ULUSLARARASI

10. QORUM HlTlT FESTlVALl

17-21 TEMMUZ 1990

ULUSLARARASI
1. HlTlTOLOJi K O N G R E S l
BlLDlRiLERi
(19-21 Temmuz 1990)
QORUM

Bu y a y i n ,
Kultur B a k a n h g f nin m a d d i katkilanyla
bastirilmitir.

IglNDEKlLER
Sayfa
SUNU
A?ILI

KONUMALARI

K o n g r e Bakani
O r d . Prof. Dr. S e d a t A L P

B e l e d i y e Bakani
Dr. T u r h a n KILIQQIOLU

12

A n i t l a r ve M z e l e r G e n e l M d r
M . A k i f lIK

14

Qorum Valisi
evket EKlNCl

16

BlLDlRlLER
O r d . Prof. Dr. S e d a t A L P

21

Hitit Q a Q m d a A n a d o l u Corafyasi;
Bazi A t i h m l a r ve Y e n i U m u t l a r

21

Prof. Dr. H. O T T E N
Eski A n a d o l u K l t l e r i n i n DevamliliCji
lle llgili Bazi Dnceler

25

Prof. Dr. Karl H E C K E R

Hitit Qivi Y a z i s i n m Kkeni Hakkinda
Muazzez iLMiYE

43

A t a t r k ve T r k i y e ' d e

vi Y a z i l a n

B i l i m i n i n i n Balamasi

64

Prof. Dr. G e r n o t W I L H E L M
H a t t u S a ' d a k i B a b i l - A s u r Okul Geleneji
zerine

72

HlTlTLER DEVRl ANADOLU'SUNDA

TEMlZLlKLE iLGlLl ARATIRMALAR; QlVl
YAZILI METlNLER VE ARKEOLOJlK VERlLERE
GRE KENTELRDE HALK SALII VE
TEMlZLlKLE ILGlLl YAPILAR

Prof. Dr. A h m e t nal, M n i h nivresitesi

B u n d a n tarn o n b i r yil nce Birinci Q o r u m Hitit Festivalinin tek Hititolog

konumacisi olarak Qorum'lulara Hitit kentinin sosyal, ekonomik ve fiziki
yapisiyla ilgili bilgiler v e r m i t i m i . 0 zamanlar, imdiki ara?tirmamda s u n a c a i m , k e n t l e r i n t e m i z l i k s o r u n u n a s a d e c e bir kag k e l i m e y l e
d e i n e b i l m i t i m . Z a m a n i n v a l i s i s a y m Nazif D e m i r z ve B e l e d i y e
Bakani s a y m Dr. T u r h a n K I I I Q C I O I U tarafmdan bana verlen baan belg e s i n i hala saklar, f e s t i v a l i n s i m g e s i o l a n Hurri b o g a h rozeti hala
takarim. Q o r u m ' l a ilgili olarak her zaman birlikte taidiim bir ey vardir
ki, o da Qorumlularm d n y a n m hig bir yerinde b u l u n m a y a n kendilerine
zg o misafirperlik ve derin insan s e v g i l e r i d i r . B u n d a n d o l a y i bu
a r a t i r m a m i Q o r u m h a l k m m sicak s e v g i ve dostluk d u y g u s u n a ithaf
e d i y o r u m . Beni bu gzel Festivale davet e d e n s a y m vali evket Ekinci,
T r k i y e ' n i n en temiz kentlerinden birinin Belediye Bakanhmi y a p a n
S a y m Dr. T u r h a n Kihgciolu, Kultur M d r arkadaim A h m e t Ertekin
ve Mze M d r ve gene arkadaim Ismet Ediz'e ve aralarmda ve sayelerinde Hitit d n y a s m a g z m agtiim t u m Q o r u m h a l k m a s o n s u z
teekkrlerimi s u n u y o r u m .
Antik kentlerdeki halk s a g l i g i ve temizlikle ilgili kurulu ve y a p i l a r a
d e ^ i n ilk dnce, bende 1960'h yillarda ilk kez Italya'd^aki antik R o m a
kenti P o m p e i ' y i ziyaretim sirasinda hasil olmutur. Vezv y a n a r d a ^ i m n
gikardii kllerin g n m z e kadar k o r u d u ^ u ve h e m e n her eyiyle kor u n m u olan bu kentin derin bir galima rn s o n u c u ortaya Qikan altyapi kurululari ve grkemli yapilari beni adeta bylemiti. Kentin kur u c u l a n hereyi d e r i n l e m e s i n e d n m l e r d i ; t a v e r n a l a r m n n d e
k u s m a yerleri yapacak kadar incelikle planlamiti herey. Her$eyden
nce o z a m a n l a r ne o l d u ^ u n u bir trl bulup 9ikaramadiim bir manzara b e n i 50k i l g i l e n d j r m i t i : a n a y o l l a r d a m u n t a z a m a r a h k l a r l a iki
k a l d i n m i birbirine b a ^ l a y a n ve ortalannda arabalarm gegmesine olanak
1. O b i l d i r i m i n

186

bir nshasi b a s i l m a s i

igin

Qorum

K u l t u r Mdrlgne

verili$tir.

s a g l a y a n o l u k l a r b u l u n a n ta gegit v e y a kprler v a r d i . Daha s o n r a

tarhigi Plinius'u o k u y u n c a a n l a d i m ki, antik kentlerin ve dolayisiyla P o m pei'nin sokaklari 9er-90p ve pislikle dolu idi ve yayalarm bu pisliklere diz
b o y u b a t m a s i n i n l e m e k igin karidan kariya gegilerde bu t r y a y a
gegitlerine gereksinme var idi. Bundan dolayi P o m p e i duvar
yazilarmdaki "cacator cave m a l u m " bizi airtmamaktadir.
D u r u m t u m Eskiga kavimlerinde, (HattuSa ve d i ^ e r Hitit kentlerinde m u hakkak ki farkh d e i l d i . N e v a r ki gevre k i r l e n m e s i ve 90p s o r u n u
(HattuSa'da o kadar byk bir s o r u n yaratmamaktadir, keza burasi henz
m o d e r n turistlerin istilasma u r a m a m i t i r ve ekolojik d e n g e henz boz u l m a m i o l d u u n d a n , renyerlerini gezen veya oralari aratiran insanl a n n dikkati henz bu s o r u n l a r a gekilmemektedir. Y a n i biz m o d e r n ins a n l a r H a t t u a ' y i , a r a d a n g e g e n b i n y i l l a r m t e m i z l e y i p anttiQi o
fosillemi temizliQiyle grmekteyiz. B u n d a n ba?ka, sarp yamaglar, dereler ve yer yer ykselen kayahklardan oluan arazi yapisiyla BoazkyUattuSa'mn gevre temizlii agisindan byk avantajlan da vardir, keza
bylesine bir arazi zerinde k u r u l m u bir kentte y a Q m u r s u l a r m i n 90p
ve p i s l i k l e r i s o k a k l a r d a n s i l i p - s p r m e o l a n a g i v a r d i r . Bu d u r u m
bysel bir benzetmede yle dile getirilmitir: " Y a g m u r s u l a n sokaklari
nasil sidik ve pislikten a n t i r s a " . A y r i c a n f u s u n o kadar kalabahk
o l m a d i Q i d a dikkate a l i n m a h d i r , gnk Hitit Imparatorluk d e v r i n d e
battuSa'nm t o p l a m nfusu 15.000 c i v a n n d a t a h m i n edilmektedir3.
2

Antik kentlerdeki evlerde tuvaletler mevcut o l m a d i m d a n kent sakinleri

sokak, d u v a r k e n a r l a n ve kent igindeki bo arsalari bu maksatla kullanmilardir. Bu d u r u m Boazky'n Y u k a n Kenti gibi daQinik iskan yerlerinde bir s o r u n y a r a t m a m i olabilir. A n c a k bu d u r u m Bykkale gibi
sik iskan e d i l e n ve etrafi surlarla gevrili yerlerde temizlik ve en bata
bulaici hastahklar o l m a k zere saghk s o r u n l a n y a r a t m i olacaktir.
A y r i c a gay, dere, geme ve kuyulardan s a ^ l a n a n igme s u l a n da kirlenmi ve halk s a ^ h ^ i m tehdit etmi olacaktir. Hali vakti yerinde olanlarla
ve kraliyet s a r a y m m sakinleri evlerinde veya evlere yakin gevrede eski
R o m a ' d a igleri d o l i a d e n i l e n g b r e y i Q i n l a n n a boaltilan l a s a n a ' l a r a
benzeyen lazimhklar kullanmi olabilirler.
Hititlerin g n l k h a y a t m d a bu k o n u l a r d a h e m e n hig bir ey b i l m e d i g i m i z d e n filolojik ve arkeolojik verileri bu agidan d e e r l e n d i r m e k t e
b y k y a r a r l a r v a r d i r . U n u t m a m a k gerekir ki, Hititler devri A n a d o l u ' s u n d a saglikla ilgili kurulular ve tuvalet s o r u n u da kltr tarihinin bir
p a r g a s i d i r v e titizlikle incelenmesi gerekir.
2. KBo 10.45 ay. iv 37 vd.
3. C. M o r a , SMEA
18, 1977,

227-241.

