Bosanskohercegovacki Gradovi

Iljas Hadibegovi
Bosanskohercegovaki gradovi
na razmeu 19. i 20. stoljea
HISTORIJSKE MONOGRAFIJE
Knjiga 1
Izdava:
Institut za istoriju, Sarajevo
Za izdavaa
Dr. Husnija Kamberovi
Glavni i odgovorni urednik
Recenzenti:
Mr. Muhidin Pelesi
CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine
908 (497.15-21) 18/19
HADIBEGOVI, Iljas
Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i
20. stoljea / Iljas Hadibegovi. - Sarajevo :
Institut za istoriju, 2004. - 354 str. : ilustr. ;
24 cm. - (Historijske monografje ; knj. 1)
Bibliografja: str. [333] - 338 ; bibliografske i
druge biljeke uz tekst
ISBN 9958-9642-2-8
COBISS.BH-ID 12895494
Miljenjem Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke broj 04-15-951/04 od 12. 03.
2004. godine na osnovu lana 18. taka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i usluga
(Slubene novine Federacije BiH, br. 49/02 i 37/03), knjiga Bosanskohercegovaki
gradovi na razmeu 19. i 20 stoljea autora Iljasa Hadibegovia je osloboena poreza
na promet.
ILJAS HADIBEGOVI
BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI
NA RAZMEU 19. I 20. STOLJEA
INSTITUT ZA ISTORIJU U SARAJEVU
Sarajevo, 2004.
Majci Behidi i ocu Sulejmanu
SADRAJ
Uvodne napomene ....................................................................... 7
Problemski okviri izuavanja bosanskohercegovakih
gradova na razmeu XIX i XX stoljea ....................................... 11
Foa za vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918. .................. 93
Fojnica 1878-1918 .................................................................... 143
Privredna i etnika struktura Tuzle
za vrijeme austrougarske vladavine............................................. 187
Banjaluka na raskru novih socijalnih ideja .............................. 215
Modria 1878-1918................................................................... 227
Bugojno. Stanovnitvo, privreda i drutveni odnosi
od 1878. do 1914........................................................................ 259
Zakljune napomene.................................................................. 293
Prilozi ........................................................................................ 299
Izvori i literatura ........................................................................ 333
Registar geografskih naziva........................................................ 339
Imenski registar.......................................................................... 346
UVODNE NAPOMENE
K
njiga Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu XIX i XX stoljea
bavi se znaajnim, a nedovoljno istraivanim fenomenima u Bosni
i Hercegovini u vrijeme kada je u njoj okonana etvorovjekovna
epoha orijentalno-balkanske i orijentalno-islamske urbanizacije i zapoela
era modernizacije i oblikovanja evropskih urbanih modela. Taj proces je
tekao srazmjerno razvoju novog naina proizvodnje, izgradnji modernog
saobraaja i rezultatima migracionih kretanja.
Istraivanja saobraaja, privredne aktivnosti, socijalne, vjerske i etnike
strukture, administrativne, vojne i kulturno-prosvjetne funkcije bosansko-
hercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea pokazala su da su se
u svim tim oblastima dogodile znaajne promjene, jer su, uz tradicionalne
oblike saobraaja, proizvodnje i trgovine, pored naslijeenih drutvenih
struktura (klasa i slojeva) stvorene nove, domaeg i stranog porijekla, s
drukijim nainom proizvodnje, miljenja i ivota. U osnovi svih tih pro-
mjena leala je okolnost da je u Bosni i Hercegovini nesreenu, reformama
zaokupljenu Osmansku carevinu zamijenila Austro-Ugarska monarhija,
evropska birokratska pravna drava, koja smiljeno i uporno gradi novi
sistem vlasti, s ciljem da u svoj dravni organizam ekonomski, politiki i
kulturno integrira svoju novu pokrajinu. Te namjere poela je ostvarivati
jo za vrijeme vojnog zaposjedanja Bosne i Hercegovine, a naroito poslije
definitivno uspostavljenog mira i pravnog poretka. S obzirom na to da do-
mai tradicionalni privredni i drutveni razvoj nije nudio pretpostavke za
modernizacijske promjene, prije svega zbog toga to nije stvarao domau
akumulaciju kapitala, odnosno, to eventualnog vlasnika nije motivirao da
kapital stavi na raspolaganje domaoj industrijalizaciji, ovdje se moder-
nizacija proizvodnje i drutva ne odvija unutranjim, domaim razvojem
nego podsticanjem s vana, inicijativom drave i stranog privatnog kapitala.
Otuda su se na razmeu XIX i XX stoljea, gradovi u Bosni i Hercegovini
ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI...
8 9
UVODNE NAPOMENE
razvijali neravnomjerno, s dosta lokalnih i regionalnih obiljeja, bilo da se
radi o njihovim vanjskim, vidljivim, ili unutranjim, manje vidljivim ele-
mentima. Neki od njih postali su vana industrijska sredita i postepeno
su dobijali oblike evropskog industrijskog grada (i po socijalnoj strukturi
i po vanjskom izgledu Tuzla, Zenica), dok je veina ostala na zanatstvu,
sitnom preduzetnitvu (s modernim zanatima) i pojaanoj trgovini i sa-
obraaju. Specifine i vidljive promjene doivjeli su i oni gradovi koji su
postali vojni centri i strateka uporita Monarhije prema jugoistoku, a nisu
ostali netaknuti ni gradovi koji su svoj znaaj dobijali kao agrarna sredita.
Promjene su se dogaale u svim gradovima bez obzira na to da li su ostali u
zapeku novih saobraajnih i privrednih tokova, ili su igrali prvorazrednu
ulogu u modernizacijskim procesima. U svakom sluaju, promjene nisu bile
spektakularne kao u zapadnoevropskim razvijenim industrijskim zemlja-
ma, pa ak ni u odnosu na razvoj jugoslovenskih sjevernih pokrajina. Iz
svega proizilazi da je historija bosanskohercegovakih gradova na razmeu
XIX i XX stoljea, u stvari, historija sukobljavanja tradicije i modernizacije.
Bez obzira na sve tekoe, gradovi su se uvrstili kao vitalna sredita kulture
i civilizacije Bosne i Hercegovine.
Osim uvodne studije, koja sadri analizu 66 naselja koja su do 1910.
godine stekla status gradova, odnosno gradske opine, knjiga sadri neko-
liko primjera gradova s razliitim funkcijama, bez pretenzija da se usposta-
vlja vra tipologija gradova. Tuzla je primjer industrijskog grada, Foa je
za osmanske vladavine, izvjesno vrijeme bila centar paaluka, a nakon au-
strougarske okupacije ostala je udaljena od glavnih saobraajnih puteva, ali s
istaknutom vojnostratekom funkcijom prema Crnoj Gori. Fojnica je rani-
je bila jedan od istaknutih centara proizvodnje bosanskog eljeza, a krajem
XIX i poetkom XX stoljea, zbog konkurencije modernih eljezara (Vare
i Zenica), ekonomski stagnira. Banjaluka je primjer grada koji demografski
raste znatno ispod prosjeka gradova u pokrajini i bez znaajnije privredne
ekspanzije postaje vano sredite u kome izrastaju moderne socijalne i na-
cionalno-politike ideje. Modria je mali posavski grad u ijoj blizini je
osnovana poljoprivredna stanica kao ogledno dobro i poljoprivredna kola
za cijelu Posavinu i, na kraju, tu je Bugojno, koje nije izraslo na osmanskoj
urbanoj tradiciji, nego fizionomiju i znaaj stie nakon 1878. godine.
Do sada nije napisana nijedna monografija o bosanskohercegovakim
gradovima na razmeu XIX i XX stoljea, ali su, s razliitim pristupima,
napisane brojne monografije o pojedinim gradovima koje, u svakom slua-
8 9
UVODNE NAPOMENE
ju, proiruju naa znanja o njihovom razvoju krajem XIX i poetkom XX
stoljea. Meu njima istiemo monografije o Sarajevu, Travniku i Konji-
cu.* Za temu ove knjige interesantne su brojne monografije gradova koje
su pisali pojedinci ili grupe autora, s namjerom da obrade uee i ulogu
pojedinih gradova u revolucionarnom radnikom pokretu, u narodnoo-
slobodilakoj borbi i izgradnji socijalizma. Pri tome su primjenjivana dva
pristupa: prvi, kada historija grada obuhvata period od njegovog osnivanja
do savremenosti, i drugi, kada se ona usredsreuje samo na stotinu ili pe-
deset godina najnovije historije (Tuzla, Banja Luka, Zenica, Biha, Foj-
nica, Brko, Modria, Rogatica, Jajce, Graanica itd.)** Svakako, time se
ne eli rei da e ta praznina u historiografiji biti ispunjena sadrajem ove
knjige. Naprotiv, njenu pojavu valja razumijevati samo kao pokuaj da se
historiografska istraivanja ove vrste pokrenu s mrtve take, uz elju da se u
dogledno vrijeme pojavi jo koja monografija slinog sadraja i historijske
problematike, ime bi bio zapoet i proces sistematskog rada na pisanju
cjelovitog historijata bosanskohercegovakih gradova.
Za pomo koju su mi pruili prilikom rada na ovoj knjizi zahvaljujem
se asistentu Edinu Raduiu te recenzentima dr. Husniji Kamberoviu i
mr. Muhidinu Pelesiu, na temelju ijih recenzija je Nauno vijee Insti-
tuta za istoriju u Sarajevu prihvatilo da tampa ovu knjigu u okviru svoga
izdavakoga programa.
* Todor Kruevac, Sarajevo pod austrougarskom upravom 1878-1918. Sarajevo, 1960;
Hamdija Kreevljakovi, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave. Sarajevo, 1969; Martin
Udovii, Travnik u vrijeme Austro-Ugarske 1878-1918. Travnik, 1981; Grupa autora,
Konjic i njegova okolina u vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918. III, Konjic, 1990;
** Grupe autora napisale su sljedee monografje: Banjaluka u novijoj istoriji (1878-1945).
Sarajevo, 1978; Brko i okolina u radnikom pokretu i NOB. Tuzla, 1985; Fojnica kroz
vijekove. Fojnica Sarajevo, 1987; Modria sa okolinom u prolosti. Modria, 1986; Rogatica.
Sarajevo, 1966. Tu je i nekoliko autorskih monografja, meu kojima izdvajamo: Radoslav
Lopai, Biha i Bihaka krajina. Zagreb, 1943; Esad Tihi, Omer Hamzi, Graanica i
okolina u NOB-u i revoluciji. Graanica, 1988; Boo Jokanovi, Radniki pokret Zenice do
1941. Zenica, 1986; Hazim Eminefendi, Radniki pokret i KPJ u Jajcu od osnivanja do
kapitulacije stare Jugoslavije (1878-1941). Jajce, 1980.
PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA
BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA
NA RAZMEU XIX I XX STOLJEA
O
snovno pitanje koje se namee prilikom istraivanja bosansko-
hercegovakog grada na razmeu XIX i XX stoljea jeste da li
je on na pragu novog doba prerastao iz orijentalno-balkanskog
u evropski grad, odnosno, kakav je odnos bosanskohercegovake urbane
tradicije, duboko ukorijenjene u osmansko nasljee i modernizacije, koja
uzima maha nakon austrougarske okupacije 1878. godine?
Osmanskim osvajanjem u Bosni i Hercegovini prekinuta je srednjo-
vjekovna urbana tradicija. Turci su donijeli nov tip grada, po postanku i
karakteru razliit od onog koji su zatekli. Ukoliko se neki gradovi i na-
stavljaju na srednjovjekovnu tradiciju, u pitanju je esto samo kontinuitet
naziva mjesta, a ne naina ivota,
1
to znai da su gradska naselja koja je
Austro-Ugarska zatekla u Bosni i Hercegovini imala, uglavnom, osmansku
urbanu tradiciju i jae ili slabije naglaene karakteristike orijentalno-bal-
kanskog grada. Ta obiljeja nisu se odrala samo u arhitekturi i vanjskom
izgledu gradova, nego i u vjerskoj, etnikoj i socijalnoj strukturi njihovog
stanovnitva. Veina bosanskohercegovakih gradova nastala je u vrijeme
osmanskih osvajanja ili nakon turskog prelaska u defanzivu poslije Karlo-
vakog mira 1699. godine, pa neminovno nose peat svoje namjene i svog
vremena. U svakom sluaju, funkcije su im raznovrsne, bilo da su igrali
znaajnu ulogu kao sredita zanatstva, trgovine i razgranatog unutranjeg
i meunarodnog saobraaja izmeu Istoka, odnosno Mediterana i srednje
1
Desanka Kovaevi-Koji, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske drave. Sarajevo,
1978, str. 7.
12 13 PROBLEMSKI OKVIRI IZUAVANJA BOSANSKOHERCEGOVAKIH GRADOVA...
Evrope i obratno, bilo da se radilo o politikim, administrativnim, vojnim,
vjerskim, kulturno-prosvjetnim i drugim funkcijama.
Osmanska klasifikacija gradova razlikovala je utvrena mjesta (palan-
ka, hisar i kale) i otvorena gradska naselja (varo, kasaba i eher). Za istrai-
vanje ove teme interesantna je druga grupa gradova. Varo je predstavljala
gradsko naselje (ili dio naselja) koje je bilo iskljuivo ili preteno naseljeno
hrianskim stanovnitvom. Kasabom je nazivano muslimansko naselje ije
se stanovnitvo iskljuivo ili preteno bavilo gradskom privredom za-
natstvom i trgovinom. Za dobijanje statusa kasabe bilo je potrebno stei
odreene urbane, privredne i kulturne pretpostavke: 1. stalno nastanjeno
muslimansko stanovnitvo (najmanje jedan demat); 2. damija u kojoj se
obavljaju molitve i petkom i na Bajram i 3. da ima ariju i sedmini pazar-
ni dan. eher je bio vei grad koji se na naim prostorima gotovo redovno
razvijao iz kasabe. Naseljavan je preteno muslimanskim stanovnitvom i
imao je raznovrsne vjerske, privredne i kulturno-prosvjetne ustanove: da-
mije, medrese, mektebe, tekije, hamame, bezistane, karavan-saraje i sl.
2
Vei bosanskohercegovaki gradovi nastali na osmanskoj urbanoj tra-
diciji sastojali su se iz dva dijela: arije poslovnog dijela grada i mahala
stambenih dijelova grada. arija je imala karakteristian prostran trg oko
koga su se nalazile ulice sa zanatskim i trgovakim radnjama (duanima).
U jednoj ulici bile su koncentrirane zanatlije jednog ili vie srodnih zanata
i dobijale su imena po glavnom zanatu (kujundiluk, kazandiluk, brava-
diluk, sarai, tabaci itd.). Na podruju arije podizane su najznaajnije
javne graevine i institucije: damije, medrese, bezistani, hamami, hanovi i
2
Behija Zlatar, Tipologija gradskih naselja na Balkanu u XVI vijeku. Gradska kultura na
Balkanu (XV-XIX vek), 2, Zbornik radova, SANU, Balkanoloki institut. Posebna izdanja
36. Beograd 1988. str. 63-71. Seriju lanaka o formiranju gradova u Bosni i Hercegovini
napisao je Adem Handi, O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stoljeu, Uloga
drave i vakufa. POF, XXV/1975, Sarajevo, 1977. Isti, O ulozi dervia u formiranju gradskih
naselja u Bosni u XV stoljeu. POF, XXX/1981. Isti, Znaaj muafjeta u razvitku gradskih
naselja u Bosni u XVI vijeku. Jugoslavenski historijski asopis 1-2, Beograd 1974 (takoe
je obradio gradove Tuzlu, Zvornik i Derventu u 16. vijeku). U naoj literaturi o pitanju
razvoja gradova mnogo je citirano djelo bugarskog istoriara Nikolaja Todorova, Balkan-
skijot grad XVI-XIX vek. Sofja 1972. Sintezu ove tematike dao je Radovan Samardi u
radu O gradskoj civilizaciji na Balkanu XV-XIX veka, u zborniku radova Gradska kultura
na Balkanu (XV-XIX vek). Balkanoloki institut SANU. Posebna izdanja knj. 20. Beograd
1984.
karavan-saraji. Oko arije prema periferiji razvijale su se stambene etvrti
demati i mahale posebno za svaku vjersku zajednicu. Tu su bile da-
mije, pravoslavne i katolike crkve, jevrejske sinagoge i vjerske kole. Svaka
etnika grupa govorila je svojim jezikom, a slubeni jezik bio je turski. ar-
ija je bila mjesto gdje se govorilo vie jezika, zavisno od prisustva pripadni-
ka raznih naroda. S obzirom na to da je islam u Bosni i Hercegovini, kao i
u drugim osvojenim zemljama nastupao kao religija, politika ideologija,
kultura i civilizacija, njegovim irenjem i prihvatanjem stvarana su upori-
ta osmanske vlasti, to je neposredno doprinosilo brzom razvoju gradova.
Islamizacija je odigrala prvorazrednu ulogu u irenju islamsko-orijentalne
kulture i civilizacije u bosanskohercegovakim gradovima. Time je dio
islamiziranog bosansko-hercegovakog stanovnitva ukljuen u tokove
islamsko-orijentalne kulture, ije je usvajanje vodilo velikim promjenama
u njegovom svakodnevnom ivotu. Ni dijelovi stanovnitva (pravoslavni,
katolici) koji nisu primili islam nisu ostajali van uticaja ove kulture i civili-
zacije, to je bilo izraeno u jeziku, knjievnosti, pjesmi, muzici itd. Hria-
ni nastanjeni u gradovima prihvatili su islamski stil ivota, to se ogledalo
u unutranjem opremanju kua, nainu odijevanja, pripremanja hrane, po-
rodinom i drutvenom ivotu, obiajima i sl. Prihvatana je odjea turskog
kroja, a mnoge hrianske ene skrivale su lice, po ugledu na muslimanke.
3

Zajedniko ivljenje i usvojeni uticaj hriana i muslimana slivali su se
esto u lijepu uzajamnu harmoniju to se osjea u: muzici, vezu, melosu i u
mnogim drugim oblicima duhovne, materijalne i socijalne kulture.
4

Dalekosene su bile i etnike posljedice islamizacije, jer je ona uno-
sila novu podjelu unutar svakog etnosa i jer je prelazak na islam znaio
odvajanje od vlastitog etnosa, mada su muslimani balkanskih naroda () u
veini ouvali svoj jezik, dobrim dijelom ak i stare narodne obiaje, kultne
predmete i dr. U okviru islamske kulture i civilizacije oni su izgraivali
svoju posebnost.
5

3
Milan Vasi, Islamizacija na Balkanskom poluostrvu. Pristupno predavanje u ANUBiH,
odrao 8. maja 1990. godine str. 13-14. Isti, Socijalno-ekonomske prilike u balkanskim ze-
mljama pod turskom vlau. Zbornik Matice srpske za istoriju, br. 34/1986. str. 7-41.
4
M. Vasi, Islamizacija, str. 13.
5
M. Vasi, Islamizacija, str. 13. U ovom smislu ilustrativan je sljedei zakljuak R. Sa-
mardia: Balkan je, odista, u mnogoemu postao podruje jedne civilizacije zajedno
sa zemljama istonog Mediterana. Zapadnih uticaja nesumnjivo je bilo, posebno usljed
Stambena kultura bila je razliita, zavisno od vjerske i etnike tradicije i
ekonomsko-socijalnog statusa u drutvu. U osmanskoj tradiciji najcjenjeni-
je su bile zadubinske graevine u ijoj su sjeni nicali gradovi. Namijenjene
optem dobru i koristi (damije, imareti, medrese, javni hamami, mostovi,
esme, itd.) i podizane od vrstog materijala, ove graevine isticale su se
ljepotom oblika. Ostali objekti, kao to su kue za stanovanje, duani, pa
ak i kue uglednih i bogatih ljudi bile su trone grae, bar prema sokaku
skromni, podignuti u znaku prolaznosti svega to neposredno nije stavljeno
pod boije okrilje.
6
Vlasti su propisale razlike u nonji za muslimane i nemuslimane, a siro-
mani graani nisu smjeli nositi skupocjenu nonju, piti, niti jahati dobrog
konja. Posljedice stava osmanske drave prema gradovima kao politikim,
privrednim, vojnim i kulturnim sreditima dole su do punog izraza i na
bosanskohercegovakom prostoru. Posljednji osmanski i prvi austrougar-
ski popisi stanovnitva potvrivali su osmansku fizionomiju grada, koji je
po vjerskoj strukturi ostao s apsolutnom muslimanskom veinom, dok su u
socijalnom sastavu veinu inili nosioci gradske privrede zanatlije, trgovci
i radnici, s tim to je u veini gradova, u drugoj polovini XIX vijeka, za-
biljeeno i prisustvo velikog broja lica koja su ivjela od poljoprivrede kao
glavnog zanimanja ili izvora egzistencije.
* * *
Od osmanske vlasti u Bosni i Hercegovini iz XIX vijeka nisu naslijee-
ni pouzdaniji statistiki podaci o stanovnivu uopte, pa ni o gradskom jer
su svi njeni popisi bili usmjereni na utvrivanje poreskih i vojnih obaveza
podanika. Zbog toga je Austro-Ugarska, godinu dana nakon okupacije,
nastojala utvrditi statistiku sliku svoje novosteene provincije Bosne i
Hercegovine u emu je, zbog niza nepovoljnih okolnosti, samo djelimi-
no uspjela.
unoenja pojedinih elemenata materijalne kulture, ali i zbog politike i verske vezanosti
pojedinih naroda Turske za taj deo sveta. Ali, sve to nije moglo osporiti u sutini levantski
karakter gradske civilizacije na Balkanu. Ni sloeniji prodor tih uticaja u XIX veku kad
su sa strane unoene politike ideje i knjige jednako kao namjetaj i odea, nije naruio
levantsku atmosferu po kuama i u porodinim sredinama Balkana. R. Samardi, O
gradskoj civilizaciji, str. 5.
6
R. Samardi, O gradskoj civilizaciji.
Prvim popisom stanovnitva, iz 1879, kao i drugim, iz 1885. godine,
utvren je broj naselja i njihov status, broj kua, prisutnih stanovnika i nji-
hova vjerska struktura, dok je statistika slika ekonomsko-socijalnog stanja
bila ograniena na vanija zanimanja i popis odraslih mukih osoba.
Prije pristupanja treem popisu stanovnitva Zemaljska vlada za Bo-
snu i Hercegovinu osnovala je, poetkom 1894. godine, Statistiko odjelje-
nje koje je imalo zadatak da pripremi i provede popis stanovnitva 1895.
godine. Mada su u ovom, treem popisu bili primijenjeni najnoviji propisi
koji su vaili u Austro-Ugarskoj i uvaavani specifini bosankohercegova-
ki odnosi, ni tada nije dobiven potpuni statistiki materijal. Uspostavljanje
skupne rubrike za sva nepoljoprivredna zanimanja predstavlja gotovo nesa-
vladivu prepreku za analizu socijalne strukture gradskog stanovnitva.
Posljednji austrougarski popis stanovnitva u Bosni i Hercegovini
obavljen je 1910. godine i nudi bogat i raznovrstan statistiki materijal
koji se, naalost, samo djelimino moe uporeivati s ranije prikupljenim
podacima.
7
Razliiti popisni princip u sva etiri popisa ine osnovnu tekou za
prouavanje promjena u sastavu stanovnitva uopte, a posebno za utvr-
ivanje promjena u vjerskom, etnikom i ekonomsko-socijalnom sastavu
gradskog stanovnitva u pokrajini na razmeu XIX i XX stoljea. U izua-
vanju gradova dodatnu tekou predstavljaju njihove teritorijalne promjene
koje se teko mogu pratiti i ukalkulirati u analize pojedinih pitanja. Zbog
toga se podaci o gradovima moraju, i nakon kritikog ispitivanja, uzimati
s izvjesnom rezervom, naroito kada je rije o broju kua i stanova, broju
stanovnika i njihovoj socijalnoj strukturi.
Izvjesne slabosti koje sadre popisi stanovnitva za prouavanje gra-
dova ublaavaju podaci o privrednim aktivnostima u zemlji (1904, 1907. i
7
Ortschafts und Bevlkerung Statistik von Bosnien und der Hercegovina. Sarajevo, 1880
(Statistika miesta i puanstva Bosne i Hercegovine. Sarajevo, 1880); Ortschafts-und Bevl-
kesungs-Statistik von Bosnien und der Hercegovina nach dem Volkszhlung-Ergebnisse vom
1. Mai 1885 (Statistika mjesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja
1885). Sarajevo, 1886; Hauptresultate Vokkszhlung in Bosnien und der Hercegovina vom
22. April 1895 (Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895).
Sarajevo, 1896; Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910. Sa-
rajevo, 1912. Na osnovu ovih popisa izraene su sve tabele o demografskim kretanjima,
socijalnoj, vjerskoj i etnikoj strukturi u ovoj studiji.
1913. godine) koje su Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu i Trgovaka
i obrtnika komora za Bosnu i Hercegovinu povremeno prikupljale i pu-
blikovale u zvaninim Izvjetajima o upravi Bosne i Hercegovine za godine
od 1906. do 1916, zatim izvjetaji Trgovake i obrtnike komore od 1910.
do 1914, te sumarni izvjetaj Trgovake i obrtnike komore za BiH o sta-
nju obrta, trgovine i prometa njezinog podruja u godinama 1911. i 1912.
Za prouavanje gradova posebnu vrijednost imaju onovremeni asopi-
si, meu kojima se, svojevrsnim podacima, istiu Bosnischer Bote (Bosanski
glasnik) i Bonjak, koji je izlazio od 1898. do 1918. godine, te kalendari i
spomenice drutava Prosvjeta, Gajret i Napredak.
O ovom periodu bosanskohercegovake historije postoje brojna vri-
jedna nauna historiografska i druga djela, dragocjena i nezaobilazna za
izuavanje gradova na razmeu XIX i XX stoljea, jer sva ona, u irim
aspektima ovog stanovnitva, potenciraju odnos tradicije i modernizacije.
8

Ovdje emo pomenuti samo neke autore: F. Schmida, H. Kapidia, F.
Hauptmana, M. Ekmeia, D. Juzbaia, N. ehia, K. Hrelju, H. Kre-
evljakovia, T. Kruevca, V. Bogievia, I. Hadibegovia, M. Imamovia,
P. Sugar-a, T. Kraljaia, N. arca, B. Begovia, M. Gerbel, E. Redia, R.
Besarovia, . Pejanovia, M. Papia itd.
Mada se nijedan autor nije neposredno bavio historijatom bosansko-
hercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea, veliki doprinos ovoj
temi dao je Ferdo Hauptmann u studiji Privreda i drutvo Bosne i Herce-
govine u doba austrougarske vladavine (1878-1918).
9
U tematskoj cjelini
Gradovi i gradsko stanovnitvo (str. 188-202) on je analizirao razvoj gradova
sa stanovita moderne urbanizacije i produbljavanje diferencijacije izmeu
8
Fedinand Schmid, Bosnien und die Herzegowina untver der Verwaltung Osterreich-Un-
garns. Leipzig, 1914. Devad Juzbai Nusret ehi, Bosna i Hercegovina 1875-1914. u
radovima jugoslovenskih istoriara u posljednih deset godina. Prilozi Instituta za istoriju, br.
11-12, Sarajevo, 1976; Iljas Hadibegovi, Poslijeratna istoriografja o Bosni i Hercegovini
za vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918. godine. Savjetovanje o istoriografji Bosne
i Hercegovine (1945-1982). ANUBiH, Posebna izdanja, knj. LXV, Odjeljenje drutvenih
nauka knj. 12. Sarajevo 1983; Duan Beri, Bosna i Hercegovina od kraja XVIII veka do
1914. u najnovijoj jugoslovenskoj istoriografji. Zbornik Matice srpske za istoriju broj 37/
1988, str. 183-200; Bibliographia historico-oeceonomica Jugoslavie. Zagreb 1978 (Dijelove
koji se odnose na BiH uradio je mr Duan Beri).
9
Ferdo Hauptmann, Privreda i drutvo Bosne i Hercegovine u doba austrougarske vladavine
(1878-1918), Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, ANUBiH, Posebna izdanja, knj.
LXXIX, Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 18. Sarajevo 1987, str. 99-211.
sela i grada. To se ne odrava samo u optem i neujednaenom porastu
gradskog stanovnitva, nego, prije svega, u promjenama njihove socijalne
strukture i naruavanju tradicionalnih okvira gradova, vidljivih i spolja.
Mada se pojavljuju novi socijalni slojevi, u gradovima ne dolazi do brze i
radikalne promjene u socijalnoj strukturi, jer je sve do 1918. u njima ostala
agrarna veina. Analizirajui ovaj razvoj Hauptmann konstatira da je ur-
banizacija i prodor kapitalistike privrede nailazila na teko savladive pre-
preke u zaostaloj agrarnoj strukturi zemlje i da se prema tome graanska
klasa za razliku od stanovnika u gradovima u BiH formira iz domae
podloge ne ba neznatnim dijelom na bazi poljoprivredne djelatnosti (str.
193). Industrijalizacija u Bosni i Hercegovini ne odvija se brzo, nema ni
urbanizacije veih razmjera, koja bi ubrzala promjene u naslijeenoj soci-
jalnoj strukturi gradova, jer u njima nije napravljeno mjesto za migracije sa
sela i stvaranje seljakog temelja za razvoj nacionalnog graanstva, kao to
je to bio sluaj u Srbiji nakon protjerivanja muslimanskog stanovnitva iz
gradova. Priliv novca poslije okupacije unosi promjene u kojima su se naj-
bolje snali jevrejski doseljenici (akenazi) i srpski trgovci, koji preuzimaju
razne poslove, posebno u vanjskoj trgovini. Bonjaci, najbrojnije gradsko
stanovnitvo, sporo se snalaze, pa njihove zanatlije i trgovci dre lokalnu
trgovinu i domau zanatsku proizvodnju ugroenu konkurencijom jeftinije
industrijske robe i sputanu konzervativnim esnafskim mentalitetom. Zbog
toga znatan dio muslimanskog esnafskog graanstva razvojno poinje da
stagnira, to se, takoe, odnosi na cjelokupnu trgovako-zanatlijsku stru-
kturu domaeg graanstva. Ovakav razvoj je oteavao i usporavao izra-
stanje domae graanske klase na osnovama domae zanatske i trgovake
djelatnosti.
Hauptmann je ovdje ukazao na dva glavna nosioca tradicionalizma u
gradskoj privredi agrarni i sitnozanatlijsko-trgovaki elemenat koji su
jo uvijek brojano jaki i prisutni u gradovima da udaraju peat svom gradu.
Socijalno, unutar gradskog stanovnitva, oni su najjaa grupa i, prirodno,
podvrgavaju pojedinca normama svoje zajednice, bila ta u jednom sluaju
muslimanska, u drugom srpska ili hrvatska, ili svima utoliko zajednika, to
u procjepu izmeu naslijeenog i modernog evropskog - vapskog,
trai ouvanje svog identiteta. No, ve materijalno im za ovakvu vodeu
ulogu nedostaju sva sredstva (str. 196-197). Pored njih i mimo njih raste
moderno graansko drutvo, evropski grad, koji potiskuje ariju i kao
mjesto informacija i komunikacija s njenog dotadanjeg privilegiranog po-
loaja. Nosilac i reprezentant tog novog drutva (pored daljeg postojanja
brojano jakog tradicionalnog sitnograanskog sloja) mogu biti samo ho-
mines novi pojedinci, koje su nova vlast i privreda izbacili na povrinu ili
doveli u BiH (str. 197). Tu se, prema Hauptmannovom miljenju, javljaju
etiri kategorije: vojnik oficir, inovnik, preduzetnik i radnik. Meu nji-
ma najvie je doljaka. Za uspon novog graanstva nedostajala je privredna
osnova, pa je njegova osobenost to da ono ivi od drave, ona ga formira i
podie, a ne privredni uspon zemlje. Meu novim graanstvom najjai su
inovnici, meu kojima domai ljudi ne dostiu polovinu njihovog broja.
Od domaih, najbrojniji su Srbi i ima ih gotovo kao Hrvata i Bonjaka za-
jedno. to se tie preduzetnikog graanstva i tu je izostao domai sloj aga
i, zakljuuje Hauptmann, nema gotovo primjera da bi se bh aga pretvorio
u industrijalca. Zbog toga je mjesto prepustio stranom preduzetniku koji
svojom firmom upravlja iz Trsta, Bea, Minhena i sl. On nije prisutan u
Bosni i Hercegovini i ne doprinosi formiranju domae industrijske buroa-
zije, ali omoguuje zaradu i diferencijaciju bosanskohercegovakog drutva,
zakljuuje F. Hauptmann. Rezultatima svojih dugogodinjih istraivanja
bosanskohercegovake historije za vrijeme austrougarske vladavine, ovaj
ugledni historiar udario je temelje i za izuavanje bosanskohercegovakih
gradova na razmeu XIX i XX stoljea. Drugaijim pristupima, znaajan
doprinos izuavanju ove naune oblasti dali su u svojim radovima Hamdija
Kreevljakovi,
10
Milorad Ekmei,
11
i ore Pejanovi.
12
10
Hamdija Kreevljakovi napisao je 147 historiografskih radova i veina ih se odnosi na
razne aspekte izuavanja bosanskohercegovakih gradova, pa zbog toga itaoca upuujem
na Bibliografju istorijskih radova H. Kreevljakovia koju je objavio Hamdija Kapidi u:
Godinjaku Istorijskog drutva Bosne i Hercegovine, godine X, 1959, str. 419-424.
11
Milorad Ekmei, Drutvo, privreda i socijalni nemiri u Bosni i Hercegovini. Nacionalni
odnosi u Bosni i Hercegovini. Historija srpskog naroda VI-1, Beograd, 1983; Isti, Stvaranje
Jugoslavije 1790-1918, 2. str. 83-104, Beograd, 1989; Isti, Malo preduzee u uslovima indu-
strijalizacije u jugoslovenskim zemljama od kraja XVIII vijeka do 1941. Godinjak Drutva
istoriara BiH, god. XXVIII-XXX, 1977-1979. Sarajevo, 1979; Isti, Internacionalni in-
terkontinentalni migracioni pokreti iz jugoslovenskih zemalja od kraja XVIII vijeka do 1941.
godine. Godinjak Drutva istoriara BiH, god. XX, 1972-1973. Sarajevo, 1974. godine.
12
ore Pejanovi, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine. Beograd, 1955. (Posebna izdanja,
SANU, knj. CCXXIX Odelenje drutvenih nauka nova serija, 12); Isti, Stanovnitvo,
kolstvo i pismenost u krajevima bive Bosne i Hercegovine. Sarajevo, 1939; Isto, Kulturno-
-prosvetna, humana i socijalna drutva u Bosni i Hercegovini za vreme austrijske vladavine.
Sarajevo, 1930; Isti, Srednje i strune kole u Bosni i Hercegovini od poetka do 1941. Sarajevo,
1953. godine; Isti, tampa u Bosni i Hercegovini 1850-1941. Sarajevo, 1948.
* * *
Na demografske promjene u Bosni i Hercegovini poslije 1878. godi-
ne uticalo je vie faktora, meu kojima treba posebno istaknuti slijedee:
promjena vladajue sile znatno drukije od prethodne, uspostavljanje mira
i pravnog poretka, razvoj saobraaja, pojaana privredna aktivnost i, po-
sebno, migracije stanovnitva koje su najbolje odraavale nove drutvene
promjene.
Sudei prema rezultatima popisa stanovnitva najsnanija demo-
grafska ekspanzija zabiljeena je u razdoblju izmeu prvog i drugog
popisa (1879-1885), to je bilo uslovljeno nepotpunim prvim popisom
stanovnitva, povratkom izbjeglica iz protekla dva ustanka (1875-1878.
i 1882. godine), doseljavanjem stranaca i poveanim prirodnim prirata-
jem kao biolokom reakcijom na raniji period ustanaka i nesigurnosti. Ve
u narednom desetogodinjem razdoblju dolazi do mirnijeg prirataja, ali s
nejednakim intenzitetom u svim dijelovima Bosne i Hercegovine. Prirataj
iznad prosjenog za cijelu zemlju zabiljeen je u sarajevskom gradskom
srezu i u svim srezovima koji su se nalazili u graninom pojasu prema Hr-
vatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, odnosno, Austro-Ugarskoj. Unutranjost ze-
mlje, a posebno srezovi uz granicu prema Srbiji, Crnoj Gori i Osmanskom
carstvu (Novopazarski sandak), imali su prirataj ispod prosjenog. Tome
su doprinosili politiki razlozi, ukljuivanje Bosne i Hercegovine u austro-
ugarsko carinsko podruje (1879. godine) i naglo presijecanje trgovakih
veza s balkanskim tritem.
U treem periodu, od 1895. do 1910. godine, prirataj stanovnitva
tekao je normalno i bio je vei od prosjeka u obje polovice Monarhije (u
prvoj deceniji XX stoljea Austrija i Maarska imale su godinji prirodni
prirataj po 0,9%, a BiH 1,34%). Izgradnja saobraaja i uvrivanje pra-
vnog poretka u zemlji uslovili su ravnomjerniji prirataj koji vie nije zavi-
sio od blizine austrijske granice nego od prirodnog prirataja, ekonomskih,
drutvenih i politikih uslova koji su vodili jaim ili slabijim migracijama
stanovnitva.
Austrougarska vladavina u Bosni i Hercegovini nije jednako uticala
na demografska kretanja kod pojedinih vjerskih i etnikih zajednica, to
e se posebno odraziti na strukturu gradova. Od 1879. do 1910. godine
pravoslavno stanovnitvo zabiljeilo je prirataj od 328.933 (66%), musli-
mansko bonjako 163.524 (36%) katoliko (domai i hrvatski doseljenici)
224.670 (107%) i jevrejsko 8.442 lica (246%). Normalan prirataj imalo je
samo pravoslavno (srpsko) stanovnitvo, dok su muslimani, zbog brojnog
iseljavanja i nieg prirodnog prirataja, znatno zaostajali iza normalnog
prirataja, a katolici (Hrvati i pripadnici drugih nacija) ga gotovo dvostru-
ko premaivali. Ipak, najvei prirataj imalo je jevrejsko stanovnitvo, koje
se, usljed useljavanja akeneza (poljskih ili njemakih idova), umnoilo
za oko dva i po puta. Velike razlike u prirataju muslimanskog i katolikog
stanovnitva bile su uslovljene odlaskom osmanskog i dolaskom Hab-
zburkog Carstva u Bosnu i Hercegovinu, to je bilo praeno iseljavanjem
Bonjaka u Osmansko carstvo (oko 140.000) i useljavanjem isto toliko
katolika raznih nacionalnosti iz Austro-Ugarske i drugih drava. Iako su
bile naglaene razlike u demografskim kretanjima kod pojedinih vjerskih i
etnikih grupacija, u ovom razdoblju nijedna nije stekla apsolutnu veinu,
niti je ivjela na kompaktno naseljenom teritoriju. Pripadnici svih religija i
nacija ivjeli su izmijeani na cijeloj teritoriji pokrajine, inei pravi mozaik
religija i naroda. Ova karakteristika Bosne i Hercegovine posebno je nagla-
ena u njenim gradovima na razmeu XIX i XX stoljea.
* * *
Ekonomsko-socijalna struktura ove pokrajine nije bila manje mozai-
na i heterogena od njenog vjerskog i etnikog sastava. U vrijeme okupaci-
je, Bosna i Hercegovina bila je izrazito agrarna zemlja u kojoj je oko 90%
stanovnitva ivjelo od poljoprivrede kao glavnog zanimanja ili izvora za
izdravanje. U zateenoj agrarnoj strukturi, koja e potrajati sve do raspada
Austro-Ugarske krajem Prvog svjetskog rata, razlikuje se vie socijalnih
skupina: zemljoposjednici sa kmetovima, zemljoposjednici bez kmetova,
slobodni seljaci, kmetovi, kmetovi koji su slobodni seljaci i ostalo agarno
stanovnitvo bezemljai. Na poetku okupacije, meu poljoprivrednim
stanovnitvom bili su najbrojniji kmetovi (oko 85.000 domainstava), za-
tim slobodni seljaci (oko 77.000) i zemljoposjednici (6.000-7.000). Otku-
pom 42.500 kmetskih selita, do Prvog svjetskog rata odnos slobodnih
seljaka i kmetova bio je 2 : 1, ali se jo uvijek 79.777 seljakih domainstava
nalazilo u potpunom kmetskom odnosu i 34.416 domainstava koja su,
osim kmetske, imali i koju parcelu vlastite zemlje. Svi su oni zavisili od
10.743 zemljoposjednika koji su ubirali prihode sa zemljinih parcela. Ovaj
drutveni sloj vie nije bio sastavljen iskljuivo od Bonjaka kao prije 1878.
godine, nego u njega ulaze srpski, hrvatski i drugi vlasnici koji do selita
dolaze kupovinom i raznim pekulacijama. Sloj slobodnih seljaka umnoio
se do 1910. godine na 136.845 domainstva, zahvaljujui otkupu kmet-
skih selita, raspadanju patrijarhalne zadruge i doseljavanju stranih seljaka
kolonista (oko 30.000). Stvaranjem ovako brojnog sloja slobodnih seljaka
zemlja je sve vie postajala predmetom trgovine i raznih pekulacija, to je
ubrzalo ekonomsko-socijalno raslojavanje poljoprivrednog stanovnitva.
Broj seoskih bezemljaa dostigao je iznos od 20.450 domainstava, koja
ine 7,23% ukupnog agrarnog stanovnitva. Bosna i Hercegovina postaje
zemlja sitnog seljakog posjeda u kojoj, pred Prvi svjetski rat, 70% seljaka i
30% kmetova obrauje posjed ili selite do 3,5 ha i tavori na rubu agrarnog
minimuma.
Osim nepovoljne ekonomske strukture i vjerski i nacionalni sastav
agrarnog stanovnitva spadao je u okolnosti koje su stalno vodile socijalnim
i nacionalno-politikim suprotnostima. Bonjaci su imali apsolutnu veinu
u svim socijalnim kategorijama koje su slobodno raspolagale zemljom, a
srpski seljaci u onim koje su bile vezane za kmetske i sline odnose. Otuda
se zaotravanje suprotnosti izmeu kmetova i zemljoposjednika prenosilo
na sve sfere drutvenog ivota i pogoravalo ukupne odnose izmeu Srba i
Bonjaka.
13
Ova okolnost znatno e uticati i na ekonomski i urbani razvoj i
13
Vjerska i socijalna struktura agrarnog stanovnitva:
Socijalna grupacija: Muslimani Pravoslavni Katolici Ostali
Zemljoposjednici
s kmetovima 91,15% 6,05% 2,55% 0,25
Zemljopososjednici
bez kmetova 70,62 17,75 10,70 0,93
Slobodni seljaci 56,65 25,87 22,90 1,06
Kmetovi 4,58 73,92 21,49 0,01
Slobodni seljaci
Ujedno kmetovi 10,09 51,63 38,28 -
Kmetovi ujedno
Slobodni seljaci 7,21 54,96 37,83 -
Bezemljai 45,12 30,64 20,48 3,76
Iljas Hadibegovi, Postanak radnike klase u Bosni i Hercegovini i njen razvoj do 1914.
godine. Sarajevo, 1980. str. 101-109.
jedne i druge vjerske i etnike zajednice. Kod Bonjaka e slobodno raspo-
laganje zemljom voditi brem raslojavanju, proletariziranju dijela seoskog
stanovnitva, to e ubrzati njegovu pokretljivost, ne samo na slobodnom
tritu rada nego i u iseljenitvu. S druge strane, pravoslavno stanovnitvo
u kmetskom odnosu, iako lino slobodno, vezano je za selite jer, ukoliko
eli da ga zadri, mora ga obraivati i redovno davati vlasniku zakupninu i
dravi porez. Zbog toga kmet nije mobilan i teko naputa selite. Iz toga
su proizile dvije posljedice: kmet konzervira patrijarhalnu zadrugu i nije
mobilan u smislu prelaska iz poljoprivrede u industriju, odnosno iz sela u
gradove. Otuda do Prvog svjetskog rata srpsko stanovnitvo nee dostii
7% svoje populacije nastanjene u gradovima.
* * *
Nakon okupacije 1878. godine, kapitalistiki drutveni odnosi u Bosni
i Hercegovini razvijali su se u uslovima naglaene uloge drave kao prvora-
zrednog politikog i ekonomskog faktora u podizanju saobraaja, industrije
i drugih privrednih grana izvan agrara. Drava raspolae najveim dijelom
uma i ukupnim rudnim blagom pokrajine. Za iskoritavanje ovih bogat-
stava drava nema vlastitih finansijskih sredstava, pa je prinuena da sama
trai kapital za poetne investicije. Dodatne tekoe inila je okolnost da
domai privatni kapital gotovo i ne postoji, a strani se, zbog nepostojanja
infrastrukture, nerijeenog dravnopravnog poloaja okupiranog podruja i
nedostatka odgovarajue radne snage, sporo angairao. Kapital je namican
na austrougarskom i evropskom novanom tritu, a vraao ga je domai
poreski obveznik, koji je u veini seljak, s prihodima iz agrara. Prvi priku-
pljeni kapital drava koristi za podizanje eljeznikog i drugog saobraaja
koji omoguava iskoritavanje uma i ruda i dalje podizanje industrije.
Saobraajna modernizacija u Bosni i Hercegovini poela je sredinom
19. stoljea, kada je poveanim znaajem puta Sarajevo Konjic Mostar
Metkovi proradila magistralna saobraajna linija dolinom rijeke Bosne
i Neretve (Bos. Brod Sarajevo Metkovi), koja je dobila primat u bo-
sanskohercegovakoj trgovini s inostranstvom i postala odluujui faktor u
integraciji domae trgovine i, posebno, u austrijskoj i ugarskoj privrednoj
i trinoj ekspanziji u Bosni i Hercegovini. Savremenici su zabiljeili da je
tada u ovoj pokrajini bilo svega 900 km kolskih puteva koji su povezivali
putnu osovinu Sarajevo s Metkoviem i Bos. Brodom i neka mjesta u Her-
cegovini i Posavini.
Za vrijeme najpreduzimljivijeg bosanskog valije Topal Osman-pae
raeno je na opravci glavnih putnih linija, a 1869. izraen je Zakon o pu-
tevima kojim je izvrena kategorizacija cesta i uspostavljeni moderni sa-
obraajno-tehniki normativi po ugledu na francuski zakon. Uvedena je
obaveza kuluka za sve muke osobe od 16 do 60 godina starosti da u toku
pet godina besplatno rade na cestama 20 do 30 dana i pri tome stave na
raspolaganje vunu i tovarnu stoku. Time je glavni teret eventualne izgra-
dnje modernih cesta, njihove rekonstrukcije i odravanja bio prebaen na
stanovnitvo, ali nisu bili stvoreni i drugi uslovi za izgradnju puteva, pa je
na kraju osmanske vladavine samo oko pet posto kopnene putne mree
bilo osposobljeno za kolski saobraaj. Kola koja su vozila robu od Sarajeva
do Bos. Broda tovarila su 10 mc i bilo im je potrebno 44 sata da prevale
ovaj put. Sporost tradicionalnog prenosa robe, stalna nesigurnost i uticaj
klimatskih uslova bili su praeni visokim cijenama i drugim efektima nega-
tivnim za razvoj privrednog ivota, posebno trgovine u pokrajini.
U sutini, nita se nije promijenilo u bosanskohercegovakom saobra-
aju ni nakon izgradnje 104 km normalnotrane pruge koja je, u okviru
Hirovog plana, izgraena od Dobrljina do Banje Luke (1871-1872), s ci-
ljem da, zaobilazei Beograd, povee austrougarske pruge s Carigradom.
14

Ipak, ovom prugom bio je probijen led u smislu nagovjetaja modernog
doba u Bosni i Hercegovini, jer je njome na ovom tlu otpoeta era elje-
znice i parne maine, koje e nakon desetak godina postati bitan faktor u
razvoju industrijskih i rudarskih pogona i trgovine. Ako je prva eljeznika
pruga najavila revoluciju u prenosu ljudi i roba, uspostavljanje telegrafske
linije izmeu Metkovia i Mostara 1858. godine i dvije godine kasnije
izmeu Sarajeva i Carigrada oznailo je novu eru u prenoenju vijesti i po-
ruka, jer od tada vijest od Sarajeva do Carigrada putuje nekoliko minuta,
umjesto ranijih 10-12 dana, zavisno od meteorolokih uslova. Do kraja
osmanske vladavine, u ovu mreu ukljueno je 30 bosanskohercegovakih
gradova, a na nekoliko punktova bila je uspostavljena veza s meunaro-
14
I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 24; O ovoj pruzi vidi opirnije: Devad Ju-
zbai, Izgradnja eljeznica u Bosni i Hercegovini u svjetlu austrougarske politike od okupacije
do kraja Kallayeve ere. Sarajevo, 1974, str. 9-13.
dnim telegrafskim saobraajem. Prva vijest o telefonu objavljena je u Bosni
i Hercegovini 1877, dakle, samo godinu dana nakon epohalnog otkria
A.G. Bela, a prva primjena ovog otkria na naem tlu pripisuje se vojnim
jedinicama prilikom guenja hercegovakog ustanka 1882.
15
Od tada se
dosta intenzivno radilo na pripremi uvoenja telefonske mree za potrebe
vojnih jedinica i dravnih organa, pa je 1889. godine donesena instrukcija
o uvoenju telefonskog saobraaja, prvo u vanijim vojnim garnizonima,
posebno na granici prema Srbiji i Crnoj Gori, a onda u ostalim vojnim je-
dinicama i organima vlasti. Tek 1895. godine Ratno ministarstvo odobrilo
je da se za organe vlasti i privatna lica uvede telefonska mrea u Sarajevu
i Tuzli, ukoliko se prijavi dovoljan broj interesenata. Nakon izvrenih pri-
prema, na 50-godinjicu vladavine cara Franje Josipa, 16. novembra 1898.
godine, u Sarajevu je sveano puten u pogon javni telefonski saobraaj.
16

Nekoliko godina Sarajevo je bilo jedini grad sa telefonskom mreom i do
1904. su mu se pridruili: Banja Luka, Bos. Brod, Dobrljin, Tuzla, Jajce,
Brko i Zenica. Do 1913. godine, u telefonsku mreu ukljueno je 30 gra-
dova, od kojih je u 11 postojala samo javna govornica, a u ostalim je bilo
vie pretplatnika.
17

Potrebe vojnih i civilnih vlasti i razvoja nove privredne aktivnosti,
posebno trgovine i industrijskog preduzetnitva irom su otvarale vrata
civilizacijskim tekovinama breg komuniciranja. Prvo je unaprijeeno
prenoenje vijesti (telegraf ), zatim ljudi i roba (eljeznica) i, na kraju,
neposredni razgovor na daljinu (telefon). Napredak je naroito uinjen u
razvoju potanskog saobraaja. Ukinuta je tatarska pota, jer su izgradnja
i opravka putne mree i izgradnja eljeznica omoguile razvoj modernog
saobraaja i potanskog transporta. Ovo je bila i jedna od najveih kultur-
nih i civilizacijskih tekovina austrougarske vladavine, jer je moderan nain
komunikacije imao dalekosene pozitivne posljedice. Poslove tatara i kol-
skog potanskog saobraaja na svim glavnim putnim pravcima preuzela je
eljeznica, a gdje nije bilo eljeznice modernizovane su potanske koije. S
potanskim saobraajem razvile su se i potanske tedionice. Domovina im
je bila Engleska (1861. godine), u Austriji su prihvaene od 1882. godine,
15
Milan Ljiljak, Pota, telegraf i telefon u Bosni i Hercegovini. II. Sarajevo, 1981, str. 181-
182.
16
M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, str. 184-185.
17
M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, str. 194-203.
a 11. juna 1911. godine stupio je na snagu Zakon o Uredu bosanskoher-
cegovake potanske tedionice u Sarajevu, koji je, ujedno, bio i prvi na
jugoslavenskom prostoru.
18
Pota, telegraf i telefon u Bosni i Hercegovini bili su, prvenstveno,
vojne institucije koje kasnije, jednim dijelom, postaju i civilne. U njima je
1879. bilo zaposleno 376 lica, 1911. 921 lice i 1914. godine 1.358 lica
(godine 1898. bilo je 186 civilnih i 287 vojnih slubenika, a 1914. taj broj je
iznosio 868 civilnih i 490 vojnih lica).
19
U prve dvije godine austro-ugarske uprave izvrena je prava mobiliza-
cija naroda na izgradnji i opravci puteva, a 1880. godine poela je primjena
modificiranog turskog zakona o putevima prema kojem je rukovoenje
izgradnjom i rekonstrukcijom putne mree preneseno s vojne na civilnu
upravu. U tom dvogodinjem razdoblju 2.000 km puteva bilo je obuhvae-
no izgradnjom i rekonstrukcijom, a do 1886. godine jo 1.000 km. Tada je
Zemaljska vlada dozvolila fakultativni otkup robote ljudi i njihove teglee
i tovarne stoke, a 19. juna 1892. ukinuta je robota za ivotinje i ublaene
obaveze za ljude. Kada je izgradnja i rekonstrukcija puteva dostigla zado-
voljavajue stanje, naputen je tradicionalni nain njihove izgradnje, pa je
20. juna 1908. robota pretvorena u novani porez-cestarinu. Iz sredstava
tog poreza, koji je bio fiksno utvren na 1,5 miliona kruna godinje, ze-
maljska uprava imala je da odrava 6.896 km puteva (1.962 km glavnih ce-
sta, 2.018 km kotarskih cesta i 2.016 km kolskih i jahaih puteva). Preostali
putevi lokalnog znaaja odravani su sreskom ili optinskom robotom koja
je trajala tri dana godinje.
20

Izgradnja i rekonstrukcija putne mree nije osiguravala brzu integraci-
ju zemlje i ostvarivanje politikih, ekonomskih i stratekih ciljeva Monar-
hije. Izgradnja eljeznica nametala se kao neodloan zadatak svih faktora u
Monarhiji od inenjerijskih jedinica do politikih i vojnih vrhova.
Angairanjem znatnih sredstava iz vojnih okupacionih kredita akti-
virana je normalnotrana pruga Dobrljin-Banjaluka (izgraena (1871/72.
u duini od 104,3 km) i spojena s prugama u Monarhiji, a od septembra
1878. do jula 1879. godine izgraeno je, iz istih sredstava, 190 km uskotra-
18
M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, str. 224.
19
M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, str. 225.
20
I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 77-78.
ne pruge od Bos. Broda do Zenice.
21
Dalja izgradnja eljeznikih pruga
bila je skopana s nedostatkom finansijskih sredstava i stalnim traenjem
zajmova na austrougarskom i evropskom novanom tritu. Iako je bosan-
sko-hercegovaki poreski obveznik otplaivao zajmove za izgradnju pruga,
velike zasluge za njihovu izgradnju imao je ministar Benjamin Kalaj (upra-
vlja BiH 1882-1903), za ijeg je upravljanja Bosnom i Hercegovinom za-
poeta i izgraena veina pruga koje su se nalazile pod upravom Direkcije
bosanskohercegovakih eljeznica. Njihova duina 1906. godine iznosila je
999,9 km, krajem 1910. godine 1.002 km, a isto toliko i 1914. godine. Pod
upravom ove direkcije nalazila se samo jedna treina uskotrane eljezni-
ke mree izgraene do Prvog svjetskog rata. Duina umsko-industrijskih
pruga koje su gradile strane privatne firme iznosila je, krajem 1910. godine,
2.040,96 km.
Izgradnja eljeznikih pruga u Bosni i Hercegovini imala je veliki
privredni, politiki, vojni, kulturni i optecivilizacijski znaaj. U odnosu na
tradicionalni karavanski i kolski saobraaj mnogostruko je ubrzan promet
roba, ljudi i ideja. Okrenute na jugu prema moru i na sjeveru prema ugar-
skoj polovici Carstva, eljeznice su imale zadatak da ubrzaju investiciona
ulaganja u eksploataciju prirodnih bogatstava i da oive cjelokupnu privre-
dnu aktivnost okupiranog podruja. S politikog aspekta eljeznici je bilo
namijenjeno da ovu pokrajinu integrira u politiki i privredni sistem Mo-
narhije, stvaranjem uslova za zapoljavanje vika agrarnog stanovnitva i da
postepenim poboljavanjem njegovog ekonomskog i drutvenog poloaja
21
Vidi opirno: D. Juzbai, Izgradnja eljeznica, str. 7-18 i 49-50.
eljeznika pruga Bosanski Brod Sarajevo ila je dolinom rijeke Bosne u duini 265
km i predstavljala je glavnu saobraajnu vezu sa Monarhijom. Na ovu bilo je prikljueno
vie pruga koje su vodile u bogata umska i rudna podruja: Doboj Simin-Han (67 km),
Zavidovii Han-Pijesak (116 km), Lava Jajce Bugojno 104 km), Podlugovi Vare
(24,6 km), Semizovac Ivanii (22,2 km), Kakanj Zgoa (2,8 km).
Druga glavna pruga koja je ila od Sarajeva do Metkovia (177 km) imala je prvorazredni
privredni znaaj, jer je povezivala s morem bogata umska i rudna podruja Bosne. Na
nju su bile prikljuene pruge Gabela Dubrovnik (106,3 km), Hum Trebinje (17 km) i
Uskoplje Zelenika (66 km).
Trea glavna eljeznika pruga Sarajevo Vardite (228 km) imala je veliki strateki znaaj
za Monarhiju. Najveim dijelom ila je dolinom rijeka Prae i Drine do Viegrada, a zatim
dolinom rijeke Rzava do Vardita. Ivan Orvi, eljeznike pruge u Bosni i Hercegovini,
Bosna i Hercegovina kao privredno podruje. Sarajevo, 1938. str. 332-334; D. Juzbai,
Izgradnja eljeznica, str. 103.
smanji u njoj socijalne napetosti. Ministar Kalaj se nadao da e na taj nain
ovu pokrajinu ekonomski i politiki vezati za Monarhiju i pri tome se rado
sluio primjerom francuskih eljeznica u Aliru i Tunisu, koje su odigrale
znaajnu ulogu u smirivanju i politikom pridobijanju stanovnitva, jer do-
kle je dopirala eljeznica narod je bre izlazio iz siromatva, pa su iezavali
i motivi za ustanke.
22

Od poetka industrijalizacije drava se pojavljuje kao najkrupniji vla-
snik koji, 1907. godine, raspolae sa 64 od ukupno 231 velikog preduzea
u Bosni i Hercegovini. Uz prethodno osigurane privilegije i garancije u
podizanju industrije, dravnom sektoru pridruuje se strani privatni ka-
pital. Uz angairanje banaka i poduzetnikog kapitala broj vlasnika radnji i
preduzea porijeklom izvan Bosne i Hercegovine narastao je 1907. godine
na 3.957 ili 9%, a 1913. godine na 4.924 ili 9,8% svih radnji i preduzea.
Dravni i strani privatni kapital inio je preko 90% investiranih sredstava u
privredi izvan agrara. Gotovo sva velika preduzea nalazila su se u rukama
drave, austrijskih, maarskih, njemakih, italijanskih, vedskih i dr. ka-
pitalista. Zadravanjem tradicionalne privredne strukture i pod pritiskom
nadmone strane konkurencije domai kapital se sporo akumulirao. Tamo
gdje je postojao ulagan je preteno u trgovinu, ugostiteljstvo i razne nekre-
tnine, a samo u malom obimu u industrijsku proizvodnju i novane insti-
tucije. Od 1907. do 1913. godine broj domaih radnji i preduzea porastao
je od 40.077 na 45.326. Gledano u cjelini, najvie se poveao broj radnji
u ugostiteljstvu (143%), industriji hrane i predmeta uivanja (83%) i trgo-
vini (16%), to je inilo 83% poveanja svih preduzea i radnji u pokrajini.
Temelji industrije koji su udareni za vrijeme Kalajeve uprave nisu se bitno
mijenjali do Prvog svjetskog rata. Za razliku od industrijskog preduzea,
koje nakon Kalaja teko prodire u Bosnu i Hercegovinu, mali gostioniar
22
I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 123, napomena 18. Stenografski zapisnik
sa sjednice Budetskog odbora ugarske delegacije odrane u Beu 6. novembra 1883.
godine.
i bakal doivljavaju veliku ekspanziju. Ugostiteljstvo i trgovina inili su
1907. godine 40,5% svih preduzea i radnji, a 1913. godine 47,3%.
23
Iz navedenih podataka vidi se da je i u novim uslovima domai vlasnik
kapitala podravao ve tradicionalni rentijerski mentalitet, koji postaje
bitna osobina znatnog dijela domaeg graanstva i, posebno, zemljopo-
sjednikog sloja ijih gotovo 60% pripadnika do 1910. godine postaju
stanovnici gradova. Zbog toga, razvoj industrije i ukupne modernizacije
u Bosni i Hercegovini nije bio zasnovan na domaoj privrednoj aktivnosti i
organskom prerastanju manufakture u fabriku industriju, kao u klasinim
kapitalistikim zemljama, nego, prvenstveno, na angairanju dravnog i
stranog privatnog kapitala. Te ekonomske i drutvene okolnosti imale su
dalekosene posljedice na ukupan razvitak Bosne i Hercegovine, a posebno
njenih gradova.
Ovakav put privrednog razvoja, posebno industrije, u Bosni i Hercego-
vini odrazio se i na koncentraciju kapitala u novanim zavodima. U davanje
zamanih privilegija, prvi novani zavod, Privilegovano odjeljenje Union-
banke za Bosnu i Hercegovinu, osnovano je 1883. godine, a est godina
kasnije (1889) u Brkom je osnovan prvi novani zavod s domaim kapita-
lom. Koncentracija domaeg kapitala nosila je obiljeje vjerske i nacionalne
23
Odnos domaih i stranih vlasnika radnji i preduzea 1907. i 1913. godine
P r i p a d n i c i
Godina BiH Austrija Maarska Druge drave
1907. 40.077 1.406 2.079 472
u % 91% 3,2% 4,7% 1,1%
1913. 45.326 2.203 2.127 594
u % 90,2% 4,4% 4,2% 1,2%
Vjerska struktura vlasnika preduzea i radnji 1907. i 1913. godine
Godina Muslimani Pravoslavni Katolici Jevreji Ostali
1907. 20,178 13.129 9.159 1.262 306
u % 45,0% 30,0% 21,0% 3,0% 1,0%
1913 23.506 15.733 11.684 1.923 403
u % 44,5% 29,5% 21,7% 3,6% 0,7%
Za 1907. godinu nisu uraunata dravna preduzea, kune radnje i pravna lica, u 1913.
iskljuena su dravna preduzea i 32 akcionarska drutva.
Vidi opirnije: I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 94-100 i napomenu 102 uz II
glavu.
podvojenosti i time nemoi u konkurentskoj borbi sa stranim kapitalom.
Pred prvi svjetski rat, 50 domaih novanih zavoda (26 srpskih, 10 hrvat-
skih, 8 muslimanskih i 6 mjeovitih) raspolagalo je s 41,3 miliona kruna,
dok su 4 beko-petanske banke imale 88 miliona kruna.
24
* * *
Razvoj saobraaja i kapitalistikih drutvenih odnosa, prvenstveno
fabrike industrije i novanih zavoda, bio je najznaajniji faktor moderni-
zacije ivota u bosanskohercegovakim gradovima na razmeu XIX i XX
stoljea, ali su najkompletniji urbani napredak imali oni centri koji su, osim
saobraajne i privredne posjedovali i istaknutu politiku, administrativnu,
vojno-strategijsku i kulturno-prosvjetnu funkciju.
Pojam i funkcija grada historijski su promjenjljive kategorije, pa otuda
postoje razliite definicije pojmovne predodbe grada, tako da nema je-
dne opteprihvaene, koja bi obuhvatila grad sa svim njegovim razliitim
funkcijama u pojedinim historijskim epohama. Grad je vee naselje ljudi
organizirano u vie ili manje povezanu, diferenciranu zajednicu u gradsku
optinu koju ine stanovnici tog grada. Broj stanovnika za pojam grada
nije odluujui i kroz historiju on se kree od nekoliko stotina do nekoliko
miliona. Gradovi su postojali u robovlasnikom, feudalnom, buroaskom
i socijalistikom drutvenom ureenju, ali u svakom od njih u posebnim
uslovima i s posebnim funkcijama. Uglavnom su to bila naselja zanatlija
i trgovaca i nicali su iz razliitih historijskih korijena.
25
Za razliku od mo-
dernih shvatanja da brojnost populacije nije mjerilo da li se neko naselje
moe smatrati gradom, ranija statistika prilikom utvrivanja kategorije
24
Vidi opirnije: Ferdo Hauptmann, Bosanske fnansije i Kallayeva industrijska politika.
Glasnik arhiv i Drutva arhivskih radnika BiH, 1972/73, XII-XIII, str. 79-81; D. Juzba-
i, Izgradnja eljeznica, str. 102-121; Marko Markovi, Bankarstvo u Bosni i Hercegovini.
Bosna i Hercegovina kao privredno podruje. Sarajevo, 1938; Gojko Krulj, Gradska pri-
vreda. Napor Bosne i Hercegovine za osloboenje i ujedinjenje. Sarajevo, 1919; I. Hadi-
begovi, Postanak radnike klase, str. 86-87.
25
Vidi: Enciklopedija Leksikografskog zavoda, br. 3, str. 221; Mala enciklopedija Prosveta,
br. 1, na str. 316, grad ovako defnira: Grad, ureeno ljudsko naselje politiki (upravni),
ekonomski i kulturni centar nekog podruja; ponikao je s razvitkom klasnog drutva i
drave.
grada uzimala je u obzir i broj stanovnika. U tom sluaju, sva naselja u ko-
jima ivi vie od 2.000 stanovnika svrstavana su u gradove.
26
Austrougarska
administracija nije se posebno trudila definirati gradsko naselje. Status gra-
da u prvim popisima stanovnitva odreen je prema naslijeenoj urbanoj
tradiciji i ukupnim potrebama okupacione uprave. Iako je u dva navrata,
1880. i 1893. godine, donosila propise o organizaciji gradskih optina, ona
nije striktno propisala niti odredila fizionomiju gradskog naselja. Pojedi-
nana istraivanja pokazuju da je za austrougarsku administraciju pojam
gradskog naselja bio rastegljiva, labava kategorija koja najvie zavisi od re-
alnih ivotnih potreba: upravnih, vojnih, politikih, ekonomskih i drugih.
Otuda u bosanskohercegovakim gradovima postoje velike razlike u broju
kua i stanovnika, ekonomskoj i drutvenoj strukturi, u funkcijama grada i
u dostignutom stepenu urbanog razvoja. Na ove procese znatno su uticale
migracije koje su iseljavanjem, preteno domaeg muslimanskog i srpskog
stanovnitva iz sela i gradova stvarale nove prostore za naseljavanje stranih
seljaka-kolonista i novog stanovnitva u industrijske gradove i trgovaka
sredita. Sela su prerastala u gradove, a kasabe dobijale lik novih gradova.
Broj novih urbanih sredita je stalno rastao, mada brojke nisu spektakular-
ne kao u razvijenim evropskim i prekomorskim zemljama.
Prema popisu stanovnitva iz 1879. godine, status grada imalo je 46
mjesta u Bosni i Hercegovini, a jo 27 su upisana kao trgovita ili trgovine
optine koje su, u stvari, bile male bosanskohercegovake kasabe, od kojih
je ak u deset bilo smjeteno sjedite sreza (kotara).
27
S druge strane, ima
naselja koja su imala status grada, ali su gubila atribute grada i upravnu
funkciju (Izai-grad, Gornja Tuzla, Poitelj). U narednom popisu, 1885.
godine, status grada imalo je 49 mjesta, a 27 naselja status trgovita, meu
kojim je bilo 8 sreskih sredita.
28
Prema treem popisu, od 1895. godine,
status grada imalo je 58 naselja. Do 1910. godine, s daljih osam naselja
definitivno je zaokruen austrougarski bilans formiranja gradova u Bosni i
Hercegovini, prema kome su od 1879. do 1910. godine (u stvari, do Prvog
26
Vidi: Mijo Mirkovi, Industrijska politika. Beograd, 1936, str. 20.
27
Gorade, Rogatica, Kostajnica, Krupa, Sanski Most, upanjac (Duvno), Maglaj, Sre-
brenica, Gacko i Ljubinje.
28
Bos. Kostajnica, Prnjavor, Klju, Krupa, Sanski Most, Srebrenica, Bugojno i Ljubinje.
svjetskog rata) status grada stekla 23 naselja, a tri ga izgubila (Izai-grad,
Gornja Tuzla i Poitelj).
29
U ovoj studiji istraivano je 66 bosanskohercegovakih naselja koja su
1910. godine imala status grada, odnosno, organizirane gradske optine.
Time su obuhvaeni svi gradovi od 1879. i ona naselja koja e to postati
do 1910. godine. Ova mjesta su bila glavna sredita politikog (upravnog),
privrednog, saobraajnog, vojnog, vjerskog i kulturno-prosvjetnog ivota
itave pokrajine, kroz iji su se razvoj prelamali svi drijemei tradicije i dra-
me modernizacijskih promjena. U ovih 66 naselja ivjelo je 1879. godine
166.619 ili 14,4% ukupnog stanovnitva pokrajine, 1885. godine 194.788
(14,6%), 1895. godine 241.390 (15,4%) i 1910. godine 278.158 (14,7%)
stanovnika. Prema tome, od 1879. do 1910. u ovim naseljima uveao se broj
stanovnika za 111.539 lica ili 67%.
30
Prirataj cijelog stanovnitva u ovom
razdoblju iznosio je 739.880 osoba ili 64%, tako da je porast u naznaenim
gradovima bio za 3% vei od prosjeka za cijelu zemlju. Broj kua u grado-
vima porastao je u ovom razdoblju s 37.092 na 51.422 ili za 14.330 (38%),
a broj stanova s 39.268 na 58.541, ili za 19.273 (49%). Porast broja kua
i stanova u gradovima znatno je zaostajao iza prosjeka cijele pokrajine.
Procent porasta kua u gradovima i cijeloj pokrajini stoji u odnosu 38% :
67%.
31
(Vidi tabelu br. 1).
29
Gorade, Rogatica, Vare, Bos. Krupa, Drvar, Kulen-Vakuf, Sanski Most, Modria, Ma-
glaj, Srebrenica, Bugojno, Gornji Vakuf, upanjac (Duvno), Bos. Dubica, Bos. Kostajnica,
Doboj, Kotor-Varo, Prnjavor, Bilea, Gacko, apljina i Ljubinje.
30
Ako bi se uzeo otriji kriterij grada i raunalo s 50 gradskih naselja od 1879. do 1910.
godine, stanovnitvo bi u njima raslo sa 148.780 lica na 244.891, to ini poveanje za
96.111 lica ili za 64%, to u potpunosti odgovara prosjenom prirataju cjelokupnog sta-
novnitva u ovom razdoblju.
31
Ovo se objanjava izgradnjom velikog broja gospodarskih zgrada koja se raunaju u ne-
nastanjene kue, a u gradovima u takve se ubrajaju zanatske i trgovake radnje, ukoliko
se u istoj zgradi nije stanovalo. Razlika je i u porastu stanova koji u gradu biljee 49% a u
cijeloj zemlji 61%.
Pregled broja stanara u jednom stanu u gradovima i Bosni i Hercegovini
Godina 1879. 1885. 1895. 1910.
U gradovima 4,24 4,28 4,70 4,75
U BiH 5,95 5,89 6,09 6,12
S obzirom na prosjek stanovnitva gradskih naselja, na jedan stan
otpada izmeu 4 i 5 stanara, a u cijeloj zemlji oko 6 osoba. U oba sluaja
tendencija je blagog poveanja broja lanova domainstva, to ne odrava
pravo stanje izgradnje stanova, neprimjerene porastu stanovnitva, naroito
u gradovima gdje stanovnitvo raste za 67%, a broj stanova za 49%. Takvo
stanje odraavalo se na pojedina naselja i na cijelu zemlju. Na primjer, u Sa-
rajevu je u ovom razdoblju broj stanovnitva rastao za 143%, a stanova za
119%, s tim to je po jednom stanu porast iznosio od 4,03 na 5,19 osoba. U
Tuzli je taj omjer iznosio 121 : 115 (4,86 5,0), u Mostaru 51 : 35,3 (4,28
4,78), u Travniku 13 : 8,5 (4,48 4,67), u Zenici 391 : 235 (4,93 5,05), u
Banjoj Luci 55 : 35 (4,12 4,72) itd. (Vidi tabelu br. 1). Gotovo da nema
primjera da je u nekom bosanskohercegovakom gradu prirast stanovni-
tva bio praen odgovarajuom stambenom izgradnjom, na ta evidentno
ukazuju i opti prosjeci porasta. Ova okolnost podsticala je graevinsku
aktivnost i pekulacije sa gradskim zemljitima.
Interesantne omjere nudi poreenje rezultata posljednja dva popisa sta-
novnitva, odranih 1895. i 1910. godine. U tom razdoblju, broj gradskog
stanovnitva porastao je za 36.768 lica ili 15,23%, to predstavlja godinji
prirast od oko 1,01, to je ispod prosjeka za cijelu zemlju, koji iznosi 1,40%
godinje (vidi tabelu br. 2). S obzirom na to da se u ovom 15-godinjem
razdoblju najintenzivnije razvijala industrija, trebalo bi oekivati ubrzaniji
razvoj gradova i vei priliv ljudi sa sela i sa strane. Oigledno je da proces
industrijalizacije i privrednog uspona u Bosni i Hercegovini nije bio praen
odgovarajuim porastom gradova. Ova pojava, inae karakteristina i za
neke druge balkanske zemlje, proizilazi prvenstveno iz hroninog nedo-
statka domaeg kapitala i stalne ovisnosti od evropskog novanog trita,
iz ega je proizilazio i karakter industrijalizacije i ukupne modernizacije
u Bosni i Hercegovini. Ovdje je jo nepovoljna i okolnost da se ovi procesi
odvijaju u uslovima okupacionog sistema i nemogunosti domaeg stano-
vnitva da ekonomski i politiki znaajnije utie na ove procese. Privredna
aktivnost usmjerena je na proizvodnju sirovina i polupreraevina. Rudarska
i drvno-industrijska preduzea bila su rasuta po cijeloj zemlji i daleko od
veih gradskih sredita. Veu koncentraciju kapitala i radne snage, u odno-
su na druge gradove, imali su Sarajevo, Tuzla i Zenica. U ova tri grada bila
su smjetena najznaajnija preduzea preraivake industrije. Mada su
nova privredna aktivnost i izgradnja saobraaja bili znaajni faktori u ra-
zvoju gradova, najkompletniju urbanizaciju imali su okruni gradovi koji
su, osim privredne, imali i istaknutu upravnu, vojnu, saobraajnu, kulturno-
prosvjetnu i vjersku funkciju. U njima je bilo smjeteno dvije do tri petine
ukupnog gradskog stanovnitva u pokrajini.
32

Prirataj u njima, od 1879. do 1910. godine, iznosio je 51.116 stano-
vnika ili 91%, to je za 24% vie od prosjenog prirataja gradskog i za 27%
od ukupnog prirataja stanovnitva pokrajine. Sarajevo i Tuzla, zahvaljujui
brzom privrednom razvoju, imali su dvostruko vei prirataj od prosjenog.
Veliki prirataj u Bihau bio je posljedica proirenja gradskog podruja,
Banja Luka i Mostar imali su prirataj ispod prosjenog za cijelu zemlju, a
Travnik je pokazivao znatnu stagnaciju.
Od 66 gradova usporeenih kroz sva etiri popisa od 1879. do 1910.
godine (vidi tabelu br. 2), samo je u 24 prirataj bio vei od prosjenog za
cijelu zemlju
33
, a u 8 je zabiljeeno opadanje broja stanovnika. Od svih
navedenih gradova s natprosjenim priratajem, samo su Sarajevo, Tuzla
i Brko bili i prije okupacije 1878. godine znaajni gradski centri. Veli-
ki prirataj stanovnitva u hercegovakim gradovima Trebinju, Bilei,
Gacku i Nevesinju bio je uslovljen porastom njihovog vojnostratekog
znaaja i proirenjem gradskog podruja. Po broju kua i stanovnika, ova
hercegovaka mjesta na poetku austrougarske okupacije nisu mnogo
odudarala od sela. Stacioniranjem znaajnih vojnih snaga ova mjesta su
uobliavala svoju urbanu fizionomiju s neophodnim dravnim-upravnim
i vojnim institucijama i privrednim objektima, prvenstveno trgovakim
32
Broj stanovnika u okrunim gradovima kretao se ovako:
Prirataj
Okruni grad 1879. 1885. 1895 1910 od 1879 1910
Sarajevo 12.377 26.268 38.083 51.919 + 30.254 143%
Banjaluka 9.560 11.357 13.560 14.800 + 5.240 55%
Biha 3.097 3.506 3.943 6.201 + 3.104 100%
Travnik 5.887 7.189 6.261 6.647 + 760 13%
Tuzla 5.119 5.933 10.227 11.333 + 6.214 121%
Mostar 10.848 12.665 14.370 16.392 + 5.544 51%
Svega: 55.888 66.918 86.450 107.292 + 51.116 91%
33
Prirataj vei od prosjenog imali su gradovi: Klju 914%, Bilea 611%, Trebinje 484%,
Zenica 391%, Bos. Brod 375%, Bugojno 200%, Sanski Most 185%, Glamo 160%, Ne-
vesinje 157%, Gacko 156%, Sarajevo 143%, Brko 125%, Konjic 125%, Viegrad 122%,
Tuzla 121%, Gorade 122%, Rogatica 84%, Biha 100%, Bos. amac 117%, Donji Vakuf
183%, Doboj 150%, Prnjavor 69%, apljina 111%.
i zanatskim radnjama koje su podmirivale potrebe lokalnog stanovnitva
i vojske. Ostali gradovi, osim Glamoa, u kome je zabiljeen visok priro-
dni prirataj, prosperitet su zasnivali na pojaanoj privrednoj aktivnosti i
upravnoj i saobraajnoj funkciji. Neki gradovi, kao Drvar, apljina i Klju,
bili su 1879. godine sela. Drvar se podigao na drvnoj, a Klju i apljina na
upravnoj funkciji to vrijedi i za Bugojno, dok su Bos. Brod, Konjic i Doboj
imali istaknutu saobraajnu i strateku funkciju.
Mnogi gradovi koji su za vrijeme osmanske vladavine cvjetali zbog
svog izuzetnog privrednog, saobraajnog i upravnog znaaja, nakon okupa-
cije stagniraju i propadaju. Ovo se, prvenstveno, odnosi na ranije istaknute
centre proizvodnje i obrade eljeza, kao to su Kreevo (-21%), Fojnica
(-10%) i Visoko (-2,3%), u kojima je 1910. godine ivjelo 534 stanovnika
manje nego 1879. Stari Majdan je opao za 14%, a Prijedor, koji je izrastao
na trgovini krajikim eljezom, za 31 godinu zabiljeio je prirataj od 503
lica (10,7%), s napomenom da je slina sudbina zadesila i Bos. Kostajnicu.
Izgradnjom eljeznike veze Bos. Brod Sarajevo i aktiviranjem normal-
notrane pruge Dobrljin Banjaluka dolo je do stagnacije u razvoju Bos.
Gradike, koja je 1879. godine imala 128 (3%) stanovnika vie nego 1910.
godine. Neznatno poveanje broja gradskog stanovnitva zabiljeeno je
u svim gradovima u kojima su dominirala tradicionalna gradska privreda
sitno zanatstvo i trgovina, odnosno, u onim gradovima u koje je sporo
prodirala kapitalistika privreda, a posebno industrijska proizvodnja. U ta-
kve gradove spadali su ranije veoma znaajni upravni privredni i politiki
centri: Travnik (+13%), Livno (+3%), Teanj (-43%), Maglaj (-19%), Zvor-
nik (+27%), Srebrenica (+32%), Stolac (+13%), Varcar-Vakuf (+4%) i sl.
U skladu s raznim faktorima koji su uticali na prirataj stanovnitva
u bosanskohercegovakim gradovima, dolo je i do promjena u njihovoj
klasifikaciji po broju stanovnika. Od 66 analiziranih naselja bilo je:
Broj stanovnika
Godina Do 1.000 1.001-2.000 2.001-5.000 5.001-10.000 Preko 10.000
1879. 17 21 21 4 2
1885. 11 25 22 4 3
1895. 6 23 25 7 4
1910. 0 24 31 6 5
To znai da je na poetku austrougarske okupacije preko etvrtine od
66 analiziranih naselja imalo do 1.000 stanovnika (sela, trgovita i grado-
vi), da je 90,9% naselja imalo do 5.000 stanovnika i da je samo 6 gradova
premailo taj broj. Do Prvog svjetskog rata, sva ova naselja premaila su
brojku od 1.000 stanovnika, a najvei njihov broj zaustavio se u rasponu
od 1.000 do 5.000 stanovnika. Ti gradovi ine preko 83% svih gradova,
dok oni izmeu 5.000 i 10.000 ine manjinu od 6, zajedno s onih 5 preko
10.000. Sarajevo ima preko 50.000, a nijedan drugi nije uspio da dostigne
broj od 20.000 stanovnika.
* * *
Promjene u ekonomsko-socijalnoj strukturi gradskog stanovnitva
na razmeu XIX i XX stoljea najbolji su indikator sueljavanja tradicije
i modernizacije na ovom tlu. Poetnu, mada manjkavu, statistiku sliku
za ova razmatranja dao je popis iz 1885. godine (vidi tabelu br. 3). Tada je
u navedenim naseljima ivjelo 194.788 stanovnika, od kojih je bilo 58.354
kunih domaina i mukih osoba koje privreuju. Iako ovaj popis ne nudi
sasvim precizne podatke, on jasno pokazuje da u socijalnoj strukturi gra-
dova prevlauju nosioci gradske privrede: zanatlije, trgovci, preduzetnici
i najamni radnici koji su inili oko 55% svih koji privreuju. Socijalne
skupine agrarnog stanovnitva: zemljoposjednici, slobodni seljaci i kme-
tovi inili su oko 30%, zatim slijede rentijeri s preko 10% i manje brojne
skupine inovnici, svetenici, uitelji i medicinsko osoblje koje zajedno
jedva dostiu 5% gradskog stanovnitva koje privreuje. U odnosu na cijelu
Bosnu i Hercegovinu, u istraivanim naseljima ivjelo je 44,5% svetenika,
87,3% inovnika, 57,2% uitelja, 94,3% ukupnog medicinskog osoblja koje
je smjeteno u 31 gradu (35 nema medicinskog osoblja), a samo 5 lica ove
profesije nije bilo smjeteno u gradu, 57% zemljoposjednika, 9,3% slobo-
dnih seljaka, 1% kmetova, 79,3% rentijera, 78,6% preduzetnika, zanatlija i
trgovaca i 57,7% pomonih radnika, nadniara i slugu (vidi tabelu br. 3).
Ukupna ekonomsko-socijalna struktura bosanskohercegovakog dru-
tva sporo se mijenjala, to se neminovno odraavalo i na gradove. U njima
se nalazi pravi mozaik socijalnih skupina u kojim su jo uvijek neizdife-
rencirane seoska i gradska privreda, a unutar gradske zanatstvo i trgovina,
pa e do Prvog svjetskog rata, bez obzira na svu modernizaciju, u bosan-
skohercegovakim gradovima biti naglaena agrarna komponenta, kojoj su
popisi od 1895. i 1910. godine posvetili posebnu panju (vidi tabelu br. 5).
Agrarno stanovnitvo u ispitivanim gradovima 1895. godine dostizalo je
38,2%, a petnaest godina kasnije, 1910, ono se u njima uvealo za 8.218 lica
(9%), ali je njegovo uee u ukupnom gradskom stanovnitvu u odnosu na
prethodni popis opalo i inilo 37%. Kretanje agrarnog stanovnitva u gra-
dovima nije bilo ravnomjerno. U 29 gradova agrarno stanovnitvo biljeilo
je opadanje od 1% do 81%
34
dok je, s druge strane, u 37 naselja rastao
procent agrarnog stanovnitva.
35
34
Na primjer Bos. amac 81%, Kladanj 41%, Brko 53%, Gorade 45%, Kreevo
37%, Vare 46%, Bos. Gradika 68%, Teanj 67%, Bos. Brod 61%, Maglaj 45%,
Bos. Dubica 32%, Prnjavor 37%, Klju 79%, upanjac (Duvno) 36%, Ljubuki
45% itd.
35
Bihau za 73%, Cazinu 277%, Travniku 169%, Glamou 696%, Bugojnu 162%, epu
112%, Gornjem Vakufu 123%, Bilei 397%, Gacku 334%, Ljubinju 167%, Nevesinju
113%, Rogatici 188%, Trebinju 2.312%, Zvorniku 96%.
Pregled 25 gradova u kojima je 1910. godine agrarno stanovnitvo inilo manje
od polovine ukupnog gradskog stanovnitva
Sarajevo 6,4% Zvornik 31,5% Zenica 21,6%
Visoko 25,4% Banjaluka 36,0% Zavidovii 0,8%
Viegrad 28,2% Bos. Gradika 21,8% Var. Vakuf 42,0%
Vare 8,9% Bos. Brod 14,0% Konjic 34,3%
ajnie 36,8% Doboj 35,0% Mostar 31,3%
Gorade 40,7% Livno 26,7% Stolac 37,6%
Brko 13,5% Travnik 21,7% Bugojno 41,3%
Bos. amac 8,0% Prnjavor 42,2% Drvar 13,8%
Tuzla 22,5% (vidi tabelu br. 5)
U est okrunih gradova 1910. godine ivjelo je 21.866 osoba u 5.781
domainstvu, kojim je poljoprivreda bila glavni izvor egzistencije. To znai
da je jo uvijek vie od jedne petine stanovnitva okrunih gradova, kao gla-
vnih urbanih centara zemlje, zavisilo od agrarne privrede. U njima je tada
ivjelo preko 23% svih zemljoposjednika s kmetovima i 19,3% zemljopo-
sjednika bez kmetova.
Veliki udio agrarnog stanovnitva u gradskim naseljima pokazuje se
naroito u onim mjestima u koja je sporo prodirala kapitalistika privreda,
ili koja su ostala izvan domaaja glavnih saobraajnih linija. Nekada zna-
ajni zanatsko-trgovaki centri utapali su se u agrarnoj strukturi. Sljedei
pregled pokazuje procent agrarnog stanovnitva u 20 gradskih centara
1910. godine:
Foa 57,7% Prijedor 57,9% Cazin 76,9%
Rogatica 61,1% Bos. Novi 55,8% Jajce 50,8%
Bijeljina 55,4% Derventa 54,4% epe 54,3%
Graanica 61,0% Teanj 50,1% Trebinje 54,3%
Gradaac 62,3% Biha 65,6% Bilea 69,5%
Maglaj 67,7% Bos. Krupa 68,1% Gacko 71,4%
Bos. Dubica 56,9% Bos. Petrovac 75,6% (vidi tabelu br. 5)
Poveanje agrarnog stanovnitva u bosanskohercegovakim gradovima
od 1895-1910. godine bilo je uslovljeno novom organizacijom gradskih
optina 1897. godine, kada su vie proirivane nego suavane gradske
teritorije, pa su u nekim sluajevima prigradska sela ak nekoliko puta
poveavala agrarno stanovnitvo (vidi tabelu br. 5.). Drugi faktor koji je
uticao na poveanje agrarnog stanovnitva u gradovima bio je prelazak
zemljoposjednika sa i bez kmetova sa sela u urbana sredita (vidi tabelu
br. 6). Od ukupno 5.833 domainstva zemljoposjednika sa i bez kmetova
1895. godine, u gradovima je ivjelo 3.438 domainstva s 14.899 lanova
porodice. To znai da je 1895. godine u gradovima ivjelo ukupno 58,94%
zemljoposjednikih domainstava i 53,89% lanova domainstva. Ze-
mljoposjedniki sloj s ukupno 18.377 lica inio je jednu petinu (19,90%)
ukupnog agrarnog stanovnitva u gradovima. Petnaest godina kasnije, broj
zemljoposjednika sa i bez kmetova se uveao na 14.744 domainstva (+2-
52,55%), a broj lanova njihovih domainstava na 56.642 lica. Od ovog
broja, u gradovima je ivjelo 9.542 domainstava s 40.844 lana porodice,
to ini 64,71% svih zemljoposjednikih domainstava i 54,45% svih la-
nova porodice. Zemljoposjedniki sloj je u ukupnom agrarnom stanovni-
tvu u bosanskohercegovakim gradovima inio 39,72%. Smanjuju se druge
kategorije agrarnog stanovnitva, a poveava sloj zemljoposjednika.
36
Tome
su doprinosili ne samo ekonomsko nazadovanje zemljoposjednika, nego
i erijatsko nasljedno pravo i diobe porodica, koje se znatno umnoavaju.
Ovaj proces imao je dalekosene posljedice za cijelo bosanskohercegovako
drutvo, kako za sela i gradove, tako i za same zemljoposjednike, koji su bili
predstavnici sela i uopte poljoprivrednog stanovnitva (vidi tabelu br. 7).
Njihovim prelaskom u gradove sela su ostala bez najimunijeg sloja koji je
imao vodeu drutvenu i politiku ulogu. S druge strane, zemljoposjednici
kao reprezentanti sela gube svoj raniji ugled i uporita, a u novoj gradskoj
sredini moraju poinjati ispoetka. U susretu s tradicionalnim domaim
graanstvom zanatlijama, trgovcima i rentijerima i doseljenim moder-
nim graanstvom mnogi od njih nisu se snalazili, pa su uskoro ekonomski,
drutveno i politiki propadali. Na njihova mjesta uskakao je poduzimljivi
stranac ili domai skorojevi koji e uskoro zakucati na vrata drutvenog
36
Od svih zemljoposjednikih porodica s kmetovima, u gradovima je 1910. godine bilo
smjeteno 54,35%, a zajedno s ukuanima oni su inili 50,24% ove socijalne skupine u
zemlji dok je u isto vrijeme 75% porodica zemljoposjednika bez kmetova ivjelo u gra-
dovima (vidi tabelu br. 7). To znai da je tradicionalni predstavnik sela i poljoprivrednog
stanovnitva, zemljoposjednik s kmetovima, u veini postao stanovnik grada. Uporedo s
njegovim naputanjem sela tee proces osiromaenja ovog drutvenog sloja, jer je od 1895.
do 1910. godine prosjeni broj kmetskih selita po jednom zemljoposjedniku opao sa 17,2
na 9,1. F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 148.
sloja zemljoposjednika s kmetovima i bez kmetova,
37
s ve poznatim
posljedicama i u drugim balkanskim zemljama, kada se u drutvenom i
ekonomskom ivotu susreu osiromaeni aristokratski sloj s obogaenim
skorojeviima.
Podaci koje nude popisi stanovnitva i drugi slini izvori ne doputaju
da se utvrdi tana socijalna struktura onog dijela gradskog stanovnitva koji
je osnovne izvore svoje egzistencije nalazio izvan poljoprivrede.
Prema slubenim podacima iz 1876. godine, u Bosni i Hercegovini,
s novopazarskim sandakom bilo je 13.571 duana.
38
V. Klai smatra da
se isto toliko osoba bavilo trgovinom. S obzirom na to da je veliki broj za-
natlija bio istovremeno i trgovac koji je svoje proizvode prodavao neposre-
dno kupcu, nije mogue utvrditi koliko je bilo takvih zanatlija trgovaca,
a koliko trgovaca koji su samo prodavali kupljenu robu. Mogue je da su
ovim brojem bile obuhvaene gotovo sve zanatlijske i trgovake radnje. Ni
prva dva austrougarska popisa ne prave razliku izmeu ove dvije kategorije
gradskog stanovnitva. Prema popisu iz 1879. godine, u Bosni i Hercego-
vini bilo je 10.927 fabrikanata, trgovaca i zanatlija, a 1885. godine njihov
broj je narastao na 15.454.
39
U sva tri navedena primjera podaci su nepo-
tpuni i nije poznato kakvim su se kriterijima sluili popisivai.
Nakon objavljivanja Trgovakog zakona za Bosnu i Hercegovinu,
1883. godine, uspostavljen je sudski trgovaki registar u koji su se bile oba-
vezne upisati sve trgovake firme koje u Sarajevu plaaju 30 kruna godi-
njeg poreza na istu dobit, a u ostalim mjestima 12 kruna. Na osnovu ove
zakonske obaveze, od novembra 1883. do oktobra 1885. godine, u sudski
trgovaki registar upisano je 1.656 trgovakih firmi, to ni priblino ne
odgovara broju trgovakih radnji koje su spadale pod ovu obavezu.
40
Naj-
vei broj upisanih firmi imalo je Sarajevo 158, a zatim slijede: Mostar 95,
Bijeljina 84, Brko 82, Tuzla 68, Banja Luka 67, Zvornik 56, Travnik 45,
Prijedor 45, Bos. Novi 41, Bos. Gradika 39, Biha 35, Livno 33, Visoko
37
Vidi: F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 147-161.
38
Vjekoslav Klai, Bosna. Podaci o zemljopisu i poviesti. Zagreb, 1878, str. 126.
39
tatistika miesta i puanstva 1879. Statistika po zanimanju, str. 3-4. tatistika miesta i i-
teljstva 1885. Zemaljski pregled domaeg puanstva.
40
Sammlung der Gesetze und Verordnungen fr Bosnien und die Hercegovina, 1883. Zbornik
zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu 1883. Sarajevo, 1883. str. 308-439. i Naredba o
osnivanju i voenju trgovakih registara, str. 439-447.
32, Teanj 30, Graanica 29, Bos. amac 27, Trebinje 26, Bos. Dubica 26,
Derventa 23, Bos. Kostajnica 21, Bugojno 21, Zenica 21, epe 20 itd.
41

Mada navedeni broj firmi i njihov razmjetaj ne odraavaju potpuno vjerno
sliku trgovake aktivnosti u zemlji, karakteristino je da je u prvim godina-
ma okupacije najvei broj firmi protokoliran u gradovima uz rijeku Savu,
odnosno uz austrougarsku granicu. Pri tome izuzetak ine samo Sarajevo,
Tuzla, Zvornik i, donekle, Travnik.
S obzirom na to da je u popisu iz 1895. godine za itavo nepoljopri-
vredno stanovnitvo ustanovljena zajednika rubrika, nije mogue izdvo-
jiti broj zanatlija i trgovaca. Tek nakon Kalajeve smrti socijalno-politiki
razlozi naveli su bosanskohercegovaku upravu da pristupi utvrivanju
broja zanatskih, trgovakih i drugih radnji i preduzea. Jedan takav popis je
uraen 1904, ali nije sasvim uspio, jer mu je sam pristup doputao netano-
sti. Ipak, koristan je za stvaranje opte predstave o broju i razmjetaju za-
natskih, trgovakih i drugih radnji u Bosni i Hercegovini. Popisom su bili
obuhvaeni zanatstvo, trgovina, ugostiteljstvo, saobraaj i novani, kreditni i
osiguravajui zavodi. Tada je u Bosni i Hercegovini bilo upisano 32.675 sa-
mostalnih obrtnika, od kojih su 28.022 bili pripadnici Bosne i Hercegovi-
ne, a 3.653 ili 11% doseljenici (2.000 iz austrijske, 1.349 iz ugarske polovice
Monarhije i 304 iz drugih drava).
42
Najvei broj samostalnih obrtnika bio
je smjeten u sljedeim srezovima: Sarajevo (grad) 2.631, Travnik 1.196,
Brko 1.102, Bijeljina 1.035, Derventa 999, Mostar (grad) 977, Bugojno
969, Banja Luka (grad) 905, Visoko 892, Zvornik 851, Teanj 789, Fojnica
696, Srebrenica 681, Prijedor 680, Tuzla (seoski srez) 680, Jajce 647, Bos.
Gradika 675, Tuzla (grad) 565, Zenica 478, Bos. Dubica 424, Klju 329,
Banja Luka (seoski srez) 315, epe 283 itd. Ogromna veina popisanih
samostalnih obrtnika bila je smjetena u gradskim naseljima. Samo u etiri
grada Sarajevu, Mostaru, Banjoj Luci i Tuzli bilo ih je 5.078 ili 15,5%
svih upisanih.
S obzirom na to da popis iz 1904. godine nije odgovorio svojoj na-
mjeni, 1907. godine pristupilo se detaljnom prebrojavanju kojim su bila
41
Vidi: Verzeichniss smmtlicher in Bosnien und der Hercegovina handelsgerichtlich protokol-
lirten Handelsfrmen zasummengestelt auf Grund der gerichtlihen Handeisregister. Sarajevo,
im Oktober 1886. Ovaj popis nalazi se u Biblioteci Arhiva Bosne i Hercegovine u Sara-
jevu.
42
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, str. 314-315.
obuhvaena sva preduzea, radnje i ustanove izvan poljoprivrede. Tada
je u Bosni i Hercegovini upisano 46.593 preduzea i radnji u dravnom i
privatnom vlasnitvu, od ega je bilo 37.558 (84,7%) radionica u kojima su
privreivali samo njihovi vlasnici. Meu preostalih 6.833 (15,3%) radnji i
preduzea s pomonim radnicima bilo je svega 231 ili 0,5% preduzea koja
su zapoljavala vie od 20 radnika.
43

Najvei broj preduzea i radnji bio je smjeten u sarajevskom, tuzlan-
skom i travnikom, dok je broj zaposlenih lica na 10.000 stanovnika bio
najvei u sarajevskom i travnikom okrugu.
43
Slijedei pregled pokazuje broj preduzea i radnji i broj zaposlenih osoba 1907. godine:
Okruzi na 10.000 stanovnika
Br. preduzea i radnji Br. zaposlenih Radnji Zap. lica
Sarajevski 10.264 29.470 401 1.152
Banjaluki 7.925 18.347 218 504
Bihaki 4.161 10.220 189 465
Tuzlanski 9.780 16.457 247 416
Travniki 8.447 17.529 312 648
Mostarski 6.016 9.641 227 364
Svega u BiH 46.593 101.664 263 574
Razvoj privredne aktivnosti (osim poljoprivrede) u Bosni i Hercegovi-
ni od 1907. godine do Prvog svjetskog rata ne pokazuje nikakve bitne kva-
litativne promjene. Usitnjenost i ekspanzija sitnih trgovaca i gostioniara
osnovna je karakteristika razvoja nepoljoprivredne djelatnosti. Slijedea
tabela pokazuje broj preduzea i radnji u Bosni i Hercegovini 1907. i 1913.
godine, razvrstanih u 24 grupe:
44
Grupa djelatnosti
1907. 1913. Razlika
+ -
1. Prvobitna proizvodnja 479 455 - 24
2. Topioniarstvo 4 4 _
3. Ind. kamena, zemlje, gline 1.090 1.192 102
4. Obrada metala 3.191 3.659 468
5. Proizvodnja maina,
instrumenata i vozila

1.181 1.042 -138
6. Ind. drvene robe,
koariarstvo, rezbarstvo 2.231

1.883 -348
7. Ind. koe, kostrijeti, perja 261 317 56
8. Tekstilna industrija 1.416 604 -812
9. Tapetarski zanat 39 69 30
10. Ind. odijevanja i ienja 4.752 5.431 679
11. Industrija papira 21 70 49
12. Ind. hrane i predmeta uivanja 4.420 8.063 3.643
13. Ugostiteljstvo 5.409 13.390 7.981
14. Hemijska industrija 303 194 - 109
15. Graevinarstvo 6.616 5.438 -1.178
16. Grafka industrija 46 109 63
17. Centralni zavodi za davanje energije, grijanja
i rasvjete

