoa pojma, i s t o u s p o z n a j e p r i m j e r e n e n j e n o m predmetu, a o d r e e n j e tog p o j m a kao s t v a r n u s p o z n a j u n a i n a n a k o j i z e m l j i n a r e n t a p o s t o j i . Jasno je da t a j govor dokida i p o d j e l u na u n u t r a n j e i izvanjs k o , d a b i j e n a d o m j e s t i o p o d j e l o m n a p o j a m i s t v a r n o s t , ili n a p r e d m e t ( s p o z n a j e ) i s t v a r n i p r e d m e t . Ali a k o o z b i l j n o u z m e m o tu n e o p h o d n u z a m j e n u , ona nas u p u u j e koncepciji z n a n s t v e n e p r a k s e i n j e n o g p r e d m e t a k o j i n e m a vie n i e g zajednikog s empirizmom. N a e l a te d r u g e k o n c e p c i j e z n a n s t v e n e prakse d a j e n a m M a r s u Uvodu iz 1857. Ali j e d n o j e r a z v i t i t u k o n c e p c i j u , a d r u g o je, p o j m o m d j e l o v a n j a s t r u k t u r e n a n j e n e elemente, ostvariti na p r i m j e r u teorijskog p r o b l e m a proizvodnje. Taj p o j a m koji Marx p r i m j e n j u j e , kako smo vidjeli u p o j m u Darstellung, i p o k a z u j e u slikama p r o m j e n e svjetlosti ili s p e c i f i n e teine p r e d m e t a u s l i j e d e t e r a u k o j e m se on k u p a , d o t i e , u M a r x o v o j analizi, m j e s t a g d j e se o n izraava n o v i m j e z i k o m , n o k r a j n j e t o n i m : j e z i k o m m e t a f o r a k o j e s u ipak ve gotovo savreni pojmovi koje samo valja uzeti, d a k l e k o j e su s a u v a n e i r a z v i j e n e u p o j m o v e . J e d n a k o je t a k o svaki p u t k a d n a m M a r x k a p i t a l i s t i k i s i s t e m p r i k a z u j e k a o mehanizam, mehaniku, maineriju, mainu, montau (Triebvverk, M e c h a n i s m u s , G e t r i e b e . . - P o a l . V I I I , 255; I I I , 887; V I I I , 256; IV, 200; V, 73; V, 154), ili k a o s l o e n o s t j e d n o g d r u t v e n o g m e t a b o l i z m a ( V I I I , 191). U v i j e k , iezavaju podjele na u n u t r a n j e i izvanjsko, kao i unutranja veza f e n o m e n a k o j a j e s u p r o t s t a v l j e n a n j i h o v u v i d l j i v u ner e d u : m i s m o blizu j e d n e d r u g e slike, j e d n o g n o v o g kvazi-pojma, p o t p u n o osloboenog od empiristikih antinomija f e n o m e n a l n e s u b j e k t i v n o s t i i b i t n e u n u t r a n j o s t i , blizu j e d nog o b j e k t i v n o o d r e e n o g s i s t e m a , u n j e g o v i m n a j k o n l c r e t n i j i m o d r e e n j i m a , z a k o n i m a n j e g o v e montae i mainerije, o d r e e n j i m a n j e g o v a p o j m a . P r i s j e t i m o se s i m p t o m a t i n o g

198

t e r m i n a D a r s t e l l u n g ; t r e b a ga p r i b l i i t i o v o j m a i n e r i j i i r a z u m j e t i ga k a o s a m o p o s t o j a n j e te m a i n e r i j e u n j e n i m p o s l j e d i c a m a : n a i n u p o s t o j a n j a t e inscenacije, tog k a z a l i t a k o j e je i s t o d o b n o svoja vlastita pozornica, svoj vlastiti tekst, s v o j i vlastiti g l u m c i , k a z a l i t e i j i g l e d a t e l j i n e m o g u b i t i g l e d a t e l j i j e r su p o n a j p r i j e p r i s i l j e n i d a g l u m e , z a h v a e n i t e k s t o m i u l o g a m a i j i a u t o r i oni n e m o g u biti, j e r j e t o u biti kazalite bez autora. T r e b a li d o d a t i j o k o j u r i j e ? P o n o v l j e n i M a r x o v i p o k u a j i d a u k i n e o b j e k t i v n e g r a n i c e t e o r i j s k o g , da p r o m i sli o e m u m i s l i p i t a n j e k o j e j e n j e g o v o z n a n s t v e n o o t k r i e p o s t a v i l o p r e d f i l o z o f i j u , n j e g o v i g u b i c i , novi p a d o v i , i n e dio t e o r i j s k e d r a m e k o j u j e o n p r o i v l j a v a o , u a p s o l u t n o j samoi, m n o g o p r i j e n a s k o j i p o i n j e m o s a m o s u m n j a t i , p o d z n a k o v i m a n a e g a n e b a , u t o da je njegova misao i naa, i jo zadugo, i da ona u p r a v l j a nau b u d u n o s t . Sain Marx j e t r a i o o k o s e b e s a v e z n i k e i p o m o i , i t k o e m u z a m j e r i t i t o se o s l o n i o n a H e g e l a ? Mi se p a k o b r a a m o M a r x u da b u d e m o s a m i : n a a s a m o a p r o i z l a z i iz n a e g a n e z n a n j a o t o m to je on rekao. N j u valja osuditi, u n a m a i u svim o n i m a koji misle da idu ispred, a ja govorim o n a j b o l j i m a da su tek n a p r a g u z e m l j e k o j u n a m j e on o t k r i o i o t v o r i o . Mi m o r a m o vidjeti u n j e m u n j e g o v e n e d o s t a t k e , p r o p u s t e , praznine, j e r o n e p r i d o n o s e n j e g o v o j veliini, a m i , p r e u z i m a j u i , ih, n a s t a v l j a m o o t p o i n j a t i r a z g o v o r p r e k i n u t s m r u . Z n a m o k a k o z a v r a v a t r e a k n j i g a Kapitala. N a s l o v : drutvene klase. D v a d e s e t a k r e d a k a , a z a t i m u t n j a .

199

Dodatak: O IDEALNOM PROSJEKU I OBLICIMA PRIJELAZA

Samo jo jedna rije o znaajnim t e o r i j s k i m p r o b l e m i m a k o j i su u i z r a v n o m o d n o s u s Marxov i m o t k r i e m i o b l i c i m a n j e g o v a i z r a a v a n j a : to j e p r o b l e m d e f i n i c i j e p r e d m e t a Kapitala kao idealnog prosjeka stvarnog k a p i t a l i z m a , te p r o b l e m o b l i k a p r i j e l a z a s j e d n o g n a i n a proizvodnje na drugi. Mi e m o u v i j e k p r e t p o s t a v l j a t i , p i e M a r x , u o v o m o p e m p r e g l e d u , da stvarni e k o n o m s k i o d n o s i odgovar a j u n j i h o v u pojmu, ili, t o j e isto, s t v a r n i e o d n o s i tu biti izloeni t a k o k a k o oni i z r a a v a j u v l a s t i t i o p e n i t i tip (allgem e i n e n T y p u s . . . (VI, 160) T a j opi tip M a r x u vie n a v r a t a o d r e u j e k a o idealni p r o s j e k ( i d e a l e r D u r c h s c h n i t t ) k a p i t a l i s t i k o g nain a p r o i z v o d n j e . T a j naziv u k o j e m se u d r u u j u p r o s j e k i idealnost s obzirom na p o j a m , upueni na o d r e e n u stvarnost postavlja jo j e d n o m p i t a n j e filozofske problematike k o j u p o d r a v a ova t e r m i n o l o g i j a : n i j e li o k a l j a n a e m p i r i z m o m ? N a to n a s n a v o d i j e d a n clio p r e d g o v o r a p r v o m n j e makom izdanju Kapitala: Fiziar p r o m a t r a p r i r o d n e p r o c e s e t a m o g d j e se oni p o k a z u j u u n a j i s t a k n u t i j e m o b l i k u i g d j e ih n a j m a n j e m o g u n a r u i t i u t j e c a j i k o j i s m e t a j u analizi, ili p a k d o k vri e k s p e r i m e n t e pod uvjeti m h koji osiguravaju isto o d v i j a n j e p r o c e s a , a k o za to p o s t o j i m o g u n o s t . O n o t o j a u o v o m d j e l u elim i s t r a i v a t i j e s t k a p i t a l i s t i k i n a i n p r o i z v o d n j e i odnosi proizvodnje i prometa koji mu odgovaraju. Engleska j e k l a s i n a z e m l j a tog n a i n a p r o i z v o d n j e i t o j e r a z l o g da mi je ona posluila kao glavna ilustracija m o m t e o r i j s k o m i z l a g a n j u . (I, 18) M a r x d a k l e i z a b i r e e n g l e s k i p r i m j e r . On i p a k s a m t a j p r i m j e r p o d v r g a v a p o z n a t o m o i e n j u , j e r ga, p r e m a v l a s t i t o j izjavi, a n a l i z i r a p o d u v j e t o m d a n j e g o v p r e d m e t uvijek s a d r i d v i j e k l a s e ( s i t u a c i j a k o j o j n e m a p r i m j e r a n a svijetu) i da j e s v j e t s k o t r i t e p o t p u n o p o d r e e n o k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e , t o j e j e d n a k o t a k o izvan s t v a r n o sti. M a r x d a k l e n e i s p i t u j e sani engleski primjer, klasian i ist, n e g o j e d a n n e p o s t o j e i p r i m j e r , t o o n t o n o n a z i v a idealnim prosjekom kapitalistikog naina proizvodnje.

200

L e n j i n u p o z o r a v a n a tu p r i v i d n u t e k o u u Novim primjedbama o teoriji ostvarenja 1899. (Djela, f r . izd. t. IV, p p . 87-88): Z a u s t a v i m o se j o t r e n u t a k n a j e d n o m p r o b l e m u k o j i ve d u g o z a o k u p l j a p a n j u S t r o u v e a : k o j a j e p r a v a znans t v e n a v r i j e d n o s t o s t v a r i v a n j a ? U p r a v o o n a ista k a o i svih d r u g i h p o s t a v k i M a r x o v e apstraktne teorije. Ako se S t r o u v e osjea p r e v a r e n i m injenicom da je 'apsolutno ostvarenje ideal k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e , ali n i k a k o n j e n a s t v a r n o s t ' , p o d s j e t i t e m o ga da se svi d r u g i z a k o n i k a p i t a l i z m a k o j e j e p r o n a a o M a r x i s k a z u j u u p r a v o n a isti n a i n k a o ideal kapitalizma a nikako njegova stvarnost. ' N a j e cilj', p i s a o j e Marx, 'prikazati u n u t r a n j e u s t r o j s t v o kapitalistikog naina p r o i z v o d n j e s a m o , t a k o rei, k r o z n j e g o v i d e a l n i p r o s j e k ' . T e o r i j a k a p i t a l a p r e t p o s t a v l j a d a r a d n i k p r i m a u k u p n u vrij e d n o s t s v o j e r a d n e s n a g e . To je ideal k a p i t a l i z m a ali n i k a k o n j e g o v a r e a l n o s t . T e o r i j a r e n t e p r e t p o s t a v l j a d a se c j e l o k u p na p o l j o p r i v r e d n i k a populacija cijepa u zemljine posjedn i k e k a p i t a l i s t e i p l a e n e r a d n i k e . T o j e ideal k a p i t a l i z m a , a nikako njegova stvarnost. Teorija ostvarenja pretpostavlja p o d j e l u p r o p o r c i o n a l n u p r o i z v o d n j i . T o j e ideal k a p i t a l i z m a , a nikako njegova stvarnost. L e n j i n s a m o p r e u z i m a M a r x o v jezik, p o l a z e i od p o j m a ideal u s i n d r o m u idealni p r o s j e k , te s u p r o t s t a v l j a idealitet Marxova p r e d m e t a s t v a r n o j povijesnoj realnosti. Ne t r e b a d a l e k o p o t i c a t i t u s u p r o t n o s t d a bi se u p a l o u z a m k e e m p i r i z m a , p o s e b i c e a k o se p r i s j e t i m o d a L e n j i n M a r x o v u t e o r i j u o b i l j e a v a k a o a p s t r a k t n u , k o j a se, ini se, n a t a j nain prirodno s u p r o t s t a v l j a konkretno-povijesnom obiljeju s t v a r n o s t i s t v a r n i h o b l i k a k a p i t a l i z m a . Ali m i i t u m o e m o uvidjeti p r a v u n a k a n u Marxovu koji je tu idealnost shvaao kao idealnost, tj. kao obinu konceptualnost n j e n a predmeta, a p r o s j e k k a o s a d r a j p o j m a v l a s t i t o g p r e d m e t a , a n e kao rezultat e m p i r i j s k e apstrakcije. Marxov p r e d m e t nije idealni p r e d m e t s u p r o t s t a v l j e n s t v a r n o m p r e d m e t u , i t i m e od n j e g a o d i j e l j e n , k a o z a d a a b i t k a od b i t k a , z a k o n i n j e n i c e p r e d m e t n j e g o v e t e o r i j e je idealan, t j . o d r e e n p o j m o v i m a s p o z n a j e , u a p s t r a k c i j i p o j m a . M a r x to i s a m k a e k a d pie da se specifina razlika kapitalistikog sistema pokazuje (sich darstellt) u njegovoj strukturi punog sredita (in i h r e r p a n z e n K e r n g e s t a l t ) (VI, 257). T a j K e r n g e s i a l t i n j e g o v a o d r e e n j a o d r e u j u p r e d m e t M a r x o v e analize, d o k t a specif i n a r a z l i k a o d r e u j e k a p i t a l i s t i k i nain p r o i z v o d n j e k a o n a i n kapitalistike p r o i z v o d n j e . O n o t o se v u l g a r n i m ekon o m i s t i m a , k a o t o j e S t r o u v e , ini da j e u s u p r o t n o s t i sa s t v a r n o u , M a r x u p r e d s t a v l j a samu stvarnost, stvarnost njenog teorijskog predmeta. Da to s h v a t i m o , d o v o l j n o j e s j e t i l i se o n o g a t o j e o n r e k a o o p r e d m e t u t e o r i j e p o v i j e s t i i, dakle, o t e o r i j i p o l i t i k e e k o n o m i j e : o n a p r o u a v a o s n o v n e oblike j e d i n s t v e n o s t i p o v i j e s n o g b i a , a oni s u naini proizvod-

201

nje. S h v a t i m o li d o s l o v n o n j e g o v e r i j e i , to j e o n o t o n a m M a r x k a z u j e u p r e d g o v o r u p r v o m n j e m a k o m i z d a n j u , u koj e m u govori o Engleskoj: Ono t o j a u o v o m d j e l u elim i s t r a i v a t i , j e s t k a p i t a l i s t i k i n a i n p r o i z v o d n j e , te o d n o s i p r o i z v o d n j e i prom e t a k o j i m u o d g o v a r a j u . (I, 18) itajui bolje Marxov tekst, z a k l j u u j e m o kako se E n g l e s k a o v d j e j a v l j a s a m o k a o izvor ilustracije i kao primjer, a nikako kao predmet teorijskog ispitivanja: E n g l e s k a j e k l a s i n a z e m l j a tog n a i n a p r o i z v o d n j e i to j e r a z l o g d a m i j e o n a p o s l u i l a k a o g l a v n a ilustracija m o m t e o r i j s k o m i z l a g a n j u (ib.) Ta i z j a v a n e d v o s m i s l e n o d a j e p r a v i vid p o e t n o j r e e n i c i u k o j o j se u z i m a p r i m j e r f i z i k e r i j e i m a k o j e b i mogle b i t i r a z l o g o m d a se p o m i s l i k a k o j e M a r x t r a i o isti predmet koji n a j m a n j e mogu naruiti utjecaji. Engleska j e d a k l e , u t o m o d n o s u , n e i s t i p o r e m e e n p r e d m e t , ali te neistoe i p e r t u r b a c i j e n i s u t e o r i j s k e , b u d u i nije Engleska ta koja je teorijski predmet Marxov, nego nain kapitalistike proizvodnje u njegovu Kerngestalt, i odreenja tog Kerngestalt. K a d n a m M a r x k a e d a on i s p i t u j e idealni p r o s j e k , v a l j a d a k l e z n a t i d a ta i d e a l n o s t n i j e s p o z n a j a n e - r e a l n o g , ili i d e a l n o g z a k o n a , n e g o pojma r e a l n o g , i d a t a j p r o s j e k n i j e e m p i r i s t i k i p r o s j e k , d a k l e o z n a k a ne-pojedin a n o g , n e g o n a s u p r o t , o z n a k a p o j m a s p e c i f i n e r a z l i k e promatranog naina proizvodnje. P o i m o d a l j e . J e r , v r a t i m o li se p r i m j e r u Engleske, te ga u s p o r e d i m o s p r i v i d n o o i e n i m i p o j e d n o s t a v l j e nim Marxovim p r e d m e t o m , n a i n o m kapitalistike proizvodn j e u d v i j e klase, i m a t e m o p o s l a s realnim ostatkom: ton i j e , o g r a n i a v a t e m o r e a l n o p o s t o j a n j e drugih klasa (vlasnici z e m l j e , o b r t n i c i , m a l i p o l j o p r i v r e d n i e k s p l o a t a t o r i ) . Mi ne m o e m o dovoljno ukinuti t a j o s t a t a k realnog, pozivajui se n a p r o s t o n a i n j e n i c u d a M a r x k a o s v o j p r e d m e t p o s t a v lja p o j a m specifine razlike kapitalistikog naina proizvodnje i preuzimajui razliku realnog i njegove spoznaje! Ipak, u toj prividno n e p o b i t n o j potekoi, k o j a ie glavni d o k a z e m p i r i k e i n t e r p r e t a c i j e t e o r i j e Kapitala. ono to je bilo reeno o teoriji povijesti moe zadobiti svoj smisao. J e r Marx moe ispitivati specifinu razliku kapitalistikog naina proizvodnje s a m o pod u v j e t o m da istovremeno p r o u a v a i ostale naine proizvodnje, n e s a m o d r u g e naine proizvodnje kao vrste specifinog jedinstva Verbindunga m e u f a k t o r i m a p r o i z v o d n j e , n e g o i odnose razliitih naina proizvodnje u procesu stvaranja naina proizvodnje. Neistoa je engleskog kapitalizma realan i odreen predmet k o j i M a r x n e i s p i t u j e u Kapitalu, ali k o j i i p a k p r o i z l a z i iz m a r k s i s t i k e t e o r i j e . Ta j e n e i s t o a u s v o m n e p o s r e d n o m o b l i k u o n o t o mi, u n a i n u k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e k o j i

202

vlada u Engleskoj, p r i v r e m e n o m o e m o nazvati preostatkom o b l i k a p o d r e e n i h n a i n a p r o i z v o d n j e k o j e k a p i t a l i s t i ki n a i n p r o i z v o d n j e j o n i j e u k l o n i o . Tzv. neistoa stvar a d a k l e p r e d m e t k o j i p r o i z l a z i iz t e o r i j e n a i n a p r o i z v o d n j e , a p o s e b i c e iz teorije prelaenja s jednog naina proizvodnje na drugi, t o ini j e d n o s teorijom procesa stvaranja jednog naina proizvodnje, b u d u i d a s v a k i n a i n p r o i z v o d n j e nastaje na osnovi postojeih oblika naina prole proizvodnje. Taj p r e d m e t s p u n i m p r a v o m p r i p a d a marksistikoj teoriji, i ako znamo raspoznati taj predmet, ne moemo prigovoriti M a r x u d a n a m n i j e p r u i o i n j e g o v u t e o r i j u . Svi M a r x o v i tekstovi o p r v o b i t n o j a k u m u l a c i j i k a p i t a l a s a i n j a v a j u b a r grau ako ne i skicu te t e o r i j e , s obzirom na proces konstituiran j a kapitalistikog naina proizvodnje, tj. prijelaz s feudaln o g n a i n a p r o i z v o d n j e n a k a p i t a l i s t i k i . Mi d a k l e m o r a m o u t v r d i t i t o n a m j e M a r x s t v a r n o d a o , k a o i o n o t o n a m on o m o g u a v a d a s e b i p r i b a v i m o , b u d u i d a n a m o n to n i j e m o g a o dati. Kao to m o e m o rei da mi p o s j e d u j e m o s a m o p o k u a j jeclne m a r k s i s t i k e t e o r i j e n a i n a p r o i z v o d n j e k o j i s u p r e t h o d i l i k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e , m i budui d a n i j e o p e n i t o u t v r e n o p o s t o j a n j e t o g p r o b l e m a i posebice n u d a da m u d a d e m o njegov vlastiti teorijski oblik m o e m o rei, p a a k i m o r a m o r e i d a nam Marx nije dao teoriju prijelaza s jednog naina proizvodnje na drugi, tj. nastanka jednog naina proizvodnje. Z n a m o d a j e t a teor i j a n e o p h o d n a k a k o b i se m o g l o d o i d o o n o g t o n a z i v a m o i z g r a d n j o m socijalizma g d j e je u p i t a n j u prijelaz s kapitalis t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e n a s o c i j a l i s t i k i , ili j o k a k o bi se r i j e i l i p r o b l e m i t z v . nerazvijenosti zemalja, nesvrstanih z e m a l j a . J a ne m o g u u l a z i t i u p o j e d i n o s t i t e o r i j s k i h p r o b l e m a k o j e p o s t a v l j a t a j novi p r e d m e t , ali m i m o e m o s m a t r a t i s i g u r n i m da u p r v o m p l a n u m a r k s i s t i k e t e o r i j e j e s t p o s t a v l j a n j e i r j e e n j e tih g o r u i h p r o b l e m a d a n a n j i c e . Iz t i h teor i j s k i h i s t r a i v a n j a p r o i z l a z i n e p o s r e d n o ne s a m o p r o b l e m r a z d o b l j a k u l t a l i n o s t i , n e g o i svi d a n a n j i p r o b l e m i k o j i se j a v l j a j u u o b l i k u n a c i o n a l n i h p u t o v a u s o c i j a l i z a m , mir o l j u b i v i h p u t o v a ili ne, itcl. Ni tu nas, ak i p r e m d a nas neke njegove formulacije vode n a r u b dvosmislice, Marx nije ostavio bez u p u t a i pomoi. Ako smo mi u s t a n j u p o s t a v i t i k a o t e o r i j s k i prob l e m p i t a n j e p r i j e l a z a s j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e na d r u g i , pa dakle ne samo misliti o prolim prijelazima nego takoer i predvidjeti b u d u n o s t i preskoiti iznad naeg vremena (to n i j e m o g a o h e g e l o v s k i h i s t o r i c i z a m ) , n i j e to z b o g tzv. e k s p e r i m e n t a l n e s t r u k t u r e povijesti, nego z a h v a l j u j u i marksistikoj teoriji historije kao teoriji naina proizvodnje, o d r e e n j u e l e m e n a t a k o j i s a i n j a v a i j u r a z l i i t e n a i n e proizvodnje, te injenici da su teorijski p r o b l e m i k o j e postavlja p r o c e s s t v a r a n j a j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e ( d r u g a i j e ree-

203

no, p r o b l e m i p r e t v a r a n j a j e d n o g naina proizvodnje u drugi) izravno funkcija teorije ispitivanih naina proizvodnje". Evo zato kaemo da n a m je M a r x ostavio ono to t r e b a razmiljati o tom p r o b l e m u k o j i je t e o r e t s k i i p r a k t i k i odluan. N a o s n o v i s p o z n a j e n a i n a p r o i z v o d n j e m o g u se p o s t a v i t i i rijeiti p r o b l e m i prijelaza. S tog razloga mi m o e m o predvidjeti b u d u n o s t i izgraditi ne s a m o teoriju budunosti, nego t a k o e r , i to o s o b i t o , i p u t o v e .j n a i n e k o j e n a m d a j e s t v a r nost. M a r k s i s t i k a t e o r i j a p o v i j e s t i s h v a e n a o n a k o kako je valja odrediti, osigurava n a m t o pravo, pod u v j e t o m da z n a d e m o t o n o o d r e d i t i n j e n e z a h t j e v e i n j e n e g r a n i c e . Ali ona n a m istovremeno ostavlja i p r o c j e n u onoga to n a m je initi i, t o j e vrlo z n a a j n o , k a k o b i s m o m o g l i o d r e d i t i s v o m e l j e n o m s t r o g o u te p u t o v e i t a s r e d s t v a . P o d u v j e t o m d a t a j i s k a z n e s h v a t i m o h i s t o r i c i s t i k i , d a o v j e a n s t v o sebi p o s t a v l j a s a m o z a d a t k e k o j e m o e izvriti, p o t r e b n o j e takoer da ono ima pravilnu svijest o odnosu svojih z a d a t a k a i s v o j i h s p o s o b n o s t i , da p o e o d s p o z n a j e t i h p o j m o v a i n j i h o v i h o d n o s a , d a k l e od p r e i s p i t i v a n j a t i h z a d a t a k a i t i h sposobnosti k o j i m a bi odredila p r i m j e r e n a s r e d s t v a stvaranja b u d u n o s t i i o v l a d a v a n j a n j o m e , b e z ega bi, p r o p u t a j u i n o v e e k o n o m s k e o d n o s e , o n a s e b e izloila o p a s n o s t i , k a o t o je ona to ve pokazala, n i j e m a p r e d nasiljem, i kao to to j o j e d n o m m o e u g l a s o v i m a h u m a n i z m a , d a k a o i s t a svijest ue u budunost p u n u opasnosti i tlapnja.

44

Vidi Balibarovo izlaganje.

204

ETIENNE BALIBAR O TEMELJNIM POJMOVIMA HISTORIJSKOG MATERIJALIZMA

P r e t h o d n a s u i z l a g a n j a v e izrazila t v r d n j u d a u M a r x a p o s t o j i o p a z n a n s t v e n a t e o r i j a povijesti. Ona su p o i m e n c e p o k a z a l a da, u f o r m i r a n j u te teorije, Marxovo iznalaenje sredinjeg p o j m a naina proizvodnje i m a f u n k c i j u e p i s t e m o l o k o g r a s c j e p a sa c j e l o k u p n o m t r a d i c i j o m filozofije povijesti. U s v o j o j o p e n i t o s t i , b u d u i d a je bio u potpunosti protiv principa idealizma, dogmatskog kao i onog empiristikog, on malo-pomalo obre problematiku drutva i povijesti. Ako je, k a o to z n a m o , tako, Marxov historijski m a t e r i j a l i z a m n e p r u a n a m s a m o elemente naune spoznaje povijesti (ograniene npr. na povijest graanskog drutva, na njegove e k o n o m s k e i politike vidove), nego u s v o m princ i p u , p r a v u t e o r i j s k u z n a n o s t , d a k l e a p s t r a k t n u z n a n o s t . Poj a m naina proizvodnje i pojmovi koji su s n j i m neposred n o p o v e z a n i , j a v l j a j u se t a k o k a o p r v i a p s t r a k t n i p o j m o v i i j a se v a n o s t k a o t a k v a n e o g r a n i a v a n a o d r e e n o r a z d o b l j e ili o d r e e n i t i p d r u t v a , n e g o o b r n u t o , o k o j i m a ovisi n j i h o v a k o n k r e t n a s p o z n a j a . Odatle ih je vano definirati na razini openitosti k o j u sadre, tj. u biti postaviti n e k e prob l e m e o k o k o j i h se, n a k o n M a r x a , k r e e z n a n o s t o p o v i j e s t i . U s v o m n a m j e i z l a g a n j u A l t h u s s e r m e u t i m pokazao k a k o je eksplicitno f o r m u l i r a n j e (dakle raspoznavanje) jedne a p s t r a k t n e teorije povijesti p u n o tekoa i dvosmislenosti. On je p o k a z a o p o v i j e s n e i filozofske razloge te injen i c e . M a r x o v a t e o r i j a m o e s a d r a v a t i t a j p a r a d o k s d a za s v o j s t a l n i i n r e d m e t m o e i m a t i p o v i j e s t , z n a n s t v e n u s p o z n a j u koj u n a v j e u j e , a d a n e d a j e n i k a k a v a d e k v a t a n p o j a m te povijesti. Htio bih p o n a j p r i j e dati n e k a p o d r o b n a p o j a n j e n j a o tomu, to e nas izravno uvesti u na p r o b l e m . Nije posve t o n o rei da ta t e o r i j s k a f o r m u l a c i j a ne p o s t o j i : m n o g i je tekstovi s a d r a v a j u u n a c r t u , n p r . prvi d i o Njemake ideologije (koji ve sadri novo o d r e e n j e p r o i z v o d n j e ) , r a z n e p r i p r e m n e s k i c e za Kapital prikupljen e u Grundrisse der Kritik der politischen Oekonomieali
1 G r u n d r i s s e d e r Kritik der politischen Oekonomie (Rohentwurf 18571858), Dietz Verla" Berlin 1953. Meu tim r u k o p i s i m a , vidi posebno: F o r m e n , die der kapitalistischen P r o d u k t i o n v o r h e r g e h e n , tu s kraim naslovom Raniji oblici, u n j e m . paginaeiji str. 375113)

207

n a r o i t o Predgovor Prilogu kritici politike ekonomije ije p o j m o v e n e p r e k i d n o t u m a i m a r k s i s t i k a t r a d i c i j a . To su vrlo o p e n i t i t e k s t o v i , s k i c e ili saeci, t e k s t o v i u k o j i m a se i s t o a p o d j e l a i o d l u n o s t t v r d n j i m i j e a s k r a t k o o m dokaza, o d s u s t v o m definicija. N e s r e t n o m sluajnou, koja je u stvarnosti prava povijesna nuda, jedina izlaganja principa t e o r i j e p o v i j e s t i , k a o g l a v n a i z l a g a n j a m e t o d e (Uvod iz 1857), na t a j s u n a i n , za v e i n u o s i m t o g a o s t a l i n a m j e r i c e k a o n e d o v r e n i , n e i z d a n i r u k o p i s i . N i j e li n e p r a v e d n o , u s p r k o s p r i j e t v o r n i h k r i t i k i h n a m j e r a k o j e su ih r a s p a l j i v a l e , cla su se M a r x o v i i t a o c i m o g l i p i t a t i je li n a m M a r x u p r a v o izloio s v o j e s h v a a n j e p o v i j e s t i . Poznat je odgovor m l a d o g Lenjina u Prijateljima naroda2: t a j e t e o r i j a p o s v u d a , ali u d v a o b l i k a ; Predgovor Prilogu d a j e p r e t p o s t a v k u h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a ; Kapital j e o d j e l o t v o r e n j e p r e t p o s t a v k e i n j e n a verifikacija na p r i m j e r u k a p i t a l i s t i k e d r u t v e n e f o r m a c i j e . Ti p o j m o v i o m o g u a v a j u L e n j i n u d a f o r m u l i r a za n a s o d l u u j u e t u m a e n j e : u sintagmi historijski materijalizam, materijalizam ne znai n i t a d r u g o do znanost, i t a j j e izraz s i n o n i m za n a u k u 0 p o v i j e s t i . Ali ti p o j m o v i i s t o v r e m e n o p r i p a d a j u o r g a n s k i empiristikoj, naime pragmatikoj teoriji nauke, a Lenjinov je tekst n j e n a p r i m j e n a (pretpostavka/verifikacija). Pokuajmo m e u t i m njeno k r e t a n j e iskazati drugim rijeima. U s t v a r n o s t i , i t a m o li ga p a l j i v o , t a j n a m Predg o v o r Prilozima n e p o k a z u j e o b l i k p r e t p o s t a v k e , ve eksplicitno odgovora ije p i t a n j e valja obnoviti. U z m i m o , n p r . d o b r o p o z n a t i t e k s t , j e d a n od teks t o v a - p r o g r a n r a u k o j e m u M a r x k a e to je iznova pokazao, 1 to u p i s m u W e y d e m e y e r u , 5. o u j k a 1852: N i j e m o j a z a s l u g a t o s a m o t k r i o p o s t o j a n j e klasa u m o d e r n o m d r u t v u , k a o i n j i h o v i h b o r b i . G r a a n s k i s u p o v j e s n i a r i ve p r i j e m e n e p r i k a z a l i p o v i j e s n u e v o l u c i j u ie b o r b e klasa, a g r a a n s k i e k o n o m i s t i o p i s a l i n j e n u e k o n o m sku a n a t o m i j u . Ono to sam ja donio novoga, jest u p r v o m r e d u to t o s a m p o k a z a o cla je p o s t o j a n j e k l a s a v e z a n o s a m o uz o d r e e n a p o v i j e s n a r a z d o b l j a r a z v o j a p r o i z v o d n j e . . . U Marxa uoavamo karakteristian postupak kad govori o s v o j o j novosti, l j . n j e g o v o m r a s k i d u , n a u n o u : o d r e e n j u klasicizma. Kao to postoji e k o n o m s k i klasicizam (engleski), p o s t o j i i p o v i j e s n i k l a s i c i z a m iji su p r e d s t a v n i c i f r a n c u s k i h i s t o r i a r i ( T h i e r r v , Guizot) i n j e m a k i ( N i e b u h r ) s p o e t k a 19. s t o l j e a . Evo dakle Marxova polazita, a to je njihov kraj. U s v o j o j n a j s a v r e n i j o j f o r m i , p o v i j e s n a s p o z n a j a p o k a z u j e s l i j e d civilizacija, p o l i t i k e r e i m e , dogaaje, k u l t u r e koji su o r g a n i z i r a n i i r a c i o n a l i z i r a n i n i z o m klasnih borbi, n j i h o v i m o p i m o b l i k o m i j e se f i g u r e m o g u na:

I-cnjin, Sto su prijatelji n a r o d a i k a k o se oni bore protiv s o c i j a l d e m o k r a t a , u S a b r a n i m djelima, fr. prijevod, Pari/Moskva 1958. t I

b r o j I ti: r o b o v i i s l o b o d n i g r a a n i , p a t r i c i j i i p l e b e j c i , sluge i f e u d a l n i g o s p o d a r i , g a z d e i p o m o n i c i , vlasnici z e m l j e i gra a n i , g r a a n i i p r o l e t e r i , itd. T o m n a s l j e u , t o j injenici koju d a j e p o v i j e s t , ali k o j a j e i s a m a ve r e z u l t a t s p o z n a j e , odgov a r a p o z n a t i u v o d u Manifestu: H i s t o r i j a c j e l o k u p n o g drutva sve d o n a i h d a n a bila j e t e k h i s t o r i j a k l a s n i h b o r b i . Ta r e e n i c a n i j e p r v a r i j e iVlarxove t e o r i j e , ona joj prethodi i saima glavnu grau n j e n o g r a d a na preobrazbi. T o j e za n a s vrlo z n a a j n o m j e s t o j e r n a m dozvol j a v a d a p o d r o b n o f o r m u l i r a m o M a r x o v o pitanje k o j e o n razv i j a u P r e d g o v o r u Priloga: pod kojim uvjetima tvrdnja da je sva historija, historija klasnih borbi, moe postati znanstveni iskaz? D r u g a i j e r e e n o : k a k v e su to k l a s e ? t o s u k l a s e ? to je njihova b o r b a ? P r i j e e m o li n a s a m t e k s t P r e d g o v o r a , s u s r e s t em o o d i s t a izraen o d n o s i z m e u d r u t v e n e f o r m a c i j e (Ges e l l s c h a f t s f o r m a t i o n ) i n j e n e e k o n o m s k e osnovice, ili njen e e k o n o m s k e s t r u k t u r e ( S t r u k t u r ) , i j u a n a t o m i j u ini i s p i t i v a n j e naina proizvodnje. Drutvena je f o r m a c i j a mjesto prvog proturjeja meu klasama koju Marx o d r e u j e p o j m o v i m a b o r b e , r a t a , o p o z i c i j e , k o j a m o e biti as otvor e n a , a s p r i k r i v e n a , iji su p o j m o v i i s t o v r e m e n o t l a i t e l j i i p o t l a e n i ( f o r m u l e iz Manifesta). O n a se tu p r e m a s v o j o j biti o d n o s i k a o p r e m a d r u g o m o b l i k u p r o t u r j e j a i M a r x pazi d a j e n i k a d a ne m i j e a s p r v o m , sve do n j e n e t e r m i n o l o gije: o n je n a z i v a a n t a g o n i z m o m ne u i n d i v i d u a l n o m zna e n j u ( n i c h t i m indivicluellen Sinn), t j . ne u s m i s l u b o r b e m e u l j u d i m a , nego kao a n t a g o n i s t i k u s t r u k t u r u k o j a je sadrana u e k o n o m s k o j osnovici, t i p i n o j za j e d a n n a i n o d r e e n e p r o i z v o d n j e , a n j e n i su p o j m o v i n a z v a n i r a z i n a m a p r o i z v o d n e s n a g e , p r o i z v o d n i m o d n o s i m a . To j e p o s l j e d i ca r e v o l u c i o n a r n o g r a s k i d a a n t a g o n i z m a i z m e u p r o i z v o d n i h snaga i proizvodnih odnosa koji o d r e u j e prijelaz s jednog naina proizvodnje u drugi (progresivna razdoblja ekonoms k e d r u t v e n e f o r m a c i j e ) , i k r o z to p r e o b r a z b u c j e l o k u p n e d r u t v e n e f o r m a c i j e . Ivlarx e, sa s v o j e s i r a n e , o g r a n i i t i svoj e p r o u a v a n j e n a r a z i n u r e l a t i v n e a u t o n o m n e s f e r e , ili poz o r n i c e tog a n t a g o n i z m a k o j i j e u sri e k o n o m s k e t r u k l u s f e r u m i n i s m o u m o g u n o s t i l o k a l i z i r a t i , jer p o j m o v i k o j i je o d r e u j u j o n e m a j u s m i s l a . Bilo bi p o t p u n o p o g r e n o , p o d i z g o v o r o m o p i s n e f o r m e n e k i h p o j m o v a ili u i m e j e d n o s t a v n o s t i k o j o m ih M a r x p r i k a z u j e , v j e r o v a t i da su dani n e p o s r e d n o j s v i j e s t i i u o i t o m z n a e n j u . Oni su, s u p r o t n o , p r e m a Marxu (koji nas, posebice u p o t r e b l j a v a j u i p o j a m g r a a n s k o g d r u t v a , p o d s j e a da itav dio g l a v n o g s a d r a j a te p r o i z v o d n j e s a i n j a v a f i l o z o f s k a i e k o n o m s k a t r a d i c i j a ) , s t v o r e n i i t a k o m a l o oiti, d a p r e d s t a v l j a veliku tekou njihova u p o r a b a u stvarnim sociolokim analizama

14 Kako citati Kapilai

209

bez d e f i n i c i j a k o j e i m j e M a r x d r u g d j e d a o . Z a t o ih se e s t o , b a r sa s t a j a l i t a g r a a n s k e e m p i r i j s k e s o c i o l o g i j e , s m a t r a p a r a d o k s a l n i m , u d n i m , n e k o h e r e n t r i i m , ili se oni p r i d a j u d r u g i m oblicima procesa: tehnici, ekonomiji, institucijama, l j u d s k i m o d n o s i m a itd. i t a j u i d a l j e t e k s t , m i iz n j e g a m o e m o izvui d v a p r i n c i p a k o j i t e m e l j e p r i j e l a z h i s t o r i j e u z n a n o s t : to su p r i n c i p i perioizacije i artikulacije razliitih djelatnosti u d r u t v e n o j s t r u k t u r i . To su, ini se, d i j a k r o n i k i i s i n k r o niki p r i n c i p . P r i n c i p a r t i k u l a c i j e ( p o v e z a n o s t i ) d j e l a t n o s t i o d n o s i se n a k o n s t r u k c i j u (Bau) ili m e h a n i z a m k o r e s p o n d e n c i j e u e m u se d r u t v e n a f o r m a c i j a j a v l j a k a o sastavl j e n a o d t r i r a z i n e (rekli b i s m o , p r a k t i k i h i n s t a n c i j a ) . M a r x n a b r a j a tri: e k o n o m s k u b a z u , p r a v n u i p o l i t i k u n a d g r a d n j u , o b l i k e d r u t v e n e s v i j e s t i . t o se tie p e r i o i z a c i j e , o n a d i j e l i h i s t o r i j u p r e m a razdobljima e k o n o m s k e s t r u k t u r e s a m e te h i s t o r i j e . T a d v a p r i n c i p a u v o d e d v o s t r u k u redukciju tempor a l n o g k o n t i n u i t e t a . O s t a v i li se p o s t r a n i p r o b l e m p r i m i t i v nih d r u t a v a (tj. naina k o j i m M a r x misli o p o d r i j e t l u drutva), to j e p o n a j p r i j e r e d u k c i j a n a a p s o l u t n o n e p r o m j e n l j i v e e l e m e n t e k o j i p r i p a d a j u svakoj drutvenoj strukturi ( e k o n o m s k a b a z a , p r a v n i i p o l i t i k i oblici, i d e o l o k i oblici); postoji zatim podjela na razdoblja koja n a d o m j e t a povijesni kontinuitet doskontinuitetom, slijedom trenutno nepromjenljivih stanja strukture, t o se n a g l o m i j e n j a j u (revolucij o m ) : a n t a g o n i z a m k o j i izaziva p r o m j e n u m o e b i t i definir a n s a m o t o m n e p r o m j e n l j i v o u s a m o m , t j . s t a l n o u term i n a t o ih o v a j s u p r o t s t a v l j a . Ta s t a n j a s t r u k t u r e j e s u naini proizvodnje, i povijest d r u t v a svodi se n a d i s k o n t i n u i r a n i s l i j e d n a i n a p r o izvodnje. N e o p h o d n o je sada postaviti p i t a n j e teorijskog s t a t u s a tih p o j m o v a . J e s u li to pozitivni p o j m o v i , i m a li cjel o k u p a n tekst homogeni s a d r a j teorijske s p o z n a j e na razini znanstvene a p s t r a k c i j e , o em s a m m a l o p r i j e govorio, kao t o n p r . misli G r a m s c i , za k o j e g se r a d i o n a j d r a g o c j e n i j e m izlaganju filozofije praksisa? J a n a s u p r o t m i s l i m d a t a j t e k s t , u s r c u s a m e teor i j s k e p r a k s e , p o s j e d u j e s t a t u s o n o g to se n a z v a l o s v e u k u p n o u praktikih pojmova1. Drugaije reeno, taj n a m tekst p r u a p o j m o v e k o j i su, u s v o j o j f o r m u l a c i j i , j o zavisni o problematici koju valja n a d o m j e s t i t i d r u g o m ; oni istodobno n a g o v j e u j u , p r e m d a ga n e m o g u p o j m o v n o misliti, mjesto kamo valja ii k a k o bi se d r u g a i j e i i s t o d o b n o p o s t a v i o nov p r o b l e m iz k r i l a s t a r e p r o b l e m a t i k e . Da b i h i s t a k a o to o b i l j e j e , u z e t u k a o s l a v n i p r i m j e r p o j a m perioizacije. Taj pojam djelomice pripada
3

Louis Althusser, Dodatna pribiljeka o stvarnom humanizmu, u: Pour izd Maspero, 1965, p 253258

Mars,

210

tradicionalnoj koncepciji povijesti, o k o j o j Marx o v d j e pita. To j e p o j a m d i s k o n t i n u i t e t a u k o n t i n u i t e t u k o j i k i d a c r t u v r e m e n a te i s t o v r e m e n o o t k r i v a m o g u n o s t r a z u m i j e v a n j a p o v i j e s n i h f e n o m e n a u o k v i r u a u t o n o m n o g t o t a l i t e t a (u t o m o p e m o b l i k u p r o b l e m se ne m i j e n j a , ve p r e m a t o m u traim o li civilizacije ili s t r u k t u r e k o j e se s u p r o t s t a v l j a j u k o n j u n k t u r a m a ) . P o j a m periodizacije tako d a j e svoj teorijski o b l i k j e d n o m p r o b l e m u k o j e m u p o v j e s n i a r i u s v o j o j p r a k s i n i k a d n i s u m o g l i i z m a k n u t i , p r e m d a i m o n d a j e teor i j s k o r j e e n j e , o d r e e n u t e o r i j s k u metodologiju, s tog osnovn o g r a z l o g a k o j i e p o k a z a t i n a s t a v a k i z l a g a n j a . T a j p r o b l e m oigledno mui i Marxove tekstove, naime p r o b l e m valjana p r e k i d a . N a u li se v a l j a n i p r e k i d i p o v i j e s t , n e p r e s t a j u i se o d v i j a t i u l i n e a r n o m t o k u v r e m e n a , p o s t a j e r a z u m l j i v o m k a o o d n o s p e r m a n e n t n o s t i b i t n e za p o d r e e n o k r e t a n j e . Pitan j a k o j a ta p r o b l e m a t i k a n u n o r a z v i j a u s v o j o j biti, n i s u r a z l i i t a , r a z l i k u j u li se e k o n o m s k e s t r u k t u r e , ili b o l j e , stoljea ( s t o l j e e L o u i s a X I V ) , P r e d n o s t j e te p o s l j e d n j e form u l a c i j e u t o m t o n e p r e k i d n o p o d s j e a k a k o ti p r o b l e m i m o r a j u t o v a t i u v j e t e k o j e im p o s t a v l j a l i n e a r n o s t v r e m e n a , ili, da d i s k o n t i n u i t e t e p r e n o s e n a p l a n t e m p o r a l n o g d i s k o n t i n u i t e t a . T a k o se u m o d e r n o j e k o n o m s k o j p o v i j e s t i k a o glavni i n s t r u m e n t h i s t o r i j s k e k o n c e p t u a l i z a c i j e m o g l a j a v i t i r a z l i k a dugotrajnosti i kratkotrajnosti, t j . r a z l i k a vraena na l i n e a r n o s t v r e m e n a . M o r a t e se p r a v i t i r a z l i k a i z m e u f e n o m e n a k o j i su dugotrajni i o n i h k o j i su kratkotrajni, pok a z a t i k a k o se d r u g i uklapaju u tok p r v i h i u n j i h o v d e t e r m i n i z a m . I s t o d o b n o e se p o n o v i t i d v a niza p o t e k o a : o n i h k o j e se o d n o s e na p o j a m p o v i j e s n o g dogaaja i n j e g o v o g krit e r i j a kratkotrajnosti (iznenadnosti), dakle gotovo nuno s m j e t e n i h u s f e r u p o l i t i k i h d o g a a j a : o n i h k o j i se o d n o s e na n e m o g u n o s t v r e n j a istih p r e k i d a . ini se d a M a r x s t v a r i u z i m a g o t o v o n a isti n a i n , j e d n o s t a v n o p r e d l a u i novi k r i t e r i j p e r i o d i z a c i j e , n a i n vrenja valjanog loma koji karakterizira n a j b o l j e periode, one za k o j e se ne m o e rei d a su umjetne a da nisu samovoljne, nego one koje o d g o v a r a j u s a m o j prirodi h i s t o r i j s k e drutvene s t v a r n o s t i 4 . V a l j a li u z e t i o z b i l j n o i d e j u o e p i s t e m o l o k o m l o m u , v a l j a rei da s a m a p r i r o d a i z a b r a n o g k r i t e r i j a (razdoblja ekonomske strukture) implicira kompletnu transformac i j u n a i n a p o s t a v l j a n j a p i t a n j a . M a r x e n a m rei: d a bi se
4

Umjetni a da nisu samovoljni". Uzimam tu iste one rijei koje i August Comte u Teaju pozitivne filozofije (prva lekcija, t. 1, p, 24) u povodu podjele znanosti u vie grana. Problem r a s c j e p a .izmeu razliitih s t a n j a jedne p a u k e iste je p r i r o d e : Nemogue je ustanoviti pravo p o d r i j e t l o te revolucije ona se vri n e p r e k i d n o i sve vie . . . Meutim . . . valja utvrditi j e d n o razdoblje kako bi se sprijeilo r a s i p a v a n j e ideja (id., p . 10), Bacon, Descartes, Galilej o d r e u j u tako prijelaz s fizike n a pozitivitet, i istovremeno poetak ope prevlasti pozitivnoga s t a n j a . U d v o s t r u k o j a r t i k u l a c i j i klasifikacije n a u k a i zakonu o tri s t a n j a , Comte je dosad n a j s t r o i mislilac toga glavnog teorijskog p r o b l e m a : kako se o d i j e l j e n e p r a k s e k o j e ine podjelu rada veu jedna s d r u g o m i k a k o ta veza varira s p r o m j e n a m a te p r a k s e (rascjepa)-

211

u i n i l a p e r i o d i z a c i j a p o v i j e s t i o v j e a n s t v a , vie no s a s p e k t a u m j e t n o s t i , p o l i t i k e , z n a n o s t i ili p r a v a , v a l j a p o i s a s p e k t a e k o n o m s k e n a u k e . Ali t a d a j a s n o u v i a m o d a t e o r i j s k a b i t t o g a p o j m a , o n o t o o n d o n o s i k a o n o v u m , t o ga odreuje, ne m o e p o i v a t i u o p e m o b l i k u , z a j e d n i k o m s v i m p e r i o d i zaeijama, nego u p o j e d i n a n o m odgovoru na p i t a n j e . V a l j a d a k l e d a u s v o j n j e n o j e p i s t e m o l o k o j poj e d i n a n o s t i m i s l i m o tu f o r m u u k o j o j n a m M a r a d a j e n j e n u t e o r i j u : t e o r i j s k a s p e c i f i n o s t p o j m a p e r i o d i z a c i j e za M a r a a se s a s t o j i jedino u i n j e n i c i d a j e o n a poseban odgovor na pitanje koje pripada staroj problematici, pitanje koje nije o d l u n o za k o n s t i t u i r a n j e n a u k e . T a k v a s i t u a c i j a u k l j u u j e n u n o d a M a r a n e m o e n a t o j r a z i n i n i k a k o opravdati svoj p o s e b a n o d g o v o r b u d u i cla j e o n o d i s t a n e o p r a v d a n i zato je m o d a tekst o k o j e m g o v o r i m o d o g m a t s k i k r a t a k ; i d a M a r a n i j e m o g a o p r u i t i p r a v i t e o r i j s k i p o j a m te p e r i o d i z a c i j e , b u d u i d a e s a m o p o j a m p e r i o d i z a c i j e r i j e i t i p r o b l e m a t i k u k o j a se p o s t a v l j a l a p r i j e p e r i o d i z a c i j e z a s n o v a n e na l i n e a r n o j koncepciji v r e m e n a . T o t o v r i j e d i za p o j a m p e r i o d i z a c i j e , v r i j e d i j e d n a k o n u n o i za p o j m o v e k o j i u P r e d g o v o r u p o k a z u j u razliite i n s t a n c i j e d r u t v e n e s t r u k t u r e nego to je ekonomska baza ( k o j a j e , k a o t o s m o v i d j e l i , o d r e e n a n o v i m , s p e c i f i nim, jo n e d e f i n i r a n i m p o j m o v i m a kao to su p r o d u k t i v n e s n a g e , p r o i z v o d n i o d n o s i , n a i n p r o i z v o d n j e ) . Ti p o j m o v i pop u t s v i h t e r m i n a k o j i o d r e u j u v e z e s v o j i h p r e d m e t a (odgovarati, g r a d i t i n a ) , v a n i z b o g s v o j e p r a z n i n e , a i p a k su h r a n i l i c j e l o k u p n u m a r k s i s t i k u r e f l e k s i j u o p r o b l e m u ideologija i s u p e r s t r u k t u r a , i m a j u s a m o tu f u n k c i j u d a naznae g d j e M a r a o v o g a p u t a ne eli ii p r i v r e m e n o ; o n i n i s u d a k l e s p o z n a j a tih r a z i n a i n j i h o v i h u z a j a m n i h o d n o s a , n e g o obi n o p r a k t i k o odreenje (oito u smislu t e o r i j s k e prakse) k o j e p o k a z u j e razinu e k o n o m s k e s t r u k t u r e u n j e n o j relativn o j a u t o n o m i j i , k o j u e M a r a p r o u a v a t i . I p a k , d a bi to o d r e e n j e bilo mogue, valja ispuniti n e k e t e o r i j s k e u v j e t e koji d a j u p r a v i s m i s a o t o m o d r e e n j u : cla e k o n o m s k a s t r u k t u r a , pod u v j e t o m nove definicije svoga p o j m a , ima relativnu auton o m i j u , k o j a o m o g u u j e d a j e r a z u m i j e m o k a o s l o b o d n o pol j e i s t r a i v a n j a ; d a pluraliiet instancija bitno bude obiljeje s v a k e d r u t v e n e s t r u k t u r e (ali v a l j a p o d v r i i s p i t i v a n j u n j i hov b r o j , naziv i t e r m i n e k o j i o d r e u j u n j i h o v u vezu); da je p r o b l e m n a u k e o d r u t v u u p r a v o p r o b l e m oblika varijacije njihove veze\
- P r i m i j e t i m o o v d j e o / b i l j n u tekou prilikom i m n j a ne s a m o Priloga nego i K a p i t a l a : p o j a m ..drutvene formulacije moe biti bilo e m p i r i j s k i p o j a m koji o d r e u j e p r e d m e t k o n k r e t n e analize, ti. p o s t o j a n j e : Englesku iz 1S60, Franc u s k u 1870, R u s i j u 1917 itd, bilo a p s t r a k t n i p o j a m , n a d o m j e t a j u i ideoloki poiam drutva i o d r e u j u i p r e d m e t n a u k e o povijesti, u k o l i k o je on totalitet u d r u e n i h i n s t a n c i j a na osnovu o d r e e n o g naina p r o i z v o d n j e . Ta se dvosmislenost odnosi p o n a j p r i j e na eksplicitno n e r j e i v e filozofske p r o b l e m e teorije n a u k e i p o j m a , i e m p i r i j s k u t e n d e n c i j u da teorijski p r e d m e t j e d n e a p s t r a k t n e znanosti misli kao obian 'model p o s t o j e i h realnosti (vidi o tom p r e t h o d n o izlaganje

212

I s t e p r i m j e d b e v a e n a p o s l j e t k u i za p o j a m ljudi: l j u d i k o j i p o d n o s e s v a Ivi p r o c e s . K a i m o o t v o r e n o , cijeli j e niz t i h i z l a g a n j a u p r a v l j a n n a e l o m kritikog itanja, koji e m o im mi p r i d a t i : n e e m o govoriti u n a p r i j e d o t a k v o m j e d n o m t e r m i n u (ljudi) p r i j e nego s m o rasvijetlili n j e g o v u p o j m o v n u f u n k c i j u u t e o r i j s k o j s t r u k t u r i k o j a ga s a d r i , b u dui da n j e g o v t e o r i j s k i s m i s a o zavisi u cjelini o toj f u n k c i j i . E v i d e n t n o s t , t r a n s p a r e n t n o s t r i j e i l j u d i , n j e n bezazlen p r i v i d , n a j o p a s n i j e s u z a m k e k o j e e m o p o k u a t i i z b j e i . Z a d o v o l j i t e m o s e t i m e d a g a s m j e s t i m o i utemeljimo u nunost t e o r i j s k o g s u s t a v a k o j e m on p r i p a d a , bilo eliminiran k a o s t r a n o t i j e l o i, u t o m s l u a j u , z a m i j e n j e n d r u g i m . R ; j e i tog p r e d g o v o r a (U d r u t v e n o j p r o i z v o d n j i s v o g a i v o t a ljudi idaze u o d r e e n e o d n o s e . . . n j i h o v e m a t e r i j a l n e p r o i z v o d n e snage... N e o d r e u j e s v i j e s t ljudi n j i h o v o bie... ideoloki o b l i c i u k o j i m a l j u d i p o s t a j u s v j e s n i . . .) v a l j a d o d a t i m n o g i m d r u g i m a u Njemakoj ideologiji, u Bijedi filozofije, u p i s m i m a ( p o s e b i c e E n g e l s o v o p i s m o B l o c h u : Mi ( = l j u d i ) i n i m o s a m i n a u p o v i j e s t , ali u z p r e t p o s t a v k e i u v r l o o d r e e n i m u v j e t i m a . . .). S v e t e r e e n i c e p o n a v l j a j u i d e j u d a su ljudi ti koji ine povijest na osnovu zateenih uvjeta. T k o su d a k l e ti l j u d i ? P r i p r v o m i t a n j u n a e g Predgovora, pri n a i v n o m i t a n j u , i n i se d a s u o n i u prvom redu p o k r e t a i p o v i j e s n o g p r o c e s a t r a n s f o r m a c i j e d r u t v e n e s t r u k t u r e posredstvom e k o n o m s k e proizvodnje. Valja shvatiti da ljudi proizvode v l a s t i t a m a t e r i j a l n a s r e d s t v a za ivot i i s t o d o b n o d r u t v e n e o d n o s e u k o j i m a p r o i z v o d e , k o j e ili z a t i u ili m i j e n j a j u . O n i s u d a k l e , u drugom redu, s t v a r n i ( k o n k r e t n i ) nosioci r a z l i i t i h d j e l a t n o s t i k o j e se p o v e z u j u u d r u t v e n u s t r u k t u r u : t u v e z u s t v a r a j u samo ljudi k o j i s u d j e l u j u i s t o d o b n o u p r o c e s u p r o i z v o d n j e , k o j i s u p r a v n i s u b j e k t i i s v i j e s t i . Van o s t t o g a p o j m a m o e se t a k o m j e r i t i f u n k c i j o m s t r u k t u r a l n e k o h e z i j e k o j u o v a j s t v a r a u t e o r i j i . Ali n j e g o v a se d v o s m i s l e n o s t o t k r i v a u i s t o d o b n o j p r i p a d n o s t i vie s u s t a v a s n e s p o jivim p o j m o v i m a , teorijskih i neteorijskih, znanstvenih i ideolokih. P o j a m ljudi ini t a k o istinsko m j e s t o bijega i s k a z a p r e m a p o d r u j i m a f i l o z o f s k e ili v u l g a r n e i d e o l o g i j e . Z a d a t a k e p i s t e m o l o g i j e j e s i o v d j e z a u s t a v i t i b i j e g i s k a z a fiksirajui smisao pojma.
\ h L n \1 i d i n ic lu 1 < - u uct i o 51ck i\ m riLdo tat ik s t i n r n i s k o g m a t e r i j a l i z m a koii se d a d e u p u t i t i s a m o n e i z b j e n o p r o g r e s i v n o m obiijeziu nietiova r a z v o i a : u K a p i t a l u gd}e ie iziozena a p s t r a k t n a teortia l i a m t a l i s n c k o i : naina p r o i z v o d n j e . n t | e p r o v e d e n a analiza k o n k r e t n i h d r u t v e n i h f o r m a c i j a k o j e o p e n i t o s a d r e n e k o l i k o n a i n a razliitih p r o i z v o d n j e , iji se z a k o n i k o e g z i s t e n c i j e i h i j e r a r h i j e j o m o r a j u d a k l e i s p i t a t i . P r o b l e m je s a m o p r e u t n o i d j e l o m i n o s p o m e n u t u anaiizi z e m l j i n e r e n t e ( t i f k n j . ) k o j a ie p r i s u t n a u M a r v o v i m povijesnim i p o l i t i k i m d j e l i m a (18,. b r u m e r itd ). J e d i n i ga L e n j i n t e o r i j s k i p r o u a v a u R a z v i t k u k a p i t a l i z m a u R u s i j i i u d j e l i m a iz r a z d o b l j a p r e l a s k a na s o c i j a l i z a m . Primijetimo jo da ta poetna nedovoljna izradba pojmova koja odreuju povezanost instancija d r u t v e n u f o r m a c i j e i z a h v a l j u j u i n j o j , (negativni) u z r o k n e p r e k i d n e z b r k e u m a r k s i s t i k o j l i t e r a t u r i i z m e u d r u t v e n e form a c i j e i n j e n e e k o n o m s k e i n f r a s t r u k t u r e ( k o j a se esto p r i p i s u i e n a i n u proiz\ o n j e ) . P r i o d a j e m o i d a n a n j e r a s p r a v e k o j e s v j e d o e o n a i n i m a nekapitalis t i k i h ili p r e t k a p i t a l i s t i e k i h n a i n a p r o i z v o d n j e .

213

Ako je takav dvosmislen s t a t u s tih p o j m o v a , praktikih p o j m o v a , pojmova-signala, u krilu jo neuravnoteene p r o b l e m a t i k e (periodizacija, korespondencija-povezivanje djelatnosti, ljudi), tada p o s t a j e nuan j e d a n zadatak. Pred sebe p o s t a v l j a m zadatak da o t p o n e m t a j posao, tonije, posao t r a n s f o r m a c i j e t i h p r a k t i k i h p o j m o v a u teorijske pojmove m a r k s i s t i k e t e o r i j e p o v i j e s t i , r a d k o j i ih liava n j i h o v a d a n a n j e g t e o r i j s k o g o b l i k a k a k o bi ih u i n i l o t e o r i j s k i prim j e r e n i m a n j i h o v o m p r a k t i k o m s a d r a j u . I s t o d o b n o e potp u n o i e z n u t i p o j m o v i k o j i su izrazi z a h t j e v a s t a r e i d e o l o k e p r o b l e m a t i k e . N a isti e n a i n p o t p u n o n e s t a t i i n e d o s t a c i i otvorenosti koje, u p o d r u j u koje istrauje Mara, zahtijevaj u p r o i z v o d n j u n o v i h t e o r i j s k i h p o j m o v a , te j e o m o g u u j u . Jer bogata nedovrenost Marxova djela na najapstraktnijem nivou, n u n a je posljedica njegova n a u n o g obiljeja. K a k o t e o r i j s k i p o j m o v i P r e d g o v o r a Prilogu i m a j u s t a t u s s a s t a v l j e n o d a n t i c i p a c i j a i s a e t a k a (ili r e z u l t a t a ) j e d n e a n a l i z e , t e k s t Kapitala n i j e o b i n a v e r i f i k a c i j a ili prim j e n a . T e k s t Kapitala, p r e m a n j e g o v u n u n o m p o r e t k u izlag a n j a , p r o c e s j e p r o i z v o d n j e , k o n s t r u k c i j e i d e f i n i c i j e tih teor i j s k i h p o j m o v a , ili b a r e m n e k i h o d n j i h . To t o m i u z i m a m o nain p r o i z v o d n j e k a o glavni p r e d m e t a n a l i z e , zbog toga je to i s a m Marx u t o m izlaganju o p i s u j e s a m teorijski predm e t Kapitala k a o pojatu kapitalistikog naina proizvodnje.