187

K o n u n u n 90k geni t a b a n h o l m a s i n e d e n i y l e s a d e c e birkag y n y l e

sinirlanmasi gerekecektir:
1. Hititlerde temizlik kavrami ve anlayii
2. Kentlerde igme s u y u ve kanalizasyon tesisleri
3. Insan dikilarmin atilmasi
4. Hitit kralmm tuvalete gitmesiyle ilgili olcjugu ne srlen K U B 31.100
enstrksiyon metninin deerlendirilmesi
5. Arkeolojik m a l z e m e n i n bu agidan deerlendirilmesi
1. Antik ga kavimleri iginde ritel temizligje Hititler kadar n e m v e r e n
gok az t o p l u m vardir. Bu konuda yalnizca Ibranilerle kiyaslanabilir; A m e rika'da bu k o n u d a en az 4 adet doktora tezi y a z i l m i ve gok s a y i d a
aratirma yapilmitir. ok iyi aratirildigji ve iyi bilindii igin bu k o n u y u
bir tarafa birakabiliriz. Ancak tekrar v u r g u l a m a k gerikir ki, Hitit temizlik
k a v r a m i sadece ve sadece ritel anlamdadir. "pislik, kirlilik" demek olan
Hititge szck p a p r a t a r % 95 ritel m u h t e v a d a , yani kan d a v a s i , t r l
hastahklar, v e b a s a l g m i , cinsel iktidarsizlik, kisirhk, askeri y e n i l g i , aile
fertleri a r a s m d a k i gegimsizlikler, evlerdeki kt ve adi ruhlar, b y ,
g n a h , ilahi fke, l ruhlarinm insan yaamini alt-st e t m e s i , i n s a n lann sahtekarlii v.s. ile birlikte, onlarla y a n y a n a karimiza gikiyor. Hititler, kirlenme s o n u c u ortaya gikan msibetlerden k u r t u l m a d a , tipki hastalik ve dier musibetleri defetmedeki y n t e m l e r i kullanmilardir ki, bu
da b y d r . Burada bysel y n t e m l e r a r a s m d a en y a y g m k u l l a n i l a n ,
k t l Q n baka bir ahsa a k t a r i l m a s i , t e m i z l e y i c i m a d d e l e r k u l l a n i l m a s i , hasta i n s a n i n y e r i n e vekalet e d e n bir baka ahsin k u l l a n i l m a s i (Substitution), yalvarip y a k a r m a k ve rvet vermek suretiyle
t a n r i l a r i n g a z a b i n i y a t i t i r m a , a n a l o j i b y s , gzle g r l m e y e n
ktlklerin s o m u t l a t i r i l m a s i , yok e t m e , nceden k o r u n m a tedbirleri
a l m a v e hasta kiiyi g g l e n d i r m e g i b i h e m batil h e m de yari t i b b i
y n t e m l e r d i r , K o n u y l a ilgili gok gzel bir rnek K U B 7.41 + b y metninde gzlenebilir. Bu metinde kullanilan y n t e m l e r d e n sadece pek azi
tibbi ve empiriktir, geri kalani hep bysel ve telkin ile ilgilidir .
4

Hititlere gre kirliligin kaynaQi s o d o m i y i de igeren cinsel iliki, S p e r m a ,

t k r k , k a n , aybai, diik (Sakkar-), hamilelik ve l ruhlari (akkant-,
4. (J. C. M o y e r , The Concept
of Ritual Purity A m o n g the Hittites,
P. D. Brandeis
1969, 50ff.;
D. H. Engelhard,
Hittite M a g i c a l Practices
Ph. D. 1970 71 ff.; D.P. Wright, Dsiposal
oflmpurity in the Priestly
Writings,
1984.
5. A.nal, BMECCJ
3, 1988, 74-85.
6. A . nal, Studies
in Ancient
A n a t o l i a n M a g i c a l Practice:
The Hittite Ritual of Hatita$u
from the City of Hurma Against
Troublesome
Years, Trk Tarih Kurumu
Basimevi
1992.
7. Engelhard
1970 71 ff.; Wright,
1984 30ff.

188

GIDIM) i d i . Kirlilik, ayinlerin ihmal e d i l m e s i , siyah byk y a p i l m a s i ve

kirlilik t a i y a n n e s n e l e r l e direkt t e m a s e d i l m e s i s o n u c u da ortaya
g i k a b i l i y o r d u . Hititge kehanet metinleri, kirlilik belasi eyin kaynak ve
sebeplerini renmek a m a c i n a ynelik sayisiz fal s o r u l a n y l a doludur.
9

Bazen ritel temizlikle hijyenik temizlik arasmdaki farki ayirdetmek gok

zordur. B u n a rnek olarak dini bir ayin s i r a s m d a oynadiklari rol gereji
p e y n i r y i y e n i n s a n l a r a bir b a k a h m : Bir t r m a y a h peynir atein igine
atihyor ve bir deQnekle kzn igine bastirihp, evrilip geviriliyor. S o n r a
metin yle d e v a m ediyor: " S o n r a herkes bu peynirden bir parga ahr ve
(birbirlerinin agizlanna) tikarlar. Yalnizca temiz peyniri yemeleri gerekir;
kirli peyniri yiyemezler, o n u yemek doQru d e i l d i r " . Burada temiz peynirden kasit, kizartma e s n a s m d a kle, kze b u l a n m a m i v e y a y a n i p
k m r l e m e m i p e y n i r d i r . G r l y o r ki, baka m e t i n y e r l e r i n d e
g o ^ u n l u k l a i n s a n diiiyla ilgili olarak karimiza gikan S a k n u w a n t szc burada "kl ve kze b u l a n m i " v e y a " y a n m i " a n l a m m a g e l mektedir. Bu ve buna benzer getrefil d u r u m l a r , l d i l l e r i n o k u n u p
d o ^ r u olarak y o r u m l a n m a l a n n i zorlatirmaktadir.
11

12

Babil d n y a s m d a k i BIT R I M K N e r e b e n z e m e s i gekeren y u n a k l a r v e y a

b a n y o kveti denilen nesnelerin kazilarda b u l u n m u o l m a s i ve metinlerde sik sik dini ayinlerin balamasmdan nce v e y a zellikle cinsi tem a s t a n s o n r a y i k a n m a , y i k a m a (arra-) ve b a n y o y a p m a y a (warp-)
atiflarda b u l u n u l m a s i , Hititlerin ritel temizlik y a n m d a fiziki ve hijiyenik
temizlie de ayni n e m i vermi o l d u k l a r m m bir kaniti olabilir; ne var ki
b u d u r u m yanilticidir, gnk bu kayitlarm h e p s i de ayinlerle ilgilidir.
i m d i gok titiz ve g r n t e temizlik d k n bir Hitit k r a l i n m bir
enstrksiyon m e t n i n d e su taiyicilarina ynelik, temiz su taimalariyla
ilgili verdigi buyruklara bir b a k a h m : T e m i z s u d a n buradaki kasit, s u y u n
s z l m ve i n s a n killarinda ari o l m a s i d i r . A y n i m e t i n d e a^gilarin
t a n n l a r a diik (zakkar) ve sidikli (: du--ur, iii 62ff.) yiyecek m a d d e l e r i
s u n m a m a l a r i b u y r u l m a k t a d i r . Kpek ve d o m u z l a r i n mutfak aletedavatina yaklamamasi da istenmektedir (iii 64vd.); hititlerin g n m z
Trkiye'sindeki gibi bu her iki hayvani da pis addettiklerini biliyoruz (bk.
1 3

