PŁOMIEŃ NA PODHALU - Józef Hen PDF

Indeks: 00151/2014/10
Opracowanie edytorskie: Jawa48

na podstawie egzemplarza ze zbiorw prywatnych

Tylko do uytku wewntrznego i osobistego bez prawa przedruku i publikacji tak
w czci jak i w caoci.
Padziernik 2014

Prawa autorskie
nale do autora, autorw ilustracji,
Wydawnictwa
MINISTERSTWA OBRONY NARODOWEJ,
ich spadkobiercw oraz innych osb fizycznych i
prawnych majcych lub roszczcych sobie takie prawa.
Materiay wykorzystane w opracowaniu, stanowi rdo danych o na-
szej kulturze, literaturze i historii, stanowi wasno publiczn, a ich
rozpowszechnianie suy dobru oglnemu.
Wykorzystywanie tylko do uytku osobistego, tak jak czyta si ksik wypoyczon
z biblioteki, od ssiada, znajomego czy przyjaciela.
Wykorzystywanie w celach handlowych, komercyjnych, modyfikowanie, przedruk i tym
podobne bez zgody autora edycji zabronione.
Niniejsze opracowanie suy wycznie popularyzacji tej ksiki i przypomnienia zapo-
mnianych pozycji literatury z lat szkolnych.

J Z E F H E N

Ilustrowa: Mieczysaw KOCIELNIAK
Okadka wg projektu Antoniego Uniechowskiego

Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej
Warszawa 1954
wg Wydania II Biblioteka onierza, Seria V: Z minionych dni
Tomik 16

PLOMIEN
NA PODHALU

Jzef Hen POMIE NA PODHALU

8

SPIS TRECI

W S T P 9

N a p i e r s k i p r z y b y w a 11

S z t a b p o w s t a n i a 21

P i e r w s z e k r o k i 34

K s i b i s k u p 43

C a n n i b u s n o b i l i u m i n f e l i c i o -
r e s s u n t 48

J u s i w a s d o n a m o r d o w a l i
c i p a n k o w i e 59

W a l k a i k l s k a 66

m i e r N a p i e r s k i e g o 74

P O S O W I E 79

Nota edytorska 81


9

W S T P

W przedwojennych podrcznikach historii ojczystej na
prno szukalibycie danych o powstaniu 1651 r. lub o jego przy-
wdcy.
Historycy szlacheccy i buruazyjni starannie wymazywali
z dziejw narodowych wiadomoci o zrywach wolnociowych lu-
du polskiego, o jego odwiecznym buncie i walce przeciw wyzy-
skowi i tyranii krla i monowadcw. Chodzio o to, eby wpaja
w dusze modziey przekonanie, i lud nasz znosi jarzmo z poko-
r, ulegoci, a moe i z wdzicznoci. Wszystko to byo faszem
i suyo interesom klas panujcych. One te pisay histori. Ale
tworzy j wanie lud! Ten, o ktrym w dzieach milczano.
Gdy Adam Mickiewicz, znajdujc si na emigracji, zapragn
napisa prawdziw histori Polski, szybko przekona si, e musi
zaniecha tego zamiaru. Wszystko zastao
1
tak zakamane, e je-
den czowiek nigdy nie uporaby si z prac odegania i wyjanie-
nia wiekowych kamstw.
A ojciec powieci polskiej, Jzef Ignacy Kraszewski, pisa
z gorycz: Znam historykw, ktrzy bezwstydnie, szkaradnie, bo
z namysu przeszo faszuj".

1
pisownia oryginalna


10
Wielkiego, wymarzonego przez najwikszych patriotw od-
kamania naszych dziejw dokonuje si u nas dopiero dzisiaj, gdy
badania historyczne przeprowadzaj uczeni marksistowscy. 300-
lecie powstania grali podhalaskich pod wodz Kostki Napier-
skiego dao okazj do szczeglnego zajcia si tym historycznym
wydarzeniem, symbolizujcym nieustanny opr mas ludowych
przeciw rodzimym ciemizcom.
Powstanie to zrodzio si ze wzrastajcego ucisku mas
chopskich i ze sprzyjajcych przynajmniej na pozr oko-
licznoci politycznych. Kilka lat wczeniej, w 1648 roku, przesza
przez Europ fala zaburze. We Francji ruch znany pod nazw
frondy przeciwstawi si samowadnej polityce kardynaa Maza-
riniego. W Anglii wybucha rewolucja mieszczaska. W Moskwie
burzy si przeciw bojarom lud i strzelcy
2
. Najwikszy jednak
i prawie bezporedni wpyw na powstanie Napierskiego wywara
wielka wojna ludowa, ktr na czele chopw ukraiskich wypo-
wiedzia magnaterii polskiej Bohdan Chmielnicki. Jego zwycistwa
poruszyy masy chopskie w caej Polsce. Serca i umysy ludu go-
rzay.
Praca, ktr oddajemy do rk Czytelnika, ma za zadanie na-
wietli, w moliwie najprzystpniejszej formie, to powstania
Kostki Napierskiego i opowiedzie o jego przebiegu.

2
Strzelcy w XVI i XVII stuleciu w Ksistwie Moskiewskim rodzaj wojsk, ktrym przysugiway szczeglne przy-
wileje.


11

I . NAPI ERSKI PRZYBYWA

By ciepy kwiecie 1651 roku. Drogi na Podhalu obeschy,
a moda trawa pokrya zieleni podgrskie ki. Po dworach su-
ba folwarczna przygotowywaa sprzaj do orki. Do chaup chop-
skich zaglda gd, jak to zwykle na przednwku. Szy suchy o
wojnie wielkiej, jak szlachta przeciw wojsku zaporoskiemu za-
myla. Czas by niespokojny.
Wtedy wanie przyby do Nowego Targu mody, z cudzo-
ziemska odziany mczyzna. Wzrostu by niewielkiego, szczupy,
brdka maa, spiczasta, ws czarny sypa mu si dopiero, wosy
dugie w kdziorach, z szwedzka przycite".
Mody czowiek przyby sam, bez sug, ale obejcie mia wy-
tworne i zgadywano w nim czowieka wysokiego urodzenia i oby-
tego w wiecie. Natychmiast po przyjedzie, nie zwrciwszy uwagi
na gupkowate miny gapiw miasteczkowych, uda si wprost do
dworku podstarociego
3
Wiktoryna Zdanowskiego, ktry w po-
wiecie cieszy si najwikszym powaaniem. Wygld przybysza
nie budzi wtpliwoci. Panna Zdanowska rosa, dojrzaa dzie-
woja, o grubych, dugich, jasnych jak len warkoczach, zaprosia go
do izby. Stary Zdanowski wyszed do przywita si. Wwczas
przybysz ukoni si dwornie i przedstawi:

3
Podstaroci dzierawca lub administrator dbr magnackich.


12
Jestem pukownik Aleksander Lew ze Stemberku Kostka
Napierski. Przybyem tu z listami przypowiednimi
4
jego krlew-
skiej moci, aby zacig midzy ludem do wojska czyni.
Podstaroci poczu si mile pochlebiony. Przedstawiciel sta-
roytnego rodu Kostkw w progach jego domostwa! Prosi siada,
kaza poda misiwa i piwa domowego. Zapach pieczeni wypeni
izb. Go jad z apetytem i rozprawia, ywo gestykulujc. Stary
popija, co pewien czas przerywajc mu ukonem:
Honor to dla mnie... honor...
Przybysz okaza si rozmowny i wesoy. Zna mnstwo
anegdot z ycia krlewskiego. Opowiedzia kilka uszczypliwych
historyjek o krlowej Francuzce Marii-Ludwice, o przyjacielu kr-
lewskim Hieronimie Radziejowskim i jego onie Elbiecie ze
Suszkw primo voto
5
Kazanowskiej.
Pikna to pono niewiasta! wykrzykn z en-
tuzjazmem stary szlachcic. I c ow Wenus skonio wyj za
takiego Radziejowskiego! akomy ksek, nie ma co zachwyca
si podstaroci. W wasze rce, moci pukowniku! Honor to dla
mnie.
Krl j skoni. Chcia przyjaciela swego Radziejowskiego
obdarzy bogactwem, ktre po Kazanowskim zostao. Sia tego by-
o!
Wiem i ja potwierdzi podstaroci. By tu u nas w
Nowotarskiem pan Kazanowski starost. Surowy pan. Chopw
chcia niewoli do grniczej roboty. A lud tutejszy do tych pr

4
Listy przypowiednie dokumenty zezwalajce na organizowanie zacigu do wojska.
5
Primo voto (ac.) nazwisko po pierwszym mu.


13
swobodniej przecie y ni w innych czciach Rzeczypospolitej.
Jeszcze wolno pamita, jeszcze do niej tskni.
Napierski spojrza na podstarociego spod oka i milczkiem
wychyli swj kielich.
Do wolnoci tskni, powiadacie? zapyta wreszcie.
Nie inaczej. Przecie Podhale zawsze si przywilejem cie-
szyo. Ilu tu panw byo a nie zdoali ludu tutejszego zniewoli.
Kiedy mu ju nazbyt jest ciki chopski los, w gry ucieka, na
zbj". Bo to, powiada chopstwo, u zbjnika jurysdykcja, czyli
sprawiedliwo, jest prawdziwa. Zbjnik, powiadaj, co w dworze
narabuje, ubogiemu kmiotkowi odda. Wiele w tym jest bajki, ale i
to prawda, e pod panem nieraz ciej jak pod zbjem.
wite sowa! wykrzykn ywo Napierski.
A nard tu bitny, kilkakro okoniem stawa.
Z broni w rku?
A jake!
Napierski umiechn si:
Widzicie, wiedzia przecie krl jegomo, co czyni, gdy
mnie tu na werbunek posya. Niech mnie kat wczy, jeli krlowi
nie wymoderuj
6
puku lepszego ni te, ktrymi si sam w pysz-
ny ksi Winiowiecki
7
chwali.
O Winiowieckim tak si tu gono nie wyraaj, moci
pukowniku, bo on tutaj pan i jego rozkaza sucha musz.

6
Wymoderowa uformowa.
7
Ksi Jeremi Winiowiecki magnat ukraiski, znany z krwawego tumienia powsta chopskich. By starost
nowotarskim.


14
Musicie, ale zgaduj, e wam nie w smak ten mus.
Podstaroci nie odpowiedzia. Napierski wsta i z nag
energi, ktra zdumiaa Zdanowskiego, zacz si przechadza po
izbie:
Powiadacie wic, moci panie podstaroci, e byy tu
midzy chopstwem a panami zbrojne starcia?
Jake? Pewnie, e byy. yje jeszcze w chop, ktry na
czele onej gromady ludu szed. Stanisaw z towni albo towski.
Sotysem jest we wsi Czarny Dunajec. On wam powie, jako z pa-
nem Komorowskim lat dwadziecia temu doszo do walki i jak
budynki folwarczne popalili. Gdyby nie instancja krlewska, kru-
cho by si dziao z panem Komorowskim. Zaywa te w towski
takiego powaania w okolicy, e go Marszakiem" zw. Bo te w
istocie wszystkim chopom przewodzi.
Napierski zatrzyma si nagle przed podstarocim:
Uczynisz wapan, o co poprosz?
Podstaroci skoni si:
Wysannikowi krlewskiemu godzi si rozkazywa
nie to, eby prosi. Sucham ci, rycerzu.
Pchnij pachoka do towskiego, by nie mieszkajc przy-
by tutaj. Wiele on moe mojej sprawie pomc.
To prawda. Powaanie ma.
I dowiadczenie doda w zamyleniu Napierski.


15
Na wojnie z Kozaki a Tatary zauway stary szlachcic
na nic to jego dowiadczenie. Pachoowi rozka, eby si do
drogi szykowa i skoro brzask wyruszy.
Dziki.
To ci jeszcze powiem, moci pukowniku, e druga tu jest
midzy chopstwem persona grata
8
, a jest ni Martinus Radocki,
od czterdziestu lat sprawujcy w Pcimiu obowizki rektora szkoy
parafialnej. Trzeba ci i z nim w kontakt wej, bo duo on ci moe
w twojej subie krlewskiej pomc.
Z tymem si ju pozna po drodze do ciebie, panie pod-
staroci. Ale dziki za pami...
Radocki i towski to na Podhalu niby sejm i rzd chop-
ski wyjani podstaroci. Radocki u siebie przywileje kr-
lewskie przechowuje i wtpliwoci na ich podstawie rozstrzyga,
dzieje si czy nie dzieje ludowi krzywda. Co on uchwali, to Mar-
szaek" przez pospolite ruszenie ludu egzekwuje. Nienawidz ich
panowie, ale lud miuje i chroni.
A wy, panie podstaroci?
Podstaroci zamrucza. Nie lubi, gdy go przypierano do
ciany. Robi swoje i na tym koniec. Stara si nie dopuszcza do
porachunkw z wasnym sumieniem. Napierski nalega:
A wy, panie podstaroci?
Tak mniemam, e za duo sobie panowie szlachta pozwa-
laj.
Aha, to mi si podoba!

