3 Nederlandse Letterkunde II.

Nederlandse Letterkunde
Moderne periode
Door Pieter Verstraeten Morien Raeymakers 2012-2013
Inhoud
Informatie ................................................................................................................................................ 3 Algemene krachtlijnen ............................................................................................................................ 4 Periode: 1730-1940 ............................................................................................................................. 4 De Verlichting: achttiende eeuw van vroegmoderne naar moderne literatuur ................................... 10 Overgangsperiode tussen het oude en het nieuwe .......................................................................... 10 Genres ............................................................................................................................................... 10 19e eeuw (tot 1880) ............................................................................................................................... 18 Inleiding ............................................................................................................................................. 18 Romantiek ......................................................................................................................................... 19 Achtergronden .............................................................................................................................. 19 Ideologie ........................................................................................................................................ 20 Literatuuropvattingen ................................................................................................................... 21 Romantiek in Vlaanderen en Nederlanden ................................................................................... 24 Genres ........................................................................................................................................... 27 Realisme ............................................................................................................................................ 38 Algemeen....................................................................................................................................... 38 Bespreking teksten ........................................................................................................................ 39 De periode 1880-1914 ........................................................................................................................... 52 Periodisering...................................................................................................................................... 52 Achtergronden bij de literaire ontwikkelingen 1880-1918 ............................................................... 52 Politiek ........................................................................................................................................... 52 Mens- en wereldbeeld .................................................................................................................. 54 Literaire ontwikkelingen .................................................................................................................... 55 Tachtigers (Nederland) .................................................................................................................. 55 Van Nu en Straks (Vlaanderen) ..................................................................................................... 59 Stemmingskunst ................................................................................................................................ 61 Algemeen....................................................................................................................................... 61 Proza .............................................................................................................................................. 61 Pozie ............................................................................................................................................ 63 Symbolisme ....................................................................................................................................... 68 Algemeen....................................................................................................................................... 68 Potica ........................................................................................................................................... 69 Naturalisme ....................................................................................................................................... 71 1 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Voorgeschiedenis .......................................................................................................................... 71 Inspiratiebronnen .......................................................................................................................... 72 Vertegenwoordigers ...................................................................................................................... 72 Verschillende dimensies ................................................................................................................ 73 Kenmerken .................................................................................................................................... 73 Bespreking teksten ............................................................................................................................ 75 Louis Couperus, De stille kracht (1900) ......................................................................................... 75 Ander proza ....................................................................................................................................... 83 1914-1940: interbellum......................................................................................................................... 85 Achtergronden bij de literaire ontwikkeling ..................................................................................... 85 WOI als breukmoment .................................................................................................................. 85 Ideologische polarisatie ................................................................................................................. 86 Vlaanderen en Nederland ............................................................................................................. 87 Culturele en literaire ontwikkelingen ............................................................................................ 87 Literaire ontwikkelingen 1914-1930 ................................................................................................. 89 Algemeen (1914-1940): Modernisme en Avant-garde ................................................................. 89 Modernisme .................................................................................................................................. 90 Avant-Garde .................................................................................................................................. 90 In de lage landen ........................................................................................................................... 91 Literaire ontwikkelingen 1930-1940 ............................................................................................... 102 Nederland: Vorm of Vent? .......................................................................................................... 103 Nederland: Forum ....................................................................................................................... 104 Nederland: Nieuwe Zakelijkheid ................................................................................................. 104 Nederland: Bordewijk.................................................................................................................. 105 Vlaanderen: prozavernieuwing ................................................................................................... 105 Tekstbespreking Lijmen/Het been .................................................................................................. 107 Elsschot in zijn tijd ....................................................................................................................... 107 Lijmen/Het been gesitueerd in zijn tijd ....................................................................................... 108 Ambiguteit .................................................................................................................................. 110 Conclusie ..................................................................................................................................... 113 Aanvullende lectuur modernisme ....................................................................................................... 113
Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Informatie
Professor Pieter Verstraeten o Pieter.verstraeten@arts.kuleuven.be o In vervanging van Dirk De Geest Inhoud o 200 jaar literatuurgeschiedenis o 4 perioden: Verlichting + 19e eeuw (realisme, romantiek) + de tachtigers (1880-1918) + interbellum en modernisme Leerstof o Alles wat hij zegt o Ondersteunt door slides o Vroeger handboek, nu niet meer Voordelen: handboek, slides, alles samen Veel te veel informatie en details en door elkaar Geen basisleerstof meer Achtergrondlectuur Literatuur van de moderne tijd o (literatuurwetenschappelijke) teksten lezen rond auteurs, periodes, stromingen Niet letterlijk kennen Achtergrond maken Zelfstandig doornemen en bekijken Veel leerstof in de les op teksten gebaseerd Op toledo, in cursusdienst Geen namen, noch data die niet in cursus voorkomen Grotere verbanden en argumentaties ter beschikking gesteld o 3 romans Max Havelaar, Multatuli Tegen 22 oktober De stille kracht, Louis Couperus Tegen 12 november Lijmen/Het been, Willem Esschot Tegen 3 december Examen o Net zoals vorig jaar Gelijkaardige opbouw Tweetal vragen: tekstfragment, door de tijd heen, detailvragen
Algemene krachtlijnen
Lectuur (1): Willem van den Berg & Piet Couttenier, De literatuur van de negentiende eeuw: inleiding, in: Willem van den Berg & Piet Couttenier, Alles is taal geworden, 2009, 11-38.
Periode: 1730-1940
Periode tussen vroegmoderne periode en naoorlogse letterkunde o Brug tussen beiden tijdperken o Zien literatuur geleidelijk ontstaan zoals we die nu kennen Ontstaan van de literatuur in onze moderne zin Op de achtergrond ook het ontstaan van onze moderne maatschappij o Vb.: beroemde oude Ferrariskaarten Wereld zag er helemaal anders uit
o o o
Verdubbeling van bevolking Verstedelijking Technische revoluties transport Communicatie: transport van ideen Letterlijk: treinen kunnen brieven vervoeren Figuurlijk Massapubliek o Afschaffing in 1861 van dagbladzegel = belasting op dagbladen Druktechnieken: rotatiepers, Ontstaan van moderne naties vooraf Heel regionaal Gewesten bestuurd binnen grote rijken o Vb.: door Frankrijk Vanaf 1830 Natiestaten ontstaan Nationale identiteit ontstaat Literatuur heel belangrijke rol in identiteitsvorming Vb.: Belgi onafhankelijk Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Democratisering Massapubliek Alfabetisering In het huidige Nederland Ook mensen die daar voordien geen toegang tot hadden sociale mobiliteit o Het ontstaan van Literatuur o Bepaalde soort literatuur: zoals wij die kennen, de moderne literatuur o Groeiend lezerspubliek: bevolkingsaangroei, alfabetisering, democratisering, Blibliotheken niet-openbaar wel initiatieven die boeken verkopen niet essentieel maakt aan kunnen lezen vb.: leesclub (kopen van boeken die men daar kan lezen als lid), zal zich ontwikkelen naar bibliotheken die in de 20e eeuw ontstaan o Grotere verscheidenheid Meer mensen die bediend moeten worden uit verschillende standen => verschillende genres het ontstaan van nieuwe genres De roman: gericht op burgerij o Meest belangrijke genre o Vereenzelvigd met het concept literatuur o Vooraf al genres die er op lijken, maar iets totaal anders zijn Groeiend besef van de eigenheid van literatuur: AUTONOMISERING o = het zelfstandig worden van kunst en literatuur ten opzichte van andere maatschappelijke domeinen Voordien: maecenassen => schrijven naar diens believen => niet meer nodig! => autonomisering Eigen logica Eigen maatstaven Op speciale manier moet gelezen worden Maatschappelijk fenomeen: Functionele differentiatie in de 18e eeuw en 19e eeuw (wetenschap, godsdienst, recht, politiek, ) Literatuur: wordt ook een eigen functiesysteem, niet langer in dienst van politiek of ideologie Nieuwe jobs die puur literair zijn en niet meer over politiek te maken en omgekeerd: vb.: literaire criticus, recensenten Nog steeds wankel evenwicht o Geleidelijk proces Didactische functie Kennisoverdracht in enge zin o Vb.: historische roman Voetnoten 5 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Vb.: uitleg over malinkolder, Algemeen-opvoedende functie o Savoir-vivre in morele zin Vb.: Hoe moet je je gedragen in een huwelijk? o Ook in praktische zin! Vb.: Hoe moet de mens zijn huiskamer inrichting? o Hoe moet je leven? Hoe moet je goed leven? Hoe moet je zinvol leven? Natievormende functie o Kennis van nationale verleden overdragen Gevolg: sterk idealistisch mensen wereldbeeld goed voorbeeld geven o als ze daar genoeg mee worden geconfronteerd zullen ze het ook doen evenwicht tussen didactische en esthetische functie van literatuur evident: wordt niet in vraag gesteld verandering met de Tachtigers! Tachtigers spelen een belangrijke rol in het proces van de autonomisering esthetische functie wordt prioritair (lart pour lart) werkelijkheid zoals ze is: anti-idealistische literatuuropvatting (naturalisme) radicale ommekeer, revolutie in literatuur ons beeld van 19e eeuw voor 1880: door de bril van de Tachtigers Esthetisch minderwaardig Toch complexer Reconstrueren van eigen normen, maatstaven en functioneren Vager beeld Vb.: enorme Guido Gezellefans (zoals Tachtigers) Objectief beeld vanuit die literatuur zelf nodig! Autonomiseringstendens doorgezet in 20e eeuw Vb.: posie pure van Paul van Ostaijen Steeds heteronomistische tegenbewegingen Vb.: literatuur moet betrokken zijn op de sociale werkelijkheid? Spanning tussen autonomie en relatie literatuur-werkelijkheid Vooral in 1e helft 20e eeuw Spanningslijn in hele cursus
Fragment uit: Paul van Ostaijen, Boere-charleston Tulpebollen bolle tulpen tulpetuilen Rozetuilen boererozen Boerewangen boerelongen Boerelongen ballen wangen 6 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Wangen ballen bekkens ballen bolle bekkens bugel en basson o hop!
Diverse aspecten van autonomisering o Insitutioneel (de infrastructuur van het literaire leven) = institutionalisering o Poticaal (de opvattingen over literatuur) o Tekstueel (genre, taal, stijl, etc.) o Verschillende niveaus hangen vaak op complexe manieren met elkaar samen Autonomisering concreter aan de hand van voorbeelden Auteurs Auteursfotos in de 19e eeuw: op een korte periode een grote verschuiving o Vb.: Herndrik Conscience: bijna een maatschappelijk figuur: afgebeeld als iemand die op maatschappelijk vlak enorme verdienste heeft verworven (medailles, sabel om macht te onderstrepen) Op oudere leeftijd bijna staatshoofdachtig
o o
Maatschappelijke rol uitdragen Vb.: Willem Kloos (hoofdfiguur van de Tachtigers) en Frederik van Eeden
o 7
Mythisch of waanzinning? Mystieke kracht wat de maatschappij overstijgt door het hogere! Voorbeelden van institutionalisering Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Ontstaan van moderne auteursfunctie (productie) Auteur wordt slechts geleidelijk aan een beroep Aanvankelijk: inbedding van literatuur in het sociale weefsel o Vb.: priesters die naast dagtaak ook nog wat versjes schrijven => beeld van auteurs uit 19e eeuw o Prestige in maatschappij werd gezien als voorhoede van goede literatuur Hangt onder meer samen met het ontbreken van auteursrechten Pas geleidelijk aan: auteursrechten, auteursverenigingen o Daardoor beroepsauteurs Niet extreem winstgevend Cultus van de auteur (auteursherdenkingen, auteursinterviews, mythevorming) Clichs: rare individuen, leven eerder s nachts dan overdag, o Gebouwd op deze ontwikkeling De auteur als centrale categorie binnen de literatuur Ontstaan van literaire kritiek (distributie, receptie) Meer kranten en tijdschriften (afschaffen dagbladzegel in 1869 in Nederlands, nieuwe druktechnieken) Groter publiek: directe contact tussen producent en consument van literatuur verdwijnt Behoefte aan derde instantie: iemand die keuze kan maken voor lezer: wat, hoe hij moet lezen: d criticus o Vb.: Koen de Menschenslachter n van de belangrijke critici van de 20ste eeuw Kwalijke reputatie Elke artistieke productie zonder zijn schoonheidsideaal: genadeloos afgeslacht
In literaire tijdschriften Aanvankelijk algemeen-cultureel: pedagogie, politiek, geografie, Geleidelijk aan: onder invloed van autonomisering
Literatuur/cultuur als een aparte categorie, eigen literatuuropvattingen Vb.: Vaderlandsche Letteroefeningen (1761 Vb.: De Gids (Nieuwe Vaderlandsche letteroefeningen) (1836) Vb.: De Nieuwe Gids (1885) Vb.: Ruimte (1920) Vlaams Logica zoals wij ze kennen in verband met literaire tijdschriften Groepje jongeren willen eigen literatuur in kaart brengen in tijdschriftje Veranderingen in de leescultuur (consumptie) Niet-individueel, collectieve ervaring, maatschappelijke bezigheid o Genootschappelijke cultuur o Later eind 19e eeuw: naar individuele en authentieke Orale cultuur o Later eind 19e eeuw: schrijfcultuur Maatschappelijke functie (religieus, politiek, didactisch) o Later eind 19e eeuw: esthetische functie Segmentering van het leespubliek: elitaire functie o Later eind 19e eeuw: massacultuur OPGEPAST! Verdwijnt niet: ook nu nog in groep lezen, maar toch kloof tussen individueel en elitair o Kloof tussen bestsellers en literatuur die enkel voor fijnproevers is Poticale veranderingen: veranderingen in de opvattingen over de literatuur Van didactische functie naar esthetische functie: aandacht voor literaire taal en stijl Van collectief naar individueel: belang van de expressie van de persoonlijkheid van de auteur Van imitatio / traditie naar vernieuwing en originaliteit Tekstueel: ook de literaire teksten zelf dragen de sporen van die institutionele en poticale autonomisering Niet het verspreiden van een boodschap staat centraal, maar de exploratie van taal en vorm Vb.: criture artiste o Heel veel adjectieven voor nuances o Metaforen o Nauwelijks nog weten wat er staat Anti-retorische impulsen: naar een soberder taalgebruik dat sterker aanleunt bij de spreektaal Wil niet meer imponeren Geconsumeerd wil worden Functioneren van specifieke genres (vb.: de roman, autonome pozie, enz.) Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
De Verlichting: achttiende eeuw van vroegmoderne naar moderne literatuur

Secundaire tekst: Lectuur (2): D. de Geest e.a., Een verlichte eeuw (1700-1800)
Overgangsperiode tussen het oude en het nieuwe

Oud o o o o Doorwerking rederijkerij: rederijkerskamers/genootschappelijke cultuur Doorwerking van klassiek oudheid en van het Franse classicisme Nawerking van de grote zeventiende-eeuwse auteurs (Hooft, Vondel, Cats) Noorden de dichter Hubert Korneliszoon Poot Kan geen Latijn lezen Voelt zich toch doorgeefluik Verwijst toch naar nieuw en modern auteurschap o Is zelf boerenzoon: past niet in elitaire kringen o Schrijft over persoonlijke emotie o Wil geld verdienen met zijn kunst (niet evident) Oude en nieuwe komt samen Voorbeeld van Poot: Poeta doctus (oudheid via 17de eeuw) <> persoonlijke emoties, auteur die geld wil verdienen met zijn kunst Toneelauteur Pieter Langendijk
Nieuw o Invloed van Europese Verlichting Vertrouwen op de rede, het rationele individu: Descartes en Kant Belang van de wetenschap en de observatie (empirisme) Verzet tegen het absolute gezag van kerk en staat: tegen dogmas, Hoogtepunt: Franse revolutie (1789): idee van universeel humanisme (libert, galit, fraternit) Ontstaan van een burgerlijke samenleving In Nederlanden: gematigde invulling o Blijft sterk christelijk georinteerd/wel verschuiving van algemene leerstellingen naar een meer persoonlijk beleefde religie (vooral protestantisme, maar ook katholicisme) o Vertekend beeld door rol van universele talen: Frans en Latijn o Nieuwe literaire genres en verschijnselen in eerste instantie gericht op de hogere burgerij Nauw verweven met verlichtingsdenken
Genres
Spectatoriale geschriften o = Soort van weekbladen die commentaar geven op nieuwsfeiten, maatschappelijke gebeurtenissen en problemen o Naar het voorbeeld van The spectator in Engeland (Addison en Steele) o Zoals de Knack bijvoorbeeld o Positie tussen andere nieuwsbladen, geleerde tijdschriften en satirische bladen o Gebruik van diverse genres: essays, gedichten, boekbesprekingen, verhalen, brieven, lezersbrieven (vaak constructie van spectator-figuur) 10 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o o o
Centraal staat een fictionele spectator-figuur Regisseert en becommentarieert Schrijft zelf stukken Spreekbuis van opinies over allerhande maatschappelijke onderwerpen Kritiek op en advies voor landgenoten (vaak spottend) Diverse domeinen van het (praktische) leven Pleidooi voor de rede en de gulden middenweg Hl populair: vooral vanaf 1730 Aanzetten tot modernisering zeer duidelijk in genres, nadruk op burgerij, Doelpubliek: Nederlandse burgerij Nederlandse karakter Nederlandsheid gethematiseerd Belangrijkste voorbeeld: De Hollandsche Spectator (1731-1735) van Justus van Effen (in bloemlezing: p.1-4)
Aan het woord: alter ego van auteur: spectatoriale figuur Haalt personage boven: Fatzoenlyk Burgerman Burgerlijke ideologie van de spectatoriale figuur Idealen van burger aangehaald o Iemand die geld verworven heeft veel geld
11
Geld gecombineerd met enorme bescheidenheid zich laagjens by de grond houd, naarftigheid o Voor geld moet gewerkt worden (geen adel) Doelpubliek: burger o het middelbaare flag van Mefchen Gulden middenweg centraal Iemand niet van adel, maar zich verheft boven het plebs Nederlandse karakter o onze landaard Heel kritisch voor landgenoten Beschrijft Analyseert Bekritiseert e 3 aflevering: over literaire praktijken van landgenoten Burgerman heeft twee vrienden in literaire kringen o 1: bijzonder hoogdravend o 2: bijzonder komisch Beschrijving van gemeenschappelijke bijeenkomst o Met hoogdravende vriend Met kritische adel Kinderen beginnen te wenen van al de retorische lawaai o Met humoristische vriend Grappig Scabreus Kinderen moeten worden verwijderd o Gulden middenweg is perfect! Zedenkundige briefroman o In de loop van de 20ste eeuw: overvleugeld alles Eerste roman: laatste kwart 18e eeuw Er waren er al wel: zie Don Quichote Nu meer particuliere, herkenbare context Ruimer Europees verschijnsel Niet zozeer universele types die staan voor universele waarden Individuen nieuw genre, eerste moderne roman o Oorsprong in de ontspanningromans Die vroeger onder vuur in kritiek reactie tegen populair proza: avonturenverhalen, reisbeschrijvingen, erotische verhalen (weinig literair prestige, morele bezwaren van de kritiek) nu wel literair prestige o Gericht op de burgerij, klemtoon op vrouwen o realistische setting + combinatie individuele psychologie en sociale klassen o briefvorm: authenticiteit (ook topos van het gevonden manuscript) (vraisemblance) 12 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o o
roman samengesteld door de illusie van brieven de waarheid en echtheid van roman te benadrukken ( onware avonturenroman) Opvoedende functie, impact van het verlichtingsdenken moralisering via voorbeelden, ervaring van de personages, intriges en subintriges concretisering en individualisering directe communicatie met lezer (personages vs. verteller) niet langer een alwetende verteller utile dulci (voorlichting vs. ontspanning) verpakt in mooi verhaal Voorbeelden Belangrijkste voorbeeld: Betje Wolff en Aagje Deken, Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) (in bloemlezing: p.5-13) Plot: weeskind => opgevoed in kwezelachtige omgeving => wilt zich los maken van kwelling => bij plaatsvervangende moeder => krijgt huwelijksaanzoek van Hendrik Edeling => keurt af want wil lezen, muziek beoefenen en dergelijke => abrupt verstoord door bijnaverkrachting door een losbol => kan nog net ontsnappen => wil wel trouwen => enkel veilig binnen het huwelijk => schrijft terug naar Hendrik Edeling en zegt dat ze van idee veranderd is
Titelpagina o historie i.p.v. roman: alsof het waargebeurd is 13 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o o
uitgegeven i.p.v. geschreven: willen waargebeurd zijn suggereren, geen fictie niet vertaald: specifiek voor Nederlandse context (in tegenstelling tot uit Frans vertaalde avonturenromans)
Uitgebreid voorwoord o Heel duidelijk bedoeling van roman aangeduid o R.120-130 Burgerlijkheid Oorspronkelijke vaderlandse roman Roman bedoeld voor huiselijke context 14 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Meridiaan: burgerlijk idee van de middenweg o R. 254-260 Waarom het geen avonturenroman is Niet constant gevochten en vergifitigd Verschil met andere soorten duidelijk afgelijnd o R.193-199 Specifiek bepaalde groep binnen burgerij Jonge vrouwen Expliciet aangesproken Sara Burgerhart is ook een jonge vrouw die allemaal dingen meemaakt o R.135-145 Meisje aanvankelijk naef Moreel voortreffelijk Drang tot ontspanning buiten echtelijk verband: gevaar Directe communicatie: meisjes in hoofd van naeve meisjes: interpretatie sturen en ideen inplanten Naamgeving o Positieve personages Hendrik Edeling: edelman Dominee Redelijk: redelijk man Arthur Blankaert: blank hart o Negatieve personages: nauwelijks een naam Losbol R o Sterke sturing
153ste brief o Sara komt tot inzicht Besef van het probleem Eenvoudige morele les buitenlandse voorbeelden: (Richardson: Pamela, Clarissa) Literatuur voor kinderen o Verlichting: aandacht voor opvoeding en onderwijs (in Fr. J.J. Rousseau) o Combinatie moraal en ontspanning 15 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Nieuwe lezerspublieken: naast vrouwen: kinderen Morele les via verhaaltjes en voorbeelden Hieronymus van Alphen: Kleine Gedigten voor kinderen (1778-1782) Mijn speelen is leeren, mijn leeren is speelen / En waarom zou mij dan het leeren vervelen? Een variant: het sentimentalisme o tegengewicht voor de rede: ideaal van de evenwichtige persoonlijkheid o exploratie van gevoelens: wortels van de preromantiek o buitenlandse modellen: Rousseau, Sterne, A sentimental Journey, Goethe, Die leiden des jungen Werthers o Vb. Rhijnvis Feith, Julia (1783) Plot: Ontmoeten elkaar in een bos: op slag verliefd => Eduard vraagt Julias vader of hij met haar mag trouwen => vader zegt van niet => gaan het niet doen, want als het niet kan, dan niet (verlichtingsmensen) => vader van Julia stemt toch in => Eduard mag trouwen => noodlot slaat toe => Eduard op weg naar Julia om haar ten huwelijk te vragen => Julia is gestorven => na haar begrafenis blijft hij eeuwig wenen op haar graf Nieuwe belangrijke roman Nauwelijks gesitueerd in tijd en ruimtes Exploratie van gevoelens: wortels van preromantiek eveneens een briefroman, maar minder consequent liefdesrelatie, maar met minder gelukkige afloop tegenover het realisme: vage situering in tijd en plaats, rol van de verbeelding Tegenover het middelmatige: extreme emoties pathos van de liefde: extremen ook in taal (hyperbolen, interpunctie, losse woorden) bombastische taal (reader)
o o o
16
Startfragment o O maan!: illusie van briefroman heel sterk ontbroken o Setting van een kerkhof in het midden van de nacht o Passionele liefde tussen Julia en Eduard o Plaatsen die de link vormen tussen aardse en bovenaardse Zoals helemaal niet bij Sara Burgerhart eenzamen, akker Gods, maan, middernachts o Heel sterk klemtoon op emoties hart, wellust, aandoenlijke, Intutie in plaats van ratio o Toch ook verlichting: kuische, edelsten wellust
R.126-131 o Setting nog altijd kerkhof: tombe, grafrust o Emoties: gevoelens, ziel, tranen, hart: ziel, gevoelens, traanen o Spreekt haar aan Geen brief Ze is al dood Extreme emoties
17
19e eeuw (tot 1880)