1 4

8. J.C. Moyer,
The Concept
of Ritual Purity A m o n g the Hittites,
Ph. D. Brandeis
1969, 50ff.
9. D.H. Engelhard,
Hittite Magical
Practices
Ph. D. 1970 71 ff.
10. A. nai, TH 6 1978 16f.; idem Hitit Saraymdaki
Entrikalar
1983 8f.
11. KUB 4 5 . 4 9 iv? 8-10 (Bo 7051 vi? olarak,
H. Otten,
StBoT
15 (1971)
29). (8) ... nu
GA.KIN.AG
I M - Z U Su-up-pa-a-e-eS
(9) [az-Jzi-kn-zi Sa-ak-nu-wa-an-te-eS-ma
(10) [J-UL ada-an-zi
-UL a-a-ra.
12. A. S a h n e n , Die Hausgerate
des alten M e s o p o t a m i e n 1965, 7811.; M o y e r Ritual
Purity
85f.
13URUDU
warpuwaS
veya warpuwaS
URUDU,
metin yerleri igin bk. S. Koak, TH 10 1982
244; J. SiegelovEa,
Hethitische
Verwaltungspraxis
1986 627.
14. KUUB 13.3; krs. ayrica kmk KUB 35.2 (+) KUB 35.4 iii 1-2'deki sag ve riton
kayitlarryla.

189

fal metni K U B 5.7 y. 35). Bir kez kirlenince artik t e m i z l e n m e s i m m k n

o l a m a y a n agagtan ve pimi topraktan (GIR) kap kagagin atihp yok edilm e s i g e r e k i y o r d u . B u n a karm m a d e n i , zellikle tungtan kaplar t e m i z lendikten sonra tekrar k u l l a n i l a b i l i y o r d u . Pis h a y v a n l a n n bu k a p l a n s i dikleriyle kirlettikleri d?nlrse, bu temizlik y n t e m i n i n taidii a n l a m
ortaya
gikar.
Hudut
beylerine
(BEL M A D G A L T I )
ynelik
enstrksiyonlarda h a r m a n igilerinin, siQir, kgkba? h a y v a n , at ve merkeplerin yerleim yerlerine s o k u l m a l a n n i n y a s a k l a n m a s m i n ^ benzer temizlik kaideleriyle ilgili o l u p o l m a d i g i n i b i l m i y o r u z . R a h i p l e r e ynelik
baka bir enstrksiyonda kraliyet m u t f a g i n m temizligine d e g g i n benzer
e m i r l e r yer a l m a k t a d i r ( K U B 13.4). i m d i tib ve hijiyeni a g i s i n d a n su
v e y a y e m e k l e r e kanan insan kil v e y a s a g l a r m m bulaici bir hastahk
t a ^ i m a d i g i bilindigine g r e , basit gncel yaamla ilgili ve herkesin kend i l i g i n d e n dikkat e t m e s i gereken bu kurallarm dini yasak ve t a b u l a r
ekline s o k u l m a s i n i n a s i l a g i k l a m a k g e r e k e c e k t i r ? K a n a t i m c a tek
agiklama y o l u , Hititlerde hijiyenik kurallarm eksik o l m a s i d i r , yani bu t r
o l a y l a r gncel yaamda gok sik ortaya gikabiliyordu ki, b u n l a r m bizzat
yasaklayici kurallarla n l e n m e s i g e r e k i y o r d u ; pisliklerle d o l u bir o r t a m da ise her z a m a n ulailmasi gg d i n i , hijiyenik ve b e d e n s e l t e m i z l i g i n
ulvi bir ideal olarak gok yksek bir yeri var idi.
15

Hitit t i b b i ile uzun sre u g r a i l a r i m ve yaptiQim aratirmalar bir kez

daha gstermitir ki, Hititlerde kelimenin gergek a n l a m m d a t i b d e n e b i lecek bir u y g u l a m a yok idi. M . A . Dingol tarafmdan ahsima kari polemik k o n u s u y a p i l a n Hititlerde gergek tib var m i y d i s o r u s u n a b u g n
g e n e hayir d i y o r u m ve aradan gegen 12 s e n e s o n r a Hititlerin tib k o n u sundaki tek katkilari, bulaici hastahklann b u l u n d u g u kentleri bo^altmak
o l d u g u n u t e k r a r l a m a k l a y e t i n i y o r u m . M o d e r n a n l a m d a t i b d a k i bu
b o l u u b y k gapta b y c l e r d o l d u r m u t u r . H e k i m l i k l e u g r a ^ a n
mtehassislar ise d a h a ziyade kocakari ilaglanyla tedavi y n t e m l e r i uyg u l a m i l a r v e M e z o p o t a m y a v e M i s i r t i b b i n i k r k r n e taklit
etmilerdir. Hastahklann tibbi esaslara gre t e d a v i s i n d e bu b y c l e r
h e k i m l e r d e n d a h a etkin idiler, gnk u y g u l a d i k l a n y n t e m l e r i n hig o l mazsa bazilari yzyillar boyu sren d e n e y i m ve s i n a m a l a r a
d a y a n i y o r d u ve b u n d a n dolayi tibba d a h a yakin idi20. Hititge tibbi, dini
M

1 7

1 8

1 9

75. D P . Wright,
Disposal
105vd.
16. Bei m a d g a l t i A i 7-8, Von Schuler,
HDA 1957 41.
17. Belleten
193 (1985) 6vd.
18. A. nal, Belleten
175 ( 1 9 8 0 ) 4 7 5 vd.
19. Detaylar
igin bk. A. nal, BMECCJ
3 (1988) 52vd.; ve ayni yazar, Studies
in A n c i e n t
A n a t o l i a n M a g i c a l Practices:
The Hittite Ritual ofHatitaSu from the City o f H u r m a A g a i n s t
Troublesome
Years, Trk Tarih Kurumu
Basimevi
1992.
2 0 . C. Brde, StBoT
19 1974; nal, Belleten
175 1980 485ff. ve Mnih niversitesinde
"Magie und Hausmedizin"
konusunda
1989'da verdi$im
ve baskida
olan
bildirim.

190

ve tarihi metinlerde sz edilen 90k s a y i d a hastahk ve v e b a l a r m gergek

s e b e b i muhakkak ki hijiyenik kurallara riayet e d i l m e m e s i d i r . Y a l n i z ne
tuhaftir ki, m e t i n l e r d e n e s n e l a n l a m d a p i s l i g i n bu m u s i b e t l e r i n a s i l
kaynagi o l d u g u n a dair hig bir kayit yoktur. Burada bozulmu gida m a d d e l e r i y e d i k l e r i igin z e h i r l e n d i k l e r i a n l a i l a n i n s a n l a n t e d a v i y i
a m a g l a y a n A m m i h a t n a ' n m majik ritelindeki d u r u m a bir bakahm (KBo
5.2). T a m a m e n tibbi v e y a biyolojik olan zehirlenmenin tedavisinde t a m i
t a m m a siyah by y n t e m l e r i uygulanmitir.
2.