8
Persona grata (ac.) osoba mile widziana.


16
e sobie pozwalaj?
Nie! e wapan to rozumiesz.
Dlaczego nie miabym rozumie? oburzy si Zdanow-
ski. Widz, moci pukowniku, e czas ci spa si pooy. Pew-
nie ci droga w ko wesza.
Napierski rozemia si:
A wesza, wesza. Ale w zacnej kompanii wysza.
Podstaroci przypomnia sobie co, zapyta ze zdziwieniem:
A czemu to krl jegomo adnej asystencji ci nie da?
Napierski zawaha si. Po chwili namysu odpowiedzia:
Kto? Jan Kazimierz? Bieda u niego taka, e a piszczy.
Szlachta na publiczn spraw pienidzy skpi, a krl co grosza ma,
to dwr pochania, a szczeglnie damy. Musi si te krl opaca
rnym gryzipirkom, iby paszkwilw na nie pisali, a na od-
wrt, wysawiali jego przejcia wiedeskie, francuskie i rzymskie.
Mnstwo po dworach zagranicznych o nich miesznych facecji so-
bie opowiadaj. Jedziesz powiedzia mi krl jegomo w
Winiowieckiego pastwo, to ci asystencji ni pienidzy nie trzeba.
Bogatszy on ni ja i tak dufam, i ci jego ludzie godnie przyjm". I
widz, nie pomyli si w tym krl jegomo.
Nie pomyli si. Czym chata bogata...
Zacnoci jednak pana podstarociego to tylko przypisuj
powiedzia Napierski kaniajc si. Tudzie nie obraajc go,
fortunie jego chudopacholskiej. Bowiem chciwi s nasi wielcy pa-
nowie i std owa straszliwa dola ludu i owa sprzedajno posw,
o ktrej ju i za granic gono. Nie od dzi tak jest. Nie wiem, czy


17
syszae, wapan, e kiedy krl Zygmunt August umiera, pano-
wie, ktrzy go otaczali, podsuwali mu nieprzytomnemu rozmaite
dla siebie nadania a przywileje i rzeczy najcenniejsze rozdrapywa-
li, i odzie nawet, e biskup krakowski nie mia czym przykry do-
stojnego trupa i ptna zgrzebnego kupi musia. Syszae, wa-
pan, t powie?
Syszaem, alem myla, e to bajki.
Napierski umiechn si gorzko:
Hm, bajki...
Podstaroci kiwa smtnie gow. Ogarn go senny nastrj.
Ziewn. Napierski podszed do i potrzsn za rami:
Moci panie, suba krlewska! Trzeba dziaa!
Podstaroci otrzsn si:
Co? Kogo? Aha, dziaa! Mw, czego ci potrza?
Wszystkiego, co do pisania suy. List napisz do tow-
skiego. eby stary wiedzia, kto go wzywa.
Podstaroci zawoa crk. Podaa kaamarz, papier, kilka
pir gsich, woreczek z piaskiem. Ale z pokoju nie wysza. Przy-
gldaa si eleganckiemu przybyszowi rozszerzonymi oczyma. Oj-
ciec poruszy gronie wsami, fukn na ni niecierpliwie. Dziew-
czyna znika nadsana.
Napierski nie zauway tego. By pochonity pisaniem listu.
Nagle unis gow znad papieru i zapyta chytrze:
Ojciec, a do zbjnikw nie daoby si napisa, h?


18
Podstaroci stan jak wryty. Przeraenie odmalowao si
na jego twarzy.
Do zbjnikw? Na co to?
Na werbunek. Dobrzy to mog by onierze. Krl jego-
mo podzikuje...
Krl jegomo... hm... Ano, po prawdzie, umiera kady moe.
Sia, powiadaj, chopw za t ojczyzn nasz mi polego, jeno
sprawiedliwoci im w ksigach nie oddano. Poczekaj... wiem co o
dwch harnasiach
9
zbjnickich, ktrych tu wkrtce maj straci.
Gdzie? Tutaj? porwa si zza stou Napierski.

9
Harna przywdca zbjnicki.


19
Tak jest. W Nowym Targu.
Na miy Bg! Mnie by si ci ludzie przydali!
W wacinym rku moc uratowa ich od kata.
Uczyni to! zawoa zapalczywie Napierski. Oczy mu
rozbysy. Na listy przypowiednie si powoam. To ci ludzie
mog mnstwo narodu skrzykn! Jake si zw owi harnasie?
Sawka i Czepiec.
Sawka i Czepiec powtrzy pukownik. - Dobrze. y
bd! y i bi si!
Pochyli si nad stoem i koczy list. Potem wsta, odda pi-
smo Zdanowskiemu. Wszed pachoek i zaprowadzi pukownika
do przeznaczonej dla komnaty. Podstaroci zosta sam. Zajrza
do listu. Mrucza:
Gracko pisze, wida w szkoach uczony. Imci panie -
towski, a mnie, tusz, wkrtce miy przyjacielu". Tak politycznie
do chopa pisa, no-no-no! Prawda, nie byle jaki to chop! Dyplo-
mata z naszego Napierskiego, statysta
10
, wiedzia krl jegomo,
kogo z t misj na Podhale posya. Zapamitaj to sobie, Wikto-
ryciu, nie zwyky to Napierski, ale Kostka, Kostka z pieczeni, k-
sek najtustszy, ze staroytnego rodu, od witego Stanisawa si
wywodzcego. Bacz, kogo gocisz pod swoim dachem mrucza
do siebie pijany i senny szlachcic. A moe i crk za wydasz?
H?... Nie, stary, nie bajdurz, za wysokie Kostkw progi na panny
Zdanowskiej nogi. Statysta to, dyplomata, w Hiszpanii by, w
Szwecji, z krlow pani tak rozmawia, jak ty ze swym ssiadem.
Po acinie i po niemiecku gada jakby wod z cebra la. Niepo-

10
Statysta (staropolskie) m stanu, polityk.


20
trzebnie jeno do zbjnikw lezie. Nie lubi zbjnikw. Ale wy-
ksztacony jucha! Podstaroci znw spojrza na list: Imci
panie towski..." Politycznie, nie ma co! Jucha wyksztacony!


21

I I . SZTAB POWSTANI A

Mino kilka dni, ktre Napierski przey w niecierpliwoci i
niepokoju. Nawet si z tym przed podstarocim nie tai.
Nie wida ich jeszcze jako zagadywa.
Bo i by jeszcze nie powinni tumaczy Zdanowski.
Kiedy indziej go pyta:
A zbjcy nie mogli ich napa?
Zdanowski mia si:
Przecie to wacini przyjaciele!
Stary przekomarza si z pukownikiem, mia si z jego
obaw. Wyjania: towskiemu nic si nie stanie, pierwsza to u
chopw persona w okolicy. Szmat drogi jest z Czarnego Dunajca,
a jeszcze by moe, e stary Marszaek" chopskim sposobem na
woach podruje.
Dopytywa si te Napierski o egzekucj, jaka si miaa w
Nowym Targu odby nad Sawk i Czepcem Ale egzekucj znw
odroczono, sdzia bowiem wci jeszcze chcia si za pomoc
przypiekania czego od nieszcznikw dowiedzie. Niecierpliwi
si wic mody pukownik, chodzi po swojej komnacie jak bdny,


22
co obmyla, co rozgryza. Wieczorami pisywa. Czasem tylko
zadowolony z siebie, bra z czeladnej dudy i tak wybornie na nich
wygrywa, e a si pannie Zdanowskiej oczy rozpalay. Lubili te
wszyscy modego pukownika, ale i bali si po trosze, taki si cza-
sami srogi i mrukliwy wydawa.
Na koniec ktrego wieczoru dano pukownikowi zna, e
przed ganek zajecha wz drabiniasty chopski, a na nim w pa-
choek podstarociski i dwch brodaczy. Byli to: towski i Mar-
cin Radocki, w rektor" z Pcimia, ktrego wspomnia stary
szlachcic. Zdziwi si Napierski, ujrzawszy ich razem, ale nic nie
powiedzia, tylko poprosi do swojej komnaty. Panna Zdanowska
zakrztna si, kazaa poda razowca, sera i miodu pitnego. Kiedy
wysza, Napierski wsta, chwyci towskiego za obie rce i dugo
przyglda si z luboci jego dostojnej, pomarszczonej twarzy,
dugiej brodzie, mdrym, serdecznym oczom.
Tye to jest sotys z Czarnego Dunajca? Tye to jest w
chopski Marszaek", przed ktrym, jak powiadaj, i pany respekt
musz okazywa?
towski nie bez dumy odpowiedzia:
Jam jest.
Jake si to stao, e razem przybylicie? zapyta Na-
pierski.
Radocki umiechn si:
Moci pukowniku, po naszej rozmowie miaem pewno,
e siedzie z zaoonymi rkami nie bdziesz. Do kog si z kolei
zwrcisz? Do towskiego, ani chybi. Wybraem si, cho stary, w
drog. Na to przyby twj pacho.


23
Usiedli. Napierski zwrci si do Radeckiego:
Mwilicie mu ju co, panie bakaarzu?
11

Do czasu nic nie mwiem.
Aha, dobrze. Wypijmy, moci panowie.
Wypili. towski obtar wsy, otrzsn kilka kropel z bro-
dy. Stukn kwart w st:
Chc wiedzie, moci pukowniku, czego ci od naszego
ludu podhalaskiego trzeba. Wida, znowu szlachta w biedzie jest,
kiedy o krew chopsk woa. Bo w pimie twoim byo, e tu z li-
stami przypowiednimi w imieniu krlewskim przyby. W tym
wic mam ci pomaga, tak?
A c, panie Marszaku", nie po sercu ci ta pomoc?
Nie powiedzia twardo chop.
Napierski poczu ogromny przypyw radoci: Tak, to jest
czowiek, ktrego potrzebuj!" Ale zapyta z gupia frant:
Czemu to?
Bo nie tylko e kae si nam przelewa krew za paskie
przywileje i rozkosze, nie tylko e podczas chopw nieobecnoci
w chaupie adna ulga na ich ony i dzieci nie spywa, ale jeszcze
wyprawia si musimy na koszt wasny na p roku i ywi sa-
memu. Dopiero po tym czasie od si po dwa zote na miesic na-
ley, ktrego i tak nie wypac. Wybacz wic, waszmo, ale na t
spraw swego imienia midzy ludem uy nie pozwol.
Bo i nie trzeba powiedzia z przekonaniem Napierski.

11
Bakaarz stopie naukowy, tu: nauczyciel wiejski.


24
towski zamilk zaskoczony.
Ojcze Stanisawie odezwa si Napierski przecie to
wy dwadziecia lat temu nazad stalicie na czele rebelii chopskiej
przeciw panu Komorowskiemu skierowanej? Powiadajcie, wy czy
nie?
towski usiowa zlekceway spraw:
Stare to dzieje, moci pukowniku, nie godzi si dzi o
nich rozprawia.
Napierski upiera si:
Wy czy nie?
towski spojrza pytajco na bakaarza. w skin przy-
zwalajco gow:
Mw!
towskiemu ulyo. Powiedzia:
Ja.
Powiadajcie wic, jake to byo?
Moci pukowniku, to wiedz, e chopi Podhala mniejsze
znali dawniej obcienia od chopw innych czci Rzeczypospoli-
tej. Ju za panowania krla Olbrachta bili si Podhalanie o swoje
prawa. Bo chciano im narzuci t niedol, ktra jest innym cho-
pom powszechna. Znasz j przecie... Wiesz o tej paszczynie, co
w letnich dniach do siedemnastu godzin na dob siga. I o onych
obcieniach, podatkach, karach pewnie te sysza. Samych
nazw wyliczeniem jzyk utrudzisz. Toki, gwaty, poowszczyzna,
miarowe, elekcyjne, witeczne, hajdukowe, kunica, groszowe,


25
czopowe czeg tylko panowie nie wymyl, eby dobro swe z
chopskiego znoju wycisn. Do tego dawaj im jeszcze grzyby, ja-
gody, orzechy, mid, jaja, kurczta, len, konopie co si chopu
nie urodzi, ze wszystkiego panu dawaj.
Dziesicin na koci przypomnia bakaarz.
Juci! wykrzykn chop. I prawa jeszcze kady pan
swoje ustanawia. Tyle i tyle musisz, chopie, wdki w paskiej
karczmie wypi. Nie wypijesz karz. Pjdziesz do innej karcz-
my karz.
Mao tego wtrci Radocki. Do obcego kocioa pj-
dziesz dostaniesz plag dwanacie przez goe ciao.
Pukownik cisn do tak, e a w napistku zatrzeszczao.
towski milcza. Napierski ze wzrokiem utkwionym w st nagli:
Mwcie o sprawie.
O sprawie, dobrze. Chcia nam wszystkie owe toki i po-
waby zada pan Komorowski Mikoaj, ktry w dwudziestym
czwartym roku otrzyma od krla starostwo nowotarskie. Przez
dziewi lat znca si nad tutejszym ludem. Maomy przed nim
gsiorw
12
, acuchw i rzeg widzieli. Za jego to, piekielnika, sta-
rostowania wszystkiegomy tego posmakowali.
No i co?
Sia modych na zbj poszo. W ywcu co druga chaupa
ze zbjnikami zwizana. A my, comy po zostali, konfederacj
13

zawizalim.