10 8

- 2
18. Obavljanje industr. poslova hodajui, sabiranje
prir. plodova 31 20 - 11
19. Trgovina sa stalnim nastanom 12.002 14.008 2.006
20. Trgovina bez stal. nastana 593 981 388
21. Novani i osiguravajui zavodi 98 104 6
22. Pomoni trgovaki poslovi 154 243 89
23. Saobraaj 2.231 2.664 433
24. Njega tijela 15 14 - 1
Ukupno u Bosni i Hercegovini 46.593 59.962 13.369
43
Slijedei pregled pokazuje broj preduzea i radnji i broj zaposlenih osoba 1907. godine:
Okruzi na 10.000 stanovnika
Br. preduzea i radnji Br. zaposlenih Radnji Zap. lica
Sarajevski 10.264 29.470 401 1.152
Banjaluki 7.925 18.347 218 504
Bihaki 4.161 10.220 189 465
Tuzlanski 9.780 16.457 247 416
Travniki 8.447 17.529 312 648
Mostarski 6.016 9.641 227 364
Svega u BiH 46.593 101.664 263 574
44
Izvjetaj o upravi BiH 1908, str. 140-143; Sumarni izvjetaj, str. 122. U broj poduhvata
1907. godine nisu uraunate kune radnje (2.202), a 1913. nisu uraunata akcionarska
drutva kojih je bilo 32.
U odnosu na 1907. godinu, broj preduzea i radnji poveao se 1913.
godine za 13.369 ili za 29%. Broj radnji naroito se poveao u ugostitelj-
stvu za 7.981 (147%), industriji hrane i predmeta uivanja za 3.643 (83%)
i trgovini za 2.006 (16%). Samo ove tri grupe biljee porast od 13.630,
a sve ostale 2.361 preduzea i radnji, to znai da u ukupnom poveanju
ugostiteljstvo, trgovina i proizvodnja hrane i predmeta uivanja uestvuje
s 83%. Meutim, u nekim privrednim granama zabiljeeno je opadanje
broja radnji u odnosu na 1907. godinu, to je naroito naglaeno u gra-
evinarstvu (-1.178), tekstilnoj industriji (-812), industriji drvene robe,
rezbarstva i koariarstva (-348), proizvodnja maina, instrumenata i vozila
(-139), hemijskoj industriji (-109) itd., to ni u kom sluaju nije bilo na
liniji modernizacije proizvodnje, nego upornog insistiranja na tradicio-
nalnoj gradskoj privredi. To je odgovaralo konzervativnim shvatanjima
najbrojnijih nosilaca gradske privrede, Bonjacima, koji su 1911. godine
ak zahtijevali povratak esnafa, a srpsko graanstvo planiralo je da preko
srpskih zanatlijskih drutava povlai sa sela i iz poljoprivrede u zanatstvo
viak agrarnog stanovnitva i da jaa srpski elemenat u gradovima, koji je
bio u manjini
45
(vidi tabelu br. 4). Ukupno smanjenje broja radnji u ovim i
jo nekim granama iznosi 2.624, tako da stvarno poveanje broja radnji od
1907. do 1913. godine iznosi 13.369.
Iz podataka prikupljenih 1907. godine vidi se da su u Bosni i Herce-
govini dominirale male zanatske, trgovake i ugostiteljske radnje u kojima
su privreivali samo njihovi vlasnici. One su inile 84,60% svih upisanih
radnji, a ostatak od 6.833 radnji i preduzea s pomonim radnicima sai-
njavali su svega 15,40% upisanih. Samo 0,52% upisanih firmi otpadalo je
na velika preduzea koja zapoljavaju vie od 20 radnika. Ovakva struktura
privredne aktivnosti sigurno nije obeavala brzu modernizaciju, bez obzira
45
M. Ekmei, Drutvo, privreda i socijalni nemiri u Bosni i Hercegovini, str. 576. Ekmei
navodi da su srpski trgovci vodei sloj novog drutva koji historijski nastaje na ruevinama
osmanskog feudalizma, ali oni nisu u stanju da sami nose proces drutvene modernizacije,
jer ono nije u stanju da samo izgradi koncept stvaranja nove industrije. Ekmei dalje
konstatira: Iako najjaa gradska klasa, ona (srpska buroazija, prim. I. H.) nije osvojila
gradove i prije se ponaa kao drutveno vostvo seljaka. Oba ova navoda potvruje itava
historija bosanskohercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea. Vlasnik kapitala
je jo uvijek nejak i nespreman da postane vaniji industrijski i fnansijski faktor u drutvu,
odnosno, da se ukljui u konkurentsku borbu s nadmonim stranim i dravnim kapitalom
na ekonomskom i politikom planu. M. Ekmei, Stvaranje Jugoslavije, 2, str. 93.
na to koliko je domaih ljudi poelo nositi evropsku odjeu, odlaziti u i-
novniku kasinu ili posjeivati koncerte i pozorine predstave.
Osim velike usitnjenosti, znaajnu karakteristiku bosanskohercegova-
ke privredne aktivnosti (izvan agrara) pokazuje odnos izmeu proizvo-
dnih i neproizvodnih djelatnosti. U proizvodnim djelatnostima rudar-
stvu, industriji i zanatstvu upisano je 25.105 (56%) preduzea i radnji,
a u neproizvodnim trgovina, ugostiteljstvo, saobraaj, novani zavodi i
osiguravajua drutva 20.482 (44%).
46
Meu proizvodnim djelatnostima, po broju upisanih preduzea i radnji
istiu se graevinska 6.616, industrija odijevanja 4.506, industrija hrane i
sredstava uivanja 4.400 i obrade metala 3.097. Ove etiri grane proizvo-
dne djelatnosti obuhvatale su 18.619 ili 71,3% svih privrednih preduzea i
radnji. U graevinarstvu duneri ine 67%, u industriji odijevanja najbroj-
nije su radnje za izradu mukih i djeijih odijela (1.364), obue (1.067) i
opanaka (785), u prehrambenoj industriji najbrojniji su mlinovi na vodeni
pogon (2.450), pekare (867) i mesare (717), dok je u obradi metala od
ukupno 3.097 radnji 2.238 (72%) otpadalo na kovae, potkivae konja
i proizvoae orua. U ove etiri najrasprostranjenije grane proizvodnih
djelatnosti (18.619 74,16%) bile su dominantne male radionice bez po-
monih radnika (15.683 62,47%), a svega 34 preduzea zapoljavala su
vie od 20 radnika.
47
Ako nain proizvodnje predstavlja osnovu drutvene
modernizacije, navedena struktura nije je nagovjetavala.
U oblasti neproizvodnih djelatnosti po broju upisanih preduzea i ra-
dnji na prvo mjesto dolazi trgovina s 12.446 radnji (ukljuujui 593 putu-
jua trgovca), od kojih je 11.118 (89%) bez pomonih radnika. Ogromnu
veinu inili su sitni trgovci ivotnim namirnicama i mjeovitom robom
(6.261) i trgovci stokom (2.299). Ugostiteljstvo pokazuje veliku slinost
trgovini. Od 5.409 ugostiteljskih firmi 4.438 (82%) nisu zapoljavali po-
mone radnike. Trgovina i ugostiteljstvo sa 17.855 radnji inili su 40,22%
svih upisanih u Bosni i Hercegovini, a zapoljavali su svega oko 10% naja-
mnih radnika.
U navedenih 6 grupa djelatnosti obuhvaeni su 36.474 radnje i pre-
duzea, to predstavlja 78% svih upisanih radnji i preduzea u pokrajini,
46
Prema tadanjoj statistici, ugostiteljstvo je uraunato u proizvodne zanate. Mi smo
ugostiteljstvo uvrstili u neproizvodne, tako da se odnosi neto razlikuju od onih koje daje
statistika. Uporedi: F. Schmid, Bosnien und die Herzegowina, str. 543-544.
a zapoljavali su 11.980 ili 22% najamne radne snage. U svim grupama
bile su naglaene ranije forme privreivanja, to ukazuje na to da se sitni
zanatlija i trgovac u bosanskohercegovakim gradovima sporo uklapao
u nove tehniko-tehnoloke promjene i novi nain komercijalnog poslo-
vanja. Analizom 28 vrsta starih orijentalno-balkanskih zanata, na osnovu
prikupljenih podataka iz 1907. godine, jasno se vidi da su neki bili zastu-
pljeni malim brojem radionica, kao na primjer biakije, kazandije, zlatari,
tabaci, suknari, ebedije i kazazi, dok su se relativno dobro drali kovai,
opanari, kujundije, sarai, mutapije, duneri, kafedije i handije. Mada
nisu obuhvaeni svi stari zanati, analiziranih 28 inili su 26% svih upisanih
radnji i preduzea u Bosni i Hercegovini. Tradicionalne forme privreiva-
nja zadralo je, uglavnom, domae stanovnitvo i to Bonjaci 5.739 (49%),
Srbi 3.661 (31%) i Hrvati 2.153 (18%), dok su doseljenici bili zastupljeni
sa svega 3%.
48
Da su se teko i sporo probijale tehniko-tehnoloke novine i da su
mjere austrougarske vlasti u tom pogledu bile nedovoljne govore podaci o
primjeni maina u privredi Bosne i Hercegovine. Od ukupnog broja priva-
tnih preduzea i radnji samo u 2.641 koritene su maine, a u 41.686 radnji
nisu koritene nikakve maine. To znai da je 6% svih privatnih radnji i
preduzea koristilo maine u proizvodnom procesu i drugim radnim opera-
cijama. Nepovoljno stanje u tom pogledu pokazuju i dravni pogoni. Mada
su svi odreda ubrajani u velika preduzea, samo su u 24 (37,5%) koritene
maine, dok je 40 (62,5%) pogona radilo bez upotrebe maina. Ovakvu
situaciju ne ublaava podatak da je u deceniji pred Prvi svjetski rat u Bosnu
i Hercegovinu uvezeno maina u vrijednosti od 25 miliona kruna, od kojih
po 3 miliona otpada na poljoprivredne maine i lokomotive, 1 milion na
ivae maine, a 18 miliona na parne maine, lokomotive, motore i sl. Mala
upotreba maina i nizak opti tehniko-tehnoloki nivo u bosanskoherce-
govakoj privredi bili su odraz razliitih faktora, prvenstveno jeftine radne
snage i nedostatka kapitala za nabavku modernih maina i druge opreme.
Kao vaan faktor esto se navodila nepoeljna redukcija radne snage koja
prati svako uvoenje maina u proces proizvodnje. Uvoenje tehnike koja
bi racionalnije troila vodenu paru i ugalj zahtijevalo je velike investicije za
koje se stalno tvrdilo da su u Bosni i Hercegovini nerentabilne, s obzirom
47
na jeftini ugalj i radnu snagu, a elektrina energija bila je dva puta skuplja
nego u Monarhiji.
49
Za potpunije sagledavanje nosilaca privredne aktivnosti u bosansko-
hercegovakim gradovima, njihovim prethodno istraenim karakteristika-
ma treba dodati jo dvije: vjersku strukturu i dravnu pripadnost vlasnika
preduzea i radnji 1907. godine i razmjetaj protokoliranih trgovakih i
drugih radnji 1912. godine.
Od ukupno 44.034 privatna vlasnika (iskljuena su dravna preduzea,
pravna lica i kune radnje) bili su:
50
Vrste djelatnosti Muslimani Pravoslavni Katolici Jevreji Drugi
Proizvodni 12.145 9.155 7.191 505 247
Neproizvodni 8.033 7.974 1.968 757 59
Ukupno 20.178 13.129 9.159 1.262 306

Izraeno u procentima:
U proizvodnim 41,53 31,31 24,59 1,73 0,84
U neproizvodnim 54,31 26,87 13,30 5,12 0,50
Od ukupnog broja svih privatnih vlasnika muslimani su inili 45%,
pravoslavni 30%, katolici 21%, Jevreji 3% i pripadnici drugih konfesija
1%.
48
49
M. Gerber, Die Entwicklung der Industrie Bosnien und der Herzegovina in der letzten zehn
Jahren. Berlin, 1914, str. 26; Sumarni izvjetaj, str. 99. U svom izvjetaju Trg i obrt. komora
za BiH navodi tekoe bosanskohercegovake industrije, pa konstatuje da je u Sarajevu
tek krajem 1910. godine osnovana prva bosanskohercegovaka mehanika tkaonica Sa-
lom i drug. Radila je s 20 runih i 4 mehanika stana. Fabrika je plaala 40 helera za 1 k
elektrine energije, dok je ista koliina elektrine energije u Monarhiji plaena najvie 20
helera. Fabrika je bila prisiljena da primjenjuje runo tkanje, to ju je stavljalo u podreen
poloaj u odnosu na englesku, njemaku i eku tekstilnu industriju, gdje je jedan tka, bez
tekoa, proizvodio kao 6-8 bosanskih.
50
Izvjetaj o upravi BiH 1908, str. 133; F. Schmid, Bosnien und die Herzegowina, str. 543. I.
Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 98.
Prema dravnoj pripadnosti, struktura vlasnika 1907. godine izgledala
je ovako.
Vrsta djelatnosti Pripadnici: BiH Austrije Ugarske Druge drave
proizvodni 26.243 1.142 1.630 228
neproizvodni 13.834 264 449 244
U k u p n o: 40.077 1.406 2.079 472
U procentima: 91% 3,2% 4,7% 1,1%
U proizvodnim djelatnostima zabiljeen je vei broj stranaca nego u
neproizvodnim. U prvim, odnos je bio 89,74% domaih i 10,25% stranih,
a u drugim 93,53% domaih i 6,7% stranih vlasnika. U ukupnom zbiru
privatnih vlasnika na strance otpada 9%.
Iz sudskog registra trgovakih firmi od 1886. godine vidi se da su one
mahom bile smjetene u gradovima, dok podaci za 1912. godinu o broju
protokoliranih trgovakih, zanatskih i drugih radnji (osim dionikih dru-
tava), pokazuju da je relativno visok procent upisanih radnji bio smjeten
u selima. Slijedea tabela pokazuje broj protokoliranih firmi po okruzima,
srezovima, varoima i selima prema stanju iz 1912. godine:
51
Financijalni ljetopis bo.-herc. kompas 1912/1913, III godite, Sarajevo, 1912, str. 325-403.
Mada se, uglavnom, radi o trgovakim frmama, meu njima se nalazi i izvjestan broj
zanatskih i saobraajnih frmi.
Sarajevski okrug: Banjaluki okrug:
Sreska
mjesta
Varoi Sela Sreska
mjesta
Varoi Sela
698 87 144 514 69 314
Bihaki okrug: Travniki okrug:
Sreska
mjesta
Varoi Sela Sreska
mjesta
Varoi Sela
214 45 205 401 34 88
Tuzlanski okrug: Mostarski okrug:
Sreska
mjesta
Varoi Sela Sreska
mjesta
Varoi Sela
467 68 237 519 - 105
51
U sreskim mjestima bilo je protokolirano 2.811 radnji, to je inilo
67% svih u Bosni i Hercegovini, u varoima 303 (7%) i u selima 1.093 ili
26%. Najvea koncentracija protokoliranih radnji bila je u est okrunih
gradova. U njima je bilo smjeteno 1.093 (26%) svih radnji, to je identi-
no broju protokoliranih u svim selima zemlje. Broj protokoliranih seoskih
radnji bio je razliit u pojedinim okruzima. U sarajevskom okrugu seoske
radnje inile su 15,5%, u banjalukom 35%, bihakom 44%, travnikom
16,5%, tuzlanskom 30,7% i mostarskom 16,8%. Karakteristino je da je
visok procent seoskih radnji zabiljeen u bihakom, banjalukom i tuzlan-
skom okrugu, koji obuhvataju ravniarske, poljoprivredne oblasti Pounja,
Posavine i Semberije. U ovim oblastima sela su znatno vea, kompaktnija
i pristupanija nego u preostala tri okruga, pa je i akumulacija kapitala u
njima tekla bre nego u planinskim selima sarajevskog, travnikog i mo-
starskog okruga, koja su bila teko pristupana i upuena, preteno, na ba-
vljenje stoarstvom. Mogue je da je blizina austrougarske granice uticala
na bri prodor kapitala u sela navedenih oblasti.
Iako austrougarska okupacija nije prekinula tradicionalnu strukturu
bosanskohercegovakih gradova u njima se, pored starog, stvarao sloj no-
vog, veinom doseljenikog graanstva heterogene socijalne, vjerske i etni-
ke strukture. Tu su, u prvom redu, pripadnici okupacione vojske, inovnici,
privredni preduzetnici, inteligencija razliitih zanimanja (ljekari, veterina-
ri, apotekari, tehniki i komercijalni strunjaci, profesori, uitelji, advokati
i sl.), te radnici modernih zanatskih struka. Zajedniko im je bilo da se svi
oni naseljavaju i drutveno uspinju uz dravnu podrku, kao neophodni dio
novog sistema vlasti, novih oblika proizvodnje i opte privredne, kulturno-
prosvjetne i duhovne aktivnosti.
Od konca XVII stoljea do 1878. godine Bosna i Hercegovina bila
je pogranina provincija Osmanskog carstva, a od 1878. Habsburke mo-
narhije. Otuda je ona u vrijeme ratova i ustanaka uvijek bila prenaseljena
vojskom i prisiljena da se s njom saivljava. I austrougarska okupacija 1878.
godine dovela je u Bosnu i Hercegovinu veliki broj vojnika koji e biti je-
dino premaen u toku Prvog svjetskog rata. Strateka vanost okupiranog
podruja uslovljavala je da i u mirnodopskim uslovima u ovoj pokrajini
bude stacionirana relativno brojna okupaciona vojska. ef Zemaljske vlade
bio je komandant 15, a kasnije i 16. vojnog korpusa rasporeenog u Bosni
i Hercegovini i Dalmaciji, ije je sjedite bilo u Sarajevu, koje se u nare-
dnim decenijama pretvara u najvei vojni centar u ovom dijelu Monarhije.
U mirnodopskim uslovima u njemu je 1895. godine bilo smjeteno 3.460
vojnika, a 1910. godine 5.120. Posljednjih decenija osmanske vlasti u mir-
nodopskom sastavu osmanske vojske bilo je predvieno 28.000 vojnika, a
stvarno je ta popunjenost bila manja od 50%, jer se broj vojnika kretao od 9
12.500 vojnika i 3.000 zaptija u nadlenosti civilnih vlasti.
52
U mirnodopskom sastavu, za vrijeme austrougarske vladavine u Bosni
i Hercegovini bilo je rasporeeno 1895. godine 22.944 vojnika, od kojih
je 17.777 ili 77,5% bilo smjeteno u gradovima, a petnaest godina kasnije,
1910. godine broj vojnika u pokrajini je narastao na 33.758, to ini pove-
anje od 10.215 vojnika ili 57%. U gradovima se nalazilo 27.992 vojnika
ili 83% ukupne vojske u pokrajini (vidi tabelu br. 8). Austro-Ugarska je,
slino Osmanskom carstvu u posljednjim decenijama njene vladavine,
koncentrirala svoju vojsku na granicama prema Crnoj Gori i Srbiji, istono
od tokova rijeka Bosne i Neretve. Iz tabele se vidi da je u odnosu na 1895.
godinu, 1910. dolo ne samo do znatnog poveanja bosanskohercegovakih
okupacionih trupa, nego je u vrijeme aneksione krize i poslije nje promije-
njen njihov raspored. Gradovi na granici prema Crnoj Gori i Srbiji dobili
su znatno poveane vojne kontingente, naroito Foa, Gorade, Viegrad,
Rogatica, zatim Bilea, Trebinje, Nevesinje i Gacko i postali toliko prena-
seljeni vojskom da je, na primjer, u Bilei bilo vie vojnika nego civilnih
lica. Sarajevo s 5.120 i Mostar s 4.731 vojnika (1910. godine) uvrstili su
se meu najznaajnije vojne centre Austro-Ugarske. Njima je, zajedno
s pomenutim istonobosanskim i istonohercegovakim gradovima, bila
namijenjena posebna strateka funkcija. To pokazuje skupa mrea strate-
kih eljeznikih pruga Sarajevo-Viegrad-Vardite, kao i pruge Gabela-
Hum-Trebinje, s krakovima prema Dubrovniku, Bilei i Zelenici. Oni su
imali da slue brzom prebacivanju trupa iz istone Hercegovine i Mostara
u jadranske luke i obratno.
Vojska je u bosanskohercegovakim gradovima bila vaan ne samo
ekonomski nego i drutveni faktor koji je, zajedno s inovnicima, predu-
52
Ibrahim Tepi, Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima (1856-1878). Sarajevo, 1989, str.
239.
zetnicima, intelektualcima i radnicima, postao nosilac novog, drugaijeg
naina ivota.
53
Preko oficirskih kasina, vojnih orkestara i brojnih dru-
tvenih manifestacija dobro plaeni oficiri sa svojim porodicama ine vaan
dio novog doseljenikog graanstva. Neki bosanskohercegovaki gradovi
su najneposrednije vezivali svoj ekonomski prosperitet za prisustvo vojske u
njima, tako da su neki preko svojih optinskih vijea podnosili zahtjeve za
poveanje vojnih garnizona. Takve zahtjeve podnijela su zastupstva u Biha-
u i Travniku direktno efu Zemaljske vlade i komandantu bosanskoherce-
govake vojske baronu Apelu, s motivacijom da se povea promet ivotnim
namirnicama.
54
Vojne liferacije i svakodnevno podmirivanje vojnih potreba
donosilo je zaradu mnogim domaim trgovcima i zanatlijama. Poetkom
XX stoljea, preko 10% bosanskohercegovakih budetskih sredstava tro-
eno je na vojsku, to je tetilo privrednom razvoju zemlje, pogotovu kada
su ta sredstva, stvarana u Bosni i Hercegovini, troena na vojsku dislocira-
nu u Monarhiji, van bosanskohercegovakih granica. I s tog stanovita je
graanin bio zainteresiran za sredstva vojnog budeta, odnosno za njihovo
troenje u zemlji.
Osim vojske vaan faktor u gradovima bila je andarmerija u ijim
redovima je 1902. godine sluilo 2.284 andarma i 52 oficira. Meu ofi-
cirima nije bilo nijednog pripadnika Bosne i Hercegovine, dok je meu
andarmima bilo 273 ili 11,95%. Trokovi za njeno izdravanje inili su
jednu od najveih stavki u zemaljskom budetu. Za 1903. godinu iznosili
su 3,418.919 kruna to je inilo 7,5% svih izdataka zemaljskog budeta za
ovu godinu.
Drugi predstavnik novog, u veini doseljenikog graanstva bilo je
inovnitvo, koje nema kontinuiteta s osmanskom administracijom. Bivi
osmanski inovnici najveim dijelom su napustili slubu i odselili u Tursku.
U to doba bilo je malo domaih pismenih i sposobnih ljudi za voenje nove
administracije, a jo manje je onih sa znanjem njemakog jezika, koji uiva-
ju povjerenje nove vlasti. Zbog toga je od poetka bila prisutna orijentacija
na inovnitvo dovedeno iz drugih zemalja Austro-Ugarske. U poetku je
vojska vrila i civilnu vlast, da bi se u prvim godinama okupacije inovnika
53
Svojim prisustvom meu graanstvom Trebinja, Nevesinja, Rogatice i Foe, Dervente i
Tuzle, jednako kao i Maglaja, Jajca, Livna i Bilee unio je ofcir u tu, esto zatvorenu, sre-
dinu u najmanju ruku drugaiji nain ivota. F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 150.
54
T. Kraljai, Kalajev reim, str. 488-489.
mjesta popunjavala ljudima iz Monarhije. inovnici su 1885. godine bili
malobrojni, jer ih je bilo svega 2.084 (1.239 zemaljskih inovnika, 347 op-
tinskih i 498 uitelja i s 88 pripadnika zdravstvenog osoblja inili su 2.172,
a meu njima bilo je svega 70 domaih).
55
Dalja izgradnja administrativne
uprave u Bosni i Hercegovini bila je nuno orijentirana na doseljenike,
kuferae, tako da e borba domaeg graanstva za unosnija i uticajnija
inovnika mjesta biti teko osvojiva tvrava.
Pregled porijekla inovnika u bosanskohercegovakoj zemaljskoj upravi, sluba-
ma ili ustanovama 1902. godine
Naziv vlasti ili slube Pripadnost
Austrijska
polovina
drave
Ugarska
polovina
drave
BiH Strane
drave
Svega
Centralna uprava Zem.
vlade
3 2 - - 5
Politiki vii inov. prvog
odjelj. Zem. vlade, okr.
oblasti i srez. ur.
91 75 21 - 187
Pravosudni inov. III odje.
Zem. vlade (Vrh. sud, okr. i
srez. sud erija. sudije i vrh.
drav. pravobranilatvo)
218 96 78 - 392
Fina. inovnici drugog
odjelj. Zem. vlade (ra.
deparmenta, zemaljske
kase, ekonomata, zem.
tamparije, fnan.
inspektorata, pores. i carin.
slube, direkcije duvan.
reije i otkupa)
235 144 16 - 485
Graevinski in. etvrtog
odj. Zem. vlade i okrunih
oblasti
61 13 5 - 79
Nadzornici cesta 41 25 1 - 67
Rudarski inovnici 38 7 - - 45
umarski inovnici 124 33 11 - 168
55
F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 198.
Naziv vlasti ili slube Pripadnost
Austrijska
polovina
drave
Ugarska
polovina
drave
BiH Strane
drave
Svega
Zemaljska vakuf. direkcija - - 8 - 8
Zem. muzej, atelje za umjet.
zanate
10 5 1 2 18
Manipulativni inovnici 75 103 47 - 225
Upravnici katastra 21 26 4 - 51
Uitelji srednjih kola
(gim. sred. teh. kola, uit.
kola, er. sudaka kola
pravos. bogoslov. u Reljevu,
trgovake kole)
30 86 56 1 173
Uitelji zanatskih kola 12 1 - - 13
Uitelji viih djevoj. kola 4 32 3 - 39
Uitelji osnovnih kola 34 229 262 4 529
Dravne eljeznice:
inovnici 151 58 5 - 214
Nii slubenici 224 77 13 - 314
Kandidati za nie slub. i
kancelarijski pomo.
55 51 6 1 113
Namjetenici kategorije
posluitelja
178 156 74 - 408
Posluitelji 35 70 244 - 349
umari i pomonici u
umarskoj slubi
41 57 255 2 355
andarmerija: ofciri 21 31 - - 52
ljudstvo 781 1.230 273 - 2.284
Dravna ergela: ofciri 1 1 - - 2
ljudstvo 4 18 104 - 126
Finansijska straa 101 414 118 - 633
Ostale ugovorno
namjetene osobe
192 196 488 13 889
Ukupno 2.874 3.253 2.191 25 8.343
56
Iz navedene tabele vidi se da su u ukupnom zbiru najbrojniji inovnici
iz ugarske polovice Monarhije i da oni ine 38,99% inovnika, iz austrijske
polovice dolazilo je neto manje, 34,45%, ali hijerarhijski znaajnijih ino-
56
vnika (veinom Nijemaca, eha i Poljaka), domaih je bilo 26,26% a iz
drugih drava svega 0,30%. Uee domaih ljudi u inovnikim slubama
iznad nije obezbjeivalo njihov odgovarajui uticaj u upravi, jer su u i-
novnikoj hijerarhiji u pokrajini zauzimali najnie poloaje. Oni su, naje-
e, manipulativni inovnici i nii poreski slubenici, podvornici u ustano-
vama, umari, dijelom uitelji i sl. Samo vrlo rijetki domai ljudi dospijevali
su do vieg inovnikog ranga i prema navedenoj tabeli bilo ih je svega 21
(11,23% u pokrajini), ali ni oni nisu dobijali vane poloaje u administraci-
ji. Najvii domet im je bio poloaj sekretara u Zemaljskoj vladi ili sreskog
predstojnika. U 1903. godini samo 2 Bonjaka bili su sreski predstojnici,
a u Bosanskom birou nalazio se tada samo jedan predstavnik Bosne i Her-
cegovine.
57
Iako su se brzo mnoila nova inovnika mjesta, a domai ljudi
sve vie zavravali srednje kole i fakultete, na dravnu inovniku slubu
mogli su raunati samo novoj upravi odani ili, u najmanju ruku, lojalni
graani. Od 80-ih godina do Prvog svjetskog rata broj inovnika porastao
je od 2.000 na preko 14.000 dakle, za 700%.
58
Mada je rastao broj doma-
ih inovnika, oni do Prvog svjetskog rata nisu uspjeli zaposjesti polovinu
inovnikih radnih mjesta, bez obzira na to to su u statistiku domaih
inovnika uvrteni podvornici, istai ulica i sl.
Odnos domaih i doseljenih inovnika u Bosni i Hercegovini 1905-1914. godi-
ne izgledao je ovako:
59
Godina Ukupno Iz BiH Iz Austrije Iz Ugarske
1905. 9.016 2.493 = 27,6% 3.389 = 37,59% 3.111 = 34,51%
1906. 9.361 1.791 = 29,8% 3.462 = 37,00% 3.089 = 33,00%
1907. 9.533 3.072 = 32.22% 3.471 = 36,41% 2.076 = 31,22%
1908. 9.733 3.033 = 31,16% 3.619 = 17,18% 3.065 = 31,49%
1909. 10.944 4.024 = 36,77% 3.846 = 35,14% 3.057 = 27,93%
1910. 10.370 4.385 = 38,56% 3.920 = 34,48% 3.043 = 26,76%
1912. 13.266 5.559 = 41,90% 4.248 = 32,02% 3.445 = 25,97%
1914. 14.330 6.045 = 42,19% - = 31,09% - = 26,59%
57
T. Kraljai, Kalajev reim, str. 439. U Bosanskom birou nalazio se Teodor Zuruni,
Srbin po nacionalnosti.
58
59
Mada su inovnici bili veinom doseljenici, meu njima su prevladavali
oni sa srpskohrvatskog jezikog podruja i pripadnici drugih slavenskih
naroda. Oni su 1905. godine inili 82,41%, 1908. godine 83,47%, a 1912.
godine 85,84%. Od ukupno 13.206 inovnika, 1912. godine bilo je 11.387
Slavena, a maternji jezik 8.643 slubenika, tj. 65,08% bio je srpskohrvat-
ski, dok je glavninu vieg inovnitva inio njemaki elemenat.
60
Uee
domaih Srba, Hrvata i Bonjaka u inovnitvu zemlje bilo je razliito. Od
1905. do 1914. godine, broj domaih inovnika poveao se od 2.493 na
6.045 ili za 3.552 (142,5%). Od toga bili su 1905. i 1910. godine:
Hrvati Bonjaci Srbi
1905. 29 (1,16%) 728 (29,20%) 1.736 (69,64%)
1910. 641 (17,87%) 1.155 (32,19%) 1.792 (49,94%)
Oigledno je da meu domaim inovnicima dominiraju Srbi koji su
inili dvije treine domaih inovnika, jer su brojem prednjaili u gotovo
svim srednjim kolama i na fakultetima. Uee Bonjaka i domaih Hr-
vata u inovnitvu statistiki se naglo poveava, ali ne intenzivnijim zapo-
ljavanjem, nego uvoenjem u statistiku inovnitva nekih zanimanja koja
su obavljali, uglavnom, domai ljudi (npr. istai ulica).
61
Ovakvih primjera
60
Vidi opirnije: Devad Juzbai, Jeziko pitanje u austrougarskoj politici u Bosni i Hercego-
vini pred prvi svjetski rat. Sarajevo, 1973, str. 19.
61
Meu svim namjetenicima, slubenicima raznih vrsta, od civilnih inovnika i pomo-
nog osoblja do uitelja, pripadnika andarmerijskog korpusa, carinske i fnansijske strae,
procent domaih, koji je prema statistikim podacima iznosio krajem 1905. godine samo
27,65% poveao se do kraja 1912. godine na 41,90%. Ovo poveanje od 14,25% u roku
od 7 godina potie znatnim dijelom od toga to su bile uzete u obzir neke nie kategorije
zaposlenih koje nisu ranije tretirane kao inovnici i namjetenici. Tako poveanje ukupnog
broja slubenika u 1909. godini za 1.211 u odnosu na 1908, uz istovremeni porast doma-
ih od 31,16% na 36,77%, bilo je u prvom redu rezultat okolnosti to u ranije izvjetaje
nisu bili ukljueni istai ulica. (Isto, str. 19). I drugi primjer koji D. Juzbai navodi
pokazuje poloaj domaih ljudi u dravnim slubama: Pretena veina namjetenika na
eljeznici nije uopte poznavala srpskohrvatski jezik. Prema podacima Zemaljske vlade iz
1910. godine na bh. zemaljskim eljeznicama od 399 tehnikih inovnika 44 su bili pripa-
dnici Bosne i Hercegovine, od 476 podinovnika 32, a od 1446 niih 11%. bh. pripadnika,
meu podinovnicima 6,7%, a meu niim osobljem 45%. Ispada da je tada od ukupno
2.321 namjetenika na zemaljskim eljeznicama bilo 733 zemaljska pripadnika tj. 31,58%,
a od toga odpadalo je 657 na nie osoblje (sluitelje) ili 89,63%. Ni u najniim zvanjima
domai nemaju veinu. U kojoj je mjeri jezik bio prepreka za domae ljude govori podatak
moglo bi se navesti za gotovo sve struke u Bosni i Hercegovini, ali primjer
zapoljavanja u dravnoj upravi i na eljeznicama ima specifian status.
Nacionalna struktura inovnika 1905. i 1910. u Bosni i Hercegovini
62
N
i
j
e
m
c
i
M
a
a
r
i
P
o
l
j
a
c
i
R
u
s
i
n
i
e
s
i
B
o
s
a
n
c
i

d
o
m
a
i
S
r
b
i
H
r
v
a
t
i
S
l
o
v
e
n
c
i
I
t
a
l
i
j
a
n
i
O
s
t
a
l
i
1905. br.
%
1162
12,89
331
3,77
482
5,35
214
2,37
1049
11,63
2493
27,65
316
3,51
2437
27,03
405
4,49
47
0,52
71
0,79
1910. br
%.
1277
11,23
347
3,05
588
5,17
295
2,59
1247
10,97
3588
31,56
855
7,50
2671
23,49
399
3.51
31
0,27
74
0,66
Nacionalna struktura inovnika koji s porodicama u bosanskohercego-
vakim gradovima ine znaajan drutveni sloj pokazuje koliko je austrou-
garska uprava uticala na socijalne, vjerske i etnike promjene u bosansko-
hercegovakim gradovima. Otuda treba podrati one autore koji kau da
Bosna i Hercegovina nije otkrivala Evropu, nego je Evropa otkrivala ovu
pokrajinu.
Dok su u inovnikim slubama meu doseljenicima najznaajnija
mjesta dobijali austrijski Nijemci i Maari, meu preduzetnicima i trgov-
cima prednjaili su Jevreji akenezi koji su od same okupacije postali vaan,
a kasnije prvorazredni ekonomski faktor u Bosni i Hercegovini, bilo da se
javljaju kao vlasnici kapitala koji osnivaju industrijska preduzea, ili kao
trgovci razliitog formata od sitnog bakala do grosiste. Time se njihovo
prisustvo u Bosni i Hercegovini nije iscrpljivalo, jer su, takoe, uz pripadni-
ke drugih naroda, posebno eha i Poljaka, bili zastupljeni meu ljekarima,
apotekarima i drugim intelektualnim zanimanjima. Prije njih, dobar ugled
poslovnih ljudi stekli su i Jevreji (sefardi) koji su u ovoj pokrajini imali
dugu tradiciju. Posebno mjesto meu doseljenim preduzetnicima imali su
najkrupniji industrijalci koji su ovdje plasirali kapital preteno u drvnu,
da je na primjer vlakovoa, koji je inae spadao u podinovnike, morao da potpuno vlada
njemakim jezikom. Svi nalozi, formulari i izvjetaji bili su na njemakom jeziku. Pozna-
vanje njemakog jezika postavljalo se ak kao uslov i za prijem u eljezniku radionicu u
Sarajevu gdje su svi glavni majstori bili Nijemci. Inae, u eljeznikim radionicama od 790
zanatlija i radnika bilo je 1910. godine 310 domaih, tj. 44% (Isto, str. 30-31).
62
D. Juzbai, Jeziko pitanje, str. 24-25.
hemijsku, prehrambenu i druge grane industrije i svojim preduzeima
upravljali iz Bea, Trsta, Minhena itd. Investirani kapital pomagao je da
se zaposli dio domaeg stanovnitva, ali kapital stvoren u Bosni i Herce-
govini vlasnici velikih firmi troili su u svojim gradovima i zemljama, a ne
u Bosni i Hercegovini. Na taj nain vlasnici ovih preduzea nisu izvrili
onaj uticaj koji vri krupna industrijska i finansijska buroazija na ukupni
drutveni razvoj u evropskim zemljama i gradovima. Prije bi se reklo da je
ta vrsta preduzetnika usporavala razvoj domae buroazije, jer je iz vlasti-
tog egoizma preuzimala snabdijevanje radnika preko konzumnih magacina
i na taj nain uticala na sporiju akumulaciju domaeg trgovakog kapitala.
Takvi primjeri zabiljeeni su kod firmi Ajzler i Ortlib u Zavidoviima,
Oto tambajs u Drvaru i niza drugih, s kojima lokalni trgovci imaju stalne
sporove oko snabdijevanja radnika.
63
S obzirom na karakter industrijskog i opteg privrednog razvoja Bosne
i Hercegovine, u ovom razdoblju radnitvo nije postalo snaan drutveni
sloj u bosanskohercegovakim gradovima. Velika preduzea drvne indu-
strije i rudnici smjeteni su izvan gradova, a i brojna preduzea locirana
u gradovima zapoljavala su vei dio radne snage sa sela, s blie i dalje
gradske periferije, koja se samo djelimino nastanjivala u gradovima. Takve
primjere nudi privreda Tuzle, Zenice, Banje Luke i sl., dok samo Sarajevo
poetkom XX stoljea okuplja vei broj radnika, koji se kree od 4.000-
5.000 (1906. godine).
Iz izloenog se jasno vidi da su bosanskohercegovaki gradovi na ra-
zmeu XIX i XX stoljea u ekonomskoj i socijalnoj strukturi, jo uvijek, u
veini zadrali svoje tradicionalne odnose. U socijalnoj strukturi prevlauju
zanatlije, trgovci, rentijeri, najamni radnici i razne kategorije doseljenika
vojnici, inovnici, preduzetnici, intelektualci i radnici. Oni su inili oko
1/3 ukupnog graanstva koje se po mnogo emu razlikovalo od domaeg
tradicionalnog graanstva i bilo je nosilac procesa evropeizacije i moderni-
zacije u bosanskohercegovakim gradovima.
* * *
63
Promjene koje su se dogodile na razmeu XIX i XX stoljea bitno su
uticale na formiranje drukije vjerske i etnike strukture u bosanskoherce-
govakim gradovima. U tradicionalni vjerski i etniki mozaik (pravoslavni,
katolici, muslimani i jevreji, odnosno, Srbi Hrvati, Bonjaci i Jevreji) ulaze
pripadnici protestantske (augzburke i helvetske) vjeroispovijesti i grko-
katolici (unijati) u malom broju nazareni, a etniki mozaik proiruju pri-
padnici brojnih naroda Nijemci, Maari, esi, Poljaci, Rusini, Slovenci,
Italijani itd.
Vjerska struktura u bosanskohercegovakim gradovima na razmeu XIX i XX
stoljea
64
Konfesija 1879 1885 1895 1910 1879-1910.
Muslimani 115.936 138.731 139.816 139.816 +23.880 20,60%
Pravoslavni 32.330 38.018 43.800 56.284 +23.854 71,78%
Katolici 16.604 27.831 48.959 68.438 +51.834 312,17%
Jevreji 3.399 5.588 7.871 11.115 + 7.716 227%
Procent u ukupnom gradskom stanovnitvu
Muslimani 69,6 64,6 57,5 50,3
Pravoslavni 19,4 19,5 18,1 20,2
Katolici 10,0 14,3 20,3 24,6
Jevreji 2,0 2,9 3,3 4,0
64
(Vidi tabele 9, 10, 11 i 12)
Iz pregleda se vidi da su bosanskohercegovaki gradovi dosta brzo
gubili muslimansku veinu, iako su 1910. godine oni jo uvijek imali ne-
znatnu natpolovinu veinu. Nakon 1878. godine pokazalo se da nije bilo
dovoljno meunarodnim pravom zatititi muslimansku manjinu izvan
Osmanskog Carstva, ako se istovremeno ne uvrsti i njihov ekonomski
64
Ovom tabelom nisu obuhvaeni grko-katolici (unijati), evangelici augzburke i helvet-
ske konfesije i drugih. Grko-katolika bilo je 8.136 lica, evangelika ukupno 6.342, od kojih
5.854 augzburke i 488 helvetske konfesije. Meu ostalih 82, bilo je 19 bez vjere, 39
nazarena itd. Rezultati popisa stanovnitva 1910. godine, str. 387.
i drutveni poloaj. U svim osmanskim provincijama koje su formirale
nezavisne nacionalne drave muslimansko stanovnitvo dolo je pod udar
novog sistema vlasti i, posebno, novih socijalnih odnosa u agraru, pa su
bili prinueni na masovna iseljavanja. Iz Bosne i Hercegovine muslimani
su poeli seliti u Tursku godinu dana prije okupacije (1877), ali se nakon
uspostavljanja austrougarske vlasti i zadravanja starih socijalnih odnosa,
a posebno zasnivanja agrarnih odnosa na osmanskom zakonodavstvu
ogromna veina muslimana opredjelila da ostane u Bosni i Hercegovini.
Ipak se u okupiranoj provinciji stvaralo iseljenitvo podstaknuto vjerskom
ili drugom propagandom, ali je u pravilu preteno formirano od sitnih
seljaka, bezemljaa i sitnih gradskih zanatlija koje njihova mala imanja,
krta nadnica i zastarjela zanatska radionica nisu mogli prehraniti. To
je vodilo demografskom nazadovanju Bonjaka u pokrajini, a posebno u
gradovima. Izvjesna ravnotea unutar ove vjerske i etnike zajednice ipak
se odrava u omjeru gradskog i seoskog stanovnitva 1 : 3. Iseljavanjem
i neto manjim prirodnim priratajem, te novom organizacijom gradskih
i seoskih optina, broj Bonjaka u gradovima rastao je u ovom razdoblju
za 23.880 ili za 20,60%, ali je u ukupnim odnosima gradskog stanovnitva u
ovom razdoblju procent muslimana opao sa 69,6% na 50,3% ili za 19,3%.
(vidi tabelu br. 9).
U odnosu na 1879. godinu, u trinaest bosanskohercegovakih gradova
dolo je 1910. godine do opadanja muslimana za 5.058 osoba,
65
dok je u
isto vrijeme oko 25 gradova
66
biljeilo znatno vei prirataj od prosjenog
za sve gradove. Ova pojava prisutna je u svim graninim oblastima Bosne i
Hercegovine. To su gradovi uz crnogorsku i srpsku granicu (istona Bosna,
istona Hercegovina), veina gradova du Save, u Bihakoj krajini i samo
pojedini u srednjoj Bosni.
Ovakvo kretanje bilo je uslovljeno i useljavanjem velikog broja stranaca
koji su kao nosioci administracije i nove privredne aktivnosti bili vezani
preteno za gradske centre. Ova pojava naglaena je naroito u veim
gradskim sreditima, kao to su, npr. Sarajevo i Tuzla. Stranci su u Sara-
jevu 1895. godine brojali 10.787 osoba ili 28,32% ukupnog stanovnitva,
a 1910. godine, osim Hrvata, Srba, Bonjaka i Jevreja, u njemu je ivjelo
10,11% Nijemaca, 3,28% eha, 2,69% Maara itd. U gradu Tuzli 1910.
godine Nijemci su inili 10%, esi 3,37%, Maari 2,22%, itd. (vidi tabelu
br. 15). Osim oko 30.000 stranih koloniziranih seljaka i nekoliko hiljada
stranih radnika koji su privremeno ili trajno boravili u Bosni i Hercegovini,
svi drugi doseljenici preteno su smjeteni u gradskim naseljima.
Pravoslavno stanovnitvo (tabela 10) bilo je nastanjeno u svim grado-
vima Bosne i Hercegovine i imalo je u ovom razdoblju prirataj prosjeno
73,78% i 1910. godine premaivalo je 1/5 ukupnog gradskog stanovnitva.
Opadanje pravoslavnog stanovnitva zabiljeeno je u est gradova: Visoko
481, Bos. Gradika 79, Teanj 530, Kostajnica 32, Varcar-Vakuf 814, Stari
Majdan 259. Ova pojava moe se objasniti time to su navedena mjesta
izgubila raniji privredni i saobraajni znaaj, pa se stanovnitvo selilo u
druge krajeve, ili je izvrena nova organizacija gradskih optina, pri emu
su otpali neki dijelovi (sela) naseljeni pravoslavnim stanovnitvom. U istom
razdoblju, znatno iznad prosjeka raslo je pravoslavno stanovnitvo u Sa-
65
Opadanje broja muslimana zabiljeeno je u sljedeim gradovima: Fojnica 103, Kladanj
90, Bos. Gradika 315, Teanj 1.567, Doboj 825, Prijedor 419, Travnik 732, Jajce 3, upa-
njac 45, Gornji Vakuf 77, Maglaj 771, Ljubinje 23, Ljubuki 88 (vidi tabelu br. 9).
66
Porast iznad prosjeka prirataja svih gradova u pokrajini imali su: Foa 902, Gorade
501, Rogatica 642, Viegrad 369, Derventa 798, Bos. Brod 270, Biha 1.183, Cazin 618,
Klju 961, Krupa 634, Sanski Most 695, Bos. Novi 524, Glamo 64, Zenica 1.223, Bu-
gojno 377, Varcar-Vakuf 828, Tuzla 1.914, Bijeljina 1.336, Brko 1.301, Graanica 581,
Gradaac 833, Bilea 632, Gacko 440, Nevesinje 401 i Trebinje 1522. (vidi tabelu br. 9).
rajevu za 126%, Goradu 197%, Rogatici 550%, Viegradu 232%, Vareu
131%, Derventi 137%, Bos. Brodu 272%, Doboju 815%, Kljuu 156%, Bos.
Krupi 164%, Sanskom Mostu 103%, Zenici 394%, Bihau 716%, apljini
183%, Gacku 420%, Konjicu 717%, Ljubinju 112%, Nevesinju 450%, Tre-
binju 781% i Drvaru 291%. Izuzetno visok procent porasta pravoslavnog
stanovnitva u nekim gradovima za 5-10 puta nije bio uslovljen samo ra-
zvojem nego i posebnim uslovima u kojima su se nali pojedini gradovi.
Izgradnja saobraaja i nova privredna aktivnost, kao i potrebe nove vlasti
uslovili su i novi raspored stanovnitva. Pravoslavno stanovnitvo uveavalo
se najee proirenjem gradskih optina i novim privrednim, saobraajnim
i vojnim znaajem pojedinih gradova. Do najveeg prirataja dolo je u gra-
dovima istone Hercegovine, Bosanske krajine i du rijeke Save. Pod utica-
jem razvoja, znaajan prirataj zabiljeen je u Sarajevu, Bos. Brodu, Zenici,
Tuzli, Brkom, Bijeljini, Derventi, amcu itd. (vidi tabelu br. 10). To su bili
glavni trgovaki i saobraajni punktovi u pokrajini, gdje se razvija trgovina
itom, stokom, ljivama i drugim poljoprivrednim proizvodima.
Katoliko stanovnitvo u bosanskohercegovakim gradovima poraslo
je preko 3 puta i doivjelo je pravu demografsku eksploziju u razdoblju
1879-1910. godine (vidi tabelu br. 11). Ova pojava uslijedila je nakon
austrougarske okupacije, kada je dolo do masovnog useljavanja strana-
ca raznih nacija katolike vjeroispovijesti, prije svih Hrvata iz hrvatskih
zemalja, Nijemaca, Maara, eha, Poljaka, Slovenaca, Italijana itd., tako
da su gotovo iz temelja uzdrmali tradicionalnu vjersku i etniku strukturu
bosanskohercegovakih gradova. Prilikom popisa stanovnitva 1879. godi-
ne, katoliko stanovnitvo nije bilo prisutno u jedanaest gradova, a u etiri
grada bio je upisan samo po jedan, da bi ve u slijedeem (1885. godine) bili
prisutni u svim gradovima pokrajine.
67
Broj katolika naroito je porastao u
Sarajevu, gdje je 1910. godine u odnosu na 1879. godinu prirataj iznosio
17.224 osobe (2.468%), Banjoj Luci 2.924 (291%), Bihau 1.536 (88,8%),
Prijedoru 555 (1.681%), Tuzli 3.000 (1.266%), Zenici 2.729 (2.132%),
Mostaru 2.941 (215%), Brkom 1.279 (1.375%), Bijeljini 1.191 (1.191%)
itd. Broj katolika poveao se u Bilei za gotovo 10 puta, Konjicu preko 31
put, Ljubukom preko 11 puta, Nevesinju 24 puta, Trebinju gotovo 7 puta
67
Godine 1879. katolici nisu zabiljeeni u ajniu, Goradu, Viegradu, Cazinu, Kljuu,
Drvaru, Srebrenici, Vlasenici, Starom Majdanu i Kotor-Varou, a samo po jedan zabilje-
en je u Foi, Rogatici, Visokom i Bijeljini.
itd. Iako je u vie gradova broj katolika rastao za 10-20 puta, u ovom ra-
zdoblju u etiri grada je zabiljeeno opadanje: Fojnica 80 osoba (10%),
Kreevo 459 (35%), Teanj 262 (63%) i Donji Vakuf 16 (13%). Prirataj
domaih katolika Hrvata u bosanskohercegovakim gradovima teko se
moe utvrditi ak i pri pokuaju analize strukture doseljenika, to donekle
vrijedi i za Jevreje, jer se od 1878. sefardima pridodaju akenazi.
Prema popisima stanovnitva, Jevreji (uglavnom sefardi, a zatim i sve
brojniji akenazi) 1879. godine bili su nastanjeni u 30, 1885. u 50, 1895.
u 58 i 1910. godine u 62 bosanskohercegovaka grada. Dakle, nije ih bilo
samo u 4 od ukupno 66 gradskih optina u 1910. godini (Gornji Vakuf,
Glamo, apljina i Kreevo). Jevreji su bili, uglavnom, gradski elemenat
i vie od polovine svih (6.397 osoba ili 57,55%) bilo je nastanjeno u Sa-
rajevu, glavnom gradu pokrajine i inili su 12,32% njegovog ukupnog sta-
novnitva (vidi tabelu br. 12). U ovom razdoblju (1879-1910) njihov broj
u gradovima porastao je za 227%, a osim Sarajeva posebno su bili prisutni u
slijedeim gradovima: Travniku 472, Tuzli 348, Bijeljini 429, Mostaru 254,
Brkom 182, Viegradu 265, Visokom 186, Zenici 294, Derventi 136, Bo-
sanskom Brodu 163, Doboju 101, epu 101, Bihau 165, Zvorniku 148. U
svim ostalim gradovima broj Jevreja nigdje nije dostigao 100 osoba.
Vjerska i etnika struktura bosanskohercegovakih gradova u istrai-
vanom razdoblju u mnogome je zavisila od migracija stanovnitva, odno-
sno od useljavanja i iseljavanja. Upravo ova kretanja nisu jednako zahvatala
sve vjerske i etnike zajednice. Muslimani su bili najvie zahvaeni iselja-
vanjem i demografskim nazadovanjem, jer se kod njih ne dogaa useljava-
nje, ukoliko se ne raunaju povratnici iz Osmanskog carstva. Pravoslavno
stanovnitvo se iseljavalo, ali i useljavalo iz drugih junoslavenskih zemalja,
tako da je ono imalo normalna demografska kretanja u pokrajini, a kad je
rije o gradovima za blizu desetak procenata premaivali su opti prosjek.
Utvrivanje etnike strukture katolika predstavlja posebnu tekou s obzi-
rom na to da popisi stanovnitva i statistika openito ne doputaju potpuno
razjanjenje ovog fenomena. Osim opte kategorije o vjerskoj pripadnosti,
koja se obuhvata svim popisima i, takoe, globalne raspodjele stanovnitva
po porijeklu, sve je drugo preputeno proraunima istraivaa i navoenju
parcijalnih primjera koji esto ne odraavaju sutinu promjena. Podaci
o maternjem jeziku stanovnitva, prikupljeni popisom iz 1910. godine,
jedino su uporite koje omoguava utvrivanje etnikog mozaika u Bosni i
Hercegovini, a to se tie gradova to je mogue uiniti samo za etiri grad-
ska sreza (sarajevski, mostarski, banjaluki i tuzlanski vidi tabelu br. 15),
s tim to se i tada javljaju tekoe u sluajevima kada razliite nacionalne
skupine govore istim jezikom (npr. Srbi, Hrvati i Bonjaci, Jevreji akena-
zi). Prema podacima iz 1885. i 1895. godine (vidi tabelu br. 13) doseljenici
ili stranci, koji su inili veoma aroliku socijalnu, vjersku i nacionalnu sku-
pinu, u visokom procentu od 42%, odnosno 46% ive u bosanskohercego-
vakim gradovima.
68
Njihov prirataj u toj deceniji iznosio je 19.985 osoba
68
U austrougarskim popisima stanovnitva svi statistiki podaci dati su prema vjerskoj
podjeli stanovnitva, to je, zbog tanosti podataka, i ovdje moralo biti primijenjeno. Re-
ligija i nacija se ne podudaraju u broju pa bi upotreba nacionalnog imena bila netana.
Npr., pod oznakom katolici upisani su pripadnici raznih nacija: Hrvati, Nijemci, Maari,
Italijani itd.
Doseljeno stanovnitvo u Bosni i Hercegovini u historiografskoj literaturi naziva se
doseljenicima i strancima, obuhvatajui pod oba izraza ljude koji su porijeklom izvan
granica ove pokrajine. Pojam stranac poeo se pravno tretirati kada su se organizirale
gradske optine, donoeni njihovi statuti i regulirana izborna prava. Ovdje navodimo pri-
mjer Opinskog reda sa izbornim redom za grad Mostar u kojem stoji: Opinu sainjavaju:
opinari i stranci. Opinari su: 1. opinari prinadlenici i 2. opinari drugari. Opinari
prinadlenici su ona lica koja su nadlena u gradu Mostaru i u ovoj opini imaju zaviajno
pravo (l. 4).
iz Austro-Ugarske ili za 189%, a iz drugih drava za 1.297 lica ili 136%.
Ova useljavanja vodila su znaajnoj promjeni strukture stanovnitva bosan-
skohercegovakih gradova, u kojim su katolici raznih nacija, koji su 1879.
godine inili oko 8% graana, 1910. godine dostigli blizu 16% urbanog
stanovnitva pokrajine. Ovako veliko useljavanje stranaca bilo je uslovljeno
potrebama koje su ih znatnim dijelom vezivale za gradove, tako da u nekim
od njih, kao to su Sarajevo, Tuzla, Mostar i Banja Luka stranci ine od 1/5
do preko 1/3 stanovnitva (vidi tabelu br. 14). Koliko je doseljenika ivjelo
u ostalim gradovima 1910. godine nije mogue utvrditi, ali se na osnovu
ukupnih podataka o broju stranaca po srezovima vidi da je nastavljen veliki
priliv doseljenika, s tendencijom poveanja njihovog broja u gradovima.
Prirataj svih doseljenika u etiri gradska sreza 1885-1910. godine nudi slije-
dei primjer:
Grad 1885. 1895. 1910. 1885-1910.
Sarajevo 2.146 10.787 18.346 483%
Banja Luka 817 1.989 3.234 296%
Tuzla 653 2.425 4.049 520%
Mostar 588 1.715 2.713 361%
Opinsko vijee moe odobriti zaviajno pravo u gradu Mostaru samo pripadnicima ovih
zemalja, a takoe moe i druge primiti u zaviajnu zajednicu ako mu zemaljska vlada
podijeli bosanskohercegovako pripadnitvo (l. 5). Opinari-drugari su oni bosansko-
hercegovaki zemaljski pripadnici, za tijem austrijski i ugarski dravljani, koji stanuju u
mostarskom gradskom podruju i tu plaaju izravan porez od svojeg nepokretnog posjeda,
zarade ili prihoda, a nemaju zaviajnog prava u ovoj opini (l. 7).
Stranci su ona lica, koja borave u opini, a nijesu ni opinari prinadlenici ni opinari-
drugari (l. 8).
Opinsko vijee ovlaeno je da bosanskohercegovakim zemaljskim pripadnicima, au-
strijskim ili ugarskim dravljanima, koji su osobito zasluni za ove zemlje, a naroito za
grad Mostar, podijeli poasno graansko pravo bez obzira na njihovu postojbinu.
Poasni graanin ima sva prava opinara prinadlenika a nikakvije dunosti (l. 9).
Glasnik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu god. 1907, str. 46.
Procent doseljenika u ukupnom gradskom stanovnitvu u navedenim gradovi-
ma:
1885. 1895. 1910.
Sarajevo 12% 28,3% 35,3%
Banja Luka 7,2% 14,7% 21,8%
Tuzla 9% 23,7% 35,7%
Mostar 4,6% 12% 16,6%
Iz tabele se vidi da su gradovi sa brim industrijskim razvojem (Sara-
jevo i Tuzla) bili naseljeniji strancima dok su agrarna sredita, kao to su
Banja Luka i Mostar nudili manje mjesta za doseljenike.
69
Rezultati urbanizacije i promjene ukupne strukture bosanskohercego-
vakih gradova odrazili su se i na ukupne odnose seoskog i gradskog sta-
novnitva unutar svake pojedine vjerske zajednice. Sljedei pregled poka-
zuje odnose gradskog i seoskog stanovnitva unutar najbrojnijih konfesija
u Bosni i Hercegovini.
70
69
Odnos srpskohrvaskog-hrvatskosrpskog jezika i drugih jezika u Sarajevu, Tuzli, Banja-
luci i Mostaru 1910. godine (u procentima)
SH - HS drugi jezici
Sarajevo 70,10 29,90 (15.519)
Tuzla 78,15 21,85 ( 2.698)
Banja Luka 87,00 13,00 ( 1.928)
Mostar 91,80 8,20 ( 1.343)
U ova 4 okruna grada govorili su:
Njemaki 7.707 lica (27,19%)
panski 5.244 lica (24,4%)
eki 2.775 lica (9,80%)
Maarski 2.032 lica (7,17%)
Slovenaki 1.181 lica (4,16%)
Od ukupno 28.342 doseljenika, u ove gradove za 21.488 sh-hs nije bio maternji jezik, dok
je 6.854 (24,8%), bilo sa sh-hs jezikog podruja (vidi tabelu br. 15).
70
Ova tabela izraena je na osnovu austrougarskih popisa stanovnitva.
1879 1885 1895 1910
Grad Selo Grad Selo Grad Selo Grad Selo
Muslimani 115.936 332.577 125.992 366.778 138.731 409.901 139.816 472.321
Pravoslavni 32.636 463.849 38.018 533.232 43.800 629.446 56.184 769.234
Katolici 16.604 192.787 27.831 237.957 48.959 285.183 68.438 365.623
Jevreji 3.399 27 5.588 217 7.810 342 11.115 753
U procentima
Muslimani 25,84 74,96 25,57 74,43 25,29 74,71 22,84 77,16
Pravoslavni 6,57 93,43 6,66 93,34 6,50 93,50 6,80 93,20
Katolici 7,93 92,07 10,47 89,53 14,65 85,35 15,76 84,24
Jevreji 99,22 0,78 96,26 3,74 95,84 4,16 93,66 6,34
Oigledno je da su nerijeeni agrarni odnosi negativno uticali na mo-
bilnost pravoslavnog stanovnitva sa sela u gradove i da su doseljavanja u
Bosnu i Hercegovinu sa strane kod katolika bitno izmijenila njihovo uee
u urbanom stanovnitvu pokrajine.
* * *
Izgradnja gradskih optina i njihovih organa zapoela je Provizornim
statutom za Sarajevo, koji je izdao general Filipovi tri dana nakon zauzi-
manja grada 22. avgusta 1878. godine. Tim statutom bilo je odreeno da
se gradski zastupnici i gradonaelnik ne biraju, nego ih imenuju vlasti. Na
tom principu izdata je naredba Zemaljske vlade od 16. aprila 1879. godine,
po kojoj su sreski uredi dobili ovlatenja da prema njemu osnivaju gradske
optine. Na toj osnovi su, u poetku, formirana sva gradska vijea, pa je,
tako, sarajevska optina 1883. godine dobila svoj statut, a mostarska 1890.
godine. Gradska zastupstva su cijelo vrijeme postojanja funkcionirala kao
produena ruka dravnih organa.
71
71
Bila su obavezna da u svemu izvravaju naloge politikih vlasti, da objavljuju graani-
ma zakone i naredbe, da se staraju o kolskim i komunalnim poslovima i dr. Sjednicama
zastupstva obavezno je prisustvovao predstavnik vlasti i njihove odluke proglaavale su se
Statutom iz 1883. godine Sarajevo je kao glavni grad Bosne i Her-
cegovine dobilo gradsku upravu s veoma ogranienom autonomijom. Od
predvienih 24 optinska zastupnika 12 su morali biti muslimani, 6 pra-
voslavni i po 3 katolici i Jevreji, to je trebalo da odgovara konfesionalnoj
zastupljenosti stanovnitva u gradu. Jednu treinu zastupnika imenovala
je Zemaljska vlada iz reda uglednih i zaslunih graana, a dvije treine je
birao narod, uz veoma visok izborni cenzus.
72
Mandat zastupstva trajao je
tri godine, a naelnika i podnaelnike imenovao je zemaljski poglavar na
prijedlog civilnog adlatusa. Statutom je bila obezbijeena puna kontrola
nad radom ove institucije, jer su njene odluke bile punovane poto ih odo-
bri Zemaljska vlada, koja je imala ingerencije da raspusti gradsko vijee i
da prekine njegovu sjednicu, ako se bavi pitanjima izvan statuta. Da to nije
bila demokratska institucija domaeg stanovnitva pokazuje injenica da je
na prvim gradskim izborima 1884. godine pravo glasa imalo svega 1.095
graana, to je iznosilo 4,1% od ukupnog broja stanovnika grada, to se na-
stavljalo i na izborima 1893. godine, kada se broj biraa neznatno poveao
na 1.344, a 1902. godine na 2.224.
73
Dalji korak u organiziranju gradskih
optina uinjen je kada je Carskom naredbom od 12. januara 1897. godine
odobren Normalni tatut sa izbornim redom za sve gradske opine u Bo-
sni i Hercegovini izuzevi gradove Sarajevo i Mostar. Prema ovoj naredbi,
2/3 zastupnika, ukljuujui naelnike i podnaelnike, bira stanovnitvo, a
1/3 imenuje Zemaljska vlada na prijedlog okrune oblasti, s tim to Vlada
i dalje potvruje izabrane zastupnike, iji mandat traje 3 godine. Zastup-
stvo je sastavljeno prema proporcionalnom odnosu konfesija, a izborni
cenzus je zadran i usklaen s mjesnim prilikama. Neposredni nadzor nad
radom optine obavljala je sreska vlast, a zakljuke zastupstva potvrivala
okruna oblast ili Zemaljska vlada. Relativno visoke plate gradonaelnika
i funkcionalni dodaci podnaelnika bili su esto vaan motivacioni faktor
punovanim tek onda kada ih odobri nadlena dravna vlast. Vlast je mogla u svako doba
da raspusti zastupstvo i da diciplinski kazni zastupnike ako svoju dunost ne vre kako
treba. Zastupnici su obavezno morali biti pouzdani ljudi, a ako bi napravili kakav prekraj
politike ili druge prirode smjenjivani su (T. Kraljai, Kalajev reim, str. 447-450).
72
Za aktivno izborno pravo cenzus je iznosio 2 forinte zemljarine na podruju grada, ili 9
forinti dohodarine, ili pak, 25 forinti toarine. Za pasivno pravo glasa cenzus je bio mnogo
vei i iznosio je najmanje 6 forinti zemljarine, 27 forinti dohodarine ili 75 forinti toarine
(T. Kraljai, Kalajev reim, str. 447-450).
73
da se meu vodeim gradskim krugovima razvije konkurentska borba za
zaposjedanje ovih funkcija. Primijenjivan je princip konfesionalnog kljua,
pa je zbog toga 1889. godine mijenjan izborni red u Sarajevu, jer se u gradu
poveao broj katolika. U 1902. godini muslimani su bili gradonaelnici u
58 od ukupno 61 organizirane gradske optine, a 1914. od 66 optina u 60
su bili muslimani, u 2 pravoslavni i u 4 katolici.
74
Iz svega se moe zakljuiti da gradska zastupstva nisu bila demokrat-
ske niti autonomne institucije domaeg stanovnitva, jer su bile ograniene
kontrolom i odobrenjima austrougarskih organa vlasti, ali im se ne mogu
osporiti rezultati u rjeavanju itavog niza komunalnih, kulturno-prosvje-
tnih i zdravstveno-sanitarnih problema u bosanskohercegovakim grado-
vima. Zahvaljujui radu optinskih gradskih vijea ostalo je zabiljeeno
kako su sredstvima graana, organa vlasti i vojske, bosanskohercegovaki
gradovi razvijali modernu infrastrukturu.
Vanjske promjene u bosanskohercegovakim gradovima bile su na-
jizraenije kroz izgradnju vodovoda, kanalizacije, proirivanje i ureenje
ulica, regulaciju gradskih rijeka i potoka, modernizaciju gradske rasvjete,
organiziranje gradskog saobraaja, izgradnju veeg broja javnih graevina
(sreskih ureda, kola, eljeznikih stanica, pota, bolnica, hotela, vojnih
kasarni, andarmerijskih stanica) i novih stambenih etvrti u kojima su
podizane kue s vie stanova (i vie spratova).
75
Gradovi su poeli mije-
njati svoju raniju fizionomiju, jer se unutar i pored orijentalne arhitekture
ubacuje vie drugih arhitektonskih i graevinskih stilova koji, definitivno
ili bespovratno, naruavaju panoramu ili sliku grada kojim su ranije domi-
nirali arija s javnim objektima i jednofamilijarne kue s batama, izmeu
kojih su krivudali uski sokaci (uliice).
76
Nove etvrti s viespratnicama
74
Vidi opirnije: T. Kruevac, Sarajevo str. 58-63; Izvjetaj o upravi BiH 1906. godine, str.
56/57; T. Kraljai, Kalajev reim, str. 450; Bosanski glasnik, godina 1914.
75
Prva stambena zgrada za vie obitelji podignuta je za najsiromanije u New Yorku u
Cherry Streetu 1835. godine, za koju L. Mamford kae da je postala s jedne strane neka
vrsta uzora nezdravih i nehigijenskih uvjeta stanovanja, a s druge, da je ve Unutar jedne
generacije ova nova vrsta stanova poela se nuditi imunim slojevima stanovnitva kao
najnoviji proizvod mode u Parizu. Lewis Mumford, Grad u historiji. Preveo Vladimir Ivir.
II izdanje. Zagreb, 1988. str. 438.
76
No uprkos dosta jakog tradicionalnog okvira, u kojem je jo ivio bosanskohercegova-
ki grad, promjene su uslijedile u sve veoj mjeri to se i u spoljanjem izgledu zapaalo.
Zapadni arhitektonski upliv sa svojom viespratnom, iz tvrdog materijala graenom stam-
namijenjenim za stanovanje vie familija bitno su izmijenile raniji nain
stanovanja. Iako je za vrijeme osmanske vladavine bilo pokuaja da se u
okviru ureenja potanskog saobraaja, 40-ih i 50-ih godina XIX stoljea,
numeriu kue i odrede nazivi ulica, u bosanskohercegovakim gradovima
to je obavljeno tek pred prvi austrougarski popis stanovnitva 1879. godi-
ne, ime su zapoete vidljive vanjske promjene u bosanskohercegovakim
gradovima.
Bosanskohercegovaki gradovi, saglasno svojoj orijentalno-islamskoj
tradiciji, veliku panju poklanjali su vodovodima, javnim esmama i kupa-
tilima (hamamima), to im je davalo izvjesnu prednost u odnosu na evrop-
ske gradove sve do XIX stoljea. Na razmeu XIX i XX stoljea, uvoenje
modernog vodovoda predstavljalo je znaajnu civilizacijsku tekovinu koju
su sebi mogli priutiti samo dobro organizirani gradovi. Do izbijanja Prvog
svjetskog rata, 26 bosanskohercegovakih gradova
77
izgradilo je moderne
vodovode, ime su za njihovo stanovnitvo znaajno izmijenjeni higijen-
sko-sanitarni uslovi ivota, s obzirom na to da je u vie gradova, osim ja-
vnih esmi, ulinih hidranata za polijevanje ulica i gaenje poara, u mnoge
kue uvedena voda, tako da su stvorene mogunosti za izgradnju kunog
kupatila i nunika s vodom za ispiranje.
78
Mada su neki gradovi za vrijeme
benom kuom i slubenim zgradama, crkvama i kasarnama, prodirao je do dotadanjih
centara tih gradova, uguravi se u svaki slobodni prostor, kao to je i sa svojim zahtjevima
za irokim i ravnim cestama i regulacionim planovima razbijao usku, komijsku blizinu
dotadanjih kua, uliica, trgova i itavih mahala. F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str.
190.
77
Prema podacima Bosanskog glasnika za 1914. godinu moderni vodovod imalo je 26
gradova:
Banja Luka Klju Trebinje
Bos. Brod Livno Tuzla
ajnie Mostar Varcar Vakuf
Foa Nevesinje Visoko
Bos. Krupa Rogatica Viegrad
Bos. Kostajnica Sarajevo Zenica
Fojnica Stolac Zvornik
Gorade Teanj upanjac
Glamo Travnik
78
Pronalazak nunika sa vodom za ispiranje to ga je prvi uveo Sir John Haringon 1596.
godine, predstavlja nuno sanitarno poboljanje u kui; no ta se moda nije proirila naroi-
to brzo; jo u osamnaestom stoljeu u Francuskoj su se kao engleski novitet uvodili u kue
obini nunici. L. Mumford navodi da je u 19. vijeku iz Kine dola upotreba toaletnog
osmanske vladavine imali izgraene vodovode, oni su krajem XIX stoljea
mahom bili dotrajali. Voda je dovoena kroz drvene cijevi (tomruke), koje
su u zemlji trulile, pa je dovod vode esto prekidan. Cijevi su bile plitko
postavljene, a ponegdje prolazile kroz dvorita i tale, pa je voda bila izvor
zaraze i epideminih bolesti. I pored izgradnje novog vodovoda bio je odr-
avan i turski vodovod za snabdijevanje starog dijela grada i varoke etvrti
vodom.
79

Modernizacija bosanskohercegovakih gradova iziskivala je velika fi-
nansijska sredstva koja su obezbjeivana iz vie izvora. Dio sredstava priku-
pljala su gradska vijea od graana, a u nekim poduhvatima uestvovali su
drava, vojni budet i vjerske institucije i zajednice. Kreevljakovi navodi
da je za razne zgrade koje je podigla sarajevska optina 1878-1914. godine
utroeno oko 20 miliona kruna. Ako se ovim trokovima dodaju samo jo
investicije u vodovod, kanalizaciju, gradsku rasvjetu i organizaciju gradskog
saobraaja (tramvaj), ureenje gradskih ulica i regulaciju gradskih voda, te
izgradnju i popravak mostova, ta suma se udvostruuje. Ulaganja u Saraje-
vo, kao glavni zemaljski grad, daleko premauju investicije u bilo koji drugi
grad, pa ak i vie gradova zajedno. U tom pogledu, znaajnu prekretnicu
u Sarajevu nainio je veliki poar od 8. avgusta 1879. godine, u kome su
izgorjele 304 kue, 434 duana i 135 drugih zgrada u 36 ulica, a teta je
procijenjena na 23 miliona forinti.
U maju naredne godine objavljen je Graevni red za Sarajevo i ostale
gradove u zemlji po kome su sve nove gradnje za 30 godina osloboene po-
reza, a one koje budu pregraene za 5-15 godina. U julu 1893. godine obja-
vljen je Novi graevinski red za Sarajevo, koji je obezbjeivao dalji razvoj
grada. Njime su bile propisane irina ulica, graevinska linija i upotreba
materijala za izgradnju kua, otpornog na vatru, a optina je dobila pravo
eksproprijacije zemljita potrebnog za proirenje ulica.
80
Ve od 1880. go-
dine u Sarajevu je poela intenzivna graevinska djelatnost.
papira, to je vanije za kunu higijenu, veli autor, od upotrebe tapeta na zidovima koje su
uvedene manje-vie istodobno. Uz hvalospjeve tehnikom napretku 19. stoljea, uvedeno
je kupatilo u kue. Lewis Mumford, Grad u historiji, str. 390.
79
M. Udovi, Travnik u vrijeme Austro-Ugarske 1878-1918, str. 51.
80
Vidi opirnije: H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 31-36.
Zemaljska vlada je izgradila veliki broj graevina razliite namjene,
kao to su Fabrika duhana (1880. godine), Klaonica i stona pijaca izgra-
ene su 1881, tri zgrade Zemaljske vlade (1884-1886, 1897. i 1905), Ze-
maljska bolnica paviljonskog tipa (1892-1897), erijatska sudaka kola u
arapskom stilu (1887-1889), Gimnazija i Uiteljska kola (1891), zgrada
Vrhovnog suda u renesansnom stilu, Tvornica ilima (1904), a zatim Velika
realka, Zemaljska tamparija, Sudska palata, Pota, Zemaljski muzej (zavr-
en 1913). Regulacija Miljacke izvrena je 1886-1897. godine, a otpoela je
i regulacija ulica i mostova i ureenje trgova. Drveni mostovi zamijenjeni
su eljeznim, a izmeu 1911. i 1913. godine ureena je Baarija, trasirane
su mnoge nove ulice, a neke su asfaltirane.
81

Krupne graevinske poduhvate predstavljala je izgradnja gradskog vo-
dovoda, kanalizacije, gradske rasvjete, tramvajske pruge i gradske vijenice.
H. Kreevljakovi navodi da je austrougarska okupacija zatekla u Sarajevu
58 starih primitivnih vodovoda, a duljina svih cijevi iznosila je preko 49
km. Izgradnja modernog vodovoda dovrena je 1910. godine. Prije uvo-
enja moderne kanalizacije u gradu su postojali jednostavni jarci od kojih
su neki bili otvoreni i zagaeni, pa su bili izvori estih epidemija koje nisu
mogle biti iskorijenjene.
Ve 1879. godine poeo je rad na popravci starih i izgradnji novih ka-
nala, a izgradnja moderne kanalizacione mree u duini od 45 km trajala
je od 1896. do 1903. godine. Paralelno s izgradnjom kanalizacije, u gradu
je podignuto i 9 javnih nunika. Prema podacima iz 1880. godine, centar
grada bio je osvjetljavan sa 188 ulinih fenjera. Elektrina centrala sagrae-
na je 1894. i 1895. godine, a prve arulje osvijetlile su Sarajevo 3. i 4. aprila
1895, da bi od 1914. godine grad uveo plinsku rasvjetu. Velike ambicije
u podizanju glavnog grada pokrajine pokazala je Zemaljska vlada kada je
1884. godine uvela konjski tramvaj od eljeznike stanice do katedrale.
Od 1. maja 1895. godine na tramvajima je uveden elektrini pogon, a za-
tim je tramvajska pruga produena na 5,7 km. Jedna od reprezentativnih
zgrada bila je, svakako, gradska vijenica, izgraena 1892-1895. godine u
arapskom stilu, koja je kotala 984.000 kruna.
82
Opta je pojava u svijetu da razvoj industrije u XIX i XX stoljeu i
borba za stanarinu i profit razaraju stare urbane cjeline i strukture. To se
81
H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 25.; F. Hauptmann, Privreda i drutvo, str. 190-191.
82
H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 31-32.
dogodilo i bosanskohercegovakim gradovima, ali ne samo pod uticajem
industrijskog razvoja koji, naalost, nije bio tako snaan, nego i drugih
faktora. U Bosnu i Hercegovinu evropska civilizacija je sporo prodirala u
svakodnevni ivot naroda: Bilo je upadljivo da je turska reformna admi-
nistracija do 1878. nastojala da ojaa evropski duh u svim porama javnog
ivota, a austrougarska administracija posle okupacije je nastojala da vi-
dljivo obelei islamsku tradiciju. To se najbolje vidi u javnim graevinama
koje drava podie turske su u evropskom stilu, a austrougarske veinom
u islamskom. Osim vladinih zgrada u Sarajevu je gradio beki arhitekta
Josip Vanca po uzoru na italijanske renesansne graevine XV veka, grad-
ske venice, eljeznike stanice, javna kupatila i sve graevine koje izlaze iz
dravne ruke, graene su u pseudoislamskom stilu.
83
Hamdija Kreevlja-
kovi s negodovanjem opisuje novu arhitekturu Sarajeva. On pie: Poslije
okupacije doli su ovamo mnogi arhitekti iz Monarhije. Prvi je od njih bio
Josip Vanca. On je ovdje gradio punih trideset godina (1884-1914). Bez
ikakvog obzira na postojeu arhitekturu poee oni unositi razne, Bosni
sasvim tue graevine elemente i za dvadesetak godina napravie od Sara-
jeva izlobu raznih slogova. Gradilo se ovdje u romanskom, romansko-bi-
zantijskom, arapskom, gotskom, renesansnom, baroknom i turskom slogu,
a ponegdje su primjenjivani i motivi antike, dakle, sasvim u duhu graditelj-
stva druge polovine XIX vijeka. Na taj je nain sasvim poremeen sklad u
arhitekturi Sarajeva, a pored toga nestajalo je zgrada graenih na bosanski
nain, jer su mnoge jo u dobrom stanju ruene da bi se na njihovu mjestu
podigle nove zgrade.
84
I arhitekta Vanca je kasnije pisao: Glede spolja-
nosti novih zgrada u Bosni grijeilo se dugo; grijeila je Zemaljska vlada,
grijeile su oblasti, a grijeio sam i ja. Bilo je arhitekata koji su studirajui
domae graevine pokuali da izgrade tzv. bosanski stil, koji bi odrazio
bosanske autohtone, a ne turske karakteristike i specifinosti, ali se u tome
nije daleko odmaklo.
Iako su ostali bosanskohercegovaki gradovi imali mnogo skromniji
razvoj i u njima su se dogaale sline promjene. M o s t a r je izgradio
vie objekata koji su imali dalekosean kulturni i civilizacijski znaaj.
Meu raskonim graevinama nalaze se Via gimnazija, palata katolikog
83
M. Ekmei, Stvaranje Jugoslavije, 2, str. 100.
84
H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 32-36; Usporedi Robert J. Donia, Fin-de-siecle: Habs-
burka transformacija osmanskog grada. Prilozi Instituta za istoriju, br. 32, Sarajevo 2003.
biskupa, jubilarna kola cara Franje Josipa, Via djevojaka kola, vojne
upravne zgrade itd. Gradska bolnica, paviljonskog tipa, sagraena 1905.
godine, imala je odjeljenje za infektivne bolesti i hirurgiju. Izgradnja grad-
skog vodovoda i gradske elektrine centrale bile su dva velika finansijska i
graevinska poduhvata. Vodovod s izvora Radobolje izgraen je 1885/86.
godine, a 1902 /03. godine proiren je protonom snagom od 50 l/sec. Vo-
dovod je izgraen na obje obale Neretve u duini od 40 km. Pomou pumpi
voda je prebacivana u vie zone grada. U gradu je bilo 98 javnih esama,
75 ulinih hidranata, a voda je uvedena u 787 stambenih zgrada.
85
Gradska
elektrina centrala u Mostaru izgraena je 1911. godine na raun gradske
optine, uz angairanje bekog preduzea ter Siemens-Schucker-Wer-
ke. Centralu su pokretala tri dizel-motora jaine 160 ks, a u gradu je bilo
instalirano devet trafo-stanica koje su osiguravale gradsku rasvjetu i 3.000
sijalinih mjesta u kuama. Pred Prvi svjetski rat u gradu su izgraena dva
mosta preko Neretve i oba su 1913. godine stavljena u promet (jedan je
nosio ime cara Franje Josipa, a drugi gradonaelnika Mujage Komadine).
U gradu je bilo nekoliko hotela: Neretva, Bristol i Orijent. Saobraaj
u gradu obavljalo je blizu 30 fijakera.
86
Ulaganja samo u dva poduhvata,
85
H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 62.
86
Bosnicher Bote (Bosanski glasnik), Sarajevo, 1914. str. 439-444.
izgradnju elektrine centralne i vodovoda, iznosila su blizu miliona kruna
(centrala 500.000 k, vodovod 470.000 k). Osim pote i telegrafa u gradu je
funkcionirala javna telefonska mrea sa 72 pretplatnika.
Za razliku od Mostara koji se razvijao kao trgovaki, saobraajni
i agrarni centar Hercegovine, Tuzla je imala prvorazredan industrijski i
trgovaki znaaj, pa je njen itav urbani razvoj dobijao fizionomiju indu-
strijskog grada (vidi u knjizi tuzlanski primjer). Banjaluka je u urbanom
smislu uinila znaajan napredak. Imala je izgraenih i reguliranih ulica
u duini od 46 km i izgraenih osam mostova. Njene ulice osvjetljavalo
je 500 petrolejskih lampi. Vodovod je bio najvea investicija, jer je voda
dovedena s udaljenosti od 25 km i zavren je 1908. godine, uz ulaganja od
900.000 kruna. Sline primjere nudi itav niz gradova koji su ulagali velika
sredstva u svoju modernizaciju, ali ona nisu bila dovoljna da bi se napravio
onaj historijski skok koji bi razorio tradiciju. Tek kad se izrade uporedni
pokazatelji vidi se koliko se modernizacija teko probijala i prelazila prag
veine bosanskohercegovakih gradova. Za to su nedostajala neophodna
finansijska sredstva. Sarajevo, kao glavni grad Bosne i Hercegovine, ini
izuzetak u svakom pogledu i ono se jedino svojim razvojem do Prvog svjet-
skog rata svrstalo meu najrazvijenije junoslavenske gradove, a iza njega
slijede Mostar, Tuzla i Banja Luka.
Prema podacima Bosanskog glasnika (Bosnicher Bote) za 1914. godinu, u
Sarajevu je, izmeu ostalog, bilo: 7 narodnih osnovnih kola sa 57 uitelja,
13 srednjih kola sa 195 profesora i strunih nastavnika, 2 naune instituci-
je: Zemaljski muzej (1889) i Institut za istraivanje Balkana (1904-1913),
Zemaljska bolnica, 43 ljekara, 6 zubara, 6 apotekara, 7 babica, 4 veterinara,
12 pisaca, 12 advokata, 3 arhitekta, 3 vajara, 3 uitelja muzike, 40 agen-
cija i komisionih radnji, 14 banaka i mjenjanica, 13 knjiara i papirnica,
5 trgovina muzikih instrumenata, 12 tamparija, 8 knjigoveznica, 4 vr-
tlara i trgovine cvijeem, 2 eirdijske radnje (klobuari), 1 automobilsko
preduzee, 7 modistkinja, 8 urara, 3 vodoinstalatera, 4 praonice, elektrini
tramvaj, 9 boljih hotela, od kojih 2 I kategorije, 8 hotela i hanova za domai
promet, 3 pozorine i kino-dvorane, 26 redakcija asopisa i novina, 6 ino-
stranih konzulata: italijanski, turski, ruski, britanski, francuski i njemaki,
97 razliitih drutava,
87
moderni vodovod, kanalizacija i elektrino i plin-
sko osvjetljenje.
87
Bosnicher Bote, Sarajevo, 1914. str. 527-535.
Prvu tampariju u Bosni i Hercegovini osnovala je Vilajetska vlada
u Sarajevu 1866. godine, a drugu je, 1872, u Mostaru osnovao franjevac
don Franjo Milievi. Poslije austrougarske okupacije osnovano je vie
privatnih tamparija iji su vlasnici u poetku bili doseljenici, a kasnije se
pojavljuju i prve domae tamparije. Do 1907. godine bilo je 12 privatnih
tamparija, a 1909. bilo ih je 25, od kojih samo tri imaju preko 20 zaposle-
nih radnika. Najvie tamparija nalazilo se u Sarajevu (9), a zatim u Mo-
staru (4), Banjoj Luci, Tuzli i Brkom po dvije i po jedna mala tamparija
u Bos. Novom, Prijedoru, Bijeljini, Bihau, Travniku i Livnu.
88
Vlasnici
tamparija esto su posjedovali knjigoveznicu i knjiaru u kojoj su, osim
knjiga, prodavali pribor za pisanje, a negdje i muzike instrumente. Takve
kombinirane ili specijalizirane radnje i trgovine postojale su 1914. godine u
vie gradova: Sarajevu 13, Banjoj Luci 3, Mostaru 5, Tuzli 4, Trebinju 2 i po
jedna u Bihau, Derventi, Bos. Gradiki, Bos. Novom, Livnu i Travniku.
89

Ovo, svakako, predstavlja napredak u odnosu na osmanski period, kada nije
postojala nijedna specijalizirana trgovina knjigama i priborom za pisanje.
Za razliku od vodovoda, izgradnja gradske kanalizacije nije bila pri-
hvaena i ostala je zabiljeena izgradnja modernih kanalizacija u nekoliko
gradova (Sarajevo, Banja Luka i Biha). Briga oko osvjetljenja bosansko-
hercegovakih gradova bila je nesrazmjerno vea od brige za gradsku isto-
u. U ogromnoj veini upotrebljavani su petrolejski ulini fenjeri ili lampe, a
samo su neki gradovi, uz velika ulaganja, uspjeli izgraditi elektrine centrale
i instalirati elektrinu javnu rasvjetu. To je polo za rukom Sarajevu, Zenici,
Tuzli, Mostaru, Brkom, Jajcu i Bihau, to se moe smatrati bosanskoher-
cegovakim promotorima progresa dvadesetog stoljea.
Znaajnu tekovinu na razmeu XIX i XX stoljea predstavlja uklju-
ivanje bosanskohercegovakih gradova u moderni potanski, telegrafski
i telefonski saobraaj. Potanski, posebno telegrafski saobraaj ranije se i
mnogo bre irio i povezivao gradove unutar pokrajine i ukljuivao u me-
unarodnu mreu, nego telefonski saobraaj koji, takoe, postaje odreeno
mjerilo modernizacijskog progresa pojedinih gradova i cijele pokrajine. Do
88
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1908, str. 170-171.; Hrvatski tipograf, br. 5, od 6. 3.
1909. i br. 9, od 8. 5. 1910. O tamparijama u Sarajevu vidi opirnije: T. Kruevac, Saraje-
vo, str. 213-214; H. Kreevljakovi, Sarajevo, str. 69-71; Budimir Milii, Grafki radnici
Sarajeva 1903-1914. Sarajevo, 1975.
89
Bosanski glasnik, 1914. str. 371-480. i 527.
1914. godine, telefonska mrea bila je uvedena u 32 grada,
90
od kojih je u
12 bila instalirana samo javna govornica, a u 19 je bilo vie abonenata. Od
ukupno 955 telefonskih pretplatnika u Bosni i Hercegovini samo 24 nisu
bila u gradovima, a od 931 pretplatnika u gradovima 332 su imala pravo
da se ukljue u meugradsku mreu. Od svih vlasnika telefonskih aparata u
gradovima na Sarajevo je otpadalo 43%, Tuzlu 10%, Mostar i Banju Luku
po 9%. To znai da je na ova etiri grada otpadalo 71% svih gradskih te-
lefonskih pretplatnika, ili preko dvije treine svih u Bosni i Hercegovini. I
ovdje se ocrtava neravnomjeran razvoj gradova meu kojima, uz Sarajevo,
prednjae regionalni centri Mostar, Tuzla i Banja Luka.
Najvei broj vlasnika bili su institucije i organi vojne i civilne vlasti,
trgovine, hoteli, banke, bolnice, ljekari, advokati, fabrike i druga preduzea,
kole, vjerske ustanove i privatni stanovi.
91
Od 1911. do 1914. pojaana je izgradnja meugradske mree, a preko
Bosanskog i Slavonskog Broda i iz Dobrljina, preko Siska, Bosna i Her-
cegovina bila je ukljuena u ugarsku telefonsku mreu. Poslovni, politiki
i vojni krugovi nisu se zadovoljavali lokalnim i meugradskim telefonskim
mreama, pa je Sarajevo 1914. godine, preko Metkovia, Splita, Zadra i
Trsta povezano s Beom.
92
Time je uinjen jo jedan korak ka integraciji
Bosne i Hercegovine u Austro-Ugarsku, jer je telegrafska i eljeznika veza
njenog glavnog grada s centrom Monarhije bila stara vie decenija, a ova
posljednja, telefonska, bila je najefikasnija.
Na razmeu XIX i XX stoljea dolo je do znaajne promjene u zdrav-
stvenoj zatiti stanovnitva, mada je, zbog nedostatka ljekara i drugog
90
Do 1904. godine telefonsku mreu ima osam mjesta u Bosni i Hercegovini: Banja
Luka, Bos. Brod, Dobrljin, Tuzla, Jajce, Brko, Sarajevo i Zenica. Sarajevo je nekoliko
godina bilo jedini grad s telefonskom vezom (od 16. novembra 1898), zatim slijedi Banja
Luka (1902), Zenica, Bos. Brod, Jajce i Tuzla (1903), Brko i Dobrljin (1904). Zatim je
uspostavljen telefonski saobraaj u Mostaru (1906), Bos. amcu i Bos. Dubici (1908).
U toku naredne dvije godine novih osam mjesta ukljueno je u telefonsku mreu: Biha,
Derventa, Prijedor, Travnik, Bijeljina i Trebinje (1910); Bos. Novi (1911); Stari Majdan,
Sanski Most, Bos. Krupa, apljina, Doboj, Graanica, Gradaac, Konjic, Modria, Stolac
(1912); Ljubinje, Oraje, Bos. Gradika (1913); Gornji Vakuf (1914).
Osim gradova, telefon imaju: Dobrljin (1904), Ilida (1909), Alipain Most (1911), Do-
manovii, Kiseljak, Bos. Raa i Zavidovii (1912), Franz-Josefsfeld, Otoka i iroki Brijeg
(1913). (M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, II, str. 187-192).
91
M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, II, str. 203.
92
M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, II, str. 196-197.
medicinskog osoblja, moderna medicinska nauka gubila bitku s tradicio-
nalnim narodnim lijeenjem. U tom pogledu drava je uinila krupan ko-
rak naprijed kada je 1. januara 1910. poeo djelovati Zakon o obaveznom
bolesnikom osiguranju koji je u poetku obuhvatao samo zaposlene, a do
1914. godine se bolesnika zatita proirila i na njihove porodice. Izvan
djelovanja ovog zakona ostalo je poljoprivredno stanovnitvo.
93
Iako se na-
kon osmanske vladavine postepeno poboljavalo stanje u ovoj oblasti, ono
se 1914. godine ne moe smatrati zadovoljavajuim. Od 66 istraivanih
gradova, 1885. godine u 38 nije bilo medicinskog osoblja (samo 5 lica ove
profesije tada nije smjeteno u gradu), a 1914. jo uvijek u 7 gradskih opti-
na nije bilo ljekara. Ukupno zdravstveno osoblje 1885. godine (ljekari, apo-
tekari i pomono osoblje) brojalo je 88 lica, da bi 1914. godine u pokrajini
bio zaposlen 141 ljekar, od kojih samo 5 nije bilo smjeteno u gradovima,
jer su svoju profesiju obavljali za velike industrijske firme u Zavidoviima
2, Tesliu, Lukavcu i Grahovu po jedan. Ljekari su bili rasporeeni u bol-
nicama i ambulantama. Vodea medicinska i zdravstvena institucija bila je
Zemaljska bolnica u Sarajevu, izgraena 1892-1897. godine (na Koevu),
koju je sainjavalo 5 specijalistikih odjeljenja: za unutranje bolesti, hirur-
giju, kone bolesti i sifilis, enske bolesti i primaljstvo i odjeljenje za umo-
bolne. Ovim odjeljenjima rukovodili su najugledniji ljekari primarijusi, a u
okviru bolnice radila je apoteka s dva apotekara.
Sreske ili kotarske bolnice, osnovane u 9 gradova (Cazinu, Gacku, Go-
radu, Kladnju, Kotor Varoi, Livnu, Srebrenici, Vareu i Kljuu) imale su
zadatak da pruaju medicinsku pomo stanovnitvu dotinog sreza. Osim
ovih, bilo je 14 optinskih bolnica, koje su, u stvari, bile osnivane i finan-
sijski potpomagane od strane gradskih optinskih vijea i imale funkciju
gradske bolnice. Optinske bolnice osnovane su u Banjoj Luci, Bihau, Bi-
jeljini, Bos. Novom, Brkom, Derventi, Foi, Konjicu, Mostaru, Prijedoru,
Prnjavoru, Travniku, Tuzli i Viegradu. Dakle, samo su 24 grada, ili neto
vie od jedne treine, 1914. godine imali kakvu takvu bolnicu (najee sa
jednim ljekarom i malim brojem kreveta). Ostali gradovi imali su mjesne
ambulante u kojima je ljekar bio stalno namjeten ili je povremeno dolazio.
93
Vidi opirnije: Iljas Hadibegovi, Uvoenje obaveznog bolesnikog osiguranja u Bosni i
Hercegovini 1909-1910. godine. Glasnik arhiva i Drutva arhivista BiH. VIII-IX, Sarajevo,
1968/69. str. 185-204.
Nije bila bolja situacija ni s apotekama, jer je do 1914. godine u Bosni i
Hercegovini bilo ukupno 46 apotekara (svi magistri farmacije), rasporee-
nih u 38 gradova, to znai da je samo neto preko polovine urbanih naselja
imalo apoteku.
94
* * *
Pismenost je u Bosni i Hercegovini na razmeu XIX i XX stoljea bi-
ljeila izvjestan napredak u odnosu na period prije austrougarske okupacije,
kada se raunalo da je svega 3% stanovnitva znalo itati i pisati irilicu i
latinicu. Ova kulturna i civilizacijska tekovina bila je i dalje privilegija ma-
log broja domaih ljudi i veine doseljenika.
Godine 1879. u Bosni i Hercegovini bilo je 535 mekteba s 23.603
uenika, to je predstavljalo 52% djece prispjele za kolu. Prema odredba-
ma osmanskog zakonodavstva, mektebi su smatrani osnovnom kolom, ali
nakon 1878. godine oni gube taj status. U 56 pravoslavnih kola bilo je
obuhvaeno 3.523 djece, od kojih 772 enske. Bilo je ukupno 75 uitelja.
U 54 katolike konfesionalne kole s 56 uitelja bilo je obuhvaeno 1.643
uenika i 652 uenice.
95
Dakle, u prvoj godini austrougarske okupacije
osnovnom kolom bilo je obuhvaeno samo 5% djece dorasle za kolu, to
objanjava procent od oko 3% pismenog stanovnitva na kraju osmanske
vladavine, raunajui irilicu i latinicu.
U Zakonu o osnovnim kolama iz 1880. godine za osnovni tip uzeta je
interkonfesionalna kola koja se zvala jo i komunalna, zatim opta osno-
vna i na kraju narodna osnovna kola. Osnivanje ovih kola poelo je 1879.
godine u Sarajevu, a zatim u Mostaru, Bihau, Banjoj Luci, Travniku itd.
kolske 1882/83. godine ve ih je bilo 42 s 51 uiteljem i 8 uiteljica, od
kojih je 40 imalo formalne kvalifikacije, da bi 1900/01. godine broj osno-
vnih kola bio zaokruen na 300 (200 optih, 64 pravoslavnih, 32 katolike
i 4 privatne).
U Bosni i Hercegovini je 1910. godine znalo itati i pisati (latinicu
i irilicu) svega 177.168 lica ili 11,95% ukupnog stanovnitva starijeg od
7 godina, dok je jo svega 3.082 lica znalo samo itati. Nepismenih je bilo
94
Bosanski glasnik, 1914. str. 215-221.
95
Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1906. Wien, 1906, str. 153.
87,84%. Iste godine je u 331 optoj, 146 vjerskih i 10 privatnih kola bilo
ukupno 42.578 uenika. Iako su broj uenika i broj kola od okupacije
postepeno rasli, 1910. godine bilo je 87,25% nepismene djece i omladine
od 7 do 20 godina starosti. Nepismenost nije vladala samo na selu nego i u
gradovima. Znaajniji procent pismenih zabiljeen je samo u etiri gradska
sreza: sarajevskom 57,06%, mostarskom 52,33%, tuzlanskom 48,52% i ba-
njalukom 45,24%. U svim drugim srezovima broj pismenih nije prelazio
20% stanovnitva starijeg od 7 godina. Statistikom je obuhvaeno i seosko
stanovnitvo, pa se ne moe utvrditi omjer pismenosti u gradovima i na
selima, ali se moe pretpostaviti da je seosko stanovnitvo, izuzev doseljni-
ka, uglavnom bilo nepismeno. Broj nepismenih bio je naroito visok kod
muslimanskog stanovnitva, zbog toga to se u tradicionalnom sibijan me-
ktebu nije uilo irilino niti latinino pismo nego arebica.
Nakon austrougarske okupacije 1878. godine, razvoj kolskog sistema,
odnosno oblasti obrazovanja i vaspitanja, u Bosni i Hercegovini tekao je
tako da su zadrane ranije vjerske kole, a osnivaju se i dravne, narodne
osnovne kole, koje nisu imale vjerska ili nacionalna ogranienja. koli kao
instituciji gdje se stiu nova znanja bila je namijenjena posebna vaspitna
uloga. Glavni cilj novog upravljaa bio je da osigura presudan uticaj na
vaspitanje kolske omladine, stavljajui pod svoju izriitu kontrolu sve po-
stojee vaspitno-obrazovne institucije.
96
Stanovnitvo Bosne i Hercegovine naslijedilo je iz osmanskog perioda
zatvorenost kulture i prosvjete u okviru vjerskih zajednica. Ta tradicija je
nastavljena i kasnije, na razmeu XIX i XX stoljea, ali je bila prilagoena
novim potrebama nacionalnih pokreta i izloena stalnoj prismotri i po-
litikom usmjeravanju od strane vlasti. Nedostatak osnovnih graanskih
sloboda (sve do 1910. godine) i demokratskih politikih ustanova stavljao
je kulturne, prosvjetne i druge vjerske i nacionalne organizacije i institucije
u Bosni i Hercegovini u poseban poloaj. One e kao nepolitike imati
da djeluju politiki i izvravaju zadatak nacionalnog pokreta. Otuda e se u
Bosni i Hercegovini na razmeu XIX i XX stoljea formirati vjerski i etni-
ki mozaik koji e stvoriti svojevrsne institucije nacionalnih pokreta.
96
Vidi opirnije: Mitar Papi, Hrvatsko kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine.
Sarajevo, 1982.
Muslimanska ulema je dugo vremena pruala otpor evropskim uti-
cajima i ljubomorno uvala konzervativni sistem obrazovanja i odgoja u
tradicionalnoj vjerskoj koli. Poetne i najbrojnije muslimanske kole bile
su sibijan mektebi u kojima nisu ueni svjetovni predmeti, pa ak ni ma-
ternji jezik, niti pisma latinica i irilica, nego tursko pismo prilagoeno za
maternji jezik arebica. Ovi mektebi imali su za cilj da djeci dadnu naj-
nunija vjerska znanja i da ih upute da napamet naue bar najvie upotre-
bljavane stavove Kurana i vjerske propise, kao i da naue arapske molitve i
obrede bogosluenja.
97
Osim sibijan mekteba, postojale su i druge musli-
manske vjerske kole: rudije muslimanske nie srednje kole, i medrese
islamske kole koje su imale zadatak da obrazuju ulemu hode i imame.
Pritisnuti savremenim potrebama prilagoavanja novim uslovima, od 90-
ih godina XIX stoljea poela je reforma sibijan mekteba. Bilo je planirano
da se uz vjeronaune predmete u mektebe uvedu maternji jezik i raun,
a zatim bi se postepeno uvodili i drugi svjetovni predmeti. Reformirani
mektebi (mekteb ibtidaije) poeli su da rade 1892. godine, ali je ve nare-
dne godine islamski vjerski vrh ustao protiv svjetovnih predmeta, tako da
se ni ovim poduhvatom mektebi nisu pribliili savremenom obrazovanju.
Poto su Bonjaci nerado slali djecu u svjetovne kole, reformirani mekteb
trebalo je da bude prvi korak ka progresu, s dalekosenim posljedicama za
ekonomski i kulturni razvoj bosanskohercegovakih Bonjaka.
U obrazovanju muslimanske djece presudan uticaj imala je ulema na
ije insistiranje je u Statut za vjersko-kolsku samoupravu unesena odre-
dba prema kojoj muslimanska djeca ne mogu pohaati nastavu u osnovnoj
koli, ukoliko prethodno nisu zavrila nastavu vjeronauke u mektebima.
To je u svakom sluaju uticalo da su muslimanska djeca, u poreenju s
drugom djecom, znatno kasnije i u daleko manjem broju uopte pohaala
nastavu u osnovnim i srednjim kolama. Vjerski odgoj i obrazovanje ima-
lo je uopte kod Bonjaka prioritet prema drugim vidovima obrazovanja i
odgoja. Smatralo se da je u specifinim uslovima u kojima su se Bonjaci
nali uspostavom austrijske okupacione uprave veoma vano za ouvanje
njihovog identiteta i kao najbolja odbrana protiv drugih uticaja usmjerava-
97
Vidi opirnije: Hajrudin uri, Muslimansko kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. go-
dine. Sarajevo, 1983, str. 204, 209. i 224.
nje omladine od najnieg uzrasta prvenstveno na vjersko obrazovanje i na
vjerski odgoj.
98
Srpsko-pravoslavne osnovne kole razvijale su se slobodnije od sredine
XIX stoljea u okviru crkveno-kolskih optina. Iako su imale atribut vjer-
ske kole, u njima je svetovno obrazovanje imalo prednost nad vjerskim.
Ove optine imale su svoju autonomiju i sa srpske strane su smatrane svo-
jom dravom u tuoj dravi. Vezane su bile, uglavnom, za gradske sredine
i u njima se putem kole, knjige i drugih kulturno-prosvjetnih aktivnosti
odgajala srpska nacionalna svijest. Zbog toga su srpsko-pravoslavne crkve-
no-kolske optine nakon austrougarske okupacije bile esto izlagane ogra-
nienjima od strane vlasti, pa i zabranama rada. Otuda je srpsko graanstvo
i svetenstvo bilo prinueno da od poetka povede borbu za ouvanje svoje
vjersko-prosvjetne autonomije (1878-1905. godine).
99
Opte narodne osnovne kole 1914. godine
Okruzi Broj kola Broj uenika
Sarajevski Gradovi
Sela
18
35
100
61
Banjaluki Grad
Sela
16
45
64
66
Bihaki Grad
Sela
12
31
36
46
Tuzlanski Grad
Sela
17
62
65
93
Travniki Grad
Sela
14
33
60
48
Mostarski Grad
Sela
13
77
58
107
Ukupno: 373 804
Grad 90 383
Selo 283 421
98
Vidi opirnije: Nusret ehi, Autonomni pokret Muslimana za vrijeme austrougarske upra-
ve u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 1980. str. 378.
99
Boo Madar, Pokret Srba Bosne i Hercegovine za vjersko-prosvjetnu samoupravu. Saraje-
vo, 1982. godine.
Katolike kole radile su, takoer, u okviru svojih crkveno-kolskih
optina i bile su vezane za samostane i crkve. U njima je bio naglaen
vjerski odgoj, ali su izuavani i brojni svjetovni predmeti. Osim franjevaca,
katolike osnovne kole osnivali su i milosrdne sestre svetog Vinka koje su
u Sarajevo dole iz Zagreba 1871. godine i proirile se i na druga mjesta,
otvarajui u poetku kole za ensku djecu, a kasnije i za muku.
Od 5.697 nastanjenih mjesta 1910. godine bilo je 66 gradova i 5.631
selo. Od svih nastanjenih mjesta blizu 73% su bila mala sela do 50 kua,
tako da je 1914. godine jedna opta narodna osnovna kola dolazila na
15,27 mjesta (ili oko 5.180 stanovnika), ili na 7 naselja 1 uitelj.
U poreenju s nekim razvijenijim i manje razvijenim zemljama 1911.
godine, Bosna i Hercegovina bila je na zaelju. Tada je na 100 stanovnika
dolazilo kolske djece u: SAD 21, Njemakoj 18, Engleskoj i Norvekoj 17,
Holandiji, Francuskoj, vedskoj, Austriji i vajcarskoj 11, Italiji 9, Grkoj
7, Rumuniji, Portugalu i Srbiji 5, evropskoj Rusiji 4, u Bosni i Hercegovini
nepuna 3.
Godine 1914. u Bosni i Hercegovini bilo je ukupno 4 vjerske (duho-
vne) srednje kole, od kojih su dvije bile smjetene u Sarajevu i po jedna
u Travniku i Reljevu, a i sve skupa zapoljavale su 35 profesora. Od 31
srednje kole 13 ih je bilo smjeteno u Sarajevu, 5 u Mostaru, po 2 u Tuzli,
Travniku i Banjoj Luci, a po jedna u Bihau, Bijeljini, Brkom, Derventi,
Livnu, Reljevu i Trebinju. U njima je bilo zaposleno u nastavi oko 350
profesora, raznih strunjaka i vjerouitelja. Sve, osim srpskopravoslavnog
bogoslovskog uilita u Reljevu, bile su smjetene u gradovima.
Osim najvee koncentracije osnovnih i srednjih kola, u Sarajevu su se
nalazile i jedine dvije naune institucije, Zemaljski muzej, osnovan 1889.
godine i Institut za istraivanje Balkana, osnovan 1904. godine. Iako su iza
osnivanja ovih naunih institucija stajale austrougarske politike namjere
i planovi na irem balkanskom prostoru, obje su iza sebe ostavile znaajne
naune rezultate koji su domaoj i evropskoj javnosti saoptavani putem
naunih publikacija, kao to su Glasnik Zemaljskog muzeja i njegovog
bekog izdanja Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und der Her-
cegovina (Nauna saoptenja iz Bosne i Hercegovine) i 27 knjiga raznih
izdanja Instituta za istraivanje Balkana pod zajednikim nazivom Zur
Kunde der Balkanhalbinsel (Poznavanje Balkanskog poluostrva).
100
Na
razmeu dva stoljea, u Bosni i Hercegovini izlazilo je oko 190 dnevnih
listova i asopisa.
* * *
Poslije austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, u oblasti kulture
i prosvjete u irem smislu postojala su dva usmjerenja. Jedno je slijedila
austrougarska vlast, a drugo domae stanovnitvo u okviru svojih vjerskih
i nacionalnih zajednica. Pod okriljem Zemaljske vlade poeli su se njego-
vati odreeni oblici kulturne i umjetnike djelatnosti, s ciljem da se naglasi
kulturna misija Austro-Ugarske i da se bar donekle zadovolje kulturne
potrebe jednog broja doseljenika. Takva kultura, otuena od naroda, bila
je pristupana malom broju domaih ljudi, pa otuda iri narodni slojevi
za nju nisu pokazivali interesovanje. Zbog toga je kulturno-prosvjetna
aktivnost domaeg stanovnitva poela nicati iz naroda, inicijativom poje-
dinaca i grupa i u oblicima koje je dozvoljavala austrougarska vlast. Poelo
se s pjevakim drutvima i itaonicama, a kasnije se prelo na osnivanje
kulturno-prosvjetnih, humanitarnih i sportskih drutava. Poseban znaaj u
ovoj oblasti djelovanja imala su drutva s kulturno-prosvjetnim i humanim
ciljevima: srpska Prosvjeta (1902), bonjaki Gajret (1903) i hrvatski
Napredak (1904). Njihovi osnovni zadaci bili su pomaganje siromanih
aka i studenata, odnosno stvaranje nacionalne inteligencije i obrazovanje
modernih zanatlija i trgovaca. Vremenom su ova drutva postala prave ma-
tice nacionalnih pokreta u Bosni i Hercegovini.
101
Jaanje domaeg graanstva, prije svega trgovakog, zemljoposje-
dnikog i inteligencije, sve vie mu je osiguravalo ulogu vodeeg faktora
u drutvenom i nacionalno-politikom ivotu pokrajine. Ovakva funkcija
domaeg graanstva zahtijevala je prevazilaenje dotadanjeg uskog, dravi
lojalnog inovnikog profila i uspostavljanje irokog programa narodnog
prosvjeivanja. U okviru ostvarivanja ovog programa srpska Prosvjeta
100
Hamdija Kapidi, Institut za istraivanje Balkana u Sarajevu 1904-1918 (Namjena i
planovi). Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Knj. II, 1964. Sarajevo, 1964. str. 7-51.
101
. Pejanovi, Kulturno-prosvetna humana i socijalna drutva.
je za prvih deset godina (1902-1912) prosjeno kolovala 121 uenika,
a za stipendije i potpore davala je prosjeno 50.533,41 krunu godinje ili
ukupno 402.791,90 kruna za stipendije i 107.542,27 kruna za potpore.
102