Inleiding
Periodisering o 1800-1830: overgangsperiode tussen verlichting en romantiek o 1830-1850: romantiek o 1850-1880: realisme Indeling o Afbakening enigszins artificieel Romantiek later en niet zo radicaal als in de grote Europese literaturen Tot op zekere hoogte nauwelijks van romantiek kunnen spreken o Auteurs maken ontwikkeling door (vb. N. Beets) Schrijvers van romantiek zweren die zwarte periode heel snel af o Toch meer realistische trekken o Nuances in het achterhoofd Romantiek blijft vrij realistisch en rationeel, realisme o Blijft vrij idealistisch
18
Romantiek
Achtergronden Politiek Politieke instabiliteit: revoluties en oorlogen 1815: slag bij Waterloo (val van Napoleon), 1830: Belgische revolutie, 1848: Franse revolutie, 1860: Amerikaanse burgeroorlog, 1870: Frans-Duitse oorlog Interne n externe opstanden Structuur met conflicten na Napoleon moet opnieuw worden opgebouwd Opkomst van de natiestaat Nederland en Belgi: vereniging en afscheiding o Taalkwestie centraal 1815: Verenigd koninkrijk der Nederlanden onder Willem I Nederlands krijgt voorrang Francofonie geeft opstand en tegenbeweging Vlaamse beweging o Reeds vanaf 1818: Jan Frans Willemens, Aen den Belgen: pleidooi voor het Nederlands o Nog geen politieke beweging, eerder taal-cultuur-historisch o Aanvankelijk pro-Belgische: Conscience (+ boost Vlaams) o Taal- en cultuurbeweging > politieke eisen o Debat over keuze tussen streektaal, ABZN, ABN Vb.: Gezelle: ijvert voor West-Vlaams o Elke auteur en vorm van literatuur willen stem in dat debat zijn o Opportunistische redenen Conscience wil ook verkopen 1830: onafhankelijkheid van Belgi Sociaal-economisch Ontstaan van een moderne samenleving o Industrialisering o Verstedelijking o Modern transport o Nieuwe communicatiemiddelen Standenmaatschappij o Natuurlijk en zeer sterk o Weinig mogelijkheden tot sociale mobiliteit Dominantie van burgerlijke moraal Literatuur bevestigt heersende burgerlijke ideologien o Laat ook de grenzen ervan zien o Vb.: bordeelscne, overspel, Wetenschappelijk en technologisch Wetenschappelijke en technologische vooruitgang 19 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Grote aantrekkingskracht van het natuurwetenschappelijke model o Ook biologie, geneeskunde, o In literatuur ook dergelijke modellen o Vb.: erfelijkheidswetten, causeale gronden, Ook voor de literatuur en de literatuurgeschiedenis: erfelijkheidswetten, causale relaties Over algemeen: vooruitgangsoptimisme, maar ook tegenstemmen uit orthodoxe hoek Filosofisch Positivisme (August Comte) o Focus op zintuiglijk waarneembare werkelijkheid o Ten nadele van metafysica In het algemeen: twee filosofische grondbeginselen: idealisme en empirisme Parallel met romantiek versus realisme Literatuur in de Nederlanden: sterk idealistisch tot 1880 Ideologie Illustratie: Schilderij o Woeste natuur o Werkende mensen o Rouwstoet o Onheilspellende o Contrast Alle weercondities op n plek: wolken, mooi weer, Dubbelheid van verandering in bomen Groen boom en bruin (dood) Vloeien van het water versus bergen (constant, eeuwig en onbeweeglijk) romantiek: term nauwelijks binnen de Nederlandse literatuur Grenzen vaak relatief o Huiselijkheid, biedermeierelementen Vertaling van grote romantische themas in het leven van de burger van elke dag o Humor Constant: moralisme, klassieke retoriek o Eenheid van het goed, ware en schone Uitvinden van natuurbegrip o Alles met alles verbonden o Natuur als organisme o Contrasten Eeuwige cyclus van leven en dood Vb.: mensen die oogst ophalen: toppunt van leven Vb.: rouwstoet: einde van het leven Licht en duister Mooi weer en slecht weer o Tegenover de Verlichtingsvisie: radarwerk, eeuwig functioneren, mechanisme, o Als een organisch, levend geheel 20 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Dynamiek, vooruitgang en geschiedenis o Geschiedenis T.o.v. Verlichting: eeuwige en tijdloze Verandering centraal: leven en dood Elke tijd heeft zijn eigen kunst en cultuur Eigen geschiedenis constitutief voor eigen identiteit Verschuivingen in mensen godbeeld o Mensbeeld Nietig onderdeel van natuur en geschiedenis T.o.v. Verlichting: almacht van menselijke rede o Godsbeeld God als ziel Centrum van alle natuur en beweging Kan zich in elk detail openbaren Vaak panthestisch T.o.v. Verlichting: afstandelijke god, desme, dieu horloger o Gevolgen Romantisch verlangen Sehnsucht Weltschmerz Gefrustreerd verlangen naar eenheid en harmonie o Kloof tussen werkelijkheid en ideaal o Dood als link met het hogere en metafysische Persoonlijkheidscultus Persoonlijke beleving centraal Vergoddelijking van het kunstenaarschap: het genie Mens of natuur de meester? Geconfronteerd met oerkrachten Spanning tussen hogere en sublieme Literatuuropvattingen Begrip: afgeleid van de romance o Connotaties van het overdrevene onwaarschijnlijke Tegengesteld aan classicisme o Oudheid als model o Belang van de mimesis en het decorum (het gepaste) o Vaste en universele wetten en genrevoorschriften Sinds de oudheid bestaande Mimesis = representatie van de werkelijheid o Esthetische regels discussie over Classicisme vs. Romantiek Vb.: Jacob Geel Gesprek op den Drachenfels (1835): een gematigde positie Elke tijd zijn kunst o Niet langer verbonden aan de oudheid als exclusief model Eerder de middeleeuwen (vlg. neogotiek) opnieuw ontdekken Vb.: Treinen komen op 21 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Ook de eigen tijd heeft een eigen kunst: verleden in functie van het heden Gevolgen voor de kritiek: geen klassieke of universele regels, maar de vrijheid van de kunstenaar Expressie in plaats van mimesis o In plaats van uitbeelding van de natuur (volgens de wetten van het genre) o Een persoonlijke doorleefde werkelijkheid o Ruimer werkelijkheidsbegrip: fantasie, het groteske Niet alleen de visueel waarneembare werkelijkheid Gevoel en verbeelding o Zowel bij schrijver als bij de lezer Themas o De natuur ongerepte natuur / extreme condities natuur als spiegel van de ziel o Het verleden past binnen nationalistische tendens gekozen in functie van bepaald ideologien o De liefde en de vrouw vooral de onbereikbare liefde de vrouw als subliem en vergeestelijkt wezen o Grensoverschrijding: de dood, de droom en het occulte, de roes, het sublieme o Humor als tegengewicht voor het romantische pathos soms maatschappijkritisch over alle stromingen heen: vervaging tussen romantiek en realisme Uiteenlopende visie op gevoel en verbeelding o Willem Bilderdijk: gevoel centraal Tussen 1800 en 1830 Bizarre figuur Homo universale Jurist maar ook geneeskunde, theologie, taalkunde Veel geschreven, enorm oeuvre Nu niet)leesbaar Op ballingschap gestuurd: Nederland verlaten Europa rondgereisd Nieuwe romantische theoretische theorien over literatuur Oorspronkelijk ingebed in genootschappelijk cultuur o Bij terugkomst ten dele gedistantieerd Vooral de collectieve onderhandeling over pozie: gedicht door genootschap gemaakt, niet door individu Individuele creatie benadrukken overgangsfiguur reader p.21: De kunst der pozy (1809)
o o
22
de kunst der pozy Uw hart, uw zelfgevoel, Dichters, is uw regel! Dat prent in elken trek het echt, het Godenzegel; Het kenmerk, dat uw ziel uit geenen slijkhoop stamt, Maar uit die bron van 't licht, die om Gods zetel vlamt, Die in uw' adem bruischt, die uitvloeit uit uwe aderen, En, wat uw klanken vangt, der Goden sfeer doet naderen, Met wellust overstelpt die aard noch schepsel maalt, Dan, waar de Godheid-zelv de menschlijkheid doorstraalt! My is 't gevoel, de bron; by my, 't gevoelen, dichten. Neen, geen verbeelding, dan ontstoken door 't gevoel, Is Dichtkunst; geen geweld van ijdel klankgejoel Dat dondert, loeit, en bromt, en ooren doof doet zuizen; Geen vinding van 't vernuft, geen smaakloos letterpluizen; eerste passage r.300-328 o hermetisch o nauwelijks te begrijpen o regels: hart, zelfgevoel (NIET universele klassiek oudheid) o link naar goddelijke als dichter vanuit hart dicht openbaart hij het goddelijke o hart gelinkt aan adem en aderen: gevoel verbonden met het lichamelijk o bruisen: eruptie van het gevoel o link individuele emotie en goddelijke tweede passage r.374-378 o gevoel is bron, niet verbeelding o in Europese literatuur verbeelding als nieuwe kunst Met andere categorien in verband Geweld van eigen klankgewoel o Inflatie van beeldgebruik o Misbruik beeld in oude genootschappelijke cultuur Verbonden met verstand o Niet van de intutie o Rede wil hij achter zich laten en ziet hij als oude literaire cultuur o IRONIE Brengt nieuw soort kunst in heel klassieke verzen Aanvankelijk door hem voorgedragen in genootschappen en succes Staat heel sterk tussen de eeuwen: overgangsdichter Johannes Kinker: ook verbeelding reader: De dichtkunst (1801) Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
23
de dichtkunst Ja, dr! - bij dat verheven denken, Behoeft verstand en geest slechts wenken, (Waar me Natuur de kunstdrift wekt) Om schoone en treffende Idealen, Voor zich verstaanbaar, te bepalen. Ja, dr - ontvangt het kunstvermogen De eerste aandrift, die het tot zich trekt! Verbeelding, door dit schoon getroffen, Verzamelt voor het zintuig stoffen; Voert beelden uit de Schepping aan; Kleedt idealen in tafreelen, Om ze aan de zinnen me te deelen, En geeft aan elk onstoflijk denkbeeld Een kenbaar zinnelijk bestaan. 't Oorspronklijk vindingrijk vermogen, Door 't groote en schoone fel bewogen, En aangespoord door eigen kracht, Poogt met geweld zich los te wringen Van de aarde; en eindloos voort te dringen, Tot daar zich de oorsprong aller dingen Omzwachtelt in een' donkren nacht; Die eindpaal voor 't verstand der menschen, Die afgelegen duistre grenzen Vertoonen zich, gelijk een' kring, (De azuren trans van 't denkvermogen) Doch echter niet geheel onttogen Aan 't oog, dat steeds zijn' lichtstraal volgend, Nog heendringt door de schemering. verbeelding als centrale categorie moderner dan Bilderdijk Allesbehalve radicaal in de Nederlanden: vlug weer belang van mimesis (realisme) typerende: Kloos beroept zich in 1882 op de Engelse romantici en op imaginatieve passion
Romantiek in Vlaanderen en Nederlanden Context o Literatuur = collectieve ervaring leesgezelschappen, voorleescultuur, declameren en reciteren o Pragmatische en didactische functie: literatuur in functie van burgerlijke maatschappij: gulden middenweg, passies beteugeld o Wantrouwen ten opzichte van het buitenland (natievormende functie)
24
B.H. Lulofs(1848) De Declamatie; De kunst van declamren of recitren En van de Mondelijke voordragt Of Uiterlijke welsprekendheid in het Algemeen (Ten gebruike voor studenten en voor elk een, die in het openbaar lezen of spreken moet)
Romantiek en het biedermeier o Gebaseerd op fictieve figuur Gottlieb Biedermeyer: brave bekrompen kleinburger o Aanvankelijk term voor wooncultuur en schilderkunst / vooral in Duitstalige gebieden o Kleinburgerlijke ideologie klemtoon op huiselijkheid en gezin christelijk genspireerd en moraliserend 25 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
antirevolutionair en maatschappijbevestigend berusten en vermijden van de uitersten idealisering in plaats van werkelijkheid o Levenshouding die zowel in de Nederlandse romantiek als in het realisme een rol speelt domineespozie / posie du foyer eigentijdse prozaschetsen zal het beeld van de 19de-eeuwse literatuur bepalen / bekritiseerd door de Tachtigers Doorbraak van de romantiek o Voorlopers Bilderdijk, Kinker: gevoel en verbeelding Helmers, Tollens: groeiend nationalisme (De Hollandsche natie (1812), De overwintering der Hollanders op Nova Zembla (1820)) o Rond 1830: jonge generatie / invloeden uit buitenland (Byron, Keats, Walter Scott, Victor Hugo) o Verschillende kernen van literaire vernieuwing: Leiden, Amsterdam, Gent, Antwerpen Centra van literair leven o Steden met actieve debatclubs en literaire genootschappen / belang van het studentenleven o Leiden: Rederijkerskamer van Uiterlijke Welsprekendheid Nicolaas Beets (Hildebrand, Camera Obscura) Johannes Kneppelhout (Klikspaan, Studenten-typen) o Amsterdam: oprichting van De Gids (1937): Nieuwe Vaderlandsche Letteroefeningen Belangrijke figuren: Bakhuizen van den Brink / E.J. Potgieter Ook A.G.L. Bosboom-Toussaint (historische romans) De Gids (1837) o Belangrijke rol bij het ontstaan van de moderne literaire kritiek, gebaseerd op persoonlijke kunstopvattingen o Verwerpen van de gangbare huiselijke gelegenheidspozie o Belang van potisering en idealisering o Tegelijk: bewaren van het evenwicht, het normale
26
Gent
Vlaamse Beweging (aanvankelijk taalkundig-cultureel, later maatschappelijk en politiek) Jan Frans Willems Karel Lodewijk Ledeganck, Prudens van Duyse Antwerpen Hendrik Conscience, Johan Alfried de Laet
Genres Algemeen Pozie o o o o Proza o o Het historische dichtverhaal (historisch-narratief) De tijdzang (actueel-betogend) Posie du foyer (huiselijke pozie, biedermeier, domineedichters) Humoristische pozie De historische roman Eigentijdse verhalen
Pozie Algemeen o Ondanks toenemende populariteit v/d roman, pozie het meest prestigieuze genre in de 19de eeuw o Verschillende subgenres Historisch-narratief: ballade, romance, historische dichtverhaal Actueel-betogend: tijdzang Posie du foyer: huiselijke pozie, biedermeier, domineedichters Humoristische pozie Het historische dichtverhaal o Kenmerken Natuur als een plaats waar het hogere zich openbaart Historische illusie (maar decor weinig concreet) Klemtoon op de (spectaculaire) handeling Tragische romantische helden, extreme gevoelens, weinig psychologische nuance Auctorile verteller Spanning tussen ideaal en werkelijkheid De grenzen van de christelijke moraal niet overschreden o Invloed van Scott en Byron o Vb.: Nicolaas Beets, Jose (1834) (in reader), Kuser (1835)
27
28
De tijdzang o Gedichten die handelen over actuele onderwerpen en problemen, vaak in een historische context geplaatst o Veeleer betogend in plaats van narratief karakter o Vb: Karel Lodewijk Ledeganck, De drie zustersteden (1846) (in reader)
Posie du foyer o T.o.v. domineedichters o Pozie over huiselijke aangelegenheden, het leven van elke dag, met een duidelijke christelijk-morele, burgerlijke en nationale inslag o Sterk verzwakte variant van romantiek: biedermeier-houding o Vertegenwoordigers: Tollens, Beets, Ten Kate o Vaak aangeduid als dominee-dichters / zal het potisch model worden waartegen de Tachtigers zich zullen afzetten o Vb.: reader: Hendrik Tollens
29
clash tussen verheven stijl en banale feit Humoristische pozie o Voor ons meest herkenbaar als pozie o Vb.: Piet Paaltjens, Snikken en grimlachjes Piet Paaltjens, Snikken en grimlachjes XVI Zijn goudblonde lokken en knevel, Zijn geestvolle neus en mond, Zijn vergeetmijnietblik, zijn tenorstem En zijn New-Foundlandsche hond, Ik moet er gedurig aan denken; Zelfs adem ik soms nog flauw Den geur in van zijn sigaren. Hij kocht ze gewoonlijk bij Blaauw. Ruik ik opnieuw die sigaren, Dan word ik eensklaps zoo raar. Is 't, omdat hij ze rookte, Of was de tabak mij te zwaar? Clash van discours Ironisering Lijkt eerst romantische held Suggestie van man die beschreven wordt die er niet meer is Herinnering opgeroepen via geheugen Triviale observatie: alledaagse vs. romantische clichs Nieuwe periodes komen aan bod o Historische Middeleeuwen o Expressie t.o.v. mimesis Specifiteit van andere periodes worden vervangen door de persoonlijk inidividuele expressie o Gevoel t.o.v. verbeelding o Literatuur opvoedende functie in burgerlijke maatschappelijke context 30 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o o
o o
Idee van romantiek als eruptie van gevoel en passie Huiverachtigheid tegen het buitenland als geheel Jonge staten bang om te veel te importeren Afsluiten van romantische invloeden uit het buitenland 1848: handboek waarin allerlei poses staan voor schrijvers Gids: algemeen cultureel: politiek, religieuze, theologische, Anders literatuur achteraan, in bijlage, Literaire kritiek niet enkel signaleren van nieuwe boeken, maar overbrengen van visies Verwerpen van huis-tuin-en-keukenliteratuur: pozie op banale huiselijke gelegenheid Over hoe moet je je vrouw kiezen, over hoe moet je je kinderen opvoeden, Gids wil potiseren en idealiseren o Maar ook nog realistisch o Aansluiting n terughoudendheid t.o.v. romantiek Kritiek van romantici Vlaamse beweging Eerder filologische beweging Vb.: Duitsland: gebroeders Grimm: wetenschappelijk documenteren van sprookjes, geschiedenis van het volk, Pozie Romantisch dichtverhaal Staat veraf van lyrische pozie Belangrijkste potische genre Tijdzang: probleem aan de kaart gesteld Huiselijke pozie vaak door morele educaties van dominees Niet typisch romantisch Blijft functioneren in die ideen Humoristische pozie De draak met romantische themas en clichs Ironiseren tegelijk toch ook romantische gevoelens overnmen en reproduceren Proza Roman Enorme impuls aan de ontwikkeling ervan
reader o Byron citaat o Natureingang: mooi, woest en rust Centrale categorie Romantische natuurlyriek o Plotse voorstelling Jose Getormenteerde held Vader dood en moeder Zus mishandeld 31 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Komt in natuur: biedt nauwelijks een soort troost Wordt beleefd vanuit persoonlijk gevoel Bestaan vervloeken God vervloeken Romantische clich Kan het niet meer aan Pleegt zelfmoord
Reader o Context Belgische natie o Heel duidelijk het probleem Frankrijk: niet politiek maar cultureel Echte stoere Vlaamse volkshaard weg Vanuit geschiedenis naar actueel probleem Topos dat Vlaamse literatuur van 19e eeuw domineert: Frankrijk kan niet goed zijn Wij superieur door diepere wortels in literatuur: teneur van driezustersteden Roman Algemeen o Historische roman Nederland Jacob van Lennep, De roos van Dekama (1936) A.L.G. Bosboom-Toussaint, Het Huis Lauernesse (1840) Vlaanderen Hendrik Conscience, In t Wonderjaer (1566). Historische tafereelen uit de XVIe eeuw (1837), De Leeuw van Vlaenderen, of De Slag der Gulden Sporen (1838) o Eigentijdse verhalen (overgang naar realisme) Hildebrand (N. Beets), Camera Obscura Overgang van romantiek naar realisme (1839) Klikspaan (J. Kneppelhout), Studententypen (1841) Historische romans o In de slipstream van het succes van Walter Scott: Waverley (1814) en Ivanhoe (1819) o Vele vervolgen en imitaties o Combinatie van historie en verbeelding benadrukken van historiciteit (bronnen, voetnoten, historische details, etc.) verbeelding: werken met tegenstellingen, uitvergrotingen, aanvullingen, omwille van de narratieve spankracht en om ideologische redenen grote momenten uit het verleden: middeleeuwen, zeventiende eeuw als spiegel en voorbeeld voor het heden: nationaal bewustzijn, volkse solidariteit, christelijke waarden (jonge Belgische staat en Vlaamse beweging) o De Leeuw van Vlaenderen, Voorwoord, p.11,13,15 Uit de kluiten gewassen voorwoord Dubbele logica: geschiedenis gekoppeld aan actuele problematiek o Actuele problematiek: verfransing in jonge Belgische staat 32 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Onderhuids: teneur van voorwoord dat het genre van de roman nog moet legitimeren (zoals bij Wolf en Deken) Niet enkel historische les Ook zelflegitimatie: nut van historische roman Historische biografie Uitbreidende voetnootsystemen Ambitie om bijna aan een soort geschiedschrijving te doen Verbeelding ook belangrijk Uitvoerige beschrijvingen, belang van couleur locale om de authenticiteit te verhogen Toevoegingen Uitvergrotingen Vb.: in de leeuw van Vlaenderen: climax in de plotse verschijning van een dappere ridder die alle Fransen tot moes slaat op het slagveld: pure fictie: Robert van Bertrune was er historisch gezien niet maar gevangen o Spankracht o Ideologische functie in de verf o Moet leuk blijven Ingewikkelde intrige vol avonturen en plotwendingen, gevechtscnes en passionele subplots Duidelijke boodschap: naast voorwoorden: auctorile verteller die ook in het verhaal morele en ideologische duiding verschaft) werken met tegenstellingen en contrasten, uitvergroting en overdrijving moet ook prettig blijven: liefdesverhaal, gevecht, Niet overdrijven met hij die zijn volk liet lezen Verkocht aan intekenaren! In 1838 heel erg weinig, pas bij herdrukken enorme populariteit of vooraal bij boek met grote illustraties! Personages zwart-wit: duidelijke scheiding tussen goed en kwaad eerder types dan individualiteit (hoewel er binnen een groep ook differentiatie mogelijk is) vrij directe karakterisering (expliciete toelichting van motieven of psychologie, ook wel via handelingen) taalgebruik versterkt vaak de historische illusie Naast roman ook elementen van het epos (collectieve lot van het volk i.p.v. individuele personages of sociale klassen), minder concreet-realistische beschrijving als bij Scott: -> oude en nieuwe kenmerken samen Draagt oudere genres mee als epos, Begeleidende tekst over leeuw van Vlaenderen op toledo
33
Stel op basis van waarheid de fictie samen Vaststelling van vervlogen grootheid van Vlaanderen in het begin van het verhaal Bevestiging van Belgische identiteit Verwijst naar studie van Blomaert
historisch argument: eigen geschiedenis Contemporain argument: wij zijn met weer: verfransing geen zin
Voelt zich in de jonge Belgische staat roept niet op tot revolutie
34
Moet eigen identiteit krijgen: wil aan Belgische identiteit zetten: geen separatisme
Heeft alles zelf bekeken Verwerft zo legimiteit van zijn genre Reader p.59 Alinea 1 Natureingang Alinea 2 Onderbroken door ridders Voetnoten Vlaams idyllisch natuurtafereel + verstoring van bende ongemanierde Franse ridders Alinea 3 Beschrijving kleren, wapens, In detail! In voetnoot ook nog algemene beschrijving Alinea 4 Contrastwerking o Collectief vs. individueel o Burger vs. ridders (andere kolders) o Geen grote wapenuitrusting vs. heel wapenarsenaal o Te paard vs. te voet Uitvergroting o Zo snel wandelen van jonge Vlaming dat paarden niet kunnen volgen o Types: staan voor een bepaald collectief Directe karakterisering er schuilde voor zeker iets geheims in zijn boezem Alwetende verteller PLOT: ridders zijn onderweg naar graaf van Vlaanderen => man hebben ze opgevorderd om hem naar daar te brengen => verkeerde keuze want Jan Breydel => tweedelig conflict => ze laten hem ophangen => knecht met n slag vermoord => Jan vlucht in het bos o Gevechten steeds groter en fantastischer o Met slag in Kortrijk als climax Geen eenzijdige tekening o Er zijn differentiaties bij de volkeren Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
35
o Einde Commentaar van schrijver in laatste vier regels Zorgt voor zeker juiste interpretatie Eigentijdse verhalen o Vanaf 1840: overgang tussen romantiek en realisme o Hildebrandt (N. Beets) Camera Obscura (1839) titel verwijst naar de bedoeling om de werkelijkheid te registreren (veel realistische details: kledij, attributen, etc.) voor modern discours voorloper van moderne fotografie
Pieter De Coninck staat voor collect Subgroepen in volk worden wel uitgewerkt Edelen zijn valse bedriegers of wel degelijk edel zijn
MAAR: gericht op het typische en algemene uitvoerige beschrijvingen van het doen en laten van de burgerij (aandacht voor sociale klassen en sociale realties) gebeurt bijna niets sterk aanwezige auctorile verteller, milde ironie n moraliserend (reader: De familie Stastok) bewijs van overstap van profiel van romantiek naar realisme
komischere noot, lichtvoetigere maatschappelijk idee komt naar voor voorwoord: motto uit pen van Beets preoccupatie met fotografische lijkt een soort schilderij bescheidenheidstopos gespeeld met herinnering en verbeelding gaat meer om typen, maatschappelijke groepen
36
J. Kneppelhout, Studententypen (1841), Studentenleven (1844) genre van de fysiologie: gedetailleerde beschrijvingen van typen, om zo een systematisch beeld te geven van een bepaalde bevolkingsgroep (reader: de juristliterator)
o o
Fysiologie van studenten Allerlei soorten van studenten Karakterisering van Potgieter in De Gids (1841): Kopijeerlust des dagelijkschen levens (reader) Reader p.74: de familie stastok Eerste zin: dualiteit Heel concreet: beschrijving tot details Abstrahering en veralgemening Alter ego van auteur Zat ook in de koets Wil om grappig te zijn: stapt uit koets en bemoddert diegene die achter hem komt, zijn eigen jas: ironisch Beschrijvingen van verschillende personages op n pagina: uitvoerig gedraging en ideen beschreven Regel 35: twee christenen Beschrijving Job Individuele verwijst terug naar type Thematisering van sociale relaties tussen klasses (zie ook jodin)
37
Realisme
Algemeen Belangrijke ontwikkelingen o fotografie: daguerreotype (1837) o rotatiepers (1847) / afschaffing dagbladzegel (1848 in B, 1869 in N) o eerste treinen (1835 in B, 1839 in N) o Marx: Communistisch manifest (1848) o Darwin: The Origin of Species (1859) In de Europese literatuur o in Frankrijk: debatten over het realisme, Flaubert, Madame Bovary (1857) o in Engeland: Charles Dickens, Oliver Twist (1837-1838) In de Nederlanden o gematigde variant: geen objectieve, passieloze registratie van de alledaagse werkelijkheid o meer Dickens dan Flaubert, niet idealistisch realisme (met Zola als inspiratiebron) pas na 1880: naturalisme o geleidelijke overgang tussen romantiek en realisme: zowel oudere auteurs als Beets en Potgieter, als jongeren (Cd. Busken Huet, J.J. Cremer, Anton Bergmann, de zusters Loveling) o klemtoon op de eigen tijd, minder historische elementen (o.a. sociale thematiek) o moralisering, biedermeiertrekken, pragmatische functie en performatieve functie blijven Opmerking o Gezelle en Multatuli belangrijkste figuren uit de periode tegelijk een soort uitzonderingfiguren liggen elk op hun domein aan de grondslag van de echt moderne literatuur blijvende invloed o Worden daarom volgende week apart behandeld Verhalen in de lijn van Camera Obscura o J.J. Creemer (Nl.), Fabriekskinderen (1863): sociale strekking o Anton Bergmann (Vl.), Ernest Staas, Advocaat (1874): autobiografische schetsen, afwezigheid moraliserende strekking o Kom, Ernest, zegt zij eindelijk, en hare stem neemt eenen vleienden en toch ernstigen toon, wij zijn immers geene kinderen meer!... Wat baat het die lang vervlogene tijden te herdenken! Het werkelijk leven is daar, en het is onze plicht met vertrouwen de toekomst in te blikken - Zussen Loveling (Vl.), Novellen (1874) De zedenroman o bredere uitwerking dan verhalen, beeld van de 19de-eeuwse samenleving minder sterk gelieerd aan de auteur of diens alter-ego kenmerken historische roman blijven sterk aanwezig: auctorile verteller, ingewikkelde intrige, neiging tot idealiseren, zwart-witkaraktertekening
38
aanzetten tot vernieuwing: verteller wat meer op achtergrond / beschrijvingen beknopter / soms maatschappelijk engagement voorbeelden oudere auteurs: Jacob van Lennep, A.G.L. Bosboom-Toussaint, Hendrik Conscience ook jongeren: Cd. Busken-Huet, Lidewyde: invloed van Franse realisme, controversile thematiek (overspel), niet eenduidig moreel beoordeeld veelzeggende titels: Eugeen Zetternam (Vl.), Mijnheer Luchtervelde. Waarheden uit onzen tijd (1848): sociaal-realistisch, kritiek op kapitalisme
Bespreking teksten Guido Gezelle & Multatuli o Kenmerken 19e eeuw o Beantwoorden meestal nog aan onze opvattingen van literatuur o Toch ook vooruitwijzen naar verdere ontwikkelingen (= Multatuli) Guido Gezelle Literair-historisch o typisch 19e eeuws figuur didactische functie: algemeen humanistische opvoeding, ook specifiek literaire opvoeding religieuze dimensie: katholiek en reactionair nauw verbonden met zijn priesterschap in streng katholieke context typische themas: romantiek: de natuur, het verleden, het volk (taalparticulairsme) In eerste instantie natuurpozie o Als openbaring van christelijke ziel o Opnieuw fascinatie voor middeleeuwen (door kerk en staat) en interesse voor een volk en zijn geschiedenis o Concreet: fascinatie voor het WestVlaamsgelegenheidspozie: bewaard het onbezoedelde karakter o Ruimere betekenis voor ontwikkeling van de moderne pozie: vernieuwing Nieuwe pedagogische principes: (te) vriendschappelijk met leerlingen Aandacht voor persoonlijke ervaring en expressie Doorleefd romantisch dichterschap Formele experimenten (met rijm, ritme, beeldspraak, stijlfiguren, woordkeuze, versbouw, typografie, ) Klassiek retorisch procds als tegenhanger ook aangeleerd Klankspel Blijvende invloed: Tachtigers (persoonlijke ervaring en expressie), Van Ostaijen (autonoom taalspel) Biografie en oeuvre o Geen romantische kern als in Gent, Antwerpen o Geboren in 1830 in Brugge: geen West-Vlaamse traditie 39 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o o o
o o o o
1854: priesterwijding en leeraarschap aan het Klein Seminarie te Roeselare Eerste potische bloeiperiode gelinkt aan zijn leraarschap 1860: overplaatsing naar Brugge (leraar, priester) Verminderde potische activiteit (wel gelegenheidsgedichten) Wetenschappelijk actief: publiceert over taalkunde, volkskunde, heemkunde Journalistiek: verspreidingsbeweging van katholieke geloof: conservatief Ingeschakeld in katholiek geloofoffensief (antiliberaal) en conservatief 1872: overplaatsing naar Kortrijk (onderpastoor): tweede literaire bloeiperiode Grote invloed op zijn leerlingen (de West-Vlaamsche school): Verriest, Rodenbach Hoogtepunten in zijn oeuvre Eerste periode Kerkhofbloemen (1858): episch-lyrisch gedicht ter nagedachtenis van een overleden student Vlaemsche Dichtoefeningen (1858): pedagogische context In reader p.103: voorwoord Aen de studenten uit Vlaemsche Dichtoefeningen Vlaemsche Dichtoefeningen (1858) Aen de studenten
Oefeningen zyn het en pogingen, onvoldoende genoeg, 't is waer, maer toch goed van meeninge en opregt van inzigt, om het aenschouwen van natuerlyke, zedelyke en christelyke schoonheid, dat uwe en myne ziele voorenzweeft, zoo getrouw als 't zyn kan, in onze tale en mondsprake, af te schetsen en te verbeelden. Pogingen zyn het, om ons vlaemsch vooren te staen en te doen gelden, als megeregtigd om deel te maken van de tale des grooten Dietschsprekenden Vaderlands; tale, waervan de woordenschat nog niet verzameld is, waervan de spraekwetten alle dage nauwkeuriger uitgezocht en geboekt worden. Pogingen om u, studerende Jongheid, dichterlyke en altyd beminnelyke jeugd en jongelingschap van Vlaenderen, tot gelykdanige, ja treffender krachtinspanning aen te sperken en te bewegen; immers rondom ons wordt het van langst om wyder en grooter; gedachten, menschen en zaken vliegen met de snelheid van den bliksem over end weder, 't roert alles en 't waegt dat er is: zoo behooren wy dan ook sterker hand te slaen en gesloten te houden aen al wat er nog vlaemsch is: aen vlaemsche tael, aen vlaemsche zeden, aen vlaemschen, dat is katholieken Godsdienst en Christene Godvruchtigheid. Debuut: vroege pozie van Gezelle Didactische functie aangegeven Christelijke katholieke boodschap Nieuwe pedagogische functie o Schoonheid niet in ziel van leraar maar in die van leerling Wisselwerking: uiterlijk, natuur en ziel Onze mondsprake: heel specifiek: het West-Vlaams o Humaniora eigenlijk gent op Latijn o Dan overgaan naar West-Vlaams: pedagogische vernieuwing Spreekt zijn leerlingen aan: niet alleen algemeen zedelijke opvoeding, maar ook artistieke 40 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Wil een soort van arsenaal aanreiken van zinswendingen, stijlfiguren, om zelf dichtend aan de slag te gaan Toenemende snelheid in moderniteit: reactionaire beweging door zich te concentreren op geschiedenis, West-Vlaams, katholiek, oefeningen + beperkt doelpubliek: rol in het onderwijs Particularisme, situering in Vlaamse context Situering in katholieke context Blik op het verleden Reactie tegen moderniseringstendensen in de 19e eeuwse maatschappij In reader p.103: het schrijverke uit Vlaemsche Dichtoefeningen Het schryverke O krinklende winklende waterding, Met 't zwarte kabotseken aen, Wat zien ik toch geren uw kopke flink Al schryven op 't waterke gaen! Gy leeft en gy roert en gy loopt zoo snel, Al zie 'k u noch arrem noch been; Gy wendt en gy weet uwen weg zoo wel, Al zie 'k u geen ooge, geen n. Wat waert, of wat zyt, of wat zult gy zyn? Verklaer het en zeg het my, toe! Wat zyt gy toch, blinkende knopke fyn, Dat nimmer van schryven zyt moe? Gy loopt over 't spegelend waterklaer, En 't water niet mr en verroert Dan of het een gladdige windje waer, Dat stille over 't waterke voert. O schryverkes, schryverkes zegt my dan, Met twintigen zyt ge ende meer, En is er geen een die 't my zeggen kan? Wat schryft en wat schryft gy zoo zeer? Gy schryft en 't en staet in het water niet, Gy schryft en 't is uit en 't is weg; Geen Christen en weet er wat dat bediedt: Och, schryverke, zeg het my, zeg! Zyn 't visselkes daer gy van schryven moet? Zyn 't kruidekes daer gy van schryft? Zyn 't keikes of bladjes of bloemkes zoet, Of 't water waer op dat-je dryft, Zyn 't vogelkes, kwietlende klagtgepiep, Of is 'et het blauwe gewelf, Dat onder en boven u blinkt, zoo diep, Of is het u, schryverke, zelf?
41
En 't krinklende winklende waterding, Met 't zwarte kapoteken aen, Het stelde en het regtte zyn oorkes flink, En 't bleef daer een stondeke staen: Wy schryven, zoo sprak het, al krinklen af Het gene onze Meester, weleer Ons makend en leerend, te schryven gaf: n lesse, noch min nochte meer; Wy schryven, en kunt gy die lesse toch Niet lezen, en zyt gy zoo bot? Wy schryven, herschryven en schryven ng, Den heiligen Name van God!
Gezelle als leraar o Apostrofe: o o Stafrijm: winklende waterding o Personificatie: loopt, roert + enumeratie en polysyndeton o Antithese tussen dat hij geen armen en benen heeft o Duidelijk geen mens, maar toch zo in personificatie o Parallelisme tussen twee koppels van regels o De ene stijlfiguur na de andere: didactische oefening Gefocust op natuurverschijnsel Tegelijkertijd haast niets hebben, niet menselijk Thema in het gedicht haast niets v.9: omschakeling (eerst uiterlijke visuele beschrijving): nu overgang naar ruimte en tijd met vragen op die vragen worden nog steeds gebruikt beweegt iets op het water, het is bijna niets, lijkt gewoon een kleine windstoot groep schrijverkes: met twintigen gy schryft en t en staet in het water niet: opnieuw vergroting Geen enkel mens weet wat dat schrijven eigenlijk betekent Opnieuw herneming vraag en inhoud o Wat is het eigenlijk? 42 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o Waar heeft het mee te maken? Spiegeling: boven als beneden: verwijst naar het metafysische Natuur schrijft de les van God Beetje bot: niet zien, niet weten Schryverke staat voor natuurfenomeen n schrijver zelf: vertaalt natuur in de wereld van God Psychologische spanning in het niet weten: schrijver maakt onzichtbare verbanden zichtbaar Autonome taalspel o Heel sterk didactisch o Luchtige van voortdurende variatie en spel o Lijken bijna kinderversjes Aaneenschakeling van klassiek stijlfiguren o (o.a.) alliteratie / rijk rijm / assonantie / personificatie / antithese / parallellisme / enumeratie / polysyndeton / climax o Enerzijds duidelijk metrum (dactylen), anderzijds verrassende klemtonen en ritmische patronen Uit: Vlaemsche Dichtoefeningen (1858) Natuurtafereel als uitgangpunt Natuur draagt de stempel van god Poticale laag: de schrijver ziet wat de gewone Christen niet ziet, hij vertaalt de natuur en brengt Gods boodschap Tegelijk ook een persoonlijk perspectief: spanning tussen het weten en niet-weten, tussen almacht en onmacht Tegelijk ook autonoom taalspel: krinkelende winkelende waterding In de reader: dien avond en die roze DIEN AVOND EN DIE ROOZE Aan den voorgaande 'k Heb menig menig uur bij u gesleten en genoten, en nooit en heeft een uur met u me een enklen stond verdroten. 'k Heb menig menig blom voor u gelezen en geschonken, en, lijk een bie, met u, met u, er honing uit gedronken; maar nooit een uur zoo lief met u, zoo lang zij duren koste, maar nooit een uur zoo droef om u, wanneer ik scheiden moste, als de uur wanneer ik dicht bij u, dien avond, neergezeten, u spreken hoorde en sprak tot u
43
wat onze zielen weten. Noch nooit een blom zoo schoon, van u gezocht, geplukt, gelezen, als die dien avond blonk op u, en mocht de mijne wezen ! Ofschoon, zoo wel voor mij als u, wie zal dit kwaad genezen? een uur bij mij, een uur bij u niet lang een uur mag wezen; ofschoon voor mij, ofschoon voor u, zoo lief en uitgelezen, die rooze, al was 't een roos van u, niet lang een roos mocht wezen, toch lang bewaart, dit zeg ik u, 't en ware ik 't al verloze, mijn hert drie dierbre beelden: u, dien avond en die rooze! I-II -1858
Voor leerling: Eugne van Ooijen Natuurbeeld: iemand geeft bloem aan iemand Meest evidente idee: bloemlezen: pozievisie: gedichten uitwisselen met iemand Wisselwerking tussen twee semantische velden: literatuur met natuur: clichmatige beelden: bloem en bijen Omkering in de hirarchie: leerling geeft bloemen: leerling is zelf actief: proces van onderwijzen geslaagd Spanning natuur en cultuur o In natuur verwelken bloemen: prachtig, maar niet lang bewaren o Cultuur en literatuur komt terug en herinnering en zielscommunicatie lang bewaard o Schrijver kan de natuur eeuwig tot leven wekken Uit Gedichten, Gezangen en Gebeden. Een schetsboek voor Vlaemsche studenten (1862) Opgedragen aan een van zijn leerlingen: Eugne van Oye Persoonlijke gevoelens centraal, directe communicatie tussen zielen Koppeling met natuur (en literatuur?) Gedichten, gezangen en gebeden. Een schetsboek voor Vlaemsche studenten (1862): religieuze thematiek ook psychologische spanningen
Multatuli Max Havelaar, of de koffieveilingen der Nederlandsche Handelsmaatschappij (1860) o Biografisch 44 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Pseudoniem van Edward Douwes Dekker (= Ik heb veel gedragen) Afkomstig uit een doopgezinde familie, maar al vlug vrijdenker: kritisch denken, antichristelijk, antiburgerlijk Parallellen tussen Dekker en Havelaar: werkzaam in Nederlands-Indi: eerst in de administratie in de hoofdstad Batavia, later als controleur in Natal en als assistentresident in Lebak voortdurend problemen: geldzaken, conflicten met hoofden en Ned. Overheid geschreven in armoedige omstandigheden in Brussel Max Havelaar is gedeeltelijk een oratio pro domo Gemengde receptie Leeservaring? 200 paginas inleiding Actueel ondanks oud boek Literair-historische situering: romantiek of realisme? Vertelstructuur? Tekstsoorten, verteller? Boodschap en ideologie? Romantische elementen Historische roman documentatie, bronnen auctorile verteller / directe aanspreking van de lezer verwijzing naar romantische clichs (vaak ironisch) (vb. p. 67: brand, oproer, sluikmoord, oorlog, duellen, weelde, armoede, honger, cholera, liefde en liefden) beroep op verstand n gemoed, werkelijkheid n verbeelding Tragische romantische held Rechtvaardig: slachtoffer van zichzelf Haast te idealistisch Sluit geen compromises Dichter Romantische gloed tussen hem en zijn vrouw Ook zijn verleden: duelleren, scheepsrampen overleven, Er wordt gelachen met hem van zijn Genialiteit (vat vol tegenstrydigheids, p. 64, vlugheid van zyn geest, p. 70) idealisme (en spanning met realiteit) maatschappelijk nonconformisme dichterlijk gemoed tragische ondergang Het zwerven van Max: positioneert hem ook als maatschappelijk aan de rand: opereert vanuit de marge o Ook in zijn brieven bijvoorbeeld: non-conformistische houding
45
Ambigue positie: toch ook n van de belangrijkste ambtenaren: ambitie om in de organisatie te staan: tragiek nationalisme: kleine afstand ten opzichte van romantiek: eigenlijk geen lofzang op Nederland waardering van exotische vb.: Sajida en Adinda Verwijzingen naar romantische literatuur: Heine, Schiller, Byron, Scott, Romantische ideen vb: bewondering voor het natuurlijke en primitieve, belang van beweging en dynamiek, aandacht voor het exotische, etc. Realistische elementen Behandeling van een actuele problematiek Het gaat over zijn tijd Heel scherpe maatschappijkritiek Uitdaging van heersende ideen en ideologie Bronnen en documentatie niet alleen omwille van de couleur locale, maar als bewijsstukken Uitvoerige beschrijving van details in het koloniale leven: werkelijkheidsillusie Hele boek een betoog Puur romantisch verhaal ontdaan van romantische allure Gaat over actualiteit Niet over romantische illusie Daarnaast ook totaal andere passages o Reproductie van ambtelijke brieven o Spanning tussen diverse tekstsoorten Humoristische verteltrant (cf. Hildebrand) (ook: ik-verteller) Droogstoppel Spanning tussen verschillende personages o Stern, zijn zoon, : romantische karikaturen Gaat vaak over jeugd o Max Havelaar wordt romantisch en realistisch Hij probeert het probleem aan te pakken binnen de structuur Doorzicht, scherp intellect, goede dossierkennis, Tegenstelling tot gevoelsmens Speechen Heel rationeel, analyseert, scherpzinniger Claimt plaats binnen rationele structuur Distantie van romantische ideengoed: schreef verzen in zijn jeugd Schakelfiguur tussen romantiek en realisme Wil de waarheid en niets dan de waarheid Anti-romantische opvattingen (niet alleen van Droogstoppel, maar ook van Havelaar en Stern als verteller, auteur in voetnoten) Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
46
Realisme vs. romantiek
Fragment uit Max Havelaar van Droogstoppel Niet alleen dat ik nooit iets schreef wat naar een roman geleek, maar ik houd er zelfs niet van, iets dergelyks te lezen, omdat ik een man van zaken ben. Sedert jaren vraag ik my af, waartoe zulke dingen dienen, en ik sta verbaasd over de onbeschaamdheid, waarmede een dichter of romanverteller u iets op de mouw durft spelden, dat nooit gebeurd is, en meestal niet gebeuren kan. (p.7) Anti-romantische positie van Max Havelaar!
Fragment uit Max Havelaar over Havelaar Het is waar dat hyzelf, die by zulke gelegenheid sprak als een apostel, als een ziener, later niet juist wist hoe hy gesproken had, en zyn welsprekendheid had dan ook meer de eigenschap van te verbazen en te treffen, dan door bondigheid van redeneering te overtuigen. (p.85) Tegelijkertijd romantisch genie Romantische visionair Ziener Weet later zelfs niet meer hoe hij gesproken heeft Verbazen en treffen, niet bondigheid van redeneren
Fragment uit Max Havelaar door Havelaar [Men zou] te-vergeefs in eenig gebouw iets zoeken, dat langer dan een zeer kort oogenblik beantwoordt aan ons verlangen naar het schoone, omdat het niet beweegt. Dit geldt, geloof ik, ook voor beeldhouwwerk en schilderstukken. Natuur is beweging. Groei, honger, denken, gevoelen, is beweging... stilstand is de dood! Zonder beweging, geen smart, geen genot, geen aandoening! (p.116) Romantische thema Het schone De natuur Kunst Alles is in beweging, alles vloeit
Fragment uit Max Havelaar over Havelaar Dichter in den hoogsten zin van 't woord, droomde hy zich zonnestelsels by een vonk, bevolkte die met schepsels van zyn maaksel, voelde zich heer van een wereld die hyzelf had in 't leven geroepen... en kon toch zeer goed terstond daarop zonder de minste droomery een gesprek voeren over den prys van de ryst, de regels der taal, of de oekonomische voordeelen eener egyptische hoenderbroeiery. Geen wetenschap was hem geheel vreemd. (p.64) Nuancering Romantische kunstenaarsvonk, maar ook meteen praktische ratio
47
Kan beide dingen goed vertegenwoordigen Fragment uit Max Havelaar over Havelaar Maar hy hield niet van verzen. Het was een leelyk ryglyf zeide hy, en als hy er toe gebracht werd iets te lezen van wat hy begaan had, zooals hy zich uitdrukte, schiep hy er vermaak in, zyn eigen werk te bederven, f door 't voortedragen op een toon die 't belachelyk maken moest, f door op-eenmaal, vooral by een hoogst-ernstigen passus, aftebreken, en er een kwinkslag tusschen te werpen, die de toehoorders pynlyk aandeed, maar die by hem niets anders was dan een bloedige satire op de onevenredigheid tusschen dat keurslyf en zyn ziel die zich daarin zoo benauwd voelde. (p.90) Niet-romantiek Houdt niet van verzen Wantrouwen ten opzichte van literatuur o Enkel in zijn jeugd beleefd o Lacherig er tegenover o Lijkt op Droogstoppels visie Tegenstellingen Tegenstelling tussen romantiek en realisme Tegenstelling tussen genres en tekstsoorten Vb. droogstoppel-hoofdstukken vs. verhaal van Sadjah en Adinda Tegenstelling tussen personages Vb. Droogstoppel versus Stern Complexe figuren: Sjaalman, Havelaar Structuur Verbanden tussen verschillende tekststukken Heel diverse tekstsoorten, verschillende soorten informatie: redevoeringen, gedichten, ambtelijke brieven, etc. Zoals het pak van de Sjaalman: weerspiegeling, voorafschaduwing van opbouw van het boek Lijkt chaotisch, toch uitgekiende structuur herhalingen en tegenstellingen complexe vertelstructuur, maar duidelijke hirarchie tussen vertellers vertelstructuur Verschillende vertellers o Droogstoppel o Stern o Sjaalman / Havelaar Spreekbuis door het materiaal dat aangereikt wordt Soms schrijft Stern ook dingen die enkel Havelaar kan zeggen lange redevoering bij de hoofden van Lebak: Havelaar neemt het woord: tekstueel bewijs voor verteller
48
door verschillende schrijvers => lijken andere personages Auteursstem: heeft het laatste woord Kan ultieme boodschap weergeven Velt oordeel over de andere vertellers Ook nog andere vertellers? Kakafonie van stemmen Vb.: dominee Wawelaar,
Vertellers typische 19de-eeuwse auctorile vertellers
Fragmenten uit Max Havelaar [het werk] dat gy, lieve lezer, zo-even in de hand hebt genomen, en dat ge lezen moet als ge makelaar in koffi zyt, of als ge wat anders zyt. (7) Hongersnood? Op het ryke vruchtbare gezegende Java, hongersnood? Ja, lezer. [] Ik ben daar bitter geworden. Wat zoudt ge denken van iemand die zulke zaken kon neerschryven zonder bitterhyd? (51) aanspreking van lezers: typisch kenmerk van realisme o door Droogstoppel, Stern, Fragmenten uit Max Havelaar Ik, lezer, heb u in myn verhaal dikwyls op de grote weg gelaten, schoon t my moeite kostte niet mee te voeren in t kreupelhout. [] Maar omdat ik geloof dat het u later genoegen zal doen, het pad gezien te hebben dat we straks zullen betreden, voel ik me nu genoopt u iets te zeggen van Havelaars huis. (145) Metafictie: (na vergelijking met Waverley van Walter Scott Bizarre situatie: lapsus van Stern en Havelaar: ik is normaal Stern, maar hier ik even Havelaar Relaas over eigen schrijven beschrijvingen en feitelijke informatie
Fragmenten uit Max Havelaar Ik heb me niet volkomen juist uitgedrukt, toen ik den adsistent-resident het opperhoofd, ook van den Regent, noemde. Een uitweiding over 't mechanismus van het bestuur in deze landstreken is hier, tot juist begrip van hetgeen volgen zal, noodzakelyk. (p.44) Ik zal me tot een enkel voorbeeld bepalen, dat ik met zeer velen zou kunnen vermeerderen. Onder de stukken die voor me liggen, vind ik het jaarverslag van een residentie. (p.163) wisselwerking tussen illusie van realiteitsfictie en verbeelding o goed gedocumenteerd, allemaal waar, documenten bij zich o versus algemene les van zingeving (Adinda en Sadjah) 49 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
ellenlange uiteenzetting volgt 19e eeuwse logica van alles uitleggen, documenteren, o heel sterk ingebed in 19e eeuw soort vertellers overgang van realisme naar lessen in zingeving o sterk uniek structureel heel goed in elkaar inhoudelijk: de les zelf is niet maatschappijbevestigend, maar kritisch t.o.v. samenleving: heersende structuren in vraag documentatie
Fragmenten uit Max Havelaar Er zal daarin spraak zyn van afpersing en roof, en wanneer men [] bewyskracht mocht willen ontzeggen aan een verdichtsel, geef ik de verzekering dat ik in-staat ben de namen optegeven van twee-en-dertig personen in het distrikt Parang-Koedjang alleen, aan welke in n maand tyds zes-endertig buffels zyn afgenomen ten-behoeve van den Regent. (p.184) literaire waarschijnlijkheid
Fragmenten uit Max Havelaar Maar ik weet meer dan dat alles. Ik weet en kan bewyzen dat er veel Adinda's waren en veel Sadjah's, en dat, wat verdichtsel is in 't byzonder, waarheid wordt in 't algemeen. (p.215) realisme en verbeelding in de logica van de vertellers hirarchie
Fragmenten uit Max Havelaar Havelaar doolde arm en verlaten rond. Hy zocht... Genoeg, myn goede Stern! Ik, Multatuli, neem de pen op. Ge zyt niet geroepen Havelaars levensgeschiedenis te schryven. Ik heb u in 't leven geroepen... [] het is genoeg, Stern, ge kunt gaan! Die Sjaalman en zyn vrouw... Halt, ellendig produkt van vuile geldzucht en godslasterlyke femelary! Ik heb u geschapen... ge zyt opgegroeid tot een monster onder myn pen... ik walg van myn eigen maaksel: stik in koffi en verdwyn! (p.246) Ja, ik, Multatuli die veel gedragen heb neem de pen op. Ik vraag geen verschooning voor den vorm van myn boek. Die vorm kwam my geschikt voor ter bereiking van myn doel. (p.246) Het boek is bont... er is geen geleidelykheid in... jacht op effekt... de styl is slecht... de schryver is onbedreven... geen talent... geen methode... Goed, goed, alles goed! Maar... de javaan wordt mishandeld! Want: wederlegging der hoofdstrekking van myn werk is onmogelyk! (p.247) culmineren in het feit dat Multatuli zijn eigen verteller zijn evalueert 50 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Droogstoppel: totale aberatie o Ideologie Kritiek op kapitalistische, christelijke en kleinburgerlijke samenleving: Droogstoppel, Wawelaar, Slymering (Armen moeten er zyn, dit is nodig in de maatschappy, en t is Gods wil. (18)) Pleidooi voor rechtvaardigheid, ongeacht ras of kleur (p.189) Tegelijk: dubbelzinnige positie: romantisch idealisme vs. functioneren binnen een moderne bestuurlijke structuur Ultieme inzet Zet zich af tegen het idee van iedereen een plaats in de maatschappij gekozen door God o In persoon van Droogstoppel: visie van burgerlijke maatschappij o Monsterverbond tussen kapitalisme (arbeid en geld) en religie: kritiek op deze ideologie o In de vorm van Wawelaar Ook kritiek op kolonialisme o Eigenlijk regenten eerste vijanden o Dubbelzinnigheid van het boek: kritiek op Westerse maatschappij vs. verbetering vanuit deze visie realiseren: botsen op grenzen van rationele staatsstructuur o Eerder spanning als eenduidig afschaffen van kolonialisme Esthetische artistieke kwesties doen er niet toe Vorm is ondergeschikt Doel: brengen van een inhoud Ontvangst Tot op zekere hoogte aandacht voor de aangekaarte problemen MAAR: in de eerste plaats literaire reactie Doel o Maatschappelijke reactie o Op persoonlijk vlak van Multatuli rehabilitatie van zijn eigen ambten: oratio pro domo van Edward zelf! o Eigenlijk boodschap en doel dus mislukt Uiteindelijk: literaire herkenning o waardering voor eigentijdse taal o vele lezingen van Multatuli o lange literaire nawerking: Tachtigers, Du Perron, etc. Eerst boek binnen nieuw genre o ontstaan koloniale letterkunde
51
De periode 1880-1914
Fin de sicle en Belle epoque: Tachtigers en Van Nu en Straks
Periodisering
Literatuur voor 1880 o Pozie Getekend door orale context: komt tot stand in een genootschappelijke context met retorische middelen Dient om zwaar uit te pakken Publiek wordt van sokken geblazen Didactische pragmatische functie Vb.: tijdzang: commentaar op maatschappelijke problemen o Roman pas evolueren in 1830 met de historische roman in Belgi en Nederland ontspannen o neemt elementen van oude avonturenromans (laag aangeschreven) complexe plots bloedvergieten, spectaculaire liefdesverhaal voor de zachtaardigen idee van historische verbeelding didactische pragmatische functie o om te leren hoe hij moet leven o om te tonen hoe hij Vlaming of Nederlander moet zijn o allerminst autonoom: heteronome dimensie o door dominees (vb.: Hildebrand, ) zien literatuur als verlengde van hun christelijke functie op aarde Gezelle: nieuw + kan ook in 19e eeuw Oude kenmerken o Gelegenheidspozie o Oraal karakter o Religieuze taak Aantal klemtonen: uniek op dat moment o Individuele expressie o Taalspel: flexibel omgaan met overgeleverde retoriek 1880: grondige revolutie o Belangrijk breukmoment o Herkenbare auteursbeelden, strategien Bel poque: als een soort verlengstuk van de fin de sicle genterpreteerd in klassieke visies
Achtergronden bij de literaire ontwikkelingen 1880-1918