12
Gsior narzdzie tortur.
13
Konfederacja w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej sprzymierzenie zawizywane dla realizacji jakiego
celu politycznego


26
Tye marszakowa?
Ja i Mikoaj Nowaczek z Cichego. Zebray si sdy refe-
rendarskie, ktre szczegowo okreliy, co i ile si od chopa na-
ley. Ale co takiemu panu wyrok! Znw szed gwat za gwatem.
To i poszlimy na jego folwarki.
No!
Na folwarki a na myny, na piy, browary, karczmy. Pod-
palilimy wszystko, a co zapasw byo, emy zabrali i zniszczyli.
Ogoszono uniwersa krlewski. Odczyta go nam pan Krauszow-
ski. A my na to: Pana Komorowskiego za pana mie nie chcemy,
bo ju temu szalbierzowi
14
nie wierzymy". Przysa krl dekrety i
mandaty, laa si chopska krew, a przecieemy si nie poddali i
tak byo trzy lata, dopki si panu starocie nie zmaro.
Tak wic...
Tak. Pniej bya bieda z panem Kazanowskim. Z tym nie
mona sobie byo rady da. Mg sam tyle wojska wystawi, e i
krl nie daby mu rady, gdyby nawet mia tak wol.
Ale woli takiej nie byo wtrci Napierski.
Nie byo. Kazanowski paszczyzn powikszy, a jeszcze
kaza j odrabia w grniczej robocie. Chopom rola niszczeje, a w
rudach ciko pracuj: wszystko na wasnych plecach przenosi.
O tym wiem.
Teraz mamy tu Jarem Winiowieckiego. Jeszcze gorszy.
Jeszcze gorszy przyzna pukownik. Lud ma za nic.
Ojciec Rusin, matka Multanka nie-Polak to, z naszymi panami

14
Szalbierz oszust.


27
czy go wsplny interes: panowanie w tej Rzeczypospolitej
wyjani.
Wsta, przeszed si po izbie. Zatrzyma si przed komin-
kiem, w ktrym, chocia kwiecie, tlia si ze wzgldu na chodny
wieczr bukowa koda.
Dosy ju tego ucisku! powiedzia nagle pukownik.
Dosy przytakn towski.
Dosy powtrzy powanie Radocki.
Nastao milczenie. Ogie tylko na kominku sycza i trzasna
tlca si koda.
Pierwszy odezwa si bakaarz Radocki:
Kiedy lud niszczeje jak yje szlachta? W rozpucie i
samowoli. Za nic maj sprawy publiczne, jeno im jado a napitki, a
stroje rozkoszne w gowie. Wyliczyli uczeni, e sama Polska wicej
zuywa drogich korzeni przyprawnych nili caa pozostaa Euro-
pa. Miasta upadaj, bo szlachta ca na wyroby krajowe nakada,
wszystko przez zagranicznych kupcw sprowadzajc. Gorzej ma-
cochy wasne dzieci traktuje. A skde ten jej zbytek, skd ten do-
statek i rozkosze, jak nie ze znoju i potu chopskiego, z jego ez i
pracy? Nie masz dzi innego sposobu pomnoenia bogactw pa-
skich, jak tylko zwikszajc ucisk chopa. Prawd mwi, bracie
Stanisawie?
wit prawd.
Pamitam, jak ksidz Fabian Birkowski, kaznodzieja
pomienisty, rzek: Co zodziej w komorze cudzej, to pan drugi we


28
wsi bdzie. Wszystko pobierze poupi i dusz by z chopa wydar,
kiedyby mg".
Prawda to rzek Napierski. I ksidza onego pami-
tam z czasw, gdym by pacholciem, z dworu krlewskiego i z
Kostkw dworu, dokd zajeda nieraz. A jeszcze wam powiem,
co wojewoda sandomierski Firlej mawia, gdy go po pgarncwce
szczero przydusi: Skd, mylicie, bior panowie oficerowie
rodki, e na wojn tak kosztownie i wytwornie id jakby na lub-
ny kobierzec? Z ez i krwi ubogiego chopka tak si postroili. Wie-
rzajcie mi, e gdyby Anio Paski cisn w doni te lamparty
15
i
sobole, te jedwabie i purpury, krew i zy pokrzywdzonych strug
by z niej spyny". A wie pewnie to w magnat najlepiej, bo prze-
cie nie mniej od innych zami tymi i krwi siej rozkoszuje.
Tu Napierski powiedzia uroczycie:
Powiadam wam, sam Pan Bg do ma ju tej nie-
sprawiedliwoci. Ju go od patrzenia na t ohyd obrzydzenie bie-
rze. Mr idzie, cae wsie z godu a choroby wymieraj, a panowie
bogactwa licz. Patrzcie na takiego Lubomirskiego! Dwch ma on
marszakw na dworze, samych rkodajnych
16
, jurgieltnikw
17

szedziesiciu, czterech krajczych
18
i czterech pisarzy po-
kojowych, masztalerzw
19
szedziesiciu, kozakw dworskich
szedziesiciu, dragonw dwustu, piechoty wgierskiej czterysta.
A co muzykusw, psiarzy, raronikw, rezydentw, komornikw!
Baczcie jakie dochody musi pan ten mie! Po trzydzieci mia-
steczek i trzysta wsi maj wielcy panowie! Z czego rodzi si sa-
mowola i prno taka, e si ci panowie za wadcw udzielnych

15
Lamparty burki z futra lamparciego, noszone przez szlacht.
16
Rkodajny (staropolskie) dworzanin, ktremu przysugiwao prawo podawania rki swemu panu.
17
Jurgieltnik (staropolskie) dworzanin pobierajcy roczne wynagrodzenie.
18
Krajczy (staropolskie) stanowisko dworskie, z ktrym zwizany by obowizek krajania potraw.
19
Masztalerz (staropolskie) majcy nadzr nad stajni i komi.


29
maj i niektrzy jak to sam widziaem pisz: ,,Dziao si za
panowania Janie Owieconego Ksicia Lubomirskiego takiego a
takiego", czy inaczej w tym sposobie.
A ty, chopie, pracuj- na nich! wtrci nienawistnie -
towski. A za swoj robot dyby i rzgi!
Dlaboga, dosy tego! krzykn Napierski, uderzywszy
doni w st. Dosy! Skrzykniem lud i pjdziemy na panw.
Pjdziemy i pochylimy paskie karki nad pugiem. Obaczym, jak
im posmakuj kuny i gsiory. Obaczym, jak posmakuj rzgi i
pitnie.
Omieliby si, pukowniku? spyta towski cicho.
Tak jest. Za nic mi moje mode ycie, jeli na zym wie-
cie, gdzie krzywda rzdzi, je trawi. Po tom ci te tu i wzywa,
Marszaku". Pjdziesz ze mn?
Stary ja. Ju mi niedugo umrze. Ale pkim jest krzepki
wolej mi zgorze za chopsk dol. Ja z tob, pukowniku. Pro-
wad!
Stary Radocki zacz si modli. Wzruszenie ogarno
wszystkich trzech mczyzn. Napierski usiowa opanowa si.
Nala miodu do kielichw. Wypili, raniej si zrobio. Napierski
perorowa:
Bohdan Zenobiusz Chmielnicki przez co do tak wielkiej
potgi doszed, e imi jego kadego pana strachem przejmuje?
Jeno dlatego, i lud podnis o prawa jego si upomniawszy! Po-
wiadam wam: z niego nam przykad trza bra. Mam ci ja jego uni-
wersa, ktryj wam, panie rektorze, polec do przedrukowania i
rozesania wrd ludu. W uniwersale onym wzywa Chmielnicki


30
lud polski, by wadz panw zrzuci, przez co swobodny bdzie.
Tak i uczynimy. Mona panw bi dowodem zwycistwa Boh-
dana te Wody, Korsu, Piawce. A kiedy zwyciymy, naten-
czas i Rzeczpospolita silniejsza bdzie, bo przecie dziesikro
wicej jest ludu ni szlachty, dziesikro wicej bdzie miaa
obrocw.
Prawda to przyzna Radocki. I Turczyn nie omieli
si granic najeda.
I od kozactwa bdzie spokj. Nie ma bowiem lud woci
adnych na Ukrainie i zyskw w tym, by lud tamtejszy niewoli, a
na odwrt, lepiej nam z nimi w zgodzie y, iby bojarw mo-
skiewskich, chanw tatarskich i sutana tureckiego w powcigli-
woci trzyma.
Jakby z ksiki czyta zgodzi si Radocki. Jeno
pamitaj, pukowniku, e trzeba nam si na krla jegomoci pro-
tekcj powoywa.
Czemu to?
Gdy nard wielk ma ufno do osoby pomazaca boe-
go.
Bd to jest, gdy krla nie Bg stanowi, lecz szlachta. Ni
on yje. Dwr utrzymuje z tego, co mu sejm uchwali i co mu dzier-
awcy krlewszczyzny wypac. Niechby przeciw szlachcie po-
szed, zaraz by si rokosz podnis.
Wszelako tak jest upiera si Radocki. Panowie bli-
sko krl daleko. Std i legenda ronie. Wierzy chop, e kiedy
wgldnie krl jegomo w jego cierpienie i kae mu panw bi i


31
nowe porzdki ustanawia. Jeli wic przyzwolisz ogosi, e to
krl sam wzywa, by przeciw niesprawiedliwym panom i, tedy...
Tak uczyni przerwa Napierski. I tak ogaszajcie.
Suchy szerzcie, e pukownik Kostka Napierski synem krlew-
skim jest i e si teraz ten syn praw ludu swego chce upomnie.
Obaj starcy wstali. Cofnli si i patrzyli z lkiem na pukow-
nika:
Prawda to?
Napierski rozemia si:
Nie wszystko wam jedno? A jest prawd dobro krlew-
ska? Moe i jest krl dobry, jako, powiadaj, Zygmuntowie by
chcieli. Ale to nie ma znaczenia. Siadajcie, bym do was sympatii
nie utraci. Kiedy siedli, mwi dalej: Tedy postanowilimy.
Suchy szerzy o tym, e krl do powstania wzywa. Suchy szerzy,
e pukownik Napierski, ktry tu dla zacigu przysany zosta, jest
synem krlewskim. Do czasu jednak nie wicie tych rzeczy ze so-
b, ibym mg std bezpiecznie caym przedsiwziciem kiero-
wa, a w razie oskarenia powiedzie, i nie ma w tym mojej winy,
jeno lud tak gosi. Trzeba by ostronym, gdy im ksi Gembic-
ki, biskup krakowski, ktremu krl powierzy tu rzdy na czas
wojny z Kozakami, przebiegy jest i szybki w dziaaniu. Tedy
ostronie, panowie, ostronie ale bez wytchnienia!
Teraz Napierski zacz dzieli si z nimi planami na przy-
szo. Trzon ruchu mog stanowi zbjnicy.
Za kilka dni ma nastpi stracenie Sawki i Czepca. Trzeba
ich uratowa. Napierski bra to na siebie. Od czeg listy przypo-
wiednie? towski radzi nawiza kontakt z grnikami z rud.


32
Trzeba tam przesa uniwersay: do Chcin, do Olkusza, do Mie-
dzianej Gry.
Radocki opierajc si na okciu, wygasza sentencje
20
r-
ne. Co we dworach znajd, to do chopa bdzie nalee. Wszystko
podziel, a spord siebie urzdnikw wybior. Panw co gor-
szych na pal, inni do pracy na rwni z chopstwem pjd. Wszyst-
kiemu bdzie przewodzi sejm z reprezentacji wszystkich warstw
zoony (krzywo na bakaarza spojrza tu towski, ktry miesz-
czan nie lubi), a nad nim krl z wielkimi prerogatywami
21
.
Wreszcie stary bakaarz rozczuli si. Mwi, e zawsze wierzy w
to, e nadejdzie kiedy mciciel boy, i teraz wie, e jest nim pu-
kownik Napierski. Napierski nic na to nie odpowiedzia, bo nie
chcia staruszka urazi, ale zaproponowa:
Czas nam na spoczynek, moci panowie, bomy z poyt-
kiem ten wieczr spdzili.
Historia o nim bdzie pamita! powiedzia wzniosie
stary bakaarz.
Daj to Bg! Wiecie wic, co wam czyni przystoi?
Wiemy odpowiedzieli obaj mowie.
Tedy od jutra do dziea!
Bg ci zesa! powtrzy Radocki.
A towski doda:
Ja z tob, pukowniku. Prowad!

20
Sentencje myli.
21
Prerogatywa uprawnienie.


33
Gdy si rozchodzili, by ju wit, a drzewo w kominku wypa-
lio si na popi.


34

I I I . PI ERWSZE KROKI

Po Podhalu zaczy kry dziwne suchy. Nie dawano im
pocztkowo wiary, ale suchy utrzymyway si uporczywie, kry-
y od wsi do wsi, od gr do gr, przemykay ponad ostrogrannymi
wierchami, przesczay si przez jodowe lasy, przeskakiway
przez wartkie potoki. I pomkna wie. Z zielonych hal, z ciemno-
burych regli, z oszaamiajcej zieleni grskiego podna pdzia
na rwniny, za Krakw, do rudnikw, do ciemnych, dusznych ko-
rytarzy grniczych. Rozprostowywa plecy lud pracujcy, nasu-
chiwa czyby zbliaa si godzina wybawienia?
W nizinnym Poznaskiem powtarzali t wie ludzie garn-
cy si do Piotra Grzybowskiego
22
. I oni ciskali w rku cepy, i oni
powtarzali wieczorami:
Syszelita, ludzie?! Syn krlewski o prawa ludu chce si
upomnie! Krl najmiociwszy kaza mu puk wyprawi. Powia-
daj: Niech jeno lud si ruszy i uderzy na szlacht panw, a krl
obrony swojej mu nie poskpi".
Syszelita? Panowie wielk wojn przeciw Bohdanowi
Chmielnickiemu zamylaj! Dopiek im w Kozak.

22
Piotr Grzybowski przywdca powstania ludu wielkopolskiego w roku 1651, skierowanego przeciw szlach-
cie.


35
Wasnego ludu si boj, ktry wszdzie na gos kozacki
si podnosi. Chmielnicki uniwersay rozsya: za bro chwycie i
panw pdcie. Do, pisze, niewoli waszej.
Odzyway si i gosy powtpiewajce:
I bez Chmielnickiego to wiemy, e nazbyt wiele ju tej
niewoli. Dobrze mu to pisa na Ukrainie bdcemu. Ale za kim my
mamy i?
Za krlewskim synem.
O synu krlewskim nic nie wiemy oponowali Podha-
lanie za to dobrze wiemy o ksiciu Winiowieckim, ktry tu u
nas jest starost. Wiemy, e umierzajc bunty chopskie powiada:
Mordujcie ich tak, by czuli, e umieraj".
Nieduga jest chopska wola! Pamitacie dwa lata temu,
co si dziao, kiedy pod Przemylem chopi na wezwanie Chmiel-
nickiego za bro wzili?
Rze tam pniej bya!
Sroga rze!
A w pukownik Kostka Napierski, ktrego synem kr-
lewskim powiadaj, nic o powstaniu nie mwi, tylko o tym, e z
listami przypowiednimi, krlewskimi przyjecha. Puk tu wypra-
wia.
Puk pozr jeno.
Pozr czy nie pozr nie wiemy tego. Niech zwyciy,
niech si pokae lub choby wol wszyscy za nim pjdziemy.
Prawda! Wtedy pjdziemy.'