Godinje se kolovalo prosjeno 38 studenata, tako da je do 1912. godine
studij zavrilo 92 lica (pravo 39, filozofiju 17, medicinu 5, tehniku 12, po-
ljoprivredu 5, farmaciju 3, trgovaku akademiju 1, slikarsku akademiju 1,
geodeziju 2, pedagogiju 1).
103
Za kolovanje srednjokolaca Prosvjeta je
prosjeno godinje davala 83 stipendije, tako da je od osnivanja do 1914.
godine kolovala oko 1.000 uenika. Najvie stipendija dobijali su gimna-
zijalci, uenici realki i uiteljskih i trgovakih kola. Za prvih deset godina
Prosvjeta je kolovala 23 uitelja i 48 uiteljica. Osim ovih stipendija,
pomo je pruana egrtima u zanatstvu i trgovini. U prvih deset godina
pomagala je 1.037 egrta. Prednost su imali zanati: krojaki, pekarski,
stolarski, bravarski, cipelarski i dr. U okviru Prosvjete bile su znaajne
iroke akcije opismenjavanja naroda. Od 1906. do 1914. godine odrano je
ukupno 213 analfabetskih teajeva na kojima je opismenjeno 5.060 osoba.
Program ovog drutva irio se i na osnivanje zemljoradnikih zadruga,
antialkoholiarskih drutava, osnivanje biblioteka itd. Time je Prosvjeta
postala sredite kulturno-prosvjetnog i nacionalnog rada bosanskoherce-
govakih Srba.
102
Spomenica o proslavi desetogodinjice Prosvjete. Pregled prosvjetnog i kulturnog rada
Srba Bosne i Hercegovine od 1902-1912. Sarajevo, 1912, str. 23.; Usporedi: Boo Madar,
Prosvjeta, Srpsko prosvjetno i kulturno drutvo 1902-1949., Banja Luka, Srpsko Sarajevo,
2001.
103
Dvadeset pet godina rada Prosvjete 1902-1927. Sarajevo, 1927, str. 20.
Pravoslavni su imali ukupno 396 raznih udruenja:
Prosvjeta 99 Okruzi Grad Selo
Pobratimstva 79 Sarajevski 52 4
itaonice i klubovi 76 Banjaluki 59 49
Sokolska drutva 64 Bihaki 31 5
Sportsko-turistika 1 Mostarski 49 28
Pjevako drutvo 27 Travniki 27 4
Privreda 5 Tuzlanski 58 30
Zanatlijska udruenja 13 Ukupno: 276 120
Udruenja trg. omlad. 4
Dobrotvorne zadruge Srpkinja 25
Uiteljska drutva 1
Svetenika udruenja 1
Pozorino drutvo 1
Bonjako stanovnitvo u gradovima se najtee ukljuivalo u krupne
promjene koje su ruile njegov tradicionalni drutveni ivot i navike. To se
odnosilo, prije svega, na kole novog tipa koje su bile najpogodnije institu-
cije da se, umjesto mekteba, stekne zapadna pismenost, a preko nje zapadna
kultura i civilizacija. Ukljuivanje u te nove tokove i prihvatanje novih for-
mi evropskog drutvenog ivota za Bonjake je znailo duhovno i politiko
odvajanje od Istoka sa kojim su tokom etiri stotine godina turske uprave
bili vrstim i viestrukim nitima povezani.
104
Negativan stav Bonjaka
prema tekovinama nove civilizacije odraavao se i u odbojnom stavu prema
dravnim kolama. Na primjer, 1899/1900. u 293 osnovne kole u pokrajini
bilo je upisano svega 4.886 bonjake djece, od ega 12 enske.
105
Taj odnos
je bio jo nepovoljniji u srednjim kolama. U dravnoj gimnaziji u Sarajevu
1879. godine, od 42 uenika bio je samo 1 Bonjak, a u mostarskoj gimna-
ziji 1893. godine od 65 uenika bilo je 8 Bonjaka. Do 1900. godine takoe
je broj bonjake omladine bio neznatan i na univerzitetima, tako da je do
104
O problemu ukljuivanja Bonjaka u evropske tokove ivota i prihvatanja zapadne kul-
ture vidi opirnije: Ibrahim Kemura, Uloga Gajreta u drutvenom ivotu Muslimana BiH
(1903-1941). Sarajevo, 1986, str. 13-27.
105
Vojislav Bogievi, Pismenost u BiH od pojave slovenske pismenosti u I vijeku do kraja
austrougarske vladavine u BiH 1918. godine. Sarajevo, 1976, str. 284.
1910. godine bilo svega 10 fakultetski obrazovanih Bonjaka na modernim
univerzitetima. Zbog svega ovoga osnivanje kulturno-prosvjetnog drutva
Gajret u Sarajevu sa zadatkom da pomae kolovanje i propagiranje no-
vih ideja meu Bonjacima imalo je veliki drutvenohistorijski znaaj, jer
je za ovo drutvo bilo nerazdvojno vezano srednjokolsko i univerzitetsko
obrazovanje bonjake omladine i u budunosti. Drutvo je davalo stipen-
dije, potpore i zajmove, a od 1908. godine pomo je proirena i na uenike i
egrte modernih zanimanja. itavim radom ovog drutva trebalo je stimu-
lirati bonjaku omladinu da u veem broju pohaa i zavrava srednje kole
i univerzitete, te moderne zanate, kako bi se lake ukljuila u privredni i
kulturno-prosvjetni ivot zemlje. U prvoj deceniji XX stoljea postepeno se
poveava broj studenata 1900. ima ih 4, a 1908/09. godine 15, a poveava
se i broj srednjokolaca. Angairanjem Gajreta do 1914. godine djelimi-
no ili potpuno se kolovalo 545 uenika, od kojih 30 na fakultetima, 223
na gimnazijama, 87 na realkama, 80 na trgovakim kolama, 53 na dru-
gim strunim kolama i 52 na zanatima. Zbog slabe materijalne podloge
Drutva, vie od polovine interesenata nije moglo biti stipendirano, to
pokazuje novu duhovnu klimu meu bonjakim stanovnitvom i njegovo
okretanje modernom obrazovanju. I kod Bonjaka najvei broj opredijelio
se za studij prava (12), filozofije (6), medicine (5), veterine (4) itd. Osim
stvaranja inteligencije za svjetovna zanimanja, Gajret je pomagao i studij
teolokog pravca. Stipendirano je po tri studenta u Carigradu i Kairu i 6 u
Sarajevu. Znaajno je bilo stipendiranje i potpomaganje egrta na moder-
nim zanatima kako bi se zaustavilo dugotrajno propadanje muslimanskih
sitnih zanatlija, koje je sve vie unitavala konkurencija industrijske robe i
promjena ukusa u drutvu.
Da se, i pored angairanja Gajreta i drugih dravnih institucija u pri-
dobijanju Bonjaka za moderno obrazovanje teko dolazilo do znaajnijih
rezultata govore podaci da je u Bosni i Hercegovini 1914. godine meu
ljekarima bilo 8 Bonjaka, u srednjim kolama u nastavi je radilo 17 profe-
sora i strunih uitelja (osim vjerouitelja), a u optim narodnim osnovnim
kolama radilo je 98 uitelja i 3 strune uiteljice od ukupno 804. Od 44
advokata u pokrajini bila su samo 2 Bonjaka.
106
106
Bosanski glasnik, 1914. Sarajevo.
Bonjaci su imali ukupno 187 udruenja:
itaonice i klubovi 119 Okrug Grad Selo
Gajret 21 Sarajevski 32 2
Antialkoholno drutvo 13 Banjaluki 28 _
Pjevako i tamburako drutvo 2 Bihaki 19 3
Gimnastiko-sokoli 12 Mostarski 31 3
Zanatlijsko drutvo 10 Travniki 32 1
Udruenje trgovake omladine 1 Tuzlanski 30 6
Dobrotvorno drutvo 6 U k u p n o: 172 15
Staleko drutvo 3
Hrvatsko kulturno-prosvjetno drutvo Napredak nastalo je spa-
janjem dva slina potporna drutva: Hrvatskog potpornog drutva za
potrebe aka srednjih i visokih kola iz Bosne i Hercegovine osnovanog
1902. godine u Mostaru i Hrvatskog drutva za namjetanje djece u zana-
te i trgovinu osnovanog, takoe 1902. godine, u Sarajevu. Ova dva drutva
su se ujedinila 1907. godine, s ciljem da stvaraju domau hrvatsku inteli-
genciju, odnosno da pomau srednjokolsko i univerzitetsko kolovanje i
podizanje uenika na savremenim zanatima i u trgovini. Ovo drutvo je od
osnivanja do 1914. godine stipendiralo 1.192 uenika u srednjim kolama i
univerzitetima, te 509 egrta. Napredak je prosjeno godinje kolovao 72
srednjokolca, 21 studenta i 70 egrta. I kod Hrvata prednjae gimnazije,
realke, uiteljske, trgovake i druge kole, a na univerzitetima je vladalo
najvee interesovanje za studij prava, tehnike, filozofije, medicine itd.
107
107
Hrvatsko kulturno drutvo Napredak u kratkim crtama i slikama 1902-1927. Sarajevo,
1927. str. 4-5, vidi i: Tomislav Iek, Mjesto i uloga HKD Napredak u kulturnom ivotu Hr-
vata Bosne i Hercegovine (1902.-1918.), Sarajevo, 2002.
Katolici su imali ukupno 223 udruenja:
Napredak 44 Okruzi Grad Selo
Hrv. narod. zajednica 69 Sarajevski 30 11
Pjevaka drutva 16 Banjaluki 38 8
itaonice-klubovi 43 Bihaki 15 1
Sokoli 24 Mostarski 28 15
Sportska 1 Travniki 45 11
Zanatska udruenja 2 Tuzlanski 19 2
Udruenja trg. oml. 1 U k u p n o: 175 48
Hrvatsko radn. udruenje 12
Vjerska udruenja 8
Ukopna drutva 3
Osim ovih matinih nacionalnih drutava, koja su imala svoje filijale
u mnogim gradovima Bosne i Hercegovine, stipendije je davala i drava
Zemaljska vlada i pojedini sreski uredi. Pored redovnog kolovanja zana-
tlijskog podmlatka, Zemaljska vlada je poetkom 20. stoljea organizirala
povremene teajeve za domae zanatlije. Uzorni teajevi organizirani su
preteno u Bosni i Hercegovini, a izvjestan broj domaih zanatlija iz svih
krajeva zemlje dobijao je stipendije ili beskamatne kredite za usavravanje
u zavodima za unapreenje zanatstva u Beu, Pragu, Brnu i Tehnolokom
muzeju u Budimpeti. Vlada i Komora davale su, takoe, i manje pomoi
prilikom otvaranja modernih zanatskih radionica.
108
Jevreji su imali ukupno 24 drutva (sefardi i akenazi), s tim to su
drutva akenaza bila tri puta brojnija nego sefarda. Najvie drutava imala
je vjerske i dobrotvorne ciljeve, meu kojima su se isticala La Benevolen-
cia i Drutvo jevrejske mladei za samoobrazovanje. S obzirom na to da
je Sarajevo bilo najistaknutije sredite Jevreja u Bosni i Hercegovini, u nje-
108
Izvjetaj o upravi 1906, str. 328-329. Poetkom XX stoljea Zemaljska vlada dala je
14.000 kruna pomoi za usavravanje zanatlija. Stipendije za usavravanje u stranim ra-
dionicama dobilo je 8 krojaa, 3 urara, 2 koariara, 2 kotlara, 1 cipelar, 1 bravar, 1 kolar.
O ovim mjerama vidi takoe: Sumarni izvjetaj, str. 113-120. U toku tri godine (1910,
1911. i 1912) Komora je dala 2.170 kruna pomoi za naunike, a za kalfe i majstore koji
su pohaali teajeve u Beu, Budimpeti i Brnu dala je 3.030 kruna. (str. 155).
mu je bilo smjeteno 14 drutava, a u drugim mjestima: Tuzli 4, Travniku
2, Banjoj Luci, Bijeljini, Zenici i Zavidoviima po jedno. Meu njima bilo
je 8 dobrotvornih, 4 vjersko-humana, 3 nacionalna, 2 kulturna, 1 pjevako,
1 drutvo za druevnost, 1 omladinsko i 2 gimnastika.
Mijeana drutva bila su tri. U Sarajevu: Srpsko-hrvatski klub, u Vi-
egradu Hrvatsko-muslimanski klub i u Maglaju Hrvatsko-muslimanski
soko.
Drutva doseljenika stranaca
Njemaka drutva. Nijemci iz Austrije i Njemake osnovali su 21
drutvo, koja su okupljala Nijemce po pojedinim mjestima, s ciljem da ire
njemaku nacionalnu svijest, kulturu i njemaki duh. Bilo ih je u Sarajevu
7, Tuzli 3, Derventi 2 i po jedno u Banjoj Luci, Bos. Brodu, Drvaru i Zenici
(u gradu 16, na selu 5).
Evangelisti su 1911. godine u Sarajevu osnovali svoje Dobrotvorno
drutvo.
Slovenaki klub u Sarajevu osnovan je 1910. godine.
Maari su imali 4 drutva: u Sarajevu 2 i Mostaru i Brkom po 1.
Zadatak im je bio da okupljaju doseljene Maare i odravaju meusobne
veze, te propagiraju maarski jezik i kulturu.
esi su imali dva drutva: u Sarajevu i Zenici. eka beseda je imala
zadatak da njeguje eku nacionalnu tradiciju, jezik i kulturu, rad sa djecom
i omladinom.
Poljaci su imali dva kluba u Sarajevu, od kojih je jedan osnovan 1906.
godine.
Rusini su u Prnjavoru imali itaonicu osnovanu 1909. godine.
Internacionalna drutva
Pod internacionalnim, interkonfesionalnim, optim, narodnim
podrazumijevaju se ona drutva koja svome lanstvu nisu pravila vjerske i
nacionalne ograde. lanovi su im bili veinom doseljenici, neto domaih
katolika i vrlo malo pravoslavnih i muslimana koji su u svojim nacionalnim
drutvima ispoljavali kulturno-prosvjetne i zabavne potrebe i borili se za
ouvanje kulturnog i nacionalnog identiteta. Sva su ova drutva, izuzev
socijaldemokratskih, manje-vie propagandistika i u pogledu srpsko-hr-
vatskog nacionalizma denacionalistika.
109
Ovakvih drutava bilo je 391,
meu kojima su bila najbrojnija radnika (77), a zatim drutva za zatitu
stalekih interesa (63), klubovi, kasine i itaonice (57), vatrogasna drutva
(32), pelarska (29), gimnastika, sportska i turistika (28), Flottenverein
i patriotska (17), ratna - Vereine fr Hilfeleistung und freiwillige Sani-
ttspflege in Kreige- (41), dobrotvorna (12), veteranska (7), vjerska (5),
pjevaka (3), pogrebna (3), zanatlijska (6), trgovaka (4), enskih zadruga
(2) i drugih (3).
110
Internacionalna drutva
Kasine, klubovi, itaonica 57 Okrug U gradu U selu
Dobrotvorna 12 Sarajevski 130 9
Vatrogasna 32 Banjaluki 57 1
Pelarska 29 Bihaki 30 1
Ukopna 3 Mostarski 43 -
Pjevaka 3 Travniki 55 -
Zanatlijska 6 Tuzlanski 62 3
Trgovaka 4 Ukupno 377 14
Vjerska 5
Radnika 78
Za zatitu stalea 63
Gimnastika, sportska, turistika 27
Streljaka 2
Ratna 41
Patriotska Flottenverein 17
Veteranska 7
Razna drutva 3
enske zadruge 2
Ukupno 391
109
Vidi: . Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 13-14, 28-29,
48-49.
110
Isto, str. 48-49, od strane 81-107. Pejanovi je objavio pregled svih drutava u Bosni
i Hercegovini po mjestima iz kojih se vidi odnos sela i grada; Vidi i: Iljas Hadibegovi,
Husnija Kamberovi, Graansko drutvo u Bosni i Hercegovini porijeklo i kontekst. 99.
Revija slobodne misli, br. 9 10, septembar decembar 1997, str. 48 56. [Ovaj je rad
preveden i objavljen i na engleskom jeziku pod naslovom: Organization of the Civil Society
in Bosnia and Herzegovina Origines and Context] .
U Bosni i Hercegovini je bilo 1.256 raznih drutava smjetenih u 258
naselja:
Okruzi Br. gradova Br. sela Br. drutava
Sarajevski 10 14 300
Banjaluki 12 66 248
Bihaki 9 10 107
Tuzlanski 13 37 222
Travniki 12 18 181
Mostarski 10 47 198
U k u p n o 66 192 1.256
* * *
Politiki odnosi u Bosni i Hercegovini nakon austrougarske okupacije
razvijali su se u dva pravca: prvi je bio usmjeren na ukljuivanje doma-
eg stanovnitva u institucije nove vlasti, a drugi na razvijanje inicijativa
u okvirima vjerskih, nacionalnih i politikih pokreta. Prvi je dolazio od
drave, a drugi inicijativom iz naroda. Od poetka, austrougarske vlasti su
nastojale da u svoj politiki sistem integriraju najuglednije i najuticajnije
domae ljude u gradu i na selu, pripadnike svih konfesija i nacija. Manji
broj sposobnih i lojalnih ljudi namijetan je na nia inovnika mjesta, u
gradska i optinska vijea i sl. i oni su imali zadatak da smanje jaz izmeu
naroda i stranih inovnika. Posebnu funkciju u politikom ivotu zasnova-
nom na apsolutizmu imala su gradska vijea u koja su birani predstavnici
svih konfesija. Prema nainu izbora i savjetodavnim kompetencijama, ova
vijea nisu bila demokratske institucije preko kojih bi bili izraeni interesi
pojedinih nacionalnih zajednica i svih graana, nego, prije svega, institucije
koje djeluju u narodu na provoenju dravne politike, s pravom da pokreu
i organiziraju rjeavanje odreenih komunalnih, kolskih i zdravstveno-
sanitarnih problema u bosanskohercegovakim gradovima. Drugi vidovi
politikog djelovanja bili su zakonom zabranjeni sve do donoenja Ok-
troiranog zemaljskog ustava i prateih zakona 1910. godine. Uspostavljeni
Sabor, sastavljen na osnovi veoma komplicirane kombinacije vjerskog, so-
cijalnog i virilistikog kurijalnog sistema, nije imao zakonodavnu vlast, niti
je mogao uticati na upravne poslove u zemlji. Upravo zbog apsolutizma,
92
koji je nakon aneksije 1908. godine bio neto ublaen, politiki ivot poeo
se razvijati unutar vjerskih i nacionalnih nepolitikih drutava, a kada se
od 1905. godine prelo na politiko organiziranje Srbi, Hrvati i Bonjaci
stvorili su matice nacionalnih i politikih pokreta i stranaka. Nacionalni
pokreti i nacionalne politike stranke oslanjaju se na svoje vjerske, kultur-
ne, prosvjetne, sportske, privredne i finansijske institucije ili organizacije,
teei da svoj narod integriraju u modernu naciju. U tom smislu, gradovi su
odigrali prvorazrednu ulogu, jer je grad definitivno uvrstio svoje politiko,
kulturno i ekonomsko vodstvo svakog pojedinog naroda.
92
FOA ZA VRIJEME AUSTROUGARSKE VLADAVINE
1878 1918.
B
rzi razvoj evropskog kapitalizma i dozrijevanje uslova za formiranje
nacionalnih drava na Balkanu ozbiljno su uzdrmali Osmansko
carstvo, koje se teko i sporo ukljuivalo u moderne tokove politi-
kog, ekonomskog i kulturnog ivota. Reformni pokuaji dali su izvjesne
pozitivne rezultate, ali nisu uspjeli uspostaviti vru integraciju Carstva.
Bosna i Hercegovina, kao najisturenija pokrajina evropskog dijela Turske,
imala je znaajnu ulogu u produbljivanju te krize, najprije zato to su jo
od ukidanja janjiara 1826. do 1851. godine u njoj vladali anarhija i sukobi
feudalne aristokracije i privilegiranih drutvenih slojeva s centralnom vla-
u, a od 50-ih pa do 1883. godine neprestane socijalne borbe, od kojih je
ustanak 1875-1878. godine bio presudan za dalju sudbinu osmanskih bal-
kanskih posjeda jer je pokrenuo sloeno istono pitanje, izazvao dva rata,
ivu diplomatsku aktivnost velikih evropskih sila i doveo do Berlinskog
kongresa.
U diplomatskoj aktivnosti najvie se angairala Austro-Ugarska, koja
se, poslije francusko-pruskog rata, pribliila Njemakoj da bi u njoj dobila
sigurno zalee za agresivniju politiku prema Balkanu, u kojoj je Bosna i
Hercegovina imala veliki znaaj s politikog i stratekog stanovitva njeno
posjedovanje i dranje garnizona u Novopazarskom sandaku obezbjei-
valo je jai uticaj na Balkanu i prepreku formiranju snanije junoslavenske
drave privlane junoslavenskim podanicima Habsburkog carstva, a ola-
kavalo je i stvaranje jakih pozicija u Srbiji, radi kontrole nad eljeznikim
putem do Soluna, to je opet, znailo potiskivanje ruskog uticaja s Balkana.
S ekonomskog stanovita, posjedovanje Bosne i Hercegovine obezbjeiva-
lo je vane sirovine (rude i drvo) i proirenje trita za industrijsku robu iz
Monarhije. Za takvu kolonijalnu ekspanziju, sraunatu na pribavljanje si-
94 95
FOA ZA VRIJEME AUSTROUGARSKE VLADAVINE 1878 1918.
rovina i plasman industrijskih proizvoda, nije trebalo graditi prekomorsku
flotu. Sve je bilo nadomak ruke: sirovine, jeftina radna snaga i trite.
Nade i elje austrougarske diplomacije ostvarile su se na Berlinskom
kongresu 1878. godine, na kome su velike evropske sile skrojile novu po-
litiku kartu Balkana. Bosna i Hercegovina je poslije trogodinjeg ustanka
protiv osmanske vlasti predana na upravljanje Austro-Ugarskoj, Srbija i
Crna Gora su stekle nezavisnost, Novopazarski sandak je zadran u okvi-
ru Osmanskog carstva, ali s etiri garnizona austrougarske vojske.
Prve vijesti o moguoj austrougarskoj okupaciji Bosne i Hercegovine, s
proljea 1878. godine, uznemirile su stanovnitvo, posebno bonjako. Ve
5. juna 1878. formiran je u Sarajevu odbor sa zadatkom da pripremi oru-
ani otpor austrougarskim trupama. im se saznalo za odluku Berlinskog
kongresa Narodni odbor je, 7. jula, iznudio ostavku Veli-pae, vojnog ko-
mandanta Bosne. Time je jasno pokazao da e, suprotno nareenjima Por-
te, organizirati otpor okupaciji. Od tada u svim krajevima Bosne praktino
nisu prestajali nemiri, posebno meu bonjakim stanovnitvom. Narodni
odbor je 27. jula 1878. zbacio osmansku vlast u Sarajevu i formirao svoju
Narodnu vladu.
1
Jo u toku pripreme za oruani otpor okupaciji, 29. jula, stigle su vijesti
da su austrougarske trupe poele prelaziti Savu kod amca, Bosanskog Bro-
da i Bosanske Gradike i nastupati preko Kostajnice, Vrgorca i Imotskog,
te da je komandant okupacione vojske, general Josip Filipovi, objavio pro-
glas stanovnitvu Bosne i Hercegovine u kojem je naveo da austrougarska
vojska dolazi uz suglasnost evropskih drava i osmanskog sultana i obeava
zatitu ivota, vjere i imovine, zakonsku ravnopravnost svih stanovnika, te
slobodu vjeroispovijesti i jezika.
2
Bez obzira na to ta je nudila Austro-Ugarska, njene trupe su u svim
krajevima Bosne naile na oruani otpor. Komandant snaga otpora izdao
je poetkom avgusta Objavu kojom je pozvao svo stanovnitvo, bez razlike
na vjeru, da se slono odupru neprijateljima.
3
Otpor, preteno bonjakog
stanovnitva, trajao je od poetka okupacije, 29. jula, do 20. oktobra 1878.
1
Mustafa Imamovi, Pravni poloaj i unutranji politiki razvitak Bosne i Hercegovine od
1878. do 1914, Sarajevo, 1976, str. 15.
2
M. Imamovi, Pravni poloaj, str. 15.
3
94 95
godine, s tim to je znatno oslabljen 19. avgusta, kad je palo Sarajevo. Za
vrijeme zaposjedanja Bosne i Hercegovine austrougarska vojska je vodila
oko 60 veih i manjih bitaka, u kojima je izgubila 6.000 vojnika i oficira (od
toga je 946 poginulih, 3.980 ranjenih i 72 nestalih). Okupaciju je otpoela s
82.000 vojnika, ali su u toku borbi okupacione snage stalno pojaavane, pa
su na kraju brojale oko 200.000 vojnika. Toj sili suprotstavilo se oko 93.000
boraca iz Bosne i Hercegovine.
4

Borbe za junu Bosnu i istonu Hercegovinu poele su u drugoj po-
lovini septembra. Okupacione snage od 7.600 vojnika krenule su 19. se-
ptembra preko Romanije, u tri kolone, ka Glasincu, gdje se 6.500 9.000
boraca otpora utvrdilo na brdima Mladi i Vitanj. Do estoke borbe, u kojoj
je izbaeno iz stroja 478 austrougarskih vojnika, od kojih su 87 poginuli,
dolo je 29. septembra kod Bandina Odaka i enkovia.
5
Srazmjerno
broju trupa, to je bio najvei gubitak okupatora na bosanskom ratitu. Ali,
bolje opremljena i organizirana okupaciona vojska dobila je odluujuu bi-
tku za jugoistonu Bosnu. Put do Drine bio je otvoren. Bez daljeg otpora
zaposjela je Rogaticu, a 4. oktobra izbila na Drinu i narednih dana zauzela
Viegrad, Gorade i ajnie. Ulaskom u Fou, 8. oktobra 1878. godine,
okupaciona vojska je zaposjela sva znaajnija mjesta june Bosne i istone
Hercegovine.
6
I najoptiji podaci o otporu domaeg stanovnitva okupacionoj vojsci
pokazuju da se radilo o pravom tromjesenom ratu, koji nimalo nije liio
na vojniku etnju, kako je predviao grof Andrai, austrougarski mini-
star vanjskih poslova. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine je pokazalo da ne
prihvata okupaciju niti tuinsku vlast, bez obzira na to ta je ona nudila i
donosila. Neraspoloenje okupacijom e se produiti i u narednih etrdeset
godina i neprihvatanje tuinske vlasti bie glavna karakteristika politikih
odnosa u zemlji sve do 1918. godine. U ispoljavanju tog neraspoloenja i
otpora austrougarskoj vlasti znaajnu ulogu imale su Foa i njena okolina.
* * *
4
5
eodor von Sosansky, Die Balkanpolitik Oesterreich-Ungarns seit 1866. Erster Band,
Stuttgart und Berlin 1913. str. 258-259.
6
T. von Sosansky, Die Balkanpolitik, str. 258-259.
96 97
U prvim godinama okupacije foanski srez pripadao je mostarskom
okrugu, kako je bilo i za vrijeme osmanske vladavine, a ve 1. jula 1880.
pripojen je sarajevskom okrugu. Od 1882. godine sreski ured u Foi dje-
luje kao prva instanca politike i sudske vlasti, kojoj su prikljueni pore-
ski i umski uredi. Na elu sreske vlasti stajao je sreski naelnik (kotarski
predstojnik), a potom su slijedili politiki inovnik, referenti za umarstvo
i puteve s neophodnim nadzornim osobljem, sreski ljekar, sreski veterinar i
vojni pomonik (obino podoficiri), koji obavlja vojne poslove.
7
U foanskom, kao i svim srezovima postojao je sreski medlis ili vijee
koje je birao narod. Ta vijea su postojala i za vrijeme osmanske vladavine,
a imala su savjetodavni karakter u svim administrativnim poslovima. Sa-
injavali su ih najugledniji predstavnici svih konfesija, a sazivana su prema
potrebi.
Foanski srez imao je sresku ispostavu (ekspoziture) u Kalinoviku, sa
zadatkom da rastereuje sreski ured u Foi i olakava kontakte stanovnitva
s administracijom.
8

Neposredno poslije okupacije, bivi osmanski inovnici uglavnom su
napustili Bosnu i Hercegovinu i odselili u Osmansko carstvo. S obzirom na
to da je u to doba bilo malo domaih pismenih ljudi vinih administraciji,
a jo manje onih u koje je okupaciona vlast imala povjerenje, inovnitvo je
dovedeno iz Monarhije. Zbog toga su, po pravilu, sreski naelnici, rukovo-
dioci sreskih ispostava, politiki inovnici, sudije (osim erijatskih), ljekari,
veterinari, apotekari i sl. bili porijeklom iz drugih zemalja Austro-Ugarske.
Takvo stanje vladalo je i u Foi sve do kraja austrougarske vladavine.
* * *
Demografska kretanja, karakteristina za cijelu Bosnu i Hercegovinu,
deavala su se u Foi i njenoj okolini slijedeom dinamikom:
7
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906. godine, Zagreb, 1906. str. 24.
8
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906. godine, str. 25.
96 97
Prirataj stanovnitva u Foi 1879-1910. godine
9
Godina 1879. 1885. 1895. 1910. Prirataj 1879-1910
Broj
stanovnika 2.968 3.501 3.705 4.432 1.464 (49,32%)
Foa je 1879. godine bila esnaesti grad po broju stanovnika u Bosni i
Hercegovini, a 1910. dvanaesti. Njeno civilno stanovnitvo poraslo je u 30-
godinjem razdoblju za 1.464 osoba ili 49,32%, to ini godinju stopu pri-
rasta od 1,64%. Takav prirataj u Foi bio je manji od prosjenog prirataja
gradskog stanovnitva u Bosni i Hercegovini za 15%. S obzirom na to da se
Foa nalazila na granici prema Crnoj Gori i da je imala istaknuti vojnostra-
teki poloaj, u njoj je bio smjeten jak garnizon koji je 1910. godine imao
1.393 vojnika. Od poetka okupacije to je bio znaajan faktor u poveanju
stvarno prisutnog stanovnitva u gradu.
Vjerska struktura stanovnitva u Foi

1879. %

1885. %

1895. % 1910 %
Prirataj
1879-1910.

%
Muslimani 2.329 78,5 2.670 76,3 2.842 76,7 3.230 72,9 + 901 8,68
Pravoslavni 638 21,5 780 22,3 742 20,0 887 20,0 + 249 9,02
Katolici 1 - 45 1,3 75 2,0 285 6,5 + 284
Jevreji - - 6 0,1 37 1,1 20 0,4 + 20
Ostali - - - - 7 0,2 10 0,2 + 10
Mada je muslimansko stanovnitvo u poreenju sa stanovnitvom
drugih konfesija opalo za 5,6%, ono je u odnosu na prosjean prirataj mu-
slimanskog stanovnitva u zemlji bre raslo za 2,7%. Pravoslavno stano-
vnitvo imalo je prirataj manji za 27% od prosjenog prirataja pripadnika
9
Ortschafts und Bevlkerungs-Statistik von Bosnien und der Hercegovina (Statistika miesta i
puanstva Bosne i Hercegovine). Sarajevo, 1880. str. 4; Ortschafts zhlungs Ergebnisse vom
1. Mai 1885 (Statistika mjesta i iteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja
1885). Sarajevo, 1886. str. 24-25; Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od
22. aprila 1895. Sarajevo, 1896. str. LIV; Die Ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien und der
Hercegovina vom 10. Oktobar 1910. Sarajevo, 1912, str. 12-13 (I dio).
98 99
ove konfesije u zemlji. Katolici (pripadnici raznih nacija) i Jevreji u Foi se
naseljavaju tek poslije austrougarske okupacije BiH i nikada nisu dostigli
znaajniji procent stanovnitva. Oni su bili, uglavnom, nosioci vlasti, admi-
nistracije i novih privrednih aktivnosti.
Prema popisu stanovnitva od 1885. godine, u foanskom srezu bilo je
zabiljeeno svega 50 doseljenika iz Monarhije. U narednom popisu (1895)
bilo ih je 73 iz austrijske, 67 iz ugarske polovice Monarhije i 18 iz drugih
drava, to ukupno iznosi 168 doseljenika. Broj doseljenika se i dalje po-
veavao, tako da je godine 1910. zabiljeeno 179 doseljenika iz austrijske,
232 iz ugarske polovice Monarhije i 15 iz drugih drava, to ukupno iznosi
426.
11
Maternji jezik doseljenika u foanskom srezu 1910. godine
Porijeklo
s
h
-
h
s
n
j
e
m
a
k
i
m
a
a
r
s
k
i
k
i
p
o
l
j
s
k
i
s
l
o
v
e
n
s
k
i
a
l
b
a
n
s
k
i
i
t
a
l
i
j
a
n
s
k
i
r
u
s
i
n
s
k
i
Austrija 51 64 6 44 7 6 - 1 -
Ugarska 150 29 41 5
Druge
drave 13 - - -

- - 1

1 -
Svega 214 93 47 49 7 12 1 2 1
Najvei broj doseljenika bio je smjeten u gradu Foi. Meu njima
najbrojniji su bili doseljenici sa srpskohrvatskog i slovenakog jezikog
podruja Austro-Ugarske Monarhije (53%).
Socijalna struktura gradskog stanovnitva u Foi za vrijeme austrou-
garske vladavine nije se bitno razlikovala od slinih sreskih centara u ze-
mlji. I pored izvjesnog razvoja industrije, saobraaja i trgovine, bosansko-
hercegovaki gradovi teko su se oslobaali svog zanatlijsko-trgovakog
i agrarnog karaktera. Sa izvjesnim izuzecima, bosanskohercegovaki grad
je ostao naselje s 2.000-5.000 stanovnika (svega 11 gradova 1910. godine
ima preko 5.000 stanovnika), iju socijalnu strukturu odreuju sitni zana-
tlija i trgovac, rentijeri i razliite skupine agrarnog stanovnitva. Srednja
11
Die Ergebnisse der Volkzahlung 1910. str. 44-45.
98 99
i krupnija buroazija i radnika klasa ine tanke socijalne slojeve u naim
gradovima. inovnitvo i inteligencija su, uglavnom, stranog porijekla, a
veina domae inteligencije pripada vjerskim zvanjima.
Prvi podaci o socijalnoj strukturi u Foi zabiljeeni su u popisu od
1885. godine, a izgledala je ovako:
12

Socijalna kategorija grad Foa foanski srez
Dravni inovnici 13 (0,30%) 14 (0,05%)
Privatni inovnici 6 (0,14%) 8 (0,03%)
Svetenici 25 (0,57%) 33 (0,11%)
Uitelji 17 (0,06%)
Zdravstveno osoblje 2 (0,04%) 3 (0,01%)
Zemljoposjednici (begovi i age) 89 (2,04%) 278 (0,95%)
Slobodni seljaci 102 (2,32%) 3.907 (13,38%)
Kmetovi 143 (3,34%) 2.638 (9,04%)
Posjednika kua i rentijera 50 (1,14%) 51 (0,17%)
Tvorniara, trgovaca i zanatlija 582 (13,34%) 615 (2,11%)
Pomonih radnika, nadniara i sluga 166 (3,80%) 507 (1,73%)
Ostalih mukih osoba preko 16
godina
67 (1,53%) 310 (1,09%)
Ostali (ene i djeca) 3.115 (71,44%) 20.805 (71,28%)
U k u p n o 4.360 (100,00%) 29.186 (100,00%)
Iz navedenih podataka vidi se da je u Foi 1885. godine bilo privredno
aktivnih lica 1.179 ili 27,03%, koja su izdravala 3.181 lice ili 72,97%. Od
ukupnog broja mukih osoba koje su privreivale na inovnike, svjetovnu i
vjersku inteligenciju otpadalo je 5%, na agrarne skupine 28,3% i na nosioce
gradske privrede 67,7%.
12
Ortschafts und Bevlkerungs Statistik 1885. Tabelarische Uebersischt ber die durchshni-
tliche Dichte Bevolkerung in Bosnien und der Hercegovina auf eine Quadratmeile.
Prema popisu od 1885. godine u Foi je ivjelo 4.360 stanovnika. Tada su u gradsku opti-
nu upisana neka okolna sela koja nisu uraunata u kasnijim popisima. Na istom teritoriju
gradske optine, koji je uzet 1895, ivjelo je 1885. godine 3.501 stanovnik. Tada su u grad-
sku optinu upisana sela: Gradac, Sukovac, Prevra, Barakovac, Bijokovo, Brod i Zubovii.
Glavni rezultati popisa 1895. str. XCII, XCVI.
100 101
U naredna dva popisa, socijalna struktura gradskog stanovnitva u Foi
pokazuje izvjesna pomjeranja u korist agrarnih skupina stanovnitva.
Socijalna struktura agrarnog stanovnitva u Foi 1895. i 1910.
13
Socijalna kategorija 1895. 1910.
Zemljoposjednici (sa i bez
kmetova)
Domaina
lanovi domainstva
Svega
49
234
283
483
1.492
1.975
Seljaci
Domaina
lanovi domainstva
Svega
163
778
941
62
220
282
Kmetovi Domaina
lanovi domainstva
Svega
6
27
33
9
40
49
Slobodni seljaci ujedno
kmetovi
Domaina
lanovi domainstva
Svega
1
-
1
49
70
119
Ostalo poljoprivredno
stanovnitvo
Domaina
lanovi domainstva
Svega
12
26
38
-
-
-
Ukupno poljoprivredno
stanovnitvo
1.296
(35%)
2.425
(54,7%)
Ostalo civilno stanovnitvo 2.409
(65%)
2.007
(45,3%)
Ukupno 3.705
(100,0%)
4.432
(100,0%)
Poveanje agrarnog stanovnitva u Foi 1910. u odnosu na 1885.
i 1895. godinu uslijedilo je zbog izvjesnog proirenja gradske optine, ali
znatno vie je bilo posljedica djelovanja drutveno-ekonomskih procesa
koji su se odvijali u tom razdoblju. U gradu se naroito namnoio socijalni
sloj zemljoposjednika (sa i bez kmetova), koji se za 15 godina (1895-1910)
poveao za 10 puta. Od 483 pripadnika tog socijalnog sloja, 1910. godine
427 (od toga 35 pravoslavnih) imalo je kmetove. U isto vrijeme, 56 ze-
mljoposjednika (od toga 20 pravoslavnih) nisu imali kmetska selita, nego
13
Glavni rezultati popisa 1895. str. 40-42. Die Ergebnisse der Volkszhlung 1910. str. 396-
397.
100 101
je njihove posjede obraivao drugi. Godine 1895. u Foi je ivjelo 22,5%
zemljoposjednika u srezu, a 1910. godine 66,5%. Ta koncentracija zemljo-
posjednika u gradu nastala je prvenstveno stoga jer su pojedine graanske
porodice kupovale kmetska selita i slobodnu zemlju. Na taj nain se u go-
tovo svim naim gradovima poveavalo agrarno stanovnitvo na raun sta-
novnitva koje se izdrava zanimanjima izvan poljoprivrede. Ovaj proces
bio je, takoe, praen raspadanjem i dijeljenjem kunih zadruga, kao i sve
jaom socijalnom diferencijacijom stanovnitva. Potpuniji podaci o tome
daju se u naredne tri tabele.
1. Agrarno stanovnitvo u foanskom srezu po godinama i
socijalnim kategorijama
Socijalna kategorija 1885. 1895. 1910.
Zemljoposjednici 278 217 726
Slobodni seljaci 3.907 2.472 4.591
Kmetovi 2.638 1.421 1.440
Kmetovi ujedno sl. seljaci - 610 368
Ostali poljop. stanovnici - 301 522
2. Socijalna struktura agrarnog stanovnitva u foanskom srezu
1910. godine po konfesijama
Socijalna kategorija Svega Muslimani Pravoslavni
Zemljoposjednici sa
kmetovima
654 619 35
Zemljoposjednici bez
kmetova
72 52 20
Slobodni seljaci 4.591 3.950 641
Kmetovi 1.440 396 1.044
kmetovi i obratno
363 146 222
stanovnitvo
522 339 183
Ukupno poljoprivredno
stanovnitvo
37.372 24.756 12.616
102 103
3. Prosjean broj lanova domainstva agrarnog stanovnitva
u foanskom srezu 1895. i 1910. godine
14

Socijalna kategorija 1895. 1910. 1910.
Zemljoposjednici 6,28 4,39 -
1,89
Slobodni seljaci 5,80 4,73 -
1,89
Kmetovi 6,83 6,34 -
0,49
kmetovi
6,83 5,46 -
1,37
stanovnitvo
2,48 2,53 + 0,05
Ukupan prosjek 6,02 4,88 - 0,44
* * *
Foa je nakon austrougarske okupacije izgubila svoj raniji privredni
i saobraajni znaaj, ali je dobila ulogu vanog vojnostratekog punkta
prema Crnoj Gori i Osmanskom carstvu (u odnosu na Novopazarski san-
dak). Promet ljudi i roba nije vie iao carigradskim drumom, nego su svi
znaajniji eljezniki i cestovni pravci bili okrenuti prema Austriji i Maar-
skoj. Blizina srbijanske i crnogorske granice nije joj mnogo koristila, jer je
promet sa Srbijom bio sveden na najmanju mjeru. Stoga je privredni razvoj
Foe u velikoj mjeri zavisio od privrede njene blie i dalje okoline. Izgra-
dnjom eljeznike pruge Sarajevo-Viegrad, koja je zavrena 1906. godine,
Foa se pribliila eljeznikoj pruzi na 46 km, to je, ipak, bilo daleko, pa se
nije moglo pozitivno odraziti na privredni razvoj foanskog kraja.
15
14
Ovi pregledi sainjeni su na osnovu citiranih popisa stanovnitva od 1885, 1895. i 1910.
godine. O ovim pitanjima vidi: Iljas Hadibegovi, Promjene u strukturi agrarnog stano-
vnitva u Bosni i Hercegovini 1878-1914. Jugoslavenski historijski asopis, br. 1-2, 1974.
15
Pruge Sarajevo-Uvac (137,2 km), Meea-Dobrun (24,2) i Dobrun-Vardite (7,3 km)
putene su u promet 4. jula 1906, a dva posljednja 1. avgusta 1906. Izvjetaj o upravi Bosne
i Hercegovine 1907, str. 179.
102 103
Struktura stanovnitva u foanskom srezu prema glavnom zanimanju
1910. godine
16
1. Poljoprivreda, ivinarstvo i vrtlarstvo 11.822
2. umarstvo 9
3. Industrija kamena i zemlje 3
4. Obrada metala 94
5. Proizvodnja strojeva, orua, instrumenata i sl. 11
6. Graevinarstvo 52
7. Tekstilna industrija 4
8. Industrija koe 4
9. Drvna industrija i rezbarstvo 47
10. Prehrambena industrija 67
11. Proizvodnja pia i ugostiteljstvo 110
12. Industrija odijevanja 156
13. Trgovina 246
14. Saobraaj 23
15. Kuna posluga i razni poslovi za platu 202
16. Javna sluba 178
17. Slobodna zvanja 4
18. Ostali 56
Svega 13.146
U foanskom srezu 1910. godine privreivalo je 13.146 osoba ili 3,92%
ukupnog stanovnitva, koje su izdravale 26.784 ili 67,08% stanovnika. Od
toga je na poljoprivredu otpadalo 90,38% zaposlenih ili 91,12% ukupnog
stanovnitva u srezu. Na sva ostala zanimanja otpadalo je 1.324 lica ili
9,62% zaposlenih, koji su izdravali 8,88% stanovnitva. Poslije poljopri-
vrede, najvie stanovnika foanskog sreza bavilo se trgovinom (1,87% za-
poslenih), najamnim radom (1,53%), javnom slubom (1,35%) i obradom
metala (0,71%). Od ukupnog broja zaposlenih, 840 ih je imalo sporedno
zanimanje i to u poljoprivredi 272, javnoj slubi 95, trgovini 68, drvnoj in-
16
Die Ergebnisse der Volkszhlung 1910. str. 56-57. Razdioba po zvanju uope.
104 105
dustriji i rezbarstvu 65, kunoj posluzi 45, ugostiteljstvu 28, graevinarstvu
29 itd.
Foanski srez imao je 1910. godine oko 1890 km
2
povrine, na kojoj je
ivjelo 39.930 stanovnika, ili 21,17 na 1 km
2
. Gustina naseljenosti je bila
znatno manja od prosjeka sarajevskog okruga, koji je imao 34,26 stano-
vnika na 1 km
2
, ili od prosjeka za cijelu zemlju, koji je iznosio neto vie
od 37 stanovnika na 1 km
2
. Samo su glamoki i nevesinjski srez bili rjee
naseljeni od foanskog.
Obradiva povrina u foanskom srezu 1895. godine (km
2
)
17

Njive 136 (7,23%)
Vrtovi 8 (0,43%)
Livade 169 (8,93%)
Panjaci 403 (21,33%)
ume 1.136 (60,11%)
Neobradive povrine 37 (1,97%)
S v e g a 1.889 (100,00%)
Iz ovog pregleda vidi se da su njive, vrtovi, livade i panjaci inili svega
38,02% ukupne povrine sreza. Takva struktura obradive povrine i uda-
ljenost od eljeznikog saobraaja uslovila je da se 1895. i 1910. godine
vie od 91% stanovnitva foanskog sreza izdrava od poljoprivrede kao
glavnog izvora prihoda.
17
Die Landwirtshaft in Bosnien und der Hercegovina, Sarajevo, 1899. str. 282, 284.
104 105
Obim poljoprivredne proizvodnje u foanskom srezu vidi se iz naredne
tabele (u metrikim centima)
18
Vrsta proizvoda 1882-1886. 1887-1891. 1892-1896.
Penica 2.994 4.235 5.587
Jeam 21.289 29.482 43.434
Kukuruz 2.479 2.237 3.783
Ra 2.277 2.916 4.536
Zob 4.075 4.270 6.573
Pirovina 1.618 2.294 3.570
Heljda 1.500 407 297
Ukupno itarica 36.232 45.481 67.780
Krompir 1.433 5.332 8.022
Mahunarke 428 515 701
Perica, konoplja, lan i sl 176 178 198
Ostalo kotunjavo voe 290 1.154 710
Crne ljive 2.785 4.122 4.244
Jezgriavo vo 4.785 5.245 6.426
Kesteni i orasi 82 454 408
Vrtno bilje i povre 2.507 2.066 4.119
Sijeno 56.102 78.539 125.575
Duhan 317 846 1.955

Proizvodnja itarica u foanskom srezu rasla je bre od prirataja sta-
novnitva. Godine 1885. proizvodnja navedenih itarica iznosila je 124 kg
po glavi stanovnika, a 1895. godine 197 kg. U istom razdoblju stanovnitvo
je u srezu poraslo za 13,65%, a proizvodnja ita za 59%. Znaajan porast
biljeila je i proizvodnja voa i povra, a naroito duhana i krompira. Za 10
godina proizvodnja duhana poveana je za preko est puta, a krompira za
neto manje od pet puta.
18
Die Landwirtshaft in Bosnien und der Hercegovina, str. 288-335.
106 107
Broj stoke u foanskom srezu po godinama
19
Vrsta stoke 1879. 1895. 1910. Grad Foa 1910.
Konji, magarci mule 3.350 5.660 5.045 252
Goveda 19.298 43.262 38.602 872
Ovca 39.374 93.408 64.186 688
Koza 23.181 64.930 61.880 364
Svinja 60 1.621 1.847 94
Prvi popis stoke od 1879. godine ne prikazuje stvarno stanje, jer je
izvren svega godinu dana poslije okupacije, u vrijeme tekih posljedica
trogodinjeg ustanka i austrougarskog zaposjedanja zemlje. Stoni fond je
znaajno reduciran u prethodnim nemirnim godinama, a vlasnici stoke su
netano prikazivali njen broj, jer su se bojali poveanja poreskih obaveza.
Zbog toga su poreenja realna samo u posljednja dva popisa. Od 1895.
do 1910. godine broj konja, magaraca i mula smanjio se za 615 ili 10,8%,
goveda za 4.660 ili 10,7%, ovaca za 29.222 ili 31%, koza za 3.050 ili 4,7%,
a samo se broj svinja uveao za 226 ili 14%.
Broj stoke na 100 poljoprivrednih stanovnika u foanskom srezu 1895. i
1910. godine
20.
Vrsta stoke 1895. 1910.
Konji, magarci, mule 18 13
Goveda 142 103
Ovaca 307 171
Koza 214 265
Svinja 5 5
Po broju stoke na 100 poljoprivrednih stanovnika foanski srez bio
je na osmom mjestu u Bosni i Hercegovini. Ispred njega bili su rogatiki,
sarajevski (seoski), nevesinjski, livanjski, bileki, gataki i stolaki srez.
U foanskom srezu, kao i u cijeloj zemlji, zabiljeeno je opadanje stonog
19
Die Landwirtshaft in Bosnien und der Hercegovina str. 355-356, Die Ergebnisse der Vieh-
zahlung, str. XX-XXI, 6-7, 12.
20.
Die Landwirtshaft in Bosnien und der Hercegovina.
106 107
fonda u prvoj deceniji XX vijeka. Tome je doprinio Carinski rat izmeu
Srbije i Austro-Ugarske, tako da se od 1907. do 1910. godine udvostruio
izvoz stoke iz Bosne i Hercegovine. Osim toga, znatno je porastao broj
stanovnitva u ijoj se optoj ishrani poveala potronja mesa. U slubenim
izvjetajima se konstatira da je kvantitativno nazadovanje stonog fonda
bilo praeno poboljanjem kvaliteta bosanskohercegovakih pasmina.
21
Mada je foanski srez bio izrazito poljoprivredno podruje, do 1908.
godine broj konja, magaraca i mula smanjio se za 615 ili 10,8%. Jedino
je uzgoj duhana stimulirala industrijska prerada u domaim fabrikama.
Potkraj 1908. godine poelo se raditi na osnivanju sreske poljoprivredne
zadruge u Foi, koja je zvanino konstituirana 10. marta 1909. godine. Ve
idue godine zadruga je imala 6.700 lanova, 120 zadrunih vijenika i 16
odbornika. Zadruni prirez iznosio je 2% desetinskog pauala.
22
Osnivanje
zadruge u Foi bilo je sastavni dio akcije koja je na tom planu zapoeta
1904. godine. U Bosni i Hercegovini osnovano je do Prvog svjetskog rata
26 poljoprivrednih zadruga. U 20 su namjeteni kvalificirani ljudi koji su
bili i putujui uitelji za cijeli srez, a imali su i funkciju poljoprivrednih
referenata u sreskim uredima. Aktivnost poljoprivrednih zadruga bila je
usmjerena na unapreenje poljoprivrede: irenje boljih sorti sjemena, boljih
pasmina konja i goveda, primjena modernih poljoprivrednih orua, vjeta-
kih ubriva i sl.
23
Putujui poljoprivredni uitelj u Foi bio je namjeten u toku 1909. go-
dine. On je tumaio poljoprivredna pravna akta, odabirao bikove i pastuhe
za rasplod, te drao predavanja i teajeve za poljoprivrednike. Iz dva izvje-
taja saznajemo detaljno o prirodi i obimu njegovog posla. Od 1. jula do
31. decembra 1909. godine on je rijeio 299 predmeta iz svog djelokruga,
obavio 36 slubenih putovanja, odrao 36 predavanja kojima je prisustvo-
valo 499 slualaca, odrao 7 praktinih vjebi na kojima su uestvovala 153
poljoprivrednika, uredio 4 vrta povrine 4 dunuma, izvrio pokuaj umje-
tnog ubrenja (na jednoj parceli utroio 40 kg) i u 128 sluajeva imao po-
sredniku ulogu.
24
I u izvjetaju za drugu polovinu 1910. godine zabiljeena
21
Die Landwirtshaft in Bosnien und der Hercegovina; Die Ergebnisse Viehzahlung 1910. str.
IX.
22
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1910. str. 96-97; Izvjetaj o upravi BiH 1911. str.
92-93.
23
Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1913, Wien 1914. str. 61.
24
Izvjetaj o upravi BiH 1910. str. 80-83.
108 109
je njegova bogata aktivnost, koja nije beznaajna u historiji poljoprivrede
foanskog kraja. Od 15. jula do 31. decembra on je rijeio 158 predmeta,
izvrio 53 slubena putovanja, odrao 37 predavanja kojim je prisustvovalo
800 slualaca, odrao 26 praktinih vjebi s 408 poljoprivrednika, uredio pet
vonjaka i vrtova i uredio 30 polja (povrine 60 dunuma) za sijanje stone
hrane. Iste godine za foanski srez naruio je 2.200 vonih sadnica, 3 pluga,
2 vjetrenjae i 1 sjearica.
25
Iz ovih izvjetaja jasno se vidi da je postojanje
poljoprivredne zadruge i strunjaka u njoj bilo vrlo korisno za unapreenje
poljoprivrede, ali je njeno osnivanje dolo dosta kasno. Mjere preduzete od
njenog osnivanja do Prvog svjetskog rata historijski znae samo simbolian
poetak moderne agrikulture u foanskom kraju. Zadruga je raspolagala
neznatnim sredstvima prikupljenim od lanova (2.000-2.500 kruna godi-
nje), tako da nije mogla znaajnije uticati na proirenje svoje aktivnosti.
Ipak, njenim djelovanjem bio je probijen led u prevazilaenju tradicional-
nog privreivanja u poljoprivredi.
Promjene koje su nastupile u privrednom ivotu Bosne i Hercegovine
poslije okupacije 1878. godine nisu u potpunosti mimoile Fou, iako u ci-
jelom ovom razdoblju u njoj nije podignuto nijedno znaajnije industrijsko
preduzee. Oslonjeno na bogatu zanatlijsko-trgovaku tradiciju, foansko
gradsko stanovnitvo postepeno se uklapalo u nove privredne tokove. Stari
zanati su 100 godina prije okupacije poeli polako nazadovati ili potpuno
nestajati, a trgovina se sve vie okretala prema Austro-Ugarskoj. Poslije
1878. godine Bosna i Hercegovina ukljuena je (1879) u zajedniko ca-
rinsko podruje Monarhije. To ukljuivanje u razvijeniji privredni sistem i
iroko otvaranje vrata poslovnim ljudima sa strane dovelo je do ekspanzije
trita i robnonovanih odnosa, a uporedo s tim i do razaranja esnafske
i patrijarhalne tradicije. Proirenje trita u okvirima Monarhije, meu-
tim, nije doprinosilo balkansko-orijentalnoj produkciji i trgovini. Politiki
i drugi motivi vodili su zatvaranju granica prema susjednim balkanskim
zemljama u kojima su bosanskohercegovake zanatlije i trgovci imali svoje
tradicionalno trite. Ova opta privredna i drutvena kretanja u zemlji
nisu ila na ruku privrednom razvoju Foe i njene okoline, jer je ostala izvan
dometa eljeznikog saobraaja koji bi omoguio eksploataciju prirodnih
bogatstava (prvenstveno uma, koje su prekrivale 60% foanskog sreza) i
privredno oivio itav kraj. Zbog toga je Foa itavo vrijeme austrougarske
25
Izvjetaj o upravi BiH 1910., str. 80-81.
108 109
vladavine zadrala karakter trgovako-zanatlijskog centra s jakim vojnim
garnizonom i sreskim administrativno-upravnim aparatom.
Razvoj zanatstva u Foi imao je izuzetnu ulogu u njenoj historiji.
Bilo je vrsnih majstora u raznim zanatima, ali je najvii domet postignut u
obradi metala. Kvalitetom i ljepotom izrade izdvajale su se sve vrste noeva,
koji su na balkanskom tritu bili poznatiji od bilo kog drugog foanskog
proizvoda. Hamdija Kreevljakovi je o tome pisao sljedee: Foa je bila
osobito poznata po izradi noeva i po zlatarskom obrtu. Noeve su izrai-
vali muslimani. Tu su izraivane sve vrste noeva, poev od handara i jata-
gana do malih klopaca. U tom obrtu foanski su se majstori mogli jedino
uporediti s majstorima Carigrada (...) Vanije porodice koje su se bavile
ovim obrtom jesu: Biani, Jagnje, Kadribegovii, Karabegovii, Kolubare,
Krame, Letii, Masburi, Polje i Rede. Poneki lanovi tih porodica produ-
ili su zanat i poslije okupacije te od starih izraevina pravili samo male,
depne noeve, ali su i njima davali oblike ubojitih dugih noeva prijanjih
vremena, jer je proizvodnja handara i jatagana bila zabranjena.
26
Kujundijskim zanatom bavili su se Bonjaci i Srbi, a kasnije samo
Srbi. Zanimanje se prenosilo s koljena na koljeno u vie porodica ( Jeremii,
Toovii, Nikolii, Dragovii, Jagluii i Kujundii). Poslije 1878. zlatar-
ski je obrt u Foi spao na desetak duana. Izraevine foanskih kujundija
su se raznosile po itavoj Crnoj Gori i po dobrom dijelu Hercegovine, a po-
slije 1878. godine izvoene su i u Austriju, ime se osobito bavio foanski
trgovac Beir Njuhovi.
27
Za veliki broj zanata koji su, uz modernu industrijsku proizvodnju,
postali anahronizam, nova uprava nije pokazivala interesovanje i pustila ih
je da propadaju. S druge strane, angairanjem dravnih sredstava, ona je
namjeravala iskoristiti tradicionalni smisao domaeg stanovnitva za neke
vrste umjetnih zanata, koje je trebalo organizirati na novim osnovama,
tehniki dobro opremiti i radnoj snazi dati moderno tehniko-tehnoloko
obrazovanje. Na taj nain bi se, uz koritenje tradicije i domaih sirovina,
obezbijedila egzistencija izvjesnom broju domaih porodica. Namjere su
bile dobre, ali nikada nisu do kraja ostvarene, jer briga oko spasavanja nekih
26
Hamdija Kreevljakovi, Esnaf i obrti u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 1961. str. 71.
27
Alija Bejti, Povijest i umjetnost Foe na Drini, Nae starine, IV. Sarajevo, 1957. str. 59;
H. Kreevljakovi, Esnaf i obrti, str. 72. Vidi takoe, Heinrich Renner, Wanderungen durch
Bosnien und die Hercegovina kreuz und quer. Berlin, 1896. str. 124-132.
110 111
umjetnih zanata i kune radinosti nije bila svestrana. U okviru ove politike u
Foi je 1887. godine osnovana Vladina radionica za inkrustaciju, koja je od
1892. bila filijala Ateljea za umjetne zanate u Sarajevu. Na elo te radionice
postavljeni su Risto undurika i njegov sin Arso. O ovoj radionici Alija
Bejti pie: Nije to bila neka savremeno opremljena radionica, nego obini
duan u Donjoj ariji kraj ehove damije (s lijeve strane idui od malog
mosta), u kojem su otac i sin i prije radili. Ime Vladina radionica dobio je
jedino po tome, to je Vlada davala neku potporu uenicima koji su uili
zanat kod Riste i Arse. Arso je radio tu po starom nainu...
28
Jedan savremenik, Vid Vuleti-Vukasovi, opisao je ovu radionicu
u godini njenog osnivanja (1887) na slijedei nain: Gazda radionice je i
uitelj momadi mladi Arsa undurika. On je nauio zanat od oca, a otac
mu je pirlitao za turskog vakta oklope na pukama i na drugom oruju,
te je taj zanat tjerao sve do okupacije. Sada narod ne nosi oruje, pa eto
undurike vezu srebrom i tuom pirlitane (vezene) tape, cigarluke, itd.,
a to sve narodnim motivima (gdjegdje upada i arapskog veza), (vodicama,
kukama, cvjetiima, babicama, sponama itd.). undurike su bili odlikovani
na transkoj izlobi, te im je u radionici u okviru spomenica. Reene se
stvari provaaju po svoj Herceg-Bosni, te su njihovi cigarluci cijenjeni kao
i travniki, a u posljednje doba primaju narudbine iz Bea itd. Iz Bea a-
lju preko obrtnikog referenta razliitih prostih drvenih predmeta: ruica,
noica za kutije itd., a da ih spomenuti Arso undurika napuni, po svom
ukusu, narodnim motivima.
29
Iz opisa savremenika vidi se da je Radionica za inkrustaciju u Foi imala
zanatski karakter. Imala je funkciju kole za obuavanje mladog narataja,
a radila je prema porudbinama Ateljea za umjetne zanate u Sarajevu. Za
izdravanje radionice iz sredstava zemaljskog erara isplaivana je dotacija,
koja je do 1909. godine iznosila 400 kruna, 1910. 500 kruna, a od 1911.
do 1914. godine 600 kruna godinje.
30
Mada nemamo tane podatke, na
osnovu postojeih moe se pretpostaviti da je u ovoj radionici, do prvog
svjetskog rata, moglo biti osposobljeno oko 25-30 ljudi. U tome je bila
njena osnovna namjena i znaaj.
28
A. Bejti, Esnaf i obrti, str. 57.
29
V. Vuleti-Vukasovi, Obrti u Foi, Glasnik za umjetnost i obrt (Zagreb), III/1888, str.
27. Citirano prema A. Bejti, Povijest i umjetnost Foe, str. 58.
110 111
Slinim poslom bavio se u Foi i Mustafa Leti, uven na daleko
po svojoj vjetini graviranja arabeski na gvou, ali je ljubomorno uvao
svoju vjetinu, pa kod njega niko nije izuavao zanat. Poslije 1878. godine,
kujundijskim zanatom u Foi bavilo se svega desetak radnji, smjetenih
u Prijekoj ariji, izmeu Careve damije i sahat-kule. Za vrijeme austro-
ugarske uprave u gradu postoje svega dvije kazandijske radionice. Prvu
je 1889. godine otvorio Meho Hadiahmetovi, a drugu Smail Kamo,
1907. godine. Obojica su roena u Foi, a zanat su izuili u Sarajevu. Ovaj
posljednji osposobio je trojicu naunika Avdu Balia, Memia Kumru i
Ahmeta Dizdarevia. Prvi je otvorio radionicu u Foi 1912. godine, drugi u
Ustikolini, takoe 1912, a trei u Trebinju.
31
Druga vrsta zanata kojim se uspjeno bavilo foansko graanstvo bila
je prerada koe i krzna. Za njegov razvoj postojali su izvanredni prirodni
uslovi i okolina bogata stokom. Tim poslovima bavili su se tabaci, sarai,
izmadije i urije. Najbrojniji su bili tabaci, koji su se i najdue odrali.
32

Za vrijeme austrougarske uprave tabhane su se nalazile uz ehotinu u sa-
mom gradu, nedaleko od Alada-damije.
U jednom izvjetaju iz 1891. godine kae se da u Foi ima pet tabhana,
koje godinje prerade 1.000 goveih i 5.000 ovijih i kozijih koa. Najvei
broj koe otkupljivao je vojni garnizon u Foi. Ranije se u Foi preraivalo
dvostruko vie ovijih i kozijih koa, ali poslije okupacije tavljai koa do-
li su u nepovoljniji poloaj od sarajevskih, visokih ili travnikih tavljaa,
jer su, promjenom granice, njihove izvozne mogunosti ograniene, tako da
su proizvodili samo za podmirivanje lokalnih potreba. Strunjaci su predla-
gali da se svakom od pet foanskih tavljaa dadne predujam u iznosu od
1.000-1.200 forinti za nabavku sirovine i da im se u Beu osigura trite za
njihovu robu po tamonjim cijenama. To je bio siguran put da se sauvaju
od daljeg propadanja i prevaziu proizvodnju za lokalno trite. Ali, od tog
prijedloga nije bilo nita jer se Vlada odluila da koarsku industriju razvija
u Jeleu.
33
30
. Pejanovi, Srednje i strune kole, str. 188-189, Izvjetaji o upravi Bosne i Hercegovine
od 1908. do 1914. Vidi posebno za 1906. godinu str. 321-323.
31
A. Bejti, Povijest i umjetnost Foe, str. 61.
32
izmedijski i urijski zanat poeo je znatno ranije propadati (H. Kreevljakovi,
Esnaf i obrti, str. 71.).
33
ABH, ZMF, br. 6.694/BH, 1981.
112 113
Jele je bio jedno od veih naselja u foanskom srezu, a poznat je po
kvalitetnoj preradi koe. Po broju preraenih koa nalazio se odmah iza
Sarajeva i Visokog, a ispred Travnika, Foe i Jajca. U njemu se 1891. godi-
ne preraivalo 6.000 ovijih i kozijih koa, dok je ranije preraivano etiri
puta vie (24.000 koa)
34
Do okupacije Bosne i Hercegovine u Jeleu su se odrale 4 tabhane
smjetene uz Krupicu. O jelekim tabacima Hamdija Kreevljakovi je
zapisao slijedee: Zanimljivo je da je u svakoj tabhani bilo po devet suvla-
snika (ortaka). Ovaj sluaj nije mi vie nigdje poznat. Prema tome, ovaj je
tabaki odak brojio 36 majstora. Poneki su majstori imali do 15 radnika.
Uzmemo li da je svaki tabak imao po pet radnika, onda je u tom odaku
bilo zaposleno preko 200 osoba.
35
Vjerovatno se veina ovih radnika samo
uzgredno bavila preradom koe. Prema izvjetaju iz 1891. godine, u Jeleu
su radile tri tabhane sa 30 tavljaa, ali od te tri dvije su bile pred potpunom
obustavom rada. Tada je radilo svega devet tavljaa i 15 radnika. Svaki
zaposleni preraivao je 600-700 koa godinje. Bili su minimalno plaeni.
Uz hranu su zaraivali svega 20 krajcera dnevno, to je bilo 2,5 puta manje
od najslabije plaenih radnika u zemlji.
S obzirom na to da su jeleki tavljai imali najbolje prirodne uslove i
da su proizvodili najkvalitetniju kou, predloeno je da se u Jeleu podigne
moderna fabrika koe. Prijedlog je ostvaren 1892. godine. Lokalni tavljai
napustili su stare tabhane i zaposlili se u fabrici kao najamni radnici. Dvije
godine kasnije fabrika je proirena. Njena godinja proizvodnja iznosila je
80.000 ovijih i kozijih koa, a uz to se dobijalo 70.000 kg vune. inilo se
da je ta fabrika u Jeleu bila dobar poslovni potez nove uprave, ali je ona
zbog slabog rukovoenja radila samo do 1898. godine. Postrojenja su sta-
jala neiskoritena punih 10 godina, a onda su ustupljena Aeru Alkalaju,
koji ih je instalirao na Moanicu kod Sarajeva.
36
Prekidom rada fabrike u
Jeleu nanesena je velika teta lokalnom stanovnitvu. Na pribavljanju siro-
vina i preradi koe imalo je posao oko 300 ljudi, koji su godinje zaraivali
34
ABH, ZMF, br. 6.694/BH, 1981.
35
H. Kreevljakovi, Esnaf i obrti. str. 73. Tabakimposlombavile su se sljedee porodice:
oze, Dinii, ljive, Zametice, Omeragii, Niii, Tuzlaci, Kazazii, Ute, Merdani, ah-
bazi, Palalije, Kurtovii, Hadii, Drinjakovii i Husii.
36
ABH, ZMF, br. 6.694/BH 1891; H. Kreevljakovi, Esnaf i obrti, str. 74; H. Renner,
Wanderungen durch Bosnien und die Hercegovina, str. 133-134.
112 113
20.000 forinti, dok je isti prihod itave ranije produkcije iznosio 1.200
forinti. Naalost, jedna dobra tradicija nije prerasla u novi kvalitet.
Foanski kraj bio je poznat i po kunoj proizvodnji tekstila. Tvornica
ilima iz Sarajeva osnovala je 1912. godine svoju filijalu u Foi. Takve filija-
le postojale su u vie mjesta Bosne i Hercegovine. Osnovane su dosta kasno
i radile samo do izbijanja rata 1914. godine.
37
U prvim godinama okupacije Austro-Ugarska je posvetila veliku
panju uzgoju i fabrikoj preradi duhana. Uvoenjem monopola, 25. de-
cembra 1879. godine, ona je djelovala u dva pravca na jednoj strani je
nastojala da visokim otkupnim cijenama pridobije seljake za uzgoj duhana i
da strogim mjerama sprijei njegovu privatnu preradu i krijumarenja, a na
drugoj da to prije stvori uslove za fabriku preradu u zemlji. Prva ulaganja
u te poslove brzo su se isplatila. Ve 1880. godine podignute su fabrike
duhana u Sarajevu i Mostaru, a kasnije jo dvije u Banjoj Luci (1888) i
Travniku (1893). Osim njih, podignuto je i osam otkupnih stanica i to pet
u Hercegovini i tri u Bosni (Oraje 1888, Foa 1893. i Srebrenica 1897).
Broj sadilica duhana stalno se poveavao, tako da je uprava mogla ve 1883.
godine, znatno sniziti otkupne cijene i uvesti stroije klasiranje.
Poseban privredni znaaj za Fou i njenu okolinu imalo je saenje
duhana i podizanje otkupne stanice. U foanskom kraju proizvoen je
duhan slabijeg kvaliteta, ija je cijena prve klase iznosila 160 kruna po 1 q,
dok je ista koliina i I klasa hercegovakog duhana plaana 300 kruna. Bez
obzira na to, prihod od duhana predstavljao je znaajnu stavku u ukupnom
prihodu itavog kraja. Od 1882. do 1886. godine foanski srez proizvodio
je prosjeno godinje 317 kvintala, a od 1892. do 1896. godine prosjeno
1.955 q godinje. Ako se uzme da je prosjena cijena duhana po 1 q bila
120 kruna, onda je bruto-prihod 1895. godine iznosio 234.600 kruna. Pro-
sjena nadnica kopaa u rudniku Kreka iznosila je tada oko 2,5 krune. To
znai da je prihod od duhana u foanskom srezu bio jednak sumi od 93.840
nadnica rudara u Kreki.
Iste godine kada je otvorena otkupna stanica u Foi izgraeni su du-
hanski magacini u koje je uloeno 21.910 kruna, a njihova dogradnja do-
37
Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1913. Wien. 1914. str. 76,
Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina fr die Jahre 1914. bis 1916.
Wien, 1916. str. 90.
114 115
vrena je 1910. godine uz ulaganje od 36.000 kruna. Osim prihoda koje je
donosilo uzgajanje duhana, otkupna stanica u Foi zapoljavala je izvjestan
broj radnika u toku cijele godine, a u sezoni i do 40-50. Godine 1904. za-
poljavala je 27 domaih radnika, a 1912. godine 47.
38
Izvanredni prirodni uslovi koje je imao foanski kraj za razvoj umske
privrede i drvne industrije ostali su neiskoriteni za svo vrijeme austrou-
garske uprave. Potkraj osmanske vladavine, u foanskom kraju bilo je podi-
gnuto nekoliko pilana potoara, a 1885. godine zabiljeeno je da foanski
srez ima 4 pilane na vodeni pogon, dok se 1910. godine spominje 8 takvih
pilana. Njihovi vlasnici bili su domai ljudi ( Jovo i Aleksa Jeremi, Hasan
Pilav i Hasan Karahasanovi). Sve pilane su radile s po jednom pilom, od
kojih je samo jedna bila okrugla. Ukupna investicija u njih iznosila je oko
8.000 kruna, tako da prosjeno ulaganje po jednoj pilani iznosi oko 1.000
kruna. Oigledno, rije je o malim pilanama potoarama ogranienog pro-
izvodnog kapaciteta, sraunatog na podmirenje lokalnih potreba.
39
Strani kapital, iako je bio veoma zainteresiran za bosanske ume, za-
obilazio je foanski kraj zbog udaljenosti od glavnih eljeznikih pruga.
Tek 1913. godine Akcionarsko drutvo za iskoritavanje uma i pogona parnih
pilana, prije P. i C. Goetz i komp. dobilo je na submisijanskoj licitaciji dugo-
ronu eksploataciju uma u foanskom kraju. Ali, taj ugovor nije realiziran
sve do kraja austrougarske vladavine.
40

U privrednom ivotu Foe posebno i istaknuto mjesto pripadalo je
trgovini. Smjetena na trgovakom putu od Dubrovnika ka Carigradu,
Foa je nekoliko stoljea bila u sreditu kopnene razmjene dobara izmeu
Levanta i zapadnih dijelova Balkanskog poluostrva. Otuda je njeno stano-
vnitvo, prolazei sve periode prosperiteta i kriza ove razmjene, izgradilo
poseban smisao za trgovinu. Nazadovanje starih balkansko-orijentalnih
zanata i okretanje trgovine prema Austro-Ugarskoj Monarhiji prisililo je
Foake da se prilagoavaju novim uslovima.
38
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906. str. 576; Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine
1911. str. 224.
39
Ortschafts und Bevlkerungs Statistik 1885. Zemaljski pregled mjestopisa; Izvjetaj o
upravi Bosne i Hercegovine 1911. str. 118-119; Branislav Begovi, Razvojni put umske pri-
vrede u Bosni i Hercegovini u periodu austrougarske uprave (1878-1918), sa posebnim osvrtom
na eksploataciju uma i industrijsku preradu drveta. Sarajevo, 1978, str. 91.
40
B. Begovi, Razvojni put umske privrede, str. 141.
114 115
Izgledi za budunost naroito su se pogorali poslije okupacije 1878.
godine i to sa dva osnovna razloga: prvo, ukljuivanjem Bosne i Hercego-
vine u carinsko podruje Monarhije prekinuta je njihova veza s tradicio-
nalnim tritem u Crnoj Gori i Srbiji i drugo, Foa je ostala udaljena od
glavnih eljeznikih pruga koje su itav promet okretale prema Austriji i
Maarskoj. Razvoju foanske trgovine ili su, ipak, naruku duga tradicija,
bogata okolina i prisustvo vojnog garnizona koji je djelimino snabdijevala.
Ovome treba dodati da je razvoj trgovine stimulirao i poreski sistem, jer su
trgovci u cijeloj zemlji plaali svega 3% poreza na istu dobit. Osim toga,
na inicijativu Zemaljske vlade, u Foi je 1906. godine osnovan Potporni
fond za trgovinu i zanatstvo, koji je raspolagao kapitalom od 9.000 kruna.
Meutim, znaajniji od toga fonda bili su Sreski potporni fond, s kapitalom
od 83.050 kruna i Kreditni fond, s kapitalom od 400.000 kruna. Njihova
namjena je bila da kreditiraju zanatstvo i trgovinu, a ovaj posljednji prven-
stveno razvoj poljoprivrede.
41
Prema Trgovakom zakonu za Bosnu i Hercegovinu, koji je stupio na
snagu 1. novembra 1883. godine, uvedena je obaveza sudskog protokolira-
nja za sve trgovake radnje koje su u Sarajevu plaale najmanje 15 forinti
(30 kruna) poreza na istu dobit, a u drugim mjestima najmanje 6 forinti
(12 kruna). To znai da je obavezu sudskog protokoliranja imala svaka
trgovaka radnja u Foi koja je godinje ostvarivala najmanje 400 kruna
istog prihoda. U Foi je 1899. godine bilo 35 takvih trgovaca, a 1910.
godine 50.
Protokolirane trgovake f irme u Foi 1910. godine
42
Naziv frme Godina
protokoliranja
1. Altarac Mayer 1884.
2. Bajrovi Raidaga 1893.
41
Bosnischer Bote, 1912. str. 390.
42
Finansijalni ljetopis Bos.-Herc, Kompas, 1910/11. str. 403-404. U popisu za 1910. godinu
nedostaju neke trgovake radnje koje se ranije javljaju. Autoru nije poznato da li su one
prestale raditi ili su njihovi vlasnici napustili Fou. To su sljedee frme: Husein-beg Zul-
fkarpai (1904), Jovan Radoevi (1891), preselio iz Kalinovika, Selim ukalo (1891),
Tomo Tomaevi (1891), Salih Tataragi (1891), Ahmet Hanjali (1892), Simo Sunari,
Meho Hajri i air Hajri i Hermann Fusch (1891), koga je 1904. godine u Sarajevu
naslijedio Venzel Stjepan. Uporedi Bosnischer Bote, 1899. str. 65 i Bosnischer Bote, 1902.
str. 182.
116 117
Naziv frme Godina
protokoliranja
3. Baki Hadi Ibrahim 1891.
4. Baki Jusufaga 1893.
5. ehaji Mehmed 1900
6. Dindija Hasan 1905.
7. Ekmei Osman 1905.
8. onlagi Mehmed i Hasan 1894.
9. Gloali, braa 1896.
10. Hadiali Ber 1893.
11. Hadimei Mehmed 1893.
12. Kadribegovi Edhem 1905.
13. Karahasanovi Hasan 1891.
14. Karahasanovi erif 1905.
15. Karahoda Muan 1905.
16. Karahoda Salih 1891.
17. Karavdi Avdo 1905.
18. Kujundi Vasilije i Pero 1905.
19. Leti Murat 1891.
20. Njuhovi Jusuf 1891.
21. Okovi Omer 1905.
22. Pandur Mehmed 1910.
23. Paovi Avdo 1891.
24. Paovi Ibraga 1891.
25. Prepoljac Aleksije 1891.
26. Selimovi Ibrahim 1905.
27. iljak Hasan 1891.
28. Sirbubalo Salih i Mehmed 1900.
29. Sokolovi Simo i sinov 1910.
30. Sokolovi Timotje 1891.
31. Spitzer Heinrich 1893.
32. Stark Johann 1902.
33. ukalo Muhamed 1900.
34. Tafro Muhamed 1891.
35. Tafro Mustafa 1907.
36. Tafro Salko 1906.
37. Tataragi Hadi Ibrahim 1905.
116 117
Naziv frme Godina
protokoliranja
38. Tomaevi Simo 1891.
39. Tomaevi Tane 1891.
40. Toovi Risto i sinovi (Risto, Konstantin i Vladimir) 1910.
41. Trhulj Alaga 1891.
42. Trhulj Salih 1900.
43. Tufeki Gavro 1891.
44. Tufeki Mujo 1892.
45. Tufeki Tane 1891.
46. Tulek Avdo 1891.
47. Tuno Beir 1893.
48. Uzunovi Halil 1891.
49. Vukovi Nike Hadi sinovi (Milan i Vasilije) 1892.
50. Vukovi Todo Hadi 1891.
To su bile uglavnom trgovine mjeovitom robom. Samo je kod nekih
bilo naznaeno ime se bave. Karakteristino je da su u Foi zabiljeeni kao
trgovci samo dva stranca i jedan Jevrejin. Trgovinu su, prema datom popisu,
vodili, uglavnom, domai ljudi i to 35 Muslimana i 12 Srba. Meu njima,
najistaknutiji trgovci mjeovitom robom bili su Niko Hadi-Vukovi i si-
novi, braa Gloajii, Jusuf Njuhovi, Simo Sunari, Vlado Hadivukovi,
Salih Tafro, Hadi Beir Hadiali, Beir Tuno, Salih i Mustafa Tafro,
Meho i air Bajri, braa Sokolovi. Najpoznatiji trgovci drvetom bili su
Jovo i Aleksije Jeremi i erif Karahasanovi; svoje ciglane su imali Ahmet
onlagi, Alaga Rodo i Vlado Hadi-Vukovi, koar i trgovac bio je Ju-
suf Njuhovi, a vinariju su drala braa Caratan, koji su imali svoje filijale
u Goradu i Sarajevu.
43
Moderan hotel, s 24 sobe, drao je Samuel Gerstl, a
hotelijerstvom su se jo bavili Jakob Russ, Mara Jovovi i Carl Herres, dok
su vojniku kantinu drali Josef Gerstl i Maria Schlamp (lamp).
Privredni razvoj Foe, a posebno akumulacija kapitala koja je vre-
na u trgovini, uslovili su stvaranje prvih novanih zavoda. Godine 1906.
43
Bosnischer Bote, 1912, str. 391.
44
Aleksije Jeremi, predsjednik, ore Hadi-Vukovi, potpredsjednik, Milan Simi,
Todo Koovi, Vasilije Kovaevi i Vlado Hadi-Vukovi, lanovi direkcije. Nadzorno vi-
jee sainjavali su: Jovo Jeremi, predsjednik, Nedjeljko Davidovi, Simo Hadi Gloali,
Milan i Todor Hadi-Vukovi.
118 119
osnovana je Srpska tedionica u Foi (zadruga s ogranienim jemstvom).
Na njenom elu stajali su najistaknutiji predstavnici srpskog trgovakog
graanstva.
44
Krajem 1909. godine imala je 255 lanova s 560 udjela po 50
helera nedjeljno, a krajem 1910. godine 225 lanova sa 619 udjela.
Odlukom glavne skuptine, 20. jula 1910. godine, likvidirana je Srpska
tedionica, a osnovana Srpska banka i tedionica (dioniarsko drutvo). Preuzi-
majui imovinu i dugove Srpske tedionice, Srpska banka i tedionica (dio-
niarsko drutvo) zapoela je rad s dionikim kapitalom od 200.000 kruna u
2.000 dionica po 100 kruna. Do 1. novembra 1912. godine bilo je uplaeno
160.000 kruna.
45
Muslimanska tedionica u Foi (zadruga s ogranienim jemstvom)
osnovana je 1907. godine. Na glavnoj skuptini tedionice, 14. januara
1910. godine, data je saglasnost da se osnuje Muslimanska kreditna banka
(dioniarsko drutvo). Zakljuak je proveden u djelo na glavnoj skuptini
19. maja 1911. godine. Muslimanska kreditna banka preuzela je imovinu
i dugove Muslimanske tedionice. Osnovana je s dionikim kapitalom od
500.000 kruna u 10.000 dionica po 50 kruna. Uplaeno je bilo 2.000 dio-
nica u vrijednosti 100.000 kruna.
46
* * *
Foa i njena okolina uli su u politiku istoriju austrougarskog perioda
po dogaajima koji su se zbili u ustanku 1882. godine i za vrijeme prvog
45
Direkciju Srpske banke i tedionice sainjavali su: Aleksije Jeremi, predsjednik, or-
e Hadi-Vukovi, potpredsjednik i lanovi: Milan Simi, Vlado Hadi-Vukovi, Simo
Gloaji, Todo Koovi, Vasilije Popovi, Nedjeljko Davidovi (ajnie). Nadzorno
vijee sainjavali su: Jovo Jeremi, predsjednik i lanovi: Husein-beg Zulfkarpai, To-
dor Hadi-Vukovi, Milan Hadi-Vukovi i dr. Risto Jeremi (Tuzla). Vidi: Finansijalni
ljetopis Bos.-Herc, Kompas za godine 1910/11. str. 226, 1911/12. str. 136-138, 1912-13, str.
126-128.
46
Direkciju Muslimanske kreditne banke sainjavali su: Ibrahim ef. Raidkadi, presje-
dnik (iz Gorada), Ahmedaga Hasi, potpredsjednik (Foa), lanovi: Uzeiraga Njuhovi,
Ali ef. Raidkadi, Salih ef. Mufti, Hasanbeg Alajbegovi (svi iz Foe). Mustajbeg Prao
(ajnie) i Alibeg engi Borjanin iz Borja. Nadzorno vijee: Mustajbeg Krlak, pred-
sjednik, lanovi: Salih ef. Hasi, Ibraga Selimovi, Mehmed ef. Manjo, Ahmed ef. Raid-
kadi. Poslove direktora obavljao je Nikola Kovaevi. Vidi: Financijalni ljetopis Bos-herc.,
Kompas 1912/13. str. 128-130. i 170.
118 119
svjetskog rata 1914-1918. godine. Sve to se dogaalo izmeu njih ne izlazi
iz okvira politike istorije veine naih mjesta.
Foa, kao ni drugi gradovi jugoistone Bosne, nije pruila neposredan
otpor kad ju je zaposjedala austrougarska vojska u oktobru 1878. godine, ali
je bilo Foaka koji su uestvovali u odluujuoj bitki na Glasincu. Budui
da je naseljen iskljuivo muslimanskim i srpskim stanovnitvom, u blizini
crnogorske, turske i srpske granice, foanski kraj najtee je podnosio novu
okupacionu vlast, koja ga je politiki, ekonomski i drutveno izolirala od
susjednih zemalja i uspostavila strogu birokratsku vlast s jakim vojnim
garnizonom. Nisu se lahko mirili s nastalom situacijom, a nezadovolj-
stvo se naroito ispoljilo prilikom objavljivanja vojnog zakona za Bosnu i
Hercegovinu, 4. novembra 1881. godine. Predstavnici okupatorove vlasti
izvjetavaju iz Foe, novembra 1881, da narod itavog sreza prua pasivan
otpor koji se ispoljava u odbijanju da uestvuju u javnim radovima, plaanju
poreza, neprijavljivanju pred sudom i slino, tako da je vlast preduzimala
prisilne mjere. U znak otpora vojnom zakonu, 80 muslimanskih porodica iz
Foe podnijelo je zahtjeve za iseljenje. Iz takvih reagiranja okupaciona vlast
je zakljuila da se u foanskom srezu vie nego i u jednom drugom moe
oekivati otpor vojnom zakonu. Odmah je pourila da objasni razloge za
takav stav stanovnitva, pa je konstatirala da je u srezu snaan pritisak pore-
skih i umskih organa. albe su naroito dolazile na efa umske uprave.
47
Iako su okupacione vlasti dobile nareenje da djeluju energino, ipak
su im preporuene taktinost i obzirnost. S obzirom na to da je nezadovolj-
stvo imalo dublje socijalne i politike korijene, nisu se mogli izbjei sukobi
izmeu stanovnitva i okupacione vlasti. Proglaavanje vojnog zakona bio
je dovoljan povod za to. Pripreme za ustanak poele su u itavom kraju,
okupljajui bonjako i srpsko stanovnitvo. Opte nezadovoljstvo dostiglo
je kulminaciju u prvoj dekadi januara 1882. godine. Ustanak je poeo na-
padom na andarmerijsku stanicu u Ulogu, nou izmeu 10. i 11. januara
1882. godine. Na tom mjestu ukrtali su se putevi iz istone Hercegovine i
june Bosne, to nije bilo beznaajno za dalji tok ustanka. andarmerijsku
stanicu napala je grupa od 100 ustanika predvoenih podserdarom Perom
Tunguzom, koji je jo 1878. godine imao svoju etu. U izvjetaju kapetana
Lukia stoji da su ustanike sainjavali Bonjaci i Srbi iz Bora i Foe. Uz
47
H. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 93.
120 121
Peru Tunguza, kljunu ulogu u ulokom ustanku imao je Omer ai, bo-
gati zemljoposjednik, koji je s vie sinova uestvovao u njegovoj pripremi
i izvoenju.
48
Neposredno poslije izbijanja ustanka u Ulogu nezadovoljstvo se proi-
rilo na Podrinje, prema osmanskoj granici sve do ajnia. Garnizon u Foi
imao je 300 vojnika, od kojih su 150 bili regruti. andarmerijske stanice u
Kalinoviku i Jeleu traile su, 13. januara, da im se uputi pomo od 60 ljudi,
jer su se ustanici pojavili na Vuijem brdu i Vratlu, ali im foanski garnizon
u tome nije mogao pomoi.
49
Ustanici su 25. januara 1882. godine zauzeli andarmerijske stanice u
Kalinoviku i Jeleu, a poslije toga su svoje glavne napore prenijeli iz gornjeg
Podrinja i Zagorja prema Foi. Najaktivnije ustanike voe bili su Pero
Tunguz, Stojan Kovaevi i Salko Forta. Cilj im je bio da oslobode Fou.
Najznaajniju ulogu u ostvarenju tog zadatka imao je Stojan Kovaevi.
On je dobio tajnu poruku iz Crne Gore da zauzme Fou i prekine njenu
vezu sa Sarajevom. Vodio je grupu od 600 ustanika i 1. februara 1882.
preduzeo akciju dolinom Sutjeske, gdje je zauzeo andarmerijsku stanicu u
Tjentitu. Tom prilikom zarobljen je 21 andarm i vojnik, ali su svi puteni
na slobodu.
50
Do 1. februara ve se bilo diglo na ustanak stanovnitvo na lijevoj obali
Drine. Ustanici su zauzeli skele na Drini i poeli se prebacivati na desnu
obalu, prema Crnoj Gori i Sandaku. Neposredna posljedica toga bilo je
ugroavanje austrougarske vojske u Foi i naputanje andarmerijskih sta-
nica u elebiima, Mazou i Bastasima. Tako su glavni skelski prelazi na
Drini doli u ruke ustanika, iji su glavni punktovi bili oko Huma i Bro-
da.
U Foi je koncentrirana austrougarska vojska. Jedna kolona pod ko-
mandom pukovnika Hacea stigla je u Fou 2. februara, a iz Sandaka je
upuen jedan bataljom u ajnie i Fou. Komandant svih tih snaga bio
je general Obadi. Preduzeta koncentracija vojske i njeno stavljanje pod
komandu jednog generala ukazuje na strategijski znaaj Foe i ozbiljnost
ustanikih akcija. O ovim dogaajima Hamdija Kapidi je pisao: Situa-
48
H. Kapidi, Hercegovaki ustanak, str. 109-110.
49
50
120 121
cija izmeu 2. i 15. februara postala je po austrijsku vojsku kritina. Stojanu
su pristizale ustanike ete iz podruja desne obale Drine iz Sandaka pod
Toiem, Jovom Karoviem i Beirom Kaljaom, koji je prema konfident-
skim izvjetajima, stigao iz Kolaina.
51
General Obadi je 4. februara sa jednim dijelom vojske preduzeo izvi-
anje dolinom Drine i Sutjeske, a ostatak vojnika rasporedio je na poloaje
oko Foe. Ustanika akcija poela je napadom na Brod. Komanda u Foi
javila je 2. februara da su ustanici opkolili Fou, da se kod Broda vode borbe
i da kod Cvilina ustanici prelaze Drinu na vie mjesta. U izvjetaju stoji:
Sve je ustalo i opta je revolucija, sve je naoruano (kurziv I. H.).
52
General
Obadi morao je prekinuti nastupanje prema Bastasima, jer su ustanici
zaprijetili da e ga odvojiti od Foe. Sve snage morale su se koncentrirati
na odbranu grada. Poloaj okupatorske vojske u samom gradu oteao je
pokret u srpskom dijelu varoi. Do estokih borbi dolo je 4. februara oko
utvrenog Susjena i Broda. Prema ustanikim izvjetajima, u bitkama
oko Foe uestvovalo je 1.500 boraca. U jednom izvjetaju pie: Kad smo
saznali za tu namjeru (kretanje pukovnika Hacea prema Foi), rasporedili
smo svoje snage (1500 i to tako to smo postavili jedan dio na Krbljinama
prema Rogoju, drugi smo stavili u pokret prema Foi, a s treim smo izvrili
napad na Susjeno kod Foe), zatim smo navalili na Fou sa svih strana.
Borili smo se dva dana (3. i 4. februar), zauzeli sve kasarne, a treeg dana
prekinuli borbu.
53
Oigledno je da su ustanici iskoristili momenat kada je
general Obadi napustio Fou s dijelom trupa i na taj nain oslabio odbra-
nu. Uspjene akcije ustanika voene su sve do povratka i koncentracije svih
trupa, tako da su oni trei dan morali prekinuti borbu. U austrougarskom
izvjetaju kae se da su borbe za Fou bile estoke, da su prekinute 4. febru-
ara kada je stigao general Obadi s pojaanjem i da je u njima poginulo 4, a
ranjeno 17 vojnika. Ustanici su imali 3 mrtva i 4 ranjena.
54