Politiek internationaal
52
Climax van het proces van natievorming > sterke Europese grootmachten (vb. opkomst van Duitsland als economische grootmacht) Jonge natiestaten zijn gevestigd: schermutselingen tussen verschillende belangen van deze naties binnen Europa o Ook koloniale expansiedrang Ook buiten Europa dus o Leidt tot verschillende conflicten en oorlogen (ook ontstaan van vredesbeweging weinig effectief) o Culmineert uiteindelijk in WOI Nationaal o Conflicten van buitenaf gaan zich ook vertalen in interne conflicten o 3 breuklijnen sociaal-economisch confessioneel = levensbeschouwelijk = religieus (in Belgi:) nationaal Door de Vlaamse Beweging Taalwetten o Geleidelijke democratische hervormingen. In Belgi in 1893 algemeen meervoudig stemrecht o Conflicten tussen kerk en staat: schoolstrijd o Vlaamse Beweging krijgt een duidelijkere politieke agenda o > Groeiend belang partijpolitiek Conflict tussen ideologien o Het socialisme Gigantische industrile expansie Door Grote economische groei Gevolg: gendustrialiseerde samenleving, maar weinig regulatie Grote kloof tussen arm en rijk, arbeid en kapitaal Volksopstanden en stakingen Vormen van protest Invoeren van algemeen meervoudig stemrecht o iedereen mag gaan stemmen o socialisme krijgt politieke vertegenwoordiging o Politieke vertegenwoordiging: oprichting BWP (Bel., in 1895 in parlement) en SDAP (Nl.): stem van sociale onrust Interne strijdpunten: orthodox marxisme versus revisionistisch socialisme (revolutie versus geleidelijke aanpassingen langs parlementaire weg) Conservatieven versus meegaan in moderne beweging (vb.: daensisme) o De confessionelen Katholieken in Belgi, orthodoxe protestanten en katholieken in Nederland Vaak reactionair: tegenhouden van veranderingen en ontwikkelingen Ook pogingen tot integratie van de moderne tijd (Daensisme) o Proces van verzuiling: organisatie van het maatschappelijke leven volgens levensbeschouwelijke of politieke zuil 53 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
eigen organisaties (voor jeugd, arbeiders, vrouwen, etc.), eigen kranten en tijdschriften, etc. katholieke zuil veel beter georganiseerd dan andere zuilen ook pers! Ook literatuur!!! o Topsegment het neutrale circuit: vooral in Nederland In Vlaanderen katholieke zuil Mt spanning tussen conservatieven en open visies Vb.: KSA, KVLV, christelijke mutualiteiten, eigen literair circuit (spanning met neutraal circuit) verschil tussen socialistische (Van Eeden, Henriette Roland Holst, Gorter) en confessionele auteurs in Nederland: neutraal auteur worden (niet katholiek of protestants want nooit ruimere bekendheid) socialistische auteurs: in neutraler circuit confessionele auteurs: beperkt door lezers van eigen zuil tot na WOII Socialisme als exponent van een hele reeks progressieve bewegingen Voorbeelden Anarchisme Feminisme coperatief georganiseerde leefgemeenschappen (Fr. Van Eeden, Walden) vredesbewegingen, geheelonthoudersbewegingen, etc. gerepresenteerd in de literatuur van die periode sommige gaan meteen ten onder, sommigen zullen blijven doorleven
Mens- en wereldbeeld vooruitgangsideaal: Wetenschappen: grote technologische vooruitgang o vb: elektriciteit, telefoon, auto, fiets, opzienbarende ontdekkingen in de natuurwetenschappen, de biologie en de geneeskunde (rntgenstralen, bacterin) zelfs romans die constant over het gaslicht gaan zelfs rondreizende dokters die een soort van freakshow toonde waarin botten konden worden bekeken o positivisme en materialisme blijven belangrijke filosofische grondhoudingen o literaire neerslag in het naturalisme Tegelijk steeds meer kritiek op materialisme. Tegenbewegingen o Op niet-materile dingen o Nieuwe/oude idealen religieus renouveau: bekeringen (Van Eeden, Toorop) ook bij intellectuelen en kunstenaars: nieuwe bekeringsgolf nieuwe mystiek: het Al, het Wezen, de Ziel, het Leven spiritisme, theosofie (Madame Blavatsky, Steiner) 54 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
spiritisme: oproepen van geesten theosofie: goeroes, gaan mensen ontvangen met vaag esoterisch ideaal tonen o ook bijvoorbeeld Steiner in de literatuur: symbolisme Ook wetenschappelijke benaderingen: Psychoanalyse (S. Freud) Combineert wetenschappelijke wereld met geestelijke wereld Wetenschappelijke benadering: metaforen, Richt zich niet op het uiterlijk waarneembare, maar op het innerlijk, het geestelijke, de droom, o Allemaal weergave in literatuur!! Sleutelbegrippen o degeneratie (decadentisme, overbeschaving) en regeneratie (vitalisme) degeneratie en ondergang denken dat het een einde van de wereld is sterk aanwezig zeer letterlijk: Fransen denken dat bevolkingscijfer daalt omdat Fransen de decadent zijn om nog kinderen te krijgen nieuw vitalisme dynamiek o individualisme en collectivisme (gemeenschapskunst) terug aan een gemeenschap denken? Extreem onszelf? Enorme complexiteit! Periodisering o Fin de sicle (1880-1900) o Belle epoque (1900-1910/1914)
Literaire ontwikkelingen
Tachtig (Nl.) & Van Nu en Straks (Vl.) Tachtigers (Nederland) Algemeen o Revolutie in de opvattingen over literatuur en auteurschap o rol van Willem Kloos inleiding bij de Gedichten van Jacques Perk (1882) eerst homo-erotische wisselwerking van gedichten na Perks dood: gaat aanpassen, inkaderen met inleiding inleiding: als startschot van beweging van Tachtig o ideen voor de eerste keer programmatisch samengevat o rond het tijdschrift De Nieuwe Gids (1885-1893-1943) jongeren en moderndenkende verenigen zich wil alternatief zijn voor de gids uit de Romantiek begint in 1885 in 1893 verlaat de hele redactie zijn tijdschrift: enkel Kloos blijft o hij lijkt te worden ingehaald door andere jongeren 55 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
in 1943 laatste editie auteurs: Willem Kloos, Albert Verwey, Frederik van Eeden, meer zijdelings: Lodewijk van Deyssel, Herman Gorter: heel belangrijke namen sterk polemische instelling: tegen de domineedichters (Ten Kate, Beets) en realistisch proza halen het grof geschut boven o auteurs naast creatief schrijven ook critici prijzen hun vrienden de hemel in gaan zelf al heel vlug alternatief literatuurgeschiedenissen beginnen schrijven vb.: wel Gezelle, Multatuli, parodien: Van Eeden (Cornelis Paradijs), Grassprietjes of liederen op het gebied van Deugd, Godsvrucht en Vaderland; Kloos & Verwey (Guido), Julia, een verhaal van Sicili (De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek) o over pozie en dergelijke o voorwoorden geschreven door P.A. Saaie en Sebastiaan Slaap o alles van godsvruchtigheid en deugd gerediculiseerd o in het bijzonder gericht ten opzichte van Nicolas Beets (hij publiceerde najaarsblaadjes, Korenbloemen, ) Predikanten-lied, uit Grassprietjes Hoe gezegend in ons land Is het vak van Predikant!Godes hand rust, buiten kijf, Zichtbaar op dit vroom bedrijf! Dichters maakt alleen de Heer, Predikanten mint hij zeer: Daarom neemt men, dat is klaar, Zooveel dichters bij hen waar. [] Maar van allen toch de baas Is de groote Nicolaas;Wat heeft hij niet samgedicht! Hoeveel harten niet gesticht! [] Maar, Goddank! zingt nu cantaten... Daar komt J.J.L. ten Kate! Dankt den Heer met snarenspel Voor ten Kate, J.J.L.
56
o o
heel duidelijk link tussen godsdienst moraal en literatuur belachelijk gemaakt ook retorische middelen overdreven: vb.: snarenspel en J.J.L
literatuuropvattingen zelf o literatuur is autonoom: schoonheid primeert boven godsdienst, vaderland, kleinburgerlijke beslommeringen, vorm en inhoud zijn n o expressieve potica: kunst is allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie, klemtoon op individualiteit + verbeelding en passie elitaire kunstopvatting: eene gave van weinigen voor weinigen o impressionistische component: tasten van het vliedende o aansluiting bij Europese literaturen: Engelse romantici (Wordsworth, Shelley, Keats), Franse naturalisme en symbolisme o literatuur: stemmingspozie, stemmingsproza, naturalistische schetsen en romans o aansluiting bij Engelse romantici (Wordsworth, Shelley, Keats) o Inleiding in reader estheticistische potica autonomiegedachte schoonheid primeert boven godsdienst vaderland kleinburgerlijke beslommeringen auteur neemt haast goddelijke proporties aan: sacralisering van het auteurschap: is geen burgerman God in het diepst van zijn gedachten Willem Kloos vorm en inhoud zijn n Grote verschil met domineecultuur: niet langer het maatschappelijke expressieve potica kunst als allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie klemtoon op individualiteit (een gave van weinigen voor weinigen) + passie en verbeelding (imaginative passion term van Engelse romanticus) impressionistische component vb.: eindelooze wisselingen der verschijnselen, tasten van het vliedende beelden gebruiken uit werkelijkheid zoals je ze ziet o dan impressionistische retoriek vb.: Kloos in reader hele inleiding interessant: argumentatie en samenhang stappen
Fragment uit: Kloos, inleiding Zij scheppen vooral behagen in het kleinere lied, waarin zij de zedigheid hunner future's, en de kuischheid hunner gades, en de onschuld van hun kroost prijzen, of uit de natuur van hun buitentje
57
dankensstof zamelen voor de goedheid des Scheppers - en in de langere bespiegeling, waardoor zij hunne godsdienstige, zedelijke en maatschappelijke belijdenissen bekend maken [] (27) De pozie is geen zachtoogige maagd [] doch eene vrouw, fier en geweldig, wier zengende adem niet van ons laat, die ons bindt aan haar blik, maar opdat wij vrij zouden zijn van de wereldzorg, die hart en hoofd in bedwelming stort, maar ook den drang en de kracht schenkt, zich weder op te richten tot reiner klaarheid dan te voren, die de hoogste vreugde in de diepste smart, doch tevens de diepste smart in den wellust van de pijn verkeert, en tot bloedens toe ons de doornen in het voorhoofd drukt, opdat er de eenige kroon der onsterfelijkheid uit ontbloeie. (29) Vorm en inhoud bij pozie zijn n, in zooverre iedere verandering in de woorden een gelijkloopende wijziging geeft in het beeld of de gedachte, en iedere wijziging in deze eene overeenkomstige nuanceering van de stemming aanduidt. En aan de stemmingen kent men de ziel. (25) Toestanden ontbinden zich, en waarheden wankelen, en stemmingen verbleeken, maar wie de macht bezit, het leven der wereld en de wereld van zijne gedachten te gieten in de vormen eener vaste plastiek, of het wisselende spel zijner ziel te verheffen en te verlichten door de eindelooze wisselingen der verschijnselen daarbuiten, hij wint de onsterfelijkheid voor zich en zijne droomen, omdat hij het verste nageslacht dwingt tot zien, tot zien van het onzichtbare, tot tasten van het vliedende, tot overgave aan het schoone. (25) zij: diegenen die het raadsel van de literatuur niet begrijpen Concreet (bijna) alle 19e eeuwse auteur o Schrijven teveel over godsdienstige, zedelijke en maatschappelijke onderwerpen o Spanning tussen autonome en heteronome literatuur Vrij vaag en suggestief beeld van echte literatuur Pozie o Niets te maken over dagdagelijkse of opvoeding of o Heeft een hoger doel! vrij zouden zijn van de wereldzorg o Gaat over emoties: de hoogste en grootste hoogste vreugde, diepste smart, o Auteurs als zoon van God zelf Inhoud literatuur o Geen voorafspeigeling van communicatieve boodschap o Vooral ook een vorm: bevat ook altijd een inhoud Idee van stemming: idee van individuele ziel o Wereld van het innerlijk uiten via de hulp van beelden eener vaste plastiek Nuance: impressionistisch component: vb.: wisselende spel zijner ziel verheffen en verlichten door eindelooze wisselingen der verschijnselen daarbuiten Idee van variatie, analyse van aparte dingen, o Uiteindelijke doel van dichter: zien van het onzichtbare
58
Synthese moet komen in termen van eeuwigheid: het winnen van onsterfelijkheid
Dualiteiten o Zegt: vorm en inhoud n Gaat toch ook sonnet herintroduceren o Zegt: vernieuwing Gaat terug op klassieke gedachtegoed Verdere ontwikkelingen: naar een meer geestelijke kunst o in de jaren 1890 o tachtigers als Verwey en Van Deyssel: wijsgerige en religieuze reflectie o tachtiger als Van Eeden: ethische insteek o Gorter en jongere auteurs als P.C. Boutens, J.H. Leopold: symbolisme o later: socialisme (Gorter en Henriette Roland Holst) o > verschillende noemers: symbolisme, kunst van de idee, gemeenschapskunst (vorm>inhoud, individu>gemeenschap) Lange doorwerking van Tachtig: ontstaan van de moderne Nederlandse literatuur o Autonomisering, zowel in de literatuuropvattingen als institutioneel: literaire tijdschriften en uitgevers (specialisering) schrijvers in een eigen circuit, groepsvorming, anti-burgerlijk, sacralisering van de auteur apart van maatschappij gaan staan klemtoon op originaliteit en innovatie, aflossingsmodel belang van literaire kritiek, polemiek en manifesten bijna enkel meer manifesten o Inhaalbeweging tegenover buitenland o Verzuiling als tegenwerkende kracht o WOI als breukmoment Van Nu en Straks (Vlaanderen) Algemeen o rond het tijdschrift Van Nu en Straks (1893-1894 / 1896-1901) o aanvankelijk: August Vermeylen, Prosper van Langendonck, Alfred Hegenscheidt, Cyriel Buysse o later ook: Stijn Streuvels, Karel van de Woestijne, Herman Teirlinck o gewijzigd tijdsklimaat: vorm van vergeestelijking en symbolisering stijgt zekere gelijkenissen met Tachtigers minder individualistisch en puur esthetisch nadruk op ethiek, gemeenschap, concepten leven en synthese, (belang van katholicisme en Vlaamse Beweging) meer collectiviteit door inbedding van Vlaamse katholieke context en Vlaamse beweging o naast stemmingskunst en naturalisme, vrij vlug symbolisme (Vermeylen, De wandelende Jood, Van de Woestijne) o Vermeylen 59 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Eerder theoreticus Zet het programma uit Eerste generatie Tweede generatie: Streuvels, Van de Woestijne o Zullen belangrijke dichters terugvinden in de tekst o de kunst in de vrije gemeenschap Tegengewicht t.o.v. Kloos: niet meer allerindividueelst In reader
Vermeylen, De kunst in de vrije gemeenschap Zelfs in den baaierd der decadente kunst, in al dat zoeken en trachten der meest uiteenloopende scholen, zie ik dat verlangen naar een nieuwe eenheid van 't leven. En dt is de beteekenis van de machtige idealistische richting dezer tijden, en van 't catholiek mysticisme dat in onze moede beschavingen voor de laatste maal verrijst. Wie behoefte naar een nieuw geloof voelt kan die behoefte alleen uitdrukken door vormen die voorhanden zijn, symbolen van het oude geloof, die nog overweldigend grootsch naar omhoog staan. Alleen wanneer het nieuw geloof zal bewust worden in de gemeenschap zal uit de gemeenschap het nieuw symbool groeien. Maar dat mysticisme, dat wel grijpen mest naar de voor ons valschgeworden beelden der kerk, maar al die gebaren en pogingen die zich overal oprichten naar den hemel, streven naar een enkel doel: een verloren ikheid weder bemachtigen, zich weer in volle bewustheid eene ziel schppen, eene ziel die de eenheid, het princiep van harmonie moet wezen der synthese die komen zal, de ziel van dat organisme dat de samenleving van morgen is, een ziel die de rythmus wil zijn der innerlijke levenskracht van de gemeenschap. Situering in decadente kunst: op sterven na dood Te maken met fragmentatie op verschillende vlakken (door hyperindividuele kunst) o Meest uiteenlopende scholen o Fragmentaire visie op het leven o tableaus vormen geen geheel in decadente kunst: de bronnen van iets nieuws o wat het worden kan: van nu en straks o te maken met de eenheid van het leven t.o.v. fragmentatie te maken met idealisme en katholiek mysticisme: heropleving via omweg van soort symbolen moet benaderd worden kunst uit de gemeenschap o niet te maken hebben met individualistische o wel met samenhang en gemeenschap o maar toch: door gemeenschap zal ikheid weer volledig gentroduceerd zijn: toch hernieuwing ik en ziel 60 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
spanning tussen individu en collectief: enkel overbrugbaar door synthetische noties: organisme, ritme, verschillende uiteenlopende strekkingen kunnen in elkaar verweven
Stemmingskunst
Algemeen Stemming en emoties van de dichter/auteur centraal (tegenover vooraf gegeven boodschap) o Combinatie van expressie en mimesis Esthetische component Expressieve component Expressionistische component o Zie Kloos inleiding bij de Gedichten van Perk: Weergeven van waarnemingen en zielsaandoeningen, via beelden en muzikale dimensie van de taal o inidividuele stemming + expressie met mimesis: via (muzikale) beelden driehoeksverhouding innerlijke werkelijkheid, fysieke verschijnselen en bovenwereld aanleiding om tot het metafysische te komen Vormgegeven door symbolisme o gemeenschapskunt Ontwikkelt zich tot sensitivisme (Gorter, Van Deyssel) o uiterst gespannen waarneming o synesthesie o verlies werkelijkheidsbesef (tijd-ruimte o Extreme fotografische werkelijkheid: elke nuance willen vangen: zorgt voor verlies van werkelijkheid, ruimte en tijd o epifanie: mystieke, metafysische ervaring o Vb.: Pointilisme o Alles verbonden Link met schilders: impressionisme Link met absolute schoonheid en het metafysische Openbaring van goddelijke Stijlkenmerken o Andere kunsttaal nodig om visie te vatten: artificile kunsttaal o criture artiste, woordkunst neologismen, synesthesien, onnatuurlijke syntaxis, reeksen adjectieven, originele beeldspraak (natuur, moderne leven) o proberen alle nuances te vasten o variaties ook in weglaten van onderwerpen, werkwoorden, Proza Dominantie lyrische pozie, ook proza o korte prozaschetsen 61 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Jacobus van Looy, Een dag met sneeuw, Lodewijk van Deyssel Het sneeuwde in Veneti. Traag schommelend, als teruggezogen door den Noord-Oosten-wind, die over de koppen der huizen heensneed, daalde de sneeuw, als donzige vervlokken, rijzend en dalend op den adem van een spelend kind. En de donkere winkelkasten schenen donkerder en verder achter het kringelende netwerk van witte vlokken, met wijde mazen, dat brokkelend neerviel op hoofden en schouders der voortgangers. In de donkere, smalle straatjes had zich de sneeuw onder den eeuwigen cadans van trippende voeten omgezet tot een smerige brei, die bij elke nieuwe witte vlok soppiger en troebeler werd. [] (uit: De Nieuwe Gids, jg. 1) [] Maar op het plein San Marco vierde de sneeuw feest in de groote stilte. Het was daar een jagen en woelen van witte vlokken, als een razende dans van bezetenen op de wilde maat des winds, die schuins van boven vrij in de vierkante ruimte viel. En zijn forsche slag joeg de dolle vlokken voor zich uit, en brokte ze tot glinsterende schubben, tot fijn stuivend poeder, dat heel de sneeuw n rag van dunne, draaiende draden scheen, een groot doorzichtig weefwerk met witte verdiksels van plooien en krooken, wapperend op de richting van zijn adem. En achter die wriemeling waren de strakgelijnde gebouwen, links en rechts, als onbelijnde massa's, en de kolonnade's als donkere holen aan hun voet. En de sneeuw heerschte overal. (uit: De Nieuwe Gids, jg. 1) geen narratieve vooruitgang: connecties verscheiden fragmentjes klein stuk lezen = heel het verhaal weten dag met sneeuw in Veneti impressionistisch schilderij in proza buitengewoon veel aandacht aan weersomstandigheden: subtiliteit van waarnemingen niet zozeer objecten meer in welke structuur objecten ingebed criture artiste complexe syntaxis (bijzinnen, nevenschikkingen, ) geen narratieve voortgang waarnemend wel geen subject dat opgaat in waarneming en zo tot metafysische komt grote tegenstelling tot Van Deyssel een liefde
Van Deyssel, Een liefde Mathilde zag tot aan de uiterste lantaarn, zij zag dor tot aan den horizont en, achter den laatsten gasvlam, een beetje hooger, gloeiden de sterren aan den dalenden hemel. Mathilde telde de sterren, een voor een, en haar oogen sponnen stralen van de eene groep overzwervend in de andere, en 62 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
altijd voort, over de heele luchtvlakte. Al die blauw-zilveren en rood-gouden stralende sterren van de donkerblauwe lucht dalend op haar hoofd, waren en kleur en en geflonker met haar ziel. In blinkende kringen, in warrelingen van zilverend blauw en goudend rood en lichtend groen dansten zij den rijdans van haar liefde. daar ook realistische beschrijving bij Van Deyssel veel sterker metafysische pool artistiek personage Mathilde haar ziel straalt verder op de werkelijkheid: verbanden zichtbaar o kijkt naar werkelijkheid, ziet metafysische o veel sterker connectie tussen driehoeksverhouding (innerlijk, uiterlijk, metafysische) ook in de roman: Van Deyssel, Een liefde het prozagedicht naar Franse voorbeelden: Baudelaire, Lautramont, Mallarm vooral Van Deyssel o o o o
o o
Pozie Genres o Herwaardering van de sonnetvorm (Kloos) Herinterpretatie (want eigenlijk heel klassiek) Gezien als uitstekende vorm om gevoelens weer te geven octaaf, volta, sextet, o ook vrijere versvormen (Gorter) o formele vertegenwoordigers Hangt samen met een vorm van bevrijding los van retorische en morele voorschriften Belangrijkste vertegenwoordigers o Jacques Perk Gedichten opgedragen aan Mathilde (zinnebeeld van pozie en schoonheid) Abstracte categorie Ode aan de schoonheid Vrij expliciete termen in reader: Aan Mathilde & Dein Theos [ontzagwekkende godin] o Willem Kloos: sonnetten in De Nieuwe Gids, opgenomen in Verzen (1894) combinatie individu en metafysica: gedichten steeds op deze grenzen schoonheid als thema veel pathos, soms impressionistisc in reader: sonnet II & sonnet V Kloos, sonnet II Zooals daar ginds, aan stille blauwe lucht, Zilveren-zacht, de half-ontloken maan Bloeit als een vreemde bloesem zonder vrucht, 63 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Wier bleeke bladen aan de kim vergaan, Z zag ik eens, in wonder-zoet genucht, Uw half-verhulde beelt'nis voor mij staan, Dn, met een zachten glimlach en een zucht, Voor mijn verwonderde oogen ondergaan. Ik heb u lief, als droomen in den nacht, Die, na een eind'loos heil van nen stond, Bij de eerste schemering voor immer vlon: Als morgen-rood en bleeke sterren-pracht, Iets liefs, dat men verloor en niet meer vond, Als alles, wat hl ver is en hl schoon. Artistieke kunsttaal o Neologismen: drukken unieke van gegeven uit o Metaforen, vergelijkingen Eerste vier regels: vergelijking o Koppeling tussen natuurbeeld en metafysische o Ingezet om innerlijk beeld zichtbaar te maken Geen echt beeld, maar soort visioen (verdwijnen en vergankelijk zijn van stemmingen) Enorm verheven vorm van liefde Na volta: inwendige constructie beklemtoond o idee van inwendige beeld uit eerste vier regels gaat over bloem die vergankelijk is na volta explicieter laatste drie regels o terug naar natuur gekoppeld laatste regel: ultieme consequentie: metafysische o schoonheid is niet van de aarde Herman Gorter Jonger dan Kloos Grootste dichter van tachtig geworden, maar kortstondig gebleven Kloos grootste theoreticus Mei. Een gedicht (1889 Genterpreteerd als programma voor tachtigerpozie o Wil iets nieuw brengen o een nieuwe lente en een nieuw geluid bestaat uit 3 boeken o aankomst van (de maand) Mei in Holland o Mei gaat op zoek naar de goddelijke Balder Gaat even mee naar hemel keert na onbeantwoorde liefde terug naar aarde Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
64
Mei keert terug naar de stad en sterft in de natuur themas: onverzoenbaarheid natuur (vergankelijke) en ziel (eeuwige), ook poticale dimensie Enorm veel interpretaties o Natuur Onverzoenbaarheid van natuur en zintuiglijk waarneembare werkelijkheid In het personage Mei Eeuwige bovenwereldlijke en ziel In het personage Balder Metafysische kan zich niet aan het aardse, fysieke binden o Poticale Wat moet pozie zijn ik wil dat dit lied klinkt als gefluit Gorter, Mei Een nieuwe lente en een nieuw geluid: Ik wil dat dit lied klinkt als het gefluit, Dat ik vaak hoorde voor een zomernacht In een oud stadje, langs de watergracht In huis was 't donker, maar de stille straat Vergaarde schemer, aan de lucht blonk laat Nog licht, er viel een gouden blanke schijn Over de gevels in mijn raamkozijn. Dan blies een jongen als een orgelpijp, De klanken schudden in de lucht-zoo rijp Als jonge kersen, wen een lentewind In 't boschje opgaat en zijn reis begint. Hij dwaald' over de bruggen, op den wal Van 't water, langzaam gaande, overal Als 'n jonge vogel fluitend, onbewust Van eigen blijheid om de avondrust. En menig moe man, die zijn avondmaal Nam, luisterde, als naar een oud verhaal, Glimlachend, en een hand die 't venster sloot, Talmde een pooze wijl de jongen floot. [] Nooit kan dit zijn, Mei, dat 'k een ander hoore, Ik Balder, aan een ander, zie 'k ben blind, 'k Zie nooit iets dan mijzelf, niet u, mijn kind. Mannen zijn zoo die men de dichters heet. Een jong man zoo, die 't slaafsch leven vergeet 65 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Een uur, een dag lang, en zich zelven hoort En naar zich luistert, wat geboren wordt Aan leven in zich en de wondre daden Die 't dieper zelf bedrijft, en naar beladen Winden met klanke' en woorden ongehoord. Zoo zit hij wel een uur, daardoor bekoord. [] Wie ds zijn ziel is, is zichzelf een God. Ik ben mijn ziel, k ben de een'ge God. Ik werd een tijd zeer stil en dacht veel, maar Begreep het niet, want mijne ziel kon niet Denken wat ze zou zijn, wanneer ze niet Behoefte had aan oore' en ooge' en wensch Naar anders en naar meer: dat kan geen mensch.
Openingspassage Opeenvolging van vijf jamben o Combinatie van klassieke technieken (ook klassiekrijm) o Met ook veel variatie: enjambementen stille straat vergaarde schemer Innovatie en vernieuwing Later in zijn pozie nog veel verder in taalexperiment Zintuiglijke o Auditief: gefluit, muzikale verwijzingen o Visueel: donker, o Heel sterk centraal! Veel spanningen o Nieuwe versus oude: nieuwe lente, jonge jongen, oud stadje, oude man, o Donker versus licht: donker van huizen, licht buitenshuis o In vervolg van gedicht: spanning tussen zintuigelijke realistische context versus bovenaardse, metafysische (maanden en goden op elkaar verliefd) o Afwijzing van Balder o Metafysische kan bij niemand anders komen, niet in contact: blinde god, Verdere uitwerking spanning zintuiglijkheid en god die zijn zintuigen zelfs niet meer heeft (blind, ook subtiele verwijzing naar niet horen, ) Diepste inwendigheid, diepste ziel Verwijzing naar Kloos in laatste zeven verzen: dichter zelf god o Ik-figuur uit laatste regels: dichter zelf o Verder denken op theorie van Kloos 66 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Bevestiging van elitaire, invidualistische auteurschap Toch complexer! Laatste vijf regels: ik-figuur twijfelt Kan je wel afstand nemen van het zintuigelijke? Dichten zonder zintuigen gebruiken wel mogelijk? Kan je wel autonome god in diepste van gedachten zijn? ? Probeert verder te gaan in tachtig potica + andere richting in! Verzen (1890): sensitivisme: aan het metafysische rakende zintuiglijke ervaringen Gorter, Verzen Ik proefde de lauwe luchten en de geduchte, de verschrikklijk geduchte maar stille heel kalme klanken zelf niet hollen ze, niet wanken. En het lichten ook stil, van zelve, en de doode nachten, de welven die stil aan nederzegen op mij zoo jong zoo stil neergelegen. O in me was het grijpen, het nooit rijpen, het willen, het brijzelend willen o en het rillen, het rillen weg, vr weg - maar het kalm leven en stillen schijn geven, het lichten als van de dagen, dagen als oogen zagen dalen dalen als hallezalen, van boven beschenen gelijkelijk door het stil oogenblikkelijk.
Pozie die wij als pozie kunnen herkennen Mensen zelf gechoqueerd, maar toch blij! o Kloos moest zelfs even nadenken over mening Heel complexe pozie Niets overgebleven van traditionele versvormen Zintuigelijke o Synesthesien = zintuigelijke waarnemingen met elkaar gecombineerd 67 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
proefde de lauwe luchten: proeven, proeven, visuele o stille heel kalme klanken: auditieve o lichten ook van zelve: visuele Verdergaande verstoring van normale syntaxis o zelf niet hollen ze, niet wankelen o Enorme gezochtheid van uitdrukkingen Tweede deel van het gedicht: terugkoppeling naar het ik Associatieve techniek: aaneenschakeling van stemmingen weg, ver weg: Kloos: wat ver weg is, metafysische component o Bij Kloos triomfantelijker o Hier zoekender, in angst (rillen het rillen), grijpen misschien te ver grijpen, bovenaardse werkelijkheid misschien niet te benaderen via pozie? Ideaal te hoog gegrepen voor mens? Gorter ziet dit als eindpunt: kan niet experimenteler Vanaf dan zal hij andere dingen zoeken: Spinoza, Marx, Bekeert zich tot het socialisme o Overschakeling van stemmingskunst naar socialistisch gemeenshapsdichter
Symbolisme
Algemeen Vanaf 1890 Formele kentering o Symbolisme: individualistisch en esthetische en zintuigelijke niet voldoende Moeten correspondenties van hogere orde laten zien Nauwelijks sprake van hevige omschakeling Ook bij Kloos en Gorter al aanwezig Vooral klemtoonverschuiving o Van zintuiglijkheid en individualisme naar het metafysische, geestelijke en collectieve Opnieuw nieuwe taal nodig o Hogere eigenlijk mogelijk om te suggereren o aangeduid met verschillende termen: goddelijke, oneindige, absolute, geest, idee o muzikale benadrukken o posie pure: wil enkel nog associaties met klanken zijn Hogere wereld onzegbaar; enkel via suggestieve beelden, symbolen Invloed van Franse symbolisme: Moras, Baudelaire, Rimbaud, Verlaine, Mallarm Vooral pozie, maar ook toneel en proza Periodisering o Loopt vooruit op avant garde o Schakel tussen 19e eeuwse en 20e eeuwse literatuur
68
Schakel tussen naturalisme/realisme (afzetten tegenover zintuiglijkheid) en avantgarde (radicalisering van autonome gedicht)
Potica Visie o Anti-mimetisch: weg van de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid o Anti-expressief: niet (individuele) gevoel, maar netwerk van correspondenties van een hogere orde o Dichter is een maker: veel metapozie Pozie heeft zichzelf tot onderwerp Exploratie van de mogelijkheden (en de grenzen) van de taal: posie pure Geen echte breuk tussen stemmingskunst en symbolisme o buitenwereld, stemming en metafysische met elkaar verbonden o spiegelrelaties: tussen buitenwereld en innerlijk, tussen hemel en aarde Twee varianten: subjectief (stemmingssymbolisme) en objectief (transcendent symbolisme) o van waarneming/stemming naar een hogere vorm van samenhang komt in het gedicht tot stand op de werkelijkheid geprojecteerd o.a. bij J.H. Leopold, P.C. Boutens, Karel van de Woestijne o vanuit een theorie of een concept samenhang als realiteit link met levensbeschouwing en ideologie expliciete symbolen o.a. bij Verwey, socialistische dichters (latere Gorter, Henriette Roland Holst) Link met gemeeschapskunst o verschillende betekenissen o algemeen: betrokkenheid van de kunst op de maatschapij o socialistische variant (Gorter, Henriette Roland Holst), geestelijke variant (Verwey) o sluit esthetisering niet uit o Zie reader Karel van de Woestijne Tweede generatie VNES Aanvankelijk stemmingssymbolisme en criture artiste: Het vaderhuis (1903) gaandeweg soberder, meer aandacht voor transcendente dimensie: De modderen man (1920) o gaat over het menselijk o soms ook meer hogere titels via pozie god zoeken: vertrekt vanuit vaststaan model andere variant symbolisme: transcendente nog sterker benadrukt o stemmingssybolisme & transcendentsymbolisme in o.a. wijding aan mijn vader ook bij andere dichters Karel van de Woestijne, Wijding aan mijn vader, Het vader-huis (1903) 69 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o Gij, die kommrend sterven moest, en Vder waart, en mj liet leven, en me teeder lerde leven met uw zacht spreken, en uw streelend hande-beven, en, toen ge stierft, wat late zon op uwen baard; - ik, die thans ben als een die in den avond vaart, en moe de riemen rusten laat, alleen gedreven door zoele zomer-winden in de lage reven, en die soms avond-zoete water-bloemen gart, en zingt soms, onverschillig; en zijn zangen glijden wijd-suizend over 't matte water, en de weiden zijn luistrend, als naar eigen adem, naar zijn lied.... Zo vaart mijn leve' in vrede en waan van dod begeeren, tot, wijlend in de spiegel-rust van dieper meren, neigend, mijn aangezicht uw aangezichte ziet.
Begint met beeld van varend iemand Kijkt terug naar zijn vader Perspectief: fin de sicle: sterven Avond, herfst, Met ondergang, met eindtijd In beeld: verzamelen van vergankelijke schoonheid Overgang naar ik: individu Themas Zoon kijkt terug naar vader Dichter kijkt terug op pozie Natuur Zintuiglijkheid: iets uit natuur wordt verzameld Lied uit natuur zelf opgerezen Mist genterpreteerd als adem: lied dat hij doet, pozie die hij schrijft Opname van impressies Symbolisme in climax van gedicht Dubbelzinnig: dood begeeren in idee van fin de sicle o Begeerte gezien als onderdeel van zintuiglijkheid Contrastwerking: plots niet meer over adem van de weide, niet meer over impressionistisch: diepere werkelijkheid, metafysische, gezicht van zijn vader zien in eigen spiegelbeeld o Beeld niet te maken met zintuiglijkheid of vergankelijkheid o Over grenzen van dood heen: thematisering tasten hogere Conflict tussen oppervlakkige wereld versus eeuwige
70
Naturalisme