36
Wszyscy pjdziemy!
Tymczasem Kostka Napierski przygotowywa si do wyst-
pienia zbrojnego. Przede wszystkim uda si z panem podstaro-
cim do Nowego Targu, gdzie na rynku przed ratuszem miano
straci Czepca i Sawk.
Czyniono ju przygotowania do egzekucji. Rynek otoczyli
halabardnicy miejscy. Schodzili, si gapie. Wprowadzono skaza-
cw w miertelnych koszulach, rce zwizano im do tyu acu-
chami. Obaj mieli boki przypieczone pochodniami, na twarzach
blizny. Byli ogoleni i ostrzyeni. Nie spodziewali si ju wybawie-
nia i na ich ponurych twarzach nie zajania nawet promyk na-
dziei.
Kat poczyni ostatnie przygotowania. Wtedy wyszli z ratu-
sza rajcowie miejscy i otoczyli szafot. Ujrzawszy podstarociego
zatrzymali si zdziwieni.
Czoem panu dobrodziejowi! powiedzieli czapkujc.
Czoem ichmociom.
Z czym Bg prowadzi?
Przybyem tu z pukownikiem Napierskim, ktry tu
waszmo panom zaraz swe racje wyoy.
Suchamy.
Napierski wystpi:
Ichmociowie wiedz zapewne, jakie periculum
23
nad oj-
czyzn mi zawiso. Ludzi wojennych, jako bywali za krla Bato-
rego, coraz mniej masz i to jest gwn nieszczcia przyczyn.

23
Periculum (ac.) niebezpieczestwo


37
Osobliwie teraz, kiedy wojna si taka zblia, e krl jegomo per-
sonaliter
24
na ni uda si musia. Tedy kae krl, ibycie ze
wzgldu na te potrzeby wojenne tym dwm nieszcznikom kar
darowali, a oddali ich wojsku, aby walecznoci mogli ze uczynki
zamaza. O co mam was prawo imieniem krlewskim prosi jako
krlewski pukownik, ktremu poruczone zostay listy przypo-
wiednie.
Stropili si rajcowie, bo ju im nazbyt ci dwaj zbjnicy do-
piekli, i wanie cieszyli si myl, e si nad nimi zemszcz. Ale
zebrany na rynku lud zacz szemra:
Puci ich!
Proba krlewska rozkaz!
Puci, psiawiary, bo kramy porozbijamy!
Spojrza jeden rajca na drugiego i z trwog szepn:
Puci...
Puci...
Teraz przystpi do dziea kat. Pokaza on obu junakom nagi
miecz, po czym podstawi jednemu i drugiemu miseczk z ponc
siark i powtrzy dwa razy:
Pamitaj, jak to pachnie!
Pomocnik kata rozwiza im na rkach acuchy. Byli wolni.
Lud chcia ich otoczy, zagarn, ale oni wskoczyli na konie, przy-
gotowane zawczasu przez Zdanowskiego pachokw, i pomknli
za Napierskim. Pukownik pdzi co tchu w koskich piersiach.
Stary Zdanowski zosta w tyle. Napierski wjecha w las cieni-

24
Personaliter (ac.) osobicie.


38
cie tu byo i szumico, igliwie pachniao mocnym, ywicznym za-
pachem. Zeskoczy na ziemi i przywiza konia do drzewa.
Sawka i Czepiec nadjechali. Stanli przed pukownikiem
wyprostowani jak onierze.
Co rozkaesz?
Napierski poda im jakie papiery:
Ot co. Tu macie moje uniwersay. Przeczytajcie je i
drugim oddajcie. I w gry marsz na dawne lee, do swoich
kamratw. Co zwerbuj junaka wam go przyl.
Rozumiju powiedzia Sawka, ktry by z pochodzenia
Rusinem. Az wojn co?
Bdzie i wojna. Ale nie taka, jak panowie chc, o ich
swobody i rozkosze a chopsk niedol, ale inna, chopska wojna,
o lepsze ycie ludu. Pjdziecie?
Czepiec zapewni:
Co nam! Gdzie rozkaesz tam pjdziemy. Choby na
pal!
To si wam chwali! Tedy jedcie do siebie i czekajcie
znaku.
Umwili si co i jak i harnasie pomknli. W sam por, bo
wanie nadjecha podstaroci z pachokami.
Gdziee podzia swoich wybawionych? zapyta.
Posaem w gry, eby mi kamratw swoich sprowadzili.


39
Oho! To widz, e chcesz mie puk z samych piekielni-
kw zoony. Tak mi si co zdaje, e ci od krla jegomoci na-
groda nie minie.
Napierski umiechn si, ale nic nie powiedzia.
Od sprzysionych otrzyma kilka listw. Zrozumia z nich,
e pora zacz dziaania. Chopi nie mog zdecydowa si na razie
na przystpienie do powstania, ale niechby si ono zaczo, nie-
chby syn krlewski osign pierwsze sukcesy wszyscy by je
niewtpliwie poparli. Czas by jakby sprzyjajcy. Dwory opu-
stoszay, bo szlachta pocigna na pospolite ruszenie w okolice
Beresteczka, gdzie spodziewano si walnej rozprawy z Chmielnic-
kim i Tatarami. Rzdy w Maopolsce zachodniej odda krl na czas
wojny w rce biskupa krakowskiego, Piotra Gembickiego, ksicia
siewierskiego.

W Pieninach, na granicy polsko-wgierskiej nad Dunajcem,
sta stary zamek Czorsztyn, wany ongi punkt strategiczny, teraz
bez wikszego znaczenia. Starost czorsztyskim by Jerzy Plat-
tenberg, pokojowiec krlewski, mody, zuchway pan, lubicy y
na szerokiej stopie, a wic i zdzierca znany. Teraz Plattenberg
znajdowa si w obozie krlewskim. W zamku mieszkao wszyst-
kiego kilku arendarzy-ydw. Napierski postanowi zaj zamek i
uczyni go swoj baz wypadow.
Byo to czternastego czerwca. Napierski osioda konia, na-
adowa do kulbaki jada, ktre mu podaa opiekucza rka panny
Zdanowskiej. Podstaroci usysza krztanin przed dworkiem,
ubra si i wyszed zobaczy, co si tam dzieje.


40
Dokde to? zapyta.
Na polowanie! odkrzykn wesoo pukownik.
Jake tak? Sam?
Nie! Pukowi ludzie czekaj za Szczawnic.
Prdko si obaczym?
Jak Bg da.
Obaj zamilkli. Napierski ucisn starego, potem poegna
si z pann Zdanowsk. Podszed do konia, zawaha si, odwrci,


41
chcia co moe powiedzie, ale si rozmyli, machn rk i
wskoczy w siodo. Ko wspi si na tylne nogi i pocwaowa na-
przd. Kurz wzbi si spod koskich kopyt i zasoni jedca.
Szczliwego powrotu! krzykna panna. Napierski
nie dosysza. W umwionym miejscu czekali ju na niego ludzie.
Byo ich kilkudziesiciu. Napierski obszed oddzia, przywita si
ze wszystkimi, zapyta:
Gotowicie na mier?
Gotowi! odpowiedzieli cicho.
Tedy wywalczymy ycie!
Bya ju noc gboka, kiedy podeszli pod Czorsztyn. Zamek
otulay ciemnoci nocne. Wyczuwao si tylko jego duszn, przy-
gniatajc obecno. Napierski kaza obstawi wszystkie wyjcia i
czeka witu. O wicie dzierawcy, nie spodziewajc si niczego,
otworzyli bram. Wtedy pukownik rozkaza:
Naprzd!
Powstacy wyskoczyli z zasadzki. Zamek znalaz si w rku
Napierskiego.
Pukownik rozstawi strae, obejrza mury, kaza czyni na-
prawy. Wszdzie zna byo zapuszczenie, brak gospodarza. Podo-
gi przegniy, ciany pokry kurz i pajczyna. Malowida byy znisz-
czone, paskorzeby pobite, mury, niegdy potne, nadwtlone.
Ale broni si w nich byo mona. Napierski wszed na wie i
spojrza w d. Widok roztacza si przed nim przepyszny. Skay
porosy soczyst, upajajc zieleni. Z daleka wida byo wysok,
granitow cian Tatr, na ktrej ostrych szczytach bieliy si
niene grzebienie. Pukownik przyglda si temu wsparty ok-


42
ciem o futryn okna. Oblegay go pospne myli. Co dalej? Zdoby
zamek, ale jeszcze nie rozpali powstania. Nim zjawi si towski
ze swoim pukiem, upynie najmniej tydzie. A moe i wicej...
Sawka, Czepiec i Krzysztof Krupka te przed dziesicioma dniami
gotowi nie bd. C tedy pozostaje? Upi czujno starego bi-
skupa tak dugo, jak si da. Ale czy potrafi go wywie w pole? Bi-
skup Gembicki przebiegy jest i energiczny Napierski sysza o
nim, gdy przebywa na krlewskim dworze.
Wszelako... zawaha si.
Napisze do biskupa. Plattenberg nie mia przecie prawa
zostawia twierdzy bez obrony. Napisze, e zaj j z rozkazu kr-
lewskiego, z obawy, e mog j zaatakowa Wgrzy i tym samym
stworzy niebezpieczn sytuacj na granicy. I w rzeczy samej, czy
mona ufa Rakoczemu?
25
. Niech tylko powinie si wojskom ko-
ronnym noga z Chmielnickim, a Rakoczy wnet pokae pazury.
Tak napisz! postanowi.
Zszed na d do sali, w ktrej Plattenberg zwyk przyjmo-
wa poddzierawcw. By tu duy st, stay kaamarze i leay
rozsypane pira gsie. Napierski usiad przy stole i zacz pisa
list do ksicia biskupa Piotra Gembickiego, do miasta Krakowa.

25
Rakoczy ksi Siedmiogrodu.


43

I V. KSI BI SKUP

List przyszed za pno. Kiedy goniec Napierskiego przyby
z nim do siedziby ksicej, biskup mia ju doniesienia o ruchach
chopskich. Przywieli je strwoeni plebani z Nowego Targu i
Lubni, przywiz je wystraszony dzierawca ce nowotarskich,
Gniewosz. Mwili drcym gosem o tym, e chopstwo kosy na
sztorc osadza; e rozpowiada o synu krlewskim, ktry si chop-
skich praw ma uj; e za tego syna krlewskiego uchodzi niejaki
pukownik Napierski, wychowanek rodu Kostkw, dawny dwo-
rzanin Wadysawa IV i pose do Hiszpanii i Szwecji. Brako tylko
dowodu.
Ale oto i dowd. Przeczytawszy list od Napierskie-go, bi-
skup wykrzykn:
No wic!
I pokazujc oczyma na pukownikowskiego goca, niedbale
rzuci stojcym w drzwiach onierzom:
Na mki go!
onierze porwali modzieca, a wystraszony Gniewosz za-
pyta zbielaymi wargami:


44
Rebelia?
26

Tak jest! Rebelia!
Na witego Antoniego! C z moimi dochodami bdzie?
Knia Jeremi kae sobie jak zwykle wypaci, a ja straty ponios. Z
czego wypac?
Ksi biskup przystpi do niego, zmierzy go od stp do
gw gniewnym spojrzeniem:
Wa si o straty pienine nie martw, bo acno moesz i
gow straci, jako e znaj ci chopi jako zdzierc. Siadaj, wa, i
suchaj, co rzek, a wszystko zapamitaj i wykonaj dokadnie, tedy
na czas hydrze gow ukrcim. Niebezpieczestwo to bowiem dla
caego stanu szlacheckiego miertelne. I dla kocioa witego,
ktry pierwszym tu jest panem.
Gniewosz usiad. Drc rk podnis do ust puchar wina
wgierskiego, ktrego mu suga biskupi nala. Biskup odwrci si
gwatownie do oczekujcego w milczeniu na rozkazy oficera dra-
gonw.
Plichta!
Na rozkaz!
Sporzdzicie pismo... Nie, nie trzeba pisma. Biskup
cign piercie z palca. Pokaecie ten sygnet krlowi.
Krlowi?
Tak jest! Panu naszemu najjaniejszemu! Pojedziecie z
dwoma onierzami samotrze pod Beresteczko, tam krl z ca