K e n t l e r d e k i igme s u y u ve k a n a l i z a s y o n l a r

T e m i z igme s u y u ebekeleri ve s u l a m a kanallan d^enmesi kent altyapi

kurulularmm a y n l m a z gelerindendir. Ta neolitik gaglarda ortaya gikan
yerleik hayata gegi s i r a s i n d a kent ve ky k u r u m u n a u y g u n yerlerin
s e g i m i n d e s u k a y n a k l a r m m b u l u n m a s i ilk artlardan birisi o l m u t u r .
Dogal su kaynaklan ve rezervleri agismdan Bogazky'n avantajlan gok
byk olmutur, gnk burada Bykkaya ve Yazir Derelerine ek olarak
ehir hudutlari igersinde Y e r k a p i ' n m gneyindeki dere, A g a g denizindeki kaynaklar, Kral Kapisi yakmmdaki m o d e r n geme, Kizlarkayasi Deresi,
B y k k a l e ' n i n k u z e y y a m a c i n d a k i k a y n a k ve B y k T a p i n a g i n
g n e y i n d e k i k u y u , Y e r k a p i ' n m arkasmdaki ifah su k a y n a g i , Gln Akkayasi y a k m m d a k i geme gibi gok s a y i d a su kaynaklan mevcuttur. T u m
bu k a y n a k l a r yil b o y u n c a k u r u m a m a k t a d i r ve s u l a n igilebilfr. Iklim
artlarimn b u g n k n d e n farkh o l m a s i nedeniyle?i Eskigaglarda bu kaynaklann s a y i s m m gok daha fazla o l d u g u n d a kuku yoktur. Bu dogal kaynaklara ek olarak Hititler Bykkale ve A^aQi ^ e h i r d e b u g n d a h i
g r l e b i l e n s u n i su d e p o l a n , sisternler ve kuyular y a p m i l a r d i r . Her
t r l d o g a l v e s u k a y n a g i n d a n y o k s u n Bykkale sakinleri igin bu
s u l a n n n e m i gok d a h a bykt (bk. aa$ida).
M e t i n l e r d e kentlere temiz su s a g l a m a k l a ilgili kayitlar maalesef h e m e n
yok d e n e c e k kadar azdir. S u -kanallan ( a m i y a r a - = P A , H I R I T U M )
y a p i m i y l a ilgili kayitlar ne yazik ki tek a n l a m h degildir, yani bu kanallann temiz sular mi yoksa kanalizasyon tekilati igin mi y o k s a kentlerin
s a v u n u l m a s i n d a kullanilan hendekler olarak mi yapildiklari belirtilmemektedir. H I R A T U M ' u n A k a d g a d a "kale h e n d e g i " a n l a m i vardir. B u n d a n
d o l a y i bu kanallara belirli bir f o n k s i y o n atfedilirken dikkatli o l m a k gerekir. Y u k a r d a k i enstrksiyon metni bakent yattuSa'da Labarna k u y u s u
diye bir su k a y n a g m i n var o l d u g u n u belirtiyor ki, bu da herhalde Kral
k a p i s m a v a r m a d a n nce b u g n k m o d e r n y o l u n s a g t a r a f m d a kalan
m o d e r n gemeyi besleyen su kaynagiyla ayni olsa gerektir. Labarna adi
(Hitit byk krallarmm kullandiklan ad) Bykkale'deki kraliyet saray ve
5

21. D o $ a l gevre
423 vd.

ve ormanlar,

bitki rts ve hayvanlar

konusunda

bk. A. nal, Or 54

(1985)

191

merkezine, yani Labarna'nin oturdugu yere yakinligi d o l a y i s i y l a verilmi?

olabilir. Hitit k a n u n l a r m m 25. m a d d e s i kp, sistern v e y a glet a n l a m larindan birine tekabl etmesi gereken bir su kaynainm ksten kirletilm e s i n d e n sz ediyor. A n c a k bu su k a y n a ^ m i n ne ie y a r a d i g m i bilem i y o r u z . G e n e kanunlarda (madde 102) bir glckten kereste gahnmasi
veya Belediye Bakanlan ( H A Z A N N U ) enstraksiyununda (KBo 13.58 iii
18-20) bu glcklerin t e m i z l e n m e s i kayitlarmm gergek a n l a m l a n m u a m mahdir. Bu kurululardan hig o l m a z s a bazilarmin hayvanlarin su igtikleri
yalaklar v e y a igme s u y u s a $ l a y a n gemeler olduklari kabul edilebilir.
Hititge'de g e n e l a n l a m d a "pmar, geme, k u y u , s u k a y n a i " a n l a m i n a
g e l e n altanni-, T L , w a t t a r u - v.s.'nin kentlerdeki t e m i z su kaynak ve
e b e k e l e r i y l e ilikiye g e g i r i l e m e m e s i h e m d n d r c , h e m de
zcdr.
Zaten genellikle hyklerin tepesinde v e y a sarp tepelerin zirvesinde kur u l m u olan Hitit kentlerinde, su p o m p a l a m a teknigi v e y a su kemerleri
inati o l m a d a n , akar s u s a g l a m a o l a n a ^ m i n kesinlikle o l a m a y a c a g i
agiktir ve b u n d a n d o l a y i filolojik ve arkeolojik m a l z e m e a r a s m d a su
ebekeleriyle ilgili kayit araminin bouna o l d u g u kabul edilmelidir.
Ite B o a k y ' n A k r o p l Bykkale b y l e s a r p bir t e p e ve kayahk
stnde yer almaktadir. A n c a k B o ^ a k y Gney K a l e ' d e 1990'da agiQa
gikarilan byk^fcjavuz ve 1991 s o n b a h a r m d a bu havuza kent diindan su
s a ^ l a y a n ta su k a n a l l a n n m kefedilmi o l m a s i bir istisnadir ve gelecek
aratirmalar bu byk havuzun ne ie yarami o l d u ^ u n u gsterecektir.
Y a l n i z c a kentlerin tepe v e y a hyk ete^indeki yerleim yerlerinde veya
g o g u n l u k l a kent s u r l a r i diinda kalan aai ehirlerde s u kanal ve
ebekeleri kurmak m m k n olmutur. Bu kisimlar ise Hitit arkeolojisinde m a a l e s e f vey evlat m u a m e l e s i g r m , h e m e n hig aratirilmami
sahalardir. Bu k o n u d a da gene ilerdeki aratirma souglarmi beklemekten baka garemiz yoktur.
O y l e g z k y o r ki, gerek m e t i n l e r d e ve gerek y u k a r d a sz e d i l e n
G n e y K a l e ' d e k i kanal ve havuz diindaki su k a n a l l a n y l a ilgili t u m arkeoloji b u l u n t u l a n n kanalizasyon sistemi olarak y o r u m l a n m a s i gerekecektir. Bei madgalti enstrksiyonuna gre yunaklar, "sakiler ikametgahi"
ve " K a p i Y a p i s i " ile ilgili olarak gegen ve ya bu evlere temiz su sagjlayan
v e y a bu evlerdeki kirli s u l a n a n t m a y a yarayan (bei madgalti A ii 21-23)
ve A . K a m m e n h u b e r tarafmdan yanhhkla G'SPISR/SEN ile identifiye
edilin S a r t a h h i - ve S P I S N szcQnn anlami kesin olarak sadece
eger bu kanallarin kaynagi bizi temiz su kaynaklarina g t r r s e igme
s u y u kanallan olarak anlailmahdir. 1 9 9 V d e Gney Kale'de bulunan ve
G|

22

G ,

2 3

22. A. Kammenhuber,
HW2 s.v., s. H.A? Hofner, BiOr 40 1983 416.
23. Sedat Erkut'a gre bu Sumerogramm
Hititge karsihgi bufrurtalla-'dir,

192

belleten

199: 11 ff.

bizi bir g n BoQazky'n g n e y i n d e k i t e m i z s u k a y n a k l a r m d a n birine

g t r e c e k o l a n s u kanah b u n a en gzel rnektir. A n c a k b u r a d a da
karimiza gikan s o r u , bu kanalin besledii byk h a v u z u n acaba igme
s u y u t e s i s i m i , y o k s a bir kltle m i ilgili o l d u u d u r . G r l d g g i b i
m u a m m a h s o r u l a r m ardi arkasi b i r t r l g e l m i y o r .
3. Insan d i i k l a n n m a n t i l m a s i s o r u n u : Tuvalet artiklarmm bertaraf e d i l ' m e s i y l e ilgili kayitlarm Hitit metinlerine gegmi o l m a s i beklenemez. E l bette bu k o n u d a bazi kayitlar v a r d i r , a m a b u n l a r m m u h t e v a s i agik
deildir. Bu k o n u y u aratinrken biz s e m a s i y o l o j i k bir grup oluturan u
s z c k l e r i n m e t i n l e r d e k i igeriklerini aratirarak ie baladik: a r r a "yikamak, y i k a n m a k " , huSSelli- "kil, balgik gukuru" (bk. aa$ida), kamar"sigmak", DUGkalti- "lazimlik, heia, gullakuwant- "?"2*, g u l l a n t f i ) * |.
lant(i) "lazimlik?)", paprai- "kirlenmek", papratar "kirlilik", akkar-/zakkar"diik, ters", sakniyaVSaknuwant- " s i g m a k " , alpa- "kpek pisIiQi",: dur
"sidik"27, GlSU2.A " s a n d a l y e , oturak", w a r p - " b a n y o y a p m a k " . N e yazik
ki, bu k e l i m e l e r d e n gok azi k o n u m u z a iik tutabilecek bilgileri vermektetir ve biz bu aratirmamizda s a d e c e az sayidaki bu kelimelerle ilgileneceiz. B u r a d a h e m e n huSSelliThuSSulli- kelimesinin k o n u m u z d i ^ m d a tut u l m a s i gerekti^inin v u r g u l a n m a s i gerekir, keza, aajida grlecei gibi
b u n u n septik gukurla hig bir ilgisi yoktur.
2