Begeleidende lectuur: Ton Anbeek, Drie naturalistische romans in 1988 + Naturalistische kenmerken Voorgeschiedenis Romantiek: vrij vlug afgewend o Liever naar werkelijkheid zoals ze zien Realisme o t.o.v. historische roman klemtoon op de eigen tijd sociale themas in enkele gevallen minder moralisering en idealisering (vb. C. Busken Huet: Lidewyde (1868) o veel minder radicaal dan in Frankrijk Flaubert (Madame Bovary, 1857): anti-idealistisch en anti-burgerlijk Hevige debatten over realisme in 2e helft 19e eeuw o Niet verbloemen Hier veel minder hangt samen met ruimere ontwikkeling o vb.: uitvinding van de fotografie: nieuw medium creert schokgolf binnen cultuur: andere oudere kunstvormen moeten antwoord vinden hierop literatuur zal ook willen doen wat fotografie doet: dubbelzinnig ook werkelijkheidsgetrouw beeld van de werkelijkheid eigen accenten leggen: wil zich er niet mee vereenzelvigen schilderijen ook werkelijkheidsgetrouw beeld van de werkelijkheid eigen accenten o vb.: contouren zo vaag geworden bij impressionisme, juist omdat fotografie steeds helderder o fotografie reageert daar dan weer op: flou fotos film, andere media, o opkomt socialisme revolutionaire bloeiing 1848: Marx: communistisch manifest Sociale als thematiek in literatuur een belangrijke rol Proza blijft over het algemeen sterk idealiserend o eenheid van het goede, het ware en het schone o personages: hoofdpersonages edel, zwart-wit tekening o complexe plot primeert boven psychologische diepgang o auctorile verteller die commentaar levert op verhaal en personages en de lezer vaak toespreekt het naturalisme zal deze vormen van idealisering doorbreken o Realisme: Emancipatie van het schone Edele personages: zwart-witkaraktertekeningen Spectaculair verhaalverloop > psychologische diepgang 71 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Gebeurtenissen van personages gevalueerd en becommentarieerd + moraal Naturalisme in 1885 zal emancipatie van het ware t.o.v. het goede zijn Naturalisme: stemmingskunst van de tachtigers Inspiratiebronnen Proza naar contemporaine modellen in het buitenland Frankrijk: Zola (+- 1860-1890) o radicalisering van het realisme Flaubert: anti-idealistisch, maar ook sterk esthetisch o beroept zich op wetenschappelijke modellen: le roman exprimental (1880) vervangt esthetische logica experiment met romanpersonages plaats personages in bepaald milieu: registreert hoe het zal evolueren o schrijft zich ook in in het positivisme positivisme: Taine: race, moment, milieu = erfelijkheid, tijdskader, omgeving romancier als wetenschapper: nagaan hoe personages zich in gegeven omstandigheden volgens natuurwetten ontwikkelen o tot de verbeelding sprekende nieuwe theorien erfelijkheidsleer psychologische ziektebeelden: vb.: hysterie, hogere klassen die niet meer moet werken, maar zich vooral zorgen maakt: spanning in het lichaam o alle lagen van de samenleving (als een socioloog) gaat uit elk segment van de samenleving bestuderen MAAR: esthetische en subjectieve dimensie blijft o un coin de la cration vu travers un temprament o Spanning tussen objectief wetenschappelijke en subjectief artistieke Zeker voor Nederlanden Werkelijkheid gezien door kunstenaarstemperament Vertegenwoordigers Introductie naturalisme en Zola o Marcellus Emants: Een drietal novellen (1879) o Frans Netscher: Wat wil het naturalisme? (1885) 1888: drie naturalistische romans o rond een nerveus temperament Marcellus Emants, Juffrouw Lina Lodewijk van Deyssel, Een liefde Louis Couperus, Eline Vere (1888, 1889) o Geen extreem grote doorbraak Oplages roman klein (ongeveer 500 exemplaren, geen tweede druk) In Vlaanderen o Cyriel Buysse, Het recht van de sterkste (1893) o Stijn Streuvels, Lenteleven (1899), De Vlaschaard (1907)
72
Verschillende dimensies Ontwikkeling Van Deyssel: naar sensitivisme o Objectieve naturalisme van Zola weg o Subjectief artistieke versie propageren o Vb.: Mathilde verliefd op man => eigenlijk domme hoer => artistieke gevoelens => man bedriegt haar => Spanning waarneembaar Ontwikkeling Couperus: De stille kracht (1900) (aandacht voor mystiek), ook symbolistische sprookjes, historische romans, etc. o Geen puur wetenschappelijk registrerend perspectief o Gaat zich niet tot naturalistische roman beperken: symbolistische, historische, o Slechts tot op zekere hoogte Zola, heel duidelijk eigen accenten Ontwikkeling Emants o Een nagelaten bekentenis (1894) ik-verteller: vrij uniek stilletjesaan sympathie opwekken uiteindelijk: blijkt zijn vrouw te hebben vermoord van pathologisch geval naar algemeen-menselijkheid eerst grote afstand van personages en verteller: nu in elkaar vloeien van de twee werelden anti-maatschappelijke logica kunstenaar in de marge zal dominant na de Eerste Wereldoorlog o Het dichtst bij Franse model Vlaanderen o Psychologisch naturalisme: complexe psychologie minder psychologisch meer sociologisch (proletariaat bij Buysse, landwerkers bij Streuvels) o Buysse: rauw-realistisch, scherpe kritiek op clericalisme en flamingantisme o Streuvels: tussen fatalisme en idealisme, dubbelzinnige houding t.o.v. katholicisme Naturalisme: toch ook idealisme en hoop Ook noodlotidee centraal o Schopt tegen grote traditie van 19e eeuw Kenmerken Zie Anbeek Analyse van een nerveus gestel, overgevoeligheid, etc. o Idee van de zenuwziekte Vooral vrouwen, maar ook mannen nieuwe, moderne ziektebeelden: neurasthenie, hysterie, etc. Overspannen vrouwen Negatieve evaluatie: overspannen vrouwen Positief evaluatie: vaak gekoppeld aan overbeschaving en een artistiek gemoed: overgevoelig door deze instelling 73 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Plot: geschiedenis van een ontnuchtering o Zelfmoord vb.: Eline Vere men was echt gechoqueerd door het grote verlies van deze heldin tragisch: voorheen altijd happy end o burgerlijk conformisme vb.: Een liefde Mathildes gezicht bolde aan tot dat van een gewone deftige dame legt zich neer bij burgerlijk bestaan doet afstand van artistieke Determinerende omstandigheden o Erfelijkheid: familieromans om dat zichtbaar te maken o Milieu: bepaald door hun milieu, maar ook contrast tussen individu en milieu Anti-burgerlijk Belangstelling voor seksualiteit o Een liefde als schandaalboek o Choqueren: wat bloot laten zien: open beschrijving van seksualiteit Kon enkel tweede druk krijgen als het gecensureerd was Vb.: masturbatiescnes o Men zoekt naar manieren om bloot in roman te krijgen Spiegelscnes met personages die zich uitkleden Symbolische betekenis: Narcissus: naar zichzelf kijken Noodzakelijk om bloot te tonen o Wil bloot laten zien, maar geen perverte auteur lijken Taalgebruik: dubbelzinnig o streven naar natuurlijkheid en objectiviteit (in de dialogen bijvoorbeeld) o tegelijk: sensitivisme en criture artistique (Van Deyssel, Streuvels) o belang van de categorie van de beschrijving zit tussen objectieve en subjectieve nodig voor gedetailleerde weergave van psychologie en milieu plaats waar de woordkunst zich volledig kan ontplooien o stijlfiguren tot in het extreme aanwezig stellen o zal bekritiseerd worden na WOI: modernisme Vertelwijze o voorkeur voor auctorile verteller (hij-vorm) blijft belangrijkste vertelperspectief niet bezig met expliciete morele oordelen over personages o meer ruimte voor gedachte van personages zelf idee van bewustzijnsrepresentaties: als lezer inkijk in personages en hoe die denken en kijken via interne focalisatie via n of meer personages via inwendige monologen o gevolg van dubbelzinnige vertelperspectief: objectiviteit expliciete morele evaluaties ontbreken wel expliciete typeringen 74 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Objectiviteit
Van Deyssel, Een liefde Mathilde zag tot aan de uiterste lantaarn, zij zag dor tot aan den horizont en, achter den laatsten gasvlam, een beetje hooger, gloeiden de sterren aan den dalenden hemel. Mathilde telde de sterren, een voor een, en haar oogen sponnen stralen van de eene groep overzwervend in de andere, en altijd voort, over de heele luchtvlakte. Al die blauw-zilveren en rood-gouden stralende sterren van de donkerblauwe lucht dalend op haar hoofd, waren en kleur en en geflonker met haar ziel. In blinkende kringen, in warrelingen van zilverend blauw en goudend rood en lichtend groen dansten zij den rijdans van haar liefde.
Stijn Streuvels, De Vlaschaard (1907) De zware, grijze lucht bleef wegen over de wereld. Eendikte opgestapelde mist, van beneden tot in de opperste luchtlagen drukte die zware last als een onverroerbare weedom, een treurnis zonder einde of uitzicht. Dagen lang bleef alles dof en donker. Dan kwam de wind onverwachts losgelaten en zweepte wolken regenstof die rakelings langs den grond schoeren en de landen begispten en begeeselden. Het vlakke land lag er afgebakend in zijn nauwen einder, overwaterd met mist, onnuttig, zoppenat, eenzaam aan de onmeedoogenheid van de wreede elementen overgelaten, als een woestenij in den aanvang van den jongsten dag. Vermeulen stond dat te bezien door 't venster. - Springtijd! spotte de boer ingrimmig, 't gelijkt beter aan de donkere zes-weken! Eene onbenamelijke verveling teisterde hem. Hij draaide rond in doelloosheid, wrokkig tegen 't almachtige element dat hij niet bemeesteren kon en dat hem opgesloten hield in die groote, dompige keuken waar hij omdoolde met de vuisten in de broekzakken, als een noodsche winterbeer, van het venster naar 't vuur en van 't vuur weer naar 't venster. Elke dag bracht den boer een nieuwe ontgoocheling. 's Morgens kwam hij met weerzin uit den warmen polk, moe van 't liggen en kwaad omdat hij daar in de doezeling van den slaap, de komst van 't open weer niet kon afwachten. Hij voelde het komen als eene noodzaak naarmate de jongens groot werden en dagelijks stond hij erop om die macht in te houden en 't leven dat hij zelf uitgeschoten had, te toomen onder zijn bedwang. Maar dat hij 't al wendde en keerde: de boom stond onder de wet van het algemeene verloop der dingen - hij voelde het glijden voor zijn greep als een water door zijn vingeren - de noodzaak drukte hem.
Bespreking teksten
Louis Couperus, De stille kracht (1900) Couperus Debuteert met Eline Vere (1888/1889) Samen met Een liefde van Van Deyssel (1888): doorbraak naturalisme in Nederland Noodlotsgedachte + voorbij de moralisering 75 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Den Haag vs. Amsterdam Uitgebreid en divers oeuvre o naturalistische romans o symbolistische sprookjes o historische romans o etc. Thematiek Kolonisatie o Tegenstrijd Nederlands-exotisch Bepaalde personages of ideen staan er tussen: vb.: Theo o Tegenstellingen Gemengd bloed problematisch Bij jongeren gaat het fout o Evolutie In familiale sfeer Van Oudijck wordt Indisch (zie p.231) Hij haat tussenpositie: rationele hollander OF indisch Geen eenduidige waarneming over anti-exotisch Temperamenten, erfelijkheid, etc. Werkelijkheid vs. Stille kracht, mysterie o Mystieke In Indische logica in natuur in artistieke gevoeligheid: complexe figuren Van Helderen: nooit in Europa geweest, maar weet meer van Eva al heel snel zicht op de stille kracht: door artistieke logica Spiritisme Toen au srieux genomen Link artistieke mensen en het hogere Reflectie over kunst en literatuur Modieuze thematiek rond de eeuwwisseling o Exotisme, degeneratie (zenuwziekten), esoterie, esthetische overbeschaving Naturalisme Naturalistische elementen (vgl. model van Anbeek) o Aandacht voor verschillende types van temperamenten: contrast en ontwikkeling o Idee van ondergang, degeneratie, noodlot o Determinerende omstandigheden Milieu Erfelijkheid moment o Commentaar op burgerlijke maatschappij o Seksualiteit o criture artiste 76 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o Vertelwijze o Objectiviteit? Personages o Verschillende groepen: vrouwen versus mannen, ouderen versus jongeren, Indirs versus halfbloeden versus Nederlanders o Evoluties en evaluaties!!! o Temperamenten naast elkaar en tegenover elkaar: verschillende personages staan voor verschillende ideen o Hoofdpersonage: Van Oudijck Naam: dijk voor het oude en niet-exotische Uiteindelijk: dijk breekt
Fragment uit de stille kracht Zijn karakter was samengesteld uit veel stil Hollandsche degelijkheid, een meestal ietwat sombere en saaie levensernst van verstandelijke praktijk [] [] maar wie zelfs nooit aanzweemt iets van het in elkar geslingerd complexe, als verwarde arabesken, als verwilderde ranken van het zielsingewikkelde hunner huisgenooten, steeds blikkende over hun hoofden heen, steeds denkende over hun woorden heen, en zonder belang voor al het veeltintige, van emotie en haat en nijd en leven en liefde, dat regenboogt, vlak voor hun oog. 106 Hij was een man van het klare eenvoudige leven: hij vond het leven natuurlijk en niet verward ingewikkeld: langs een zichtbare trap van open geleidelijkheid was zijn leven gegaan, uitziende naar een blinkende top van eerzucht, en wat er krioelde, wat er woelde in schaduw en duister, wat er opborrelde uit afgrond, dicht bij zijn voet, had hij nooit kunnen en willen zien. Hij was blind voor het leven, dat er werkt onder het leven. Hij geloofde er niet aan, zoomin als een bergbewoner, die lang aan een stille vulkaan heeft gewoond, gelooft aan het inwendige vuur, dat diep geheimzinnig voortleeft en alleen ontsnapt als wat heete stoom en zwavellucht. Hij geloofde noch aan de kracht boven de dingen, noch aan de kracht in de dingen zelve. Hij geloofde niet aan het zwijgende Noodlot en niet aan de stille Geleidelijkheid. Hij geloofde alleen aan wat hij zag met het open oog [] 109 o Traject van Van Oudijck: pos. of negatief? Niet meer naturalistisch!!!
Fragment uit de stille kracht En Van Oudijck, die nooit was bijgeloovig geweest, die koel, kalm gewerkt had in zijn vereenzaamde huis, waar het onbegrijpelijk spookte rondom hem heen, [] werd bijgeloovig, onoverkomelijk bijgeloovig, geloovende aan eene stille kracht, die school waar wist hij niet, in Indi, in den grond van Indi, in een diep mysterie, ergens, ergens - een kracht, die hem kwaad wilde, omdat hij was Europeaan, overheerscher, vreemdeling op den geheimzinnig heiligen grond. En toen hij zag deze bijgeloovigheid in zich, zoo nieuw in hem, man van praktijk, zoo vreemd ongelooflijk in hem, man van simpel mannelijken eenvoud, schrikte hij voor zichzelven, als voor een opkomende krankzinnigheid, die hij diep in zich begon waar te nemen. (199) Ik ben nu ook niets meer, maar ik voel toch, dat Indi mijn land is geworden. Het land heeft zich van mij meester gemaakt en ik behoor het nu toe. Aan Holland behoor ik niet meer []. (231) 77 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Arm Indi... wat schelden ze er niet op. Het land kan het toch niet helpen, dat er Kaninefaten op zijn grond zijn gekomen, barbaarsche veroveraars, die maar rijk willen worden en weg... En als ze dan niet rijk worden... dan schelden ze: op de warmte, die God het van den beginne gegeven heeft... op het gemis aan voedsel voor ziel en geest... ziel en geest van den Kaninefaat. Het arme land, waarop zoo gescholden is, zal wel denken: Was weggebleven! (235) Lonie van Oudijck vs. Eva Eldersma o Lonie van Oudijck Onverschilligheid Iedereen haat haar + iedereen valt ervoor Seks Bijna duivels: plezier in ondergang van anderen Bij haar ook link met kunst en esthetische: gn hoge literatuur: boulevardromannetje Evolutie: in het begin laat alles haar koud (onverschillig) Ze verdrong het, beheerste het: na een tijd niet meer nodig Uiteindelijk: wordt zelf beheerst door haar passies o Vb.: nerveus, hysterisch, (na badscnes) Eindlot: weg naar Parijs: dubbelzinnigheid Grote culturele ideaal Poel van verderf: dan is het met je gedaan
Fragment uit de stille kracht Zij herinnerde zich de speeltwist op Patjaram; zij had er pleizier in zoo zichtbaar te zien gebeuren een langzame ondergang, een zichtbare slooping door hartstocht, dien geen tact en correcte maat leidde. En voor zichzelve voelde zij zich sterker dan ooit, omdat zij genoot van hare passie's en ze leidde en van ze maakte de slaven van haar genot... Zij minachtte dien Regent en het was haar een romantische voldoening, litterair pleizier, te bespieden de fazen van dien ondergang. 116 o Eva Eldersma Houdt het Europese levendig Heeft door artistiek groot gevoel in situatie (geen naturalisme meer!) Spleen, depressie, Noodlot: moet terug, man ziek
Fragment uit de stille kracht Soms maakt Indi me bang. Voelen jullie dat geen van allen? Een vage angst, een geheimzinnigheid in de lucht, iets dreigends... Ik weet het niet. De avonden zijn soms zoo vol geheimzinnigheid en er is iets mysterieus in het karakter van den inlander, die zoo ver van ons staat, zooveel van ons verschilt... Artistieke gevoelens, plaagde Van Helderen. Neen, ik voel dat niet. Indi is mijn land. (62) Eva Eldersma over Van Oudijck En zij bewonderde hem, en hare bewondering was als eene openbaring, dat kunst niet altijd het hoogste was in de dingen van het leven. Zij begreep plotseling, dat de overdreven aanstellerij met kunst in onzen tijd, een ziekte was, waaraan zijzelve geleden had, en nog leed. (161) 78 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Maar indertijd had zij met andere jonge meisjes gedweept en zij herinnerde zich nu dat malle dwepen, dat elkar filozofeerende brieven schrijven in een nageaapten modernen stijl, met reminiscenties aan Kloos en Gorter. (161) Vergelijk traject Eva Eldersma
Fragment uit de stille kracht Zoodra hij geboren was, had zij die vage illuzies gehad van haar zoon later een groot kunstenaar te zien, het liefst een groot schrijver, wereldberoemd. Maar zij had geleerd sedert dien tijd. Zij voelde, dat kunst niet het hoogste, altijd, is. Zij voelde, dat er hooger dingen zijn, die zij in haar spleen, wel is waar, soms verloochende, maar die er toch waren, glanzend groot. Die dingen waren om het worden van Toekomst; die dingen waren vooral om Vrede, Recht en Verbroedering. O, de groote verbroedering van wat arm was en rijk [] 163 o Aandacht voor verschillende types van temperamenten uitvoerige personagebeschrijvingen: p.18-20: beschrijving Lonie van Oudijck aandacht voor uiterlijk, maar vooral voor psychologie
Fragment uit de stille kracht Lonie: Zij had iets, waarnaar men dadelijk keek. Het was om haar blanke vel, haar teint van melk, haar heel licht blond haar, hare ogen, vreemd grauw, soms even geknepen en altijd met een uitdrukking van dubbelzinnigheid. (18) psychologische complexiteit: verschillende dimensies binnen n personage
Fragment uit de stille kracht Lonie: Zij zo het nooit aan iemand laten merken. Zij kon zich bedwingen, en ook nu bedwong zij zich, voor zij zich wer vertoonde. Haar vaag Bacchantisch verlangen versmolt in hare loomheid. (22) o verschillende types Lonie van Oudijck
Fragment uit de stille kracht [] zij wilde zijn type hebben naast het type van den Moorschen verleider. Zij wilde hen beiden; zij wilde proeven het verschil van hun beider manne-bekoring; dat even ver-Indo'schte Hollandsche blond-en-blanke, en het wilde-dierachtige van Addy. (84) De regent
Fragment uit de stille kracht De Regent van Ngadjiwa was een ander type dan zijn broeder Soenario: grooter, grover, zonder dat levende wajang-poppige, van dezen: hoewel jonger, zag hij er ouder uit, zijn trekken verstard van hartstocht, zijn oogen verbrand van hartstocht: hartstocht voor vrouwen, voor wijn, hartstocht voor opium, hartstocht vooral voor spel. (91) o Contrasten tussen temperamenten van Oudijck, Eldersma: rationeel, Europees, etc. Eva Eldersma, Van Helderen: artistiek (+- Europees) Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
79
Lonie, Theo: passioneel, verdorven (+- Europees) Addy: passioneel, natuurlijk, niet-Europees o Evoluties binnen temperamenten Lonie, Van Oudijck o Geduid in termen van zenuwziekte, hysterie: nieuwe psychologische ziektebeelden zenuwkoorts (182), Theo [] heeft gezegd, dat ik na die tijd hysterisch ben (208), En het tastte zijn zenuwen aan (200), En zijn kleur was ook geel, zijn lever pijnlijk; het minste deed zijn zenuwen trillen (202), Eldersma: Dol van ontzenuwing (219) o evoluties & evaluaties!!! Idee van ondergang, degeneratie, noodlot o degeneratie in Indi in het algemeen: ondergang regentenfamilie
Fragment uit de stille kracht Hare zonen waren hre kinderen; bigot en trotsch en speelziek. En in het spel, in dien lagen hartstocht, verongelukte hunne grootheid. In de onverzadelijkheid van hun winzucht wankelde hun geslacht ten ondergang. (125) o ondergang Lonie residentsvrouw valt in poel van verderf
Fragment uit de stille kracht Wat men nu van haar vertelde, - hoe zij leefde in Parijs was alleen te fluisteren, als een onuitzegbare verdorvenheid. (227) ondergang Van Oudijck in het begin verblind verlies alles door naviteit komt tot inzicht: meer dan fysieke werkelijkheid, uiterlijk waarneembaar, meer dan maatschappelijke ambitie hoger ook afstand nemen van het naturalisme in de meest enge zin: milieu, inzicht in het hogere belangrijk! o ondergang Eva man wordt ziek, moet terug, gedesillusioneerd Determinerende omstandigheden o invloed van milieufactoren op individuen heel duidelijk! verschillende uitwerking van Nederlands Indi op de personages ook specifiek inwerking van de natuur: vb. moesson op het gemoed van Eva Eldersma o moment: allusie op contemporaine toestanden subtieler actuele situatie bepaald ook personages! o
80
vb.: Dreyfus-affaire, boerenoorlog (129), nieuwe literatuur (Kloos en Gorter) (161), grote verbroedering van wat arm was en rijk (164): gemeenschapszin en utopische idealen, spiritisme, erfelijkheid kinderen worden aangegeven als product van hun ouders vb.: Eva geboren in familie van artistieken, kinderen lijken op ouders,
Fragment uit de stille kracht Het levendigst van al deze, door lang patriarchaal samenleven in elkar versmeltende elementen, was de jongste zoon, Adrien de Luce, Addy, in wien het bloed van de Solosche prinses en dat van den Franschen avonturier zich harmonieus vermengd hadden, menging, die hem wel geen hersenen had gegeven, maar een mooiheid van jongen sinjo, met iets van een Moor, iets verleidelijk zuidelijks, iets Spaansch, - alsof in dit laatste kind de beide zoo vreemde elementen van ras zich voor het eerst harmonieus hadden gepaard, voor het eerst zich hadden gehuwd in volkomen bekendheid met elkar - alsof in hem, dit laatste kind na zoovele kinderen, avonturier en prinses voor het eerst zich in harmonie hadden ontmoet. (79-80) Commentaar op burgerlijke maatschappij o Van Oudijck als representant van het Nederlandse burgerlijke gezag: Uit een eenvoudige, Hollandse familie, zonder geld (103), de lijn, langs welke zijn oog altijd gewoon was te turen: de hirarchische lijn van het Binnenlands bestuur (103) Failliet van van Oudijck is failliet van burgerlijke maatschappij Kan niet omgaan met geheime krachten van het mystieke o vs. inlandse adel van de regentenfamilie Europesen: afschuw voor inlandse adel Doen meest irrationele dingen zonder verantwoordingen o vs. artistieke kringen van Eva Eldersma lijkt een beetje spot te drijven mevrouwtje waarheid van stille kracht wist zijn door haar artistieke kenmerken criture artiste o Woordkunst die de thematiek en het mystieke uitroept o effect van realisme en exotisme: exotische woordenschat o voorbij het realisme: via natuurbeschrijvingen evoceren van het mystieke, van de stille kracht
Fragment uit de stille kracht De nacht was als een dons van fluweel, loom nerzevende uit de luchten, als een omwemelende geheimzinnigheid, als een beklemmende aandreiging van toekomst. Maar in die geheimzinnigheid, onder de geplozen zwarte watten, het gerafelde pluche der tjemara's, was als een onontkoombare verlokking tot liefde, in den windloozen nacht, als een fluisteren om dit uur niet te laten voorbijgaan... Wel als een spotgeest sarde de tokk, droog komiek doende, en de gardo met zijn: werda! deed schrikken, maar zachtjes kirden de woudduiven en geheel de nacht was als en dons van fluweel, als en groote alkoof, die het pluche der tjemara's gordijnden, terwijl de zwoelte der verre regenwolken - die geheele maand aan den einder - omduizelde met een drukkenden toover. Geheimzinnigheid en betoovering dreven in den donzenden nacht, zeefden ner in de alkoof, die schemerde, versmeltende alle denken en ziel en warm vizioenende voor de zinnen... 86 81 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Vertelsituatie o Auctoriaal verteller beschrijft de personages expliciet + verteller blijft het gebeuren van de nodige duiding voorzien veel ruimte voor gedachten en psychologie van de personages via dialogen via directe rede en vrije indirecte rede interne focalisatie (waarbij het perspectief van de verteller beperkt wordt tot dat van het personage)
Fragment uit de stille kracht Maar onder al dit vertoon schuilt de stille kracht, en sluimert nu, en wil niet strijden. Onder al dien schijn der zichtbare dingen, dreigt het wezen der stille mystiek, als smeulend vuur in den grond en als haat en mysterie in het hart. Onder al deze rust van grootheid dreigt het gevaar, en rommelt de toekomst als de onderaardsche donder in de vulkanen, onhoorbaar voor het menschelijk oor. 111 Zoo voelde Van Oudijck niet de mystiek der zichtbare dingen. En onvoorbereid en zwak kon het goddelijk rustige leven hem vinden. 112 Zij zag naar Doddy, zij zat naast Addy; zij kon bijna niet eten, het arme kind, gloeiende van liefde... O, de Verleider, die maar had te verschijnen...! En Lonie, in die koorts van slechtheid, jubelde te zijn de mededingster van hare zooveel jongere stiefdochter... Zij zo voor haar passen, zij zo zelfs Van Oudijck waarschuwen. Zo het ooit tot een huwelijk komen? Wat kon het haar schelen: wat deerde haar, Lonie, huwelijk?! O, de Verleider! Nooit had zij hem, den oppersten, zoo gedroomd in haar roze uren van sista! Dat was geen charme van cherubijntjes; dat was de sterke lucht van een tijgerbekoring: het goudgevonkel van zijn oogen, de spierlenigheid van zijn sluipende klauw... morele dingen uit ogen van Leonie ambiguteit van vertelstandpunt: aarzeling tussen objectieve alwetendheid en subjectieve interne focalisatie o verhoogde vorm van objectiviteit Objectiviteit? Hoe worden de verschillende personages gevalueerd? Is er sprake van een duidelijke hirarchie of een duidelijke morele boodschap? o Verteller expliciet aanwezig, oordeelt niet expliciet o GEVOLG: Twijfel over ultieme interpretatie van het boek Is het verhaal van ondergang en neergang? Degeneratie thematiek Is het verhaal over het winnen van een inzicht Aansluiting bij nieuwe ontwikkeling: het mystieke Mystiek: meer dan naturalisme Anti-naturalistische elementen o er is meer dan het feitelijke en het zintuiglijk waarneembare (>< positivisme) o de stille kracht, het occulte, spiritisme, passies o hangt samen met een kritiek op het Westerse rationalisme en imperialisme nieuw soort literatuur die gaat over hogere inzichten 82 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode o o
afhankelijk van interpretatie van roman in geheel geeft andere invulling aan Van Oudijck
Appreciatie Voordelen o Exploratie psyche o Taalgebruik is suggestiever o Teert op exotisme: hip: cultus van het exotische o Het vreemde
Ander proza
Stemmingsproza, impressionistische / sensitivistische schetsen Vooral vanaf 1890: symbolistisch proza o irrele setting: bossen, kastelen, etc. vb.:ridders! o personages zijn symbolen voor diepere werkelijkheden o verhaal gedragen door duidelijke semantische tegenstellingen: goed/kwaad, eeuwige/vergankelijke, zielsliefde/seksualiteit o voorbeelden Van Eeden, De kleine Johannes (1885) Couperus, Psych (1898) Vermeylen, De wandelende jood (1906) Van de Woestijne, De boer die sterft (1918) o In de marge van de anderen: naturalistische genre belangrijker! Verdere ontwikkelingen o doorwerking naturalisme eerst schokkend anderzijds: richtingen die verworvenheden van 80 en naturalisme overnemen, maar in een minder radicale versie al snel: ht nieuwe model voor de roman: meest radicale kantjes er af geschaafd niet t veel seksualiteit meestal toch happy ending nieuwe vorm van naturalisme o Vlaamse variant: streekliteratuur: men imiteert het succes van Stijn Streuvels gaat ook boerenromans schrijven meer aanvaardbaar ook vb.: speciaal door de boerenbond gevraagd om nieuwe bemestingstechnieken te verspreiden streekliteratuur voor een breder publiek o Nederland: huiskamerrealisme, damesroman Vrouwen ook meer tijd om te lezen gematigd realisme (huiskamerrealisme, damesroman) focus op problemen van de nieuwe middenklasse (gezin, liefde en seksualiteit, sociale mobiliteit) 83 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
vaak met happy end tot op zekere hoogte door en voor vrouwen middlebrow o tussen elitaire (high brow) en puur amusement (low brow) ook door vrouwen geschreven vbn: Herman Robbers, Ina Boudier Bakker Frederik van Eeden, De kleine Johannes (1885) Ik zal u iets van den kleinen Johannes vertellen. Het heeft veel van een sprookje, mijn verhaal, maar het is toch alles werkelijk zoo gebeurd.
84
1914-1940: interbellum
Achtergronden bij de literaire ontwikkeling
WOI als breukmoment Ontstaan moderne samenleving Culminatie spanning tussen vitalisme/utopisme en fatalisme/ondergangsstemming o verheerlijking moderniteit oorlog: noodzakelijke hygine: nodig voor vitalistische regeneratie geloof in vooruitgangen en radicale modernisering vb.: Italiaans Futurisme: Marinetti, Futuristisch manifest (1909), verheerlijking moderne techniek en oorlog o cultuurpessimisme: cultuur tot stilstand gekomen geen sprake meer van cultuur en beschaving vb.: <> Oswald Spengler: Der Untergang des Abendlandes (1918-1922): cultuurpessimisme vb. Cyriel Buysse: reizen door Frankrijk: De vrolijke tocht (1911) vs. De laatste ronde (1923) dubbelzinnigheid van deze periode rijkeluiszoon met een auto: gaat daar mee op reis o bezingt deze: maakt nieuwe mogelijkheden voor toerisme o alle geneugten van de reizen o lofzang op toerisme, vrijheid en moderne techniek die dit mogelijk maakt o veel gelachen tocht opnieuw gemaakt o na eerste wereldoorlog wanneer het hele Frankrijk in puin ligt o af en toe door runes moeten rijden o breuk met optimisme o noodlot: auto begeeft het moet met treinen opnieuw worden gebracht techniek begeeft het en leidt enkel tot runes Russolo - Dinamismo di un'automobile, 1912-13.
Cesuur moet worden gerelativeerd o WOI minder bepalend in Nederland: niet rechtstreeks betrokken Onrechtstreeks met het idee van de oorlog geconfronteerd 85 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Radicale breuken al eerder aangekondigd voortzetting en versterking reeds gesignaliseerde ontwikkelingen: ideologische polarisering, verzuiling, ontstaan massabewegingen, technologische innovatie, sociale ontwikkelingen, enz. Op artistiek vlak o avant-garde reeds vr 1914: vooral op vlak van schilderkunst, muziek, enz. (Picasso, Les demoiselles dAvignon (1907), Stravinsky, Le sacre du Printemps (1913), futurisme, enz.) o slechts geleidelijke impact op de literaire verbeelding: inhoudelijk vs. formeel / Avant-garde bedient slechts een beperkt publiek o dringt soms maar traag door: duurt wel enkele jaren voordat het ruimer publiek ziet o Picasso, Les demoisselles dAvignon
o o
Stravinsky, Le sacre du printemps
Ideologische polarisatie Tussen progressief en conservatief, links en rechts, vrijzinnig en gelovig Links o Vestiging socialistisch regime in Rusland: Russische revolutie (1917), dictatuur Stalin (1928-1953) o sociale hervormingen in Vlaanderen en Nederland: algemeen enkelvoudig stemrecht, achturige werkweek o failliet kapitalisme: beurskrach van 1929 Rechts (vooral jaren 30) o Totalitaire rechtse regimes in Europa: Itali: fascisme, Mussolini (1922: Mars op Rome) Spanje: Spaanse burgeroorlog (36-39), Franco Duitsland: Nationaal Socialisme, Hitler (1933) o nationalisme, anti-democratisch, leiderscultus, conservatieve waarden, focus op mannelijkheid, enz. 86 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Ook in Ned. (NSB) en Vlaanderen (Verdinaso, VNV), anti-rechtse bewegingen (rond Forum: Comit van Waakzaamheid)
Vlaanderen en Nederland Vlaamse Beweging o Activisme versus passieven Activisme: willen Vlaamse eisen realiseren met hulp van Duitse bezetter radicaliseert in WOI, onder invloed van Duitse Flamenpolitik Symbool: Vernederlandsing Gentse Universiteit (1916) o Velen gaan daar studeren Vervolging van jongen intellectuelen na de oorlog o Vb.: Moens, Van Ostaijen, Timmermans o gevangenschap of tijdelijk vluchten drukt sterk zijn stempel op het culturele leven link tussen activisme en collaboratie in WOII Passieven: Vlaams gezind, maar wapenstilstand omdat ze het niet willen realiseren via Duitsland o Ook onderscheid tussen generaties tot op zekere hoogte een generatieconflict: Van Ostaijen, Moens vs. Van de Woestijne, Vermeylen jonge: activisten oude: passivisten tegen activisten Hoogtepunt verzuiling: links/rechts, maar vooral levensbeschouwelijk/vrijzinnig o groots opgezette katholieke renouveaubewegingen (vb. de Katholieke Actie) o bepaalt sterk het culturele leven: vb. literaire tijdschriften Nederland: neutraal, oudere generatie: De Gids, De Nieuwe Gids neutraal, jongere generatie: De Vrije Bladen (1924-1932), Forum (1932-1935) levensbeschouwelijk: jongere generatie: Opwaartsche wegen (protestants), De Gemeenschap (katholiek) Vlaanderen: dominantie katholieke zuil gevestigde tijdschriften: Dietsche Warande & Belfort (katholiek), De Vlaamsche Gids (liberaal) streng katholiek: Boekengids o wat moeten en mogen ze lezen? o Katholieke lezers adviseren o Alles krijgt een cijfer: 5 = lectuur voor allen, 1 = verboden literatuur Zelfs nu nog bij oudere boeken katholiek + open: Hooger Leven o van Gerard Walschap Culturele en literaire ontwikkelingen Meer vrije tijd: opkomst populaire cultuur en massapubliek 87 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o o o
ontstaan van de film (Charly Chaplin, Walt Disney vs. Fritz Lang, Eisenstein) (ook al verfilming van boeken) radio (hoorspelen, ook interviews met schrijvers, programmas over literatuur) sport, dans (zie Van Ostaijen, Music Hall) clubs heel veel succes katholieken eerst tegen: want ontspanning niet nodig nadien: zien dat ze veel mensen verliezen: oprichting katholieke clubs
Paul van Ostaijen, Music-hall (1916) Gelijk een zwakke vrouw d'armoe van heur lijf verbergt Onder een ruisend froufrou van rokken en van kanten kleren Zo dommelt de Music-Hall z'n lusteloos begeren Weg in 't schijnen en 't kwijnen van veel rode en groene lichten. Want door m'n fiets mag ik verhopen De witte Lente door te lopen, Te rennen: daarom verkies ik niets Als hoopsimbool boven m'n fiets. Music halls Plaats waar gedanst wordt Lichten aan en uit Goochelnummertjes Onstappingscultuur beschreving Vb. in de rest van de bundel: Daarin ook fietstochten en dergelijke verheerlijken o toerisme (genre van de reisdagboeken) voor ruimer publiek toegankelijk o ontstaan fenomeen van de bestseller onderscheid tussen: elitaire auteurs en bestsellers voor breder publiek opkomst massacultuur lijkt alsof literatuur in twee delen uit elkaar valt interacties tussen populaire cultuur en hoge literatuur tegelijk grote spanning tussen hoge en lage cultuur! o Neemt ideen, beelden en motieven uit populaire culturen over Literatuur: verdergaande autonomisering o Institutioneel enorme aangroei literaire tijdschriften niet meer zo sterk het algemene tijdschrift plaats voor kunst en literatuur in dagbladen, tijdschriften, op de radio gespecialiseerde literaire kritiek spanningen levensbeschouwelijke literatuur versus algemene 88 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o vb. IDIL (zedelijke quotering in Nederland), Boekengids) hoge versus lage kunst (bestsellers, volksreeksen, film en jazz, enz.) casus: ontstaan literaire interview (E. DOliveira, De mannen van 80 aan het woord, 1909) vb.: interviews met de Tachtigers interviews bestonden al, maar enkel in een populaire versie nu: verheerlijking: autonome literatuur
Poticaal radicale autonomistische poticas binnen het modernisme/de avant-garde i.p.v. de realiteit (impressies) of de auteur (stemmingen) de taal! autonome literatuuropvattingen ook steeds weer in vraag gesteld maatschappelijke rol van de literatuur (humanitair expressionisme, Forum, etc.)
Literaire ontwikkelingen 1914-1930