26
Rebelia (staropolskie) bunt.


45
potg znajdowa si musi. Powiecie: chopstwo si buntuje
Kostka im przewodzi Czorsztyn zaj sukurs
27
potrzebny.
Jaki? zapyta krtko Plichta.
Dwa tysice przedniego onierza. Niech nie skpi, niech
da, by si z tego nowy Chmielnicki nie narodzi. Powiecie, e takie
s moje sowa. Zbierajcie si!... Bg prowad! powiedzia bi-
skup na poegnanie.
Plebani i dzierawca Gniewosz trwali w oczekiwaniu. Bi-
skup stan przed kominkiem, opar si rk o rzebiony gzyms.
Mwi ni to do siebie, ni do suchaczy swoich, ktrych najwidocz-
niej mia za zbyt nierwnych sobie stanem, by si do nich wprost
zwraca:
Chce mnie przez w list podej ten im pan Napierski,
ktry si pukownikiem krlewskim powiada. Pisze, e zaj
twierdz Czorsztyn dla obrony granic przed najazdem wgier-
skim. Czym wszed w moje prerogatywy, jako e mnie przez jego
krlewsk mo powierzone zostay na czas wojny rzdy nad Kra-
jem. Pisze mi jeszcze w miaek, bym mu dzia posa kilka, pro-
chw i kul, bo twierdza nieobronna. Nie brak mu wida dowcipu.
Ksi biskup mu polesz? zapyta niemiao pleban
nowotarski.
Pol, a jake! zamia si dostojnik. I dragonw co
jest pol, i piechoty dworskiej.
Tedy bdzie bitwa? domyli si pleban lubniski.
Postaramy si go dosta bez bitwy. List na list. Napisz
mu, e z woli krlewskiej ma zamek opuci, trosk o niego i nie-

27
Sukurs pomoc.


46
bezpieczestwo wgierskie mnie zostawujc. Jeno tak myl, kto
nad wojskiem komend wemie, skoro Plicht do krla posaem?
Moe wa, panie Gniewosz?
Dzierawca zblad. Ba si zbuntowanego chopstwa jak
pieka. Pokrci si w miejscu i zacz si jka:
Rad bym, ksi biskupie, i gow dla ciebie pooy.
Wszelako wiesz, i podagra... podagra, chciaem rzec...
Wiem! przerwa niecierpliwie ksi. Wojennego tu
trzeba szlachcica.
Starosta dobczycki jest przy dworze ksicym pod-
powiedzia cichutko jeden z plebanw.
Jordan! podchwyci myl biskup. Dobrze, niech je-
dzie. Biskup zwrci si do Gniewosza. Id, wa, do niego i
powtrz mu moje rozkazanie: niech wemie szedziesiciu o-
nierzy piechoty i dwudziestu piciu dragonw i wyrusza nie
mieszkajc. Pismo do Kostki sporzdcie w tym sposobie, jak m-
wiem. Iby z zamku dobrowolnie ustpi przypomnia jeszcze
biskup. ywo!
Gniewosz wypad z pokoju. Biskup zwrci si ku ksiom:
Wy zawiadomcie ksiy, eby odpowiednie kazania do
narodu mieli. Niech uprzedz lud z ambon! Kto do buntu przeciw
panom przystpi, w mkach zginie, zbawion nie bdzie i jeszcze
na tamtym wiecie bd mu diabli stawy wyciga. Bowiem gsio-
ry i kuny i inne narzdzia tortur w piekle te s, a jeszcze wymyl-
niejsze, ni czowiek wymyli moe. Ruszajcie!
Ucaowali rk biskupi i wyszli cofajc si z wielkiego
uszanowania tyem.


47
A ksi biskup usiad zmczony w fotelu i odda si posp-
nym rozmylaniom. Cikie chwile przeywa stan szlachecki, a z
nim koci wity. Chmielnicki na czele chopstwa ukraiskiego
gromi rycerstwo raz za razem. Olbrzymie dobra magnackie na
Ukrainie przepadaj, nie chc chopi do poddastwa wrci. Za-
smakowali wolnoci, zasmakowali miecza, wol na mier i, ni
do paszczyzny wraca. Rozstrzygnie teraz bitwa walna, ktrej
pono obie strony podaj Ale czy rozstrzygnie? Da si ten ogie
stumi? Da si, z tych bw wybi myli o wolnoci chopskiej,
ktra by przecie bya jawnym zaprzeczeniem innej wolnoci,
witej i podstawowej bo szlacheckiej?
Ksi biskup westchn ciko.
A jeszcze teraz ten Kostka. Nie daj Bg, rozpali si ten ogie,
to zgin stanowi szlacheckiemu. Morze chopskie go zaleje. Ra-
zem z Chmielnickim stanowiliby straszliw potg. Periculum to
straszne jest, ktre i Ojciec wity w Rzymie docenia. Czy zrozu-
mie je lekkomylny Jan Kazimierz? Czy przyle dane posiki?
Nie mona na to liczy. Szlacht, ktra zostaa, choby i naj-
starsz wiekiem, trzeba cign, by we wsplnym interesie si tu
skupia i posza da' walki.
Zgnie nam trzeba tego modzieczyka! Zgnie! Na
proch zetrze!
Biskup klasn w rce. Wszed suga. Ukoni si nisko.
Pisa bd rzek biskup. Siedmiu posylnych niech
do drogi bdzie gotowych! Wieczerz mi tutaj przynie.
Suga wyszed.


48

V. CANNI BUS NOBI LI UM I NFELI CI ORE
SUNT
28

Wieczorem 18 czerwca dano zna ksiciu biskupw: o
przybyciu Aarona Aleksandra Olizarowskiego, profesora akademii
wileskiej.
Olizarovius! wykrzykn biskup. Europejskiej sa-
wy to uczony. Z czym przyby?
aski prosi waszej ekscelencji, by z ni pomwi osobi-
cie. Wyda w Wilnie ksik O uspoecznieniu po litycznym".
Krl da na diuk przywilej, ale w Maopolsce profesorowie krako-
wscy domagaj si jej spalenia
Prawda to. O ksice syszaem. Zw j De politica
hominum societate." Pono herezje tam powypisywa takie, e
oczy bol czyta. Zjade w ml ksikowy wieczerz?
Tak jest. Konie oporzdzilimy i jego samego jako gocia
potraktowalimy, jako e znamy ksic askawo dla uczonych,
cho to i niskiej krwi czst ludzie.
Biskup odchrzkn:

28
Canibus nobilium infeliciores sunt..." (ac.) od psw szlacheckich nieszczliwsi s...


49
Susznie, susznie. Tedy prowadcie tego uczeca do
mnie. Nieche mnie swoimi wywodami ucieszy. I podajcie wina,
ale niezbyt starego, bo u tych chudopachokw sabe gowy. Snad-
nie pod st si zwali moe
Ksi kry uradowany po pokoju. W sam por ten pro-
fesor si nadarzy. Wieci od Jordana nie ma, trzeba czym si za-
j, bo nerwy odmawiaj posuszestwa. Nieche wic Olizarovius
swojej uczonoci dokae. Zobaczymy, czy rozwie szarady, ktre
mu podsun."
Wniesiono dzban wina, kielichy i sodycze. Wszed uczony
jezuita wysoki, chudy, zgarbiony brodacz, ale o wejrzeniu jesz-
cze modzieczym, w okularach na misistym, wydatnym nosie
nachyli si do rki biskupiej i ucaowa j.
Biskup rozpyn si w yczliwym umiechu:
Witaje mi, ojcze jurysto. Rad jestem, e nie omin me-
go dworu. Wielkie mam teraz strapienia natury publicznej (bo
kt ze statystw ich dzi w tej Rzeczypospolitej nie ma?), wieci
oczekuj, wic tusz, e mi z tob czas mile upynie i swoj uczo-
noci mnie pocieszysz.
Suga dozgonny waszej ekscelencji.
Syszaem, e sawa twoja ju do oceanu dotara. Ale sia-
daje, siadaj.
Uczony skoni si dwornie.


50
Sid chtnie, ale widz tu bibliotek, a taka to ju nasza
skrybw
29
natura, e gdzie ksiki ujrzymy, tam musimy ich cho
dotkn. Mona?
Biskup skin gow:
Nie zaliczam si ja do ludzi uczonych, ale przecie nauk
nie gardz i moesz tu znale dziea mdre i poczciwe. Nie masz
tu jeno ksig heretyckich i zabronionych.
Olizarowski przeglda z zainteresowaniem ksigi, mwic
jednoczenie:
Wspomnia wasza ekscelencja rzekom saw moj. Nie
dla sawy pracuj, jeno z zamiowania. Ale jeli prawd jest, em
ks sawy zyska, tym lepiej dla ludzi, o ktrych prawa miem si
upomina... Pikna to biblioteka, ksie biskupie... Jan Kochanow-
ski, Orzechowski, Grnicki, Tasso w przekadaniu Piotra Kocha-
nowskiego... Ozdobne ksiki i bogate... Gostomski?... No, t ksi-
k mogaby wasza ekscelencja zby...
Biskup zamia si sucho:
Tote ja jej nie czytuj, bo mnie jej jzyk prostacki mierzi.
Ekonomom j daj macie, uczcie si.
Ekonomom! Przebg!
Uczony zdj ksik z pki i zacz przerzuca stronice:
Obcesowe to dzieo, przeto czstokro szkodliwe. Prosz:
Wodarz kto zee, tego kara, a ktrego, trzykro skazawszy o
fasz, czwarty raz na szubienic"... Albo to: Chop, gdy mu nakae

29
Skryba pisarz (lekcewace).


51
wodarz albo te urzdnik robot, a nie posucha, dom zanikn;
co wynidzie, cztery plagi przez goe ciao i odrobi".
Biskup mia si cichutko.
Albo to! Suchaj, ekscelencjo! Kmiecia, ktry uciek ze
wsi, bra na acuch". Chopa zmusi, by wymcone ziarno wy-
poycza panom, ktrzy je zaraz po niwach wyl do Gdaska,
kiedy ceny s wysokie". Bezwstydny! I jakie rady daje: W kadym
dworze powinny by narzdzia tortur: acuch, kabat, gsiory,
kuna".
Olizarowski odoy ksik. Nos mu spsowia, a chude,
dugie rce trzsy si. Biskup na widok markotnoci uczonego nie
mg powstrzyma si od serdecznego miechu:
Ale w gorcej wodzie kpany, panie profesorze! No,
uspokj si, napij si ze mn wina. Na Gostomskiego nie wyrzekaj,
bo ksika jego wszystkiej szlachcie suy i wskazwki daje ni-
czym kalendarz.
Ot to.
Wypije, profesorze, bo mnie wstrzemiliwoci swoj
postponujesz
30
.
Olizarowski wypi, zapcha usta piernikiem. Zgodnie z
przewidywaniem biskupa wino uderzyo mu do gowy. Sta si
zapalczywy.
Nieszczcie to cae! powiedzia. Prawa kady pan
ustanawia wasne! Susznie te mawia Andrzej Frycz Modrzew-
ski, e szlachta ludzi nieszlacheckiego stanu za psy ma. A ja po-
wiadam: gorzej psw szlacheckich maj nasi wocianie. Canibus

30
Postponowa obraa.


52
nobilium infeliciores sunt. A korzy z tego, wasza ekscelencjo?
Jedna nienawi. Powiada w Frycz tak o naszych panach: jako
wiele maj poddanych, tak wiele nieprzyjaci".
Pikna jest twoja acina, panie profesorze, ale nie na aci-
nie wiat stoi, ale na porzdku rzek spokojnie biskup. A po-
rzdek w od Boga jest dany.
Lepiej posuszestwa ludu krzywd nie zdobywa.
Grzeszne to wrd posplstwa myli wzbudza.
Kto krzywdzi, Bg go sam ukarze nie na tym, to na
tamtym wiecie.
Wierz ja w to, wasza ekscelencjo, ale tymczasem...
Tymczasem Pan Bg na stany wszystko podzieli, z kt-
rych szlachta jest tarcz tej Rzeczypospolitej, a gnune i cikie
chopstwo do pracy jeno sposobne. Jako przeczyta moesz w
ksigach pana Orzechowskiego.
Prawda, prawda. Ale znam ja innych autorw, ekscelen-
cjo, ktrych rwnie ceni. I jeli to moe zaj wasz ekscelencj,
to mu kilka wierszw z utworw pisarzy tych zacytuj z pamici.
Rad posucham.
Profesor podnis oczy w gr, eby mu aden postronny
widok nie przeszkodzi w przypomnieniu sobie cytatw. Zacz
mwi swym gbokim gosem:
Zajczek jako kmiotek, i ma ksek misa,
Wic go goni, kto potka, cho nie krzyw ni ksa,
Take ubogi kmiotek: drapie go co ywo,
Daj panu czynsz, paniej g, starocie na piwo.


53
Biskup pokrci gow niezadowolony:
Pana Mikoaja Reja z Nagowic wiersz! Kalwina i herety-
ka, ktry za antypapieskie pisania powinien by by zosta city!
Nie, panie profesorze, tym mnie nie wemiesz.
Posuchaj tedy, wasza ekscelencjo, innego wiersza:
...kmioteczek ubogi ustawnie do dwora
Robi sob i bydem ae do wieczora,
Karmi si ustawicznie bied i kopotem,
Zimnem i upalaniem, zami, dymem, potem,
Cierpi kuny, biskupyt korbacze, gsiory,
Osoczniki, pochlebc, podatki, pobory,
I pany furyaty, opie tyrany,
Pyszne, chciwe, wszeteczne, gorsze ni pogany.

Tym razem biskup spojrza spod przymruonych powiek na
uczonego i zapyta:
Czyje to?
To Worek Judaszw" Sebastiana Klonowica.
Mieszczanina lubelskiego, ktry do stanu szlacheckiego
nienawici paa, a przy tym gryz si jeszcze on niewiern! Da-
lej, dalej, panie profesorze, bo tym mnie nie przekonasz.
Tedy posuchaj, ksie biskupie, czego innego o doli
chopskiej:
Przyjdzie powszedni dzie robi do dwora,
Przyjdzie dzie wity siedzie u gsiora!


54
Wszystko wywleczesz, co masz na pobory,
Musisz co sprzeda z gumna i z obory;
A jeszcze na te wielkie niedostatki
Panowie wielkie stanowi podatki.

Wic nie do czowiek urobi si w pocie,
Zajmuje wodarz kijem na robocie,
Id jeno skary, to ci pan po grzbiecie:
Idcie, zodzieje, leda co pleciecie!"