214

I OD PERIODI

ZACI JE DO NAINA

PROIZVODNJE

Da b i h u s p o s t a v i o p o j a m naina proizvodnje, p o i u od p r i v i d n o n a j i z v a n j s k i j i h o d r e e n j a , n a j f o r m a l n i j i h , i k u a t i ih p o s t u p n o o b o g a t i t i . D o l a z i m n a j p r i j e p r v o m p i t a n j u t e o r i j e h i s t o r i j e , p i t a n j u r a s c j e p a , pravog r a s c j e p a . U s v o j i m n a m t e k s t o v i m a M a r x d a j e niz p r i m j e d b i s j e d n i m z a j e d n i k i m o b l i k o m : o n e n a i m e sve p o i n j u o v a k o : Ono t o o d r e u j e j e d n o h i s t o r i j s k o r a z d o b l j e proi z v o d n j e j e s t . . . , ili: Ono t o o d r e u j e n e k i h i s t o r i j s k i nain p r o i z v o d n j e , to j e s p e c i f i n i n a i n . . . ; p o t o m s l i j e d e re e n i c e k o j e h o e b i t i i n s t r u k t i v n e , j e r s u sve istoznane, a da i s t o z n a n o s t p r i t o m n i j e t a u t o l o k a . D r u g a i j e r e e n o , m i mo e m o p o k u a t i iz tih i s t o z n a n i h o d g o v o r a n a isto p i t a n j e , k o j e u n a e l u ovisi o k o m p a r a t i v n o j m e t o d i , izvui o d r e e n j e kriterija i d e n t i f i k a c i j e j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e ( t a j poj a m z a s a d za n a s j o u v i j e k jest s a m o i m e za j e d i n s t v o per i o d i z a c i j e s v o j s t v e n o M a r x u ) , o d r e e n j e pripadajuih razlika k o j e d o z v o l j a v a j u d e f i n i c i j u p o j m a s v a k o g n a i n a proizv o d n j e . U o i m o li te p r i p a d n e r a z l i k e , doi e m o d o d r u g o g z a d a t k a k o j i e o b i l j e i t i skupine u k o j i m a p o s t o j e te razlike'.

1. Nain

proizvodnje:

vrsta

proizvoenja

U njemakom nazivu (Produkt i o n s w e i s e ) , vie n e g o u n j e g o v u f r a n c u s k o m s i n o n i m u , n i j e i z g u b l j e n o s j e a n j e n a o b i n o i p r v o t n o z n a e n j e r i j e i Weise, n a i n , maniere nain pravljenja (njemaka dubleta koja ini g o t o v i z r a z j e s t Art u n d Weise). Ta n a s p r i m j e d b a narnah o b a v j e u j e o vrsti analize koju vrimo, naime deskrip1 Periodizaciia, shvaena kao periodizaeija, samih naina proizvodnje, u svojoj istoi d a j e p o n a j p r i j e oblik historiji. Veina o/.naka kojima Mar.\ prikuplja elemente svoga o d r e e n j a t a k o e r su k o m p a r a t i v n e oznake. No iza te deskriptivne terminologije ( l j u d i ne proizvode na isti nain u razliitim historijskim nainima p r o i z v o d n j e , kapitalizam ne sakriva univerzalnu p r i r o d u ekon o m s k i h odnosa) postoji oznaka onoga to omoguava k o m p a r a c i j e n a razini strukt u r a , t r a e n j e n e p r o m j e n l j i v i h o d r e e n j a (zajednika obiljeja) proizvodnje openito, to povijesno ne p o s t o j i , ali iji svi povijesni naini p r o i z v o d n j e preds t a v l j a j u v a r i j a c i j e (Uvod iz 1857, C.E.D.).

215

tivnoj analizi k o j a i z d v a j a o b l i k e ili k v a l i t e t e . T a k o n a i n p r o i z v o d n j e p o s t o j i p o n a j p r i j e n a i s t o m p l a n u na k o j e m u i m n o g i d r u g i naini k o j e s u s r e e m o t o k o m a n a l i z e Kapitala. Na p r i m j e r : Naini razmjene: U k a t e g o r i j a m a m o n e t a r n e ekon o m i j e i e k o n o m i j e k r e d i t a , ne i z d v a j a se k a o p o s e b n o obiljeje ekonomija, tj. sam nain proizvodnje koji podvlaimo: n e g o j e to n a i n r a z m j e n e u s p o s t a v l j e n i z m e u r a z l i i t i h proizvoaa ( V e r k e h r s w e i s e ) (Kapital, IV, 107). Naini opticaja: Odreenje koje daje obiljeje postojanog kapitala j e d n o m dijelu vrijednosti-kapitalu koji n a p r e d u j e u o b l i k u n a i n a p r o i z v o d n j e , z a s n i v a se i z r i j e k o m n a p r v o b i t n o m n a i n u o p t i c a j a te v r i j e d n o s t i . T a j p o s e b n i nain o p t i c a j a (diese e i g e n e W e i s e d e r Z i r k u l a t i o n ) t o p r o i z l a z i iz p o s e b n o g n a i n a p r e m a k o j e m u n a i n r a d a u s t u p a s v o j u v r i j e d n o s t p r o f i t u , o d n o s i se k a o f a k t o r v r i j e d n o s t i u p r o c e su p r o i z v o d n j e (sich . . . v e r h a l t ) . T a p o s l j e d n j a p o s e b n o s t proizlazi sa s v o j e s t r a n e iz s p e c i j a l n o g n a i n a k o j i m s r e d s t v a za r a d f u n k c i o n i r a j u u p r o c e s u r a d a (aus d e r b e s o n d e r n Art d e r F u n k t i o n d e r A r b e i t s m l t t e l ) (Kapital, IV, 147). Mogli bi se d o d a t i i d r u g i p r i m j e r i iz e k o n o m s k e kao i drugih sfera. Iz n j e g o v o g d e s k r i p t i v n o g i k o m p a r a t i v n o g obil j e j a proizlazi d a izraz nain p r o i z v o d n j e svu i r i n u s v o j e p r i m j e n e ima u obliku tendencije ka generaliziranju: vidjet e m o k a k o k a p i t a l i s t i k i n a i n p r o i z v o d n j e , u z n a e n j u industrijskog naina proizvodnje, korienja strojeva, zahvaa malo-pomalo razliite grane industrije: im se r a d i o s t j e c a n j u vika v r i j e d n o s t i k r o z t r a n s f o r m a c i j u nunoga rada u viak rada, nije dovoljno da k a p i t a l , o s t a v l j a j u i n e t a k n u t e t r a d i c i o n a l n e n a i n e r a d a , hoe n a p r o s t o p r o d u i t i t r a j a n j e . T a d a n a s u p r o t m o r a p r e o b r a ziti t e h n i k e i d r u t v e n e u v j e t e , t j . n a i n p r o i z v o d n j e . S a m o , on e t a d a m o r a t i u v e a t i p r o d u k t i v n o s t r a d a , s m a n j i t i vrij e d n o s t r a d n e s n a g e i na t a j n a i n s k r a t i t i v r i j e m e p o t r e b n o za n j e n u r e p r o d u k c i j u (Kapital, I I , 9). O v o m t e k s t u p r e t h o d i s l i j e d e a d e f i n i c i j a : revol u c i j a u u v j e t i m a p r o i z v o d n j e , t j . p r o m j e n a u n j e n i m sredstvima ili n j e n i m metodama rada, ili u o b o j e n i u j e d n o . Ovdje dan opis p o s t u p a k a , naina, metoda, oblika k a o i izraza koji i m a j u s m i s l a samo po onomu to iskljuuju; p o n a j p r i j e m j e r e kvantiteta. T a k o produktivnost rada, koja r e l a t i v n o o d r e u j e veliinu n e o p h o d n u za z a d o v o l j e n j e p o t r e b a p r o i z v o a a , i v i a k r a d a , i n t e r v e n i r a tu s a m o u t o l i k o u k o liko u s v a k o m h i s t o r i j s k o m r a z d o b l j u ovisi o o d r e e n o m obliku p r o c e s a r a d a , tj. o o d n o s u k o j i o d r e e n i i n s t r u m e n t i ( s r e d s t v a za r a d ) u s p o s t a v l j a j u s o b l i c i m a o r g a n i z a c i j e r a d a ( k o j i m o g u biti i n e - o r g a n i z a c i j a , k a o k a d i n d i v i d u a l n i p r o izvoa s a m s t a v l j a u p o g o n i n s t r u m e n t e t o o m o g u u j u stva-

216

r a n j e proizvoda koji koristi stvarnoj uporabi). Zatim one i s k l j u u j u s h v a a n j e m a t e r i j a l n e prirode p r e d m e t a k o j i proizvode p r e o b r a a j ili ga p o d n o s e , u k o l i k o on vodi p o s e b n i m o b i l j e j i m a g r a n a drutvene podjele proizvodnje k o j i proizv o d e p o s e b n e upotrebne vrijednosti s vlastitim tehnolokim o b i l j e j i m a . U t o m je s m i s l u M a r x ve u Uvodu iz 1857. p i s a o da p o l i t i k a e k o n o m i j a n i j e t e h n o l o g i j a u o n o m z n a e n j u k o j e je t a j p o j a m z a d o b i o p o e t k o m 19. s t o l j e a , a i j e histor i j s k o p o d r i j e t l o on p o k a z u j e u p o g l a v l j u (I k n j i g e ) o k r u p n o j i n d u s t r i j i . Ta d v a negaLivna o d r e e n j a s a d r a n a su u t e k s t u p o g l a v l j a o procesu rada: Ostaci s r e d s t a v a za r a d i m a j u , u i s t r a i v a n j u iezlih d r u t v e n i h f o r m a c i j a , isto z n a e n j e k o j e i m a i g r a a fosilnih k o s t u r a za u p o z n a v a n j e i z u m r l i h i v o t i n j s k i h v r s t a . Ono to jedno e k o n o m s k o razdoblje razlikuje od drugog nije o n o t o se p r a v i , n e g o k a k o se p r o i z v o d i ( N i c h t w a s . . . sond o m \vie), s k o j i m s r e d s t v i m a za r a d . S r e d s t v a za r a d nisu s a m o pokazatelji razvitka ljudskih proizvodnih snaga, nego i nosioci d r u t v e n i h o d n o s a u k o j i m a se p r o i z v o d i (Nicht n u r Gradmesser der Entvvicklung der menschlichen Arbeitskraft, s o n d e r n a u c h Anzeiger d e r g e s e l l s c h a f t l i c h e n V e r h a l t n i s s e , \vorin g e a r b e i t e t \vird) (Kapital, I, 182). Da bi s r e d s t v a za r a d m o g l a biti nosioci d r u t v e nih o d n o s a , o n a se m o r a j u d a t i o p r a v d a t i j e d n o m v r s t o m a n a l i z e r a z l i i t o m o d n j i h o v e d j e l o t v o r n o s t i ili o d t e h n o l o k e d e s k r i p c i j e n j i h o v i h e l e m e n a t a . U s u p r o t n o m , u p a d a se u zab l u d u nalik P r o u d h o n o v o j , k o j i j e s t r o j e v e s m a t r a o d r u t v e n i m o d n o s i m a (vidi: Bijeda filozofije, E d . s o c i a l e s , p. 140). Tu analizu mi m o e m o odrediti kao diferencijalno odreenje oblika, a nain k a o s u s t a v o b l i k a k o j i p r e d s t a v l j a stanje promjene cjeline e l e m e n a t a koji n u n o ulaze u razmatrani proces. Ta d e f i n i c i j a , k o j u elim i s p i t a t i , v r i j e d i za sve n a i n e , i svaki p u t z a h t i j e v a d v o j e : n a b r a j a n j e mjesta (ili f u n k c i j a ) k o j e p r e d s t a v l j a r a z m a t r a n i p r o c e s , te o d r e e n j e podesnih kriterija k o j i d o z v o l j a v a j u r a z l i k o v a n j e o b l i k a koji ta m j e s t a z a u z i m a j u . T a k o , a k o se p o s l u i m o p r i m j e r o m , naina o p t j e c a j a k o j i s m o g o r e naveli (Kapital, IV, 147), v i d j e t e m o da se t a j k r i t e r i j nalazi u i n j e n i c i p r e n o e n j a n j e g o v e v r i j e d n o s t i na p r o i z v o d u cjelini, ili s a m o n a d i j e l o v e p o d i j e l j e n e n a vie r a z d o b l j a p r o i z v o d n j e . Mi tu i s t o d o b n o o t k r i v a mo p o j m o v e kojima Marx o d r e u j e postojanje kao elemenat p r o c e s a : f u n k c i j u , f a k t o r . Ali, n a b r a j a j u i ta m j e s t a , mi dol a z i m o d o j e d n o g d r u g o g naina s a m o g n a i n a proizv o d n j e ; mi tu n e m a m o p o s l a s j e d n i m r e l a t i v n o a u t o n o m nim procesom koji p o s j e d u j e svoju vlastitu konzistentnost. D r u g a i j e j e s n a i n o m p r o i z v o d n j e s a m e , g d j e mi t u konzistentnost nalazimo.

217

2. Elementi

sustava

oblika

P r e o s t a j e d a k l e d a se u s l u a j u naina proizvodnje ( s h v a e n o g u u e m s m i s l u ) u t v r d e ti e l e m e n t i . Bit e neophodno navesti nekoliko Marxovih tekstova. S u s r e e m o se s p r v i m , s a v r e n o j a s n i m t e k s t o m u Kapitalu, knjiga II: Bez o b z i r a n a t o k a k v i su d r u t v e n i oblici proizv o d n j e , n j e g o v i faktori u v i j e k o s t a j u r a d n i c i i s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u . Ali su i j e d n i i d r u g i tek u s t a n j u m o g u n o s t i ( d e r M o g l i c h k e i t n a c h ) , t a k o d u g o d o k s u o d v o j e n i . Za proi z v o d n j u p o t r e b a n j e n j i h o v odnos ( V e r b i n d u n g ) . P o s e b n i nain k o j i m se p o s t i e t a j o d n o s j e s t o n o t o r a z l i k u j e r a z l i i t a ekonomska razdoblja i prolu drutvenu strukturu. (Kapital, IV, 3839) Dva su e l e m e n t a k o j a t r a i m o t u m e u e l e m e n t i ma naznaena: 1. r a d n i k ( r a d n a s n a g a ) ; 2. s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u . T e k s t se n a s t a v l j a : U s l u a j u k o j i n a s z a n i m a , p o l a z i t e je d a n o odv a j a n j e m s l o b o d n o g r a d n i k a o d n j e g o v i h s r e d s t a v a za proizv o d n j u . V i d j e l i s m o k a k o se i p o d k o j i m u v j e t i m a ti e l e m e n t i u j e d i n j u j u u r u k a m a k a p i t a l i s t a : k a o p r o i z v o d n i n a i n pos t o j a n j a njegova kapitala. Mi tu p o n a j p r i j e n a l a z i m o t r e i e l e m e n t k o j i , k a o i d v a p r i j a n j a , z a s l u u j e naziv f a k t o r a : 3. ne-radnik, koji sebi prisvaja viak rada. M a r x ga o p i s u j e k a o p r e d s t a v n i k a klase p o s j e d n i k a ( G r o s s b e s i t z e r k l a s s e ) ( K a p i t a l , I I , 185). T u j e r i j e o k a p i t a l i s t i . O s i m toga m i o v d j e n a l a z i m o j e d a n e l e m e n a t k o j i b i s m o m o g l i n a z v a t i odnosom izmeu p r e t h o d n i h elemenata, i on moe imati dvije vrijednosti: o d v a j a n j e (Treennung)/vlasnitvo. U s p o r e i v a n j e m r e z u l t a t a a n a l i z e t o g a t e k s t a s niz o m c h u g i h t e k s t o v a , i j e s u g l a v n e p o s t a v k e s a d r a n e u Marxovu (ve n a v e d e n o m ) n e i z d a n o m r u k o p i s u Raniji oblici kapitalistike proizvodnje i u I I I k n j i z i Kapital u poglavlju Geneza kapitalistike zemljine rente, m i n a l a z i m o iste elem e n t e k a o i opis n j i h o v i h veza. Radnik j e tu o p i s a n k a o neposredni proizvoa; s a m o d n o s v l a s n i t v a o d r e u j e se u n u t a r vie s l o e n i h o b l i k a , p o s e b i c e d u a l i t e t a p o s j e d o v a n j a ( u p o t r e b a , p o s j e d ) i svojine ( i s t a k n u t a s v o j i n a ) . Ali b i t n a k o r i s t tih t e k s t o v a j e s t u t o m t o n a s p r i m o r a v a d a u s t r u k t u r u u v e d e m o j e d a n drugi odnos, odijeljen od prvoga, d r u g i o d n o s m e u f a k t o r i m a veze. To je od vrlo velikog znaenja, jer on u v j e t u j e r a z u m i j e v a n j e strukture. Valja n a m dakle, polazei od s a m i h Marxovih tekstova, p o k u a t i j a s n o o d r e d i t i p r i r o d u tog d r u g o g o d n o s a . On odgov a r a o n o m u t o M a r x o d r e u j e p o j m o v i m a k a o t o su stvar-

218

no, materijalno prisvajanje sredstava za proizvodnju od proizvoaa u procesu rada ( A n e i g n u n g , A p p r o p r i a t i o n , vvirklic h e A n e i g n u n g ) , ili j o j e d n o s t a v n i j e , k a o o v j e k o v o prisvaj a n j e prirode. Valja d o b r o razlikovati dva m o m e n t a : 1. t a j j e o d n o s razliit od p r e t h o d n o g ; 2. r i j e j e t a k o e r i o o d n o s u p r e t h o d n o n a b r o j e nih elemenata. D o k a z i v a n j e p r v e t o k e o t e a n o j e r e l a t i v n i m kol e b a n j e m M a r x o v a r j e n i k a u t e k s t o v i m a k o j e s a m n a v e o (posebice, Raniji oblici. . .), g d j e M a r x u p o t r e b l j a v a i t a v niz praktiki ekvivalentnih t e r m i n a (Aneignung, Appropriation; B e s i t z , B e n u t z u n g itd.) d a bi o d r e d i o sve o d n o s e p r o i z v o a a p r e m a n j e g o v i m s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u . T o se k o l e b a n j e z a s n i v a u s t v a r i n a M a r x o v o j t e k o i d a misli i s t o d i s t i n k c i j u d v a o d n o s a . U z m i m o m e u t i m t e k s t Kapitala, k n j . I, o apsolutnom viku vrijednosti i relativnom viku vrijednosti (II, 183); s t r a n i c u d a l j e naii e m o n a d v i j e u p o t r e b e iste r i j e i Aneignung ( p r i s v a j a n j e ) , k o j a o i t o n e m a j u isto znaen j e i o d g o v a r a j u s v a k o m od d v a o d n o s a o k o j e m j a g o v o r i m : in d e r i n d i v i d u e l l e n A n e i g n u n g v o n N a t u r g e s t a n d e n k o n t r o l l i e r t e r s i c h s e l b s t . S p a t e r w i r e r k o n t r o l i e r t (u individualnom p r i s v a j a n j u prirodnih p r e d m e t a radnik isprva nadzire s a m a sebe, a k a s n i j e njegov rad nadzire drugi); die A n e i g n u n g d i e s e r M e h r a r b e i t d u r c h d a s Kapital ( p r i s v a j a n j e tog v i k a r a d a k a o k a p i t a l a ) . D r u g i Aneignung o d r e u j e o d n o s v l a s n i t v a , i n j e g a s m o ve s u s r e l i . On o d r e u j e p r e t p o s t a v k u k a p i t a l i s t i kog n a i n a p r o i z v o d n j e : k a p i t a l j e v l a s n i t v o n a d s v i m sreds t v i m a za p r o i z v o d n j u i n a d r a d o m , o n je d a k l e v l a s n i k sveukupnog proizvoda. Ali p r v i n e o z n a a v a o d n o s v l a s n i t v a : o n p r i p a d a analizi o n o g t o M a r x n a z i v a p r o c e s o m r a d a , ili b o l j e , o n a n a l i z u tog p r o c e s a r a d a s h v a a k a o dio analize n a i n a p r o i z v o d n j e . O n ne r a z m a t r a k a p i t a l i s t u kao vlasnika, n e g o radn i k a , s r e d s t a v a za r a d , p r e d m e t r a d a . U s v j e t l o s t i te r a z l i k e m i s a d a m o e m o p o n o v n o kao p r i m j e r p r o i t a t i t e k s t p o g l a v l j a u procesu rada (I, 186 187). M a r x tu p i e : P r o c e s r a d a , k a o p o t r o n j a r a d n e s n a g e od strane k a p i t a l i s t a , p o k a z u j e dva p o s e b n a f e n o m e n a . Radnik radi pod nadzorom kapitaliste . . . U d r u g o m redu, proizvod je vlasnitvo kapitaliste, a n e n e p o s r e d n o g p r o i z v o a a , r a d n i k a . . . ( K a p i t a l , I, 187). U ta dva f e n o m e n a s v o j s t v e n a k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e , n a l a z i m o ta d v a o d n o s a u s p e c i f i n o m o b l i k u k o j i oni p o p r i m a j u u k a p i t a l i s t i k o j p r o i z v o d n j i . P r o c e s r a d a je, sa s t a j a l i t a v l a s n i t v a , o p e r a c i j a m e u s t v a r i m a k o j e j e k a p i t a l i s t k u p i o . Proizvod te o p e r a -

219

ci je p r i p a d a m u j e d n a k o k a o i p r o i z v o d f e r m e n t a c i j e u njegovu p o d r u m u . U k a p i t a l i s t i k o m je n a i n u p r o i z v o d n j e p r o c e s rada takav da individualni rad ne stavlja u pogon drutvena s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u k o j a s u j e d i n a s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u t o k a o t a k v a m o g u f u n k c i o n i r a t i . Bez k o n t r o l e k a p i t a liste, to j e t e h n i k i n e o p h o d a n m o m e n a t p r o c e s a r a d a , r a d ne p o s j e d u j e adekvatnost ( Z \ v e c k m a s s i g k e i t ) n e o p h o d n u za to d a b u d e d r u t v e n i r a d , t j . r a d k o j i d r u t v u k o r i s t i . Adekvatnost svojstvena kapitalistikom nainu proizvodnje u k l j u u j e k o o p e r a c i j u i p o d j e l u f u n k c i j a n a k o n t r o l u i izvren j e . O n a j e oblik d r u g o g o d n o s a u k o j e m j a g o v o r i m i k o j i s a d a m o e m o d e f i n i r a t i sposobnou neposrednog proizvoaa da stavi u pogon drutvena sredstva za proizvodnju. U t e k s t o v i m a u Kapitalu Mar.\ d e f i n i r a n e k o l i k o o b l i k a toga odn o s a : autonomiju neposrednog proizvoaa (Selbstandigkeit) i o b l i k e m e u s o b n e zavisnosti p r o i z v o a a ( k o o p e r a c i j e itd.). Mi ve v i d i m o d a s p o z n a j a tog d r u g o g o d n o s a u n j e g o v o j p o j m o v n o j n e z a v i s n o s t i , u n j e g o v o j razlici s o d n o s o m A vlasnitva, jest k l j u za vie v r l o z n a a j n i h teza Kapitala, p o s e b n o za dvostruku funkciju kapitaliste kao e k s p l o a t a t o r a r a d n e s n a g e (vlasnitvo) i o r g a n i z a t o r a proizvodnje (stvarno prisvajanje), dvostruku f u n k c i j u koju M a r x izlae u p o g l a v l j i m a o k o o p e r a c i j i , m a n u f a k t u r i i k r u p n o j i n d u s t r i j i ( k n j . I). Ta d v o s t r u k a f u n k c i j a p o k a z a t e l j j e o n o g t o e se n a z v a t i d v o s t r u k o m p r i r o d o m p o d j e l e r a d a u proizvodnji (tehnika p o d j e l a rada, drutvena p o d j e l a r a d a ) ; o n a je i s t o d o b n o p o k a z a t e l j meuzavisnosti ili sjecita tih d v i j u p o d j e l a , te s a m a p r o m i l j a p r i p a d n o s t t i h d v a j u o d n o s a k o j e s a m j a p o d v e o p o d jedan jedini Verbindung, j e d n o j vezi, t j . s t r u k t u r i j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e . Z a t o n a m r a z l i k o v a n j e tih d v a j u o d n o s a n a p o s l j e t ku o m o g u a v a d a s h v a t i m o u e m u je sloenost veze, sloenost k o j a o b i l j e a v a m a r k s i s t i k i t o t a l i t e t u s u p r o t n o s t i s h e g e l i j a n s k i m t o t a l i t e t o m . K a d je b i o u v e d e n p o j a m s t r u k t u r a l n e sloenosti", r a d i l o se o s l o e n o s t i c j e l o k u p n e d r u t v e n e s t r u k t u r e uz k o j u su k a o t a k v u bili vezani m n o g i r e l a t i v n o a u t o n o m n i s t u p n j e v i . Mi s a d a o t k r i v a m o da j e s a m a proizvodnja sloeni t o t a l i t e t , t j . da n i g d j e n e m a t o t a l i t e t a , i m i t o j s l o e n o s t i m o e m o d a t i t o n u z n a e n j e : o n o je u t o m u t o e l e m e n t i t o t a l i t e t a irisu p o v e z a n i j e d a n p u t , n e g o d v a p u t r a z l i i t i m o d n o s i m a . O n o t o je M a r x n a z v a o kombinacijom, n i j e d a k l e naprosto odnos faktora cjelokupne proizvodnje, ve odnos izmeu ta dva odnosa i njihovih uzajamnosti. M o e m o n a p o k o n d a t i s l i k u e l e m e n a t a s v a k o g naina proizvodnje, k o n s t a n t e analize oblika: 1. R a d n i k
:

Allhusser, ?>0 m a t e r i j a l i s t i k o j dijalektici'-:.. Pour Marx

220

2. S r e d s t v a za p r o i z v o d n j u : a) p r e d m e t r a d a , b) s r e d s t v a za r a d 3. N e - r a d n i k 4. O d n o s v l a s n i t v a 5. O d n o s s t v a r n o g ili m a t e r i j a l n o g p r i s v a j a n j a Potekoa k o j u je osjeao Marx pri r a z m a t r a n j u razlike ova d v a o d n o s a u n e k i m t e k s t o v i m a h i s t o r i j s k e p r o b l e m a t i k e , p o k a z u j e se u o b l i k u u k o j e m se ti o d n o s i j a v l j a j u u kapitalistikom nainu proizvodnje. I jedan i drugi mogu se o d i s t a o k a r a k t e r i z i r a t i o d v a j a n j e m : r a d n i k j e odvojen o d svih s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , on j e lien s v a k o g vlasn i t v a (izuzev n a d v l a s t i t o m r a d n o m s n a g o m ) ; ali u isto j e d o b a r a d n i k k a o l j u d s k a j e d i n k a odvojen o d s v a k e s p o s o b n o s t i d a stavi u p o g o n i n s t r u m e n t e d r u t v e n o g r a d a za s e b e s a m a ; on j e izgubio vlast n a d s v o j i m p o s l o m k o j i vie ne o d g o v a r a p r i r o d i s r e d s t a v a za r a d ; vie n i j e , k a o t o kae M a r x , n j e g o v o v l a s n i t v o . U k a p i t a l i s t i k o m n a i n u proizv o d n j e ta se d v a r a z d v a j a n j a , te se d v i j e l i e n o s t i p r e k r i v a ju i k o i n c i d i r a j u k r o z s u p r o t s t a v l j a n j e s l o b o d n o g r a d n i k a s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u p r e t v o r e n i m u k a p i t a l , sve d o k s a m r a d n i k ne p o s t a n e e l e m e n t k a p i t a l a : zato ih M a r x n e p r e k i d n o m i j e a u j e d n o m p o j m u , o n o m u razdvajanja radnika i uvjeta rada. U s v i m h i s t o r i j s k i m i s p i t i v a n j i m a k o j a p r e k o prethodnih naina proizvodnje promiu historiju konstituiranja elemenata kapitalistikog naina proizvodnje. Marx uzima t a j p o j a m k a o nit v o d i l j u . To j e o n o t o p o j a n j a v a n j e g o v u t e k o u , j a s n u u o k l i j e v a n j u k o j i m t e r m i n i u Ranijim oblicima... h o e i z d v o j i t i dva o d n o s a ; j e r h o m o l o g i j a dva odnosa, p o k r i v a n j e njihovih oblika to k a r a k t e r i z i r a kapitalist i k u s t r u k t u r u , n e k a r a k t e r i z i r a te p r e t h o d n e n a i n e proizv o d n j e . M a r x tu s t r u k t u r u nalazi u h i p o t e t i k o j p r i r o d n o j z a j e d n i c i k o j u n a j a v l j u j e p o v i j e s t : t a d bi svaki od dva odn o s a i m a o oblik jedinstva, uzajamne pripadnosti radnika s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u : na j e d n o j s t r a n i z a j e d n i k o kvazi bioloko vlasnitvo zemlje, a s druge strane bioloka prirodnost r a d a (zemlja, ovjek laboratorij, p r e d m e t i sredstvo za r a d ) . Ali p o t e k o e i k o l e b a n j a M a r x o v e t e r m i n o l o g i j e n e s t a j e i m u analizi posljedice u v i d i m o t u d v o s t r u k u povez a n o s t n a i n a p r o i z v o d n j e , t j . dvostruku prirodu neposredn o g p r o c e s a p r o i z v o d n j e k a o p r o c e s a r a d a i (u k a p i t a l i s t i kom obliku) kao procesa s t v a r a n j a vrijednosti (Venvertung); n j i h o v a r a z d v a j a n j a ini p r e d m e t V I I p o g l a v l j a I k n j i g e . R a z l i i t i m k o m b i n i r a n j e m tih e l e m e n a t a m e u sob o m i p r e m a d v a o d n o s a k o j i p r i p a d a j u s t r u k t u r i s v a k o g na i n a p r o i z v o d n j e , m o e m o o b n o v i t i razliite n a i n e proizvodn j e . To z n a i da mi m o e m o i s k a z a t i p r e t p o s t a v k e n j i h o v e

221

t e o r i j s k e s p o z n a j e k o j e su n a p r o s t o p o j m o v i n j i h o v i h histor i j s k i h u v j e t a p o s t o j a n j a . Mi a k m o e m o n a n e k i n a i n stvoriti n a i n e p r o i z v o d n j e k o j i n i k a d a n i s u p o s t o j a l i u nezavisnu o b l i k u , k o j i d a k l e ne p r i p a d a j u p e r i o d i z a c i j i k a o o n o to Marx naziva trgovakim n a i n o m proizvodnje (udruen j e m a l i h i n d i v i d u a l n i h p r o i z v o a a k o j a su vlasnici s r e d s t a va za p r o i z v o d n j u i s t a v l j a j u ih u p o g o n bez k o o p e r a c i j e ) ; ili t a k o e r n a i n e p r o i z v o d n j e iji se o p i u v j e t i i n o g u s a m o predvidjeti, p o p u t s o c i j a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e . Dolazim o n a k r a j u d o komparativne slike oblika r a z l i i t i h n a i n a proizvodnje koji s p a j a j u faktore. I p a k se n e r a d i o k o m b i n a t o r i c i u u e m s m i s l u te rijei, tj. o obliku k o m b i n a c i j e u k o j e m z a m j e n j u j u m j e s t a s a m o faktori i njihovi odnosi, a ne i njihova priroda. Prije n e g o t o to u d r u g o m d i j e l u p o k a e m o , m o g u e je i p a k iz o n o g a t o je p o s t a v l j e n o izvui n e k e z a k l j u k e u p o g l e d u prirode determinacije u posljednjoj instanci drutvene s t r u k t u r e oblikom procesa proizvodnje. To pak opravdava o n o t o s a m n a j a v i o , n a v o d e i Predgovor Priloga, n a i m e d a j e nov p r i n c i p p e r i o d i z a c i j e k o j i j e p o s t a v i o M a r x , u v j e t o v a o posvemaniju transformaciju problematike historiara.

3. Odreenje

u posljednjoj

instanciji

D v o s t r u k o m je n u d o m kapitalistiki nain proi z v o d n j e u j e d n o o n a j u k o j e m se e k o n o m i j a n a j l a k e p r e p o z n a j e k a o p o k r e t a p o v i j e s t i , te o n a j u k o j e m j e bit t e ekon o m i j e u n a e l u n e p o z n a t a (u o n o m t o M a r x n a z i v a fetiizmom). E t o zato su prva o b j a n j e n j a Marxa o p r o b l e m u ekonomske d e t e r m i n a c i j e u z a d n j o j instanciji istodobno v e z a n a uz p r o b l e m f e t i i z m a . O n a se j a v l j a j u u t e k s t o v i m a K a p i t a l a u f e t i i z m u robe (I, 88, 90), o genezi k a p i t a l i s t i ke z e m l j i n e r e n t e ( V I I I , 164192) i o t r o j n o j f o r m u l i ( V I I I , 193209), g d j e M a r x l a n o m s h v a a n j u te e k o n o m i j e k a o o d n o s u m e u s t v a r i m a s u p r o t s t a v l j a n j e g o v u p r a v u defin i c i j u k a o s u s t a v a d r u t v e n i h o d n o s a . On t u i s t o v r e m e n o isk a z u j e s h v a a n j e k a k o je k a p i t a l i s t i k i n a i n p r o i z v o d n j e jedini u k o m e k s p l o a t a c i j a ( i z n u e n i v i a k r a d a ) , t j . specifini o b l i k d r u t v e n o g o d n o s a k o j i p o v e z u j e k l a s e u p r o c e s u proizvodnje, p o s t a j e mistificirana i fetiizirana u obliku o d n o s a m e u s a m i m s t v a r i m a . Ta j e teza i z r a v n a p o s l j e d i c a d e m o n s t r a c i j e robe: d r u t v e n i o d n o s k o j i ini n j e n u r e a l n o s t , a ija spoznaja o m o g u u j e ispitivanje fetiizma, u p r a v o je t r g o v a k i o d n o s k o j i j e p o s t a o p r o i z v o d n i o d n o s , t j . trgovaki o d n o s t a k a v k a k o ga g e n e r a l i z i r a k a p i t a l i s t i k i n a i n pro-

222

i z v o d n j e . D r u t v e n i o d n o s ( l j u d s k i ) n e o t k r i v a se b i l o k a k o , nego tim k a p i t a l i s t i k i m odnosom.3 Tu se nalazi o d b i j a n j e o b j e k c i j e s u p r o t s t a v l j e n e g l a v n o j tezi P r e d g o v o r a Prilogu koja openito uvodi ideju d e t e r m i n a c i j e u z a d n j o j i n s t a n c i j i . To n a m j e o d b i j a n j e raz u m l j i v o s a m o a k o p o d n j i m m i s l i m o e k o n o m i j u k a o ovu s t r u k t u r u odnosa k o j a j e bila d e f i n i r a n a : T a m o j e r e e n o d a j e m o j e g l e d i t e . . . d a nain p r o i z v o c l n j e m a t e r i j a l n o g i v o t a u v j e t u j e p r o c e s socijalnog, p o l i t i k o g i i n t e l e k t u a l n o g i v o t a u o p e . . . da j e sve to d o d u e i s p r a v n o za d a n a n j i s v i j e t u k o j e m u v l a d a j u m a t e r i j a l n i i n t e r e s i , ali n e i za s r e d n j i v i j e k u k o j e m j e v l a d a o k a t o licizam, niti za A t e n u i R i m g d j e j e v l a d a l a p o l i t i k a . Ekonomski uvjeti objanjavaju zato je u jednom sluaju politika, a u drugom katolicizam igrao glavnu ulogu. D o s t a t n o j e s a m o m a l o p o z n a v a t i p o v i j e s t r i m s k e r e p u b l i k e , p a z n a t i d a pov i j e s t z e m l j i n o g p o s j e d a ini n j e n u z a k u l i s n u h i s t o r i j u . S d r u g e s t r a n e , p o z n a t o j e da j e ve D o n O u i j o t e i s p a t a o z b o g z a b l u d e d a se l u t a l a k o v i t e t v o slae sa s v i m e k o n o m s k i m o b l i c i m a . ( K a p i t a l , I) U s t a n o v l j u j e m o t a k o t o n o s t k o j o m se p o v e z u j e ono to su p r e t h o d n a izlaganja rekla o fetiizmu: Marxova p o s t a v k a ne k a e d a j e t i m n a i n i m a p r o i z v o d n j e , r a z l i i t i m o d k a p i t a l i s t i k i h s t r u k t u r a d r u t v e n i h o d n o s a o t v o r e n a pok r e t a i m a . Fetiizam tu n i j e o d s u t a n , n e g o premjeten (na k a t o l i c i z a m , p o l i t i k u , itck). N e k e Mar.\ove f o r m u l a c i j e ne o s t a v l j a j u n i k a k v e s u m n j e u t o m p o g l e d u . U p o v o d u tzv. p r v o b i t n e z a j e d n i c e , Mar.\ n a p o e t k u Ranijih oblika . . . pie: Z e m l j a j e veliki l a b o r a t o r i j , a r s e n a l k a k o s r e d s t v a za r a d t a k o i m a t e r i j a r a d a , o s l o n a c i t e m e l j k o l e k t i v n o s t i . lanovi z a j e d n i c e o d n o s e se p r e m a z e m l j i naivno, k a o p r e m a kolektivnom vlasnitvu zajednice koja nastaje i reproducira se u i v o m r a d u . S v a k i se p o j e d i n a c o d n o s i k a o l a n te z a j e d nice, k a o v l a s n i k ili p o s j e d n i k . S t v a r n o p r i s v a j a n j e u s l i j e d u r a d a zbiva se n a o s n o v i tih p r e t p o s t a v k i , k o j e s a m e n i s u p r o i z v o d r a d a , n e g o se j a v l j a j u k a o n j e g o v e prirodne ili boanske p r e t p o s t a v k e . D r u g a i j e r e e n o , n a l i j e t r a n s p a r e n c i j e jkoje u n e - t r g o v a k i m n a i n i m a p r o i z v o d n j e k a r a k t e r i z i r a o d n o s nep o s r e d n o g proizvoaa p r e m a n j e g o v o m proizvodu, jest ovaj s p e c i f i n i o b l i k naivnosti ili p o s t o j a n j a zajednice, t j . odre e n i o d n o s i s r o d s t v a i o d r e e n i oblici p o l i t i k e o r g a n i z a c i j e m o g u se j a v i t i k a o p r i r o d n i ili b o a n s k i , a n e u k l j u e n i u strukturu posebnog naina proizvodnje.
;

Ne elim tu izgraditi teoriju fetiizma, tj, ideolokih posljedica koje su u k l j u e n e izravno u e k o n o m s k u s t r u k t u r u , niti p o d r o b n o istraivati to nam Marx govori o toj teoriji, nego samo zadrati i upotrebiti z n a e n j e koje n a m on daje, povezujui p r o b l e m fetiizma izravno s p r o b l e m o m m j e s t a koje ima e k o n o m i j a u s t r u k t u r i razliitih drutvenih f o r m a c i j a .

223

Ta] m o m e n a t d a k l e , u k o j e m u j e M a r x p o m a l o b r z (zbog p o m a n j k a n j a h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l a ) j e s t , u n a e l u , vrlo j a s n o p o v e z a n s p r o b l e m o m d e t e r m i n a c i j e u z a d n j o j ins t a n c i j i . D o g a a se o d i s t a d a se m i s t i f i k a o i j a n e o d n o s i u p r a v o na e k o n o m i j u (materijalni nain proizvodnje) kao t a k v u , n e g o n a i n s t a n c i j e d r u t v e n e s t r u k t u r e k o j a je, ovisn o o p r i r o d i n a i n a p r o i z v o d n j e , o d r e e n a d a se p o s t a v i n a mjesto determinacije, u m j e s t o zadnje instancije. Mi t a k o s h v a a m o d a analogni u z r o c i m o g u tu proizvesti i analogne posljedice: toj je formuli mogue dati tono znaenje, to znai da svaki put kad m j e s t o determinac i j e z a u z m e j e d n a te i s t a i n s t a n c i j a , u o d n o s u p o k r e t a a nast a j u f e n o m e n i a n a l o g n i f e t i i z m u . Ne t r e b a m n o g o p r i d o d a ti o d l o m k u t e k s t a Ranijih oblika . . . koji g o v o r i o azijatskom nainu proizvodnje: U veini o s n o v n i h a z i j a t s k i h o b l i k a , jedinstvo ( E i n h o i t ) k o j e ih p o v e z u j e i z n a d svih tih m a l e n i h z a j e d n i c a , j a v l j a se k a o v r h o v n o v l a s n i t v o , ili k a o j e d i n i v l a s n i k , d o k su s t v a r n e z a j e d n i c e s a m o n a s l j e d n i p o s j e d n i c i . K a k o j e jedinstvo stvarni vlasnik i stvarna p r e t p o s t a v k a zajednikog v l a s n i t v a , o n o se s a m o m o e j a v i t i k a o p o s e b n i b i t a k iznad m n o t v a p o s e b n i h s t v a r n i h z a j e d n i c a , pa je p r e m a t o m u , izdvojena jedinka stvarno bez vlasnitva, g d j e je vlasnitvo . . . za n j e g a p o s r e d o v a n o u s t u p a n j e m s v e u k u p n o g a j e d i n s t v a ( k o j e se o s t v a r u j e u d e s p o t u , o c u r a z l i i t i h z a j e d n i c a ) p o j e d i n c i m a p o s r e d o v a n j e m p o s e b n i h z a j e d n i c a . Viak proizvoda koji j e i n a e s t v a r n o o d r e e n s t v a r n i m p r i s v a j a n j e m u p r o c e s u r a d a pridolazi tako sam (von sich selbst) tom viem jedinstvu . .. To sam od sebe v a l j a uzeti u s t r o g o m z n a e n j u te r i j e i , i p r i d o d a t i da u d r u g i m n a i n i m a p r o i z v o d n j e , n p r . u f e u d a l n o m n a i n u p r o i z v o d n j e , v i a k p r o i z v o d a ne p r i d o l a z i sam od sebe p r e d s t a v n i c i m a v l a d a j u e k l a s e . V i d j e t i e m o je p o t r e b n o n e t o vie: p o l i t i k i o d n o s , b i l o u o b l i k u iste sile, bilo u u r e e n i m o b l i c i m a p r a v a . U ta dva n a i n a proizv o d n j e , n a s u p r o t , a z i j a t s k o m i k a p i t a l i s t i k o m n a i n u proi z v o d n j e , koji su j e d a n od d r u g o g u d a l j e n i t o j e vie m o g u e kronoloki, g e o g r a f s k i itd, p r e m d a su p o k r e t a i k o j i ulaze u o d n o s e i o n a k o razliiti (tu k a p i t a l i s t i n a j a m n i r a d n i c i , t a m o d r a v a i z a j e d n i c a ) , j e d n a ista d e t e r m i n a c i j a k o j a postoji u f u n k c i j a m a p r o c e s a p r o i z v o d n j e , p r o i z v o d i iste posljedice f e t i i z m a : p r o i z v o d s a m od sebe p r i d o l a z i v i e m u jed i n s t v u , b u d u i da se j a v l j a k a o djelo toga j e d i n s t v a . E v o t o pie M a r x m a l o d a l j e u t o m i s t o m t e k s t u : Zajedniki uvjeti stvarnog prisvajanja rada, nav o d n j a v a n j e , vrlo z n a a j n o za a z i j s k e n a r o d e , t r g o v a k i p u tovi itd, javljaju se kao djela viega jedinstva despotske vlasti k o j a l e b d i n a d m a l i m z a j e d n i c a m a .

224

To se p o j a n j e n j e iznova j a v l j a u Kapitalu, u pog l a v l j u o kooperaciji, gdje Marx sustavno u s p o r e u j e oblike a z i j a t s k o g d e s p o t i z m a s o b l i c i m a k a p i t a l i s t i k o g despotizma, t j . u d r u i v a n j e f u n k c i j e n a d z o r a i u p r a v l j a n j a , n e o p h o d n e p r i v r e n j u p r o c e s a r a d a (sa c i l j e m s t v a r n o g p r i s v a j a n j a p r e d m e t a rada) i funkcije prisvajanja sredstava proizvodnje, u jednim istim r u k a m a . B u d u i d a d r u t v e n a s n a g a ne s t o j i k a p i t a l nita, i cla, s d r u g e s t r a n e , n j u n a j a m n i k r a z v i j a s a m o o n d a k a d n j e g o v r a d p r i p a d a k a p i t a l u , ini se d a j e o n a s n a g a k o j o j j e k a p i t a l po prirodi d a n , p r o d u k t i v n a s n a g a k o j a j e t o m kapitalu i m a n e n t n a . P o s l j e d i c a k o o p e r a c i j e i z b i j a u d e s n o u div o v s k i m d j e l i m a s t a r i h Azijaca, E g i p a n a . E t r u a n a itd. Ta m o k r a l j e v a Azije i E g i p t a , e t r u a n s k i h t e o k r a t a itd., u mod e r n o m j e d r u t v u p r e n i j e t a n a i z d v o j e n o g ili u d r u e n o g kap i t a l i s t u . ( K a p i t a l I I , 26) M o g l o bi se d a k l e u p o v o d u a z i j a t s k o g d e s p o t i z m a o p r a v d a n o z a h t i j e v a t i a n a l o g o n u o b l i c i m a k o j i i n e d a se u k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e sve r a d n e s p o s o b n o s t i p r o j i c i r a j u k a o m o i k a p i t a l a , k a o i d a se svi oblici v r i j e d n o s t i r o b e p r o j i c i r a j u k a o oblici novca (Kapital I I I , 47). To bi se t e m e l j i l o o d i s t a n a a n a l o g i j i o d n o s a i z m e u d v i j e veze k o m b i n a c i j e i z m e u ta dva n a i n a p r o i z v o d n j e , t j . n a analogiji artikulacije dvostruke podjele rada (vidi p r e t h o d n o izlaganje). Ali ti t e k s t o v i p o s e b i c e p o k a z u j u k a k o svi s t u p n j e v i d r u t v e n e s t r u k t u r e p o s j e d u j u s t r u k t u r u j e d n o g naina, u o n o m s m i s l u u k o j e m u s a m u e a n a l i z i r a o n a i n proi z v o d n j e . D r u g a i j e r e e n o , ti se s t u p n j e v i j a v l j a j u i s a m i u o b l i k u kombinacije ( V e r b i n d u n g e n ) k o j e s u p o s e b n o sloene. Oni d a k l e u k l j u u j u s p e c i f i n e drutvene odnose k o j i , n i t a vie n e g o i d r u t v e n i o d n o s i p r o i z v o d n j e , n i s u izrazi inters u b j e k t i v n o s t i p o k r e t a a , n e g o ovise o f u n k c i j a m a r a z m a t r a nog p r o c e s a ; u t o m s m i s l u g o v o r i t e m o s t r o g o o politikim drutvenim odnosima ili o ideolokim drutvenim odnosima. U analizi s v a k o g od tih n a i n a k o m b i n a c i j e , p o z v a t e m o se na p o d e s n e k r i t e r i j e . P r o b l e m koji elimo r a z m o t r i t i dakle je slijedei: kako j e u d r u t v e n o j s t r u k t u r i i n s t a n c i j a d a n o g r a z d o b l j a , tj.: k a k o s p e c i f i n i n a i n kombinacije e l e m e n a t a k o j i sain j a v a j u s t r u k t u r u o d r e e n o g naina proizvodnje, u drutven o j s t r u k t u r i o d r e u j e m j e s t o d e t e r m i n a c i j e u z a d n j o j instanciji, t j . : k a k o j e d a n s p e c i f i n i n a i n p r o i z v o d n j e o d r e u j e odnose razliitih i n s t a n c i j a s t r u k t u r e , tj. konano, artikulaciju tc s t r u k t u r e (to j e A l t h u s s e r n a z v a o u l o g o m m o d e l a n a i n a proizvodnje)? Da b i s m o b a r n a e l n o dali o d g o v o r n a to p i t a n j e , r a z m o t r i o b i h j e d a n , ne i d e a l a n , n e g o izveden s l u a j : d r u t v e n e s t r u k t u r e s v e d e n e n a a r t i k u l a c i j u dviju r a z l i i t i h i n s t a n c i 15 Kako itali Kopiiai 225

ja, j e d n u e k o n o m s k u i d r u g u p o l i t i k u , t o e m i o m o g u iti d a izbliza p r o s l i j e d i m n e k e t e k s t o v e u k o j i m a M a r x u s p o r e u j e feudalni nain proizvodnje s kapitalistikim na osnovi zemljine rente. Na temelju p r i m j e r a feudalne zemljine rente, r a d n e r e n t e (tlaka), M a r x p i e : U s v i m o b l i c i m a u k o j i m a n e p o s r e d n i r a d n i k ost a j e p o s j e d n i k s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i u v j e t a r a d a k o j i su n e o p h o d n i za s t v a r a n j e n j i h o v i h i v o t n i h s r e d s t a v a , o d n o s v l a s n i t v a m o r a se n a f a t a l n i n a i n p o k a z i v a t i i s t o d o b n o kao odnos gospodara i roba (als u n m i t t e l b a r e s H e r r s c h a f t s u n d Knechtschaftsverhaltnis); neposredni proizvoa dakle nije s l o b o d a n , ali ta n e s l o b o d a ( U n f r e i h e i t ) m o e o s l a b i t i o d tjelesn o g r o p s t v a s k u l u k i m r a d o m sve d o o b a v e z e d a n k a . Pretp o s t a v l j a m o d a se tu n e p o s r e d n i p r o i z v o a n a l a z i u p o g l e d u s v o j i h v l a s t i t i h s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , m a t e r i j a l n i h u v j e ta r a d a n u n i h za o s t v a r i v a n j e n j e g o v a r a d a i za s t v a r a n j e n j e g o v i h i v o t n i h s r e d s t a v a . On s a m o s t a l n o v o d i s v o j u p o l j o privredu i s n j o m spojenu seosku domau industriju . . . U t i m u v j e t i m a , m o e se n j i m a v i a k r a d a za nominalnog zemljoposjednika iscijediti samo izvanekonoms k o m p r i s i l o m , p a m a k a k a v o b l i k o v a u z e l a . P o t r e b n i su dakle odnosi osobne zavisnosti, osobne neslobode, bez obzira na s t u p a n j te o v i s n o s t i ; o v j e k m o r a b i t i vezan uz s v o j u zemlju k o j a je s a m o i n s t r u m e n a t (Zubehor), u k r a t k o , podlonost u pravom smislu. S p e c i f i a n e k o n o m s k i o b l i k u k o j e m u se n e p l a e n v i a k r a d a c r p i iz n e p o s r e d n i h p r o i z v o a a , o d r e u j e o d n o s g o s p o d s t v a i p o d l o n o s t i , k a k a v i z r a v n o p r o i z l a z i iz s a m e p r o i z v o d n j e i o d l u n o na ovu d j e l u j e . To j e o s n o v i c a cjelok u p n o g o b l i k a e k o n o m s k e z a j e d n i c e k o j a i z r a v n o izlazi iz p r o i z v o d n i h o d n o s a , te istovremeno, osnovica njenog specifinog politikog oblika. U neposrednom odnosit vlasnika nad sredstvima za proizvodnju prema neposrednim proizvoaima valja traiti najdublju tajnu, skriveni temelj drutvene zgrade i, prema tomu, politikog oblika odnosa suvereniteta i zavisnosti (Souveranitats und Abhangigkeitsverhaltnis), u k r a t k o , b a z u s p e c i f i n o g o b l i k a koji poprima drava u odreenom razdoblju ... t o se p a k t'ie n a j j e d n o s t a v n i j e g i n a j p r i m i t i v n i jeg o b l i k a r e n t e , r a d n e r e n t e , j a s n o j e d a j e o n a tu p r v o b i t n i oblik v i k a v r i j e d n o s t i i o v o m u o d g o v a r a . t o v i e , p o k l a p a n j e v i k a v r i j e d n o s t i s t u i m nep l a e n i m r a d o m n e z a h t i j e v a n i k a k v u a n a l i z u , jer p o s t o j i u svom vidljivom, opipljivom obliku, jer je r a d n e p o s r e d n o g p r o i z v o a a za n j e g a s a m o g tu p r o s t o r n o i v r e m e n s k i izdvojen od n j e g o v a r a d a za p o s j e d n i k a z e m l j e : t a j se z a d n j i r a d javlja i z r a v n o u n a j g r u b l j e m o b l i k u p r i s i l n o g r a d a za n e k o g treeg. (Kapital, V H I , 171172)

226

T a j t e k s t ( u z i m a m ga d r u g i m r e d o s l i j e d o m ) s a d r i etiri glavna m o m e n t a : N o v u f o r m u l a c i j u n a e l a p e r i o d i z a c i j e : Ono t o j e d n o h i s t o r i j s k o r a z d o b l j e r a z l i k u j e od d r u g o g a . . . Nain z a v i s n o s t i d r u t v e n e s t r u k t u r e u o d n o s u n a n a i n proizvodnje, tj. nain artikulacije drutvene strukture, daje nam M a r x k a o e k v i v a l e n t e , sa s t a j a l i t a n j e n a p o j m a , p r e t h o d n i h odreenja. Specifinu razliku u o d n o s u r a d a i vika rada, to u v j e t u j e razlika drutvenih odnosa u kapitalistikom i f e u d a l n o m n a i n u p r o i z v o d n j e ( v l a s n i t v o - p o s j e d o v a n j e sreds t a v a za p r o i z v o d n j u ) : u j e d n o m s l u a j u p o s t o j i p o k l a p a n j e prostorno i vremenski, s i m u l t a n o s t r a d a i vika rada, a u d r u g o m ne. Ne-koincidencija dva procesa r a d a i vika r a d a u k l j u u j e i n t e r v e n c i j u i z v a n e k o n o m s k i h razloga k a k o bi viak r a d a s t v a r n o bio dobiven. Ti i z v a n e k o n o m s k i dalnog odnosa gospodar-sluga. kljuaka. P o n a j p r i j e , M a r x n a m k a e d a j e u t o m n a i n u proi z v o d n j e v i a k v r i j e d n o s t i konkretno vidljiv (in s i c h t b a r e r , l i a n d g r e i f l i c h e r F o r m e x i s t i e r t ) , a i p a k j e bit v i k a v r i j e d n o s t i m o g u e r a s p o z n a t i tek p u t e m k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e u k o j e m j e o v a j s k r i v e n , i za to j e p r e m a t o m u p o t r e b n a analiza. Vrak v r i j e d n o s t i j e p a r e x c e l l e n c e kategorija kapitalistikog naina proizvodnje koji svoje znaenje z a d o b i v a u analizi p r o c e s a d o b i v e n e v r i j e d n o s t i ( V e n v e r tungsprozes), tj. proces proizvodnje k o j e m u je cilj porast p r o m e t n e v r i j e d n o s t i ( b u d u i da j e o v a i s t o d o b n o p o o p e n a kao oblik vrijednosti). O s n o v i c a j e toga iskaza d a viak vrijednosti nije oblik k a o p r o f i t , r e n t a , k a m a t i ; viak vrijednosti jesi, nita manje, sam viak rada. S p e c i f i n i n a i n e k s p l o a t a c i j e tog vika r a d a u k a p i t a l i s t i k o j p r o i z v o d n j i , t j . n a k r a j u n a i n stvar a n j a prihoda ( n a i n r a s p o d j e l e ) i d a k l e klasa, j e s t s t v a r a n j e p r o f i t a , k a m a t a i k a p i t a l i s t i k e r e n t e , t j . o n o g a t o M a r x zove p r e o b r a e n i m o b l i c i m a v i k a v r i j e d n o s t i . U k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e oblici k l a s n e b o r b e n a j p r i j e s u upis a n i u o b l i k e p r o c e s a p r o i z v o d n j e o p e n i t o , oni se j a v l j a j u k a o s u o e n o s t s n a g a u n u t a r o d r e e n i h granica k o j e su izravno o d r e e n e u p r o c e s u p r o i z v o d n j e i m o g u se k r o z a n j analizirati (granice r a d n o g dana, n a j a m n i n e , profita, i n j i h o v e podvrste). D r u g a i j e r e e n o , u p i t a m o li se o s t r u k t u r i klasnih o d n o s a d a n o g d r u t v a , o e m u s m o r a n i j e r e k l i da se t a s t r u k t u r a o d l i k o v a l a n a i n o m i z v l a e n j a vika r a d a , m i se pi227 razlozi u z i m a j u o b l i k feu-

ini m i se d a je iz t o g a m o g u e p o v u i vie za-

tamo ponajprije o to d r u t v o ' .

p r e o b r a e n i m o b l i c i m a s v o j s t v e n i m za

N i j e d a k l e s l u a j t o j e t o k a u k o j o j se u t o m t e k s t u s a b i r e k a r a k t e r i s t i n a r a z l i k a i z m e u f e u d a l n o g i kap i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e k o i n c i d e n c i j a ili ne-koincidencija nunoga r a d a i vika r a d a t a k o e r i b i t n a toka c j e l o k u p n e M a r a o v e a n a l i z e u Kapitalu, u povodu kapitalist i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e s a m o g a : ta k o i n c i d e n c i j a d r u g i j e n a i n i z r a a v a n j a procesa rada i procesa nastanka vrijednosti. Razlika postojanog kapitala i p r o m j e n j l j i v o g kapitala, koja o d r e u j e p r o c e s n a s t a n k a v r i j e d n o s t i , m o e u v i j e k odgovar a t i razlici i z m e u r a d n e s n a g e i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , k o j a j e s v o j s t v e n a p r o c e s u r a d a . M o g u e j e n a m n o g i m prim j e r i m a u Kapitalu pokazati kako analiza zahtijeva upuiv a n j e n a tu k o r e s p o n d e n t n o s t ( p o s e b i c e u analizi r o t a c i j e ) . P o s a o r a d n i k a p r e o b r a a v a m a t e r i j a l n o s i r o v u t v a r u proizv o d , s t a v l j a j u i u p o g o n s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u ; isti r a d p r o i z v o d u d a j e v r i j e d n o s t s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i p o t r o e nih s i r o v i n a , te s t v a r a n o v u v r i j e d n o s t i j i j e d a n dio ali s a m o j e d a n dio o d g o v a r a o n o m u r a d n e s n a g e . D v o s t r u k i k a r a k t e r p r o c e s a p r o i z v o d n j e k c j i i z r a a v a tu k o i n c i d e n c i j u , u p u u j e u z a d n j o j analizi n a d v o s t r u k i k a r a k t e r ivog rada. L a k o j e v i d j e t i da u s l u a j u f e u d a l n o g o b l i k a proi z v o d n j e k o j i o p i s u j e M a r a , ta k o i n c i d e n c i j a ne p o s t o j i ni u j e d n o m o d ta d v a o b l i k a : ne s a m o da su r a d i viak r a d a r a z d v o j e n i u p r o s t o r u i u v r e m e n u , n e g o a k , p r o j i c i r a j u i u n a t r a g kategoriju vrijednosti, n i j e d a n od n j i h ne moe biti proces nastanka vrijednosti. Drugaije reeno: U kapitalistikom nainu proizvodnje postoji k o i n c i d e n c i j a u v r e m e n u i p r o s t o r u d v a j u p r o c e s a , to je unutranji karakter naina proizvodnje (ekonomske instancije); ta j e k o i n c i d e n c i j a p o s l j e d i c a o b l i k a kombinacije izmeu f a k t o r a procesa proizvodnje svojstvene kapitalistikom nainu proizvodnje, tj. oblika d v a j u odnosa vlasnitva i stvarnog p r i s v a j a n j a . T a d a o d g o v a r a j u i p r e o b r a e n i oblici u t o j d r u t v e n o j s t r u k t u r i , t j . oblici o d n o s a m e u k l a s a m a , j e s u izravno ekonomski oblici ( p r o f i t , r e n t a , n a j a m n i n a , k a m a t i ) , t o na t o m s t u p n j u p r e t p o s t a v l j a da Drava u njih ne ulazi. U f e u d a l n o m n a i n u p r o i z v o d n j e p o s t o j i razdvajanje u p r o s t o r u i v r e m e n u d v a j u p r o c e s a , t o je u v i j e k u n u t r a n j i k a r a k t e r naina proizvodnje (ekonomske instancije) i p o s l j e d i c a o b l i k a k o m b i n a c i j e k o j i m u j e s v o j s t v e n ( o d n o s v l a s n i t v a tu se j a v l j a u d v o s t r u k o m o b l i k u posjed o v a n j a vlasnitva). T a k o viak r a d a n e e biti i z n u e n
' P o n a j p r i j e , ier teorijski uvijek valja otpoeti s onim to je o d r e e n o u z a d n j o j instanciji. Raziou: o Lomu ovisi problem.

228

bez i z v a n e k o n o m s k i h r a z l o g a , t j . b e z H e r s c h a f t s - u n d K n e c h t s c h a f t s v e r h a l t n i s . P r i j e no t o s m o ih a n a l i z i r a l i , mo e m o z a k l j u i t i d a e p r e o b r a e n i oblici u f e u d a l n o m na i n u p r o i z v o d n j e b i t i n e t r a n s f o r m i r a n i oblici s a m e e k o n o m ske o s n o v i c e , n e g o oblici H e r r s c h a f t s - u n d K n e c h t s c h a f t s v e r h a l t n i s . Ne izravno ekonomski, nego izravno politiki i ekonomski, nesumnjivo,' t o n a p o s l j e t k u z n a i d a razliiti naini p r o i z v o d n j e n e k o m b i n i r a j u homogene e l e m e n t e , i ne odob r a v a j u r a z d v a j a n j a i d i f e r e n c i j a l n e d e f i n i c i j e sline ekon o m s k i m , p r a v n i m , p o l i t i k i m . To e s t o t e o r i j s k i bezizlazno o t k r i e o v e p o s l j e d i c e , d a n a s p o t v r u j u h i s t o r i a r i i etnolozi. Mi m o d a t a k o e r m o e m o r a z u m j e t i z a t o ta p o l i t i k a k a c t a k v a n i j e s v j e s n a , z a t o o n a n e m i s l i s v o j u relativnu a u t o n o m i j u u t r e n u t k u k a d u z i m a m j e s t o d e t e r m i n a c i je, bilo u o b l i k u iste sile, bilo u o b l i c i m a p r a v a , b u d u i da se j a v l j a k a o j e d n a o d p r e t p o s t a v k i s a m o g n a i n a proizv o d n j e . P o z n a t o j e o d i s t a cla m i s a o te r e l a t i v n e a u t o n o m i j e p o l i t i k e k a s n i : to je o d i s t a b u r o a s k a m i s a o . M i s l i m d a iz tog, j e d n o g od n a j i z v e d e n i j i h Marxovih t e k s t o v a , t a k o e r t r e b a izvui naelo, e k s p l i c i t n o p r i s u t n o u M a r x a , j e d n e e k o n o m s k e d e f i n i c i j e d e t e r m i n a c i j e u zadn j o j i n s t a n c i j i . U r a z l i i t i m s t r u k t u r a m a ekonomija je odredujua, jer odreuje instancije drutvene strukture koja ima odreujue mjesto. N e o b i a n o d n o s , nego o d n o s o d n o s a ; ne prijelazni kauzalitet, nego s t r u k t u r a l n i kauzalitet. U kapital i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e p o k a z u j e se d a to m j e s t o zauzim a s a m a e k o n o m i j a ; ali u s v a k o m n a i n u p r o i z v o d n j e v a l j a p o d u z e t i a n a l i z u p r e o b r a z b e . J e d n o s t a v n o d r i m d a b i treb a l o p o k u a t i i t a t i iznova p r v e s t r a n i c e E n g e l s o v o g Porijekla porodice, u o n o j o p t i c i g d j e E n r e l s i z r a a v a tu i d e j u k o j u prikazuje kao obinu ispravku Marxovih opih f o r m u l a : Prema materijalistikoj koncepciji, odreujui f a k t o r h i s t o r i j e , k a o p o s l j e d n j i p o k r e t a jest p r o i z v o d n j a i r e p r o d u k c i j a i v o t a . Ali, sa svoje sirane, ta proizvodnja je dvojake prirode. S j e d n e s t r a n e , p r o i z v o d n j a s r e d s t a v a potr e b n i h za ivot, p r e d m e t a za p r e h r a n u , o d i j e v a n j e , s t a n o v a n j e i o r u a za to p o t r e b n a ; 4- druge strane, proizvodnja samih ljudi. irenje vrste. D r u t v e n e i n s t i t u c i j e u k o j i m a ive l j u d i o d r e e n o g p o v i j e s n o g d o b a i o d r e e n e z e m l j e , o d r e e n i su tim d v j e m a v r s t a m a proizvodnje, naime s t u p n j e m razvoja na k o j e m u se 5 jedne strane nalazi rad, a s druge porodici. t o je r a d m a n j e r a z v i j e n . . . to vie. ini se. d r u t v e n i m por e t k o m v l a d a u t j e c a j k r v n e veze. ( E n g e l s , Porijeklo porodice . . . p. 16)
5

P. Vilar pie u povodu feudalnog naina proizvodnje: . i n i se da rasi noiv;< n'i !;o>'ieni'i zetnl'e na ii""ru n-1 i n l " s t i r a n j u rnd-i '"i"" nn u kanital, te ie izbor klasa k o i e tu v l a d a i u p r o i z v o d n j o m oravni, a ne ekonomski. (I Int. konferencija e k o n o m s k e poviiesti, tockhoim 1960, p. S l Tu valja pridodati openitu p r i m j e d b u da je teko pronai specifino e k o n o m s k e krize izvan kapitalizma.