Algemeen (1914-1940): Modernisme en Avant-garde Wat? o Avant-garde: cluster van radicale vernieuwingsbewegingen Vb.: futurisme, dadasme, kubisme o Modernisme: stelt ook vernieuwingsvragen, zal minder sterk breken Vb.: T.S. Elliot Taal innoveert, maar ook verwijzen naar christendom Periodisering o Jaren 20: expressionistische pozie, avant-garde o Begin jaren 30: prozavernieuwingen, modernisme Ontwikkeling: van radicale autonomistische literatuuropvattingen o Continue ontwikkelingslijn wordt tot climax gedreven o Niet meer ondergeschikt aan de godsdienst 89 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
zie ook Tachtigers Radicaler doorgezet in het interbellum Geen connectie meer met figuur van auteur of waarneembare werkelijkheid o Zal ook voortdurend weer worden aangevochten! Extreme spanning tussen autonomistische tendens en heteronome tendens Auteur toch bron van alle literatuur? De vorm-of-vent-discussie: jaren 30 Literaire vernieuwing centraal, verschillende invullingen o Radicaal o Tendens door jonge generatie om ze in tijdschriften voor te leggen Vb.: manifesten, eigen literatuur publiceren, Internationaal verschijnsel, link tussen literatuur en andere kunsten o Ook in beeldende kunsten Literatuur zal zich hier naar gaan (moeten) modelleren Verloop o Aanvankelijk modernisme als overkoepelende term o tegenwoordig avant-garde Gaandeweg: meer gaan focussen op het verschil tussen modernisme en avant-garde Modernisme Minder radicaal, minder afwijzend tegenover de traditie (integendeel: veel intertekstuele verwijzingen naar de literaire en culturele traditie) Verbonden met auteurs als Proust, Joyce, Woolf, Mann, Musil, Valry, Eliot o In Nederland: Nijhoff, Forum-auteurs (Vestdijk, Ter Braak, Du Perron) o In Vlaanderen: Maurice Gilliams Kenmerken o Epistemologische twijfel twijfel en scepsis centraal twijfel aan de kenbaarheid van de wereld en de mogelijkheden van de taal zal voortduren worden bevraagd klemtoon op intellectuele reflectie problemen gethematiseerd in pozie en proza vb.: relatie tussen individu en wereld, literatuur en werkelijkheid, heden en verleden o psychologie in literatuur: centrale rol van het bewustzijn (en onderbewuste): bewustzijnsromans, stream of consciousness, etc. lezen Freud en zien daar beeld van moderne mens via experimentele technieken weergegeven innovatieve literaire technieken vb.: stream of conciousness, associatietechnieken, ambivalentie en meerduidigheid, doorbreking van logica en chronologie, etc. Avant-Garde Een echte avant-gardist is anti-avant-garde. 90 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Vernieuwing centraal o doorbreking van gevestigde artistieke en maatschappelijke codes Breuk o breuk met impressionisme o breuk met stemmingskunst o Anti-mimetisch, anti-expressief: kern achter de uiterlijke verschijningsvormen o Breuk met sociale normen Vaak relatie met ontwikkelingen in de beeldende kunsten Autonomistische potica o autonoom en zelfwerkzaam gedicht o taalexperiment (typografische experimenten, experimenten met versvorm) o taal centraal o zuiverheid soms ook juist een sterk ethische en maatschappelijke agenda: zuivere en onzuivere traditie Eigenlijk een hele resem historische avant-gardebewegingen: Futurisme, Kubisme, Expressionisme, Dadasme, Surrealisme, Nieuwe Zakelijkheid In de lage landen Vrij laat en in bescheiden mate Belang van individuen als Theo van Doesburg en Paul van Ostaijen In Vlaanderen vooral het expressionisme (jaren 20), in Nederland vooral een meer intellectualistisch modernisme (jaren 30) Jaren 20: vooral pozie; jaren 30: vooral proza Vlaanderen Humanitair expressionisme (pozie) o Vanuit Duitse tendensen: uit tijdschriften van Duitsland o Begint tijdens de oorlog (studentenbladen: Aula, De Goedendag) 1916 o Tijd tussen 1916-1920: verbonden met het activisme Aantal jongeren gaan Duitsers gebruiken om Vlaamse dingen te bewerkstelligen o Na de oorlog: tijdschriften als Ruimte (1920-1921): samenwerking literatuur en beeldende kunsten o Dichters: Wies Moens, De boodschap (1920), Paul van Ostaijen, Het Sienjaal (1918) Victor Brunclair, Marnix Gijsen, Gaston Burssens o Reactie tegen Van Nu en Straks
Marnix Gijsen, Karel van de Woestijne Maar minder dan ooit kunnen de jongeren met hun nieuwe eischen sympathiek staan tegenover een werk dat zelfs met de belofte van een geestelijk en een mystiek vervolg niets biedt dan een ironische en pathologische verfijning: eenvoudigweg decadentie. De poesie van Van de Woestijne gelukt er nooit in heel den mensch ineens uit te zeggen. Zij is essentieel stemmingsvol, egocentrisch en analytisch.
91
Gaat over een reactie van jongeren: jongerengeneratie profileert zichzelf Zoekt een soort model om zich tegen af te zetten: doen dat met de pozie van Van de Woestijne o Doet zich wel voor als geestelijk en mystiek In symbolisme: meer geestelijke en mystieke kunst, geen stemmingskunst Ontoereikend volgens jongeren Ondanks poging om te overstijgen blijft ze vast zitten in verfijning en decadentie Ondanks symblisme: stemmingsliteratuur die puur individualistisch is, en dergelijke Zegt weinig over nieuwe literatuur Centraal: de mens o concepten voorbij individuele: mens in het algemeen o voorbij versplintering: synthese Ruimte 1920-1921
o o
Humanitaire idealen: sociaal bewogen, universele broederschap, gemeenschapsidee, katholieke inspiratie Dichter als een profetische figuur Heel sterk ontwikkeld lyrisch ik Manifesteert zich als geestelijke leider Roept geestelijke broeders op tot een soort nieuw leven Profeet: messianistische kenmerken Brede vrije verzen, sterk retorisch (uitroepen, parallelismen, herhalingen hyperbolen), veel pathos, verheven stijl Passen zelfs vaak niet op bladspiegel Geen rijm, geen metrum Vol met apostroffen, uitroepingstekens Opvallende beeldspraak: vaak accumulatie van verrassende beelden uit verschillende domeinen (de natuur, het moderne stadsleven, de bijbel) Extreme vergelijkingen Opeenstapeling van zulke vergelijkingen Expressionisme niet passief portretteren van de wereld visionair ideaal, actief projecteren van verbeelding op de werkelijkheid sterke verspreiding weet zich snel te promoten bij jongeren Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
92
Ook proza: Moens, Celbrieven; Van den Oever, Het inwendig leven van Paul, Van Ostaijen, grotesken Ook tegengeluiden: rond t Fonteintje Tegenover expansiedrang o.a. Richard Minne traditionele, klassieke versvormen thematiek: dagelijkse leven i.p.v. hooggestemde idealen Ontwikkeling van Van Ostaijen o Elke bundel is een radicale vernieuwing: avant-garde Snelle evolutie van humanitair naar organisch expressionisme van ethisch ideaal naar autonomistische pozie (formeel) buiten-lyrische hogeborst-zetterij o Vooral in zijn pozie, onderbouwd in zijn kritieken o Tussenstap via nihilistisch-dadastische periode o Inspiratie in de beeldende kunsten o Dichtbundels Music-Hall (1916) Debuut Unanimistisch beeld van het leven in de grootstand (vgl. Jules Romains) o Moderne setting: de stad, de music hall, het moderne leven), benvloedt ook de woordkeus Ziet nog niets van WO I o Typisch aansluiting bij de fin-de-sicle literatuur o Nauwelijks iets van de ruimere context o in de lijn van de stemmingspozie van het fin-de-sicle Vb.: Amoureuze espacades, fietstochtjes, Subtiel, ouders mogen het niet weten Wel al vernieuwing o Idee rond het unanimisme o Menselijke eenheid: synthese o Moderne leven o Moderne taal: eenvoudig, alledaags, Het Sienjaal (1918) Eerste volwaardige humanitair-expressionistische bundel Thema van de universele broederschap, een herwonnen eenheid en synthese op alle vlakken Sterk religieus gekleurde woorden en beelden De dichter wordt opgevoerd als een soort profeet en leider Vrij vers, breedvoerig, opeenstapeling van beelden, veel herhalingen en opsommende stijl Het Sienjaal, Februari
93
o o
Alle humanitaire epxressionistische elementen Sterk poticaal gedicht over nieuwe soort pozie Lente gaat over nieuwe literatuur na Tachtigers Nieuwe lente: kijk naar Mei van Gorter Wil hier hetzelfde mee bereiken Gefluit, mondharmonica Geen traditioneel symbool voor pozie of lente
94
Formeel anders: geen rijm, geen vast metrum, lange verzen, tomeloos, mateloos, ongebonden, equivalentie wind en lente en nieuwe pozie o Inhoudelijk nieuwe accenten Nieuwe boodschap, les Heteronoom Communicatie Later veroordeeld door Van Ostaijen Humanitaire ideologie Religie als institutioneel apparaat weinig verband (afzetten tegen traditionele interpretatie): nu voorbijgestreefd: vaag katholicisme Kritiek op gevestigde orde: vaag socialisme o Ideologie Herneming katholicisme: vb.: blijde boodschap Herneming poticale elementen Herneming sociale dimensie (zelfs communistisch) Ook Internationale uit 1910 Vage boodschap in maatschappelijke realiteit veranderd o Oppositie oud- en nieuw Vroeger: Alexandrijnen over wintermajesteit Nu: lach van boerenjongen Vroeger: Majesteuze, elitaire, hoogdravende pozie Nu: tegenvoorbeeld: jongetje dat in water valt o Gaat over de mens Gaat zijn pozie uitleggen, onderbouwen Verwijzingen naar beeldende kunsten Moest vluchten o Stad van de verliezer o Revolutionaire elementen o Verliest geloof in mooie humanitaire idealen De feesten van angst en pijn (1918-1921) Geschreven in Berlijn; volledig in handschrift, gebruik van verschillende lettertypes en kleuren Postuum uitgegeven (1928) Thematisch: desillusie en vernietiging Begin van ont-individualisering en concentratie (genspireerd door o.a. kubisme) Formeel: gesoleerde woorden en woordkernen Bezette stad (1921) Eveneens ontstaan in Berlijnse periode Beeld van Antwerpen tijdens WOI Dadastisch ideen
95
Verliest geloof in humanitaire idealen Politieke orde bekritiseren Nihilistische levensbeschouwing: spot met burger, godsdienst en moraal Kubistische ideen o Verderzetten van ont-individualisering Radicale doorhalen van het lyrische subject o Idee van concentratie Tegenover centrifuge van humanitaire pozie die alle richtingen uitgaat Nieuwe pozie: klemtoon op woord, fragment, geconcentreerde vormen Radicale experimenten met ritmische typografie, met klankassociaties, met syntaxis en illustraties Collage- en montagetechnieken: affiches, reclame, slogans Bezette stad
o o o
96
Opdracht: non-opdracht voor meneer zo en zo Religieuze discours geperverteerd door het alledaagse discours van de film o Vb.: God de vader krijgt het laatste bedrijf. Eindtijd: ondergang, nihilisme, o Vb.: Iemand denkt dat hij rechtvaardig is, terwijl hij een moordenaar is Spanning religieuze en areligieuze Spanning tussen identiteit en gespleten subject Lijkt dat er geen touw aan vast te knopen valt: uiteindelijk lijn zichtbaar Nagelaten gedichten Oorspronkelijke titel: Eerste boek van Schmoll o Piano oefenboekje voor beginners o Significante keuze geen pozie, maar muziek als idee Klankwaarde van woorden heel belangrijk
97
Combinaties van klanken, eerder dan combinaties van betekenissen Oefenboekje: geen hoogdravende pretenties Postuum uitgegeven Eindpunt van zoektocht naar zuivere lyriek, autonome pozie, posie pure o criture artiste Pozie = woordkunst. Pozie is niet: gedachte, geest, fraaie zinnen, is noch doctoraal, noch dada. Zij is eenvoudig een in het metafysiese geankerde spel met woorden. o Afstand nemen van eerdere uitgangspunten o Nieuw: pozie is een soort woordspel: metafysische is verankerd hierin o criture automatique: het ene woord roept het andere op Nadruk op klanken betekenismogelijkheden van het woord Spel met formele herhalingen, variaties en contrasten Rol van het onbewuste Zoektocht naar mystieke ervaring
Melopee o Spel van woorden en metafysische ervaringen o Ontindividualisering en concentratie Vaak eenvoudige woorden o Melopee: muziek, muzikale Grieks voor leid, gezang o Eenvoudige woorden o Opgebouwd uit spontane combinatie van woorden Formele combinaties van herhaling en analogie gebaseerd op eerste premisezin Variatie, contrast Enorme parallellie: MAAR verschuivingen en contrasten (over versus onder) 98 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Verwijzingen naar metafysische Verticale dimensie: maan man rivier Spanning tussen hogere en het aardse Horizontale dimensie: man op kano vaart op rivier die leidt naar de zee Als de man aan de zee is (als hij dood is) is het aardse en bovenaardse dan verenigd?
Nederland Rond 80 in Nederland: pozie autonomiseert o Niet meer in functie van maatschappelijke boodschap Breuk in maatschappelijke door WO o Louter esthetisch => esthetisering heeft individualisering tot gevolg (dichter, ) Vooral vorm zijn o Sterker in Vlaanderen: feller geraakt in WO o Sterk anti-Tachtig Afzetten tegen Karel Van de Woestijne Minder directe impact van WOI Minder dan in Vlaanderen een duidelijk afgelijnde avant-gardistische beweging Toch tekenen van literaire vernieuwing in de tijdschriften o Het Getij (1916-1924) o De Vrije Bladen (1924-1931) o (later:) Forum (1932-1935) Belangrijkste dichters: Hendrik Marsman, J. Slauerhoff, Martinus Nijhoff Humanitaire sthetisch context o Keert zich daarvan af in latere ontwikkeling o Autonomische stelling van Tachtig radicaliseren o Vooral in nagelaten gedichte, poesie pure o Vooral vorm i.p.v. inhoud o Schoonheid verbonden met maker Tijdschriften o Het Getij nog veel traditionele elementen: vb. Slauerhoff: romantisch-symbolistische thematiek, klassieke strofenbouw, pozie verbonden met het rusteloze leven van de dichter-wereldreiziger vb. Archipel (1923) vernieuwende elementen bij Herman van den Bergh (expressionisme) en Theo van Doesburg = zuiverste vertegenwoordiger van internationale avant-garde in Nederland Werkt mee aan De Stijl (samen met Mondriaan): constructivisme o De Vrije Bladen: gedeeltelijk dezelfde namen, mt Marsman en de latere Forumianen (Ter Braak, Du Perron, Vestdijk) Marsman o Sterk bij het internationale expressionisme aanleunt 99 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Vooral in vroege gedichten Slechts korte expressionistische periode Expressionistische elementen in Verzen (1923) en Paradise regained (1927) projectie van eigen beleving op natuur of kosmos: universalistisch geheel kosmisch-vitalistisch expressionisme geconcentreerde vorm (woorden en woordgroepen, geen lyrisch ik) grootheidswaanzin: ook al bij humanitaire expressionisme daar niet vormloosheid concentratie in de vorm niet de hele lange zinnen, eerder korte woorden en woordgroepen typisch expressionistische vormkenmerken o.a. gewaagde beeldspraak vol dynamiek (wereld: scheve bloem in wapperenden mond der ruimte) opvallend kleurgebruik (blauwe paarden, bruin geluk) illustratie
Marsman, Verzen (1923) (openingsvers) vlam Schuimende morgen en mijn vuren lach drinkt uit ontzaggelijke schalen van lucht en aarde den opalen dag kosmische vier elementen: vuur in titel en herhaalt in mijn vuren lach, voorlaatste regel lucht en aarde, implicieter water schuimende elementaire visie: kosmische uitvergrotingvan het ik o projectie van mijn lacht dring uit: omarming van individu en kosmos drang tot concentratie: korte zinnetjes tijdens zijn ontwikkeling zal formele concentratie stijgen: in de buurt van late Van Ostaijen
Nijhoff o Moeilijk te situeren enerzijds vrij klassiek: oppervlakkige eerste indruk: metrum, dicht, anderzijds aansluiting bij neo-klassiek modernisme (zoals Paul Valry) complex spel met intertekstualiteit heel ambigue dichten: explosie van verschillende betekenissen o Aandacht voor de autonome vermogens van het woord en de taal (op die manier zekere affiniteit met late Van Ostaijen) Nadruk op zelfwerkzaamheid van het woord Pozie: suggestieve werking van woorden 100 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o o
Link late Van Ostaijen: heel suggestief en impliciet iets laten zien van het hogere, metafysische Spanning tussen zintuigelijk waarneembare en wat daar achter ligt, zonder dat het expliciet wordt benoemd (zoals in symbolisme) Gesuggereerd via woorden en klanken Thematiek: spanning tussen het leven op aarde en het metafysische, verbinding waarneming en diepere werkelijkheid Vormen (1924) en Nieuwe gedichten (1934), met daarin het lange episch-lyrische gedicht Awater Nijhoff, De verbrandende lampion
Nijhoff, De verbrandende lampion Vannacht zag ik, door 't raam op het balkon, Waar 't maanlicht langs de natte planken glansde, Voorbij de balustrade, een lampion Van vreemd bleek licht, die in het donker danste, Kantelen op den wind En plotseling Herkende ik: zijn gelaat, dat met vermoeide Wijd-open oogen daar voor 't venster hing Terwijl de huid als dun doek openschroeide Eerste indruk: vrij klassiek gedicht (rijm, metrum, eenvoudige taal, eenvoudig tafereel) 1e strofe: suggestie van iemand die naar een lampion kijkt van vreemd bleek licht o Gewoon tafereel: registratie van werkelijkheid Vrij abrupte breuk in midden van het gedicht o Een soort uitwerking Vrij realistische lezing o Zien van eigen gelaat: weerspiegelt op het venster o Suggestie van iets vreemd: zijn gelaat In oorspronkelijke werkversie mijn gelaat Ontdubbeling van het ik o Ander gelaat wordt gesuggereerd Gelaat van God? Geholpen door het feit dat andere gedichten steeds Christusgedichten zijn o Lampion brandt: in laatste regel hernomen Lijkt dat hijzelf in brand staat Op ruit: niet alleen projectie van het ik, metafysische Ze ontmoeten elkaar Lijkt of de huid openschroeit o Is het positieve ervaring? Lijkt openbarende ontmoeting 101 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
o Nijhoff, Awater
Lijkt zelfvernietiging uit te maken ik is ik niet meer door zijn gelaat Ten koste van wat Gaat het wel over metafysische?
Man met de naam Awater o Iemand heel gewoon o Kantoorjob o Awater: klankspel o A: eerste letter van het alfabet: begin, oorsprong van alles, gaat over eerste mensen, leven is uit water gekomen Spanning tussen metafysische en gewone o Mythe van eerste mens van Elckerlijc van iedereen van ons o Ook geroniseerd: mythe is illusie
Literaire ontwikkelingen 1930-1940