Ustanici nisu zauzeli Fou, jer je bila dobro utvrena i branjena s osam
bataljona ojaanih artiljerijom. Iako su pokazali izvanrednu preduzimlji-
vost i hrabrost, slabo naoruani i bez artiljerije nisu se mogli suprotstaviti
izvjebanoj vojsci u utvrdama. Ipak, iz borbi za Fou 3. i 4. februara 1882.
51
52
53
54
122 123
godine, ostalo je zabiljeeno da je ustanicima pruilo pomo svojom pobu-
nom srpsko stanovnitvo u gradu.
55
U borbama oko Foe istakao se Stojan Kovaevi, koji je komandovao
s oko 600 ljudi. U narodu foanskog kraja ovaj ustanak poznat je kao Sto-
janov vakat.
Neuspjeli napad na Fou 2-4. februara nije prekinuo dalje ustanike
akcije u foanskom kraju. Forta se sa svojim ljudima povukao u Bora, a
Stojan Kovaevi se sa manjom etom vratio u Gacko. U okolini Foe za-
dralo se oko 700 ustanika, koji su se koristili svakom pogodnom prilikom
da napadnu okupacionu vojsku. estok napad ustanika na Brod kod Foe
zabiljeen je 23. februara u vrijeme austrougarske ofanzive na Zagorje.
Ustanici vie nisu bili u prilici da organiziraju vei napad na Fou, jer je
ona postala koncentracioni i polazni centar austrougarske vojske iz koga su
ile sve akcije protiv ustanika u Ulogu i Zagorju. Pomenutih 700 ustanika
u foanskom kraju vezalo je za sebe 18 eta austrijske vojske, na elu s ge-
neralom Obadiem.
56
U itavom Hercegovakom ustanku 1882. godine foanski kraj dao
je izvanredan doprinos. U njemu su uestvovali zajedno Srbi i Bonjaci,
borei se protiv austrougarske vojske. Nakon ustanka, okupaciona vlast
proglasila je amnestiju za ustanike, ali je od toga bilo izuzeto 241 lice koje
se istaklo u ustanku. Meu njima je bilo 187 Srba i 54 Bonjaka. U gradu
Foi je od amnestije bilo izuzeto 20 Bonjaka i 8 Srba.
Slamanjem ustanka iz 1882. godine Austro-Ugarskoj je uspjelo da
okona 50-godinji nemirni period u Bosni i Hercegovini. Za sreivanje
prilika u krajevima koji su se digli na ustanak nova vlast se oslanjala na
vojsku, policiju, brojni birokratski aparat, ali i na domae ljude kojima je
osiguravala privilegiran socijalni i politiki poloaj.
Na granici prema Crnoj Gori i Sandaku je uspostavljen vojni kordon
koji je potpomognut s devet andarmerijski stanica: Foa, Bastasi, elebi,
Suha, Jele, Kalinovik, Previla, Viko i Ljubina. Meutim, ni to nije bilo
dovoljno da se uspostavi trajniji mir. Krajem 1882. godine formirana je
u graninom pojasu prema Crnoj Gori, Sandaku i dijelu Srbije posebna
vojno-policijska formacija, takozvani trajf-korpus (Streif-korps), koji je
55
56
122 123
bio veoma pokretan i imao zadatak da u svakom momentu efikasno djeluje
u sluaju lokalnih pobuna ili upada oruanih grupa preko granice.
Iz Bea i Sarajeva stizale su instrukcije da se energino postupa protiv
onih koji naruavaju red i sigurnost, a da se istovremeno radi na pridobija-
nju naroda za prihvatanje okupacione vlasti. Svaka dozvola za ugostiteljsku,
trgovaku ili kakvu drugu radnju bila je uslovljena u najmanju ruku lojal-
nim dranjem prema vlastima, a u mnogim sluajevima traene su i druge
usluge. Takoe se djelovalo preko vjerskih slubenika i zemljoposjednika
koji su ve u poetku probrani kao politiki oslonac nove vlasti, uz garan-
ciju da e zadrati ranije socijalne pozicije. Kako to treba praktino raditi
pokazao je Benjamin Kalaj, zajedniki ministar finansija i najodgovorniji
funkcioner za voenje austrougarske politike u Bosni i Hercegovini. Prili-
kom svog prvog obilaska Bosne i Hercegovine, neposredno poslije imeno-
vanja za ministra, on je posjetio foanski kraj, u kojem je ustanak bio tek
uguen. U Ustikolini je dao 100 forinti za opravku damije, to je meu
prisutnim muhamedancima pobudilo neobino radovanje i zahvaljivanje.
U gradu Foi je razdijelio 500 forinti sirotinji, a jednom hadiji, kome su
hajduci zapalili han, dao je 60 forinti.
57
Posebnu funkciju u politikom djelovanju u narodu imalo je gradsko
vijee (Medlis) sastavljeno od uglednih i lojalnih predstavnika graanstva.
Njega su 1900. godine u Foi sainjavali. Avdaga Mufti, naelnik, Aleksije
Jovii i Muhamedbeg Avdagi, podnaelnici, zastupnici: Vaso Tomaevi,
Hadi Ibrahim Beki, Sulejmanbeg Pai, Salihbeg engi, Tane Tomae-
vi, Jusufaga Njuhovi, Beiraga Tuno, Jovo Jeremi i Todo Nikovi.
58
Socijalni sastav gradskog vijea nije se izmijenio ni 1912. godine. Tada
su ga sainjavali: Huseinbeg Zulfikarpai engi, naelnik, podnaelnici:
Vasilije Kujundi i Ahmetaga Hasi, zastupnici: Muratbeg engi, Husa-
ga Pilav, Idrizbeg Avdagi, Vlado Gloaji, Nikola Caratan, Sulejman-beg
Pai, Mehaga Hadimei, Bajraga Tuno i Uzeiraga Njuhovi. U grad-
skom vijeu bilo je 1900. godine 12 lanova, od kojih je bilo 7 Bonjaka i 5
Srba, a 1912. godine u vijeu su sjedili 9 Bonjaka i 3 Srbina. Bonjake su
zastupali zemljoposjednici i trgovci, a Srbe trgovci.
57
Sarajevski list, br. 109, 10. septembar 1882. Za podatak zahvaljujem dr. Tomislavu Kra-
ljaiu.
124 125
U Foi se, kao i u drugim naim gradovima, izdvojio tanak sloj srpskog i
bonjakog graanstva koje se stalno smjenjivalo u gradskom vijeu, vakuf-
skom i crkveno-kolskom odboru, direkcijama srpske i muslimanske ban-
ke, kao i u odborima njihovih kulturno-prosvjetnih i potpornih drutava.
Imetak koji su stekli trgovinom i brojnim kmetskim selitima ulagali su di-
jelom u odlazak na hadiluk (odatle uz imena i prezimena dodatak hadi) i
dobrotvorne svrhe, da bi i na taj nain pribavljali drutveni ugled. Austrou-
garska vlast je nastojala da upravo njih pridobije za svoju politiku, pri emu
im je pravila razne ustupke. U tim svojim nastojanjima ona je uspijevala da
pridobije samo dio graanstva i krupne zemljine posjednike.
S obzirom na to da su u Bosni i Hercegovini sve do 1910. godine
primjenjivani zakoni iz doba Bahovog apsolutizma u Austriji, bilo je za-
branjeno osnivanje bilo kakvih politikih drutava, organizacija i stranaka.
Meutim, pokreti za crkveno-kolsku autonomiju Srba i vjersko-kolsku
autonomiju Bonjaka predstavljali su specifian vid opozicionog politikog
djelovanja, koji se prelamao i u foanskom srezu. Zatim je, u deceniji pred
Prvi svjetski rat, poelo stvaranje politikih grupa i stranaka, koje e ii od
saradnje s austrougarskom vlau, preko politikih kompromisa do otvo-
rene opozicije. Srpsko graanstvo u Foi bilo je opoziciono raspoloeno
prema austrougarskoj politici, to se vidi iz podatka da se u gradskom vije-
u 1912. nalaze samo tri Srbina (a ranije ih je bilo pet), mada se struktura
stanovnitva nije mijenjala u korist Bonjaka.
U Bosanskohercegovakom saboru foanski srez zastupali su Mustaj-
beg Muteveli (II kurija, 2. islamski izborni srez), Risto Hadidamjanovi
(II kurija, 15. srpsko-pravoslavni izborni srez), dr Luka abrai (II kurija,
10. katoliki izborni srez), zatim Mahmud-beg Fadilpai (III kurija, 9.
islamski izborni srez) i Gavro Gai (III kurija, 21. srpsko-pravoslavni
izborni srez).
Zaotravanje politikih odnosa u foanskom srezu zapoelo je balkan-
skim ratovima. Uspjesi Srbije i Crne Gore izazvali su oduevljenje srpskog
stanovnitva u Bosni i Hercegovini i pojaali njegovo opoziciono raspolo-
enje prema Austro-Ugarskoj Monarhiji. Iz straha pred tim raspoloenjem
austrougarske vlasti iskoristile su skadarsku krizu da u Bosni i Hercegovini
zavedu iznimne mjere (od 3. do 15. maja 1913. godine), kojim su zabra-
njene prvenstveno srpske nacionalne i vjerske organizacije i drutva.
124 125
Obraun koji je poeo sa srpskim stanovnitvom u vrijeme balkanskih
ratova nastavljen je u drastinoj formi poslije Sarajevskog atentata i u toku
Prvog svjetskog rata. Izbijanjem rata, Bosna i Hercegovina postala je ratno
podruje. Zaveden je vojnookupacioni reim, koji je ukinuo veinu mirno-
dopskih i zaveo vojne zakone. Od atentata, a posebno poslije objave rata
Srbiji, organizirane su u bosanskohercegovakim gradovima protivsrpkse
demonstracije, u kojima su pljakane i demolirane srpske trgovake radnje
i kue. Masovno je hapeno srpsko stanovnitvo, a ponegdje i bonjako i
hrvatsko, koje mu je bilo naklonjeno.
Prvih mjeseci rata, od austrougarskih jedinica naroito su stradala po-
granina podruja prema Srbiji i Crnoj Gori. Srpsko stanovnitvo je odvo-
eno u logore irom Monarhije (Arad, opronj, Komoran, Grac, Doboj
itd.). U Arad je internirano 5.000 lica iz Bosne i Hercegovine, od kojih je u
logoru umrlo 2.000, a u Doboju, tokom 1916. i 1917. godine umrlo je oko
5.000 lica. Zabranjen je veliki broj srpskih knjiga i asopisa, rasputena su
sva srpska kulturno-prosvjetna i aka drutva, a u toku 1915. godine in-
scenirano je niz politikih procesa protiv uglednih Srba (Banjaluka, Tuzla,
Sarajevo, Travnik i Biha).
Jo iste noi, 25. jula 1914. godine, kada je Srbija odbila austrougarski
ultimatum, poela su hapenja za austrougarske vojne i policijske organe,
politiki sumnjivih ljudi, prvenstveno Srba. U Foi je formiran ratni vojni
sud koji je na suenjima uhapenim donosio presude koje su odmah izvra-
vane. Presude su, uglavnom, bile takve da su jedni vjeani, drugi strijeljani,
a trei otpremani u logore. U Foi je 14. avgusta 1914. godine strijeljano i
povjeano 126 osoba. Meu njima bio je i starac s preko 80 godina, dvojica
mladia ispod 20, a dvojica ispod 18 godina. Iz itave grupe, trojica su se
uspjela spasiti bijegom, a jedan je teko ranjen umakao sa strijeljanja.
59
Oekujui ofanzivu srpske i crnogorske vojske, u Foi su austrougar-
ske vlasti kao taoce postavili est uglednih Srba kod dva eljezna mosta
na Drini. Na prvom su bili pop Josif Koovi, pop Vladimir Popovi iz
elebia i trgovac Niko Hadi-Vukovi, a na drugom pop Vasilije Kandi
i trgovci Milan Hadi-Vukovi i Nikola Mazija. U zoru 9. avgusta vojna
patrola strijeljala je taoce na prvom mostu, a na drugom ubila Maziju, dok
59
Vladimir orovi, Crna knjiga. Beograd-Sarajevo, 1920, str. 115.
126 127
je dvojicu drugih teko ranila. Oba teko ranjena taoca internirani su u lo-
gor u Arad.
60
Iz navedenih primjera jasno se vidi da su u Foi i u drugim mjestima na
najveem udaru bili srpski svetenici, uitelji, trgovci i intelektualci. Osim
ovih, iz foanskog sreza internirano je 58 domainstava s ukupno 356 lica
srpske nacionalnosti. Od toga broja bilo je 170 enskih, 177 mukih i 9
djece.
61
Najvei broj interniranih bio je iz sela: Sijera 100, Mreica 77,
Miljevine 49, Raii 31, Zakmura 24 itd.
Direktivom od 27. avgusta 1914. godine, Srpska vrhovna komanda
alje Uiku vojsku, u sadejstvu s crnogorskom Sandakom vojskom, u
ofanzivu na Viegrad. Sandaka vojska stupila je u dejstvo i prela Drinu
11. septembra 1914. godine nizvodno od Foe, a tri dana kasnije i kod
Gorada, dok je Uika vojska prela Drinu 14. i 15. septembra kod Starog
Broda, Viegrada i Meee. Do 17. septembra obje vojske su izbile na vi-
sinu Rogatice. Uika vojska nastavila je ofanzivu 22. septembra pravcem
Han-Pijesak-Vlasenica, a Sandaka je krenula preko Romanije i dolinom
Prae prema Sarajevu, radi obezbjeenja lijevog boka Uike vojske. Kra-
jem septembra, srpska vojska je izbila pred Vlasenicu, a crnogorska na liniju
zapadne padine Romanije selo Pale Kalinovik. Od 5. do 10. oktobra
Uika vojska je odbaena na liniju Vratar Vigova Gora enkovi, gdje
se sastala sa Sandakom vojskom. U daljim borbama, Uika vojska je do
25. oktobra odstupila na desnu obalu Drine, a 30. oktobra isto je uinila i
crnogorska vojska.
Foanski kraj je na samom poetku rata bio neposredno ratno podruje
i vie od mjesec dana bio je u rukama crnogorske vojske. Poslije terora koji
je nad njim izvrila austrougarska vojska, srpsko stanovnitvo jugoistone
Bosne doekalo je srpsku i crnogorsku vojsku kao oslobodilaku, a prilikom
njihovog odstupanja dio srpskog stanovnitva i iz foanskog sreza naputao
je domove i krenuo u Crnu Goru i Srbiju.
Jo u vrijeme pripreme ofanzive srpske i crnogorske vojske na jugoi-
stonu Bosnu, krajem avgusta 1914. godine, u foanskom i susjednim sre-
60
Crna knjiga, str. 59-60.
61
Crna knjiga, str. 95; Vorzeichnis der auf Grund der Verordnung von 13. Oktobar 1914.
Zahl 13,421/Prs, expatriirten bosnisch-herzegovinischen Landesangehrigen. Sarajevo,
1915. str. 31-36. U ovom popisu navedena su sela i poimenice sva domainstva i lica.
126 127
zovima pojavljuje se izbjegliki pokret bonjakog stanovnitva. Prilikom
povlaenja austrougarskih trupa iz Novopazarskog sandaka za njima je
krenulo oko 9.000 Bonjaka sa enama i djecom. Ovaj pokret bonjakog
stanovnitva brzo se proirio i na srezove jugoistone Bosne: foanski, aj-
niki, viegradski i rogatiki. Njime je bio obuhvaen veliki broj porodica
koje su se kretale prema Sarajevu i drugim mjestima u unutranjosti. Do
konca oktobra 1914, broj izbjeglica (muhadera) iz svih krajeva narastao
je na 36.480, a do sredine januara 1915. godine na 46.000 lica, meu koji-
ma je bilo oko 20.000 djece i oko 16.000 ena.
63
Izuzetna stradanja koja je proivljavalo cjelokupno stanovnitvo Foe
i njene okoline, bilo da se radilo o teroru nad srpskim stanovnitvom, ili
o izbjeglikom pokretu bonjakog stanovnitva, pojaavale su strahovita
glad i epidemije koje su popratne pojave ovakvih vanrednih prilika. Ve
3. avgusta 1914. godine donesen je Zakon o snabdijevanju stanovnitva
neophodnim ivotnim namirnicama. U svim mjestima vrene su rekvizicije
i stvorene rezerve ita i brana. Rekvirirani su penica, jeam, ra, kukuruz,
ovas, proso, heljda, brano i krompir. Zabranjen je izvoz iz Bosne i Herce-
govine. Nekontrolirano poveanje cijena ivotnim namirnicama pokualo
se sprijeiti maksimiranjem cijena ita i brana. Kasnije, 29. marta 1915.
godine, donesen je zakon na osnovu koga je bio reguliran promet itom i
branom. Utvrena je mjesena koliina po glavi stanovnika i to 7,2 kg bra-
na ili 9 kg ita, to predstavlja dnevnu potronju od 250 grama brana ili
300 grama ita po glavi stanovnika. Mjeseni limit u Ugarskoj iznosio je 18
kg a u Austriji 10 kg po stanovniku. Normalna mjesena potronja ita po
jednom stanovniku uzima se 18 kg mjeseno, to znai da je bosanskoher-
cegovako stanovnitvo zakonski moglo dobiti samo polovinu te koliine.
Meutim, ni tako strogo ograniene i nedovoljne koliine stanovnitvo nije
redovno dobijalo zbog neredovnog saobraaja u ratnim uslovima. Stanje je
posebno pogoravala okolnost to su se itna podruja Posavine i Sembe-
rije nalazila na pravcu nastupanja armije prema Srbiji. Stanovnitvo iz tih
krajeva bilo je evakuirano, tako da se nije mogla zavriti etva niti naredna
sjetva. Mobilizacija najsposobnije radne snage i rekvizicije konja i volova za
vojsku znaajno su smanjile produktivnu snagu poljoprivrede i to upravo u
vrijeme kada su njeni proizvodi bili najpotrebniji. Zemlju su najveim di-
jelom obraivali oni koji to nikada nisu radili, a meu njima visok procent
63
Petar Tomac, Prvi svetski rat 1914-1918. Beograd, 1973. str. 125-126.
128 129
inile su ene. Organizirane su prisilne mobe za etvu i za sjetvu, jer se
samo na taj nain mogla obraditi zemlja. Rekvirirani su svi plugovi, maine
i druga orua i stavljeni na raspolaganje za zajedniku upotrebu. Radovima
su rukovodili posebni odbori, a nadziranje je vrila andarmerija. U nedo-
statku radne snage poljoprivredne radove su obavljali zatvorenici i ratni
zarobljenici, zatim kolska djeca iz osnovne kole pod nadzorom uitelja, a
uz saglasnost reis-ul-uleme i muslimanske ene.
64
Da bi se uvela jo otrija kontrola snabdijevanja stanovnitva, u aprilu
1915. godine izdate su karte za dodjelu hljeba i brana, a stupile su na sna-
gu 11. maja 1915. godine. Tada je poveana koliina ita za seosko stano-
vnitvo sa 300 na 350 grama dnevno po stanovniku, dok je gradsko stano-
vnitvo, izuzimajui radnike na tekim poslovima dobilo svega 200 grama
brana na dan po stanovniku.
65
Ishrana stanovnitva postajala je sve tea.
Dugi i iscrpljujui rat troio je i posljednje rezerve hrane. Cijene ivotnih
namirnica od 1913. do 1916. godine porasle su za tri puta, dok su radnike
nadnice biljeile jedva 50% poveanja. Kakve je razmjere dobila nestaica
i skupoa najbolje se vidi iz porasta cijena ivotnih namirnica u Sarajevu.
Cijene ivotnih namirnica koje je 1918. godine utvrdila vlada bile su za
350% do 2.300% vee nego prosjene cijene istih artikala 1914. godine, dok
su cijene u slobodnoj prodaji i vercu bile neuporedivo vee.
66
Prema izvjetaju Sreskog ureda u Foi od 22. maja 1919. godine, na
uem podruju sreza, u posljednjim godinama rata (1916-1918) umrlo je
od gladi i iznemoglosti 2.200 lica ili oko 50 lica mjeseno. Kraj rata doe-
kan je sa znaajnim gubicima stanovnitva. Prema popisu iz 1910. godine,
ue podruje foanskog sreza (bez ispostave Kalinovik) imalo je oko 38.000
stanovnika. Izbijanjem rata 1914. godine, u vojsku je regrutirano 7.500 lica
(oko 20% stanovnitva). Ovaj podatak izgleda pretjeran, ali on je zvanino
dat i u njega ne bi trebalo sumnjati. Prema austrougarskim izvorima, 1917.
godine vojnom mobilizacijom u Bosni i Hercegovini bilo je obuhvaeno
2,35% ukupnog stanovnitva, dok je taj procent u Austriji iznosio 0,50%, a u
64
Wien, 1917. str. 141-142.
65
str. 56-57.
66
Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina fr die Jahre 1914. bis 1916,
str. 131-132.
128 129
Maarskoj 0,45%. Popisom iz 1917. godine utvreno je da na uem podru-
ju sreza ivi 28.984, a 1918. godine 30.147 stanovnika. Sreski ured navodi
da je za prehranu stanovnitva u posljednjim godinama rata bilo potrebno
18-24 vagona ita mjeseno, a da je stizalo jedva 8 vagona.
67

Tekoe karakteristine za itavu zemlju, u foanskom i susjednim
pograninim srezovima jo su vie pojaavali teror nad srpskim stano-
vnitvom i teke uslove ivota izbjeglog muslimanskog stanovnitva, koje
je bilo izloeno unitavanju. Likvidirani su naroito ugledni ljudi, zatim
internirani i prisiljeni da naputaju vlastite domove i da ostavljaju imetak
koji su mukotrpno i dugo sticali.
Nagomilani ekonomsko-socijalni problemi, kao i odjeci Oktobarske
revolucije, doveli su 1918. godine do naglog irenja antiratnog raspolo-
enja, koje se izraavalo na razliite naine. U itavom arenilu antiratnih
pojava naglaeno je dezerterstvo iz austrougarske vojske i stvaranje tzv.
zelenog kadra. Poslije Brest-Litovskog mira zeleni kadar se omasovljuje
povratnicima s istonog fronta, bivim zarobljenicima i aktivnim uesnici-
ma u oktobarskoj revoluciji.
Nerijeeno agrarno pitanje zaotrilo je u toku rata socijalne odnose na
selu. Izvjesni pokuaji da se ovo pitanje rijei za vrijeme rata nisu uspjeli, pa
su 1918. i 1919. godine seljaci pokuali da ga sami rijee. Oni pale begovske
kue i imovinu, a uskraivanje treine i uzurpiranje zemlje koju obrauju
uzima iroke razmjere. Na ruku seljakim nemirima ile su nesreene prili-
ke, jer je stara vlast bila na izmaku, a nova se nije konsolidirala. Ove nemire
je jo vie zaotravala boljevika agitacija koju provode i podstiu povra-
tnici sa istonog fronta i socijalistiki agitatori. Kao voa socijaldemokrata
u foanskom srezu spominje se cipelarski radnik epan Nei zvani Buri-
lo, koji je bio povjerenik Sreske bolesnike blagajne, a kao propagatori bolj-
evikih ideja student Pavle Koovi i stolar Gavro Vukovi, oba iz Foe. U
izvjetaju Sreskog ureda kae se da dvojica posljednjih harangiraju masu.
Slab aparat vlasti nije se mogao suprotstaviti pljakakim akcijama seljaka,
koje su mjestimino bile praene i ubistvima bonjakih zemljoposjednika.
Zbog vjerske i nacionalne strukture zemljoposjednika (preteno Bonjaka)
i kmetova (preteno Srba), zajedno s klasnim isprepliu se i zaotravaju
vjerski i nacionalni odnosi na selu. Vlasti su traile izlaz u uspostavljanju
67
Glas slobode, br. 73, 18. 9. 1918, str. 3.
130 131
vanrednog stanja u ugroenim srezovima, uspostavljanju prijekih sudova,
mobilizaciji rezervista i obrazovanju poluvojnih formacija, tzv. narodnih
gardi. Sve preduzete mjere nisu trajnije rjeavale agrarno pitanje kao najtei
socijalno-politiki problem u zemlji, pa se u njegovo razrjeavanje ukljuio
sam dravni vrh (Proglas regenta Aleksandra, 6. I 1919. Prethodne odredbe
za pripremu agrarne reforme). U tome je leao i najvei znaaj seljakih
nemira u vrijeme konsolidiranja novostvorene drave.
Poslije proboja Solunskog fronta (14-17. septembra 1918) u Sarajevu
je, 20. septembra, dolo do formiranja Narodnog vijea za Bosnu i Her-
cegovinu, koje je imalo zadatak da zajedno s ostalim narodnim vijeima
junoslavenskih zemalja pripremi stvaranje zajednike jugoslavenske
drave. U toku oktobra, u Foi je stvoren odbor Narodnog vijea, koji je
kao i u drugim mjestima imao svoju narodnu gardu. Austrougarska vlast
u Bosni i Hercegovini prestala je definitivno 1. novembra 1918, kada je
vojni poglavar general Stjepan Sarkoti predao vlast Narodnoj vladi, koju
je imenovalo Narodno vijee Bosne i Hercegovine. Zvanino proglaenje
Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca uslijedilo je mjesec dana kasnije, 1.
decembra 1918. godine.
Najvaniji zadatak Narodnog vijea i Zemaljske vlade za Bosnu i Her-
cegovinu bio je da u prelaznom periodu sauvaju red i mir i drutveni pore-
dak. Podreenim vlastima bilo je nareeno (3. nov. 1918) da se preduzmu
sve mjere za obezbjeenje line i imovinske sigurnosti. S obzirom na to da
se u stari policijski i andarmerijski aparat nije imalo povjerenja, Vlada je
naredila da se formira narodna garda koja ima zadatak da odri javni red
i mir u mjestu i okolici, a zatim da se stara o razoruanju austrougarske
vojske i da spreava nerede i pljake koje bi ta vojska inila u povlaenju.
Ova, kao i neke druge mjere nisu bile dovoljne da se osiguraju red i mir,
pa su Narodno vijee i Zemaljska vlada za BiH pozvali srpsku vojsku (4.
XI 1918) da hitno doe u Sarajevo. Tom prilikom naglaeno je da je sta-
nje naroito teko u istonoj Hercegovini i jugoistonoj Bosni, gdje je ve
dolo do nereda zbog upada komita iz Crne Gore. Prve jedinice Druge
srpske armije stigle su 6. novembra 1918. preko Viegrada u Sarajevo. Iako
je srpska vojska nastojala da uspostavi red i mir, nije imala dovoljno snage
130 131
da se osiguraju granina podruja prema Crnoj Gori, odakle su upadale
naoruane grupe komita i vrile razna nasilja i pljakali stanovnitvo.
67a
U oktobru 1918. godine Crnu Goru oslobodila je srpska vojska, s ko-
jom su saraivale crnogorske ustanike snage i crnogorske komite. Poje-
dine grupe komita odvojile su se od srpske vojske i samostalno upadale u
pogranina podruja. Tamo su napadale austrougarsku vojsku ometajui joj
odstupnicu, a ponegdje su upadale u gradove i uspostavljale vlast. Prilike
su bile veoma teke, jer je u prelaznom periodu u mnogim mjestima bilo
uspostavljeno dvovlae, a negdje je djelovalo vie faktora istovremeno:
stari aparat vlasti, srpske jedinice, narodna garda kao poluvojna formacija
sreskih narodnih vijea, a u pograninim srezovima prema Crnoj Gori po-
javljuju se kao faktor i crnogorske komite. Ovako nesreena organizacija
vlasti ostavljala je prostor u foanskom regionu za razne anarhine pojave
koje su izazivale optu nesigurnost i strah, posebno kod bonjakog sta-
novnitva. O tome svjedoi vie izvjetaja lokalnih vlasti koje su istraivale
tete uinjene bonjakom stanovnitvu. Prema izvjetaju Sreske ispostave u
Kalinoviku od 30. maja 1919, crnogorske komite i nepoznata lica uinili su
kod 28 bonjakih (druga se ne spominju u izvjetaju) domainstava tetu u
iznosu od 110.728 kruna. Sreski ured u Foi, septembra 1920, obavjetava
Zemaljsku vladu o ubistvu Nurbega adimlije i pljakanju nekih Bonjaka,
pa navodi da je stanovnitvo u velikom strahu i da je naroito panika za-
vladala meu muslimanskim svijetom, koji je do sada iskljuivo bio izloen
razbojnikim ispadima. Nije ni udo da se sve to izrabljuje u politike svrhe
i u raspirivanju vjerske mrnje; kad se uoi, da je od novembra one godine
(1918 A.P.) pa do danas meu pograninim puanstvom poginulo od ra-
zbojnikih ruku est vienih Muslimana. Drugi bi razlog bio, koji je nesno-
ljivost izmeu Srba i Muslimana esto bacio u nazadak, najnovija naredba
o oduzimanju begluka, koja je veliki broj aga i to iskljuivo Muslimana
bacila na prosjaki tap. Naroito je tim poskoio broj varoke siroadi, koja
se skoro iskljuivo regrutira iz bivih aga.
67b
Upadi komita iz Crne Gore trajali su nekoliko godina poslije Prvog
svjetskog rata i ugroavali bonjako stanovnitvo oko Foe, Gorada i
ajnia. Njihove pljakake akcije i ubistva uglednih Bonjaka unosili su
67a
ABH, ZV, br. 3034/1919. Kotarski ured u Foi Zemaljskoj vladi, 22. maja 1919.
67b
Milan Gakovi, Rjeavanje agrarnog pitanja u Bosni i Hercegovini 1918-1921. Prilozi
Instituta za istoriju radnikog pokreta. Sarajevo, 1970. br. 6. str. 25-26.
132 133
nered i nesigurnost meu stanovnitvo i pogoravali vjerske i nacionalne
odnose na ovom podruju, koji su ve od oktobra 1918. godine bili zaotre-
ni usljed samovoljnog raskidanja kmetskih i beglukih odnosa.
Uzrok pojave crnogorskih komita u ovom graninom podruju histori-
ari vide u nesreenim prilikama u Crnoj Gori poslije Prvog svjetskog rata,
takoe i u praksi iz ranijih vremena, posebno za vrijeme ratova i ustanaka,
kada se uskakalo i s jedne i s druge strane granice i vrile osvete, pljake
i paljevine. Crnogorske komite imali su progresivnu ulogu dok su se za
vrijeme okupacije Crne Gore borili za osloboenje svoje zemlje, ali zbog
njihovih upada u granina podruja Bosne i Hercegovine, nakon Prvog
svjetskog rata, svrstavaju ih u pljakae i izazivae nereda i nesigurnosti.
Njihove akcije imale su trajnije negativne posljedice na vjerske i nacionalne
odnose u tim podrujima.
67c
* * *
Iako je u poreenju s osmanskim periodom postignut izvjesni napre-
dak, pismenost u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske vladavine
bila je privilegija malog broja domaih ljudi i veine doseljenika. Meutim,
prirodno je to su postojale razlike u broju pismenih na poetku i na kraju
austrougarske vladavine, kao i razlike po pojedinim podrujima i mjestima.
U Bosni i Hercegovini je 1910. godine znalo itati i pisati (latinicu i iri-
licu) svega 177.168 lica ili 11,95% ukupnog stanovnitva starijeg od 7 go-
dina, dok je jo svega 3.082 znalo samo itati. Nepismenih je bilo 87,84%.
Iste godine, u 331 optoj, 146 vjerskih i 10 privatnih kola bilo je ukupno
42.578 uenika. Mada je broj uenika i broj kola od okupacije postepeno
rastao, 1910. godine bilo je 87,25% nepismene djece i omladine od 7 do 20
godina starosti. Nepismenost nije vladala samo na selu, nego i u gradovima.
Znaajniji procent pismenih zabiljeen je samo u etiri gradska sreza: sara-
jevskom 57,06%, mostarskom 52,33%, tuzlanskom 48,52% i banjalukom
45,24%. U svim ostalim srezovima broj pismenih nigdje nije prelazio 20%
stanovnitva starijeg od 7 godina. S obzirom na to da je veina doseljenika
67c
Atif Purivatra, Politike partije prema agrarnoj reformi u Bosni i Hercegovini neposredno
poslije 1918. godine. Prilozi Instituta za istoriju radnikog pokreta. Sarajevo 1967, III, 3 str.
94.
132 133
u Bosnu i Hercegovinu bila pismena, procent nepismenog domaeg stano-
vnitva bio je vei.
68
Pismenost u foanskom srezu bila je ispod prosjeka za cijelu zemlju, a
pogotovo sarajevskog okruga. Podaci o tome daju se u narednoj tabeli.
69
Pismenost stanovnitva starijeg od 7 godina u foanskom srezu 1910.
godine (latinica i irilica) prema konfesionalnoj pripadnosti
Pravoslavni Muslimani Katolici Ostali Svega
Znaju itati
i pisati
m. 564 561 94 9 1.228
. 145 7 125 13 290
Svega 709 568 219 22 1.518
Znaju itati m. 11 9 - - 20
. - 1 - - 1
Svega 11 10 - - 21
Ne zna itati ni
pisati
m. 4.896 10.070 47 7 15.020
. 4.877 9.403 51 4 14.335
Svega 9.773 19.473 98 11 29.355
70
Iz tabele se vidi da je pismenost razliito izraena kod pripadnika
raznih konfesija. Pravoslavnih je bilo pismeno 6,75%, muslimana 2,83%,
katolika 69,09%, ostalih 66,66%. Ukupno u foanskom srezu bilo je pi-
smeno 4,91% stanovnitva starijeg od 7 godina, a ako se u tu grupu ukljue
i oni koji su znali samo itati, onda je bilo pismeno jedva 5% stanovnitva.
Od ukupno 6.525 muke djece i omladine od 7 do 20 godina starosti nepi-
smeno je bilo 6.042. U tom uzrastu znale su itati i pisati 474 osobe, a jo
9 ih je znalo samo itati. Stanje pismenosti enske djece i omladine bilo je
jo nepovoljnije. itati i pisati znalo je svega 116, dok je nepismenih bilo
6.351 lice. To znai da je u foanskom srezu meu djecom i omladinom od
7 do 20 godina znalo itati i pisati samo 590 lica, samo itati 9 i da je po-
68
Sajma Sari, Prilog prouavanju kolonizacije u Bosni i Hercegovini od 1918-1934. Prilozi
Instituta za istoriju, godina XIV, br. 14-15, Sarajevo, 1978. str. 415-425. Vidi detaljnu
tabelu: Arhiv Bosne i Hercegovine, Kraljevska banska uprava drinske banovine, III odje-
ljenje, broj 21.749/1932.
69
Die Ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien und der Hercegovina 1910, str. XLII-XLIII.
70
Die Ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien und der Hercegovina 1910, str. 14-15. Pisme-
nost po spolu, dobi i vjeri.
134 135
tpuno nepismenih bilo 12.393 lica. Izraeno u procentima, nepismenih je
bilo 95,17%, a pismenih 4,83%, to dovoljno govori o velikom nedostatku
kola i kulturnoj misiji Austro-Ugarske, kojom se ona lano hvalila pred
Evropom.
Najvei broj pismenih ljudi u srezu ivio je u gradu Foi. To su bili
slubenici u administraciji, uitelji, trgovci, zanatlije i drugi rijetki poje-
dinci. Veoma nizak procent pismenih Bonjaka bio je uslovljen time to
je statistika biljeila samo poznavanje latinice i irilice, a u mektebima i
medresama uilo se arapsko pismo.
Poslije 1878. godine Austro-Ugarska Monarhija je imala spreman plan
stvaranja novog kolskog sistema koji bi odgovarao njenim ekonomskim,
politikim i vojnim ciljevima. Polazei sa stanovita da kola nije samo
mjesto gdje se stiu znanja nego i izrazito vaspitna ustanova, kolske vlasti
su svu svoju panju, budnost i opreznost, u prvom redu usmjeravale na
ovaj aspekt kole i njene uloge.
71
Osnovni cilj bio je da osigura presudan
uticaj na vaspitanje kolske omladine, stavljanjem pod svoju kontrolu svih
postojeih vaspitno-obrazovnih institucija. Za podizanje novih kola, koje
bi bile potpuno u duhu te politike trebalo je osigurati materijalna sredstva i
kadrove. Ali, za Austro-Ugarsku je najvanije bilo izraditi takvu kolu kao
instituciju u ijim osnovama je kult prema Monarhiji primarni cilj vaspita-
nja. Ona je i kolstvom htjela da u korijenu sprijei bilo kakve nacionalne i
nacionalnooslobodilake tenje. Iz ovih optih ciljeva austrougarska vaspi-
tnoobrazovne politike izviralo je i stanje kolstva u Bosni i Hercegovini.
Prema popisu od 1885. godine, u foanskom srezu nema podataka ko-
liko je djece pohaalo mektebe poslije okupacije, ali je ostalo zabiljeeno da
je u foanskoj medresi 1900/01. godine radio jedan nastavnik s 38 uenika, a
1901/02 47, 1902/3 61, 1903/04 53 i 1904/5 67 uenika. U srpskoj
osnovnoj koli 1891. godine bilo je 67 uenika.
72
Zadravajui i dalje zateene konfesionalne kole, prve dravne ili na-
rodne osnovne kole u srezu osnovane su u gradu Foi i Kalinoviku 1886/
1887. godine, a znatno kasnije u Bastasima (1904/1905), elebiu (1905/
1906), Jeleu (1909/1910) i Ustikolini (1909/1910. godine). Naalost, za
71
Mitar Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske okupacije (1878-
1918). Sarajevo, 1972. str. 9.
72
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, str. 203.
134 135
sada ne raspolaemo podacima koliko je djece pohaalo te kole. Godine
1912, svim dravnim konfesionalnim i privatnim kolama u Bosni i Her-
cegovini bilo je obuhvaeno samo 26,75% djece. Taj procent u foanskom
srezu bio je sigurno znatno nii, jer su veinu stanovnitva inili Bonjaci,
koji su tada nerado slali muku, a kamoli ensku djecu u dravne kole.
73
Osnovne kole izdravane su iz sredstava optina i zemaljskog erara.
Optine su bile dune da za njih obezbijede potrebne prostorije, da se bri-
nu o njihovom odravanju, rasvjeti, ogrjevu i ienju i da plaaju kolske
podvornike. Meutim, plate uiteljima (svjetovnim i vjerouiteljima) nisu
isplaivale direktno optine, pa ak ni u sluaju kada su one davale sredstva,
nego zemaljski erar. Na taj nain uitelji su bili direktno vezani za vlast
i obavezni da provode njenu politiku. S obzirom na to da su kole radile s
malim brojem uenika (1912. godine sve kole u Bosni i Hercegovini ima-
ju prosjeno po 80-90 polaznika), koje je najee vodio po jedan uitelj, u
foanskoj koli radio je jo i pomoni uitelj.
74
Godine 1898. u Foi je bio
uitelj Jusuf Bajrovi, pomoni uitelj Jovo Gavri, a osnovnu kolu u Kali-
noviku vodio je uitelj Nikola Tepavac.
75
Okupacijom Bosne i Hercegovine poele su znaajne drutveno-eko-
nomske promjene koje su bile posljedica vezivanja zaostale, polufeudalne
zemlje za razvijeniju dravu. Interesi novog upravljaa oivjeli su privrednu
aktivnost i doveli do uspostavljanja modernije administracije, priliva kapi-
tala i doseljavanja relativno velikog broja stranaca inovnika, poslovnih
ljudi i vojnika. Glavne karavanske puteve zamijenio je eljezniki saobraaj,
mijenjajui ne samo pravac ranijeg privrednog komuniciranja bosansko-
hercegovakog stanovnitva sa susjednim zemljama, nego i tokove ivota u
koji su znatno bre unoene savremene ideje i tekovine. Sve te promjene,
kao i socijalno raslojavanje, konfesionalna podijeljenost i buenje nacional-
ne svijesti imali su odraza na cjelokupnu oblast nadgradnje.
Ranije smo vidjeli da je u kolskom sistemu, odnosno u oblasti obra-
zovanja i vaspitanja, razvoj tekao u dva pravca: zadrane su ranije konfe-
sionalne kole, ali se osnivaju i dravne, koje nemaju vjerska ili nacionalna
ogranienja. I u oblasti kulture i prosvjete, u irem smislu, postojale su dvije
politike. Jednu je provodila austrougarska vlast, a drugu domae stanovni-
73
M. Papi, kolstvo, str. 46-48.
74
Izvjetaj o upravi BiH 1906, str. 70.
75
Bosnischer Bote, 2, Jahrgang, Sarajevo, 1898.
136 137
tvo u okviru svojih vjerskih i nacionalnih sredina. S obzirom na to da su
prosvjeta, kultura i umjetnost bile jedine oblasti u kojima se mogla prikri-
veno ispoljiti politika i nacionalna misao, u Bosni i Hercegovini su austro-
ugarske vlasti nastojale da ih stave pod strogu kontrolu i da ih integriraju u
svoj drutveno-politiki sistem.
Za vrijeme austrougarske uprave, u Foi su, kao i u veini drugih gra-
dova, postojala razliita drutva. U tom pogledu, najaktivniji su bili Srbi.
Oni su imali pet drutava, Bonjaci tri, a isto toliko bilo je internacionalnih
drutava.
Poetni oblik drutvenog organiziranja Srba u Foi javio se 1882.
godine formiranjem Odbora za svetosavske zabave. Za razliku od slinih
odbora u nekim drugim gradovima, foanski se neto due odrao, tako
da se spominje i 1883, a 1884. prireivao je zabavu na Arhanelov dan.
Poslije toga nema vijesti o njegovom djelovanju. Nekoliko godina kasnije,
1887. godine, foanski Srbi su, meu prvima u zemlji, formirali Odbor
mladih Srba za osnivanje crkvenog pjevakog drutva. Vlasti im tada nisu
odobrile njegovo osnivanje, ali je kasnije podnesen novi zahtjev i nacrt
statuta po uzoru na statut mostarskog Srpskog crkveno-pjevakog drutva
Gusle. Zemaljska vlada je predloila Zajednikom ministarstvu finansija
da odobri osnivanje drutva, uz uslov da se iz statuta izbaci izraz Srbin
pravoslavne vjere i zamijeni izrazom osoba pravoslavne vjere. Uz zahtjev
za osnivanje drutva traeno je i osnivanje drutvene biblioteke, ali su vlasti
to odbile i dozvolile nabavku knjiga za pjevanje (pjesmarice, Gasangsbuc-
her). Zajedniko ministarstvo dalo je saglasnost za osnivanje drutva, uz
napomenu da svako proirenje njegove djelatnosti izvan odredbi statuta, pa
i osnivanje biblioteke, nije doputeno.
76
Ubrzo poslije osnivanja pjevakog drutva, iz redova srpskog graan-
stva pokrenuta je akcija za osnivanje Pobratimstva - srpskog antialkohol-
nog drutva i Sokola zajedno. Nijedno od ove vrste drutava nije postojalo u
Bosni i Hercegovini, pa su Srbi iz Foe u tom svom pionirskom radu imali
tekoa. Nadajui se da e im vlasti odobriti osnivanje Sokola, nabavili su
potrebne gimnastike sprave. Njihova oekivanja se nisu ispunila, jer vlasti
76
ABH, ZMF, br. 1715/BH, 1890. (28. II 1890. i 5. V 1890). Za podatak zahvaljujem dr.
Tomi Kraljaiu. Pejanovi navodi da je Srpsko pravoslavno crkveno pjevako drutvo Sv.
Sava osnovano 1900. godine. Prema ovom izvoru, ono je osnovano 10 godina ranije, jer
nije postojao razlog da poslije odobrenja statuta eka itavu deceniju.
136 137
ne samo da nisu dozvolile osnivanje Sokola, nego su naredile da se u roku
od tri dana unite nabavljene gimnastike sprave. Tako je 1893. godine u
Foi osnovano samo Pobratimstvo - srpsko antialkoholno drutvo, prvo
ove vrste u Bosni i Hercegovini (Pobratimstvo - druina trezvenih Srba
u Foi). Ovo drutvo je 1912. imalo 126 lanova, a njegov predsjednik bio
je Nikola Koovi.
77
Ipak, treba ukazati da Foaci nisu odustajali od svoje namjere. Dvije
godine poslije tog zahtjeva (1895), u Ministarstvu u Beu je razmatrana
molba foanskog pjevakog drutva kojom su traili da im se odobri uvo-
enje gimnastikih sprava. Za vlasti se pokazala neobinom ideja da se u
okviru crkvenog pjevakog drutva uvodi gimnastika na spravama. Ocije-
njeno je da je to nepoeljna politika djelatnost koja ide za tim da to jae
apsorbira itav duhovni ivot lanova drutva i da, odvajajui ih od drugih,
razvija istu srpsku kulturu i srpsko nacionalno osjeanje. Poslije ovakve
ocjene uslijedilo je odbijanje molbe, i tek 15 godina kasnije u Foi je bio
osnovan srpski soko.
79
Od posebnog znaaja za kulturno-prosvjetni rad srpskog stanovnitva u
Foi i njenoj okolini bilo je osnivanje pododbora Prosvjete 13. maja 1904.
godine. Ovo drutvo imalo je zadatak da pomae kolovanje aka i stude-
nata, ali je ubrzo razvilo bogatu aktivnost i na drugim podrujima.
80
Osim ve spomenutih srpskih drutava, u Foi je 1909. godine osnova-
na Dobrotvorna zadruga Srpkinja. Ova drutva razvila su se iz Krajcar-
skog tedovnog drutva pravoslavnih Srpkinja u Sarajevu osnovanog 1887.
godine, koje je 1906. godine preraslo u Dobrotvornu zadrugu Srpkinja.
Imala su zadatak da pruaju svestranu pomo srpskoj omladini i sirotinji.
77
R. Besarovi, Kultura, dok. 227. str. 583. Iz Statuta mostarskog drutva Gusle koji je
odobren 1888. Bosnicher Bote, 1912. str. 390; Osnivanje sokola odgoeno je za itavih 10
godina, jer je prvo sokolsko drutvo u zemlji osnovano u Mostaru 1903. . Pejanovi,
Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 6, 19.
79
R. Besarovi, Kultura, dok. 241, str. 620.
80
Pododbor su 1909. i 1910. sainjavali: Vasilije Kandi, predsjednik, Milan Simi,
sekretar, Todo Tomaevi, blagajnik, Nikola Mari, I revizor, Niko Grujii, II revizor,
zamjenici: Stanko Poljaevi i Jeftan Ognjenovi, a naredni pododbor inili su: Vaso Ba-
bi, predsjednik (veterinar), odbornici: Vaso Babi, Nikola Mari, Nikola Koovi, Jeftan
Ognjenovi, zamjenici: Milo Tomai i Pero Klari. Kalendar Prosvjeta, 1910. str. 234. i
za 1912. g. str. 305.
138 139
Osniva drutva u Foi bila je Ana Hadi-Vukovi. Ono je 1912. godine
imalo 52 lana, a predsjednica je bila Jovanka Jeremi.
81
Do Prvog svjetskog rata u Foi je postojalo pet srpskih drutava koja
su spadala meu najaktivnija u zemlji. Njihovi osnivai pokazali su izuze-
tnu inicijativu i upornost, s obzirom na ogranienja i smetnje koje im je
inila austrougarska vlast. Foanska srpska drutva, kao i u cijeloj zemlji,
bila su zabranjena za vrijeme iznimnih mjera u maju 1913. godine. Njiho-
ve prostorije bile su zatvorene, a arhiva zaplijenjena. U jesen iste godine
obnovila su rad i u oteanim uslovima djelovala do Sarajevskog atentata
1914. godine. Iako su radila kao nepolitika, sva su imala prvorazredan po-
litiki znaaj. U uslovima kada nije bilo doputeno politiko organiziranje
i udruivanje, ona su predstavljala jedini legalni oblik djelovanja u kojem
se budila i razvijala nacionalna svijest i stvaralo raspoloenje za otpor tu-
inskoj vlasti. Upravo u radu tih drutava srpsko graanstvo, prije svega
trgovci, svetenici i intelektualci, gradilo je svoj drutveni i politiki ugled
kod srpskog stanovnitva i postalo njegov reprezentant.
Organizirani drutveni ivot Bonjaka u Foi za vrijeme austro-ugar-
ske vladavine otpoeo je 7. februara 1906. godine, osnivanjem Musli-
manske itaonice i dobrotvornog drutva, koje je radilo do 1910. godine.
Ovo udruenje imalo je kulturno-prosvjetne i humane ciljeve. Tri godine
kasnije, 29. aprila 1909. godine, efki-beg Avdagi osnovao je Udruenje
islamske mladei Sabur. Poslije toga, 1910. godine, prestali su da rade
Muslimanska itaonica i dobrotvorno drutvo, a osnovane su dvije itao-
nice. Prvo je, 14. maja, Hafiz Abdulah Buatli osnovao itaonicu Ittihadi
Muslimin, a zatim su, 13. avgusta, odobrena pravila Islamske kiraethane
(kiraethana itaonica). U jednom dopisu iz Foe, objavljenom u Gajretu
1913. godine, hvali se drutvo Ittihadi muslimin da ima preko 100 la-
nova, uglavnom omladinaca. Takoe se konstatira da ovo drutvo prireuje
zabave u dobrotvorne svrhe i da iri ideje Gajreta, pa se ubrzo oekuje
osnivanje njegovog pododbora.
82
81
. Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 17; Bosnischer Bote,
1912, str. 390.
82
. Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 88; Gajret, VI/1913,
1-3, str. 82. Arhiv Bosne i Hercegovine, Zajedniko ministarstvo fnansija br. 6565/BH,
1910., br. 6381/BH 1909, br. 11209/BH, 1910.
138 139
Kulturno-prosvjetna i humanitarna aktivnost Bonjaka u Foi odvijala
se, uglavnom, u itaonicama koje su se bavile opismenjavanjem i praenjem
tampe, te prikupljanjem pomoi u humanitarne svrhe. Ovaj oblik drutve-
nog ivota najbolje je odgovarao njihovim navikama i nainu ivota. Ideje
za osnivanje itaonica davali su kolovani ljudi, kasnije i hode, a materijal-
na sredstva osiguravali su bogatiji graani i zemljoposjednici.
U Foi su postojala i tri drutva koja su, uglavnom, osnivali doseljenici i
inili veinu njegovog lanstva. Prvo takvo drutvo u Foi bila je Graan-
ska itaonica, osnovana 1904. godine. U njoj su se okupljali, uglavnom, do-
seljeni inovnici i poslovni ljudi, a brojni oficiri imali su u okviru garnizona
svoju kasinu, u kojoj se odvijao sav njihov drutveni ivot. Sljedee drutvo
osnovano je 1913. godine, pod malo neobinim nazivom Flottenverein
(Drutvo za pomaganje ratne mornarice), a poslije je osnovano i Ratno
dobrotvorno drutvo.
83
* * *
Foa za vrijeme austrougarske vladavine nije doivjela znaajniji urbani
razvoj ukoliko ne raunamo izgradnju vojnih objekata. Ona je 1879. godine
imala 594 kue sa 727 stanova, a 1910. godine optina ima 942 kue, od ko-
jih je 825 nastanjenih i 117 nenastanjenih (poslovne, administrativne i dru-
ge zgrade). Poveanje broja kua nije samo rezultat graevinske aktivnosti,
nego i proirenja gradske optine. Najvea sredstva ulagana su u izgradnju
i adaptaciju vojnih objekata. Samo od 1885. do 1896. godine, u izgradnju
terenske i artiljerijske kasarne, vojne bolnice, adaptaciju postojeih kasarni i
muslimanskog groblja utroeno je 282.230 kruna. U izgradnju svih civilnih
objekata u gradu od 1878. godine do Prvog svjetskog rata utroeno je zna-
tno manje. Od 1878-1905. godine iz sredstava optine utroeno je na razne
graevine svega 44.068 kruna i to:
83
Vidi: . Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 88.
140 141
Na izgradnju kole 4.000 kruna
Na izgradnju klaonica 2.206 kruna
Objekti za suenje koe, pei za suenje ljiva i svinjski sala 7.106 kruna
Kue u najam, magaze itd 1.889 kruna
Vodovod i bunari 19.646 kruna
Kanalizacija 2.200 kruna
Ceste, regulacija grada, trgovi 760 kruna
Mostovi 4.000 kruna
84
Od ukupno 96 organiziranih optina u zemlji, po uloenim sredstvima
u razliite gradnje Foa se 1905. godine nalazila na 48. mjestu. Od privre-
dnih objekata u Foi najznaajnije je bilo podizanje magacina za duhan, u
koji je 1893. i 1910. godine investirano 57.910 kruna.
Za razvoj Foe kao urbane sredine posebno je bila znaajna izgradnja
gradskog vodovoda. Radovi su poeli 1888. i nastavljeni su 1889. i 1904.
godine, a rekonstrukcija i dogradnja vrene su 1906, 1910. i 1913. godine.
Do 1905. godine izgraena je vodovodna mrea u duini od 3.976 m, pro-
pusne moi 4,5 litara u sekundi i rezervoarom obima 28 metara. Tada je u
gradu bilo 10 esama i 6 hidranata za gaenje poara. Graevinski trokovi
iznosili su 44.926 kruna, od ega je optina platila 31.826 kruna, a vojna
uprava 13.100 kruna.
85
U toku 1906. godine vrena je rekonstrukcija starog
vodovoda od Kajnak-vrela, propusne snage od 6 litara u sekundi i duine
cijevne mree od 2.530 m. Izgraeno je 9 esama, 8 vatrogasnih hidranata,
jedan sabirni rezervoar zapremine 3,4 m
3
, ozidana tri vrela i instalirano 6
kunih vodovoda. U ove radove gradska optina uloila je 29.647 kruna.
86
U
toku 1910. godine Foa je na izgradnju vodovoda i bunara utroila 9.799
kruna. Dalja ulaganja na produenje vodovoda izvrena su 1913. godine.
Tada je uloeno 17.204 kruna, od kojih je optina platila 6.800 kruna, vojna
uprava 4.100 kruna i dravna uprava 6.304 krune.
87
Od okupacije do Prvog
svjetskog rata, u izgradnju i rekonstrukciju gradskog vodovoda investirano
je 101.576 kruna, od ega je optina uloila 78.072 krune, vojna uprava
17.200 kruna i dravna uprava 6.304 krune. Do 1912. godine, vodovodne
84
85
86
87
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1911, str. 20-21; Bericht 1914-1916, str. 124.
140 141
instalacije uvedene su u 40 privatnih kua, a grad je bio snabdjeven dovolj-
nim brojem esmi, to predstavlja znaajan napredak u razvoju higijensko-
zdravstvene kulture gradskog stanovnitva.
Foa je imala optinsku bolnicu smjetenu u iznajmljenoj kui.
U normalnim uslovima imala je 6 kreveta, a u nudi je mogla primiti 11
bolesnika. U njoj je radio sreski ljekar (1898. godine Bernard Pollaschek,
1905. godine Tomoviez Eudoxius). Osim toga, u Foi je postojala i apoteka
(1898. godine apotekar je bio Andreas Boti, a 1905. godine Julius Fehter),
a takoe i sreski veterinar (1898. godine Nikola Knez i Anton Balek 1913.
godine). U toku 1906. poela je izgradnja zgrade sreskog suda i gruntovni-
ce, a 1908. zgrade sreskog ureda. To su bile reprezentativne zgrade kakve
su podizane i u drugim naim mjestima toga doba. Foa je, takoe, imala
moderan hotel sa 24 sobe, iji je vlasnik bio Josef Gerstl.
*
Ranije su posto-
jala dva hotela koje su drali stranci i to Kronprinz Rudolf i Russ. Prvi
je bio vlasnitvo Gersl Samuela, a drugi Russ Jakoba.
Mada su uoi rata postojali planovi da se izgradi elektrina centrala,
Fou je za vrijeme austrougarske vladavine osvjetljavalo 85 petrolejskih

*
U toj zgradi je 1942. godine bilo sjedite Vrhovnog taba narodnooslobodilake vojske,
dok je boravio u Foi. Zgrada je adaptirana i sve do 1992. u njoj se nalazio Muzej.
142
svjetiljki. U tom periodu, preko Drine su izgraena dva eljezna mosta.
Godine 1906. izgraena je nova cesta prema Gacku i eljezni most na Dri-
ni koji je vodio u dolinu Sutjeske i do najisturenije andarmerijske postaje
Suha (32 km). Dobri putevi povezivali su Fou i s Kalinovikom (18 km)
i Ustipraom (12 km), koja je leala na glavnom drumu za Sarajevo. Na
putu Foa-Kalinovik turistima su preporuivani kula engia i stjenoviti
grob sv. Vasilija, a u Ustikolini najstarija damija u zemlji i engia odak
u dolini rjeice Koline.
Foa je za vrijeme austrougarske vladavine od 1878. do 1918. godine
biljeila napredak u privrednom i kulturnom ivotu, a isto tako i u razvi-
janju novih drutvenih odnosa. Sav razvoj tekao je u specifinim uslovima
koji su izvirali iz vojnostratekog znaaja ovog kraja i za itavu Monarhiju.
Odvojena od susjednih zemalja, udaljena od eljeznice i bez industrije, ona
nije mogla ostvariti spektakularniji razvoj kao neki gradovi koji su postali
industrijski i saobraajni centri, ali se ne moe osporiti da su u ovaj kraj
poele prodirati moderne privredne i komercijalne ideje, kao i nova kultur-
no-nacionalna shvatanja.
142
FOJNICA 1878-1918.
Z
a vrijeme austrougarske vladavine fojniki srez je pripadao sara-
jevskom okrugu. Fojnica je bila sjedite sreza i u poetku je imala
dvije politike ispostave u Kreevu i Busovai. Ui srez i politike
ispostave bili su izdijeljeni u gradske i seoske optine. U sastav ueg po-
druja sreza, 1879. godine, spadale su sljedee optine: Brestovsko, Fojnica
(gradska optina), Gvoani, Ostrunica, Pale, Podstinje, Prokos, itovo i
Vinjica. Politika ispostava Busovaa obuhvatala je optine Bakovii, Bu-
sovaa (trgovite), Busovaa (vanjski demat), Lugovi, Milodra, Orahovo,
Pridola i Rostovo, a politika ispostava Kreevo sastojala se od optina
Bukovica, Crnii, Dusina, Homolj, Kreevo (grad), Martinii i Muslimin
(trgovite). To znai da je fojniki srez na poetku austrougarske okupacije
imao 2 gradske i 22 seoske optine.
Prije drugog popisa stanovnitva (1885. godine) ukinuta je politika
ispostava u Busovai, ali je definitivno ureenje fojnikog sreza zavreno
tek organizacijom seoskih optina koncem 19. stoljea. To stanje izraeno
je u posljednjem austrougarskom popisu stanovnitva iz 1910. godine. Tada
je ui fojniki srez imao jednu gradsku i 17 seoskih optina: Brestovsko,
Bukovica, Busovaa, Gvoani, Lugovi, Milodra, Orahovo, Ostrunica,
Pale, Podstinje, Pridola, Prokos, Rostovo, itovo, Tetima, Tjeilo i Vi-
njica. Bakovii su samo u prvom popisu 1879. godine imali status optine,
a Tetima i Tjeilo stekle su taj status tek prije posljednjeg austrougarskog
popisa. U politikoj ispostavi Kreevo zadrane su sve ranije seoske opti-
ne, a samo je formirana jedna nova i to odvajanjem seoskog podruja od
kreevske gradske optine. Na taj nain je kotarska ispostava u Kreevu
imala sedam optina. Time je definitivno bila dovrena administrativna
i politika podjela fojnikog sreza, koji je imao dvije gradske i 24 seoske
optine.
144 145
FOJNICA 1878-1918.
Gradska optina Fojnica obuhvatala je, 1879. godine, osim gradskog
podruja i sljedea sela: Banja, Gradina, Luice, Luka, Selakovi, avnik i
Tjeilo. Isti obim fojnike gradske optine ostao je sve do kraja 19. stoljea,
kada je Tjeilo izdvojeno u posebnu seosku optinu. Ue gradsko podruje
Fojnice sastojalo se od Fojnice (varo), Gaja, Hrastina, Mahmutove esme,
Pavlovca, Pazarnice i Stoca.
Od 1882. godine kotarski ured u Fojnici djelovao je kao prva instanca
politike i sudske vlasti, a u njega su ukljueni poreski i umski uredi. Dvije
godine kasnije, kotarski ured je dobio i gruntovno povjerenstvo. Na osnovu
naredbe od 7. II 1906. godine, 1. jula iste godine odvojena je sudska od po-
litike vlasti, pa su sreski sudovi izdvojeni iz kotarskih ureda i organizirani
u samostalne institucije.
1
Na elu sreske vlasti nalazio se sreski naelnik (kotarski predstojnik),
a uz njega su bili namjeteni politiki inovnik, referent za umarstvo i pu-
teve s neophodnim nadzornim osobljem, sreski ljekar i vojni pomonik
(obino podoficir), koji obavlja vojne poslove.
U fojnikom, kao i u svim ostalim srezovima, postojao je sreski medlis
ili vijee. Ta vijea su postojala i za vrijeme osmanske vladavine, a imala su
savjetodavni karakter u svim administrativnim poslovima. Sainjavali su ih
najugledniji predstavnici svih konfesija, a sazivana su prema potrebi.
Fojniki srez imao je u poetku dvije, a kasnije jednu sresku ispostavu
(ekspozituru), iji je zadatak bio da rastereti sreski ured u Fojnici i olaka
kontakte stanovnitva s administracijom.
Administrativno i politiko ureenje fojnikog sreza nije ni u emu
odudaralo od osnovnih principa administracije i politike koji su vrijedili za
cijelu Bosnu i Hercegovinu.
* * *
Demografska kretanja u fojnikom srezu za vrijeme austrougarske vla-
davine bila su veoma nepovoljna u odnosu na cijelu Bosnu i Hercegovinu,
a grad Fojnica spadao je u mali broj gradova koji su poslije 1878. godine
biljeili demografsko nazadovanje.
1
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, str. 24-25, 464.
144 145
FOJNICA 1878-1918.
Prirataj stanovnitva u fojnikom srezu 1879-1910. godine:
Godina 1879. 1885. 1895. 1910. Prirataj (1879-1910.)
Broj
stanovnika

7.761

0.065

1.481 13.550
5.789
(24,58%)
Prirataj stanovnitva u gradu Fojnici 1879-1910.
Godina 1879. 1885. 1895. 1910. Prirataj (1879 -1910.)
Broj
stanovnika 1.544 1.562 1.530 1.392
152
(9,8%)
Fojniki srez imao je manji prirataj za oko 40% u odnosu na pro-
sjek Bosne i Hercegovine, a grad Fojnica je, usljed opadanja stanovnitva,
spadala meu najmanje gradove. Od 50 gradskih naselja, Fojnica je 1879.
godine bila 33. grad po broju stanovnika, a 1910. godine 46-ti. Ovakva
demografska kretanja u fojnikom srezu, a posebno u gradu Fojnici mogu
se objasniti nepovoljnim privrednim i saobraajnim prilikama, odnosno
propadanjem tradicionalnih zanimanja fojnikog kraja usljed konkuren-
cije moderne proizvodnje eljeza, a prirodni uslovi i nedostaci kredita nisu
omoguili ovom kraju da se bre preorijentira na novu privrednu aktivnost.
Takoe je razvoj eljeznikog saobraaja zaobiao Fojnicu i ostavio je uda-
ljenu 33 km od najblie eljeznike stanice u Visokom. Ovim ekonomskim
razlozima treba dodati i nizak prirodni prirataj stanovnitva i migracije u
druge krajeve.
Vjerska struktura stanovnitva u Fojnici:
2
1879. 1885. 1895. 1910. 1885-1910.
Katolici 799 845 839 719 +126 (17,52%)
Muslimani 745 693 644 642 51 (7,94%)
Pravoslavni - 11 25 12 (8,33%)
Jevreji - 8 22 17 9 (52,94%)
Ostali - 5 - 2 3 (150%)
2
Tabela je sainjena na osnovu odgovarajuih popisa stanovnitva.
146 147
FOJNICA 1878-1918.
u procentima (%):
1879. 1885. 1895. 1910.
Katolici 57,75 54,10 54,84 51,65
Muslimani 48,25 44,36 42,90 46,13
Pravoslavni - 0,71 1,63 0,86
Jevreji - 0,51 1,43 1,22
Ostali - 0,32 - 0,14
Iako je katoliko stanovnitvo stalno opadalo, ono je u Fojnici kao
i u srezu imalo apsolutnu veinu, dok je muslimansko inilo izmeu 43
i 48 procenata ukupnog stanovnitva grada i, takoe, pokazivalo tenden-
ciju opadanja. Pripadnici drugih konfesija i nacija poeli su se naseljavati
u Fojnici poslije 1879. godine i u njoj nikad nisu inili znaajniji procent
stanovnitva.
Prema popisu stanovnitva 1885. godine, u fojnikom srezu bilo je
zabiljeeno 195 doseljenika iz Austro-Ugarske i 4 iz drugih drava. U na-
rednom popisu, iz 1895. godine, bilo ih je 47 iz austrijske, 18 iz ugarske
polovice Monarhije i 6 iz drugih drava, to ukupno iznosi 71 doseljenik.
U narednom periodu njihov broj se znatno poveao, pa je 1910. godine
zabiljeeno 168 doseljenika iz austrijske, 163 iz ugarske polovice Carstva i
93 iz drugih drava, to ukupno iznosi 424.
Maternji jezik doseljenika u fojnikom srezu 1910. godine
Maternji jezik Zemaljska pripadnost
Austrija Ugarska Druge drave Svega
Srpskohrvatski-hrvatskosrpski 74 133 11 218
Njemaki 40 15 - 55
eki 33 - - 33
Slovenaki 9 1 - 10
Poljski 3 - 1 4
Italijanski - - 76 76
Maarski 9 13 - 22
Arnautski - - 5 5
Slovaki - 1 - 1
U k u p n o 168 163 93 424
146 147
FOJNICA 1878-1918.
Izvan granica Bosne i Hercegovine bilo je ukupno 424 lica, od kojih je
218 bilo sa srpskohrvatskog-hrvatskosrpskog podruja (dananja Hrvatska
i Vojvodina). Od ukupnog broja stranaca, 93 su bila iz Italije, Srbije i Tur-
ske.
Najvei broj stranaca bio je vezan za umsko-reijsko poslovanje u Bu-
sovai i eksploataciju uma, a manji broj je bio smjeten u Fojnici, Kreevu i
Busovai i obavljao poslove u administraciji, vojsci i drugim intelektualnim
zanimanjima.
Prvi slubeni podaci o socijalnoj strukturi stanovnitva u Fojnici dati
su u popisu stanovnitva iz 1885. godine i ona je tada izgledala ovako:
Grad Fojnica Fojniki srez
Socijalna kategorija Broj Procenat Broj Procenat
inovnici (dravni 8 op. 2) 10 2,06% 14 0,23
Uitelji 2 0,41% 7 0,11
Svetenici 18 3,70% 64 1,04
Zdravstveno osoblje - - 1 0,01
Age i begovi 8 1,65% 25 0,41
Slobodni seljaci 38 7,82% 2.478 40,19
Kmetovi 4 0,82% 1.829 29,67
Posjednici kua i rentijeri 2 0,41% 60 0,97
Tvorniari, trgovci i obrtnici 97 19,96% 409 6,64
Pom. radnici, nadniari i
sluge
307 63,17% 1.278 20,73
Ukupno upisanih u
zanimanju
486 100,00% 6.165 100,00
Ostali mukarci stariji od 16
godina
38 171
ene i djeca 1.038 13.729
Od ukupno 1.562 stanovnika Fojnice u pojedinim socijalnim katego-
rijama upisano je 486 lica ili 31,11% gradskog stanovnitva. Za socijalnu
strukturu fojnikog stanovnitva karakteristino je da su 63,17% njenog
odraslog, mukog, privredno aktivnog stanovnitva inili pomoni radnici,
nadniari i sluge, to nije bio sluaj ni u jednom sreskom mjestu u Bo-
148 149
FOJNICA 1878-1918.
sni i Hercegovini. Slijedea najbrojnija socijalna grupacija bili su vlasnici
trgovakih i zanatlijskih radnji i drugi preduzetnici, koji su inili jednu
petinu upisanih u zanimanju. To je bio tradicionalni graanski sloj, nosilac
gradske privrede. Za razliku od mnogih naih gradova, u Fojnici je agrarno
stanovnitvo bilo malobrojno. U svim njegovim kategorijama upisano je
samo 50 lica ili 10,29%. Jo tanji sloj obezbjeivao je egzistenciju u tzv.
intelektualnim zanimanjima (inovnici, uitelji i svetenici). Njih je bilo
svega 30 ili 6,17%.
Blia okolina grada koja je spadala u fojniku optinu imala je, tako-
e, nepovoljnu socijalnu strukturu. Nju su sainjavali: slobodni seljaci 27,
kmetovi 61, tvorniari, trgovci i obrtnici 2, pomoni radnici, nadniari i
sluge 51. Tu su dominirali kmetovi i bezemljai koji su radili u najamnom
odnosu.
U fojnikom srezu dominantne su bile socijalne kategorije slobodnih
seljaka, kmetova, pomonih radnika, nadniara i slugu. Od ukupno 6.165
upisanih u zanimanjima na ove socijalne slojeve otpadalo je 90,59% stano-
vnitva u srezu.
Prema naredna dva popisa stanovnitva, u Fojnici se poveao udio
agrarnog stanovnitva.
Prema navedenim podacima, preko 30% fojnikog stanovnitva ivjelo
je od agrarne privrede, a ostatak od drugih zanimanja. Oigledno je da ni
Fojnicu nije mimoila pojava da se izmeu 1895. i 1910. godine u nju naseli
ili unutra formira znatan broj zemljoposjednika s kmetovima i bez kmeto-
va. Oni su 1895. godine inili 7,19% gradskog stanovnitva, a 1910. godine
16,37%. Godine 1895. u Fojnici je ivjelo 26,76% svih zemljoposjednika
u srezu, a 1910. godine 31,50%. Koncentracija zemljoposjednika u gradu
do 1910. godine nastala je useljavanjem i kupovinom kmetskih selita i
slobodne zemlje od strane pojedinih graanskih porodica. Karakteristino
je da nakon okupacije u socijalni sloj zemljoposjednika s kmetovima u foj-
nikom srezu ulaze katolike porodice. Od ukupno 99 takvih vlasnika, 77
su bili muslimani, a 22 (22,22%) katolici, dok u sloju zemljoposjednika bez
kmetova, ije posjede obrauju drugi, od ukupno 47, na katolike je otpada-
lo 26, a na muslimane 21. Na taj nain se u gotovo svim naim gradovima
poveavalo stanovnitvo koje je ivjelo od agrara. Ovaj proces u Fojnici, kao
i drugdje, bio je praen raspadanjem i dijeljenjem kunih zadruga, kao i sve
jaom socijalnom diferencijacijom stanovnitva.
148 149
FOJNICA 1878-1918.
Struktura agrarnog stanovnitva u Fojnici 1895. i 1910.
S o c i j a l a
- k a t e g o r i j a
1895. 1910.
Zemljoposjednici
(sa i bez kmetova)
Domaina
l. doma.
Svega
19
91
110 (7,19%)
46
182
228 (16,37%)
Slobodni seljaci Domaina
l. doma.
Svega
55
188
243 (15,88%)
36
144
180 (12,93%)
Kmetovi Domaina
l. doma.
Svega
-
-
-
1
13
10 (0,72%)
Ostalo
poljoprivredno
stanovnitvo
Domaina
l. doma.
Svega
70
116
186 (12,15%)
9
13
22 (1.58%)
Ukupno
poljoprivredno
stanovnitvo
539 (35,23%)

440 (31,61%)
Ostalo civilno
stanovnitvo
991 (64,77%) 952 (68,39%)
s v e g a 1.530 (100,00%) 1.392 (100,00%)
Iako u popisima iz 1895. i 1910. godine nema podataka o onom dijelu
fojnikog stanovnitva koje je svoju egzistenciju osiguravalo izvan agrarnog
sektora, sigurno je da su njegovu osnovu inili zanatlije i trgovci kao nosioci
gradske privrede i najamni radnici.
* * *
Fojnica i njena okolina za vrijeme austrougarske vladavine nisu doi-
vjele privredni prosperitet kao oni gradovi koje su zahvatile industrijali-
zacija i nove saobraajne mogunosti. Nekada uveni centar proizvodnje
i obrade eljeza naao se poslije austrougarske okupacije izloen konku-
renciji jeftinije industrijske robe, a posebno nakon putanja u pogon prve
visoke pei u varekoj eljezari 1891. godine. Stari eljezni majdani i brojne
kovanice, koje su stoljeima osiguravali egzistenciju znatnom dijelu fojni-
150 151
FOJNICA 1878-1918.
kog stanovnitva, nestali su preko noi. Udaljeno od glavnih privrednih i
saobraajnih tokova, fojniko stanovnitvo moralo je potraiti izvore pri-
hoda u onim privrednim granama koje bi se zasnivale na prirodnim bogat-
stvima fojnikog kraja. Suoeno sa stalnim nedostatkom kapitala, fojniko
stanovnitvo nije uspijevalo da se bre ukljui u moderni privredni razvoj.
Otuda su, za itav period do 1918. godine, u fojnikom kraju bili karakte-
ristini sitni poduhvati, prije svega, u iskoritavanju uma i ruda.
Fojniki srez imao je 1895. godine povrinu od 807 km
2
sa 26,57 sta-
novnika na jedan kilometar kvadratni. Gustina naseljenosti bila je manja
od prosjeka sarajevskog okruga i Bosne i Hercegovine. Od ukupne povrine
sreza, na poljoprivredno zemljite otpadalo je 192 km
2
ili 23,79%, dok je na
ume otpadalo 606 km
2
ili 75,09% i na neproduktivno zemljite 9 km
2
ili
1,12% ukupne povrine fojnikog sreza. Manji procent obradivih povrina u
Bosni i Hercegovini imao je samo kladanjski srez (15,83%).
3
Obradive povrine u fojnikom srezu 1895. godine (u km
2
)
4
Njive 108 56,25%
Vrtovi 5 2,60%
Livade 33 17,19%
Panjaci 46 23,96%
S v e g a 192 100,00%
Na 1 km
2
obradivog zemljita dolazilo je 807 stanovnika, od kojih je
146 (18,07%) bilo produktivnih lica. Na jednog poljoprivrednog stanovni-
ka u srezu otpadalo je 7,988 dunuma, tako da je 1895. godine fojniki srez
bio na 40. mjestu (od 49 srezova) po povrini obradive zemlje na jednog
poljoprivrednog stanovnika. Tada je agrarno stanovnitvo u srezu inilo
85,89% ukupnog stanovnitva, dok je samo 14,11% osiguravalo egzisten-
ciju u drugim privrednim granama (u BiH je odnos 88,34% : 11,66%). Od
ukupno 3.448 poljoprivrednih domainstava u kmetskom odnosu nalazilo
se 802 (23,26%), a jo svega 145 (4,20%) bilo je samo dijelom u kmetskom
odnosu. To znai da u fojnikom srezu kmetstvo nije imalo karakteristian
3
Die Landwirtschaft in Bosnien und der Hercegovina, str. 34, 282.
4
Die Landwirtschaft in Bosnien und der Hercegovina, str. 34, 282.
150 151
FOJNICA 1878-1918.
odnos, jer je tri etvrtine poljoprivrednih domainstava slobodno raspo-
lagalo zemljom ili je spadalo u kategoriju bezemljaa. S obzirom na to da
je pod uticajem prodora robnonovanih odnosa slobodni seljaki posjed
postao predmet trgovine i pekulacija, u ovom srezu se stvorio relativno
brojan sloj seoskih proletera, kojih je 1895. godine bilo 419 domainstava
ili 12,10% ukupnog poljoprivrednog stanovnitva (od 49 srezova u BiH
fojniki srez je bio na 12. mjestu po broju bezemljaa).
Vie uvida u privrednu aktivnost stanovnitva fojnikog sreza nudi
popis iz 1910. godine.
Struktura stanovnitva fojnikog sreza prema glavnom i uzgrednom zani-
manju 1910. godine:
Privredna grupa Glavno Uzgredno
1. Poljoprivreda, ivinarstvo, vrtlarstvo 7.147 89
2. umarstvo 26 67
3. Ribarstvo 2 7
4. Rudarstvo 42 10
5. Industrija kamena i zemlje 38 12
6. Obrada metala 150 41
7. Proizvodnja strojeva, orua i instrumenata 5 2
8. Rasvjeta 2 -
9. Graevinarstvo 26 51
10. Tekstilna proizvodnja 114 33
11. Industrija koe 1 -
12. Drvna industrija i rezbarstvo 142 149
13. Industrija hrane 53 22
14. Proizvodnja pia i ugostiteljstvo 85 39
15. Industrija odijevanja 99 17
16. Trgovina 128 66
17. Saobraaj 29 39
18. Kuna posluga i razni poslovi za platu 245 66
19. Javna sluba 117 31
20. Slobodna zvanja 11 19
21. Ostali 54 11
152 153
FOJNICA 1878-1918.
U fojnikom srezu, 1910. godine privreivalo je 8.516 osoba ili 36,16%
ukupnog stanovnitva. Oni su izdravali 15.034 lica ili 63,84%. Od toga je
na poljoprivredu otpadalo 7.147 lica ili 83,92% zaposlenih, koji s 12.655
izdravanih lica ine 84,08% ukupnog stanovnitva u srezu. Na sva ostala
zanimanja otpadalo je 1.369 ili 16,08% zaposlenih, koji s izdravanim li-
cima (2.379) ine 15,92% stanovnitva. Raznim uzgrednim ili dopunskim
zanimanjima bavilo se 771 lice ili 9,05% zaposlenih. To znai da gotovo
svaki deseti zaposleni stanovnik ovog sreza nije mogao izdravati svoju
porodicu od glavnog zanimanja. U uzgrednim zanimanjima prednjae
drvna industrija, poljoprivreda, umarstvo, obrada metala, trgovina i na-
jamni rad. S obzirom na to da je fojniki srez imao malo obradive zemlje,
njegovo stanovnitvo moralo je traiti izvore prihoda izvan poljoprivrede.
Pomjeranje stanovnitva iz poljoprivrede u druge privredne grane u ovom
srezu, od 1895. do 1910. godine, iznosilo je 1,81% ukupnog stanovnitva,
dok su takva pomjeranja u Bosni i Hercegovini u istom periodu iznosila
svega 0,42%.
Prosjena godinja proizvodnja itarica u fojnikom srezu od 1882. do
1896. godine (u metrikim centama):
5
Vrsta itarica I 1882-86 II 1887-91 III 1892-96. I - III
Kukuruz 11.312 18.116 26.090 + 14.778
Jeam 13.344 16.615 21.224 + 7.880
Penica 8.644 10.094 12.760 + 4.116
Zob 3.653 5.723 7.390 + 3.737
Proso 2.955 3.668 4.614 + 1.659
Ra 1.350 1.174 1.639 + 289
U k u p n o 41.258 55.390 73.717 + 32.459
Krompir 3.533 13.254 14.784 + 11.251
Mahunarke 1.447 1.757 2.263 + 816
Vrtno bilje i povre 9.948 13.938 20.084 + 10.163
Crna ljiva 2.215 4.238 7.509 + 5.294
Sijeno 32.921 51.358 70.972 + 38.051
5
Die Landwirtschaft in Bosnien und der Hercegovina, str. 290-334.
152 153
FOJNICA 1878-1918.
Prosjena godinja proizvodnja navedenih itarica u prvom petogodi-
tu iznosila je 41.258 mc, a u treem je zabiljeen porast na 73.717 mc ili za
32.459 mc vie. To znai da je na jednog stanovnika u srezu 1885. godine
dolazilo 2,05 mc ita, a deset godina kasnije 3,43 mc. U istom razdoblju
stanovnitvo je poraslo za 7,05% a proizvodnja navedenih itarica za 78,-
67%. Tada se raunalo da je za prehranu 1 stanovnika potrebno prosjeno
18 kg ita mjeseno ili 216 kg godinje, pa prema tome fojniki srez u prvoj
deceniji nakon okupacije nije mogao svojom proizvodnjom ita podmiriti
potrebe stanovnitva, dok je to kasnije mogao. Znatno poveanje poljo-
privredne proizvodnje karakteristino je za cijelu Bosnu i Hercegovinu i
to se pripisuje, prije svega, primjeni agrotehnikih novina u poljoprivredi,
jer nisu znatnije poveane obradive povrine. U fojnikom srezu djelovali
su i drugi faktori. Nakon propadanja proizvodnje i prerade eljeza mnoge
porodice su se, silom prilika, okrenule poljoprivredi, pa zemlja dobija veliku
vrijednost. Pri tome je racionalnija obrada imala znaajnu ulogu, a prije
svega, primjena ubrenja zemlje, naputanje tropoljnog sistema i uvoenje
plodoreda, kao i sijanje onih kultura koje daju najbolje prinose. Za ovaj srez
postaje karakteristino da se veliki broj ljudi javlja sa zahtjevima da kre-
njem optinskih i dravnih povrina proire imetak i na njemu osiguraju
egzistenciju svojim porodicama.
Upravo tada se u fojnikom srezu jako proirilo gajenje krompira, pa je
proizvodnja za desetak godina bila poveana za oko etiri puta. Potkraj 19.
stoljea fojniki srez je bio na 14. mjestu u Bosni i Hercegovini po proizvo-
dnji krompira. Gajenje voa i povra u ovom srezu takoe je stalno raslo i
predstavljalo je veoma znaajan dio poljoprivrednih prihoda.
Uz obradu zemlje, stoarstvo je davalo najvee prihode stanovnicima
fojnikog sreza.
Broj stoke u fojnikom srezu 1879, 1895. i 1910. godine
Vrsta stoke 1879. 1895. 1910. 1895-1910.
Konji, magarci, mule 2.409 2.724 2.433 291
Goveda i bivoli 11.852 19.974 16.523 3.451
Ovce 10.295 35.569 26.681 8.888
Koze 15.065 21.133 20.305 828
Svinje 1.645 3.088 2.873 - 215
Konice pela 976 1.410 1.752 342
154 155
FOJNICA 1878-1918.
S obzirom na to da prvi popis stoke ne odraava pravo stanje, njegovo
poreenje sa kasnijim popisima ne prua realnu sliku o razvoju stoarstva u
cijeloj zemlji, pa ni u fojnikom srezu. Od 1895. do 1910. godine u cijeloj
Bosni i Hercegovini zabiljeeno je opadanje broja stoke, tako da ni fojniki
srez nije bio nikakav izuzetak. Usljed carinskog rata izmeu Austro-Ugar-
ske i Srbije, u prvoj deceniji 20. stoljea cijene mesa u Monarhiji su stalno
rasle, a izvoz stoke iz Bosne i Hercegovine udvostruio se od 1907. do
1910. godine. U zvaninim izvjetajima smanjenje broja stoke nije uzimano
kao nazadovanje stoarstva, s obzirom na to da su se u zemlji irile bolje i
kvalitetnije stone pasmine. U fojnikom srezu tada je uvedena rasa pinc-
gaumeltalskog goveeta.
U fojnikom srezu je 1895. godine na 1.000 stanovnika dolazilo 159,50
vlasnika stoke, to je bilo iznad prosjeka za sarajevski okrug (133,60) i Bo-
snu i Hercegovinu (150,96). Od 1895. do 1910. godine broj vlasnika stoke u
fojnikom srezu poveao se s 3.427 na 3.785 ili za 358, pa se broj vlasnika
stoke na 1.000 stanovnika pomjerio na 160,72.
Broj stoke i peradi u Fojnici 1895. i 1910. godine:
6
Vrsta stoke i peradi 1895. 1910.
Konji, mule i magarci 96 89
Goveda 526 382
Koze 365 620
Ovce 535 633
Svinje 210 167
Kokoi - 1.154
Guske - 38
Patke - 200
Pure - 23
Konica pela 55 129
Poljoprivreda je igrala znaajnu ulogu u privrednom ivotu gradskog
stanovnitva Fojnice, bez obzira na to to ni jedna treina nije iz nje crpila
6
Ergebnisse der Viehzahlung in Bosnien und der Hercegovina vom Jahre 1895 (Rezultati
popisa marve u Bosni i Heregovini od godine 1895), Sarajevo, 1896, str. 40-41; Ergebnisse
1910, str. 12-13.
154 155
FOJNICA 1878-1918.
osnovne prihode za izdravanje. Obrada zemlje na periferiji grada i gajenje
povra, vrtnog bilja, voa, stoke i peradi u gradu davali su znaajan dopun-
ski prihod veini graana Fojnice, pa i onima koji su ivjeli od zanimanja
izvan agrara.
U gradu je 1895. godine stoku i perad dralo 208 domainstava, a
1910. godine 252, to znai da je preko polovine fojnikih porodica odatle
dopunjavalo svoje prihode. U isto vrijeme, pelarstvom se bavilo 12-14
ljudi u gradu.
Mjere koje su za unapreenje poljoprivrede provodile austrougarske
vlasti u Bosni i Hercegovini postepeno su zahvatile i fojniki srez. U Foj-
nici je osnovana erarna voarska kola, koja je imala 2.225 ha povrine sa
rasadnikom od 3.500 m
2
. Imala je zadatak da unaprijedi gajenje i iskori-
tavanje voa u ovom kraju, koji je za to imao dobre prirodne uslove. kola
je radila samo do 1906. godine. Za unapreenje pasmina konja i goveda u
Fojnici je sagraena tala za pastuhe i bikove koji su nabavljani iz drugih
zemalja Monarhije. Kasnije se prelo na ire organiziranje poljoprivredni-
ka, pa je 1909. godine osnovana Kotarska poljoprivredna zadruga, koja je
konstituirana 18. novembra 1909. godine. Poela je da radi 1910. godine
s 3.911 lanova, koji su plaali lanarinu u visini 2% od iznosa desetine.
Njen osnovni zadatak bio je da unapreuje poljoprivrednu proizvodnju ra-
cionalnijom obradom zemlje primjenom agrotehnikih novina (uvoenje
plodoreda, ubrenja, gvozdenog pluga, itd.), podjelom boljih vrsta sjemena,
uvoenjem novih kultura voa, povra i krmnog bilja, te poboljanjem do-
maih pasmina konja, goveda i svinja. U Fojnici je osnovana i radionica za
izradu modernih konica za pele koja je stajala pod nadzorom Centralnog
pelarskog drutva za Bosnu i Hercegovinu i uivala povlastice pri nabavci
drveta iz dravnih uma. Zabiljeeno je da je ova radionica, 1910. godine,
prodavala 650 modernih konica, koje su sve vie potiskivale stare pletene
konice (fojniki pelari imali su 1910. godine 129 konica pela, od kojih
su svega 17 bile pletene.)
7
Promjene koje su nastupile u privrednom ivotu Bosne i Hercegovine
poslije okupacije 1878. godine dovele su do propadanja tradicionalne za-
natske proizvodnje koja se nije mogla prilagoditi savremenim tehniko-te-
7
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1907, str. 76. Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine
1911, str. 92-93, 105.
156 157
FOJNICA 1878-1918.
hnolokim zahtjevima i zakonima liberalnog kapitalizma. Te promjene na-
roito su pogaale srednjobosanske proizvoae eljeza i kovae, koji su jo
za vrijeme osmanske vladavine doivljavali opadanje proizvodnje i socijalno
raslojavanje. Ulaskom Bosne i Hercegovine u zajedniko austro-ugarsko
carinsko podruje 1879. godine bila su irom otvorena vrata industrijskoj
robi iz Monarhije, a tradicionalna domaa proizvodnja i trgovina uvueni u
neravnopravnu konkurentsku borbu. Bez kapitala za modernizaciju i pro-
irenje proizvodnje, bosanski proizvoai eljeza suoili su se s carinskim
barijerama, politikim i drugim motivima koji su vodili zatvaranju granica
prema balkanskim zemljama, a posebno prema Srbiji i Crnoj Gori, gdje su
imale svoje tradicionalno trite. Te tekoe jo je zaotrio Rudarski zakon
iz 1881. godine, kojim su ukinute njihove dotadanje privilegije.
Sve je to djelovalo da su, gotovo preko noi, nestajali eljezni majdani u
srednjoj Bosni, u ijim okvirima je Fojnica i njena okolina imala znaajnog
udjela.
eljezni majdani u Fojnici i okolini 1878. godine:
8
1) U samoj Fojnici:
Majdan na Pazarnici - Muhamedage Salihagia,
Majdan pod Crkovitem - Huseina engia iz Sarajeva,
Majdan na Bjeanijima - pola Hadi Saliha Halve iz Sarajeva, a pola
Hasana Travljanina i Saliha Hrvia.
2) Na rijeci Fojnici ispod sastava potoka Dragae i Gvoanke:
Majdan Hadije Ibrahima Rezakovia,
Majdan u Ostrunici - Mujage Salihagia i Ibrahima Numanagia,
Majdan u Zimijama - Ahmeda Salihagia,
Zaradijin majdan - u Zimijama, - pola Joze Zaradije i Fehima oha-
dia, a druga polovica Marka Kuliera i Muharema Barculije,
8
Luka akovi, Rudarstvo i topioniarstvo u Bosni i Hercegovini. Tuzla, 1980, str. 22-23.
Vidi: Vinko Mikolji, Povijest eljeza i eljeznog obrta u Bosni, Zenica, 1969, str. 130-140.
156 157
FOJNICA 1878-1918.
Majdan pod Ploarima - pola Tekije na Oglavku Nakibendijskog
dervikog reda, a pola Beganovi Ibrahima.
3) Na Zahorskom potoku:
Majdan Joze Zaradije i Ibrahima Ormana.
4) Uz rijeku Gvoanku:
Majdan na Urlenikama - Osmana Huseinbaia i Dervia Salihagi-
a,
ardin majdan - Ante Tjeia u Sutjeini pod Bakoviima,
Majdan pod Bistricom - Hadije Ibrahima Rezakovia,
Majdan u Gvoanima - pola Marzina Bonjaka, a druga pola Saliha
Merdana i Muhameda Salihagia.
5) Na Kozici pod tit-planinom:
Majdan Beirbega Buljine u selu Kozici,
imir majdan - Mahmutbega Buljine.
6) Na sastavcima potoka Borovnice i Jezernice :
Majdan pod Vaganima - Latifa Mulle ohadia niz potok Draga-
u,
Jasinbegov Majdan pod Prokosom Osmana i Hamida umea,
Majdan pod Ragalama - Ibrahima Beiragia,
Majdan na Poroj potoku - Omera Musia.
U vrijeme okupacije 1878. godine, u Fojnici i njenoj okolini bilo je 19
majdana i 58 vignjeva. Do kraja 80-ih godina 19. stoljea veina ih je pre-
stala raditi. O tome Vinko Mikolji pie slijedee: Duhaonice u Busovai
prve propadoe, ve god. 1882. Posljednja, i to donja duhaonica u Kozici
pretvorena je god. 1888. u stupu za valjanje sukna, ostale na Ivanovici,
pretvorene su prije toga uglavnom u pilane. U to doba, postoji oko Fojnice
i Kreeva jo 6 eljeznih rudnika, 5 aktivnih duhaonica, 8 samokova i oko
100 vignjeva. Vignjevi su najvie zauzeti izradom klinaca za nove eljezni-
158 159
FOJNICA 1878-1918.
ce. Izrauju ih u Fojnici, Prokosu, Gvoanima, Bistrici, Deevicama, Koj-
sini, Vrancima, Martiniima i Kreevu.
9
U slubenim izvjetajima rudar-
skih strunjaka iz 1885. godine stoji da gotovo sav narod Fojnice i Kreeva
ivi od kovakog rada. Propadanje majdandija i kovaa u fojnikom kraju
bilo je praeno velikom nezaposlenou i oskudicom svake vrste. Meu
stanovnitvom se poela iriti tuberkuloza, od koje je umrlo mnogo ljudi
(od 17.761 stanovnika u fojnikom srezu, 1879. godine bilo je 1.057 obu-
dovjelih, to ini blizu 6% ukupnog stanovnitva). Mnogi rudari i kovai iz
Kreeva zaposlili su se u rudnicima Bosne i Srbije, dok su Fojniani to, bar
u poetku, nerado inili. Fojnike rudare sreemo u rudniku uglja u Kreki,
1894. godine, a vei broj radnika Hrvata iz ovog kraja radi u sarajevskim
ciglanama od proljea do jeseni svake godine.
Geoloka istraivanja u Bosni i Hercegovini neposredno poslije oku-
pacije nisu zaobila ni Fojnicu i njenu okolinu. U novembru 1879. godine
upuena su 22 rudara u Kreevo i Fojnicu radi obavljanja istranih radova
i ve sredinom 1880. godine izvijestili su vladu da se u okolini ovih mjesta
nalaze znaajne koliine eljezne rude. Meutim, poto je Vare s okoli-
nom odabran za budui centar eljezne industrije u Bosni i Hercegovini,
opao je dalji interes za fojnike rezerve eljezne rude.
Sistematska geoloka istraivanja nastavljena su samo na podruju Ba-
kovia, gdje su prve analize piritne rude izvrene 1883. godine u emnicu
(Chemnitz) pokazale da se u toni rude nalazi 8 grama zlata. Druga ica je
pokazala bolje rezultate, jer je sadravala 15 grama zlata u jednoj toni rude.
Procijenjeno je da je bakoviko rudite rentabilno za eksploataciju, pa su
prvi koncesionari u ovom rudniku bili braa Doan (Doschan) iz Bea.
Redovna proizvodnja otpoela je 1885. godine. Rudnik je kasnije preuzelo
maarsko Gornjeugarsko rudarsko i topioniarsko akcionarsko drutvo
iz Budimpete. (Oberungarische Berg und Huttenaktiengesellschaft).
10