g u

26

K o n u y a , n o r m a l i n s a n l a n n g n l k yaamiyla ilgili o l m a m a s i n a r a h m e n
kraliyet m u h a f i z askerlerinin tuvalete gitmelerini siki kurallara b a ^ l a y a n
m e h u r IBoT 1.36 i 3 3 v d . M E & E D I e n t r k s i y o n u n d a n bir p a s a j l a
balayahm:
IBoT 1.36 i 33/47: LMEEDI-ya-kn Zl-it a-a-ka [-UL-pt pa-iz-z]i
ma -a-na-an-za-kn (34) e-e-hu-na-an-za-pt ta-ma-a-a$-zi na-a[
A - J N A LMEEDUTIM hu-u-ma-an-da-a-a$ (35) EGIR-an hu-wa-a-i
nu-u-i ku-is L [ M E E ] D I pi-ra-a$-i-it ar-ta-ri (36) nu-uS-Si te-iz-zi
DUG|cal-ti-ya-wa kat-ta-an pa-i-mi a-pa-a-sa p,a-ra-a da-me-ta-ni (37)
L ^ M E E D l te-i-zi a-pa-a pa-na-a LUtar-ri-ya-na-al-li te-is-zi (38)
tar-ri-ya-na-al-li-i$-ma Wdu-ya-na-al-li te-iz-zi (39) W d u - y a - n a - a l li-i$-ma A - N A U G U L A 10 M E S E D I te-iz-zi ma-a-an LMEEDI-ya
(40) ha-an-da-it-ta-ri A LMEEDI-as [hi-i-]li e-e$-zi na-a[t
L

24. T.S. Frymer-Kensky,

The Judigial
Ordeal in the Ancient
Near East I, Ph. D. Yale
1977
234; J. A. van Windekens,
ArOr 57 1989 336.
25. Krs. H. C. Melchert,
JCS 35 1983 138ff. bu kelimeyi
KUB 7.1 i 1 vdt'ina
dayanarak
ortasmda
tuvalet
vasifesi
gren bir delik olan bir oturak olarak anlamak
istemektedir;
ancak ^ ^ g u l l a n t i - ekmek adinm (KBo 10.37 i 22, iii 18, 29, H.A. Hoffner, Alimenta
1974
205 vd.) byle bir yoruma karsi olduu kesindir; Hititler gibi sembolik
kavramlara
dskn
bir toplumda
tuvaletle
ilgili bir kelimenin
bir ekmek adi olarak ta kullanilmasi
nasil
agaklanabilir?
26. J. Friedrich,
ArOr 6 1933 265ff.
.
27. J. Puhvel, Fs Laroche
1979 297ff.

193

U G 1 U L A [10 MEEDl] (41) A - N A G A L M E S E D I - y a ar-nu-uz-zi DUGkal-ti-ya-wa-ra-aS kat-ta-an pa-iz-zi (42) G A L M E S E D I te-iz-zi pa-iddu-wa-ra-a ma-a-an-za-kn ga-ma-ar-u-wa-an-za-ma ku-in tama-a-zi nu a-ra-aS a-ri te-iz-zi (te tar) (44) nu-u$-$a-an a-pa-at-ta
A - N A GAL.MEEDl a-ri e-e-hu-na-wa-ra-a pa-iz-zi (45) nu G A L
M E S E D I te-iz-zi pa-id-du-wa-ra-a$ M E E D I - m a mu-iS Se-hu-na
pa-iz-zi (46) D U T U ^ i -a-an-za kap-pu-u-iz-zi nu-uS-a-an e-e-huna-a-a ut-tar l-NA ^ G A L
a-ri (47) Zl-it-ma-aS-kn pa-ra-a -UL
pa-iz-zi :
L

L , M

28

"Nbetgi kendi iradesiyle dianya (kgk abteste) [gitmesin]. Eer

o sikiirsa, d i ^ e r n b e t g i l e r i n a r k a s i n d a n g e g s i n ve (bunu)
y a k m m d a k i [ n b l e t g i y e b i l d i r s i n : T u v a l e t e g i t m e m gerek*. Bu
(nbetgi) bu iste$i d i ^ e r i n e ulatiracak, o da bir g n c s n e
ulatiracaktir. Ancak gnc ada onbaiya iletecektir. Eer nbetgi
subayi orada b u l u n u y o r ise, yani nbetgiler a v l u s u n d a ise, onbai
(haberi) nbetgi s u b a y i n a da iletecektir: 'O (nbetgi) tuvalete gitmek istiyor'. Nbetgi s u b a y i ' g i t s i n ! ' diyecek. A m a eer o n u n
b y k a b d e s t i g e l m i s e , biri d i e r i n e s y l e s i n , (ta ki haber)
nbetgi s u b a y i n a v a n n c a y a dek: ' 0 byk abdeste g i d e c e k m i ' .
Nbetgi s u b a y i ' g i t s i n ! ' diyecek. Kral tuvalete g i d e n nbetgiderin
a d l a r i n i ) b i l m e k ister; b u n d a n d o l a y i b y k a b d e s t e g i t m e
o l a y i n m saraya rapor e d i l m e s i gerekir. (Sakm hig im) kendi iradesiyle tuvalete g i t m e s i n ! "
Bu metinde sz edilen tuvalet mtemulatma "kap, lazimlik" (DUGkalti-)
deniyor. A n c a k
k a l t i - ' n i n dini ayinler sirasinda baka pratik maksatlar igin k u l l a n i l d i m a dair e l i m i z d e gok s a y i d a kanitlar var. T u v a l e t e
g i t m e m e s e l e s i n i n bu e n s t r k s i y o n d a bu kadar d e t a y l a r a v a n n c a y a
kadar ilenmesine gelince: B u n u n sebebi herhalde her t o p l u m d a y a y g m
olan bir ahkanhkla ilgili olacaktir, yani askerlerin tuvalete gitme bahanesiyle kaytarmalanni ve asil grevlerini ihmal etmelerini nlemek.
D U D

Ikinci metin yeri gok kinktir ve "Falan f a l a n m tuvalete g i t m e s i gerek"

cmlesinden ibarettir .
29

gnc metin yerimiz bir ayin metninden gelmekte olup daha detayhdir
ve b u n d a n dolayi yakinen incelemeye d e e r . Ben burada s a d e c e m e tinle ilgili kendi y o r u m u m u v e r e c e g i m , Gterbock L e b r u n , P u h v e l ve
M o o r e ' u n ileri srdkleri varsayimlarla u r a m a y a c a i m :
30

31

28. En son H. G. Gterbock-T. P. J. van den Hout

truction
for the Royal Bodyguard
1991, 8vd.
29. KUB 35.132 iii 7.
30. KUB 30.31 + i 1vd.
31. R. Lebrun,
Hethitica
2 1977 95, 110; J. Puhvel,
1982 180.