229

N e o b i a n t e k s t k o j i n e s a m o d a b e z o n o igra o k o r i j e i proizvodnja, n e g o sili d a se n a o b l i k e s r o d s t v a , p r i k a z a n e k a o d r u t v e n e o d n o s e r a a n j a , p r i m i j e n i t e h n o l o k i model n a p r e t k a p r o i z v o d n i h s n a g a ! M o d a b i bilo b o l j e , a m n o g i su m a r k s i s t i k i a n t r o p o l o z i to i p o k u a l i , p o k a z a t i k a k o nain p r o i z v o d n j e u o d r e e n i m p r i m i t i v n i m d r u t v i m a , ili samoopstanak, odreuje odreenu artikulaciju drutvene s t r u k t u r e u k o j o j o d n o s i s r o d s t v a o d r e u j u sve d o o b l i k a t r a n s f o r m a c i j e e k o n o m s k e baze 6 .

O tomu vidi p o s e b n o r a d o \ e C'L Mei]|assou.xa: Essai cl'interpretatiou des plieuomenes economiques dans les d'auo-subsisance u: Chaiers ' E t u e s Africaines, 1960. n 4. Anthropologie economique des Gouro de Cote d'Ivoire, Mouton, 1964.

societes

230

I I ELEMENTI

STRUKTURE

I NJIHOVA

HISTORIJA

Definicija svakog naina proizv o d n j e k a o kombinacije e l e m e n a t a ( u v i j e k istih) k o j i s u mogui s a m o izvan n j i h o v a o d n o e n j a p r e m a o d r e e n o m n a i n u , m o g u n o s t v r e n j a n a t o j o s n o v i c i p e r i o d i z a c i j e n a i n a proizv o d n j e p r e m a n a e l u varijacije k o m b i n a c i j a , sve to s a m o od sebe privlai p a n j u . Ono u k a z u j e na odista antireakcionarn o o b i l j e j e m a r k s i s t i k e t e o r i j e p o v i j e s t i p r o i z v o d n j e (i prem a t o m u , d r u t v a ) . N i t a n e o d g o v a r a m a n j e v l a d a j u o j ideologiji tog X I X s t o l j e a , s t o l j e a p o v i j e s t i i e v o l u c i j e , k o j e m u p r i p a d a i Mane, a k o j e v j e r o v a t i k r o n o l o g i j i . D a l j e e m o b o l j e v i d j e t i k a k o M a r x o v i p o j m o v i ne m o g u r a z m a t r a t i , r e p r o d u c i r a t i i oponaati h i s t o r i j u , n e g o d a j u n j e n u s p o z n a j u : oni su p o j m o v i s t r u k t u r e o k o j i m a ovise h i s t o r i j s k e p o s l j e d i c e . A p r e m a t o m u to n i j e ni kretanje progresivne diferencijacije o b l i k a , ni s a m a linija napretka, i j a bi logika p r i p a d a l a s u d b i n i . M a r x n a m d o b r o kae da s u svi naini p r o i z v o d n j e historijski momenti, on n a m ne kae da jedni momenti prouzrokuju druge: n a i n n a k o j i se d e f i n i r a j u n j i h o v i t e m e l j n i p o j m o v i n a s u p r o t i s k l j u u j e to l a k o r j e e n j e . N e k a e se o d r e e n j a , pie on u ve n a v e d e n o m Uvodu iz 1857., javiti i s t o d o b n o u n a j m o d e r n i j e m r a z d o b l j u k a o i u n a j s t a r i j e m u ( n p r . k o o p e r a c i j a i n e k i oblici u p r a v l j a n j a , raunovodstva, t o su z a j e d n i k a a z i j a t s k i m n a i n i m a proi z v o d n j e i k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e , vie od svih d r u g i h ) . T a k o je p r e k i n u t i d e n t i t e t kronologije i zakona unutranjeg razvoja oblika koji je korijen evolucionizma kao i s v a k o g h i s t o r i c i z m a p r e v l a d a v a n j a . Za M a r x a se r a d i l o o t o m u da p o k a e k a k o se r a z l i k a r a z l i i t i h n a i n a z a s n i v a nun o i dostatno na varijaciji odnosa izmeu jednog b r o j a uvijek istih e l e m e n a t a . P o k a z i v a n j e tih o d n o s a i p o j m o v a n a k o j e se ovi o d n o s e , ini i z l a g a n j e glavnih t e o r i j s k i h p o j m o v a historijskog m a t e r i j a l i z m a i nekih opih p o j m o v a koji, oblikujui s t v a r n i p o e t a k n j e g o v a i z l a g a n j a , o b i l j e a v a j u n a u n u met o d u Kapitala i n j e g o v o j t e o r i j i d a j u n j e g o v o b l i k , t j . izra a v a n j e o d r e e n o g o b l i k a te v a r i j a c i j e k o j i i z r a v n o ovisi o p o j m o v i m a r a d n e s n a g e , s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , v l a s n i t v a , itd, n e u m i t n a je p r e t p o s t a v k a e k o n o m s k i h t v r d n j i Kapitala.

231

R a d i li se i p a k o s t r u k t u r a l i z m u , k a k o bi ga se, izlaui se o p a s n o s t i u v o e n j a z b r k e u d a n a n j e n a u n e ideologije, m o g l o n a silu ga p r i h v a t i t i , n e bi li se i s p r a v i l o t r a d i c i o n a l n o k r i v o i t a n j e k o j e j e v o d i l o u e v o l u c i o n i z a m i histor i c i z a m ? Z a s i g u r n o , k o m b i n a c i j a k o j u a n a l i z i r a M a r x sistem je sinkronikih odnosa, postignutih varijacijom. I p a k ta z n a n o s t o k o m b i n a c i j a m a n i j e kombinatorika u k o j o j se m i j e n j a j e d i n o m j e s t o f a k t o r a i n j i h o v i h o d n o s a , ali ne i njih o v a p r i r o d a , k o j a je t a k o n e s a m o podreena s i s t e m u cjeline, n e g o t a k o e r i indiferentna: m o g u e je d a k l e od n j e aps t r a h i r a t i i p r i s t u p i t i izravno f o r m a l i z a c i j i s i s t e m a . U k a z u j e se t a d a m o g u n o s t j e d n e apriorne z n a n o s t i o n a i n i m a proizv o d n j e , j e d n e z n a n o s t i o moguim nainima proizvodnje koja se m o e ili n e m o e o s t v a r i t i u r e a l n o - k o n k r e t n o j p o v i j e s t i k a o r e z u l t a t igre k a r a t a ili d j e l o t v o r n o u p r i n c i p a b o l j e g . Ako clakle h i s t o r i j s k i m a t e r i j a l i z a m o d o b r a v a n a s l u i v a n j e , t j . obn o v u virtuelnih n a i n a p r o i z v o d n j e ( k a k o bi se m o g a o nazvati o b i a n t r g o v a k i n a i n p r o i z v o d n j e ) , b u d u i d a n i k a d n i s u bili u p o v i j e s t i oni k o j i su d o m i n i r a l i i k o j i su u v i j e k p o s t o j a l i u d e f o r m i r a n o m o b l i k u , to e m o n e t o d a l j e d r u g a i j e r a z m a t r a t i , n a o s n o v i m o d i f i k a c i j a , n a i n p o s t o j e e proi z v o d n j e . To p r e t p o s t a v l j a d a s u f a k t o r i k o m b i n a c i j e pojm o v i k o j e s a m j a n a v e o , d a ti p o j m o v i izravno o d r e u j u elem e n t e k o n s t r u k c i j e , a t o m e historije. U stvarnosti, kao to o p e n i t o r e k o h , ti p o j m o v i s a m o o d r e u j u e l e m e n t e kons t r u k c i j e : v a l j a poi ocl o n o g a t o s a m j a n a z v a o diferencij a l n o m a n a l i z o m o b l i k a , ne bi li se o d r e d i l i h i s t o r i j s k i oblici k o j i su r a d n a s n a g a , v l a s n i t v o , s t v a r n o p r i s v a j a n j e itd. Ti p o j m o v i o z n a a v a j u s a m o o n o t o bi se m o g l o n a z v a t i podesnostinia h i s t o r i j s k e analize. To obiljeje kombinatorike, d a k l e p s e u c l o - k o m b i n a t o r i k e , p o j a n j a v a n j e z a t o p o s t o j e opi p o j m o v i p o v i j e s n e z n a n o s t i , a cla n i k a d ne m o e b i t i p o v i j e s ti o p e n i t o . Da b i h p o k a z a o k a k v a j e u l o g a te p o d e s n o s t i , zad r a t u se s a d a n e t o vie n a n e k i m p r o b l e m i m a d e f i n i c i j e u p o v o d u d v a o c l i j e l j e n j a o d n o s a , d v i j e a r t i k u l a c i j e komb i n a c i j e k o j e se u z i m a j u o d v o j e n o k a k o bi se uoili n j i h o v i r e z u l t a t i u d e f i n i c i j i elemenata ( f a k t o r a ) . Ta su o d r e e n j a n e o p h o d n a k a k o bi se u v i d j e l a o s n o v a n o s t M a r x o v e k o n c e p c i j e strukture procesa proizvodnje, kako k o m b i n a c i j a faktora n e bi bila o b i n a d e s k r i p t i v n a j u k s t a p o z i c i j a , n e g o s t v a r n o jedinstvo funkcioniranja.

1. T O J E S T

VLASNITVO?

Prvi o d n o s k o j i s m o u t v r d i l i u k o m b i n a c i j i jedn o g n a i n a p r o i z v o d n j e , b i o je o z n a e n k a o oclnos vlasni232

tva ili p r i s v a j a n j e vika r a d a ; v i d i m o o d i s t a k a k o M a r x proizvodne odnose svojstvene jednom nainu historijske p r o i z v o d n j e ( p o s e b n o k a p i t a l i z m a ) n e p r e k i d n o o d r e u j e tipom vlasnitva s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , i p r e m a t o m u , nainom p r i s v a j a n j a d r u t v e n o g proizvoda koji o tim sredstvim a ovisi. Ta je d e f i n i c i j a u n a e l u d o b r o p o z n a t a . I p a k su n e o p h o d n e n e k e p r e c i z n o s t i k a k o bi se u v i d j e l a p r a v a s t r u k turalna funkcija. U p r e t h o d n o m s a m p o g l a v l j u n a d a s v e elio pokazati r a z l i k u i z m e u dva p o j m a prisvajanja, o d k o j i h svaki p r e d s t a v l j a j e d a n vid dvostrukog procesa proizvodnje koji sadri svaki nain proizvodnje, i p r e m a t o m u o d r e u j e jedan od dva o d n o s a k o j i s t v a r a j u k o m b i n a c i j u f a k t o r a proizvodn j e . Ali, p o v o d e i se za m n o g o b r o j n i m M a r x o v i m u p u t a m a , v a l j a j e d n a k o t a k o r a z l i k o v a t i i s a m e proizvodne odnose s k o j i m a j e d i n o o v d j e m o r a m o i m a t i p o s l a , od n j i h o v i h pravnih izraza, k o j i ne p r i p a d a j u s t r u k t u r i p r o i z v o d n j e r a z m a t r a n o j u n j e n o j r e l a t i v n o j a u t o n o m i j i . U o v o j se prilici r a d i o i s t o m r a z l i k o v a n j u o d n o s a k o j i s m o mi o d r e d i l i k a o vlasnitvo prava vlasnitva. Ta je analiza od temeljne vanosti za o d r e e n j e s t u p n j a r e l a t i v n e a u t o n o m i j e e k o n o m s k e s t r u k ture u odnosu na j e d n a k o regionalnu s t r u k t u r u pravnih i p o l i t i k i h o b l i k a , d a k l e za a n a l i z u a r t i k u l a c i j e r e g i o n a l n i h s t r u k t u r a , ili i n s t a n c i j a d r u t v e n e f o r m a c i j e . Sa s t a j a l i t a p o v i j e s t i t e o r i j s k i h p o j m o v a , m i tu d o d i r u j e m o j e d n u t o k u o d o d l u n o g z n a a j a : A l t h u s s e r je ve p o k a z a o u e m u se s a s t o j i m a r k s i s t i k a k o n c e p c i j a drut v e n i h o d n o s a , ne k a o o n i h koji p r e d s t a v l j a j u o b l i k e intersubjektiviteta, n e g o o d n o s a k o j i i m a j u n u n u f u n k c i j u za ljude k a o i stvari, t o p r e d s t a v l j a p r e k i d s c j e l o k u p n o m klasin o m f i l o z o f i j o m a p o s e b i c e s H e g e l o m . D o d a j e m o d a hegelijanski p o j a m g r a a n s k o g a d r u t v a t o su ga p r e u z e l i klasini e k o n o m i s t i , a M a r x ga o d r e d i o k a o p r v o mjesto svojih otkria, ij. svojih teorijskih p r e o b r a a j a , istodobno obuhvaa ekonomski sistem p o d j e l e r a d a i r a z m j e n e , te s f e r u privatnoga prava. P o s t o j i d a k l e n e p o s r e d n i i d e n t i t e t p r i s v a j a n j a u ekonomskom smislu i pravnog vlasnitva, pa ako p r e m a t o m u d r u g o m o e m o o z n a i t i k a o izraz p r v o g , r i j e j e o primjerenom i z r a z u ili o u d v o s t r u e n j u . N a r o i t o j e z a n i m l j i v o p r i m i j e t i t i k a k o se neki najjasniji tekstovi u kojima Marx razlikuje drutvene odnose p r o i z v o d n j e od n j i h o v a p r a v n o g izraza, tiu u p r a v o m o g u n o s t i r a s k i d a i z m e u o s n o v e i n a d g r a d n j e k o j i e, izvan te d i s t i n k c i j e , o i g l e d n o o s t a t i n e s h v a t l j i v . U analizi Geneze kapitalistike zemljine rente M a r x n p r . pie: Neki su h i s t o r i c i izrazili s v o j e u e n j e k a k o se m o e vriti s a m o s t a l n o r a z v i j a n j e i m o v i n e (u f e u d a l n o m nainu p r o i z v o d n j e ) i, r e l a t i v n o govorei, b o g a t s t v a n a s t r a n i k u l u a r a ili k m e t a . O i g l e d n o j e m e u t i m d a u p r i m i t i v n i m

233

i n e r a z v i j e n i m s t a n j i m a n a k o j i m a p o i v a t a j d r u t v e n i odnos p r o i z v o d n j e i n j e m u o d g o v a r a j u i n a i n p r o i z v o d n j e , tradicija igra s v a k a k o z n a a j n u u l o g u . J e d n a k o je t a k o o i t o da je ovdje kao i uvijek u i n t e r e s u vladajueg dijela drutva cla se p o s t o j e e s t a n j e p o s v e t i k a o z a k o n te d a n j e g o v e u p o t r e b o m i tradicijom dane granice fiksira kao zakonite. U o s t a l o m , bez o b z i r a n a sve d r u g o , ovo se zbiva s a m o o d sebe im u toku v r e m e n a stalno r e p r o d u c i r a n j e osnove postojeega s t a n j a odnosa na k o m u je ono u t e m e l j e n o , uzme pravilan i s r e e n o b l i k ; a s a m o to p r a v i l o i r e d p r e d o u j u neophodan m o m c n a t svakog naina p r o i z v o d n j e koji treba stei d r u t v e n u v r s t i n u : n e o v i s n o s t o p u k o m s l u a j u ili s a m o v o l j i . To p r a v i l o i t a j r e d u p r a v o s u o b l i k d r u t v e n o g u v r e n j a naina proizvodnje, pa zato i njegove relativne emancipacije ocl p r o s t e s a m o v o l j e i p r o s t o g s l u a j a . U s t a n j u s t a g n i r a n j a procesa proizvodnje i drutvenih odnosa koji m u odgovaraju, nain proizvodnje postie t a j oblik s a m i m ponavljaninr r e p r o s u c i r a n j e m s e b e s a m o g a . . . ( K a p i t a l , V I I I , 173174) T a j r a s k o r a k ili n e s l a g a n j e i z m e u prava i tradicije k o j e se m o e javiti k a o p o d - p r a v o ili d e g r a d i r a n o p r a v o , u s t v a r n o s t i d a l j e i z r a a v a r a s k o r a k ili n e s l a g a n j e i z m e u prava i ekonomskog odnosa (nuno raspolaganje parcelom individualnog proizvoaa), to je obiljeje r a z d o b l j a formir a n j a j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e , t j . p r i j e l a z a iz j e d n o g nain a p r o i z v o d n j e u d r u g i . P o z n a t a i l u s t r a c i j a istog e f e k t a javl j a se t a k o e r u analizi tvornikog zakonodavstva k o j e datir a od p r v o g r a z d o b l j a p o v i j e s t i i n d u s t r i j s k o g k a p i t a l i z m a koje ozakonjuje uvjete normalne eksploatacije najamnike r a d n e s n a g e (vidi Kapital, I I , 159). K a k o su ti r a s k o r a c i m o g u i ili, t o n i j e , k a k o su unutar prava samoga mogue proturjenosti uslijed ne-korespondencije s p r o i z v o d n i m o d n o s i m a , p r a v o j e o d v o j e n o i, u analizi drugotno, s o b z i r o m na p r o i z v o d n e o d n o s e . P o t v r d u toga nai e m o a k o s u o i m o t e k s t o v e u k o j i m a M a r x u k a z u j e na s p e c i f i n o s t b u r o a s k o g v l a s n i t v a , n p r : U s v a k o m je h i s t o r i j s k o m r a z d o b l j u r a z v o j vlas n i t v a t e k a o d r u g a i j e i k r o z niz p o s v e r a z l i i t i h d r u t v e n i h o d n o s a . U t v r d i t i t a k o b u r o a s k o v l a s n i t v o ne z n a i n i t a d r u g o n e g o izloiti sve d r u t v e n e o d n o s e b u r o a s k e p r o i z v o d nje. H t j e t i dati definiciju vlasnitva kao jednog nezavisnog odnosa, zasebne kategorije, a p s t r a k t n e i vjene ideje, s a m o j e o b m a n a p r a v a ili m e t a f i z i k e . (Bijeda filozofije, p. 160) k a o i o n e k o j i p o d s j e a j u n a k r o n o l o k e prednosti, precesiju p r a v n i h o b l i k a p r a v a na v l a s n i t v o ( r i m s k o ) n a d k a p i t a l i s t i k i m n a i n o m p r o i z v o d n j e k o j i j e d i n i g e n e r a l i z i r a vlasnitvo l i e n o s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u . Tu p o d s j e a m o n a t e k s t Ranijih oblika , . . koji s m o ve naveli (vrlo p r a v n i k i t e k s t u n j e g o v o m p r e d m e t u i t e r m i n o l o g i j i ) , ili i n a j e d n o Engelsovo p i s m o Kautskorn:

234

Rimsko pravo, savreno pravo obine trgovake p r o i z v o d n j e , d a k l e p r e t k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e , ali koje takoer ukljuuje pravne odnose kapitalistikog razdoblja. T o n i j e , o n o t o s u g r a a n i n a i h g r a d o v a t r e b a l i za s v o j zam a h i t o n i s u n a l i u l o k a l n o m o b i a j n o m pravu. (26. lipn j a 1884) Ta u s p o r e d b a o s v j e t l j a v a r e t r o s p e k t i v n o t e k s t Geneze rente k o j i s a m p r i j e n a v e o . O n a p o k a z u j e d a t a j prob l e m r a s k o r a k a t r a d i c i j e i prava ne m o e biti p r o t u m a en k a o t e o r i j a g e n e z e p r a v a polazei od e k o n o m s k i h odnosa: j e r , u h i s t o r i j i p o s t o j i p r i j e l a z s o b i a j a n a p r a v o , ali to se n e zbiva u k o n t i n u i t e t u , n e g o j e to, s u p r o t n o , p r e k i d , prom j e n a p r a v a , ili b o l j e , p r o m j e n a u prirodi prava k o j a se vri n o v i m a k t i v i r a n j e m s t a r o g a p r a v a ( r i m s k o g ) ve j e d a n p u t p r e v l a d a n o g . Ponavljanje k o j e tu, ini se, igra g l a v n u u l o g u u a r t i k u l a c i j i p r a v a n a d e k o n o m s k i m o d n o s o m , j e d n a k o je e l e n r e n a t te g e n e z e k o j a e s v o j i m t r a j a n j e m p o j a s n i t i formiranje ozakonjene nadgradnje: njena je funkcija drugaija i o n a n a s p r i v o d i t e o r i j s k o j analizi f u n k c i j a reprodukcije koja p r i p a d a s v a k o m n a i n u p r o i z v o d n j e -i o k o j o j e m o k a s n i j e g o v o r i t i . To t o n a m m o e p o k a z a t i r e p r o d u k c i j a e k o n o m skih odnosa, nuna je f u n k c i j a prava u odnosu na sustav e k o n o m s k i h o d n o s a i s t r u k t u r a l n i h u v j e t a k o j i m a j e o n o pod r e e n o , a ne s t v a r a n j e s a m e instancije prava u drutvenoj formaciji. P o s t o j i p o t e k o a p o n a j p r i j e d a se j a s n o razlik u j u p r o i z v o d n i o d n o s i od n j i h o v a p r a v n o g a izraza, a k p o t e k o a tog p o j m a i z r a a v a n j a , i m o n o vie ne o z n a a v a obino u d v o s t r u a v a n j e nego a r t i k u l a c i j u dviju heterogenih i n s t a n c i j a , p o t e k o a n a p o k o n k o j a j e p r o i z i l a iz m o g u e g r a s k i d a i z m e u e k o n o m s k i h o d n o s a i p r a v n i h o b l i k a : svi ti uvjeti nisu sluajni, nego obrazlau m e t o d u ispitivanja koju o v d j e v a l j a p r i m j e n j i v a t i ( k o j u s l i j e d i i Mar.\, p o s e b n o u teks t o v i m a k o j i r a z m a t r a j u p r e t k a p i t a l i s t i k e n a i n e proizvodn j e k o j i su blii i s p i t i v a n j u n e g o s u s t a v n o m i z l a g a n j u ) . Ta m e t o d a trai p r o i z v o d n e o d n o s e iza p r a v n i h o b l i k a , ili j o b o l j e , iza d r u g o t n o g j e d i n s t v a p r o i z v o d n j e i prava k o j e m o r a biti r a s k i n u t o . J e d i n o ta m e t o d a d o z v o l j a v a e v e n t u a l n o teor i j s k o o d v a j a n j e , vodei pri t o m u r a u n a o a m b i v a l e n t n o j f u n k c i j i k o j u M a r x p r i d a j e p r a v n i m o b l i c i m a : n u n i m a ipak iracionalnim, izraavajui i o z a k o n j u j u i u istom k r e t a n j u d a ovi oblici prikrivaju e k o n o m s k u s t v a r n o s t k o j u svaki n a i n p r o i z v o d n j e n a s v o j n a i n d e f i n i r a . A n g a i r a t e se dakle u h o d u u n a z a d , sa e l j o m da se tu, ali o v a j p u t u n u t a r j e d n o g s i s t e m a sebi s u v r e m e n o g ( o d r e e n i n a i n proizvodnje: u ovom sluaju, kapitalistiki nain proizvodnje) oznae raskoraci ili razlike k o j e e se, p o l a z e i od o b l i k a p r a v a , izraziti n e g a t i v n o . O d a t l e proizlazi i p o t e k o a u p r o b l e m u terminologije, b u d u i d a su p o j m o v i u k o j i m a su i z r a e n i pro-

235

izvoni o d n o s i , u p r a v o p o j m o v i n e j a s n o e e k o n o m s k o g i pravnog, p o e v i s n e j a s n o o m s a m o g t e r m i n a vlasnitva. to jest vlasnitvo u k o l i k o o n o i n i s u s t a v u n u t a r r e l a t i v n o auton o m n e s t r u k t u r e p r o i z v o d n j e , i u k o l i k o o n o logiki p r e t h o d i p r a v u v l a s n i t v a , s v o j s t v e n o m p r o m a t r a n o m d r u t v u , to je p r o b l e m k o j i v a l j a r i j e i t i takoer i zbog kapitalizma. Analiza o d n o s a i z m e u e k o n o m s k e s t r u k t u r e kapitalistikog naina proizvodnje i prava koje ovomu odgovara, z a h t i j e v a p o t p u n o i s p i t i v a n j e , a ja u se s t o g a z a d o v o l j i t i sam o s n e k o l i k o p r i m j e d b i k o j e s l u e k a o p o l a z i t a . To j e mogue saeti: 1. S v e u k u p n o s t e k o n o m s k e s t r u k t u r e k a p i t a l i s t i kog n a i n a p r o i z v o d n j e , a p o t o m p r o c e s n e p o s r e d n e proizv o d n j e sve d o c i r k u l a c i j e i r a s p o d j e l e d r u t v e n o g a p r o d u k t a , p r e t p o s t a v l j a p o s t o j a n j e pravnog sistema; n j e g o v i s u osnovni e l e m e n t i pravo na svojinu i p r a v o ugovora. S v a k i od elem e n a t a e k o n o m s k e s t r u k t u r e u o k v i r u toga s i s t e m a p o p r i m a p r a v n o o d r e e n j e , p o s e b i c e razliiti e l e m e n t i n e p o s r e d n o g p r o c e s a p r o i z v o d n j e : v l a s n i k s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , proi z v o d n a s r e d s t v a (kapital), slobodni r a d n i k , i s a m proces, p r a v n o o k a r a k t e r i z i r a n k a o u g o v o r . 2. O b i l j e j e p r a v n o g s i s t e m a s k o j i m tu i m a m o p o s l a (ne, n a r a v n o , i s v a k o g h i s t o r i j s k i p r a v n o g s i s t e m a ) n j e govo j e o b i l j e j e apstraktne univerzalnosti: pod tim podraz u m i j e v a m o da t a j s i s t e m d i j e l i s a m o k o n k r e t n e j e d i n k e koj e m o g u p o d n o s i t i n j e g o v e f u n k c i j e k r o z clvije k a t e g o r i j e u kojima, s pravnog stajalita, nema prikladne diferencijacije to j e k a t e g o r i j a ljudi i stvari. O d n o s v l a s n i t v a i s k l j u i v o se u s p o s t a v l j a i z m e u l j u d i i n j i h o v a o d n o s a p r e m a s t v a r i m a (ili o n o g k o j i se s m a t r a o s o b o m p r e m a o n o m u t o se s m a t r a s t v a r j u ) ; u g o v o r n i o d n o s u s p o s t a v l j a se i s k l j u i v o izmeu o s o b a . K a o to, p o p r a v u , n e m a r a z l i k e m e u o s o b a m a k o j e j e s u ili m o g u biti v l a s n i c i i u g o v a r a t e l j i , j e d n a k o t a k o n e m a n i k a k v e r a z l i k e m e u s t v a r i m a k o j e j e s u ili m o g u b i t i pris v o j e n e , b i l e o n e s r e d s t v a za rad. ili za p o t r o n j u , i bez o b z i r a na u p o t r e b u k o j u to v l a s n i t v o s a d r i . 3. T a u n i v e r z a l n o s t p r a v n o g a s i s t e m a odraava j e d n u d r u g u u n i v e r z a l n o s t , u s t r i k t n o m s m i s l u te rijei, a ta p r i p a d a e k o n o m s k o j s t r u k t u r i : to je univerzalnost trgovake razmjene za k o j u z n a m o da se m o e o s t v a r i t i s a m o na osnovi k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e (dok n j e m u p r e t h o d i postojanje t r g o v a k e r a z m j e n e i oblici k o j e ova s a d r i ) ; s a m o na o s n o v i k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e r a s p o d j e l j u j e se i n t e g r a l n o s v e u k u p n o s t e l e m e n a t a e k o n o m s k e s t r u k t u r e n a r o b u (tu p o d r a z u m i j e v a m o r a d n u s n a g u ) i n a o n e k o j i razm j e n j u j u (tu n e p o s r e d n i p r o i z v o a ) . Te clvije k a t e g o r i j e odg o v a r a j u o n i m a k o j e d a j e pravni sustav (osobe i stvari). T a k o opi p r o b l e m o d n o s a i z m e u k a p i t a l i s t i k o g naina proizvodnje i pravnog sustava koji njegovo funkcio-

236

n i r a n j e p r e t p o s t a v l j a , ovisi, p o v i j e s n o i t e o r i j s k i , o j e d n o m drugom problemu naime problemu odnosa izmeu ekonomske s t r u k t u r e n e p o s r e d n o g p r o c e s a p r o i z v o d n j e i ekonomske s t r u k t u r e c i r k u l a c i j e r o b e . N u n a p r i s u t n o s t kategorija trgovine u analizi procesa p r o i z v o d n j e p o j a n j a v a nunu prisutnost odgovarajuih pravnih kategorija. 4. Drutveni odnosi proizvodnje koji pripadaju s t r u k t u r i k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e , m o g u se o d r e i v a t i p o l a z e i o d n j i h o v a p r a v n o g o d r e e n j a , p o k a z u j u i meu s o b o m niz pomaka. U p r v o m redu, dok je pravo svojine okarakteriz i r a n o k a o u n i v e r z a l i s t i k o , te d o k se n e u v o d i n i k a k v a razlika izmeu p o s j e o v a n i h stvari i n j i h o v e u p o r a b e , j e d i n o je z n a a j n o vlasnitvo sa s t a j a l i t a s t r u k t u r e p r o c e s a proizvodn j e v l a s n i t v o sredstava za proizvodnjii, ukoliko ona, kake n e p r e k i d n o p o n a v l j a M a r a , f u n k c i o n i r a j u k a o takva, tj. ukol i k o s u p r o i z v o d n o p o t r o n a , k o m b i n i r a n a sa ivim r a d o m , a n e n e p r o d u k t i v n o n a g o m i l a n a u n o v c u ili p o t r o n a . D o k j e p r a v n o v l a s n i t v o p r a v o n a bilo kakvu p o t r o n j u (openito pravo uporabe i zlouporabe, tj. individualnog, proizvodnog t r o e n j a , ili o t u e n j a ( r a z m j e n e ) ili r a s i p a n j a ) (Kapital, V I I I , 203), e k o n o m s k o v l a s n i t v o s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u n i j e toliko pravo na n j i h , koliko s p o s o b n o s t n j i h o v a proizv o d n o g t r o e n j a , o v i s n o o n j i h o v o j m a t e r i j a l n o j prirodi, njih o v o j p r i l a g o d b i u v j e t i m a p r o c e s a r a d a , k a o n a i n u vlastitoga p r i s v a j a n j a vika rada. Ta sposobnost ne vodi pravu, ve, k a k o j e v e n a z n a i o A l t h u s s e r , r a s p o d j e l i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ( p o s e b n o koncentraciji u kolikou i kakvou). E k o n o m s k i oclnos n e z a s n i v a se n a n e d i f e r e n c i j a c i j i s t v a r i (i, s u k l a d n o t o m u , roba), n e g o n a n j i h o v o m r a z l i k o v a n j u koj e se m o e a n a l i z i r a t i k r o z d v i j e l i n i j e r a z l i k e , a t o s u : elementi individualne potronje e l e m e n t i p r o d u k t i v n e jDOtronje i: r a d n a s n a g a / s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u ( p o z n a t o j e d a se t a j s i s t e m r a z l i k a n a l a z i u a n a l i z i s e k t o r a s v e u k u p n e d r u t v e n e r e p r o d u k c i j e ) . T a k o je m o g u e odredili r a s k o r a k i z m e u d r u t v e n o g o d n o s a p r o i z v o d n j e i p r a v a na v l a s n i t v o k a o k r e t a n j e irenja ili p r o d u a v a n j a , k a o ukid a n j e p o d j e l a s t e e n i h s t r u k t u r o m p r o i z v o d n j e : o d vlasni t v a n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u d o v l a s n i t v a u o p e . U d r u g o m redu, o d n o s izmeu vlasnika n a d sreds t v i m a za p r o i z v o d n j u ( k a p i t a l i s t ) i n a j a m n o g r a d n i k a p r a v n o j e u g o v o r j e d n o g p o j e d i n a n o g o b l i k a , u g o v o r o radu. On j e m o g u p o d u v j e t o m d a se r a d p r a v n o p r e t v o r i u p r o m e t , d a k l e d a se r a d n a s n a g a p r a v n o p r o m a t r a k a o r o b a ili k a o stvar. N a g l a s i m o d a su u s v o m p o j m u ta t r a n s f o r m a c i j a r a d ne snage u robu i u s p o s t a v l j a n j e ugovora o radu p o t p u n o n e o v i s n i o prirodi posla u k o m s e t r o i r a d n a s n a g a . Z a t o j e

237

p r a v n i o b l i k najamnine univerzalni oblik koji p o d r a z u m i j e v a produktivni rad, r a d p r e o b r a a j a p r o i z v o a a vika v r i j e d n o s t i , k a o i sve d r u g e r a d o v e k o j e se m o e o p e n i t o n a z v a t i sluenja. Jedino produktivan rad o d r e u j e proizvodni odnos, i n j e g a n i j e m o g u e o p e n i t o o d r e d i t i o d n o s o m poslod a v c a ili n a j a m n i k a , o d n o s o m i z m e u osoba: on p r e t p o s t a v l j a p r o u a v a n j e e k o n o m s k e sfere u k o j o j ivi ( s f e r a nep o s r e d n e p r o i z v o d n j e u k o j o j v i a k v r i j e d n o s t i nalazi s v o j izvor), d a k l e m a t e r i j a l n a p r i r o d a r a d a i n j e g o v i h p r e d m e t a , d a k l e p r i r o d a s r e d s t a v a za r a d s k o j i m a se o n a k o m b i n i r a . J e d n a k o k a o t o n a m se v l a s n i t v o n a d s r e d s t v i m a za proizvodnju javlja u obliku pravnog odnosa izmeu osobe i stvari, k a o m o n a d ivim r a d o m s p o m o u r a s p o d j e l e s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ( k o j a j e d i n a m o g u r a s p o l a g a t i t o m moi), isto n a m se t a k o n a j a m n i r a d , k a o o d n o s k o j i j e sadran u strukturi p r o i z v o d n j e , j a v l j a u p r a v n o m o b l i k u u g o v o r a o n a j a m n o j slubi, k a o m o n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u r a s p o l a g a n j e m proizvodnog r a d a (koji jedini moe raspolagati t o m moi, t j . o d r e d i t i p r i m j e r e n u p o t r o n j u a n e bilo k a k v u pot r o n j u ) . T a k o se r a s k o r a k n a j a m n o g r a d n i k a m o e o b i l j e iti: k a o d r u t v e n i o d n o s p r o i z v o d n j e i k a o p r a v o n a r a d k a o k r e t a n j e u irinu ili u d u i n u f o r m a l n o s l i n o p r e t h o d n o m . O t u d p r o i z l a z e d v a z a k l j u k a od p r v o b i t n o g znaaja: Dok su, sa s t a j a l i t a p r a v a ( k o j e j e u k l j u e n o u kapitalistiki nain proizvodnje, naravno), odnos vlasnitva, o d n o s osobe i stvari, o d n o s u g o v o r a i o d n o s osobe prem a osobi d v a odijeljena o b l i k a (ak i a k o se z a s n i v a j u n a i s t o m s i s t e m u k a t e g o r i j a ) , to ne v r i j e d i sa s t a j a l i t a e k o n o m s k e s t r u k t u r e : v l a s n i t v o n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u i p r o d u k t i v n i n a j a m n i r a d o d r e u j u jedan jedini odnos, jedan jedini odnos proizvodnje, k a k a v on i z r a v n o proizlazi iz d v i j e a n a l i z e t o su o v d j e p r o v e d e n e . Kako taj drutveni odnos nije pravne prirode, zbog razloga koji se o d n o s e n a s a m u p r i r o d u k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e , mi s m o p r i m o r a n i (i M a r a p r i j e svih) istai ga, polazei od p r a v n i h k a t e g o r i j a i z r a e n i h u n j i h o v o j v l a s t i t o j t e r m i n o l o g i j i , da n j e g a n e m o g u p o d n o s i t i ista konk r e t n a b i a . P r a v n i su o d n o s i u n i v e r z a l n i i a p s t r a k t n i , te se u s p o s t a v l j a j u i z m e u osoba i stvari, o p e n i t o ; s u s t a v n a s t r u k t u r a p r a v a o d r e u j e s v o j e n o s i o c e k a o j e d i n k e (osobe) s u p r o t s t a v l j e n e stvarima. Isto tako, zahvaljujui njihovoj f u n k c i j i u p r o c e s u p r o i z v o d n j e , s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u postaju nosiocima odnosa ekonomske strukture, i taj odnos ( s u p r o t n o v l a s n i t v u ili u g o v o r u ) n e m o e b i t i d e f i n i r a n za p o j e d i n c e , n e g o s a m o za drutvene klase ili p r e d s t a v n i k e d r u t v e n i h k l a s a . D e f i n i c i j a k a p i t a l i s t i k e k l a s e ili k l a s e prolet a r i j a t a ne p r e t h o d i d a k l e d r u t v e n o m o d n o s u p r o i z v o d n j e ,

238

ve obrnuto, definicija drutvenog odnosa proizvodnje uklju u j e f u n k c i j u nosioca d e f i n i r a n o g k a o k l a s a . K l a s a d a k l e n e m o e b i t i subjekt vlasnitva u onom znaenju u k o j e m u je pojedinac pravno subjekt svojeg v l a s n i t v a , k a o ni sudionik u g o v o r a d r u g o m u . Mi tu n e m a m o p o s l a s i n h e r e n t n o u p r e d m e t a n j e g o v u s u b j e k tu, ili s m e u s o b n i m o d n o s o m s u b j e k a t a , n e g o s m e h a n i z m o m k o n s t a n t n e r a s p o d j e l e s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , d a k l e cjelokupnoga kapitala, i p r e m a t o m u cjelokupnog drutvenog p r o i z v o d a (kao t o p o k a z u j e M a r x u p r e t p o s l j e d n j e m pog l a v l j u Kapitala, I I I k n j i g a : Odnosi proizvodnje i odnosi raspodjele). K l a s e tu n i s u s u b j e k t i n e g o nosioci, a k o n k r e t n a o b i l j e j a tih k l a s a ( n j i h o v e v r s t e p r o f i t a , u n u t r a n j e frakciouiranje, n j i h o v i o d n o s i p r e m a r a z l i i t i m s t u p n j e v i m a d r u t v e ne s t r u k t u r e ) n j i h o v e s u posljedice. E k o n o m s k i o d n o s proizv o d n j e j a v l j a se d a k l e k a o j e d a n o d n o s i z m e u tri f u n k c i o n a l n o o d r e e n a p o j m a : k l a s a v l a s n i k a / s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u / k l a s a e k s p l o a t i r a n i h p r o i z v o a a . P o t v r d u t o g a n a i emo posebno u analizama I knjige, sedmi odjeljak (Akumulacija kapitala) u kojemu Marx pokazuje kako mehanizam k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e , t r o e i p r o d u k t i v n o s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u i s n a g u r a d n i k o v a r a d a , u v j e t u j e r a d n i k o v u prip a d n o s t k a p i t a l u , te k a k o od k a p i t a l i s t e ini i n s t r u m e n a t a k u m u l a c i j e , s l u b e n i k a k a p i t a l a . T a j o d n o s n e m a n i t a osob n a , on p r e m a t o m u n i j e u g o v o r , n e g o n e v i d l j i v a nit k o j a r a d n i k a p o v e z u j e s k a p i t a l i s t i k o m k l a s o m i k a p i t a l i s t u s radn i k o m k l a s o m (Kapital, I I I , p. 16. p. 20). D r u t v e n i o d n o s koji o d r e u j e r a s p o d j e l u s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u p o s t a j e d a k l e n e o p h o d a n o d n o s i z m e u s v a k o g p o j e d i n c a j e d n e klase i c j e l i n e p r o t i v n i k e klase.

2. P R O I Z V O D N E S N A G E (ZANAT I M A I N I Z A M ) Meu opim p o j m o v i m a o k o j i m a sam govorio a n a l i z i r a j u i t e k s t P r e d g o v o r a Prilogu . . . s u s t a v n o a r t i k u l i r a n u M a r x a , u s v o j o j p r i v i d n o j j e d n o s t a v n o s t i m o d a nijed a n ne ini vie p o t e k o a od proizvodnih snaga, ili t o n i j e , nivoa p r o i z v o d n i h s n a g a (ili s t u p n j a r a z v i j e n o s t i ) . I o d i s t a , s a m p o j a m n e p o s r e d n o u k a z u j e na dva z a k l j u k a k o j a su izvor o s n o v n i h krivih t u m a e n j a M a r x o v e t e o r i j e , ali o kojim a se m o e rei da ih n i j e lako izbjei: p o n a j p r i j e se, govorei o p r o i z v o d n i m s n a g a m a , s n a g a m a p r o i z v o d n j e , ukaz u j e m o g u n o s t nabrajanja p r o d u k t i v n e s n a g e j e s u ljudi, s t r o j e v i , n a u k a , itd.; i s t o v r e m e n o u k a z u j e se na to d a n a p r e d a k p r o d u k t i v n i h s n a g a m o e p o p r i m i t i vid k u m u l a t i v n o g n a p r e t k a , p r i d o l a e n j a novih p r o d u k t i v n i h s n a g a , ili

239

se j e d n e n a d o m j e t a j u d r u g i m , m o n i j i m ( o b r t n i k o v alat s t r o j e m ) . D o s p i j e v a m o t a k o d o t u m a e n j a nivoa ili stupn j a r a z v i t k a , a to j e t u m a e n j e , ini se, s a d r a n o u s a m i m r i j e i m a r i j e j e o l i n e a r n o m i k u m u l a t i v n o m razvoju, o kvazi b i o l o k o m k o n t i n u i t e t u . K a k o d a k l e s p o z n a t i h i s t o r i j s k e d i s k o n t i n u i t e t e k o j i su i z r i j e k o m s a d r a n i u o p o j teoriji, a k o n e s p o m o u t e o r i j e k v a l i t a t i v n e p r o m j e n e , prij e l a z a iz k v a n t i t e t a u k v a l i i e t , t j . d e s k r i p t i v n e t e o r i j e tempa k r e t a n j a k o j e n e k r i j e s v o j u o p e n i t u s t r u k t u r u ? K a k o izbjei mehanicistiku teoriju historijskog k r e t a n j a u k o j o j je d i j a l e k t i k a d r u g o i m e za raskid, p e r i o d i n o zakanjenje i periodino i s p u n j e n o , iznova prilagoeno d r u g i m instancijama, u o d n o s u na taj razvitak koji jest njegova m j e r a ? J e d a n se t a k a v p o p i s i p a k u b r z o s u o a v a sa zna a j n i m p o t e k o a m a : o n e se sve o d n o s e n a h e t e r o g e n o s t e l e m e n a t a k o j u v a l j a p r i d o d a t i , e l i m o li M a r x o v p o j a m u s k l a d i t i s o p i s o m i n j e n i c a . B u r o a s k i k r i t i a r i M a r x a prim j e u j u d a p r o d u k t i v n e snage n a p o s l j e t k u u k l j u u j u n e s a m o t e h n i k a p o m a g a l a , n e g o i p r i m j e n u z n a n s t v e n e spoz n a j e za u s a v r e n j e i z a m j e n u za t a p o m a g a l a , te n a p o s l j e t k u z n a n o s t s a r n u ; ne s a m o r a d n e s n a g e n e g o i t e h n i k e i kult u r n e n a v i k e l j u d i , i j a p o v i j e s t i i n d u s t r i j s k a psiho-sociolog i j a p o k a z u j u sve vie i vie snagu i h i s t o r i j s k u i socioloku sloenost; ne s a m o tehniku, nego i o d r e e n u organizaciju rada, tj. d r u t v e n u i politiku organizaciju (znaajan je p r i m j e r toga p l a n i f i k a c i j a ) , itd. Te p o t e k o e n i s u proizvoljne i one odraavaju nemogunost usklaivanja Marxova p o j m a s k a t e g o r i j a m a s o c i o l o g i j e k o j a polazi od p o p i s i v a n j a i p r i d o d a v a n j a nivoa, t e h n o l o k o g , e k o n o m s k o g , p r a v n o g , d r u t v e n o g , p s i h o l o k o g , p o l i t i k o g itd, te k o j a n a o s n o v i tih p o p i s i v a n j a s t v a r a v l a s t i t e h i s t o r i j s k e k l a s i f i k a c i j e (tradicion a l n a d r u t v a i i n d u s t r i j s k a d r u t v a , l i b e r a l n a d r u t v a i cent r a l i s t i k o - t o t a l i t a r n a d r u t v a itd.). t o vie, t e s u p o t e k o e za n a s p o k a z a t e l j b i t n e r a z l i k e oblika i z m e u M a r x o v a p o j m a i k a t e g o r i j a te v r s t e : p o k a z a t e l j da p o j a m p r o i z v o d n i h s n a g a n e m a n i t a z a j e d n i k o g s n a b r a j a n j e m te v r s t e . V a l j a n a m dakle istraiti njegov pravi oblik. Z a u s t a v l j a m o se p o n a j p r i j e n a M a r x o v o j f o r m u laciji da su t a j nivo ili l a j s t u p a n j k o j i z a s i g u r n o izraavaju mogunost barem mogue mjere, i mjere rasta s m a t r a n i o b i l j e j e m biti p r o i z v o d n i h s n a g a , pa p r e m a t o m u o n e m o r a j u biti d e f i n i r a n e k a o s p e c i f i n o s t j e d n o g h i s t o r i j s k o g n a i n a p r o i z v o d n j e . O p a je i d e j a d a k l e p r i m j e d b a da sc produktivnost r a d a , t j . m j e r a tog r a z v i t k a , p o v e a l a u n e k i h d e s e t a k g o d i n a i n d u s t r i j s k o g k a p i t a l i z m a vie n e g o u p r o t e k l i m n a i n i m a p r o i z v o d n j e , d o k su p r o d u k t i v n i o d n o si, p r a v n i i p o l i t i k i oblici o u v a l i r i t a m p r o m j e n e ; to isto v r i j e d i i za p r e o b r a a j s r e d s t a v a za r a d ( o r u e ) k o j i M a r x naziva G r a d m e s s e r d e r E n t v v i c k l u n g d e r m e n s c h l i c h e n Ar-

240

b e i t s k r a f t . Marx na d r u g i m m j e s t i m a jo bolje kae, da t a j nivo i z r a v n o ulazi u e k o n o m s k u a n a l i z u k a o p r o d u k t i v n a snaga rada, p r o d u k t i v n o s t r a d n e s n a g e ( P r o d u k t i v k r a f t ) . V i d j e t e se d a u s t v a r n o s t i p r o d u k t i v n e snage n i s u stvari. K a d b i o n e to bile, p r o b l e m n j i h o v a o d n o s a , njih o v a uvoza, p a r a d o k s a l n o bi l a k e r i j e i l a b u r o a s k a sociologija (neke psiholoke p r o b l e m e k u l t u r n o g prilagoivan j a ) negoli M a r x b u d u i j e n j e g o v a t e o r i j a n u a n o d n o s , korelacija izmeu odreenih produktivnih snaga i odreenog tipa d r u t v a ( k o j e se o d r e u j e p r e m a n j e g o v i m d r u t v e n i m odnosima). Ostavljajui po strani verbalnu obmanu stvorenu p o j m o m , rei e se ve d a n a j z a n i m l j i v i j i vid p r o d u k t i v n i h snaga vie n i j e n j i h o v o n a b r a j a n j e ili n j i h o v o s l a g a n j e , n e g o ritani ili tempo n j i h o v a r a z v o j a , j e r j e t a j r i t a m i z r a v n o vezan uz p r i r o d u p r o i z v o d n i h o d n o s a i s t r u k t u r u n a i n a proi z v o d n j e . O n o t o j e M a r x p o k a z a o u Kapitalu i na to smjer a j u p o z n a t e r e e n i c e iz Manifesta, n i j e to d a j e k a p i t a l i z a m oslobodio r a z v o j p r o d u k t i v n i h s n a g a p o p r v i p u t i za s v a g d a , n e g o to d a j e k a p i t a l i z a m p r o d u k t i v n i m s n a g a m a n a m e t n u o j e d n u vrstu o d r e e n o g razvoja iji m u j e r i t a m i t e m p o svojstven i n a m e t n u t o b l i k o m k a p i t a l i s t i k o g p r o c e s a a k u m u l a cije. T a j t e m p o b o l j e o p i s u j e n a i n p r o i z v o d n j e o d n i v o a jednog trenutka. (Zakon poveanja proizvodne snage rada n e p r i m j e n j u j e se apsolutno n a k a p i t a l . Za k a p i t a l , t a se p r o i z v o d n o s t u v e a v a ne o n d a k a d se m o e p o s t i i ekonomija na ivome radu, openito, nego s a m o kad je plaenim d i j e l o m ivoga r a d a m o g u e o s t v a r i t i e k o n o m i j u z n a a j n i j u od o n e u p r o t e k l o m r a d u . K a p i t a l , VI, 274). Ali s t e o r i j s k o g s t a j a l i t a , p r o i z v o d n e s u snage takoer i odnos odreene vrste u n u t a r naina proizvodnje, ili, o n e su t a k o e r ' proizvodni odnos: i to u p r a v o o n a j k o j i s a m k u a o n a z n a i t i , u v o d e i ga m e u k o n s t i t u t i v n e o d n o s e s t r u k t u r e k o m b i n a c i j e , o s i m o d n o s a vlasnitva, o n a j odnos 5 ( s t v a r n o p r i s v a j a n j e ) , m e u i s t i m e l e m e n t i m a : sreds t v a za p r o i z v o d n j u n e p o s r e d n e p r o i z v o a e , t j . ne-radnike, t j . ne-najamnike u o k v i r u k a p i t a l i s t i k o g n a i n a proizvodnje. Ja bih sada htio pokazati da je rije odista o j e d n o m odnosu, kaimo t o n i j e o p r o i z v o d n o m o d n o s u , p o v o d e i se za analizom onih poglavlja Kapitala koja su posveena met o d a m a n a s t a n k a relativnog vika vrijednosti; istovremeno e se b o l j e u v i d j e t i u e m u je d i f e r e n c i j a l n a a n a l i z a o b l i k a . M a r x o v a se a n a l i z a p r o t e e n a tri p o g l a v l j a Kapitala ( k n j i g a I, p o g l . 13, 14, 15 f r . izd.) k o j a su p o s v e e n a oblic i m a k o o p e r a c i j e u m a n u f a k t u r i i k r u p n o j i n d u s t r i j i , te prij e l a z u s j e d n e n a d r u g u k o j i vri i n d u s t r i j s k a r e v o l u c i j a . N o i a j j e r a z v i t a k n e r a z u m l j i v n e u z m e m o li s j e d n e s t r a n e u o b z i r d e f i n i c i j u p r o c e s a r a d a ( k n j . I, p c g l . 7), a s d r u g e s t r a n e p o g l a v l j e 16, I k n j i g e (Apsolutni i relativni viak vrijednosti).
16 Kako itati Kapital

241

P r i j e l a z s m a n u f a k t u r e n a k r u p n u i n d u s t r i j u naj a v l j u j e ono to Marx naziva specifinim n a i n o m proizvodn j e u k a p i t a l i z m u , ili j o s t v a r n o m s u p s u m p c i j o m r a d a kapitalu. Drugaije reeno, k r u p n a industrija daje naemu o d n o s u oblik koji organski p r i p a d a kapitalistikom nainu proizvodnje. K a p i t a l p o n a j p r i j e sebi p r i s v a j a r a d u t e h n i k i m u v j e t i m a h i s t o r i j s k o g r a z v o j a . On n e p o s r e d n o ne p r e o b r a a va n a i n p r o i z v o d n j e . P o j a v a v i k a v r i j e d n o s t i , u o b l i k u u k o j e m je r a z m a t r a n a p r e t h o d n o , o b i n i m p r o d u e n i m d a n o m , n e z a v i s n a j e o s v a k o j p r o m j e n i u n a i n u n a k o j i se p r o i z v o d i (Kapital, I, 303). Pojava relativnog vika vrijednosti revolucionira kroz tehnike p o s t u p k e rada i oblike drutvenoga grupiran j a (die g e s e l l s c h a f t l i c h e n G r u p p i e r u n g e n ) . O n a d a k l e p r e t p o s t a v l j a jedan specifino kapitalistiki nain proizvodnje k o j i i m a v l a s t i t e m e t o d e , s r e d s t v a i u v j e t e . T a j n a i n proizv o d n j e o b l i k u j e se p r i r o d n o i u s a v r a v a s a m o n a o s n o v i form a l n e s u p s u m p c i j e r a d a k a p i t a l u . Stvarna supsumpcija rada kapitalu n a d o m j e t a d a k l e f o r m a l n u s u p s u m p c i j u . (Pr. s n j e m . izck, t o m I, p. 535) R a z m a t r a n j a k o j a s l i j e d e m o g u se u z e t i k a o tum a e n j e tih t e k s t o v a . Tom razlikom f o r m a l n e i stvarne s u p s u m p c i j e , mi u t v r u j e m o p o n a j p r i j e p o s t a j a n j e k r o n o l o k o g rascjepa u f o r m a c i j i r a z l i i t i h e l e m e n a t a s t r u k t u r e : k a p i t a l k a o dru t v e n i o d n o s , t j . k a p i t a l i s t i k o v l a s n i t v o n a d s r e d s t v i m a za proizvodnju postoji prije i nezavisno o stvarnoj supsumpciji, t j . o s p e c i f i n o m o b l i k u n a e g o d n o s a ( s t v a r n o p r i s v a j a n j e ) k o j i o d g o v a r a k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e . Poj a n j e n j e toga r a s c j e p a i m o g u n o s t t a k v i h r a s c j e p a openito, v o d e n a s t e o r i j i oblika prijelaza j e d n o g naina proizvodn j e u d r u g i , k o j i p r i v r e m e n o o s t a v l j a m po s t r a n i . Z a d r a v a m s a m o o v a j : o b i a n , isti k r o n o l o k i r a s c j e p n e v a a n j e za teor i j u k o j u mi p r o u a v a m o ; s i n k r o n i j a u k o j o j j e d a n t a j pojam n a i n a p r o i z v o d n j e , u k i d a p o t p u n o i j e d n o s t a v n o t a j vid t e m p o r a l n o s t i , te iz t e o r i j e h i s t o r i j e i s k l j u u j e d a k l e svaki o b l i k m e h a n i c i s t i k e misli v r e m e n a ( p r e m a k o j o j i s t o m \ r e m e n u p r i p a d a o n o t o j e na i s t o m e s t u p n j u na k r o n o l o k o j tabeli s l a g a n j a ) . Me s a m o da p o s t o j i r a s c j e p i z m e u p o j a v e k a p i t a l i s t i k o g v l a s n i t v a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i indus t r i j s k e r e v o l u c i j e , n e g o se i s a m a i n d u s t r i j s k a r e v o l u c i j a prekida o d j e d n e do d r u g e g r a n e p r o i z v o d n j e . T e o r i j a ukida i t a j d r u g i r a s c j e p . U j e d n o j j e d i n o j g r a n i o n o se nastavlja u z a s t o p n i m z a m j e n j i v a n j e m r u n o g r a d a mehanikim, iji se r i t a m p o k o r a v a s t r u k t u r a l n i m i k o n j u n k t u r n i m e k o n o m s k i m p o t r e b a m a ; p r e m d a se t a j prijelaz k o j i t u u z i m a m o kao p r e d m e t , javlja kao t e n d e n c i j a u o n o m z n a e n j u koje t o m p o j m u p r i d a j e M a r x , t j . k a o s t r u k t u r a l n o v l a s n i t v o ka-

242

p i t a l i s t i k c g n a i n a p r o i z v o d n j e , k a o bit p r o d u k t i v n i h snaga u k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e , t j . n e p r e k i d n o u pokuaju prijelaza s runog na mehaniki rad. P o d s j e t i m o o d ega se s a s t o j i t a j p r i j e l a z s m a n u fakture na k r u p n u industriju. O b j e se j a v l j a j u k a o oblici kooperacije i z m e u radn i k a ( n e p o s r e d n i p r o i z v o a i ) , i ta je k o o p e r a c i j a m o g u a s a m o n a o s n o v i n j i h o v e p o d r e e n o s t i k a p i t a l u k o j i ih sve k o r i s t i i s t o d o b n o . O b j e d a k l e s a i n j a v a j u o n o t o bi se m o g l o n a z v a t i o r g a n i z m i m a p r o i z v o d n j e , s t v a r a j u k o l e k t i v n o g radn i k a : p r o c e s r a d a k o j i se d e f i n i r a i s p o r u k o m proizvoda ograniene uporabe (bila o n a p r o d u k t i v n a ili i n d i v i d u a l n a pot r o n j a ) , t r a i i n t e r v e n i r a n j e vie r a d n i k a na o s n o v i specifinog o b l i k a o r g a n i z a c i j e . M a n u f a k t u r a i k r u p n a i n d u s t r i j a protive se t a k o j e d n a k o i n d i v i d u a l n o m z a n a t u . Ipak meu njima ne postoji prava razlika. Oblici s v a k e k o o p e r a c i j e m o g u b i t i ili j e d n o s t a v n i ili s l o e n i : u j e d n o s t a v n o j k o o p e r a c i j i r i j e j e o j u k s t a p o z i c i j i r a d n i k a i o p e r a c i j a . N a d o p u n j a v a j u i se u z a j a m n o , r a d nici r a d e i s t o ili slino. T a j o b l i k k o o p e r a c i j e s u s r e e m o j o uvijek, naroito u poljoprivredi. U radionici m a j s t o r a korpor a c i j e , r a d p o m o n i k a o b i n a j e k o o p e r a c i j a , i to n a j e e . J e d n a k o je i u p r i m i t i v n i m oblicima m a n u f a k t u r e koji obrtnike n a p r o s t o o k u p l j a j u oko jedinstvenog r a d n o g m j e s t a . Sloena je k o o p e r a c i j a n a p r o t i v ispreplitanje r a d a . Operacij e k o j e v r i s v a k i p o j e d i n i r a d n i k , bile o n e u z a s t o p n e ili istod o b n e , n a d o p u n j u j u se i s a m o z a j e d n o ine s v r e n i p r o i z v o d . T a j o b l i k k o o p e r a c i j e ( k o j i u n e k i m g r a n a m a s u s r e e m o ve d a v n o , k a o n p r . u m e t a l u r g i j i ) p r e d s t a v l j a bit manufakturne podjele rada: jedan isti r a d d i j e l i se m e u r a d n i k e (to se sve do 18. s t o l j e a n a z i v a l o j e d n i m d j e l o m , j e d n i m proizvodom). N a r a v n o , r a z l i i t o m o e b i t i p o d r i j e t l o te p o d j e l e . Orra e s t o m o e p r o i z l a z i t i iz p r a v e pocijele, k a d s u s l o e n e o p e r a c i j e jednog istog o b r t a p o d i j e l j e n e izmeu razliitih r a d n i k a k o j i s e t a d a s p e c i j a l i z i r a j u za j e d a n d j e l o m i n i posao; o n e m o g u p r o i z l a z i t i iz s p a j a n j a vie r a z l i i t i h p o s l o v a koji su podreeni proizvodnji jednog upotrebnog proizvoda u k o j o j svi s u d j e l u j u , a sve se te i z v e d b e n a k n a d n o m i j e n j a j u u p o d i j e l j e n e r a d o v e . M a r x a n a l i z i r a dva p r i m j e r a ( p r o i z v o d n j u igala i koija) k o j i ovise o fizikim s v o j s t v i m a p r o d u k t a , ali t a j p r o c e s n a s t a n k a p o s v e iezava u r e z u l t a t u , a t a j j e r e z u l t a t p o d j e l a r a d a istog o b l i k a . N j e g o v o s n o v n i p r i n c i p iji e m o z n a a j u v i d j e t i , j e s i mogunost da se pojedine izvedbe izvre runo1. Sve p r e d n o s t i m a n u f a k t u r s k e p o d j e l e
!

Tu se m o r a m o posluili opim p o j m o m d jela., ne ograniavajui se na djeto r u k u , p r e m d a je ona glavni organ nego u smislu tada cjelokupnog psiho-fiziolokog organizma, f s t o lako p o j a m stroj',: ne treba uzimati u smislu s t r o j a kao m e h a n i z m a .