Ovo preduzee otpoelo je eksploataciju 1894. godine. Vrijednost osno-
vnih sredstava iznosila je 641.550 kruna, to predstavlja najveu investiciju
u Fojnici i njenoj okolini za vrijeme austrougarske vladavine. Rudnik je
imao vlastitu elektrinu centralu s turbinom od 75 konjskih snaga, koja je
9
V. Mikolji, Povijest eljeza, str. 133.
10
L. akovi, Rudarstvo, str. 54-55.
158 159
FOJNICA 1878-1918.
pokretala separaciju. Proizvodnja u rudniku bila je promjenljiva i zavisila je
od stanja na tritu piritne rude.
Proizvodnja piritne rude i njena vrijednost u rudniku Bakovii od 1905.
do 1917. godine
11
Godina Koliina piritne rude
(u kvintalima)
Vrijednost rude
(u krunama)
1905. 290.450 247.585
1906. 113.474 192.905
1907. 72.290 122.892
1908. 104.024 135.286
1909. 72.652 94.479
1910. 571 741
1911. 52.020 67.626
1912. 62.160 80.808
1913. 77.014 100.118
1914. 44.594 57.972
1915. 40.057 52.074
1916. 90.602 636.932
1917. 28.043 190.713
Ruda iz Bakovia je odvoena kolima do eljeznike stanice u Viso-
kom (oko 35 km), odakle je otpremana u Maarsku i tamo preraivana.
11
Kemal Hrelja, Industrija Bosne i Hercegovine do kraja prvog svjetskog rata, Beograd, 1961,
str. 56.
160 161
FOJNICA 1878-1918.
Broj zaposlenih radnika i prosjena nadnica u rudniku Bakovii (1905-
1916. god.)
12
Godina Broj radnika Prosjena nadnica
u krunama
1905. 342 1,86
1906. 200 1,77
1907. 164 1,88
1908. 181 2,27
1909. 114 1,96
1910. 44 1,69
1912. 114 2,14
1913. 161 1,77
1914. 81 2,46
1915. 161 2,45
1916. 129 3,15
Iz ovih podataka jasno se vidi da je broj radnika u rudniku zavisio
od trenutne konjukture, a visina nadnica od ponude i potranje radne
snage. Radnu snagu u rudniku inili su, uglavnom, domai ljudi, uz svega
nekoliko stranaca. Osim radnika, bila su zaposlena jo dva inovnika i 3-5
nadglednika stranog porijekla. Nadnice bakovikih rudara bile su stalno
ispod prosjeka nadnica u rudarstvu i metalurgiji u Bosni i Hercegovini. Za
prosjenu nadnicu radnik u Bakoviima mogao je 1906. godine kupiti 8-9
kg kukuruznog brana ili 15 do 18 kg krompira, a 1914. godine, 9-10 kg
kukuruznog brana, ili oko 15 kg krompira, ili 7-8 kg crnog hljeba.
13
Otvaranje rudnika piritne rude u Bakoviima bilo je vrlo znaajno
za vie rudara iz Fojnice i okoline, jer je bar izvjesnom broju osiguravao
radna mjesta i nastavljao tradiciju njihovog zanimanja. Meutim, to nije
bio privredni poduhvat koji bi nadoknadio propadanje proizvoaa eljeza
i privredno oivio cijeli kraj. Udaljenost od glavnih saobraajnica uticala
12
Tabela je sainjena na bazi izvjetaja o upravi Bosne i Hercegovine od 1906. do 1916.
godine. Vidi: I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 184, 232.
13
Vidi opirnije: I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 205-290.
160 161
FOJNICA 1878-1918.
je na to da se strani privatni kapital nije zainteresirao za umska bogatstva
koja su prekrivala tri etvrtine fojnikog sreza. Drvna industrija privredno
je oivjela mnoge nae krajeve za vrijeme austrougarske vladavine. Ona je
izbila na prvo mjesto po broju zaposlenih izvan poljoprivrede. I pored bo-
gatstva umom, u fojnikom kraju nije nastalo nijedno moderno preduzee
za eksploataciju i preradu drveta. Ovdje se nastavljala tradicija malih pilana
potoara lokalnog znaaja.
Za vrijeme austrougarske vladavine, u sarajevskom okrugu nalazilo se
oko 68 malih pilana na vodeni pogon. Godine 1910. fojniki srez imao je
10 takvih pilana na vodeni pogon, s 21 testerom i 6 okruglih testera. U sve
ove pilane bilo je investirano oko 30.000 kruna ili prosjeno po jednoj pila-
ni oko 3.000 kruna. Polovina tih pilana bila je smjetena u Fojnici i njenoj
okolini. Njihovi vlasnici bili su: Tomo i Franjo Alaupovi, Mordo Alkalaj,
Abid i Fehim ohadi, Nezir i Edhem Salihagi i Franjevaki samostan
u Fojnici.
14
Po investiranom kapitalu i obimu proizvodnje, najznaajnija je bila
pilana brae Alaupovi podignuta na rijeci Fojnici. U poetku je radila
s jednim, a kasnije s dva gatera. Vlasnici pilane su 1894. godine zakljuili
ugovor o estogodinjoj eksploataciji (1895-1900) etinara u umskom
predjelu Poarnica u fojnikom srezu. Ugovorena je koliina od 12.000
m3 etinarskog drveta, uz cijenu od 2,5 forinti (5 kruna) za korisno i 0,30
forinti za ogrevno drvo po 1 m
3
u umi na panju. Godinji etat iznosio je
2.000 m3. Godine 1901. zakljuen je novi trogodinji ugovor (1901-1903)
o eksploataciji umskog podruja Malinska i Poarnica. Ugovorena je ista
koliina etinarskog drveta, s poveanom godinjom koliinom od 4.000
m3. Isti ugovor obnovljen je i za naredni trogodinji period (1904-1906).
Na osnovu tih ugovora firma brae Alaupovi realizirala je, na povrini od
1.270 ha, ukupno 38.150 m
3
etinarskog drveta.
15
Kasnije su se Alaupovi-
i snabdijevali drvetom na bazi oferata i kratkoronih ugovora i godinje
proizvodili oko 2.000 m
3
korisnog i ogrevnog drveta, a nekad i vie. Ostale
pilane proizvodile su znatno manje koliine: Franjevaki samostan u Foj-
nici 700-800 m
3
, Rezakovi u Gvoanima, odnosno zakupnik njegove
pilane Alkalaj Mordo 800-1.000 m
3
, Edhem Salihagi u Ostrunici oko
14
15
B. Begovi, Razvojni put umske privrede, str. 83-84.
162 163
FOJNICA 1878-1918.
300 m
3
, Nezir Salihagi u itovu 375 m
3
. To znai da su sve navedene foj-
nike pilane proizvodile godinje 4.000-15.000 m
3
drveta. Gotovo itava
produkcija rezane grae plasirana je na tritu u Hercegovini. Srazmjerno
proizvodnji u pilanama zapoljavana je i radna snaga. Alaupovii su u toku
sezone zapoljavali na sjei, transportu i preradi 40-50 radnika, a svi ostali
pilanari jo toliko. To znai da je drvna industrija u Fojnici i okolini mogla
ponuditi oko 100 radnih mjesta.
S obzirom na veoma ograniene mogunosti zarade u Fojnici i nje-
noj okolini, poetkom XX stoljea poelo se raditi na tome da se enska
omladina organizirano i uz dravnu pomo ukljui u tekstilnu proizvodnju
i pobolja materijalni poloaj svojih porodica. Tkaonica ilima u Sarajevu
dodijelila je, 1905. godine, osam stipendija katolikim djevojkama iz Foj-
nice koje su, u trajanju od tri do est mjeseci, uile tkanje perzijskih i bo-
sanskih ilima. Djevojke su nakon obuke bile dune da ostanu u Tkaonici
2-3 godine. S obzirom na to da je odvajanje djevojaka od kue nailo na
otpore njihovih roditelja, u Fojnici je 1908. godine osnovana filijala sara-
jevske Tkaonice beza i vezionice, koja je radila sve do 1918. godine. Budue
radnice prethodno su pripremane na Teaju za runi rad, koji je 1906/07.
godine pohaalo 20 katolikih i 20 muslimanskih djevojaka,
16
a naredne
godine bilo ih je po 27. Muslimanske djevojke koje su pohaale teaj, na
vlastiti zahtjev, uile su itanje, pisanje i raunanje. U ovaj teaj drava je
ulagala 2.000-3.000 kruna godinje.
17
Otvaranje filijale i teaja za runi rad
imalo je dalekosean drutveni i kulturni znaaj, jer se organizirano i na vi-
em estetskom nivou njegovalo tkanje, pletenje, vezenje i slino i prenosilo
na budua pokoljenja. S obzirom na vjersku i drutvenu tradiciju bilo je od
posebnog znaaja ukljuivanje muslimanskih djevojaka u ovaj rad.
Razvoj zanatstva u Fojnici za vrijeme austrougarske vladavine tekao je u
sjenci prilagoavanja novim uslovima nakon propadanja starih majdandi-
ja i kovaa koji su davno u historiji stvorili tradiciju i mentalitet ovih zani-
manja. Savremenici iz prvih godina austrougarske okupacije zapaali su da
gotovo itav narod ovoga kraja ivi od proizvodnje i obrade eljeza. Izgleda
da su ovakva zapaanja vie govorila o tradiciji nego o realnom ivotu. Na
osnovu spiskova aka u katolikoj osnovnoj koli u Fojnici od 1879. do
16
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1908, str. 46.; Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine
1909, str. 62.
17
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1909, str. 62.
162 163
FOJNICA 1878-1918.
1882. godine utvrdili smo zanimanje 97 njihovih roditelja. Najbrojniji su
bili kovai 17, drvodjeljci 16 i nadniari 13, a zatim slijede trgovci 11, go-
stioniari 11, teraceri 8, krojai 4, pekari 3, teaci 6, umari 2, zlatari 2, te po
jedan zidar, izmar i kalajdija.
18
Od 14 raznih zanimanja, kovai su bili re-
lativno najbrojniji, ali su inili svega 17,52%. Iz navedenog pregleda se, ta-
koe, vidi da se hrvatsko stanovnitvo u Fojnici bavilo ogranienim brojem
zanata. Iako ne raspolaemo s vie konkretnih podataka, sigurno je da su u
Fojnici bili zastupljeni razni zanati koji su bili neophodni za podmirivanje
potreba varokog i seoskog stanovnitva: mesarski, berberski, opanarski,
cipelarski, kolarski, aijski, kafedijski, terzijski, abadijski, koijaki itd.
Zanatima u gradu su se bavili Hrvati i Bonjaci i u tome su imali razliitu
tradiciju. Nekim zanatima su se bavili i jedni i drugi (kovaki, pekarski,
drvodjelski), dok su se nekim zanatima bavili iskljuivo Hrvati ili Bonjaci.
U navedenom pregledu meu Hrvatima nema nijednog mesara, berbera,
kahvedije, aije i sl., dok u ovo vrijeme meu Bonjacima nije bilo gosti-
oniara. U Fojnici je, kao i u drugim slinim varoima, dolo do propadanja
nekih starih zanata i do pojave novih. Te promjene tekle su postepeno i u
skladu s promjenama naina ivota i navika. Uz terzije i abadije javljaju se
krojai, uz opanare cipelari, uz dunere moderni zidari i tesari itd.
O razvoju trgovine u Fojnici za vrijeme austrougarske vladavine ima
vie podataka i ona je, u odnosu na zanatstvo, biljeila znatniji napredak,
mada su se i ovdje stari trgovci morali prilagoavati novim uslovima.
Prema Trgovakom zakonu za Bosnu i Hercegovinu iz 1883. godine
obavezu sudskog protokoliranja u Fojnici imala je svaka radnja koja je go-
dinje ostvarivala najmanje 400 kruna istog prihoda.
18
Arhiv Franjevakog samostana u Fojnici. Ispitno izvjestje o napretku uenika I-IV ra-
zreda za kolske godine od 1879-1882.
164 165
FOJNICA 1878-1918.
Protokolirane trgovake f irme u Fojnici 1884-1918.
19
Naziv frme Vrsta trgovine
1. Ahmetovi H. Abdulvehab (1900-
1910)
Trgovina mjeovitom robom
2. Alaupovi Tomo i Frano (1885-
1912)
Trgovina mjeovitom robom, a od
1891. godine i drvetom
3. Alaupovi Frano i sinovi Frano,
Ivo i Andrija (1912-1918)
Trgovina mjeovitom robom i
drvetom
4. Alaupovi T. Ivo i braa Marko i
Frano (1912-1918)
drvetom,
a od 1917. godine braa Marko i
Frano
5. Alkalaj Juda (1884-1912) Trgovina mjeovitom robom
6. Alkalaj L. Isak (1915-1918) Trgovina mjeovitom robom
7. Alkalaj Mordo i braa Isak i
Avram (1908-1918)
drvetom -
8. Dragievi Ivo (1885) Vlasnik pilane
9. ohadi Fehim (1893-1918) Trgovina drvetom
10. ohadi Abid (1901-1905) Trgovina mjeovitom robom u
Gvoanima
11. unkovi efkija (1916-1918) Trgovina mjeovitom robom
12. Goldberger Bernhard (1898-1909) Gostioniar (s 3 gostinske sobe)
13. Goldberger R. (1898) Protokolirana gostionica samo 1911.
god.
14. Gaji Milan i Risto (1905-1909) Trgovina mjeovitom robom
15. Ilii Mato (1890-1902) Trgovina mjeovitom robom
16. Ilii Anto (1900-1918) Trgovina mjeovitom robom
(od 1911. do 1914. nije protokolisana)
17. Ilii Niko (1911-1918) Trgovina mjeovitom robom
18. Kalamut Ivo (1911-1918) Trgovina mjeovitom robom
19. Karahmet Latif (1912-1918) Trgovina mjeovitom robom
20. Konjicija Mehmed (1893-1913) Trgovina mjeovitom robom
21. Kulijer Marko (1898-1918) Trgovina kolonijalnom robom, a od
1911. godine mjeovitom robom
22. Kulijer Mato (1884) Trgovina mjeovitom robom
23. Kulijer Ivo (1893-1918) Trgovina galanterijskom robom, a od
1905. godine mjeovitom robom
24. Kulijer Zaharije (1916-1918) Trgovina mjeovitom robom
19
Spisak trgovakih firmi sainjen je na osnovu Bosnischer Bote (Bosanski glasnik) za go-
dine 1898-1918.
164 165
FOJNICA 1878-1918.
Od 1884. do 1918. godine u Fojnici su bile sudski protokolirane ukupno
29 trgovakih radnji i 3 gostionice. Od 1884. do 1900. godine protokolirano
je 17 radnji, od 1901. do 1914. godine 11 i za vrijeme Prvog svjetskog rata
1914-1918. godine svega tri radnje. U godini 1884, kada je Zakon stupio na
snagu, u Fojnici je protokolirano pet trgovakih radnji, 1914. godine bilo ih
je 16, a 1918. godine 19. Ovi podaci ukazuju da je fojnika trgovina u prvoj
deceniji austrougarske vladavine znatno zaostajala iza slinih mjesta u Bosni
i Hercegovini i da se od 90-ih godina 19. stoljea postepeno razvijala. Pred
Prvi svjetski rat, u gradu se formirao tanak sloj trgovaca meu kojima su se
isticale spomenute firme Alaupovia, Salihagia, Kulijera i Alkalaja, koje su
uz trgovine imali svoje pilane, zemlju i sl.
U Fojnici je bio znatno vei broj ljudi koji su se bavili sitnom trgovinom
i nisu potpadali pod obavezu sudskog protokoliranja. Neke od protokolira-
nih firmi nisu uspjele da se due odre, a neke su mijenjale nazive kada su
ih preuzimali nasljednici. Iz popisa trgovakih radnji vidi se da su fojniku
trgovinu drali hrvatski i bonjaki trgovci (po 12 protokolisanih firmi) i
da su se trgovinom bavile jevrejske porodice Alkalaj i Papo i jedna srpska
porodica Gjaji (vjerovatno aji). Gotovo sve protokolirane radnje bavile
su se trgovinom mjeovitom robom, nekolicina se uz to bavila trgovinom
drvetom, dok je samo 5 radnji bilo izvjesno vrijeme specijalizirano za ko-
lonijalnu, galanterijsku, manufakturnu i drugu robu, pa onda prelazilo na
mjeovitu. To nije bila specifinost samo Fojnice nego i svih manjih gradova
25. Muderizovi Hakija i sinovi Avan
i Arif (1911-1918)
26. Papo Mojse (1893-1909) Trgovina manufakturnom robom
27. Rezakovi hadi Mujaga (1884) Trgovina mjeovitom robom
28. Salihagi Edhem (1884-1918) Do 1901. godine trgovina
kolonijalnom robom, a poslije mje.
robom
29. Salihagi braa hadi Nezir i
Ibrahim (1896-1918), a od 1914.
god. hadi Nezir i sinovi
30. Tutnjevi Avdo i sinovi Hafz,
Ibrahim i Reuf (1911-1918)
31. Vreto Ahmed i drug-Mujo Vreto
(1913-1918)
nije naznaena vrsta trgovine
32. Schwarz Mathias, hotel sa 1 sobom
166 167
FOJNICA 1878-1918.
u Bosni i Hercegovini, gdje je trite bilo nerazvijeno. Za vee trgovake
poslove nedostajale su im komunikacije. Roba se kolima mogla prevoziti
samo do Visokog, a odatle vozom na udaljenije trite. U drugim pravcima
roba je transportirana uglavnom tovarnim konjima i starim karavanskim
putevima.
Razmjena dobara izmeu sela i grada odvijala se na sedmini pijani
dan (srijeda) i na godinjem vaaru koji se odravao na katolike Duhove. U
svim naim gradovima, pa i u Fojnici, godinji vaar predstavljao je prvora-
zredan ekonomski i drutveni dogaaj. Na vaare je donoena najrazliitija
roba i dogonjeno mnogo stoke. Za vaar su se briljivo pripremali svi dru-
tveni slojevi i eljad svih uzrasta. Uz stvaranje poslovnih veza i razmjenu
dobara, na vaaru su se uvrivala stara i stvarala nova prijateljstva, te
uivalo u vaarskim zabavama. Zbog toga je i vaar u Fojnici bio drutveni
dogaaj godine.
* * *
Politiki ivot u Fojnici za vrijeme austrougarske vladavine, izuzima-
jui dogaaje za vrijeme pokreta otpora okupaciji, nije imao neke posebne
i specifine odlike u odnosu na slina mjesta u Bosni i Hercegovini. Njeno
stanovnitvo ivjelo je mirno, bez potresa i pustoenja koja su doivljavali
krajevi zahvaeni ustankom 1875-1878. godine i pokretom otpora austrou-
garskoj okupaciji, od kraja jula do sredine oktobra 1878. godine. Okupaciju
i uspostavljanje austrougarske vlasti fojniko stanovnitvo nije doekalo
mirno. Iako su franjevci savjetovali hrvatsko stanovnitvo da ostane mirno
i doeka austrougarsku vojsku kao oslobodioca, ono se, zajedno s bonja-
kim stanovnitvom, svrstalo u redove pokreta otpora okupaciji. Kada je
okupacija okonana, Hrvati su je, predvoeni franjevakim svetenstvom,
prihvatili s nadom da e Bosna i Hercegovina biti prikljuena Hrvatskoj
i da e njihov poloaj u okviru jedne katolike drave biti povoljniji nego
ranije. Bonjaci u Fojnici nisu mirno doekali okupaciju, ali u samom gradu
nije bilo oruanog otpora. Oni su bili uznemireni i nezadovoljni promje-
nom vlasti. Njihova vjerska, politika i kulturna tradicija bila je vezana za
Tursku i teko su podnosili inkorporiranje u evropsku katoliku dravu
u kojoj e initi manjinu s neizvjesnom budunou. Ali, bez obzira na
poetna raspoloenja i jedni i drugi morali su se prilagoavati novoj vla-
166 167
FOJNICA 1878-1918.
sti. Njihov politiki ivot odvijao se u dva pravca: prvi je bio ukljuivanje
domaeg stanovnitva u institucije nove vlasti, a drugi, razvijanje inicijativa
u okvirima svojih vjerskih, nacionalnih i politikih pokreta. Prvi je iao od
drave, odozgo, a drugi inicijativom iz naroda.
Kao i u drugim gradovima i u Fojnici su austrougarske vlasti nastojale
da u svoj upravni i politiki sistem integriraju najuticajnije domae ljude,
pripadnike svih konfesija. U Fojnici se radilo o katolicima i muslimanima.
Manji broj sposobnih i lojalnih ljudi namjeten je na nia inovnika mje-
sta i oni su imali da smanje jaz izmeu naroda i stranih inovnika koji su
jedva poznavali jezik naroda kojim su upravljali. Posebnu funkciju u poli-
tikom ivotu zasnovanom na apsolutizmu imala su gradska vijea u koja
su birani predstavnici svih konfesija. U periodu od 1900. do 1918. godine,
fojniko gradsko vijee imalo je 7, a kasnije 9 lanova. Mandat im je tra-
jao tri godine i mogli su biti birani vie puta. U toku 19 godina u gradsko
vijee Fojnice birano je ukupno 23 ovjeka, od kojih su 12 bili katolici (11
Hrvati, 1 stranac) i 11 muslimana.
20
S obzirom na to da su Hrvati imali
veinu u gradu, oni su stalno birali jednog predstavnika vie (4 - 3 i 5 - 4),
ali je predsjednik gradskog vijea (gradonaelnik) sve do 1914. godine bio
Bonjak, a od 1914. do 1918. godine Hrvat. Dunosti predsjednika oba-
20
U Gradsko vijee Fojnice od 1900. do 1918. godine birani su:
Huzbai Ibahim-aga Ilii Niko
Stojanovi Mato Ivica Kulijer
Kulijer Marko Trograni Frano
Salihagi hadi Nezir Berberovi Muharem-aga
Kulijer Ivo Polutan Mulaga
ohadi Fehim ef. Huzbai Mustafa ef.
Pajer Sivester Suduka Mulaga
Salihagi Edhem-aga Alaupovi Frano
Ilii Anto Kulijer Ivo Ivan
Dragievi Marija ohadi Rudija ef.
Konjicija Muan Rezakovi Asim ef.
Jaki Mato Santo
Spisak je sainjen na osnovu Bosnischer Bote 1898-1918. godine.
168 169
FOJNICA 1878-1918.
vljali su: Ibrahim-aga Huzbai, Fehim ef. ohadi i Niko Ilii, dok su
potpredsjednici bili: Mato Stojanovi, Marko Kulijer i Mustafa ef. Huzba-
i (predsjednika i potpredsjednika i 1/3 lanova imenovala je Zemaljska
vlada, a 2/3 je birao narod). Veinu lanova ovog vijea inili su trgovci,
zemljoposjednici, vlasnici pilana i drugi bogatiji i ugledniji ljudi. Prema
nainu izbora i njihovim ogranienim kompetencijama vidi se da ova vijea
nisu bila demokratske institucije preko kojih bi narod uticao na upravu i
ukupnu politiku, nego obrnuto od toga, ona su morala da djeluju u narodu
na provoenju dravne politike.
Nepostojanje demokratskih institucija i politikih sloboda uslovilo je
specifian razvoj politikog ivota u cijeloj zemlji, pa i u Fojnici. Politiki
ivot naroda poeo se razvijati u okviru razliitih vjerskih i nacionalnih
nepolitikih udruenja, a kada se prelo na politiko organiziranje, fojniki
Hrvati i Bonjaci slijedili su matice svojih nacionalnih i politikih pokre-
ta.
Poetni oblici nacionalnog i politikog djelovanja hrvatskog stano-
vnitva u Fojnici odvijali su se u okviru pjevakog drutva, itaonice i po-
drunice Napretka. Kada je 1907. godine osnovana podrunica Hrvatske
narodne zajednice (dalje HNZ), ona je, u skladu s optim politikim kreta-
njima kod bosanskohercegovakih Hrvata, postala i u Fojnici glavni faktor
nacionalno-politikog, kulturno-prosvjetnog, potpornog i ekonomskog or-
ganiziranja i djelovanja ovog dijela stanovnitva.
21
Nosioci te aktivnosti bili
su franjevci i tanak sloj trgovakog i zanatlijskog graanstva koje se formira
krajem 19. i poetkom 20. stoljea. Mada je u pravilima HNZ stajalo da
ona ima zadatak da ekonomski i prosvjetno podie hrvatski narod u Bosni
i Hercegovini, ona se vrlo brzo razvila u vodeu politiku stranku bosan-
skohercegovakih Hrvata. U skladu s politikim programom ove stranke
(Bosna i Hercegovina je hrvatska zemlja i treba je prikljuiti Hrvatskoj),
fojniki Hrvati doekali su Aneksiju 1908. godine s oduevljenjem, smatra-
jui je znaajnim korakom u ostvarivanju svog politikog cilja. Aneksija je u
Fojnici sveano proglaena 7. oktobra 1908. i tom prilikom odrane su sve-
anosti u gradu i samostanu, a kada je, sredinom novembra, krenula u Be
21
Vidi o tome opirnije: Berislav Gavranovi, Uspostava redovite katolike hijerarhije u Bo-
sni i Hercegovini 1881. Godine. Beograd, 1935; Mirjana Gross, Hrvatska politika u Bosni i
Hercegovini od 1878. do 1912. Historijski zbornik. God. XIX-XX, 1966-67. Zagreb, 1968;
Luka akovi, Politike organizacije bosanskohercegovakih katolika Hrvata. Zagreb, 1985.
168 169
FOJNICA 1878-1918.
katolika (hrvatska) deputacija iz Bosne i Heregovine da zahvali caru za
izvrenu Aneksiju, meu deputatima su se nalazili fra Domin Gojsilovi,
gvardijan franjevakog samostana i fra Ivo Vujii, upnik iz Fojnice.
22
U vrijeme pripremanja ustavnog i saborskog perioda, poslije Aneksije,
u Fojnici je razvijena politika aktivnost na jaanju uticaja HNZ i njenom
suprostavljanju sve agresivnijem klerikalnom krugu oko nadbiskupa ta-
dlera, koji je u januaru 1910. godine osnovao zasebnu politiku stranku
Hrvatsku katoliku udrugu (dalje HKU).
23
Time je definitivno bio podi-
jeljen hrvatski nacionalno-politiki pokret u Bosni i Hercegovini na libe-
ralnograansku i klerikalnu struju. Prvu su predvodili hrvatski intelektu-
alci i tanak sloj graanstva potpomognut franjevcima, a drugu nadbiskup
tadler s jakim krugom svjetovnog klera i doseljenih intelektualaca. Borba
izmeu ove dvije politike stranke posebno se zaotravala nakon donoenja
Ustava i ulaska u predizbornu kampanju za izbor zastupnika u Bosansko-
hercegovaki sabor.
24
tadlerov politiki program nije bio prihvatljiv za
veinu hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini. To su ubjedljivo pokazali
saborski izbori 1910. godine, na kojem je od 16 katolikih mandata HNZ
dobila 11, a HKU 5. Ubjedljiv politiki neuspjeh HKU proizveo je otar
sukob izmeu nadbiskupa tadlera i franjevaca, koje je optuio kod pape.
Zbog toga je, u januaru 1911. godine, u Bosnu stigao apostolski vizitator
Bastien sa zadatkom da ispita sporove franjevaca i vrhbosanskog nadbisku-
pa tadlera. On je posjetio Franjevaki samostan u Fojnici i sasluao sta-
vove svetenika o crkvenim odnosima. Tom prilikom Bastienu je uruena
latinska spomenica, gdje su istaknuti ovdanji nazori brae, da ih saopti
sv. stolici.
25
Nakon toga dolo je do izmirenja svjetovnog klera i franjeva-
ca, a time su prestali i sukobi izmeu HNZ i HNU. U junu 1912. godine
rasputena je HNU.
S obzirom na to da su izborni kotarevi bili mnogo iri od administrati-
vnih, izbor saborskih poslanika nije morao zavisiti od glasova samo jednog
sreza. Tako je bilo i s fojnikim srezom, jer je izborni okrug druge katoli-
ke kurije obuhvatao sve gradove sarajevskog okruga. U drugoj katolikoj
22
Arhiv franjevakog samostana u Fojnici. Chronologia domus od 1901-1928. Sabrao fra
Mijo V. Batini (u daljem tekstu Chronologia domus).
23
M. Gross, Hrvatska politika u Bosni i Hercegovini; L. akovi, Politike organizacije.
24
M. Gross, Hrvatska politika u Bosni i Hercegovini; L. akovi, Politike organizacije.
25
Chronologia domus, fra Mijo V. Batini.
170 171
FOJNICA 1878-1918.
kuriji izabran je Petar Mrlji s liste HKU, radnik iz Varea i pripadnik
tamonje hriansko-socijalne orgnizacije, a u treoj kuriji izabran je dr
Nikola Mandi s liste HNZ, koji je bio izabran u jo dva izborna okruga.
Na naknadnim izborima, 3. septembra 1910. godine, umjesto njega izabran
je Nikola uri, upravitelj kole, koji je dobio 2.140 glasova, a kandidat
HKU, upnik Anto Alaupovi 1.469 glasova. Na naknadnim izborima
1913. godine, umjesto Nikole uria izabran je Kalikst Tadin, urednik
Hrvatskog dnevnika i istaknuti lan tadlerovog klerikalnog kruga.
Politiki ivot Bonjaka u Fojnici nije izlazio iz okvira globalne po-
litike ovog dijela stanovnitva Bosne i Hercegovine. I ovdje se izdvaja
tanak sloj bonjakog graanstva koji sainjavaju zemljoposjednici, trgovci
i vjerski slubenici (erijatske sudije, muderisi i imami). Mada se u pokretu
za vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju nije posebno isticao nijedan
njihov predstavnik, Fojnica je imala dobro organizirano kotarsko vakufsko
povjerenstvo, a kasnije kotarsko vakufsko-mearifsko povjerenstvo i stalno
jednog predstavnika u Zemaljskom vakufsko-mearifskom saboru.
26
Dok
su u gradskom vijeu prednjaili predstavnici zemljoposjednika i trgovaca,
u povjerenstvu su glavnu rije imali vjerski slubenici. Kotarsko vakufsko-
mearifsko povjerenstvo u Fojnici imalo je 5, a pred Prvi svjetski rat birano
je 6 lanova i uvedena funkcija potpredsjednika. Dunost predsjednika
obavljali su: Ibrahim ef. Kundurovi (1898-1902), Hifzi ef. Mufti (1903-
1910), oba erijatske sudije, a zatim Edhem-aga Salihagi (1910-1918),
trgovac. U Zemaljski vakufsko-mearifski sabor birani su Edhem-aga
Salihagi (1910-1913) i Asim ef. Rezakovi (1914-1918). U Bosansko-
hercegovakom saboru fojnike Bonjake zastupali su predstavnici MNO
(Muslimanske narodne organizacije): Mustajbeg Muteveli, veleposjednik
iz Sarajeva i Suljaga Vajzovi, trgovac i poduzetnik iz Rogatice.
27
Politiki odnosi u Fojnici, do Prvog svjetskog rata, razvijali su se na
osnovama duge tradicije uvaavanja i uzajamnog potovanja izmeu hr-
vatskog i bonjakog stanovnitva. Na tim osnovama oni su i za vrijeme
austrougarske vladavine gradili meusobne odnose, iako su njihovi vjerski,
nacionalni i politiki interesi bili razliiti i dolazili do izraaja u programi-
ma politikih stranaka koje su slijedili. I jedne i druge sputavao je apso-
26
Vidi opirnije: N. ehi, Autonomni pokret, str. 88.
27
Za podatke zahvaljujem dr. Devadu Juzbaiu. Vidi takoe: Bosnischer Bote.
170 171
FOJNICA 1878-1918.
lutizam, koji svugdje gdje vlada umrtvljuje politiki ivot. To je bio sluaj
i u Bosni i Hercegovini, gdje ni za vrijeme ustavnog i saborskog perioda
(1910-1914) apsolutizam nije bio ogranien. Ustavom i prateim zakoni-
ma garantirana graanska prava i politike slobode mogle su biti ukinute
bez pitanja Sabora. Kao predstavniko tijelo, Sabor nije imao zakonodavnu
vlast, niti je mogao uticati na upravne poslove. Na pripremi zakona Sabor
je mogao samo suraivati. Prevazienim i zastarjelim izbornim sistemom
Austro-Ugarska je uvrstila klasnu i vjersku podvojenost i na toj osnovi
dalje izgraivala svoju politiku u Bosni i Hercegovini.
Izbijanjem Prvog svjetskog rata Bosna i Hercegovina bila je neposre-
dno ratno podruje sve do jeseni 1915. godine. Iako se Fojnica nije nalazila
na podruju neposrednih ratnih operacija, ona je preivljavala teka ratna
stradanja koja su se iz godine u godinu poveavala.
Vijest o atentatu u Sarajevu stigla je u Fojnicu 28. juna kasno nou,
a sutradan su se oglasila zvona i izvjeene crne zastave. Sveane zadunice
odrane su 30. juna, a posebno izaslanstvo izrazilo je sauee kotarskom
predstojniku. Nakon objave rata Srbiji 28. jula 1914, ve poetkom avgusta
u Fojnici je otpoela mobilizacija i proglaen prijeki sud, a krajem avgusta
popisani su prinosi ivenih namirnica i izvrene rekvizicije uz dosta nisku
novanu naknadu. Sakupljenim namirnicama prvo su podmirene potrebe
dravnih inovnika, a ostalo je, uz visoku cijenu, prodavano onima koji nisu
sijali ito. Posao je obavljen tako temeljito da su te godine i katoliki sve-
tenici i samostan ostali bez itnih prinosa crkvi.
28
Poetkom 1915. godine
nastala je velika skupoa brana, odjee i obue. ak su proljetni poljski
blagoslovi bili preneseni u radne dane da se seljacima smanje trokovi za
goste. U rat je stupila i Italija (22. juna 1915), pa je nastavljena mobilizacija
novih godita, a drava je nastavljala sa zahtjevima za podmirenje ratnih
potreba.
Nakon prve godine rata, u avgustu 1915. u fojnikom srezu bilo je
2.516 domaih izbjeglica i to: 1.002 Bonjaka, 843 Hrvata, 680 Jevreja.
Vojniki evakuisanih bilo je ukupno 467 (115 Bonjaka, 132 Hrvata, 56
Srba i 164 Jevreja). Ukupan broj izbjeglica i vojniki evakuiranih popeo
se na 2.983 lica, 31. decembra 1915. godine u fojnikom srezu bilo je jo
uvijek 2.190 domaih izbjeglica (2.178 Bonjaka i 12 Srba). Osim toga,
28
Chronologia domus.
172 173
FOJNICA 1878-1918.
bilo je 18 Bonjaka iz Sandaka, tako da je ukupan broj izbjeglica iznosio
2.208 lica, dok vojniki evakuiranih vie nije bilo, jer su u jesen te godine
prestale ratne operacije na bosanskoj teritoriji.
29
Rat se nastavljao svom
estinom, proizvodnja ratnog materijala nije podmirivala potrebe, pa su
vojne vlasti svim sredstvima nastojale da dou do sirovina neophodnih za
ratnu industriju. U Fojnici su 9. decembra 1915. godine vojne vlasti skinule
najvee zvono s crkve sv. Frane i najmanje s crkve sv. Duha, plativi 4 k po
kilogramu. U toku 1916. potraivanja od naroda su nastavljena, a naroito
su bili na cijeni konji.
30
Stalne mobilizacije ljudi u rat ostavile su itave
krajeve bez radne snage, pa je i samostan u Fojnici zatraio zarobljenike za
obavljanje odreenih poslova. U jesen 1916. stiglo je 10 ruskih Poljaka, koji
su pribavljali drva i brinuli se oko konja i goveda. Samostan im je isplaivao
zarobljeniku pristojbu.
Naredne, 1917. godine, cijene su i dalje rasle, ali je ljetina u fojnikom
kraju imala dobar urod, posebno voe, jabuke i ljive.
Krajem januara 1918. godine stanovnitvo fojnikog kraja radosno je
primilo vijesti o mirovnim pregovorima s Rusijom u Brest-Litovsku, na-
dajui se da e iz njih proizai opti mir. U tampi su praene sve biljeke o
ovim pregovorima i izraeno nezadovoljstvo to u njima uestvuju, uz di-
plomate i generali. Dobar utisak izazvan mirovnim pregovorima pokvarila
je naredba o rekviziciji sijena i slame na osnovu koje se zakljuivalo da e
rat jo potrajati. Kotarski predstojnik tada je izvjetavao Zemaljsku vladu:
Stanovnitvo ovog siromanog sreza nema stvarno nita drugo nego neto
stoke od koje se mora izdravati, jer vlastita ljetina itarica ni u mirno doba
ne pretekne iza Boia. Ovogodinja ljetina sijena i slame, zbog velike sue,
bila je oko dvije treine slabija nego prole godine. K tome, zima sa velikim
snijegom dola je est nedjelja ranije tako da ljudi upiru sve snage da njiho-
va stoka prezimi. Zbog toga je naredba o rekviziciji slame i sijena izazvala
veliko neraspoloenje meu stanovnitvom. Kotarski predstojnik nastavlja:
Prije nekoliko dana kod mene su doli svi najstariji ljudi iz mjesta i rekli
29
Bericht ber die Verwaltun von Bosnien und derHercegovina fr die Jahre 1914 bis 1916, s.
4, 406.
30
Chronologia domus. Fra Mijo V. Batini navodi da je tada samostan utvrdio cijene namir-
nica: vino 1 kg=1 k, rakija 2 krune, penica 60-70 helera, kukuruz 52-56 h, heljda 60 h, ra
60 h, proha 30 h, grah 70 h, mast 6 k, ulje 6 k, sire 1 k, prute i penice 5 k, pastrma 3 k,
pirina 1,60 k, sir l k. Naglaava se da su ovo srednje cijene izmeu ratnih i uobiajenih.
172 173
FOJNICA 1878-1918.
da ne mogu dati sijeno i slamu jer e im inae sva stoka uginuti i da ovaj
srez bez stoke ne moe ivjeti. Ako se eli uzeti sijeno, onda prije toga tre-
ba uzeti svu stoku pa tek onda sijeno i slamu, jer stanovnitvo ne moe to
mirno gledati.
31
Stanovnitvo je okolo prialo da vladajue klase Nijemaca i Maara
hoe Slovene da dovedu na prosjaki tap, pa ovdje uzimaju i ono poslje-
dnje to imamo. To je mogue jer je na Sabor rasputen, a svi ljudi slue
vojsci pa se nema ko za nas zauzeti. U meuvremenu u Fojnicu su stizale
vijesti o radnikim trajkovima u Monarhiji. To je jo vie uticalo na ra-
spoloenje stanovnitva protiv vlasti i rata. Tada su se ule izjave: Tako se
mora s vladom govoriti, a ne utjeti. Opte nezadovoljstvo stanovnitva u
fojnikom srezu nastavljalo se i u februaru 1918, jer su rekvizicije teglee
stoke za Sarajevo (50 mc nedeljno) obuhvatile upravo onu stoku koja je
prispijevala za proljetnu sjetvu. Tada je kotarski predstojnik izvjetavao
vladu da e srez ostati bez teglee stoke, to e dovesti u pitanje proljetne
poljoprivredne radove.
32
U martu 1918. godine u fojnikom kraju pojavio se pjegavi tifus, koji
su donijeli vojnici s frontova. Od ove zarazne bolesti umrlo je mnogo lica.
Nakon dugotrajnih kia, 24. juna 1918. godine obijelio je snijeg. Usljed
meave stoka je s planina bjeala u ravnicu, od mraza su stradali usjevi i,
osobito, voe. Kraj rata 1918. godine u Fojnici bio je obiljeen povratkom
vojnika s frontova. I oni, koji se vratie uz razne bolesti donesoe socijali-
stike i boljevike nazore koji u prvi mah zabrinue bolje katolike.
33
Nakon vojnog sloma Austro-Ugarske (3. novembra 1918) i formiranja
narodnih vijea koja su preuzela vlast u novoj dravi, u Fojnicu je 7. decem-
bra 1918. godine stiglo 20 srpskih vojnika i jedan oficir koje je stanovni-
tvo, na elu sa gvardijanom, sveano doekalo, a sutradan je odrano sijelo u
Hrvatskom domu u njihovu ast. Nakon toga, Fojnica i okolina ponovo su
bile zahvaene epidemijom zaraznih bolesti (panjolska influenca i pjegavi
tifus) koja je uzela takve razmjere da su svetenici teko stizali da sahrane
umrle.
31
Kasim Isovi, Odjeci i uticaji Oktobarske revolucije na prilike u radnikom pokretu Bosne i
Hercegovine (1917.-1921.) Graa. Glasnik arhiv i Drutva arhivskih radnika BiH, knj.
VII 1967. dok. 19. str. 325/6.
32
K. Isovi, Odjeci i uticaji Oktobarske revolucije, dok. 34. str. 348/9.
33
Chronologia domus.
174 175
FOJNICA 1878-1918.
Kraj Prvog svjetskog rata bio je u fojnikom kraju obiljeen prodorom
socijalistikih ideja koje su naroito zahvatile selo. Bila je pripremljena i
jedna predstava uperena protiv svetenstva, ali su je vlasti zabranile, a ma-
terijal zaplijenjen. Na kongresu ujedinjenja, u aprilu 1919. iz Fojnice su
uestvovala dva delegata jedan iz grada, drugi sa sela.
* * *
Pismenost stanovnitva starijeg od 7 godina u fojnikom srezu 1910. godi-
ne (latinica i irilica), prema konfesionalnoj pripadnosti i spolu:
Katolici Muslimani Pravoslavni Ostali Svega
Znaju itati i
pisati

m. 965 190 3 10 1.198
. 596 6 18 14 633
svega: 1.560 196 51 24 1.831
Znaju itati m. 34 12 2 - 48
. 32 2 2 - 36
svega 66 14 4 - 86
Ne zna itati
ni pisati
m. 5.033 3.381 199 7 8.620
. 4.859 2.801 189 12 7.861
svega 9.892 6.182 388 19 16.481
Iz tabele se vidi da je pismenost bila razliita kod pripadnika pojedinih
konfesija. Katolika je bilo pismenih 10,48%, muslimana 2,43%, pravosla-
vnih 9,20%, ostalih 45,28%. Ukupno u fojnikom srezu bilo je pismenih
7,77% stanovnitva starijeg od 7 godina, a ako se ovima prikljue i oni
koji su znali samo itati, odna je bilo pismeno ukupno 8,12% stanovni-
tva. Od ukupno 3.680 muke djece i omladine od 7 do 20 godina starosti
nepismeno je bilo 3.303 (87,20%). U tom uzrastu znalo je itati i pisati
472 osobe (12,80%), a jo ih je 13 znalo itati. Stanje pismenosti enske
djece i omladine bilo je nepovoljnije. itati i pisati znalo je svega 311 (jo
6 zna itati), dok je nepismenih bilo 3.245 lica ili 91,20%. To znai da je
u fojnikom srezu meu djecom i omladinom od 7 do 20 godina znalo
itati i pisati svega 783 lica, samo itati 19 i da je potpuno nepismenih bilo
6.448 lica ili 88,93% to je za 1,68% ispod prosjeka Bosne i Hercegovine.
174 175
FOJNICA 1878-1918.
Ovi podaci ukazuju na veliki nedostatak kola i kulturnu misiju Austro-
Ugarske u Bosni i Hercegovini, za vrijeme ije vladavine se reproducirao
izuzetno visok procent nepismene djece i omladine. Nepismenost nije bila
produkt samo tue vladavine, nego i odraz opte zaostalosti i nepismenosti
roditelja, nezainteresiranih da djecu alju u kolu.
Najvei broj pismenih ljudi bio je smjeten u Fojnici, Kreevu i Buso-
vai. To su bili inovnici, razni strunjaci, uitelji, svetenici i drugi rijetki
pojedinci.
U Fojnici je prije okupacije postojala etvororazredna katolika osno-
vna kola, tzv. Narodna uiona, koju su vodili franjevci u okviru fojnikog
samostana. Pohaala su je katolika djeca iz grada i okolnih sela. Ova
osnovna kola, osnovana 1847. godine, radila je kontinuirano do austro-
ugarske okupacije i spadala je meu najuglednije kole ove vrste u Bosni i
Hercegovini. Ve u prvim godinama poslije austrougarske okupacije kola
je poela da mijenja svoj dotadanji profil i postepeno prerasta u dravnu
kolu, pa je kolske 1880/81. godine promijenila naziv u Kotarska puka
kola u Fojnici.
34
Te godine dolo je do promjene u strukturi kolskog programa i odva-
janja vjeronauke od svjetovnih predmeta koji su ovako pobrojani: jezikoslo-
vna obuka se sastoji od itanja, slovnice, usmenog i pismenog izraavanja
misli, raunstvo, krasnopis, zemljopis, povijest, prirodnopis, prirodoslovlje,
geometrija, oblikoslovlje i risanje, gospodarstvo, runi rad, pjevanje, gimna-
stika i njemaki. Tada je dolo i do poveanog upisa uenika u prvi razred,
meu kojima je bilo i 1 jevrejsko dijete, a idue godine jo jedno. Takoe je
povean broj djece iz okolnih sela, pa ih je te godine bilo 15.
34
Arhiv Franjevakog samostana u Fojnici. Ljetopis uione narodne u Fojnici od godine
1871.
176 177
FOJNICA 1878-1918.
Broj uenika u Kotarskoj pukoj koli u Fojnici 1878-1882. godine
35
kol. god. Pol I r. II r. III r. IV r. Svega
1878/79 - - - - - 74
Muki 23 5 7 5 40
1879/80 enski 6 8 8 6 28
Svega 29 13 15 11 68
1880/81 Muki 37 13 6 5 61
enski 23 7 8 7 45
Svega 60 20 14 12 106
1881/82 Muki 28 12 7 8 55
enski 18 8 4 10 40
Svega 46 20 11 18 95
1884. Muki - - - - 27
enski - - - - 24
Svega 51
Iz navedenih podataka vidi se da je broj uenika u koli jako oscilirao
i da je u prvom razredu dolazilo do njihovog velikog osipanja. Na primjer,
kolske 1878/79. godine bilo je upisano 78 aka, a na kraju ih je bilo 55,
jer je 23 djece iskljueno zbog neredovnog pohaanja kole. Slino je bilo
stanje i narednih godina, pa su samo najupornija djeca prelazila u naredne
razrede. Ovome su znatno doprinosili roditelji koji su nerado slali djecu u
kolu i odvajali ih od poslova na imanju.
Bez obzira na to to je kola ve 1880/81. godine promijenila ime i
odvojila vjeronauku od svjetovnih predmeta, nastavu su i dalje vodili uite-
lji franjevci (fra Nikola Glavoevi, fra Marijan Topi, fra Augustin Tadi,
fra Dragutin Daniel umanovi) i pomona uiteljica Kata Krili. Takvo
stanje potrajalo je sve do proljea 1880. godine, kada je odlukom Zemaljske
vlade u koli postavljena diplomirana uiteljica Marija Trograni, udata
Kulier. Dotadanji uitelj Dragutin D. umanovi vodio je samo nastavu
vjeronauka. Time se definitivno ugasila osnovna kola u fojnikom samo-
stalnu koju su franjevci uspjeno vodili punih 40 godina i dali znaajan
doprinos kulturnom razvoju itavog kraja.
35
Arhiv Franjevakog samostana u Fojnici. Tabela je sastavljena na osnovu Ispitnog izvje-
taja za godinu 1879-1882.
176 177
FOJNICA 1878-1918.
Na poetku austrougarske vladavine muslimanska djeca u Fojnici uila
su 2 ili 3 mekteba, koji su, najee, bili vezani za pojedine damije. To
su bili sibijan mektebi, poetne i najbrojnije muslimanske vjerske kole,
koji u toku vie stoljea nisu mijenjali svoje sadraje, tako da nikada i nisu
postali opteobrazovne ustanove, kao to su bile narodne osnovne kole.
Ovi mektebi imali su za cilj da djeci dadnu najnunija vjerska znanja i da
ih upute da napamet naue bar najvie upotrebljavane stavove Kurana i
vjerske propise, kao i da naue arapske molitve i obrade bogosluenja.
36

Da bi sibijan mektebe prilagodili savremenim potrebama, od 90-ih godina
19. stoljea poelo se raditi na njihovoj reformi. Bilo je planirano da se uz
vjeronaune predmete uvedu maternji jezik i raun, a zatim bi se poste-
peno uvodili i drugi svjetovni predmeti. Reformirani mektebi poeli su
da rade 1892. godine, ali je ve naredne godine islamski vjerski vrh ustao
protiv svjetovnih predmeta, tako da se ni ovim poduhvatom mektebi nisu
pribliili savremenom obrazovanju. Poto su muslimani nerado slali djecu
u svjetovne kole, ovakav profil mekteba imao je dalekosene posljedice za
ekonomski i kulturni razvoj Bonjaka u Bosni i Hercegovini, jer je odlagao
njihovo ukljuivanje u moderna zanimanja.
U obrazovanju muslimanske djece presudan uticaj imala je ulema, na
ije je insistiranje u Statut za vjersko-kolsku samoupravu unesena odre-
dba prema kojoj muslimanska djeca ne mogu pohaati nastavu u osnovnoj
koli, ukoliko predhodno nisu zavrila nastavu vjeronauke u mektebima.
To je u svakom sluaju uticalo da su muslimanska djeca, u poreenju s
drugom djecom, znatno kasnije i u daleko manjem broju uopte pohaala
nastavu u osnovnim i srednjim kolama. Vjerski odgoj i obrazovanje imao
je uopte kod muslimana prioritet prema drugim vidovima obrazovanja i
odgoja. Smatralo se da je u specifinim uslovima u kojima su se Muslimani
nali uspostavom austrijske okupacione uprave veoma vano za ouvanje
njihovog identiteta i kao najbolja odbrana protiv drugih uticaja usmjerava-
nje omladine od najnieg uzrasta prvenstveno na vjersko obrazovanje i na
vjerski odgoj.
37
Muslimansko vjersko kolstvo u Fojnici razvijalo se bre nego u dru-
gim mjestima. Poetkom 20. stoljea u Fojnici je postojalo vie takvih kola
koje su obuhvatale muku i ensku djecu i omladinu. Godine 1904. javno je
36
H. uri, Muslimansko kolstvo, str. 204.
37
N. ehi, Autonomni pokret, str. 378.
178 179
FOJNICA 1878-1918.
hvaljen rad Ibrahima ef. Bogria, maulima (uitelja) reformiranog mekteba
(mektebi ibtidaije), jer se strogo drao propisa svog zvanja kod kojeg su
djeca nauila sasvim lijepo i pravilno tursko pismo, uili Kuran, i ostalo
to svaki Musliman mora da zna. Takoe se navodi da je ovaj revni mu-
alim pouavao djecu i uljudnom i pristojnom ponaanju.
38
Osim refor-
miranog mekteba, u Fojnici su postojale druge muslimanske vjerske kole:
enski sibijan mekteb, enska rudija (muslimanska nia srednja kola) i
medresa. Sve ove kole osnovane su prije 1904. godine. U slubenim izvje-
tajima stoji da je od 1886-1906. godine u Bosni i Hercegovini izgraeno
6 medresa, meu kojima je i fojnika. Medresa je imala jednog nastavnika
(muderisa), a broj uenika je bio promjenjiv:
1990/01. 27 1903/04. 20
1901/02. 20 1904/05 12
1902/03. 16
Medrese su bile isto islamska sveenika uilita koja su pozvana da
svoje pitomce (softe) potrebnim teolokim znanjem obrazuju za hode,
imame, hatibe itd. kolovanje se odvijalo u tri stepena i trajalo je 7-8 go-
dina. kolska godina poinjala je 1. oktobra, a zavravala 15. jula.
39
U iz-
vjetaju o radu Vakufsko-mearifskog saborskog odbora za godinu 1917.
konstatirano je da se u nekim medresama, meu kojima i u fojnikoj, osim
vjerskih predmeta i istonih jezika, predaju i svjetovni predmeti (svjetska
nastava).
40
S obzirom na to da ne raspolaemo podacima o tome koliko je musli-
manske djece u Fojnici pohaalo vjerske i svjetovne kole, podaci o pisme-
nosti (latinica i irilica) u fojnikom srezu 1910. godine govore o velikoj
prednosti prvih. Od ukupno 1.257 muslimanske muke djece i omladine
od 7-20 godina starosti, znalo je itati i pisati svega 69, samo itati 5, a ne-
pismenih je bilo 1.183 ili 94,11%. Od ukupno 1.137 muslimanske enske
djece i omladine ovog uzrasta samo je 2 znalo itati i pisati. Svi navedeni
podaci jasno ukazuju da se muslimansko stanovnitvo, predvoeno ule-
38
H. uri, Muslimansko kolstvo, str. 209, 224.
39
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, str. 201, 203, 579.
40
H. uri, Muslimansko kolstvo, str. 232.
178 179
FOJNICA 1878-1918.
mom, veoma sporo ukljuivalo u moderne tokove obrazovanja i vaspitanja,
ostajui privreno vjerskim kolama u kojima se nije uila latinica i irili-
ca.
Iako je 1880/81. kolske godine dolo do izmjene u bivoj katolikoj
osnovnoj koli, tek se od 1887/88. kolske godine moe govoriti o stvar-
nom poetku rada Narodne osnovne kole u Fojnici. Tada je definitivnu
brigu o njoj preuzela drava, odnosno optina i zemaljski erar. Optine su
bile dune da za kolu obezbijede potrebne prostorije, da se brinu o nje-
nom odravanju, rasvjeti, ogrevu i ienju i da plaaju kolske podvornike.
Meutim, plate uitelja (svjetovnih i vjerouitelja) nisu isplaivale direktno
optine, pa ak ni u sluaju kada su one davale sredstva, nego zemaljski erar.
Na taj nain uitelji su bili neposredno vezani za vlast i bili obavezni da
provode njenu politiku. S obzirom na to da su kole radile s malim brojem
uenika (1912. godine sve kole u Bosni i Hercegovini imaju prosjeno 80-
90 polaznika), njih je najee vodio uitelj. U fojnikoj Narodnoj osnovnoj
koli za cijelo vrijeme od 1888. do 1918. godine radili su 1-2 uitelja i je-
dan pomoni uitelj. Budui da ne raspolaemo podacima o broju uenika u
ovoj koli, moemo samo na osnovu broja uitelja pretpostaviti da se ona, u
najmanju ruku, uklapala u prosjek Bosne i Hercegovine.
Uitelji i pomoni uitelji u Narodnoj osnovnoj koli u Fojnici od 1898. do
1918. godine
41
Kulijer Marija Uiteljica unji Terezija Uiteljica
Nini Anton Uitelj Bjelobrk Josip Pom. uiteljica
Arapovi Vilhelm Pom. uitelj Babi Anka Uiteljica
Pranjko Franjo Pom. uitelj Divanefendi Smail Uitelj-suplement
Markovi Jozef Pom. uitelj Bokovi-Stipovi Ana Uiteljica
Zduni Emilie Uiteljica Vrban Petar Uitelj
Adija Zora Uiteljica Pavi Vranjo Uitelj-Suplement
Kordi Anto Pom. uitelj Stipi Marija Uiteljica-
Suplement
Mileti Mato Uitelj Houska Emilija Uiteljica
Ladro Vjekoslav Pom. uitelj Trifkovi Draginja Uiteljica
41
Spisak uitelja sastavljen je na osnovu Bosnischer Bote od 1898-1918. godine.
180 181
FOJNICA 1878-1918.
Za dvadeset godina u ovoj koli radilo je due ili krae vrijeme 20
uitelja i pomonih uitelja. Za to vrijeme promijenila su se tri upravitelja
kole: Anton Nini (1898-1905), Mato Mileti (1906-1909) i Petar Vrban
(1910-1918). Izuzetak meu njima inila je Marija Kulijer, prva Fojnian-
ka koja je zavrila uiteljsku kolu u Zagrebu i u ovoj koli radila punih 30
godina, od njenog osnivanja 1888. do 1918. godine.
Osnivanje kulturno-prosvjetnih i drugih drutava hrvatskog stano-
vnitva u Fojnici bilo je u skladu s optim ciljevima i oblicima drutvenog
organiziranja unutar hrvatskog nacionalnog pokreta u Bosni i Hercegovi-
ni. I ovdje je njihov osnovni cilj bio okupljanje svih Hrvata na kulturnim,
prosvjetnim i ekonomskim osnovama i u tim okvirima buenje i razvijanje
nacionalne svijesti. Ovom aktivnou u Fojnici rukovodili su franjevci i
nekolicina najuglednijih graana. Franjevci su jo od ilirskog pokreta, sre-
dinom 19. stoljea, imali vodeu ulogu i u ovim oblastima ivota njihovih
vjernika, tako da su u fojnikim hrvatskim drutvima, sve do 1918. godine,
bili naglaeni njihova uloga i proimanje nacionalnog rada vjerskim sadr-
ajima i interesima Crkve.
Franjevci su 1896. godine osnovali u Fojnici Hrvatsko italako, tam-
burako, pjevako i zabavno drutvo Veselica. Nakon nekoliko godina
ovo drutvo se ugasilo, pa je fra Alojz Cvitanovi 1906. godine osnovao
Hrvatsko katoliko prosvjetno drutvo Rodoljub, koje je radilo sve do
1918. godine i kasnije.
42
Godinu dana nakon osnivanja, uz velike materi-
jalne rtve, drutvo Rodoljub sagradilo je Hrvatski dom (prvi ove vrste u
Bosni i Hercegovini), koji je postao sredite drutvenog ivota i prosvjetnog
rada hrvatskog stanovnitva u Fojnici i okolini, koji je sve do svoje smrti,
krajem 1911. godine, bio sekretar drutva. Centralna figura ovog drutva
bio je njegov osniva fra Alojz Cvitanovi, rukovodilac izgradnje doma i
uitelj omladine u pjevanju, sviranju na tamburi i glumi. U okviru drutva
osnovao je biblioteku i itaonicu.
43
Nakon njegove smrti franjevci su zadr-
42
Fra Jozo Zvonigradski, Hrvatsko-katoliko prosvjetno drutvo Rodoljub u Fojnici. Franje-
vaki vjesnik, Beograd, 1933. str. 92-94. Uprava ovog drutva sainjavali su: fra Dominik
Gojsilovi, predsjednik, Marko Kulier, potpredsjednik, fra Alojz Cvitanovi, tajnik, Ivan
Kulier Matin, blagajnik, Niko Ilii, knjiniar, odbornici: Marijan Dragievi, Ivo Kala-
mut, Ivo Kneevi i Anto Ilii, zamjenik Mato Trograni. Napredak - Hrvatski narodni
kalendar za godinu 1908. str. 175.
43
Chronologia domus.
180 181
FOJNICA 1878-1918.
ali vodeu ulogu sve do 1918. godine, kada su mladi lanovi drutva istisli
franjevce iz odbora.
Podrunica Napretka u Fojnici osnovana je 1907. godine. Imala je
ukupno 113 lanova (4 utemeljitelja i 109 podudarajuih lanova). Njen
upravni odbor sainjavali su ugledni graani i dva franjevca.
44
Dvije godine
kasnije (1909) osnovana je Gospojinska podrunica Napretka, koja je
bila stvarni nosilac aktivnosti na prikupljanju sredstava za kolovanje aka
i studenata. U toku 1912. godine ova podrunica sakupila je 717, 36 kruna
i od toga Sredinjem odboru poslala 676,56 kruna. Njome su rukovodile
ene uglednih inovnika i domaih graana, na elu s predsjednicom Ma-
riettom Matasovi.
45
Na podsticaj Sredinjeg odbora HNZ, od kraja 1908.
godine otpoelo je osnivanje hrvatskih zadruga koje su imale zadatak da
ekonomski pomau siromane seljake, otkupljuju kmetove i kreditiraju za-
natlije. To su bile ustanove koje su imale da prikupljaju i organiziraju naci-
onalni kapital i da ga stave na raspolaganje i u funkciju ekonomskog jaanja
hrvatskog naroda.
46
Hrvatska gospodarstvena zadruga u Fojnici osnovana
je 6. jula 1911. godine.
U kulturno-prosvjetnom ivotu hrvatskog stanovnitva u fojnikom
kraju posebno mjesto pripada Franjevakom samostanu u Fojnici. Tokom
svoje duge historije ovaj samostan stekao je ugled jednog od najznaajnijih
katolikih (hrvatskih) kulturno-prosvjetnih sredita u Bosni i Heregovini.
Osim pastoralnog i kulturno-prosvjetnog rada s djecom i omladinom,
franjevci su i u ovom periodu jo aktivnije radili na sakupljanju i uvanju
vrijednih djela iz gotovo svih naunih oblasti i literarnog stvaralatva, na
raznim svjetskim jezicima. Preureenjem prostorija, 1913. godine, uinjen
je znaajan napredak u uvanju i dostupnosti bogatog knjinog fonda,
arhivskog materijala, numizmatike zbirke i drugih muzeolokih nalaza
44
Upravni odbor sainjavali su: Marko Kulier, predsj., fra Alojz Cvitanovi, potpredsj.,
Josip Bjelobrk, tajnik, Ivo Kulier, blagajnik, fra Vjekoslav Perinli, knjigovoa Tomo
Filipovi, revizor Mato Mileti, odbornik, Niko Oroz, zamjednik. Napredak - Hrvatski
narodni kalendar za godinu 1908, str. 145-147.
45
Upravni odbor Gospojinske podrunice Napretka u Fojnici: Marietta Matasovi,
predsjednica, Milka Meeg, potpred., Marija Stipi, tajnica, Julka Vrban, blagajnica,
revizorice: Berta Izrael, Angela pl Kugler, odbornice: Malina Kulier, Ivanka Alaupovi i
Kata Ilii, zamjenice: Rifka Alkalaj i Ana Erber. Napredak - Hrvatski narodni kalendar za
godinu 1913, str. 409.
46
L. akovi, Politike organizacije, str. 267.
182 183
FOJNICA 1878-1918.
iz okoline Fojnice. Time se Franjevaki samostan u Fojnici svrstao u red
znaajnih kulturnih institucija, bez ijih fondova bi naa ukupna kulturno-
historijska batina bila siromanija.
47
Drutveni ivot bonjakog stanovnitva u Fojnici odvijao se u okviru
Islamskog drutva Kiraethana (itaonica), osnovanog 1902. godine. Ove
ustanove su najbolje odgovarale tradiciji i navikama bonjakog stanovni-
tva. Sakupljanje i razgovor-muhabet-sjedenje po kafanama i pretresanje
svega i svaega, a osobito dnevne politike (i to spoljanje) bio je omiljeni
nain drutvenog ophoenja kod muslimana (). U njima nema knjiica,
a pored novina moe se piti kava i igrati raznih igara.
48
Prema nainu
okupljanja ove itaonice imale su vei socijalno-politiki nego kulturno-
prosvjetni znaaj. Mnogo konkretniji oblici rada nastali su nakon osnivanja
kulturno-prosvjetnog i humanitarnog drutva Gajret (1903), ije su ideje
postepeno prihvatane i u Fojnici. Godine 1905. u gradu je zabiljeen jedan
lan prvog reda, a 1907. godine znatno vie: 3 utemeljitelja, 1 lan I reda, 5
II, 5 III, 8 IV reda ukupno 22 lana. Ovi podaci ukazuju da je podrunica
Gajreta u Fojnici nastala 1907. godine. Prema raspoloivim podacima, do
Prvog svjetskog rata, stipendije ovog drutva dobilo je pet fojnikih aka i
studenata: 1 1908/09, 4 1912/13. godine.
49
Ideje za osnivanje itaonice
i podrunice Gajreta dala je bonjaka vjerska inteligencija (erijatske su-
dije, muderisi i imami), a materijalnu osnovu osiguravali su bogatiji graani
i zemljoposjednici.
Osim hrvatskih i bonjakih drutava zasnovanih na vjerskoj i nacio-
nalnoj pripadnosti, u Fojnici su osnivana i druga drutva koja nisu imala
takva ogranienja: Podrunica pelara, inovnika itaonica, Dobrovoljno
vatrogasno drutvo i inovniko-graanska kasina.
50
* * *
47
Vidi opirnije: Lamija Hadiosmanovi, Biblioteke u Bosni i Hercegovini 1878-1918.
Sarajevo, 1980, str. 10, 17, 62, 69-99.
48
ore Pejanovi, Kulturno-prosvjetna, humana i socijalna drutva, str. 35.
49
I. Kemura, Uloga Gajreta u drutvenom ivotu Muslimana str. 119.
50
. Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 89.
182 183
FOJNICA 1878-1918.
Fojnica je za vrijeme austrougarske vladavine imala urbani razvoj sraz-
mjeran njenom politikom, ekonomskom i stratekom znaaju. Ostajui
van dometa glavnih saobraajnica, Fojnica u ovom periodu nije biljeila
znatniji ekonomski napredak koji bi se, na odgovarajui nain, odrazio na
druge oblasti ivota. Ona je 1879. godine imala 347 kua s 379 stanova,
a 1910. godine gradska optina ima 378 kua, od kojih 325 nastanjenih
(sa 383 stana) i 53 nenastanjenih (poslovne, upravne i dr. zgrade). Pove-
anje broja kua za 51 nije bio samo rezultat graevinske aktivnosti, nego
i mijenjanja granica gradske optine. Prije prvog popisa stanovnitva 1879.
godine u Fojnici su utvreni nazivi ulica i izvreno numeriranje kua.
Prema dostupnim podacima, od 1878. do 1914. godine, fojnika op-
tina i zemaljska uprava na javnu graevinsku aktivnost uloile su sljedea
sredstva:
Klaonica i trnica 2.353 kruna
tala za drijepce i bikove 800 kruna
Suare za koe i ljive 3.745 kruna
Kue pod kiriju, magacini, maltarnice 1.228 kruna
Vodovod i bunari 940 kruna
Ceste, mostovi, regulacija voda i grada 12.283 kruna
Zgrade kotarskog ureda (1902) 32.650 kruna
Optinska zgrada 474 kruna
Zgrada suda sa sporednom zgradom do 1910. godine 289.864 kruna
Osnovna kola u Gojeviima (1909) 12.840 kruna
Izgradnja vodovoda u Fojnici 1912. godine 21.800 kruna
Izraen je vodovod na gravitaciono voenje od vrela ona u duini
od 1.590 m, propusne moi od 5 l u sekundi i rezervoarom zapremine 3,15
m3. Tada je u gradu izgraeno 9 javnih esama i 4 vatrogasna hidranta, a
voda je uvedena u 8 fojnikih kua. Za izgradnju vodovoda fojnika optina
uloila je 15.800, a zemaljska uprava 6.000 kruna.
51
51
Podaci o graevinskoj djelatnosti u Fojnici prikupljeni su na osnovu Izvjetaja o upravi
Bosne i Hercegovine za godine: 1906. str. 64-65, 573; 1907. str. 22-23; 1908. str. 16-17;
1909. str. 20-21; 1910. str. 18-19; 1911. str. 21, 223, 226; 1913. str. 390, 391.
184 185
FOJNICA 1878-1918.
Prema navedenim podacima, na javnu graevinsku aktivnost u Fojnici
utroeno je ukupno 378.977 kruna, od ega na izgradnju sreskog ureda i
sudske zgrade otpada 322.514 k ili 85% utroenih sredstava. Za sve druge
graevinske radove plaeno je 56.463 k.
Znaajan graevinski poduhvat bila je izgradnja nove samostanske
crkve sv. Duha u Fojnici, koja je trajala od 17. juna 1884. do 1888. godine.
Crkvu je projektirao Josip pl. Vanca, arhitekta iz Sarajeva, a graevinskim
radovima rukovodili su italijanski majstori. Sredstva za njenu izgradnju
bila su iz raznih izvora: prihodi samostana, prinosi upnika susjednih upa
(500 forinti=1.000 kruna, 1 f = 2 k), doprins vjernika u radu, naturi i novcu
(966 for), pomo Zemaljske vlade (2.500 f ), pomo Zajednikog ministar-
stva finansija (500 f ), pomo iz careve privatne i porodine zaklade (500 f ),
dobrovoljni prilozi sakupljeni (1886) po raznim centrima u Austriji, Hr-
vatskoj i Sloveniji (3.880,25 f ).
52
Drugu znaajnu investiciju samostan je
izvrio 1913. godine, kada je samostan renoviran i prostorije preureene, te
nabavljen inventar za knjige i numizmatiku zbirku. U ove radove uloeno
je 16.000 k, od ega su vjernici dali 1.600 k.
53
Fojnica je dva puta bila u kombinacijama oko trasiranja eljeznikih
pruga Sarajevo-Bos. Brod (1879/80) i Sarajevo-Mostar (1890/91), ali je,
iz finansijskih, saobraajno-tehnikih i stratekih razloga, oba puta ostala
van njihovog domaaja i time se za due vrijeme svrstala u mjesta malog
privrednog, saobraajnog i statekog znaaja.
54
Njene cestovne veze bile
su, takoe, slabe i poboljavane su tek otvaranjem rudnika u Bakoviima,
izgradnjom ceste od Fojnice prema Kiseljaku i Visokom. Izuzimajui tra-
dicionalne karavanske puteve, to je bio njen jedini izlaz u svijet, jer je tek
pred Prvi svjetski rat zapoeta izgradnja puta od Fojnice prema Gornjem
Vakufu. Fojnica je, takoe, kasnila i s uspostavljenjem potansko-telegraf-
skog saobraaja. Vojna potansko-telegrafska stanica u njoj osnovana je 1.
januara 1886, a civilna pota 1910. godine, ali je i tada ostala van dometa
telefonskog saobraaja, pa u itavom srezu 1917. godine postoje samo dva
telefonska aparata u Busovai. Kolski potanski prevoz na relaciji Kiseljak
52
Arhiv Franjevakog samostana u Fojnici, Odredbe otaca vijenika (diskreta) asnog
samostana sv. Duha u Fojnici.
53
Chronologia domus.
54
D. Juzbai, Izgradnja eljeznica 1974, str. 75, 100.
184 185
FOJNICA 1878-1918.
Fojnica uspostavljen je 1892. godine, dok se potanska linija Visoko Foj-
nica (prikljuak na eljeznicu) nalazi u redu vonje za 1913. godinu.
55
U Fojnici je radio sreski ljekar koji je graanstvo snabdijevao i lijeko-
vima, jer u ovom periodu u gradu nije otvorena apoteka. Dunost ljekara
obavljali su: dr Tibor Braun (do 1899), dr Bernard Polaschek (1900-1905),
dr Schiffer Moses (1905-1911) i dr Isak Izrael (1911-1918). Kao i ljekari, i
kotarski predstojnici bili su stranci. Tu dunost obavljali su: Eduard Graff
(do 1902.), Abraham Vay (1902-1906), Michael Matasovi (1906-1918) i
od kraja 1918. Vladimir Stoji.
56
55
M. Ljiljak, Pota, telegraf i telefon, II, str. 92, 98, 152, 198.
56
Imena ljekara i kotarskih predstojnika utvrena su na osnovi Bosnischer Bote od 1898-
1918. godine.
PRIVREDNA I ETNIKA STRUKTURA TUZLE
ZA VRIJEME AUSTROUGARSKE VLADAVINE
Z
ahvaljujui pogodnom geografskom poloaju i otkriu bogatih
slanih izvora po kojima je dobila ime (turski tuz so), Tuzla je od
16. stoljea bila povremeno sjedite zvornikog sandaka (okruga). U
19. stoljeu ona je tu svoju funkciju potpuno uvrstila i postala najznaajni-
ji politiki, privredni (zanatlijsko-trgovaki), saobraajni, vjerski i kulturni
centar sjeveroistone Bosne. Na kraju osmanske vladavine imala je oko
5.000 stanovnika i spadala meu nekoliko najveih gradova u Bosni i Her-
cegovini. Njena etnika struktura tada nije odudarala od ostalih gradskih
naselja u pokrajini, jer je bonjako stanovnitvo inilo tri etvrtine tuzlan-
skog graanstva, srpsko se pribliavalo jednoj petini, a svo ostalo jedva je
dostizalo pet procenata (u svim bosanskohercegovakim gradovima tada
bonjako stanovnitvo ini preko 70%). I po svojoj socijalnoj strukturi
Tuzla se uklapala u opti prosjek pokrajine. Njeno stanovnitvo osiguravalo
je izvore prihoda iz poljoprivrede, zanatstva i trgovine, a izvjestan broj se
bavio i zastarjelom eksploatacijom starih izvora. Zavisno od konfesije, sta-
novnitvo Tuzle ivjelo je u odvojenim dijelovima grada, gdje su se nalazile
i njihove vjerske institucije (muslimanske damije i mektebi, pravoslavna
crkva, mitropolija i osnovna kola, katolika crkva i kola). Zajednika im
je bila arija (poslovni dio grada) u kojoj su zanatlije i trgovci obavljali
svoje poslove, a graanstvo i seljatvo iz okoline snabdijevalo potrebnom
robom.
Bez obzira na tradicionalnu osnovu koju je zatekla austrougarska oku-
pacija 1878. godine, uloga Tuzle u privrednom i politikom ivotu Bosne
i Hercegovine u narednim decenijama postojala je sve znaajnija. Njen
privredni razvitak zasnivao se na bogatim leitima soli i uglja i velikim
mogunostima poljoprivredne proizvodnje u irem podruju. Politiki i
ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 188 189 PRIVREDNA I ETNIKA STRUKTURA TUZLE...
strateki znaaj odredio joj je poloaj najisturenijeg okrunog grada Dvoj-
ne Monarhije prema Srbiji, koja je cijelo vrijeme bila kost u grlu cjeloku-
pne tadanje jugoslavenske i balkanske politike Austro-Ugarske. Sve ove
okolnosti znaajno su uticale i na promjene u etnikoj i socijalnoj strukturi
stanovnitva grada Tuzle, pa otuda ona za nauku predstavlja veoma intere-
santan primjer u Bosni i Hercegovini.
* * *
Razvoj i struktura privrede u tuzlanskoj oblasti odredila su prirodna
bogatstva (so i ugalj), ijoj se eksploataciji, sa slubene strane, proricala
sjajna budunost. Rudna bogatstva Bosne i Hercegovine bila su poznata
Austro-Ugarskoj i prije okupacije 1878. godine. Nakon vojnog zaposjeda-
nja, koristei se ranijim rezultatima, nova uprava poela je sistematska geo-
loka istraivanja. Strunjaci iz Bea pristupili su izradi rudarskog katastra, a
1881. izdat je Rudarski zakon za Bosnu i Hercegovinu, kojim su regulisani
pravni i drugi odnosi u ovoj oblasti. Iste godine u Sarajevu je osnovano
Rudarsko satnitvo, sa zadatkom da rukovodi svim rudarskim poslovima.
Za novu upravu izuzetno znaajna bila je eksploatacija soli. Bosansko-
hercegovake novine objavile su 1. aprila 1880. godine da je uveden monopol
soli u Bosni i Hercegovini i da e svako krijumarenje ovog artikla biti ka-
njavano globom od 25 do 200 forinti. U isto vrijeme zemaljski erar otku-
pljivao je slane izvore u okolini Tuzle i uspostavljao kontrolu nad zastarje-
lom proizvodnjom soli. Tek kad su izvrene sve potrebne predradnje, 1884.
godine, u Simin-Hanu je poela izgradnja prve moderne solane u Bosni
i Hercegovini, koja je putena u pogon naredne godine. Njen kapacitet
iznosio je 70.000 mtc soli godinje. Dok je izgradnjom ove solane gotovo
prestao uvoz erdeljske kamene soli i smanjen odliv novca iz Bosne i Her-
cegovine, dotle je podizanje druge, znatno modernije solane u Kreki, 1891.
godine, kapaciteta od 300.000 mtc soli godinje, imalo za cilj ne samo dalje
radikalno smanjenje uvoza ovog artikla, nego i osiguranje jeftine sirovine
za potrebe domae hemijske industrije (Lukavac, Jajce).
Paralelno s podizanjem prve moderne solane u Simin-Hanu, odvi-
jalo se jo nekoliko izuzetno vanih poduhvata za budunost tuzlanskog
bazena. U Kreki su 1885. godine otvoreni rudnik uglja i ciglana, a poela
je i izgradnja uskotrane pruge DobojSimin-Han. Ova pruga, u duini
od 67 km, zavrena je i putena u javni saobraaj 29. aprila 1886. godine.
Izgradnja ove pruge pokazala se kao vrlo korisna investicija, jer je bogati
tuzlanski bazen povezala sa eljeznikom prugom u dolini rijeke Bosne,
koja je bila glavna saobraajna veza s Monarhijom. Pored privrednog, pru-
ga je imala i veliki strateki i politiki znaaj u integraciji ovog pograninog
podruja s ostalim dijelovima zemlje.
Rudnik uglja u Kreki bio je najvei u Bosni i Hercegovini. On je 1894.
godine proizveo milion mtc uglja, 1900. godine 2 miliona mtc, a 1906.
godine proizvodnja se popela na 3 miliona mtc. U sastavu rudnika radila
je i ciglana koja je u poetku proizvodila milion komada cigli, a pred Prvi
svjetski rat 3,5 miliona.
Svojim prirodnim bogatstvima tuzlanska oblast se sasvim uklapala u
austrougarske privredne planove. Uz izdane olakice i uee Zemaljske
vlade za Bosnu i Hercegovinu, u Tuzli je 1887/1888. godine podignuta
Prva bosanska fabrika pirita i raf inerija Alios Grauaug, koja je godinje
proizvodila (sredinom devedesetih godina) 8.000 hl pirita, za koji je bilo
potrebno oko 60.000 mtc itarica. S ovom proizvodnjom Fabrika pirita
bila je najunosniji poreski objekat u Bosni i Hercegovini.
1
Od 1901. go-
dine ova fabrika posluje pod nazivom Prva bosanska fabrika pirita i raf i-
nerija M. Fischal i sinovi. Od posebnog znaaja za dalji industrijski razvoj
tuzlanskog bazena bilo je podizanje Prve bosanske fabrike amonijane sode
d.d. u Lukavcu 1893. godine. Ta fabrika godinje je proizvodila 240.000
mtc amonijane, kaustine i kristalne sode. Osnovnu sirovinu dobijala je iz
solane u Kreki. U Tuzli su, takoe, podignuti fabrika piva, koja je od 1893.
godine poslovala kao pogon sarajevske akcionarske pivare, jedan parni mlin
i dvije elektrine centrale, koje su davale energiju za rasvjetu rudnika i so-
lana, grada Tuzle i drugih industrijskih objekata.
Istovremeno s podizanjem prvih industrijskih preduzea u neposrednoj
okolini Tuzle, poela je i eksploatacija uma u podruju Oskova Gostilja.
Od 1885. do 1918. godine na ovom podruju smijenilo se est stranih fir-
mi, uglavnom maarskih. Prvi ugovor, 1885. godine, potpisala je maarska
privatna firma, Bosanski drvno-industrijski konzorcij, koja je ve naredne
godine prestala da radi, a njenu pilanu u Puraiu preuzima mjeoviti kon-
1
Ferdo Hauptmann, Bosanske f inansije i Kallayeva industrijska politika. Glasnik arhiva i
Drutva arhivskih radnika BiH, 1972-73, XII-XIII, str. 79-81.
zorcij, koji radi do 1892. godine. Maarska firma Mihaly Piry i kompanija
podigla je 1896. godine na rijeci Gostilji pilanu s dva gatera na turbinski
pogon, ali ni ona nije radila due od 4 godine. Nakon ove, uslijedio je, 1900.
godine, ugovor s petanskom firmom Leonard Mor i kompanija, koja je i u
dolini Oskove podigla parnu pilanu s 4 gatera i umsku gravitacionu prugu
u duini od 12,5 km. Ova firma radila je do 1902. godine, a naslijedila ju
je Ugarska industrija drveta a. d., koja prestaje da radi 1904. godine. Njenu
pilanu u Oskovi otkupila je firma Mortz Lisska i prenijela u ivinice, a za-
tim je uz rijeku Oskovu izgradila 35,4 km umske eljeznike pruge. Ova
firma je 1912. godine prepustila u zakup svoju pilanu u ivinicama dvjema
maarskim firmama, koje nastavljaju rad kao jedinstveno preduzee, Tu-
zlansko drvno-industrijsko a.d., sve do 1918. godine. Svih est navedenih
preduzea, koja su se smjenjivala od 1885. do 1918. godine, posjekli su u
umama Oskove i Gostilje oko 400.000 m
3
etinarske oblovine.
2
Privredna ekspanzija u tuzlanskom bazenu nametala je i pojavu prvih
novanih zavoda u Tuzli. Privilegirana zemaljska banka za Bosnu i Herce-
govinu (osnovana 1895. god.) otvara svoju filijalu u Tuzli, a 15. jula 1907.
godine osnovan je Srpski kreditni zavod d.d. u Tuzli s glavnicom od 300.000
kruna. Pred Prvi svjetski rat otvorena je i filijala Hrvatske centralne ban-
ke.
Privredni razvoj Tuzle i njene neposredne okoline bio je praen razvo-
jem urbanizacije i novih drutvenih odnosa. U gradu Tuzli smjetene su
brojne administrativno-upravne, vojne, kulturno-prosvjetne, zdravstvene i
vjerske institucije.
* * *
Eksploatacija soli i uglja bila je osnova nove privredne aktivnosti u tu-
zlanskoj oblasti. Ta bogatstva bila su znaajan ekonomski motiv okupacije
Bosne i Hercegovine, pa je njihovo iskoritavanje zahtijevalo savremeni
tehniko-tehnoloki pristup. Za takav rad bilo je neophodno obezbijediti
dovoljan broj iskusnih strunjaka iz Monarhije. Pored akcije koju su u tom
pravcu poveli Zajedniko ministarstvo finansija u Beu i Zemaljska vlada
za Bosnu i Hercegovinu kod odgovarajuih privrednih krugova u Austriji
2
B. Begovi, Razvojni put umske privrede
i Maarskoj, i tampa je sa svoje strane potpomogla itav poduhvat, opisu-
jui Bosnu i Hercegovinu kao bogatu, egzotinu i neotkrivenu zemlju. Ve
4. septembra 1879. godine Zajedniko ministarstvo finansija izvijestilo je
Zemaljsku vladu u Sarajevu da se javilo 39 strunjaka za predstojee istra-
ne rudarske radove u Bosni i Hercegovini. Nakon paljivog ispitivanja
strunosti, iskustva i politike podobnosti svakog pojedinca u jesen 1879.
godine poeli su pristizati rudarski strunjaci u Bosnu i Hercegovinu. Oni
su, zajedno s izvjesnim brojem iskusnih i probranih rudara, takoe iz Mo-
narhije, imali zadatak da rukovode istraivakim radovima i otvaranjem
prvih rudnika u podrujima koja su ranije bila poznata po rudarstvu. U
toku septembra i narednih mjeseci 1879. godine Zemaljskoj vladi u Sara-
jevu stizale su povoljne vijesti o ponudama iskusnih rudara. Udruenje za
industriju uglja u Beu izrazilo je spremnost da dio svojih iskusnih rudara iz
revira u Hrastniku poalje u Bosnu, a neto kasnije to isto uinili su rudnici
u Idriji i emnicu. U svim navedenim sluajevima traeno je od Zemaljske
vlade da utvrdi uslove pod kojim bi strani rudarski radnici bili angairani
za rad u Bosni.
3
Rudari iz Idrije traili su da im se obezbijedi takva zarada kojom e
moi zadovoljiti svoje normalne potrebe i izdravati porodice koje ostanu u
Idriji. Zemaljska vlada nije imala izbora, pa im je ponudila veoma povoljne
uslove. Ona je saoptila da su joj potrebni iskusni i povjerljivi rudari, nad-
glednici i kopai rude, koji poznaju jedan slavenski jezik, s obzirom na to
to im predstoji obaveza da domae ljude osposobe za rudarsko zanimanje.
Poto su uslovi Zemaljske vlade bili potpuno prihvatljivi, narednih mjeseci
stiglo je u Bosnu nekoliko grupa stranih rudara. Zemaljska vlada je pisala
Zajednikom ministarstvu finansija: to se tie daljih potreba za austro-
ugarskim rudarskim radnicima one e prije svega zavisiti od iskustva koje
emo imati primjenom ovdanjeg stanovnitva pod sposobnim rukovod-
stvom.
Iz dokumenata neto kasnijeg datuma vidi se da Zemaljska vlada nije
bila zadovoljna uinkom preskupih stranih rudara, pa se orijentirala na za-
poljavanje jeftine domae radne snage. Poto su se istrani radovi odvijali u
onim oblastima koje su imale dugu rudarsku tradiciju, radnoj snazi koja se
3
ABH, ZMF, br. 2.057/BH, 1879, ZMF, br. 4.921/BH, 1879, ZMF, br. 5.312/BH,
1879.
tamo nalazila nije trebalo mnogo dopunskog obrazovanja. Ovo potvruje
izvjetaj rukovodioca istranih radova u Kreevu, koji u aprilu 1880. godine
predlae da se 4 domaa rudara postave za nadglednike. Vlada je ovaj pri-
jedlog odbila pokazujui rezervu prema sposobnosti i marljivosti domaih
radnika.
4
Uporedo s rudarskim istraivanjima u srednjoj Bosni, poele su pripre-
me za iskoritavanje soli i uglja u tuzlanskoj oblasti. U toku 1879. godine
otkupljene su primitivne solane od tuzlanskih bonjakih porodica koje su
za vrijeme osmanske vladavine imale koncesije za proizvodnju soli. Poe-
tkom jula iste godine donesena je odluka o poetku radova na izgradnji
tuzlanskih solana, za ije je poetne buotinske radove predviena suma od
25.000 forinti. U septembru 1879. godine Zemaljska vlada izvjetava da u
Tuzli nema dovoljno kvalificiranih kovaa i da nadnice zidara i tesara izno-
se 2 do 2,50 forinti, a nadniara 1,20 forinti, te da se za potrebne radove
mogu angairati i domai radnici. Oigledno je da je praksa bila svuda ista.
Za poetne rudarske i solarske radove u tuzlanskoj oblasti angairani su
strani strunjaci i iskusni rudarski radnici, a uporedo s njima u posao su po-
stepeno uvoeni domai ljudi, preteno seljaci koji su se i ranije bavili ovim
poslovima. Tradicija se nastavljala, samo u znatno izmijenjenim uslovima.
ef Zemaljske vlade pisao je, 1885. godine, ministru Kalaju da su domai
radnici iz okoline Fojnice vrlo upotrebljivi i marljivi ljudi i da prednjae
pred Austrijancima.
Nedostatak strune radne snage nametao se kao problem u prvim
godinama rada u tuzlanskom bazenu. Okruni predstojnik iz D. Tuzle
izvijestio je, 12. februara 1889. godine Zajedniko ministarstvo finansija
da u solanama u Simin-Hanu i Tuzli rade 34 strana radnika sa 62 lana
porodice, a u Rudniku uglja u Kreki i ciglani takoe 34 radnika s 54 lana
porodice. Problem odnosa domae i strane radne snage u rudarstvu i me-
talurgiji sve se vie nametao od sredine devedesetih godina 19. stoljea.
U maju 1894. godine Rudarsko odjeljenje u Zajednikom ministarstvu
finansija zatrailo je statistike podatke o broju domaih i stranih rudara
u Tuzli, Vareu i jo nekim pogonima. Tada su u Tuzli utvreni sljedei
odnosi za 1895. godinu:
4
ABH, ZMF, br. 4.201/BH, 1879; ZMF, br. 2.539/BH, 1880.
Naziv preduzea Domai Strani Svega
Rudnik uglja Kreka 194 (56%) 150 (44%) 344
Dravna kruna pe 35 (81,4%) 8 (18,6%) 43
Buotina (istraivanja)
Jasenica 11 (65%) 6 (35%) 17
Buotina Majevica 16 (70%) 7 (30%) 23
Solana Simin-Han (D. Tuzla) 153 (87,5%) 22 (12,5%) 175
Svega 409 (68%) 193 (32%) 602
5
Iz ovih podataka se vidi da je sredinom devedesetih godina 19. stoljea u
rudniku uglja u Kreki, solanama i istranim pogonima radila gotovo jedna
treina radnika porijeklom izvan Bosne i Hercegovine.
U pogledu angairanja stranih radnika isticao se rudnik uglja u Kreki.
U toku 1894. godine Zajedniko ministarstvo finansija naredilo je da se u
njemu snize radnike nadnice. Uzrok ovako nepopularnog poteza Mini-
starstva bilo je prekomjerno poveanje nadnica posljednjih godina, koje
je izazvano brojnom upotrebom stranih radnika. Osim toga, plasman
uglja nije bio povoljan, pa je proizvodnja premaivala potranju. Trenutno
slaba konjunktura uglja nije bila pravi razlog za preduzimanje mjera, nego
skupo strano radnitvo, koje je i pored relativno visokih nadnica bilo sve
nezadovoljnije svojim poloajem. Da bi se rijeio problem skupe strane
radne snage, Ministarstvo je savjetovalo upravi rudnika u Kreki da rudar-
ske radnike trai, ne samo u srezovima tuzlanskog okruga, nego i u onim
srezovima gdje se stanovnitvo bavilo rudarenjem i prije okupacije i gdje
su nadnice niske. U takve srezove spadali su: Prijedor, Sanski Most, Stari
Majdan i Srebrenica. Da bi se ostvarili prvi praktini koraci, Ministarstvo
je ovlastilo Okrunu oblast u Tuzli da odmah stupi u kontakt sa spomenu-
tim sreskim uredima i olaka upravi rudnika i solane da nabave to bolje i
jeftinije domae radnike.
Snienje nadnica i orijentacija na jeftiniju domau radnu snagu iza-
zvalo je veliku fluktuaciju ljudstva u rudniku Kreka. U toku 1894. godine
svakog mjeseca primano je i otputeno oko 30 radnika.
5
Vojislav Bogievi, Graa o poecima radnikog pokreta u Bosni i Hercegovini od 1878. do
1905., dok. 159, str. 400.
Naredna tabela pokazuje strukturu radne snage u Rudniku uglja u
Kreki, sredinom i krajem 1894. godine.
6
Sredinom 1894. Krajem 1894.
Radna kategorija Domai Strani Svega Domai Strani Svega
Nadglednici - 3 3 - 2 2
Dnevniari - 3 3 - 6 6
Kopai 73 101 174 92 95 187
Zanatlije - 7 7 7 3 10
Vozai 90 3 93 120 2 122
Radnici na separaciji
i ostali radnici na
povrini 107 3 110 119 7 126
Transportni radnici 5 - 5 3 2 5
Svega 275 120 395 341 117 458
Broj stranih radnika nije znaajnije opao, ali je znatno porastao broj
domaih. Od sredine do kraja 1894. godine procent stranih radnika opao
je sa 31,4 na 25,2.
Od 275 domaih radnika, sredinom 1894. godine, u radnikim stano-
vima bilo je smjeteno svega 29 ljudi, to ini 10% domaih radnika (19
kopaa, 6 pomonih kopaa i 4 vozaa), dok je 115 ili 90% stranaca bilo
smjeteno u gradu. U stanovima preduzea bilo je jo 30 mjesta koja su bila
rezervirana i popunjena pristiglim rudarima iz Varea, Jasenice i Fojnice.
Meu domaim radnicima bilo je oko 50 radnika koji su stanovali u selima
udaljenim od rudnika vie od dva sata hoda.
Slijedei savjete Ministarstva, uprava rudnika u Kreki smanjila je broj
stranih radnika, tako da ih je 1898. godine bilo uposleno svega 61 (16%).
Samo u toku 1898. godine rudnik su napustila 33 strana kopaa, ili gotovo
polovina njihovog ukupnog broja. Osim stranaca, tada su u rudniku radila i
324 domaa radnika.
7
Od ukupno 385 radnika bilo je 183 oenjenih i 189
neoenjenih. Pored njih, bilo je 183 udatih ena, 4 udovice i 324 djeteta.
6
Milan Gavri, Napad na nadnice rudara Kreke krajem XIX vijeka, Prilozi Instituta za
istoriju radnikog pokreta u Sarajevu, I/1965, Sarajevo 1965, str. 9.
7
V. Bogievi, Graa o poecima radnikog pokreta, dok. 213, str. 439-440.
U stanovima koji su pripadali rudniku stanovala su 82 oenjena i 42 neo-
enjena radnika. Preostalih 248 radnika (101 oenjenih i 147 neoenjenih)
stanovalo je kod svojih kua u selima blie i dalje okoline rudnika. Najvei
broj rudara davala su sela Lipnica, Bukinje, Husino, Ljubae, Moranani,
Cerik, ivinice, Hude, Pogorioc, Ljepunica, Dobrnja i Bistarac. Samo 1/3
radnika zaposlenih u rudniku mogla je biti smjetena u stanove koje je
podiglo preduzee. To su bili, uglavnom, strani radnici i oni domai radni-
ci (uglavnom, iz drugih srezova Bosne) koji su svoju egzistenciju vezivali
iskljuivo za rad u rudniku.
Poetkom XX stoljea, solane i rudnik uglja prebrodili su poetne te-
koe oko obezbjeenja dovoljnog broja radnika ija struktura odgovara
potrebama rentabilnog poslovanja.
Struktura radne snage u solanama tuzlanskog bazena
od 1905. do 1916. godine
Godina Domai Strani Svega
1905.
235 (80,5%) 39 (19,5%) 274
1906.
216 (88,0%) 32 (12,0%) 248
1907.
219 (80,5%) 33 (19,5%) 252
1908.
205 (84,5%) 38 (15,5%) 243
1909.
214 (80,5%) 33 (19,5%) 247
1910.
204 (85,0%) 36 (15,0%) 240
1911.
- - -
1912.
274 (86,0%) 29 (14,0%) 203
1913.
233 (88,0%) 31 (12,0%) 264
1914.
252 (90,0%) 26 (10,0%) 278
1915.
334 (82,0%) 30 (8,0%) 364
1916.
364 (82,0%) 80 (18,0%) 444
8
Iz tabele se vidi da od 1905. do 1916. godine strana radna snaga nije
nikada premaivala jednu petinu zaposlenih. Druga karakteristika radne
8
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine od 1906. do 1916. godine.
snage u solanama jeste da se broj radnika od 1905. do 1914. godine zna-
ajnije ne mijenja, a da od 1914. godine i izbijanja Prvog svjetskog rata
tuzlanske solane postaju prvorazredni privredni objekat u kojem broj ra-
dnika naglo raste. Od 1914. do kraja 1916. godine broj radnika porastao je
za 166, ili blizu 60%. U aprilu 1907. godine, 227 radnika u solanama imalo
je kvalifikacije, a samo 2 radnika su voeni kao nekvalificirani. Po vjerskoj
pripadnosti najbrojniji su bili muslimani 106, pravoslavni 48, katolici
75 i ostali 3 (u vjerskoj strukturi uraunati su svi zaposleni).
Struktura radne snage u rudniku uglja u Kreki
od 1905. do 1906. godine
Godina Domai Strani Svega
1905. 478 (84%) 94 (16%) 572
1906. 490 (86%) 93 (14%) 583
1907. 545 (87%) 78 (13%) 623
1908. - - -
1909. 916 (89%) 111 (11%) 1.027
1910. 808 (90%) 89 (10%) 897
1911. - - -
1912. 546 (85%) 95 (15%) 641
1913. 563 (86%) 93 (14%) 656
1914. 638 (87%) 52 (13%) 690
1915. 706 (93%) 55 (7%) 761
1916. 682 (75%) 228 (15%) 910
9
Tabela pokazuje da je broj stranih radnika u rudniku Kreki od 1905.
do Prvog svjetskog rata varirao izmeu 10% i 16%. U ovom rudniku stranci
su 1890. godine inili veinu s 53%. Od tada njihov procent je u stalnom
opadanju. U prve dvije godine rata njihov broj je naglo opao, a 1916. godine
broj stranaca se popeo na jednu etvrtinu zaposlenih. Meutim, ovu stranu
radnu snagu inili su, uglavnom, ratni zarobljenici koji su zapoljavani i u
9
drugim rudarskim i umarsko-industrijskim preduzeima u Bosni i Her-
cegovini.
Prvi podaci o broju radnika u Tuzli nalaze se u popisu stanovnitva iz
1885. godine. Tada je u Tuzli zabiljeeno 679 pomonih radnika, nadniara
i slugu. Drugi podatak potie iz 1892. godine. Prema izvjetaju Okrune
oblasti u Tuzli, tada je radilo 1.046 rudarskih i industrijskih radnika, i to:
rudnik uglja Kreka 451, solana Franc Josip 351, Nova solana 88, Fabrika
pirita 80, Ciglana 80, Istraivanje uglja u Jasenici 50, parna pilana Hrabor-
skoga 10, Kolcmanova ciglana 16 radnika. Prva bosanska fabrika amonija-
ne sode d. d. u Lukavcu zapoljavala je izmeu 450 i 600 radnika. Prema
jednom izvjetaju iz 1908. godine, u ovoj fabrici radili su uglavnom domai
ljudi i to preteno bonjako poljoprivredno stanovnitvo iz Lukavca, Ba-
novia, Prokosovia i Modraca. Nakon aneksije postepeno se poveavao
broj radnika i 1911. godine bilo ih je 720, od kojih 538 (74,8% domaih i
182 (25,2%) stranih. Balkanski ratovi nepovoljno su uticali na itavu oblast
hemijske industrije, tako da je i broj radnika u ovoj fabrici naglo opao na
607 radnika, od kojih su 449 (73,6%) bili domai, a 158 (26,4%) radnici
stranog porijekla.
10
U prvoj bosanskoj fabrici i rafineriji pirita u Tuzli zapoljavana je,
uglavnom, domaa nekvalificirana radna snaga. U poetku, fabrika je zapo-
ljavala 60-80 radnika, od kojih je oko 1 bilo sa strane. U fabrici piva radilo
je 28-35 radnika, od kojih je 8 imalo kvalifikacije.
Koliko je radnika bilo zaposleno u eksploataciji i preradi drveta u tu-
zlanskom bazenu za sada nije mogue utvrditi. Razni pogoni firme Mortz
Lisska zapoljavali su 31. decembra 1911. godine ukupno 593 radnika.
Njihova struktura po pogonima i porijeklu izgledala je ovako:
10
ABH, ZMF, br. 4.456/BH, 1892, br. 4.579/BH, 1892. I br. 2.681/BH, 1908. Sumarni
izvjetaj Trgovake i obrtnike komore za Bosnu i Hercegovinu o stanju obrta, trgovine i
prometa njezinog podruja za godinu 1911. i 1912. Sarajevo, 1913, str. 88.
Radnici Nadglednici Svega
Pilana u ivinicima
Domai 186 (90%) 3 (43%) 189 (87%)
Strani 21 (10%) 4 (57%) 25 (13%)
umski pogon
Domai 300 (100%) 1 (33%) 301 (99%)
Strani - 3 (67%) 3 (1%)
eljezniki pogon
Domai 32 (94%) 3 (50%) 35 (88%)
Strani 2 (6%) 3 (50%) 5 (12%)
Drugi pogon
Domai 30 (90%) 1 (50%) 31 (89%)
Strani 3 (10%) 1 (50%) 4 (11%)
Ukupno
Domai 548 (95%) 8 (42%) 556 (94%)
Strani 26 (5%) 11 (58%) 37 (6%)
11
Preduzee M. Lisska ubrajalo se meu dvadesetak najveih drvnoin-
dustrijskih preduzea u Bosni i Hercegovini, ali je ono, takoe, spadalo u
ona preduzea koja su se najmanje oslanjala na stranu radnu snagu.
Navedeni pregled radne snage odnosi se samo na rudarska i industrij-
ska preduzea u Tuzli i njenoj neposrednoj okolini. Za sada je nemogue
utvrditi broj i strukturu najamne radne snage u zanatstvu i trgovini, kao i
na drugim raznim poslovima neophodnim za jedan grad. Na osnovu istra-
ivanja radne snage za itavu Bosnu i Hercegovinu, moe se pretpostaviti
da ni u Tuzli, kao ni u drugim veim gradovima, nije bilo mnogo najamnih
radnika u zanatstvu i trgovini. Za itavu Bosnu i Hercegovinu karakteristi-
an je sitni zanatlija i trgovac, koji u ogromnoj veini privreuje sam ili uz
pomo lanova svoje porodice. Zbog toga u Tuzli i njenoj okolini osnovni
peat radnikoj klasi daju rudarski i industrijski radnici.
Iz svih navedenih podataka moe se priblino tano utvrditi broj ra-
dnika i njihova struktura u Tuzli i njenoj okolini u godini 1912:
11
ABH, ZVBH, br. 2.576/pr. 1912. Iskaz o primjeni i obrazovanju domaih radnika kod
umaskih preduzee Bosne i Hercegovine, prema stanju od 31. XII 1911.
Domai Strani Svega
Rudnik uglja u Kreki 546 (85%) 95 (15%) 641
Ciglana u Kreki 155 (94%) 9 (6%) 164
Elektrina centrala u
Kreki
21 (75%) 7 (25%) 28
Solane 174 (86%) 29 (14%) 203
Prva bos. fabrika sode d.d.
u Lukavcu 449 (73%) 158 (27%) 607
Fabrika piva - - -
umsko-industr.
preduzee Mortz Lisska
556 (94%) 37 (6%) 593
Zanatstvo i trgovina - - oko 300
Na osnovu ovog pregleda i iz popisa stanovnitva vidi se da su graani
Tuzle zaposleni izvan poljoprivrede pripadali razliitim socijalnim gru-
pacijama. Najbrojniji su bili pripadnici radnike klase, a zatim zanatlije i
trgovci, ugostitelji, inovnitvo i tanak sloj svjetovne i vjerske inteligencije.
Prema popisu stanovnitva iz 1910. godine, raspored zanimanja gradskog
stanovnitva Tuzle, izvan poljoprivrede, izgledao je ovako:
Rudarstvo 337
Obrada metala 187
Hemijska industrija 239
Graevinarstvo 264
Drvna industrija 101
Prehrambena industrija 161
Proizvodnja pia i ugostiteljstvo 222
Industrija odijevanja 406
Trgovina 316
Prevoz ljudi i robe 124
Kuna posluga i razni poslovi za platu 494
Javna sluba 358
(Ovdje su pobrojane samo najznaajnije
i najbrojnije grupacije zanimanja).
U navedenih 12 grupa zanimanja privreivalo je 3.209 lica. Znaajno
je napomenuti da se uz balkansko-orijentalnog pojavljuju moderni, evrop-
ski zanatlija i trgovac koji svojim racionalnim poslovanjem postepeno po-
tiskuju tradicionalne oblike proizvodnje i razmjene dobara.
* * *
Za istraivanje etnike strukture stanovnitva u Tuzli najznaajnije
izvore predstavljaju austrougarski popisi stanovnitva obavljeni 1879, 1885,
1895. i 1910. godine, zatim razliiti izvjetaji organa vlasti, te privredno-
komercijalni listovi i kalendari. S obzirom na to da su spomenuti popisi
vreni po razliitim principima i da je gotovo do posljednjeg dovrena or-
ganizacija gradskih optina (1879. ima ih 43, a 1910. godine 66), dobijeni
podaci ne mogu se uvijek uporeivati, jer ne prate dosljedno promjene u
etnikoj i socijalnoj strukturi, niti se odnose na isti teritorijalni okvir po-
jedinih gradova. Te slabosti glavnih izvora oteavaju i izuavanje etnike
strukture u Tuzli.
Gradska optina Tuzla imala je 1885. godine 1.577 kua i 1.902 stana,
1895. godine 1.920 kua i 2.191 stan, a 1910. godine 2.053 kue i 2.465
stanova. Od 1885. do 1895. godine broj kua se poveao za 343, a broj stna-
ova za 289. Nakon popisa 1895. godine, od tuzlanskog sreza osnovani su
gradski i seoski srez, pa je dolo do promjene teritorijalnog okvira gradskog
podruja, iz kojeg su iskljuena etiri okolna sela: Grabovica Turska, Roso-
vac, Solina i Vrani, koja su 1895. godine imala 216 kua sa 167 stanovnika
(55 kua nije nastanjeno). U isto vrijeme, u gradsko podruje uvrtena su
industrijska naselja Lukavac i Simin-Han, koji su imali ukupno 77 kua sa
197 stanova (5 kua nenastanjenih). Ovom promjenom broj kua u grad-
skom podruju je smanjen za 139, a broj stanovnika je povean za 30, to
pokazuje da su u industrijskim naseljima podizane kue s vie stanova.
Realan porast broja kua od 1895. do 1910. iznosio je 227, a stanova 441.
To znai, od 1885. do 1910. godine broj kua u Tuzli se uveao za 570 ili
36,14%, a broj stanovnika za 730 ili 38,38%. U istom razdoblju, broj stano-
vnika je porastao za 5.084 ili 70,72%, to znai da je gotovo dvostruko bre
rastao broj stanovnika od broja kua i stanova. Godine 1885, na jedan stan
dolazilo je prosjeno 3,78 civilnih stanovnika, a 1910. taj broj se poveao na
4,98 lica. Time je u gradu znatno poveana gustina naseljenosti i aktueli-
zirana stambena izgradnja za smjetaj velikog broja doseljenika (inovnici,
vojnici, poslovni ljudi, radnici i dr). Uz orijentalni izgled grada nicale su
nove, evropske upravne, poslovne i stambene zgrade, a na periferiji, u in-
dustrijskim naseljima ivjele su radnike porodice u jednostavno sagrae-
nim kuama (preko 70 u Kreki, Simin-Hanu i Lukavcu), s vie malih sta-
nova i spavaonica za neoenjene radnike. Za razliku od ovih, u najljepim
dijelovima grada podizane su inovnike i oficirske zgrade u pseudobaro-
knom i pseudorenesansnom stilu. Na taj nain se postepeno formirala nova
fizionomija grada, u kojoj su se mijeale autohtona bosanska, orijentalna i
evropska arhitektura, a njegove etvrti nisu bile samo etniki i vjerski, nego
i klasno strukturirane.
Demografska kretanja u Tuzli odvijala su se na slian nain kao i cijeloj
Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske uprave.
Prirataj stanovnitva u Tuzli od 1879. do 1910. godine:
Godina: 1879. 1885. 1895. 1910. Prirataj 1879-1910.
Broj 5.119 7.189 10.227 12.273 7.154 = 140%
Kao to se vidi iz ove tabele najvei prirataj zabiljeen je od 1885. do
1895. godine, to je bilo uslovljeno, osim poveanjem prirodnog prirataja,
velikim doseljavanjem stanovnitva koje je podstaknuto uspostavljanjem
eljeznike veze Doboj-Simin-Han, otvaranjem solana i rudnika uglja u
Kreki i drugih industrijskih preduzea.
Na formiranje nove etnike strukture u Tuzli najsnanije je djelovalo
useljavanje stranaca. Prema popisu iz 1885. godine, kada su oni prvi put
popisani, u Tuzli je ivjelo 653 graanina porijeklom izvan granica Bosne
i Hercegovine (statistika ih biljei kao strance), od kojih je 526 bilo iz au-
strijske i ugarske polovice Monarhije i 127 iz drugih drava. Oni su tada
inili 9,1% tuzlanskog stanovnitva. U narednoj deceniji, broj stranaca u
Tuzli poveao se za 1.772 (273,3%) ili godinje prosjeno za 177 ljudi (27,-
13%). Tada su doseljenici po porijeklu bili gotovo ravnomjerno rasporeeni
na austrijsku (1.135) i ugarsku (1.140) polovicu Monarhije, a broj iz drugih
drava poveao se na 150 ljudi. Oni su 1895. godine inili 23,7% tuzlan-
skih graana. U narednom periodu, od 1895. do 1910. godine, intenzitet
doseljavanja stranaca bio je znatno smanjen. Za 15 godina, broj stranaca
se poveao za 1.624 (67%), ili prosjeno godinje 108 lica (4,46%). Tada je
broj doseljenika u Tuzli narastao na 4.049 lica, od kojih je bilo iz austrijske
polovice Monarhije 1.731, iz ugarske 1.965 i iz drugih drava 353, to je
ukupno inilo 33% tuzlanskog stanovnitva. Ukupni prirataj u Tuzli od
1879. do 1910. godine iznosio je 7.154 lica, od ega je na strance otpadalo
4.049 (56,6%) i na domae 3.105 (43,4%), to jasno ukazuje da je na demo-
grafski rast Tuzle u ovom razdoblju vie uticao stranac doseljenik nego
domaa populacija. Ako se ovim doda jo 1.680 vojnika (1910), smjetenih
u gradu, onda se dobija potpuna slika o prisustvu stranog elementa, veoma
heterogenog vjerskog, etnikog i socijalnog sastava.
Vjerska struktura stanovnitva u Tuzli:
1879. 1885. 1895. 1910. prirataj
1879-1910. u %
Prosjek.
okr.gra.
Muslimani 3.918 5.171 5.984 5.859 1.941=49,5% 37,23
Pravoslavni 947 1.072 1.447 1.975 1.029=109,0% 102,86
Katolici 237 795 2.358 3.877 3.640=1.535,8% 476,76
Jevreji 17 134 360 269 252=1.482,3% 234,58
Ostali - 17 78 292 -
U procentima 1879 1910.
Muslimani 76,54 71,93 58,51 47,74 28,80 19,94%
Pravoslavni 18,50 14,91 14,15 16,10 2,40 + 1,15%
Katolici 4,63 11,06 23,06 31,59 + 26,96 + 16,41%
Jevreji 0,33 1,87 3,52 2,19 + 1,86 + 1,72%
Ostali - 0,23 0,76 2,38 + 2,38 -
Od 1879. do 1910. godine, sve konfesije u Tuzli biljeile su porast
vei od prosjenog za sve gradove u Bosni i Hercegovini, samo su razlike u
poveanju katolikog i jevrejskog stanovnitva bile 4, odnosno 6 puta vee
nego kod ukupnog gradskog stanovnitva pokrajine. Ova pojava nije bila
uslovljena samo privrednim prosperitetom Tuzle, nego i njenim politikim
poloajem. Iako je muslimansko stanovnitvo imalo relativni prirataj od
49,5%, ono je u ukupnom procentu gradskog stanovnitva Tuzle opalo sa
76,54% na 47,74% i izgubilo apsolutnu veinu u gradu. Ovu pojavu uslovila
su dva osnovna faktora promjena teritorijalnog okvira grada i useljavanje
velikog broja stranaca, pripadnika raznih konfesija, odnosno nacija. Isklju-
ivanjem etiri pomenuta sela iz gradskog sreza je otilo ukupno 1.029 lica,
od kojih su bili: muslimani 951, pravoslavni 28 i katolici 50, dok je u indu-
strijskim naseljima koja su prikljuena gradu, od ukupno 1.020 lica, bilo:
muslimana 27, pravoslavnih 134, katolika 602 i grko-katolika 31. U ovim
naseljima bilo je smjeteno i 226 vojnika. Na taj nain je nova organizacija
tuzlanskog gradskog sreza neposredno uticala na smanjenje muslimanskog
stanovnitva u njemu za 924 lica ili za preko 16%, dok se, istovremeno, broj
pravoslavnih poveao za 106, katolika za 602 i grko-katolika za 31 lice.
Osim toga, nakon Aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine dolo je do
novog talasa iseljavanja u Tursku, kojim je bio zahvaen i dio tuzlanskog
muslimanskog stanovnitva. Pravoslavno stanovnitvo imalo je relativno
visok prirataj, ali je u ukupnom stanovnitvu Tuzle opalo za blizu tri pro-
centa. Poveanje katolikog i jevrejskog stanovnitva u ovom gradu prema-
ilo je sve okrune gradove u pokrajini, osim Sarajeva. Njih je 1910. godine
bilo oko 15 puta vie nego u prvim godinama austrougarske okupacije,
tako da su dostigli jednu treinu ukupnog gradskog stanovnitva. U vjersku
strukturu Tuzle ulaze protestanti (augzburke i helvetske vjeroispovijesti) i
grko-katolici (unijati).
Iako je u Bosni i Hercegovini religija bila okvir za formiranje nacija,
na osnovu vjerske strukture ne moe se stvarati etnika slika gradskog
stanovnitva u Tuzli. Ovo se posebno odnosi na pripadnike katolike i
protestantske vjeroispovijesti, jer su oni pripadali raznim nacijama. Prema
popisu iz 1910. godine, podacima o vjerskoj strukturi mogue je pridodati i
podatke o maternjem jeziku i porijeklu tuzlanskog graanstva.
Maternji jezik i porijeklo tuzlanskog stanovnitva 1910. godine
Maternji jezik Porijeklo
Bosna i
Hercegovina
Austrijska
pol.
Ugarska
pol.
Inostr. Svega
Srpskohrvatski-
hrvatskosrpski 8.209