To to przecie Lament chopski na pany!" Dobry sobie,
panie profesorze! I ja mam chopskich wierszw wysuchiwa!
Miaby troch wzgldw i na stan biskupi, i na urodzenie wyso-
kie.
Wasza ekscelencjo, Lament" powsta w 1588 roku ra-
zem z pana Anzelma Gostomskiego Ekonomi". Jeste to przypa-
dek? Nie. Skoro wzrs ucisk i samowola paska, ktrej ksika
Gostomskiego jest wyrazem, musia powsta i w chopski lament.
Ale jeli ra te wiersze ucho waszej ekscelencji, tedy zacytuj mu
utwr pana Krzysztofa Opaliskiego, satyryka i jednego z pierw-
szych senatorw Rzeczypospolitej.
To co innego. Sucham ci.
Ot jak przeszego roku pisa pan Opaliski:
Rozumiem, e Bg Polski za nic nie karze
Wicej, jak za poddanych srog opresy.
Serce si oraz lka, skra dry wspomniawszy
Na t niewol, ktra cisza ni pogaska.
aj i kaznodzieje, aj spowiednicy,


55
Piekem gro! Nic na tem! Sami to biskupi
Przez swoich ekonomw czyni i praatw,
A bodaj i nie wicej! Ma szlachcic ubogi
Zason, kiedy widzi, e przedniejsi grzesz.

Olizarowski urwa. Biskup przyoy rk do czoa.
Widzi mi si, panie profesorze rzek gucho e za
bardzo litujesz si nad chopami. Przebrae miark.
Profesor wystraszy si:
Wasza wysoko, nie ja to przecie, jeno pan wojewoda
Opaliski.
Pan Opaliski Katona udaje i dla prnoci pisze, a nie
lepszy on sam od innych panw. A ty jego wiersze z rozmysem
powtarzasz, przez co wrogom Rzeczypospolitej suysz.
Wierz ja, wasza ekscelencjo, e nie lepszy pani Opaliski
od innych. Mam ja w pamici jeden jeszcze cytat, ktry jest przez
pana Warszewickiego napisany: Nikt nie mgby si nazywa pa-
nem, kogo by nie dwigali prac i czynszem chopi i rolnicy". Wy-
chodzi, e chopi s tego pastwa sol i ciaem.
Biskup by wyranie zagniewany:
Ot to! Ot to wanie! Uczone rozprawy, deliberacje
31

bogdaj to! Z tego si owe burze wociaskiej bior! Wiersze!.
Cytaty! Wy sobie piszecie, rozprawiacie, nad chopstwem si ua-
lacie a tu lud si burzy, stanowi szlacheckiemu zagada grozi,
Chmielnicki z chopstwem nad karkiem stoi!

31
Deliberacja rozwaanie.


56
Lud si burzy nie na skutek wierszw, jeno doli cikiej
powiedzia z pasj Olizarowski. Suchaliby panowie wier-
szw, suchaliby Frycza Modrzewskiego, jak suchaj Gostomskie-
go, doli by ulyli i chop pracowaby lepiej, i wicej bogactw przy-
padoby szlachcie. To powiedzia Frycz, e maj panowie ilu
poddanych, tylu nieprzyjaci".
Nie byo tych haasw dawniej, zanim Niemiaszek, w
Gutenberg, druku nie wynalaz. Pracowa chop na roli paskiej i
nie burzy si, i Boga bogosawi, i statuty wypenia, za fawor so-
bie majc, gdy pan z aski crk jego na noc do oa sobie wzi.
Wasza ekscelencjo, przecie sdz, e nie dlatego chop
si nie buntowa, bo mu niewola sodka bya, lecz pozwl, ksi-
, sobie jeszcze zacytowa biednym ludziom nie wolno gosu
podnie ani nawet jkn, std te cierpliwo ich nie jest wyni-
kiem ich woli, lecz twardej koniecznoci, z ktr bogowie nawet, jak
si to mwi, nie podejmuj walki".
Czyje to znowu? zapyta rozdraniony dygnitarz.
Olizarowski skoni gow i czerwienic si powiedzia ci-
cho:
Moje.
Twoje! Taki to! Syszaem ja od profesorw krakow-
skich, e dowodzisz w swoim dziele, jakoby chopskie poddastwo
nieprawne byo, bo chopi nasi s wolni i rodowi obywatele. Sy-
szaem te, e ci przeszkadza, i panowie poow zbioru miodu
sobie bior! Krzywd chopsk w tym upatrujesz. Taki to cha-
mw rzecznik! Tedy wiedz, e ju si twoi pupilkowie o swoje
prawa upominaj, ktre im tak zgrabnie wyoy. Rebeli tu
chopsk mamy, a przewodzi jej Kostka Napierski ze Stemberku.


57
Niech w Kostka Napierski sukces osignie, potoczy si pod
chopsk siekier i twoja gowa, i niejednego takiego jak ty.
Opacznie moje wywody pojmujesz, ekscelencjo. Peroru-
j
32
przeciw uciskowi najsroszemu, co bunty rodzi, a nie przeciw
stanowi szlacheckiemu. Tak mam myl, e wikszy zysk dobroci
chopstwo ujmowa, ni bunty wywoywa.
Przy drzwiach zakotowao si i do pokoju wpad rycerz,
zakurzony, zmordowany.
Ksie biskupie zawoa od pana Jordana!
Biskup podbieg do niego wawym krokiem:
Mw! Zwycistwo?
Rycerz zwiesi gow.
Biskup patrzy na oniemiay.
Klska? Naprawd? miertelne to przecie niebezpie-
czestwo!" I przeraony otrzyman wiadomoci wrzasn nagle:
Mwe!
Chopi odparli nas. Owszem, wycieczk jeszcze uczynili i
zdrowo poturbowali. Trzeba byo odstpi, tym bardziej e po-
wiadano, i idzie ku nim Krupka z oddziaem powstaczym. Ja
skoczyem naprzd z wiadomoci, a pan starosta poda z pie-
churami i dragoni z tyu.
Polesz, wa, zaraz goca z pismem do podstarociego
mietanki, niech przybywa z wszystk szlacht. Tak i pisz: Przy-

32
Perorowa przemawia.


58
bywaj, piesz, le, bo straszny to ogie". Marsz do pisarza, niech
list zgotuje, ja podpisz!
Wszed suga i zameldowa:
Pukownik Jarocki z dwustu ludmi piechoty i dwoma
dziaami przyby.
Dobrze. Niech odpocznie, konie nakarmi, bo pojutrze
wymarsz. Zgnie musimy buntownika onego, zanim si powsta-
nie na cay kraj rozpali.


59

VI . J U SI WAS DO NAMORDOWALI
CI PANKOWI E

Napierski promienia. Zwycistwo uderzyo mu jak wino do
gowy. Zacz wyolbrzymia jego znaczenie. Wida nic mu pano-
wie nie s w stanie zrobi. W tych murach moe si broni przed
dziesiciokro liczniejszymi siami. Niech jeno Krupka, Sawka,
Czepiec i inni popiesz z pomoc. A tymczasem piszmy listy, uni-
wersay, poruszmy chopskie serca niech si zrywaj, chwytaj
za bro i id tu, pod Czorsztyn, a std na Krakw.
Napierski pisa. Przede wszystkim do Zdanowskiego ojca
i dobrodzieja z opisem walki, jak stoczy, i przestrzeeniem:
eby wieniec z choiny wywiesi, bo ten znak wskae powstacom,
e tu swj czowiek mieszka, i dwr uszanuj; eby wystrzega si
biskupa, ktry ju wie o wszystkim; eby do niego, Napierskiego,
do Czorsztyna zjecha, bo tu mu bdzie najbezpieczniej. On sam,
Napierski, ruszy na czele wielkich wojsk, gdy jest wola Boa, a
nie inna, aby tak wielkie zbrodnie ukarane zostay". Prosi wic
ojca i dobrodzieja" przebaczenia, jeli z jego powodu niewinnie
cierpia. Podpisa: WMPana yczliwy suga, Aleksander Lew ze
Stemberku".


60
A bitw opisz wierszem" postanowi. Zamia si w du-
chu. Bd historykowie wiersze te bada i na nie si powoywa.
Lepszy to bdzie dokument ni obcite nosy Jordanowych onie-
rzy". Zamoczy piro w kaamarzu i napisa tytu:
Oblenie gniazda Lwiego"
Chwilk myla i zacz pisa:
Przyszed Jordan pod Czorsztyn sprzedawa malanki,
Nie do boju, lecz eby sna wytrzsa szklanki.
Chcia zay strategema Jordan z swoj smo. Rozsadziw-
szy rycerstwo mie midzy ska,
Wysa swe krasomwc i niektre popy.
Chcia onego Lwa zmorzy swki, a z nim chopy".

Dyplomacj chcia go wzi! No, ale pozna si Napierski na
dyplomacji. Autor zamia si nad papierem, przypomniawszy so-
bie odpowied, jak da wysannikom Jordana, ktrzy go nama-
wiali, by opuci zamek. Pisa dalej:
A podczas tych traktatw bram zapalili..."
Zdrajcy! mrukn wcieky. I dalej:
Mniemajc, eby ora w piersi ugodzili.
Wtem im si lew otrznie, pocznie porusza z gry,
Ae mia malanka rozlaa si w dziury.
Bram zala, ich potuk, pozabija konie,
e nazad musia jecha na wiskim ogonie.
Wtem obaczy, z daleka, starostwa pragncy,
Chop babiasty i tusty, Jordanem rzeczcy,
Nie chcc czeka ostatka samoczwart uskroba,
Czyli si te w kwatery midzy skay schowa".


61
Napierski pisa jeszcze dugo. Wreszcie zamiast podpisu
wykaligrafowa: ,,Ten, co widzia, wiadczy". Na to wszed Sa-
mek, mody, ognisty gral z Kocieliska.
Co rozkaesz, panie pukowniku? zapyta chopak.
Zamku strzec.
A co robisz?
Pisz...
To widz, ale pytaj mnie druhy, co zamierzasz, czyni...
Dobrze. Powiedz wic wojsku miemu, e list bd pisa
do towskiego i innych przywdcw, by co prdzej przybywali.
List! Pisaniem panw nie zwojujemy...
Uniwersa rozel, by si chopi pod sztandary powstania
skupili. Musi nas by wicej.
Bdzie nas wicej, tylko ruszmy si std. Pjdmy przez
wsie i osady. Pjdmy i z dymem puszczajmy paskie dwory. Lud
jeno tego czeka. Ruszy za nami hurmem, gdy tylko zobaczy si
zbrojn.
Napierski wsadzi rce za pas, obrzuci chopaka surowym
spojrzeniem:
Ruszy albo i nie ruszy. Sia zbrojna! Kiedy nas tylko kil-
kudziesiciu zobaczy, moe jeno zaufanie straci. Czekajmy na -
towskiego! Czekajmy na harnasiw!
Tymczasem panowie podejd pod zamek.


62
Podejd i c z tego? Ju raz podeszli, a przecie przep-
dzilimy ich. Tutaj moemy si broni tak dugo, dopki ludzie z
odsiecz nie przyjd.
Lepiej nam z zamku i i powstanie rozpala! wy-
krzykn zapalczywie Samek.
Co lepiej nie tobie rozstrzyga.
Samek zamilk, ale czuo si, e obstaje przy swoim. Napier-
ski uderzy rk w st.
Musz ja caemu chopstwu napisa, o co poszed Kostka
Napierski do walki! Rozumiesz? Musz chopu wyoy, o co ma
gow pod topr wystawia! A jak to spisz to chobymy prze-
grali, choby mnie mieli na pal wbi, choby mieli nas wszystkich
rozpdzi, to przecie zostanie to pismo z daniami chopskimi
na wieczn hab uciskajcym was panom. Na wieczn pamitk,
e chop wolno ceni i nigdy si z poddastwem zgodzi nie
chcia. Rozumiesz?
Samek milcza.
Ty dzi dowdc stray?
Ja.
Tedy sprawd czujno i obejd mury, a mnie tu daj po-
kj.
Samek wyszed. Napierski podniecony rozmow siad pisa
list do towskiego. Niech przybywa. Niech przybywa co rychlej. I
niech ludzi zbierze, ale takich, eby w nich gniew gorza i niena-
wi do panw pchaa na wszystko. Desperacka to wojna my-
la pukownik i jeli kto nie ponie chci walki, zym bdzie


63
rebeliantem". Pisa wic: Aby WMPan z pukiem swoim jak naj-
prdzej i jako z najwikszym ludem przybywa, opowiadajc im,
eby sobie przypomnieli wszystkie krzywdy, ktre maj od panw
swych, jako ubogi lud jest utrapiony a uciony i e teraz maj
okazj pikn".
Druga taka okazja nieprdko moe si zdarzy mrukn
pukownik pod nosem, jakby kogo przekonywa. I pisa dalej:
Nieche jej wic umiej zay, gdy jeeli teraz t opuszcz,
a nie wybij si z ciaru, tedy wiecznymi niewolnikami musz u
swych panw pozosta".
To chyba jasne pomyla powstaniec. Trzeba by go
jeszcze uprzedzi, eby dwr Zdanowskiego omijali. I znak poda,
po ktrym si bd poznawa."
Racze ju tedy WMPan jak najprdzej sam przybywa, a
drugim, ktrym by rozumia, dawa zna tylko, aby dano pokj
JMPanu Zdanowskiemu; inn szlacht niech bior i czyni z ni, co
zechc. A ten znak niechaj bdzie, kiedy WMPan pjdziesz ze swo-
im pukiem: woy wieniec chojniany na tyce, tedy po tym si po-
znamy."
A jeli nie maj uzbrojenia? przypomnia sobie mody
wdz. To niech bior, co im w rk wpadnie. Znajd potem
bro w paskich zbrojowniach".
A upomnij WMPan, aby ze sob brali siekiery jedni, a dru-
dzy rydle, pjdziemy wszyscy pod Krakw i dalej przez wszystk
Polsk, jeli wola bdzie."
Rozpalimy powstanie chopskie, jakiego wiat nie widzia
myla z uniesieniem Napierski. Warszaw obsadzimy, krla