243

r a d a p r o i z l a z e iz r a c i o n a l i z a c i j e k o j a s v a k o j p a r c i j a l n o j oper a c i j i o m o g u a v a n j e n o i z d v a j a n j e i s p e c i j a l i z a c i j u radnika", p o b o l j a n j e p o k r e t a i o r u a , u v e a n j e brzine itd, p o t r e b n o je d a k l e d a ta o p e r a c i j a p o s t a n e s t v a r n o m o g u a , d a s v a k a o p e r a c i j a b u d e to j e m o g u e j e d n o s t a v n i j e i n d i v i d u a l i z i r a n a . N a m j e s t o rascjepa, mi o t k r i v a m o kontinuitet izmeu obrtnik a i m a n u f a k t u r e : m a n u f a k t u r n a p o d j e l a r a d a j a v l j a se k a o produenje analitikog k r e t a n j a specijalizacije svojstvene o b r t n i k u , k o j a se i s t o d o b n o o d n o s i n a u s a v r a v a n j e t e h n i k i h o p e r a c i j a i na p s i h o - f i z i k a o b i l j e j a r a d n e s n a g e r a d n i k a . To su s a m o d v a v i d a , d v a lica j e d n o g i s t o g r a z v o j a . M a n u f a k t u r a r a d i k a l i z i r a tek do k r a j n o s t i poseb n i k a r a k t e r o b r t n i t v a k o j e p r e d s t a v l j a jedinstvo radne snage i sredstva za rad. S r e d s t v o za r a d (alat), s j e d n e s t r a n e , m o r a b i t i p r i l a g o e n o l j u d s k o m o r g a n i z m u , d o k s d r u g e strane alat p r e s t a j e b i t i t e h n i k o p o m a g a l o u r u k a m a o n i h k o j i ga ne z n a j u k o r i s t i t i : n j e g o v a s t v a r n a k o r i s t z a d o b i v a od r a d n i k a s v e u k u p n o s t fizikih i i n t e l e k t u a l n i h k v a l i t e t a , u k u p n o s t kulturnih navika (empirijsko poznavanje materijala, runi p o k r e t i k o j i i d u sve do t a j n e z a n a t l i j e itd.). E t o z a t o j e o b r t n i k v r s t o v e z a n uz s v o j n a u k . T e h n i k a p r i j e i n d u s t r i j s k e r e v o l u c i j e n e r a z r j e i v o j e jedinstvo s r e d s t v a za r a d , ili a l a t a , i radnika k o j i ga k r o z u p o t r e b u i n a v i k u r a b i . T e h n i k a j e u osnovi individualna, ak i ako je organizacija r a d a kolektivna. M a n u f a k t u r a u v a te z n a a j k e te ih t j e r a do k r a j n o s t i : p o t e k o e k o j e i s k r s a v a j u ve n a p o e t k u p o d i j e l j e n a r a d a , p r o i z l a z e u p r a v o iz toga t o o n a u v a p o d u d a r n o s t tehnikog procesa k o j i o p e r a c i j e ini sve vie i z d i f e r e n c i r a n i m , prilag o e n i m m a t e r i j a l u , a p r o i z v o d e sve m n o g o b r o j n i j i m i razn o l i k i j i m (sa sve m a n j i m v i e z n a n o s t i m a ) , te antropolokog procesa k o j i i n d i v i d u a l n e s p o s o b n o s t i sve vie s p e c i j a l i z i r a . O r u e i r a d n i k p o s t a j u dio j e d n o g i istog k r e t a n j a . G l a v n a j e p o s l j e d i c a tog n e p o s r e d n o g j e d i n s t v a o n o t o Mar.\ naziva r a d o m k a o r e g u l a t i v n i m p r i n c i p o m d r u t v e n e p r o i z v o d n j e , t o z n a i d a k o o p e r a c i j a r a d n i k e u manufakturi postavlja u odreen odnos, i samo pomou njih i s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u . T o se j a s n o u v i a p r o m a t r a j u li se sile k o j i m a se m o r a p o k o r i t i k o n s t i t u i r a n j e o r g a n i z a m a p r o d u k c i j e u o n o m u io se o d n o s i n a o m j e r r a d n i k a u z e t i h u razliite s v r h e : n j i h d i k t i r a r a d n a s n a g a . Bit e p o t r e b n o emp i r i j s k i p o s t a v i t i b r o j r u n i h o p e r a c i j a na k o j e j e k o r i s n i j e p o d i j e l i l i r a d , te b r o j r a d n i k a od k o j i h s v a k i i m a s v o j poseb a n z a d a t a k , t a k o da svi v r e p o s a o u k o n t i n u i t e t u . T a k o se s t v a r a g r u p a - j e c i i n s t v o k o j e se p a r a l i z i r a i m n e d o s t a j e j e d a n n j e n l a n , u p r a v o k a o t o e o b r t n i k b i t i u m r t v l j e n u kontin u i t e t u svog r a d n o g p r o c e s a a k o s bilo k o j e g r a z l o g a n e bi m o g a o o b a v i t i j e d n u o d o p e r a c i j a p o t r e b n i h za d o v r e n j e svog p r o i z v o d a (vidi Kapital, II, 37).

244

N a d o m j e t a j u i l j u d s k u s n a g u u ulozi nosioca orua, t j . u k i d a j u i n j e g o v i z r a v n i d o d i r s p r e d m e t o m r a d a , s t r o j izaziva p o t p u n u p r o m j e n u o d n o s a i z m e u r a d n i k a i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u . Odsacl obavijest o p r e d m e t u r a d a n e e vie ovisiti o k u l t u r n i m o b i l j e j i m a s t e e n i m r a d n o m s n a g o m , n e g o e b i t i o d r e e n a o b l i k o m i n s t r u m e n t a p r o i z v o d n j e i meh a n i z m o m njegova f u n k c i o n i r a n j a . Osnovni princip organizac i j e r a d a p o s t a j e neophodnost koliko je god mogue kompletnijeg naclomjetavanja r a d a strojem. S t r o j - o r u e ini org a n i z a c i j u p r o i z v o d n j e p o t p u n o n e z a v i s n o m o k a r a k t e r u ljuds k e r a d n e s n a g e : j e d n a k o , s r e d s t v o za r a d i r a d n i k , p o t p u n o o d i j e l j e n i , r a z l i i t o se r a z v i j a j u . P r i j a n j i j e o d n o s o b r n u t : n a m j e s t o da se i n s t r u m e n t i n u n o p r i l a g o d e l j u d s k o m organ i z m u , o r g a n i z a m j e t a j k o j i se m o r a p r i l a g o d i t i i n s t r u m e n t u . T o o d v a j a n j e o m o g u u j e s t v a r a n j e j e d i n s t v a jedne p o t p u n o d r u g a i j e v r s t e , jedinstva sredstva za rad i predmeta rada. S t r o j - o r u e , k a e M a r a , o m o g u a v a s t v a r a n j e mat e r i j a l n o n e z a v i s n e o k o s n i c e s a m i h r a d n i k a (Kapital, I I , 56). O r g a n i z a m p r o i z v o d n j e s a d vie n i j e u d r u i v a n j e o d r e e n o g b r o j a r a d n i k a , n e g o s k u p s t r o j e v a k o j e m o e upot r i j e b i t i b i l o k o j i r a d n i k . T e h n i k a e o d s a d b i t i s v e u k u p n o s t o d r e e n i h m a t e r i j a l a i i n s t r u m e n a t a r a d a k o j i se, spoz n a j o m njihovih fizikih kvaliteta, odnose p r e m a d r u g o m , kao i kvaliteta njihova sistema. Proces proizvodnje p r o m a t r a se i z d v o j e n o k a o prirodni proces rada; on unutar elemenata procesa rada uspostavlja j e d n u relativno a u t o n o m n u potcjelinu. To se j e d i n s t v o i z r a a v a u p o j a v i t e h n o l o g i j e , t j . p r i m j e n i p r i r o d n i h z n a n o s t i n a t e h n i k u p r o i z v o d n j e . Ali ta j e prim j e n a m o g u a tek n a o s n o v i o b j e k t i v n o g j e d i n s t v a sredstava za proizvodnju ( s r e d s t v a za r a d i p r e d m e t r a d a ) u p r o c e s u rada. K o l e k t i v n i r a d n i k d o b i v a t a d a o d r e e n j e po onom u t o M a r a d e f i n i r a p o d r u t v o v l j e n i m radom. Totalitet u v j e t a j e m o g u s a m o a k o p r o c e s p o j e d i n a n o g a r a d a (u koj e m u se s t v a r a o d r e e n i u p o t r e b n i p r e d m e t ) stvarno poprima, n e k a o p a r c i j a l n i p r o c e s r a d a , e l e m e n t d r u t v e n e proizv o d n j e u n j e n o j c j e l i n i . U n j e g o v u a n a l i z u (u a n a l i z u n j e g o v e t e h n i k e p o d j e l e ) v a l j a u k l j u i t i intelektualni rad k o j i s t v a r a s p o z n a j u , a n j e n a je p r i m j e n a j e d a n t a k a v p r o c e s r a d a . To t o j e t a j p r o d u k t i n t e l e k t u a l n o g r a d a , z n a n o s t , sa s t a j a l i t a k a p i t a l i s t e bezrazloan e l e m e n t (to i n a e n i j e t a k o ) i t o se j a v l j a k a o d a r d r u t v a , d r u g i j e p r o b l e m k o j i n e ulazi u analizu p r o c e s a r a d a . J e d n a k o t a k o , s k u p r a d i o n i c a ili t v o r n i c a u k o j i m a se p r i m j e n j u j e ista t e h n i k a , n e z a v i s n o o p o d j e l a m a v l a s n i t v a , tei d a p o s t a n e n j e n o p o l j e p r i m j e n e i i s k u s t v a , inei t a k o o n o t o M a r a n a z i v a p r a k t i k i m i s k u s t v o m velikog r a z m j e r a : J e d i n o i s k u s t v o k o l e k t i v n o g r a d n i k a o t k r i v a i pok a z u j e . . . k a k o v a l j a n a j j e d n o s t a v n i j e p r i m i j e n i t i ve p o s t o -

245

j e a o t k r i a , k a k v e p r a k t i k e t e k o e v a l j a p r e m o s t i t i u realiziranju teorije, u njenoj primjeni u procesu proizvodnje, itd. (Kapital, VI, 121). V i d i m o z a t i m d a p r e o b r a a j o d n o s a i z m e u elem e n a t a k o m b i n a c i j e i m a za p o s l j e d i c u p r e o b r a a j p r i r o d e s a m i h t i h e l e m e n a t a . T a j k o l e k t i v n i r a d n i k , k o j i je u odn o s u s j e d i n s t v o m s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , s a d je pojedinac p o t p u n o razliit od o n o g a k o j i je s d r u g i m s r e d s t v i m a za rad inio k a r a k t e r i s t i n o jedinstvo o b r t n i k o - m a n u f a k t u r s k o g r a d a ; isto j e t a k o o d r e e n j e p r o d u k t i v n o g r a d n i k a p r o m i jenilo osnovu: Polazei od t r e n u t k a . . . k a d j e i n d i v i d u a l n i proizvod p r e t v o r e n u d r u t v e n i , u p r o i z v o d k o l e k t i v n o g r a d n i k a i j i r a z l i i t i l a n o v i s u d j e l u j u u o b r a i v a n j u s i r o v i n e na razli i t i m s t u p n j e v i m a , b l i z u ili d a l j e , a k u c i j e l o s t i , n u n o se p r o i r u j u o d r e e n j a produktivnog rada, k a o i radnika koji proizvodi. Da bi o v a j b i o p r o d u k t i v a n , vie n i j e p o t r e b n o d a s a m r a d i n a p o s l u , n e g o j e d o v o l j a n o r g a n k o l e k t i v n o g radn i k a ili d a u n j e m u vri n e k u f u n k c i j u . P r v o b i t n o o d r e e n j e p r o d u k t i v n o g r a d a , p r o i z i l o iz s a m e p r i r o d e m a t e r i j a l n e proizvodnje, o s t a j e uvijek na snazi p u t e m odnosa kolektivnog r a d n i k a k o j i se s m a t r a j e d n o m o s o b o m , ali o n o se ne prim j e n j u j e n a s v a k o g tog l a n a u z e t o g p o j e d i n a n o 1 (Kapital, I I , 183184). U n a o j p s e u d o - k o m b i n a t o r i c i to n i s u d a k l e u stvari isti k o n k r e t n i elementi k o j e nalazimo od j e d n e p r o m j e n e d o d r u g e . N j i h o v o se s v o j s t v o vie ne d e f i n i r a o b i n i m m j e s t o m , nego kao s v a k i p u t r a z l i i t a posljedica strukture, tj. k o m b i n a c i j e k o j a ini n a i n p r o i z v o d n j e . Uzeo s a m t a j o d n o s k a o p r i m j e r , b u d u i da ga p o k r e e a n a l i z a Kapitala, ali j e j a s n o d a bi se a n a l i z a tog istog t i p a m o g l a p r o v e s t i i 0 o b l i c i m a vlasnitva, n e u p r a v o m s m i s l u r i j e i , n e g o u zna e n j u proizvodnih odnosa koje pravni odnosi postavljaju i f o r m a l i z i r a j u . M a r x u k a z u j e n a n j i h o v o z n a e n j e u tekstovim a Geneze kapitalistike zemljine rente (Kapital, knj. III) 1 u Ranijim oblicima . . . (Grundrisse), razlikujui p r i t o m nep r e s t a n o o b l i k vlasnitva i p o s j e d o v a n j a . N j e g o v e indiOvo o d r e e n j e u Kapitalu prati j e d n o drugo, te kae da je o d r e e n j e produktivnog radnika", u kapitalistikom nainu proizvodnje istodobno, ogranieno na n a j a m n o g r a d n i k a koji za kapitalistu odgovara p r o m i c a n j u promjenljivog kapitala. Ta dva n a s u p r o t n a k r e t a n j a (ekstenzi ja-ogranienje) ne isklju u j u se ili ne p r o t u r j e e sebi." Svako od n j i h odgovara j e d n o m od dva odnosa naina p r o i z v o d n j e , tonije, o d r e e n j u jednog elementa n e p o s r e d n i proizvoa u o d n o s u n a svaki od dva odnosa p r e m a specifinom obliku koji taj zauzima L I kapitalistikom nainu p r o i z v o d n j e . U ovom koji s m o uzeli kao p r e d m e t p r o u avanja, element (radnik) koji p o s j e d u j e sposobnost stvarnog p o k r e t a n j a drutvenih sredstava p r o i z v o d n j e sastavljen j e dakle ne samo od r a d n i k a , n a j a m n i k a , n e - n a j a m n i k a (intelektualni r a d n i c i ) , nego i od s a m i h kapitalista ukoliko ovi i m a j u f u n k c i j u nadzora i organizacije. To d v o s t r u k o k r e t a n j e nai e m o (ekstenzija-ogranienje) u toku ovoga izlaganja, kad e se analizirati specifina vrsta razvitka proizvodnih snaga u kapitalistikom nainu p r o i z v o d n j e i h i s t o r i j s k a tendencija naina p r o i z v o d n j e .
:

246

k a c i j e d o s t a t n o p o k a z u j u d a e se p r o n a i t a k o sloeni oblici k a o oni k o j e on istie u p o v o d u s t v a r n o g p r i s v a j a n j a 3 .

RAZVOJ I ZAMJENA P r i j e n e g o t o i z v u e m o z a d n j e z a k l j u k e iz te analize, p o t r e b n o j e p o k a z a t i d a o n a ovisi o k r i t e r i j i m a difer e n c i j a c i j e o b l i k a k o j i su s a d r a n i u d e f i n i c i j i procesa rada. E v o j e d n o s t a v n i h e l e m e n a t a (die e i n f a c h e n Mom e n t e ) na k o j e se r a s t a v l j a p r o c e s r a d a : 1. o s o b n a d j e l a t n o s t o v j e k o v a , ili t o n i j e r e e n o r a d ( z \ v e c k m a s s i g e T a t i g k e i t ) ; 2. p r e d m e t n a k o j i se d j e l u j e r a d o m ( G e g e n s t a n d ) ; 3. sredstvo k o j i m se d j e l u j e (Mittel). (Kapital, I, 181). O d M a r x o v e a n a l i z e i n d u s t r i j s k e r e v o l u c i j e zadr a v a m o o n o t o je r a z l i k u j e od d r u g i h p o j a n j e n j a istog fen o m e n a : to t o j e p o d r i j e t l o t e h n i k i h i d r u t v e n i h p r o m j e n a p r i d a o u v o e n j u stroja-oruda, k a o z a m j e n i za o v j e k a k a o n o s i o c a o r u a , u m j e s t o d a ga p r i d o d a u v o e n j u novih izvora energije ( p a r n o m s t r o j u ) , k a o z a m j e n i za o v j e k a k a o p o k r e t n e sile. I p a k , on se ne z a u s t a v l j a e s t o na t e o r i j s k o m i z r a z u tog p o d r i j e t l a k o j e j e s a d r a n o u d e f i n i c i j i p r o c e s a r a d a . I n d u s t r i j s k u r e v o l u c i j u ( p r i j e l a z s m a n u f a k t u r e n a krup n u i n d u s t r i j u ) m o e m o o d r e d i t i s p o m o u tih p o j m o v a k a o transformaciju njihova odnosa n a k o n z a m j e n e s r e d s t v a za r a d . P o n a v l j a j u i o n o t o s a m ve p r i j e r e k a o r e z i m i r a j u i M a r x a o t o j t r a n s f o r m a c i j i , n j u bi se m o g l o p r e d s t a v i t i k a o s l i j e d d v a oblika m a t e r i j a l n e e g z i s t e n c i j e p r o c e s a r a d a ' : j e d i n s t v o s r e d s t v a za r a d i r a d n e s n a g e , j e d i n s t v o s r e d s t v a za r a d i p r e d m e t a r a d a ; u s v a k o m j e s l u a j u slika o d n o s a i z m e u tri e l e m e n t a odreena p o t p u n o p o d s k u p o m koji p o s j e d u j e vlastito jedinstvo i relativnu a u t o n o m i j u : . , predmet rada s r e d s t v o za r a d radna snaga (djelatnost) j
(

jedinstvo mainizma, teImologija

jedinstvo obrtnitva (i m a n u f a k t u r e )

Ulogu \ i a s n i t \ a nad sredstvima za proiz\od.nju mogu preuzeti pojedinci, kolektivi, stvarni ili nestvarni predstavnici kolektiva" itd.: ona se moe l'a\i(i u iednom obliku ili s u p r o t n o , udvostruiti vlasnitvo i posjedovanje. itd.. ; Sredstvo za rad u m a i n i z m u p o p r i m a oblik m a t e r i j a l n e egzistencije (materielle Existenz\veise) u kojem ovisi z a m j e n a l j u d s k e snage p r i r o d n o m z a m j e n o m i rutine svjesnom p r i m j e n o m "znanosti (Kapital, I I , 71).

247

N a m a h se p o k a z u j e d a t r i p o j m a d e f i n i c i j e p r o c e sa r a d a n e m a j u n i t a z a j e d n i k o g s a p s t r a k c i j o m e m p i r i j s k e deskripcije (subjekt, objekt, posredovanje) k o j u je mogue i d r u g a i j e p r o v e s t i , u m e u i i d r u g e e l e m e n t e . Oni n i s u izvedeni iz a n a l i z e d v a u z a s t o p n a o b l i k a o d n o s a , n e g o ga oni omoguuju. K r e t a n j e od j e d n o g o b l i k a d o d r u g o g m o g u e je t a k o p o t p u n o a n a l i z i r a t i , ne kao obino ukidanje strukture ( o d v a j a n j e r a d n i k a o d s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ) , nego kao prijelaz jedne strukture u drugu; n e vie k a o s t v a r a n j e ex nihilo j e d n e s t r u k t u r e , p r e m d a p r v o b i t n e ( j e d i n s t v o p r e d m e ta i n a i n a r a d a u j e d n o m s i s t e m u f i z i k i h i n t e r a k c i j a ) (ili k a o a k o i d e n t a l n o f o r m i r a n j e te s t r u k t u r e u s k l a i v a n j e m dvij u a p s t r a k c i j a znanosti i t e h n i k e ) : j e r izmijenili su se oblici procesa rada. N o v i s u s t a v p r o i z v o d n i h s n a g a , i j i j e glavni p r i m j e r k a p i t a l i s t i k a m e h a n i k a k r u p n a i n d u s t r i j a , n i j e cilj ni a p s o l u t n i k o r i j e n , n e g o r e o r g a n i z a c i j a cjelok u p n o g a s u s t a v a , o d n o s a s t v a r n o g p r i s v a j a n j a p r i r o d e , prod u k t i v n i h snaga. Ali i s t o d o b n o se j a s n o p o k a z u j e d a ta p r o m j e n a o b l i k a n i j e ni n a k o j i n a i n m o g l a s e b i p r o t u m a i t i l i n e a r n o k r e t a n j e r a z v o j a , k a o filijacija. T a k v a f i l i j a c i j a p o s t o j i izmeu o b r t a i m a n u f a k t u r e , jer, kao to s m o vidjeli, m a n u f a k t u r u m o e m o , sa s t a j a l i t a k o j e n a s z a n i m a , s m a t r a t i za nas t a v a k k r e t a n j a s v o j s t v e n o g o b r t u , k o j i u v a sva n j e g o v a obil j e j a . Ali s t r o j k o j i z a m j e n j u j e a l a t i o b r a z o v a n u i s p e c i j a l i z i r a n u r a d n u s n a g u , n i j e p r o i z v o d e v o l u c i j e te c j e l i n e . On s a m o i m a isto mjesto. Ono p r i j a n j i sistem z a m j e n j u j e drug i m s i s t e m o m : n e m a k o n t i n u i t e t a m e u e l e m e n t i m a ili p o j e d i n c i m a , n e g o m e u f u n k c i j a m a . Ta v r s t a p r e o b r a a j a m o g l a b i se n a z v a t i o p i m i m e n o m zamjene. M o r a m tu u i n i t i j e d n u d i g r e s i j u k o j a n i j e slu a j n a , r a z m a t r a j u i v r s t u r a s u i v a n j a o t o j vrlo z a n i m l j i v o j i n e o b i n o j m e t o d i k o j u j e k o r i s t i o F r e u d u t e k s t o v i m a o povijesti libida ( p o s e b n o u Tri ogleda o t e o r i j i s e k s u a l n o s t i ) . A n a l o g i j a j e d o s t a t o n a i to o p r a v d a n i j a , p o m i s l i m o li n a srodnost ideolokih situacija u kojima, protiv kojih, Marx i F r e u d m o r a j u i z g r a d i t i s v o j e teorije, p o n e k a d u s a m i m p o j m o v i m a t i h i d e o l o g i j a . V l a d a v i n a j e evolucionizma takoer m o n a u p o v i j e s n o j z n a n o s t i k a o i u psihologiji. P o j m o v i k o j e u p o t r e b l j a v a F r e u d u Tri ogleda v o d e p s i h o l o k o m evolucionizmu, upravo kao i Marxovi pojmovi: stupanj, stupanj r a z v o j a p r o d u k t i v n i h s n a g a , v o d e h i s t o r i j s k o m evolucioniz m u (u P r e d g o v o r u Prilogu M a r x g o v o r i o z a m j e n i p o s t o j e i h d r u t v e n i h o d n o s a novim i n a d m o n i j i m o d n o s i m a ) . Men e t u ne z a n i m a ( b u d u i d a u t o m n e m a n e j a s n o e ) artikulacija p r e d m e t a p s i h o a n a l i z e i h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a , nego m o g u n o s t o t k r i v a n j a epistemolokih analogija izmeu Marxova i Freudova teorijskog zdanja.

248

S jedne strane, mi odista nalazimo u Freudovim t e k s t o v i m a c i j e l u j e d n u b i o l o k u ili k v a z i b i o l o k u t e o r i j u stadija razvoja l i b i d a ( s e k s u a l n i n a g o n ) , p r o b l e m a t i k u n a s l j e d n i h i s t e e n i h s v o j s t a v a , klice i j i e se r a z v o j k r e t a t i u u z a s t o p n i m s t a d i j i m a . N a l a z i m o t e o r i j u r a z v o j a i n j e n i h prij e l a z n i h s t u p n j e v a , t o i s t o d o b n o o m o g u a v a t e o r i j u patolo k o g k a o f i k s i r a n j e uz j e d a n s t a d i j r a z v o j a ili v r a a n j e t o m s t a d i j u (ali j e v r a a n j e s a m o o t k r i v a n j e f i k s i r a n j a ) itd. Ali s o b z i r o m n a to i o e to biti i s t i n s k a evolucionistika teorija, i u n j e n i m p r a v i m p o j m o v i m a , mi s druge s t r a n e n a l a z i m o n e t o s a s v i m d r u g o . Na p r i m j e r u tekstu poput ovoga: Neizbjeno j e j e d n o teko pitanje, p i t a n j e kriter i j a u t v r i v a n j a s e k s u a l n i h m a n i f e s t a c i j a u d j e t e t a . ini m i se d a n a m povezanost fenomena k o j u osvjetljava psihoanaliza d o z v o l j a v a r e i k a k o j e s i s a n j e s e k s u a l n i in i u n j e m u m o e m o p r o n a i b i t n a o b i l j e j a d j e j e s e k s u a l n o s t i (Tri ogleda,, p. 73)3. To j e j e d a n o d izraza F r e u d o v a r a s u i v a n j a k o j a o n u t o j s t u d i j i p o o p a v a , a o g l e d a s e u t o m u d a se od niza o r g a n i z i r a n i h i s p i t i v a n j a u i v a n j a s t v o r e u z a s t o p n i oblici jedn o g te istog s e k s u a l n o g n a g o n a . T a j r a z v o j vodi s e k s u a l n o m ivotu koji obino nazivamo n o r m a l n i m u o d r a s l a ovjeka ( t a j j e l a n a c s l o e n i j i u i z l a g a n j u Uvoda u psihoanalizu, budui tu F r e u d i s t o v r e m e n o u svojoj definiciji u p o t r e b l j a v a d j e j u s e k s u a l n o s t i a b n o r m a l n u s e k s u a l n o s t o d r a s l a ovj e k a : R a z v o j t a k o v o d i ili do n o r m a l n e s e k s u a l n o s t i , ili do p e r v e r z i j e i n e u r o z e k o j i i m a j u isto mjesto kao i abnormalno). P a r a d o k s a l n o , p o e c i r a z v o j a s u s t a d i j i k o j i i m a j u man j e o i t o s e k s u a l n o o b i l j e j e . Oni ga u s t v a r n o s t i p o p r i m a j u tek k a d im a n a l i z a o t k r i j e istu funkciju, p a j o vie, k a d se k o n t i n u i t e t , n j e g o v a u z a s t o p n o s t m o e a n a l i z i r a t i k a o niz zamjena: z a m j e n a erogenih zona, tj. dijelova tijela koji i m a j u seksualnu vrijednost u d a n o m libidinalnom sklopu ( F r e u d n a m k a e d a n e m a g o t o v o n i j e d n o g d i j e l a t i j e l a koji n e bi m o g a o b i t i u i n j e n t a k v i m ) ; z a m j e n a b i o l o k i h f u n k c i ja n a k o j a se p r v o t n o s e k s u a l n i n a g o n o s l a n j a ; z a m j e n a p r e d m e t a n a g o n a , o d o n o g a t o F r e u d n a z i v a o d s u s t v o m predm e t a , ali u p o s e b n o m m o d a l i t e t u , p a d o g e n i t a l n o g o b j e k t a l j u b a v i . S v a k a od tih z a m j e n a o d g o v a r a v a r i j a c i j i o d n o s a izm e u o n o g a t o F r e u d n a z i v a d j e l o m i n i m n a g o n i m a , tj. komponentama sloienog seksualnog nagona. Opazili s m o z a t i m d a se o d r e e n b r o j p e r v e r z i j a prouavan do sada moe usporediti s a m o ako pretpostavimo povezanost djelovanja n e k o l i k o f a k t o r a . D o z v o l j a v a j u li analizu, oni su s l o e n e p r i r o d e . To n a s n a v o d i na p o m i s a o da seksualni nagon sam po sebi nije obina injenica, n e g o da
5

Tri ogleela u teoriji seksualnosti, navedeni su L I f r a n c u s k o m prijevodu, kol. Idees, Gallimard, 1967.

249

ga i n e r a z l i i t e k o m p o n e n t e k o j e se r a s t a v l j a j u u s l u a j u p e r v e r z i j a . K l i n i k o p r o m a t r a n j e o t k r i v a t a k o e r n o v e fuz i j e . . . (Tri ogleda, p. 49). S v a k a o d tih v a r i j a c i j a s i s t e m j e o r g a n i z a c i j e slo e n o g s e k s u a l n o g n a g o n a , te u k l j u u j e o d n o s p r e v l a s t i ili hij e r a r h i j e i z m e u d j e l o m i n i h n a g o n a ( p r e d g e n i t a l n a ili gen i t a l n a o b i l j e j a p r i m a t e r o g e n e g e n i t a l n e zone) (vidi Tri ogleda, p. 94.). F r e u d o v a r a z m i l j a n j a p o k a z u j u t u niz p o j m o v a koji n e m a j u n i t a z a j e d n i k o g s t e o r i j o m e v o l u c i j e p o j e d i n ca, niti s n j e g o v i m b i o l o k i m m o d e l o m ; ta r a z m i l j a n j a mor a j u istodobno o d g o v o r i t i na dva pitanja: k a k a v j e o b l i k razv o j a i k a k a v j e n j e g o v s u b j e k t k o j i se r a z v i j a ? ' T a s u p i t a n j a v e z a n a uz n o v u d e f i n i c i j u s e k s u a l n o s t i k o j a je p r e d m e t analize ( F r e u d se n e p r e s t a n o h v a t a u k o t a c s p r i m j e d b a m a t o se o d n o s e na tu e k s t e n z i j u p o j m a s e k s u a l n o s t i , t e ga m i j e a j u s p r o d u e n j e m genitalne s e k s u a l n e a k t i v n o s t i n a k o n p u b e r t e t a ) . Seksualnost se naposljetku definira naprosto slijedom oblika u kojima je mogua analiza tih zamjena. Seks u a l n o s t j e e l e m e n t o r g a n i z a c i j e d j e l o m i n i h n a g o n a i j a var i j a c i j a n a p o k o n vodi k a g e n i t a l n o j o r g a n i z a c i j i . Ono to dakle o m o g u a v a analizu z a m j e n a , jest sveukupnost teorijskih p o j m o v a uloga k o j a je analogna onoj s v e u k u p n o s t i p o j m o v a k o j i m a se d e f i n i r a p r o c e s r a d a u analizi o b l i k a o d n o s a s t v a r n o g p r i s v a j a n j a ( p r o d u k t i v n e snage): a k t i v n o s t - p r e d m e t - s r e d s t v o za r a d . Ti su p o j m o v i u F r e u d a s u s t a v n o u p o t r e b l j e n i u Tri ogleda i p r i k a z a n i u l a n k u o nagonima i njihovoj sudbini (Metapsihologija): to su pojmovi izvor a (Quelle), p o l e t a ( D r a n g ) , p r e d m e t a ( O b j e k t ) i c i l j a (Ziel) n a g o n a . N e r a d i se, r a z u m l j i v o , o p o d u d a r a n j u i z m e u M a r k o vih i F r e u d o v i h p o j m o v a , n e g o o i s t o j v r s t i a n a l i z e , d a k l e o i d e n t i t e t u f u n k c i j e tih p o j m o v a u m e t o d i . S a d a b i s m o m o d a mogli o s v i j e t l i t i p r o b l e m e k o j e postavljaju Marxovi tekstovi, p o s e b n o tekou k o j u Marx o s j e a u i z d v a j a n j u o d n o s a o k o j e m u s a m g o v o r i o , ili, t o je isto, u p r o m i l j a n j u nivoa p r o i z v o d n i h snaga k a o o d n o s a
. :-.... ".. n u u m :az--.</i.;. p o g o nu na p o d r u j u podrijetla, koie ie biolo.sko (bilo da je rije o pojedincu ili n Darvinovu evoluciju m o e m o s m j e s t i t i u povijest teorija razvoja kao oblik njiho'.a m j e s t a uvodi no; udgovor i evolucija , rezervirana zj. \ r ' - , o d i j e l j e n a od individualno razvoja i. O tomu bi se moglo napisati: Jedar. :;k;r r:.zv-i n'-.irazt:m. ;: e'. a ..!::. >: . ; u d i \ J e : i u jedinku N e s u m n j i v o , uko sredine XIX stoljea pogreno se s m a t r a s u b j e k t razvoja (kao ono to sc razvija). Ta se konstanta e m b r i o l o k i h preobrazbi ne moe prilagoditi -povrju i opsegu, (kao u razvoju), niti s t r u k t u r i odrasla ovjeka (kao u p o v e a n j u ) . . . f/.van (jednog) p s e u d o j e d i n s t v a u t r e n u t k u (ekolokom itd.) u Darvinovu svijetu postoji u u z a s t o p n o m , gotovo m i n i m a i n e m o g r a n i e n j u jedinstvo k o n t i n u i r a n e filijacije, u genealokom smisli.! sve vrste imaiu isti korijen, u j e d n o i u kvazi m a t e m a t i k o m (male e l e m e n t a r n e v a r i j a c i j e ) . N j o m e se p o j a n j a v a relativna pos t o j a n o s t vrsta i plana organizacije: ova n i j e s u p s t r a t ili osnova historije, nego jc n j e n a posljedica (G CarTguilhem, G. Lapassade, I . Piquemal. J. Ulmann: Du developpement a i'evolution au XIX sieele, Thales, t. 11, 1962). U f r o j d o v s k o m (i m a r k s i s t i k o m ) p s e u d o r a z v o j u mi ak i ne s u s r e e m o j e d a n takav m i n i m u m , nego i m a m o posla s radikalno o d s u t n i m predegzistentnim jedinstvom, t j . s klicom ili podrijetlom.

250

u n u t a r k o m b i n a c i j e , t j . k a o odnosa proizvodnje i s t o kao i o b l i k a v l a s n i t v a n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u 7 . T a t e k o a ide u s p o r e d o s p o k u a j e m nabrajanja p r o d u k t i v n i h s n a g a i n j i h o v e p o d j e l e m e u p r i r o d o m i ljudim a . U t i m F r e u d o v i m t e k s t o v i m a j e d n a k o n a i l a z i m o i na form u l a c i j e k o j e ele s m j e s t i t i s e k s u a l n i n a g o n t a k o k a k o ga opisuje analiza, u odnosu na biologiju i psihologiju; F r e u d n a k r a j u d e f i n i r a n a g o n k a o granicu i z m e u b i o l o k o g i psih o l o k o g i on s a m u tu n e j a s n o u s m j e t a na r a z i n u izvora n a g o n a (vidi, M e t a p s i h o l o g i j a , f r . pr., p. 35.: Pod izvorom n a g o n a p o d r a z u m i j e v a m o t j e l e s n i p r o c e s u n e k o m o r g a n u ili d i j e l u t i j e l a , iji p o d r a a j u p s i h i k o m ivotu p r a t i n a g o n . Ne z n a se cla li j e t a j p r o c e s u v i j e k k e m i j s k e p r i r o d e . . . ispit i v a n j e i z v o r a n a g o n a n e p r i p a d a vie p o d r u j u p s i h o l o g i j e , p r e m d a s u t j e l e s n o p o d r i j e t l o i izvor n a g o n a o d l u a n e l e m e n t za s a m n a g o n k o j i n a m j e u p s i h i k o m ivotu p o z n a t s a m o p o s v o j i m c i l j e v i m a . ) . U analizi o b l i k a , b i o l o k o j e d a k l e u v i j e k k a o t a k v o o d s u t n o . T r a e n u granicu n e m o g u e j e p r o n a i . Ali v a l j a d o d a t i d a je p s i h o l o k o o d s u t n o i u j e d n o m d r u g o m s m i s l u , n a i m e , o n o se u s v o j e m t r a d i c i o n a l n o m shva a n j u o d r e u j e takoer kao opreka i odnos s p r a m biolokog. K a k o ovo k a o t a k v o iezava, p s i h o l o k o se p r e o b r a a v a u n e t o d r u g o , a to F r e u d naziva p s i h i k i m . I m a m o d a k l e p o s l a s nizom preradbi, zatajena podruja ije je odnose F r e u d vrlo j a s n o s a g l e d a o . U Uvodu u psihoanalizu, Freud pie: Dok v e i n a m i j e a ' s v j e s n o ' s ' p s i h i k i m ' , mi mor a m o proiriti p o j a m 'psihikog' i priznati p o s t o j a n j e jednog p s i h i k o g k o j e n i j e s v j e s n o . I s t o j e i s i d e n t i t e t o m k o j e g neki z a s t u p a j u , i z m e u ' s e k s u a l n o g ' i o n o g t o se o d n o s i n a 'raan j e ' , ili, d a s k r a t i m o , ' g e n i t a l n o ' , p a ne m o e m o u i n i t i d r u g a i j e n e g o p r i z n a t i e g z i s t e n c i j u ' s e k s u a l n o m ' k o j e n i j e 'genit a l n o ' , k o j e n e m a nieg z a j e d n i k o g s r a a n j e m . I d e n t i t e t o k o j e m u s m o govorili s a m o je f o r m a l a n i n e d o s t a j u m u d u b l j i razlozi (Fr. izcl., P a v o t , 1962, p. 301). V a l j a p r i d o d a t i s a m o cla je to p r o i r e n j e uistin u j e d n a s a s v i m nova d e f i n i c i j a po s v o m s a d r a j u k a o i po p r i r o d i t e o r i j s k o g o b l i k a koji s a d r i . J e d n a k o j e t a k o i s p r i r o d o m u analizi p r o d u k tivnih s n a g a . J e r M a r x p i e da j c rad p o n a j p r i j e in koji se zbiva i z m e u o v j e k a i p r i r o d e . o v j e k tu p r e m a p r i r o d i igra j e d n u u l o g u p r i r o d n e moi, p a e t a k o m o d a biti ispravn o rei cla p r i r o d a igra u l o g u d r u t v e n o g e l e m e n t a . I u t o m je smislu t a k o e r priroda kao takva odsutna. M a r k s i s t i k a a n a l i z a p r o d u k t i v n i h s n a g a , ukoliko j e s u s t a v n o u p i s a n a u d e f i n i c i j u j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e , t j , u k o l i k o n i j e s a m o j e d n o s t a v n o n a b r a j a n j e ili opis
Althusser predlae nazi\ ..tehnikih odnosa proizvodnje koji u k a z u j e na razliku,. Valja se prisjetiti samo da odnosi ve sami po sebi u k l j u u j u d r u t v e n o obiljeje.

251

 t e h n i k i h vidova p r o i z v o d n j e , ili n j e n i h izvora, n e g o j e definicija oblika varijacije tehnikih drutvenih odnosa p r o i z v o d n j e , vri u o d n o s u p r e m a t r a d i c i o n a l n o j p o d j e l i teor i j s k o g r a d a istu z a m j e n u i p r e k i d k a k a v s m o s u s r e l i u F r e u da. T a j je raskid obiljeje u t e m e l j e n j a j e d n e nove znanosti k o j a s t v a r a s v o j p r e d m e t i o d r e u j e m u p o d r u j e k o j e su i m a l e r a z l i i t e d i s c i p l i n e i p r e m a t o m e ga p o t p u n o n i j e k a l e . N a p o d r u j u h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a , k a o t e o r i j s k a znans t v e n a d i s c i p l i n a , a n a l i z a p r o d u k t i v n i h s n a g a ne j a v l j a se k a o t e h n i k i ili g e o g r a f s k i preduvjet, izlaui uvjete ili o s n o v e n a k o j i m a se m o e i z g r a d i t i d r u t v e n a s t r u k t u r a i n s t i t u c i j a i l j u d s k i h d j e l a t n o s t i , k a o b i t n o , ali i z v a n j s k o o g r a n i e n j e his t o r i j e : ta j e a n a l i z a n a s u p r o t sadrana u definiciji drutvene s t r u k t u r e j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e ( n i j e d n o o d r e e n j e naina proizvodnje ne moe zadovoljiti ukoliko ne obuhvaa d e f i n i c i j u p r o i z v o d n i h s n a g a k o j e su t i p i n e za t a j n a i n ) ; ona dakle p o t p u n o preobraava znaenje drutvenog. Ali v i d j e l i s m o d a a n a l o g i j a ide m n o g o clalje: o n a se p r o t e e i n a vrstu predmeta i historije koje definiraju i M a r x i F r e u d . K a o t o s e k s u a l n o , o k o j e m n a m g o v o r i Freud, nije nosilac razvitka koji oznaavaju organizacije nagona, kao to organizacije nagona ne u v j e t u j u j e d n a drugu, tako mi u Marxovoj analizi imamo posla sa samom kombinacijom i s njenim oblicima. T a k o i u M a r x o v o m s l u a j u m o e m o rei da subjekt razvoja nije nita drugo do ono to se odreuje slijedom oblika organizacije rada i z a m j e n a k o j e t i m slijed o m n a s t a j u . T o j e o n o t o se o d n o s i u p r a v o n a t e o r i j s k i , a ne empirijski k a r a k t e r konstitucije njegova p r e d m e t a .

4. H I S T O R I J A I H I S T O R I J E ; O B L I C I HISTORIJSKOG INDIVIDUALITETA T a a n a l i z a i m a vrlo z n a a j n e p o s l j e d i c e za t e o r i j u h i s t o r i j e . U p i t a j m o se o t o m e , t o j e u p r a v o u i n j e n o t o m a n a l i z o m d v a j u u z a s t o p n i h oblika: p o s t a v i m o sebi p i t a n j e , m o e m o li to n a z v a t i historijom. T a d e f i n i c i j a oito ne bi imala nikakva znaenja ukoliko istodobno ne bismo mogli o d r e d i t i p r e d m e t te h i s t o r i j e . Ma k a k a v bio n a i n tog odre e n j a , o d r e d i l i ga m i p o j m o v n o ili ga jednostavno i m e n o v a l i , n i k a d to n e e biti h i s t o r i j a o p e n i t o , n e g o u v i j e k historija neeg. V a l j a d a k l e p r i m i j e t i t i d a su h i s t o r i c i o p e n i t o , sve d o n a j s k o r i j e g v r e m e n a , u v i a l i n u n o s t d a v a n j a t e o r i j s k o g o d g o v o r a n a t a j p r o b l e m objekta. U z m e m o li n p r . Bloe h o v a r a z m a t r a n j a o p o v i j e s n o j z n a n o s t i , v i d i m o d a j e sav n j e g o v n a p o r u i z g r a d n j i j e d n e metodologije. P o k u a j da se

252

n a e d e f i n i c i j a p r e d m e t a u r a d o v i m a h i s t o r i k a p o k a z u j e se a p o r e t s k i m , o d t r e n u t k a k a d se p o k a z a l o d a t a j p r e d m e t n e m o e bi/ti p r o l o s t , n i t i n a p o s l j e t k u n i j e d n o i s t o i j e d n o s t a v n o o d r e e n j e v r e m e n a : A p s u r d n o j e s h v a a n j e d a prolost k a o t a k v a m o e b i t i p r e d m e t z n a n o s t i (Apologija historije, p. 2.). N a k o n tog n e g a t i v n o g i p o s v e u v j e r l j i v o g zak l j u k a ( p r e m d a ga f i l o z o f i j o u v i j e k n i s u stvorili), p o k u a j i p o p u t o n i h B l o c h o v i h o s t a j u i p a k necjelovita d e f i n i c i j a njihove z n a n o s t i k o j a p r o b l e m objekta o d b a c u j e u totalitet koji se ne d a d e d e f i n i r a t i : o v j e k ili b o l j e , l j u d i , te o b i l j e a v a s p o z n a j u j e d i n o k a o o d r e e n s k u p metoda. N e e m o tu a n a lizirati e m p i r i z a m k o j i n a p o k o n p r o i z l a z i iz te n e c j e l o v i t e def i n i c i j e , n e g o v a l j a p r i m i j e t i t i d a se t e o r i j s k i p r o b l e m r j e a va n u n o p r a k t i k i s v a k o g a t r e n u t k a , p a m i t a k o i m a m o politiku p o v i j e s t , p o v i j e s t i n s t i t u c i j a , p o v i j e s t i d e j a , p o v i j e s t n a u k a , e k o n o m s k u p o v i j e s t itd. Iz te b i s m o p e r s p e k t i v e p r e d m e t k o j e g a r a z m a t r a p r i j a n j a a n a l i z a n e s u m n j i v o mogli d e f i n i r a t i k a o rad, te rei d a se r a d i o povijesti rada, ili o j e d n o m t r e n u t k u te povijesti. Ali m i i s t o v r e m e n o v i d i m o k a k o je u o d n o s u na o n o t o se o p e n i t o n a z i v a p o v i j e s t r a d a ili p o v i j e s t t e h n i k a M a r x o v a p o l e m i k a s l i k a t e m e l j n e p o l e m i k e sit u a c i j e . Iz t a k v i h p o v i j e s t i n a s t a j u o b j e k t i t o se dri se k r o z s v o j e p r o m j e n e p r o d u u j u u o d r e e n i d e n t i t e t s prir o d o m . T i m j e p o v i j e s t i m a p o t r e b a n s u b j e k t k o j i bi ih u j e d i n i o i o n e ga n a l a z e ,u t e h n i c i u z e t o j k a o injenici ( n a i m e injenici civilizacije), ili u r a d u u z e t o m k a o k u l t u r n o ruk o v o e n j e . Rei d a o n e primaju te o b j e k t e , znai j e d n o s t a v no rei cla j e m o m e n t n j i h o v a k o n s t i t u i r a n j a izvan t e o r i j s k e p r a k s e h i s t o r i a r a , te p r i p a d a d r u g i m d j e l a t n o s t i m a , bile o n e t e o r i j s k e ili ne. Sa s t a j a l i t a t e o r i j s k e p r a k s e , k o n s t i t u i r a n j e se o b j e k t a d a k l e j a v l j a k a o oznaavanje, pozivanje na drugu d j e l a t n o s t ; o n o j e d a k l e m o g u e s a m o sa s t a j a l i t a l j u d s k e o s o b n o s t i i ti su ljucli u k l j u e n i i s t o v r e m e n o u sve d j e l a t n o s t i , u teorijsku p r a k s u historika, kao i u politike, ekonomske, ideoloke djelatnosti. Pozivanje, o d n o s n o u p u i v a n j e na druge d j e l a t n o s t i m o g u e j e s a m o k a o p o s l j e d i c a s l o e n o g historijskog jedinstva i h i s t o r i j s k e a r t i k u l a c i j e t i h r a z l i i t i h djel a t n o s t i , ali s a m o u k o l i k o j e d a n o i p o s t a v l j e n o n e k r i t i k i n a p o s e b n o m j e s t o k o j e j e s t i d e o l o g i j a j e d n o g v r e m e n a . Ali kako su te h i s t o r i j e u isto d o b a p a r a d o k s j e d n o g p r e k i n u t o g g o v o r a ( k o j i p a r e x c e l l e n c e h o e biti k r i t i k i ) p r i l i k o m k o n s t i t u i r a n j a svog p r e d m e t a , u n e k r i t i k o j o p e r a c i j i , o n e se u s v o j o j k o n c e p t u a l i z a c i j i i u p r i r o d i s v o j i h p o j a n j e n j a sus r e u s n e r j e i v i m p r o b l e m o m r e c i p r o n i h granica t i h o b j e k a t a i o d n o s a te d j e l o m i n e h i s t o r i j e p r e m a d r u g i m a , p r e m a j e d n o j h i s t o r i j i t o t a l i t e t a . O n e su, k a o t o k a e V i l a r u povodu e k o n o m s k e historije, opisa p r o m j e n e , k r e t a n j a njihova

253

v l a s t i t o g p r e d m e t a , dio t o g a k r e t a n j a i r e n o n j i h o v p r e d m e t u s v o j s v o j o j istoi (ista e k o n o m i j a , ista t e h n i k a , itd.), t o j e t o t a l i t e t l j u d s k i h o d n o s a i p o j a n j a v a t u p r o m j e n u (vidi Priloge prve Internacionalne konferencije povijesti ekonomije, S t o k h o l m 1960, p. 38). One pokazuju da se njihov predmet mijenja, da ima svoju historiju, budui da se i ono to nije on, takoer mijenja. Tako je konstitutivni p r o b l e m svake historije problem odnosa njenoga p r e d m e t a i historije o p e n i t o , t j . i svih d r u g i h h i s t o r i j s k i h p r e d m e t a , i o n e ga r j e a v a j u k a d ele p r e v l a d a t i e m p i r i z a m , s a d i s k a z u j u i openit i n e i z d i f e r e n c i r a n o d n o s t o n a k r a j u vodi t e o r i j i d u h a v r e m e n a , h i s t o r i j s k o j p s i h o l o g i j i , (vidi n p r . F r a n c a s t e l o v e radove o povijesti plastikih u m j e t n o s t i i Meyersonove teorije), s a d p o s v e m a n j i m s v o e n j e m j e d n e s t r u k t u r e n a d r u gu, t o se p o k a z u j e k a o a p s o l u t n o u p u i v a n j e , i z v o r n i k vie p r i j e v o d a (vidi n p r . r a d o v e L u k a c s a i n j e g o v a u e n i k a Goldmanna o knjievnoj historiji). K a d k a e m da se u o d n o s u n a tu h i s t o r i j s k u p r a k su M a r x o v a a n a l i z a u k a z u j e u j e d n o j p o l e m i k o j s i t u a c i j i , n e elim rei d a o n a u k i d a t a j p r o b l e m o d n o s a d j e l o m i n o i o p e h i s t o r i j e , k o j i n u n o m o r a b i t i r i j e e n e d a bi se m o g l o g o v o r i t i o d i s t a o h i s t o r i j i u p r a v o m s m i s l u te r i j e i . O n a n a s u p r o t p o k a z u j e cla t a j p r o b l e m n i j e m o g u e r i j e i t i a k o h i s t o r i j a ne izgradi o d i s t a s v o j p r e d m e t , u m j e s t o da ga dobije. U t o m s m i s l u , p o j a m analize u M a r x a i m a i s t o z n a e n j e k a o i u F r e u d a , k a d o v a j g o v o r i o analizi j e d n e p o j e d i n a n e h i s t o r i j e : k a o t o Freuclova a n a l i z a s t v a r a n o v u d e f i n i c i j u svog p r e d m e t a ( s e k s u a l n o s t , libido), t j . i s t i n s k i ga z a s n i v a p o k a z u j u i v a r i j a c i j u n j e g o v i h formacija, a ta j e v a r i j a c i j a s t v a r n o s t h i s t o r i j e , isto t a k o i M a r x o v a a n a l i z a g r a d i s v o j p r e d m e t ( p r o d u k t i v n e snage), s t v a r a j u i p o v i j e s t n j e g o v i h uzastopnih oblika, tj. oblika koji z a u z i m a j u o d r e e n o m j e s t o u strukturi naina proizvodnje. U o d r e e n j u p r e d m e t a d j e l o m i n e historije, Markova m e t o d a u k i d a p r o b l e m u p u i v a n j a , e m p i r i j s k o g ozna a v a n j a p r e d m e t a t e o r i j s k e s p o z n a j e , ili i d e o l o k o g o z n a a v a n j a p r e d m e t a z n a n s t v e n e s p o z n a j e . To j e o d r e e n j e o d i s t a posve ovisno o t e o r i j s k i m p o j m o v i m a koji o m o g u u j u drugaiju analizu uzastopnih oblika j e d n o g odnosa i s t r u k t u r u n a i n a p r o i z v o d n j e k o j e m u t a j o d n o s p r i p a d a . Rad se javlja kao odnos m e u elementima naina proizvodnje i p r e m a t o m u , o n k a o p r e d m e t h i s t o r i j e ovisi o s p o z n a j i s t r u k t u r e n a i n a p r o i z v o d n j e . M] tu o p a s k u m o e m o p o o p i t i i r e i d a s v a k i e l e m e n t kombinacije (Verbindung) nesumnjivo posjeduje j e d n u v r s t u h i s t o r i j e , ali historiju iji se subjekt ne moe nai: i s t i n s k i j e s u b j e k t s v a k e d j e l o m i n e h i s t o r i j e kombhiacija o k o j o j ovise e l e m e n t i i n j i h o v i o d n o s i , t j . neto to nije subjekt. M o e m o t a k o rei d a j e p r a v i p r o b l e m h i s t o r i j e k a o nauke, teorijske historije, odreenje kombinacije o kojoj

254

ovise e l e m e n t i k o j e e l i m o a n a l i z i r a t i , t j . o d r e d i t i s t r u k t u r u s f e r e r e l a t i v n e a u t o n o m i j e , t o M a r x naziva p r o c e s o m proizvodnje i njenim oblicima. I o d i s t a , to p r e t h o d n o o d r e e n j e i s t i m k r e t a n j e m p r u a o d r e e n j e d j e l o m i n o g p r e d m e t a n j e g o v a o d n o s a prem a d r u g i m a . T r e b a j o r e i d a u p o z n a v a n j e d r u t v e n e form a c i j e n a o s n o v i n j e n e s t r u k t u r e u k l j u u j e t e o r i j s k u mog u n o s t s p o z n a j e n j e n e veze s o s t a l i m i n s t a n c i j a m a . T a j se p r o b l e m j a v l j a k a o p r o b l e m n a i n a interveniranja d r u g i h ins t a n c i j a u h i s t o r i j u o n o g a t o se a n a l i z i r a . T u n a m p r e t h o d na a n a l i z a p r u a i z v r s t a n p r i m j e r , p r i m j e n u z n a n o s t i u proi z v o d n j i , t j . vezu ( e k o n o m s k e ) p r o i z v o d n j e s d r u g o m d j e l a t nou: teorijsku djelatnost prirodnih znanosti. Prouavajui n a i n e e k o n o m i z a c i j e p o s t o j a n o g k a p i t a l a z b o g p o r a s t a s t o p e p r o f i t a , M a r x pie: Razvoj p r o d u k t i v n e snage r a d a u j e d n o j grani proizvodnje, npr, eljeza, ugljena, g r a d n j e , itd, moe j e d n i m d i j e l o m ovisiti o n a p r e t k u n a p o d r u j u d u h o v n e p r o i z v o d n j e , posebice na p o d r u j u prirodnih znanosti i n j e n i h p r i m j e n a , itd. T e k s t t a k v e v r s t e ne p r e t p o s t a v l j a a p s o l u t n o cla je duhovna proizvodnja j e d n a grana proizvodnje u ekonoms k o m z n a e n j u te r i j e i . Ali to z n a i d a d u h o v n a p r o i z v o d n j a ulazi u h i s t o r i j u n a i n a p r o i z v o d n j e (u u e m s m i s l u ) svojim proizvodima, s p o s o b n i m za u n o e n j e ( s p o z n a j a ) . Analiza zamjene elemenata unutar naina proizvodnje, koju sam ovdje p r o v e o , j e d i n a o b j a n j a v a z a t o j e i u k o m o b l i k u ta i n t e r v e n c i j a m o g u a . Ta a n a l i z a r u i sva p i t a n j a o t e h n o l o k o j rutini a n t i k e i s r e d n j e g a v i j e k a , b u d u i cla p r i m j e n a z n a n o s t i u p r o i z v o d n j i n i j e o d r e e n a m o g u n o s t i m a te z n a n o s t i , nego p r e o b r a a j e m p r o c e s a r a d a k o j i se o r g a n s k i o d n o s i n a k o m - , binaciju o d r e e n o g naina proizvodnje. Ona je o d r e e n a tim s u s t a v o m k o j i s a m j a n a z v a o j e d i n s t v o m s r e d s t a v a za r a d i p r e d m e t a r a d a . T a k o u analizi s a m o g n a i n a p r o i z v o d n j e valja t r a i t i ne s a m o u v j e t e koji p o j a n j a v a j u n j e g o v o d n o s p r e m a d r u g i m d j e l a t n o s t i m a ; d e f i n i c i j a tog o d n o s a ovisi o istim o n i m t e o r i j s k i m p o j m o v i m a k o j i o d r e u j u s t r u k t u r u samog naina proizvodnje, gdje je specifian oblik drugih d j e l a t n o s t i k a o t a k a v o d s u t a n . One ulaze u n j s v o j i m specif i n i m p r o i z v o d i m a u u v j e t i m a ili k a o to j o t o n i j e kae M a r x , u g r a n i c a m a i o i z r a a v a j u a k t u a l n u b i t n a i n a p r o i z v o d n j e (to e se j a s n i j e v i d j e t i u o d n o s u p o l i t i k e djel a t n o s t i tvlasnih b o r b i p r e m a e k o n o m s k o j s t r u k t u r i ) . To j e t a k o e r j e d n o od z n a e n j a p o j m a m e t o d e koji M a r x u z i m a u p o v o d u s t v a r a n j a r e l a t i v n o g v i k a v r i j e d n o s t i (vidi ve nav e d e n i t e k s t iz Kapitala, n j e m . izch, I. p. 535) k a o i u p o v o d u m e t o d a ( p o l i t i k i h ) p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e ; m o g l o bi se m o d a rei d a t a j p o j a m u M a r x a u v i j e k o z n a a v a i n t e r v e n ciju jedne prakse u druge.

255

P r e m a o v o m m o d e l u m o g u e j e f o r m u l i r a t i zaht j e v za drugaijim historijama n e g o t o su to o n e n a i n a p r o i z v o d n j e , iji p r e d m e t j o v a l j a s a i n i t i . N i s u m o g u e sve h i s t o r i j e : h i s t o r i j s k o i s t r a i v a n j e , u k o n t r o v e r z a m a o k o ekon o m s k e h i s t o r i j e , h i s t o r i j e i d e j a , m e n t a l i t e t a , o t p o i n j e to nagovjetavati p r e m d a jo nije eksplicitno postavilo problem te i z g r a d n j e . O d r e e n j e p r e d m e t a tih p o v i j e s t i n a d o m j e t e n o je p r e d m e t o m relativno a u t o n o m n i h instancija d r u t v e n e f o r m a c i j e , te s t v a r a n j e m p o j m o v a k o j i i h s v a k i p u t o d r e u j u s t r u k t u r o m kombinacije, j e d n a k o kao i nain proizvodnje. V a l j a z n a t i d a e ta d e f i n i c i j a b i t i u v i j e k i polemika definic i j a , t j . d a e s v o j p r e d m e t k o n s t i t u i r a t i s a m o k i d a j u i s i d e o l o k i m k l a s i f i k a c i j a m a i a p s t r a k c i j a m a . L i j e p i n a m prim j e r o tom d a j u p o k u a j i poput onih Foucaultovih5. Moe se n a s l u t i t i ali mi n e u l a z i m o o v d j e u p o l j e n a g a a n j a da povijest ideologija, i posebice povijest filozofije, nije moda p o v i j e s t s i s t e m a , n e g o p o v i j e s t pojmova koji su organizirani problematski k o j i m a se m o e s t v o r i t i sinkronika k o m b i n a c i j a . V r a a m se n a A l t h u s s e r o v e r a d o v e o a n t r o p o lokoj problematici kojoj p r i p a d a j u i Feuerbach i mladi Mara, te o p o v i j e s t i f i l o z o f i j e u o p e . J e d n a k o t a k o p o v i j e s t k n j i e v n o s t i n i j e m o d a p o v i j e s t djela ve j e d n o g d r u g o g specif i n o g p r e d m e t a k o j i j e u o d n o s u s i d e o l o k i m (to j e ve d r u t v e n i o d n o s ) . I u t o m s l u a j u , k a o t o j e ve r e k a o P i e r r e M a c h e r e v ( L e n j i n , k r i t i k a T o l s t o j a , u : La P e n s e e , 121. l i p n j a 1965), i m a m o p o s l a s p r e d m e t o m , o d r e e n i m s l o e n o m k o m binacijom, ije je oblike p o t r e b n o analizirati. To su oito tek programske naznake. Ako j e t a k o s t e o r i j o m h i s t o r i j e u M a r a o v o j metodi analize, m o e m o s t v o r i t i nov p o j a m 'koji p r i p a d a t o j teoriji: n a z v a o b i h ga p o j m o m diferencijalnih oblika historijskog individualiteta. U p r i m j e r u k o j i M a r a a n a l i z i r a , v i d i m o cla d v a u z a s t o p n a o b l i k a o d n o s a p r o d u k t i v n i h snaga u k l j u u ju d v a razliita oblika historijskog individualiteta. U primjeru k o j i a n a l i z i r a M a r a , v i d i m o cla d v a u z a s t o p n a o b l i k a o d n o sa p r o d u k t i v n i h snaga u k l j u u j e d v a razliita oblika indiv i d u a l i t e t a r a d n i k a t o j e j e d a n od e l e m e n a t a o d n o s a (ista d v a r a z l i i t a o b l i k a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ) : u p r v o m slu a j u kapacitet p o k r e t a n j a sredstava za proizvodnju pripada p o j e d i n c u (u o b i n o m s m i s l u ) , te j e o n a p o j e d i n e v o u p r a v l j a n j e s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u ; u d r u g o m s l u a j u kapacitet p r i p a d a ( k o l e k t i v n o m r a d n i k u , on j e o n o t o M a r a naziva d r u t v e n i m u p r a v l j a n j e m s r e d s t v i m a z a p r o i z v o d n j u . Proizvodne snage koje razvija kapitalizam p o s t a v l j a j u tako z a k o n k o j i viijecli za s v a k o g p o j e d i n c a . S d r u g e s t r a n e , t a se h i s t o r i j s k a r a z l i k a o d n o s i rra r a z m a t r a n u k o m b i n a c i j u , t j . n a p r a k s u p r o i z v o d n j e . Mi m o e m o rei d a t a k o s v a k a relativno a u t o n o m n a p r a k s a o b u h v a a o b l i k e h i s t o r i j s k e indivi" Niarouo Naissancc tle la C(inique (P. U. F ) .