279 1.036 131

9.655
Njemaki 11 575 587 61 1.234
eki 5 388 19 3 415
Maternji jezik Porijeklo
Bosna i
Hercegovina
Austrijska
pol.
Ugarska
pol.
Inostr. Svega
Maarski 9 14 255 2 280
Poljski 2 196 12 2 212
Slovenaki - 166 14 - 180
Italijanski 1 74 5 100 180
panski 66 - 7 7 80
Slovaki - 6 30 8 44
Bugarski - - - 16 16
Rusinski - 27 - - 27
Albanski - - - 14 14
Turski 1 - - 6 7
Francuski - 4 - 1 5
Rumunski - 2 - 1 3
Ruski - - - 1 1
Svega 8.304 1.731 1.965 353 12.353
Prema istom izvoru, izvjestan broj lica nauio je druge jezike: srpsko-
hrvatski 102, njemaki 211, maarski 17, italijanski 21, francuski 11, turski
55, arapski 15, ruski 2, engleski 1, drugi 24.
Iz navedenih podataka vidi se da je 1910. godine 78,16% tuzlanskog
graanstva govorilo srpskohrvatski hrvatskosrpski jezik i da je od nji-
hovog ukupnog broja 85% bilo porijeklom iz Bosne i Hercegovine, a 15%
iz susjednih zemalja (Dalmacija 279, ua Hrvatska i Slovenija i Vojvodi-
na 1.036; Srbija i Crna Gora 131). Tim jezikom su govorili Srbi, Hrvati
i Bonjaci. Osim Nijemaca, njemaki je bio maternji jezik za 269 Jevreja
Akenaza, a panski Sefarda koji su, uglavnom, bili domaeg porijekla (do
tada su protekla oko tri i po stoljea od njihovog dolaska iz panije) znali
su srpskohrvatski jezik. Mada su Bonjaci esto nazivani Turci, turski
jezik bio je maternji samo za 7 lica, od kojih su 6 porijeklom iz Turske,
a jo svega 55 lica nauilo je ovaj jezik. U tom kontekstu interesantna je
pojava u istonobosanskim srezovima da mnoga sela i zaseoci uz ime nose i
oznaku tursko, srpsko, katoliko. U tuzlanskom seoskom srezu 1910.
godine upisano je 170 sela od kojih 45 imaju takve naznake (22 turska, 14
srpska, 9 katolika), dok se naznake muslimansko i hrvatsko gotovo
nikako ne pojavljuje, to je izraz tradicionalizma u pojmovnom aparatu, a
posebno naslijeene, specifine zatvorenosti u vjerskim zajednicama i razli-
ka u njihovoj prosvjetnoj i kulturnoj tradiciji sve do poetka XX stoljea.
Po socijalnoj strukturi stanovnitva Tuzla je spadala meu 25 gradova
(od 66) u Bosni i Hercegovini u kojim je vie od polovine graana nalazilo
izvore egzistencije izvan poljoprivrede. U njoj je 1885. godine bilo 2.094
odraslih mukaraca koji su privreivali. Od toga, na agrarno stanovnitvo
otpadalo je 669 lica (31,9%), a 1.425 (68,1%) bavili su se raznim poslovima
izvan poljoprivrede zanatstvom, trgovinom i, najvie, najamnim radom.
Naredni popis, iz 1895. godine, utvrdio je samo socijalnu strukturu agrarnog
stanovnitva, pa se ona moe uporeivati s podacima iz 1910. godine. U oba
popisa, u Tuzli su zabiljeene tri grupe agrarnog stanovnitva: zemljoposje-
dnici s kmetovima i bez kmetova, slobodni seljaci i ostalo poljoprivredno
stanovnitvo (bezemljai). Od poljoprivrede kao glavnog izvora prihoda i-
vjelo je 1895. godine 3.345 lica ili 32,7% ukupnog gradskog stanovnitva, a
1910. godine 2.555 (20,8%). Opadanje broja poljoprivrednog stanovnitva
u Tuzli za 11,9% nije bilo uslovljeno novom privrednom aktivnou, nego
znatno vie iskljuivanjem pomenutih sela iz gradskog podruja, u kojim je
95% stanovnika ivjelo od poljoprivrede i spadalo u kategoriju slobodnih
seljaka, dok u prikljuenim industrijskim naseljima nijedan stanovnik nije
ivio od poljoprivrede. Dok su se skupine slobodnih seljaka i bezemljaa
u gradu smanjile s 2.979 lica (1895) od 72 na 203 domainstva, ili 366 na
1.238 lica i pribliavao se polovini ukupnog stanovnitva u gradu.
Nacionalna struktura agrarnog stanovnitva u Tuzli 1910. godine
Br. domainstava Br. lica
Zemljoposjednici
sa kmetovima
Muslimani 96 589
Srbi 1 6
Zemljoposjednici
bez kmetova
Muslimani 99 618
Srbi 6 22
ostali 1 3
Slobodni seljaci
Muslimani 188 1.087
Srbi 3 21
Hrvati 8 48
Ostalo agrarno
stanovnitvo
Muslimani 12 85
Srbi - 40
Hrvati 3 36
Od poljoprivrede je ivjelo 40,60% ukupnog bonjakog, 4,50% sr-
pskog, 2,16% hrvatskog i 0,54% ostalog stanovnitva. Bonjaci su inili
93,11% gradskog agrarnog stanovnitva. Navedeni podaci ukazuju da se
bonjako graanstvo, prije svega njegova graanska klasa, iji su reprezen-
tanti zemljoposjednik i trgovac, formiralo velikim dijelom na osnovama
agrarne privrede, to nikako nije bio sluaj kod drugih etnikih skupina
u gradu Tuzli. Interesantno je da je u Tuzli, izuzimajui bonjako stano-
vnitvo, izostao interes za zemljini posjed. Pavel Rovinjski navodi, 1879.
godine, da u Tuzli ima jedan Srbin koji posjeduje 40 kmetskih selita,
konak s vrtom i han i jo etvorica koji imaju od jednog do pet kmetova.
Oigledno je da su srpski trgovci zadnjih decenija osmanske vladavine ku-
povinom dolazili do kmetskih selita, to ukazuje da je tada i u ovom kraju
kmetsko selite donosilo solidne prihode. Nakon okupacije 1878. godine,
srpski i drugi trgovci nisu bili zainteresirani za kupovinu kmetskih seli-
ta kao ni druge slobodne zemlje, tako da je ovdje, izuzimajui Bonjake,
bio prekinut proces prelaska zemlje iz ruku tradicionalnog polufeudalnog
zemljoposjednikog sloja u ruke trgovakog i drugog novog graanstva,
homines novi.
Paralelno s agrarnom, u Tuzli se formirala sitnozanatlijska i trgovaka
osnova bonjakog i srpskog graanstva, kojoj se vremenom pridruuje
brojan sloj najamnih radnika. Iako su bonjake zanatlije i trgovci bili naj-
brojniji, oni u Tuzli nisu bili najmoniji ekonomski faktor. Uz bonjake
zemljoposjednike, vodei ekonomski sloj, u Tuzli se prije okupacije formi-
rala jaka srpska trgovaka arija, koja je svoju ekonomsku snagu znatnim
dijelom gradila na tradicionalnim poslovnim vezama sa susjednom Srbi-
jom. Na ovim vezama podizao se i izvjestan broj bonjakih trgovaca koji
su se ranije doselili iz Srbije.
Nakon austrougarske okupacije, srpski i bonjaki trgovci morali su se
okrenuti domaem tritu, jer je Zemaljska vlada izdala instrukcije pogra-
ninim srezovima na Drini da se pasokim, sanitarnim, carinskim i svim
drugim mjerama onemogui promet preko bosansko-srpske granice. Iza
takvih instrukcija krio se strah nove vlasti od nacionalistike propagande iz
Srbije u Bosni i Hercegovini, pa su ova ogranienja strogo provoena. Iako
je naglo prekinuta trgovaka razmjena izmeu Bosne i Hercegovine i Sr-
bije (1882. razmjena je iznosila 2,615.073 dinara, a 1903. godine 236.197
dinara ili preko deset puta manje) i eliminirane poslovne veze tuzlanskih
trgovaca u oba pravca, srpsko i bonjako trgovako graanstvo odralo se
sve do kraja 19. stoljea kao vodei trgovaki sloj u gradu. Prema prvom
popisu sudski protokoliranih trgovakih firmi, koji je obavljen na osnovu
Trgovakog zakona iz 1883. godine, od ukupno 64 radnje (1883-1886)
na srpske je otpadalo 41 (64,1%), na bonjake 17 (26,5%) i na sve ostale
6 (9,4%). Potkraj stoljea (1899), od 57 najznaajnijih trgovakih radnji
Srbima je pripadala 31 (54,3%), Bonjacima 22 (38,6%) i ostalim 4 (7,1%).
Od tada se postepeno mijenja etnika struktura najznaajnijih protoko-
liranih firmi u Tuzli, meu koje su, osim trgovakih, uvrteni razni drugi
poslovi vee zanatske radnje, manja preduzea, apoteke, hoteli i sl. Od
ukupno 129 firmi koje su protokolirane do 1917. godine, bilo je 36 (27,9%)
srpskih, 50 (38,8%) bonjakih i 43 (36,3%) ostalih, preteno jevrejskih.
Od 1901. godine protokolirano je 105 novih firmi, od kojih je bilo: srpskih
21, bonjakih 43 i ostalih 41 (dominiraju jevrejske radnje Sefardi i Ake-
nazi). To znai da veina tradicionalnih srpskih i bonjakih trgovaca nije
izdrala konkurenciju doseljenika, bilo da se radi o strancima ili domaim
ljudima koji su se brzo prilagoavali novim potrebama trita i postajali
nosioci nove, specijalizirane trgovine. Izvjestan broj uglednih srpskih trgo-
vaca, koji su se isticali u nacionalno-politikom radu bio je na razne naine
onemoguavan i uniten politikom represijom, naroito poslije Sarajev-
skog atentata 1914. godine.
Tradicionalno domae bonjako, srpsko i hrvatsko zanatlijsko graan-
stvo u Tuzli, kao i u cijeloj pokrajini, samo se manjim dijelom ukljuivalo u
nove privredne tokove i uspijevalo da svoju proizvodnju tehniki i komerci-
jalno prilagodi novim zahtjevima trita. Ogromna veina (oko 85%) radila
je bez najamne radne snage i na stari nain. Prema zvaninim podacima,
u Tuzli je 1885. godine bilo 353 fabrikanata, trgovaca i zanatlija, a 1905.
godine u gradu je zabiljeeno 565 samostalnih zanatlija, meu kojima su
bili najbrojniji Bonjaci (za koje je karakteristino da produavaju tradi-
ciju sitnog balkansko-orijentalnog zanatstva). Pod uticajem vie faktora,
kao to su nedostatak kapitala i dravnih mjera za unapreenje zanatstva,
konkurencija jeftinije industrijske robe, presijecanje razmjene sa Srbijom,
a posebno promjena navika i ukusa kod domaeg stanovnitva, veliki broj
stranih zanatlija ostavljen je bez zarade i potisnut na periferiju privrednog
ivota, prisiljen da se ponudi kao najamni radnik ili iseli.
Meu tradicionalno tuzlansko gradsko stanovnitvo spadao je brojan
sloj pomonih radnika, nadniara i sluga. Prema popisu iz 1885. godine
bilo ih je 679 i inili su oko treine svih lica koja privreuju. Mnogi od njih
su, nakon otvaranja modernih solana, rudnika i drugih industrijskih predu-
zea, napustili svoje poluesnafsko privreivanje i uvrtavali se u moderne
solare, rudare, industrijske i druge radnike.
Pod uticajem promjena vlasti i razvoja nove privredne aktivnosti,
Tuzla je doivljavala modernizaciju koja se neminovno odraavala i na
izmjene njene etnike strukture. Novo, doseljeniko tuzlansko graanstvo,
pripadnici raznih naroda iz Monarhije i drugih drava, a manjim dijelom i
domae, bilo je u socijalnom smislu predstavljeno vojskom, inovnitvom,
poslovnim ljudima i radnicima. Prethodnicu su inili vojnici i inovnici
koji su bili najvaniji faktor za uspostavljanje austrougarske vlasti u oku-
pirnom podruju. Prvi su u potpunosti bili porijeklom izvan granica Bosne
i Hercegovine, a drugi u ogromnoj veini. Zbog izuzetnog stratekog zna-
aja Tuzle prema Srbiji i jugoistoku, u gradu je bilo smjeteno blizu jedne
etvrtine ukupne austrougarske vojske stacionirane u Bosni i Hercegovini.
U njoj je 1885. godine bio smjeten jedan od etiri bataljona, 1895. godine
broj aktivnih vojnika narastao je na 807, a 1910. godine na 1.680, da bi
se pred izbijanje rata enormno poveao. Oficiri su u ekonomskom i dru-
tvenom smislu inili veoma znaajan sloj novog graanstva. inovnitvo u
okupiranom podruju, osim politike podobnosti, moralo je znati njemaki
jezik, pa se nova vlast nije mogla osloniti na bive tursko niti na domae
inovnitvo, ako ga je uopte bilo. Najvia inovnika mjesta popunjavana
su austrijskim Nijemcima i, u manjoj mjeri, Maarima. S obzirom na to
da je novi upravni aparat morao saobraati s domaim stanovnitvom,
njegovi nosioci su bar donekle morali razumijevati njegov jezik. Zbog toga
su u Tuzli, kao i u cijeloj pokrajini, meu inovnitvom prevladavali pripa-
dnici slavenskih naroda esi, Poljaci, Slovenci i drugi, a u manjoj mjeri
doseljeni Hrvati i Srbi (do rata, uz domae, oni su inili 82-85% ukupnog
inovnitva). Domae srpsko, hrvatsko i bonjako stanovnitvo zapolja-
vano je, gotovo iskljuivo, na najnia mjesta u inovnikoj hijerarhiji. Neto
povoljniji poloaj domaih ljudi u inovnikim zanimanjima nastupio je
nakon izlaska prve generacije maturanata tuzlanske gimnazije (osnovana
1899), a posebno poslije Aneksije Bosne i Hercegovine, kada je ovo pita-
nje postalo aktuelan politiki zahtjev graanskih stranaka. Broj inovnika
u Tuzli brzo se umnoavao i vjerovatno je premaivao prosjek pokrajine,
koji je od 80-ih godina XIX stoljea do Prvog svjetskog rata iznosio 700%.
Prema popisu iz 1885. godine, u Tuzli je bilo zaposleno 68 inovnika, 21
svetenik, 12 uitelja i 4 zdravstvena radnika. Ovim popisom bili su obu-
hvaeni samo dravni inovnici, tako da njime nije obuhvaen izvjestan
broj inovnika iz erarnih i privatnih preduzea, koji su, kao i dravni, bili
istog porijekla. S obzirom na to da ne raspolaemo preciznim podacima,
moe se pretpostaviti da je u raznim okrunim preduzeima bilo zaposleno
od 1.300 do 1.500 ljudi. Oni su, uz oficire i poslovne ljude, bili glavni kon-
zumenti evropske robe i nosioci evropskog drutvenog i kulturnog ivota
i uticaja u Tuzli. U ovu viu kategoriju novog tuzlanskog graanstva uao
je izvjestan broj domaih ljudi koji su se kolovali u tuzlanskoj gimnaziji
i na univerzitetu u Monarhiji i izvan nje (Beograd, Carigrad) i uspjeniji
trgovci i poslovni ljudi.
Treu grupu doseljenikog graanstva inili su poslovni ljudi koje su
u Tuzlu privukli privredni razvoj i brojne pogodnosti koje su im nudile
austrougarske vlasti. Pruana im je raznovrsna pomo prilikom otvaranja
trgovakih i zanatlijskih radnji, graevinskih firmi i uslunih radionica,
hotela, apoteka i sl. Osim trgovaca, koji su otvarali specijalizirane radnje za
podmirivanje potreba brojnih doseljenika i vojske, u Tuzlu su se useljavali
zanatlije raznih struka: graevinari, limari, stolari, mesari, pekari, tapetari,
gostioniari itd., uz koje su tuzlanski mladii izuavali moderne zanate.
Dok su u novoj trgovini prednjaili Jevreji, u zanatstvu su bili zastupljeni
pripadnici vie naroda esi, Poljaci, Italijani, Nijemci, Maari itd.
Privredni razvoj Tuzle bio je praen koncentracijom najamne radne
snage oko veih preduzea. Bila je domaeg i stranog porijekla i predsta-
vljala je pravu mjeavinu naroda i konfesija. S obzirom na to da je nova
privredna aktivnost zahtijevala niz novih zanimanja kojim se domae sta-
novnitvo nije bavilo, preduzea su zavisila od kvalifikovane radne snage iz
razvijenijih pokrajina Monarhije i drugih drava. Radna mjesta nekvalifici-
ranih i priuenih radnika popunjavana su gradskim pomonim radnicima i
nadniarima i velikim brojem seljaka iz okoline, koji postepeno naputaju
poljoprivredu, ali ne i selo. To se dogaalo i u drugim krajevima i zemljama
gdje industrijalizacija nije tekla na klasian nain, nego se razvila kao novi
kvalitet bez tradicije.
Prema popisu stanovnitva iz 1885. godine, u Tuzli je zabiljeeno 679
pomonih radnika, nadniara i slugu. Kasnije evidencije o radnoj snazi u
gradu i neposrednoj okolini pokazuju znatan porast, tako da se pred Prvi
svjetski rat rauna s 2.500-3.000 radnika, od kojih je na domae otpadalo
oko 85% i na strance oko 15%. Sva znaajnija tuzlanska preduzea zapo-
ljavala su promjenljiv broj radnika, meu kojima je, takoe, varirao odnos
domaih i stranih radnika od 60%:40% do 85% : 15%. U svim tuzlanskim
preduzeima radilo je izvjestan broj stranih radnika koji su zauzimali radna
mjesta nadglednika, dnevniara, kopaa i drugih kvalificiranih radnika ra-
znih struka. Meu njima bili su zastupljeni Nijemci, esi, Slovenci, Poljaci
i dr. Veina domaih rudara dolazila je iz hrvatskih i bonjakih sela, dok
su solarski radnici bili veinom Bonjaci, jer su u tom poslu imali najdue
tradiciju. I fabrika sode u Lukavcu zapoljavala je preteno bonjako po-
ljoprivredno stanovnitvo iz Lukavca, Banovia, Prokosovia i Modraca.
U radnikim stanovima najveih tuzlanskih preduzea moglo je biti
smjeteno samo oko jedne treine radne snage, dok su svi ostali ivjeli
u okolnim selima i gradu. Na taj nain je nova privredna aktivnost samo
dijelom uticala na promjenu etnike i socijalne strukture u samom gradu.
Veina radnika dolazila je iz hrvatskih i bonjakih sela, a nova radnika
naselja pripadala su, uglavnom, doseljenicima porijeklom izvan Bosne i
Hercegovine i domaim iz drugih bosanskih krajeva (npr. rudari iz Fojnice,
Kreeva i sl.). I na ovom primjeru se jasno vidi da su nova privredna akti-
vnost i ukupna modernizacija davale prednost doseljeniku i on vie utie na
etnike promjene u gradu nego domai ljudi, koji se u njih ukljuuju s blie
ili dalje periferije.
* * *
Tuzlansko stanovnitvo naslijedilo je iz osmanskog perioda zatvore-
nost prosvjete i kulture u okviru vjerskih zajednica. Ta tradicija nastavlje-
na je i za vrijeme austrougarske vladavine, ali je bila prilagoena novim
potrebama nacionalnih pokreta i izloena stalnoj prismotri i politikom
usmjeravanju od strane vlasti.
Muslimanska ulema je dugo vremena pruala otpor evropskim uti-
cajima i ljubomorno uvala konzervativni sistem obrazovanja i odgoja u
tradicionalnoj vjerskoj koli. Poetne i najbrojnije muslimanske kole bile
su sibijan mektebi u kojima se nisu uili svjetovni predmeti, pa ak ni ma-
ternji jezik, niti pisma latinica i irilica, nego tursko pismo prilagoeno za
bosanski jezik, arebica. Srpsko-pravoslavne kole razvijale su se u okviru
crkveno-kolskih optina i u njima je svjetovno obrazovanje imalo pre-
dnost nad vjerskim. Ove optine imale su svoju autonomiju i s pravom su
nazvane svojom dravom u tuoj dravi. Vezane su, uglavnom, za gradske
sredine i u njima se putem kole, knjige i drugih kulturno-prosvjetnih akti-
vnosti odgajala srpska nacionalna svijest. Zbog toga su srpsko-pravoslavne
crkveno-kolske optine za vrijeme austrougarske vladavine bile izloene
stalnim ogranienjima od strane vlasti. Katolike kole radile su, takoe, u
okviru svojih crkveno-kolskih optina i bile vezane za samostane i crkve.
U njima je bio naglaen vjerski odgoj, ali su izuavani i brojni svjetovni
predmeti. Hrvatska nacionalna svijest u njima bila je dugo zanemarivana i
poela se znaajnije razvijati krajem 19. i poetkom 20. stoljea.
Za vrijeme austrougarske vladavine, u Tuzli su postojale i narodne
osnovne kole koje je osnivala drava i bile su zasnovane na meukonfesi-
onalnom principu. Tako se i u Tuzli, nakon 1878. godine, formirao mozaik
vjerskih (nacionalnih) i dravnih osnovnih i srednjih kola koje su, svaka
sa svog stanovita, imale i posebne obrazovne i vaspitne ciljeve, tako da
su neposredno uticale na prosvjetu i kulturu pojedinih etnikih zajednica.
U gradu su postojale: 2 narodne osnovne kole, 12 mekteba, 1 pravoslavna i
2 katolike osnovne kole, Trgovaka i Via djevojaka kola, Medresa i od
1899. godine Gimnazija.
Pismenost stanovnitva starijeg od 7 godina u Tuzli 1910. godine
(latinica i irilica) prema konfesionalnoj pripadnosti
Konfesija Latinica irilica
Pravoslavni 1.187 (68,30%) 548 (31,70%)
Muslimani 632 (13,60%) 4.025 (86,40%)
Katolici 2.631 (82,00%) 579 (18,00%)
Ostali 483 (88,20%) 65 (11,80%)
Svega 4.933 (48,68%) 5.217 (51,32%)
Tuzla je 1910. godine bila trei grad (iza Sarajeva i Mostara) po pro-
centu pismenog stanovnitva u Bosni i Hercegovini. Razliita prosvjetna
i kulturna tradicija pripadnika raznih naroda uslovila je nejednak procent
pismenosti. U tom pogledu daleko je zaostajalo muslimansko stanovnitvo,
a posebno njegov enski dio. Od 2.203 muslimanki starijih od 7 godina
samo je 15 (0,67%) bilo pismeno. I kod drugih naroda, gdje je pismenost
bila izraena visokim procentom, ene su zaostajale iza opteg prosjeka
svoje zajednice, ali su znatno premaivale prosjek pokrajine.
Nepostojanje demokratskih institucija i politikih sloboda u Bosni i
Hercegovini uslovilo je specifian razvoj kulturno-prosvjetnog i nacional-
no-politikog ivota u Tuzli. I u ovom gradu bila je naglaena zatvorenost u
vjerske i nacionalne zajednice. Do Prvog svjetskog rata u Tuzli su osnovana
43 razliita udruenja pjevaka, kulturno-prosvjetna, sportska, ekonom-
ska, antialkoholiarska, itaonice, strukovna itd. od kojih samo 18 nije
bilo zasnovano na nacionalnoj osnovi. Meu nacionalnim drutvima bilo
je: 8 srpskih, 5 bonjakih, 5 hrvatskih, 4 jevrejska, 2 njemaka i 1 eko,
a od 18 drutava bez nacionalne naznake bilo je 8 radnikih, 2 inovnika
i 8 ostalih.
S obzirom na politiki i strateki poloaj Tuzle prema Srbiji, austro-
ugarske su vlasti u njoj bile veoma osjetljive prema radu srpsko-pravoslavne
crkveno-kolske optine i formiranju srpskih kulturno-prosvjetnih i dru-
gih drutava. Osim smetnji pri osnivanju, srpska udruenja su rasputena u
maju 1913. godine, kada su zavedene iznimne mjere, a nakon Sarajevskog
atentata bila su zabranjena sva srpska udruenja, zatvorena kola, ukinuti
svi listovi i asopisi i veliki broj knjiga koje su imale bilo kakve veze sa sr-
pskim narodom i njegovom kulturom. Uporedo s tim vrena je snana po-
litika represija na politike protivnike. Do atentata 1914, za veleizdaju je
sueno 40 lica u Tuzli, nakon atentata objeeno je 19 lica, a kroz tuzlanske
vojne i civilne zatvore (1914-1918) prolo je 3.420 lica, uglavnom srpske
nacionalnosti, od kojih su mnogi uzimani u taoce, otpremani u logore i-
rom Monarhije, a na veleizdajnikom procesu u Bihau (septembra 1915)
sueno je 39 aka tuzlanske gimnazije.
* * *
Politiki ivot u Tuzli odvijao se u dva pravca: prvi je bio ukljuivanje
domaeg stanovnitva u institucije nove vlasti, a drugi, razvijanje inicijativa
u okvirima vjerskih, nacionalnih i politikih pokreta. Prvi je dolazio od
drave, odozgo, a drugi inicijativom iz naroda. Kao i u drugim gradovima i u
Tuzli su austrougarske vlasti nastojale da u svoj politiki sistem integriraju
najuticajnije domae ljude, pripadnike svih konfesija i nacija. U poetku se
radilo o Bonjacima i Srbima, a kasnije i o brojnim doseljenicima raznih
nacija. Manji broj sposobnih i lojalnih ljudi namjeten je na nia inovnika
mjesta i oni su imali da smanje jaz izmeu naroda i stranih inovnika. Po-
sebnu funkciju u politikom ivotu zasnovanom na apsolutizmu imala su
gradska vijea u koje su birani predstavnici svih konfesija. U gradsko vijee
Tuzle birano je 5-11 lanova, prema broju i konfesionalnoj strukturi graa-
na, od kojih je jednu treinu imenovala Zemaljska vlada. Na elu gradskog
vijea nalazili su se naelnik i dva podnaelnika koje je, takoe, imenovala
Vlada. S obzirom na to da su Bonjaci imali veinu u Tuzli, gradonaelnik
je bio Bonjak, a podnaelnici Srbin i Hrvat. Prema nainu izbora i sajve-
todavnim kompentencijama, ovo vijee nije bilo demokratska institucija
preko koje bi bili izraeni interesi pojedinih nacionalnih zajednica i svih
graana, nego, prije svega, institucija koja djeluje u narodu na provoenju
dravne politike. Drugi vidovi politikog djelovanja bili su zakonom zabra-
njeni, sve do donoenja Oktroiranog zemaljskog ustava i prateih zakona
1910. godine. Uspostavljeni Sabor, sastavljen na osnovi veoma komplicira-
ne kombinacije vjerskog, socijalnog i virilistikog kurijalnog sistema, nije
imao zakonodavnu vlast, niti je mogao uticati na upravne poslove u zemlji.
Upravo zbog apsolutizma, koji je nakon aneksije 1908. bio neto ublaen,
politiki ivot poeo se razvijati unutar nacionalnih nepolitikih drutava,
ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 214
a kada se prelo na politiko organiziranje, Srbi, Hrvati i Bonjaci u Tuzli
slijedili su matice svojih nacionalnih i politikih pokreta i stranaka.
12
Za vrijeme austrougarske vladavine (1878-1918) Tuzla se postepeno
mijenjala od tradicionalnog agrarno-zanatlijsko-trgovakog u industrijski
grad, sa svim etnikim, vjerskim, socijalnim, kulturnim i civilizacijskim
posljedicama. U tradicionalnu etniku, vjersku i socijalnu strukturu ulazi
veliki broj doseljenika iz razvijenih pokrajina Monarhije i drugih drava.
Nacionalni trougao (Bonjaci, Srbi i Hrvati, veinom doseljenici) proiren
je doseljenim Nijemcima, Maarima, esima, Poljacima, Slovencima, Je-
vrejima, Italijanima itd. Vjerski mozaik (islam, pravoslavlje i katolicizam)
popunjava se mojsijevcima, protestantima (augzburke i helvetske vjeroi-
spovijesti) i grko-katolicima (unijati). U gradu postepeno preovlauje svijet
vezan za moderna zanimanja od vojnika i inovnika do intelektualaca,
poslovnih ljudi i radnika koji postaju nosioci nove urbanizacije i evropskog
naina ivota. Orijentalni karakter grada nije se izgubio, ali je dobio neke
evropske karakteristike numeracija kua, nazivi ulica, vodovod, kanali-
zaciju, elektrino osvjetljenje, arhitektura itd. Pod uticajem tih promjena,
pojedine vjerske zajednice u Tuzli prerastaju raniju historijsku fazu gotovo
iskljuivo vjerskog uticaja i ulaze u eru stvaranja modernih nacija s kul-
turnim, prosvjetnim, ekonomskim i politikim institucijama, koje su bile
mogue u postojeim drutvenohistorijskim i politikim uslovima.
12
O politikim, kulturno-prosvjetnim i socijalnim odnosima u Tuzli vidi: R. Besarovi,
Iz kulturne prolosti Bosne i Hercegovine; M. Ekmei, Drutvo, privreda i socijalni nemiri
u Bosni i Hercegovini; F. Hauptmann, Die Osterreichisch Ungarische Herrschaft in Bosnien
und der Herzegovina 1878-1918.; F. Hauptmann, Privreda i drutvo Bosne i Hercegovine;
I. Hadibegovi, Postanak radnike klase; I. Hadibegovi, Razvoj radnikog pokreta u Tuzli
za vrijeme austrougarske vladavine (1878-1918), u: Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji.
Knjiga prva. Tuzla, 1979; M. Imamovi, Pravni poloaj i unutranji politiki razvitak; D.
Juzbai, Jeziko pitanje u austrougarskoj politici; T. Kraljai, Kalajev reim; P. Rovinskij,
Nabljudenija vo vremja puteestvija po Bosnii v 1879. godu. Ninajja Tuzla (Dolnija Tuzla),
urnal Ministerstva narodnogo prosveenija, ast CCVIII, mart 1880, S. Petersburg,
1880, str. 1-71; Mitar Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovine za vrijeme austrougarske okupa-
cije (1878-1918), Sarajevo, 1972.; . Pejanovi, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine; . Pe-
janovi, Kulturno-prosvjetna, humana i socijalna drutva; Boo Madar, Pokret Srba Bosne i
Hercegovine za vjersko-prosvetnu samoupravu, Sarajevo, 1982. Ferdinand Schmid, Bosnien
und die Herzegovina unter der Verwaltung Osterreich Ungars. Leipzig, 1914; N. ehi, Au-
tonomni pokret Muslimana; Dragia Trifkovi, Tuzlanski vremeplov, I, II, III, Tuzla, 1981,
1983, 1988; Veleizdajniki proces u Banjaluci. Zbornik radova. Banjaluka, 1987.
BANJALUKA NA RASKRU
NOVIH SOCIJALNIH IDEJA
B
anjaluka se davno razvila kao administrativno-politiki i kulturni
centar Bosanske krajine. Sredinom 19. stoljea imala je vie od
10.000 stanovnika i bila trei grad po veliini u Bosni i Hercego-
vini. Ona je bila sredite okruga i tu funkciju je zadrala i kasnije, zajedno
s dravnim, vojnim, kulturno-prosvjetnim i vjerskim institucijama koje su
pripadale ovakvim centrima.
1
Takva njena uloga, blizina Save (osam sati
hoda do Gradike i pristanita) i bogata okolina uslovili su da se Banjaluka
razvije u znaajan trgovaki i zanatski centar u kome su se okolni srezovi
snabdijevali evropskom manufakturom i kolonijalnom robom, a u Sarajevo
se putovalo samo radi nabavke orijentalne robe iz Carigrada i Rumelije.
Ona je prva dobila normalnotranu eljezniku prugu koja je 1871-72.
godine izgraena do Dobrljina (104 km), a od velikog privrednog znaaja
bilo je naseljavanje trapista 1870. godine i podizanje modernih privrednih
objekata Parni mlin, Fabrika piva, zatim proizvodnja sira, otvaranje za-
1
U Banjaluci su bili sjedita Okrunog i sreskih ureda (gradskog i seoskog sreza), Okru-
ni i Sreski sud, finansijska uprava, brigadno zapovjednitvo, direkcija vojne eljeznice
Banjaluka-Dobrljin, garnizonski sud, vojna bolnica, vojniki potanski i telegrafski uredi
i jo neke vojne ustanove (za popunu, snabdijevanje, graevinarstvo). Tu se nalazilo sjedi-
te srpsko-pravoslavnog mitropolita, katolikog biskupa i islamskog muftije; 32 damije,
2 pravoslavne i 2 katolike crkve, 2 jevrejska hrama (sefardski i akenaski), evangelistika
crkva, zatim samostan Trapisti Marija Zvijezda, samostan milosrdnih sestara, franjevaki
samostan Petrievac. kole: 1 osmorazredna velika realna gimnazija, trgovaka kola, 1
via dravna djevojaka kola, 4 medrese, 3 opte osnovne djeake kole (od toga jedna
muslimanska rudija s poduavanjem u orijentalnim jezicima), 2 opte osnovne djevojake
kole, 18 mekteba, 1 srpsko-pravoslavna osnovna kola, 1 osnovna kola sestara milosr-
dnica, 1 osnovna kola sestara dragocjene krvi, djevojaki konvikt milosrdnica u nazaretu.
Bosnischer Bote, 1914, str. 371-377.
ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 216 217 BANJALUKA NA RASKRU NOVIH SOCIJALNIH IDEJA
natskih radionica u kojima je omladina izuavala moderne zanate, a 1898.
podignuta je Fabrika za izradu marama s bojadisaonicom vune i predio-
nicom. Prema zapisima Vjekoslava Klaia iz 1878. godine, u banjalukoj
ariji bilo je oko 500 duana zbitih po istonom ukusu od dasaka.
Poslije austrougarske okupacije 1878. godine, Banjaluka se nije pri-
vredno razvijala srazmjerno njenom znaaju i bogatstvu, pa zbog toga nije
doivjela snaniji demografski i urbani razvoj.
2
Od 1879. do 1910. godine
broj stanovnika u njoj poveao se od 9.560 na 14.800, to ini porast od
5.240 ili 55%. Prosjean prirast stanovnitva u ovom razdoblju za cijelu
zemlju iznosio je 64%, a u est okrunih gradova, kojima je i ona pripadala,
91%. Njen privredni razvoj zasnivao se i dalje na jakoj trgovakoj tradiciji i
zanatstvu, a manje na razvoju industrije, pa zbog toga i radna snaga u njoj
nema naglaena obiljeja industrijskog radnitva. Od veih privrednih
objekata u njoj je 1888. godine podignuta Fabrika duhana koja je zapolja-
vala 280-300 radnika, veinom ena iz grada i okoline, a 1897. rudnik uglja
sa 60-100 radnika. Osim ova dva preduzea, podignute su jo dvije pilane
na vodeni pogon (vlasnici samostan Trapisti i Spasoje Babi, trgovac) tri
ciglane i vie modernih zanatskih radionica koje su poslije okupacije otva-
rale preteno doseljene zanatlije. itava nova privredna aktivnost sporo je
razarala tradicionalnu socijalnu strukturu stanovnitva tako da je, 1910.
2
Broj stanovnika, kua i stanova u Banjaluci prema austrougarskim popisima stanovni-
tva:
1879. 1885. 1895. 1910. Prirataj 1879-1910.
Br. stanovnika 9.564 11.357 13.566 11.800 + 5.240 (55%)
Br. kua 1.741 2.026 2.385 2.578 + 837 (48%)
Br. stanova 2.320 2.605 3.037 3.136 + 816 (35,2%)
Vjerska struktura gradskog stanovnitva u Banjoj Luci:
Konfesija 1879 1885. 1895. 1910. Prirataj 1879-1910
Muslimani 6.474 6.879 7.524 6.588 + 114 + 1,76%
Pravoslavni 1.893 2.234 2.775 3.694 +1.801 + 95,14%
Katolici 1.006 1.887 2.882 3.930 +2.924 +290,65%
Jevreji 187 327 336 421 + 234 +125,13%
Evangelici - - 48 107 - -
Ostali - 30 1 60 - -

godine, jo uvijek 36% gradskog stanovnitva ivjelo od poljoprivrede kao
glavnog izvora prihoda.
3
Bez obzira na to to Banjaluka nije imala znaajniju koncentraciju
industrije i radnika, radniki pokret u njoj razvio se u snaan centar so-
cijalistikog djelovanja. Simbolian poetak predstavlja trajk krojakih
radnika 1899. godine, koji se vie nisu mirili s niskim nadnicama i grubim
postupcima poslodavaca. Nekoliko godina kasnije, novembra 1905. godine,
10 radnika iste struke u radionici Save Miloevia stupili su u trajk i na-
kon 14-dnevne uporne borbe okonali ga poveanjem zarada. Voe ovog
trajka bila su dvojica doseljenih radnika, Martin Zrelec iz urevca (Hr-
vatska) i Julije Palo iz tajnmangera (Maarska). Ohrabreni ovim uspje-
3
Socijalna struktura gradskog stanovnitva u Banjaluci 1885. godine:
Svetenici 95
inovnici 49
Uitelji 8
Zdravstveni radnici 7
Zemljoposjednici 320
Slobodni seljaci 221
Kmetovi 38
Posjednici kua i rent 114
Tvorniari, trgovci i obrtnici 1.157
Nadniari i sluge 1.301
Ostali mukarci preko 16 godina 112
Ostale ene i djeca 7.935

Struktura agrarnog gradskog stanovnitva u Banjaluci 1895. i 1910. godine:
1895 1910
Vlasnika Rodbina Vlasnika Rodbina
Zemljoposjednici sa zakupnicima 213 977 374 1.169
Zemljoposjednici bez zakupnika - - 40 136
Seljaci 128 581 199 869
Zakupnici 40 109 30 161
Ostali (bezemljai) 35 130 766 1.586
Ponavljanje sa zakupnicima
Ukupno ivi od poljoprivrede 2.302 (17%) 5.330 = 36%
Ostalo civilno stanovnitvo 11.264 (83%) 9.470 = 64%
hom, Zrelec i Palo, zajedno s grupom banjalukih radnika Lazarom Vi-
ekruniem, Ivom Mrkonjiem i Josipom Franiem, pristupili su osnivanju
prve radnike organizacije u Banjaluci. Oni su 3. decembra 1905. sazvali
javnu narodnu skuptinu, s ciljem da osnuju radniko prosvjetno drutvo.
Skuptini je prisustvovalo 150 radnika. Oko 30 pisara i nacionalistiki ori-
jentiranih aka doli su na skuptinu da je razbiju. Predsjedavao je Martin
Zrelec, a referent je bio Rudolf Cistler iz Zagreba, socijalistiki agitator,
ije je ime tijesno vezano za poetke radnikog pokreta u Banjaluci. On je
pozvao banjaluke radnike da se organiziraju bez obzira na vjeru i naciju.
Na skuptini je izabran odbor kojem je povjeren zadatak da izradi pravila
budueg drutva. S obzirom na to da je Zrelec imao ve pripremljena pra-
vila, slijedea skuptina odrana je sedam dana kasnije, 10. decembra 1905.
Uz prisustvo oko 200 radnika predloena pravila su jednoglasno usvojena,
Socijalna struktura gradskog stanovnitva u Banjaluci
u 12 najzastupljenijih privrednih grana 1910. godine:
Zaposlenih Izdravanih Svega
Poljoprivreda, ivinarstvo, vrtlarstvo 1.005 3.901 4.906 33,5%
Metalna industrija 239 130 369 2,5%
Graevinarstvo 313 354 667 4,5%
Drvna industrija i rezbarstvo 216 188 393 2,6%
Prehrambena industrija 245 212 457 3,1%
Proizvodnja pia, sredstava za uivanje i
ugostiteljstvo 285 902 1.187 8,0%
Industrija odijevanja 417 700 1.117 7,5%
Trgovina 601 1.076 1.677 11,3%
Novarstvo 2 34 55 0,4%
Saobraaj 158 358 516 3,5%
Kuna posluga i razni poslovi za platu 406 409 815 5,4%
Javna sluba 405 1.010 1.415 9,5%
Slobodna zvanja 67 98 165 1,1%
Ostali 397 667 1.061 7,1%
Svega 4.772 10.028 14.800 =100%
Iz tabele se jasno vidi da je u Banjaluci, na razmeu dva stoljea, udvostrueno grad-
sko stanovnitvo koje je svoju egzistenciju sticalo u agrarnoj privredi. To je karakteristika
i drugih gradova gdje se naroito poveava broj zemljoposjednika sa i bez kmetova. Ovaj
proces pokazuje da domae graanstvo i zemljini vlasnici svoju akumulaciju ne usmjera-
vaju ka industrijalizaciji, odnosno modernoj privrednoj aktivnosti, nego ka tradicionalnim
granama gradske privrede, trgovini i kupovini nekretnina (zemlja, kue i sl.). Otuda su ovi
gradski slojevi nosioci konzervativnih politikih ideja.
a privremena uprava je dobila zadatak da ih to prije preda vlastima na
odobrenje. Predana pravila Zemaljska vlada je 8. marta 1906. vratila na
dopunu, nakon ega ih je privremena uprava preradila i ponovo predala na
odobrenje 2. juna 1906. Drutvo je odobreno aktom od 2. avgusta 1906, a
rasputeno je od osnivaa 30. jula 1907. godine.
4
Banjaluko prosvjetno radniko drutvo imalo je zadatak da radnike
obrazuje i klasno vaspitava putem raznovrsnih obrazovnih i kulturno-za-
bavnih oblika rada. Njegovi lanovi mogli su biti samo pripadnici radni-
kog stalea. S obzirom na to da austrougarske vlasti tada nisu dozvolja-
vale politiko organiziranje u Bosni i Hercegovini, banjaluko radnitvo
moralo je traiti nepolitike, dozvoljene oblike organizovanja unutar kojih
bi klasno djelovalo. Njegovi osnivai imali su iskustva u tome. Martin
Zrelec i Ivo Mrkonji boravili su due vremena u Gracu gdje su postojala
slina junoslavenska radnika drutva. Vlasti su izvjetavale da su pravila
banjalukog drutva kopija pravila jednog takvog drutva iz Graca. Mada
je uloeno dosta truda u osnivanju ovog drutva, ono nije dugo radilo, jer
4
Na prelasku dva stoljea, u Banjaluci, kao i u svim znaajnijim gradovima u Bosni i Herce-
govini, osnivana su razliita udruenja. Bila su zasnovana na vjerskoj i etnikoj pripadnosti,
a bilo je i meunacionalnih udruenja. Radnika socijalistika drutva bila su zasnovana na
internacionalizmu i ona su prva ruila nacionalne i vjerske ograde meu ljudima. Do 1914.
godine u Banjaluci su postojala sljedea udruenja: Udruenje srpske trgovake omla-
dine, Okruni odbor Hrvatske narodne zajednice za Bosnu i Hercegovinu, Banjaluka
Kiraethana, Hrvatsko pjevako drutvo Nada, Uiteljsko drutvo za Bosansku krajinu,
Banjaluki klub biciklista Orao, Srpska itaonica, Katoliko dobrotvorno gospojinsko
drutvo, Dobrotvorna zadruga pravoslavnih Srpkinja Banjaluanki, Podrunica hrvatskog
drutva Napredak, Pododbor drutva Prosvjete, Hrvatsko zanatlijsko obrtniko drutvo,
Srpsko zanatlijsko udruenje, Podrunica saveza krojakih radnika u Bosni i Hercegovini,
Podrunica saveza koarsko-preraivakih radnika u Bosni i Hercegovini, Podrunica sa-
veza graevinskih radnika u Bosni i Hercegovini, Podrunica saveza drvodjeljskih radnika u
Bosni i Hercegovini, Podrunica saveza tvornikih i nadniarskih nekvalificiranih radnika,
Hrvatski Sokol, Srpski Soko, Lawn-Tennis-Klub, Muslimansko dobrotvorno drutvo za
islamsku sirotinju grada Banjaluke, Klub muslimanske omladine, Slarafija, Hrvatska ka-
tolika udruga, Hrvatsko radniko drutvo, inovniko udruenje, Podrunica trgovakih
namjetenika, Vojniko-znanstveno drutvo, Podrunica udruenja Nijemaca u Bosni i
Hercegovini, idovsko drutvo Kadimah, Pelarsko drutvo. Vidi: Bosnischer Bote, 1914,
str. 377; . Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva. Prema Pejanoviu, u
Banjaluci je bilo 28 drutava, od kojih su polovina otpadala na srpska drutva koja su 1914.
godine zabranjena, hrvatskih je bilo 10, a muslimanskih 4.
se paralelno s procedurom njegovog legaliziranja odvijala iva aktivnost na
sindikalnom organiziranju radnika u Bosni i Hercegovini i Banjaluci, koje
je predstavljalo vii i znaajniji oblik klasnog radnikog udruivanja.
U poetnim naporima u organiziranju banjaluko radnitvo imalo je
znaajnu pomo od SDS Hrvatske i Slovenije, koja alje svoje agitatore u
Banjaluku, u svom listu biljei akcije banjalukih radnika, a jo tjenje veze
uspostavljene su kada je Martin Zrelec u ime banjalukih radnika prisu-
stvovao III kongresu ove stranke, koji je odran u Zagrebu 24-26. decem-
bra. Znaajno je da je upravo tada ostvarena veza i s radnikim pokretom u
Sarajevu. O putu u Zagreb Martin Zrelec je zapisao u svojim memoarima
da se susreo sa Miom Sokoloviem, delegatom iz Sarajeva i da su se dogo-
vorili o zajednikom radu i saradnji.
5
Aktivnost banjalukih radnika zapoeta krajem 1905. godine nasta-
vljena je intenzivno naredne, 1906. godine. U prvim mjesecima te godine
sindikalno su se organizirali krojaki, obuarski, graevinski, bravarski i
stolarski radnici, a 1. marta osnovan je meustrukovni odbor koji je imao
zadatak da objedinjava rad svih sindikalnih udruenja u Banjaluci. Neto
kasnije u sindikalni pokret se ukljuuju pekarski i molerski radnici, te orga-
nizacija nekvalificiranih i monopolskih radnika. Novoosnovane sindikalne
organizacije imale su uskoro po osnivanju dvije uspjene akcije. trajk
opanarskih radnika i proslava Prvoga maja, koja je, uprkos zabrani od
strane vlasti, odrana s neto reduciranim programom.
Najznaajnija klasno-borbena akcija banjalukih radnika bio je trajk
u maju 1906. godine, koji se manifestirao kao integralni dio pokreta bo-
sanskohercegovakog radnitva. S prvim vijestima koje su stizale u traj-
kovima u Sarajevu i drugim mjestima osjetila se aktivnost i gibanje meu
banjalukim radnicima. U ve zaotrenoj situaciji, trgovaki pomonici
podnijeli su 19. maja zahtjev za uvoenje nedjeljnog dana odmora. Ovaj
zahtjev je, kao mogui povod za trajk, odmah ispunjen. Ipak, trajk se
time nije odgodio. Sutradan, otpoeli su okupljanje radnika, dranje go-
vora i demonstracije na ulicama. Radnike voe pozvale su radnike da
21. maja stupe u trajk. Policija i andarmerija koje su bile u pripravnosti
i pojaane snagama iz Prijedora i Kozarca rasturile su povorku. Sljedeeg
dana uhapena su trojica najaktivnijih govornika: Mijo osi, advokatski
5
pisar, Lazar Viekruni, tesar i amil Kahrimanovi, zidar, a zatim Ivo
Mrkonji, tesar i jo nekoliko radnika. Prilikom hapenja Mrkonjia dolo
je do sukoba izmeu trajkaa i policije i tek kad su stigla pojaanja policiji
je polo za rukom da potisne trajkae prema brdu Petrievac na kome je
nekoliko stotina radnika formiralo svoj logor. Istog dana, grupa uglednih
graana i gradskih vijenika stupila je u pregovore sa trajkaima. Radnici
su traili putanje na slobodu uhapenih drugova i odravanje skuptine na
kojoj bi razmotrili svoje zahtjeve. S druge strane, od radnika je zatraeno
da prekinu trajk i napuste Petrievac, da ne ometaju one koji ele raditi i
da ne odravaju skuptinu bez odobrenja vlasti. Naveer su se radnici vra-
tili kuama, a vlasti oslobodile 8 uhapenih radnika. I u naredna dva dana
trajka radnici su se okupljali na Petrievcu. Tu su se u zajednikom logoru
nali oko 700 radnika iz Fabrike duhana, ciglari, tesari, zidari, kolari, sto-
lari, strugari, krojai, obuari, brijai, staklari, trgovaki pomonici, a zatim
jednim dijelom pekari, mesari, poljoprivredni radnici i nadniari. Na Petri-
evcu je odrana skuptina, formulirani radniki zahtjevi i izabran odbor
za pregovore s poslodavcima. Radnici su zahtijevali slobodu sakupljanja i
udruivanja, garancije da nee biti kanjavani zbog uea u trajku i pove-
anje nadnica u Fabrici duhana. Nakon pregovora, radnici Fabrike duhana
dobili su poveanje nadnica (10-20%), pekari i obuari 30%, a krojakim
radnicima i trgovakim pomonicima osiguran je dan odmora u nedjelji.
Time je trajk okonan i 25. maja radnici su se vratili na posao.
trajk banjalukih radnika od 21. do 24. maja 1906. godine imao je
elemenata generalnog trajka, jer je u njemu uestvovala veina radnika
svih struka. Po nainu kako je voen uklapa se u optu atmosferu koja je
stvorena i u drugim naim gradovima (Sarajevo, Mostar, Zenica, Vare i
dr.). Poeli su ga i vodili radnici, a pomo mu je pruio dio srpskog graan-
stva, koje je i ovom prilikom pokazalo da ne prihvata austrougarsku vlast.
Jedni su donosili trajkaima hranu, drugi im potajno davali novac u traj-
kaki fond, a profesor na Vioj realki Vladislav Skari hrabrio je radnike da
istraju u trajku i bio izabran u pregovaraki odbor. Na Petrievcu se naao
i izvjestan broj aka iz Realke. Vlasti su energino reagirale na mijeanje
graanstva u radniki trajk, a preduzete su posebne mjere da ne doe do
zajednikog pokreta radnika i seljaka. Trgovci koji su pomagali trajkae
pozvani su na odgovornost, a profesor Skari je zbog loeg uticaja na kol-
sku omladinu privremeno odstranjen iz Realke.
Kotarski predstojnik izvjestio je, 6. juna 1906, Zemaljsku vladu o toku
trajka u Banjaluci i konstatirao da je on prirodna posljedica zrelih uslova
za pojavu radnikog pokreta. On upozorava na izvjestan broj doseljenih i
domaih radnika koji su u potrazi za poslom imali prilike da se upoznaju s
radnikim pokretom u drugim dijelovima Monarhije. Otuda on procjenju-
je da se radnici nee zadrati na zahtjevu za osnivanje prosvjetnog drutva
i poveanje nadnica, nego e uskoro ovim zahtjevima dodati i druge so-
cijalne i politike zahtjeve koje postavlja meunarodna socijalna demo-
kratija. Pomo koju je prualo graanstvo ocijenio je kao pokuaj srpskih
subverzivnih elemenata da trajk iskoriste za svoje ciljeve, ali da u tome
nisu uspjeli, jer su se radnici zadrali iskljuivo na svojim zahtjevima i nisu
pokuali da pokret proire na seljatvo (mada se u gradu o tome prialo, to
je izazvalo uznemirenost bonjakih zemljoposjednika).
Iako su banjaluki radnici poeli organizirani rad 1905. godine i uspje-
no dalje radili, oni su tek majskim trajkom pokazali snagu i solidarnost na
koju se ubudue mora raunati. Ove injenice bile su svjesne konzervativne
snage, pa su se ujedinile da ga onemogue. Nastojanjima vlasti pridruile su
se sve crkvene institucije i graanske politike partije. Krajem 1906. godine
osnovana je Organizacija radnika Hrvata koja je naredne godine prerasla
u Maticu radnika Hrvata. Takoe je 1907. godine osnovano Drutvo po-
slodavaca Bosne i Hercegovine koje je imalo zadatak da ujedini poslodavce
protiv radnikih tarifno-trajkakih akcija. Obje ove organizacije nisu ima-
le mnogo uspjeha u borbi protiv socijalistikog radnikog pokreta. Takoe,
nisu uspjela ni zanatlijsko-radnika drutva koja su stajala pod uticajem
graanskih politikih grupacija koje su eljele da radnike organiziraju na
osnovama vjerske i nacionalne pripadnosti.
Neposredno poslije osnivanja prvih sindikalnih organizacija u Banja-
luci je 15. aprila 1906. godine osnovano Srpsko zanatlijsko udruenje sa 67
lanova, a zatim Muslimansko zanatlijsko udruenje Fadilet sa 153 lana.
Zanatlijsko obrtniko drutvo je 13. januara 1907 promijenilo ime u Hrvat-
sko obrniko drutvo, a 20. maja 1911. godine osnovana je Podrunica saveza
radnika Hrvata.
I pored pritisaka koji su dolazili s vie strana, socijalistiki radniki
pokret u Banjaluci uspjeno se razvijao do Prvog svjetskog rata. Prirodno,
u svom razvoju imao je izvjesnih oscilacija koje su bile uslovljene i me-
unarodnim odnosima, prvenstveno ekonomskim i politikim krizama
(naroito Aneksija BiH i balkanski ratovi), kojima je Bosna i Hercegovina
bila neposredno pogoena. Ali, i pored toga, radniki pokret u Banjaluci
uvrstio se kao trajno uporite socijalistikog djelovanja.
Sindikalne organizacije i broj lanova u Banjaluci 1907-1912. godine
6
Savezi radnika 1907/08 1908/09. 1909/10. 1910/11. 1911/12.
Drvodjeljskih 16 17 23 33 15
Graevinskih 60 59 74 63 64
Metalskih 55 - 2 20 21
Koarskih 30 36 22 27 25
Krojakih 28 36 13 15 9
Mlin. pekarskih 7 12 13 15 49
Tvornikih i nadniarskih, nkv 80 27 67 74 28
Brijakih 4 - 10 - -
Tipografskih - - - - 2
Drutvo bolniara - - - 3 -
Trgovakih namjetenika - - 5 27 -
U k u p n o 230 167 229 277 213
Iz tabele se vidi da je sindikalni pokret u Banjaluci imao najjae upo-
rite u podrunicama ciglarskih i graevinskih, tvornikih i nadniarskih
radnika, a zatim koarskih, krojakih i drvodjeljskih, mlinarsko-pekarskih
i, kasnije, metalskih radnika.
Iz aktivnosti sindikalnog pokreta, koji je od poetka imao klasni, socija-
listiki karakter izrasla je Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine
(dalje SDS BiH), kao politika partija radnike klase. Neposredno poslije
osnivakog kongresa, 28. i 29. juna 1909. godine, u Banjaluci su izvrene
pripreme za osnivanje mjesne organizacije SDS. Osnivaka skuptina
odrana je 15. avgusta 1909. Na dnevnom redu bila su pitanja politikog
poloaja radnike klase, usvajanje programa i statuta Stranke i izbor odbora
mjesne organizacije. Na kraju, Skuptina je usvojila Program i Statut stran-
ke i izabrala Mjesni odbor stranke u koji su uli: Stanko Mileti, Milan Ku-
6
Vidi opirno: Kongresi Glavnog radnikog saveza za Bosnu i Hercegovinu (1905-1919).
- Graa Priredili: Boo Madar, Ibrahim Karabegovi i Iljas Hadibegovi. Sarajevo
1985.
ruzovi, Ostoja Biseri, Duan uni, Novak Radi, Filip ondi, Tomo
Milanovi, Marko Marjanovi, Franc Riner, Glio unki i Martin Zrelec.
Kotarski ured izvjestio je Zemaljsku vladu, 21. septembra 1909. godine, da
su banjaluki radnici odrali jednu skuptinu 11, a drugu 15. avgusta 1909.
godine. Ovoj drugoj prisustvovalo je oko 150 radnika, a govornici o poje-
dinim takama bili su: Mileti, Zrelec, Riner i Biseri. S obzirom na to
da je mjesna organizacija postavila sebi zadatak da iri socijalistike ideje u
gradu i okolini, kotarski predstojnik je o njenom osnivanju zauzeo negati-
van stav. Nakon toga, reagirala je Zemaljska vlada, pa je njenom odlukom
od 9. januara 1910. rasputena Mjesna organizacija SDS u Banjaluci, to
nije bio sluaj ni s jednom drugom mjesnom organizacijom SDS u Bosni i
Hercegovini. Rukovodstvo Mjesne organizacije zatrailo je od Kotarskog
ureda, 28. II. 1910, da odobri, za 13. mart, odravanje prethodne skuptine
sa sljedeim dnevnim redom: Protest protiv Ustava; Protest protiv raspu-
tanja mjesne organizacije SDS; Protest protiv zlostavljanja radnika Josefa
Langa od strane andarmerije za vrijeme dobrljinskog trajka koji je od
zadobijenih povreda umro i demonstraciona povorka kroz grad. Pokretai
ove skuptine bili su Martin Zrelec i Tomo Besedi. Agitatori za skupti-
nu upozoravala su pozvane radnike da sa sobom ponesu kratke komade
drveta, kako bi imali oruja u sluaju sukoba s policijom. Sve ovo govori
o velikom nezadovoljstvu banjalukih radnika postupcima vlasti. Planirana
skuptina nije odrana, a Mjesna organizacija aktivirana je tek nakon II
kongresa SDS BiH, koji je odran sredinom 1910. godine.
Broj lanova Mjesne organizacije SDS u Banjaluci
7
1910. 1911. 1912. 1913. 1919.
U Bosni i Hercegovini 1.704 2.077 2.445 1.929 6.075
U Banjaluci - 126 168 100 900

Mjesna organizacija SDS u Banjaluci bila je 1911. godine etvrta u
Bosni i Hercegovini i inila je vie od 6% ukupno politiki organiziranih
radnika u zemlji, a 1919. godine bila je druga i inila blizu 15% lanova
SDS Bosne i Hercegovine.
Radniki pokret u Banjaluci, kao i u itavoj Bosni i Hercegovini, do
Prvog svjetskog rata razvijao se u kratkotrajnim mirnim periodima. Poslije
aneksione krize radniki pokret se naglo razvijao, ali je uskoro izbila nova
balkanska kriza. Balkanski ratovi pogorali su privredne i politike odnose.
Nezaposlenost je stalno rasla, pa je fluktuacija radne snage dobila iroke
razmjere. Istovremeno, pojaan je pritisak na socijalistiki radniki pokret. U
ofanzivu su krenuli i poslodavci koji su eljeli da iskoriste tekoe i unite
radniki pokret. Krizu je jo vie zaotravalo zavoenje iznimnih mjera od
2. do 13. maja 1913, kada su rasputene sve sindikalne organizacije, a nji-
hova imovina zaplijenjena. Sindikalne i politike organizacije djelovale su
kao dva krila jednog jedinstvenog pokreta. Zbog toga je rasputanje sindi-
kalnih organizacija bio teak udarac za itav radniki pokret, jer se bez njih
suavala baza politikog djelovanja mjesnih organizacija SDS. Posljedice
svih ovih okolnosti bile su da se neke sindikalne organizacije vie nisu
obnovile do Prvog svjetskog rata, to je izazvalo znatno osipanje sindikal-
nog i partijskog lanstva. To je bila opta pojava u Bosni i Hercegovini, pa
i u Banjaluci. Do 7. avgusta 1913. obnovljene su u Banjaluci sljedee sindi-
kalne organizacije: drvodjeljskih, koarsko-preraivakih radnika, radnika
ivotnih namirnica, tvorniko-nadniarskih i nekvalificiranih radnika.
7
Arhiv Komunistike partije Bosne i Hercegovine. Socijalistiki pokret u Bosni i Hercegovini
1905-1919. Sarajevo, 1951. Tom II.; I. Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 339-360.
Podaci se odnose na stanje u februaru mjesecu navedenih godina.
Izbijanjem Prvog svjetskog rata prekinut je rad radnikih organizacija
u Banjaluci. Osim mobilizacije radnika u vojsku, srpsko stanovnitvo je
odvoeno u logore i na prisilne radove na izgradnji puteva i vojnih obje-
kata. Organizacije se obnavljaju krajem rata i u prvim mjesecima poslije
njegovog zavretka kada dostiu do tada nesluen broj od 900 lanova.
Socijalistiki radniki pokret u Banjaluci do Prvog svjetskog rata razvi-
jao se kao integralni dio radnikog pokreta u Bosni i Hercegovini. Njegove
sindikalne organizacije i mjesna organizacija bavile su se nizom pitanja
koja su bila u sreditu ekonomskog i politikog ivota u zemlji i izvan nje.
Njihova kritika apsolutistike vladavine, ostatka feudalizma, agresivnog
klerikalizma, a posebno kritika rada buroaskih politikih partija, koje
zbog svog klasnog egoizma zapostavljaju interese naroda, predstavljala je
znaajan korektiv u politikom i socijalnom ivotu Banjaluke. Borba za
demokratski ustav i sabor zasnovan na optem pravu glasa bila je neraz-
dvojno vezana s borbom za politika prava graana (sloboda sastajanja i
udruivanja, sloboda tampe i dr.). Samo od sredine 1911. do sredine 1913.
godine Mjesna organizacija SDS odrala je, prema nepotpunim podacima,
10 javnih skuptina kojim je prisustvovalo preko 4.000 ljudi, 15 predavanja
iz oblasti ideolokog i politikog obrazovanja radnika sa 750 slualaca i ve-
liki broj odborskih sjednica.
Mada su svjetski i unutranjopolitiki dogaaji pred Prvi svjetski rat
bili u sreditu interesovanja itave socijalne demokracije, ona nikad nije za-
postavljala pitanje organiziranja proletarijata, njegovu ekonomsko-socijal-
nu borbu, buenje klasne svijesti i podizanje kulturnog nivoa radnike kla-
se. U tom smislu poseban znaaj imala su socijalistika tampa i literatura,
a u uslovima nepovoljne strukture radnike klase uokvirene agrarnim dru-
tvom i drugi konkretni oblici rada. Od 1906. do 1914. godine banjaluko
radnitvo slavi Prvi maj. Na tim manifestacijama okuplja se svake godine
od 300 do 500 ljudi. Voeno je vie tarifno-trajkakih akcija, odravane su
javne narodne i radnike skuptine protiv skupoe, loe komunalne politi-
ke gradskih vlasti, o uvoenju potpunijeg socijalnog osiguranja itd. Samo u
toku 1911. i 1912. godine Meustrukovni odbor u Banjaluci priredio je 15
zabava, a u zajednikoj biblioteci imao je 115 knjiga.
MODRIA 1878-1918.
P
rodiranje glavne kolone austrougarske vojske (VII divizije) od Broda
i amca prema Sarajevu, pod komandom generala Filipovia, pratile
su teke borbe u dolini Bosne, poevi od sukoba kod Maglaja (3.
i 5. VIII 1878), to je bilo samo uvod u bitke u kojima su najtee stradali
bosanska Posavina i kraj oko Doboja (podruje opercije XX divizije). Na-
predovanje uz borbe iz amca do Graanice (4. VIII) i Tuzle (9/10. VIII)
bilo je ugroeno ustankom u Graanici, tako da su se austrougarske ete
morale povui u Doboj, gdje su od 15. avgusta do 5/6. septembra vodile
teke borbe. Tek nakon nove mobilizacije austrougarskih eta poinje dru-
go osvajanje Posavine uporedo iz Doboja i amca koje se zavrava krajem
septembra izbijanjem na Drinu i zaposjedanjem Zvornika.
1
Poto se Mo-
dria nalazila na podruju najteih borbi, sigurno je da se bonjako sta-
novnitvo ukljuilo u otpor okupaciji, ali za sada ne raspolaemo detaljnim
podacima o tome, kao ni o dranju srpskog i hrvatskog stanovnitva ovog
kraja.
U prvom austrougarskom popisu stanovnitva 1879. godine Modria
je upisana kao trgovite, optina i politika ispostava u gradaakom srezu,
koji je pripadao donjotuzlanskom okrugu. U okviru modrike politike
ispostave tada se nalazilo vie seoskih optina: Babenica, Dobrinja, Gare-
vac, Kladari, Miloevac, Mrka Ada, Rijeani i Vranjak, sa ukupno 25 sela.
Uvoenjem nove administrativno-upravne podjele, 1. jula 1880. godine,
u Modrii je ukinuta politika ispostava, pa se u popisu stanovnitva 1885.
godine javlja kao trgovite i katastarska optina s 13 seoskih optina i 34
sela. Tek u popisu stanovnitva 1895. godine tano je precizirano koja na-
1
Ferdinand Hauptmann, Die Osterreischisch-ungarische Herschaft in Bosnien und der Her-
zegovina 1878-1918. Wirtschaftspolitik und Wirtschaftsentwicklung. Graz, 1983, str. 7-9.
ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 228 229 MODRIA 1878-1918.
selja obuhvata Modria: Ciganluk, Gaj, Katane, Latini, Lug, Otea, Srpska
Varo, Stara arija, i i Turska Varo. U ovom popisu sporna su dva sela,
i to Otea koja je upisana i u Modriu i u Dobrinju, te Gaj, upisan u Mo-
driu i Tarevce.
2
Novom organizacijom gradskih optina 1897. godine Modria dobija
status gradske optine, odnosno, uvrtena je u 66 gradskih optina Bosne
i Hercegovine. Modria vie nije trgovite nego grad. U njoj je bio namje-
ten optinski biljenik kao predstavnik vlasti, orunika postaja i vojna
pota telegrafska i telefonska.
* * *
Demografska kretanja stanovnitva u Modrii bila su slina globalnim
kretanjima u Bosni i Hercegovini. Izvjesna odstupanja izazvana su specifi-
nim razvojem ovoga mjesta nakon okupacije. Stanovnitvo Modrie bilo
je vjerski i nacionalno izmijeano, za razliku od blie okoline, gdje su sela
bila vjerski i nacionalno kompaktna. Kretanja u strukturi stanovnitva nije
mogue precizno pratiti, jer su austrougarski popisi stanovnitva obavljeni
po razliitim popisnim principima, tako da su sva poreenja nesigurna,
a mnogi autori prvi popis koji je obavljen godinu dana nakon okupacije
smatraju manjkavim i gotovo neupotrebljivim. Poto je ovaj popis iz 1879.
godine najblii osmanskom periodu, to znai da i pored svih nepreciznosti
odraava trenutno stanje, mi smo ga ovdje uzeli u obzir.
Prirataj stanovnitva u Modrii 1879-1910. godine
Godina 1879. 1885. 1895. 1910. Prirataj 1879-1910.
Broj stanovnika 1985 2264 2729 2462 +577 = 23,43%
Broj kua 427 487 551 572 +145 = 33,95%
Ukupni broj stanovnika u Modrii bio je promjenljiv i uglavnom je
zavisio od teritorijalnog obima prilikom popisa, prirodnog prirataja, dose-
ljavanja i iseljavanja. Od 1879. do 1910. broj stanovnika se uveao za 577 ili
2
Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895, str. 324.
23,4%, to je iznosilo 0,78% godinjeg prirasta. Prirataj u Modrii bio je za
oko 41% nii od prosjenog prirasta gradskog stanovnitva u Bosni i Her-
cegovini (64%), to se odrazilo i u injenici da je ona 1879. godine po broju
stanovnika bila na 28, a 1910. godine na 30 mjestu u Bosni i Hercegovini.
Neto vjernija statistika slika dobija se ako se uporede pojedini popisi:
1879-1885. prirataj iznosi 14,05% ili 2,3 godinje, 1885-1895. stanovni-
tvo se povealo za 20% ili 2,01% godinje i 1895-1910. broj stanovnika je
opao za 258 ili za 9,4%, to godinje ini manjak od 0,62%.
Vie svjetla u kretanje stanovnitva unosi pregled po konfesijama, s
obzirom na to da su pojedine vjerske grupacije imale nejednak demograf-
ski rast.
Vjerska struktura stanovnitva u Modrii 1879, 1885, 1895, 1910.
Godina
popisa
Muslimani Pravoslavni Katolici Jevreji
1879. 1.433 468 79 5
1885. 1.616 529 112 7
1895. 1.913 552 255 9
1910. 1.786 477 190 9
1879 1910. + 353 =
24,63%
+ 9 = 1,88% + 111=
139,24%
+ 4 = 80%
Konfesionalna struktura stanovnitva Modrie izraena u procentima
Konfesija 1879. 1885. 1895. 1910.
Muslimani 72,19 71,38 70,10 72,55
Pravoslavni 23,58 23,37 20,23 19,37
Katolici 3,98 4,94 9,34 7,71
Jevreji 0,25 0,31 0,33 0,37
Na demografska kretanja muslimanskog stanovnitva, koje je u cijelom
ovom periodu bilo najbrojnije u Modrii, uticalo je iseljavanje u Tursku,
naroito poslije Aneksije 1908. godine.
3
Tada se iz Modrie iselilo oko 30
3
Za prouavanje stanovnitva u Modrii veliku zaslugu ima Milenko S. Filipovi, koji je
u dva navrata objavio monografije o ovom mjestu: Modria, Skoplje 1932. i Modria nekad
i sad, Sarajevo, 1958.
porodica. Bez obzira na to to se u razdoblju od 1878. do 1918. godine
u Modriu uselilo 18 rodova s 35 domainstava, uglavnom iz susjednih
sela i oblinjih varoi, nije se mogao nadoknaditi manjak koji je nastao
iseljavanjem nakon Aneksije 1908. godine, tako da se u razdoblju 1895-
1910. pokazuje demografsko nazadovanje za 127 lica ili 6,63%. Samim tim
znaajno se izmijenio sastav muslimanskih rodova u Modrii, jer su neki
sasvim iselili (Vejzovii, Hadii, Golubovii, Avdii i Rustembegovii),
a drugi doselili.
4
Demografsko nazadovanje pravoslavnog stanovnitva bilo je oigledno,
poto je 1910. bilo samo 9 lica ili 1,88% vie nego 1879. godine. Opadanje
broja pravoslavnog stanovnitva naroito se pokazuje u razdoblju 1895-
1910, kada se iselilo 75 lica ili 13,58%, dok je prirodni prirataj izostao. U
razdoblju od 1878-1918. godine u Modriu se iz okolnih sela i susjednih
varoi uselilo svega 5 pravoslavnih rodova sa 6 domainstava.
5
Katoliko stanovnitvo biljeilo je najvei rast 1879-1895. godine. U
tom razdoblju, broj katolika se poveao za 176 lica ili 222,78%. U narednom
15-godinjem razdoblju broj katolika je opao za 65 lica ili za 25,49%, to
se objanjava odlaskom stranih doseljenika koji su radili na poljoprivrednoj
stanici. U cijelom austrougarskom periodu u Modriu se naselilo ukupno 9
rodova s 13 porodica, koje su vodile porijeklo iz drugih krajeva Bosne i iz
preanskih mjesta.
Prvi podaci o broju stranih doseljenika u Modriu zabiljeeni su u po-
pisu stanovnitva 1885. godine. Tada je u Modrii bilo upisano 17 doselje-
nika iz Austro-Ugarske. U narednom popisu, iz 1895. godine, broj stranih
doseljenika se znatno uveao i tada ih je bilo 92 i to 7 iz austrijske polovice
Monarhije, 83 iz ugarske i 2 iz drugih drava. Useljavanje stranaca bilo je
najvie uslovljeno osnivanjem poljoprivredne stanice u Modrii.
* * *
Prvi precizniji podaci o socijalnoj strukturi stanovnitva u Modrii za
vrijeme austrougarske vladavine dati su u popisu stanovnitva iz 1885. go-
4
Vidi opirnije: M. S. Filipovi, Modria nekad i sad, str. 49, 54, 57, 60-61.
5
M. S. Filipovi, Modria nekad i sad, str. 69.
dine.
6
Tada je socijalna struktura privredno aktivnih mukih lica izgledala
ovako:
Od ukupno 721 lica bilo je:
Optinskih inovnika 1 (0,14)
Uitelja 9 (1,25)
Svetenika 3 (0,41)
Aga i begova 9 (1,25)
Slobodnih seljaka 350 (48,54)
Kmetova 1 (0,14)
Posjednika kua i rente 4 (0,55)
Trgovaca i zanatlija 119 (16,50)
Pomonih radnika, nadniara, sluga 206 (28,57)
Ostalih mukih stanovnika preko 16 godina starosti 19 (2,63)
ena i djece 1.543
Iz ovog pregleda vidi se da je 1885. godine u Modrii bilo 721 privre-
dno aktivno lice, koja su izdravala 1.543 lanova domainstva, to u pro-
centima iznosi: aktivnih 31,85%, izdravanih 68,15%. Od poljoprivrede
kao glavnog izvora egzistencije ivjelo je 360 privredno aktivnih lica ili
49,93%, a od svih drugih zanimanja 361 ili 50,07%. (Ovdje su popisani
samo mukarci koji privreuju u pojedinom zanimanju, tako da ovo ne
prua sasvim tanu sliku privredno aktivnih lica).
U socijalnoj strukturi Modrie 1885. godine dominatne su tri socijalne
skupine: slobodni seljaci 350 (48,54%), pomoni radnici, nadniari i sluge
206 (28,57%) i zanatlije i trgovci 119 (16,50%), to ukupno iznosi 675
privredno aktivnih lica ili 93,62%, dok na sva druga zanimanja otpada 46
lica ili 5,38%.
U popisu od 1895. godine data je samo struktura agrarnog stanovni-
tva, a sve drugo je upisano u skupnu rubriku, tako da nije mogue utvrditi
pojedine socijalne skupine, niti ih uporediti s prethodnim popisom. Prema
popisu iz 1895. godine, u Modrii je bilo:
6
Ortschafts und Bevolkerungs Statistik 1885, str. 144-145.
Socijalna skupina Domaina Rodbine Ukupno
Slobodni seljaci 196 765 961
Kmetovi 2 12 16
Ostalo poljoprivredno stanovnitvo 14 56 70
Ukupno poljoprivredno stanovnitvo 266 1.121 1.387
Ostalo civilno stanovnitvo 1.333
Dakle, od ukupno 2.720 lica od poljoprivrede je ivjelo 1.387 lica ili
50,99%, a od drugih zanimanja 1.333 ili 49,01%, to ne pokazuje bitna od-
stupanja u globalnoj socijalnoj podjeli iz 1885. godine, ali su oite izvjesne
promjene unutar sloja agrarnog stanovnitva zemljoposjednika i slobodnih
seljaka.
Prema popisu stanovnitva 1910. godine, socijalna struktura u Modrii
izgledala je ovako:
Socijalna grupacija Domain Rodbine Svega Postotak od
ukupnog
stanovnitva
Zemljoposjednici sa
kmetovima
10 44 54 2,19%
Zemljoposjednici bez
kmetova
37 160 197 8,00%
Slobodni seljaci 161 778 939 38,14%
Kmetovi 2 16 18 0,73%
stanovnitvo
101 296 397 16,12%
Ukupno popljoprivredno
stanovnitvo
311 1.294 1.605 65,19%
Ostalo civilno
stanovnitvo
- - 857 34,81%
U toku 15-godinjeg perioda (1895-1910), u Modrii je dolo do
znatnih pomjeranja u socijalnoj strukturi stanovnitva u korist agrarnih
skupina. Sve do 1895. godine, oko polovine modrikog stanovnitva ivjelo
je od agrara, druga polovina od zanimanja izvan agrarne privrede. Unutar
agrarne skupine dogodile su se sljedee promjene:
Socijalna skupina 1985. 1895. 1910.
Zemljoposjednici sa kmetovima - - 10
Zemljoposjednici bez kmetova - - 37
Slobodni seljaci 350 196 161
Kmetovi 1 2 2
Ostalo poljoprivredno stanovnitvo - 14 101
Iz navedenih podataka jasno se vidi da se u Modrii od 1885. do 1910.
godine odvijala intenzivna ekonomsko-socijalna diferencijacija, koja je
posebno zahvatila skupine zemljoposjednika i slobodnih seljaka. Socijalna
skupina zemljoposjednika uveala se 1885-1895. godine za etiri puta, da
bi se do 1910. godine, usljed iseljavanja bonjakih porodica u Osmansko
carstvo, njihov broj smanjio za 7 domainstava. Ovaj proces doseljavanja
i umnoavanja zemljoposjednikih domainstava u grad nije nikakva
osobenost Modrie, nego naglaena pojava i u drugim bosanskoherce-
govakim gradovima u ovom razdoblju. Ipak, najvee promjene dogodile
su se u skupini slobodnih seljaka. Od 1885. do 1895. broj domainstava
slobodnih seljaka umanjio se za 154 ili 44%, da bi se taj proces nastavio do
1910. u neto blaem tempu i biljeio dalje opadanje ove socijalne skupine
za 35 domainstava ili 17,85%. To znai da je od 1885. do 1910. godine
u Modrii 67% slobodnih seljaka prelo u druge socijalne skupine ili se
iselilo. Trea socijalna skupina koja se u ovom periodu formirala i izbila na
drugo mjesto ostalo poljoprivredno stanovnitvo predstavljala je sloj
bezemljaa, odnosno, sloj osiromaenih bivih kmetova ili slobodnih se-
ljaka, pa se pouzdano moe tvrditi da je socijalna diferencijacija u Modrii
ila u pravcu osiromaenja brojnih domainstava, koja 1910. ine 32,47%
agrarnih domainstava Modrie. Svako tree domainstvo u Modrii koje
je ivjelo od agrara spadalo je u socijalnu skupinu bezemljaa.
Socijalna struktura modrikog stanovnitva koje je osiguravalo egzi-
stenciju izvan agrarnog sektora nije detaljnije praena nakon 1885. godine,
tako da se ona mora pratiti mimo slubenih popisa stanovnitva. Globalni
podaci pokazuju da se nakon 1895. godine neagrarne skupine modrikog
stanovnitva brzo smanjuju. Od 1895. do 1910. ono je opalo s 1.333 na 857
ili za 476 lica (35,70%). Iz ovih kretanja jasno se vidi da je Modria krajem
19. i u prvoj deceniji 20. stoljea bila zahvaena nazadovanjem gradske
privrede, koju su ranije inili relativno razvijena trgovina i zanatstvo. Oku-
pacija zemlje od strane Austro-Ugarske, a posebno izgradnja eljeznikog
saobraaja koji je zaobiao Modriu, bitno su uticali na ovakva privredna
i socijalna kretanja njenog stanovnitva. Takva sudbina zadesila je i neka
druga naselja u Bosni i Hercegovini nakon okupacije 1878. godine, koja
nisu uspjela da se aktivnije ukljue u nove privredne tokove.
Prema popisu stanovnitva iz 1895. godine, najbrojniju socijalnu sku-
pinu unutar gradske privrede inili su pomoni radnici, nadniari i sluge
(206 aktivnih lica ili 28,57% svih zaposlenih), a zatim trgovci i zanatlije
kojih je bilo 119 ili 16,50% svih zaposlenih. Ove skupine inile su 40,07%
svih privredno aktivnih lica u Modrii ili 90,03% svih zaposlenih izvan
poljoprivrede. Godinu dana nakon ovog popisa (1886), osnovana je u Mo-
drii poljoprivredna stanica, na kojoj se zaposlio izvjestan broj ljudi koji
su bili veinom doseljenici iz drugih zemalja Austro-Ugarske. Osim ovih, u
Modriu se doselio izvjestan broj zanatlija i trgovaca sa strane. Oigledno
je da useljavanje u Modriu nije nadomjetalo iseljena i izumrla domain-
stva, to je neminovno vodilo slabljenju socijalnih skupina unutar gradske
privrede.
* * *
Privredni razvoj Modrie za vrijeme austrougarske vladavine nije se bi-
tno razlikovao od mnogih gradskih optina u Bosni i Hercegovini u kojima
je veina stanovnitva svoju egzistenciju nalazila u poljoprivrednoj proizvo-
dnji. To se poslije 1878. godine dogodilo onim varoicama i gradovima koje
su zaobile eljezniki saobraaj i industrijalizaciju, pa su u novim uslovima
nastavljali da ive od tradicionalne gradske privrede (trgovina i zanatstvo)
koja nazaduje, zbog ega poljoprivreda dobija dominantno mjesto u pri-
vrednom ivotu. I Modria, mala varo bosanske Posavine iz ije se glavne
ulice izlazilo u njive i vonjake, gubila je svoj raniji trgovako-zanatlijski
znaaj i sve vie zavisila od poljoprivredne proizvodnje. To se nije odnosilo
samo na onaj dio gradskog stanovnitva koje se u statistikama vodi kao po-
ljoprivredno, nego i za svo ostalo trgovce, zanatlije i nadniare jer su svi,
osim rijetkih izuzetaka, nalazili znaajne dopunske izvore prihoda u poljo-
privredi. Otuda je 1910. godine agrarna privreda zapoljavala i izdravala
blizu dvije treine modrikog stanovnitva.
Osim obrade zemlje (proizvodnja itarica i povra), vane prihode
donosilo je voarstvo, posebno uzgoj ljiva, a mnoga domainstva drala su
stoku, perad i pele.
Broj stoke u gradskoj optini Modria 1895. i 1910. godine
7

1895. 1910. 1895 1910.
Broj vlasnika 372 297 75 (20,26%)
Konji 142 135 - 7
Goveda 1.209 1.001 - 201
Ovce 134 84 - 50
Koze 4 20 + 16
Svinje 187 156 - 31
Ukupno 1.676 1.396 - 280 (16,70%)
Broj pelara 9 15 + 6
Broj konica 46 100 +54 (36 pomonih,
64 pletenih)
7
Rezultati popisa marve u Bosni i Hercegovini od 1895. Sarajevo, 1896, str. 184-185.; Rezul-
tati popisa stoke u Bosni i Hercegovini od godine 1910. Sarajevo, 1912, str. 43.
U Modrii je 1910. godine upisan i sljedei broj peradi: gusaka 54, pa-
taka 117, kokoi 1.896 i pura 53, to ukupno iznosi 2.120 komada.
Iz gornje tabele vidi se da se od 1895. do 1910. godine u Modrii
smanjio i broj vlasnika stoke i broj grla. Po jednom vlasniku bilo je 1895.
godine 4,50 grla, a 1910. godine 4,65, to ini neznatno poveanje od 0,15
grla. Po jednom stanovniku optine bilo je 1895. godine 0,61 grlo, a 1910.
godine 0,56. Opadanje broja vlasnika i broja grla stoke u gradskoj optini
bilo je u skladu sa ekonomsko-socijalnom diferencijacijom koja se odvijala
u ovom razdoblju.
* * *
Poljoprivredna stanica u Modrii osnovana je 1886. godine,
8
sa zada-
tkom da djeluje kao ogledno dobro, poljoprivredna kola i poljoprivredni
savjetnik za cijelu bosansku Posavinu. S obzirom na to da je stanica smje-
tena u bosanskohercegovakoj itnici Posavini njen najvaniji zadatak
bio je da se bavi racionalnom obradom zemlje, a srazmjerno njegovoj ulozi
i stoarstvu je trebalo posvetiti odgovarajuu panju. Kao ogledno dobro
imala je zadatak da primjenjuje savremene agrotehnike mjere i tekovi-
ne nauke, s tim to je primjena modernih tehnikih sredstava morala biti
primjerena ekonomskim mogunostima posavskih seljaka. Zbog toga su
na stanici uvedene u proizvodnju samo one maine i alatke koje je mogao
kupiti i koristiti prosjean poljoprivrednik.
Poljoprivredna stanica bila je podignuta u modrikom polju, s aron-
diranom povrinom od oko 330 ha. Stanine zgrade bile su podignute
oko prostranog dvorita i sainjavale su ih: stambene zgrade za upravnika,
struno osoblje i uenike, tale za rasplodnu i tegleu stoku, telad i perad,
ambar za ito, gumno, tri suare za kukuruz, pekara, kovanica i vearnica.
Povrina stanine zemlje i njena namjenska struktura ostale su nepro-
mijenjene sve do 1908. godine. Tada se povrina stanine zemlje poveala
za 3,7 ha, formirani su panjaci na povrini od 6,9 ha, a neproduktivno
zemljite smanjeno je sa 9,5 ha na 7,5 ha, dok su 1910. godine vrtovi pre-
8
Poglavlje o poljoprivrednoj stanici u Modrii napisano je na osnovu slijedeih izvora:
Die Landwirtschaft in Bosnien und der Herzegovina, str. 103-107 i str. 115-117.; Izvjetaji o
upravi Bosne i Hercegovine od 1906. do 1911. godine.
tvoreni u livade (1,90 ha). Osnovno produktivno zemljite bile su njive i od
poetka do kraja ovog perioda njihova povrina se kretala od 317 do 319
ha.
Poto je stanina zemlja bila dobro arondirana, izdijeljena je na povri-
ne od po 10 ha, izmeu kojih su vodili iroki putevi, a na rubovima je bilo
zasaeno voe. Na njivama je uzgajana penica, kukuruz, zob, eerna repa
i krmno bilje (crvena djetelina, stona repa i dr.).
Poljoprivredna stanica u Modrii, s obzirom na funkciju i zadatke, ra-
spolagala je izvjesnim brojem priplodne i radne stoke, a za vlastite potrebe
uzgajan je i izvjestan broj peradi.
Za obradu stanine zemlje koriteno je 5 do 7 pari konja i oko 20 pari
volova. Poto je na cijelom podruju Posavine bilo raireno govee koje je
bliski srodnik ugarskog stepskog goveeta, stanica je nastojala da upravo
uvozom iz Maarske pobolja domau pasminu goveda, posebno na pro-
storu izmeu Bosne, Save i Drine. Stanica je drala svinje berkirske rase.
Proizvodnja mesa i mlijeka nije imala veeg znaaja za ekonomiju
stanice. Stoka nije tovljena u te svrhe, a ostatak mlijeka je prodavan ili pre-
tvaran u kajmak i puter.
Poljoprivredna stanica u Modrii, kao i tri ostale u Bosni i Hercegovi-
ni, osnovana je kao samostlno preduzee na ijem elu se nalazio teorijski
i praktino obrazovan poljoprivredni strunjak.
9
Ipak, vrhovno vodstvo
poljoprivrednih stanica u strunom i administrativnom pogledu pripadalo
je Poljoprivrednom birou administrativnog odjeljenja Zemaljske vlade za
Bosnu i Hercegovinu u Sarajevu, koje je nadziralo i vodilo sve druge po-
ljoprivredne poslove. Politika vlast u ijoj se oblasti nalazila stanica nije
imala nikakve ingerencije u strunom voenju stanice. Ona je imala samo
pravo nadzora nad raspolaganjem i uvanjem erarnog (dravnog) imetka.
Lokalne vlasti i sreski uredi u itavom regionu bili su duni da veoma akti-
vno sarauju sa stanicom u provoenju svih akcija oko raspodjele rasplodne
stoke, sjemena i provoenja drugih mjera koje vodi stanica.
9
Od osnivanja poljoprivredne stanice u Modrii do 1918. godine strunim i admini-
strativnim poslovima stanice rukovodili su stranci: Vybiral Anton, Stoger Edmund, Kral
Fridrich von Dobra Voda, Melchar Ladislaus, Sieber Vilhelm, Vajda Carl, Novak Slavoj,
Starkowki Anton i Babi Stevan. Bosnischer Bote-Bosanski glasnik (adresar) za godine:
1900, 1904, 1907, 1909-1918.
Poseban zadatak poljoprivredne stanice u Modrii bio je da djeluje kao
poljoprivredna kola, s ciljem da praktinom obukom mladih ljudi sa sela
obrazuje dobre poljoprivrednike. Paljivo odabrani uenici imali su radne
zadatke, kao i ostali radnici na stanici. Sve to su radili imalo je da poslui
racionalnijoj poljoprivrednoj proizvodnji primjerenoj irokim slojevima
seoskog stanovnitva. Broj uenika u poljoprivrednoj stanici Modria bio
je ogranien na 30 omladinaca izmeu 16 i 20 godina starosti. Oni su na
stanici ostajali tri godine. To su trebali biti sinovi slobodnih seljaka i kme-
tova, koji e nakon naputanja stanice steena znanja i vjetine primijeniti
na vlastitom imanju. Zbog toga je svaki uenik imao obavezu da proe sve
grane poljoprivrednih poslova i na kraju stekne kompletno znanje o uku-
pnom radu na stanici. U tim poslovima vodili su ih poljoprivredni strunja-
ci i iskusni majstori u poljoprivrednim poslovima. Osim praktine, odra-
vana je i teorijska nastava, koja se sastojala od strunih predmeta i obuke u
itanju, pisanju i raunanju. Nakon tri godine, uenici su polagali praktini
i teorijski ispit i dobijali svjedoanstvo. Najbolji uenici dobijali su premiju
u vrijednosti jednog kompletnog gvozdenog pluga, ili prema elji uenika,
odgovarajuu koliinu probranog sjemena, ili 1 grlo rasplodne stoke.
Svaki uenik prilikom dolaska u poljoprivrednu stanicu dobijao je
jedno novo odijelo, a jedno je morao donijeti od kue. Briga oko odjee,
obue, vea i posteljine ila je na raun stanice. Za svoj rad uenici su bili
plaeni po jednu krunu dnevno, na prvoj godini, a na drugoj i treoj godini
isplaivan im je jo dodatak od 6 kruna mjeseno. Stan im je bio osiguran
na stanici, a isto tako i hrana koju su plaali 25 krajcara od svoje nadnice.
Poljoprivredna stanica u Modrii imala je obavezu da osnuje 3-5 ogle-
dnih seoskih imanja, kako bi neposredno uticala na racionalniju obradu
zemlje i uzgoj stoke. Vlasnici oglednih imanja obavezivali su se ugovorom
da e svoje imanje urediti i voditi tri godine prema uputstvima rukovodioca
stanice. Kao odteta za to davana je jednokratna subvencija u investicio-
ne svrhe i bolji prihodi imanja. Prilikom izbora oglednih imanja vodilo
se rauna da ona budu prosjena i tipina za cijeli kraj, te da ulaganja ne
budu nedostina za normalno seosko domainstvo. Sve to je preduzimano
trebalo je da poslui glavnom cilju da se seljaku ponudi primjer koji e
ga pokrenuti i podsticati na racionalno privreivanje. Zbog toga su sred-
stva za ogledna imanja iz zemaljskih sredstava bila ograniena na 100-150
guldena (200-300 kruna) za jedno imanje. Ovaj novac troen je, uglavnom,
na adaptaciju i poboljanje privrednih objekata. Sve ostalo, poljoprivredne
sprave i alat, sjeme i rasplodnu stoku vlasnik oglednog imanja kupovao je
pod istim uslovima kao i drugi poljoprivrednici. Ako je vlasnik oglednog
imanja dobio sjeme od stanice, bio je obavezan da ga vrati od prve ljetine.
Na oglednim imanjima bilo je obavezno gajenje krmnog bilja, djeteline
i repe, a isto tako voa i povra. Poklanjana je posebna panja ispravnom
gajenju stoke, te pripremanju i smjetaju stone hrane. Sve ove poslove,
prema uputama stanice, morao je da obavi vlasnik imanja raspoloivom
radnom snagom. Od posebne vanosti za racionalno privreivanje bilo je
da se seljak privikne na stalan rad i da sve poljoprivredne poslove, naroito
sjetvu i etvu, obavlja blagovremeno.
Mada se u ovom trenutku ne raspolae svim detaljnim podacima o
ukupnom uinku poljoprivredne stanice u Modrii, na osnovu navedenih
podataka moe se zakljuiti da su njeno osnivanje i rad do 1918. godine
imali dalekosean znaaj ne samo za Modriu i njenu okolinu, nego i za
cijelu bosansku Posavinu. Poljoprivredna stanica u Modrii bila je promo-
tor racionalne obrade zemlje i uvoenja boljih pasmina stoke. Njen uinak
mora se posmatrati i kroz prizmu nekoliko ograniavajuih faktora, kao
to su kmetski odnosi i nezainteresiranost kmeta za unapreenje poljopri-
vredne proizvodnje, jer je poveanim ulaganjem i naprezanjem poveavao
prihode age i drave na vlastiti raun. Na zemlji su bili stvoreni takvi pravni
odnosi da ni aga, ni drava nisu mogli prisiliti kmeta na bolju i racionalniju
obradu zemlje, ukoliko on sam nije prihvatao novine. Bez obzira na to to je
drava sa svoje strane i iz vlastitog interesa imala dobre namjere i vrila iz-
vjesna ulaganja u modernizaciju poljoprivrede, finansijska sredstva nisu bila
dovoljna da bi se u uslovima neznatne ekonomske snage seljatva, njegove
konzervativnosti i kmetske nezainteresiranosti ostvarili vei rezultati.
Ipak, bez obzira na sve navedene tekoe, proizvodnja itarica u Bosni
i Hercegovini od 1882. do 1914. godine poveala se za 224%. Poveana
proizvodnja nije bila rezultat znatnijeg poveanja obradivih povrina, nego,
djelimino, primjene novih agrotehnikih mjera. Uvoenje niza korisnih
novina pozitivno se odrazilo na produktivnost. Meutim, to nije bila
zasluga samo poljoprivrednih stanica, ve i drugih institucija, kao to su
putujui poljoprivredni uitelji, kotarske pripomone zadruge, rasadnici,
stanice i zaklade za bikove i slino. Velika tekovina bila je primjena ubriva
i prelazak s tropoljnog sistema na plodored.
* * *
Razvoj trgovine i zanatstva u Modrii za vrijeme austrougarske vlada-
vine nije tekao uvijek ravnomjerno i uzlaznom linijom, jer su se obje ove
grane gradske privrede morale prilagoavati novim uslovima. Modria je
ostala izvan neposrednog eljeznikog saobraaja, a ukljuivanje Bosne
i Hercegovine u austrougarsko carinsko podruje, 1879. godine, pokre-
nulo je tradicionalno bliske poslovne veze modrikih trgovaca i zanatlija
s Beogradom i drugim srbijanskim gradovima. Zahvaljujui dobroj tradi-
ciji i optoj konjukturi u prvim godinama okupacije, modrika trgovina i
zanatstvo su se jo uvijek dobro drali. Kada su se uslovi u zemlji normali-
zirali i poeli djelovati novi trini odnosi, u Modrii su se poele osjeati
posljedice prilagoavanja novim uslovima. Trgovci su morali traiti nove
poslovne veze i odnose, a zanatlije su, ograniene jakom esnafskom tradi-
cijom, trpjeli konkurenciju jeftinije industrijske robe iz Monarhije. I jedni
i drugi morali su se prilagoavati novom ukusu i navikama. Stare zanate
potiskuju novi, moderniji zanati veih tehnikih i tehnolokih zahtjeva.
Pojedini trgovci i zanatlije se ne snalaze u novim uslovima, pa stagniraju i
propadaju, a na njihova mjesta postepeno dolaze drugi iz redova domaih
ljudi ili doseljenika.
Prema Trgovakom zakonu za Bosnu i Hercegovinu, koji je stupio na
snagu 1. novembra 1883. godine u Modrii je obavezu sudskog protoko-
liranja imala svaka trgovaka radnja u Modrii koja je godinje ostvarivala
najmanje 400 kruna istog prihoda. Na osnovu tog zakona protokolisano
je: 1884. godine 15 trgovina, 1906. godine 11, 1912. godine 17, a najvei
broj 23 firme dostignut je 1918. godine.
Protokolirane trgovake radnje u Modrii od 1884. do 1918. godine
10
Naziv frme Godina
protokol.
Do kada radi
1. Braa J. Kreki 1884.
2. Braa Nikoli 1884. 1910.
10
Spisak trgovaca u Modrii sainjen je na osnovu originalnog spiska sudskih protokoli-
ranih trgovina od 1883-1886: Verzeichiss sammtlicher in Bosnien und der Herzegovina Mo-
dels gerichlich zusammengestelt auf Grund der gerichtichen Handelsregister. Sarajevo, 1886.
Bosnischer Bote Bosanski glasnik, za godine: 1900, 1904, 1907, 1909-1918. U Modrii je
postojalo vie trgovina, ali sve nisu podlijegale obavezi protokoliranja.
3. Risto i Stevo Markovi 1884.
4. Braa Odakovi 1884.
5. Braa Popovi 1884.
6. Jefto Jankovi 1884.
7. Mitar Stojanovi 1884.
8. Majer Lvi 1884. Posluje do 1905, obnovljena 1918
9. Niko Mihajlovi 1884. Od 1916. Joka do 1918.
10. Dimo Markovi 1884. 1918
11. Mehmed Alijagi 1884. Od 1890. Ukljuuju se Alija i
Omer i radi do 1912.
12. Pero Mitrovi 1884. Od 1906. oro Pere Mitrovia,
do 1918
13. Jano Jankovi 1884. Od 1906. Jankovi Jana sinovi,
radi do 1912.
14. Hadi-Husejin Kovaevi 1884.
15. Jovica Maksimovi 1884.
16. Mati Niko 1885. 1918.
17. Nikoli Pero i sin 1891. 1918.
18. Patkovi Jovo 1895. 1918.
19. Peji Marko 1896. 1918.
20. Petrovi Niko 1890. 1912.
21. Karabegovi Dautbeg 1898. 1900.
22. Pelesi Zaim 1902. 1918.
23. Mitrovi braa 1905. Od 1906. Mitrovi Risto
i Svetozar radi do 1918.
24. Markovi Milan M. 1906. 1918.
25. Kolji Ilija 1908. Od 1913. i sin 1918.
26. Nikoli Simo (Paulji) 1908. 1918.
27. Aleksi i Nikoli 1910. 1918.
28. Nikoli Niko (Paulji) i sin 1910. 1918.
29. Ganibegovi Mehmed
i brat
1910. 1913.
30. Blagojevi Jovo 1911. 1918.
31. Lonarevi Ilija 1911. 1918.
32. onlagi Ago 1913. 1918.
33. Zei Hakija 1913. 1918.
34. Markovi M. Simo 1914. 1918.
35. Patkovi A. J. 1915. 1918.
36. Alijagi Omeraga 1917. 1918.
Od 1884. do 1918. godine u Modrii je sudski protokolirano ukupno
36 trgovakih firmi. Od 15 trgovina protokoliranih 1884. godine, do kraja
vijeka odralo se osam, a do 1918. godine 4. Podaci jasno pokazuju da su
modriku trgovinu za vrijeme austrougarske vladavine drali srpski trgov-
ci, jer je od 15 trgovina bilo 12 srpskih, 2 bonjake i 1 jevrejska. Na kraju
austrougarske vladavine, 1918. godine, od 23 protokolirane firme bilo je
16 srpskih, 4 bonjake, 2 hrvatske i 1 jevrejska. Gotovo svi trgovci bavili
su se trgovinom mjeovitom robom, a samo su dva bila specijalizirana za
trgovinu poljoprivrednim proizvodima. Prestanak rada pojedinih trgovina,
a njih je u ovom razdoblju bilo 13, moe se objasniti iseljavanjem, izumi-
ranjem porodica i loim poslovanjem. Prema broju protokoliranih firmi,
modrika trgovina poinje da oivljava tek nakon Aneksije 1908. godine i
to u godinama 1910, 1911. i 1913, dok su u toku rata osnovane samo dvije
nove trgovine.
Ugostiteljstvo u Modrii nije bilo razvijeno za vrijeme austrougarske
uprave. Osim relativno brojnih tradicionalnih kafana i mehana, zabiljeeno
je 1903. godine da postoji gostionica s prenoitem za 3-4 putnika, iji je
vlasnik bila Mileva Trifunovi. Kao gostioniar spominje se 1915. godine
Jovo Jankovi, a 1917. Katarina Jovanovi registrirala je gostionicu s pre-
noitem za 2 putnika.
Malo je konkretnih podataka o razvoju zanata u Modrii za vrijeme
austrougarske vladavine. Sigurno je da su u njoj bili zastupljeni razni zana-
ti, neophodni za podmirenje potreba varokog i seoskog stanovnitva: me-
sarski, pekarski, cipelarski, opanarski, kovaki, kolarski, terzijski, abadij-
ski, berberski, kalajdijski, urijski i dr. Sve do 90-tih godina 19. stoljea
modrike zanatlije imali su svoje ustabae, esnafske majstore, to znai da
se esnafska tradicija odrala na osnovi slobodnog potinjavanja zanatlija,
oko etiri decenije nakon ukidanja esnafa (1851. godine). Na osnovu spi-
ska skuptinara srpsko-pravoslavne crkvene optine u Modrii, krajem 19.
i poetkom 20. stoljea, moe se priblino rekonstruirati broj i vrsta zanata
kojima se bavilo srpsko stanovnitvo u Modrii.
11
Ime i prezime Zanimanje
1. Savo Lazi Abadija
2. Spasoje Boi Pekar
3. Jovo Stjepi Opanar
4. Risto Jovii Mehandija
5. Todor Mikii Koija
6. Simo Mikii Abadija
7. Kosta Kosti Opanar
8. Niko Kreki Abadija
9. Stavro Kreki Terzija
10. Boo Milivojevi Pekar
11. Cvijan Stanii Abadija
12. Blagoje Mari Kafedija
13. Niko Jovanovi Mehandija
14. Niko Mitrovi Abadija
15. Tuno Tanackovi Pekar
16. Miroslav uri Pekar
17. Sinia Luli Nikoli Abadija
18. Mihajlo Mikii Opanar
19. Pero Boi Opanar
20. Mihajlo Blagojevi Opanar
21. Marko Milievi Pekar
22. Duan Popovi Cipelar
23. Simo Stoki Koija
24. ore Josipovi Kafedija
25. Krsto Petrovi Pekar i pukar
26. Cvijan Radovanovi Kafedija
27. Ilija Ili Akindija
28. Cvijan Stojanovi Terzija
29. Stojan Jovanovi Pekar
30. Jakov Stojanovi Opanar
11
Regionalni arhiv Doboj. Fond Srpska pravoslavna crkveno-kolska optina 1883-1910.
Spisak skuptinara srpsko-pravoslavne crkvene optine Modria.
Ime i prezime Zanimanje
31. Risto Nikoli Zidar
32. Trifko Jovanovi Pekar
33. Jovo Aleksi Gostioniar
34. Mihajlo Ili Opanar
35. Toa orevi Terzija
36. Simo Mirkovi Cipelar
37. Mihajlo Duji Opanar
38. Simo Simi Lonar
39. Nikola Stefanovi Kolar
40. Lazo Stanii Cipelar
Iz pregleda se vidi da se srpsko stanovnitvo u Modrii bavilo ograni-
enim brojem zanata pekari 8, opanari 8, abadije 7, terzije 3, cipelari 3,
kafedije i mehandije 6, koijai 2 i po jedan zidar, kolar i lonar. Meu
njima nema kovaa, mesara, brijaa i slino.
12
Bez obzira na to to nema konkretnih podataka o svim zanatima u
Modrii, osim navedenih o srpskom stanovnitvu, vidi se da je ovo mjesto
nakon austrougarske okupacije zahvatilo propadanje starih i pojava nekih
novih zanata. Nestale su urije, terzije su potisnute od strane abadija,
odrao se samo jedan pukar koji je, uz to, bio i pekar, a uz opanare se
pojavljuju i cipelari.
Modriki trgovci i zanatlije prodavali su svoju robu na lokalnom tr-
itu, ali su i izvozili odreene proizvode (naroito suhe ljive) i u druge
krajeve. Roba je prenoena tovarnim konjima i otpremana na udaljenija tr-
ita. Znaajan vid razmjene dobara izmeu sela i grada, pa i cijelih podru-
ja bili su godinji vaari na koje je donesena najrazliitija roba i dogonjeno
mnogo stoke. U Modrii je godinji vaar ustanovljen 1896. godine i odr-
avao se 13. juna sve do 1900. godine, kada je godinji vaar pomjeren na 8.
septembar, a od 1906. godine vaar je odravan i 21. novembra. Sedmini
pazarni dan bio je petak. Godinji vaari nisu imali samo ekonomski, nego i
mnogo iri drutveni znaaj. Za njih su se briljivo pripremali svi drutveni
slojevi i eljad svih uzrasta. Na vaarima se vrila razmjena dobara, ali su se i
12
sklapala prijateljstva i uivalo u raznim vaarskim zabavama. Otuda su oni
postajali, u svim manjim mjestima, pravi dogaaj godine.
* * *
Politiki ivot u Modrii za vrijeme austrougarske vladavine nije imao
neke posebne i specifine odlike u odnosu na slina mjesta u Bosni i Her-
cegovini. Poto je bila samo dio jednog sreza, politika kretanja u Modrii
nije mogue detaljnije pratiti, nezavisno od konteksta nekih optih ili regi-
onalnih zbivanja.
Modria, kao i cijela bosanska Posavina, nije bila zahvaena velikim i
dugotrajnim ustankom od 1875. do 1878. godine, pa samim tim nije prije
okupacije bila izloena pustoenjima koja su doivjeli ustaniki krajevi.
Okupacijom 1878. godine stanje u bosanskoj Posavini se bitno promije-
nilo, jer se ulasku okupacionih eta suprotstavilo bonjako stanovnitvo.
Zbog njegovog ilavog otpora, najtee posljedice vojnog zaposjedanja Bo-
sne i Hercegovine 1878. godine pretrpjela je bosanska Posavina, koja je dva
puta osvajana.
Koliki je bio udio bonjakog stanovnitva Modrie i njene okoline
u pruanju otpora okupaciji za sada nije mogue odreenije utvrditi, ali se
sigurno moe pretpostaviti da ono nije ostalo izolirano od ovog pokreta i
posljedica koje su iza toga slijedile. Grubi obrauni s uesnicima u otporu
Okupaciji dugo su se pamtili i izazivali nezadovoljstvo bonjakog stano-
vnitva prema novoj vlasti, a uskoro su se rasprile nade srpskih kmetova da
e novi upravlja rijeiti agrarno pitanje u njihovu korist. Zbog toga su se
vrlo brzo poslije okupacije, na ovom terenu, kao i u cijeloj zemlji, ispoljila
nezadovoljstva prilikom objavljivanja vojnog zakona za Bosnu i Hercego-
vinu, 4. novembra 1881. godine i za vrijeme hercegovakog ustanka, koji je
izbio u Ulogu 10/11. januara 1882. U politikom izvjetaju iz gradaakog
sreza zabiljeeno je nezadovoljstvo srpskih kmetova i bogatih bonjakih
i srpskih porodica zbog objavljivanja vojnog zakona. U jednom izvjetaju
iz Gradaca stoji: Mnogobrojna pojaanja trupa u dolini Bosne kao i na
putevima preko Brkog i Bijeljine prema jugu djelovala su, meutim, de-
primirajue te je raspoloenje vie rezignirano; imuni dio stanovnitva
dobro zna da u anarhinim prilikama moe da izgubi. Usljed toga pokaza-
e se samo nastojanje da se otea regrutacija pasivnim otporom; na poziv
e se javiti samo vrlo mali broj obveznika, prema miljenju komandanta
stanice.
13
Nakon zavoenja nove administracije i uspostavljanja reda i mira u ze-
mlji, postupno su izgraivani politiki odnosi koji su se reflektirali i u Mo-
drii. Uz optinskog biljenika, kao predstavnika vlasti, ovdje je formirano
i optinsko vijee (medlis) koje je formalno birao narod. Ova vijea po-
stojala su i za vrijeme osmanske vladavine, a imala su savjetodavni karakter
u svim upravnim poslovima. U vijee su birani bogati i ugledni graani,
lojalni austrougarskoj vlasti. Vijea su imala savjetodavni karakter, ali ih
je vlast mnogo vie koristila, djelujui preko njih na stanovnitvo, u smislu
prihvatanja njenih politikih i drugih mjera. Optinsko vijee u Modrii po
sastavu nije odudaralo od uspostavljenih principa. Sainjavali su ga, ugla-
vnom, bonjaki zemljoposjednici i srpski i bonjaki trgovci. Od 1889. do
1918. godine u optinsko vijee birano je ukupno 32 graanina. U poetku
je Vijee imalo 5-7, a kasnije 9-11 lanova. U tom razdoblju predsjednici su
bili: Hadi-Huso Kovaevi, Daut-beg Karabegovi, Munib Ganibegovi i
Nuri-beg Mahmutbegovi.
lanovi Optinskog vijea u Modrii 1889-1918.
14
1. Hadi-Huso Kovaevi Zemljoposjednik
2. Nikola Nikoli Trgovac
3. Daut-beg Karabegovi Zemljoposjednik
4. Ali-beg Hadi-Alibegovi Zemljoposjednik
5. Niko Mihajlovi Trgovac
6. Jano Jankovi Trgovac
7. Husein-aga Hadi-Alagi Trgovac
8. Mahmut-beg Mahmutbegovi Zemljoposjednik
9. Niko Petrovi Trgovac
10. Munib Ganibegovi Zemljoposjednik
11. Muharem-beg Karabegovi Zemljoposjednik
13
Hamdija Kapidi, Prilozi za istoriju ustanka iz godine 1882. Godinjak istorijskog dru-
tva BiH. III, Sarajevo, 1952, str. 277.
14
Spisak lanova Optinskog vijea u Modrii sainjen je na osnovu Bosnischer Bote Bo-
sanski glasnik, od 1896. do1918. godine.
12. Kasim Pelesi
13. Atif Gui
14. Osmo Osmi
15. Niko P. Nikoli Trgovac
16. Jefto Jankovi Trgovac
17. Marko Peji Trgovac
18. Simo Nikoli Trgovac
19. Nuri-beg Mahmutbegovi Zemljoposjednik
20. Matko Peji
21. Risto Mitrovi
22. Mehmed Ganibegovi Trgovac
23. Asim Dubinovi
24. Mustafa Hadi-Dedi
25. Jovo Aleksi Trgovac
26. Ljubo Jankovi
27. Marko Martinovi
28. Hasan ili
29. Redo Sadi
30. Zaim Pelesi Trgovac
31. Nasto Nasti
32. Heinrich Pecsy
Predsjednik Optinskog vijea bio je uvijek Bonjak, a potpredsjednik
Srbin. Za vrijeme Prvog svjetskog rata u Vijeu su bila samo dva Srbina i
to Ljubo Jankovi i Nasto Nasti.
Bonjako stanovnitvo u Modrii aktivno je podravalo autonomni
pokret Bonjaka, zapoet u zadnjoj deceniji 19, a zavren krajem prve de-
cenije 20. stoljea. Najznaajnija politika linost u tom pokretu, iz redova
modrikih Muslimana, bio je Ali-beg Hadi Alibegovi, zemljoposjednik
i dugogodinji lan Optinskog vijea u Modrii. On je bio izabran meu
18 predstavnika Muslimanske narodne organizacije, koji su 1907. godine
vodili pregovore sa Zemaljskom vladom oko uspostavljanja vjersko-kolske
autonomije Bonjaka u Bosni i Hercegovini.
15
Takoe je zabiljeeno da je
15
N. ehi, Autonomni pokret Muslimana, str. 216.
Ali-beg Hadi Alibegovi, za vrijeme saborskih rasprava o fakultativnom
i obligatnom otkupu kmetova i seljakog pokreta u Bosanskoj krajini i
Posavini, 1911. godine, odlazio u Bijeljinu da tamonje zemljoposjednike
nagovori da se izjasne za obligacioni (obavezni) otkup kmetova. Izgleda da
je to inio diskretno, jer se o tome nije javno izjanjavalo, poto je veina
zemljoposjednika bila za fakultativni otkup kmetova.
16