64
zmusimy, by nami sprawiedliwie rzdzi. Trzeba to koniecznie w
uniwersale napisa. Wojna stanw! Radocki by to umia uoy
rozmyla on nad tym bowiem nie od dziesiciu i nie od dwudzie-
stu lat.
Chopi przeciw szlachcie! Krzywdzeni przeciw krzy-
wdzicielom!" Napierski wsta od stou, przechadza si w pod-
nieceniu po sali. Zajrza Samek, rzek, e strae czuwaj.
Krupki nie wida? zapyta dowdca.
Nie wida.
Wylijcie dwa oddziay na zwiady, niech okolic maj w
cigej pieczy. Kiedy ci wrc, wylijcie innych.
Samek wyszed. Trzeba teraz uoy tekst uniwersau.
Wojna stanw! Radocki mwi, eby w imieniu krlewskim wy-
stpowa. Stary rektor zna nastroje chopw. Trzeba go sucha".
Napierski zacz pisa. Pocztkowo szo mu niesporo, po-
tem dopiero zo i pasja zaczy same ukada si w zdania i spod
pira wyrs mu program walki i de chopskich.
...Obiecuje przeto Jego Krlewska Mo Pan Nasz Miociwy
wszystkie wolnoci tym wszystkim, ktrzy teraz sta przy mnie
bd, i dwory szlacheckie, i co w nich, bdzie wasze, i owszem,
sami chciejcie si z tej cikiej niewoli wybi, kiedy czas (to jest
sposobno) macie. Majli oni was wniwecz obraca do ostatka, le-
piej, e wy ich obrcicie. Ju si was do namordowali ci panko-
wie, e te ju gos was paczcych o pomst na nich do Boga wo-
a."
I znowu o Zdanowskim:


65
Tylko prosz, ebycie przez Nowy Targ idc IM Pana
Zdanowskiego nie tykali i tych wszystkich wsi, gdzie zobaczycie
na tykach wieniec."
Kiedy skoczy, przeczyta jeszcze raz pismo. Zadowolio go.
Wszystko tu jasno powiedziane. Wojna stanw! Uchyli drzwi i
krzykn:
Samek!
W korytarzu rozlego si popieszne tupotanie gralskich
kierpcy.
Na rozkaz waszej mioci!
Jezdnych mi trzeba! Uniwersa gotw! Ka arendarzom
przepisywa i rozsyaj!


66

VI I . WALKA I KLSKA

towski nie przyprowadzi ze sob puku, jak si tego spo-
dziewa Napierski, tylko wszystkiego kilkudziesiciu mczyzn,
bosych, oberwanych, zbrojnych w kosy, rydle i siekiery. Sam -
towski mia u pasa muszkiet, lat temu dwadziecia sucy jakie-
mu piechurowi starosty Komorowskiego.
By to pierwszy cios, jaki spotka przywdc powstania. Po-
tem nastpio co jeszcze gorszego: wymwki starego sotysa.
Okazuje si, e Samek mia racj. Naleao i dobra paskie pu-
stoszy, chopw wok siebie skupi, nie da si uchwyci.
Ledwiem mwi towski zamku dopad. Sroga za
mn potga szlachecka idzie.
Jaka to? zapyta Kostka unoszc brew.
Sam starosta z Lubowli prowadzi 150 ludzi. Z Muszyny
idzie dragonia biskupia. Jarocki prowadzi dwa dziaa i piechoty
siewierskiej ludzi dwiecie. Teraz nas capn tu jako lisw w jamie.
Przecie i my elazo mamy! - zawoa Napierski. Bi
si bdziem!


67
Wiem, pukowniku, e ci bitwa niestraszna. I mier ci
pewnie te niestraszna. Ale ludowi naszemu nie bitwa i nie mier
twoja potrzebna, lecz zwycistwo. Ludzie si do walki szykuj, ale
nie chc si da zamkn w fortecy jako myszy w klatce. Maom to
listw, maom uniwersaw rozesa? Po proch i kule posyalimy
z bakaarzem, punkta zborne wyznaczylimy. Mam wiadomoci z
Bieszczad, spod Melsztyna, z Krosna wszdzie lud znaku czeka.
Wyj trzeba byo i znak w poda. Zbdzie, pukowniku.
Napierski pochyli gow. Ale po chwili podnis j i rzek z
moc:


68
O bd nie trudno. Wszelako to pewne, e walka jest po-
trzebna, skoro jak sam prawisz, lud jej pragnie. Nie kracz wic,
panie towski, bo moe si jeszcze std wyrwiemy. Broni si
bdziemy.
Broni si trzeba zgodzi si chop.
Wartownicy dali zna, e zblia si jakie wojsko.
Bramy zamkn! krzykn Napierski. Wszyscy na
strzelnice!
Sam wszed na wie i spojrza w d. Spoza obrosych
ciemnym lasem ska wysuway si kolejno oddziay wojskowe,
barwne jak ruchome kwiaty. Napierski ze cinitym sercem pa-
trzy na przybywajcych nieprzyjaci. Duo ich byo. Moe z ty-
sic ludzi, w tym Wicej ni poowa dobrego onierza.
Bdzie gorco mrukn.
Nieprzyjaciel zatoczy dziaa. Napierski widzia z daleka
sylwetki puszkarzy, krztali si powoli, flegmatycznie. Potem by-
sny dwa pomienie i dwa pociski walny w mury zamku. Huk
by przejmujcy, z podg wzbi si kurz, ale ciany ani drgny.
No, tym mnie nie dostaniesz" pomyla pukownik.
Zszed na dziedziniec do swoich. Trwali na stanowiskach, ale spo-
gldali na niego zaniepokojeni. Krzykn:
Gowa do gry! Nie wezm nas tutaj! A pomoc blisko!
Rozpali po wieach wici smolne na znak, e odsiecz potrzebna!
onierze biskupi ruszyli do szturmu. Odparto ich ze znacz-
nymi dla nich stratami. Po drugim szturmie przybieg do Napier-
skiego blady jak kreda Samek i krzykn:


69
Kul nie ma! Czyme si broni?
Smo topi i la na psubratw!
Tak jest.
Marmury ze schodw zrywa i na nich.
Tak jest!
Kamienie! Ow z okien! Gwodzie z gontw po-
wyjmowa! Kule zbiera!
Rzucili si grale wykonywa rozkazy dowdcy. Ale czas
pyn, siy topniay, ludzi ubywao. Szemrano:
Na mier nas tu przyprowadzi...
Zgin nam trzeba bdzie z jego winy.
Inni oponowali:
Ludzie! Ludzie! Za chopsk to spraw przecie on gow
nadstawia!... Nie boi si, jucha, niczego!
I ani oka nie zmruy, chocia ju z ng pada...
Patrzajta, chopy, ranny jest, dalibg, posok puci a
przecie trwa.
I rzeczywicie Kostka by ranny. Lewe rami zwisao mu
bezwadnie. Jedna z dziewczt, ktre si do powstania przyczy-
y, zrobia mu z kawaka koszuli opatrunek. 1
Mina noc, podczas ktrej puszkarze nieprzyjacielscy nie
dawali spokoju. Napierski przyleg w kcie dziedzica na pierzy-
nie poddzierawcy. O wicie obudzono go:


70
Wojsko jakie si zblia z wiecem chojnianym na tyce.
Radosne zaskoczenie poderwao pukownika na rwne no-
gi. Odsiecz! Nareszcie!
Kt to jest?
Chopi ywieccy pod ksidzem Kaszkowicem. Bdzie po-
nad pidziesit chopa.
Dobra to pomoc! Zacny ksidz! wykrzykiwa Napier-
ski. Otworzy im tyln bram.
Ale ledwie otworzono bram, ledwie pierwsze szeregi
chopw znalazy si na terenie zamku, odezway si
wszystkie dziaa i bro palna wojsk biskupich. ywieccy skiero-
wali momentalnie bro przeciw powstacom, za nimi wdary si
do zamku masy wojsk nieprzyjacielskich.
Zdrada! krzykn pukownik wyrywajc rapier z po-
chwy.
Wszcza si bitwa wrcz. Napierskiego opadli wok nie-
przyjaciele.
Broni si jeszcze, zadawa kling ciosy i jak przez mg sy-
sza okrzyki:
Rzuca bro, chamy!
Darujemy winy, rzuca bro!
Napierskiego bra!
ywcem go bra!


71
Rka mu omdlaa. Kto zada mu cios tpym narzdziem w
ciemi. Nie straci przytomnoci, ale potkn si i upad, zwalajc
si na czyje ciao zalane ciep, lepk krwi. Poczu, e mu rce
wykrcaj do tyu, e wi je acuchami. Potem zwizano mu
nogi.
Klska" uwiadomi sobie z rozpacz.
Szarpn z determinacj rce, ale opady bezsilnie, tylko
acuch wpi mu si mocniej w napistek. Czyje brutalne donie
szarpny go i posadziy na ziemi. Na szyj zarzucono mu powrz.
Czyby mi ju teraz umrze? - pomyla. Wolejby teraz. Mki
nie zadadz, sdu oszczdz."
Spojrza na towarzyszy walki. Stali pod murem, majc wy-
mierzone w siebie muszkiety piechoty biskupiej. Opodal siedzia
towski w tej samej pozycji co i on.
Na dziedziniec wszed szybkim krokiem wysoki szlachcic, w
barwach pukownika wojsk siewierskich. Otaczao go kilka osb
szlachty i oficerw.
To on, Jarocki" domyli si Kostka.
Pukownik zbliy si do Napierskiego.
Ty jest Kostka Napierski? zapyta pukownik jeca.
Ja odpar modzieniec silc si na obojtno.
Prawdali to, e krlewska w tobie krew pynie?
Wytoczye j, moci pukowniku, tedy nie trudno
sprawdzi. Czerwona jak u wszystkich ludzi panw i chopw.
Pukownik milcza przez chwil. Potem rzek:


72
Jednakowo mam ja w tej materii inne pogldy ni ty,
modziecze. Tu zwrci si energicznym ruchem do otaczaj-
cych go oficerw: Zdj mu ten powrz z szyi i acuchy z ng.
Wysokiego jest rodu i cho przestpca, to do czasu, gdy si nim
jurysdykcja pastwowa nie zajmie traktowa go bdziemy, jak
przystao na kawalera zacnej krwi.
Napierski milcza. Kiedy mu rozkrpowano nogi, spojrza na
swego druha w nieszczciu, towskiego. Dla tego starego bun-
townika" nikt adnych wzgldw mie nie bdzie. W tej chwili
nienawidzi ukadnego pukownika Jarockiego bardziej ni kiedy-
kolwiek. Jarocki za zwrci si do raz jeszcze:
Moci pukowniku Napierski, przyjm moje zapewnienie,
i mi wielkiej dumy przysparza, e tak dzielnego wojennika do
niewoli wziem. |
Napierski odpali:
Tak te myl, e waszmoci to bez nagrody nie minie i
ksi biskup co ci za to ze swej wielkopaskiej kasy wyasygnuje.
Pukownik poczerwienia. Odwrci si i wskazawszy na
stojcych pod cian chopw powiedzia do oficerw:
A tych powywiesza!
Nie moe to by! krzykn przeraony dzierawca
Gniewosz, ktry przyby tu za wojskiem.
Czemu to? zapyta z przeksem Jarocki. Zali my-
lisz, panie dzierawco, e bd mnie krpoway obietnice,, ktre
w ferworze bitwy zmuszony byem chamom da?


73
Nie to, panie pukowniku, jeno racz przyj pod uwag, z
jakim ich mier bdzie dla mnie uszczerbkiem. Przecie paci
ksiciu dzieraw musz. No, a kto mi w polu bdzie robi? Wecie
to, moci pukowniku, pod rozwag. Pachokowie to jeszcze ro-
botni... kady z nich wart jest... eee...
Do! Spiszcie ich nazwiska i pucie do domw. Niech
wie o klsce buntownikw roznios, bo to najlepiej ogie ugasi.
A my std uchodmy, aby nas harnasie nie zastali.
Jarocki obrzuci zamylonym spojrzeniem Napierskiego i
rzek:
A ty, junaku, do Krakowa ze mn pojedziesz. Tam ci ju
kat w opiek wemie, bo w jego ty jeste teraz kompetencji.


74

VI I I . MI ER NAPI ERSKI EGO

Szlachta triumfowaa. Trzydniowa bitwa pod Beresteczkiem
zakoczya si wielkim zwycistwem wojsk krlewskich. Powsta-
nie chopskie, ktre wykluwao si w Poznaskiem pod przewod-
nictwem Piotra Grzybowskiego, zostao zduszone przez biskupa
ksicia Czartoryskiego, potnego magnata woyskiego. Nastay
dni sdu i odwetu.
Nasta dzie sdu i dla Kostki Napierskiego. Pocztkowo
Napierski jak podaje kronikarz wes by, pi i gra sobie
kaza". Wieziono go pod eskort dwch oddziaw dragonii.
Szlachta spod znaku ksicia biskupa wyjechaa naprzeciw, eby
si nacieszy widokiem jeca. Ludzie wylegli z domw przyjrze
si miakowi, ktry odway si wypowiedzie wojn panom.
Napierski sta w kolasie i spoglda wesoo. Ale kt odgadnie, co
si w jego duszy dziao naprawd? Moe rozwaa moliwoci,
ktre zaprzepaci? Moe myla o tym, e teraz i wieki mog mi-
n, nim si kto drugi na podobny zryw odway? al, zo, zgry-
zota, nienawi, rozpacz, strach wszystkie te uczucia mogy si
kry pod mask sztucznej wesooci. To pewne, e nie chcia bi-
skupowi da tej satysfakcji, by go widzia znkanym.