256

d u a l n o s t i k o j i su j o j s v o j s t v e n i . R e z u l t a t te t v r d n j e j e s t posvem a n j i p r e o b r a a j z n a e n j a r i j e i ljudi k o j a , k a o t o s m o v i d j e l i , n o s i i t a v o z d a n j e P r e d g o v o r a Priloga. Mi s a d m o e m o rei d a ti ljudi, p r e m a n j i h o v u t e o r i j s k o m s t a t u s u , n i s u konkretni ljudi, oni o k o j i m a n a m p o z n a t e r i j e i g o v o r e d a oni ine p o v i j e s t . T o su, za s v a k u p r a k s u , i za s v a k i preob r a a j te p r a k s e , razliiti oblici i n d i v i d u a l i t e t a k o j e j e m o g u e d e f i n i r a t i n j e n o m s t r u k t u r o m k o m b i n a c i j e . K a o t o u d r u t v e n o j s t r u k t u r i , kako ree Althusser, postoje razliita vremena od k o j i h n i j e d n o n i j e o d r a z j e d n o g opeg, z a j e d n i k o g v r e m e n a , s istog razloga, t j . o n o g t o j e n a z v a n o sloienou m a r k s i s t i k o g t o t a l i t e t a , u d r u t v e n o j s t r u k t u r i post o j e i razliiti oblici p o l i t i k o g e k o n o m s k o g , i d e o l o k o g indiv i d u a l i t e t a k o j i ne n o s e isti i n d i v i d u u m i , i k o j i i m a j u vlastitu r e l a t i v n u a u t o n o m n u p o v i j e s t . M a r x j e o s i m toga f o r m u l i r a o s a m p o j a m o v i s n o s t i o b l i k a i n d i v i d u a l i t e t a u o d n o s u na s t r u k t u r u p r o c e s a ili naina p r o i z v o d n j e . On j e t e r m i n o l o k i o z n a i o e p i s t e m o l o k u i n j e n i c u d a u a n a l i z i k o m b i n a c i j e n e m a m o p o s l a s konk r e t n i m l j u d i m a , a ne s a m o s l j u d i m a k a o t a k v i m a k o j i i m a j u o d r e e n e u l o g e u t o j s t r u k t u r i : nosiocima radne snage (govorei o p r o c e s u r a d a , izlaui t e o r i j s k e p o j m o v e k o j i m a se vri a n a l i z a , M a r x , k a o t o s m o v i d j e l i , ne k a e ovjek ili s u b j e k t , n e g o zvveckmassige T a t i g k e i t , d j e l a t n o s t k o j a odgovara zakonima naina proizvodnje); reprezentantima kapitala. Da bi n a z n a i o te p o j e d i n c e , on j e s u s t a v n o upot r e b l j a v a o r i j e Trdger, t o se n a j e e p r e v o d i s nosilac. U t e o r i j i se l j u d i j a v l j a j u s a m o k a o n o s i o c i o d n o s a k o j i p o s t o j e u s t r u k t u r i , a oblici n j i h o v e i n d i v i d u a l n o s t i k a o p o s l j e d i c e koj e vri s t r u k t u r a . Da b i s m o o d r e d i l i t a j k a r a k t e r m a r k s i s t i k e teorije, m o g l i b i s m o m o d a u v e s t i p o j a m podesnosti i rei d a svaka r e l a t i v n o a u t o n o m n a d j e l a t n o s t d r u t v e n e s t r u k t u r e mora biti analizirana n j o j s v o j s t v e n o m p r i m j e r e n o u , o e m u zavisi s p a j a n j e e l e m e n a t a k o j e u z r o k u j e s a m a t a s t r u k t u r a . N e m a d a k l e r a z l o g a d a ti e l e m e n t i , t a k o r a z l i i t o o d r e e n i , m e u s o b n o ne odgovaraju u k o n k r e t n i h j e d i n k i , t o e t a d a u m a l o m e uvjetovati p o j a v u lokalne r e p r o d u k c i j e svakog drutvenog odnosa. Pretpostavka jednog takvog zajednikog n o s i o c a , s u p r o t n o , poizvocl j e p s i h o l o g i s t i k e i d e o l o g i j e , jedn a k o k a o t o j e i l i n e a r n o v r i j e m e p r o i z v o d h i s t o r i j s k e ideologije. T a j e i d e o l o g i j a u p r a v o n o s i l a c c j e l o k u p n e p r o b l e m a tike posredovanja, t j . p o k u a j d a se n a u k o n k r e t n i p o j e d i n ci, subjekti p s i h o l o k e i d e o l o g i j e k a o s r e d i t a , ili k r i a n j a n e k o l i k o s u s t a v a o d r e e n j a , sve vie i z v a n j s k i h , sve do s t r u k t u r e e k o n o m s k i h o d n o s a , s u s t a v a k o j i ine niz s t u p n j e v i t i h r a z i n a . Mi t u u m o d e r n o m o b l i k u n a l a z i m o o n o t o j e ve L e i b n i z s a v r e n o izrazio g o v o r e i da j e s v a k a s u p s t a n c i j a na 257

n e k o m s t u p n j u , a p o s e b n o due, koje z a p r e m a j u svemir na specifini nain: Due . . . i z r a a v a j u i s a d r e na neki nain u sebi c j e l i n u p a se m o e rei d a s u d i j e l o v i cjeline. (De reritm originatione radicali, f r . p r . , V r i n , 1962, p. 91) I s t o t a k o i l j u d i , k a d b i p o s t a l i z a j e d n i k i m nosiocima odreenih funkcija u s t r u k t u r i svake drutvene djelatn o s t i , izraavali bi i s a d r a v a l i n a n e k i nain u sebi cjelok u p n u d r u t v e n u s t r u k t u r u , t j . bili bi sredita k o j i m a bi bilo m o g u e p o j m i t i p o v e z a n o s t t i h d j e l a t n o s t i c j e l o k u p n e s t r u k t u r e . S v a k a od tih d j e l a t n o s t i bila bi i s t o v r e m e n o s t v a r n o usmjerena na ljude-subjekte ideologije, tj. n a svijesti. Na t a j bi n a i n d r u t v e n i o d n o s i u m j e s t o da i z r a a v a j u s t r u k t u r u t i h d j e l a t n o s t i , a p o j e d i n c i b u d u s a m o n j i h o v posl j e d a k bili s t v o r e n i n a o s n o v i m n o t v a t i h s r e d i t a , t j . p o s j e d o v a l i bi s t r u k t u r u p r a k t i k o g m e u s u b j e k t i v i t e t a . C j e l o k u p n a Marxova analiza, vidjeli smo, isklju u j e t a k v u m o g u n o s t . O n a t r a i od n a s d a p r o m i l j a m o n e o m n o t v u sredita, nego o r a d i k a l n o m odsustvu sredita. S p e c i f i n e d j e l a t n o s t i k o j e se p o v e z u j u u d r u t v e n o j s t r u k t u r i , o d r e i v a n e su o d n o s i m a n j i h o v a k o m b i n i r a n j a , p r i j e nego t o s a m e o d r e u j u o b l i k e h i s t o r i j s k o g i n d i v i d u a l i t e t a koji o o v o m e s t r o g o ovise.

258

III 0

REPRODUKCIJI

U c j e l o k u p n o m p r i j a n j e m izlag a n j u odreivao s a m p o j a m n a i n a p r o i z v o d n j e , n a osnovi M a r a o v e u p o r a b e u n j e g o v o j analizi k a p i t a l i s t i k o g nain a p r o i z v o d n j e . S k i c i r a o s a m o n o t o bi se m o g l o n a z v a t i g l a v n i m t e o r i j s k i m p o s l j e d i c a m a tog p o j m a : svi p o j m o v i i j u sam ulogu p o k u a o odrediti u Maraovu izlaganju, zadobili su s v o j e z n a e n j e s a m o u o d n o s u n a to p r v o t n o o d r e e n j e ; n j i h o v a p r i s u t n o s t u i z l a g a n j u j a v l j a se t a k o k a o d j e l o t v o r a n n a s t a v a k pretpostavki koje p o s t a v l j a definicija naina proi z v o d n j e k o j e ti p o j m o v i u sebi s a d r e i k o j i m a r a z m a t r a j u historiju, p r o m j e n e koje istodobno sadre znaenje prijelaza od i d e o l o g i j e p r e m a z n a n o s t i , j e d n o s t a v n o su posljedice tog teorijskog dogaaja; u v o e n j a p o j m a naina proizvodnje u tradicionalnu problematiku perioizacije. Ali, o s t a n e m o li k o d toga, s u s r e e m o se s p o t e k o o m n a k o j u s m o ve r a n i j e u p o z o r i l i k a d s m o g o v o r i l i o djelominim historijama u svakodnevnoj praksi historika; kao t o k u s p o t i c a n j a t i h h i s t o r i j a k o j e s v o j p r e d m e t n e zasnivaj u n a o s n o v i t e o r i j s k e d e f i n i c i j e , n e g o ga ve k o n s t i t u i r a n o g s a m o p r e u z i m a j u , n a z n a i o s a m p r o b l e m lokalizacije toga p r e d m e t a u t o t a l i t e t u h i s t o r i j s k i h p r e d m e t a . T a j e lokalizac i j a za t e o r i j s k i govor u v i j e k ve d o b i l a (u g o v o r u k o j i eli b i t i t e o r i j s k i m ) d o b i t a j e ne-teorijsklm i n o m k o j i se o d n o s i n a vie ili m a n j e n e p o s r e d n u o i t o s t u k o j o j t a j o b l i k p o s t a v lja s v o j e p o s t o j a n j e i k o n z i s t e n c i j u ; o n a se t a k o u p o s l j e d n j o j analizi p r e d s t a v l j a k a o v r a a n j e na pokret, pokret koji pokazuje predmete jednog svijeta, a potom se predlae rasprava o p o j m o v n i m p r e d s t a v n i c i m a u n u t a r teorijskog govora. Ali m i t a k o e r znamo da j e taj p o k r e t s a m o p r i v i d n o bezazlen, a u s t v a r n o s t i pun i d e o l o g i j e k o j a s v i j e t c i j e p a u p r e d m e t e i n j i h o v u p e r c e p c i j u , t o se i n a e k a r a k t e r i z i r a k a o aluzivna p r i r o d a i d e o l o g i j e . Mi to z n a m o od t r e n u t k a o t k a d a znanost unitava i stvara druge predmete, u polemici s prethodnima. Ta j e t e k o a n a l i k na o n u k o j u e m o s a d a s u s r e s ti, d o k e n a s p r i m j e r i u v j e r i t i k a k o n i j e p o s v e n o v a . Mi pos j e d u j e m o teorijski p o j a m proizvodnje, i jo tonije, posjedu259

j e m o ga u o b l i k u s p o z n a j e j e d n o g p o s e b n o g n a i n a p r o i z v o d nje, s obzirom da p o j a m , vidjeli smo, postoji s a m o kao pojed i n a a n . ini se m e u t i m d a j e p o t r e b n o z n a t i i n e t o d r u g o , t j . kada i na to pojam primijeniti, te k o j a d r u t v a , u koj e m m o m e n t u n j i h o v e h i s t o r i j e p o s j e d u j u k a p i t a l i s t i k i nain p r o i z v o d n j e . I s p r a v n o r e e n o , s v a k i p r o b l e m p e r i o d i z a c i j e ini se da j e s a d r a n u j e d n o m u : n i j e d o v o l j n o r a s p o l a g a t i t e o r i j s k o m a n a l i z o m p o s l j e d i c a k o j e ovise o s t r u k t u r i svakog n a i n a p r o i z v o d n j e , p o l a z e i o d f o r m u l a c i j e n j i h o v i h pretpostavki, nego treba s p o m o u n j i h izgraditi j e d n u s t v a r n u h i s t o r i j u , stvarnu historiju, nau historiju, k o j a uzas t o p n o , t u ili t a m o , p r i k a z u j e te r a z l i i t e n a i n e p r o i z v o d n j e . P r a v o m s p o z n a j o m , tj. teorijski, mi z n a d e m o to je kapitalistiki n a i n p r o i z v o d n j e , ali e l i m o z n a t i j e li ta s p o z n a j a o d i s t a o n a E n g l e s k e iz 1840, F r a n c u s k e 1965. itd. T o j e p r o b lem utvrivanja ili rasuivanja: ini se d a s u n a m p o t r e b n a pravila k a k o b i s m o u i s k u s t v u o d r e d i l i p r e d m e t e k o j i p r i p a d a j u p o j m u k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e . Iz te prividne n u d e p r o i s h o d i e m p i r i s t i k o t u m a e n j e t e o r i j s k e p r a k s e kao p r a k s e koja stvara modele: c j e l o k u p n a teorija Kapitala bila bi i s t r a i v a n j a o s o b i t o s t i j e d n o g m o d e l a i j e b i o s o b i t o s ti v r i j e d i l e za s v u p r o i z v o d n j u ikoja bi b i l a j e d a n p r i m j e r ili p r i m j e r a k s t r u k t u r e . U t v r i v a n j e p r i m j e r k a , s t v a r n a sups u r n p c i j a u t o j je i d e o l o g i j i m o d e l a s v a k a k o p r a g m a t i k i p r o ces, p o k r e t , bez o b z i r a na s l o e n e o b l i k e iz k o j i h ova proizlazi (hou rei, p r e m d a to u t v r i v a n j e n i j e t r e n u t n o n e g o se zbiva k r o z niz d j e l o m i n i h u t v r i v a n j a u k o j i m a n a l a z i m o e l e m e n t e s t r u k t u r e i n j e n e p o j e d i n a n e p o s l j e d i c e ) . To j e u b i t i p r o c e s k o j i n i j e t e o r i j s k i , k o j i n e ovisi o p o j m o v i m a , nego o o s o b i n a m a o n o g a k o j i u t v r u j e , m o e se rei p s i h o l o k i m , a k i k a d sc r a d i o z n a n s t v e n o j s p o z n a j i . V e j e K a n t g o v o r i o da j e r a s u i v a n j e d a r k o j i se ne m o e n a u i t i , a tem e l j s u d a d u b o k a t a j n a (za t e o r i j u ) . Ta m e t o d a k o j a i s a m u t e o r i j s k u p r a k s u p o d r e u j e j e d n o m n e t e o r i j s k o m d a r u , ini se cla je, b a r e m n e g a t i v n o , sadrana u nekim t e r m i n i m a k o j i m a Marx oznaava svoj p r e d m e t u Kapitalu. Podsjetit u tu s a m o na neke tekstove k o j i su ve bili vie p u t a t u m a e n i . M a r x k a e da k a p i t a l i s t i ki n a i n p r o i z v o d n j e v a l j a p r o u a v a t i u n j e g o v u i d e a l n o m p r o s j e k u ( I I I , 3, 208). To ne z n a i d a j e za p r o u a v a n j e s a m e openite s t r u k t u r e p o t r e b n o a p s t r a h i r a t i pojedine posljedice, akciclentalne o k o l n o s t i , p o v r i n s k a o b i l j e j a , n e g o valja istraivati s t r u k t u r u koji nije t r e n u t n a i koja postoji n a o d r e e n u m j e s t u . To i j e s t s m i s a o u v e n o g p o z i v a n j a na Englesku: Ja u o v o m d j e l u i s t r a u j e m kapitalistiki nain proizvodnje i odnose proizvodnje i prometa k o j i m u odgovar a j u . Do s a d a j e E n g l e s k a k l a s i n a z e m l j a t o g n a i n a proizv o d n j e , i to j e razlog t o mi j e o n a p o s l u i l a k a o g l a v n a ilu-

260

s t r a o i j a m o j e m t e o r i j s k o m i z l a g a n j u . Ali a k o n j e m a k i italac zaeli f a r i z e j s k i s l e g n u t i r a m e n i m a . . . m o r a t u m u o n d a d o v i k n u t i : De te fabula nar ratar! (Kapital, p r e d g o v o r p r v o m i z d a n j u , I, 18) Taj tekst valja prihvatiti u doslovnom smislu i rei da j e s a m p r e d m e t t e o r i j e t e o r i j s k i p r e d m e t o d r e e n o g nivoa a p s t r a k c i j e . N e E n g l e s k a ili N j e m a k a , n e g o su n a i n proizvodnje, proizvodni odnosi i p r o m e t ono to je poznato u Kapitalu. (Bila bi u o s t a l o m p o t r e b n a i t a v a j e d n a p o v i j e s t cla se o p i e t e o r i j s k a s u d b i n a primjera Engleske u marksizm u , o d te p a r a d i g m a t s k e uloge p a sve do uloge izuzetka koju j o j d a j e Lenjin, na osnovi nekih politikih tekstova samoga M a r x a (vidi o t o m u , O infantilizmu ljevice, L e n j i n , S a b r a n a cijela, K. I I . p. 835837, M o s k v a 1962.). N e k i n a m M a r x o v i t e k s t o v i o m o g u a v a j u d a p o e m o d a l j e i k a e m o k a k o analiza n i j e u n a e l u n e z a v i s n a s a m o o n a c i o n a l n i m h i s t o r i j s k i m p r i m j e r i m a , nego i o proirenim odnosima koje analizira; ona je ispitivanje osobitosti svakog mogueg e k o n o m s k o g sustava koji stvara trite p o d r e e n o s t r u k t u r i kapitalistike p r o i z v o d n j e : O v d j e se a p s t r a h i r a od m e u n a r o d n e t r g o v i n e koja domae vrste roba z a m j e n j u j e inozemnim i s pomou k o j e n e k a n a c i j a m o e p r e o b r a a t i l u k s u z n e p r e d m e t e u sreds t v a za p r o i z v o d n j u i i v o t n e n a m i r n i c e , i obratno. Da b i s m o p r e d m e t p r o u a v a n j a shvatili u n j e g o v o j istoi, o s l o b o e n o g s p o r e d n i h o k o l n o s t i k o j e bi m o g l e s m e t a t i , m o r a m o o v d j e cijeli t r g o v i n s k i s v i j e t p r o m a t r a t i k a o j e d n u n a c i j u i p r e t p o s t a v i t i cla se k a p i t a l i s t i k a p r o i z v o d n j a s v u g d j e u s t a n o v i l a i da je z a v l a d a l a s v i m a s r a n a m a p r o i z v o d n j e . ( K a p i t a l , I I I , 22, bilj.) J e d n a k o je i sa s v a k i m d r u g i m n a i n o m proizvodnje. U p o g l a v l j u o Genezi zemljine rente ( k n j i g a I I I ) u k o j e m u analizira uzastopne oblike zemljinog vlasnitva u razliitim nainima proizvodnje, Marx moe dakle poopiti ta e p i s t e m o l o k a z n a e n j a , te n a p i s a t i : Ista e k o n o m s k a b a z a ista po g l a v n i m u v j e t i m a m o e z b o g n e b r o j e n o razliitih e m p i r i j s k i h o k o l n o s t i , prirodnih u v j e t a , rasnih odnosa, historijskih uvjeta koji djeluju izvana itd, p o k a z i v a t i b e s k o n a n e v a r i j a c i j e i n i j a n s e u pojavi k o j e se m o g u r a z u m j e t i j e d i n o a n a l i z o m tih e m p i r i j s k i h d a n i h o k o l n o s t i ^ ( K a p i t a l , V I I I , 172). T a j t e k s t , k a o i m n o g i d r u g i , u p o t p u n o s t i izraava t e o r i j s k i p r a g m a t i z a m o k o j e m u s a m g o v o r i o . S t r o g o ga uzevi, m o i e se s p r a v o m i s p i t i v a n j u f u n d a m e n t a l n i h uvjeta, koji odgovaraju s t r u k t u r i naina proizvodnje, pridati s t a t u s t e o r i j s k o g i s t r a i v a n j a i r e i da je a n a l i z a e m p i r i j skih uvjeta s a m a e m p i r i j s k a analiza.

261

Ono o emu Marx ovdje dakle razmilja, samo je o p e r a c i j a za k o j u s a m n a p o e t k u r e k a o k a k o j e p r v o k r e t a n j e p o v i j e s n e z n a n o s t i bilo u k i n u t i ( k o n t i n u i t e t ) h i s t o r i j e , n a k o j e m u se z a s n i v a n e m o g u n o s t i s t i h p r e k i d a , te izgraditi h i s t o r i j u k a o z n a n o s t o d i s k o n t i n u i r a n i m n a i n i m a p r o i z v o d n j e , k a o n a u k u o p r o m j e n i . On r a z m i l j a o t o m u k r e t a nju uspostavljajui kontinuitet kao stvarno upuivanje, upu i v a n j e na r e a l i t e t h i s t o r i j e , i n e i d i s k o n t i n u i t e t o s o b i n o m p o j m a u o p e . N a t a j se n a i n p r o b l e m lokalizacije predmeta s n j e g o v o m n a u k o m o n a i n u p r o i z v o d n j e n e p o s t a v l j a u sam o j t e o r i j i : o n a j e s t s t v a r a n j e m o d e l a ; t a j se p r o b l e m p o s t a v lja n a g r a n i c i t e o r i j e , ili t o n i j e , on u v j e t u j e p r e t p o s t a v k u da t e o r i j a p o s j e d u j e g r a n i c u k o j e se d r i s u b j e k t s p o z n a j e . Hic Rhodus, hic salta!: p o t r e b n o je n a p u s t i t i t e o r i j s k u analizu i u p o t p u n i t i je empirijskom analizom, tj. o z n a a v a n j e m s t v a r n i h p r e d m e t a k o j i se p o d v r g a v a j u f o r m u l i r a n i m z a k o n i m a . To j e j e d a n t e isti p r o b l e m p r i k u p l j a n j a p r i m j e r a k o j i s t v a r a j u model to p o s j e d u j e b e z b r o j n e prijelaze, i oznaav a n j a prijelaza s jednog naina proizvodnje na drugi: valja rei g d j e se p r i m j e n j u j e p o j a m j e d n o g istog n a i n a p r o i z v o d n j e , a g d j e se u z a s t o p n o p r i m j e n j u j u p o j m o v i d v a n a i n a p r o i z v o d n j e . U j e d n o m i u d r u g o m s l u a j u p o s t o j i p r e o s t a t a k koji se s m a t r a e m p i r i j s k i n e u m a n j i v (u z a d n j o j a n a l i z i o i t a j e t v r d n j a : kapitalistiki je nain proizvodnje s j e d n e strane, kao t e o r i j s k o o d r e e n j e , odreen sustav odnosa izmeu radn i k a , s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u itd, a s d r u g e s t r a n e , u pogled u n j e g o v e l o k a l i z a c i j e , na). Ali, o s t a n e m o li pri t e o r i j s k o m g o v o r u , i n e p r e s k o i m o ga, t a j e se p r e o s t a t a k p o k a z a t i u s t v a r n o s t i k a o praznina, k a o n e t o t o treba misliti, a t o j e i p a k nemiljivo jedinstvenim t e o r i j s k i m p o j m o m naina proizvodnje. D o a o s a m n a m j e r i c e do tog k r a j n j e g z a k l j u k a i do t e k s t o v a k o j i ga m o g u p o t k r i j e p i t i , o s t a v l j a j u i p o s t r a ni sve t o n a m se u s a m o m Kapitalu moe uiniti analizom p r i j e l a z a iz j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e u d r u g i , t j . k a o r j e e n j e p r o b l e m a l o k a c i j e , p o s e b i c e a n a l i z a nastanka kapitalist i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e i a n a l i z a n j e g o v o g raspada. To s a m u i n i o k a k o b i h o d m a h n a g l a s i o da nam s t v a r n o t r e b a drugi pojam istog teorijskom nivoa, kao onai naina proizvodnje, isto t o l i k o a p s t r a k t a n , h o e m o li t e o r i j u h i s t o r i j e i z g r a d i t i kao niz n a i n a p r o i z v o d n j e . On n a m j e p o t r e b a n jer j e poj a m kakav j e do sada r a z v i j e n , b i o u p r a v o s t a v i o u z a g r a d u slijed. Mogli s m o o d r e d i t i n a i n p r o i z v o d n j e t e k n a g l a a v a j u i p o s e b n o s t o b l i k a , s p e c i f i n u kombinaciju koja povezuje e l e m e n t e s v a k e k o m b i n a c i j e : r a d n i k a , s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , n e - r a d n i k e , itd. K a i m o , n e p r e j u d i c i r a j u i , u s l u a j u d a j e h i s t o r i j s k i m a t e r i j a l i z a m , b i o s v e d e n s a m o n a t a j poj a m , on n e bi m o g a o m i s l i t i n a i s t o m t e o r i j s k o m n i v o u prijelaz iz j e d n e k o m b i n a c i j e u d r u g u .

262

Mi p r e m a t o m u m o r a m o i t a t i sve a n a l i z e M a r a o ve k o j e r a z m a t r a j u f o r m i r a n j e i r a s p a d a n j e j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e , t r a e i u n j e m u t a j drugi pojam, bilo d a se on tu j a s n o nalazi, ili ga m o r a m o t e k o t k r i t i . Ali te a n a l i z e n e moemo smatrati istim i obinim deskripcijama. Meutim, injenica da je Mara ostavio dvosmislenosti, pa kroz neke njegove t e r m i n e m o e m o otitati t e o r i j u modela, u k a z u j e d a e m o t u n a i i n a vie p o t e k o a . P o k u a m o li u Kapitalu otitati teoriju prijelaza iz j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e u d r u g i , n a i l a z i m o p o n a j p r i j e n a p o j a m k o j i se j a v l j a k a o s a m p o j a m h i s t o r i j s k o g kontinuiteta, a to j e p o j a m reprodukcije. ini se o d i s t a d a t e o r i j a r e p r o d u k c i j e p o t v r u j e t r o s t r u k u vezu ili t r o s t r u k i k o n t i n u itet: Povezanost razliitih e k o n o m s k i h s u b j e k a t a , u sluaju pojedinanoga kapitala, koji sainjavaju jedinstveno i s p r e p l i t a n j e ili j e d i n s t v e n o k r e t a n j e . I s t r a i v a n j e r e p r o d u k c i j e k a p i t a l a , i s t r a i v a n j e je tih i s p r e p l i t a n j a : Ciklusi p o j e d i n a n i h k a p i t a l a se m e u s o b n o isp r e p l i u , p r e t p o s t a v l j a j u i u v j e t u j u j e d n i d r u g e i u p r a v o to i s p r e p l i t a n j e ( V e r s c h l i n g u n g ) ini k r e t a n j e c j e l i n e d r u t v e noga k a p i t a l a . (Kapital, V, 9) To k r e t a n j e i n d i v i d u a l n o g k a p i t a l a m o g u e je p o j m i t i j e d i n o a p s t r a k t n o , k a o d e f o r m a c i j u , b u d u i d a j e kretanje cjeline sloenije od obinog zbira. P o v e z a n o s t razliitih r a z i n a d r u t v e n e s t r u k t u re, b u d u i da r e p r o d u k c i j a p r e t p o s t a v l j a s t a l n e n e e k o n o m s k e u v j e t e p r o c e s a p r o i z v o d n j e , p o s e b i c e p r a v n e u v j e t e : u pog l a v l j u o Genezi zemljine rente u Kapitalu, M a r a u osnivanju prava koje odgovara stvarnim odnosima proizvodnje, pokazuje obian posljedak ponavljanja procesa proizvodnje, r e p r o d u k c i j e . T o j e s l i j e d e i t e k s t iz Kapitala ( V I I I , 174): . . .u i n t e r e s u j e v l a d a j u e g d r u t v a d a se p o s t o j e e s t a n j e p o s v e t i k a o z a k o n i d a n j e g o v e u p o r a b o m i tradic i j o m d a n e g r a n i c e f i k s i r a k a o z a k o n i t e . U o s t a l o m , b e z obzir a na sve d r u g o , ovo se zbiva s a m o o d s e b e i m u t o k u vrem e n a s t a l n o r e p r o d u c i r a n j e o s n o v e p o s t o j e e g s t a n j a , odn o s a na k o m u j e ono u t e m e l j e n o , uzme p r a v i l a n i s r e e n oblik; a s a m o to p r a v i l o i t a j r e d p r e d o u j e n e o p h o d a n m o m e nat s v a k o g n a i n a p r o i z v o d n j e k o j i t r e b a stei d r u t v e n u v r s t i n u i n e z a v i s n o s t o p u k o m s l u a j u ili s a m o v o l j i . To pravilo i t a j r e d u p r a v o s u o b l i k d r u t v e n o g u v r e n j a n a i n a p r o i z v o d n j e , p a z a t o n j e g o v e r e l a t i v n e e m a n c i p a c i j e o d proste s a m o v o l j e i p r o s t o g s l u a j a . U s t a n j u s t a g n i r a n j a procesa p r o i z v o d n j e i d r u t v e n i h o d n o s a k o j i m u o d g o v a r a j u , nain p r o i z v o d n j e postie t a j oblik s a m i m p o n a v l j a n j e m reprod u c i r a n j e m s e b e s a m o g a . K a d to p o t r a j e n e k o v r i j e m e , on se u v r u j e k a o o b i a j i t r a d i c i j a i n a p o k o n se p o s v e u j e k a o izriit z a k o n .

263

 R e p r o d u k c i j a n a p o s l j e t k u j a m i u z a s t o p n i kont i n u i t e t p r o i z v o d n j e k o j a u t e m e l j u j e sve o s t a l o . P r o i z v o d n j u nije mogue zaustaviti i njeno je nuno t r a j a n j e upisano u i d e n t i n o s t e l e m e n a t a , i to t a k v i h k a k v i o n i p r o i z l a z e iz procesa p r o i z v o d n j e , k a k o b i uli u j e d a n d r u g i : u s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u k o j a s u i s a m a bila s t v o r e n a , r a d n i k e i ne-radn i k e n a k o j e se p r e m a o d r e e n o m n a i n u r a s p o d j e l j u j u proizvodi i s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u . M a t e r i j a l n o s t e l e m e n a t a nosi k o n t i n u i t e t , ali n j e g o v s p e c i f i a n o b l i k i z r a a v a p o j a m rep r o d u k c i j e , b u d u i da on s a d r i r a z l i i t a ( d i f e r e n c i j a l n a ) odr e e n j a materije. U svim vidovima koje sam naveo, pojanr i z r a a v a tek j e d n u istu p r e g n a n t n o s t s t r u k t u r e k o j a p r e d stavlja vrsto sastavljenu historiju. Na p o e t k u svoje knjige o Akumulaciji kapitala, Rosa L u x e m b u r g pie: Pravilno p o n a v l j a n j e p r o i z v o d n j e osnova je i opi u v j e t p r a v i l n e p o t r o n j e i k r o z to, k u l t u r n e egzistenc i j e l j u d s k o g a d r u t v a , u s v i m n j e g o v i m h i s t o r i j s k i m oblicima. U tom smislu, p o j a m r e p r o d u k c i j e sadri kulturno-histor i j s k i m o m e n t (ein k u l t u r g e s c h i c h t l i c h e s M o m e n t ) (Akumulacija kapitala, f r . p r . p. 4.) ini se t a k o d a a n a l i z a r e p r o d u k c i j e p o k r e e u p r a vo o n o s t o j e d o s a d a bilo v i d l j i v o s a m o u s t a t i k o m o b l i k u , n a i m e p o v e z a n o s t r a z i n a k o j e su bile i z d v o j e n e ; k a k o se rep r o d u k c i j a javlja kao openit oblik postojanosti opih u v j e t a proizvodnje koji n a p o s l j e t k u obuhvaa cjelinu drutvene s t r u k t u r e , o n a m o r a b i t i takoer i oblik njihove promjene i njihove nove strukturiranosti. S t o g a u se t u z a u s t a v i t i n a o n o m u t o t a j p o j a m u k l j u u j e vie n o p r e t h o d n i .

I. ULOGA J E D N O S T A V N E

REPRODUKCIJE

U i z l a g a n j i m a k o j a n o s e z a j e d n i k i n a s l o v reprodukcija, Marxovu izlaganju o r e p r o d u k c i j i koja je svojstvena k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e , k o j i j e s t akumulacija kapitala (kapitalizacija vika vrijednosti) i o n j e n i m uvjetim a , u v i j e k p r e t h o d i o s n o v n o i z l a g a n j e o j e d n o s t a v n o j rep r o d u k c i j i . M a r x tu j e d n o s t a v n u r e p r o d u k c i j u naziva aps t r a k c i j o m , ili b o l j e , n e o b i n o m p r e t p o s t a v k o m (Kapital, V, 48). To j e m o g u e p o j a s n i t i n a vie n a i n a . Moglo bi se p o m i s l i t i k a k o je r i j e o metodi izlaganja, da j e j e d n o s t a v n a r e p r o d u k c i j a tek simplifikacija. ini se da j e z a n i m a n j e za t a k v u j e d n u s i m p l i f i k a c i j u o i t o u II knjizi (sheme reprodukcije), tj. u p i t a n j u uvjeta reprod u k c i j e k o j i se o d n o s e na r a z m j e n u i z m e u r a z l i i t i h g r a n a p r o i z v o d n j e . To o m o g u u j e p r i k a z o p e n i t o g o b l i k a o d n o s a u f o r m i jednadbe, p r i j e n e g o t o se on j a v i u f o r m i neje-

264

nadzbi. N c r a v n o v j e s j e ili n e s r a z m j e r n o s t a k u m u l a c i j e sveuk u p n o g d r u t v e n o g a k a p i t a l a p o s t a j e r a z u m l j i v o u o d n o s u na jednostavno ravnovjesje. M o g l o b i se j o p o m i s l i t i k a k o j e i s p i t i v a n j e jednostavne reprodukcije ispitivanje jednog pojedinanog sluaja, t o j e d j e l o m i n o isto, u k o l i k o j e t a j p o j e d i n a n i s l u a j j e d n o s t a v n i j i od o p e g s l u a j a . Ali to n e e biti s a m o m e t o d a i z l a g a n j a , n e g o s p o z n a j a k r e t a n j a r e p r o d u k c i j e odreenih kapitala koji odravaju proizvodnju nekih razdoblja u kojima je akumulacija trenutno zaustavljena. Moglo bi se n a p o s l j e t k u p o m i s l i t i k a k o j e ispitivan j e j e d n o s t a v n e r e p r o d u k c i j e , i s p i t i v a n j e j e d n o g dijela pro i r e n e r e p r o d u k c i j e . M a k a k v o bilo s u d j e l o v a n j e kapitalizir a n o g v i k a v r i j e d n o s t i , on se o s i m toga p r i d r u u j e a u t o m a t skoj kapitalizaciji k o j a je n a p r o s t o z a d r a v a n j e postojeeg k a p i t a l a . Veliina k a p i t a l i z i r a n o g v i k a v r i j e d n o s t i j e p r o m j e n l j i v a , i o n a ovisi, b a r e m p r i v i d n o , o i n i c i j a t i v i k a p i t a l i s t e ; j e d n o s t a v n a se r e p r o d u k c i j a ne m o e p r o m i j e n i t i u t r e n u t k u r a z m a t r a n j a veliine o d r e e n o g k a p i t a l a , a k o u o p a d a n j u rep r o d u k c i j e k a p i t a l i s t k a o t a k a v n e p r e s t a n e p o s t o j a t i . Zato je j e d n o s t a v n u r e p r o d u k c i j u z a n i m l j i v o p r o u a v a t i zbog n j e s a m e ( M a r x p i e : Od t r e n u t k a k a d p o s t o j i a k u m u l a c i j a , j e d n o s t a v n a j e r e p r o d u k c i j a u v i j e k j e d a n n j e n dio, i n j u dakle m o e m o p r o u a v a t i u n j o j s a m o j , pa o n a t a k o p o s t a j e s t v a r n i f a k t o r a k u m u l a c i j e Kapital, V, 48), te se a k u m u l a c i j a ili r e p r o d u k c i j a p r o i r u j e k a o dodatak j e d n o s t a v n o j rep r o d u k c i j i . T r e b a r e i cla s e t a j d o d a t a k ne m o e s v o j e v o l j n o o d r e d i t i : on ovisi o veliini k o j a p a k ovisi o t e h n i k o j s t r u k t u r i k a p i t a l a ; o n se d a k l e m o e p o n a v l j a t i . J e d n o s t a v n a rep r o d u k c i j a je, s u p r o t n o , a u t o n o m n a , n e p r e k i d n a i a u t o m a t ska. S v a ta p o j a n j e n j a n i s u n i lana, k a o ni i n k o m p a t i b i l n a . O n a i p a k d a j u m j e s t a i d r u g o m p o j a n j e n j u , k o j e je za n a s m n o g o z a n i m l j i v i j e . Z a s i g u r n o , M a r x n a m u Kapitalu n a m a h p r u a p o j a m r e p r o d u k c i j e kroz oblike a k u m u l a c i j e k a p i t a l a , ili t o n i j e , b u d u i d a o b l i k e kapitcdizacije proizvoda, e l i m o i s t o v r e m e n o p o j m i t i u j e d n o s t a v n o m i u proirenom razmjeru, postavlja nas n a m a h u jednu kvantitativnu p r o b l e m a t i k u . Za k a p i t a l i s t u ili s k u p i n u k a p i t a l i s t a r a d i se o analizi u v j e t a r e a l i z i r a n j a te o b j e k t i v n e p r a k s e : o p o v e a n j u p r o i z v o d n j e , t j . e k s p l o a t a c i j e , t j . k v a n t i t e t a pris v o j e n o g v i k a v r i j e d n o s t i . To, b a r e m n a e l n o , p r e t p o s t a v lja m o g u n o s t p r a k t i k o g izbora i z m e u j e d n o s t a v n e r e p r o d u k c i j e i p o r a s t a . Ali m i e m o , k a o t o z n a m o , u s t v a r n o s t i nai k a k o j e t a j i z b o r v a r a v , k r i v o t v o r e n , cla o n s o b z i r o m na c j e l i n u k a p i t a l a , p o s t a j e f i k t i v a n i z b o r . I z b o r n e p o s t o j i , postoje s a m o stvarni uvjeti sloene reprodukcije. Pretpostavka jednostavne reprodukcije, k a e n a m M a r a , nespojiva je s kapitalistikom proizvodnjom, to uostalom ne iskljuuje

265

mogunost da u industrijskom ciklusu od deset do jedanaest godina, neke godine mogu imati proizvodnju manju od prethodne, pa dakle, u odnosu na prethodnu godinu nema jednostavne reprodukcije ( K a p i t a l , V, 165). M o e m o t a k o rei: p o j m o v n a r a z l i k a j e d n o s t a v n e r e p r o d u k c i j e i a k u m u l a c i j e ne s a k r i v a k v a n t i t a t i v n e p r o m j e n e a k u m u l a c i j e k o j e ovise o razliitim u v j e t i m a ( M a r x ih a n a l i z i r a ) i k o j e s u p o s l j e d i c e opeg z a k o n a k a p i t a l i s t i k e a k u m u l a c i j e . Na i s t o m se s t u p n j u j e d n o s t a v n a r e p r o d u k c i j a j a v l j a k a o a p s t r a k c i j a u t o m s m i s l u t o je, s j e d n e s t r a n e , u k a p i t a l i s t i k o m s i s t e m u o d s u s t v o a k u m u l a c i j e ili r e p r o dukcije u proirenom razmjeru neobina pretpostavka, a s d r u g e s t r a n e u v j e t i u k o j i m a se v r i p r o i z v o d n j a n i s u apsol u t n o j e d n a k i iz g o d i n e u g o d i n u (a to se upravo pretpostavljalo); v r i j e d n o s t g o d i n j e g p r o i z v o d a m o e se u m a n j i t i a z b i r u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i o s t a t i isti; v r i j e d n o s t m o e o s t a t i ista a z b i r u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i s m a n j i t i se; zbir v r i j e d n o s t i i z b i r u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i m o g u se i s t o v r e m e n o u m a n j i t i . Sve to u k a z u j e n a to d a se r e p r o d u k c i j a zbiva ili u u v j e t i m a k o j i su p o v o l j n i j i od p r e t h o d n i h , ili u t e i m u v j e t i m a k o j i k a o s v o j r e z u l t a t m o g u i m a t i n e s a v r e n u r e p r o d u k c i j u . Sve te okolnosti odnose se na kvantitativnu stranu razliitih elemenata reprodukcije, ali ne brinu o ulozi koju ovi imaju u sveukupnom procesu kao reproduktivni kapital ili kao reproducirani profit. (Kapital, V, 48) K a d u p r o c e s u a k u m u l a c i j e n a i l a z i m o n a jednos t a v n u r e p r o d u k c i j u k a o I (v + pl) = I I c (to s ekonomskog s t a n o v i t a n i j e izraz r a v n o v j e s j a n e g o krize), to j e j e d n o s t a v n o z n a e n j e s u s r e l a , k o i n c i d e n c i j e , t j . nikakvo posebno teorijsko znaenje. I s t o v r i j e d i i za r e p r o d u k c i j u i n d i v i d u a l n o g k a p i t a l a k o j i m o e biti p r o i r e n , vie ili m a n j e j e d n o s t a v a n , k o j i m o e p o s j e d o v a t i r i t a m vii, j e d n a k ili nii o d r i t m a d r u t v e n o g k a p i t a l a u n j e g o v o j c j e l i n i , itd. Te p r o m j e n e n e u v o d e n i k a k v u p o j m o v n u r a z l i k u , na isti n a i n i s istog razloga s k o j e g a su p r o m j e n e c i j e n a r o b a uvijek samo cijene: neka se r o b a m o e p r o d a t i p r e m a n j e n o j v r i j e d n o s t i i to j e onda samo koincidencija, koincidencija k o j u nije mogue p r e t v o r i t i u opi z a k o n , t j . k o j u n i ] c m o g u e i z m j e r i t i : u robn o m p r o m e t u p o t u j u se s a m o c i j e n e , a n e v r i j e d n o s t i . M a r x nam u oba sluaja u bezazlenu obliku privremene pretpos t a v k e ( c i j e n e r o b a p o k l a p a j u se s n j i h o v o m v r i j e d n o u , uvjeti r e p r o d u k c i j e o s t a j u identini) p o k a z u j e z n a a j n u p o j m o v n u r a z l i k u i z m e u dva n i v o a s t r u k t u r e ili b o l j e , izm e u s t r u k t u r e i n j e n i h p o s l j e d i c a . Pretpostavka konstantnih uvjeta nije analiza posljedica, nego analiza samih uvjeta. M o r a m o t a k o p o t r a i t i d r u g o p o j a n j e n j e te dvos t r u k e analize r e p r o d u k c i j e , a nalazimo je u nizu Marxovih p o s t a v k i , k a o t o j e ova:

266

 N e o b i a n j e p r i m j e r p o s t o j a n o g k a p i t a l a k o j i se m o r a p r o u a v a t i u r e p r o d u k c i j i t o se s t a l n o vri. To j e omil j e n i a r g u r n e n a t e k o n o m i s t a k o j i se b a v e p o j a n j e n j e m k r i z a i neravnovjesja u stvaranju postojeeg j opticajnog kapitala. Oni n e s h v a a j u d a j e d n o t a k v o n e r a v n o v j e s j e m o e i r n o r a n a s t a t i n a p r o s t o podravanjem p o s t o j a n o g k a p i t a l a , cla moe i m o r a n a s t a t i u pretpostavci idealne proizvodnje, kad ve postoji jednostavna reprodukcija drutvenog kapitala (bei V o r a u s s e t z u n g e i n e r i d c a l e n N o r m a l p r o d u k t i o n ) . (Kapital, V, 117). Ta n o r m a l n a i d e a l n a p r o i z v o d n j a oito j e proizv o d n j a u njenom pojmu, proizvodnja kakvu Marx prouava u Kapitalu, te n a m k a e d a m o r a m o u z e t i n j e n zakon ili idealan p r o s j e k . P r i j e n e g o p o s t a n e p o j e d n o s t a v l j e n o izlag a n j e ili i s p i t i v a n j e j e d n o g p o s e b n o g s l u a j a k o j i je, k a k o e m o v i d j e t i , t e o r i j s k i b e z n a a j a n , p r i j e n e g o p o s t a n e mogue kvantitativna analiza kapitalizirane vrijednosti i podrijetlo n j e n i h razliitih dijelova, jednostavna r e p r o d u k c i j a j e analiza opih uvjeta oblika svake reprodukcije. Prije nego t o j e i z l a g a n j e o p e n i t o g o b l i k a o d n o s a i z m e u razliitih g r a n a p r o i z v o d n j e , u m a t e m a t i k o m s m i s l u te r i j e i , o n o j c i z l a g a n j e oblika p r o c e s a p r o i z v o d n j e u o n o m s m i s l u u koj e m s m o p r i j e a n a l i z i r a l i k a p i t a l i s t i k i oblik j e d n o g n a i n a proizvodnje. To je p r a v o z n a e n j e g l a v n o g i z l a g a n j a j e d n o s t a v ne r e p r o d u k c i j e (I k n j i g a Kapitala, pogl. X X I I I ) . M a r x polazi od d e f i n i c i j e r e p r o d u k c i j e k a o j e d n o s t a v n o g ponavljanja n e p o s r e d n e p r o i z v o d n j e , k o j u e m o a n a l i z i r a t i , te p i e : P r o c e s p r o i z v o d n j e k o j i se p e r i o d i k i o b n a v l j a , p r o i e u v i j e k k r o z iste f a z e u o d r e e n o m v r e m e n u , ali e se u v i j e k p o n a v l j a t i u i s t o m o m j e r u . I p a k m u t o p o n a v l j a n j e ili k o n t i n u i t e t p r i j e i n e k a n o v a o b i l j e j a ili b o l j e r e e n o , uklanja prividna obiljeja koja je ovaj prikazivao izdvojenim inom (die S c h e i n c h a r a k t e r e s e i n e s n u r v e r e i n z e l i e n Vorgangs). (Kapital, I I I , 10) Bit j e d n o s t a v n e p r o i z v o d n j e n i j e d a k l e u t o m u da cjelokupni viak vrijednosti bude neproduktivno potroni, u m j e s t o cla j e d j e l o m i n o k a p i t a l i z i r a n , ve je o t k r i v a n j e biti u k l a n j a n j e m iluzija, a s p o s o b n o s t p o n a v l j a n j a u k a z u j e na p r i r o d u p r v o b i t n o g p r o c e s a p r o i z v o d n j e (Marx j o pie u Ranijim oblicima . . .; p r a v a p r i r o d a k a p i t a l a p o k a z u j e se tek na kraju drugog ciklusa). S t a j a l i t e p o n a v l j a n j a u k l j u u j e i p a k s a m o mog u n o s t iluzije. T e n d e n c i j a j e p r o s l i j e d i t i k a p i t a l k r o z njegove u z a s t o p n e ine, r a z u m j e t i t o se d o g a a k a d k a p i t a l , n a k o n prvog c i k l u s a p r o i z v o d n j e , s u s t i e drugi c i k l u s . U m j e s t o cla se r e p r o d u k c i j a t a k o j a v i k a o s p o z n a j a o d r e e n j a s a m o g n a i n a p r o i z v o d n j e , o n a se j a v l j a k a o nastavak proi z v o d n j e , d o d a t a k a n a l i z i p r o i z v o d n j e . ini se cla a n a l i z a ka-

267

p i t a l a p r a t i u s t o p u s u d b i n u p r e d m e t a k o j i e p o s t a t i kapit a l o m : u t r e n u t k u r e p r o d u k c i j e t a j k a p i t a l s u s r e e na tri t u d r u g e , n j e g o v a se s l o b o d a k r e t a n j a Ukida (on se ne m o e s l o b o d n o u v e a v a t i , j e r m u k o n k u r i r a j u d r u g i k a p i t a l i ) , te se t a k o p o k a z u j e da k r e t a n j e d r u t v e n o g k a p i t a l a n i j e z b i r k r e t a n j a individualnih kapitala, nego vlastito sloeno kretan j e k o j e je n a z v a n o i s p r e p l i t a n j e m . To je n p r . p o s t u p a k koji R o s a L e x e m b u r g z a c r t a v a na p o e t k u Akumulacije kapitala, k a d polazi ocl j e d n o g M a r x o v a p i s m a ( r e p r o d u k c i j a , d o s l o v c e , znai n a p r o s t o p o n a v l j a n j e . . .) i t r a i k a k v e nove uvjete u k l j u u j e r e p r o d u k c i j a u o d n o s u n a p r o i z v o d n j u . Marxov o d l o m a k k o j i s a m n a v e o , p o k a z u j e n a m cla se, s u p r o t n o , r a d i o istini uvjetima (oni su u o i m a p o k r e t a a p r o i z v o d n j e p r e o b r a e n i u p r i v i d n a o b i l j e j a , d o k su u M a r x o v u izlagan j u o n e p o s r e d n o m p r o c e s u p r o i z v o d n j e p r i k a z a n i u obliku p r e t p o s t a v k i p r i m l j e n i h ) . R i j e j e o s l o e n i j o j o p e r a c i j i no t o j e to o b i n o ponavljanje. U Marxovu je tekstu jednostavna reprodukcija p o i s t o v j e e n a sa sveukupnou d r u t v e n e proizvodnje. Kret a n j e k o j e u k i d a p r i v i d r o e n iz i s t r a i v a n j a n e p o s r e d n o g p r o c e s a p r o i z v o d n j e , p r i v i d k o j i j e o n o t o p r i k a z u j u i kap i t a l i s t i r a d n i k (Kapital, I I I , 13: die V o r s t e l l u n g des Kapit a l i s t e n ) , i s t o d o b n o je p o n a v l j a n j e i p r i j e l a z n a k a p i t a l k a o na t o t a l i t e t : I p a k se mijenja izgled injenica a k o se p r o m a t r a j u ne k a p i t a l i s t i i n d i v i d u a l n i r a d n i k , n e g o k a p i t a l i s t i k a i r a d n i k a k l a s a , ne ini izdvojene proizvodnje, nego kapital i s t i k a p r o i z v o d n j a u u k u p n o s t i n j e n o g n e p r e k i d n o g obnavl j a n j a i u n j e n o j d r u t v e n o j e k s t e n z i v n o s t i . (Kapital, III, 1415) Analiza II k n j i g e p o k a z a t e j a s n o i p o d r o b n o kako a n a l i z e p o n a v l j a n j a ( u z a s t o p n o s t i c i k l u s a p r o i z v o d n j e ) i k a p i t a l a , k a o o b l i k a s v e u k u p n o s t i p r o i z v o d n j e , ovise j e d n a o d r u g o j . Ali to je j e d i n s t v o o v d j e ve p r i s u t n o . Akt izdvoj e n e p r o i z v o d n j e dva p u t a j e n e g a t i v n o o b i l j e e n : k a o o n o t o se ne p o n a v l j a , i k a o o n o t o j e i n j e n i c a p o j e d i n c a . Ka i m o to b o l j e : izdvojen a k t z n a i d v a p u t a r e i isto. Ocl t r e n u t k a k a d je u k i n u t a i z d v o j e n o s t , vie n e m a m o p o s l a s akiom, tj. sa s u b j e k t o m , s i n i e n c i o n a l n o m s t r u k t u r o m sreds t a v a , a k o j e istina cla, k a o to kae M a r x u Uvodu iz 1857. smatrati drutvo kao jedinstven s u b j e k t , z n a i . . . s m a t r a t i ga s l a n o - s p e k u l a t i v n o g s t a j a l i t a (p. 159;. U t o j analizi dakle n i j e u p i t a n j u slijediti proces reprodukcije, stvarno i Fiktivno p o k u a v a t i obnoviti p r o c e s p r o i z v o d n j e . T a j e a n a l i z a u n a e l u o n a k o j a se u Uvodu iz 1857. i Kritici politike ekonomije usporeuje s komparativn o m a n a l i z o m n a i n a p r o i z v o d n j e . Vie d a k l e n i j e r i j e o p o i s t o v j e i v a n j u v a r i j a c i j a k o m b i n a c i j e , p r o i z v o d n i h odnosa i p r o d u k t i v n i h s n a g a n a o s n o v i h i s t o r i j s k e g r a e , ne-

268

go o i s p i t i v a n j u , k a o t o kae Mar.\, opih o d r e e n j a proizv o d n j e o d l e e n o g d r u t v e n o g s t u p n j a , tj. odnosa totaliteta drutvene proizvodnje i njenih pojedinanih oblika (grana) u danoj sinkroniji. T a j n a m je p o j a m jasan, b u d u i da analiza p o n a v l j a n j a p r o i z v o d n j e , k o n t i n u i L e t a p r o i z v o d n j e u nizu c i k l u s a , ovisi o analizi p r o i z v o d n j e u cjelini, o p r o i z v o d n j i kao totalitetu (Totalitat). Totalizaeija postoji u aktualnosti d r u t v e n e p o d j e l e r a d a u o d r e e n o m m o m e n t u , a n e u indiv i d u a l n i h k a p i t a l i s t a . Mar.\ to i s k a z u j e k a d kae d a a n a l i z a reprodukcije p r o m a t r a drutvenu proizvodnju iskljuivo u n j e z i n u rezultatu (Ako g o d i n j u f u n k c i j u d r u t v e n o g kapitala p r o m a t r a m o u n j e n u r e z u l t a t u . . . Kapital, V, 46). T a j j e r e z u l t a t , k a o t o z n a m o , s v e u k u p n a p r o i z v o d n j a i n j e n a pod j e l a na r a z l i i t e s e k t o r e : o p e r a c i j a k o j a to p o k a z u j e n i j e d a k l e p r e k i d r a z n i h k a p i t a l a u k r e t a n j u razliitih g r a n a proi z v o d n j e , u j e d n o m m o m e n t u o p e g i z v a n j s k o g v r e m e n a , dakle k o j a ovisi o t o m k r e t a n j u , n a e l n o i d j e l o t v o r n o ; to j e o p e r a c i j a u k o j o j se o s t a v l j a p o s t r a n i i u k i d a s a m o k r e t a n j e kapitala, k r e t a n j e proizvodnje u svim njegovim podjelama. Od p r v o g o p e n i t o g i z l a g a n j a j e d n o s t a v n e r e p r o d u k c i j e (Knjiga I) do s i s t e m a s h e m a r e p r o d u k c i j e ( K n j i g a II) M a r x analizu r e p r o d u k c i j e t e m e l j i n a p r e o b r a z b i u z a s t o p n o s t i u sink r o n i j u , s i m u l t a n o s t ( n j e g o v i m t e r m i n o m : Gleiclrzeitigkeit). P a r a d o k s a l n o , k o n t i n u i t e t k r e t a n j a p r o i z v o d n j e nalazi s v o j p o j a m u analizi s i s t e m a s i n k r o n i k i h o v i s n o s t i , u s l i j e d u ciklusa individualnih kapitala; njihovo ispreplitanje o tomu ovisi. U t o m j e r e z u l t a t u kretanje koje ga je stvorilo nuno zaboravljeno, podrijetlo izbrisano (die H e r k u n f t ist aufgeloscht) (Kapital, IV, 102). P r i j e l a z s i z d v o j e n o g ina, s p r o c e s a n e p o s r e d n e p r o i z v o d n j e n a ponavljanje, na sveukupnost d r u t v e n o g kap i t a l a , n a rezultat p r o c e s a p r o i z v o d n j e , znai s m j e t a v a n je u z a m i l j e n u i s t o d o b n o s t svih k r e t a n j a , ili t o n i j e r e e n o , da se p o s l u i m o M a r . \ o v o m t e o r i j s k o m m e t a f o r o m , u z a m i l j e n i prostor u k o j e m se u k i d a j u sva k r e t a n j a i svi m o m e n t i proi z v o d n j e j a v l j a j u j e d a n do d r u g o g a z a j e d n o s n j i h o v i m odnos i m a . K r e t a n j e toga p r i j e l a z a o p i s u j e M a r x p o p r v i p u t u I knjizi u poglavlju o j e d n o s t a v n o j reprodukciji.

2. R E P R O D U K C I J A D R U T V E N I H

ODNOSA (Schein-

Mi t a k o m o e m o n a b r o j i t i sve privide eharaktere) koji n e s t a j u u toj operaciji:

P o n a j p r i j e privid o d v a j a n j a i relativne samostalnosti razliitih momenata proizvodnje openito: o d v a j a n j e p r o i z v o d n j e , t o n i j e r e e n o , i c i r k u l a c i j e , p r o i z v o d n j e i indi-

269

viclualne p o t r o n j e , p r o i z v o d n j e i r a s p o d j e l e p r o i z v o d n i h sreds t a v a i u v j e t a p o t r o n j e . P r o m a t r a m o li i z d v o j e n i in p r o i z v o d n j e , ili a k m n o t v o tih inova, i n i se d a svi ti mom e n t i p r i p a d a j u d r u g a i j o j sferi n e g o t o je p r o i z v o d n j a ( t a j t e r m i n M a r x e s t o u p o t r e b l j a v a ) . C i r k u l a c i j a p r i p a d a tritu k a m o stie r o b a n a k o n t o izie iz p r o i z v o d n j e , s nes i g u r n o u cla nee b i t i p r o d a n a ; i n d i v i d u a l n a j e p o t r o n j a o s o b i in k o j i j e i z n a d s f e r e s a m e c i r k u l a c i j e : Potpuno je o d v o j e n a dakle p r o d u k t i v n a potro n j a i i n d i v i d u a l n a p o t r o n j a r a d n i k a . U p r v o j , on d j e l u j e kao p o k r e t a k a snaga kapitala i pripada kapitalisti, u drug o m on p r i p a d a s e b i i v r i i v o t n e f u n k c i j e izvan p r o c e s a p r o i z v o d n j e . P o s l j e d i c a j e j e d n e ivot k a p i t a l a , a d r u g e ivot r a d n i k a s a m o g a . (Kapital, I I I , 14) R a s p o d j e l a s r e d s t a v a za r a d i p o t r o n i h s r e d s t a v a , j a v l j a se bilo k a o k o n t i n g e n t n i izvor p r o i z v o d n j e , bilo k a o p r e o s t a t a k (tada ona prelazi u sferu potronje). in u v o e n j a ( d e r e i n l e i t e n d e Akt), in c i r k u l a c i je: k u p o v i n a i p r o d a j a r a d n e s n a g e z a s n o v a n a j e i s a m a na r a s p o d j e l i elemenata proizvodnje koja prethodi raspodjeli d r u t v e n i h proizvoda i k o j u ova p r e t p o s t a v l j a : n a i m e odvaj a n j u r a d n e snage, r a d n i k o v e r o b e , p r o i z v o d n i h s r e d s t a v a , v l a s n i t v a n e - r a d n i k a . (Kapital, V, 39) Analiza r e p r o d u k c i j e p o k a z u j e da ti m o m e n t i ne p o s j e d u j u r e l a t i v n u a u t o n o m n o s t , a ni v l a s t i t e z a k o n e , n e g o su o d r e e n i z a k o n i m a p r o i z v o d n j e . P r o m a t r a li se s v e u k u p n o s t d r u t v e n o g k a p i t a l a u n j e g o v u rezultatu, sfera cirkulac i j e iezava k a o sfera u s l i j e d p r e d o d r e e n o s t i p r o m e t a u podjeli na grane proizvodnje i u m a t e r i j a l n o j prirodi njihove p r o i z v o d n j e . I n d i v i d u a l n a p o t r o n j a r a d n i k a i k a p i t a l i s t a takoer je p r e d o d r e e n a u prirodi i kolikoi u v j e t a p o t r o n j e koje stvara totalni drutveni kapital: tako dugo dok je jedan dio g o d i n j e p r o i z v o d n j e ve o d p o e t k a p r e d o d r e e n za p r o d u k t i v n u p o t r o n j u ( I I I , 9), d r u g i j e dio ve o d p o e t k a (von I-Iaus a u s ) o d r e e n za i n d i v i d u a l n u p o t r o n j u . Granice i z m e u k o j i h m o e o s c i l i r a t i i n d i v i d u a l n a p o t r o n j a , ovise o u n u t r a n j e m s a s t a v u k a p i t a l a i v e z a n e su uz s v a k i m o m e n a t . I n d i v i d u a l n a p o t r o n j a r a d n i k a , u n u t a r ili izvan t a d i o n i c e , p r e d s t a v l j a d a k l e j e d a n m o m e n a t ( M o m e n t ) rep r o d u k c i j e k a p i t a l a , k a o i i e n j e s t r o j e v a za v r i j e m e r a d nog p r o c e s a ili u p a u z a m a . (Kapital, I I I , 15) R a s p o d j e l a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i p o t r o n j u , ili r a s p o d j e l a r a z l i i t i h e l e m e n a t a , n a p o s l j e t k u se vie n e javl j a k a o k o n t i n g e n t n a i n j e n i c a : k a d j e j e d n o m p o t r o i o ekviv a l e n a t s v o j e n a j a m n i n e , r a d n i k izlazi iz p r o c e s a p r o i z v o d n j e k a o t o j e u n j i u a o : ne k a o v l a s n i k , i k a p i t a l i s t , k a o v l a s n i k p r o i z v o d a r a d a k o j i iznova o b u h v a a j u s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u . U p r o i z v o d n j i se n e p r e k i d n o vri ista r a s p o d j e l a .