Vooral prozavernieuwing Klemtoonverschuiving van avant-garde naar modernisme en van vorm naar inhoud
102
Nederland: Vorm of Vent? Literaire context o avant-garde uitgewerkt, (neo-)klassieke vormen o doorwerking middlebrowliteratuur: huiskamerrealisme, damesroman, streekroman o belang maatschappelijke omstandigheden (1929: beurskrach; 1933: nationaalsocialisme) REACTIE: groep rond het tijdschrift Forum o meer modernisme dan avant-garde, tegen vormcultus o tegen oppervlakkig psychologisch realisme in het proza o belangstelling voor maatschappelijke context: verzet tegen opkomend nationaalsocialisme Prismadiscussie: vorm of vent? o naar aanleiding van D.A.M. Binnendijks bloemlezing Prisma (1930) o zelf opgevat als alternatief voor Costers Nieuwe geluiden (1924): humanitaire idealen o belang van de literaire vorm: vormkracht, organisme o Reactie Menno ter Braak in De Vrije Bladen (1931): vent, persoonlijkheid (en de manier waarop die in het werk is uitgedrukt) o Vormt basis voor samenwerking met Eddy Du Perron o Forum(1932-1935) o opgericht door Ter Braak, Du Perron en Roelants (Vl.), redactie in 1934 uitgebreid, opgesplitst in Vlaamse en Nederlandse afdeling o Vent centraal: herijken van de canon: Multatuli, Slauerhoff o Sterk polemisch gericht, belang van essayistiek (Dmasqu der schoonheid (TB), Uren met Dirk Coster (DP) Ze zijn wel pro vorm, maar niet pro Dirk Coster Gaan voor de individuele authentieke persoonlijkheid o Ook creatief werk: posie parlante, modernistische bewustzijnsroman
Forum, Ter inleiding (reader p.158)
103
Nederland: Forum posie parlante: tegenover posie pure o invloed van de spreektaal, inhoud ontleend aan dagelijkse leven o ironische, afstandelijke verteltoon o conventionele versvorm o Du Perron en Jan Greshoff (invloed van Elsschot) Modernistische bewustzijnsroman o psychologische verdieping tegenover het psychologisch realisme van voorheen (inzichten psychoanalyse: onderbewuste, tegenstrijdige impulsen) o aansluiting bij internationale modernisme: Woolf, Joyce, Gide, Larbaud, Mann inzet: vooral het proza o analyse niet via extradigetische verteller (externe duiding, morele evaluatie), maar via het personage zelf (interne focalisatie, bewustzijnsrepresentatie) o personage (vaak ik-verteller) met ingewikkelde persoonlijkheid: zelfanalyse (onder invloed van Freud), vaak ook autobiografische dimensie o epistemologische twijfel: twijfel aan de mogelijkheid om zichzelf, de ander en de wereld te kennen o Doorbreking van chronologie: fragmentaire en associatieve structuur, diverse teksttypes door elkaar o Voorbeelden: Menno Ter Braak, Hampton Court (1931), Eddy Du Perron, Het land van herkomst (1935), Simon Vestdijk, Meneer Vissers hellevaart (1936) Nederland: Nieuwe Zakelijkheid Romanvernieuwing parallel met Forum (meer klemtoon op het sociale i.p.v. het psychologische, meer aansluiting bij avant-garde i.p.v. modernisme) o Bekritiseerd door Forum: te oppervlakkig realistisch, navolgen modernistische mode o nauw betrokken op de actualiteit, moderne onderwerpen (stad, industrie, techniek, ) o zakelijke stijl, registrerend, gebaseerd op journalistiek en reportage o filmische structuur: fragmenten, collage, bruuske wisselingen in vertelperspectief, spelen met de tijd (sprongen + simultanesme) o Ben Stroman, Stad (1932); M. Revis, 8.100.000 m zand (1932) 104 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Nederland: Bordewijk In dezelfde lijn als Nieuwe Zakelijkheid: het proza van Bordewijk o vooral stilistische overeenkomsten: korte zinnen en hoofdstukken, heldere structuren o ook moderne onderwerpen in toekomstromans (Blokken (1931), Knorrende beesten (1931)) o sterk literaire stijl: opvallende metaforen o spanning tussen rationaliteit, tucht en ontregeling, realiteit en het surrele, het zakelijke en het potische o Bint (1934) en Karakter (1938): verheerlijking van de tucht? Vlaanderen: prozavernieuwing Expressionisme: nauwelijks proza, wel invloed op latere prozaontwikkelingen Enorme populariteit streekliteratuur o navolging van Streuvels o beschrijvingskunst (woordkunst) o personages zijn typen: karikaturaal, weinig psychologische uitdieping ideologie: idyllische, katholieke rurale Vlaanderen Timmermans (Pallieter (1916)), Claes (De Witte) Reactie vanaf 1927 o driemanschap Walschap, Roelants, Zielens Roelants: komt en gaat Zielens: valt bijna onmiddellijk weg Gesoleerd figuur van Elsschot: functioneerde wl binnen Foru o soberder stijl, afzweren woordkunst o grotere diepgang personages (psychologie, psychoanalyse) o probleemromans: seksualiteit, huwelijksmoraal, opvoeding, katholicisme, etc. o samenwerking met het Nederlandse Forum, maar na ruzie ontbonden o meer gesoleerde figuur: Elsschot (ontdekt door Forum) o al snel een tweede generatie: Albert van Hoogenbemt, Filip de Pillecyn, Maurice Gilliams Walschap o Katholiek o Begon de internationale literatuur te becommentariren Had het als jongere wel gehad met de streekliteratuur Zo veel dat men afvraagt of hij het wel gelezen heeft
105
Walschap, Wat is een roman? De roman is een verhaal, waarin handelingen centraal staan (en niet psychologische uitweidingen of milieuschildering) Het moet vooruitgaan Vandaar: dynamiek (directe taal (sober en volks), snelle afwisseling scnes en gedachten, werd in verband gebracht met expressionisme) Schrijft aanvankelijk katholieke probleemromans, die sociale kwesties aankaarten Adelade (1929) wordt als pornografisch en naturalistisch onthaald door de katholieke kritiek (samen met Eric en Carla: De familie Roothooft) Breuk met de kerk in pamflet Vaarwel dan (1940) Houtekiet (1939): vitalistische, heidense roman over een brute natuurmens die een nieuwe gemeenschap sticht (Deps), los van kerk en staat o Maakte veel emoties los Slechte reclame is de beste reclame die er is: bestsellerauteur Conflict met katholieke kerk herhaald en herhaald: zal afstand nemen van het geloof (in bijvoorbeeld Vaarwel) Maurice Roelants o psychologiserende romans: weinig handeling, diepgaande analyse o Komen en gaan (1927): roman over een huwelijkscrisis Rol Walschap en Roelants o Zijn eigenlijk niet zo schokkend, al worden ze zo afgebeeld o sterk verschillend: actie vs. psychologie o beiden reactie tegen streekliteratuur: uiterlijke beschrijving o geen moraliserende vertellers Walschap: veel perspectieven, bewustzijn van de personages Roelants: ik-verteller Willem Elsschot o aanvankelijk niet zoveel aandacht, herontdekt via Forum, daarna tweede carrire 106 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
eenvoudige verhaalstructuur, functioneel, sobere stijl (enigszins verwant met Nieuwe Zakelijkheid, maar eigenlijk vooral realistisch: moderne setting: zakenleven) o verhalen over antihelden, thematiek van de mislukking en de ontgoocheling o ironie en understatement (scherpe kritiek, maar ook een soort empathie en melancholie) o Lijmen (1924), Kaas (1933), Het been (1938) Maurice Gilliams o Elias, of het gevecht met de nachtegalen (1936) o sluit aan bij grote internationale modernisten o Deels ik-vertelling, introverte jongen centraal: extreme vorm van psychologisering en psychoanalyse: analyseren van stemmingen, onderbewuste o losgekoppeld van realiteit: symbolisch Wanneer Aloysius ons hart verontrust, hangen we in de werkelijkheid onderstboven als betooverde apen. setting: kasteel, oude adel associatieve stijl (als een muzikale compositie), sterk estheticistisch en literair
Tekstbespreking Lijmen/Het been