Sve do poetka 20. stoljea, politiki ivot Srba u Modrii odvijao se u
okviru srpsko-pravoslavne crkvenokolske optine, koja je iz doba osman-
ske vladavine imala dugu tradiciju. Nakon austrougarske okupacije, kada je
bila zabranjena upotreba nacionalnog imena, pravoslavna crkveno-kolska
optina u Bosni i Hercegovini postala je osnovna institucija srpskog naci-
onalnog pokreta i sve do kraja Kalajevog reima (1903) bila svoja drava u
tuoj dravi.
17
Takvu nacionalno-politiku ulogu imala je i crkveno-kol-
ska optina u Modrii, koja je okupljala srpsko gradsko stanovnitvo. Iz
spiska skuptinara vidi se da u nju nije bilo ukljueno seosko stanovnitvo
i da joj na elu stoji odbor sastavljen od najuglednijih srpskih trgovaca. Po
sastavu i vostvu nije se razlikovala od drugih pravoslavnih crkveno-kol-
skih optina u zemlji. Tek sredinom prve decenije 20. vijeka, crkveno-kol-
ska optina izgubie politiki znaaj, jer e osnivanjem srpskih politikih
grupa i stranaka zadrati kulturno-prosvjetnu ulogu, koja e i dalje biti u
funkciji nacionalnog pokreta.
Srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina u Modrii organizirala je
prvu svetosavsku zabavu 1886. godine, a svake naredne godine nadzor vla-
sti bio je sve vei. Kotarski ured u Gradacu obavjetava Crkveno-kolski
odbor u Modrii, 17. januara 1888. godine, da mu vraa raspored sveto-
savske zabave zakazane za 26. januar 1888. godine, s tim to od Odbora
zahtijeva da svih 17 taaka deklamacija i pjevanja naznai u rasporedu i po-
novo podnese na odobrenje.
18
Uporedo s pojaanim nadzorom svetosavskih
zabava, austrougarske vlasti radile su na pridobijanju srpskog stanovnitva
u Modrii. Kotarski ured u Gradacu saoptio je 29. januara 1892. godi-
ne srpsko-pravoslavnoj optini u Modrii da je ministar Kalaj poklonio
16
M. Imamovi, Pravni poloaj i unutranjopolitiki razvitak, str. 241.
17
M. Ekmei, Historija srpskog naroda, VI-1, str. 617.
18
Regionalni arhiv Doboj. Fond Srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina 1883-1910.
Akt od 17. 11. 1888.
srpskoj pravoslavnoj crkvi u Modrii sve potrebne crkvene stvari i haljine
koje su krasne i skupocjene. U aktu se saoptava da e se sveana predaja
poklona obaviti u dvorani Kotarskog ureda u Gradacu i stavlja na znanje
crkvenoj optini da o ovom dogaaju upozna tamonji pravoslavni narod i
da na sveanu predaju poklona dou lanovi Crkvenog odbora u to veem
broju.
19
U jesen iste godine, Kotarski ured obavjetava srpsko-pravoslavnu
optinu u Modrii da je Zemaljska vlada u Sarajevu poklonila ovoj optini
po jedan primjerak Pjenije i Osmoglasnik, autora Tajanovia i Boria.
20

Idue godine (14. marta 1893) Crkveni odbor iz Modrie zatraio je 1.900
forinti za opravku crkve. Odgovor je brzo stigao i zatraeno je da Odbor
osigura graevinski materijal u vrijednosti 600 forinti i da tada moe rau-
nati na pomo od 1.300 forinti.
21
Bez obzira na to to su vlasti nastojale da
pridobiju Odbor crkveno-kolske optine u Modrii, a preko njega i srpsko
stanovnitvo, one u tome nisu uspjele. Srpsko-pravoslavna crkveno-kolska
optina u Modrii ukljuila se u borbu za vjersko-kolsku autonomiju Srba
u Bosni i Hercegovini. U odsudnom trenutku ona je, 1899. godine, upu-
tila albu na mitropolite i austrougarske vlasti zbog ograniavanja njene
samouprave i na taj nain potpomagala predstavnike pokreta koji su se
u to vrijeme nalazili u Carigradu.
22
Opoziciono raspoloenje srpskog sta-
novnitva prema austrougarskoj vlasti, posebno kmetova, dolo je do izra-
aja u vrijeme seljakog pokreta protiv treine, koji je u ljeto 1910. godine
izbio u Bosanskoj krajini i Posavini. Tada se oko Modrie okupila velika
masa seljaka, demonstrirajui svoje nezadovoljstvo postojeim zemljinim
odnosima.
23
Ovaj pokret nastao je u vrijeme diskusija oko izglasavanja
Zakona o obligatnom ili fakultativnom otkupu ifluka. Pod uticajem ra-
dnikih trajkova, pokret je nazvan seljaki trajk, a pripisuje se Koievoj
propagandi koja je ila za tim da seljaci svojom demonstracijom izvre pri-
tisak na Sabor i austrougarske vlasti da se agrarni odnosi rijee obligatnim
otkupom ifluka. Pokret je uznemirio bonjake zemljoposjednike, to je,
kao i obino, kada su u pitanju interesi ovog socijalnog sloja, preneseno
19
Isto, Akt od 29. I 1892.
20
Isto, Akt od 15. XI 1892.
21
Isto. Akt kotarskog ureda Gradaac od 1. maja 1893.
22
B. Madar, Pokret Srba Bosne i Hercegovine za vjersko-prosvjetnu samoupravu, str. 270.
23
Vojislav Bogievi, Seljaki pokret u Bosanskoj krajini i Posavini 1910. godine. Godinjak
drutva istoriara Bosne i Hercegovine. II/1950. str. 240.
s klasnog na vjersko-nacionalni teren i plasirano kao misao o ugroenosti
itavog bonjakog stanovnitva.
Iz navedenih primjera vidi se da se politiki ivot u Modrii do Prvog
svjetskog rata odvijao u znaku vjerskog i nacionalnog podvajanja koje au-
strougarske vlasti podravaju i podstiu. I bonjako i srpsko stanovnitvo u
Modrii podravalo je svoje pokrete za vjersko-prosvjetnu autonomiju, koji
su u osnovi bili opozicioni prema austrougarskoj vlasti, a kasnije se politiki
organiziraju u okviru svojih vjerskih i nacionalnih graanskih politikih
stranaka koje kod Bonjaka vode zemljoposjednici, rjee intelektualci i
trgovci, a kod Srba trgovci i intelektualci. Bilo je pokuaja, 1913. godine,
da se u Modrii dobiju glasovi za kandidata Socijaldemokratske stranke,
Duana Glumca, ali u konkurenciji s kandidatima srpskih graanskih stra-
naka nije imao uspjeha, mada je njegov predizborni govor u Modrii bio
primljen sa simapatijama.
24
Izbijanjem Prvog svjetskog rata i mobilizacijom velikog broja naj-
sposobnijih ljudi, glavni teret privreivanja u zemlji padao je na ensku i
djeiju radnu snagu, ija se eksploatacija pojaava naglim poskupljenjem
ivotnih namirnica.
Ljetina je 1914. godine bila dobra i podignuta je bez veih teta, ali su
vojne rekvizicije brzo izazvale oskudicu ita. Ve 3. avgusta 1914. godine
donesen je zakon kojim je regulirano snabdijevanje stanovnitva neopho-
dnim ivotnim namirnicama u toku rata. U svim mjestima morale su se
stvarati rezerve ita i brana (bili su obuhvaeni sljedei artikli: penica, je-
am, ra, kukuruz, ovas, proso, heljda, brano i krompir). Zabranjen je svaki
izvoz iz Bosne i Hercegovine, bez posebnog odobrenja vojnih vlasti. Takoe
se moralo sprijeiti nekontrolirano poveanje cijena ivotnim namirnicama
odreivanjem maksimalnih cijena ita i brana. Osnovu za to dao je Zakon
od 7. decembra 1914. godine, kojim je Zemaljska vlada bila ovlatena da
preduzima sve mjere u oblasti poljoprivrede, industrije, trgovine, zanatstva
i snabdijevanja stanovnitva, koje nalau posebni ratni uslovi. Poslije toga,
29. marta 1915. godine, uslijedio je Zakon o aprovizaciji stanovnitva, ko-
jim je bio reguliran promet ita i brana. Utvrena je mjesena koliina po
glavi stanovnika, i to 7,2 kg brana ili 9 kg ita, to znai dnevnu potronju
od 250 grama brana ili 300 grama ita po glavi stanovnika. Mjeseni limit u
24
Glas slobode, br. 193, od 7. XII 1913. godine. Skuptina biraa Srba u Modrii.
Ugarskoj iznosio je 18 kg, a u Austriji 10 kg po stanovniku. Normalna mje-
sena potronja ita po glavi stanovnika procjenjuje se na 18 kg mjeseno,
to znai da je bosansko-hercegovako stanovnitvo zakonski moglo dobiti
samo polovinu te koliine. Stanje je posebno pogoravala okolnost to su se
itna podruja Posavine i Semberije nalazila na pravcu nastupanja armija
prema Srbiji. Stanovnitvo iz tih krajeva bilo je evakuirano, tako da se nije
mogla zavriti etva, niti pripremati naredna sjetva. Posljedice takvog sta-
nja pokazale su se ve u aprilu 1915. godine, kada se ustanovilo da do nove
etve ima rezervi ita od 42,5 kg po glavi stanovnika. U maju su uvedene
karte za dodjelu hljeba i brana, a 15 dana kasnije poveana je koliina ita
za seosko stanovnitvo s 300 na 350 grama dnevno po stanovniku, a u gra-
dovima, izuzimajui radnike na tekim poslovima, odreena je koliina od
200 grama brana po stanovniku.
25
Mada je vlada imala sva ovlatenja i obavezu da prikupi sve vikove ita
i uzme u svoje ruke njegovu raspodjelu za gradove, industrijske centre i pa-
sivne srezove, ishrana stanovnitva postajala je sve tea. Dugi i iscrpljujui
rat troio je posljednje rezerve hrane. Cijene ivotnih namirnica od 1913.
do 1916. godine porasle su za tri puta, dok su radnike nadnice biljeile
jedva 50% poveanja. Zadnje godine rata donosile su jo vee tekoe. Ci-
jene osnovnih namirnica, koje je utvrdila vlada 1918. godine, bile su vee za
350-2.300% nego prosjene cijene istih artikala 1914. godine, dok su cijene
u slobodnoj prodaji i vercu bile neuporedivo vee.
26
Rat je veliki broj siromanih porodica uvukao u pravu borbu za opsta-
nak. Veina ljudi sposobna za rad mobilizirana je u vojsku, a pomo koju su
njihove porodice dobijale ni izdaleka nije osiguravala egzistenciju. Takvo
stanje prinudno je uvlailo u privredni ivot veliki broj ena i djece. Teak i
dugotrajan fiziki rad, uz jednolinu i nedovoljnu ishranu, vodio je porastu
raznovrsnih oboljenja i smrtnosti stanovnitva.
U svim nedaama koje su zahvatile Bosnu i Hercegovinu za vrijeme
Prvog svjetskog rata, Modria i njena okolina nisu bile nikakav izuzetak,
posebno u odnosu na slina posavska mjesta. Ratna iskuenja i ovdje su
najtee osjetili pripadnici srpskog naroda i siromani slojevi stanovnitva
uopte. I u Modrii je bilo zabranjeno djelovanje svih srpskih udruenja i
25
Bericht uber die Verwaltung von Bosnien und der Herzegovina 1914-1916, str. 131-132.
26
Glas slobode, broj 73, 18. septembra 1918, str. 3.
rad srpske osnovne kole. Mnogi Srbi su uzeti za taoce, internirani u lo-
gore, a mlai mobilizirani u vojsku. Pustoenja koja su ovi krajevi doivjeli
na poetku austrougarske vladavine ponavljala su se u jo teem obliku od
1914. do 1918. godine, tako da je Modria ulaskom u novoformiranu jugo-
slavensku dravu u mnogo emu morala krenuti od poetka.
* * *
Pismenost je u gradaakom srezu 1910. godine bila ispod prosjeka za
cijelu zemlju i iznosila je 10,68% ukupnog stanovnitva starijeg od 7 go-
dina.
Broj pismenih u gradaakom srezu 1910. godine (po godinama starosti
i vjerskoj pripadnosti)
27
Godina starosti Pravoslavni Muslimani Katolici Ostali Svega
7 do 20 1.035 247 1.156 27 2.465
21 do 39 634 207 542 19 1.402
Preko 30 609 224 545 33 1.411
Svega 2.278 678 2.243 79 5.278
n e p i s m e n i h
Godina starosti Pravoslavni Muslimani Katolici Ostali Svega
7 do 20 4.480 5.724 4.102 4 16.791
21 do 39 3.135 3.074 2.657 26 10.312
Preko 30 5.785 5.095 4.695 13 17.019
Svega 13.400 13.893 11.454 43 44.122
Pismenost po godinama starosti (u procentima %)
Godina starosti Pismenih Nepismenih
7 do 20 12,80 87,20
21 do 30 11,98 88,02
Preko 30 7,65 92,35
27
Die Eregebnisse der Volkszahlung in Bosnien und der Herzegovina 1910, str. 86.
Pismenost po vjerskim pripadnostima (u procentima %)
Pismenih Nepismenih
Pravoslavni 14,52 85,48
Muslimani 4,65 95,35
Katolici 16,37 83,63
Ostali 64,75 35,25
Iz navedenih podataka jasno se vidi da je neto vei procent pismenih
u dobi od 7 do 20 godina starosti nego kod starijih godita, to je odgova-
rajui rezultat otvaranja kola poslije okupacije 1878. godine. No, oni, ta-
koe, pokazuju da je mrea osnovnih kola bila toliko nerazvijena da je jo
uvijek reprodukovala 87,20% nepismene djece i omladine (7-20 godine)
gradaakog sreza. Takoe su oigledne razlike u broju pismenih kod pri-
padnika pojedinih vjerskih grupacija. Pismenost pravoslavnih bila je vea
za 2,57% od prosjeka pismenih u zemlji, a kod muslimana je bila manja
za 7,30%, dok je procent pismenosti katolikog stanovnitva premaivao
prosjek zemlje za 4,42%, a kod ostlih za 53,80%. Najvei broj pismenih
ljudi ivio je u gradskim optinama gradaakog sreza. Tu su bili slubenici
u administraciji, razni strunjaci, uitelji, trgovci, zanatlije i drugi pojedinci.
Vei procent pismenog katolikog stanovnitva bio je rezultat useljavanja
u gradaaki srez pripadnika raznih nacija katolike vjere. Tada je u ovom
srezu bilo ukupno 1.058 doseljenika, od kojih je 649 bilo sa srpsko-hrvat-
skog jezikog podruja. Veoma nizak procent pismenih Bonjaka bio je
uslovljen time to je statistika biljeila samo poznavanje latinice i irilice, a
ova pisma se nisu uila u mektebima.
Srpska osnovna kola u Modrii imala je dugu tradiciju prije austro-
ugarske okupacije, a poslije nje radila je u kontinuitetu do 1914. godine,
kada joj je, nakon Sarajevskog atentata, zabranjen rad. Rad ove kole
organizirala je i finansirala srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina,
a pohaala su je djeca iz Modrie i okolnih srpskih sela (1888/89. godine u
kolu su dolazila djeca iz Vranjaka 4, Kreana 3, Skugria 1) itd. Godinje
je troila 1.500 forinti (3.000 kruna)
28
, koje su davali lanovi ove optine. Iz
28
Godinje se troi 1500 forinti i to: kao plata uitelja, uila, knjige, pisaljke, ienje,
ureenje kole i plata podvornika (60 for.), troak za opravke i druge kolske potrebe (40
for.), za grijanje kole (20 for.), troak na siromane uenike knjige i haljine (40 for.). Svi
trokovi za ovu kolu podmirivani su dobrovoljnim prilozima imunih modrikih itelja.
jednog rauna od 22. avgusta 1891. godine, koji je upuen Odboru srpsko-
pravoslavne crkveno-kolske optine u Modrii, vidi se koji su udbenici
koriteni, koliko primjeraka je narueno i po kojoj cijeni.
29
Te godine, etvororazredna osnovna kola imala je 64 uenika i jednog
uitelja. Iz malobrojnih sauvanih dokumenata vidi se da je rad kole bio
najznaajniji oblik djelovanja ove optine, koji je od njenih lanova zahti-
jevao i najvee materijalne izdatke. Posebna panja posveivana je izboru
uitelja koji su se relativno brzo smjenjivali. Od okupacije do 1914. godine
bilo ih je 13:
30
1878-79. godine Josif Popovi
1880-81. godine Vaso Pavkovi
1881-83. godine Kuzman Radoljevi
1883-84. godine Milan Babi
1884-85. godine Luka Maki
1885-87. godine Vaso Popovi
1889-91. godine Simo Popovi
1891-93. godine Milan iljak
1893-94. godine Stevo Popovi
1893-1900 godine Nikola Miloevi
1900-905. godine ore Stoisavljevi
1905-1908. godine Dionisije Markovi
1908-1914. godine Milan Stambolija
Iz navedenog redosljeda vidi se da su se u prve dvije decenije oku-
pacije uitelji brzo smjenjivali, a u vie sluajeva kandidate nije prihvatila
vlast, ili nisu ispunjavali uslove crkveno-kolskog odbora. Oigledno je da
se preko ovih kola prelamala ne samo austrougarska prosvjetna politika,
nego i mnogo iri koncept politike prema nacionalnim pokretima u Bosni
i Hercegovini.
29
Regionalni arhiv Doboj. Fond: Srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina Modria,
1883-1910.
30
Srpsku osnovnu kolu imao je Miloevac. Zabiljeeno je da je 1891.
godine u ovoj koli bilo 22 uenika i 1 uitelj.
31
Osim mekteba i Srpske osnovne kole, u Modrii je 1886/87. godine
otvorena Dravna osnovna kola koja je radila bez prestanka do 1918.
godine. Zahvaljujui marljivom biljeenju podataka o ovoj koli, koje su
prikupljali nastavnici Branko Simi i Halid Dubinovi, mogue je bar pri-
blino rekonstruirati broj uenika od 1890. do 1918. godine:
kolska godina Razred Broj uenika
1890/91. I-IV 104
1891/92. I-IV 109
1893/94. III-IV 22
1895/96. III-IV 21
1896/97. III-IV 42
1899/1900. III-IV 56
1900/01. III-IV 31
1901/02. III-IV 45
1902/03. III-IV 45
1903/04. III-IV 40
1904/05. III-IV 38
1905/06. III-IV 51
1906/07. III-IV 47
1907/08. III-IV 39
1908/09. III-IV 40
1909/1910. III-IV 42
1910/11. III-IV 46
1911/12. III-IV 46
1912/13. III-IV 52
1913/14. IV 18
1914/15. IV 34
1916/17. IV 31
1917/18. III-IV 82
1918/19. IV 23
31
Mitar Papi, Historija srpskih kola u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 1978, str. 133. Vidi i
str. 41, 42 i 141.
Narodnu osnovnu kolu u Modrii pohaala su hrvatska i bonjaka
djeca, a poslije zatvaranja Srpske kole 1914. godine i srpska. Do 1890.
godine kola je radila u privatnoj (Ilija Kolji), a otad u novosagraenoj
kolskoj zgradi. Veina djece u ovoj koli bila je iz okolnih sela.
32
U okolini
Modrie postojale su jo dvije osnovne kole i to u selima Dugo Polje (od
1884) i Garevac (od 1909).
Uitelji u Dravnoj osnovnoj koli u Modriu bili su: A. Trbuhovi,
Makso Ivaneti, Mato Soo, Simo Avakumovi, Aleksandar Popovi, Ema
Vodopija, Jozefina Sari, Anka Spasojevi, Milan Stambolija. Uitelj je
dugo bio Mato Soo, koji je svojim radom stekao ugled i dugo ostao u sje-
anju modrikog stnaovnitva. Vjerovatno je bilo jo takvih primjera.
Iz navedenih podataka o kolama u Modrii i njenoj okolini vidi se
da je za vrijeme austrougarske vladavine uinjen izvjestan napredak, mada
jo uvijek osnovnom kolom nije bio obuhvaen veliki broj dece i omladi-
ne. Nema podataka koliko je muslimanske djece pohaalo mektebe, a za
Srpsku i Dravnu osnovnu kolu postoje samo fragmentarni podaci na
osnovu kojih se moe zakljuiti da su obje kole mogle imati 150 do 180
aka. O seoskim kolama nema podataka, pa se ne mogu stvarati bilo kakve
pretpostavke. Dvije spomenute kole uklapaju se u zemaljski prosjek, koji
je iznosio 80 do 90 uenika po jednoj koli.
Za vrijeme austrougarske vladavine Modria se uklapala u drutveni
ivot koji je odgovarao interesima i potrebama domaeg stanovnitva.
Nakon ukljuivanja u borbu Srba za crkveno-kolsku samoupravu i odra-
vanje svetosavskih zabava (od 1886), srpsko stanovnitvo u Modrii prelo
je i na druge oblike drutvenog organiziranja. U tom pogledu znaajno
je bilo osnivanje Srpske itaonice 1908. godine, a zatim su osnovani: Po-
dodbor drutva Prosvjeta, Srpsko pravoslavno pjevako drutvo Zora,
Dobrotvorna zadruga Srpkinja i Srpski soko.
33
Milenko Filipovi navodi
32
Ljetopis o Osnovnoj koli u Modrii koji su sastavili 1955. godine nastavnici Branko
Simi i Halid Dubinovi koristio sam u kopiji koju mi je dostavio Odbor za izradu mo-
nografije Modria sa okolinom.
33
Izvjetaj o upravi Bosne i Hercegovine za godine 1909. i 1912. Srpski soko osnovan je
u jesen 1910. godine na inicijativu Mika Jovanovia i po elji omladine. Iz Tuzle, je tada
poslan Branko ubrilovi koji je osnovao Srpski soko. Prvi upravni odbor sainjavali su:
Risto P. Mitrovi, starjeina, Milan Stambolija, podstarjeina, Jovo Jankovi, voa, Nedelj-
ko Stoki, sekretar i odbornici: Jovo Blagojevi, Milan Jankovi, ivan Blagojevi i Joso
da je u Modrii osnovan prvi tamburaki zbor u Bosni i Hercegovini, ali
o tome, zasad, nema podataka. Ovakva drutvena organiziranost srpskog
stanovnitva u Modrii znatno premauje njegov broj. U Modrii se dosta
rano formirao sloj srpskog graanstva (trgovci i zanatlije), koji je s velikim
razumijevanjem i upornou pratio duh svoga vremena. Sva srpska drutva
radila su aktivno sve do Sarajevskog atentata, kad su zabranjena. Njihovi
rukovodioci doivjeli su istu sudbinu kao i u drugim mjestima (taoci, inter-
nacija, mobilizacija).
Drutveni ivot bonjakog stanovnitva u Modrii odvijao se u okviru
Muslimanske itaonice, osnovane 1908. godine. U dva navrata itaonica
je mijenjala ime itaonica sokolske ete i Narodna itaonica ali joj je
sutina ostajala ista: da okuplja bonjako stanovnitvo u onim formama
drutvenog ivota koje najbolje odgovaraju njegovim tradicijama i novim
potrebama. U tom smislu, odigrala je znaajnu ulogu u okupljanju napre-
dne bonjake omladine.
34
U Modrii je bila prihvaena ideja drutva Gaj-
ret, pa je 1906. godine zabiljeeno da je izabran povjerenik ovog drutva
i da Povjerenitvo ima 14 lanova. U Modrii su roena dva pjesnika koja
pripadaju ovom dobu: Avdo Karabegovi Hasanbegov i Avdo S. Karabe-
govi (Halidbegov).
35
Hrvati su u Modrii bili malobrojni i ekonomski ne tako snani da bi
razvili veu drutvenu aktivnost. Ipak, u Modrii je osnovano Povjerenitvo
drutva Napredak i Rimokatoliko pogrebno drutvo Bosna. Oba ova
drutva registrirana su 1912. godine.
Modrika optina ostvarila je od 1903. do 1916. godine 252.671 kruna
prihoda, od ega su izdaci iznosili 186.300 kruna. Od ukupno izdataka
u ovom razdoblju, na kolstvo je utroeno 51.499 kruna, ili 3.678,5 kru-
na godinje. Za otvaranje ambulante u Modrii i njen rad od 1911. do
1916. godine utroeno je 18.410 kruna. Iz ovih podataka se vidi da su sve
inicijative domaeg stanovnitva, od kole do itaonice i drugih drutava,
morale traiti materijalno pokrie iz vlastitih izvora, dakle bez oslonca na
Odakovi. Inicijativom ovog odbora osnovan je Srpski soko u selima Koprivni i Vranja-
ku. Vjesnik sokolske upe Petar Veliki Oslobodilac, Tuzla, br. 2/1926, str. 51.
34
Hakima Muratbegovi, Hronika Tarevaca. Modria, 1970, str. 21.
35
Vidi opirnije: Muhsin Rizvi, Knjievno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Herce-
govini u doba austrougarske vladavine, II. Sarajevo, 1973, str. 102-114.
dravnu blagajnu. To daje poseban znaaj naporima domaeg stanovnitva
svih vjerskih i nacionalnih grupacija u razvijanju obrazovanja i vaspitanja i
njihove nacionalno-politike emancipacije od tue vlasti. U tim naporima
gradili su svoj drutveni ugled pojedinci iz redova zemljoposjednika, trgo-
vaca i intelektualaca i postali reprezentanti pojedinih vjerskih i nacionalnih
sredina.
Modria za vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918. godine nije
doivjela prosperitet koji se oekivao nakon ukljuivanja u vei privredni
sistem i uvoenja pravne sigurnosti u zemlji. U njoj nije podignuto nije-
dno industrijsko preduzee koje bi bitnije mijenjalo naslijeene privredne
i drutvene odnose. Meutim, uprkos svemu tome, ne moe se osporiti
izvjestan napredak.
Osnivanje poljoprivredne stanice, pojava novih zanata, otvaranje Na-
rodne osnovne kole, potanskog telefonskog i telegrafskog ureda, mjesne
ambulante, osnivanje kulturno-prosvjetnih i drugih drutava ipak je bilo na
liniji ekonomskog i drutvenog napretka Modrie i njene okoline.
BUGOJNO.
STANOVNITVO, PRIVREDA I DRUTVENI ODNOSI
OD 1878. DO 1914.
B
ugojno spada u bosanskohercegovake gradove koji nisu izrasli iz
osmanske urbane tradicije, zbog ega njegov razvoj krajem XIX i
poetkom XX stoljea posjeduje karakteristike drukije od osobina
gradova koji su nosili duboko urezane odlike duge historije orijentalno-
islamskog i orijentalno-balkanskog grada. To je u Bugojnu vidljivo i spolja
i iznutra, jer mu nedostaje arija (poslovni dio grada), sa svojom podjelom
rada i javnim vjerskim i svjetovnim institucijama i objektima. Tu nedo-
staju oni leerno, ali skladno rasporeeni sokaci s malim, zbijenim drvenim
duanima i radnjama koje su, potpuno okrenute ulici, podsjeale strance
na kafeze u kojim sjede ljudi. Nisu postojale ni mahale, ni dijelovi grada
u kojima potpuno odvojeno ive pripadnici razliitih vjerskih i etnikih
zajednica. U Bugojnu nije bilo ni apsolutne muslimanske veine meu
gradskim stanovnitvom, to je u orijentalno-islamskoj urbanoj tradiciji
bio jedan od osnovnih preduslova da jedno naselje dobije status grada. Ovo
je bilo oigledno i u historiji bosanskohercegovakih gradova uopte, jer
su, prema prvom austrougarskom popisu stanovnitva, u njima muslimani
inili oko 70% svih graana, to u Bugojnu nije bio sluaj. I u socijalnom
smislu Bugojno je svojom strukturom bilo vie okrenuto budunosti i no-
vim zanimanjima, nego starim i anahronim zanatima i profesijama koje su
morale initi velike napore da se tehniki, tehnoloki i komercijalno prila-
gode novim ukusima i navikama stanovnitva. U Bugojnu se zbog toga na
pragu XX stoljea drukije mislilo nego u mnogo starijim gradovima koji
su se, u svakom pogledu, morali oslobaati tradicije kasabe koja je, naroito
u nainu proizvodnje i obrazovanja podmlatka, usporavala procese izrasta-
nja tih naselja u moderne gradove.
ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 260 261 BUGOJNO. STANOVNITVO, PRIVREDA I DRUTVENI ODNOSI OD 1878. DO 1914.
Bugojno je nastalo u prostranoj nahiji Uskoplje koja je dugo predsta-
vljala istureno granino podruje, pa je u njoj razvoj orijentalno-islamskih
gradskih naselja zapoeo s izvjesnim zakanjenjem, tek u zadnjim decenija-
ma XVI stoljea. Istraujui ulogu drave i vakufa u nastajanju gradova dr
Adem Handi uzeo je, izmeu ostalih, i primjere iz ove nahije. On pie:
Uskoplje je predstavljalo teritorijalnu veu nahiju koja se prostirala u doli-
ni gornjeg Vrbasa, s desne i s lijeve strane te rijeke sa tri zateena srednjo-
vjekovna grada: Susjed, Vesela Straa i Prusac, i sa trgom Graanica, koji je
zapravo predstavljao podgrae Susjeda. Turci su odravali Prusac i Susjed,
dok je Vesela Straa od poetka bila naputena kao to je ubrzo zamro i trg
Graanica.
1
Izgleda da ni Susjed nije dugo odolijevao novim uslovima, jer
je u popisu 1550. godine Prusac upisan kao jedina varo u nahiji Uskoplje,
a u sedmoj ili osmoj deceniji XVI stoljea osnovana je kasaba Novosel
(turski Nev Abad) ili Donji Vakuf i oko dvije decenije kasnije (1592/93)
kasaba esta (Gornji Vakuf ), koja se, kao selo u osmanskim izvorima, prvi
put spominje 1516. godine.
2
Time je bilo zavreno formiranje gradskih
naselja u nahiji Uskoplje za vrijeme osmanske vladavine. Tek oko tri stoti-
ne godina kasnije, krajem XIX stoljea, formirao se grad Bugojno. Sva tri
pomenuta gradska naselja Prusac (turski Akhisar), Donji Vakuf (Novosel
ili Nev Abad) i Gornji Vakuf (esta) formirala su se kao vane strateke
take i putne postaje u gornjovrbaskom podruju u nahiji Uskoplje. Bili su
smjeteni na putnom pravcu koji je povezivao nekoliko magistralnih pu-
teva koji su integrirali doline rijeka Bosne, Vrbasa i Neretve, kao i puteve
za zapadnu Bosnu i Dalmaciju. Iz Sarajeva i Travnika, gdje su se formirali
karavani, put je u vie pravaca vodio preko prevoja Komar prema Oborci-
ma, Donjem Vakufu, Pruscu, Kupresu, Livnu i dalje u Split i Dalmatinsku
Zagoru. U Donjem Vakufu put se odvajao niz rijeku Vrbas u pravcu Jajca i
Banja Luke, a uz Vrbas preko Gornjeg Vakufa i prevoja Makljen u Prozor
i dolinu rijeke Neretve.
Bugojno ima udno ime i koliko mi je poznato jo nije utvreno kada
se ono prvi put pominje i odakle potie. Vjerovatno je znatno starije od
1
Adem Handi, O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stoljeu (uloga drave
i vakufa). Prilozi za orijentalnu filologiju, sv. XXV, 1975. Sarajevo 1977. str. 143-144. Na
bazi dobrog poznavanja turskih izvora i ukupne literature, A. Handi je u ovu vrijednu
naunu raspravu uvrstio, pored ostalih, i osnivanje Gornjeg i Donjeg Vakufa.
2
A. Handi, O formiranju nekih gradskih naselja, str. 143-156.
Jukievog Zemljopisa i poviestnice Bosne
3
publicirane 1851. godine, gdje
se Bugojno pominje kao varoica kraj Vrbasa, smjetena u lijepoj ravnici 3
sata od Donjeg Vakufa, poznata po trgovini itom. Tada se u Malom Selu
nalazio katoliki upnik i kapela, a za ipulji Juki navodi da je cincarska
naseobina u kojoj jo samo gdjekoja baba zna cincarski govoriti. Ima 60
kua i pravoslavnog popa, a njegovi stanovnici su priznate kalajdije koji
rad svog zanata po svoj Bosni hodaju. Jukieve podatke o Bugojnu, oko
3 decenije kasnije, preuzima i Vjekoslav Klai.
4
S obzirom na to da su se
pomenuti gradovi u nahiji Uskoplje formirali kao putne postaje, nije bilo
nikakve potrebe da se Bugojno formira na istoj osnovi. Ono je nastalo kao
trgovite u kome se prodaju poljoprivredni proizvodi, ito i stoka, a onda
se postepeno, u toku XIX stoljea, uz hanove i trgovine formiralo gradsko
jezgro koje izrasta u vano agrarno sredite. U njemu se 1855. godine po-
minju tri trgovine (Solomon Altarac, Anto Babi i Stipo Babi), a 1868.
godine osnovana je franjevaka osnovna kola, koju je 1872. godine poha-
alo 30 djece.
5
U Joklama defteru za 1869. godinu Bugojno se spominje kao selo u
kazi (srezu) Prusac (sa sjeditem u Donjem Vakufu), koja je pripadala tra-
vnikom sandaku (okrugu). Idue, 1870. godine, Bugojno je upisano kao
nahija (optina) u istoj kazi i takav status zadralo je sve do kraja osmanske
vladavine 1878. godine. Osim Bugojna, u kazi Prusac 1876. godine upisane
su jo nahije Prozor i Kupres, a godinu dana kasnije, 1877, Prozor je dobio
rang kadiluka (sreza), a kaza Prusac pripojena je nahija Gornji Vakuf. Tako
se u posljednjoj godini osmanske vladavine formirao administrativno-teri-
torijalni trougao Donji Vakuf Gornji Vakuf Kupres, u ijem sreditu je
izrastao grad Bugojno, smjeten na uu Porinice u Vrbas, udaljen od Do-
njeg Vakufa 12 km, od Gornjeg Vakufa 18 km, a od Kupresa 27 km. Pred
okupaciju 1878. godine, Prusac je i formalno prestao biti sredite kadiluka
ili kaze i od tada do uvoenja austrougarske politike i administrativne
podjele Donji Vakuf je bio, kratko vrijeme i stvarni i formalni sreski centar
kome su pripadale optine Bugojno, Gornji Vakuf i Kupres. Novom admi-
nistrativnom podjelom izvrenom 1880. godine sredite sreza preneseno
3
Ivan Frano Juki, Zemljopis i poviestnica Bosne. Zagreb 1851. godine.
4
Vjekoslav Klai, Bosna. Podaci o zemljopisu i poviesti. Prvi dio: Zemljopis, Zagreb 1878.
5
M. Papi, Hrvatsko kolstvo, Sarajevo 1982, str. 76.
je iz Donjeg Vakufa u Bugojno, to je imalo dalekosean znaaj za razvoj
grada.
U Bugojnu, kao sjeditu kotara ili sreza (zvanini naziv je kotar) bio
je smjeten kotarski ured u ijem sastavu su djelovali kotarski sud, poreski
ured, umska uprava, gruntovnica i uprava puteva, zatim vojne ustanove
(vojna potansko-telegrafska stanica, finansijsko odjeljenje, zapovjednitvo
orunikog voda i zapovjednitvo kotarske orunike postaje) i vjerske
institucije (katoliki upni ured), prvoslavni prezviterijat, muslimansko
kotarsko vakufsko povjerenitvo i srpsko-pravoslavna crkveno-kolska
optina.
6
* * *
6
U Bugojnu je bilo sjedite pravoslavnog prezviterijata na elu s Lukom Lukiem, koji je
bio paroh, proto od 1899. do 1918.
Katoliki upnici, pomonici i katehete u Bugojnu bili su:
upnici: Dominik Gojsilovi 1900-1906, Marijan Lovri 1907-1910, Karlo imunovi
1911, Bla Pordui 1912, Aneo Franjic 1913-1918.
Pomonici i katekete: Alojzije Perinli 1900, Mijo andrk 1901, Kazimir Grozdani
1902, Rafo Ostoji 1900-1902, Marko Trograni 1904-1906, Mato Vujii 1906-1907,
Dominik Gali 1907, Marko Trograni 1904-1906, Mato Vujii 1906-1907, Dominik
Gali 1907, Mijo Guji 1909-1911, Anto uturi 1909-1911, Auselmus Alaupovi 1910,
Vinko Lali 1911-1912, Silvije Franjkovi 1913-1918.
Muslimansko Kotarsko vakufsko povjerenitvo
Predsjednici: Hadi-Osman ef. ahinovi 1900-1901, Ibrahim ef. Kundurovi 1902-
1904, Mustafa ef. Bukvica 1905-1909, Rifat-beg Sulejmanpai 1910-1918.
Od 1910. uvedeno je mjesto potpredsjednika. Tu dunost obavljali su Hamza-beg Mira-
lem 1910-1912; Mustafa ef. Bukvica 1913; hafiz Hajdar ef. Rustempai 1914-1918.
Zastupnici sreskog vakufskog povjerenitva: Hadi-erif ef. Aeri 1900-1909, Haim ef.
Trto 1900-1909, Abdulah ef. Lonar 1900-1909, Mustaj-beg Avdalajbegovi 1900-1909,
Mustafa ef. Bukvica 1910-1912, Haki-beg Buatlija 1910-1914, Raid ef. Bajraktarevi
1910-1913, Hafiz Hajdar ef. Rustempai 1910-1913, Mustafa ef. Muteveli 1913, Tahir-
beg Imirpai 1914-1918, Ibrahim ef. Balagija 1914-1918, Mujaga Hadi 1914-1918,
Hasan-beg Rustempai 1914-1918.
Pregled je sainjen na bazi podataka objavljenih u Bosanskom glasniku 1899-1918.
Raunajui samo ue gradsko podruje,
7
broj kua u Bugojnu poveao
se od 1879. do 1910. godine od 120 na 404 ili za 237%. U isto vrijeme, broj
stanovnika porastao je od 646 na 1.936, to ini prirast od 200% ili godinje
6,4%. U istom razdoblju, prirataj stanovnitva u 50 najznaajnijih gradskih
naselja u Bosni i Hercegovini iznosio je 64% ili 2,0% godinje, to znai
da je Bugojno imalo dvostruko vei prirataj od prosjenog za sve gradove u
pokrajini. Ovako brz demografski i prostorni razvoj grada bio je uslovljen
promijenjenim upravno-politikim statusom i pojaanom saobraajnom i
trgovakom funkcijom.
Broj stanovnika, kua i stanova u Bugojnu od 1879. do 1910. godine
8
1879. 1885. 1895. 1910. 1879-1910.
Broj stanovnika 646 932 1.796 1.936 +1290
(200%)
Broj kua 120 226 342* 404**
Broj stanova 132 189 380 407
Broj stanovnika
na jedan stan

4,8

4,9 4,7 4,7
Demografski napredak posljedica je, takoe, prirodnog prirataja, pro-
irenja gradske teritorije i znatnog useljavanja u grad izvan granica Bosne i
Hercegovine i iz okolnih mjesta. Ipak se u Bugojnu dosta skladno razvijao
odnos izmeu poveanja broja stanovnika i broja stanova, to nije bio sluaj
7
Prema austrougarskim popisima stanovnitva teko je tano utvrditi kako se sam grad
Bugojno teritorijalno razvijao. Prema popisu iz 1879. godine, osim Bugojna, u njegovu
optinu spadala su jo sela: aulije, Donjii i Terzii (Popis iz 1879, str. 73). Tako je i u
popisu iz 1885. godine (str. 180-181). Tek u treem popisu, iz 1895. godine, precizno se
govori ta sainjava grad Bugojno. To su sljedee mahale: Bugojno, arija, elebija, Malo
Selo, Sean, Studenac i Terzi. Kada je Bugojno, nakon 1897. godine, organizirano kao
gradska optina, u njen sastav nisu uli Malo Selo i Jakli (Popis 1910, str. 532-534). Zbog
svega ovoga vidi se da se teritorijalni okvir grada mijenjao, pa je teko utvrditi stvarno
kretanje stanovnitva i broja kua, a samim tim se mijenjala socijalna i privredna struktura
grada. Ipak, to ne znai da su podaci koje nam nude popisi neupotrebljivi, jer odstupanja
nisu takva da se ne bi mogli utvrditi osnovni pravci razvoja grada.
8
Tabela je sainjena na osnovu odgovarajuih austrougarskih popisa stanovnitva.
* Od toga 34 nenastanjene
** Od toga 50 nenastanjenih
u veini gradova i u cijeloj pokrajini. Prosjek po jednom stanu u Bugojnu
iznosio je, u ovom razdoblju, 4,75 osoba, dok je prosjek u 66 gradskih na-
selja bio neto nii i iznosio 4,50 osoba. Povoljan odnos rasta stanovnitva
(200%) i stanova (230%) utie na normalan razvoj grada, jer se u njemu
smanjuje pritisak na graevinsko zemljite i kue, a pekulacije oko pro-
fita na promet nekretnina svode se na najmanju mjeru. Razlika izmeu
broja nastanjenih kua i broja stanova ukazuje da se izgradnja kua s vie
stanova nije zaustavila na pragu Bugojna. U modernoj historiji ovakav tip
zgrada poeo se graditi u Njujorku 1835. godine, a sluile su za stanovanje
najsiromanijeg stanovnitva. Kasnije se ovaj manir proirio i u evropskim
gradovima, pa su ga uskoro prihvatili i imuni drutveni slojevi.
9
Polna struktura stanovnitva u gradu takoe se moe oznaiti uravno-
teenom. Muko stanovnitvo je sve do popisa 1910. bilo brojnije od en-
skog za 30-66 osoba, a preokret nastupa izmeu 1895. i 1910. godine, kada
ene biljee porast za 152 osobe, a mukarci samo 13. Ova razlika moe
se objasniti politikim i ekonomsko-socijalnim promjenama izazvanim
Aneksijom Bosne i Hercegovine 1908. godine, koje su muko stanovnitvo
vodile u politiku i ekonomsku emigraciju izvan Bosne i Hercegovine. To
je bio sluaj i u nekim hercegovakim srezovima, to je rezultiralo vikom
enskog stanovnitva.
10
Vjerska i etnika struktura gradskog stanovnitva u Bugojnu bitno se
razlikovala od gradova nastalih na osmanskoj urbanoj tradiciji.
9
L. Mumford, Grad u historiji, str. 438.
10
U godini 1910. Bosna i Hercegovina imala je 994.852 (52,42%) mukih stanovnika i
903.192 (47,58%) enskih. Mukih je bilo vie za 91.600. Na 1.000 mukih stanovnika
dolazilo je 908 enskih; 1895. godine 893; a 885. godine 895 ena. U travnikom okrugu
1910. godine na 1.000 mukih dolazilo je 871 ena i u tom pogledu ovaj okrug imao je
najmanje enskog stanovnitva u odnosu na muko. I u drugim bosanskim okruzima ni-
gdje ene nisu dostizale ni 900 na 1.000 mukih. Mostarski okrug (Hercegovina) brojem
ena premaio je broj mukih. Tu je na 1.000 mukih bilo 1.010 ena. Ova razlika obja-
njava se odlaskom mukaraca u Ameriku iz vie hercegovakih srezova. Rezultati popisa
iteljstva 1910. str. XXXII.
Vjerska struktura gradskog stanovnitva u Bugojnu 1879-1910. godine
11
1879. % 1885. % 1895. % 1910. %
Katolici 203 (31,5) 399 (42,8) 905(51,1) 822 (45,5)
Pravoslavni 267 (41,3) 316 (33,9) 436 (24,6) 441 (22,8)
Muslimani 176 (27,2) 195 (20,9) 344 (19,4) 533 (28,6)
Jevreji - - 22 (2,4) 72 (4,1) 60 (4,1)
Ostali - - - - 14 (0,8) - -
Iz tabele se vidi da je 1879. godine u Bugojnu postojao vjerski i etniki
trougao pravoslavni, katolici i muslimani i da se samo broj pravoslavnog
stanovnitva u gradu poveavao prirodnim priratajem, dok je kod drugih
konfesija, uz prirodni prirataj, znaajnu ulogu imalo useljavanje. Najvei
prirast biljeilo je katoliko stanovnitvo (oko 400%) usljed doseljavanja
veeg broja stranaca, prvenstveno katolika raznih nacija. To je bila opta
pojava nakon austrougarske okupacije gdje se formirala nova administra-
cija i stvarale potrebe ne samo za inovnicima nego i za raznim strunja-
cima koji se nisu mogli nai meu domaim stanovnitvom. Privredno i
kulturno znaajnu skupinu meu doseljenicima inili su Jevreji (sefardi i
akenazi) koji u Bosni i Hercegovini ive gotovo iskljuivo u gradovima.
11
Vjerska struktura 1879.
Konfesija Grad Bugojno Srez Bugojno
Katolici 203 (31,5%) 10.490 (31,1%)
Pravoslavni 267 (41,3%) 10.727 (31,7%)
Muslimani 176 (27,2%) 12.548 (37,2%)
Jevreji - -
Ostali - -
Vjerska struktura 1885. godine.
Konfesija Bugojno Donji Vakuf Gornji Vakuf
Katolici 339 130 365
Pravoslavni 316 460 14
Muslimani 195 1.361 1.315
Jevreji 22 7 -
Popis stanovnitva iz 1879. godine, str. 73. i Popis iz 1885, str. 180-188.
Njihovo interesiranje za Bugojno raslo je s izgradnjom cestovnog i elje-
znikog saobraaja i jaanjem trgovine. Iako 1879. godine u cijelom srezu
nije bio zabiljeen nijedan Jevrej, oni su 1885. godine najbrojniji meu use-
ljenicima, jer ih je bilo 22 od ukupno 36 stranaca. Tada su doseljenici inili
3,86% gradskog stanovnitva i samo 3 stranca u srezu nisu bila smjetena
u gradu Bugojnu. U toku narednih 10 godina, broj doseljenika popeo se na
295 (meu kojima su 72 Jevreja) i tada su inili 16,65% ukupnog gradskog
stanovnitva. Od toga bilo je po 137 iz austrijske i ugarske polovice i 21
pripadnik iz drugih drava. Tada je znatan broj stranaca bio smjeten i u
Donjem Vakufu (215), a manji broj i u Gornjem Vakufu (17). To znai da
je u bugojanskom srezu bilo 527 doseljenika izvan Bosne i Hercegovine.
Posljednji austrougarski popis stanovnitva, iz 1910. godine, obuhvatio
je strance po srezovima, a ne po pojedinim mjestima kao do tada. Ipak, ti
podaci daju neke nove mogunosti za sagledavanje nacionalne strukture
stranaca. Od ukupno 46.293 stanovnika bugojanskog sreza 46.087 osoba
govorilo je srpskohrvatski/hrvatskosrpski jezik. Od toga je bilo 278 lica koja
su se uselila sa srpskohrvatskog jezikog podruja izvan Bosne i Hercegovi-
ne i to iz austrijske polovice (Dalmacija) 118, ugarske polovice (Hrvatska,
Slavonija, Vojvodina) 142 i inostranstva (Srbija i Crna Gora) 18. Drugih
stranaca, koji su pripadali raznim nacijama, bilo je 206 lica i njihovi mater-
nji jezici bili su: panjolski (55), njemaki (53), eki (37), slovenaki (34),
maarski (10), poljski (8), rumunjski (4), turski (2), talijanski (2) i rusinski
12
Dravni inovnici u Bugojnu 1914. godine
Kotarski predstojnik: Molnar Eugen
Politiki inovnici: Tomek Franz, voriec Ivan
Sanitetski inovnici: Goler Josip, kotarski nadlijenik, Halama Jozef, kotarski nadveteri-
nar.
umarski inovnici: Kubovi Dragutin, nadumar i Prodanovi Milan, lugar.
Poljoprivredni inovnik: Bayer Zlatko.
Manipulativni inovnici: urevi Nikola, urgus Nikola.
Porezni inovnici: Hawranek Ernest, Momilovi Vladimir, Hai Josip, Zeman Emanuel,
Tuzlani Stjepan, Maly Vinko.
inovnici za evidenciju: Metiko Milan, nadgeometar, Hanzal Karlo, Teanovi Duan.
Cestarnik: Stepanek Valentin
inovnik za vojnu evidenciju: Urbanek Ivan.
(1).
12
Prema istom popisu, 67 lica su nauili srpskohrvatski/hrvatskosrpski
jezik, njemaki 50, turski 41 (rezultat otvaranja medrese), talijanski 5, ma-
arski 3 i francuski 1. Iz navedenih podataka jasno se vidi da se na bugo-
janskim ulicama moglo uti desetak evropskih jezika. U razdoblju od 1895.
do 1910. godine u bugojanskom srezu dolo je do izvjesnog opadanja broja
stranaca. Oni su 1895. inili znaajnu skupinu od 527 lica, a 1910. godine
bilo ih je manje za 43 (8,16%). S obzirom na to da su stranci, uglavnom,
bili smjeteni u Bugojnu i Donjem Vakufu i u manjem broju u Gornjem
Vakufu i Kupresu, jasno je da su oni znatno uticali na vjersku, etniku (prije
svega na katoliku i hrvatsku zajednicu), i socijalnu strukturu, prvenstve-
no Bugojna i Donjeg Vakufa. Prirast muslimanskog stanovnitva u gradu
Bugojnu bio je intenzivan u razdoblju od 1895. do 1910, a uslovljavan je,
uglavnom, doseljavanjem zemljoposjednika iz okolnih sela. Ova pojava bila
je veoma prisutna i u drugim bosanskohercegovakim gradovima, posebno
nakon Aneksije, ali i prije nje. U mnogim gradovima umnoava se broj
zemljoposjednika s kmetovima i bez kmetova, a u ovu socijalnu skupinu
ulaze, osim muslimana, koji su jo uvijek najbrojniji, i pripadnici pravosla-
vne, katolike i drugih konfesija.
* * *
I pored izrazite agrarne strukture itavog sreza i potpune odsutnosti
industrije, Bugojno je na razmeu XIX i XX stoljea spadalo meu 25
gradova u Bosni i Hercegovini u kojima je vie od polovine njihovog stano-
vnitva nalazilo izvore egzistencije izvan poljoprivrede. Od 307 domaina
i zaposlenih osoba u Bugojnu 1885. godine, na zanatlije i trgovce otpadalo
je 105 ili 34,2%, a 108 ili 35,2% na pomone radnike, nadniare i sluge, to
ukupno iznosi 69,4% produktivnog mukog stanovnitva. Od poljoprivrede
Sreski sud u Bugojnu: Ruika Eduard, sekretar sreskog suda, Grguri Jakov, Sedlecky
Milan, Vehabovi Mustafa, Bukvica Mustafa (erijatski sudija), Rustempai Hajdar ef.
(erijatski sudija), Kock Josip (gruntovniar), Vasilj Zvonimir (gruntovniar), Muteveli
Jusuf, Hlavaty Josip, alica Dragoljub.
Vojna pota i telegraf: Muller Johann, Kukura Mathias i 1 manipulant.
eljeznika stanica u Bugojnu: Onhajzer Karlo, Krajnc Vjekoslav.
Opta narodna osnovna kola uitelji: imunac Stjepan, iljkovi Mehmed, Kalaica
Josip, Mandui Jelena.
kao glavnog izvora prihoda ivjelo je samo oko 15% gradskog stanovnitva.
Nakon deset godina (1895), od poljoprivrede kao glavnog izvora prihoda
ivjelo je 305 osoba ili 17,2% stanovnitva, a od drugih izvora prihoda
82,8%. Od 1895. do 1910. godine zabiljeen je znaajan priliv agrarnog
stanovnitva u grad. Godine 1910. od poljoprivrede je ivilo 800 osoba
ili 41,3%, a od svih drugih grana privrede 1.136 osoba ili 58,7% ukupnog
stanovnitva u gradu.
Socijalna struktura Bugojna, Donjeg i Gornjeg Vakufa 1885. godine
Socijalna kategorija Bugojno Donji Vakuf Gornji Vakuf
inovnika 13 2 -
Svetenika 1 3 13
Uitelja 1 5 4
Zdravstvenog osoblja 1 - -
Zemljoposjednika 36 28 40
Slobodnih seljaka 8 179 120
Kmetova 2 18 1
Posjednika kua i rentijera 8 61 45
Trgovaca i zanatlija 105 41 121
Pomonih radnika,
nadniara i slugu
108
281 162
Ostalih mukaraca
preko 16 godina 24 7 27
ena i djece 625 1.342 1.161
Ukupno 932 1.967 1.694
Socijalna struktura agrarnog stanovnitva u gradu Bugojnu
1895. i 1910. godine
1895. 1910.
Br. domaina Rodbine Br. domaina Rodbine
Zemljoposjednici sa kmetovima 3 3 81 154
Zemljoposjednici bez kmetova - - 132 368
Slobodni seljaci 27 133 4 10
Kmetovi 1 1 2 10
1895. 1910.
Br. domaina Rodbine Br. domaina Rodbine
Ostale osobe koje se bave
poljoprivredom (bezemljai) 43 94 29 4
Od poljoprivrede ivi
Ukupno
74 231 250 550
305 (17%) 800 (42%)
Ostalo civilno stanovni. 1.466 (83%) 1.136 (58%)
Ukupno 1.771 1.936
Ovakav razvoj Bugojna od 1895. do 1910, u kome jaa uloga agrar-
nog sektora, bio je u skladu s optom tendencijom u Bosni i Hercegovini.
S jedne strane, tome je doprinosilo ureivanje gradskih optina nakon do-
noenja propisa 1897. godine, pri emu su negdje irene a negdje suavane
gradske optine, a djelovali su i drugi faktori, kao to je uticaj erijatskog
nasljednog prava i dijeljenje posjeda, preseljavanje zemljoposjednika sa sela
u grad, naroito poslije Aneksije i konano, kupovina kmetskih selita i slo-
bodne zemlje od strane imunih graana, tako da su se znatno umnoila
oba zemljoposjednika sloja.
Isti proces kao u Bugojnu, u neto naglaenijem vidu odvijao se i u nje-
govim politikim ispostavama Donjem i Gornjem Vakufu, koji su 1910.
godine imali status grada.
13
Iako se razvoj ova dva mjesta meusobno ra-
13
Struktura agrarnog stanovnitva u Donjem i Gornjem Vakufu 1895. i 1910. godine
Donji Vakuf Gornji Vakuf
1895. 1910. 1895. 1910.
Dom. Rod. Dom Rod. Dom. Rod. Dom. Rod.
Zemljoposjednici
sa kmetovima
15 50 127 305 17 74 48 191
Zemljoposjednici
bez kmetova
- - 75 171 - - 1 4
Slobodni seljaci 170 586 102 315 76 210 142 637
Kmetovi 4 16 1 4 - - - -
Ostalo polj.
stanovnitvo 63 139 29 64

30

51

2 -
Ukupno poljop.
stanovnitvo
253 791 324 859 123 335 193 832
1.043 (44,7%) 1173 (58%) 458 (26,6%) 1025 (65%)
Ostalo civilno
stanovnitvo
1.286 (55,3%) 834 (42%) 1261 (73,4%) 548 (35%)
Ukupno stanovnitvo 2.329 2027 1719 1578
zlikuje, tu se vide sve navedene posljedice, tako da oba ova grada dobivaju
prevagu agrarnog stanovnitva u svojoj socijalnoj strukturi. Dakle, sve vei
broj ljudi zavisi od agrara, umjesto od gradske privrede. Ovaj period u ra-
zvoju gradova u Bosni i Hercegovini mogli bismo nazvati periodom svoje-
vrsne agrarizacije gradova, bez obzira na to to oni, istovremeno, dobijaju
i znaajne urbane i modernizacijske odlike. Kontraverze su glavna odlika
tog razvoja, jer su paralelno postojali polufeudalni odnosi u agraru i, s dru-
ge strane, kapitalistiki odnosi u kojim se vri akumulacija kapitala i uvodi
novi nain proizvodnje. U svemu tome zemlja je postala glavni kapital (to
je karakteristino za cijeli Balkan) i sve se poelo oko nje vrtjeti. Seljak ima
malo zemlje i pred Prvi svjetski rat (1912. i 1913), kada je zabiljeen najvei
talas kupovine kmetskih selita uz dravnu pomo, odvija se proces novog
ukmeivanja, rada na napolicu i sl.
Osnova socijalne strukture dijela gradskog stanovnitva u Bugojnu koje
je izvore egzistencije nalazilo izvan poljoprivrede zabiljeena je popisom iz
1885. godine. Tada su oko 85% gradskog stanovnitva inili pripadnici
gradske privrede, trgovci, zanatlije i radnici obuhvaeni raznim vidovima
najamnog rada, dok su inovnici, svetenici, uitelji i zdravstveno osoblje
tada inili oko 5% tog dijela stanovnitva. Vojnici u Bugojnu tada nisu inili
brojnu skupinu. Ne raunajui rat, najvie ih je bilo 1895. kada su brojali
25 ljudi, a 1910. godine svega est. Nakon toga, svi navedeni gradski slojevi
su se umnoili, tako da je 1895. godine 1.466, a 1910. godine 1.136 osoba
nalazilo izvor sredstava za izdravanje u zanimanjima izvan agrara. Naro-
ito se poveao broj inovnika, trgovaca, ugostitelja, zanatlija i najamnih
radnika, dok su uitelji, sveenici, zdravstveno osoblje i sl. bili limitirani
tadanjim stepenom ukupnog razvoja.
14
* * *
Isti razlozi koji su podsticali demografski napredak Bugojna uslo-
vljavali su i njegov privredni razvoj. Prenoenjem sreske administracije
iz Donjeg Vakufa u Bugojno i stvaranjem u njemu politikog i upravnog
14
Godine 1885. itav srez imao je oko 15 dravnih inovnika a 1908. taj broj je porastao
na 93. Do 1886. u srezu su protokolirane 21 trgovaka firma; 1910. ima ih 48, a jo bre
se umnoavaju razne ugostiteljske radnje (kafane i gostionice).
centra za cijelu gornjevrbasku regiju i kupreku visoravan, gotovo preko
noi, osim politikog, poveao se i njegov saobraajni, privredni i kulturni
znaaj. Sljedei vaan dogaaj na polju moderne istorije ovog grada bila je
odluka austrougarske uprave da eljezniku prugu Sarajevo Bos. Brod
povee s dolinom rijeke Vrbasa. Planovi da se izgradi pruga od Lave, pre-
ko Travnika, Donjeg Vakufa i Bugojna do Splita, vie puta su aktuelizirani,
ali su ostali neostvareni, prvenstveno iz politikih razloga, jer se sudbina
ovog projekta vrtjela oko Rijeke i maarskih, odnosno talijanskih interesa
u njoj. Splitska luka, spojena normalnotranom prugom sa zaleem trebala
je biti kompenzacija za rijeku.
15
Ostalo se pri skromnijem projektu, pa je
uskotrana pruga od Lave preko Travnika i Donjeg Vakufa do Bugojna,
u duini od 70,8 km i Donji Vakuf-Jajce (33,6 km) graena u etapama.
Od Lave do Travnika pruga je zavrena 26. oktobra 1893, a do Bugojna
godinu dana kasnije, 14. oktobra 1894. Odvojak od Donjeg Vakufa do Jajca
puten je u saobraaj 1. maja 1895. godine. Ukljuivanjem u eljezniku
mreu Bugojno je znatno pojaalo svoju saobraajnu i privrednu funkci-
ju u itavom regionu. Iz njega, kao krajnje take ove pruge, transporti su
nastavljani preko Kupresa i Livna za Split i Dalmatinsku Zagoru, a preko
Gornjeg Vakufa i Prozora u dolinu rijeke Neretve. Od tada su ljudi i roba
stizali u Bugojno neuporedivo bre i sigurnije nego tradicionalnim sred-
stvima (tovarnim konjima organiziranim u karavane i kolima s goveom i
konjskom zapregom). Izgradnjom cesta i eljeznikog saobraaja stvorena
je jedna od osnovnih pretpostavki za uspostavljanje vrih privrednih,
politikih i kulturnih veza itavog gornjovrbaskog podruja sa irim pro-
storima Bosne i Hercegovine i izvan nje.
Glavni izvor prihoda stanovnitva bugojanskog sreza dolazio je od
agrarne privrede iz koje su svoju snagu crpila tri gradska naselja (prema
statusu iz 1910. godine), to predstavlja rijetkost u cijeloj pokrajini. Godine
1895, od poljoprivrede kao glavnog zanimanja ivjelo je 87,50%, a 12,-
50% od drugih privrednih grana. Ovakva privredna struktura bila je neto
povoljnija od bosanskohercegovakog prosjeka. Od poljoprivrede kao
glavnog izvora prihoda u pokrajini je ivjelo 88,34%, a od drugih zanima-
nja 11,66%. Godine 1910, procent agrarnog stanovnitva u bugojanskom
15
Vidi opirnije o planovima za izgradnju ove pruge: Devad Juzbai, Izgradnja eljeznice
u Bosni i Hercegovini u svjetlu austrougarske politike od okupacije do kraja Kallayeve ere. Sa-
rajevo, 1974, str. 121-134. i 200-205.
srezu smanjio se na 84,30% a nepoljoprivredno je poraslo na 15,7%. U isto
vrijeme, u Bosni i Hercegovini poljoprivredno stanovnitvo inilo je 86,-
57%, a nepoljoprivredno 13,43%. To znai da se procent nepoljoprivrednog
stanovnitva u bugojanskom srezu poveao 1895-1910. godine za 3,20%, a u
Bosni i Hercegovini za svega 1,77%.
Poetkom XX stoljea vrijednost etve glavnih ratarskih proizvoda
(penica, kukuruz, zob, ra, napolica, proso, heljda, jeam, krompir, kupus,
ljive, jabuke, kruke, sijeno)
16
u bugojanskom srezu iznosila je 2,087.400
kruna, to je po jednom agrarnom stanovniku iznosilo 55 kruna (a ako se
rauna ukupno stanovnitvo onda dohodak iznosi 47 kruna). Proizvodnja
itarica (penica, kukuruz, jeam, ra, napolica, proso i heljda) iznosila je
oko 255 oka ili 326 kg po jednom stanovniku. Rauna se da je za normal-
nu ishranu jednog odraslog ovjeka (u to vrijeme) bilo potrebno 18 kg
ita mjeseno, ili 216 kg godinje. Ako se odbiju sjeme i drugi rashodi, jo
uvijek je ostajalo dosta vikova ita koji su upravo Bugojnu davali atribut
itnog trita. Meu itaricama najvie se proizvodio jeam, zatim napolica
i penica, pa tek na etvrto mjesto dolazi kukuruz koji je u Bosni i Herce-
govini bio najrasprostranjenija hljebna kultura. Ovaj odnos prema kuku-
ruzu odredili su geografski i klimatski uslovi dijelova bugojanskog sreza
(planinski predjeli i kupreka visoravan). Bugojanski srez je ve tada stekao
16
Prosjena godinja poljoprivredna proizvodnja u bugojanskom srezu u periodu 1902-1918.
godine:
Vrsta kulture Koliina u okama Vrijednost u krunama
Penice 1,576.110 266.000
Jema 5,232.700 700.000
Zobi 50.000 4.500
Rai 226.380 28.600
Mjeanca 1,655.710 140.000
Prosa 405.000 33.00
Kukuruza 1,271.290 166.000
Heljde 522.600 48.00
Sijena 12,600.000 400.000
ljive 900.000 54.000
Kruaka 100.000 10.000
Jabuka 10.000 1.300
Krompira 4,000.000 200.000
Kupus 630.000 36.000
dobru reputaciju u gajenju krompira i na jednog stanovnika ovog sreza pro-
izvoeno je preko 86 oka (118 kg), to predstavlja sam vrh u pokrajini. Od
90-ih godina XIX stoljea u bugojanskom srezu uvodi se kultura repe koja
je bila odlinog kvaliteta i davala je prihod od 960 kruna po hektaru. Za
unapreenje voarstva, koje je imalo izvanredne prirodne uslove, u Bugojnu
je osnovana voarska kola koja je na 3 ha povrine svake godine uzgajala
8.000 oplemenjenih sadnica koje su besplatno dijeljene stanovnitvu. Osim
toga, za unapreenje poljoprivrede, u Bugojnu je 1904. osnovana sreska
poljoprivredna zadruga, koja je, kao i u jo nekim sreskim mjestima, imala
zadatak da unapreuje duhovne i materijalne odnose seljaka i da potpoma-
e i titi njihove interese.
17
Osim povoljnih prirodnih uslova za uzgoj gotovo svih vrsta itarica,
voa i povra u Skopaljskoj dolini, brdoviti i planinski dijelovi bugojanskog
sreza nudili su izvanredne mogunosti za razvoj stoarstva i umske privre-
de. Seljaci su koristili ove prednosti, pa je poetkom XX stoljea bugojanski
srez raspolagao s najmanje 9.000 konja, 11.000 grla rogate stoke, 100.000
ovaca, 13.000 koza i oko 900 svinja.
18
Prema cijenama iz 1908. godine,
vrijednost stonog fonda iznosila je oko tri miliona kruna ili oko 67 kruna
po jednom stanovniku.
17
Bosanski glasnik 1904.
18
Popis stoke u uem bugojanskom srezu (bez ispostava Gornji i Donji Vakuf, te Ku-
pres)
1895. 1910. 1895-1910
Br. posjednika stoke 1.371 1.562 + 191 + 14%
Konji 1.956 1.692 - 264 - 13,5%
Goveda 9.228 7.039 - 2.189 - 23,7%
Ovaca 13.586 6.540 - 7.046 - 52%
Koza 6.580 7.250 + 670 + 10%
Svinja 439 1.043 + 604 + 137%
Broj pelara 275 202 - 73 - 26,5%
Broj konica 816 744 pletenih - 72 - 9%
(Die Ergebnisse der Viehzahlung in Bosnien und der Herzegovina vom jahre 1895. (Rezultati
popisa marve u Bosni i Hercegovini od godine 1895); Die Ergebnisse der Viehzahlung in Bo-
snien und der Herzegovina vom Jahre 1910, Sarajevo 1912).
Broj stoke u gradu Bugojnu
1895. 1910. 1895-1910.
Br. vlasnika stoke 185 197 + 12 (6,5%)
Konja 117 103 - 14 (12%)
Goveda 709 489 - 220 (31%)
Ovaca 320 193 -127 (40%)
Koza 116 33 - 83 (72%)
Svinja 35 109 - 74 (211%)
Pelara 16 5 - 11 (69%)
Konica 35 28 pletenih
Prema navedenim podacima vidi se da ni bugojanski srez, a ni samo
gradsko podruje nisu bili poteeni opadanja stonog fonda koje je u de-
ceniji pred Prvi svjetski rat zahvatilo cijelu Bosnu i Hercegovinu. To je
bila posljedica carinskog rata izmeu Austro-Ugarske i Srbije (1906-1911.
godine) i promjen u oblasti carinske i agrarne politike u Monarhiji. Izvoz
stoke i mesa iz Bosne i Hercegovine se poveavao, a na udaru su naroito
bila goveda i ovce.
19
Veliki pad u broju stoke austrougarska statistika u Bo-
sni i Hercegovini obrazlagala je i prelaskom s ekstenzivnog na intenzivno
stoarenje, mada se nisu mogli prezentirati uvjerljivi podaci o modernizaciji
stoarstva, bez obzira na to to su i u bugojanskom srezu postojali pokuaji
uvoenja meltalske pasmine goveda, naroito u okolini Kupresa, gdje su za
to postojali veoma povoljni prirodni uslovi.
Osim poljoprivredne proizvodnje, bugojanski srez imao je dobre priro-
dne uslove i za razvoj umske privrede, prvenstveno za eksploataciju i pre-
radu drveta. U tom smislu, ostalo je predanje o postojanju pilana potoara
na Porikoj i Prusakoj rijeci i emenici (lijeve pritoke Vrbasa), te rijeci
Vitini (desna pritoka Vrbasa). Jedna od tih pilana bila je podignuta na Po-
rikoj rijeci kod Ajkunia toila i ula je u predanje kao jedna od najstarijih
u pokrajini (II polovina XVIII stoljea), osobena po tome to su svi njeni
objekti i instalacije, izuzev eljezne testere, bili izraeni od drveta, uklju-
ujui i eksere. Vlasnik ove pilane bila je porodica Alibegovia iz Poria.
U narodu je, takoe, ostalo zapameno, a postoje i pisani tragovi, da su za
19
Devad Juzbai, Izvjetaj Hermana von Sautera o odnosima Bosne i Hercegovine i Monar-
hije u svjetlu austrougarskih ekonomskih suprotnosti. Godinjak DIBiH, 1968-1969. XVIII.
Sarajevo 1970; F. Schmid, Bosnien und die Herzegovina s. 550-551.
vrijeme osmanske vladavine postojale dvije pilane na Prusakoj rijeci, e-
tiri u slivu rijeke emenice i jedna na rijeci Vitini. To su bile male pilane
potoare sa po jednom testerom koje su kovali kovai Cigani u Donjem
Vakufu i nosile su ime ciganske testere. Pilane na emenici posjedovale
su porodice Vasia i Ilia iz Koana, te porodice Dolia i Ponjavia iz
Kutanje.
20
Kasnije, krajem XIX i poetkom XX stoljea, eksploatacija uma i pre-
rada drveta dobile su nove, moderne oblike, ali su znatno zaostajale iza
stvarnih prirodnih uslova, jer su veliki umski kompleksi ostali netaknuti.
Neki Joca Milenkovi podigao je pilanu potoaru u Makari (G. Vakuf ),
a Feldbauer Samuel u emenici (D. Vakuf ). Izuzetno znaajno bilo je
angairanje privatnog preduzimaa iz Zavidovia Felixa Cavallini-a, koji
je 1910. godine zakupio desetogodinju eksploataciju umskog podruja
Toilo-Radua (500 ha), s drvenom masom od 55.000 m
3
etinarskog dr-
veta. Zbog finansijskih tekoa ovo preduzee je 1912. godine svoj ugovor
prenijelo na firmu Adem-age Meia i Jakoba Haima, koja je 1913. godine
u Trnovai (nedaleko od G. Vakufa) izgradila parnu pilanu s dva gatera,
a za izvoz drveta iz ugovornog podruja 800 m suvih ria i 9 km puteva.
Ova firma je u toku 1913. i 1914. godine posjekla i preuzela u ugovornom
podruju 18.300 m
3
etinarskog drveta. Zbog ratnih neprilika, ovo predu-
zee je krajem 1914. godine obustavilo sve radove u umi, a krajem 1916.
godine ustupilo je u zakup svoja pilanska postrojenja bekoj firmi Ujedinje-
na industrija drveta a.d. (Vereinigte Holzindustrie A.G.). Ova firma je radila
za vojne (ratne) potrebe, pa je u nedostatku lokalne radne snage u svojim
pogonima za sjeu i rad na pilani koristila ratne zarobljenike. Pilana je na
taj nain bila u pogonu sve do vojnog sloma Monarhije u jesen 1918. go-
dine.
21
Ne raunajui nekoliko sitnijih objekata, kao to su ciglane i pilane
potoare, ova pilana u Trnovai predstavlja prvo industrijsko preduzee u
bugojanskom srezu koje upotrebljava parnu pogonsku energiju.
Osim zaetka industrijske eksploatacije i prerade drveta, u pojedinim
dijelovima bugojanskog sreza, koji nisu imali dovoljno obradive zemlje,
20
B. Begovi, Strani kapital u umskoj privredi Bosne i Hercegovine za vrijeme otomanske vla-
davine. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo i drvnoj industriji u Sarajevu.
Godina 5, br. V, Sarajevo 1960, str. 214.
21
O eksploataciji i preradi drveta u bugojanskom srezu na razmeu XIX I XX stoljea
vidi: B. Begovi, Razvojni put umske privrede, str. 92, 127, 143, 144.
razvijali su se kune radinosti i razni zanati kao neophodni, dopunski izvor
prihoda. itave porodice specijalizirale su se u proizvodnji drvenog posua
(od kaike do kaca raznih veliina i namjena), poljoprivrednih alatki (vila
i grabalja), zatim drala za motike, sjekire, kose, lopate i sl., te sepeta, bre-
zovih metli itd. S obzirom na to da su u to vrijeme u Bosni kue graene
od drveta, a u Hercegovini od kamena, i u bugojanskom srezu bilo je dosta
vjetih majstora tesara, kao to su Dalmatinska Zagora i kraki predjeli
openito davali vrsne majstore u graevinskom oblikovanju kamena.
Osnovu privredne strukture grada Bugojna na razmeu XIX i XX sto-
ljea inili su trgovina, ugostiteljstvo, zanatstvo, kuna radinost i skromni
zaeci industrijske proizvodnje. U neproizvodnoj oblasti najvie radnih
mjesta nudila je dravna uprava, a zatim vojne, prosvjetne, zdravstvene i
vjerske institucije.
Godine 1855. u Bugojnu su zabiljeene tri znaajnije trgovine koje
vjerovatno, nisu bile jedine, ali su predstavljale zaetak najznaajnije pri-
vredne grane u gradu. Trgovina itom, stokom i drugim poljoprivrednim
proizvodima vodila je brzom porastu broja trgovaca, tako da je 1886. go-
dine, tri godine nakon uvoenja Trgovakog zakona za Bosnu i Hercego-
vinu, u Bugojnu bila sudski protokolirana 21 trgovaka firma,
22
dakle isti
broj kao stari trgovaki centar na Savi Bos. Kostajnica ili Zenica. Do kraja
Prvog svjetskog rata u Bugojnu su sudski protokolirane ukupno 61 firma,
od kojih je veina stabilno radila, dok su neke od njih, iz razliitih razloga,
prestajale raditi ili su propale. Za razliku od starih gradova, u Bugojnu su
trgovci Bonjaci bili u manjini. Meu prvim protokoliranim firmama spo-
minje se samo Meho Bevrnja (1886), a svi ostali iz 1900. ili 1907. godine.
Uz svega devet bonjakih dolazi i 5 jevrejskih protokoliranih trgovakih
firmi i one zajedno ine oko jedne etvrtine ukupno registriranih. Iz pre-
gleda protokoliranih firmi vidi se da su najbrojniji hrvatski i srpski trgovci
koji su zajedniki i formirali bugojansku trgovaku ariju.
22
Verzeichniss sammtlicher in Bosnien und der Herzegovina handelsgreichtlich protokolirten
Handelsf irmen zausammengestellt auf Grund der gerichtlichen Handelsregister, Sarajevo, im
Oktober 1886.
Spisak protokoliranih trgovakih f irmi u Bugojnu 1883-1918.
23
Naziv frme God. protokol. Primjedba
1. Altarac Solomon 1885. Firma se prvi put spominje 1855. god.
2. Atijas Solomon Haim 1894.
3. Atias S. Isidor 1908.
4. Atijas S. Mordohaj 1895.
5. Avdalajbegovi
Remzi beg
1907.
6. Babi Anto 1885. Firma se prvi put spominje 1855. god.
7. Babi I. Franjo 1900.
8. Babi A. Jozo 1905.
9. Babi Stipo 1885. Firma se prvi put spominje 1855. god.
10. Balagija Abdulah 1907-1912
11. Balti i Dimi 1887.
12. Braa Balti 1886.
13. Baruh Samuel 1901.
14. Behara Krstan 1908.
15. Bevrnja Meho 1886.
16. Budimir Maranguz
Pero
1886.
17. Buatlija Husein beg 1907.
18. oli Nikola i Anto 1904.
19. Dautbegovi
Mustajbeg
1907-1912.
20. Dilber Marko 1894.
21. Dimi Perendi Marko 1894.
22. Domainovi braa 1900.
23. urendi V. Risto 1904.
24. urendi Vuko 1885.
25. Frekura Franc 1884.
26. Gakovi Redo 1886.
27. Grof Ludwig 1904.
28. Grof Rudolf 1914.
29. Hadiavdi Jusuf 1908.
30. Heyduek eodor 1907.
31. Ivii Ilija 1886.
32. Ivankovi Ivi Stjepan 1908.
23
Spisak protokoliranih trgovakih firmi sainjen je na osnovu podataka u Verzeichniss, i
asopisa Bonjak i Bosanski glasnik.
33. Jeli edomir L. 1908.
34. Jeli Ilija 1886.
35. Jeli Simo 1886.
36. Jezidi Stipo 1886.
37. Karada Abdul Rezak 1908.
38. Kirli Alija 1907-1913.
39. Kolovrat braa 1886.
40. Kolovrat sinovi F. 1907.
41. Kolovrat i drug 1913.
42. Krstanovi braa 1894.
43. Maduni Ivo 1912.
44. Maduni Juko i Ivo 1894-1913.
45. Marinovi r. Simo 1910.
46. Pavlovi Nine i brat 1910.
47. Perkovi Ivankovi Ivo 1894.
48. Popadi Boko 1886.
49. Popadi braa 1886.
50. Praljak J. Jovo 1885.
51. Radovi Tomo 1894-1914
52. Rustempai
Muhamed beg
1900-1914
53. Salom Uuplija
Abraham
1885.
54. Sandi J. Ilija 1903.
55. Sinovi Nikole
Pavlovia
1885.
56. Subai Ilija 1904.
57. Subai braa 1885. Sa flijalom u Kupresu
58. andrk Ivan 1886.
59. Topi Tufeki Tomo 1885.
60. Trifkovi Lugui Ilija 1885.
61. Vasi Pero 1885.
Iz strukture trgovakih radnji u Bugojnu vidi se da one ne odudaraju
od drugih slinih mjesta u Bosni i Hercegovini. U poetku se cijela fami-
lija javlja kao nosilac firme, dok se vremenom braa dijele i stvaraju nove
trgovine, to znai da su patrijarhalne veze brzo kidane nakon nestanka oca
porodice. Druga karakteristika jeste da se na razmeu dva stoljea vri dife-
rencijacija izmeu zanata i trgovine i da se poinje stvarati tip specijalizira-
nog trgovca, za razliku od ranijih trgovaca koji, mahom, trguju mjeovitom
robom. Trgovina s epenka bila je najvaniji oblik razmjene dobara, ali se
uz ovaj vid trgovine pojavljuju godinji vaari (sajmovi, derneci, panauri),
nedjeljni i pijani dani, kao nezaobilazni i nezamjenjivi oblik razmjene
dobara izmeu sela i grada i irih oblasti meusobno. Zabiljeeno je da su
1870. godine stanovnici Bugojna zatraili od osmanskih vlasti da im odo-
bre odravanje trodnevnog godinjeg vaara u cilju poveanja trgovine i
usljed toga to se nalazi na putu kuda mnogo putnika prolazi. Iste godine,
mutesarif travnikog sandaka (okruga) objavio je da e se u Bugojnu odr-
avati vaar u trajanju od tri dana, s poetkom 15. septembra svake godine.
Odobrenje datuma i trajanja vaara vreno je posredstvom okrune oblasti
u Carigradu, a do austrougarske okupacije 1878. godine u Bosni i Herce-
govini odravani su vaari u 87 raznih gradova, varoa i sela. Od toga u 72
mjesta odravani su sedmini pijani dani, a u 27 godinji vaari. S obzirom
na to da se Bugojno nalo ve tada meu 27 mjesta koja su imala godinji
vaar, to mu je dalo novi zamah za razvoj trgovine, to potvruje i navedeni
spisak sudski protokoliranih firmi.
24
Nakon austrougarske okupacije, datum odravanja godinjeg vaara u
Bugojnu bio je promjenljiv sve do 1907. godine, od kada se ustalio na 18.
oktobar.
25
Godinji vaari u Bugojnu, kao i u drugim mjestima, predstavljali
su najvei privredni i drutveni dogaaj za koji su se briljivo pripremali svi
drutveni slojevi i svi uzrasti stanovnitva. Na njima su trgovci i zanatlije iz
raznih krajeva nudili svoju robu, seljaci su dogonili stoku, ito i proizvode
kune radinosti, razni putujui zabavljai nudili su zabavu tako da se aro-
lika masa svijeta stapala u jedinstvenu sliku vaara i njegove neponovljive
atmosfere. Svi su neto prodavali i kupovali i u tome uivali.
Prema podacima s poetkom XX stoljea, na godinji vaar u Bugojnu
dogonjeno je oko 2.400 grla rogate stoke, 400 konja, 4.000 grla sitne stoke
i oko 100 svinja, a na sedmini pijani dan prosjeno po 150 grla rogate
stoke, 50 konja, 600 komada sitne stoke i 20 svinja.
26
24
O odobravanju vaara u Bugojnu vidi list Bosna br. 209, 9. i 21. VI 1870. i br. 275 14/26.
IX 1871. Vidi takoe H. Kreevljakovi, Esnaf i i obrti, str. 18-19.
25
Bonjak 1886-1899; Bosanski glasnik 1990-1918. Datumi godinjeg vaara u Bugojnu
bili su: 30. oktobar, 18. 21. oktobar, 13. 15. maja, 6. 8. aprila, 30. oktobra 2. novem-
bra.
26
Bosanski glasnik 1907, str. 69.
Osim trgovina mjeovitom robom, itom i stokom, u Bugojnu je bilo
vie tradicionalnih bosanskih gostionica i kafana, to je neminovan pratilac
formiranja naih gradova. Poetkom XX stoljea zabiljeeno je da u Bu-
gojnu uspjeno rade dva hotela i jedno prenoite. Franc Frekura podigao
je na eljeznikoj stanici hotel Vrbas s deset soba, koji je 1908. uredio
restoran i promjenio ime u Hotel Bosna. Dobar poslovni ugled imao je
i drugi hotel Zum schwarze Adler (Kod crnog orla), iji je vlasnik bio
Ludwig Grof, koji je proirio svoj hotel i dao mu ime Grand hotel Grof .
Ovaj hotel imao je u poetku est, a 1918. godine 15 soba. U gradu je bilo i
jedno prenoite sa 4 sobe, iji je vlasnik bila Rua Grubea.
27

U gradu je bilo smjeteno vie zanatskih radnji koje su podmirivale
potrebe gradskog i okolnog seoskog stanovnitva. Struktura zanata nije bila
optereena tradicijom, nego je odgovarala stvarnim potrebama stanovni-
tva. Na cijeni su bili kovai, kolari, graevinari, koji su u veini bili duneri,
ili majstori opteg profila koji su znali izgraditi bosansku kuu od teme-
lja do useljenja. U ovom periodu dolo je do znaajnih promjena u ovoj
oblasti, jer se osim dravnih, javnih graevina, u Bugojnu poinju zidati
vee i ljepe kue za potrebe trgovaca, inovnika i zemljoposjednika koji
useljavaju u grad. Ove nove potrebe pratilo je podizanje prvih ciglana koje
prave preokret u proizvodnji graevinskog materijala koji potiskuje drvo.
Vlasnici prvih ciglana bili su Marko Ribii, Stipo andrk i Pero Kolovrat.
Time je poela i u Bugojnu era modernog graevinarstva. Podignute su
reprezentativne graevine, kao to je zgrada kotarskog ureda u arapskom
stilu (dananja gimnazija), zgrada sreskog suda, narodne osnovne kole,
eljeznike stanice, vojne pote i telegrafa itd. Oslanjajui se na bogatu
tkaku tradiciju Skopaljske doline, osnovane su filijale Tkaonice ilima
iz Sarajeva. Potreban materijal i mustre radnice su dobijale od Tkaonice i
naruene predmete izraivale kod svojih kua, a gotovu robu predavali su
firmi i dobijale odreenu platu.
28
Vaan ekonomski faktor u gradu inili su solidno plaeni inovnici,
koji su gotovo iskljuivo bili doseljenici iz raznih pokrajina Monarhije i no-
sioci modernizacije i evropeizacije u gradu. Osim nosilaca politike i vojne
vlasti, u ovu socijalnu skupinu spadali su i sreski ljekar, veterinar, apotekar
27
Bosanski glasnik 1902, str. 212; 109, str. 254; 1918, str. 180.
28
Bericht uber die Verwaltung von Bosnien und der Herzegovina 1913, str. 76.
te nekoliko uitelja i svetenika koji su, ujedno, inili i intelektualnu kremu
grada, koja je zajedno s domaim trgovakim slojem, u biti, nosilac bogatog
drutvenog i kulturno-prosvjetnog ivota.
Struktura zanimanja u bugojanskom srezu 1910. godine
29
Privredna grana Privreuje Izdravanih Svega
Poljoprivreda, sto., vrtlarstvo 15.079 26.129 41.208
umarstvo i ribolov 21 68 89
Rudarstvo 4 5 9
Ind. kamena, zemlje, gline, stakla 8 25 33
Obrada metala 223 583 806
Izrada orua i instrumenata 20 22 42
Hemijska industrija 1 2 3
Rasvjeta, vodovod i slino 4 14 18
Graevinarstvo 34 130 164
Tekstilna industrija 79 141 220
Koarska industrija 13 17 30
Drvna industrija, rezbarstvo 40 68 108
Industrija hrane 129 293 422
Proizvodnja pia i ugostiteljstvo 114 291 405
Industrija odijevanja 201 248 449
Trgovina 144 387 531
Bankarstvo i krediti 1 1 2
Saobraaj 53 143 196
Kuna posluga i razni posl. za platu 206 380 586
Javna sluba 236 500 736
Slobodna zvanja 4 6 10
Ostalih 98 129 227
S v e g a 16.712 29.581 46.293
Iz zvaninog statistikog pregleda zanimanja stanovnitva bugojan-
skog sreza 1910. godine vidi se da je svaki deseti stanovnik koji privreuje,
svoju egzistenciju osiguravao izvan agrara, odnosno da je 89% ukupnog
stanovnitva sreza ivjelo od poljoprivrede kao glavnog izvora prihoda. U
vanagrarnim oblastima zanimanja prednjaili su obrada metala, proizvo-
29
Rezultati popisa stanovnitva 1910, str. 62-63.
dnja hrane, ugostiteljstvo, industrija odijevanja, trgovina, kuna posluga i
drugi poslovi za platu, te javna sluba. U ovim granama radilo je 1.253 lica
(oko 77%) od ukupno 1.633 zaposlenih izvan agrara. To jasno pokazuje
da je bila veoma spora dinamika privrednih i socijalnih promjena u srezu.
Izostao je razvoj industrije i to se nije moglo nadomjestiti starim nainima
proizvodnje izvan agrara. U takvim uslovima, ni grad Bugojno nije mogao
promijeniti svoj trgovako-agrarni karakter. Zbog toga se u njemu nije
izvrila snanija akumulacija i organizacija kapitala koja bi stvorila nova-
ne institucije za finansiranje privrednog, prije svega industrijskog razvoja
itavog kraja. Svi novani zavodi koji su u Bugojnu formirani na razmeu
dva stoljea (Srpska tedionica, Hrvatska teaka blagajna, Hrvatska seljaka
zadruga za tednju i zajmove, Kotarska pripomona zaklada), bili su vie na-
cionalne institucije stvorene da potpomognu razvoj poljoprivrede i seljaka
veu za moderne nacionalne institucije, nego finansijske institucije koje bi
vodile optem privrednom progresu.
* * *
Na razmeu XIX i XX stoljea Bugojno se nije razvijalo samo kao
politiki i privredni centar sreza, nego je sve vie preuzimalo i kulturno-
prosvjetno i drutveno vodstvo itavog gornjovrbaskog kraja. U njemu se
relativno brzo formirao sloj imunog graanstva inovnikog i trgovakog
porijekla, pripadnika raznih nacija i kultura, koji je, kao i svugdje gdje se
javio, osjeao potrebu za viestranim drutvenim uticajem i potpunijim
duhovnim i drutvenim ivotom. Iz te potrebe nastala je viestrana i dosta
intenzivna prosvjetna, kulturna i drutveno-politika aktivnost.
Prvu osnovu kolu u Bugojnu otvorili su franjevci 1868. godine, koju je
1872. godine pohaalo 30 djece. Ova kola, kao i druge koje je osnivao ovaj
red, ukinuta je 1883. godine, jer je uslijedilo otvaranje Narodne osnovne
kole koju su pohaala djeca svih konfesija, a kolske 1886/87. u gradu je
podignuta impozantna kolska zgrada. U okviru srpsko-pravoslavne crkve-
ne optine osnovana je srpsko-pravoslavna osnovna kola, dok je uz da-
miju otvoren mekteb, a kasnije i medresa. Mrea osnovnih kola zavrena
je 1893. godine, kada je Druba sestara milosrdnica sv. Vinka iz Zagreba
otvorila u Bugojnu katoliku djevojaku kolu, koja je imala 114 uenica i
5 nastavnica.
Uitelji u narodnoj osnovnoj koli u Bugojnu 1886-1918. godine
30
Ime i prezime Godina slubovanja
1. P. Galcinja 1886-1889.
2. Tomljenovi Tomislav 1889-1892.
3. Jefto Abramovi 1893-1895.
4. Sofja Mandi 1895.
5. Josip Brki, pom. uitelj 1895.
6. Josip Ruji, starjeina 1896-1899.
7. Jelka Bili 1896-1899.
8. Ljubomir Matuli, pom. uitelj 1896-1901.
9. Josip uri, starjeina 1899.
10. Kneevi Anto 1900-1903.
11. Steinmetz Johanna, pom. uiteljica 1900-1901.
12. Frani Danica 1902-1903
13. Tomasovi Andrras, pom. uitelj 1902-1903
14. Palandi Nikola, upravitelj kole 1904-1910.
15. Miljuevi Ida 1904-1905.
16. oli Stjepan, pom. uitelj 1904.
17. ogo Husein, pom. uitelj 1905.
18. Muli Hamdija 1906-1909.
19. Beli Milan 1906-1910.
20. Vukeli Zora, pom. uiteljica 1907-1908.
21. Erdosy Zora, suplent uiteljica 1909.
22. Fejzagi Demal 1910.
23. Mandui Jelena, suplent uiteljica 1910-1916.
24. imunac Stjepan, upravitelj i uitelj kole 1911-1916.
25. iljkovi Mehmed 1911-1916.
26. Kalaica Josipa 1911-1914.
27. Vudanovi Angelina 1916-1918.
28. Konig Elza 1916.
29. Krei Ivan, upravitelj 1917-1918.
30. Hvala Matilda 1917-1918.
31. pez Marija 1917-1918.
32. Kaprikul Ana 1917-1918.
30
Spisak uitelja napravljen je na bazi podataka objavljenih u Bonjaku i Bosanskom gla-
sniku.
U poetku je u narodnoj osnovnoj koli bio zaposlen samo jedan ui-
telj, a kasnije 2 ili 3 uitelja i jedan pomoni uitelj. Iz navedenog pregleda
vidi se da su se uitelji esto mijenjali i samo mali broj je ostajao po neko-
liko godina.
Pismenost u bugojanskom srezu 1910. godine
31
Znaju itati
i pisati
Pravoslavni Katolici Muslimani Ostali Svega

Muki 537 909 584 27 2.057
enski 187 447 23 23 680
Svega 724
(6,4%)
1356
(11,14%)
607
(5,10%)
50 (71%) 2.737
Ne znaju
itati i pisati
Pravoslavni Katolici Muslimani Ostali Svega