270

P o k a z u j e se t a k o cla k a p i t a l i s t i k i n a i n p r o i z v o d nje odreuje nain cirkulacije, potronje i raspodjele. Jo o p e n i t i j e , a n a l i z a r e p r o d u k c i j e p o k a z u j e d a svaki nain proizvodnje odreuje naine cirkulacije, raspodjele i potronje kao momente vlastita jedinstva. Analiza r e p r o d u k c i j e p o t o m u k i d a p r i v i d poetka p r o c e s a p r o i z v o d n j e , p r i v i d s l o b o d n o g u g o v o r a k o j i se s v a k i p u t iznova o b n a v l j a i z m e u r a d n i k a i k a p i t a l i s t a , privid k o j i od p r o m j e n l j i v o g k a p i t a l a , s t v a r a korist, od radnika kapitalistu (na r a u n proizvoda, tj. pojma procesa p r o i z v o d n j e ) , j e d n o m r i j e j u , sve p r i v i d e k o j i ine sluajnim susret r a d n i k a i kapitaliste, na tritu, kad su suprotstavljeni j e d a n d r u g o m u k a o k u p a c i p r o d a v a r a d n e s n a g e . R e p r o d u k c i j a u k a z u j e n a n e v i d l j i v e veze k o j e v e z u j u n a j a m n e r a d n i k e uz k a p i t a l i s t i k u k l a s u . K a p i t a l i s t i k i p r o c e s p r o i z v o d n j e s t v a r a . . . uvj e t e k o j i sile r a d n i k a cla s e b e p r o d a j e k a k o bi ivio, a k a p i t a listu t j e r a j u cla o v o g a k u p i k a k o bi se o b o g a t i o . N i s u oni na t r i t u s l u a j e m s u p r o t s t a v l j e n i k a o p r o d a v a i k u p a c . To je d v o s t r u k i m l i n (die Z \ v i c k m u h l e ) s a m o g a p r o c e s a k o j i n a trite i z b a c u j e u v i j e k p r v o g k a o p r o d a v a a s v o j e r a d n e s n a g e a n j e g o v p r o i z v o d u v i j e k p r e t v a r a u k u p o v n i p r e d m e t za drugoga. R a d n i k o d i s t a p r i p a d a k a p i t a l i s t i k o j k l a s i p r i j e nego s e b e p r o d a i n d i v i d u a l n o m k a p i t a l i s t i . (Kapital, I I I , 1920) N a isti n a i n r e p r o d u k c i j a u k i d a p r i v i d p r e m a koj e m u k a p i t a l i s t i k a p r o i z v o d n j a s a m o p r i m j e n j u j e z a k o n e trg o v a k e p r o i z v o d n j e , t j . razmjenu ekvivalenata. Svaka kupop r o d a j a r a d n e s n a g e p r e d s t a v l j a t r a n s a k c i j u t o g a o b l i k a , ali se c j e l o k u p n o k r e t a n j e k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e j a v l j a k a o k r e t a n j e u k o j e m u k a p i t a l i s t i k a k l a s a n e p r e k i d n o sebi bez e k v i v a l e n t a p r i s v a j a dio p r o i z v o d a k o j i s t v a r a r a d n i k a klasa. U t o m k r e t a n j u vie n e m a ni p o e t k a ni k r a j a ( r a s c j e p e u d v o s t r u i t i i o z n a i t i p r a v n u s t r u k t u r u u g o v o r a ) , t j . vie ne postoji izdvojena struktura s p a j a n j a elemenata proizvodnje. E l e m e n t i p r o i z v o d n j e vie se n e m o r a j u s p a j a t i k r o z p o j a m k o j i n a m d a j e a n a l i z a r e p r o d u k c i j e , jer su o d u v i j e k ve bili spojeni. Na taj nain jednostavna reprodukcija ukida sam p r i v i d izdvojena ina k o j i j e i m a o p r o c e s p r o i z v o d n j e : in, iji s u p o k r e t a i p o j e d i n c i t o p r e o b r a a v a j u s t v a r i u o d r e e n i m u v j e t i m a k o j i ih p r i s i l j a v a j u cla od tih s t v a r i i n e r o b u i s t v a r a j u v i a k p r o i z v o d n j e za k a p i t a l i s t u . U l o m s u p r i v i d u p o j e d i n c i s a u v a l i s v o j i d e n t i t e t , d o k se k a p i t a l i n i o z b i r o m v r i j e d n o s t i k o j i se u v a u i n i m a s t a l n e p r o i z v o d n j e . 1
: 'Kapitalist zamilja da je sLvorio viak \rijednosLi i sauvao vrijednost-kapitai, ali njegov nain g l e d a n j a ne m i j e n j a injenicu da se vrijednost kapitala koja mu je pripadala nakon stanovitog razdoblja i z j e d n a u j e sa s v e u k u p n i m vikom v r i j e d n o s t i koji je stekao u istom razdoblju, te da se ukupnost v r i j e d n o s t i koju je p o t r o i o i z j e d n a u j e s o n o m k o j u je u n a p r i j e d i o . Od taroga kapitala koji je u n a p r i j e d i o , ne o s t a j e vie jedan jedini atotrf vrijednosti. On, islina, L I ruci uvijek dri kapital iju veliinu nije p r o m i j e n i o i iji su dije-

271

U z a j a m n o , ti m a t e r i j a l n i e l e m e n t i , u s p e c i f i n o s t i s v o j e m a t e r i j a l n e p r i r o d e , i u r a z l i i t o j p o d j e l i tih p r i r o d n i h osobina, u svim g r a n a m a p r o i z v o d n j e i u svim k a p i t a l i m a koji ih s a d r e , i z r a a v a j u u v j e t e p r o c e s a d r u t v e n e r e p r o d u k cije. R e p r o d u k c i j a t a k o p o k a z u j e cla se s t v a r i u r u k a m a pok r e t a a p r o i z v o d n j e m i j e n j a j u , d o k oni to niti ne p r i m j e u j u , j e r to n i j e niti m o g u e a k o se p r o c e s p r o i z v o d n j e s m a t r a i n o m p o j e d i n c a . Ti se p a k p o j e d i n c i m i j e n j a j u i oni s t v a r no p o s t a j u predstavnici klasa. K l a s e o i t o n i s u s k u p p o j e d i naca, i nije mogue stvoriti klasu, u beskonanost joj dodaj u i p o j e d i n c e . One su funkcije zajednikog procesa proiz.voduje. K l a s e n i s u n j e g o v s u b j e k t , n e g o ih o d r e u j e n j e g o v oblik. U p r a v o u p o g l a v l j i m a I k n j i g e o r e p r o d u k c i j i nal a z i m o sve slike k o j i m a n a m M a r x o m o g u a v a n a e r a z u m i j e v a n j e n a i n a p o s t o j a n j a nosioca ( T r a g e r ) s t r u k t u r e , p o k r e taa p r o c e s a p r o i z v o d n j e . N a t o j p o z o r n i c i r e p r o d u k c i j e , g d j e s t v a r i izlaze na s v j e t l o d a n a , m i j e n j a j u r a d i k a l n o s v o j izgled, skriveno se pribliavaju p o j e d i n c i ( E k o n o m s k o obilje j e k a p i t a l i s t a die o k o n o m i s c h e C h a r a k t e r m a s k e d e s Kapitalisten p r i p a d a ovjeku s a m o ukoliko njegov novac djel u j e n e p r e k i d n o k a o k a p i t a l ( I I I , 9): oiu su samo obrazine. Te su a n a l i z e d a k l e o n e u k o j i m a n a m M a r x p o k a z u j e k r e t a n j e p r i j e l a z a (ali t a j j e p r i j e l a z rascjep, radikalni n o v u m ) p o j m a p r o i z v o d n j e k a o ina, o b j e k t i v a c i j e j e d n o g ili n e k o l i k o s u b j e k a t a n a p o j a m p r o i z v o d n j e k o j a se vri b e z s u b j e k t a , koja p o v r a t n o o d r e u j e stanovite klase kao n j e n e v l a s t i t e f u n k c i j e . To k r e t a n j e k o j e M a r x p r i p i s u j e Q u e s n a y j u (u k o j e g a se b e z b r o j n i p o j e d i n a n i ini c i r k u l a c i j e razm a t r a j u n e p o s r e d n o u njihovu k r e t a n j u koje je obiljeeno d r u t v e n o , k a o c i r k u l a c i j a i z m e u velikih d r u t v e n i h k l a s a k o j e i m a j u o d r e e n e e k o n o m s k e f u n k c i j e , K a p i t a l , V, 15), to j e k r e t a n j e i s t r a e n o na p r i m j e r u k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e , ali o n o u n a e l u v r i j e d i za s v a k i n a i n proizvodn j e . O b r n u t o od k r e t a n j a r e p r o d u k c i j e , a p o t o m k o n s t i t u c i j e k o j a o b i l j e a v a t r a n s c e n d e n t a l n u k l a s i n u f i l o z o f i j u , o n o se p r o i r u j e , a to p r o i r e n j e i s k l j u u j e s v a k u m o g u n o s t cla p r o i z v o d n j a p o s t a n e in s u b j e k a t a i n j i h o v p r a k t i n i c o g i i o . O n o s a d r i m o g u n o s t f o r m u l i r a n j a n o v o g f i l o z o f s k o g pojm a p r o i z v o d n j e o p e n i t o , k o j i ja tu m o g u s a m o n a z n a i t i . M o e m o s a d a u k r a t k o izloiti sve t o j e d o s a d re e n o , a k o k a e m o da, j e d n i m i s t i m k r e t a n j e m , r e p r o d u k c i j a n a d o m j e t a i m i j e n j a s t v a r i , ali u v a odnose. Ti su o d n o s i u p r a v o oni k o j e M a r x naziva d r u t v e n i m o d n o s i m a , a u c r lovi, zgrade, strojevi, itd. ve bili tu kad je otpoeo svoj p o t h v a t . Ali tu je rije o v r i j e d n o s t ; kapitala, a ne o njegovim m a t e r i j a l n i m elementima (Kapital, I I I , 1213).

272

lani su, p r o j i c i r a n i u i z m i l j e n i p r o s t o r o k o j e m s a m govorio 2 . S a m p o j a m je M a r x o v : Ta p r i r o d n a m o r a d a ( o u v a t i s t a r e v r i j e d n o s t i s t v a r a j u i iz n j i h nove) j a v l j a se k a o m o , za k a p i t a l s k o j i m j e u d r u e n a , v l a s t i t o g a z a d r a v a n j a , u p r a v o k a o t o se drutvene produktivne snage javljaju kao svojstvo kapitala i k a o t o se n e p r e k i d n o p r i s v a j a n j e v i k a k a p i t a l a o d s t r a n e kapitalista javlja kao neprekidno samovreclnovanje kapitala. S \ e s n a g e racla projiciraju se ( p r o j e k t i e r e n sich) k a o s n a g e k a p i t a l a , na isti n a i n k a o t o se svi oblici v r i j e d n o s t i r o b e p r o j i c i r a j u k a o oblici novca. (Kapital, I I I , 47) T a k o o t k r i v e n i o d n o s i u z a j a m n o d j e l u j u j e d n i na druge: posebice odnosi vlasnitva i stvarnog p r i s v a j a n j a ( p r o d u k t i v n e snage) u n j i h o v u s l o e n o m j e d i n s t v u . Oni preth o d n o r a z d v o j e n e m o m e n t e ( p r o i z v o d n j a , c i r k u l a c i j a , raspodjela, p o t r o n j a ) u j e d i n j u j u u nuno i sloeno jedinstvo. Oni s a d r a v a j u sve o n o t o se t i j e k o m analize n e p o s r e d n o g p r o c e s a p r o i z v o d n j e j a v i l o k a o n j e g o v e p r e t p o s t a v k e , njegovi n u n i uvjeti k a k o bi se p r o c e s m o g a o o d v i j a t i u o b l i k u koji s m o opisali: npr. u kapitalistikoj proizvodnji u k o j o j a u t o n o m n o s t e k o n o m s k e i n s t a n c i j e ili p r a v n i h o b l i k a odgov a r a o b l i c i m a t r g o v a k o g p r o m e t a , tj. u o d r e e n o m o b l i k u slaganja r a z l i i t i h i n s t a n c i j a d r u t v e n e s t r u k t u r e . To bi se m o g l o n a z v a t i k o n z i s t e n t n o u s t r u k t u r e , t a k o k a k o se o n a j a v l j a u a n a l i z i r e p r o d u k c i j e . Moglo bi se t a k o e r rei da p o j m o v n a dubleta proclukcija-reprodukcija u Marxa sadri d e f i n i c i j u strukture o k o j o j j e r i j e u analizi n a i n a proizvodnje. N a p o d r u j u a n a l i z e r e p r o d u k c i j e , p r o i z v o d n j a nije p r o i z v o d n j a stvari, nego proizvodnja i zadravanje drutvenih o d n o s a . Na k r a j u p o g l a v l j a o j e d n o s t a v n o j r e p r o d u k c i j i , M a r x pie: P r o m a t r a n u njegovoj zavisnosti (Zusammenhang) ili k a o r e p r o d u k c i j a , k a p i t a l i s t i k i p r o c e s p r o i z v o d n j e ne p r o i z v o d i d a k l e s a m o r o b u ili viak v r i j e d n o s t i ; on proiz'- Oni su p o j m o v n o u M a r x a . u p r v o j knjizi (ali ne i sve n j i h o v e pusi led i t e ) odvedeni a n a l i z o m tog a p s t r a k t n o g p r e d m e t a io Marx naziva ' f r a k c i j o m a u t o n o m n o g d r u t v e n o g kapitala ( K a p i t a l , V( 9). Pod tim v a l j a o i t o podr a z u m i j e v a t i , k a o to p r i m j e u j e E s t a b l e t , n e s t v a r n i p o t h v a t kapitalistikog* oblika, ve z a m i l j e n i , n u n o p r o d u k t i v n i k a p i t a l , koji m e u t i m i p a k obuhvaa" sveli k u p n o s i f u n k c i j a to su h i s t o r i j s k i o k u p l j e n e o k o razliitih v r s t a -.kapitala f t r govci. nosioci p r o f i t a , itd..). P o d j e l a d r u t v e n o g k a p i t a l a t e m e l j n a j e o s o b i t o s t , p a se t a k o k a p i t a l m o e p r e d s t a v i t i k a p i t a l o m . Analize r e p r o d u k c i j e u II k n j i z i , 3. o d j e l j a k ( r e p r o d u k c i j a i c i r k u l a c i j a cjeline d r u t v e n o g k a p i t a l a ) , u s h e m a m a r e p r o d u k c i j e k o j e o m o g u a v a j u m a t e m a t i k u f o r m a l i / . a c i j u e k o n o m s k e analize, j e d i n e p o k a z u j u na koji se nain, k o j i m m e h a n i z m o m o d v i j a r e p r o d u k c i j a d r u t v e n i h o d n o s a , p o d v r g a v a j u i k o n s t a n t n i m u v j e t i m a k v a l i t a t i v n i i k v a n t i t a t i v n i s a s t a v t o t a l n o g d r u t v e n o g proizvoda. Ali n j e g o v i s t r u k t u r a l n i u v j e t i nisu s p e c i f i n i za k a p i t a l i s t i k i nain proi z v o d n j e : u s v o j e m t e o r i j s k o m o b l i k u oni ne u k a z u j u na d r u t v e n i oblik procesa p r o i z v o d n j e , n a o b l i k p r o i z v o d a (vrijednost-), kao i na v r s t u c i r k u l i r a n j a drutvenog p r o i z v o d a k o j i ova u k l j u u j e ( p r o m e t ) , niti na k o n k r e t n i p r o s t o r te cirk u l a c i j e (trite),. U p u u j e m s t o g a n a novije r a d o v e Ch. B e t t e l h e i m a , i n a njegove k r i t i k e p r i m j e d b e u P r o b l e m i m a p l a n i f i k a c i j e , b r . 9 ( E c o l e o r a t i q u e des H a u t e s E t u d e s ) . B i l j e k a iz 1967. 18 K a k u itati K a p i t a l

273

vodi i ovjekovjeuje jamnog radnika.

drutveni odnos (Kapital, I I I , 20)

izmeu

kapitaliste

i na-

Ta se f o r m u l a c i j a p o n a v l j a k a d M a r x k l a s n i o d n o s u s p o r e u j e s razliitim oblicima plaanja: Inae, k a p i t a l i s t i k i n a i n p r o i z v o d n j e , p r e t p o s t a v l j a li p r e t h o d n o p o s t o j a n j e te d r u t v e n e s t r u k t u r e u v j e ta p r o i z v o d n j e , n e p r e k i d n o j e r e p r o d u c i r a . On n e p r o i z v o d i samo materijalne produkte, nego konstantno reproducira p r o i z v o d n e o d n o s e u k o j i m a ta s t r u k t u r a d j e l u j e ; on d a k l e r e p r o d u c i r a t a k o e r i o d g o v a r a j u e o d n o s e r a s p o d j e l e . (Kapital, V I I I , 253) T o isto v r i j e d i i za sve d r u g e n a i n e p r o i z v o d n j e . Svaki nain proizvodnje n e p r e k i d n o r e p r o d u c i r a drutvene odnose proizvodnje koje pretpostavlja njegovo funkcioniran j e . U r u k o p i s u Raniji oblici M a r x je, o d r e u j u i ga jedin i m r e z u l t a t o m ovoga p u t a ( u m j e s t o j e d n o g ne s a m o . . . ) izrazio p r o i z v o d n j u i r e p r o d u k c i j u o d g o v a r a j u i h n a i n a proizvodnje: V l a s n i t v o j e ve o d p o e t k a , i to u n j e g o v i m azijatskim, slavenskim, antiknim, g e r m a n s k i m oblicima, odnos s u b j e k t a k o j i p r o i z v o d i p r o i z v o d e i ili r e p r o d u c i r a j u i p r e m a u v j e t i m a n j e g o v e p r o i z v o d n j e ili r e p r o d u k c i j e , ukoliko s u oni n j e g o v i . P o s t o j a t e t a k o razliiti oblici ve p r e m a u v j e t i m a p r o i z v o d n j e . Cilj s a m e p r o i z v o d n j e j e s t r e p r o d u k cija proizvoaa u i s njegovim vlastitim o b j e k t i v n i m uvjet i m a p o s t o j a n j a . (Grundrisse, p. 395) t o z n a i ta d v o s t r u k a p r o i z v o d n j a ? Primijetimo p o n a j p r i j e kako nam ona daje klju za r a z u m i j e v a n j e n e k i h M a r x o v i h f o r m u l a k o j e m o g u biti tem e l j n e t e z e h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a . U p o m a n j k a n j u cjelovite d e f i n i c i j e p o j m o v a k o j i se tu j a v l j a j u , te se f o r m u l e t u m a e na razliite n a i n e . N p r . r i j e i iz P r e d g o v o r a Prilogu k o j e s a m u p o e t k u n a v e o : U d r u t v e n i m u v j e t i m a p r o i z v o d n j e , l j u d i ulaze u o d r e e n e , n u n e o d n o s e , n e o v i s n e o n j i h o v o j v o l j i . . . te s t o g a o v j e a n s t v o sebi nikacl ne z a d a j e z a d a t ke k o j e n e bi m o g l o izvriti; ili r i j e i iz E n g e l s o v a p i s m a B l o c h u : Mi s t v a r a m o s a m i s v o j u p o v i j e s t , ali s p r e t p o s t a v k a m a i u vrlo o d r e e n i m u v j e t i m a . . . Tu j e s a d r a n o cjelok u p n o f i l o z o f s k o t u m a e n j e h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a : uzm e m o li d o s l o v c e tu d v o s t r u k u p r o i z v o d n j u , t j . m i s l i m o li da su p r e o b r a e n i p r e d m e t i i d r u t v e n i o d n o s i k o j i s u n j i h o v i nosioci, i s a m i p r e o b r a e n i ili s a u v a n i p r o c e s o m p r o i z v o d n j e , z a h v a a m o li ih m i jedinstvenim pojmom prakse, stvar a m o osnovu shvaanja p r e m a k o j e m u ljudi ine historiju. S a m o p o l a z e i od t a k v o g j e d i n s t v e n o g p o j m a p r a k s e - p r o i z v o d n j e , ta f o r m u l a c i j a m o e i m a t i t e o r i j s k o z n a e n j e i m o e o d m a h p o s t a t i t e o r i j s k a p o s t a v k a (a n e s a m o m o m e n t ideoloke b o r b e protiv materijalistikog mehanicistikog determ i n i z m a ) . N o t a j p o j a m u zbilji p r i p a d a a n t r o p o l o k o m shva-

274

 a n j u p r o i z v o d n j e i p r a k s e , s n a g l a s k o m n a l j u d i m a k o j i su k o n k r e t n i p o j e d i n c i ( p o s e b i c e k a o m a s a ) k o j i p r o i z v o d e , rep r o d u c i r a j u ili p r e o b r a a v a j u u v j e t e s v o j e p r o i z v o d n j e . S o b z i r o m n a t u d j e l a t n o s t , p r i s i l n a nunost p r o i z v o d n i h odnosa j a v l j a se s a m o k a o o b l i k k o j i j e ve i m a o p r e d m e t n j i h o v e d j e l a t n o s t i i k o j i o g r a n i a v a m o g u n o s t i s t v a r a n j a n o v o g oblika. N u n i d r u t v e n i o d n o s i d j e l o s u p r e t h o d n e p r o i z v o d n j e koje nuno odvodi o d r e e n i m uvjetima proizvodnje. No p r e t h o d n a n a m analiza r e p r o d u k c i j e p o k a z u j e d a tu d v o s t r u k u p r o i z v o d n j u v a l j a u z e t i u dva razliita znaenja: u z e t i d o s l o v n o izraz n j e g o v a j e d i n s t v a , to z n a i u p r a v o r e p r o d u c i r a t i privid k o j i o d p r o c e s a p r o i z v o d n j e ini i z d v o j e n in, z a t v o r e n u o d r e e n j a o n o g a t o prethodi i o n o g t o slijedi. I z d v o j e n in u t o l i k o , t o n j e g o v e o d n o s e s d r u g i m proc e s i m a p r o i z v o d n j e nosi s t r u k t u r a l i n e a r n o g tenrporalnog k o n t i n u i t e t a u k o j e m u se o v a j ne moe p r e k i n u t i (dok j e u pojmovnoj analizi r e p r o d u k c i j e , k a o t o s m o v i d j e l i , n o s i l a c tih o d n o s a s t r u k t u r a prostora). J e d i n o p r o i z v o d n j u stvari m o e m o s m a t r a t i d j e l a t n o u te v r s t e , b u d u i da o n a ve s a d r i p o j a m o d r e e n j a sirove m a t e r i j e i k o n a n o g proizvoda; ali j e p r o i z v o d n j a d r u t v e n i h o d n o s a vie p r o i z v o d n j a s t v a r i i p o j e d i n a c a kroz drutvene odnose, p r o i z v o d n j a u k o j o j s u p o j e d i n c i tu z a t o d a bi p r o i z v o d i l i , a s t v a r i d a b i bile p r o i z v e d e n e u s p e c i f i n o m o b l i k u s t v o r e n o m d r u t v e n i m o d n o s i m a . To znai, ta j e p r o i z v o d n j a o d r e e n j e f u n k c i j a d r u tvenog procesa proizvodnje, slijed koji n e m a s u b j e k t a . Funkc i j e vie n i s u l j u d i , k a o t o n a p l a n u r e p r o d u k c i j e p r o i z v o d i n i s u vie s t v a r i . ( R e ) p r o d u k c i j a , t j . d r u t v e n a p r o i z v o d n j a u n j e n o m p o j m u , ne proizvodi dakle, u doslovnom smislu, drutvene odnese, budui da je ona mogua s a m o u u v j e t i m a d r u t v e n i h o d n o s a ; ali s d r u g e s t r a n e , o n a vie n i t i ne p r o izvodi r o b u u z n a e n j u u k o j e m bi p r o i z v o d i l a s t v a r i k o j e bi naknadno p r i m a l e o d r e e n o d r u t v e n o o b i l j e j e s i s t e m a ekon o m s k i h o d n o s a , niti p r e d m e t e k o j i bi p o t o m uli u o d n o s e s d r u g i m s t v a r i m a i l j u d i m a ; p r o i z v o d n j a s t v a r a (uvijek ve) odreene stvari, pokazatelje odnosa. M a r x o v a f o r m u l a c i j a ( p r o c e s p r o i z v o d n j e ne stvar a s a m o m a t e r i j a l n e p r e d m e t e ve i d r u t v e n e o d n o s e ) n i j e d a k l e povezivanje, ve razdvajanje r a d i l o se o p r o i z v o d n j i s t v a r i , ili ( r e ) p r o d u k c i j i d r u t v e n i h o d n o s a p r o i z v o d n j e . To su dva p o j m a , p o j a m privida i p o j a m d j e l o t v o r n o s t i s t r u k t u r e n a i n a p r o i z v o d n j e . Za r a z l i k u o d p r o i z v o d n j e s t v a r i , proizvodnja drutvenih odnosa nije podreena odreenju o n o g a t o p r e t h o d i i o n o g a t o s l i j e d i , prvog i drugog. M a r x p i e d a j e svaki p r o c e s d r u t v e n e p r o i z v o d n j e istovrem e n o p r o c e s r e p r o d u k c i j e . U v j e t i p r o i z v o d n j e t a k o e r su i u v j e t i r e p r o d u k c i j e ; i s t o d o b n o i oni k o j e iznova p r o i z v o d i r e p r o d u k c i j a , u t o m s m i s l u d a j e prvi p r o c e s p r o i z v o d n j e (u o d r e e n u o b l i k u ) uvijek ve p r o c e s r e p r o d u k c i j e . Za t a k o 275

s h v a e n p o j a m p r o i z v o d n j e n e m a prvog p r o c e s a p r o i z v o d n j e . V a l j a d a k l e m i j e n j a t i sva o d r e e n j a ikoja se o d n o s e n a proizvodnju stvari: u proizvodnji drutvenih odnosa, ono to se p o k a z i v a l o k a o u v j e t p r v e p r o i z v o d n j e , o d r e u j e u zbilji jednako i sve druge proizvodnje. Ta t r a n s a k c i j a k u p o p r o d a j a r a d n e s n a g e k o j a j e dio c i r k u l a c i j e , ne s a m o d a navjeuje p r o c e s proizv o d n j e , n e g o implicite odreuje njegov specifini karakter. (Kapital, V, 39) P o j a m r e p r o d u k c i j e t a k o n i j e s a m o p o j a m konzistencije s t r u k t u r e , nego p o j a m nunog o d r e e n j a k r e t a n j a p r o i z v o d n j e p e r m a n e n t n o u te s t r u k t u r e ; to j e p o j a m permanentnosti poetnih elemenata u samom funkcioniranju s i s t e m a , d a k l e p o j a m n u n i h u v j e t a p r o i z v o d n j e koje ova ne stvara. T o j e o n o t o M a r x n a z i v a ovjekovjeenjem naina proizvodnje: Ta s t a l n a reprodukcija ili ovjekovjeenje (Verevvigung) r a d n i k a j e s t c o n d i t i o s i n e q u a n o n k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e . (Kapital, I I I , 13, p r i j e v o d s n j e m a k o g izvornika)

276

IV ELEMENTI TEORIJE PRIJELAZA PROIZVODNJE U DRUGI

JEDNOG

NAINA

Analizom r e p r o d u k c i j e u o a v a m o s a m o t e k o e s o b z i r o m na t e o r i j s k o r j e e n j e p r o b l e m a prijelaza j e d n o g naina proizvodnje u drugi. Takva analiza u s t v a r i o m o g u u j e d a se p r o b l e m p o s t a v i u n j e g o v e p r a v e okvire, j e r ona u v j e t u j e d v o s t r u k o shvaanje teorije prijelaza. P o n a j p r i j e , cjclokupna drutvena proizvodnja jest reprodukcija, tj. proizvodnja drutvenih odnosa. Cjelokupna d r u t v e n a p r o i z v o d n j a p o d r e e n a je o d r e e n i m strukturalnim drutvenim odnosima. Razumijevanje procesa prijelaza ili t r a n z i c i j e j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e u d r u g i , n i j e i r e a l n i h i j a t u s i z m e u d v a r a z d o b l j a k o j i su p o d r e e n i f u n k c i o n i r a n j u j e d n e s t r u k t u r e , t j . k o j i i m a j u o d r e e n s m i s a o . M a kako k r a t a k bio, p r o c e s p r i j e l a z a n e m o e biti m o m e n a t des t r u k t u r a c i j e . On j e s a m k r e t a n j e p o d r e e n o s t r u k t u r i k o j a m o r a biti otkrivena. Moemo dakle dati puni z n a a j Markovim s h v a a n j i m a d a r e p r o d u k c i j a i z r a a v a k o n t i n u i t e t proi z v o d n j e , j e r se p r o i z v o d n j a ne m o e n i k a d z a u s t a v i t i , shva a n j i m a , za k o j a j e i s a m M a r x e s t o g o v o r i o da s u oitosti k o j e a k zna s v a k o d i j e t e (da r a d n i k n i k a d n i j e m o g a o i v j e t i s a m o o d z r a k a , da bi s v a k i n a r o d u m r o u k o l i k o bi p r e s t a o r a d i t i , i to ne s a m o za g o d i n u d a n a , n e g o za n e k o liko t j e d a n a , p i s m o K u g e l m a n n u , 11. s r p n j a 1868). To znai da n e p r o m j e n l j i v a s t r u k t u r a r e p r o d u k c i j e n i k a d n e m o e nes t a t i , n e g o s a m o d o b i t i p o s e b a n o b l i k u s v a k o m n a i n u proi z v o d n j e ( p o s t o j a n j e f o n d o v a za o d r a n j e r a d a , n a i m e uoav a n j e r a z l i k e p o t r e b n o g r a d a i vika r a d a ; r a s p o d j e l a proizv o d a n a s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u i s r e d s t v a za p o t r o n j u , razlika k o j u M a r x n a z i v a prvobitnom, ili s m a t r a da o n a izraava p r i r o d n i z a k o n itd.). To znai, d a l j e , da su oblici p r i j e l a z a p o s e b n i p o j a v n i oblici ( E r s c h e i n u n g s f o r m e n ) te o p e s t r u k t u r e , oni su s a m i naini proizvodnje, te u k l j u u j u iste u v j e t e kao i svaki drugi nain proizvodnje, posebice o d r e e n oblik sloenosti proizvodnih odnosa, u s p o s t a v l j a n j a odnosa izmeu r a z l i i t i h r a z i n a d r u t v e n e p r a k s e . Analiza r e p r o d u k c i j e pok a z u j e da, u k o l i k o s m o u m o g u n o s t i f o r m u l i r a t i p o j a m na i n a p r o i z v o d n j e k o j i p r i p a d a j u r a z d o b l j i m a t r a n z i c i j e jed277

nog n a i n a p r o i z v o d n j e u d r u g i , i s a m i n a i n i p r o i z v o d n j e o d j e d n o m p r e s t a j u b i t i p r e k i n u t i n a n e o d r e e n o v r i j e m e (ili m j e s t o ) , p a se p r o b l e m n j i h o v a o g r a n i a v a n j a m o e r i j e i t i samo ako moemo teorijski pojasniti sukcesivnost njihova javljanja, tj. ako u njihovu p o j m u moemo uoiti trenutke njihove sukcesivnosti. Ali s d r u g e s t r a n e , (a to j e d r u g i p o s l j e d a k : p r i j e laz s j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e n a d r u g i , n p r . k a p i t a l i z m a u s o c i j a l i z a m ) , n e m o e se i s c r p i t i u p r e o b r a a j u s t r u k t u r e sam o p o n j e n o m v l a s t i t o m f u n k c i o n i r a n j u , t j . b e z i k a k v a prij e l a z a k o l i k o e u k a k v o u . T a j z a k l j u a k p r o i z l a z i iz o n o g t o sam rekao o dvostrukom smislu, u t o m p o j a m proizvodnja p r i analizi r e p r o d u k c i j e v a l j a u z e t i u z n a e n j u p r o i z v o d n j e s t v a r i i p r o i z v o d n j e d r u t v e n i h o d n o s a . R e i d a se o d r e e na s t r u k t u r a moe transformirati samo n j e n i m vlastitim f u n k c i o n i r a n j e m , z n a i p o i s t o v j e t i t i d v a k r e t a n j a k o j a se oito u o d n o s u n a tu s t r u k t u r u n e m o g u a n a l i z i r a t i n a isti n a i n : n a j e d n o j j e s t r a n i s a m o f u n k c i o n i r a n j e s t r u k t u r e k o j e u kapitalistikom nainu p r o i z v o d n j e pokriva poseban oblik funkc i o n i r a n j a zakona a k u m u l a c i j e ; ovo je k r e t a n j e p o d r e e n o s t r u k t u r i i ono je mogue samo pocl uvjetom njene permanentnosti; u k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e ovo se k r e tanje p o d u d a r a s vjenom r e p r o d u k c i j o m kapitalistikih d r u t v e n i h o d n o s a . K r e t a n j e k o j e , n a s u p r o t , v o d i k i d a n j u te strukture, nije u svom p o j m u p o d r e e n o istim pretpostavk a m a , n e g o je to p r i v i d n o k r e t a n j e p o s v e d r u g e v r s t e , j e r j e tu struktura predmet transformacije. Ta p o j m o v n a r a z l i k a p o k a z u j e n a m d a se M a r x t a m o g d j e b i se p r o b l e m l a k o rijeio dijalektikom logikom u p o r n o dri ne-dijalektikih logikih principa, n a r a v n o hegelijanski ne-dijalektikih, p a t a k o o n o t o s m o r a s p o z n a l i d a se p o s v o j e m o d r e e n j u r a z l i k u j e , ne m o r a voditi i s t o m p r o c e s u . K a i m o o p e n i t i j e , pojam prijelaza ( j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e u d r u g i ) nikad ne moe biti prijelaz pojma ( j e d n o g u n e k i d r u g i k o j i se o d ovog razlikuje po svojim u n u t r a n j i m razlikama). Ipak raspolaemo jednim tekstom u kojemu Marx p r i k a z u j e p r e o b r a a j proizvodnih odnosa kao dijalektiki proces n e g a c i j a n e g a c i j e . T o je t e k s t iz d j e l a Povijesne tendencije kapitalistike akumulacije (Kapital, k n j . I, pogl. 32). T u su u j e d n o j j e d i n o j s h e m i p r i b r a n e M a r a o v e a n a l i z e k o j e razlau p o d r i j e t l o k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e (prvobitna akumulacija), samo kretanje akumulacije i njen k r a j koji M a r a tu n a z i v a n j e n o m t e n d e n c i j o m u i s t o m z n a e n j u k a o i u I I I k n j i z i . U s v o m u i z l a g a n j u s v a k i o d tih m o m e n a t a morati strogo odvojiti p r e m a sveukupnosti analiza kojima ih M a r a u Kapitalu p r o u a v a . Ali elio b i h p o n a j p r i j e u k a zati n a z n a a j a n o b l i k tog t e k s t a k o j i ve u p u u j e na n e k e zakljuke.

278

U naelu, u tom tekstu postoji stajalite koje M a r x d a l j e r a z v i j a , n a i m e d a su oba prijelaza u svojoj biti ista. Prvi p r i j e l a z : p r i j e l a z s i n d i v i d u a l n o g p r i v a t n o g vlasni t v a n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u z a s n o v a n o g n a o s o b n o m r a d u (veliki b r o j s i t n i h p o s j e d n i k a ) n a k a p i t a l i s t i k o priv a t n o v l a s n i t v o n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u , z a s n o v a n o n a e k s p l o a t a c i j i r a d a n a j a m n i h r a d n i k a (divovski p o s j e d i n e k o l i c i n e ) . Prvi p r i j e l a z , p r v a e k s p r o p r i j a c i j a . D r u g i p r i j e laz; p r i j e l a z s k a p i t a l i s t i k o g v l a s n i t v a n a i n d i v i d u a l n o vlas n i t v o , z a s n o v a n o n a t e k o v i n a m a k a p i t a l i s t i k e e r e , n a koo p e r a c i j i i z a j e d n i k o m p o s j e d o v a n j u svih s r e d s t a v a za p r o izvodnju, p o d r a z u m i j e v a j u i i zemlju. Drugi prijelaz, druga eksproprijacija. Te d v i j e u z a s t o p n e n e g a c i j e i m a j u isti o b l i k , t o u k a z u j e n a to d a su sve M a r x o v e a n a l i z e p o s v e e n e p r v o b i t noj akumulaciji, s jedne strane, i tendenciji kapitalistikog naina proizvodnje, s druge strane, tj. njegovom povijesnom s a g l e d a v a n j u u b u d u n o s t i , u n a e l u sline. O n e d a k l e , k a o t o e m o v i d j e t i , u Kapitalu odista p r e d s t a v l j a j u z n a a j n u r a z l i k u : a n a l i z a p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e j a v l j a se r e l a t i v n o nez a v i s n o od, s t r o g o u z e t o , a n a l i z e n a i n a p r o i z v o d n j e ; s u p r o t no, a n a l i z a p o v i j e s n e t e n d e n c i j e n a i n a p r o i z v o d n j e j a v l j a se k a o s a s t a v n i m o m e n a t a n a l i z e k a p i t a l i s t i k o g n a i n a proizvodnje kao rezultata razvitka u n u t r a n j i h posljedica strukt u r e . Ta z a d n j a a n a l i z a n a v j e u j e d a se n a i n p r o i z v o d n j e ( k a p i t a l i s t i k e ) s a m o d sebe p r e o b r a a v a i g r o m v l a s t i t a proturjeja, tj. svoje strukture. U tekstu o Povijesnoj tendenciji kapitalistikog n a i n a p r o i z v o d n j e o b j e su t r a n s f o r m a c i j e d o v e d e n e d o ovog d r u g o g o b l i k a , t o j e to u d n i j e , s o b z i r o m cla j e u t e k s t u s a d r a n z a k l j u a k u vezi s a n a l i z o m o b l i k a p r v o b i t n e akum u l a c i j e . K a p i t a l i s t i k i n a i n p r o i z v o d n j e j a v l j a se u o v i m p o j m o v i m a takoer kao rezultat spontane evolucije same strukture: Sistem proizvodnje koji obiljeava p o s t o j a n j e s i t n i h n e z a v i s n i h p r o i z v o a a . . . sam po sebi r a a m a t e r i j a l ne u z r o k e svog r a s p a d a n j a k o j i su s a d r a n i u n j e g o v o j vlas t i t o j p r o t u r j e n o s t i (on i s k l j u u j e n a p r e d a k p r o i z v o d n j e ) (Kapital, I I I , 203204, f r . izd.). D r u g o je k r e t a n j e e k s p r o p r i j a c i j a k o j a se ostvar u j e s a m o m i g r o m z a k o n a i m a n e n t n i h k a p i t a l i s t i k o m nainu proizvodnje, koji dovode do k o n c e n t r a c i j e k a p i t a l a . . . p o d r u t v o v l j e n j e r a d a i k o n c e n t r a c i j a s r e d s t a v a za proizvodn j u d o s t i u t o k u u k o j o j vie ne m o g u p o d n i j e t i s v o j kapit a l i s t i k i o v o j (Hiille) . . . k a p i t a l i s t i k a p r o i z v o d n j a r a a sama svoju vlastitu negaciju fatalnou poput one k o j a vlada m e t a m o r f o z a m a p r i r o d e . (ibid., 204205) S a i m a j u i M a r x o v e a n a l i z e k o j e se o d n o s e n a f o r m i r a n j e i r a s p a d a n j e kapitalistikog naina proizvodnje, 279

te p o s t a v k e ele p r u i t i s a m p o j a m p r i j e l a z a k o j i m i t r a i m o . Te p o s t a v k e v a l j a d a k l e s u o i t i s t i m a n a l i z a m a . Ali r a z l i k a k o j a iz a n a l i z a proizlazi, ne s m i j e o d n i j e t i p r e v a g u n a d jed i n s t v o m k o j e p o s t u l i r a t e k s t iz P o v i j e s n i h t e n d e n c i j a preko o b l i k a n e g a c i j a n e g a c i j e : tu r a z l i k u v a l j a n a s u p r o t u m a n j i t i , k a k o bi se m o g a o f o r m u l i r a t i p o j a m p r i j e l a z a . (Oito ne v a l j a p o d r a t i s h v a a n j e cla svi p r i j e l a z i j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e u d r u g i i m a j u isti p o j a m , ve d a j e p o j a m s v a k i p u t s p e c i f i a n , k a o i s a m n a i n p r o i z v o d n j e . Ali p r e m d a su se svi p o v i j e s n i n a i n i p r o i z v o d n j e javili k a o razliiti oblici k o m b i n a c i j a iste p r i r o d e ; p o v i j e s n i p r i j e l a z i m o r a j u i m a t i p o j m o v e iste teorijske prirode. N a to j a s n o u k a z u j e i p r e t h o d n i t e k s t , p r e m d a u k a z u j e i n a to d a j e ta p r i r o d a u n u t r a n j e dijalektiko prelaenje). R a z m o t r i m o dakle jedan po j e d a n prijelaz.

1. P R V O B I T N A A K U M U L A C I J A .

Prethistorija.

Poglavlja koja je Marx posvetio prvobitnoj akum u l a c i j i (die s o g e n n a n t e u r s p r t i n g l i c h e A k k u m u l a t i o n ) javl j a j u se k a o r j e e n j e p r o b l e m a k o j i j e p r o i z i a o iz izuavan j a r e p r o d u k c i j e ( k a p i t a l i s t i k e a k u m u l a c i j e ) te b i o privrem e n o o s t a v l j e n p o s t r a n i . K r e t a n j e a k u m u l a c i j e k a p i t a l a mog u e j e s a m o a k o p o s t o j i v i a k v r i j e d n o s t i k o j i se m o e kap i t a l i z i r a t i . S a m t a j v i a k v r i j e d n o s t i m o e b i t i s a m o rezult a t p r e t h o d n o g p r o i z v o d n o g p r o c e s a , te se p r e m a t o m e initi neodreenim. U danim tehnikim uvjetima, meutim, dana je m i n i m a l n a s u m a vrijednosti k o j a treba funkcionirati kao k a p i t a l , k a o i n j e n a p o d j e l a na p o s t o j a n i i p r o m j e n l j i v i kap i t a l , to uvjetuje s v a k o i z v l a e n j e v i k a v r i j e d n o s t i . Proizv o d n j a ovog p r v o b i t n o g k a p i t a l a j e s t p r a g , i j e p r e k o r a e n j e ne m o e biti p o j a n j e n o o b i n o m i j e d n o s t a v n o m i g r o m zakona kapitalistike akumulacije. U s t v a r i , ne r a d i se s a m o o m j e r i o d r e e n e s u m e v r i j e d n o s t i . K r e t a n j e r e p r o d u k c i j e n i j e s a m o : k o n t i n u e l n i poetak k a p i t a l i z i r a n o g v i k a v r i j e d n o s t i , ono u k l j u u j e pcrnian e n t n o s t k a p i t a l i s t i k i h d r u t v e n i h o d n o s a i m o g u e j e samo pod tim u v j e t i m a . P i t a n j e p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e odnosi se d a k l e i s t o d o b n o i na f o r m i r a n j e k a p i t a l i s t i k i h d r u t v e n i h odnosa. O n o t o k a r a k t e r i z i r a mit o p r v o b i t n o j a k u m u l a ciji u k l a s i n o j e k o n o m i j i , jest retrospektivna projekcija oblika k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e i o d g o v a r a j u i h o b l i k a razm j e n e : p o d p r e t p o s t a v k o m da j e b u d u i k a p i t a l i s t u t e d i o p r v o b i t a n m i n i m a l n i k a p i t a l n a p r o i z v o d u svoga r a d a , p r i j e nego je t a j proizvod dobio oblik n a j a m n i n e i oblik s r e d s t a v a

280

za p r o i z v o d n j u , k l a s i n a e k o n o m i j a d a j e r e t r o a k t i v n u van o s t z a k o n i m a r a z m j e n e m e u e k v i v a l e n t i m a i v l a s n i t v u ili s v o j i n i n a d p r o i z v o d o m , k o j a j e z a s n o v a n a na z a k o n i t o m raspolaganju ukupnou faktora proizvodnje. Retrospektivrro r a z m a t r a n j e ne r a z l i k u j e i ne r a z d v a j a n e o p h o d a n r a d i vi a k r a d a , k a o ni n a j a m n i n u i p r o f i t u vezi s p r e t p o s t a v l j e n o m i n d i v i d u a l n o m p r o i z v o d n j o m ( j e r se uz p o m o tih razlika m o g u b o l j e u o i t i i r a z l i k o v a t i razliiti d i j e l o v i proizvoda, ak i u nekapitalistikim nainima proizvodnje, ak i k a d j e to n a i n p r o i z v o d n j e u k o j e m u n e m a e k s p l o a t a c i j e , g d j e ti d i j e l o v i n e i n e d o h o d a k r a z l i i t i h klasa; i s a m se M a r x slui t o m k o n v e n c i j o m , n p r . u p o g l a v l j u Geneza zemljine rente, u t r e o j k n j i z i ) ; r e t r o s p e k t i v n a se p r o j e k c i j a ogleda u s h v a a n j u d a f o r m i r a n j e k a p i t a l a i n j e g o v r a z v o j p r i p a d a j u j e d n o m istom k r e t a n j u koje je p o d r e e n o opim zajedn i k i m z a k o n i m a . O s n o v a g r a a n s k o g m i t a o p r v o b i t n o j akum u l a c i j i d a k l e j e f o r m i r a n j e k a p i t a l a n a o s n o v u s a m o g kret a n j a j e d n e p r i v a t i z i r a n e p r o i z v o d n j e k o j a je ve kapitalis t i k a i s a m o o s t v a r e n j e k a p i t a l a . Ali t o n i j e bi bilo rei da se c j e l o k u p n o k r e t a n j e k a p i t a l a ( p r o c e s a k u m u l a c i j e ) j a v l j a k a o pamenje j e d n o g i n i c i j a l n o g r a z d o b l j a u k o j e m je, osobn i m r a d o m i t e d n j o m , k a p i t a l i s t o s t v a r i o m o g u n o s t neog r a n i e n o g p r i s v a j a n j a p r o i z v o d a t u e g v i k a r a d a . Ovo je p a m e n j e u t j e l o v l j e n o u g r a a n s k o m pravu vlasnitva koje n e o g r a n i e n o z a s n i v a p r a v o p r i s v a j a n j a p r o i z v o d a r a d a na p r e t h o d n o m p r a v u v l a s n i t v a n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u . U p o e t k u s e i n i l o d a je p r a v o v l a s n i t v a zasn:> v a n o na o s o b n o m r a d u , b a r e m z a t o t o se j e d i n o vlasnici roba, jednaki u svojim pravima, m e u s o b n o susreu, i jedini n a i n d a se p r i s v o j i t u a r o b a j e s t o t u e n j e v l a s t i t e , a to j e d i n o m o e b i t i p r o i z v o d r a d a . N a t a j n a i n v l a s n i t v o , sa s t r a n e k a p i t a l i s t e , izgleda k a o p r a v o p r i s v a j a n j a n e p l a e n o g r a d a d r u g o g a , ili p r o i z v o d a toga r a d a , d o k sa s t r a n e r a d n i k a izgleda k a o n e m o g u n o s t p r i s v a j a n j a v l a s t i t o g p r o i z v o d a . Razdvajanje vlasnitva i rada postaje neophodna posljedica z a k o n a k o j i je, p r i v i d n o , p o t j e c a o ocl i s t o v j e t n o s t i r a d a i vlasnitva. (Kapital, k n j i g a I, pr. s njem. na fr. I, 612) P r i h v a t i m o li s t a j a l i t e k l a s i n e e k o n o m i j e , mor a m o se sloiti i s t o d o b n o s p o s t o j a n j e m o b a lica tog z a k o n a p r i s v a j a n j a s j e d n a k i m t r i n i m p r a v o m za sve (i h i p o t e t i k i m o s o b n i m r a d o m k o j i to p r a v o p r e t p o s t a v l j a , k o j i inducira v l a s t i t o m k o h e r e n t n o u ) i s n e e k v i v a l e n t n o m r a z m j e n o m k o j a j e izraz biti p r o c e s a k a p i t a l i s t i k e a k u m u l a c i j e . U s t a l n o p r i s u t n o m p r o s t o r u ova dva o b l i k a , u p i s a n o je p a m e n j e na n a i n p r o i z v o d n j e , k o n t i n u i r a n a p r i s u t n o s t p o e t k a homogenog s aktualnim procesom. T u se, k a o t o j e p o z n a t o , r a d i o m i t u : M a r x hoe d o k a z a t i d a se s t v a r i p o v i j e s n o n i s u t a k o d o g o d i l e . I s t o d o b n o se j a v l j a o n o t o m i n a z i v a m o a p o l o g e t s k o m f u n k c i -

281

j o m m i t a k o j a se i z r a a v a k r o z n e p r o m j e n l j i v o s t e k o n o m s k i h kategorija kapitalizma. U p r o u a v a n j u p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e (naziv se z a d r a o ali o n s a d a o z n a a v a j e d a n p o s v e d r u g i p r o c e s ) rij e j e i s t o d o b n o o povijesti i pretpovijesti. O povijesti, budui da je otkriveno kako je g r a a n s k a teorija prvobitnog kapitala bila s a m o mit, r e t r o s p e k t i v n a k o n s t r u k c i j a , precizna p r o j e k c i j a s a d a n j e s t r u k t u r e k o j a se i z r a a v a u o b l i k u zak o n a p r i s v a j a n j a i z a s n i v a n a k a p i t a l i s t i k o j s t r u k t u r i rep r o d u k c i j e . P o k a z a l o se d a j e p a m e n j e u p i s a n o u o v a j oblik zakona p r i s v a j a n j a bilo posve fiktivno, da je ono pod o b l i k o m prolosti izraavalo t r e n u t n u situaciju, a d a je stvarn a p r o l o s t te s i t u a c i j e i m a l a d r u g u , p o s v e d r u g a i j u f o r m u k o j a je traila analizu. P r o u a v a n j e prvobitne a k u m u l a c i j e j e s t ta z a m j e n a p a m e n j a p o \ i j e u . Pretpovijest, jer nam ovo p r o u a v a n j e o t k r i v a j e d a n d r u g a i j i s v i j e t u p o e c i m a f o r m i r a n j a kapitala. P o z n a v a n j e zakona razvitka kapitala tu n a m n i j e ni od k a k v e k o r i s t i , j e r se r a d i o p o t p u n o d r u g a i j e m p r o c e s u , k o j i n i j e p o d r e e n i s t i m u v j e t i m a . T a k o dolazi d o p o t p u n o g r a s c j e p a k o j i se o d r a a v a u t e o r i j i , i z m e u povijesti f o r m i r a n j a kapitala (kapitalistiki drutveni odnosi) i p o v i j e s t i s a m o g a k a p i t a l a . T a k o se s t v a r n a p o v i j e s t p o d r i j e t l a k a p i t a l i z m a n e r a z l i k u j e s a m o o d mita o p o e c i m a , n e g o j e o n a i k r e t a n j e k o j e se p o s v o j o j p r i r o d i i s v o j i m princip i m a t u m a e n j a r a z l i k u j e o d o n o g t o n a m se u k a z a l o k a o povijest kapitala, ona j e p r e t p o v i j e s t , tj. povijest j e d n o g drugog d o b a . Te o d r e d b e d a k l e n i s u za n a s n e j a s n e ni z a g o n e t n e , budui da z n a m o k a k o p o j a m drugog doba znai u p r a v o dragi nain proizvodnje. N a z o v i m o ga d a k l e f e u d a l n i m nain o m p r o i z v o d n j e , k a k o b i s m o i d a l j e slijedili M a r x o v u povijesnu analizu, ne toliko da b i s m o potvrdili bilo koji z a k o n neminovne povezanosti i jedinstva naina proizvodnje, jer n a m n i t a u p o j m u n a i n p r o i z v o d n j e n e claje p r a v a tvrditi k a k o j e b a o n po s v o j o j p r i r o d i p r o i z v o d r a z l i i t i h k o m b i n a c i j a . V i d i m o d a k l e d a u p o v i j e s t i p o d r i j e t l a k a p i t a l a sag l e d a v a n j e s t v a r n e p r e t p o v i j e s t i znai i s t o d o b n o p o s t a v l j a n j e p r o b l e m a o d n o s a te p r e t p o v i j e s t i i p o v i j e s t i f e u d a l n o g n a i n a p r o i z v o d n j e , k o j i se, k a o i .kapitalistiki n a i n proizvodnje, d a d e prepoznati s p r a m p o j m a svoje s t r u k t u r e . Drug i m r i j e i m a , m o r a m o se u p i t a t i , j e li ta p r e t p o v i j e s t istov j e t n a s p o v i j e u f e u d a l n o g n a i n a p r o i z v o d n j e ili j e s a m o zavisna, n a i m e odvojena. Marx je ovako saeo ovaj p r o b l e m : U osnovi k a p i t a l i s t i k o g s i s t e m a p o s t o j i k o r j e nita r a z d v o j e n o s t p r o i z v o a a i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u . T a se r a z d v o j e n o s t r e p r o d u c i r a p r o g r e s i v n o i m se u v r s t i kap i t a l i s t i k i s i s t e m ; ali, k a k o ta r a z d v o j e n o s t s t v a r a b a z u kap i t a l i s t i k o g s i s t e m a , on se n e bi m o g a o u v r s t i t i bez te razd v o j e n o s t i . Da bi se p o j a v i o k a p i t a l i s t i k i s i s t e m , t r e b a d a

282

su, b a r e m d j e l o m i c e , s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u ve o t r g n u t a o d p r o i z v o a a k o j i su ih k o r i s t i l i za r e a l i z a c i j u v l a s t i t a rada, i d a s u ve u v l a s n i t v u r o b n i h p r o i z v o a a k o j i ih upot r e b l j a v a j u da bi p e k u l i r a l i r a d o m d r u g i h . Povijesno kretanje k o j e r a d c i j e p a o d n j e g o v i h i z v a n j s k i h u v j e t a , b o l j i j e izraz za a k u m u l a c i j u n a z v a n u p r v o b i t n o m , b u d u i da o n a pripada pretpovijesnom razdoblju graanskoga svijeta. K a p i t a l i s t i k i e k o n o m s k i p o r e d a k p r o i z i a o je iz utrobe feudalnog ekonomskog poretka. Raspadanje jednog, o s l o b o d i l o je e l e m e n t e k o n s t i t u i r a n j a drugog. (Kapital, III, 154155) M a r x j e p r e m a i s t o j m e t o d i vie p u t a a n a l i z i r a o o v a j p r o b l e m u t e k s t o v i m a k o j e v a l j a s j e d i n i t i k a k o b i se m o g a o a n a l i z i r a t i n j i h o v s a d r a j : u Kapitalu, o s i m 8. poglavl j a I k n j i g e (Prvobitna akumulacija), i 3. p o g l a v l j a I k n j i g e (Povijesni pregled trgovinskog kapitala, Biljeke o pretkapitalistikom razdoblju, Geneza kapitalistike zemljine rente). V i d j e t e m o d a ova d i s p e r z i j a n i j e s l u a j n a . O s m i o d j e l j a k k o j i se o d n o s i n a p r v o b i t n u a k u m u l a c i j u , s a m j e M a r x nazvao skicom ( I I I , 156), ali m i se m o e m o p o z v a t i n a razliite p r i p r e m n e r u k o p i s e o o v o m i s t o m p i t a n j u , a p o s e b i c e n a t e k s t k o j i j e ve n a v e d e n O ranijim oblicima kapitalistike proizvodnje. Svim tim s t u d i j a m a zajedniki je oblik retrospekcija, ali u z n a e n j u k o j e t r e b a p o b l i e oznaiti, b u d u i d a je kritiziran oblik retrospektivne p r o j e k c i j e koju ima graanski mit o p r v o b i t n o j a k u m u l a c i j i . Iz p r e t h o d n o g ' t e k s t a proizlazi j a s n o d a i z u a v a n j e p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e s l i j e d i iste o n e e l e m e n t e k o j e s m o uoili u analizi k a p i t a l i s t i k e s t r u k t u r e : ti su e l e m e n t i p r i k a z a n i u p o g l a v l j u o r a d i k a l n o m o d v a j a n j u r a d n i k a o d s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u . Analiza j e znai r e t r o s p e k t i v n a , ne t o l i k o z b o g toga t o bi u n a t r a g r e f l e k t i r a l a s a m u k a p i t a l i s t i k u s t r u k t u r u , t o bi p r e t p o s t a v l j a l a u p r a v o o n o t o v a l j a p o j a s n i t i , n e g o zbog t o g a t o zavisi o poznavan j u rezultata k r e t a n j a . S a m o p o d t i m u v j e t o m o n a e izbjei e m p i r i z a m , n a b r a j a n j e d o g a a j a k o j i p r e t h o d e r a z v o j u kap i t a l i z m a ; o n a b j e i od v u l g a r n o g o p i s i v a n j a , p o l a z e i od bitnih veza u j e d n o j s t r u k t u r i , ali je ta s t r u k t u r a a k t u a l n a (struktura kapitalistikog sistema u svojoj punoj aktualnosti). Analiza je p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e u u e m s m i s l u genealogija elemenata koji sainjavaju strukturu kapitalistikog naina proizvodnje. Ovo j e k r e t a n j e p o s e b n o j a s n o u s k l o p u t e k s t a Ranijih oblika . . . te zavisi o igri dva p o j m a , p o n a j p r i j e o n o m o pretpostavkama (Voraussetzungen) kapitalistik o g n a i n a p r o i z v o d n j e k o j e p o l a z e od s v o j e s t r u k t u r e , i o n o m povijesnih uvjeta (historisehe Bedingungen) u k o j i m a se te p r e t p o s t a v k e j a v l j a j u . Povijest razliitih naina proizvodnje, d a n a u skici, u t o m j e t e k s t u , vie n e g o p r a v a p o v i j e s t o njih o v o j u z a s t o p n o s t i i t r a n s f o r m a c i j i , p o v i j e s n a priprema pu-

283

tova k o j i m a se vri o d v a j a n j e r a d n i k a od n j e g o v i h s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i s t v a r a n j e k a p i t a l a k a o s u m e r a s p o l o i v e vrijednosti. Analiza p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e t a k o j e f r a g m e n t a r n a a n a l i z a , b u d u i d a se g e n e a l o g i j a n e vri p o l a z e i o d u k u p n o g a rezultata, nego odvojeno, elemenat po elemenat. I p o s e b i c e , t o m se a n a l i z o m o d v o j e n o r a z m a t r a f o r m i r a n j e dva g l a v n a e l e m e n t a k o j a u l a z e u k a p i t a l i s t i k u s t r u k t u r u : s l o b o d a n r a d n i k ( p o v i j e s t o d v a j a n j a p r o i z v o a a od sreds t a v a za p r o i z v o d n j u ) i k a p i t a l ( p o v i j e s t z e l e n a t v a , t r g o v a kog k a p i t a l a itd.). Analiza p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e u t i m u v j e tima dakle ne odgovara i nikad ne moe odgovarati povijesti j e d n o g ili vie p r e t h o d n i h n a i n a p r o i z v o d n j e k o j i su n a m p o z n a t i p o s v o j i m s t r u k t u r a m a . N e r a s k i d i v o j e d i n s t v o k o j e ta d v a e l e m e n t a ine u k a p i t a l i s t i k o j s t r u k t u r i , i z o s t a v l j e n o jc u analizi i n i j e z a m i j e n j e n o n e k i m s l i n i m j e d i n s t v o m k o j e bi p r i p a d a l o p r e t h o d n o m n a i n u p r o i z v o d n j e . Z b o g toga M a r x p i e : K a p i t a l i s t i k i e k o n o m s k i p o r e d a k p r o i z i a o j e iz u t r o be f e u d a l n o g e k o n o m s k o g p o r e t k a . Raspad jednog osloboddo jc konstitutivne elemente drugog. R a s p a d j e d n o g , t j . neoph o d n a evolucija njegove strukture, nije istovjetan konstituir a n j u d r u g o g a u n j e g o v u p o j m u : u m j e s t o d a se p r o m a t r a n a razini s t r u k t u r a , p r i j e l a z se p r o m a t r a n a r a z i n i e l e m e n a t a . T a j o b l i k p o j a n j a v a z a t o n i j e r i j e o p r a v o j p o v i j e s t i u teor i j s k o m s m i s l u , j e r , k a o t o z n a m o , t a k v a se p o v i j e s t m o e o s t v a r i t i s a m o a k o se r a z m a t r a z a v i s n o s t e l e m e n a t a u o d n o s u na jeclnu s t r u k t u r u , n e g o j e o n a t a k o e r u v j e t k o j i n a m o m o g u a v a o t k r i v a n j e j e d n e v r l o v a n e i n j e n i c e , n a i m e relativne nezavisnosti f o r m i r a n j a razliitih e l e m e n a t a kapitalis t i k e s t r u k t u r e i raznovrsnost povijesnih putova ovog f o r miranja. Ta dva n e o p h o d n a e l e m e n t a k o n s t i t u i r a n j a s t r u k t u r e k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e i m a j u s v a k o za s e b e relativno n e z a v i s n u p o v i j e s t n a s t a n k a . U t e k s t u o Ranijim oblicima . . , n a k o n t o j e d a o p r e g l e d p o v i j e s n i h o b l i k a o d v a j a n j a r a d n i k a o d s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , M a r x pie: S jedne strane, sve to k o n s t i t u i r a p r e t h o d n e pov i j e s n e uv jete cla se p r o i z v o a n a e k a o s l o b o d a n proizvoa, r a d n a s n a g a bez o b j e k t i v n o s t i , i s t o s u b j e k t i v n a , p r e m a o b j e k t i v n i m u v j e t i m a p r o i z v o d n j e k o j i za p r o i z v o a a p o p r i m a j u o b l i k n j e g o v a ncvlasnitva, vlasnitva drugog, jedne \ i i j e d n o s t i k o j a p o s t o j i za s e b e , j e d n o g k a p i t a l a . Ali 5 druge sirane, p o s t a v l j a s e p i t a n j e , k o j i su u v j e t i n e o p h o d n i d a bi p r o i z v o a n a a o k a p i t a l za sebe. (Grundrisse, s. 397) Ovo v a l j a p o d r o b n i j e i s k a z a t i : d a bi p r o i z v o a m o g a o n a i k a p i t a l u o b l i k u n o v a n o g k a p i t a l a , M a r x analizira p o v i j e s t p o s t a n k a ovog d r u g o g e l e m e n t a , k a p i t a l a u oblik u n o v a n o g k a p i t a l a , i ova e se d r u g a g e n e a l o g i j a p o n o v o r a z m a t r a t i u Kapitalu, u p o g l a v l j i m a k o j a s e o d n o s e n a trgo-

284

vinski k a p i t a l k o j i d o n o s i k a m a t e , t j . k a d su ve u n u t a r kap i t a l i s t i k e s t r u k t u r e a n a l i z i r a n i e l e m e n t i k o j i su n e o p h o d n i za n j e n o k o n s t i t u i r a n j e . P o v i j e s t o d v a j a n j a r a d n i k a o d sreds t a v a za p r o i z v o d n j u ne p o j a n j a v a n a m n o v a n i k a p i t a l (Jo n e z n a m o o t k u d a u p r a v o d o l a z e k a p i t a l i s t i . J e r j a s n o j e da se e k s p r o p r i j a c i j o m s e o s k i h d o m a i n s t a v a s t v a r a j u izr a v n o s a m o veliki z e m l j o p o s j e d n i c i Kapital, I I I , 184); pov i j e s t n o v a n o g k a p i t a l a n a m p a k s a m a n e p o j a n j a v a slob o d n o g r a d n i k a ( M a r x n a to u k a z u j e dva p u t a u Kapitalu, u vezi s t r g o v i n s k i m k a p i t a l o m (VI, 334336) i n o v a n i m kap i t a l o m ( V I I , 256) i u t e k s t u Raniji oblici... g d j e pie: Puko p o s t o j a n j e blaga kao novca i ak njegovo p r i d o d a v a n j e o d r e e n o j vrsti ' s u p r e m a c i j e ' n i s u d o s t a t n i da d o e do n j e g o v a p r e t v a r a n j a u k a p i t a l . Ako n e s t a r i R i m , Bizant bi d o v r i o s v o j u p o v i j e s t s l o b o d n i m r a d o m i k a p i t a lom, ili t o n i j e , s l o b o d n i m r a d o m i k a p i t a l o m z a p o e o novu p o v i j e s t . I t u j e r a s p a d a n j e s t a r i h o d n o s a s v o j i n e bilo povez a n o s r a z v o j e m b l a g a k a o n o v c a , s r a z v o j e m t r g o v i n e itd. Ali u m j e s t o d a vodi i n d u s t r i j s k o j p r o i z v o d n j i , o v o j e r a s p a d a n j e s t a r i h o d n o s a s v o j i n e 'in f a c t ' vodilo d o m i n a c i j i sela nad g r a d o m . . . Prvobitno s t v a r a n j e kapitala n a s t a j e jednostavno z a h v a l j u j u i injenici da je vrijednost, postojei u svojstvu blaga kao novca, povijesnim procesom r a s p a d a n j a s t a r i h n a i n a p r o i z v o d n j e p o s t a l a s p o s o b n o m da, s j e d n e strane, k u p u j e o b j e k t i v n e u v j e t e r a d a , a s d r u g e s t r a n e , d a u r a z m j e n i od p r o i z v o a a ikoji su p o s t a l i s l o b o d n i p r i s v a j a s a m ivi r a d , u r a z m j e n i racla za n o v a c . Svi ti momenti su dati; samo njihovo razdvajanje jedan je povijesni proces, proces raspadati ja, a to je proces koji novcu omoguava da se pretvori u kapital. (Grundrisse, s. 405406) D r u g i m r i j e i m a , i j o m k o m b i n a c i j o m n a s t a j e kap i t a l i s t i k a s t r u k t u r a , i m a j u razliito i n e z a v i s n o p o d r i j e t l o . To n i j e j e d n o j e d i n o i u v i j e k isto k r e t a n j e k o j i m se s t v a r a j u s l o b o d n i r a d n i c i i p o k r e t n a b o g a t s t v a . U p r i m j e r i m a k o j e je M a r x a n a l i z i r a o , n a s u p r o t , s t v a r a n j e se s l o b o d n i h r a d n i k a javlja posebice u obliku t r a n s f o r m i r a n j a agrarnih struktura, dok je s t v a r a n j e bogatstva rezultat p o s t o j a n j a trgovinskog i f i n a n c i j s k o g k a p i t a l a , i j e se k r e t a n j e o d i g r a v a izvan ovih s t r u k t u r a , p o s t r a n c e ili u p o r a m a d r u t v a . Tako j e d n o m k o n s t i t u i r a n o jedinstvo kapitalisti k e s t r u k t u r e n e z a o s t a j e za s a m o m t o m s t r u k t u r o m . ak ni k a d i s p i t i v a n j e p r e t p o v i j e s t i n a i n a p r o i z v o d n j e p o p r i m i oblik g e n e a l o g i j e , t j . k a d o n o h o e b i t i i z r i i t o i s t r o g o zavisno, u pitanju koje postavlja, od e l e m e n a t a u s t a n o v l j e n e s t r u k t u r e , k a o i od n j i h o v o g p o i s t o v j e e n j a k o j e z a h t i j e v a d a s t r u k t u r a b u d e p o z n a t a u s v o m k o m p l e k s n o m j e d i n s t v u , a k ni t a d a p r e t p o v i j e s t n i k a d ne m o e biti i s t a i j e d n o s t a v n a ret r o s p e k t i v n a p r o j e k c i j a s t r u k t u r e . Z a t o j e d o s t a t n o d a se t a j s u s r e t o d i g r a i p r o m a t r a s t r o g o u o d n o s u n a ove e l e m e n t e ,

