T.C.

CELAL BAYAR NVERSTES MHENDSLK FAKLTES MAKNE MHENDSL BLM

HADDELEME
MAKNA MHENDSL UYGULAMALARI

HAZIRLAYANLAR 2903040072 ADA YURTU DANIMAN Yrd. Do. Dr. OSMAN ULHA

MANSA 2013

indekiler: Haddeleme Nedir.1 Haddelemede Tav Problemi ve Tavlama Teknii...2 Hadde retimi. 4 Hadde Dzenleri ....5 Souk Haddeleme6 Scak Haddeleme.6 Haddehanede retim Ak.8 Kaynaka... 9

HADDELEME NEDR ? ekil Deitirme: Plastik ve elastik olmak zere ikiye ayrlr. Haddelenerek ekil deitirme plastik ekil deitirmenin uygulama kollarndan en nemlisini oluturmaktadr. Plastik ve elastik olmak zere ikiye ayrlr. Plastik ekil Deitirme: Cisimlerin plastik zelliine, yani ekillerini kalc olarak deitirme kabiliyetine dayanr. Metalde plastik ekil deitirme, basla kristal kafeslerindeki kayma, ikiz teekkl neticesidir. Bundan baka yaplarndaki amorf kitleleri (tane snr kitleleri), kuvvetlerin srekli tesiriyle akmas sonucunda srnme suretiyle de ekil deitirir. Plastik ekil deitirme neticesinde meydana gelen deimeler ekil deitirme derecesine gre belirli bir scaklkta kaybolmaya ve cismin yapsnda yeniden kristal teekkl etmeye baslar. Bu olaya yeniden kristalleme veya rekristalizasyon ad verilir. ekil deitirme esnasnda metalin scakl, yeniden kristalleme scaklnn altnda ise souk ekil deitirme, stnde ise scak sekil deitirme ad verilir. Plastik ekil vermenin en byk ksm haddeleme ile yaplmaktadr. Haddeleme usulnde ilk ama haddelenen malzemeyi sktrmak yani daha youn hale getirmektir. Bu suretle bunker ve buna benzer boluklar giderilir veya azaltlr. Ayn zamanda malzemedeki cruf birikintileri dar atlr. kinci ama malzemeyi daha kk bir kesit haline getirmektir. Bylece elikhanede dklen ham bloklar; haddeler arasndan geirilerek, istenilen i ve d dzgnlkte ve teknikte kullanlabilir formlarda ekilli kesitler haline getirilir. Bu isleme haddeleme diyoruz. Haddeleme i yap bakmndan ikinci derecede, d yap bakmndan birinci derecede dzgnlk arz eder. Haddelemede nemli unsur mevcuttur: Tav Problemi. Yolluk Problemi. Kalibre Mevzuu. Haddecilik bu ana temel zerine oturtulmutur.

2. HADDELEMEDE TAV PROBLEM VE TAVLAMA TEKN Ham blok veya yar mamullerin haddelenmeden nce stlmalarnda iki ama mevcuttur. Birincisi malzemeye plastiklik salamal, bylece ekil vermeye kars mukavemeti azaltlr. kincisi eliin i dokusunun dzeltilmesidir. Bu ilemleri yapabilmek iin malzemeler tav frnlarnda gerekli scakla kadar stlp ve bu scaklkta belirli bir zaman bekletilir. Istma; malzemenin boyutlarna ve cinsine, frnn yapsna tabidir. Her frnn emniyetli stma hz vardr. Bu hz aslacak olursa, o zaman st yze kadar kabilen atlaklklar oluur. Malzeme tav frnna scak veya souk olarak verilebilir. Souk olarak arjda olaylar alak s sahas ve yksek s sahas diye ikiye ayrlr. atlaklk teekkl bakmndan alak s sahasndan stma esnasnda yle gerilmeler oluur ki; malzemede atlaklklarn bile olumasna sebep olur. Buna gre stma hznn alak slarda, malzeme zellii de gz nne alnarak iyi tespit edilmesi gerekir. Malzeme her taraf ayn olmak art ile 700800 C 'i asnca stma hz arzu edildii gibi alnabilir. Bu ikinci sahada en nemli nokta, malzemenin her tarafnn eit olarak arzu edilen sya tavlanmasdr. Aksi halde ok kt haddeleme hatalar oluur. Ayn zamanda krlmalara da sebep olur. Tavlamann tesiri ile i dokunun da dzeldiini sylemitik. Dkmden sonra souma esnasnda meydana gelen kristal gerilmeleri dengeye gelirler. Yksek s sahasnda iki olay meydana gelir: Tufal Teekkl Karbonun yanmas.