Muki 5.696 5.396 5.737 1 16.830
enski 5.415 5.396 5.552 19 16.406
Svega 11.111
(93,6%)
10.815
(88,9%)
11.289
(5,1%)
20
(29%)
33.236
Iz tabele se vidi da je opta pismenost u bugojanskom srezu izraena
niskim procentom od 8,24% i zaostajala je iza pismenosti u Bosni i Her-
cegovini, koja se kretala oko 12%. Velike su razlike u pismenosti na selu
i u gradu, ali o tome nema odvojenih podataka. Iz tabele se, takoe, vidi
da je pismenost razliita kod pripadnika pojedinih konfesija. Pravoslavnih
je bilo pismenih 6,4%, katolika 11,14%, muslimana 5,10% i ostalih 71%.
Ovim treba dodati jo ukupno 50 lica koja su znala samo itati. Od ukupno
14.373 djece i omladine od 7 do 20 godina znalo je itati i pisati svega
1.360 ili 9,5%, to znai da je, i pored toga to su do 1912. godine u sre-
zu otvorene 4 narodne osnovne kole, zatim srpsko-pravoslavna osnovna
kola, mektebi i medresa, katolika djevojaka kola milosrdnih sestara, ne-
pismenost reproducirana s 91% tog uzrasta. Oigledna je razlika i u pisme-
nosti po polovima. Kod pravoslavnih odnos pismenih mukaraca i ena bio
je 8,6% prema 2,2%, kod katolika 14,4% : 7,6% i muslimana 9,2% : 0,41%.
Veoma nizak procent pismenih, naroito muslimanki, bio je zbog toga to
31
Rezultati popisa stanovnitva 1910, str. 20-21, 30-31.
su one vrlo rijetko pohaale narodne osnovne kole, a u mektebima se nije
uila latinica i irilica, koje su jedino bile obuhvaene statistikom, nego
samo arebica i arapsko pismo.
Drutveno-ekonomske i druge promjene na razmeu XIX i XX stolje-
a podstakle su u Bugojnu bogatu i raznovrsnu kulturno-prosvjetnu i dru-
ge drutvene aktivnosti, koje su svojim znaajem premaivale ekonomsku
snagu grada i brojnost njegovog stanovnitva. To je bilo vrijeme kada se
u cijeloj Bosni i Hercegovini osnivalo mnogo raznovrsnih drutava koja
su odraavala potrebe i interese novih i starih drutvenih snaga, vjerskih i
nacionalnih pokreta i modernih socijalno-politikih ideologija.
Kao to je oblast obrazovanja i vaspitanja imala dva usmjerenja (kon-
fesionalne kole, koje su nastavljale tradicionalnu zatvorenost obrazovanja
i vaspitanja unutar vlastite vjerske zajednice i narodne osnovne kole, koje
osniva drava, a pohaaju ih djeca bez ikakvih vjerskih i nacionalnih
ogranienja) tako je i oblast kulturno-prosvjetnog i drutvenog rada imala
dvije tendencije: jednu je zastupala i provodila austrougarska vlast, a dru-
gu domae stanovnitvo u okviru svojih vjerskih i nacionalnih zajednica.
U uslovima politike obespravljenosti, prosvjeta, kultura i umjetnost jedine
su mogle progovoriti prikrivenim politikim i nacionalnim jezikom. Otuda
su sva udruenja, bez obzira na to kakvi su im ciljevi bili i ko ih je osnovao,
imala zadatke da se nepolitiki bave politikim i nacionalnim radom.
Kulturno-prosvjetna, socijalna i humanitarna
drutva u Bugojnu 1878-1914.
32
Naziv drutva Godina
osnivanja
1. inovnika kasina Beamten Kasino 1893.
2. Ukraavajue drutvo Verscnungsverein 1895.
3. Pjevako drutvo 1898.
4. Hrvatska narodna itaonica 1900.
5. Biciklistiko drutvo 1900.
6. Dobrovoljno vatrogasno drutvo 1902.
32
Pregled drutava u Bugojnu sastavljen je u na bazi podataka koje je objavio . Pejano-
vi, u studiji Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva, str. 100. Spisak je dopunjen
podacima koje je objavio Bosanski glasnik.
Naziv drutva Godina
osnivanja
7. Turska kiraethana itaonica 1904.
8. Podrunica hrvatskog potpornog drutva Napredak 1905.
9. Srpsko pjevako drutvo Javor 1906.
10. Pododbor srpskog potpornog drutva Prosvjeta 1907.
11. Mjesni odbor Hrvatske narodne zajednice 1907.
12. Hrvatski sokol 1909.
13. Srpski soko 1909.
14. Pododbor potpornog drutva Gajret 1910.
15. Srpska narodna organizacija 1911.
16. Muslimanski klub 1913.
17. Ratno dobrovoljno dobrotvorno drutvo 1914.
Iz pregleda drutava vidi se da su stanovnici Bugojna bili veoma otvo-
reni prema kulturno-prosvjetnim, humanitarnim, sportskim i nacionalno-
politikim idejama. U drutvenom ivotu led je probijen osnivanjem i-
novnike kasine, koja zasluuje veliku panju, s obzirom na to da kasina
postaje mjesto gdje se okupljaju inovnici, vojnici, poslovni ljudi, uglavnom
doseljeni svijet koji preko kasine stvara jedan novi, drukiji drutveni ivot.
Jedno od najinteresantnijih i jedinstvenih udruenja u Bosni i Hercegovini
jeste udruenje za uljepavanje grada koje je, izmeu ostalog, imalo zadatak
da njeguje bilje, poumljava i podie parkove, to, svakako, predstavlja pre-
teu ljubitelja prirode i modernih ekolokih udruenja. Ono je interesantno
i po tome to u njemu prednjae domai ljudi svih konfesija. itaonice su u
Bugojnu imale obrazovne i humanistike ciljeve. Na primjer, Hrvatska na-
rodna itaonica u poetku ima 54 lana, a kasnije 78, a u njenom odboru sje-
de najugledniji hrvatski trgovci u gradu: Stipo Grgi, Stipo Domainovi,
Ilija Subai, Anto Babi, Stipo Budimir, fra Dominik Gojsilovi i Nikola
Dilber. Tursku itaonicu osnovao je odbor na elu sa zemljoposjednikom
Ahmed-begom Buatlijom. Hrvatsku narodnu zajednicu vodi fra Marijan
Lovri, zajedno sa Stipom Domainoviem, Stjepanom Subaiem i Ni-
nom Pavloviem, s impozantnim brojem od 450 lanova.
Humanitarne ideje drutava Prosvjete, Gajreta i Napretka, koja su
imali zadatak da pomognu podizanju nacionalne inteligencije na univerzi-
tetima i zanatlijskog i trgovakog podmlatka, naile su na dobar prijem kod
bugojanskog graanstva. Napredak ima 51 lana, Gajret 1905. godine
ima 10, a 1907 s lanovima iz Gornjeg Vakufa ima 160 lanova. Prosvjeta
1908. ima 70 lanova,
33
a njome rukovodi Risto urendi zajedno s e-
domirom Joviem, Milanom Jovanoviem i orom T. Radoviem. I kod
Srba, kao i kod Hrvata, itavim drutvenim ivotom rukovode bogati ljudi
trgovci koji se nalaze u upravnim odborima od pjevakih do sportskih i
sokolskih drutava. Pjevaka drutva, hrvatska i srpska, oslonjena su na cr-
kvu, a imaju znaajnu nacionalnu funkciju, jer se iz tih vrsta okupljanja, kao i
iz drugih, brzo prelo na nacionalnopolitike stranke. I sokolska udruenja,
koja su nosila ideju u zdravom tijelu zdrav duh, imala su zadatak da razvi-
jaju borbeni nacionalni duh. Ideju o Hrvatskom sokolu u Bugojnu uspeno
su realizirali Franjo Vinter, Ilija M. andrk, Stjepan Jandri, Vinko andrk,
Stjepan Ubovi i Stjepan Ivi (1909. ima 63 lana), a Srpski soko, koji je
osnivan od 1. avgusta 1909. do 24. januara 1910. godine, vodili su ljudi iz
uglednih srpskih porodica: Jovo Luki, Mihajlo, piro i Ilija Marinovi,
Gojko Praljak, Vojo Brani, Aleksa uri, Ljubo i Kosta Topi, Blagoje
Krstanovi, Milivoje Radovi, Risto urendi i Stevo Kokotovi.
34
U kulturno-prosvjetnom i drutvenom ivotu bugojansko graanstvo
osnivalo je ona udruenja koja su bila primjerena potrebama, interesima,
tradiciji i navikama svakog pojedinog naroda. Slijedili su jedni druge u
ostvarivanju svojih potreba i bili upueni jedni na druge. I tu se stvarala
arija, ali neto drukija od one tradicionalne, jer je nacionalni trougao
ostvarivao svoju nacionalnu integraciju u uslovima austrougarske vlasti
i formiranja gradskog miljea u Bugojnu. Otuda je on dobio specifinu
mjesnu boju u kulturno-prosvjetnom, sportskom i drugom drutvenom
aktivitetu.
***
Za razvoj Bugojna bila je posebno znaajna aktivnost njegovog grad-
skog vijea koje je imalo zadatak da se brine o zdravstvenim, komunalnim,
kolskim i drugim pitanjima vezanim za ivot graana. S obzirom na to
33
Kalendar Napredak 1909. str. 163-164, Bosanski glasnik 1909.; I. Kemura, Uloga Gajre-
ta u drutvenom ivotu Muslimana, Sarajevo 1986. tabela I.
34
ABH, ZV BiH 1909, . 18 269/26, ABH, ZV BiH, 1909. . 18-26. Za podatke zahva-
ljujemo Sajmi Ajanovi-Sari i Matku Kovaeviu iz Arhiva Bosne i Hercegovine
da je optinski budet bio fiksiran na 95.200 kruna godinje, tim novcem
nisu se mogli praviti veliki poduhvati. U rashodima se navode sljedei tro-
kovi za 1905. godinu: trokovi klaonice 695 kruna i 80 helera, doprinos za
zdravstvo 3.092 krune i 40 helera, doprinos za humanitarne svrhe 1.200
kruna, optinski dugovi 99.275 kruna i 80 helera, trokovi za osnovne kole
5.897 kruna i 60 helera. U rashodima, cifre se iz godine u godinu neznatno
mijenjaju.
U Bugojnu je ordinirao sreski ljekar dr Jozef Fogler, koji je, prema po-
dacima Bosanskog glasnika, tu slubovao od 1899. do 1915. godine. Gradska
ambulanta otvorena je 1906. Mjesto ljekara u gradu bilo je upranjeno samo
u toku ratne 1916. godine, a ve 1917. i 1918. ordinira dr Leo Schonfeld.
Bugojno je spadalo meu 37 gradova u pokrajini koji su imali apoteku, koja
je registrirana 1900. godine, a bila je vlasnitvo magistra farmacije Theodo-
ra Heydueka. Ostao je u Bugojnu do 1915. godine, a ve 1916. apoteku je
otvorio magistar farmacije Nikola Ku, koji je ostao do 1918. godine. Njega
je naslijedio magistar farmacije Ignatz Berger. Bugojno je relativno kasno,
tek 1912. godine, dobilo sreskog veterinara i tu dunost je obavljao Jozef
Halama.
35
Na razmeu XIX i XX stoljea Bugojno nije imalo moderni vo-
35
Podaci o zdravstvu u Bugojnu navedeni su prema Bosanskom glasniku.
dovod i kanalizaciju. Grad se snabdijevao vodom iz oko 70 bunara i izvora,
a isto toliko petrolejskih lampi osvjetljavalo je njegove ulice.
Gradsko vijee Bugojna (1886-1918)
36
Naelnici:
Tahir-aga Vidimli 1886-1888.
Pero Pavlovi 1889-1908.
Pero andrk 1909-1910.
Salih-aga Mandi 1911-1915.
Remzi-beg Avdalajbegovi 1917-1918.
Od 1895. biraju se podnaelnici i tu dunost su obavljali:
Mitar Popadi 1895.
Mustaj-beg Avdalajbegovi 1895-1908.
Vuk urendi 1896.
Niko Marinovi 1899-1908.
Salih ef. Mandi 1909-1910.
Jovan Topi 1909-1910.
Anto Babi 1911.
Risto urendi 1911-1918.
Nine Pavlovi 1912-1918.
Zastupnici:
Pero Pavlovi 1886.
Niko Grgi 1886-1889.
Simo Jeli 1886-1892. 1900-1901.
Tomo Topi 1886-1888.
Ibrahim ef. Karada 1886-1892.
36
Spisak lanova Gradskog vijea sainjen je na osnovu podataka iz Bosanskog glasnika
1889-1918.
Hamid Lonar 1886-1892.
Stipo Babi 1889-1892.
Niko Grgi 1886-1892.
Marko Popadi 1889-1892.
Niko Mijatovi 1889-1892.
Ibrahim Hadiali 1889-1892.
Mustaj-beg Avdalajbegovi 1893-1894.
Meho Imamovi 1893-1900.
Petar Kutlea 1893-1901.
Stipo Jezidi 1893-1898.
Vuko urendi 1893-1895.
Jovo Praljak 1893-1898.
Salih-aga Mandi 1893-1908.
Niko Marinovi 1896-1898.
Theodor Heyduek 1900-1901. 1905-1908.
Juko Maduna 1899-1901.
Marko Dilber 1899-1901.
Salom Avram 1900-1908.
Niko Dimi 1902-1908.
Ivan andrk 1902-1904.
Boko Popadi 1902-1903.
Remzi-beg Avdalajbegovi 1902-1908.
Ivan Perkovi Ivankovi 1902-1908.
Ludwig Grof 1905-1911.
Stipo Babi 1905-1908.
Marko Dimi 1905-1908.
Karada Abdul Rezak 1909-1918.
Tahir Bosto 1909-1918.
Ante Babi 1909-1910.
Stipo Domainovi 1909-1914.
Juko Maduni 1909-1911.
Boko Topi 1909-1916.
Ilija Trifkovi 1909-1910.
Stipo oli 1909-1910.
Stipo Grgi 1911.1916.
Ivica Jozi Bakarad 1911-1913.
Niko oli 1911-1918.
Zahid upa (upi) 1911-1918.
Jovo Krstanovi 1911-1913.
Salih-beg Avdalajbegovi 1915-1918.
Frano Domainovi 1915-1918.
Stjepan Subai 1915-1918.
Anto Kolovrat 1915-1918.
ore Radovi 1915-1918.
Ilija Sandi 1917-1918.
Na kraju ovog pregleda nekih pitanja u razvoju Bugojna kao grada koji
nema dugu urbanu tradiciju, moe se zakljuiti da je njegov razvoj tekao
u pravcu stvaranja jednog trgovako-agrarnog sredita. Prirodna bogatstva
i dosta jaka poljoprivreda, s vrlo znaajnom ulogom stoarstva, nisu mogle
biti oploene znatnijim industrijskim razvojem, jer za to nisu postojali ne-
ophodna infrastruktura i finansijska sredstva. U svojoj duhovnoj, kulturno-
prosvjetnoj i drutvenoj otvorenosti za moderne ideje Bugojno je pokazalo
da se razlikuje od onih gradova koji su se borili s naslagama duge urbane
tradicije.
ZAKLJUNE NAPOMENE
K
njiga Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i 20. stolje-
a bavi se znaajnim, a malo istraivanim fenomenima gradova
u Bosni i Hercegovini u vrijeme kada je u njoj okonana etvoro-
vjekovna epoha orijentalno-balkanske i orijentalno-islamske urbanizacije
i zapoela era modernizacije i oblikovanja evropskih urbanih modela. Taj
proces je tekao srazmjerno razvoju novog naina proizvodnje, izgradnji
modernog saobraaja i rezultatima migracionih kretanja.
Osnovna studija ove knjige sadri analizu 66 naselja koja su do 1910.
godine stekla status grada (gradska optina). Od toga broja 1879. godine
bilo je 46 gradova koji su imali osmansku urbanu tradiciju, a svi ostali su
status grada stekli razvojem izmeu vremenskih meaa 1879. i 1910.
godine. Prilikom istraivanja, autoru se nametnulo osnovno pitanje da li
je bosanskohercegovaki grad na razmeu dva stoljea prerastao iz ori-
jentalno-islamskog u evropski grad, odnosno kakva je relacija bosansko-
hercegovake urbane tradicije, duboko ukorijenjene u osmansko naslijee,
i modernizacije, koja uzima maha nakon uspostave austrougarske uprave
1878. godine?
Istraivanja vjerske, etnike i socijalne strukture stanovnitva, saobra-
aja, privredne aktivnosti, administrativne, vojne i kulturno-prosvjetne
funkcije bosanskohercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea,
pokazala su da su se u svim tim oblastima dogodile znaajne promjene, jer
su, uz tradicionalne oblike saobraaja, proizvodnje i trgovine, uz naslijee-
ne drutvene strukture (klase i slojeve) stvorene nove, stranog i domaeg
porijekla, sa drukijim nainom proizvodnje, miljenja i ivota. U osnovi
svih tih promjena leala je okolnost da je u Bosni i Hercegovini nesreenu
orijentalnu Osmansku carevinu zamijenila austrougarska evropska biro-
kratska pravna drava, koja sistematski i uporno gradi novi sistem vlasti, s
ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 294 295 ZAKLJUNE NAPOMENE
ciljem da u svoj dravni organizam ekonomski, politiki i kulturno integri-
ra svoju novu pokrajinu.
S obzirom na to da domai tradicionalni privredni i drutveni razvitak
nije nudio pretpostavke za modernizacijske promjene, prije svega zbog
toga to on nije stvarao domau akumulaciju kapitala, modernizacija proi-
zvodnje i drutva uopte ovdje se ne odvija unutranjim, domaim razvojem
nego podsticajem izvana, inicijativom drave i stranog privatnog kapitala.
Otuda su se, na razmeu XIX i XX stoljea, gradovi u Bosni i Hercego-
vini razvijali neravnomjerno, sa dosta lokalnih i regionalnih obiljeja, bilo
da se radi o njihovim vanjskim, vidljivim ili unutranjim, manje vidljivim
elementima. Neki od njih postali su vana industrijska sredita i postepeno
su dobijali oblike evropskog industrijskog grada (i po socijalnoj strukturi
i po vanjskom izgledu Tuzla, Zenica), dok je veina ostala na zanatstvu,
sitnom preduzetnitvu (s modernim zanatima) i pojaanim saobraajem
i trgovinom. Specifine i vidljive promjene doivjeli su i oni gradovi koji
su postali vojni centri i strateka uporita Monarhije prema jugoistoku,
a nisu ostali netaknuti ni gradovi koji su svoj znaaj dobijali kao agrarna
sredita. Ipak, najkompletniju urbanizaciju doivljavali su gradovi u kojim
su bila sjedita okrunih vlasti i, posebno, glavni grad pokrajine, Sarajevo.
Promjene su se dogaale u svim gradovima bez obzira na to da li su ostali
u zapeku novih saobraajnih i privrednih tokova ili su igrali prvorazrednu
ulogu u modernizacijskim procesima. U svakom sluaju, promjene nisu bile
spektakularne kao u zapadnoevropskim razvijenim industrijskim zemlja-
ma, pa ni u odnosu na razvoj junoslavenskih sjevernih pokrajina. Otuda
je historija bosanskohercegovakih gradova na razmeu XIX i XX stoljea,
u stvari, historija sueljavanja i sukobljavanja tradicije i modernizacije. No,
bez obzira na sve tekoe, gradovi su mijenjali i uvrivali svoj etniki,
vjerski, socijalni, kulturni i politiki mozaik i postajali vitalna sredita civi-
lizacijskih i kulturnih promjena u pokrajini.
Osim osnovne studije, knjiga sadri nekoliko primjera gradova s razli-
itim funkcijama, bez pretenzija da se uspostavlja odreena vra tipologi-
ja gradova. Tuzla je primjer industrijskog grada, Foa je za vrijeme osman-
ske vladavine izvjesno vrijeme bila centar paaluka, a nakon austrougarske
okupacije ostala je udaljena od glavnih saobraajnih puteva, ali s istaknu-
tom vojno-stratekom funkcijom prema Crnoj Gori. Fojnica je ranije bila
jedan od istaknutih centara proizvodnje bosanskog eljeza, a krajem XIX
ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 294 295 ZAKLJUNE NAPOMENE
i poetkom XX stoljea, zbog konkurencije modernih eljezara (Vare i
Zenica), ekonomski stagnira. Banjaluka je primjer grada koji demografski
raste znatno ispod prosjeka gradova u pokrajini i bez znaajnije privredne
ekspanzije postaje vano sredite u kojem se oploavaju moderne socijalne
i nacionalno-politike ideje. Modria je mali posavski grad u ijoj blizini je
osnovana poljoprivredna stanica kao ogledno dobro i poljoprivredna kola
za cijelu Posavinu, i na kraju, Bugojno, koje nije izraslo na osmanskoj urba-
noj tradiciji, nego svoju fizionomiju i znaaj stie nakon 1878. godine.
297 ZAKLJUNE NAPOMENE
ZUSAMMENFASSUNG
D
as Buch Die Stdte in Bosnien und in der Herzegowina an der
Wende vom 19. zum 20. Jahrhundert handelt ber die wichtigen,
aber wenig erforschten Phnomene der Stdte in Bosnien und in
der Herzegowina zu der Zeit als auf diesem Gebiet die vierhundertjhrige
Epoche der orientalisch balkanischen Sowie orientalisch islamischen
Urbanisierung beendet worden ist und die ra der Modernisierung und
Gestaltung von europischen urbanen Modellen begonnen hat. Dieser
Proze lief proportional zu der Entwicklung der neuen Produktionsweise,
dem Ausbau eines modernen Verkehrswesens und den Ergebnissen der
Migration.
Die Grundstudie dieses Buches enthlt die Analyse von 66 Siedlungen,
die bis zum Jahre 1910 den Status einer Stadt (Stadtgemeinde) erworben
haben. Von dieser zahl waren im Jahr 1879 46 Stdte, die eine osmanische
urbane Tradition hatten. Alle anderen erwarben den Stdte Status durch
die Entwicklung in der Zeit von 1879 bis 1910. Im Laufe der Forschung
warf sich die Grundfrage auf, ob die bosnisch herzegowinische Stadt an
der Wende von zwei Jahrunderten aus einer orientalisch islamischen in
eine europische Stadt gewachsen ist, bzw. wie ist die Beziehung der bo-
snisch herzegowinischen urbanen Tradition, welche tief in das osmanisc-
he Erbe verankert ist und der Modernisierung, die nach der sterreichisch
ungarischen Okkupation im Jahre 1878 in Schwung gekommen ist.
Die Erforschungen der religisen, ethnischen und sozialen Struktur
von Einwohnern, des Verkehrswesens, der Wirtschaft, der administrativen,
militrischen, kulturellen Funktion, sowie der Funktion vom Bildungswe-
sen der bosnisch herzegowinischen Stdten an der Wende vom 19. zum
20 Jhd. zeigten, da in all diesen Bereichen wesentliche Umwandlungspro-
297 ZAKLJUNE NAPOMENE
zesse geschehen sind, weil neben den traditionellen Formen von Verkehr-
swesen, Produktion und Handel neben den vererbten gesellschaftlichen
Strukturen (Klassen und Schichten) neue Formen geschaffen worden sind,
fremder und heimischer herkunft mit einer anderen Art von Produktion,
Denkweise und Leben sweise. Im Grunde all dieser Umwandlungen war
der Umstand, da in Bosnien und in der Herzegowina das ungeordnete
orientalische Osmanische Reich durch den sterreichisch ungarischen
europischen brokratischen Rechtsstaat vertauscht war, welcher systema-
tisch und beharrlich ein neues System der Herrschaft grndete, mit dem
Ziel, in seinen staatlichen Organismus seine neue Provinz wirtschaftlich,
politisch und kulturell zu integrieren.
Unter der Bercksichtigung der Tatsache, da die heimische tradi-
tionelle wirtschaftliche aund gesellschaftliche Entwicklung keine neue
Voraussetzungen fr die Modernisierungsvernderungen geboten hat,
vor allem deshalb, weil sie keine heimische Akkumulation des Kapitals
geschaffen hat, erfolgt die Modernisierung der Produktion und Gesellsc-
haft im allgeminen nicht nach einheimischer Entwicklung, sondern nach
den Anregungen von auen, durch die staatliche Initiative und durch das
Auslandskapital. Daher entwickelten sich an der Wende vom 19. zum
20. Jahrhundert die Stdte in Bosnien und in der Herzegowina nicht
gleichmig mit betrchtlichen Lokal und Regionalmerkmalen, seien
es uerliche, bemerkbare oder innerliche, wenig bemerkbare Elemente.
Einige von ihnen sind zu den wichtigen industriellen Mittelpunkten
geworden und bekamen allmhlich die Formen einer europischen Indu-
striestadt (auch der sozialen Struktur nach, sowie nach dem uerlichen
Aussehen Tuzla, Zenica), whrend die meisten Stdte mit dem Gewerbe,
mit kleinen Unternehmungen (mit modernem Gewerbe), mit intensivi-
ertem Verkehr und Handel geblieben sind. Die spezifischen und sicht-
baren Vernderungen erlebten diejenigen Stdte, die zu Militrzentren
und strategischen Sttzpunkte der Monarchie gegen Sdosten geworden
sind. Nicht unberhrt blieben auch diejenigen Stdte, die ihre Bedeutung
als Agrarzentren erwarben. Die vollstndigste Modernisierung erlebten
jedoch die Stdte in welchen der Sitz der Kreisbehrden war, besonders
die Hauptstadt der provinz, Sarajevo. Die Vernderungen geschahen in
allen Stdten, ohne Rcksicht darauf, ob sie abseits von Verkehrs und
Wirtschaftsentwicklung lagen oder aber eine hervorragende Rolle in den
Modernisierungsprozessen spielten. Diese Vernderungen waren jeden-
falls nicht spektakulr wie in den westeuropischen entwickelten Indu-
strielndern, auch nicht in Bezug auf die Entwicklung von jugoslawischen
nrdlichen Provinzen.Daher mu betont werden, da die Geschichte der
bosnisch herzegowinischen Stdten an der Wende vom 19. zum 20 Jhd.
in der Wirklickeit eine Geschichte der Konfrotierung und des Konflikts
von Tradition und Modernisierung war. Aber, ohne Rcksicht auf all die
Schwierigkeiten haben die Stdte ihr ethnisches, religises, soziales, kul-
turelles und politisches Mosaik gendert und gefestigt und zum vitalen
Mittelpunkt der zivilisatorischen und kulturellen Umwandlung in der
Provinz geworden.
Auer der Grundstudie enthlt das Buch einige Beispiele von Stdten
mit verschiedenen Funktionen, ohne Anspruch darauf, eine bestimmte
konsistente Typologisierung vorzunehmen. Tuzla ist ein Beispiel einer
Industriestadt, Foa war in der Zeit der Osmanischen Herrschaft eine
Zeitlang das Zentrum des Paschaliks und nach der sterreichisch unga-
rischen Okkupation blieb es weit von de hauptverkehrspunkten entfernt,
aber mit einer ausgeprgten militrischen und strathegischen Funktion
gegen Montenegro. Fojnica war frher einer der bedeutenden Zentren der
Bosnischen Stahlproduktion. Ende des 19. Jahrhunderts und zu Beginn
des 20. Jhd. stagniert Fojnica in konomischer Hinsicht wegen der Kon-
kurrenz der modernen Eisenwerke (Vare und Zenica). Banjaluka ist ein
Beispiel der Stadt, die demographisch wesentlich unter dem Durchschnitt
der Stdte in der Provinz wchst und ohne wesentlicherer Wirtschaft-
sexpansion zum wichtigen Mittelpunkt wird, in welchem die modernen
sozialen und national politischen Ideen befruchtet werden. Modria ist
eine kleine Stadt in der Posavina, in derer Nhe eine landwirtschaftliche
Versuchsstation als landwirtschaftliche Schule fr ganz Posavina erffnet
worden ist und letztendlich Bugojno, das nicht auf der osmanischen urba-
nen Tradition gewachsen ist, sondern sein Aussehen und seine Bedeutung
nach 1878 erwarb.
PRILOZI
301 PRILOZI
301 PRILOZI
B
R
O
J

K
U
A

I

S
T
A
N
O
V
A

U

B
O
S
A
N
S
K
O
H
E
R
C
E
G
O
V
A
K
I
M

G
R
A
D
O
V
I
M
A

1
8
7
9
-
1
9
1
0
.

G
O
D
I
N
E
T
A
B
E
L
A

1

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 302 303 PRILOZI
T
A
B
E
L
A

1

(
N
A
S
T
A
V
A
K
)
T
A
B
E
L
A

1

(
N
A
S
T
A
V
A
K
)
P
R
I
R
A
T
A
J

S
T
A
N
O
V
N
I
T
V
A

U

B
O
S
A
N
S
K
O
H
E
R
C
E
G
O
V
A
K
I
M

G
R
A
D
O
V
I
M
A
O
D

1
8
7
9
.

D
O

1
9
1
0
.

G
O
D
I
N
E
T
A
B
E
L
A

2

T
A
B
E
L
A

2

(
N
A
S
T
A
V
A
K
)

T
A
B
E
L
A

2

(
N
A
S
T
A
V
A
K
)

S
O
C
I
J
A
L
N
A

S
T
R
U
K
T
U
R
A

B
O
S
A
N
S
K
O
H
E
R
C
E
G
O
V
A
K
I
H

G
R
A
D
O
V
A

P
R
E
M
A

P
O
P
I
S
U

1
8
8
5
.

G
O
D
I
N
E
T
A
B
E
L
A

3


T
A
B
E
L
A

3

(
N
A
S
T
A
V
A
K
)

T
A
B
E
L
A

3

(
N
A
S
T
A
V
A
K
)
PRIVREDNA STRUKTURA SARAJEVA, BANJALUKE, MOSTARA I TUZLE 1910. GODINE I BROJ LICA
KOJA PRIVREUJU *
TABELA 4

AGRARNO STANOVNITVO U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA
1895. I 1910. GODINE
TABELA 5


TABELA 5 (NASTAVAK)
ZEMLJOPOSJEDNICI SA KMETOVIMA I BEZ KMETOVIMA KMETOVIMA KMETOVA U BOSANSKOHERCEGOVAKIM KMETOVA KMETOVA
GRADOVIMA 1895. I 1910.
TABELA 6


TABELA 6 (NASTAVAK)
TABELA 7


TABELA 7 (NASTAVAK)
BROJ AKTIVNIH VOJNIKA U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA
1895. I 1910. GODINE
TABELA 8


TABELA 8 (NASTAVAK)
MUSLIMANI U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA
1879, 1885 1895. I 1910. GODINE
TABELA 9


TABELA 9 (NASTAVAK)
PRAVOSLAVNI U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA
1879, 1885, 1895. I 1910. GODINE
TABELA 10


TABELA 10 (NASTAVAK)
KATOLICI U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA
1879, 1885, 1895. I 1910.
TABELA 11


JEVREJI U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA
1879, 1885, 1895. I 1910.
TABELA 12


DOSELJENICI (STRANCI)
U BOSANSKOHERCEGOVAKIM GRADOVIMA 1885-1910.
TABELA 13



D
O
S
E
L
J
E
N
I
C
I

U

E
S
T

(
6
)

O
K
R
U
N
I
H

G
R
A
D
O
V
A
T
A
B
E
L
A

1
4

D
R
A
V
N
A

P
R
I
P
A
D
N
O
S
T

I

M
A
T
E
R
N
J
I

J
E
Z
I
K

S
T
A
N
O
V
N
I
T
V
A

S
A
R
A
J
E
V
A
,

T
U
Z
L
E
,

B
A
N
J
A
L
U
K
E

I

M
O
S
T
A
R
A

1
9
1
0
.

G
O
D
I
N
E
*
T
A
B
E
L
A

1
5

T
A
B
E
L
A

1
5

(
N
A
S
T
A
V
A
K
)

IZVORI I LITERATURA
Izvori
A: Neobjavljeni izvori
1. Arhiv Bosne i Hercegovine (ABH):
Zajedniko ministarstvo fnansija (ZMF)
Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu (ZVBH)
2. Arhiv franjevakog samostana u Fojnici:
Chronologia domus od 1901-1928, Sabrao fra Mijo V. Batini
Ispitno izvjestje o napretku uenika I-IV razreda za kolske godine od 1879-1882.
Ljetopis uione narodne u Fojnici od godine 1871.
Odredbe otaca vijenika (diskreta) asnog samostana sv. Duha u Fojnici.
3. Regionalni arhiv Doboj:
Srpsko-pravoslavna crkveno-kolska optina Modria, 1883-1910.
B: Objavljeni izvori
Arhiv Komunistike partije Bosne i Hercegovine, Socijalistiki pokret u Bosni i
Hercegovini 1905-1919., Tom II, Sarajevo, 1951.
Bericht uber die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1913-1917.
Die Landwirtschaft in Bosnien und der Hercegovina, Sarajevo, 1899.
Ergebnisse der Viehzahlung in Bosnien und der Hercegovina vom Jahre 1895.
(Rezultati popisa marve u Bosni i Hercegovini od godine 1895)
Die Ergebnisse der Viehzalung in Bosnien und der Hercegovina vom Jahre 1910,
Sarajevo, 1912.
Graa o poecima radnikog pokreta u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1905.,
Priredio: Vojislav Bogievi, Sarajevo 1958.
Hauptresultate der Volkszhlung in Bosnien und der Hercegovina vom 22. April
1895 (Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni I Hercegovini od 22. aprila 1895).
Sarajevo, 1896;
Kongresi Glavnog radnikog saveza za Bosnu i Hercegovinu (1905-1919), - graa
Priredili: Boo Madar, Ibrahim Karabegovi i Iljas Hadibegovi, Sarajevo 1985.
Ortschafts und Bevlkerung Statistik von Bosnien und der Hercegovina. Sarajevo,
1880 (Statistika miesta i puanstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1880.
Ortschaft-und Bevolkerungs-Statistik von Bosnien und der Hercegovina nach dem
Volkszahlungs-Ergebnisse vom 1. Mai 1885. (tatistika miesta i iteljstva Bosne i
Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885), Sarajevo, 1886.
Rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910, Sarajevo,
1912.
Sammlung der Gesetze und Verordnungen fur Bosnien und die Hercegovina, 1883.
Zbornik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu 1883, Sarajevo
Verzeichniss smmtlicher in Bosnien und der Hercegovina handelsgerichtlich
334 335
protokollirten Handelsfrmen zasummengestelt auf Grund der gerichtlihen
Handeisregister, Sarajevo, im Oktober 1886., Biblioteka Arhiva Bosne i Hercegovine
u Sarajevu.
C: tampa
Bosanski glasnik (Bosnischer Bote) 1890-1918.
Bosna.
Bonjak 1886-1899.
Financijalni ljetopis bo.-herc. kompas 1912/1913.
Glas slobode.
Kalendar Napredak za godinu 1908, 1909, 1913.
Vjesnik sokolske upe Petar Veliki Oslobodilac.
Literatura
Banjaluka u novijoj istoriji (1878-1945), Sarajevo 1978.
Branislav Begovi, Strani kapital u umskoj privredi Bosne i Hercegovine za vrijeme
otomanske vladavine, Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo i drvnu
industriju u Sarajevu, Godine 5, br. V, Sarajevo 1960.
Branislav Begovi, Razvojni put umske privrede u Bosni i Hercegovini u periodu
austrougarske uprave (1878-1918) sa posebnim osvrtom na eksploataciju uma i
industrijsku preradu drveta, Sarajevo 1978.
Duan Beri, Bosna i Hercegovina od kraja XVIII veka do 1914. u najnovijoj
jugoslovenskoj istoriografji. Zbornik Matice srpske za istoriju broj 37/1988.
Risto Besarovi, Iz kulturne prolosti Bosne i Hercegovine (1878-1918), Sarajevo
1987.
Vojislav Bogievi, Seljaki pokret u Bosanskoj krajini i Posavini 1910. godine,
Godinjak drutva istoriara Bosne i Hercegovine, II, Sarajevo 1950.
Vojislav Bogievi, Pismenost u BiH od pojave slovenske pismenosti u I vijeku do
kraja austrougarske vladavine u BiH 1918. godine, Sarajevo 1976.
Brko i okolina u radnikom pokretu i NOB, Tuzla 1985.
Hajrudin uri, Muslimansko kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine,
Sarajevo 1983.
Robert Donia Fin-de-siecle Sarajevo. Habsburka transformacijsa osmanskog grada.
Prilozi Instituta za istoriju, br. 32, Sarajevo 2003, str. 149-179
Dvadeset pet godina rada Prosvjete 1902-1927., Sarajevo 1927.
Luka akovi, Rudarstvo i topioniarstvo u Bosni i Hercegovini, Tuzla 1980.
Luka akovi, Politike organizacije bosanskohercegovakih katolika Hrvata,
Zagreb 1985.
Milorad Ekmei, Internacionalni interkontinentalni migracioni pokreti iz
jugoslovenskih zemalja od kraja XVIII vijeka do 1941. godine. Godinjak Drutva
istoriara BiH, god. XX, 1972-1973, Sarajevo 1974.
Milorad Ekmei, Malo preduzee u uslovima industrijalizacije u jugoslovenskim
334 335
zemljama od kraja XVIII vijeka do 1941. Godinjak Drutva istoriara BiH, god.
XXVIII-XXX, 1977-1979., Sarajevo 1979.
Milorad Ekmei, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918. 2., Beograd 1989.
Hazim Eminefendi, Radniki pokret i KPJ u Jajcu od osnivanja do kapitulacije stare
Jugoslavije (1878-1941), Jajce 1980.
Milenko S. Filipovi, Modria, Skoplje 1932.
Milenko S. Filipovi, Modria nekad i sad, Sarajevo 1958.
Fojnica kroz vijekove, Fojnica Sarajevo 1987.
Berislav Gavranovi, Uspostava redovite katolike hijerarhije u Bosni i Hercegovini
1881. godine, Beograd 1935.
Milan Gavri, Napad na nadnice rudara Kreke krajem XIX vijeka, Prilozi, I/1965,
Institut za istoriju radnikog pokreta u Sarajevu, Sarajevo 1965.
M. Gerber, Die Entwicklung der Industrie Bosnien und der Hercegovina in der
letzten zehn Jahren, Berlin 1914.
Mirjana Gross, Hrvatska politika u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1912, Historijski
zbornik. God. XIX-XX, 1966-67. Zagreb 1968.
Iljas Hadibegovi, Uvoenje obaveznog bolesnikog osiguranja u Bosni i
Hercegovini 1909-1910. godine. Glasnik arhiva i Drutva arhivista BiH. VIII-IX,
Sarajevo, 1968/69.
Iljas Hadibegovi, Razvoj radnikog pokreta u Tuzli za vrijeme austrougarske
vladavine (1878-1918), Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, Knjiga prva, Tuzla
1979.
Iljas Hadibegovi, Postanak radnike klase u Bosni i Hercegovini i njen razvoj do
1914. godine, Sarajevo 1980.
Iljas Hadibegovi, Poslijeratna istoriografja o Bosni i Hercegovini za vrijeme
austrougarske vladavine 1878-1918. godine. Savjetovanje o istoriografji Bosne
i Hercegovine (1945-1982), ANUBiH, Posebna izdanja, knj. LXV, Odjeljenje
drutvenih nauka knj. 12, Sarajevo 1983.
Iljas Hadibegovi i Husnija kamberovi: Graansko drutvo u Bosni i Hercegovini
porijeklo i kontekst. 99. Revija slobodne misli, br. 910, septembar decembar
1997, str. 4856.
Lamija Hadiosmanovi, Biblioteke u Bosni i Hercegovini 1878-1918, Sarajevo
1980.
Adem Handi, Znaaj muafjeta u razvitku gradskih naselja u Bosni u XVI vijeku,
Jugoslavenski historijski asopis 1-2, Beograd 1974.
Adem Handi, O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stoljeu, Uloga
drave i vakufa, POF XXV 1975, Sarajevo 1977.
Adem Handi, O ulozi dervia u formiranju gradskih naselja u Bosni u XV stoljeu,
POF, XXX/1981.
Ferdo Hauptmann, Bosanske fnansije i Kallayeva industrijska politika. Glasnik
Arhiva i Drutva arhivskih radnika BiH, 1972/73, XII-XIII, Sarajevo 1973.
Ferdo Hauptmann, Privreda i drutvo Bosne i Hercegovine u doba austrougarske
vladavine (1878-1918), Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, ANUBiH, Posebna
izdanja, knj. LXXIX, Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 18. Sarajevo 1987.
IZVORI I LITERATURA
336 337
Kemal Hrelja, Industrija Bosne i Hercegovine do kraja prvog svjetskog rata, Beograd
1961.
Hrvatsko kulturno drutvo Napredak u kratkim crtama i slikama. 1902-1927.,
Sarajevo 1927.
Mustafa Imamovi Pravni poloaj i unutranjopolitiki razvitak Bosne i Hercegovine
1878-1914., Sarajevo 1976.
Kasim Isovi, Odjeci i uticaji oktobarske revolucije na prilike u radnikom pokretu
Bosne i Hercegovine (1917.1921) Graa. Glasnik arhiv i drutva arhivskih radnika
BiH, knj. VII, Sarajevo 1967.
Istorija srpskog naroda VI-1, Beograd 1983.
Tomislav Iek: Mjesto i uloga Napretka u kulturnom ivotu Hrvata Bosne i
Hercegovine (1918.-1941.). Sarajevo 2002.
Boo Jokanovi, Radniki pokret Zenice do 1941., Zenica 1986.
Ivan Frano Juki, Zemljopis i poviestnica Bosne, Zagreb 1851.
Devad Juzbai, Izvjetaj Hermana von Sautera o odnosima Bosne i Hercegovine
i Monarhije u svjetlu austrougarskih ekonomskih suprotnosti. Godinjak DIBiH,
1968-1969, XVIII, Sarajevo 1970.
Devad Juzbai, Jeziko pitanje u austrougarskoj politici u Bosni i Hercegovini pred
prvi svjetski rat, Sarajevo 1973.
Devad Juzbai, Izgradnja eljeznica u Bosni i Hercegovini u svjetlu austrougarske
politike od okupacije do kraja Kallayeve ere, Sarajevo 1974.
Devad Juzbai Nusret ehi, Bosna i Hercegovina 1875-1914. u radovima
jugoslovenskih istoriara u posljednih deset godina, Prilozi Instituta za istoriju, br.
11-12, Sarajevo 1976.
Hamdija Kapidi, Prilozi za istoriju ustanka iz godine 1882. Godinjak istorijskog
drutva BiH, III, Sarajevo 1952.
Hamdija Kapidi, Institut za istraivanje Balkana u Sarajevu 1904-1918 (Namjena i
planovi), Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu, knj. II, Sarajevo 1964.
Vjekoslav Klai, Bosna, Podaci o zemljopisu i poviesti, Zagreb 1878.
Ibrahim Kemura, Uloga Gajreta u drutvenom ivotu Muslimana BiH (1903-
1941), Sarajevo 1986.
Konjic i njegova okolina u vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918., III, Konjic
1990.
Desanka Kovaevi-Koji, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske drave.
Sarajevo 1978.
Hamdija Kreevljakovi, Esnaf i obrti u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1961.
Hamdija Kreevljakovi, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave, Sarajevo 1969.
Gojko Krulj, Gradska privreda, Napor Bosne i Hercegovine za osloboenje i
ujedinjenje, Sarajevo 1919.
Todor Kruevac, Sarajevo pod austrougarskom upravom 1878-1918., Sarajevo 1960.
Radoslav Lopai, Biha i Bihaka krajina. Matica hrvatska, Zagreb 1943.
Ljetopis o Osnovnoj koli u Modrii, Rukopis, Sastavili: Branko Simi i Halid
Dubinovi.
Milan Ljiljak, Pota, telegraf i telefon u Bosni i Hercegovini, II, Sarajevo, 1981.
336 337
Boo Madar, Pokret Srba Bosne i Hercegovine za vjersko-prosvjetnu samoupravu,
Sarajevo 1982.
Boo Madar, Prosvjeta. Srpsko prosvjetno i kulturno drutvo 1902-1949, Akademija
nauka i umjetnosti Republike Srpske, Odjeljenje drutvenih nauka, knjiga V, Banja
Luka Srpsko Sarajevo, 2001.
Mala enciklopedija Prosveta, Beograd 1968.
Marko Markovi, Bankarstvo u Bosni i Hercegovini. Bosna i Hercegovina kao
privredno podruje, Sarajevo 1938.
Vinko Mikolji, Povijest eljeza i eljeznog obrta u Bosni, Zenica 1969.
Mijo Mirkovi, Industrijska politika, Beograd 1936.
Modria sa okolinom u prolosti, Modria 1986.
Lewis Mumford, Grad u historiji, Zagreb 1988.
Hakima Muratbegovi, Hronika Tarevaca, Modria 1970.
Mitar Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovine za vrijeme austrougarske okupacije
(1878-1918), Sarajevo 1972.
Mitar Papi, Istorija srpskih kola u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1978.
Mitar Papi, Hrvatsko kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine, Sarajevo
1982.
ore Pejanovi, Kulturno-prosvetna, humana i socijalna drutva u Bosni i
Hercegovini za vreme austrijske vladavine, Sarajevo 1930.
ore Pejanovi, Stanovnitvo, kolstvo i pismenost u krajevima bive Bosne i
Hercegovine, Sarajevo 1939.
ore Pejanovi, tampa u Bosni i Hercegovini 1850-1941., Sarajevo 1948.
ore Pejanovi, Srednje i strune kole u Bosni i Hercegovini od poetka do 1941.,
Sarajevo 1953.
ore Pejanovi, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, SANU, knj.
CCXXIX Odelenje drutvenih nauka nova serija, 12, Beograd 1955.
Muhsin Rizvi, Knjievno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u
doba austrougarske vladavine, Sarajevo 1973.
Rogatica, Sarajevo 1966.
P. Rovinskij, Nabljudenija vo vremja puteestvija po Bosnii v 1879. godu. Ninaja
Tuzla (Dolnija Tuzla), urnal Ministerstva narodnogo prosveenija, ast CCVIII,
mart 1880, S. Peterburg 1880.
Radovan Samardi, O gradskoj civilizaciji na Balkanu XV-XIX veka, Gradska
kultura na Balkanu (XV-XIX vek), Balkanoloki institut SANU, Posebna izdanja
knj. 20, Beograd 1984.
Ferdinand Schmid, Bosnien und die Hercegovina unter der Verwaltung Oesterreich
Ungarns, Leipzig 1914.
Spomenica o proslavi desetogodinjice Prosvjete, Pregled prosvjetnog i kulturnog
rada Srba Bosne i Hercegovine od 1902-1912., Sarajevo 1912.
Nusret ehi, Autonomni pokret Muslimana za vrijeme austrougarske uprave u
Bosni i Hercegovini, Svjetlost, Sarajevo 1980.
Ibrahim Tepi, Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima (1856-1878), Sarajevo
1989.
IZVORI I LITERATURA
338
Esad Tihi, Omer Hamzi, Graanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Graanica
1988.
Nikolaj Todorov, Balkanskijot grad XVI-XIX vek, Sofja 1972.
Dragia Trifkovi, Tuzlanski vremeplov, I, Tuzla 1981.
Dragia Trifkovi, Tuzlanski vremeplov, II, Tuzla 1983.
Dragia Trifkovi, Tuzlanski vremeplov, III, Tuzla 1988.
Martin Udovii, Travnik u vrijeme Austro-Ugarske 1878-1918., Travnik 1981.
Milan Vasi, Socijalno-ekonomske prilike u balkanskim zemljama pod turskom
vlau. Zbornik Matice srpske za istoriju, br. 34/1986.
Milan Vasi, Islamizacija na Balkanskom poluostrvu. Pristupno predavanje u
ANUBiH, odrano 8. maja 1990. godine
Veleizdajniki proces u Banjaluci, Zbornik radova, Banjaluka 1987.
Behija Zlatar, Tipologija gradskih naselja na Balkanu u XVI vijeku. Gradska kultura
na Balkanu (XV-XIX vek), 2, Zbornik radova SANU Balkanoloki institut, Posebna
izdanja 36, Beograd 1988.
Jozo Zvonigradski, Hrvatsko-katoliko prosvjetno drutvo Rodoljub u Fojnici,
Franjevaki vjesnik, Beograd 1933.
338
Ajkunia toila 274
Alipain Most 76
Alir 27
Arad 125
Amerika 264
Austrija 19, 24, 28, 48, 54,
82, 89, 98, 102, 109,
115, 124, 127, 128,
146, 184, 190, 251,
331
Austro-Ugarska 7, 9, 11,
14, 15, 19, 20, 51, 70,
76, 83, 93, 94, 96, 98,
107, 108, 113, 122,
134, 146, 154, 171,
173, 175, 188, 230,
234, 274, 327, 330
Babenica 227
Bakovii 143, 157, 158,
159, 160, 184
Balkan 12, 13, 14, 74, 82,
83, 93, 94, 270
Balkansko poluostrvo 13,
83, 114
Bandin Odak 95
Banovii 197, 210
Banja 114
Banja Luka 5, 8, 9, 23, 24,
25, 33, 34, 35, 38, 40,
41, 57, 61, 64, 65, 69,
74, 75, 76, 77, 78, 82,
84, 89, 113, 125, 214,
215, 216, 217, 218,
219, 220, 222, 223,
224, 225, 226, 260,
295, 298, 302, 305,
308, 310, 312, 314,
316, 318, 320, 322,
324, 326, 330, 331
Barakovac 99
Bastasi 120, 121, 122, 134
Be 18, 57, 76, 88, 110, 111,
123, 137, 158, 188,
190, 191
Beograd 12, 18, 23, 30, 125,
127, 159, 168, 180,
209, 240
Berlin 47, 95, 109
Biha 9, 34, 37, 38, 40, 51,
60, 61, 62, 75, 76, 77,
78, 82, 125, 213, 301,
304, 307, 311, 313,
315, 317, 319, 321,
323, 325, 327, 330
Bihaka krajina 9
Bijeljina 38, 40, 41, 60, 61,
62, 75, 76, 77, 82, 89,
245, 248, 301, 304,
307, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 327
Bijokovo 99
Bilea 31, 34, 37, 38, 50, 51,
60, 61, 303, 306, 309,
312, 314, 316, 318,
320, 322, 324, 329
Bistarac 195
Bistrica 157, 158
Bjeanije 156
Bora 119, 122
Borje 118
Borovnica 157
Bosanska Dubica 31, 37,
38, 41, 76, 302, 305,
308, 312, 314, 316,
318, 320, 322, 324,
326
Bosanska Gradika 35, 37,
38, 40, 41, 60, 75, 76,
94, 302, 305, 309, 312,
314, 316, 318, 320,
322, 324, 326
Bosanska krajina 60, 215,
219, 248, 249
Bosanska Kostajnica 30,
31, 35, 41, 60, 69, 276,
302, 306, 309, 312,
314, 316, 318, 320,
322, 324, 326
Bosanska Krupa 31, 38, 60,
61, 69, 301, 304, 307,
311, 313, 315, 317,
319, 321, 323, 325,
327
Bosanska Raa 76
Bosanski Brod 22, 23, 24,
26, 34, 35, 37, 38, 60,
61, 62, 69, 76, 89, 94,
184, 271, 302, 306,
309, 312, 314, 316,
318, 320, 322, 324,
326
Bosanski Novi 38, 40, 60,
75, 76, 77, 302, 305,
309, 312, 314, 316,
318, 320, 322, 324,
326
Bosanski Petrovac 38, 301,
304, 307, 311, 313,
315, 317, 319, 321,
323, 325, 327
Bosanski amac 34, 37, 38,
41, 61, 76, 302, 305,
REGISTAR GEOGRAFSKIH NAZIVA
ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 340 341 REGISTAR
308, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 328
Bosna 12, 26, 40, 60, 72, 94,
95, 113, 119, 126, 127,
130, 156, 158, 169,
187, 191, 192, 195,
214, 230, 260, 261,
276, 279, 280
Bosna (rijeka) 22, 26, 50,
189, 227, 237, 245,
260
Bosna i Hercegovina 7, 8,
9, 12, 13, 14, 15, 16,
17, 18, 19, 20, 21, 22,
23, 24, 25, 26, 27, 28,
29, 30, 32, 33, 37, 40,
41, 42, 43, 44, 45, 46,
47, 48, 49, 50, 51, 52,
53, 54, 55, 56, 57, 59,
60, 63, 64, 65, 66, 67,
68, 72, 74, 75, 76, 77,
78, 79, 80, 81, 82, 83,
84, 85, 86, 87, 88, 90,
91, 93, 94, 95, 96, 97,
99,102, 104, 105, 106,
107, 108, 109, 110,
113, 114, 115, 118,
119, 122, 123, 124,
125,127, 128, 130,
131, 132,133, 134,
135, 136, 137, 138,
140, 144, 145, 146,
148, 150, 151, 152,
153, 154, 155, 156,
158, 159, 160, 161,
162, 163, 165, 166,
168, 169, 170, 171,
173, 174, 175, 177,
178, 179, 180, 181,
182, 183, 187, 189,
190, 191, 193, 195,
196, 197, 198, 201,
202, 203, 204, 205,
206, 208, 210, 211,
212, 214, 215, 219,
220, 222, 223, 224,
225, 226, 228, 229,
234, 235, 236, 237,
239, 240, 245, 247,
248, 249, 250, 251,
252, 254, 255, 256,
257, 263, 264, 265,
269, 270, 271, 272,
274, 275, 276, 278,
279, 280, 284, 285,
286, 293, 294, 296,
297, 303, 306, 309,
312, 314, 316, 318,
329, 330, 331
Brko 9, 24, 28, 34, 37, 38,
40, 41, 60, 61, 62, 75,
76, 77, 82, 89, 245,
301, 304, 307, 311,
313, 315, 317, 319,
321, 323, 325, 327
Brest-Litovsk 129, 172
Brestovsko 143
Brod 99, 120, 121, 122, 227
Brno 88
Budimpeta 88
Bugojno 5, 8, 26, 30, 31, 34,
35, 37, 38, 41, 60, 259,
260, 261, 262, 263,
264, 265, 268, 269,
270, 271, 272, 273,
274, 276, 278, 279,
280, 282, 283, 285,
286, 287, 288, 289,
291, 295, 298, 302,
305, 308, 311, 313,
315, 317, 319, 321,
323, 325
Bukinje 195
Bukovica 143
Busovaa 143, 147, 157,
175, 184
Carigrad 23, 86, 109, 114,
209, 215, 249, 279
Cazin 37, 38, 60, 61, 77,
301, 304, 307, 311,
313, 315, 317, 319,
321, 323, 325, 327
Cerik 195
Ciganluk 228
Ciglana 197
Crkovite 156
Crna Gora 8, 24, 50, 94,
97, 102, 109, 115, 120,
122, 124, 125, 126,
130, 131, 132, 156,
204, 294
Crnii 143
Cvilin 121
ajnie 38, 61, 69, 95, 118,
120, 131, 301, 304,
307, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 327
apljina 31, 34, 35, 61, 62,
303, 306, 309, 312,
314, 316, 318, 320,
322, 324, 329
arija 263
aulija 263
elebii 120, 122, 125, 134
elebija 263
esta 260
ipulji 261
ehotina 111
Dalmacija 18, 50, 204,260
Dalmatinska Zagora 260,
271, 276
Derventa 12, 38, 41, 51, 60,
61, 62, 75, 76, 77, 82,
89, 302, 306, 309, 312,
314, 316, 318, 320,
322, 324, 326
Deevice 158
Doboj 26, 30, 34, 35, 38, 60,
61, 62, 125, 188, 201,
227, 243, 248, 254,
303, 306, 309, 312,
314, 316, 318, 320,
322, 324, 326
Dobrljin 23, 24, 25, 35, 76,
215
Dobrnja 195
Dobrinja 227, 228
Dobrun 102
Domanovii 76
Donja Tuzla 192, 193, 214
Donji Vakuf 34, 62, 260,
261, 262, 265, 268,
269, 270, 271, 273,
275, 302, 305, 308,
311, 314, 315, 317,
319, 321, 323, 325
Donjii 263
Dragaa 156, 157
Drina 26, 95, 109, 120, 121,
125, 126, 142, 206,
227, 237
Drvar 31, 35, 38, 57, 61,
89, 301, 304, 307, 311,
313, 315, 317, 319,
321, 323, 325, 327
Dubrovnik 26, 50, 114
Dugo Polje 256
Dusina 143
Duvno 30, 31, 37
urevac 217
Engleska 24, 82
Evropa 56, 134
Foa 5, 8, 38, 50, 51, 60, 61,
69, 77, 93, 95, 96, 97,
98, 99, 100, 101, 102,
107, 108, 109, 110,
111, 112, 113, 114,
115, 117, 118, 119,
120, 121, 122, 123,
124, 125, 126, 127,
128, 129,130, 134,
135, 136, 137, 138,
139, 140, 141, 142,
294, 298, 301, 304,
307, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 327
Fojnica 5, 8, 9, 35, 41, 60,
62, 69, 143, 144, 145,
146, 147, 148, 149,
154, 155, 156, 157,
158, 160, 161, 162,
163, 164, 165, 166,
167, 168, 169, 170,
171, 172, 173, 174,
175, 176, 177, 178,
179, 180, 181, 182,
183, 184, 185, 192,
194, 210, 294, 298,
301, 304, 307, 311,
313, 315, 317, 319,
321, 323, 325, 327
Fojnica (rijeka) 156, 161
Francuska 69, 82
Franz-Josefsfeld 76
Gabela 26, 50
Gacko 30, 31, 34, 37, 38,
50, 60, 61, 77, 122,
142, 303, 306, 309,
312, 314, 316, 318,
320, 322, 324, 329
Gaj 144, 228
Garevac 227, 256
Glamo 34, 35, 37, 60, 62,
69, 302, 305, 308, 311,
314, 316, 318, 320,
321, 323, 325
Glasinac 95, 119
Gojevii 183
Gorade 30, 31, 34, 37, 38,
50, 60, 61, 77, 95, 117,
118, 126, 131, 301,
304, 307,311, 313,
315, 317, 319, 321,
323, 325, 327
Gornja Tuzla 30, 31
Gornji Vakuf 31, 37, 60, 62,
76, 184, 260, 261, 265,
268, 269, 273, 275,
287, 302, 305, 308,
311, 314, 315, 318,
319, 321, 323, 325
Gostilja 189, 190
Grabovica Turska 200
Grac 125, 219, 227
Graanica 9, 38, 41, 60,
227, 260, 301, 305,
308, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 327
Gradac 99
Gradaac 38, 60, 245, 248,
249, 301, 305, 308,
311, 313, 315, 317,
319, 321, 323, 325,
327
Gradina 144
Gradika 215
Grahovo 77
Grka 82
Gvoani 143, 157, 158,
161
Gvoanka 156, 157
Han-Pijesak 26, 126
Hercegovina 23, 50, 60, 61,
74, 95, 109, 113, 130,
162, 264, 276
Holandija 82
Homolj 143
Hrastina 144
Hrastnik 191
Hrvatska 18, 147, 166, 168,
184, 204, 217, 220
Hude 195
Hum 26, 50, 120
Husino 195
Idrija 191
Ilida 76
Imotski 94
Italija 82, 147, 171
Ivanii 26
Ivanovica 157
Izai-grad 30, 31
Jajce 9, 24, 26, 38, 41, 51,
60, 75, 76, 112, 188,
260, 271, 302, 305,
308, 311, 314, 316,
318, 320, 322, 324,
326
Jakli 263
Jasenica 193, 197
Jele 111, 112, 120, 122,
134
Jezernica 157
Jugoslavija 44
Kairo 86
Kajnak-vrelo 140
Kakanj 26
Kalinovik 96, 115, 120, 122,
126, 128, 131, 134,
135, 142
Katane 228
Kina 69
Kiseljak 76, 184
Kladanj 37, 60, 77, 302,
305, 308, 311, 313,
315, 317, 319, 321,
323, 325, 328
Kladari 227
Klju 30, 34, 35, 37, 41, 60,
61, 69, 77, 301, 304
307, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 327
Kojsina 158
Kolain 121
Kolina 142
Komar 260
Komoran 125
Konjic 9, 22, 34, 35, 38, 61,
77, 303, 306, 309, 312,
314, 316, 318, 320,
322, 324, 329
Koprivna 257
Kostajnica 30, 94
Koani 275
Kotor-Varo 31, 61, 77,
303, 306, 309, 312,
314, 316, 318, 320,
322, 324, 326
Kozarac 220
Kozica 157
Krbljine 121
Kreane 253
Kreka 188, 189, 192, 193,
194, 196, 197, 199,
201
Kreevo 35, 37, 62, 143,
147, 157, 158, 175,
192, 210, 301, 304,
307, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 327
Krupa 30
Krupica 112
Krupica 112
Kulen-Vakuf 31, 301, 304,
307, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 327
Kupres 260, 261, 271, 273,
274
Kutanja 276
Lava 26, 271
Latini 228
Leipzig 16, 214
Levant 114
Lipnica 195
Livno 36, 38, 40, 51, 69, 75,
77, 82, 260, 271, 302,
305, 308, 311, 314,
316, 318, 320, 322,
324, 326
Luice 144
Lug 228
Lugovi 143
Luka 144
Lukavac 77, 188, 197, 199,
200, 201, 210
Ljepunica 195
Ljubae 195
Ljubina 122
Ljubinje 30, 31, 37, 60, 61,
76, 303, 306, 309, 312,
314, 316, 318, 320,
322, 324, 329
Ljubuki 37, 60, 61, 303,
306, 309, 312, 314,
316, 318, 320, 322,
324, 329
Maarska 19, 28, 102, 115,
129, 159, 191, 217,
237
Maglaj 30, 31, 36, 37, 38,
51, 60, 89, 227, 302,
305,308, 311, 313,
315, 317, 319, 321,
323, 325, 328
Mahmutove esme 144
Majevica 193
Makljen 260
Malodra 143
Malo Selo 261, 263
Malinska 161
Martinii 143, 158
Makara 275
Mazo 120
Mediteran 11
Meea 102, 126
Metkovi 22, 23,26, 76
Miloevac 227, 255
Miljacka 71
Miljevina 126
Minhen 18, 57
Mladi 95
Modrac 197, 210
Modria 5, 8, 9, 31, 227,
228, 229, 230, 231,
232, 233, 234, 235,
236, 237, 238, 239,
240, 242, 243, 244,
245, 246, 247, 248,
249, 250, 251, 252,
253, 254, 255, 256,
257, 258, 295, 298,
302, 305, 308, 311,
313, 315, 317, 319,
321, 323, 325, 328
Montenegro 298
Moraani 195
Mostar 22, 33, 34, 38, 40,
41, 50, 61, 62, 63, 64,
65, 67, 69, 72, 73, 74,
75, 76, 77, 78, 82, 87,
89, 113, 137, 184, 211,
221, 303, 306, 309,
310, 312, 314, 316,
318, 320, 322, 324,
329, 330, 331
Moanica 112
Mreica 126
Mrka Ada 227
Muslimin 143
Neretva 50, 73, 260, 271
Nevesinje 34, 37, 50, 51, 60,
61, 69, 303, 306, 309,
312, 314, 316, 318,
320, 322, 324, 329
New York 68, 264
Norveka 82
Novosel (Nev Abad) 260
Njemaka 82, 89, 93
Oborci 260
Oglavak 157
Orahovo 143
Oraje 76, 302, 305, 308,
311, 313, 315, 317,
319, 321, 323, 325,
328
Oskova 189, 190
Ostrunica 143, 156, 161
Otea 228
Otoka 76
Pale 126
Pale 143
Pariz 68
Pavlovac 144
Pazarnica 144, 156
Peterburg 214
Petrievac 215, 220
Ploari 157
Poitelj 30, 31
Podgorioc 195
Podlugovi 26
Podrinje 120
Podstinje 143
Pori 274
Porika rijeka 274
Porinica 261
Poroj-potok 157
Portugal 82
Posavina 8, 23, 49, 235, 236,
237, 239, 245, 248,
249, 251, 295, 298
Poarnica 161
Pounje 49
Praa (rijeka) 26, 126
Prag 88
Previla 122
Prevra 99
Pridola 143
Prijedor 35, 38, 40, 41, 60,
61, 75, 76, 77, 193,
220, 303, 306, 309,
312, 314, 316, 318,
320, 322, 324, 326
Prnjavor 30, 31, 34, 37, 38,
77, 89, 303, 306, 309,
312, 314, 316, 318,
320, 322, 324, 326
Prokos 143, 157, 158
Prokosovi 197, 210
Prozor 260, 261, 271, 302,
305, 308, 312, 314,
316, 318, 320, 322,
324, 326
Prusac 260, 261
Prusaka rijeka 274, 275
Purai 189
Raii 126
Radua 275
Ragale 157
Reljevo 82
Rezakovi 161
Rijeani 227
Rijeka 271
Rogatica 9, 30, 31, 34, 37,
38, 50, 51, 60, 61, 69,
95, 126, 170, 301, 304,
307, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 327
Rogoj 121
Romanija 95, 126
Rosovac 200
Rostovo 143
Rumelija 215
Rumunija 82
Rusija 82, 172
Rzav (rijeka) 26
SAD 82
Sandak 120, 121, 122,172
Sanski Most 30, 31, 34,
60, 61, 193, 301, 304,
307, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 327
Sarajevo 2, 3, 9, 11, 15, 16,
21, 22, 23, 24, 25, 26,
29, 33, 34, 35, 38, 40,
41, 47, 48, 50, 55, 57,
60, 61, 62, 64, 65, 66,
67, 68, 69, 70, 71, 72,
73, 74, 75, 76, 77, 78,
79, 80, 81, 82, 83, 84,
85, 86, 87, 88, 94, 95,
97, 102, 109, 110, 111,
112, 113, 114, 115,
117, 120, 123, 125,
126, 127, 128, 130,
131, 132, 133, 134,
135, 137, 142, 154,
156, 162, 171, 173,
182, 184, 188, 191,
194, 197, 203, 211,
214, 215, 220, 221,
223, 225, 227, 229,
235, 240, 246, 249,
255, 257, 260, 261,
271, 273, 275, 276,
280, 287, 294, 301,
304, 307, 310, 311,
313, 315, 317, 319,
321, 323, 325, 327,
330, 331
Sava 60, 61, 94, 215, 237,
276
Sean 263
Selakovi 144
Semberija 49, 251
Semizovac 26
Sijera 126
Simin-Han 26, 188, 192,
193, 200, 201
Sisak 76
Skopljanska dolina 273,
280
Skoplje 229
Skugrii 253
Slavonija 18, 220
Slavonski Brod 76
Slovenija 184, 204
Sofja 12
Solina 200
Solun 93
Split 76, 260, 271
Srbija 17, 24, 50, 82, 93, 94,
102, 107, 115, 122,
124, 125, 126, 127,
147, 156, 158, 171,
188, 204, 206, 207,
208, 212, 251, 274
Srebrenica 30, 31, 36, 41,
61, 77, 113, 193, 302,
305, 308, 311, 313,
315, 317, 319, 321,
323, 327, 328
Srpska Varo 228
Stara arija 228
Stari Brod 126
Stari Majdan 35, 60, 61,
76, 193, 301, 304,
307, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 327
Stolac 36, 38, 69, 144, 303,
306, 309, 312, 314,
316, 318, 320, 322,
324, 329
Studenac 263
Stuttgart 95
Suha 122
Sukovac 99
Susjeno 121
Susjed 260
Sutjeska 121, 142
Sutjeina 157
amac 94, 227
on 183
avnik 144
itovo 143, 162
emenica 274, 275
emnic 158, 191
enkovi 95, 126
i 228
iroki Brijeg 76
opronj 125
panija 204
tajnmanger 217
tit-planina 157
vajcarska 82
vedska 82
Tarevci 228, 257
Tekija 157
Terzii 263
Tesli 77
Teanj 36, 37, 38, 41, 60, 62,
69, 303, 306, 309, 312,
314, 316, 318, 320,
322, 324, 326
Tetima 143
Tjentite 120
Tjeilo 143, 144
Toilo 275
Trapisti 215
Travnik 9, 33, 34, 36, 37, 38,
40, 41, 51, 60, 62, 69,
70, 75, 76, 77, 78, 82,
89, 112, 113, 125, 260,
271, 302, 305, 308,
311, 313, 315, 317,
319, 321, 323, 325,
328, 330
Trebinje 26, 34, 37, 38, 41,
50, 51, 60, 61, 69, 75,
76, 82, 111, 303, 306,
309, 312, 314, 316,
318, 320, 322, 324,
329
Trnovaa 275
Trst 18, 57, 76
Tunis 27
Turska 51, 59, 93, 147, 166,
229, 204
Turska Varo 228
Tuzla 5, 8, 9, 12, 24, 33, 34,
38, 40, 41, 51, 57, 60,
61, 62, 64, 65, 69, 74,
75, 76, 77, 82, 89, 118,
125, 156, 187, 188,
189, 190, 192, 193,
197, 198, 200, 201,
202, 203, 205, 206,
207, 208, 209, 211,
212, 213, 214, 227,
256, 257, 294, 297,
298, 301, 304, 307,
310, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 327, 330, 331
Ugarska 48, 54, 98, 127,
146, 251, 331
Ulog 119, 120, 122, 245
Urlenike 157
Uskoplje 26, 261
Ustikolina 111, 123, 134,
142
Ustipraa 142
Uvac 102
Vagani 157
Varcar-Vakuf 36, 38, 60,
69, 302, 305, 308, 312,
314, 316, 318, 320,
322, 324, 326
Vardite 26, 50, 102
Vare 8, 26, 31, 37, 38, 61,
77, 158, 170, 192, 194,
220, 295, 298, 301,
304, 307, 311, 313,
315, 317, 319, 321,
323, 325, 327
Vesela Straa 260
Viko 122
Vigova Gora 126
Visoko 35, 38, 40, 41, 60,
61, 62, 69, 122, 145,
159, 166, 184, 185,
301, 304, 307, 311,
313, 315, 317, 319,
321, 323, 325, 327
Viegrad 26, 34, 38, 50, 60,
61, 62, 69, 77, 89, 95,
102, 126, 130, 301,
304, 307, 311, 313,
315, 317, 319, 321,
323, 325, 327
Vinjica 143
Vitanj 95
Vitina 274, 275
Vlasenica 61, 126, 302, 305,
308, 311, 313, 315,
317, 319, 321, 323,
325, 328
Vojvodina 147, 204
Vranci 158
Vranjak 227, 253, 257
Vratar 126
Vratlo 120
Vrbas 260, 261, 271, 274,
280
Vrgorac 94
Vrani 200
Vuije brdo 120
Wien 78, 113, 128
Zadar 76
Zagorje 120, 122
Zagreb 9, 16, 68, 82, 96,
110, 168, 180, 218,
220, 261, 282
Zakmur 126
Zavidovii 26, 38, 57, 76,
77, 89, 275
Zelenika 26, 50
Zenica 8, 9, 24, 26, 33, 34,
38, 41, 57, 60, 61, 62,
69, 75, 76, 89, 156,
220, 276, 294, 295,
297, 298, 302, 305,
308, 312, 314, 316,
318, 320, 322, 324,
326
Zgoa 26
Zimije 156
Zubovii 99
Zvornik 12, 36, 37, 38, 40,
41, 62, 69, 227, 302,
305, 308, 311, 313,
315, 317, 319, 321,
323, 325, 328
epe 37, 38, 41, 62, 302,
305, 308, 312, 314,
316, 318, 320, 322,
324, 326
ivinice 190, 198, 195
upanjac (Duvno) 30, 31,
37, 60, 69, 302, 305,
308, 312, 314, 316,
318, 320, 322, 324,
326
347 REGISTAR
Abramovi, Jefto 283
Adija, Zora 179
Ahmetovi, Abdulvehab
H. 164
Ajzler 57
Alajbegovi Hasanbeg 118
Alaupovi 162, 165
Alaupovi, Anto 170
Alaupovi, Andrija 164
Alaupovi, Auselmus 262
Alaupovi, Frano 161, 164,
167
Alaupovi Ivanka 181
Alaupovi, Ivo 164
Alaupovi Marko 164
Alaupovi, Tomo 161, 164
Aleksandar, regent 130
Aleksi 241
Aleksi, Jovo 244, 247
Alibegovi 274
Alibegovi, Ali-beg 246
Alijagi, Alija 241
Alijagi, Mehmed 241
Alijagi, Omer 241
Alkalaj 165
Alkalaj, Aer 112
Alkalaj, Avram 164
Alkalaj, Isak L. 164
Alkalaj, Juda 164
Alkalaj, Mordo 161, 164
Alkalaj, Rifka 181
Altarac, Mayer 115
Altarac, Solomon 261, 277
Andrai 95
Apel, general 51
Arapovi, Vilhelm 179
Aeri, Hadi-erif ef.
262
Atias, Isidor S. 277
Atijas, Mordohaj S. 277
Atijas, Solomon Haim 277
Avakumovi, Simo 256
Avdagi, Idrizbeg 123
Avdagi Muhamedbeg 123
Avdagi, efki-beg 138
Avdalajbegovi, Mustaj-
beg 262, 289, 290
Avdalajbegovi, Remzibeg
277, 289, 290
Avdalajbegovi, Salih-beg
291
Avdi 230
Avram, Salom 290
Babi, Anka 179
Babi, Anto 261, 277, 286,
289, 290
Babi, Franjo I. 277
Babi, Jozo A. 277
Babi, Milan 254
Babi, Spasoje 216
Babi, Stevan 237
Babi, Stipo 261, 277, 290
Babi, Vaso 137
Bah 124
Bajraktarevi Raid ef. 262
Bajri, Meho 117
Bajri, air 117
Bajrovi, Jusuf 135
Bajrovi, Raidaga 115
Baki, Hadi-Ibrahim 116
Baki, Jusufaga 116
Balagija, Abdulah 277
Balagija, Ibrahim ef. 262
Balek, Anton 141
Bali, Avdo 111
Balti 277
Barculija, Muharem 156
Baruh Samuel 277
Bastien 169
Batini, fra Mijo V. 169,
172
Bayer, Zlatko 266
Beiragi, Ibrahim 157
Beganovi, Ibrahim 157
Begovi, Branislav 16, 114,
161, 190, 275
Behara, Krstan 277
Bejti, Alija 109, 110, 111
Beki, Hadi Ibrahim 123
Bel, A. G. 24
Berberovi, Muharem-aga
167
Berger, Ignatz 288
Beri, Duan 16
Besarovi, Risto 16, 137,
214
Besedi, Tomo 224
Beli, Milan 283
Bevrnja, Meho 276, 277
Bian 109
Bili Jelka 283
Biseri, Ostoja 224
Bjelobrk, Josip 179, 181
Blagojevi, Jovo 241, 256
Blagojevi, Mihajlo 243
Blagojevi, ivan 256
Bogievi, Vojislav 16, 85,
193, 194, 249
Bogri, Ibrahim ef. 178
Bori 249
Bokovi, Stipovi Ana
179
Bonjak, Marzin 157
IMENSKI REGISTAR
347 REGISTAR
Bosto, Tahir 290
Boti, Andreas 141
Boi, Pero 243
Boi, Spasoje 243
Brani, Vojo 287
Braun, Tibor 185
Brki, Josip 283
Budimir, Maranguz Pero
277
Budimir, Stipo 286
Bukvica, Mustafa ef. 262,
267
Buljina, Beirbeg 157
Buljina, Mahmutbeg 157
Buatli, Hafz Abdulah
138
Buatlija, Ahmed-beg 286
Buatlija, Haki-beg 262
Butalija, Husein-beg 277
Caratan 117
Caratan, Nikola 123
Cavallini, Felix 275
Cistler, Rudolf 218
Cvitanovi, fra Alojz 180,
181
abrai, Luka 124
ehaji, Mehmed 116
engi 142
engi-Borjanin, Alibeg
118
engi,Husein 156
engi, Muratbeg 123
engi, Salihbeg 123
ohadi, Abid 161
ohadi, Fehim ef. 156,
161,164, 167, 168
ohadi, Latif Mulla 157
ohadi, Rudija ef. 167
oli, Anto 277
oli, Nikola 277
oli, Nikola 291
oli, Stipo 291
oli, Stjepan 283
ondi, Filip 224
ubrilovi, Branko 256
unkovi, efkija 164
urgus, Nikola 266
uri, Josip 283
uri, Nikola 170
uturi, Anto 262
voriec, Ivan 266
orovi, Vladimir 125
osi, Mijo 220
uri, Hajrudin 80, 177,
178
Dautbegovi, Mustajbeg
277
Davidovi, Nedjeljko 117,
118
Dilber, Marko 277, 290
Dilber, Nikola 286
Dimi 277
Dimi, Marko 290
Dimi, Niko 290
Dimi, Perendi Marko
277
Divanefendi, Smail 179
Dizdarevi, Ahmet 111
Domainovi 277
Domainovi, Frano 291
Domainovi, Stipo 286,
290
Donia Robert J. 72
Doan 158
Dragievi, Ivo 164
Dragievi, Marijan 167,
180
Dragovi 109
Drinjakovi 112
Dubinovi, Asim 247
Dubinovi, Halid 255
Duji, Mihajlo 244
Dindija, Hasan 116
Dini 112
Doli 275
aji 165
akovi, Luka 156, 158,
168, 169, 181
ogo, Husein 283
onlagi, Ago 241
onlagi, Ahmed 117
onlagi, Hasan 116
onlagi, Mehmed 116
orevi, Toa 244
ozo 112
urevi, Nikola 266
urendi, Risto V. 277,
287, 289
urendi, Vuk 277, 289,
290
uri, Aleksa 287
uri, Miroslav 243
Ekmei, Milorad 16, 18,
44, 72, 214, 248
Ekmei, Osman 116
Emiefendi, Hazim 9
Erber, Ana 181
Erdosy, Zora 283
Eudoxius, Tomoviecz 141
Fadilpai Mahmudbeg
124
Fehter, Julius 141
Fejzagi, Demal 283
Feldbauer, Samuel 275
Filipovi, general 66, 227
Filipovi, Josip 94
Filipovi, Milenko S. 229,
230, 244, 254, 256
Filipovi, Tomo 181
Fogler, Jozef 288
Forta, Salko 120, 122
Frani, Danica 283
Frani, Josip 218
Franji, Aneo 262
Franjo Josip, car 24, 73,
197
Franjkovi, Silvije 262
Frekura, Franc 277, 280
Fusch, Hermann 115
Gaji, Milan 164
Gaji, Risto 164
Gakovi, Milan 131
Gakovi, Redo 277
Galcinja, P. 283
Gali, Dominik 262
Ganibegovi, Mehmed
241, 247
Ganibegovi, Munib 246
Gai, Gavro 124
Gavranovi, Berislav 168
Gavri, Jovo 135
Gavri, Milan 194
Gerbel, M. 16, 47
Gerstl, Josef 117, 141
Gerstl, Samuel 117, 141
Gjaji 165
Glavoevi, fra Nikola 176
Gloaji 117
Gloaji, Hadi Simo 117,
118
Gloaji, Vlado 123
Gloali 116
Glumac, Duan 250
Gojsilovi, fra Dominik
169, 180, 262, 286
Goldberger, Bernard 164
Goldberger, R. 164
Goler Josip 266
Golubovi 230
Graf, Eduard 185
Grgi, Niko 289, 290
Grgi, Stipo 286, 291
Grguri, Jakov 267
Grof, Ludvig 277, 280, 290
Grof, Rudolf 277
Gross, Mirjana 168, 169
Grozdani, Kazimir 262
Grubea, Rua 280
Grujii, Niko 137
Guji, Mijo 262
Gui, Atif 247
Hace, pukovnik 120, 121
Hadi-Alibegovi, Ali-beg
247, 248
Hadi-Alagi, Husein-aga
246
Hadi-Dedi, Mustafa 247
Hadi-Vukovi, Ana 138
Hadi-Vukovi, ore
117, 118
Hadi-Vukovi, Milan 117,
118
Hadi-Vukovi, Niko 117
Hadi-Vukovi, Todor 117,
118
Hadi-Vukovi, Vlado 117,
118
Hadiahmetovi, Meho
111
Hadiali, Hadi-Beir
116, 117
Hadiali, Ibrahim 290
Hadiavdi, Jusuf 277
Hadibegovi, Iljas 1, 3, 16,
21, 27, 28, 29, 44 (I.
H.), 46, 47, 57, 77, 90,
102, 121 (I. H.), 160,
214, 220, 223, 225
Hadi, Mujaga 243, 262
Hadidamjanovi, Risto
124
Hadi 112, 230
Hadimei, Mehaga 123
Hadimei, Mehmed 116
Hadiosmanovi, Lamija
182
Hai, Josip 266
Haim, Jakob 275
Hajri, Meho 115
Hajri, air 115
Halama, Jozef 266, 288
Halva, Hadi-Salih 156
Hamzi, Omer 9
Handi, Adem 12, 260
Hanzal, Karlo 266
Hanjali, Ahmet 115
Haringon, sir John 69
Hasi, Ahmetaga 118, 123
Hasi, Salih ef. 118
Hauptmann, Ferdo 16, 17,
18, 29, 39, 51, 52, 54,
69, 71, 189, 214, 227
Hawranek, Ernest 266
Herres, Carl 117
Heyduek, eodor 277, ,
288, 290
Hir 23
Hlavaty, Josip 267
Houska, Emilija 179
Hraborski 197
Hrelja, Kemal 16, 159
Hrvi, Salih 156
Huzbai Ibrahim-aga
167, 168
Huzbai, Mustafa ef. 167,
168
Huseinbai, Osman 157
Husi 112
Huzbai, Ibrahim-aga
Hvala, Matilda 283
Ilii, Anto 164, 167, 180
Ilii Kata 181
Ilii, Mato 164
Ilii, Niko 164, 167, 168,
180
Ili 275
Ili, Ilija 243
Ili, Mihajlo 244
Imamovi, Meho 290
Imamovi, Mustafa 16, 94,
95, 214, 248
Imirpai, Tahir-beg 262
Isovi, Kasim 173
Iek Tomislav 87
Ivaneti, Makso 256
Ivankovi, Ivi Stjepan 277
Ivii, Ilija 277
Ivi, Stjepan 287
Ivir, Vladimir 68
Izrael Berta 181
Izrael, Isak 185
Jaglui 109
Jagnjo 109
Jaki, Mato Santo 167
Jandri, Stjepan 287
Jankovi, Jano 241, 246
Jankovi, Jefto 241, 247
Jankovi, Jovo 242, 256
Jankovi, Ljubo 247
Jankovi, Milan 256
Jeli, edomir L. 278
Jeli, Ilija 278
Jeli, Simo 278, 289
Jeremi 109
Jeremi, Aleksa 114
Jeremi, Aleksije 117, 118
Jeremi, Jovanka 138
Jeremi, Jovo 114, 117,
118, 123
Jeremi, Risto 118
Jezidi, Stipo 278, 290
Jokanovi, Boo 9
Josipovi, ore 243
Jovanovi, Katarina 242
Jovanovi, Milan 287
Jovanovi, Miko 256
Jovanovi, Niko 243
Jovanovi, Stojan 243
Jovanovi, Trifko 244
Jovii, Aleksije 123
Jovovi Mara 117
Jovii, Risto 243
Jovi, edomir 287
Jozi-Bakarad, Ivica 291
Juki, Ivan Frano 261
Juzbai, Devad 16, 23,
26, 29, 55, 56, 170,
184, 214, 271, 274
Kadribegovi 109,
Kadribegovi, Edhem 116
Kahrimanovi, amil 221
Kalaica, Josipa 267, 283
Kalaj, Benjamin 23, 26, 27,
29, 41, 51, 53, 67, 123,
189, 192, 248, 271
Kalamut, Ivo 164, 180
Kaljaa, Beir 121
Kamberovi Husnija 2,
9, 90
Kandi, pop Vasilije 125,
137
Kapidi, Hamdija 16, 18,
83, 119, 120, 121,
122, 246
Kaprikul, Ana 283
Karabegovi 109
Karabegovi, Avdo S.
Halidbegov 257
Karabegovi, Avdo Hasan-
begov 257
Karabegovi, Daut-beg
241, 246
Karabegovi, Ibrahim 223
Karabegovi, Muharem-
beg 246
Karada, Abdul Rezak
278, 290
Karada, Ibrahim ef. 289
Karahasanovi, Hasan 114,
116
Karahasanovi erif 116,
117
Karahmet, Latif 164
Karahoda, Muan 116
Karahoda, Salih 116
Karavdi, Avdo 116
Karovi, Jovo 121
Kamo, Smail 111
Kazazi 112
Kemura, Ibrahim 85, 182,
287
Kirli, Alija 278
Klai, Vjekoslav 40, 216,
261
Klari, Pero 137
Knez Nikola 141
Kneevi, Anto 283
Kneevi, Ivo 180
Kock, Josip 267
Koi, Petar 249
Koovi, pop Josif 125
Koovi, Pavle 129
Koovi, Nikola 137
Koovi, Todo 117, 118
Kokotovi, Stevo 287
Kolcman 197
Kolovrat, Anto 291
Kolovrat, F. 278
Kolovrat, Pero 280
Kolubara 109
Kolji, Ilija 241, 256
Komadina, Mujaga 73
Konig, Elza 283
Konjicija, Mehmed 164
Konjicija Muan 167
Kordi, Anto 179
Kosti, Kosta 243
Kovaevi, Matko 287
Kovaevi, Nikola 118
Kovaevi, Stojan 120, 122
Kovaevi, Vasilije 117
Kovaevi, Hadi Husejin
241
Kovaevi, Hadi-Huso
246
Kovaevi-Koji, Desanka
11
Krajnc, Vjekoslav 267
Kral, Fridrich von Dobra
Voda 237
Kraljai, Tomislav 16, 51,
53, 54, 67, 68, 123,
136, 214
Kramo, 119
Kreki, J. 240
Kreki, Niko 243
Kreki Stavro 243
Kreevljakovi, Hamdija 9,
16, 18, 70, 71, 72, 73,
75, 109, 111, 112, 279
Krei, Ivan 283
Krili, Kata 176
Krstanovi 278
Krstanovi, Blagoje 287
Krstanovi, Jovo 291
Krlak, Mustajbeg 118
Krulj, Gojko 29
Kruevac, Todor 9, 16, 68,
75
Kubovi, Dragutin 266
Kugler Angela 181
Kujundi 109
Kujundi, Pero 116
Kujundi, Vasilije 116,
123
Kukura, Mathias 267
Kulijer 165, 180
Kulijer, Ivan Matin 180
Kulijer, Ivica 167
Kulijer, Ivo 164, 167, 181
Kulijer, Ivo Ivan 167
Kulijer Malina 181
Kulijer, Marija 179, 180
Kulijer, Marko 156, 164,
167, 180, 181
Kulijer, Mato 164, 168
Kulijer, Zaharije 164
Kumro, Memi 111
Kundurovi, Ibrahim ef.
170, 262
Kurtovi 112
Kuruzovi, Milan 223, 224
Ku, Nikola 288
Kutlea, Petar 290
Ladro, Vjekoslav 179
Lali, Vinko 262
Lang, Josef 224
Lazi, Savo 243
Leti 109
Leti, Murat 116
Leti, Mustafa 111
Lissak Mortz 197, 198, 199
Lonar, Abdulah ef. 262
Lonar, Hamid 290
Lonarevi, Ilija 241
Lopai, Radoslav 9
Lvi, Majer 241
Lovri, fra Marijan 262,
286
Luki 119
Luki, Jovo 287
Luki, Luka 262
Ljiljak, Milan 24, 76, 185
Maki, Luka 254
Maduni, Ivo 278
Maduni, Juko 278, 290
Madar, Boo 81, 84, 214,
223, 249
Mahmutbegovi, Mahmut-
beg 246
Mahmutbegovi, Nuri-beg
246, 247
Maksimovi, Jovica 241
Maly, Vinko 266
Mandi, Nikola 170
Mandi, Sofja 283
Mandui, Jelena 267, 283
Mandi, Salih-aga 289,
290
Manjo, Mehmed ef. 118
Mari, Blagoje 243
Mari, Nikola 137
Marinovi, Ilija 287
Marinovi, Mihajlo 287
Marinovi, Niko 289, 290
Marinovi, Simo R. 278
Marinovi, piro 287
Marjanovi, Marko 224
Markovi, Dimo 241
Markovi, Dionisije 254
Markovi, Jozef 179
Markovi, Marko 29
Markovi, Milan M. 241
Markovi, Risto 241
Markovi, Simo M. 242
Markovi, Stevo 241
Martinovi, Marko 247
Masbur 109
Matasovi, Marietta 181
Matasovi, Michael 185
Mati, Niko 241
Matuli, Ljubomir 283
Mazija, Nikola 125
Melchar, Ladislaus 237
Merdan 112
Merdan, Salih 157
Meeg, Milka 181
Mei, Ademaga 275
Metiko, Milan 266
Mihajlovi, Joka 241
Mihajlovi, Niko 241, 246
Mijatovi, Niko 290
Miki, Mihajlo 243
Mikii, Simo 243
Mikii, Todor 243
Mikolji, Vinko 156, 157,
158
Milanovi, Tomo 224
Milenkovi, Joca 275
Mileti, Mato 179, 180,
181
Mileti, Stanko 223, 224
Milievi, fra Franjo 75
Milievi, Marko 243
Milii, Budimir 75
Milivojevi, Boo 243
Miloevi, Nikola 254
Miloevi, Savo 217
Miljuevi, Ida 283
Miralem, Hamza-beg 262
Mirkovi, Mijo 30
Mirkovi, Simo 244
Mitrovi oro 241
Mitrovi Niko 243
Mitrovi, Pero 241
Mitrovi Risto 241, 247,
256
Mitrovi Svetozar 241
Molnar Eugen 266
Momilovi, Vladimir 266
Moses, Schifer 185
Mrlji, Petar 170
Mrkonji, Ivo 218, 219,
221
Muderizovi, Arif 165
Muderizovi, Avan 165
Muderizovi, Hakija 165
Mufti, Avdaga 123
Mufti, Hivzi ef. 170
Mufti, Salih ef. 118
Muller, Johann 267
Muli, Hamdija 283
Mumford, Lewis 68, 69,
70, 264
Muratbegovi, Hakima
257
Musi, Omer 157
Muteveli, Jusuf 267
Muteveli, Mustafa ef. 262
Muteveli, Mustajbeg 124,
170
Nasti, Nasto 247
Nei, epan-Burilo 129
Nikoli 109, 240
Nikoli, Niko P. 241, 247
Nikoli, Nikola 246
Nikoli, Pero 241
Nikoli, Risto 244
Nikoli, Simo 247
Nikoli, Simo (Peulji) 241
Nikoli, Sinia-Luli 243
Nikoli, Todo
Nikovi Todo 123
Nini, Anton 179, 180
Nii 112
Novak, Slavoj 237
Numanagi, Ibrahim 156
Njuhovi, Beir 109
Njuhovi, Jusuf 116, 117
Njuhovi, Jusufaga 123
Njuhovi, Uzeiraga 118,
123
Obadi, general 120, 121,
122
Odakovi 241
Odakovi, Joso 256, 257
Ognjenovi, Jeftan 137
Omeragi 112
Okovi, Omer 116
Onhajzer, Karlo 267
Orman, Ibrahim 157
Oroz, Niko 181
Ortlib 57
Orvi, Ivan 26
Osmi, Osmo 247
Ostoji, Rafo 262
Palalija 112
Palo, Julije 217, 218
Pajer, Sivester 167
Palandi, Nikola 283
Pandur, Mehmed 116
Papi, Mitar 16, 79, 134,
135, 214, 255, 261
Papo 165
Papo, Mojse 165
Pai, Sulejmanbeg 123
Paovi, Avdo 116
Paovi, Ibraga 116
Patkovi, A. J. 242
Patkovi, Jovo 241
Pavi, Vranjo 179
Pavkovi, Vaso 254
Pavlovi Niko 286
Pavlovi, Nikola 278
Pavlovi, Nine 278, 289
Pavlovi, Pero 289
Pecsy, Heinrich 247
Pejanovi ore 16, 18,
83, 90, 111, 136, 137,
138, 139, 182, 214,
219,
Peji, Marko 241, 247
Peji, Matko 247
Pelesi, Kasim 247
Pelesi Muhidin 2, 9
Pelesi, Zaim 241, 247
Perinli, Vjekoslav 181
Perinli, Alojzije 262
Perkovi, Ivankovi, Ivo
278, 290
Petar Veliki Oslobodilac
257
Petrovi, Krsto 243
Petrovi, Niko 241, 246
Pilav, Hasan 114
Pilav, Husaga 123
Pollaschek, Bernard 141,
185
Polutan, Mulaga 167
Poljaevi, Stanko 137
Poljo 109
Ponjavi 275
Popadi, Boko 278, 290
Popadi, Marko 290
Popadi, Mitar 289
Popovi 241
Popovi, Aleksandar 256
Popovi, Duan 243
Popovi, Josif 254
Popovi, Simo 254
Popovi, Stevo 254
Popovi, Vasilije 118
Popovi, Vaso 254
Popovi, pop Vladimir 125
Pordui, Bla 262
Praljak, Gojko 287
Praljak, Jovo 290
Praljak, Jovo J. 278
Pranjko, Franjo 179
Prao, Mustajbeg 118
Prepoljac, Aleksije 116
Prodanovi, Milan 266
Purivatra, Atif 132
Radi, Novak 224
Radoljevi, Kuzman 254
Radoevi, Jovan 115
Radovanovi, Cvijan 243
Radovi, ore 287, 291
Radovi, Milivoje 287
Radovi, Tomo 278
Radui Edin 9
Raidkadi, Ahmed ef. 118
Raidkadi, Ali ef. 118
Raidkadi, Ibrahim ef.
118
Redi, Enver 16
Redo 109
Renner, Heinrich 109, 112
Rezakovi, Asim ef. 167,
170
Rezakovi, hadi Mujaga
165
Rezakovi, Hadija
Ibrahim 156, 157
Ribii, Marko 280
Riner, Franc 224
Rizvi, Muhsin 257
Rodo, Alaga 117
Rovinskij, P. 206, 214
Ruji, Josip 283
Russ, Jakob 117, 141
Rustembegovi 230
Rustempai, hafz Hajdar
ef. 262, 267
Rustempai, Hasan-beg
262
Rustempai, Muhamed
beg 278
Ruika, Eduard 267
Sadi, Redo 247
Salihagi 165
Salihagi, Ahmed 156
Salihagi, Dervi 157
Salihagi, Edhem-aga 161,
165, 167, 170
Salihagi, hadi Ibrahim
165
Salihagi, hadi Nezir 161,
162, 165, 167
Salihagi, Muhamedaga
156, 157
Salihagi, Mujaga 156
Salom, Uuplija Abraham
278
Samardi, Radovan 12,
13, 14
Sandi, Ilija J. 278, 291
Sari, Jozefna 256
Sari, Ajanovi Sajma 133,
287
Sarkoti Stjepan 130
Sauter, Herman von 274
Schlamp, Maria 117
Schmid, Ferdinand 16, 45,
47, 214, 274
Schonfeld, Leo 288
Schwarz, Mathias 165
Sedlecky, Milan 267
Selimovi, Ibraga 118
Selimovi, Ibrahim 116
Sieber, Vilhelm 237
Simi, Branko 255, 256
Simi, Milan 117, 118, 137
Simi, Simo 244
Sirbubalo, Mehmed 116
Sirbubalo, Salih 116
Skari, Vladislav 221
Soo, Mato 256
Sokolovi 117
Sokolovi, Mio 220
Sokolovi, Simo 116
Sokolovi, Timotije 116
Sosansky, eodor von 95
Spasojevi, Anka 256
Spitzer, Heinrich 116
Stambolija, Milan 254, 256
Stanii, Cvijan 243
Stanii, Lazo 244
Stark, Johann 116
Starkowski, Anton 237
Stefanovi, Nikola 244
Steinmetz, Johanna 283
Stepanek, Valentin 266
Stipi, Marija 179 181
Stjepan, Venzel
Stjepi, Jovo 243
Stoger, Edmund 237
Stoisavljevi, ore 254
Stojanovi, Cvijan 243
Stojanovi, Jakov 243
Stojanovi, Mato 167, 168
Stojanovi, Mitar 241
Stoji, Vladimir 185
Stoki, Nedeljko 256
Stoki, Simo 243
Subai, Ilija 278, 286
Subai, Stjepan 286, 291
Suduka, Mulaga 167
Sugar, P. 16
Sulejmanpai, Rifat-beg
262
Sunari, Simo 115, 117
ai, Omer 120
adimlija, Nurbeg 131
ahbaz 112
ahinovi, Hadi-Osman
ef. 262
andrk, Ilija M. 287
andrk, Ivan 278, 290
andrk, Mijo 262
andrk, Pero 289
andrk, Stipo 280
andrk, Vinko 287
arac, Nedim 16
ehi, Nusret 16, 81, 170,
177, 214, 247
iljak, Hasan 116
iljak, Milan 254
iljkovi, Mehmed 267,
283
imunac, Stjepan 267, 283
imunovi, Karlo 262
ljivo 112
pez, Marija 283
tadler, biskup 169, 170
tambajs, Oto 57
ukalo, Muhamed 116
ukalo, Selim 115
umanovi, fra Dragutin
Daniel 176
ume, Hamid 157
ume, Osman 157
undurika, Arso 110
undurika, Risto 110
unki, Glio 224
unji, Terezija 179
upa (upi), Zahid 291
Tadi, fra Augstin 176
Tadin Kalikst 170
Tafro, Muhamed 116
Tafro, Mustafa 116, 117
Tafro, Salih 117
Tafro, Salko 116
Tajanovi 249
Tanackovi, Tuno 243
Tataragi, Hadi Ibrahim
116
Tataragi, Salih 115
Tepavac, Nikola 135
Tepi, Ibrahim 50
Teanovi, Duan 266
Tihi, Esad 9
Tjei, Ante 157
Todorov, Nikolaj 12
Tomac, Petar 127
Tomasovi, Andrras 283
Tomai, Milo 137
Tomaevi, Simo 117
Tomaevi, Tane 117, 123
Tomaevi, Todo 137
Tomaevi, Tomo 115
Tomaevi Vaso 123
Tomek, Franz 266
Tomljenovi, Tomislav 283
Topal, Osman-paa 23
Topi, Boko 291
Topi, Jovan 289
Topi, Kosta 287
Topi, Ljubo 287
Topi, fra Marijan 176
Topi, Tomo 289
Topi, Tufeki Tomo 278
Toi 121
Toovi 109
Toovi, Konstantin 117
Toovi, Risto 117
Toovi, Vladimir 117
Travljanin, Hasan 156
Trbuhovi, A. 256
Trhulj, Alaga 117
Trhulj, Salih 117
Trifkovi, Draginja 179
Trifkovi, Dragia 214
Trifkovi, Ilija 291
Trifkovi, Lugui Ilija 278
Trifunovi, Mileva 242
Trograni, Frano 167
Trograni-Kulier, Marija
176
Trograni, Marko 262
Trograni, Mato 180
Trto, Haim ef. 262
Tufeki, Gavro 117
Tufeki, Mujo 117
Tufeki, Tane 117
Tulek, Avdo 117
Tunguz, Pero 119, 120
Tuno, Bajraga 123
Tuno, Beir 117
Tuno Beiraga 123
Tutnjevi, Avdo 165
Tutnjevi, Hafz 165
Tutnjevi, Ibrahim 165
Tutnjevi, Reuf 165
Tuzlak 112
Tuzlani, Stjepan 266
Ubovi, Stjepan 287
Udovii, Martin 9, 70
Urbanek, Ivan 266
Uto 112
Uzunovi, Halil 117
Vajda, Carl 237
Vajzovi, Suljaga 170
Vanca Josip 72, 184
Vasi 275
Vasi, Milan 13
Vasi, Pero 278
Vasilj, Zvonimir 267
Vay, Abraham 185
Vasilije sv. 142
Vehabovi, Mustafa 267
Vejzovi 230
Veli-paa 94
Venzel Sjepan 115
Viekruni, Lazar 218, 221
Vidimli, Tahir-aga 289
Vinter, Franjo 287
Vodopija, Ema 256
Vrban, Julka 181
Vrban, Petar 179, 180
Vreto, Ahmed
Vreto, Mujo
Vudanovi, Angelina 283
Vujii, fra Ivo 169
Vujii, Mato 262
Vukeli, Zora 283
Vukovi, Gavro 129
Vukovi Hadi Milan 125
Vukovi, Hadi Niko 117,
125
Vukovi, Hadi Todo117
Vukovi, Milan 117
Vukovi, Vasilije 117
Vuleti-Vukasovi, Vid 110
Vybiral, Anton 237
Zametica 112
Zaradija, Jozo 156, 157
Zduni, Emilie 179
Zei, Hakija 242
Zeman, Emanuel 266
Zlatar, Behija 12
Zrelec, Martin 217, 218,
219, 220, 224
Zulfkarpai, Husein-beg
115, 118
Zulfkarpai, engi
Huseinbeg 123
Zuruni, Teodor 54
Zvonigradski, fra Jozo 180
0alica, Dragoljub 267
ili, Hasan 247
uni, Duan 224
Iljas Hadibegovi:
Bosanskohercegovaki gradovi
na razmeu 19. i 20. stoljea
Izdava:
Institut za istoriju, Sarajevo
Alipaina 9, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina
www.iis.unsa.ba
Za izdavaa:
Urednik:
Lektor:
Mr. Halima Sofradija
Prijevod rezimea na njemaki jezik:
Dr. Marija Bavanski
DTP
Tarik Jesenkovi
tampa:
DES, Sarajevo
Za tampariju:
Demal Bai
Sarajevo 2004.
tampanje ove knjige pomogli su Fondacija za izdavatvo-nakladnitvo, Sarajevo
i Ministarstvo vanjskih poslova Kraljevine Norveke

Bosanskohercegovacki Gradovi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bosanskohercegovacki Gradovi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Iljas Hadibegovi

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 302 303 PRILOZI

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 304 305 PRILOZI

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 306 307 PRILOZI

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 306 307 PRILOZI

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 308 309 PRILOZI

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 330 331 PRILOZI

ILJAS HADIBEGOVI BOSANSKOHERCEGOVAKI GRADOVI... 332

You might also like