285

a to p o l j e u svom pojmu nema n i t a z a j e d n i k o g s t i m rezult a t o m , j e r j e o n o d r e e n s t r u k t u r o m j e d n o g drugog naina p r o i z v o d n j e . N a t o m p o v i j e s n o m p l a n u ( k o j i ini p r e t h o d n i n a i n p r o i z v o d n j e ) , e l e m e n t i s p o m o u k o j i h se d a j e genealogija i m a j u zapravo marginalan poloaj, tj. nedeterminiran. Rei da su n a i n i p r o i z v o d n j e varijacije kombinacije, z n a i l o bi r e i d a ti n a i n i p r o i z v o d n j e m i j e n j a j u r e d o v e zav i s n o s t i , d a oni u v o d e u s t r u k t u r u ( k o j a j e p r e d m e t t e o r i j e ) odreene elemente koji i m a j u d o m i n a n t n o m j e s t o s obzirom n a p o v i j e s n u p o d r e e n o s t . J a ne k a e m d a j e o v i m o b l i k o m obuhvaena sloena p r o b l e m a t i k a , da nas taj oblik privodi p o e t k u r j e e n j a : ali m i ga b a r e m m o e m o i s t a k n u t i n a isti nain na koji Marx p r i m j e n j u j e analizu prvobitne akumulacije. Ali ve i tu m o e m o z a k l j u i t i k a k o j e a n a l i z a prvobitne akumulacije u svom genealokom obliku p r i m j e r e n a bitnom obiljeju procesa formiranja strukture, raznolikosti povijesnih p u t o v a k o j i m a se k o n s t i t u i r a j u e l e m e n t i s t r u k t u r e k o j i m a se oni d o v o d e d o t o k e s p a j a n j a u k o j o j ta s t r u k t u r a biva k o n s t i t u i r a n a ( s t r u k t u r a n a i n a p r o i z v o d n j e ) , p o s t a j u i n j o j p o d r e e n i , postajui njeni efekti ( t a k o oblici trgovins k o g i f i n a n c i j s k o g k a p i t a l a p o s t a j u o b l i c i m a k a p i t a l a tek na n o v o j osnovi k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e vidi Kapital, VI, 335336; V I I 256). Ili, d a se p o s l u i m o g o r e spom e n u t i m t e r m i n i m a , j o j e d a n isti s k u p pretpostavki odgov a r a nizu povijesnih uvjeta. Tu dotiemo jedan znaajniji problem koji nije bio obuhvaen Mar.\ovim analizama prve k n j i g e Kapitala, u s p r k o s s v i m o b a z r i v o s t i m a : te su a n a l i z e i z r i j e k o m a n a l i z e odreenih o b l i k a , o d r e e n i h m e t o d a , izm e u o s t a l i h i p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e , k o j e se s u s r e u u pov i j e s t i z a p a d n e E v r o p e i p o s e b n o u E n g l e s k o j . M a r x se o t o m e vrlo j a s n o i z j a s n i o u p i s m u Veri Z a s u l i o d 8. o u j k a 1881. (u k o j e m t r e b a p r o i t a t i r a z l i i t e o d l o m k e ) . P o s t o j i dakle m n o t v o p r o c e s a p r i k o n s t i t u i r a n j u s t r u k t u r e t o svi v o d e istom rezultatu; n j i h o v a o s n o v n a o b i l j e j a zavise uvij e k o d s t r u k t u r e p o v i j e s n o g p l a n a u k o j i su s m j e t e n e , t j . od s t r u k t u r e odreenog naina proizvodnje. Valja dovesti u vezu m e t o d e p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e k o j e je M a r x o p i s a o u e n g l e s k o m p r i m j e r u , sa s p e c i f i n i m o b i l j e j i m a n a i n a p r o i z v o d n j e k o j i d o m i n i r a u t o m s l u a j u ( f e u d a l n i n a i n proizv o d n j e ) , te p o s e b n o s u s t a v n u u p o r a b u j e d n e i z v a n e k o n o m ske snage (pravne, politike, vojne), o e m u s a m r a n i j e podsjetio ukratko, specifine po svojoj prirodi feudalni nain p r o i z v o d n j e . O p e n i t i j e , p r o c e s t r a n s f o r m a c i j e zavisi ocl prirode povijesne sredine, od naina postojee proizvodnje, a M a r x to p o k a z u j e u vezi s t r g o v a k i m k a p i t a l o m (Kapital, VI, 339340). U t e k s t u k a o t o s u Raniji oblici... M a r x opis u j e tri r a z l i i t a oblika u o l j i v a za k o n s t i t u i r a n j e s l o b o d n o g r a d n i k a (pri r a z d v a j a n j u p r o i z v o a a ocl n j e g o v i h s r e d s t a v a

286

za p r o i z v o d n j u ) k o j i k o n s t i t u i r a j u razliite p o v i j e s n e procese t o o d g o v a r a j u r a n i j i m s p e c i f i n i m o b l i c i m a s v o j i n e , a o z n a e n i su k a o negacije r a z l i i t o g o b l i k a (Grundrisse, s. 39899). M a l o d a l j e , ovo se n a b r a j a n j e r a z m a t r a i z n o v a u Kapitalu, g d j e M a r x i s t o t a k o o p i s u j e t r i r a z l i i t a o b l i k a kons t i t u i r a n j a n o v a n o g k a p i t a l a ( k o j i o i t o n e m a j u n i k a k v e veze s p r e t h o d n i m a ) : P o s t o j i d a k l e t r o s t r u k a t r a n z i c i j a : prvo, t r g o v a c i z r a v n o posLaje i n d u s t r i j a l a c ; d o toga dolazi k o d p r o i z v o d n j i z a s n o v a n i h n a Lrgoviiri, n a r o i t o k o d p r o i z v o d n j i l u k s u z n i h d o b a r a k o j e t r g o v c i u v o z e iz i n o z e m s t v a , p o d r a z u m i j e v a j u i tu i s i r o v i n e i r a d n i k e , k a o t o j e d o tog dolaziilo u X V st. i z m e u I t a l i j e i I s t a m b u l a ; drugo, t r g o v a c o d s i t n i h v l a s n i k a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ini s v o j e p o s r e d n i k e ( m i d d l e m e n ) ili i d a l j e n e p o s r e d n o k u p u j e o d s a m o s t a l n i h p r o i z v o a a ; t r g o v a c ove p r o i z v o a e n o m i n a l n o o s t a v l j a n e z a v i s n e i n e m i j e a se u n j i h o v n a i n p r o i z v o d n j e ; tree, i n d u s t r i j a l a c pos t a j e t r g o v a c te i z r a v n o p r o i z v o d i na veliko s n a m j e r o m d a to t o p r o i z v o d i , p r o d a . (Kapital, VI, 343344) ( V a l j a l o bi j o d o d a t i o b l i k e z e l e n a t v a k o j i su pretpovijest interesnog kapitala i j e d a n od procesa stvaran j a kapitala.) Marx je saeo relativnu nezavisnost i povijesnu raznolikost procesa f o r m i r a n j a kapitala: konstituiranje strukt u r e j e s t o t k r i e ; k a p i t a l i s t i k i n a i n p r o i z v o d n j e konstit u i r a se p r o n a l a e n j e m ( v o r f i n d e n ) s a s t a v l j e n i m o d elemen a t a k o j e k o m b i n i r a s t r u k t u r a tog n a i n a p r o i z v o d n j e (Raniji oblici...)To o t k r i e o i t o n e p o d r a z u m i j e v a n i k a k v u s l u a j n o s t , o n o z n a i d a su za f o r m i r a n j e k a p i t a l i s t i k o g naina p r o i z v o d n j e n e v a n i p o d r i j e t l o i g e n e z a e l e m e n a t a k o j i su za o v o p o t r e b n i , te k o j e o v a j n a i n otkriva i k o m b i n i ra. Tako r a s u i v a n j e , ije sam k r e t a n j e opisao, u nemogunosti da b u d e zatvoreno kao krug-genealogija, nije nalije geneze. U m j e s t o d a s j e d i n i s t r u k t u r u i povijesL n j e g o v a form i r a n j a , g e n e a l o g i j a o d v a j a rezultat od n j e g o v e p r e t p o v i j e sti. To n i j e s t a r a s t r u k t u r a k o j a se s a m a p o sebi p r e o b r a z i l a , n e g o j e o n a n a s u p r o t , k a o t a k v a p o t p u n o iezla (U svemu, u sistemu k o r p o r a c i j e gazda i p o m o n i k n e s t a j u tamo g d j e n a s t a j u k a p i t a l i s t i r a d n i k . Grundrisse, p. 405). Analiza prvobitne akumulacije pokazuje nam postojanje odsutnosti radikalnog pamenja k o j e k a r a k t e r i z i r a p o v i j e s t ( b u d u i da p a m e n j e n i j e n i t a d r u g o do r e f l e k s i j a p o v i j e s t i n a o d r e e nim p r e d o d r e e n i m m j e s t i m a u ideologiji i p r a v u i k a o t a k v a n i t a m a n j e n i j e v j e r n a od p o v i j e s t i same.)

287

2. T E N D E N C I J A ' I P R O T U R J E N O S T PROIZVODNJE

NAINA

O s t a v l j a m tu p o s t r a n i a n a l i z u p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e i j e sve p o s l j e d i c e n i s u izvedene, k a k o bih p r e a o n a prouavanje raspadanja kapitalistikog naina proizvodnje (ono n a m tu slui k a o o b r a z a c ) . Ta d r u g a a n a l i z a o t k r i v a n a m sve o n o to j e Mar.\ r e k a o o p o v i j e s n o j tendenciji kapitalis t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e , o s a m o m k r e t a n j u n j e g o v e proturjenosti, o r a z v i t k u n j e g o v i h antagonizama t o su s a d r ani u n e o p h o d n o s t i n j e g o v e s t r u k t u r e , i o n o t o j e m o g u e otkriti o potrebi nove organizacije d r u t v e n e proizvodnje. Ako je i s t i n a , k a o t o s a m r e k a o , da te clvije a n a l i z e i m a j u p r e d s o b o m p r e d m e t iste p r i r o d e ( p r i j e l a z j e d n o g n a i n a proi z v o d n j e u d r u g i ) i s t o v j e t n o s t p r e d m e t a k o j u t e k s t Povijesna tendencija kapitalistikog naina proizvodnje (Kapital, I I I , 20.3.305) o i t o p o k a z u j e M a r x ih o i g l e d n o razliito r a z m a t r a . R a z l i k a n i j e s a m o u k n j i e v n o j o b r a d i (s j e d n e s t r a n e za p r v o b i t n u a k u m u l a c i j u o p s e n a i p o d r o b n a p o v i j e s n a s t u d i j a , ali o d v o j e n a o d c j e l i n e i z l a g a n j a i m a n j e sustavna; s druge strane raspadanje kapitalizma obina z a p a a n j a , ali f o r m u l i r a n a o p i m t e r m i n i m a , o r g a n s k i povez a n a s a n a l i z o m k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e ) ; o n a izr a a v a clvije k o m p l e m e n t a r n e t e o r i j s k e s i t u a c i j e : s j e d n e sirio strane poistovjetili elemente iju genealogiju valja utvrditi, ali u n j e n o m p o j m u ne p o s j e d u j e m o z n a n j e o p o v i j e s n o m polju koje je pozornica njegova zbivanja ( s t r u k t u r a p r e t h o d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e ) ; s d r u g e s t r a n e , mi to p o v i j e s n o p o l j e p o z n a j e m o (ono j e s a m n a i n k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e ) . P r i j e n e g o p o s t a v i m o c j e l o k u p n u p r o b l e m a t i k u , m o r a m o izvriti jo j e d n o p r i p r e m n o i t a n j e . P o n a j p r i j e , mi m o e m o u s t a n o v i t i j e d n u s t r o g u teorijsku istoznanost izmeu nekoliko kreianja koja Marx a n a l i z i r a n a razini s v e u k u p n o s t i d r u t v e n o g k a p i t a l a : k o n c e n t r a c i j e k a p i t a l a (vlasnitva n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u ) , p o d r u t v o v l j a v a n ja p r o i z v o d n i h s n a g a ( p r i m j e n o m z n a n o s t i i razvitkom kooperacije), irenja kapitalistikih drutvenih o d n o s a na sve g r a n e p r o i z v o d n j e i f o r m i r a n j a s v j e t s k o g trita, s t v a r a n j a j e d n e r e z e r v n e i n d u s t r i j s k e v o j s k e ( r e l a t i v n a p r e n a p u e n o s t ) , progresivnog o p a d a n j a p r o s j e n e stope profita. P o v i j e s n a t e n d e n c i j a k a p i t a l i s t i k e a k u m u l a c i j e u naelu j e i s t o v j e t n a t e n d e n c i j s k o r n z a k o n u , a n a l i z i r a n o m u t r e o j k n j i z i , a M a r x ga n a z i v a s t v a r n o m t e n d e n c i j o m kapit a l i s t i k e p r o i z v o d n j e , u p o v o d u ega p i e : P r o g r e s i v n a t e n d e n c i j a o p a d a n j a o p e s t o p e prof i t a naprosto je nain, svojstven kapitalistikom nainu proizvodnje, kojim se izraava napredak drutvene produktivnosti rada . .. n a p r e d a k k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e n u n o p o d r a z u m i j e v a cla se o p a p r o s j e n a s t o p a vika v r i j e d n o s t i iska-

288

z u j e s n i a v a n j e m o p e s t o p e p r o f i t a : to je oigledna nunost koja proizlazi iz biti kapitalistikog naina proizvodnje. (Kap / t a / , VI, 227) U osnovi, tendencija o p a d a n j a stope prosjenoga p r o f i t a s a m o je n e p o s r e d n a p o s l j e d i c a p o r a s t a p r o s j e n o g o r g a n s k o g s a s t a v a k a p i t a l a , p o s t o j a n o g k a p i t a l a u t r o e n o g na s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u u o d n o s u n a p r o m j e n l j i v i k a p i t a l u t r o e n na r a d n u s n a g u k o j i i z r a a v a s a m o k r e t a n j e a k u m u lacije. Rei za sva ta k r e t a n j a cla su t e o r i j s k i i s t o z n a n a , znai t o i rei cla su o n a razliiti izrazi j e d n e iste t e n d e n c i j e , r a z d v o j e n i i o d v o j e n o p r i k a z a n i s a m o z b o g reda u prikazu ( d e m o n s t r a c i j i ) Kapitala. Ali n j i h o v o o d v a j a n j e n e izraava n i k a k a v r e d o s l i j e d : sa s t a j a l i t a sistema p o j m o v a , r a d i se o j e d n o m i s t o m m o m e n t u u analizi s t r u k t u r e . To j e k r e t a n j e o n o t o M a r x naziva razvojem proturjenosti k o j a je s v o j s t v e n a k a p i t a l i s t i k o m n a i n u proizvodnje. Definirana ponajprije openito kao proturjenost izmeu p o d r u t v o v l j a v a n j a proizvodnih snaga (koje definira n j i h o v r a z v i t a k u k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e ) i kar a k t e r a p r o i z v o d n i h o d n o s a ( p r i v a t n o v l a s n i t v o n a d sreds t v i m a za p r o i z v o d n j u ) , o n a je s p e c i f i c i r a n a u oblicima svojstvenim kapitalistikom nainu proizvodnje kao proturjen o s t i z m e u p o v e a n j a mase p r o i z v o d n i h v r i j e d n o s t i , d a k l e i d o b i t i , te s m a n j i v a n j a stope p r o f i t a . M e u t i m , u kapitalis t i k o m j e o d n o s u p r o i z v o d n j e t e n j a za p r o f i t o m j e d i n i pokreta razvoja proizvodnje. Ali o k o j e n r j e k r e t a n j u r i j e ? ini se d a b i s m o ga m i mogli o d r e d i t i k a o dinamiku sistema, dok je analiza s l o e n e k o m b i n a c i j e k o j a s a i n j a v a s t r u k t u r u n a i n a proizv o d n j e , i m a l a f u n k c i j u statike. Ta dva p o j m a stvarno omog u u j u p r i k a z i v a n j e tog p r e d m e t a , u t o l i k o t o o n o zavisi jed i n o od u n u t r a n j i h o d n o s a s t r u k t u r e , t o j e djelovanje te s t r u k t u r e , t j . njeno postojanje u vremenu. P o z n a v a n j e tog k r e t a n j a n e trai n i k a k a v d r u g i p o j a m o s i m p o j m a o proizv o d n j i i r e p r o d u k c i j i u o b l i k u s v o j s t v e n o m p o v i j e s n o m nainu p r o i z v o d n j e . P r o t u r j e n o s t p r e m a t o m u n i j e n i t a d r u go cio s a m a ta s t r u k t u r a , o n a j e n j o j s t v a r n o , k a k o k a e M a r a , i m a n e n t n a , ali i o b r n u t o , p r o t u r j e n o s t s a m a po sebi obuh v a a d i n a m i k u : o n a se ne o t k r i v a k a o p r o t u r j e n o s t , t j . o n a proizvodi p r o t u r j e n a d j e l o v a n j a s a m o u v r e m e n i t o m postoj a n j u s t r u k t u r e . P r e m a t o m e , p o s v e j e o p r a v d a n o rei, kao t o to o p e t ini M a r a , d a se p r o t u r j e n o s t razvila u povijesnom kretanju kapitalizma. P i t a n j e k o j e o v d j e m o r a m o r a z m o t r i t i , m o e se d a k l e p o s t a v i t i i d r u g a i j e : j e li d i n a m i k a s t r u k t u r e u isto d o b a u j e d n o isto v r i j e m e njena povijest? Drugim r i j e i m a , j e li to k r e t a n j e u isto d o b a k r e t a n j e prema povijesnoj budunosti k a p i t a l i z m a ? (i, o p e n i t i j e , p r e m a b u d u n o sti p r o m a t r a n o g n a i n a p r o i z v o d n j e , b u d u i d a s v a k a o d n j i h ]9 Kaku itati Kapila

289

i m a s v o j u s p e c i f i n u p r o t u r j e n o s t , t j . s v o j vlastiti nain . . . i z r a a v a n j a n a p r e t k a d r u t v e n e p r o d u k t i v n o s t i r a d a ) . A b u d u i da n a m o d n o s s t a t i k e i d i n a m i k e d o z v o l j a v a da razvoj p r o t u r j e n o s t i s m a t r a m o s a m i m k r e t a n j e m proizvodn j e e f e k a t a s t r u k t u r e , m o e m o li r e i d a o n s a i n j a v a i motor n j e g o v a p r e v l a d a v a n j a ? I s t o v j e t n o s t ili r a z l i k a k o j u t r a i m o i z m e u te d i n a m i k e i te p o v i j e s t i , o i t o j e istovjetnost pojmova, te se n e m o e z a d o v o l j i t i k o i n c i d e n c i j o m k o j u ipso facto d a j e o b i n a e m p i r i j s k a t e m p o r a l n o s t : a k o j e razvoj p r o t u r j e n o s t i upisan u kronologiju jednog redoslijeda, o n d a j e on s a m a ta p o v i j e s t . A b u d u i da mi, n a s u p r o t , e l i m o p o s t a v i t i o d n o s i z m e u ta dva p o j m a , M a r . \ o v t e k s t n a m tu n a l a e cla p o e m o ocl e k s p l i c i t n i j e g p o j m a ( d i n a m i k a r a z v o j a s t r u k t u r e ) k a k o b i s m o d o s p j e l i ili p o k u a l i d o s p j e t i cio d r u g o g ( n j e n e p o v i j e s n e b u d u n o s t i ) . e l i m o li p o d r o b n i j e o d r e d i t i t o M a r x p o d r a z u mijeva pod terminom proturjena priroda i tendencija n a i n a p r o i z v o d n j e , n j e g o v e n a s vie p u t a p o n o v l j e n e f o r m u lacije tada stavljaju pred problem o d n o s a s t r u k t u r e i n j e n i h d j e l o v a n j a . T e n d e n c i j a je o d r e e n a k a o o g r a n i e n j e , u m a n j e n j e , o d l a g a n j e ili p r e r u a v a n j e d j e l a t n o g . T e n d e n c i j a j e z a k o n ije j e i n t e g r a l n o o s t v a r e n j e z a u s t a v l j e n o , o s l a b l j e no, u s p o r e n o u z r o c i m a k o j i m u se s u p r o t s t a v l j a j u (entgegen\ v i r k e n d e U r s a c h e n ) (VI, 247), ili a k i j a su d j e l o v a n j a (Wirkung, Venvirklichung, Durchfuhrung) ukinuta (aufheben) (VI, 245) tim r a z n i m u z r o c i m a . O b i l j e b a t e n d e n c i j e j a v l j a se p o n a j p r i j e k a o n e d o s t a t a k z a k o n a , ali k a o v a n j s k i n e d o s t a tak, p r o u z r o k o v a n z a p r e k o m v a n j s k i h o k o l n o s t i k o j e n e zavise o n j e m u i i j e j e p o d r i j e t l o (za sacla) n e o b j a n j i v o . Izv a n j s k o s t p r o t i v n i h u z r o k a o p r a v d a v a i n j e n i c u da j e n j i h o vo v l a s t i t o d j e l o v a n j e i s t o n e g a t i v n o , j e r r e z u l t a t n j i h o v e i n t e r v e n c i j e n i j e u t o m da o n e mijenjaju r e z u l t a t z a k o n a sa mog, prirodu njegovih d j e l o v a n j a , nego s a m o kronologiju n j i h o v e p r o i z v o d n j e ; t a k o d o l a z i m o do t o g a cla k a o t e n d e n c i j u d e f i n i r a m o o n o t o se o s t v a r u j e samo na dugi rok, a uzroke o k a n j e n j a kao skup empirijskih okolnosti koje samo prikrivaju b i t r a z v o j n o g p r o c e s a . T a k o z a k o n , pie M a r a , d j e l u j e s a m o u o b l i k u t e n d e n c i j e i j e se d j e l o v a n j e n a u p a d ljiv n a i n p o k a z u j e s a m o u o d r e e n i m o k o l n o s t i m a i u dugim v r e m e n s k i m r a z m a c i m a . (V, 251) Ta d e f i n i c i j a m e u t i m ne z a d o v o l j a v a , j e r se po svom empristikom i m e h a n i s t i k o m k a r a k t e r u vraa upravo n a o n o t o M a r a k r i t i z i r a u e k o n o m i s t a , a p o s e b n o u R i c a r d a , a to je p r o u a v a n j e t o b o e s a m o s t a l n i h f a k t o r a , zato to s m o nesposobni pronai njihovo zajedniko porijeklo u j e d i n s t v u s t r u k t u r e , i j e p r o u a v a n j e p r i p a d a egzot e r i n o j i v u l g a r n o j s t r a n i p o l i t i k e e k o n o m i j e . T a definicija p o t c j e n j u j e i sistematsku Maraovu u p o r a b u termina t e n d e n c i j a u o z n a a v a n j u samih zakona p r o i z v o d n j e , ili zako-

290

n a k r e t a n j a p r o i z v o d n j e u k o l i k o o n o zavisi o s a m o j s t r u k t u r i . U P r e d g o v o r u p r v o m i z d a n j u u Kapitalu, Marx pie: Tu se vie n e r a d i o vie ili m a n j e p o t p u n o m r a z v o j u d r u t v e n i h s u p r o t n o s t i k o j e p r o u z r o u j u p r i r o d n i zak o n i k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e , n e g o o samim tim zakonima, o tendencijama k o j e se p o k a z u j u i o s t v a r u j u g v o z d e n o m n u d o m . (Kapital, I, 18) I s t o t a k o u p r v o j k n j i z i , k a k o bi f o r m u l i r a o z a k o n o p r o i z v o d n j i r e l a t i v n o g vika v r i j e d n o s t i , M a r x p i e : T a j o p i r e z u l t a t m i tu t r e t i r a m o k a o d a j e nep o s r e d n i r e z u l t a t i i z r a v n i cilj. K a d k a p i t a l i s t a , p o v e a v a j u i p r o i z v o d n u s n a g u r a d a , s n i z u j e c i j e n u k o u l j a , on n e m a obavezno n a m j e r u d a t i m e s m a n j i i v r i j e d n o s t r a d n e s n a g e i t a k o s k r a t i o n a j dio d a n a u k o j e m r a d n i k r a d i za s e b e s a m a ; ali n a k r a j u k r a j e v a , o n s a m o p r i d o n o s e i t o m r e z u l t a t u prid o n o s i p o r a s t u o p e s t o p e v i k a v r i j e d n o s t i . Ope i nune tendencije (Tendenzen) kapitala valja razlikovati od oblika u k o j i m a se p o j a v l j u j u ( E r s c h e i n u n g s f o r m e n ) . Mi t u ne m o e m o i s p i t i v a t i k a k o se imanentni zakoni k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e ( i m m a n e n t e Gesetze) p o j a v l j u j u u i z v a n j s k o m k r e t a n j u k a p i t a l a , k a k o se p r e d s t a v l j a j u k a o p r i s i l n i z a k o n i k o n k u r e n c i j e i, s a m i m t i m , n a m e u kapit a l i s t i m a k a o p o k r e t a i n j i h o v i h o p e r a c i j a . (Kapital, I I , 10) T u se vidi d a M a r x k a o t e n d e n c i j u n e o z n a a v a j e d n o o g r a n i e n j e z a k o n a s v a n j s k i h o k o l n o s t i , k o j e obvezatno u l a z e u s f e r u p r i v i d n o s t i , p o v r n i h f e n o m e n a , nego zakon s a m , n e z a v i s n o od s v a k e i z v a n j s k e o k o l n o s t i . Ako j e M a r x o v r j e n i k tu s k u p , m o g l o bi se p o m i s l i t i d a j e z a k o n o r a z v o j u p r o i z v o d n j e ( k o j i se o g l e d a u o p a d a n j u p r o f i t n e stope itd.) s a m o n a p r v i p o g l e d o g r a n i e n . Ali a k o i s p i t a m o j e d a n p o j e d a n uzrok k o j i se s u p r o t s t a v l j a o s t v a r e n j u t e n d e n c i j e , v i d j e t e m o d a su svi oni bilo n e p o s r e d n i efekti s t r u k t u r e , bilo odreeni struktur o m k o j a o d r e u j e g r a n i c e ( G r e n z e n ) v a r i r a n j a n j i h o v i h efek a t a . Prvi b i s l u a j bio p o v e a n j e i n t e n z i t e t a e k s p l o a t a c i j e , o p a d a n j e vrijednosti postojeeg kapitala, relativna prenapuenost. i n j e n a f i k s a c i j a u m a n j e r a z v i j e n i m g r a n a m a proizv o d n j e , p r o i r e n j e r a z m j e r a p r o i z v o d n j e (i s t v a r a n j e v a n j s k o g t r i t a ) , d o k b i d r u g i s l u a j bio r e d u k c i j a n a j a m n i n e i s p o d n j e n e v r i j e d n o s t i . S v i m tim u z r o c i m a , n e p o s r e d n i m e f e k t i m a s t r u k t u r e , s v o j s t v e n a j e ambivalentnost, tako da su svi u z r o c i k o j i s p r e a v a j u d j e l o v a n j e z a k o n a , i s t o d o b n o uzroci k o j i p r o i z v o d e n j e g o v e e f e k t e : K a k o isti uzroci k o j i p o v e a v a j u s t o p u v i k a vrijednosti (produenje radnog vremena i samo je rezultat krupne i n d u s t r i j e ) ele s m a n j i t i r a d n u s n a g u k o j u z a p o l j a v a jed a n o d r e e n i k a p i t a l , oni i s t o v r e m e n o tee s m a n j e n j u prof i t n e s t o p e i u s p o r e n j u k r e t a n j a t o s o p a d a n j a . (Kapital, VI, 247)

291

I s t o t a k o , s m a n j e n j e v r i j e d n o s t i p o s t o j e e g kapitala v e z a n o j e za p o v e a n j e p r o d u k t i v n o s t i r a d a k o j e s m a n j u j e c i j e n u e l e m e n a t a p o s t o j a n o g k a p i t a l a , s p r e a v a j u i na t a j n a i n cla v r i j e d n o s t p o s t o j a n o g k a p i t a l a r a s t e p r o p o r c i o n a l n o sa s v o j i m m a t e r i j a l n i m o p s e g o m , itd. O p e n i t o , prom a t r a m o li c j e l i n u d r u t v e n o g k a p i t a l a , u t v r u j e m o k a k o isti u z r o c i k o j i i z a z i v a j u o p a d a n j e s t o p e p r o f i t a , u z r o k u j u i s u p r o t n e e f e k t e (VI, 251). T a j j e m o m e n a t s r e d i n j i , j e r n a m o m o g u u j e cla u s t a n o v i m o k a k o s v o e n j e z a k o n a razv i t k a na s t a n j e tendencije n i j e n e k a d e t e r m i n a c i j a izvan tog z a k o n a , t o u t j e e s a m o n a k r o n o l o g i j u n j e g o v i h e f e k a t a , nego unutranja determinacija proizvoenja njegovih efekata. Efekt suprotnih uzroka, tj. samog zakona, nije zaostajanje povijesnih posljedica kapitalistike proizvodnje, nego determ i n a c i j a s p e c i f i n o g r i t m a p r o i z v o d n j e tih e f e k a t a k o j i se p o k a z u j e negativno ( k a o r e s t r i k c i j a , itd.) s a m o u o d n o s u na a p o v i j e s n i a p s o l u t j e d n o g s l o b o d n o g , n e o g r a n i e n o g p o r a s t a p r o i z v o d n e s n a g e r a d a ( k o j a povlai za s o b o m i poveanje organskog sastava kapitala, i o p a d a n j e stope profita). J o j e d n o m , u o s t a l o m , d e f i n i c i j a n a i n a d j e l o v a n j a svojs t v e n o g s t r u k t u r i k o j i u k l j u u j e r e d u k c i j u v i d l j i v e izvanjs k o s t i s u p r o t n i h u z r o k a , v e z a n a j e za s h v a a n j e d r u t v e n o g k a p i t a l a k a o dijela cjeline kapitala (VI, 233), t o j e t e o r i j s k a osnova prve knjige i prvog dijela druge knjige, tj. shvaanje kapitala kao teorijske sinkronije o k o j o j sam govorio u p o v o d u reprodukcije. Cjelokupno Marxovo rasuivanje koje o m o g u u j e da se u t v r d i p o s t o j a n j e i r a z i n a j e d n e o p e prosjene stope profita, zasnovano je na takvoj s i n k r o n i j i (Marx k a e s i m u l t a n o s t i ) u k o j o j j e s u m i r a n j e k a p i t a l a dio po dio m o g u e p r e m a d e f i n i c i j i ; k a d b i s m o se m o r a l i u p i t a t i u koj e m o m j e r u o p a d a n j e c i j e n e s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , j e d n o g za d r u g i m , ne s p r e a v a cla v r i j e d n o s t f i k s n o g k a p i t a l a r a s t e u o d n o s u n a o d g o v a r a j u i p r o m j e n l j i v i k a p i t a l , b i l o bi n e m o g u e u t v r d i t i j e d a n t a k a v z a k o n . N e i s t i t e o r i j s k i s t a t u s uzroka kuji spreavaju o p a d a n j e ope stope profita, u nekim f o r m u l a c i j a m a ( k o j e s a m ve n a v e o ) j o vie istie s t a n o v i t u M a r x o v u t e k o u da e k s p l i c i t n o misli tu s i n k r o n i j u u o n o j m j e r i u k o j o j se tu r a d i o j e d n o m zakonu razvoja strukture. Ali on j e r j e a v a , b u d u i da tendenciozno opadanje stope profita izaziva konkurenciju kapitala, tj. mehanizam kojim se djelotvorno vri izravnavanje profita i f o r m i r a n j e o p e s t o p e p r o f i t a (Kapital, VI, 269). (Na isti n a i n o d r e u j e se i ogran i a v a m j e s t o k o n k u r e n c i j e iz k o j e M a r x i s k l j u u j e a n a l i z u m e h a n i z m a analize kapitala uope, j e r ona s a m o omoguava i z r a v n a v a n j e , ne o d r e u j u i r a z i n u n a k o j o j se o n o vri, k a o ni t r i n u c i j e n u n e k e o d r e e n e r o b e ) . R a z v i t a k s t r u k t u r e prem a j e d n o j t e n d e n c i j i , n a i m e p r e m a z a k o n u k o j i ne u k l j u u j e s a m o (mehaniki) p r o i z v o d n j u efekata, nego i p r o i z v o d n j u e f e k a t a u j e d n o m s p e c i f i n o m r i t m u , znai cla j e definicija

292

specifine unutranje same strukture.

temporalnosti

strukture stvar

analize

M o e m o d a k l e s h v a t i t i u e m u j e t e n d e n c i j a proturjena i rasvijetliti pravi status p r o t u r j e n o s t i u Marxa. Termine meu kojima postoji proturjeje, Marx odreuje k a o proturjene efekte jednog istog uzroka: Usporedno s napretkom naina kapitalistike p r o i z v o d n j e , isti t a k a v r a z v o j d r u t v e n e p r o d u k t i v n o s t i r a d a p o k a z u j e se s j e d n e s t r a n e u t e n d e n c i j i p r e m a p r o g r e s i v n o m o p a d a n j u s t o p e d o b i t i , a s d r u g e s t r a n e , u s t a l n o m poveavan j u a p s o l u t n e m a s e v i k a v r i j e d n o s t i ili p r o f i t a k o j i prisvaj a j u k a p i t a l i s t i ; t a k o d a r e l a t i v n o m o p a d a n j u v a r i j a b i l n o g kapitala i profita odgovara apsolutni porast jednog i drugog. T a j dvostruki efekt ( d o p p e l s e i t i g e W i r k u n g ) , na t o s m o ve u k a z a l i , ne m o e se p o j a s n i t i d r u g a i j e n e g o p o v e a n j e m totalnog kapitala ije je n a p r e d o v a n j e bre od o p a d a n j a stope d o b i t i . . . Rei da m a s u p r o f i t a o d r e u j u d v a f a k t o r a , p r v o , s t o p a p r o f i t a , i d r u g o , m a s a k a p i t a l a u p o t r e b l j e n a za t u stopu, ista je tautologija. T v r d i t i p r e m a t o m e d a se m a s a prof i t a m o e poveati, premda stopa profita simultano opada, s a m o j e j e d a n o b l i k te t a u t o l o g i j e k o j i n a s n i e m u n e vodi . . . Ali a k o isti uzroci k o j i d o v o d e d o o p a d a n j a p r o f i t n e s t o p e pos p j e u j u a k u m u l a c i j u , tj. konstituiranje dodatnog kapitala, te a k o s v a k i d o d a t n i k a p i t a l s t a v l j a u p o g o n vie r a d a i proizvodi vei v i a k v r i j e d n o s t i i a k o i n a e o b i a n p a d p r o f i t n e s t o p e o b u h v a a p o v e a n j e p o s t o j a n o g , p a p r e m a t o m u cijelog s t a r o g k a p i t a l a , o n d a t a j p r o c e s p r e s t a j e biti zagonetn i m . . . (Kapital, VI, 23638). ( O i g l e d n o , isto j e rei d a j e o p a d a n j e s t o p e profita u s p o r e n o p r o i r i v a n j e m l j e s t v i c e p r o i z v o d n j e , k a o t o j e p r i j e r e e n o , ili rei, k a o tu, d a se m a s a a k u m u l a c i j e relativno s m a n j u j e o p a d a n j e m s t o p e p r o f i t a ) . Ta vrlo z n a a j n a def i n i c i j a o b u h v a a p o r i c a n j e j e d n e e m p i r i j s k e misli o p r o t u rjenosti (koju Marx povezuje s imenom Ricarda Kapital, VI, 261) i o g r a n i a v a n j e n j e n e uloge. E m p i r i z a m k l a s i n e ekonomije otkriva p r o t u r j e n e termine samo u jednoj miroljub i v o j k o e g z i s t e n c i j i , t j . u r e l a t i v n o j a u t o n o m i j i razliitih fen o m e n a , n p r . u z a s t o p n i h faza r a z v i t k a k o j i m a s u p r o t n o vlada j e d n a ili d r u g a k o n t r a d i k t o r n a t e n d e n c i j a . M a r x n a s u p r o t s t v a r a t e o r i j s k i p o j a m jedinstva dva p r o t u r j e n a p o j m a (koje tu zove j o i k o m b i n a c i j o m : t e n d e n c i j s k i p a d s t o p e prof i t a k o m b i n i r a se ist v e r b u n d e n m i t s t e n d e n c i j s k i m p o r a s t o m v i k a v r i j e d n o s t i , pa p r e m a t o m e i s t u p n j e m eksp l o a t a c i j e r a d a ) , t j . d a vodi ka s p o z n a j i z a s n o v a n o s t i prot u r j e j a u s a m o j prirodi s t r u k t u r e (kapitalistike proizvodn j e ) . K l a s i n a e k o n o m i j a r a s u u j e polazei o d n e z a v i s n i h f a k t o r a i j a i n t e r a k c i j a moe izazvati o v a k a v ili o n a k a v r e z u l t a t : c j e l o k u p a n se p r o b l e m d a k l e svodi n a m j e r u tih v a r i j a c i j a i n j i h o v o e m p i r i j s k o p r e n o e n j e na d r u g e v a r i j a -

293

c i j e (ovo se o d n o s i i n a c i j e n e i v r i j e d n o s t r o b e k o j e navod n o ovise o v a r i r a n j u n e k i h f a k t o r a , k a o t o j e n a j a m n i n a , p r o s j e n a d o b i t itd.). Z a k o n (ili t e n d e n c i j a ) u M a r x a n i j e zakon varijacije veliine e f e k a t a , n e g o zakon proizvodnje sam i h e f e k a t a : on o d r e u j e te e f e k t e n a o s n o v i granica i z m e u k o j i h m o g u v a r i r a t i i k o j e n e ovise o t o m v a r i r a n j u (to i s t o v r i j e d i i za n a d n i c u , r a d n o v r i j e m e , c i j e n e i r a z n e d i j e l o v e r a s p o d j e l e v i k a v r i j e d n o s t i ) ; samo su te granice odreene kao efekti strukture, pa prema tome one prethode variranju, umjesto da budu njena prosjena rezultanta. Tu n a m je prot u r j e n o s t d a n a k r o z z a k o n svog s t v a r a n j a n a o s n o v i j e d n o g istog u z r o k a , a ne u v a r i j a c i j i svog r e z u l t a t a ( r a z i n e a k u m u lacije). Ali ta d e f i n i c i j a o b u h v a a i o g r a n i e n j e uloge prot u r j e n o s t i , t j . n j e n u zavisnu situaciju s obzirom na uzrok (na s t r u k t u r u ) : p r o t u r j e n o s t : p o s t o j i s a m o i z m e u e f e k a t a , ali u z r o k s a m po sebi n i j e p o d i j e l j e n , n e m o e se a n a l i z i r a t i u a n t a g o n i s t i k i m t e r m i n i m a . P r o t u r j e n o s t d a k l e n i j e prvob i t n a n e g o je n a k n a d n o s t v o r e n a . E f e k t i su o r g a n i z i r a n i u niz p o s e b n i h p r o t u r j e n o s t i , ali p r o c e s s t v a r a n j a tih e f e k a t a n i j e ni n a k o j i n a i n p r o t u r j e a n : p o v e a n j e mase p r o f i t a ( d a k l e veliina a k u m u l a c i j e ) i s m a n j e n j e s t o p e ( d a k l e b r z i n a a k u m u l a c i j e ) izraz su j e d n o g t e i s t o g k r e t a n j a u s m i s l u pov e a n j a k o l i i n e s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u k o j e p o k r e e kap i t a l . Z a t o se, u s p o z n a j i u z r o k a , o t k r i v a s a m o privid proturjenosti: taj zakon, k a e M a r x , tj. h o u rei ta u n u t r a n j a i n u n a p o v e z a n o s t i z m e u d v i j e s t v a r i k o j e samo prividno proturjee jedna drugoj u n u t r a n j a i n u n a povezanost koja definira zakon proizvodnje efekata s t r u k t u r e i s k l j u u j e logiku p r o t u r j e n o s t . S tog stajalita, dvostruki e f e k t n i j e n i t a d r u g o n e g o d v o s t r u k o s t (zivieschlachtig) (VI, 233) z a k o n a . N a r o i t o j e z a n i m l j i v o u o i l i k a k o se M a r x , d a bi izrazio n a k n a d n i i zavisni k a r a k t e r s t a n o v i t i h e f e k a t a s t r u k t u r e , p o n o v n o slui t e r m i n o m k o j i j e u p o e t k u Kapitala o z n a a v a o p o g r e n u k o n t r a d i k c i j u in a d j e c t o r o b e (vidi o t o m i z l a g a n j e P. M a c h e r e v j a ) . E f e k t i p a k , sa s v o j e s t r a ne, p r e d s t a v l j a j u obinu p r o t u r j e n o s t ( t e r m i n za t e r m i n : rel a t i v n a p r e n a p u e n o s t i r e l a t i v n a s u p e r p r o d u k c i j a itd.) raspodijeljenu n a vie p r o t u r j e n i h a s p e k a t a ili d j e l o m i n i h p r o t u r j e n o s t i koje ne s a i n j a v a j u s a m i m tim neku nadodre e n o s i , n e g o j e d n o s t a v n o i m a j u s u p r o t n e e f e k t e na v e l i i n u akumulacije. J e d n a k o kao to uzrok koji stvara p r o t u r j e n o s t n i j e s a m p o sebi p r o t u r j e a n , t a k o j e i r e z u l t a t p r o t u r j e n o sti u v i j e k n e k a v r s t a ravnotee, a k i k a d j e ta r a v n o t e a pos t i g n u t a p o s r e d s t v o m krize. P r e m a t o m e , p r o t u r j e n o s t pos j e d u j e status koji odgovara k o n k u r e n c i j i u k r e t a n j u strukt u r e : o n a ne o d r e u j e ni n j e g o v u t e n d e n c i j u ni n j e g o v e gra-

294

nice, n e g o je j e d a n l o k a l n i i d r u g o r a z r e d n i f e n o m e n iji su efekti predodreeni u samoj strukturi: Ti r a z n i u t j e c a j i d o l a z e d o i z r a a j a as s i m u l t a n o u p r o s t o r u , a s s u k c e s i v n o u v r e m e n u ; p e r i o d i k i se suk o b a n t a g o n i s t i k i h f a k t o r a j a v l j a u k r i z a m a . K r i z e su uvijek samo nasilna i trenutna r j e e n j a postojeih proturjenosti, e s t o k e e r u p c i j e k o j e za t r e n u t a k u s p o s t a v l j a j u p r e k i n u tu r a v n o t e u . . . p e r i o d i k i p a d v r i j e d n o s t i k a p i t a l a k o j i je imcinemno sredstvo k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e cla z a u s t a v i o p a d a n j e s t o p e p r o f i t a i u b r z a a k u m u l a c i j u kapitalne v r i j e d n o s t i f o r m i r a n j e m n o v o g k a p i t a l a , r u i d a t e uvjete u k o j i m a se o s t v a r u j u p r o c e s i c i r k u l a c i j e i r e p r o d u k c i j e kapitala, a zatim je popraen naglim prekidima i krizama procesa proizvodnje . . . P r e k i d a n j e p r o i z v o d n j e do k o j e g bi dolo, p r i p r e milo bi n a k n a d n o p r o i r e n j e p r o i z v o d n j e u k a p i t a l i s t i k i m o k v i r i m a . Krttg bi tako nanovo bio zatvoren. (Kapital, VI, 262267) Na taj nain jedini u n u t r a n j i rezultat proturjen o s t i , k o j i j e sav i m a n e n t a n e k o n o m s k o j s t r u k t u r i , ne tei p r e v l a d a v a n j u p r o t u r j e n o s t i , n e g o o d r a v a n j u n j e n i h uvjeta. J e d i n i j e r e z u l t a t ciklus k a p i t a l i s t i k o g n a i n a proizvodn j e ( k r i z a je c i k l i k a z a t o t o r e p r o d u k c i j a c j e l o k u p n o g kap i t a l a ovisi o k r u e n j u p o s t o j a n o g k a p i t a l a vidi Kapital, IV, 171 ali se m e t a f o r i k i d a d e rei d a k r i z a o b i l j e a v a k r u g u k o j e m se k r e e c j e l o k u p n i n a i n p r o i z v o d n j e j e d n o g stalnog kretanja). M a r x j o kae cla kriza u k a z u j e n a granice ( S c h r a n ken) n a i n a p r o i z v o d n j e ' : K a p i t a l i s t i k a p r o i z v o d n j a n e p r e k i d n o tei prev l a d a v a n j u tih g r a n i c a k o j e su j o j i m a n e n t n e ( i m m a n e n t e n S c h r a n k e n ) , ali u t o m u s p i j e v a s a m o k o r i s t e i s r e d s t v a k o j a p r e d n j o m p o n o v o , u i m p o z a n t n i j i m o m j e r i m a , p o d i u iste zapreke. Prava zapreka (die Vv'ahre S c h r a n k e ) k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e jest sam kapital... (Kapital, VI, 263). Granice k o j i m a tei k r e t a n j e n a i n a p r o i z v o d n j e ' n j e g o v a d i n a m i k a ) nisu d a k l e p i t a n j e s t u p n j a , praga koji v a l j a d o s t i i . Ako t e n d e n c i j a ne m o e p r e k o r a i t i te g r a n i c e , ro je s t o g a t o su o n e u n j o j s a m o j p a o n a n a n j i h nikada ne nailazi: t e n d e n c i j a ih u s v o m k r e t a n j u nosi sa s o b o m , o n e k o i n c i d i r a j u s u z r o c i m a koji ocl n j e ine obinu t e n d e n c i j u , t o znai da su o n e i s t o v r e m e n o n j e n i u v j e t i e f e k t i v n i h mog u n o s t i . Rei cla n a i n k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e i m a u n u t r a n j a o g r a n i e n j a z n a i n a p r o s t o rei cla n a i n p r o i z v o d n j e n i j e nain p r o i z v o d n j e u o p e , ve j e d a n ogranien, odreen nain proizvodnje:
1

Te granice ne \ ai ja mijeati vorilo r a n i j e

granicama

varijacije (Grenzen) o kojima se go-

295

 . . . u razvitku produktivnih snaga kapitalistiki n a i n p r o i z v o d n j e nalazi o g r a n i e n j e k o j e n e m a n i t a z a j e d n i k o g s p r o i z v o d n j o m b o g a t s t a v a p o sebi; to p o s e b n o ogran i e n j e s v j e d o i (bezeugt) o o g r a n i e n o m ( B e s c h r a n k t h e i t ) , isto povijesnom, p r i j e l a z n o m k a r a k t e r u sistema kapitalisti k e p r o i z v o d n j e . O n o s v j e d o i d a ne p o s t o j i n e k i a p s o l u t n i n a i n p r o i z v o d n j e b o g a t s t v a , d a on n a s u p r o t ulazi u s u k o b s r a z v i t k o m b o g a t s t v a n a j e d n o j o d r e e n o j r a z i n i (auf gew i s s e r S t u f e ) . ( K a p i t a l , VI, 255). (Naziv b o g a t s t v o v a l j a u z i m a t i s v u d a k a o s t r o g o sinoniman s upotrebnom vrijednou). T a su o g r a n i e n j a d a k l e o n a ista i j e s m o e f e k t e ve s u s r e l i u o d r e i v a n j u t e n d e n c i j e : n e p o s t o j i n a i n proizv o d n j e b o g a t s t v a p o sebi, t j . p o s t o j i s a m o j e d a n o d r e e n i tip r a z v i t k a p r o d u k t i v n i h s n a g a k o j i zavisi o d p r i r o d e n a i n a p r o i z v o d n j e . P o v e a n j e p r o d u k t i v n o s t i r a d a o g r a n i e n o je p r i r o d o m p r o i z v o d n i h o d n o s a k o j i o d p r o i z v o d n j e ine s r e d s t v o f o r m i r a n j a r e l a t i v n o g v i k a v r i j e d n o s t i . I z v l a e n j e vi k a v r i j e d n o s t i sa s v o j e s t r a n e o g r a n i e n o j e p r o d u k t i v n o u rada (unutar granica varijacija radnog dana, odnos izmeu p o t r e b n o g r a d a i vika r a d a dan jc u s v a k o m t r e n u t k u tom produktivnou). Tu dakle ponovo nailazimo, ne na protur j e n o s t , n e g o n a sloenost n a i n a p r o i z v o d n j e k o j i s m o defin i r a l i n a p o e t k u ovog i z l a g a n j a k a o d v o s t r u k u a r t i k u l a c i j u n a i n a p r o i z v o d n j e ( p r o i z v o d n e snage, v l a s n i k i o d n o s i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ) : u n u t r a n j a o g r a n i e n j a n a i n a p r o i z v o d n j e n i s u n i t a d r u g o n e g o ogranienje svakog od ta dva odnosa od strane drugog, t j . o b l i k n j i h o v e m e u s o b n e veze ili s t v a r n e s u p s u m c i j e p r o i z v o d n i h s n a g a p o d o d n o se p r o i z v o d n j e . Ali a k o g r a n i c e n a i n a p r o i z v o d n j e i m a j u u n u t r a n j i k a r a k t e r , o n e o d r e u j u s a m o o n o t o p o t v r u j u , a ne o n o t o nijeu (tj. k r o z i d e j u o j e d n o m a p s o l u t n o m n a i n u p r o i z v o d n j e , j e d n o m n a i n u p r o i z v o d n j e b o g a t s t v a p o sebi, m o g u n o s t svih d r u g i h n a i n a p r o i z v o d n j e k o j i i m a j u svoje vlastito u n u t r a n j e ogranienje). S a m o u tom smislu te g r a n i c e i m p l i c i r a j u p r i j e l a z na n e k i d r u g i n a i n p r o i z v o d n j e (povijesno prolazno obiljeje postojeeg naina proizvodn j e ) i u k a z u j u na n u n o s t j e d n o g izlaza i j e d n o g d r u g o g na i n a p r o i z v o d n j e i j a o g r a n i e n j a o n a a p s o l u t n o ne s a d r e ; a b u d u i d a se g r a n i c e s a s t o j e od p o v e z a n o s t i k o j a a r t i k u lira o b a o d n o s a u n u t a r k o m p l e k s n e s t r u k t u r e n a i n a proizv o d n j e , t e n j a za u k i d a n j e m tih g r a n i c a o b u h v a a i u k i d a n j e povezanosti. Ali d o g a a se t a k o e r i to da p r e o b r a a j g r a n i c a ne p r i p a d a n a p r o s t o v r e m e n u d i n a m i k e . O d i s t a , a k o e f e k t i koji su o b u h v a e n i s t r u k t u r o m p r o i z v o d n j e ne s a i n j a v a j u s a m i po sebi n i k a k v o p r e i s p i t i v a n j e g r a n i c a ( n p r . k r i z u k o j a je m e h a n i z a m k o j i m k a p i t a l i s t i k a p r o i z v o d n j a s p o n t a n o

296

u k l a n j a z a p r e k e k o j e p o n e k a d s t v a r a Kapital, I I I , 6), oni m o g u b i t i jedan od uvjeta ( m a t e r i j a l n a baza) j e d n o g drugog rezultata k o j i j e izvan s t r u k t u r e p r o i z v o d n j e : M a r x ukaz u j e u p r a v o na t a j d r u g i r e z u l t a t n a r u b u svog i z l a g a n j a , dokazujui da k r e t a n j e proizvodnje stvara, p u t e m koncentracije proizvodnje i p o v e a n j a proletarijata, jedan od uvjeta posebnog oblika koji p o p r i m a klasna borba u kapitalistikom d r u t v u . N o a n a l i z a te b o r b e i d r u t v e n o - p o l i t i k i h o d n o s a k o j e o n a p o d r a z u m i j e v a , ne ini dio p r o u a v a n j a s t r u k t u r e p r o i z v o d n j e . Analiza p r e o b r a a j a g r a n i c a z a h t i j e v a d a k l e jednu teoriju raznih v r e m e n a e k o n o m s k e s t r u k t u r e i klasne borb e i n j i h o v e p o v e z a n o s t i u d r u t v e n o j s t r u k t u r i . Od t a k v e t e o r i j e , k a o t o j e to d o k a z a o A l t h u s s e r u j e d n o j p r e t h o d n o j s t u d i j i (Contradiction et surdetermination, u: Pour Marx), zavisi r a z u m i j e v a n j e k a k o se sve to m o e p o v e z a t i u jedinstvo konjunkture ( k a k o n p r . k r i z a , a k o p o s t o j e svi d r u g i uvjeti, m o e p o s t a t i p o v o d o m r e v o l u c i o n a r n o g p r e o b r a a j a s t r u k ture proizvodnje).