194

tarafmdan

Fs Laroche

yaymlanmistir:

The Hittite

Ins-

3031; G.C. M o o r e , JAOS

102

k u i t m a n - k n D U T U - u S upzi nu L U G A L S A L L U G A L S A L L U G A L
URUyattuSi Sakniyanzi na-at-za arhayan eandari mahhan-ma-kn
DUTU-uS upzi ape-ma INA URUKizzuwatna INA E D|KUR ESinapSiya
katmaritti mahhan-makn A N A U D
21/2 kupear 5 wakur
paizzi nu-za L U G A L S A L . L U G A L w a r p a n z i n a m m a a p e d a n i UD-ti
UL kuitki ienzi
M |

Bu m e t i n y e r i kraliyet giftinin (HattuSa'dan K i z z u w a t n a ' y a ( A d a n a

blgesi) yapacaklari dini bir geziyle ilgilidir. Pek fazla algilayamadiCjimiz
tuhaf bir takim dini nedenlerden t r , kraliyet ailesinin nasil, ne z a m a n
v e nerede abdeste gidebilecekleri kurallara balanmitir. O n l a r m t u v a lette a y n a y n o t u r m a l a r i gerektii d a h i v u r g u l a n m i . B o ^ a z k y ' d e n
A d a n a ' y a yapilacak bir klt s e y a h a t i n i n en az g g n sreceQi dikkate
a l m d i g i n d a , bu kurallarm s a d e c e g e z i n i n baladii HattuSa ile, bittiCji
Kizzuwatna'yi k a p s a m i f olduQu kesindir, yani iki istasyon arasmdaki kon a k l a m a l a r dikkate a l m m a m i t i r . D u r u m byle o l u n c a , G t e r b o c k ' u n
y a p t i i g i b i , H a t t u S a - B o a z k y ' d e bir " K i z z u w a t n a m a h a l l e s i " n i n
v a r h i n i ne s r m e k v e y a M o o r e ' u n yaptiQi g i b i c m l e d e znelerin
deitiini veya Puhvel gibi burada "lmparatorluun istasyonlan
arasinda mikrokosmik bir g e z i kabul etmenin yeri kalmayacaktir. K o n u muz agisindan bu metin yerinin asil n e m i bu detaylar d e g i l , HattuSa'da
ve baka yerlerde kral ve kraligenin a y n a y n oturduklan tuvaletlerin bul u n d u g u d u r . B u n d a n , bakent HattuSa'da m o d e r n a n l a m d a k a d m ve
erkek tuvaletlerinin b u l u n d u g u s o n u c u n u gikarmak ibraz gelikili olabilir.
Tapinak ve t a p i n a g m bir k i s m m i oluturan inapSi- evinde bu t r d e n tuvaletler yer almi olabilir, gnk kraliyet gifti g n d o g u u n d a orada tuvalete gidiyorlar. inapi- anlami pek bilinmeyen Hurrice v e y a Kizzuwatn a c a bir kelimedir32. L a r o c h e bu s z c g "kapi b i n a s i , p r o p i l o n "
'hilammar) ile e ^ i t l e m e k t e d i r
Detayh bir galima F. G . Pieri tarafmdan
yapilmisa d a , bu b a y a n SmapSi-'nin hamile kadmlarla ilgili olarak bir
y a p m m bir b l m m , y o k s a t a p m a k l a n n bir pargasi olarak yer alti
dnyasiyla mi ilgili o l d u g u arasinda bir karar v e r e m e m e k t e d i r .
M

33

34

Baka bir metin ise ayin m e t i n l e r i n d e n gok y a k m d a n t a n i d i i m i z G A L

(Hititge auzeri-) igki k a b i n i n d a h i g e r e k t i i n d e lazimlik olarak kullanildigm yazmaktadir.
K U B .10.60
GiSANSUR
K.BABBAR
y a p i l m i bir

1-6'da ise y o r u m l a n m a s i gg bir kayit v a r d i r : L M E S

SaknaS parSur L U G A L - i tianzi LU.MES alahhiyali harharae
walhi udanzi [...] peSSikanzi. B u n a gre t a n n l a r a diiktan
t r l " (akna) s u n u l m a k t a d i r . Ne var ki defalarca v u r g u -

3 2 b A. Goetze, Kizzuwatna
1940 6 altnot
22.
33. LH 1 9 8 0 2 3 4 .
34. La Colombaria
47 1982 3ff.; bk. ayrica G. Beckman,

S t B o T 2 9 , 1983, 113.

195

l a d i g i m i z g i b i , ritel temizlie b u kadar dkn Hittitlerin byle bir eyi

y a p m a y a c a k l a r i kesin o l d u g u n d a n , buradaki Sakna-kelimesi igin baka
bir a n l a m kabul etmek gerekecekti 5r.
3

4. S o n olarak aaida i m d i y e kadar baka bir benzeri b u l u n m a y a n ,

yanhhkla t u m aratirmalarda kralin tuvalete g i t m e s i y l e ilgili g r l e n ,
tuhaf ve nik e n s t r k s i y o n metni K U B 31.100 ile ilgili kendi y o r u m ve
d ^ n c e l e r i m i s u n a c a g i m . Y a n i bu metni arkeolojik agidan o k u y u p y e n i d e n d e g e r l e n d i r e c e g i m . Aagida grlecegi gibi gok n e m l i ve degjerli
y e n i kelime ve y o r u m l a r l a karilaacaiz v e metnin i m d i y e dek belirl e n d i g i g i b i kraho tuvalete g i t m e s i y l e hig ilgili o l m a d i g i h e m e n c e c i k
grlecektir.
Gergekte K U B 31.100 CTH 275 ebediyete intikal edecek ekilde ina e d i l m e s i b u y u r u l a n ve nasil bir yapi o l d u g u b i l i n m e y e n bir y a p i y l a ilgili bir
enstrksiyon ve protokol m e t n i d i r ; H.G. Gterbock ve diger
aratiricilar tarafindan ileri s r l d g gibi kralin diiinm bertaraf e d i l m e s i y l e ? hig ilikisi yoktur. m e t i n d a h a ziyade bakent HattuSa'nm
Bykkale'sinde gpler v e y a kllerin (ha(S)u-) t e m i z l e n m e s i s i r a s m d a
dikkat e d i l m e s i gereken konularla ilgilidir (bk. aaida). Aa$ida nce
metnin t r a n s k r i p s i y o n u n u v e r e c e g i m , sonra da y o r u m u n u y a p a c a g i m :
3 6

K U 0 B 31.100 y.? 1/26: x-x-za-ma ku-it-laa[h-...] (2) ku-i-e-e$ nu

v e y a m e r d i v e n b e k l e n e b i l i r ) (3)
[EG]IR-pa-ne-u-wa-ah-ha-an e-e-tu (eS) [...] (4) a-a-an-du n a m ma Se-ir li-e x[-...] (5) nu-ut-ta EGIR-an ar-ha li-e x[-...) / / (6) U R U y at-tu-Si-ya[k]n ku-e-ku-e x[-...] (7) hu-u-ma-an-da-a-a$ EG[IR-a]n
ar-hu-ut [...] (8) -e-te-e-kn-zi na-at EGIR-an [ar-hu-ut...] (9) hute-ik-ki-iS-kan-du (hutekka-, hutekiSk-, Dressler 235) -e-te-e$-k[nd u . . . ] / / ( 1 0 ) na-at A EGIR.UDMI u2-e-tum-mar e - e $ R u :..] (117
hu-u-te-ik-ki-ikan-du (hutekka] E G I R - a n - d a - m a [...] (12) m a - a k - n u u-kn[-du] / / (13) n[am-m]a ? ku-in [...-]ar-hi-in x[-...) (14) hu-u-ikn-d[u ...]-a-at-ta[- ...] (15) nu[-za] ar[-...-h]u-u-ma-an-ti-ya Q A T A M - M A [...] / / (16) l-NA E UR(Uy -ad-du-u-an an-d]a ? ku-i-e-e$
DUB na-aS a-ra-ah-z[e-na-...] (17) nu-u$ tal-za-a[h-h-an-z]i zi in-ni
[zinna] n a m - m a S - T U k.GAL-a[z ...) (18) ku-i-e-e$ x-x-x-aS ? apu-u-u$-$a -e-te nu-u$-kn x[-...] (19) [l]-TU K.GAL-x-x-aS l-NA
E URUHa-ad-du-Sa-an an[-da....l (20) [a-r]a-ah-ze -na[-...]x-a-Se hapal-li-ya-an-da na-an[-...] (21) [na-a)t hu-u-m[a-a]n zi-in[-ni (zinna)]
a

35. Krs. Moyer,

Ritual Purity 7, KUB 13.4 iii 80 ile ilgili olarak; E. Neu, S t B o T 2 6 1983 154
A n m . 458; Puhvel,
op. cit. 302 ise bu metin yerini tamamen
baska
yorumlamaktadir.
36. A. nal, Belleten
205 1989 1470 ve 34. RAI Istanbul,
Ankara 1992.
37. Oriens 10 1957 353; cf. also W. Dressler,
Studien zur verb. Pluralitat
1968 235f.;
Moyer,
Ritual Purity 74, 88; Pieri, La Colombaria
47 29ff.; CHD s. v. maknu-,