Elsschot in zijn tijd idee van de streekliteratuur belangrijk vanaf 1900 tot in het interbellum o nadien reactie hiertegen tegen de mooischrijverij tegen de criture artiste tegen de uitvoerige beschrijvingen veel soberder, directer, functioneler schrijven tegen de focus op het uiterlijk en gebrek aan psychologie beeld van traditionele idyllische rurale Vlaanderen: alles uiteindelijk op zijn pootjes Willem Elsschot o Pseudoniem van Alphons de Ridder o nieuwe wind door Elsschot leek ideen al te gebruiken in 1923 enkele jaren voor de zogezegde doorbraak van dit type roman zag hem niet als belangrijke romancier idee gevolueerd: Villa de rose werd wel positief ontvangen, maar niet gezien als grote vernieuwer eigenlijk heel sterk toch nog in realistische verhaaltraditie ingebed o Debuteert met Villa des Roses, roman in realistische trant o 1924: Lijmen (roman over het zakenleven; De Ridder was zelf zakenman) Het been: voor Menno ter Braak Link met Forum duidelijk
107
In jaren 30: wordt herontdekt door Forum: meer modernistische interpretatie van zijn werk o Tweede productieve periode: 1933-1946: Kaas (1933), Tsjip (1934), Lijmen/Het been (1938), De Leeuwentemmer (1940) o Vrij realistisch, maar uiteindelijk modernistischer Zijn werk nu nog beschikbaar uit het interbellum o Dunne boekjes: handig om te bundelen en te herdrukken o Antwerpenaar: doen graag aan citymarketing o Taal die nu nog werkelijk gelezen kan worden o Moderne onderwerpen: vb.: reclame,
Lijmen/Het been gesitueerd in zijn tijd Lijmen/Het been als moderne roman o Moderniteit Het ontbreken van een auctorile verteller In de eerste persoon enkelvoud (revolutionair) Betrouwbaarheid van de verteller dubieus Is er een tegenstem? o Op lager niveau: de pastoor: is dat autoritaire stem Dubbelzinnig o Cruciaal: vriend die Laarmans ontmoet: de stem van de vriend waaraan het verhaal wordt verteld Zegt niets Maakt positie kenbaar Bij het citeren van Laarmans gedicht: kritiek op zijn vervlogen idealisme als hij gaat weglopen o veel minder bij het been meer in contact met Forum, modernistische literatuur meer interne evaluatie Echte experimenten met vertelvorm krijg je eigenlijk niet o Thematisch: moderne onderwerpen Vb.: economie, grootstad (vs. streekroman: boerenleven, agrarische context) Moderne setting: autos, telefoons, reclame o Stilistisch: integratie van fragmenten uit het moderne leven Collagetechnieken Fragmenten uit moderne leven gecopy-paste: modern idee vb. reclameteksten (p.77-84) vb. : Htel Washington. 1100 chambres. lectricit. Salles de bains. Lifts. Tlphones 16305, 16306, 16307, 16308, 16309, 16310. = analogie met Nieuwe Zakelijkheid o Stilistisch: modern, sober en functioneel taalgebruik (tegenover criture artiste en woordmooi) o Ook verwijzingen naar contemporaine politieke en ideologische realiteit 108 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Verschil Nederlands Frans: spel met Franstalige karatker vs. Vlaamse beweging Vb.: In de rue de Flandres, Boormans praat Frans als hij iets werkelijk belangrijk doet Vb.: Laarmans Vlaams activist o Men zei altijd dat dit universele literatuur is: eigenlijk hele laag waarmee roman commentaar op zijn eigen tijd wil zijn o Gaat met Boorman mee: scheert baard af, verlies van idealen, Idealisme ontmaskerd Kritiek op verfransing Vlaamse beweging o [over Laarmans:] Hij zag er voorspoedig en burgerlijk uit, als een man van zaken, en toch deed hij mij denken aan Vlaamseleeuwenvlaggen en Guldensporenslagen, aan jongens met baarden en vilthoeden. (9) o > verlies van idealen, ontmaskering van idealisme, tegelijk: kritiek op verfransing (rue de Flandre) Kolonialisme Vb.: Museum van Inlandse en Uitheemse Voortbrengselen + Leopold II, beschermer van handel en nijverheid o Leopold II: bekritiseerd: gebaseerd op uitbuiting, net zoals Boormans Idee van klassenstrijd Vb.: staking van de werkers communisme Boorman vs. Communisme: Maar als in een visioen heb ik opeens beseft dat mijn klassenplicht onderwerping gebood en dat mijn ongehoord bod van achtduizend en zoveel voor een man van mijn jaren volstond als blijk van opstandigheid, omdat een parasiet als ik er geen belang bij heeft de komst te bespoedigen van de nieuwe orde der dingen die ons te werk zal stellen met spade en houweel, zonder grootlinten noch mijters. (244) Boorman op een bepaald moment met Mussolini vergeleken (aanloop naar WO II) o Niet expliciet gethematiseerd o Spanning tussen Lijmen en Het been Maarschalk Foch (174): WOI: verband tussen kapitaal, goederen en oorlog Boorman = Mussolini 234: aanloop naar WOII Lijmen/Het been: tussen realisme en modernisme o Realistische representatie van de werkelijkheid, vrij klassiek verteld verhaal o Geen evaluerende auctorile verteller: ik-vertelling, focalisatie via personages (vooral Laarmans) o Analyse van de morele neergang van een individu
109
o o
Boorman had mij opgetuigd, Boorman heeft mij afgetakeld. De naam van Boorman zij geloofd. 180 [] dat ik dus eigenlijk mijn ziel geofferd had op het altaar van het Wereldtijdschrift, om door Boormans genade van novice tot hogepriester te worden opgeleid. 181 Scherpe maatschappijkritiek: aansluiting bij heteronome literatuuropvatting van Forum Complexiteit en ambiguteit: niets is wat het lijkt
Ambiguteit Stilistisch o Spanning tussen verschillende registers: spanning tussen zakelijke en literaire taal, tussen functionele en verheven stijl [L. Over B.:] En er ging weder zulk een kracht van uit, dat ik een eindje opschoof om niet met hem in aanraking te komen, want hij leek mij wel een dynamo. (18) [Boorman:] Hij leek wel een kruisvaarder, in t zicht van Jeruzalem. (89) [Boorman:] Een verkillende ademtocht is over mijn huid gevaren toen de verpleegsters de hand op mij hebben gelegd om mij gereed te maken voor de ceremonie van het bad. (244) [Laarmans:] [] dat ik dus eigenlijk mijn ziel geofferd had op het altaar van het Wereldtijdschrift, om door Boormans genade van novice tot hogepriester te worden opgeleid. (181) Om kwart over negen ging een schelletje, een stem riep het hof, de togas bedaarden, het publiek stond recht en het hof kwam werkelijk uit het zijdeurtje tevoorschijn als uit een sacristie. (225) Helemaal gemodelleerd als een gegeven in de kerk Uitgebreide metafoor: gerecht met de godsdienst Het wordt een van haar mooiste dagen en die broodregen in de woestijn haalt [het] er niet bij. (204) o > Ironische vermenging hoge en lage registers o > Vaak (intertekstuele) verwijzingen naar katholieke geloof of antieke mythologie roman over het kapitalisme vs. roman over religie o Vermenging kritiek op kapitalisme en kritiek op religie o Over de banken Vb.: Binnen verander je al het schamele metselwerk in marmer en je richt een brandkast op als een altaar. (86) o Over de kerk Besproken als economische organisatie Vb.: een gilde [Priester Jan, die aanvankelijk tenor wou worden:] Vb.: Hij is dan een eerste maal aan ons verschenen in zijn zitkamer, achter een tafel die n schittering was van damast en kristal, vier glazen voor ieder. Een tafel als voor een laatste avondmaal. Hij was doende flessen te ontkurken en zo verdiept in zijn sacerdotale toebereidselen dat wij 110 Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
hem al een tijd vanuit het deurgat stonden aan te kijken zonder dat hij ons gewaarwerd. (195) Vb.: [Jan:] Maar dan is dat mens van jullie te bereiken. En te bewerken ook verzekerde hij. [] Onze roomse gilde heeft al andere toeren uitgehaald. En het doel wettigt immers de middelen, waarde neef? 246 o Voortdurend referenties aan het goddelijke, het mythische en het religieuze, vaak ironisch Vb. mevrouw Lauwereyssen: situeert zich tussen het menselijke (het been) en het goddelijke o De smederij verwijst onder meer naar de onderwereld uit de klassieke mythologie Hij verbeeldt zich nu eenmaal dat het centrum van die weelderige stad alleen uit hotels, koffiehuizen, patisserien en parfumeriewinkels bestaat, en dat er geen plaats meer is voor volgelingen van Pluto, voor mensen met zwarte gezichten, die met vuur en ijzer spelen. (120) Mevrouw Lauwereyssen werd in haar zetel verrast, terwijl zij doende was een ruige apostel te verbinden, die op drie poten stond. (117) o Ook referenties aan christendom Het was een smokerige loods met glazen dak. In een hoek stonden een paar smeden, die een leven maakten als een laatste oordeel; in t midden lag een voorraad hoek- en plaatijzer op de vloer, terwijl zes of zeven bankwerkers, draaiers en monteurs zich tegen de muren een plaats hadden uitgekozen. Toen wij plechtig aantraden en Boorman aanstalten maakte om de centrale stapel te beklimmen, verstomde plotseling het geraas en tien gezichten keerden zich naar ons toe. (100) Hier ben ik, sprak de stem van boven, en daarop begon de nederdaling van wat een dikke vrouw bleek te zijn, die aan iets leed. (102) Dit is nu weer wonderzalf uit de abdij van Negenbergen, waar die madonna staat die flerecijn geneest. (104) [] voor mij glom de aureool van moeder Lauwereyssen (119) Het eerbetoon dat zo onverwachts over haar uitgestort werd, bracht haar blijkbaar een geur als van bloemen en wierook []. (121) [] iets dat de paradijslucht zou verpesten [] 124 o In Lijmen Lagen zijn er gewoon Wordt niet veel mee gedaan o In het been Veel meer mee gedaan Man van zaken worden met hogere orde geconfronteerd Boorman vs. Laarmans o Boorman Lijkt op het eerste gezicht het kwaad in hoogsteigen persoon (spot met alle vormen van idealisme of van het hogere) MAAR
111
o 112
In al zijn slechtheid is hij het vaak die de hypocrisie van de maatschappij ontmaskert: reveleert op een bepaalde manier een vorm van waarheid Wordt in Het been in toenemende mate met het metafysische geconfronteerd Trigger om te twijfelen was: de dood van zijn vrouw Hij kan niet meer bij haar komen: wordt op verschillende manieren geconfronteerd met twee ordes, twee logicas, o Als man van zaken is hogere onbereikbaar o Moet terugkomen op de zaak (mevrouw Lauwereyssen geassocieerd met hogere) o Eerst bereiken via het wereldlijke: rechtszaak aanspannen o Komt tot besef dat het niet kan met aardse middelen een hogere schuld in te lossen Daarom pastoor: Latijn en godsdienst Opgenomen in gasthuis Heel sterk als christusfiguur gezien: kan je lezen als passieverhaal [Boorman:] Dat alles komt van de ijdelheid, De Mattos. Ieder wil nummer n, zijn of ten minste doorgaan voor nummer n. [] Jezus Christus, die gepraat heeft als had hij de wijsheid in pacht, heeft daar niets aan veranderd. En daar de massa van die duivel bezeten is, richten de sluwe jongens van de negotie er zich op in. (87) Boorman ziet zich uiteindelijk voor het conflict tussen de orde van het menselijke (de economie, de geldelijke schuld) en de orde van het bovenmenselijke (de schuld van hogere orde) geplaatst (vertegenwoordigd door mevrouw Lauwereyssen) verlossing kan niet gekocht of verhandeld worden (deurwaarder, openbare verkoop) een priester wordt ingeschakeld: iemand die Latijn kent en al de bezweringsformulieren van de godsdienst (199) Uiteindelijk valt Boorman (tijdelijk) uit zijn sociale rol: krankzinnigheid wordt geduid in goddelijke termen (Boorman = Jezus) Johannes de Doper (242) Een verkillende ademtocht is over mijn huid gevaren toen de verpleegsters de hand op mij hebben gelegd om mij gereed te maken voor de ceremonie van het bad. (244) Een geluk dat de kruisiging in onbruik is. (246) En toen gebeurde het wonder. De deur werd opengegooid en Boorman trad binnen, ditmaal tussen zijn twee zwarte flankeurs. Bleek als hij zag en met die groene streep over zijn gezicht leek het wel een opstanding. (247) Drie uur (239), vierde middag (241), lumbaalpunctie (247) Etc. Laarmans Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode
Kent noch de hoogte, noch de laagten van zijn meester Wordt in alles gekenmerkt door zijn middelmatigheid: wil zijn deel van de winst niet incasseren en deelt met Boorman, laat uiteindelijk een sik groeien (182): een middenweg tussen geschoren en baard, etc. Hij staat voor de gewone mens: wordt uiteindelijke een anonieme klerk Is een laffe navolger: Als ik blindelings zijn raad volgde sloot ik altijd meer zaken af dan wanneer ik mij verstoutte op mijn eigen flair rond te lopen. (182) Wordt uiteindelijk het strengst van al veroordeeld Voorbeelden [priester:] En jij, ellendeling, heb jij er dan helemaal geen hinder van? Neen, voor jou is het koninkrijk der hemelen een permanente bioscoop waar je wel inkomt en jij slaapt intussen gerust, als een zwijn dat je bent. Zit daar niet als een Petrus die deze man niet kent. (198) Welnu, als Boorman die zure appel doorbijt dan is Boorman genezen. Maar Frans zal branden. (198) Het contract dat wij in de Brasserie du Lion Royal hadden getekend heb ik hem zonder enig commentaar teruggezonden bij wijze van derde en finale verloochening. (253) (Laarmans = Petrus)
Conclusie Meerduidigheid en ambiguteit blijft o Verzoening tussen Mevrouw Lauwereyssen en Boorman? o Rol van het hogere? o Relatie tussen Boorman en Laarmans?
Aanvullende lectuur modernisme