Bu oluumlar her ne kadar arzu edilmese de nne geilemez. Tufaln olumas malzeme kaybna sebep olur. Karbonun yanmas ile de malzeme zellikleri ktleir. Tufal yaklak olarak %1,5-4 arasnda malzeme kaybna sebep olur. Eer malzeme haddinden fazla stlrsa, i dokuyu oluturan kristaller fazla byr ve malzemenin zellikleri iyi olmaz. Her malzemenin kendine gre ayr ayr tav derecesi vardr. Tav derecesi yanma ile mukavemet arasnda kalr. Mukavemeti drmek iin scakl alabildiine ykseltmeliyiz. Kaliteli eliklerde bu durum daha da nem kazanr. Zira bu malzemeler yksek scaklkta bile yksek mukavemet gsterirler. Tav ssnn yanma ssnn altnda olmas ve plastikliin en yksek derecesini arz etmesi lzmdr. Tav sresi bir ok faktrlerin tesiri altndadr. Yaklak bir hesap yntemi olarak u bant verilebilir: Z = C. B Z: Tav sresi (saat) B: Tavlanacak malzemede ap veya kenar uzunluu (cm) C: Faktr olup; Alamsz eliklerde : C = 0.10 0.15 Alaml naat eliinde :C = 0.15 0.20 Yksek alaml insaat ve hususi eliklerde : C = 0.20 - 0.30 Alaml takm elikleri C = 0.30 - 0.40

Malzemenin tavlanmas genel olarak tav ocaklar ile tav frnlarnda yaplmaktadr. Genellikle kleleri tavlamak iin kullanlan frnlara tav ukuru ad verilir. Tav ukurlarnn iine malzeme dikey olarak konur. Rejenaratif ve Rekperatif tav ukurlar kullanlmaktadr.

3. HADDE RETM TESSLER 3.a. Byklklerine Gre : 1. Blok hadde tesisi. Yar maml haddeleyen tesislerdir (Blum, Slop ve Ktk). 2. Orta ebad hadde tesisat. Profil olarak 80 cm. den yukar yuvarlak olarak ise 30 cm. den yukar haddeleme yapan tesislerdir. 3. Ufak ebad hadde tesisleri. 3.b. Hadde Mamulne Gre : Profil hadde tesisleri. Yuvarlak ubuk tesisleri. Sa ve levha hadde tesisleri. Boru hadde tesisleri. zel mamul tesisleri (Bandaj, Ray, Travers gibi). 3.c. alma Tarzna Gre : leri geri hadde tesisi(Blok hadde gibi). niversal hadde tesisi. Ak sistem hadde tesisi. Ak ve kontin hadde tesisi(yar kontin). Tam kontin tesisleri.