196

/ / (22) [ma-a-an
]-e-te-e-ki-Si? (wete) iS-ki-i$-ki-ak-ka ? u[-...]
(23) [...-) x-x hu-it-ti-ya-an-zi na-a$ an-da [...] (24) [...] hu-u-te-eSkn-zi o r hu-u-ru-te-e$kn-zi (huldai- v e y a hurutai-?) [...] / / (26)
[ma-a-an-z]a hu-it-ti-ya-u-wa-a[n-zi zi.in.ni ?] (27) [... u-wa-a]n-zi ziin-n[a...](28)[...]-x[-...]kink
KUB

31.100 ay. (1) [...]-xan[-...] (2) [...] li-e ku-i$-ki i-i-kat-ta [...]//

(3) [...] ha-ah-ra-an-na-aS-Sa

( ) [.b..] na-a$

G I S T I R H I . A GIS|<IRI H[I.A ...J

T L H l . A . ku-ut-ta-a (kutta) E G I R - a n Sa-ra-a x[-...] (5) [...i]t-ri-na-ya

A

? e-ir l - N A ! H U R . S A G - n a - a - z a [ . . . ] (6) [Sal-la-i hu-u-Se-el-]li-ya-yaa-an38 an-da li-e ka-ma[ar-Su-...?] (7) [ l - N A URUH -add]u-Sa-kn
a

an-da li-e pe-e$-Si-i[-ten] / / (8) [nu] ka-ma-ar-Su-wa-aS ud-da-ni-i

(uddar) me-ik-ki na-ah-Sa-an-t[e-e e-eS-ten] (9) [nam-m]a-kan
URUya-at-tu-e-ir ha-aSSu-uS li-e i[-hu-wa-at-ten] (10) [n]a-aS-ta
[ha-a]-u-u kat-ta Sal-la-a-i hu-uS-Si-li-pt

39

[iS - h u - w a - a t - t e n ? ] ^ / /

(11) n a m - m a ku-i-e-e ku-i-e-e$ ku-e-lu-wa-ni-eS e-in E . G [ A L ...]

(12) ku-i-e-e$ n a m - m a ku-i-e-e$ ku-wa-pi nu-uS hu-u-ma-an-du[-u
...] (13) w a - n a - a l - l i - i - k n - d u

41

iS-tal-i-i-kn[-du] / / (14) [Su-me-eS-

]kn ku-i-e-e$ ku-i-e-e$ 5 K I R I 6 . G E S T I N 3 2 H I . A G i $ i - i - e [ - e S - $ a r

t

(tieSSar)] (15) [...] Se-ir na-at hu-u-ma-an-da wa-ah-nu-ma-an[-du]

G|

(16) [... lSti-i-e-e-ar hu-u-ma-an x-mi-ya[...] (17) e-e[S-tu ? (e)...

-Siu-ma u-u-ri-ya-u-wa-an-z[i ...] / / (18) x-x[-...iS]-ha-ma-an-te-e
x[-...-]x[-...] (19) x-x-[...]-x- x a-ra-ah-z[e-na-...] (20) x-x[...-]x-x-x[-...]
(21) x-[... (22) x-x[-...] (23) ha-x-x-x[-

?] (24) [....-]x[-

] kink

Y u k a r d a t r a n s k r i p s i y o n u verilen K U B 31.100 maalesef bize 90k kt kor u n m u olarak gelmitir. T a b l e t i n sathi t a m a m e n ammi ve silinmi
o l d u g u n d a n bazi yerlerin o k u n m a s m d a gok gglk gekilmektedir. Sik sik
t e k r a r l a n a n gabalar s o n u c u b u kink tableti en d o g r u ekilde o k u y u p
aajida v e r e c e g i m igerigini d e g e r l e n d i r d i g i m i s a n i y o r u m . T a b l e t i n
baka bir benzerinin o l m a m a s i nedeniyle gglkle okunabilen kelimelerden bazilari ya s a d e c e bu metinde b u l u n m a k t a (hapax) v e y a diCjer met i n l e r d e gok az yer a l m a k t a d i r v e b u n d a n d o l a y i y o r u m l a n m a s i v e
a n l a m v e r i l m e s i zorlamaktadir. Bu kelimelerden bazilari unlardir: hutekkaVhutetiSk- y. 9, talzah-(?) y. 17, happalliya- y. 20, huldai- v e y a
hurutai-(?) . 24, k u e l u w a n a - ay. 11, w a n a l l a i - ay. 13, Suriya- ay. 17.
A a g i d a bunlarin bazilarina a n l a m v e r m e y e gahacagim. Iyi bir talih
eseri unu anhyoruz ki, metin bir deil birden gok k o n u y a ilikin olarak
buyruklar v e r m e k t e d i r . Kink ve k t k o r u n m u ? bu haliyle m e t n i n tarn
38. -identiye
partikeli
-pt yznden buSelli-'nin
daha nce zikredilmis
olmasi
tiginden
ve satir 10'a dayanarak
tamamlanmis
ve
okunmustur.
39. J.Puhvel,
Fs Laroche
1979 303 "byk kraliyet septik cukuru" olarak
ceviriyor.
40. i$iuwai- igin bk.
asa$ida.
41. wanallaiHein L A . Hoffner, JCS 29 1977 152 n. 3'de geviri
vermemektedir.

gerek-

197

bir gevirisini v e r m e k m m k n o l m a d i g i n d a n , geni y o r u m l u bir zetini

verecegim:
M e t i n en bata bir v e y a bir gok kentlerdeki yapilarm inatiyla ilgili buyruklar i g e r m e k t e d i r . Tarafimdan ilenen baka b i r y a p i r i t e l i n d e uzun
boylu ilenen d a m kiri?lerinin gatiya gekilmesi k o n u s u n a burada da yer
verilmitir. Y a s a k l a n a n v e y a d e g i n i l e n k o n u l a r a r a s i n d a , m u h t e m e l e n
kutsal o l d u k l a n igin o r m a n l a r d a defi ihtiyag etmek (ay. 5vd.), HattuSa'da
tuvaletlerin ziyaret e d i l m e s i , gplerin t e m i z l e n m e s i s o r u n u , kim ocaklarda biriken kllerin atilmasi (bk. aaida) ve su depolarmin y a p i m i gibi
saglik ve temizlik gibi gok geni kapsamh konular vardir.
42

43

A y . 5vd.'mdan itibaren tutarh bir geviri vermek m m k n d r :

" D a g a [gidip] (oradaki) [ b y k g u k u l r a b [ y k a b d e s t y a p m a s m l a r ] . [Diiklari da HattuSa kenti] igine atmas[mlar]. [ i m d i ]
b y k a b d e s t k o n u s u n d a gok dikkatli o l u n u z . [ B u n u n d i ] m d a
ocaklarda (biriken klleri) a^agidaki byk kil gukuruna a t m a y i n .
A y r i c a saray [gevresinde mevcut] veya baka yerlerdeki su d e p o larmin [bakimmi iyi yapm] ve onlan(n tabanlanni) tala k a p l a y m ;
onlari tesfiye ve stabilize e d i n . [Sahibi b u l u n d u g u n u z ) z m
b a g l a n ve m e y v e bahgeleri[ne tuvaletinizi yapabilirsiniz(?]. T u m
[diiklan] bahgelere [taisinlar]".
4 4