Dirk de Geest, Modernisme in de Vlaamse literatuur, in: Jan Baetens e.a., Modernisme(n) in de Europese letterkunde. 1910-1940. (stukje over toneel hoef je niet te lezen) W. J. Van den Akker, 15 december 1931: E. du Perron en M. Nijhoff gaan op de vuist, in: M. A. Schenkeveld-van der Dussen e.a., Nederlandse literatuur, een geschiedenis.
113

3 Nederlandse Letterkunde II.

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

3 Nederlandse Letterkunde II.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Nederlandse Letterkunde

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Wangen ballen bekkens ballen bolle bekkens bugel en basson o hop!

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

De Verlichting: achttiende eeuw van vroegmoderne naar moderne literatuur

Overgangsperiode tussen het oude en het nieuwe

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

19e eeuw (tot 1880)

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Voelt zich in de jonge Belgische staat roept niet op tot revolutie

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Realisme vs. romantiek

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Vertellers typische 19de-eeuwse auctorile vertellers

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Achtergronden bij de literaire ontwikkelingen 1880-1918

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Stravinsky, Le sacre du printemps

Literaire ontwikkelingen 1914-1930

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Literaire ontwikkelingen 1930-1940

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Forum, Ter inleiding (reader p.158)

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Tekstbespreking Lijmen/Het been

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

Aanvullende lectuur modernisme

Morien Raeymakers; notities Nederlandse Letterkunde II; moderne periode

You might also like