4. HADDE DZENLER eliin haddelenmesinde "kili hadde", "l hadde" ve "Drtl hadde" olmak zere basla tip hadde dzeni kullanlr. kili hadde birbiri zerinde iki merdaneden l hadde merdaneden ve drtl hadde de benzer ekilde drt merdaneden meydana gelir. kili haddeler tek ynl veya tersinir olmak zere iki cinstir. kili tek ynl haddeler yalnz bir ynde haddeleme yapar. Malzeme haddeden getikten sonra merdanelerin stnden geri dner ve tekrar haddeye girer. kili tersinir haddelerde merdanelerin dn yn deitirilebildiinden malzeme merdaneler arasndan alternatif olarak geirilerek her iki ynde de haddeleme ilemi yaplr. Tersinir haddenin giri ve ksnda elektrikle her iki ynde tahrik edilebilen ok sayda kk apl merdanelerden meydana gelen uzun hadde masalar bulunur. Bunlar ikili tek ynl haddelerde ilenmesi mmkn olmayan ar ve uzun malzemelerin ilenebilme imkann salar. kili tersinir haddeler sanayide nemli bir yer kaplar. Pasolar arasnda malzemeyi evirmeye yarayan maniplatrlerden donatlan bu tip haddeler slab, blum ve ktk imalinde kullanlmaktadr. l haddelerde st ve alt merdane devaml olarak ayn ynde, orta merdane ise bunlara ters ynde olmak zere dner. Malzeme alt pasodan st pasoya mekanik olarak alan tablolarla ykseltilir. Genellikle st ve alt merdane tahrik edilir, orta merdane srtnme ile dner. Drtl haddeler sa ve levha gibi yass mamullerin haddelenmesinde kullanlr. Tek ynl ve tersinir tipleri vardr. Bu tip haddelerde kk merdaneler i merdanelerini, byk merdaneler ise destek merdaneleridir. merdanelerinin kk olmas geni levhalar ve uniform kalnlkta scak veya souk haddelenmi sa imalini salar. Genellikle birka drtl hadde kontin bir hat zerinde birbirine yakn olarak ina edilir. Haddelenen malzeme bir haddeden kar, dierine girer. Bu hadde grubuna "Tandem Hadde" denir.

Drtl haddenin dier bir cinsi de haddelenmi bant imalinde kullanlan "Drtl tersinir steckel haddesi"dir. Her iki ynde haddeleme yapabilen bu tip haddenin giri ve ksnda iki kk ekme merdanesi ve bir tambur bulunur. ekme merdaneleri haddeden geen bantn tambura sarlmasn salar. Bu tamburlar, haddeleme esnasnda elii scak tutan kk stma frnlar iinde alsr ve haddelemenin tersinir olarak yaplmasna yardmc olur. Kurulu masraflar az olan bu tip haddeler kk kapasiteli fabrikalarda olduka fazlaca kullanlmaktadr. 5. HADDELEME SINIFLARI 5.1. Souk Haddeleme Malzemenin yeniden kristalleme scaklnn altnda yaplan haddelemeye souk haddeleme denir. Souk haddeleme, scak haddelenmi eritlere nazaran daha iyi ap tolerans ve dzgn yzeyli erit imalat iin kullanlr. Souk haddeleme neticesi meydana gelen yzey sertlii (gerilme sertlii) mukavemeti arttrmak iin kullanlabilir. Souk haddelenmi elik levhalar iin balama maddesi, devaml, scak erit haddelerden bozulan scak haddelenmi salardr. Souk haddelenmi levhalar ya scak haddelenmi eritlerden veya bakr alamlar halinde direkt olarak dkmnden sonra souk haddelenir. -be tezgahl (arka arkaya) yksek devirli drtl haddeler elik levha, alminyum ve bakr alamlarnn souk haddelemesi iin kullanlr. 5.2. Scak Haddeleme Malzemenin yeniden kristalleme scaklnn zerinde yaplan haddelemeye scak haddeleme denir. lk scak isleme operasyonu bir ok elik retimi iin blum milinde yaplr. Blum mil'i 60 cm.den 137 cm. apna kadar ikili reversibl merdanedir. Blum haddelemesi ilk defa ingot yapsn bozduundan bu is tekrarlanan stmalarla az ve dikkatli yaplr. Blum haddelemesi iin byk bir alaml elik ingotun 25 defa haddeden gemesi her zaman mmkn olan eydir. stenilen ebatta ktk retmek iin blumu daima l veya devaml ktk milinde tekrar tekrar haddelemek lzumludur.