75
Poprowadzono go spokojnego, umiechnitego niemal
a do biskupiego paacu. Biskup wyszed na ganek, zalni olbrzy-
mim brylantem na palcu. Przyjrza si junakowi, pokiwa gow.
Wrci do swojej komnaty i kaza sudze zawezwa ekonoma. Te-
mu powiedzia:
Prawda to, e wszyscy my z chopskiego posuszestwa
yjemy, ale i to prawda, e nie na dugo tego posuszestwa, jako
mielimy teraz z Kostk wiey przykad.
Wasza ekscelencja proponuje wic?
Umorzy chopom cz dugw. Inaczej pore nas ich
nienawi. Umrzcie dwiecie tysicy zotych polskich.
Wasza ekscelencjo, taka strata...
Zniesie t strat moja fortuna. Nie bj si, panie ekono-
mie, na szatach i jadle nam nie zabraknie. A za to pamitaj sobie,
co powiedzia jeden stary acinnik...
Sucham wasz ekscelencj.
I nienawi chopska do panw tak wielk jest, e ilu
maj poddanych, tylu nieprzyjaci". Czy to zrozumia? Ruszaj
wic!
A tymczasem Kostk odwieli do wizienia. Osadzili go w
wiey szlacheckiej. Starego Marszalka" rzucono do wiey zo-
dziejskiej.
Wkrtce potem zacz si sd. Kostka o sobie mwi chtnie
i szeroko. Powiedzia znw, e jest nielubnym synem krla Wa-
dysawa. Gdy go jednak zapytano, kto by z nim w spisku, odmwi
odpowiedzi. Sdzia kaza go wzi na mki. Przeniesiono skazaca


76
do izby tortur. Oprawcy nachylili si nad nim, a sdzia wydawa
komendy:
Bierz go, kat!
Wzito obwinionego w kluby, tj. przywizano nogi do pod-
ogi, a rce do poway." Pada komenda:
Wcz go, kat! Raz dwa... raz dwa...
Oprawcy wycigali mu stawy. Kostka wykrzywi twarz. Jk-
n.
Mw! krzykn sdzia.
Napierski urwa jki. Milcza. Sdzia kaza sobie poda mio-
du. Wychyli ca szklanic jednym cigiem, a potem krzykn:
Przypiec go!
Oprawcy przyskoczyli z pochodniami i przytknli je Napier-
skiemu do bokw. Wizie wykrzywi twarz, z piersi dobyo si
straszliwe chrapnicie.
Mw! powtrzy sdzia. Milczenie.
Omdla zauway jeden z oprawcw.
Wody podpowiedzia cicho kto z obecnych. Chlusnli
na wiadro studziennej, lodowatej wody. Kostka ockn si, otwo-
rzy oczy.
Mw! usysza.
Wizie pokrci odmownie gow. Wtedy sdzia rozzoci
si:
Siarki! wrzasn.


77
Oprawcy wzili do rk warzchwie z rozpomienion siark.
Kostka wytrzeszczy w przeraeniu oczy. Ale po chwili uspokoi
si, zagryz wargi i czeka w napiciu.
Powiesz? zapyta sdzia.
Napierski nie odpowiedzia. Sdzia zakomenderowa:
Pal go trzy!
Ponce strumienie siarki polay si na obnaon pier nie-
szcznika. Powietrze przeszy jego zwierzcy krzyk. Ale po chwili
krzyk usta. Wizie lea i czeka na dalsze mki.
Sdzia wytar chustk pot z czoa.
Napierski nie wyda nikogo.
Niestety, w papierach jego znaleziono list podpisany przez
,,M. R. rector scholae pcimensis" czyli przez Marcina Radockie-
go, rektora szkoy w Pcimiu. Starego nauczyciela aresztowano.
11 lipca wydano wyrok. Kostka ze Stemberku Aleksander,
nastpnie Napierskim zwany skazany na pal. Radocki na
cicie, towski na wiartowanie.
W tydzie potem odbya si egzekucja. Liczne chorgwie
wojska otoczyy plac na Krzemionkach: szlachta baa si, e wzbu-
rzony lud moe usiowa odbi swego nieszczsnego przywdc.
Cisza zalega plac. Sycha byo tylko poszczkiwanie szabel
i lanc znak, e wojsko czuwa. Wic te jak pisze kronikarz
przybite tym straszliwym widokiem tumy stay cicho i spokojnie,
patrzyy z politowaniem na modego herszta, ktry widocznie wy-
ta wszystkie siy, by nie okaza adnego wzruszenia. By blady
jak chusta, mia wejrzenie zimne i surowe, a jadc zwolna przez


78
tumy narodu, zwraca sw gow w jedn i drug stron i pogl-
da po ludziach, jak gdyby go interesowali".
Rozpocza si egzekucja. Kat Szymon nie umia pala wbi i
kilkakrotnie uderza w nieszcznika, zanim go przebi. Napierski
mczy si jeszcze przez kilka godzin, po czym dopiero obja go
upragniona, wyzwalajca mier...


79

POSOWI E

Miny niespena cztery lata od egzekucji Kostki Napier-
skiego i na Polsk spada nowa klska: najazd szwedzki. W pierw-
szej chwili Rzeczpospolita doznaa niemal pogromu. W cigu kilku
tygodni Karol Gustaw zaj bez oporu prawie cay kraj. Zdrada
magnatw oddawaa mu prowincj za prowincj.
I kt w tej potrzebie pomoe, kto obroni wasn ojczyzn,
jeli nie chop, ten, ktry ju tyle razy za ojczyzn krew przelewa.
Wic i teraz w tej narodowej wojnie wyzwoleczej z chopw
utworzy partyzancki puk wielki wdz Stefan Czarniecki ten
rycerz, ktry nie z soli ani z roli", ale z ran swoich doszed, na
przekr monowadcom, a do hetmastwa. A krl Jan Kazimierz,
ktremu grale ywieccy uatwili powrt z wygnania do kraju,
lubowa uroczycie w kociele przed otarzem:
Gdy z wielkim blem duszy mojej jasno widz, e z paczu i
ucisku ludu Syn Twj, sprawiedliwy sdzia, zesa w cigu tego
siedmiolecia na krlestwo plagi zarazy, wojny i innych nieszcz,
przyrzekam i lubuj, i po przywrceniu pokoju doo stara ze
wszystkimi stanami, aeby lud mj polski od niesusznych ucie-
mie i ucisku wyzwoli."


80
Skoczya si wojna i zapomnia krl o uroczystym lubo-
waniu. I musia zapomnie, albowiem choby nawet chcia (co jest
bardziej ni wtpliwe), nie mg i przeciw klasie, ktrej by uko-
ronowanym przedstawicielem.
W roku 1670 znw porwali grale podhalascy za bro. Nie
znamy nawet nazwiska przywdcy tego powstania. Wiemy, e ko-
o Nowego Targu stoczyli bitw z regularnym wojskiem. I wiemy,
co po stumieniu powstania nastpio. Kanie. Rzgi. Wzrost
paszczyzny. Rozpasanie szlacheckiej samowoli.
I duo jeszcze krwi, ez i potu chopskiego spyno na pol-
sk ziemi, zanim staa si ona woln ziemi, zanim staa si
Polsk Ludow.


81
Nota edytorska:
Powstanie chopskie pod wodz Aleksandra Kostki-Napierskiego w 1651 roku na Podhalu jest rnie oceniane
przez historykw. Przypisuje mu si samowol, zdrad jak i bohaterstwo i oddanie sprawie chopskiej. Bezspor-
nym faktem jest, e Kostka-Napierski nie byby w stanie sprosta silnym oddziaom szlachty, magnaterii i hierar-
chii biskupiej gdyby nie liczy na pomoc z zewntrz. Niektrzy historycy przypisuj mu powizania z Chmielnic-
kim (Wieczorkiewicz, Tazbir) inni z krlem szwedzkim czy Jerzym Rakoczym (Kersten).
W czerwcu 1651 roku udao mu si zaj zamek w Czorsztynie, lecz po pocztkowych sukcesach, musia ulec
(prawdopodobnie wskutek zdrady) przewaajcej sile wroga. Ujty i torturowany na polecenie biskupa krakow-
sko-siewierskiego Piotra Gembickiego zosta skazany na mier i 18 lipca wbity na pal w Krakowie. Wraz z nim
stracono dwch jego wsporganizatorw powstania: Stanisawa towskiego sotysa z Czarnego Dunajca i
Marcina Radockiego nauczyciela z Pcimia.
Czy Kostka-Napierski by rzeczywicie nielubnym synem Wadysawa IV? O tym historycy waciwie si nie
wypowiadaj. Pochodzi ze Stembarku, by oficerem, uczestnikiem wojny trzydziestoletniej, kapitanem w su-
bie szwedzkiej. Przystpujc do powstania na pocztku 1651 roku zorganizowa zacig wojsk posugujc si
rozkazami krlewskimi (brak potwierdzenia ich autentycznoci) wydanymi na jego nazwisko. Wyda opracowa-
ne przez siebie uniwersay do chopw w Polsce, wzywajc ich do obalenia wadzy panw i powoujc si przy
tym na rozkazy krlewskie. Jego odezwa nie spotkaa si z wikszym odzewem podobnie jak prby zorganizo-
wania oddziaw wojskowych na lsku. Na torturach podawa si jako Szymon Bzowski. Trudno dociec, czy w
ten sposb nie ukrywa swej waciwej tosamoci. Niektre rda podaj, e w tumieniu rebelii na Podhalu
bray rwnie udzia oddziay hetmana Jana Sobieskiego.
Mimo wielu sprzecznoci historycznych i politycznych Aleksander Kostka Napierski (1620 1651) sta si ludo-
wym bohaterem narodowym. Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Wadysaw Orkan uczynili go gwnym bohaterem
swych powieci: Maryna z Hrubego i Kostka Napierski powie z XVII wieku. Ludowa Spdzielnia Wydawnicza
wydaa w 1951 roku ksik Stanisawa Szczotki pt: Powstanie chopskie pod wodz Kostki Napierskiego. Jan
Kasprowicz napisa dramat pt: Bunt Napierskiego, Marcin Szwaczko O Czorsztynie a Lucjan Siemieski ballad
pt: Napierski. W 1955 roku nakrcono film w re. Jana Batorego i Henryka Hecht-
kopfa: PODHALE W OGNIU z Januszem Bylczyskim (Kostka-Napierski), Teres
Szmigielwn, Stanisawem Milskim, Kazimierzem Wilamowskim, Jerzym Pichel-
skim, Janem Ciecierskim i Stanisawem Jasiukiewiczem. Scenariusz zosta oparty na
opowiadaniu Jzefa Hena Pomie na Podhalu, ponadto zosta wzbogacony o
wtek miosny. Ksieczka Jzefa Hena Pomie na Podhalu bya wydana przez
Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej w 1952 roku z ilustracjami Krzysz-
tofa Henisza. Produkcj filmu rozpoczto w 1953 roku, zdjcia w 1954 roku, wtedy
te ukazao si II wydanie ksieczki Hena z ilustracjami Mieczysawa Kocielniaka i
okadk Antoniego Uniechowskiego. Mimo widocznych skojarze z filmem zarwno
w treci jak i w ilustracjach, na stronie filmpolski.pl (ani w samym filmie) nie za-
mieszczono jakichkolwiek informacji o udziale Jzefa Hena. Rwnie Wikipedia nie
wykazuje tej ksieczki w filmowych adaptacjach.

Obraz plakatu filmowego pochodzi ze strony film web.pl, natomiast fragmenty fotosw z filmu PODHALE W OGNIU
ze strony Filmoteka Polska.pl


82

Materiay na ktrych oparto opracowanie, wykorzystano z penym poszanowaniem praw autorskich
i w przekonaniu, e stanowi rdo danych o naszej kulturze i historii oraz e stanowi wasno
publiczn, a ich rozpowszechnianie suy dobru oglnemu.
Dokument w formacie *pdf moe by wykorzystany wycznie do uytku osobistego bez prawa do
dalszego obrotu i obiegu komercyjnego lub handlowego i nie moe by poddawany modyfikacjom
bez zgody autora edycji.
Naley go traktowa tak, jak ksik wypoyczon do przeczytania.

Uwaga!!!

Bez zezwolenia twrcy wolno nieodpatnie korzysta z ju roz-
powszechnionego utworu w zakresie wasnego uytku osobi-
stego.

Nie wymaga zezwolenia twrcy przejciowe lub incydentalne
zwielokrotnianie utworw, niemajce samodzielnego znacze-
nia gospodarczego

Mona korzysta z utworw w granicach dozwolonego uytku
pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twrcy oraz
rda. Podanie twrcy i rda powinno uwzgldnia istniejce
moliwoci.

Twrcy nie przysuguje prawo do wynagrodzenia.

Pliki mona pobiera jeli posiada si ich orygina a pobrany
plik bdzie suy jako kopia zapasowa.

Mona pobiera pliki nawet jeli nie posiada si oryginau, pod
warunkiem e po 24 godzinach zostan one usunite z dysku
komputera.

Szczegowe postanowienia zawiera USTAWA z dnia 4 lutego 1994 r. o
prawie autorskim i prawach pokrewnych.


PŁOMIEŃ NA PODHALU - Józef Hen PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PŁOMIEŃ NA PODHALU - Józef Hen PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Indeks: 00151/2014/10

Opracowanie edytorskie: Jawa48

You might also like