3. D I N A M I K A I P O V I J E S T P r e t h o d n e analize s a i n j a v a j u jo uvijek pojedin a n e m o m e n t e p r o b l e m a t i k e u i j e m se o k v i r u m o e teorijski misliti o prijelazu j e d n o g naina proizvodnje u drugi. T a e se p r o b l e m a t i k a m o i s t v a r n o artikulirati, tj. stvoriti jedinstvo p i t a n j a n a k o j a v a l j a o d g o v o r i t i , s a m o a k o se pojm o v i k o j i s u do s a d a darti u s p j e n o p o s t a v e j e d n i p r e m a drugima (povijest, genealogija, sinkronija, d i j a k r o n i j a , dinamika, t e n d e n c i j a ) , tc da se i z d i f e r e n c i r a n o d e f i n i r a j u n j i h o v i predmeti. Svi ti p o j m o v i koji su i r o k o d e s k r i p t i v n i , tako d u g o d o k n e p o s t a n u a r t i k u l i r a n i i z g l e d a j u n a m kao k o n c e p t u a l i z a c i j e povijesnog vremena. U t o k u r a n i j e g izlagan j a , A l t h u s s e r j e d o k a z a o cla u s v a k o j t e o r i j i p o v i j e s t i (bilo z n a n s t v e n o j , bilo i d e o l o k o j ) p o s t o j i j e d n a s t r o g a i n u n a korelacija izmeu strukture p o j m a historije svojstvenog toj t e o r i j i , s j e d n e s t r a n e , i pojma temporalnosti, s druge strane, u o k v i r u k o j e ta t e o r i j a h i s t o r i j e misli o p r o m j e n a m a , kret a n j i m a , d o g a a j i m a , ili o p e n i t i j e , o f e n o m e n i m a koji p r i p a d a j u n j e n o m p r e d m e t u . J e d n u t a k v u d e m o n s t r a c i j u ne m o e o p o v r g n u t i i n j e n i c a cla je ta teorija n a j e e o d s u t n a , d a se o d r a v a u o b l i k u n e - t e o r i j e , t j . empirizma. Struktura temporalnosti tada je naprosto ona koju prua dominantna i d e o l o g i j a i n i k a d se ne o d r a a v a u s v o j o j f u n k c i j i p r e t p o s t a v k e . U H e g e l a s m o a k v i d j e l i cla s t r u k t u r a p o v i j e s n e temp o r a l n o s t i k o j a u p o g l e d u p o v e z a n o s t i s i s t e m a zavisi o hege297

l i j a n s k o m t o t a l i t e t u , u i z r a a j n o m o b l i k u s a m o za o v a j r a u n p r e u z i m a sam oblik e m p i r i s t i k e i d e o l o k e k o n c e p c i j e vrem e n a , d a j u i m u i vlastiti p o j a m i t e o r i j s k o o p r a v d a n j e . Vidjeli smo, j e d n a k o , da oblik v r e m e n a nije bio samo n e p r e k i d n a linearnost, nego, dosljedno, i jedinstvenost v r e m e n a . U p r a v o z a t o t o j e v r i j e m e j e d i n s t v e n o , n j e g o v a sad a n j o s t p o s j e d u j e s t r u k t u r u s u v r e m e n o s t i , p a i svi t r e n u c i i j a se k r o n o l o k a s i m u l t a n o s t m o e u t v r d i t i , m o r a j u tako e r o b v e z a t n o biti o d r e e n i k a o t r e n u c i j e d n e a k t u a l n e cjeline, m o r a j u p r i p a s t i j e d n o j i s t o j h i s t o r i j i . V a l j a p r i m i j e t i t i da se u t o j i d e o l o k o j k o n c e p c i j i polazi od s v o j s t v e n o g oblika v r e m e n a p r e m a o d r e e n j u p o v i j e s n o g o b j e k t a u o d n o s u na n j e g a : r e d o s l i j e d i t r a j a n j e tog v r e m e n a p r e t h o d e u v i j e k s v a k o m o d r e e n j u f e n o m e n a koji se o d v i j a u v r e m e n u , a koji j e i s t o d o b n o h i s t o r i j s k i f e n o m e n . S t v a r n a p r o c j e n a red o s l i j e d a o t r a j a n j u , s v a k a k o u v i j e k p r e t p o s t a v l j a n e k i odn o s p r e m a t e m p o r a l n o s t i o d r e e n i h p r e d m e t a , ali o b l i k njihove m o g u n o s t i u v i j e k j e ve d a n . U s t v a r i , sve se k r e e u krugu, budui da je prihvaena s t r u k t u r a jednog v r e m e n a k o j a j e u biti s a m o p o s l j e d i c a bilo n e k o g z a p a a n j a , bilo neke i d e o l o k e k o n c e p c i j e d r u t v e n o g t o t a l i t e t a . Ali to k r e t a n j e s t v a r n e o v i s n o s t i k o j e p r e t h o d i l o k a l i z a c i j i h i s t o r i j s k i h fenomena u vremenu, nije kao takvo zamiljeno u vremenskoj p r e d s t a v i k o j a m u slui k a o p r e t p o s t a v k a , p a m o e m o sebi dozvoliti i l u k s u z d a p r o n a e m o (u s t v a r i p o n o v o p r o n a e mo) p r e t p o s t a v l j e n u s t r u k t u r u tog v r e m e n a u d e t e r m i n a c i j a m a h i s t o r i j e . Iz toga k r e t a n j a u p r a v o p r o i z l a z i d e t e r m i n a c i j a p o v i j e s n o g p r e d m e t a k a o dogaanja, p r i s u t n a a k i u njegov o m p r e i s p i t i v a n j u , u s h v a a n j u d a n e p o s t o j e samo dogaaji, tj. s a m o k r a t k o t r a j n i fenomeni, nego i ne-dogaaji, tj, duga dogaanja, dugotrajne permancntnosti ( k o j e se pogreno nazivaju strukturama). S j e t i m o li se p r o b l e m a t i k e u i j e m o k v i r u M a r a p r v o b i t n o misli s v o j t e o r i j s k i p o t h v a t , ali k o j a n i j e i s k l j u ivo n j e g o v o v l a s n i t v o , p r o b l e m a t i k e periodizacije, moi em o iz toga izvui n e k o l i k o k o n z e k v e n c i j a . P o s t a v i m o li p r o b l e m p r i j e l a z a j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e u d r u g i u o k v i r te p r o b l e m a t i k e , n e e m o m o i izbjei oblik iGclins tvc no2 linea r n o g v r e m e n a : mi m o r a m o r a v n o m j e r n o m i s l i t i o e f e k t i m a s t r u k t u r e svakog naina proizvodnje i o f e n o m e n i m a prijelaza, s m j e t a j u i ih u j e d i n s t v e n o v r i j e m e k o j e slui k a o okvir ili zajedniki potporanj s v a k o j m o g u o j p o v i j e s n o j det e r m i n a c i j i . Mi n e m a m o p r a v o u s p o s t a v l j a t i p r i n c i p i j e l n e ili metodoloke razlike izmeu analiza efekata jednog naina p r o i z v o d n j e i p r i j e l a z a s j e d n o g n a i n a na d r u g i , k o j i s l i j e d e j e d a n za d r u g i m ili k o i n c i d i r a j u u o k v i r u toga v r e m e n a , i m o e m o razlikovati k r e t a n j a s a m o o d r e e n j i m a strukture tog v r e m e n a , k a o d u g o o d n o s n o k r a t k o t r a j a n j e , k o n t i n u i t e t , p o v r e m e n o s t itd. V r i j e m e p e r i o d i z a c i j e j e s t d a k l e v r i j e m e

298

bez m o g u e prave raznolikosti, pa d o p u n s k e determinacije k o j e s u uklopljene u tok p o v i j e s n o g s l i j e d a , n p r . u i n t e r v a l prijelaza jednog naina proizvodnje u drugi, p r i p a d a j u istom v r e m e n u k a o i ovi p r i j e l a z i , te je t a k o i kretanje njihove proizvodnje zajedniko. P o v r n o i t a n j e M a r x a u o s t a l o m ne m o e r a s p r iti o b l i k e te iluzije, a k o se z a d o v o l j i s h v a a n j e m d a razliita v r e m e n a u analizi Kapitala nisu nita drugo do deskriptivni vid ili podreene determinacije vremena openito. Mogue j e t a d a p o k u a t i izvesti o s n o v n e o p e r a c i j e i j a j e mogun o s t s a d r a n a u i d e o l o k o j t e o r i j i v r e m e n a : uklapanje razmili vremena jednih u druga. S e g m e n t i r a n a v r e m e n a ( v r i j e m e rada, v r i j e m e p r o i z v o d n j e , v r i j e m e p r o m e t a ) m o g u e je u p i s a t i u cikluse (cikliki p r o c e s k a p i t a l a ) ; ti e c i k l u s i b i t i nemin o v n o sloeni, c i k l u s i c i k l u s a , z b o g n e j e d n a k e b r z i n e r o t i r a n j a r a z n i h e l e m e n a t a k a p i t a l a , ali u c j e l i n i , oni e sa s v o j e s t r a n e m o i b i t i u k l o p l j e n i u o p e k r e t a n j e k a p i t a l i s t i k e rep r o d u k c i j e ( a k u m u l a c i j e ) k o j u M a r x , p o v o d e i se za S i s m o n d i j e m , o p i s u j e k a o spiralu; ta e spirala n a p o s l j e t k u pokazivati j e d n u o p u tendenciju, orijentaciju prelaenja jednog naina proizvodnje u drugi, redoslijeda naina proizvodnje i p e r i o d i z a c i j e . S p a j a n j e r a z n i h v r e m e n a i u k l a p a n j e njih o v i h o b l i k a t a k v i m j e d n i m i t a n j e m nee o i t o p r e d s t a v ljati nikakvu naelnu potekou, b u d u i da je takva mogunost ve u p i s a n a u j e d i n s t v e n o s t v r e m e n a u o p e , v r e m e n a k o j e slui k a o p o d l o g a s v i m t i m k r e t a n j i m a . J e d i n e su pot e k o e primjene p r i l i k o m p o i s t o v j e i v a n j a faza i p r e d v i a nja prijelaza. N a j v a n i j e u jednom t a k v o m i t a n j u koje, kao t o e se v i d j e t i , za m e n e n i j e i s t o p o l e m i k o u m i j e e izlag a n j a j e s t to t o o n o u k l j u u j e d a svaki t r e n u t a k vrem e n a b u d e s i m u l t a n o m i l j e n k a o determinacija svih m e u v r e m e n a k o j a su bila u k l o p l j e n a j e d n a u d r u g e bila ta det e r m i n a c i j a n e p o s r e d n a ili n a p r o t i v p o s r e d n a . Da d o v e d e m o d o k r a j a tu k o n z e k v e n c i j u , u t o j e se k o n c e p c i j i s t r o g o odrediti d a t o v r i j e m e u k o j e m r a d n i k troi s v o j u s n a g u kao stan o v i t u koliinu drutvenog rada, trenutak ciklusa proizvodnog p r o c e s a (u k o j e m k a p i t a l p o s t o j i u o b l i k u p r o d u k t i v n o g k a p i t a l a ) i, na k r a j u , trenutak historije k a p i t a l i s t i k o g naina p r o i z v o d n j e (koji tei s v o m p r e o b r a a j u , m a k a k o dalek t a j bio). Na osnovi takvog ideolokog i t a n j a mogue je c j e l o k u p n u m a r k s i s t i k u e k o n o m s k u t e o r i j u o d r e d i t i k a o dinamiku. To se s h v a a n j e m o g l o k o r i s t i t i pri p o k u a j i m a cla se M a r x s u p r o t s t a v i k l a s i n o j i m o d e r n o j p o l i t i k o j e k o n o m i j i , n a t a j n a i n t o s e ove s t a v l j a l o na isto tlo i p r i d a vao im isti e k o n o m s k i p r e d m e t , te se t a k o M a r x u pripisivala uloga m o d a i n a j z n a a j n i j e g o s n o v a a d i n a m i k e teor i j e u p o l i t i k o j e k o n o m i j i (vidi n p r . G. G. G r a n g e r , Methoclo-

299

logie economiipie). T i m e se u k l a s i n o j i n e o k l a s i n o j ekon o m i j i m o g l o u k a z a t i n a i d e j u ekonomske ravnotee, t j . na s t a t i k u o d n o s a e k o n o m s k e s t r u k t u r e ; u M a r x a je, n a s u p r o t , r a v n o t e a u v i j e k s a m o p r i v r e m e n m o m e n t o p e r a t i v n o g zna a j a , p o j e d n o s t a v l j e n o s t i z l a g a n j a . G l a v n i p r e d m e t Mar.\ove a n a l i z e bio bi vrijeme evolucije ekonomske strukture, analiz i r a n o u u z a s t o p n i m k o m p o n e n t a m a k o j e ine r a z n a vremena Kapitala: . . . glavni p r e d m e t m a r k s i s t i k o g p r o u a v a n j a k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e u k a z u j e se n e u m i t n o k a o j e d a n din a m i k i p r o c e s . K a p i t a l i s t i k a j e akumulacija predmet prve k n j i g e Kapitala. P o j a m s t a t i k e r a v n o t e e o i t o j e a priori n e p r i m j e r e n cla se t a j f e n o m e n opie. P r o s t a r e p r o d u k c i j a k a p i t a l a ve je jedan vremenski proces, ali, to j e s a m o p r v a a p s t r a k c i j a . S i s t e m se o b i l j e a v a u p r a v o r e p r o d u k c i j o m u progresivnom omjeru, porastom i neprestanim kvalitativnim p r e o b r a a j e m k a p i t a l a , a k u m u l a c i j o m v i k a v r i j e d n o s t i . Krize, u r a z n i m n j i h o v i m v i d o v i m a , j a v l j a j u se k a o n e k a kron i n a bolest s i s t e m a , a ne k a o s l u a j n o s t . Cjelokupna slika ekonomske stvarnosti prema tomu je totalno dinamizirana. (G. G. G r a n g e r , Methodologie economicjue, p. 98). U t a k v o m t u m a e n j u , u k o j e m u se i s a m a d i n a m i ka k a p i t a l i s t i k o g s u s t a v a u k a z u j e s a m o k a o j e d a n m o m e n t , j e d a n l o k a l n i vid a f i r m a c i j e r e l a t i v n o g i e v o l u t i v n o g k a r a k t e r a z a k o n a e k o n o m i j e , j a s n o se p o k a z u j e s t r u k t u r a uklapanja vremena k o j u s a m p r i j e ve o z n a i o . P o j m o v i historije i dinamike p o s t a j u tako dvojnici, jedan p o p u l a r a n (historija), d r u g i n a u n i ( d i n a m i k a ) , b u d u i cla bi d r u g i i z r a a v a o u p r a v o d e t e r m i n a c i j u p o v i j e s n o g k r e t a n j a na osnovi j e d n e s t r u k t u r e . Uz ta d v a p o j m a mogli b i s m o d o d a t i i trei, o n a j dijakronije, k o j i tu ne bi p r e t s t a v l j a o n i k a k v u n o v u s p o z n a j u , n e g o jednostavno izraavao oblik jedinstvene linearne t e m p o r a l n o s t i k o j a je s a d r a n a u i d e n t i f i k a c i j i d v a p r e t h o d n a p o j m a . Alj j e d n o t a k v o i t a n j e M a r x a u c i j e l o s t i p o r i e nain k o n s t i t u i r a n j a p o j m o v a t e m p o r a l n o s t i i p o v i j e s t i u teoriji Kapitala. Ti su se p o j m o v i mogli p o j m i t i (ili p o d r a z u m jeti) u n j i h o v u u o b i a j e n u z n a e n j u , t j . u n j i h o v o j i d e o l o k o j u p o r a b i , u t e k s t u k a o t o j e P r e d g o v o r Prilogu, ocl k o j e g s m o poli: oni tu n a p r o s t o f u n k c i j u cla odrede i oznae jedno teorijsko podruje jo nesagledano u njegovoj strukturi. Ali u a n a l i z a m a Kapitala, k a o t o n a m je d o k a z a l o p r o u a v a n j e prvobitne akumulacije i tendencije n a i n a p r o i z v o d n j e , oni su p r o i z v e d e n i p o s e b n o i r a z l i i t o : n j i h o v o j e d i n s t v o , u m j e s t o cla b u d e p r e t p o s t a v l j e n o u j e d n o j u v i j e k ve d a n o j konc e p c i j i v r e m e n a u o p e , t r e b a cla se i z g r a u j e polazei od j e d n e p o e t n e r a z l i k e k o j a o d r a a v a s l o e n o s t a n a l i z i r a n e cjeline. Tu je m o g u a g e n e r a l i z a c i j a n a i n a p u t e m k o j e g a M a r x p o s t a v l j a p r o b l e m j e d i n s t v a r a z n i h c i k l u s a i n d i v i d u a l n i h kap i t a l a u s l o e n o m c i k l u s u d r u t v e n o g k a p i t a l a : to se j e d i n -

300

s t v o m o r a k o n s t i t u i r a t i k a o p r e p l i t a n j e , i j a j e p r i r o d a pon a j p r i j e p r o b l e m a t i n a . Mar.\ j e u p o v o d u toga p i s a o : V i d i m o p r e m a t o m e cla se p i t a n j e z n a n j a o t o m e k a k o se razliiti e l e m e n t i d r u t v e n o g a k a p i t a l a , p r e m a kojim a su i n d i v i d u a l n i k a p i t a l i s a m o k o m p o n e n t e s a u t o n o m n o m funkcijom, meusobno z a m j e n j u j u u procesu cirkulacije u p o g l e d u k a p i t a l a k a o i u p o g l e d u v i k a v r i j e d n o s t i ne rjeava prouavanjem obinih preplitanja preobraaja u cirkulaciji roba k o j i su z a j e d n i k a p o j a v a u p o s t u p c i m a c i r k u l a c i j e k a p i t a l a i s v a k e d r u g e c i r k u l a c i j e r o b a : iu je potreban neki drugi metod prouavanja. Do s a d a s m o se z a d o v o l j a vali f r a z a m a k o j e , k a d se p o b l i e a n a l i z i r a j u , s a d r e s a m o n e o d r e e n e i d e j e n a p r o s t o p o z a j m l j e n e od p r e p l i t a n j a preob r a a j a s v o j s t v e n i h bilo k o j o j c i r k u l a c i j i roba. (Kapital, IV, 106) P o z n a t o j e d a j e druga metoda prouavanja koj a s a d r i u biti a n a l i z u r e p r o d u k c i j e c j e l o k u p n o g d r u t v e n o ga k a p i t a l a , d o v e l a d o p a r a d o k s a l n o g r e z u l t a t a j e d n e s i n k r o n i n e s t r u k t u r e o d n o s a i z m e u r a z n i h g r a n a d r u t v e n e proi z v o d n j e u k o j o j j e p o s v e i e z n u o isti o b l i k ciklusa. Meutim j e d i n a o n a o m o g u u j e m i s a o o i s p r e p l i t a n j u r a z l i i t i h cik l u s a i n d i v i d u a l n e p r o i z v o d n j e . I s t o t a k o , k o m p l e k s n o jedins t v o r a z n i h v r e m e n a h i s t o r i j s k e analize, o n i h k o j a zavise 0 p o s t o j a n o s t i d r u t v e n i h o d n o s a i o n i h u k o j i m a se o c r t a v a preobraaj drutvenih odnosa, u prvom redu je problemat i n o : o n o m o r a biti i z g r a e n o jednom drugom metodom prouavanja. O d n o s t e o r i j s k e z a v i s n o s t i p o j m o v a vremena i povijesti n a t a j j e n a i n obrnut u o d n o s u n a p r e t h o d n i oblik k o j i p r i p a d a e m p i r i j s k o j ili h e g e l i j a n s k o j h i s t o r i j i , ili itan j u Kapitala k o j e i m p l i c i t e p o n o v o u v o d i e m p i r i z a m ili heg e l i j a n s t v o . U m j e s t o cla s t r u k t u r e h i s t o r i j e zavise o s t r u k t u r i v r e m e n a , s t r u k t u r e t e m p o r a l n o s t i zavise o s i r u k t u r a m a his t o r i j e . S t r u k t u r e t e m p o r a l n o s t i i n j i h o v e s p e c i f i n e razlike stvaraju se u procesu konstituiranja pojmova historije kao nune determinacije njegova objekta. Definicija temporalnosti i n j e n i h r a z l i i t i h o b l i k a t a k o p o s t a j e ekspiicitno nuna: j e d n a k o t a k o n e o p h o d n o s t o s m i l j e n j a odnosa ( p o v e z i v a n j a ) raznih k r e t a n j a i raznih vremena postaje za teoriju osnovna neophodnost. U Mar.\ovoj teoriji j e d a n sintetiki p o j a m vremen a ne m o e clakie n i k a d biti n e t o u n a p r i j e d z a d a n o , nego s a m o rezultat. Analize k o j e p r e t h o d e u o v o m i z l a g a n j u , omog u a v a j u n a m u o d r e e n o j m j e r i a n t i c i p i r a n j e tog r e z u l t a t a 1 p r e d l a g a n j e d i f e r e n c i j a l n e d e f i n i c i j e p o j m o v a k o j i s u malop r i j e bili i s p r e m i j e a n i . V i d j e l i s m o d a a n a l i z a o d n o s a koji p r i p a d a j u jednom odreenom nainu proizvodnje i sainjav a j u n j e g o v u s t r u k t u r u , m o r a j u biti s h v a e n i k a o k o n s t i t u i r a n j e j e d n e t e o r i j s k e s i n k r o n i j e : to j e o n o t o je, u povo-

301

clu k a p i t a l i s t i k o g n a i n a p r o i z v o d n j e , M a r x m i s l i o p o d p o j m o m reprodukcije. Toj s i n k r o n i j i n e u m i t n o p r i p a d a analiza svih e f e k a t a s v o j s t v e n i h s t r u k t u r a n a i n a p r o i z v o d n j e . Poj a m dijakronije bit e d a k l e r e z e r v i r a n za v r i j e m e prijelaza jednog naina proizvodnje u drugi, tj. jedno v r i j e m e determ i n i r a n o z a m j e n o m i p r e o b r a a j e m p r o i z v o d n i h o d n o s a koji s a i n j a v a j u d v o s t r u k u a r t i k u l a c i j u s t r u k t u r e . T a k o p o s t a j e j a s n o d a su genealogije s a d r a n e u analizi p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e elementi dijakronine analize, p a se n e z a v i s n o od s t u p n j a n j i h o v e t e o r i j s k e r a z r a d e o p r a v d a v a i razlika u p r o b l e m a t i c i i m e t o d a m a i z m e u o n i h p o g l a v l j a Kapitala koj a s u p o s v e e n a p r v o b i t n o j a k u m u l a c i j i i svih o s t a l i h , a to je r a z l i k a k o j a p r e m a u j e s v a k u r a z l i k u u n a i n u i z l a g a n j a ili k n j i e v n o m o b l i k u . T a r a z l i k a j e p o s l j e d i c a s t r o g o g razlikovanja izmeu sinkronije i dijakronije, a u prethodn o m se t e k s t u nalazi i j e d a n p r i m j e r t o g a , n a k o j i u se vratiti: od t r e n u t k a k a d s a m a n a l i z i r a o o b l i k d v a o d n o s a (vlas n i t v o , s t v a r n o p r i s v a j a n j e ) s v o j s t v e n a k a p i t a l i s t i k o m nainu proizvodnje i njihov m e u s o b n i odnos, utvrdili s m o k r o n o l o k o o d s t u p a n j e u k o n s t i t u i r a n j u ta d v a o b l i k a , budui da kapitalistiki odnos vlasnitva (kapitalistiki proizvodni o d n o s i ) k r o n o l o k i p r e t h o d i k a p i t a l i s t i k o m o b l i k u stvarnog prisvajanja (proizvodnim snagama kapitalizma); to j e o d s t u p a n j e M a r x izrazio r a z l i k o m f o r m a l n e s u p s u m p cije r a d a k a p i t a l u i n j e g o v e s t v a r n e s u p s u m p c i j e . J a s a m t a d a p r i m i j e t i o d a je to k r o n o l o k o o d s t u p a n j e bilo kao takvo ukinuto u s i n k r o n i k o j analizi s t r u k t u r e n a i n a p r o i z v o d n j e , d a j e t a d a bilo n e b i t n o za t e o r i j u . To o d s t u p a n j e , k o j e t a d a i s t o i j e d n o s t a v n o n e s t a j e , o d i s t a m o e biti m i l j e n o s a m o u t e o r i j i d i j a k r o n i j e , o n o ini prikladni problem za dijakroniku analizu (tu v a l j a p r i d o d a t i k a k o izrazi d i j a k r o n i k a analiza, d i j a k r o n i k a t e o r i j a n i s u i s t o s t r o g i , te da j e b o l j e rei analiza (ili t e o r i j a ) dijakronije. J e r , u z m u li se o v d j e p o j m o v i s i n k r o n i j e i d i j a k r o n i j e u z n a e n j u k o j e ja p r e d l a e m , izraz d i j a k r o n i k a t e o r i j a g u b i u b i t i s v a k i smisao, j e r j e s v a k a t e o r i j a s i n k r o n i k a u k o l i k o izlae s u s t a v n i s k u p p o j m o v n i h o d r e e n j a . U p r e t h o d n o m j e i z l a g a n j u Althusser kritizirao razlikovanje sinkronije i dijakronije ukoliko o n o u k l j u u j e korelaciju p r e d m e t a ili v i d o v a j e d n o g te istog p r e d m e t a , d o k a z u j u i kako ono u osnovi p r e u z i m a empiris i i k u (ili h e g e l i j a n s k u ) s t r u k t u r u v r e m e n a , u k o j o j j e dijakroniko samo n a s t a j a n j e s a d a n j e g (sinkronikog). O d m a h j e j a s n o cla u t a k o p r i h v a e n o j u p o r a b i n e m o e b i t i t a k o , b u d u i d a s i n k r o n i j a n i j e n e k a stvarna sadanjost suvremena sa s o b o m , nego s a d a n j o s t t e o r i j s k e a n a l i z e u k o j o j su dane sve d e t e r m i n a c i j e . Ta d e f i n i c i j a d a k l e iskljuuje svaku korelaciju d v a p o j m a , o d k o j i h j e d a n o z n a a v a s t r u k t u r u misaonog procesa, a drugi jedan poseban, relativno autonoman p r e d m e t misli, i to s a m o i r e n j e m s v o j e s p o z n a j e .

302

Sinkronika analiza naina proizvodnje u k l j u u j e sa s v o j e s t r a n e i s t i c a n j e n e k o l i k o p o j m o v a v r e m e n a k o j i se f u n k c i o n a l n o r a z l i k u j u . Sva ta v r e m e n a n i s u s a m a p o s e b i izravno, direktno historijska, i nisu k o n s t r u i r a n a stvarno na o s n o v i j e d n o g c j e l o v i t o g h i s t o r i j s k o g k r e t a n j a , n e g o nezavisno o n j e m u , i nezavisno jedna o drugim. Tako je vrijeme drutvenoga rada ( k o j i m se m j e r i p r o i z v e d e n a v r i j e d n o s t ) izgraeno na osnovi razlikovanja drutveno nunog r a d a i drutveno nepotrebnog rada, razlikovanja, koje u svakom trenutk u ovisi o p r o d u k t i v n o s t i r a d a i od p r o p o r c i j e u k o j o j j e d r u t v e n i r a d r a s p o d i j e l j e n n a r a z n e g r a n e p r o i z v o d n j e (vidi Kapital, f r , izcl., I, 59 i Povijest ekonomskih doktrina, f r . pr., I, 292294). Vr i j e m e d r u t v e n o g a r a d a t a k o n e o d g o v a r a vrem e n u k o j e se d a d e e m p i r i j s k i u t v r d i t i , u k o m r a d n i k r a d i . Na isti n a i n , c i k l i k o v r i j e m e rotacije k a p i t a l a sa s v o j i m razliitim m o m e n t i m a (vrijeme proizvodnje, vrijeme cirkulacije) i s v o j i m e f e k t i m a ( r e d o v i t o o d v a j a n j e k a p i t a l a - n o v c a , p r o m j e n a stope profita), izgraeno je na osnovi p r e o b r a a j a k a p i t a l a i r a z l i k o v a n j a p o s t o j a n o g k a p i t a l a i k a p i t a l a u opticaju. N a p o s l j e t k u , a n a l i z a tendencije k a p i t a l i s t i k o g na i n a p r o i z v o d n j e j e d n a k o t a k o s t v a r a p o j a m o z a v i s n o s t i nap r e d o v a n j a p r o i z v o d n i h s n a g a u o d n o s u n a a k u m u l a c i j u kap i t a l a , p r e m a t o m e , p o j a m o s p e c i f i n o j t e m p o r a l n o s t i razvitka p r o i z v o d n i h s n a g a u k a p i t a l i s t i k o m n a i n u p r o i z v o d n j e . S a m o je t a j m o m e n t , kao to s a m predloio, mogue nazvati dinamikom, t j . k r e t a n j e m r a z v i t k a unutar strukture i njime d o v o l j n o o d r e e n i m ( k r e t a n j e a k u m u l a c i j e ) , t o se o d v i j a p r e m a o d r e e n o m ritmu i brzini, o v i s n o o s t r u k t u r i , te pos j e d u j e j e d n u n e u m i t n u n e p r o m j e n l j i v u orijentaciju i beskonano odrava (reproducira) u drugaijim o m j e r i m a svojstva s t r u k t u r e . S v o j s t v e n i r i t a m k a p i t a l i s t i k e a k u m u l a c i j e ocrtava se u c i k l u s u k r i z a , d o k n j e n a s v o j s t v e n a b r z i n a o d r a ava o g r a n i e n j e r a z v i t k a p r o i z v o d n i h s n a g a , s i m u l t a n o , k a k o kae M a r x , u b r z a n o g i u s p o r e n o g , t j . r e s i p r o n o ogranienje dvaju odnosa artikuliranih u strukturi (produktivne snage, k a p i t a l i s t i k i p r o i z v o d n i o d n o s i ) . N u n a o r i j e n t a c i j a k r e t a n j a i s k a z u j e se u p o v e a n j u p o s t o j a n o g k a p i t a l a u odn o s u n a v a r i j a b i l n i k a p i t a l ( p r o i z v o d n j e s r e d s t a v a za proizvodnju u odnosu na proizvodnju sredstava za potronju). O d r a v a n j e s v o j s t v a s t r u k t u r e p o s e b n o je o i t o u k r e t a n j u p r o i r e n j a t r i t a : j e r se j e d n o od s r e d s t a v a k o j e k a p i t a l i s t , ili skup kapitalista koristi da bi sprijeio pad profitne stope, s a s t o j i u t o m d a se p r o i r i p o d r u j e svog t r i t a ( v a n j s k o m trgovinom): Ova unutranja p r o t u r j e n o s t ( p r o i z v o d n j e i pot r o n j e ) t r a i r j e e n j e u p r o i r e n j u izvanjskog polja p r o i z v o d n j e . Ali t o se vie r a z v i j a p r o i z v o d n a s n a g a , to vie o n a dolazi u s u k o b s u s k o m b a z o m n a k o j o j s u z a s n o v a n i n j e n i odnosi p o t r o n j e . . . (Kapital, VI, 257258).

303

U t o j i z v a n j s k o j a v a n t u r i k a p i t a l i s t i k a proizv o d n j a d a k l e u v i j e k nailazi n a s v o j e v l a s t i t o unutranje ogranienje, tj. n j u neprekidno i dalje o d r e u j e n j e n a vlastita struktura. Samo se u v r e m e n u te d i n a m i k e m o e o d r e d i t i dob;; k a p i t a l i s t i k e p r o i z v o d n j e , j e d n e n j e n e g r a n e ili j e d nog s k u p a p r o i z v o d n i h s n a g a : to se d o b a m j e r i u p r a v o s t u p n j e m odnosa postojanog i varijabilnog kapitala, tj. unutranjim organskim sastavom kapitala: Po sebi j e r a z u m l j i v o cla, t o j e s t a r i j a kapitalis t i k a proizvodnja, vea j e b r o j a n a m a s a a k u m u l i r a n a sa svih s t r a n a i s l a b i j i o m j e r k o j i n o v a p r o i z v o d n j a z l a t a s v a k e g o d i n e d o d a j e t o j m a s i itd. (Kapital, V, 120) Ovo j e vrlo z n a a j n o j e r p o k a z u j e k a k o je s a m o u v r e m e n u d i n a m i k e k o j e , k a o t o s a m r e k a o , n i j e neposredno i vrijeme historije2 mogue odrediti i procijeniti napredovanja ili okanjelosti u razvitku; odista, samo u tom o r i j e n t i r a n o m u n u t r a n j e m v r e m e n u m o g u e j e z a m i s l i t i pov i j e s n e n e j e d n a k o s t i r a z v o j a k a o j e d n o s t a v n a t e m p o r a l n a odstupanja: Ono t o se m o e p r i m i j e n i t i n a r a z n e uzastopne stadije razvoja u j e d n o j z e m l j i , m o e se t a k o e r p r i m i j e n i t i na razne stadije razvoja koji simultano i paralelno postoje u r a z n i m z e m l j a m a . U nerazvijenoj zemlji (unent\vickelt) gdje prvi sastav kapitala p r e d s t a v l j a p r o s j e k , opa p r o f i t n a s t o p a iznosila bi 66,2/396, d o k bi u z e m l j i u k o j o j j e p r o i z v o d n j a na m n o g o v i e m s t u p n j u iznosila 20%, n a d r u g o m . . . m o g l o bi biti i u k i d a n j a i o b r a t a r a s t o j a n j a k o j e d i j e l i d v i j e n a c i o n a l n e p r o f i t n e s t o p e a k o bi u manje razvijenoj zemlji r a d b i o m a n j e p r o d u k t i v a n : r a d n i k bi m o r a o vei d i o svog v r e m e n a p o s v e t i t i r e p r o d u k c i j i s v o j i h v l a s t i t i h s r e d s t a v a za o p s t a n a k ili n j i h o v e v r i j e d n o s t i , d a v a o bi m a n j e v i k a rada. (Kapital, VI, 228) P o s l j e d i c e tog d i f e r e n c i j a l n o g o d r e i v a n j a v r e m e na i r a z l i k o v a n j a i z m e u v r e m e n a d i n a m i k e i o p e g povijes n o g v r e m e n a na a k t u a l n u p r o b l e m a t i k u nerazvijenosti
:

Pa

cak.

razumljivu,

n;iL'

vrijeme

ekonomske

povijesti,

ako

pud

time

proizvodnje. To s dva osnovna razloga: prvo, takva povijest koja se bavi stvarnim, k o n k r e t n i m d r u t v e n i m f o r m a c i j a m a , prouava uvijek e k o n o m s k e s t r u k t u r e u .. do:n:r.i:a vie nac.na proizvodnje "Ona - J dakle ne bavi t e n d e n c i j a m a Koje su o d r e e n e t e o r i j s k o m analizom izdvojenih naina proizvodnje, nego efek...,.t k o m b i n a c i j e i.ekuliko ten-lcncija T a j znaajni problem r.e ulaz: u p o d r u j e nae s a d a n j e analize, pa mu mi p r i s t u p a m o u slijedeem poglavlju to fazama prijelaza) samo na djelomian nain. Drugo doba p r o i z v o d n j e o kojem tu govorimo, kao to je vidljivo, nije neko stvojstvo kronologije, ono ne oz.naava starost kapitalistike proizvodnje, j e r je to doba u s p o r e e n o izmeu vie ekonomskih zona (ili .trita) p o d v r g n u t i h kapitalistikom nainu proizvodnje, iji zna a j dolazi do efekata koje od j e d n o g do drugog p o d r u j a , od j e d n o g do drugog sektora, prenosi n e j e d n a k o s t prosjenog organskog sastava kapitala Ovisno o analizi s a m o j , radit e se o p r o s j e n o m o r g a n s k o m sastavu ili o j e d n o j diferenc i r a n o j analizi organskog sastava kapitala po g r a n a m a proizvodnje: tako se dolazi do p r o u a v a n j a efekata dominacije i n e j e d n a k o g razvoja koji u k l j u u j e n e j e d n a kost organskog sastava kapitala izmeu k o n k u r e n t n i h kapitala. To naravno nije na problem. Ja -ukazujem na njegovu m o g u n o s t .

304

( k o j a je o m i l j e l o m j e s t o svih t e o r i j s k i h z b r k a ) n e m o e m o o v d j e izloiti, ali o n o t o p r e t h o d i o m o g u u j e s l u t n j u n j i h o va k r i t i k o g z n a e n j a . K a o i p r e t h o d n a , i ovo v r i j e m e d i n a m i k e (tend e n c i j e ) d e t e r m i n i r a n o j e u sinkronoj analizi n a i n a proizv o d n j e . R a z l i k a i z m e u dinamike i dijakronije je dakle otra, te se d i n a m i k a n e m o e p o j a v i t i k a o d e t e r m i n a c i j a u p o l j u d i j a k r o n i j e g d j e n i j e p r i k l a d n a u o n o m obliku koji M a r x analizira. T a se r a z l i k a l a k o m o e o s v i j e t l i t i j e d n i m p a r a d o k s o m p o s u e n i m iz a n a l i z e d r u t v a bez p o v i j e s t i ( t a j izraz k o j i n e m a u p r a v o nikakva smisla, oznaava drutvene s t r u k t u r e u k o j i m a se d i n a m i k a p o j a v l j u j e u j e d n o m o s o b i t o m v i d u nerazvijenosti, kao to su i n d i j a n s k e zajednice o k o j i m a M a r x g o v o r i u K a p i t a l u , I I , 4648): dogaaj k o j i p r e d s t a v l j a susret tih d r u t a v a i zapadnih d r u t a v a k o j a u p r a v o prelaze n a k a p i t a l i z a m (u o s v a j a n j i m a , k o l o n i z a c i j i ili r a z n i m oblicim a t r g o v a k i h o d n o s a ) p r i p a d a s v a k a k o dijakroniji tih dru t a v a , b u d u i o d r e u j e g r u b o ili n e t o s p o r i j e p r e o b r a a j n j i h o v a n a i n a p r o i z v o d n j e , a n i k a k o dinamici tih dru t a v a . T a j d o g a a j n j i h o v e p o v i j e s t i o d i g r a v a se u vremenu njihove dijakronije, ne odigravajui se u vremenu njihove dinamike. T o j e k r a j n j i s l u a j k o j i ini o i g l e d n o m p o j m o v u r a z l i k u i z m e u d v a v r e m e n a i n u n o s t da se m i s l i n a n j i h o v u artikulaciju. Valja n a p o s l j e t k u , u o d n o s u na ta razna shvaan j a , p o s t a v i t i p o j a m p o v i j e s t i : m o r a m o li ga n p r . p o i s t o v j e titi s p o j m o m d i j a k r o n i j e u s j e a n j e n a s t a r u p r o b l e m a t i k u p e r i o i z a c i j e ? M o e m o li r e i d a j e h i s t o r i j a t a d i j a k r o n i j a i j i j e o s n o v n i t e o r i j s k i p r o b l e m a n a l i z a naina prelaenja s j e d n e p r o i z v o d n e s t r u k t u r e n a d r u g u ? N e s u m n j i v o ne, b u dui da je ta stara p r o b l e m a t i k a sada p r e o b r a e n a . Ona se vie n e d e f i n i r a p o t r e b o m p r e s j e c a n j a l i n e a r n o g v r e m e n a , t o p r e t p o s t a v l j a a p r i o r n o s t t o g r e f e r e n c i j a l n o g v r e m e n a . Pit a n j e j e s a d k a k o t e o r i j s k i misliti o biti prijelaznih perioda u n j i h o v i m s p e c i f i n i m o b l i c i m a i v a r i j a c i j i t i h o b l i k a . Prob l e m p e r i o i z a c i j e u s t r o g o m s m i s l u te r i j e i j e d a k l e ukin u t , ili, b o l j e rei, o n j e p r e s t a o p r i p a d a t i v r e m e n u z n a n s t v e ne d e m o n s t r a c i j e , o n o m e t o M a r x n a z i v a redom ekspozicije ( s a m a e k s p o z i c i j a jest n a u k a ) : p e r i o d i z a c i j a k a o t a k v a u n a j b o l j e m j e s l u a j u m o m e n t istraivanja, tj. jedan m o m e n t prethodne kritike teorijskih materijala i njihovih tumaenja. P o j a m h i s t o r i j e n e o d g o v a r a d a k l e n i j e d n o m p o s e b n o m mom e n t u d o k o j i h d o l a z i u t e o r i j i k a k o b i se d o m i s l i l i d i f e r e n c i j a l n i oblici v r e m e n a . Opi, nespecificirani pojam povijesti jednostavno je oznaka za jedan k o n s t i t u c i j s k i problem teor i j e istine ( h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a ) : on o z n a a v a t u teor i j u u c j e l i n i k a o mjesto p r o b l e m a a r t i k u l a c i j e r a z n i h p o v i j e s n i h v r e m e n a i v a r i j a c i j a t e a r t i k u l a c i j e . T a a r t i k u l a c i j a vie n e m a nieg z a j e d n i k o g s j e d i n s t v e n i m m o d e l o m uklapanja
2 0 K a k o itati Kapital

305

v r e m e n a j e d n i h u d r u g e ; o n a n e s u s r e e koincidencije k a o oig l e d n o s t , ve k a o p r o b l e m : p r i j e l a z j e d n o g n a i n a p r o i z v o d n j e u d r u g i t a k o m o e i z g l e d a t i k a o m o m e n t s r a z a ili s p o r a z u m a izmeu v r e m e n a e k o n o m s k e s t r u k t u r e , politike borb e k l a s a , i d e o l o g i j e itd. R a d i se o t o m u d a se o t k r i j e k a k o s v a k o o d t i h v r e m e n a , n p r . v r i j e m e t e n d e n c i j e n a i n a proi z v o d n j e postaje p o v i j e s n i m v r e m e n o m . Ali a k o o p i p o j a m h i s t o r i j e i m a f u n k c i j u d a ozna a v a j e d a n k o n s t i t u c i j s k i p r o b l e m t e o r i j e h i s t o r i j e , o n d a on, n a s u p r o t p r e t h o d n i m , n e p r i p a d a t o j t e o r i j i h i s t o r i j e . I odista, pojam historije nije pojam teorije historije, kao to ni pojam ivota nije bioloki pojam. Ti p o j m o v i p r i p a d a j u s a m o e p i s t e m o l o g i j i t i h d v i j u n a u k a , a k a o p r a k t i k i pojm o v i p r a k s i z n a n s t v e n i k a k a k o bi o z n a i l i i o g r a n i i l i p o d r u j e te p r a k s e .

4. O B I L J E J E P R I J E L A Z N I H FAZA Ovdje u s a m o skicirati nekoliko p o j m o v a koji p r i p a d a j u teoriji dijakronije, te o m o g u a v a j u r a z m a t r a n j e o prirodi prijelaza jednog naina proizvodnje u drugi. Kao to s m o vidjeli, M a r a ne p o s v e u j e t o m d r u g o m m o m e n t u t e o r i j e h i s t o r i j e isti t e o r i j s k i n a p o r k a o p r v o m . M o j je cilj u t o m u i z v r i t i s a m o k o n s t a t a c i j u o n o g a t o j e ve u t v r e n o . Analiza p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e u l a z i o d i s t a u pod r u j e d i j a k r o n i k o g p r o u a v a n j a , ali sama po sebi n e u l a z i u d e f i n i c i j u p r i j e l a z n i h r a z d o b l j a ( p r e m a k a p i t a l i z m u ) . Analiza p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e o d i s t a , o d poetka kapitalistikog n a i n a p r o i z v o d n j e , p r i s t u p a j e d n o j g e n e a l o g i j i , za s v a k i elem e n a t p o s e b i c e , k o j a se u p r i j e l a z n o m r a z d o b l j u n a s t a v l j a , ali k o j a se j e d n i m i s t i m k r e t a n j e m v r a a i u o k v i r e r a n i j e g n a i n a p r o i z v o d n j e . P o k u a j d e f i n i c i j e k o j i se iz n j e m o g u p o v u i , m o r a j u se d a k l e p r e n i j e t i n a d r u g u a n a l i z u , n e a n a lizu podrijetla n e g o poetka kapitalistikog naina proizvodn j e , a n a l i z u , k o j a p r e m a t o m e n e bi ila od j e d n o g e l e m e n t a d r u s o m u , nego bi se vrila sa stajalita c j e l o k u p n e strukture, U p r o u a v a n j u manufakture i m a d e m o odlian p r i m j e r te analize p o e t a k a . Oblici p r i j e l a z a u p r a v o s u i s a m i o b a v e z n o naini p r o i z v o d n j e . U p r v o m dijelu ovog izlaganja, p r o u a v a j u i m a n u f a k t u r u kao stanovit oblik odnosa stvarnog prisvajan j a , o d r e e n oblik proizvodnih snaga, ostavio s a m po stran i p r o b l e m k o j i p o s t a v l j a k r o n o l o k o odstupanje u konstit u i r a n j u s t r u k t u r e kapitalistike proizvodnje, izmeu form i r a n j a n j e n i h v l a s n i k i h o d n o s a i f o r m i r a n j a n j e n i h specifinih proizvodnih snaga. Kao to sam dokazao, t a j prob-

306

lem n e ulazi u p r o u a v a n j e s t r u k t u r e n a i n a p r o i z v o d n j e . Nap r o t i v , to odstupanje ini bit manufakture kao prijelaz oblika. P o j m o v i k o j i m a se slui M a r x da o z n a i t o o d s t u p a n j e , jesu pojmovi stvarne supsumpcije i formalne supsumpcije ( r a d a k a p i t a l u ) . F o r m a l n a s u p s u m p c i j a k o j a p o i n j e o b l i k o m d o m a e r a d i n o s t i za r a u n k a p i t a l i s t e - t r g o v c a a zav r a v a i n d u s t r i j s k o m r e v o l u c i j o m , o b u h v a a s v e u k u p n u povijest onog to Marx naziva m a n u f a k t u r o m . U s t v a r n o j s u p s u m p c i j i k r u p n e i n d u s t r i j e , racln i k o v a p r i p a d n o s t k a p i t a l u d v o s t r u k o j e o d r e e n a : on, s jedne s t r a n e , n e p o s j e d u j e m a t e r i j a l n a s r e d s t v a k a k o b i m o g a o r a d i t i za s v o j r a u n ( v l a s n i t v o s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ) ; s d r u g e m u s t r a n e , o b l i k p r o i z v o d n i h snaga o d u z i m a m o g u n o s t d a s a m , izvan o r g a n i z i r a n o g i n a d z i r a n o g u d r u e n o g r a d n o g p r o c e s a s t a v i u p o k r e t d r u t v e n a s r e d s t v a za proizv o d n j u . D v o s t r u k a d e t e r m i n a c i j a ini o i g l e d n o m homologiju u o b l i k u d v a o d n o s a k o j i s a i n j a v a j u s l o e n u s t r u k t u r u na i n a p r o i z v o d n j e : o b a se m o g u o z n a i t i k a o o d v a j a n j e r a d n i k a i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , a to o p e t z n a i d a ti o d n o s i j e d n a k o t a k o k r o j e s v o j e p o d r k e , te za r a d n i k a o d r e u j u s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u , a za n e r a d n i k a o b l i k e i n d i v i d u a l n o s ti k o j i se p o k r i v a j u . R a d n i c i k o j i su, u p r o c e s u p r o i z v o d n j e , u o d n o s u a p s o l u t n o g n e v l a s n i t v a p r e m a s r e d s t v i m a za proizvodnju, s a i n j a v a j u kolektiv koji pokriva kolektivnog radnika s p o s o b n o g cla s t a v i u d j e l o p o d r u t v o v l j e n a s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u k r u p n e i n d u s t r i j e , te da n a t a j n a i n s t v a r n o p r i s v o j i p r i r o d u ( p r e d m e t e r a d a ) . Tu d a k l e , p o d i m e n o m stvarne s u p s u m p c i j e opet nailazimo na ono to je Marx u n i o u P r e d g o v o r Prilogu k a o k o r e s p o n d e n c i j u i z m e u proizvodnih o d n o s a i s t u p n j a proizvodnih snaga. Moemo, p r e m a t o m u t o n o o d r e d i t i u k o m s m i s l u v a l j a u z e t i t e r m i n korespondencije. K a k o oba odnosa m e u kojima postoji homologija p r i p a d a j u istoj razini, s a i n j a v a j u i sloenost proizvodne s t r u k t u r e , ta k o r e s p o n d e n c i j a n e m o e biti n e k i o d n o s prev o e n j a ili r e p r o d u k c i j e j e d n o g o d s t r a n e d r u g o g (oblika proi z v o d n i h s n a g a o b l i c i m a p r o i z v o d n i h o d n o s a ) : n i j e d a n od n j i h n e b i v a p o d r e e n d r u g o m , n e g o je r a d t a j k o j i j e sups u m i r a n p o d k a p i t a l , i ta j e s u p s u m p c i j a s t v a r n a k a d j e t a k o d v o s t r u k a d e t e r m i n i r a n a . K o r e s p o n d e n c i j a je, d a k l e sva s a d r a n a u j e d i n s t v e n o m k r o j e n j u podrki proizvodne s t r u k t u r e i o n o m t o s a m m a l o p r i j e n a z v a o uzajamnim ogranienjem jednog o d n o s a drugim. J e d n a k o iako p o s t a j e jasno cla j e ta k o r e s p o n d e n c i j a u b i t i p o t p u n o r a z l i i t a o d s v a k e d r u g e k o r e s p o n d e n c i j e i z m e u razmili stupnjeva drutvene strukture: o n a se u t v r u j e u s t r u k t u r i j e d n o g p o s e b n o g nivoa ( p r o i z v o d n j e ) i p o s v e o n j e m u ovisi. U formalnoj supsumpciji, nasuprot, pripadnitvo r a d n i k a k a p i t a l u o d r e e n o j e s a m o n j e g o v i m a p s o l u t n i m n e v l a s n i t v o m s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , a n i k a k o o b l i k o m

307

proizvodnih snaga koje su jo organizirane p r e m a naelima o b r t a . P o v r a t a k o b r t u ini se da n i j e i s k l j u e n za s v a k o g r a d n i k a . Z a t o M a r x k a e da j e p r i p a d n i t v o r a d n i k a k a p i t a l u tu jo sluajna pojava: U p o e t k u k a p i t a l a , n j e g o v a v l a s t n a d r a d o m ima isto formalan i gotovo sluajan karakter. Radnik tad radi po n a r e e n j i m a kapitala samo zato to je p r o d a o svoju s n a g u ; on r a d i za n j e g a s a m o z a t o t o n e m a m a t e r i j a l n i h s r e d s t a v a d a r a d i za s v o j v l a s t i t i r a u n ( K a p i t a l , I I , 23) Ta o d s u t n o s t v l a s n i t v a n a d s r e d s t v i m a za proizv o d n j u za n e p o s r e d n o g p r o i z v o a a r a d n i k a , m e u t i m n i j e n i m a l o s l u a j n a : o n a j e r e z u l t a t p o v i j e s n o g p r o c e s a prvob i t n e a k u m u l a c i j e . U t i m u v j e t i m a n e m a , p r a v o r e k a v i , hom o l o g i j e m e u o b l i c i m a d v a j u o d n o s a : s r e d s t v a za p r o i z v o d nju u manufakturi i dalje stavljaju u djelovanje pojedinci, u uem smislu rijei, ak i kad njihovi parcijalni proizvodi m o r a j u b i t i s a s t a v l j a n i k a k o bi o d n j i h m o g a o n a s t a t i p o t r o ni p r e d m e t n a t r i t u . R e i e m o d a k l e d a o b l i k sloenosti n a i n a p r o i z v o d n j e m o e b i t i bilo korespondencija, bilo nekorespondencija d v a j u odnosa, proizvodnih snaga i proizvodn i h o d n o s a . U o b l i k u n e - k o r e s p o n d e n c i j e , k o j i se j a v l j a u prij e l a z n i m f a z a m a k a o t o j e m a n u f a k t u r a , o d n o s i z m e u ta d v a o d n o s a vie n e m a o b l i k u z a j a m n o g o g r a n i a v a n j a , n e g o p o s t a j e preobraaj jednog zbog djelovanja drugog: to p o k a zuje svaka analiza m a n u f a k t u r e i i n d u s t r i j s k e revolucije, u kojoj kapitalistika priroda proizvodnih odnosa (nunost s t v a r a n j a vika vrijednosti u obliku relativnog vika vrijednosti) o d r e u j e i r e g u l i r a p r i j e l a z p r o i z v o d n i h s n a g a u n j i h o v s p e c i f i n i k a p i t a l i s t i k i o b l i k ( i n d u s t r i j s k a r e v o l u c i j a izgleda kao m e t o d a f o r m i r a n j a relativnog vika vrijednosti iznad svake u n a p r i j e d utvrene kvantitativne granice). Reprodukcija te s p e c i f i n e s l o e n o s t i , r e p r o d u k c i j a j e tog d j e l o v a n j a jednog odnosa na drugi. T a k o se d o g a a cla se, u s l u a j u k o r e s p o n d e n c i j e ili u s l u a j u n e - k o r e s p o n d e n c i j e , o d n o s i z m e u dva o d n o s a nikad ne moe analizirati u t e r m i n i m a transpozicije, prijevoda (ak ni d e f o r m i r a n o g ) s j e d n o g n a d r u g i , n e g o u t e r m i n i m a efikasnosti , efikasnog naina. D j e d n o m je s l u a j u n j c c o u z a j a m n o m ograniavanju djelotvornosti oba odnosa, a u d r u g o m o p r e o b r a a j u j e d n o g n a osnovi d j e l o t v o r n o s t i d r u gog: Minimalna veliina kapitala u r u k a m a pojedinaca s a d a se p r e d n a m a p o j a v l j u j e u p o s v e d r u g o m v i d u : to j e k o n c e n t r a c i j a b o g a t s t v a p o t r e b n i h za p r e o b r a a j i n d i v i d u a l nih radova u drutveni i kombinirani rad, ona p o s t a j e mater i j a l n a b a z a p r o m j e n a k o j e e p r e t r p j e t i n a i n p r o i z v o d n j e . (Nain p r o i z v o d n j e v a l j a s h v a t i t i u o g r a n i e n o m s m i s l u oblika p r o i z v o d n i h snaga.) ( K a p i t a l , I I , 23)

308

O n o t o se n e k a d a n a z i v a l o z a k o n o m k o r e s p o n d e n c i j e i z m e u p r o i z v o d n i h s n a g a i p r o i z v o d n i h o d n o s a , bilo bi d a k l e m n o g o b o l j e , k a o t o to p r e d l a e Ch. B e t t e l h e i m , n a z v a t i z a k o n o m k o r e s p o n d e n c i j e ili n e - k o r e s p o n d e n c i j e potrebne izmeu proizvodnih odnosa i karaktera proizvodnih s n a g a (u: Les caclres socio-economigues et l'organisation de la planifiration, V, E c o l e d e s H a u t e s E t u d e s , 1965). T a k o e on i z n i j e t i d a j e p r a v i p r e d m e t z a k o n a k o r e s p o n d e n c i j e odreivanje d j e l o v a n j a u n u t a r proizvodne s t r u k t u r e i raznovrsni n a i n tog o d r e e n j a , a n e n e k i izraajni o d n o s k o j i j e samo nalije jednog mehanikog kauzaliteta. Od o b l i k a te u n u t r a n j e k o r e s p o n d e n c i j e p r o i z v o d n e s t r u k t u r e zavisi n a i n k o r e s p o n d e n c i j e izmeu raznih stupnjeva drutvene strukture k o j a je p r i k l a d n i j e nazvana n a i n o m a r t i k u l a c i j e t i h s t u p n j e v a . U p r e t h o d n o m t e k s t u ve s m o naili n a tu a r t i k u l a c i j u u d v a o b l i k a : s j e d n e s t r a n e u determiniranosti zadnje presudne instancije u drutvenoj s t r u k t u r i k o j a ovisi o k o m b i n a c i j i s v o j s t v e n o j n a i n u p r o izvodnje o k o j e m u je rije; s druge strane, u povodu oblika proizvodnih snaga svojstvenih kapitalu i naina posredovan j a nauke u n j i h o v o j h i s t o r i j i k a o d e t e r m i n a c i j i granica u k o j i m a d j e l o v a n j e j e d n e p r a k s e m o e i z m i j e n i t i d r u g u , od k o j e j e r e l a t i v n o n e z a v i s n a . T a k o je n a i n p o s r e d o v a n j a znan o s t i u p r a k s i e k o n o m s k e p r o i z v o d n j e o d r e e n n o v i m oblik o m svojstvenim proizvodnim snagama (jedinstvu sredstava i p r e d m e t a r a d a ) . P o s e b a n o b l i k k o r e s p o n d e n c i j e ovisi o strukturi dviju praksi (prakse proizvodnje, teorijske prakse): on t u d o b i j a o b l i k primjene z n a n o s t i , u u v j e t i m a k o j i s u odreeni e k o n o m s k o m s t r u k t u r o m . Mi m o e m o p o o p i t i t a j t i p o d n o s a i z m e u d v i j e r e l a t i v n o a u t o n o m n e i n s t a n c i j e , k o j i se, npr., nalazi i u odnosu i z m e u ekonomske prakse i politike prakse, u o b l i c i m a k l a s n e b o r b e i d r a v e . M a r x o v e s u i n d i k a c i j e t u m n o g o podr o b n i j e , p r e m d a Kapital ne s a d r i p o s e b n u t e o r i j u k l a s n e b o r b e , p r a v a i d r a v e . I tu j e k o r e s p o n d e n c i j a a n a l i z i r a n a k a o n a i n p o s r e d o v a n ja j e d n e p r a k s e u g r a n i c a m a k o j e o d r e u j e d r u g a p r a k s a . O n o v r i j e d i za p o s r e d o v a n j e klasne borbe u g r a n i c a m a k o j e o d r e u j e e k o n o m s k a s t r u k t u r a : u poglavl j i m a o radnom danu i o plaama i najamnini, Marx nam d o k a z u j e cla su te veliine p o d v r g n u t e p r o m j e n i k o j a n i j e o d r e e n a s a m o m s t r u k t u r o m i ovisi o o d n o s u s n a g a . Ali prom j e n a se zbiva s a m o u o d r e e n i m g r a n i c a m a ( G r e n z e n ) koj e su d a n e u s t r u k t u r i : o n a clakle p o s j e d u j e s a m o r e l a t i v n u a u t o n o m i j u . T o i s t o v r i j e d i za p o s r e d o v a n j e p r a v a i d r a v e u e k o n o m s k o j praksi k o j u Marx analizira na p r i m j e r u tvornikog zakonodavstva; p o s r e d o v a n j e d r a v e je d v o s t r u k o d e t e r m i n i r a n o , s v o j i m o b l i k o m o p e n i t o s t i k o j i ovisi o p o s e b n o j s t r u k t u r i p r a v a , te s v o j i m d j e l o v a n j i m a k o j a su d i k t i r a n a

309

n u n o s t i m a e k o n o m s k e p r a k s e (zakoni o porodici i obrazov a n j u r e g u l i r a j u r a d d j e c e , itd.). Ni u t o m s l u a j u mi d a k l e ne n a i l a z i m o n a n e k i o d n o s t r a n s p o z i c i j e , p r e v o e n j a ili o b i n o g i z r a a v a n j a izme u r a z l i i t i h i n s t a n c i j a d r u t v e n e s t r u k t u r e . N j i h o v a se korespondencija moe zamisliti s a m o na osnovi njihove relativne autonomije, njihove vlastite strukture, kao sistem intervencija tog t i p a j e d n e p r a k s e u d r u g o j ( j a tu, n a r a v n o , oznaavam m j e s t o jednog teorijskog problema, a ne iznosim j e d n u s p o z n a j u ) . Te su i n t e r v e n c i j e o n o g t i p a k o j i s m o m a l o p r i j e naveli, p a s u p r e m a t o m e u s v o m n a e l u ireverzibilne: oblici i n t e r v e n c i j e p r a v a u e k o n o m s k o j p r a k s i n i s u i s t o v j e t n i s oblicima intervencije ekonomske prakse u pravnoj praksi, t j . s djelovanjima k o j e na pravni sustav, u p r a v o uslijed njegove s i s t e m a t i n o s t i ( k o j a i s a m a s a i n j a v a j e d a n s i s t e m u n u t r a n j i h o g r a n i e n j a ) , m o e i m a t i n e k i p r e o b r a a j dikt i r a n e k o n o m s k o m p r a k s o m . I s t o t a k o j a s n o j e d a se k l a s n a b o r b a ne s v o d i n a b o r b u za n a d n i c e i r a d n o v r i j e m e , k o j a j e s a m o j e d a n n j e n m o m e n t ( a u t o n o m i z a c i j a i e k s k l u z i v n o shva a n j e tog m o m e n t a u okviru politike p r a k s e radnike klase s v o j s t v e n i s u e k o n o m i z m u k o j i u p r a v o h o e d a s v e ne-ekon o m s k e instancije drutvene s t r u k t u r e svede na jednostavne o d n o s e , t r a n s p o z i c i j e ili f e n o m e n e e k o n o m s k e o s n o v i c e . Korespondencija izmeu stupnjeva p r e m a tomu nije jednostav a n o d n o s , n e g o sloen s k u p p o s r e d o v a n j a . M o e m o se s a d a v r a t i t i p r o b l e m i m a p r i j e l a z a jedn o g n a i n a p r o i z v o d n j e u d r u g i , n a o s n o v i diferencijalne analize d r a v e , p r a v a , p o l i t i k e sile u k o n s t i t u i r a n o m n a i n u p r o i z v o d n j e i u p r i j e l a z n o j fazi. T a d i f e r e n c i j a l n a a n a l i z a imp l i c i t n o j e s a d r a n a u a n a l i z a m a tvornikog zakonodavstva (Kapital, I I , 159178) i sangviranog zakonodavstva koje ulazi u p r v o b i t n u a k u m u l a c i j u (Kapital, I I I , 175183). U m j e s to p o s r e d o v a n j a r e g u l i r a n o g o g r a n i e n j i m a n a i n a p r o i z v o d nje, prvobitna n a m a k u m u l a c i j a otkriva jedno posredovanje politike p r a k s e u n j e n i m r a z n i m oblicima, iji je rezultat transformacija i fiksiranje ogranienja naina proizvodnje: B u r o a z i j a se u n a s t a n k u ne m o e o s l o b o d i t i staln o g u p l i t a n j a d r a v e ; o n a se n j o m e slui k a k o bi regulirala n a d n i c e , t j . d a ih s n i a v a n a p o g o d n u r a z i n u , k a k o bi p r o d u i l a r a d n i d a n i o d r a l a r a d n i k a n a e l j e n o m s t u p n j u ovisn o s t i . Ovo je i e d a n od b i t n i h m o m e n a t a p r v o b i t n e a k u m u l a cije ( I I I , 179). N e k e (od r a z n i h m e t o d a p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e k o j e se r a z v i j a j u u k a p i t a l i s t i k o m r a z d o b l j u ) z a s n o v a n e s u n a u p o r a b i g r u b e sile, ali sve b e z r a z l i k e e k s p l o a t i r a j u dravn u m o k o n c e n t r i r a n u i o r g a n i z i r a n u s n a g u d r u t v a , d a bi silovito u b r z a l i p r i j e l a z f e u d a l n o g e k o n o m s k o g p o r e t k a u kap i t a l i s t i k i p o r e d a k i s k r a t i l i p r i j e l a z n e faze. Sila j e s t o d i s t a

310

b a b i c a s v a k o g s t a r o g d r u t v a u t r u d o v i m a . Sila j e e k o n o m ski f a k t o r ( I I I , 19.3). Oblici p r a v a , d r a v n e p o l i t i k e , n i s u u p r i j e l a z n o m r a z d o b l j u p r i l a g o e n i k a o r a n i j e ( a r t i k u l i r a n i sa s v o j s t v e n i m o g r a n i e n j i m a p r o i z v o d n e s t r u k t u r e ) , n e g o odvojeni u odnosu na e k o n o m s k u s t r u k t u r u : analize prvobitne a k u m u l a c i j e p o k a z u j u , u s p o r e d o sa s i l o m k a o e k o n o m s k i m faktorom, prednjaenje p r a v a i dravnih oblika n a d oblicima kapitalistike e k o n o m s k e s t r u k t u r e . To e se o d v a j a n j e izraziti a k o se k a e d a n a m se k o r e s p o n d e n c i j a o v d j e p o n o v o u k a z u j e u o b l i k u ne-korespondencije izmeu raznih razina. U razdobl j u p r i j e l a z a p o s t o j i n e - k o r e s p o n d e n c i j a z a t o t o n a i n uplitanja politike prakse, u m j e s t o da sauva granice i svoja d j e l o v a n j a p r o i z v e d e p o d n j i h o v o m d e t e r m i n a c i j o m , te granice p o m i e i m i j e n j a . N e p o s t o j i p r e m a t o m u n e k i o p i o b l i k k o r e s p o n d e n c i j e r a z i n a , n e g o v a r i j a c i j a o b l i k a k o j i ovise o s t u p n j u a u t o n o m i j e j e d n e i n s t a n c i j e u o d n o s u n a d r u g u (i n a e k o n o m s k u i n s t a n c i j u ) i od n a i n a n j i h o v a u z a j a m n a uplitan ja. Z a v r i t u ove vrlo s h e m a t s k e i n d i k a c i j e p r i p o m e n o m d a j e t e o r i j a o odvajanjima (u e k o n o m s k o j s t r u k t u r i , i z m e u i n s t a n c i j a ) i o b l i c i m a n e - k o r e s p o n d e n c i j e m o g u a isk l j u i v o p u t e m dvostrukog povezivanja sa s t r u k t u r o m d v a j u naina proizvodnje, u smislu koji s m o definirali na poetku ovog i z l a g a n j a . U s l u a j u m a n u f a k t u r e n p r . d e f i n i c i j a ne-kor e s p o n d e n c i j e zavisi o d e f i n i c i j i o b l i k a i n d i v i d u a l n o s t i k o j i su d e t e r m i n i r a n i u o b r t n i t v u , s j e d n e s t r a n e , te u k a p i t a l i s t i k o m v l a s n i t v u n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u s d r u g e strane. Jednako, razumijevanje prednjaenja prava zahtijeva p o z n a v a n j e s t r u k t u r a p o l i t i k e p r a k s e u r a n i j e m n a i n u proizvodnje, kao i elemenata kapitalistike strukture. Uporaba sile i n j e n i h u r e e n i h o b l i k a ( i n t e r v e n c i j o m d r a v e i p r a v a ) zavisi o o b l i c i m a i f u n k c i j a m a p o l i t i k e i n s t a n c i j e u f e u d a l nom drutvu. Prijelazna razdoblja dakle obiljeava, istodobno s o b l i c i m a n e - k o r e s p o n d e n c i j e , koegzistencija vie n a i n a proi z v o d n j e . T a k o m a n u f a k t u r a n i j e s a m o u k o n t i n u i t e t u s obrtom, s obzirom na p r i r o d u proizvodnih snaga, nego pretpostavlja i njegovu stalnost u odreenim granama proizvodnje (II, 56), p a ga a k p o r e d s e b e i r a z v i j a (II, 57). M a n u f a k t u r a p r e m a t o m e n i j e n i k a d jedan n a i n p r o i z v o d n j e , ve j e n j e n o j e d i n s t v o k o e g z i s t e n c i j a i h i j e r a r h i j a dva n a i n a proizvodn j e . K r u p n a i n d u s t r i j a se n a s u p r o t t o m e b r z o iri iz j e d n e p r o i z v o d n e g r a n e n a sve o s t a l e (II. 69). P r e m a t o m e se ini da odvajanje odnosa i instancija u prijelaznim razdobljima s a m o o d r a a v a koegzistenciju dva (ili vie) naina proizvodnje u jednom jedinom simultanitetu i dominaciji jednog nad drugim. P o t v r u j e se t a k o d a i o p r o b l e m i m a d i j a k r o n i j e valja misliti u okviru p r o b l e m a t i k e teorijske sinkronije:

311

p r o b l e m i prijelaza i oblika prijelaza jednog naina proizvodn j e u d r u g i , p r o b l e m i s u s i n k r o n i j e k o j a j e o p e n i t i j a o d sinkronije samog naina proizvodnje koja obuhvaa nekoliko s i s t e m a i n j i h o v e o d n o s e ( p r e m a L e n j i n u , u R u s i j i je, u poetku razdoblja prijelaza na socijalizam, postojalo i do pet koegzistirajuih naina proizvodnje, nejednako razvijenih i o r g a n i z i r a n i h , u j e d n o j h i j e r a r h i j i s d o m i n a n t o m ) . Analizu t i h odnosa dominacije Marx je s a m o skicirao, i ona sainjava j e d n o od glavnih p o d r u j a otvorenih istraivanja njegovih sljedbenika.

K a o t o se vidi, n a e i z l a g a n j e d o s p i j e v a d o otvorenih p r o b l e m a i n e m o e p r e t e n d i r a t i n i n a t o d r u g o d o n a to d a u k a e n a o t v o r e n e p r o b l e m e ili d a ih s t v o r i . R j e e n j e tih p r o b l e m a n e m o g u e j e p r e d l o i t i b e z n o v i h p r o d u b l j e n i h i s t r a i v a n j a . D r u g a i j e n e m o e biti, u z m e li s e u o b z i r d a Kapital o k o m r a z m i l j a m o , z a s n i v a o d i s t a j e d n u n o v u z n a n s t v e n u d i s c i p l i n u , t j . otvara jedno novo polje z n a n s t v e n o g a ist r a i v a n j a . N a s u p r o t z a t v o r e n o s t i k o j a ini s t r u k t u r u j e d n e i d e o l o k e o b l a s t i , ta j e otvorenost t i p i n a za n a u n o p o l j e . Ako j e n a e i z l a g a n j e i m a l o n e k i s m i s a o , o n o se m o g l o sastoj a t i s a m o u t o m d a u n a j v e o j m o g u o j m j e r i d e f i n i r a teor i j s k u p r o b l e m a t i k u k o j a z a s n i v a i o t v a r a to p o l j e , u t o m d a r a s p o z n a , i d e n t i f i c i r a i f o r m u l i r a p r o b l e m e k o j e je M a r x ve postavio i rijeio, i na k r a j u , u toj spoznaji, da u Marxovim p o j m o v i m a i o b l i c i m a a n a l i z e o t k r i j e sve o n o t o n a m m o e o m o g u i t i i d e n t i f i c i r a n j e i p o s t a v l j a n j e n o v i h p r o b l e m a koji se s a m i o d s e b e o c r t a v a j u u analizi ve r i j e e n i h p r o b l e m a , ili se u k a z u j u n a v i d o k r u g u p o l j a k o j e j e M a r x ve p r o u i o . O t v a r a n j e toga p o l j a p o v e z a n o j e s p o s t o j a n j e m p r o b l e m a koj e valja rijeiti. P r i d o d a t u d a n i j e s l u a j n o s t t o n e k i o d tih p r o b l e m a k o j e p o s t a v l j a m o p o l a z e i i s k l j u i v o od i t a n j a Kapitala, dakle jednog stogodinjeg djela, mogu neposredno, ak i danas, zadirali u neka pitanja suvremene politike i e k o n o m s k e p r a k s e . U p r o b l e m i m a t e o r i j s k e p r a k s e u v i j e k se r a d i o p r o b l e m i m a i z a d a c i m a d r u g i h p r a k s i , u o b l i k u svojs t v e n o m t e o r i j s k i m p r o b l e m i m a , tj. u obliku s t v a r a n j a pojmova koje njihova spoznaja moe pruiti.

312