Ktk muhtelif tipteki bitirme haddelerde ubuklara hususi veya dz sekillere haddelenir. Makasla kesilen levhalar ikili, l ve drtl haddelerde apraz haddelenerek elde edilir ve sonra btn kenarlarndan kesilen ebatlara ayrlr. Dier bir genel levha haddeleme usul niversal haddedir. Bu tip haddede bir merdane iki yatay merdane ile dieri ise drt dikey merdane ile ve kenar haddesi yaplabilecek ekilde montaj edilmitir. niversal haddesi ingotu alarak direk olarak makaslanmaya ihtiya gstermeyen dzgn kenarl levhalar haddeler. Bu haddeleme metodu ile ingot yalnzca uzunluuna uzatldndan zt haddelemeye lzum gstermez. Bundan dolay niversal hadde ile elde edilmi levhaya nazaran daha az enine genileme kabiliyetine sahip olacaktr. Devaml haddehane 4 ile 6 kadar hazrlama tezghlarndan ve 4 ile 8 kadar da finis pasosunu ihtiva eden tezghlardan ibarettir. Geni apta ikili ezici hadde ile dilimi istenilen incelie yaymak iin yayma haddesinden ibarettir. Drtl inceltme tezghlar genellikle eridin geniliini kontrol etmek iin dikine azl haddelerle donatlr. Yksek basnl su, haddede meydana gelen talalar gtrmek iin erit zerine pskrtlr. Drtl haddede "finish haddesi" de kullanlr. Balama scakl 1.170 0C bitirme scakl istenilen kristal bykl ve mekanik mukavemetlere gre 690 0C - 850 0C arasnda deiir. Alminyum alamlarnn haddelenmesi iin drtl scak haddeler kullanlm olmasna ramen ikili ve l haddeler bir ok scak hadde iin kullanlr.

6. HADDEHANEDE RETM AKII

Haddehaneye gelen elik ar ingot'tur. Bu haddelenerek slab veya blum elde edilir. Slab levha retiminde kullanlan dikdrtgen kesitli yass hadde rndr. Blum ise kk kenar en az 140 mm. olan dikdrtgen veya kare kesitli yass rndr. Slabn haddelenmesiyle levha ve rulo levha retilir. Levhalar 4.75 mm'den kaln olan yass rnlerdir. Rulo levhalar 10 mm.'den kalndr. Blum veya kk ingotlarn haddelenmesiyle ktk, platina, boru takozu, ar profiller elde edilir. En ok 120 x 120 mm. kesitli olan rnlere ktk denir. Genilii en ok 500-550 mm, kalnl en az 12 mm. olan yass rnler platina'dr. Boru takozlar, elik ekme boru retim tesislerinde kullanlan kare veya dairesel kesitli malzemelerdir. Ykseklii veya uzun kenarlar en az 80 mm. olan her ekildeki profiller, kebentler vb. ar profillerdir. Ktk isleyen haddehanelerde ktklerin scak haddelenmesiyle ubuk ve hafif profiller elde edilir. Kangal seklinde sarlan 5.5-6.35 mm. apndaki ubuklar filmasindir.En ok 12 m. boyunda kesilmi 6-60 mm. apndaki ubuklara yuvarlak ubuk denir. zerinde yuvarlak kntlar bulunan ubuklar nervrl ubuklardr. Ksa kenar 60 mm.nin altnda olan dikdrtgen, kare veya altgen kesitli ubuklara kseli ubuklar denir. Ykseklii veya uzun kenar 80 mm.den kk olan her ekildeki profiller veya kebentler de hafif profiller olutur. Platina veya rulo levhalarn scak olarak haddelenmesiyle scak sa elde edilmektedir. 508 mm.den geni, 4.75 mm 'den ince olan yzeyi temizlenmemi dz veya rulo halindeki salara siyah sa denir. Yzeyi temizlenenlere dekape denir. 63 mm 'den geni, 7 mm 'den ince rulo halindeki yass malzeme boru banddr. Band ve eritler genilii 508 mm den az olan rulo halindeki malzemedir. Elektrik aralarnda kullanlan zel salara ise manyetik sa denir. Souk haddelenmi sa, band ve eritler kalayla kaplandnda teneke elde edilir. inko ile kaplanms salar galvanizli dz sa; bunlarn oluklandrlms ise galvanizli oluklu satr.

KAYNAKLAR

1-http://bilenadam.org/haddelemehaddahane-nedir/ 2-www.haddemetal.com/tr/Download/Haddeleme.pdf