4 5

Y u k a r d a v e r d i g i m t e r c m e , i m d i y e kadar verilen d i e r b i l i m a d a m l a r i n i n k i n d e n t a m a m e n farkhdir, b u n d a n d o l a y i , nigin byle

gevirdigimin bazi y o r u m l a r l a b e l g e l e n m e s i ve gerekge gsterilmesi gerekir. B u n d a n baka, b u r a d a gegen bazi k e l i m e l e r e de biraz d a h a
yakindan b a k m a m i z gerekir.
Bu kelimelerin en bamda ha-a-Su-uS (ay. 9, 10) olarak yazilan haSSu-/
haSa- gelmektedir. Bu kelime metnin t u m olarak d e g e r l e n d i r i l m e s i ve
y o r u m l a n m a s i n d a anahtar rol oynamitir. Bu kelimeye atfedilen a n l a m
d e g i t i g i a n d a her ey a l t s t o l a c a k , m e t n i n n i t e l i g i t a m a m e n
deiecektir ki, aagida ortaya gikacak sonug tarn budur. Gterbock bu
k e l i m e d e S u m e r c e L U G A L "kral" kelimesinin ilk Hititge silabik yazihmi
(hau-) g r m e k i s t e m i ? ve bu kanismi, Hititge szlCjne s o k m a s i igin
J . F r i e d r i c h ' e b i l d i r m i s e d e , F r i e d r i c h t a k d i r e d e g e r bir uzak
grllkle Gterbock'un bu grne szlCjnde yer v e r m e m i ^ t i r ? .
4 6

42. Krs. benim mteakip altnotta

verece$im
bir makaleme
baslik teskil eden
"ebediyette
intikal edecek sekilde insa edeceksin!"
kaydi.
43. KUB 55.25 + Bo 7140, A. nal, JCS 40, 1988, 98vd.; Belleten
205 1989, 1472vd.
44. wanallai-,
bk. asagida.
45. iStalk-, gene bk.
asagida.
46. Oriens 10, 1957, 363.
47. H W s . 6 4 .

198

Ne v a r ki b i r 90k b i l i m a d a m i G t e r b o c k ' u n g r n b e n i m s e milerdir

v e bu yanli y o r u m a d a y a n a r a k s z m o n a "kraliyet
9ukuru"nun yapih ekli, o n u n yattuSa'daki k o n u m u ve kil v e y a kerpi9
9ukurlarinm a y n i z a m a n d a tuvalet v e y a septik 9ukur olarak d a k u l l a n i l m a s i k o n u s u n d a hig de gereksiz tezler gelitirmilerdir. J . Puvel
ben bu aratirmani bitirdikten s o n r a y a y m l a n a n s z l f i j n d e kelimeyi
en s o n d o g r u olarak haS(S)- "kller" altmda ele almi ve kendisinin de
katkisiyla imdiye kadar verilen yali y o r u m ve polemiklere hig y e r vermemitir; tabii e$er bunu yapmi o l s a , en bata kendisini tenkid etmesi
gerekecekti. A y r i c a d o g r u olarak K U B 31.100'deki haSSu- szcgn de
artik "kral" altina almamitir.
4 8

49

haSSu-'nun kral a n l a m m a g e l e m e y e c e g i k o n u s u n d a gok s a y i d a ipuglan

vardir. E n bata, L U G A L ' m silabik yazilii niye K U B 31.100 kink dkk
bir enstrksiyon metninde yer aisin? Enstrksiyonlarda hep krallar buyruk veren kiiler olarak karimiza gikarlarken, niye bir baka birisi kralin
tuvaletiyle ilgili buyruklar versin veya eger bu ahis bizzat kral ise niye
kral kendisine dnk buyruklarda b u l u n s u n ? B u n u n dimda haSSu-'nun
y k l e m i olan fiil kink o l d u g u n d a n , burada hangi k e l i m e y i t a m a m l a y a cagimizi, yani haSSu- ile ne yapildigini bilemiyoruz.
B u r a d a k i hau-/haSa-'nm gergek a n l a m m i b e l i r l e m e d e ve o n u takip
eden fiilin t a m a m l a n m a s i n d a en n e m l i ipucu, K B o 23.42 i 8 ritel metninden ve o n u n duplikatindan gelmektedir.
ha-aS-Su-uS l-NA A$RI (KBo 24.57 i 8 ARI yazmiyor) h[(u-uS-8u-uJli i-hu-w)a-an-zi] "hau-/haa-'yi kil gukurunun igine dkerler".
50

Bu metin yerinde c m l e n i n nesnesi olan kralin " d k l m e s i " olanak dii

o l d u g u n d a n , burada ocak veya kl szcklerinin gogul eklini g r m e k
akla en yatkmi olacaktir. Bu metin yerine gre o c a g m ihtiva ettigi kller,
kurban m a s a s i ve tabanin sprlmesiyle biriken diger artik ve gplerle
birlikte b o a l t i l m a k t a d i r . l r i t e l l e r i n d e de b e n z e r bir d u r u m l a
karilamaktayiz. Burada da haa- "ocak" veya "kl, ger gp" a n l a m m a
gelmektedir:
ha-aS- <u-> u S - m a S A L U . G I Sara d a i nu S A G . D U M E S
[ANlE.KUR.RAMES S A G . D U GUDULA k u u w a p i w a r a n d a t nu=u
apiya iS-hu-u-wa-i K U B 39 14 i 13-15; S A H A R M E - . Sara danzi
nu SA[G.DUME A N E . K U R . R A M E 5 ] [ S A G . D U M ] E S GUDMES k u w a p i
U

48.
49.
50.
11

ma

Hoffner,
M o y e r , Puhvel,
Pieri; J. Tischler,
HEG 2 1 9 7 8 2 0 7 gibi.
HED3, 1991,210.
Transkripsiyon
icin bk. M . S a l v i n i I. Wegner,
ChS 1/2 1986 131, 149; ayrica
1979 343.

V. Haas,

UF

199

51

w a r a n d a t nu-u a p i y a i - h u - u - w [ a - a n - z i ] ; na=ata Sanhanzi

SAbARHiA-u para iShuwanzi *
5

Bir a d i m d a h a ileri giderek J . PuhvePin ha$(S)-/haSa- " k l " altma aldigi

isimden baQimsiz baka bir kelimenin varli^m da ne s r e b i l i r i z .
53

A y r i c a haSSa-'nm S u m e r o g r a m S A H A R "toz" ile deimesinden hareketle, b u n u n S A H A R ' i n f o n e t i k o k u n u u o l d u ^ u n u , b u n u n d a o c a k

a n l a m m a g e l e m e y i p , o c a ^ m m u h t e v i y a t m i , y a n i o d u n l a r yakildiktan
sonra geriye kalan kl, k m r ve gp artiklarmi tanimlayabileceini ne
srebiliriz.
54

S A H A R ' i n d k n t "ganak-gmlek k i n k l a n " a n l a m i o l d u g u b i l i n i y o r .

G n m z Trkiye'sinin kirsal kesimlerinde ocaklarm gegici gplk o l a rak k u l l a n i l d i i , t a b a n s p r l d k t e n s o n r a biriken toz ve gplerin toptan atihncaya kadar gegici olarak burada t o p l a n d i ^ i dnldgjnde,
bu d u r u m u n gayet mantiki olduQu anlailir. M a a l e s e f Hitit o c a k l a r m m
m i m a r i yapisi ve ekli k o n u s u n d a pek fazla bilgimiz yoktur. Bir metinde
o c a ^ i n dort kesinden sz edildiine g r e , ocaklar herhalde d r t g e n
eklinde idi. Hitit ocaQinm filolojik ve arkeolojik y n d e n i n c e l e n m e s i bir
doktora konusu olabilir.
5 5

Hitit b a k e n t i n i n a k r o p o l B y k k a l e ' d e o c a k l a r d a k i kl ve k m r
artiklarmin boaltilmasi gibi ilk bakita basit gibi gzken bir k o n u n u n
nigin bir e n s t r k s i y o n m e t n i n e k o n u o l d u Q u gayet agiktir. Ilk bata
Bo^azky'de uzun aylar hakim olan souk ki ve iklim koullarmi gz
n n d e t u t m a h y i z . Bykkale sakinleri buradaki b y k ta y a p i l a r i
isitabilmek ve yemeklerini piirebilmek igin gok miktarda yakit o d u n u n a
g e r e k s i n m e d u y m u o l a c a k l a r d i r . Eer kller u s u l e u y g u n o l a r a k
dklmez v e y a atilmazsa, s o r u n l a r gikacaktir ki, bunlarm en bainda s o kaklarin k i r l e n m e s i ve t o z l a n m a s i gelecektir. zellikle y a Q m u r s u z yaz
a y l a n n d a rzgar bu klleri savuracak ve t u m y a p i l a n n tozlanip kirlenmesine neden olacaktir. A y r i c a kllerle birlikle sokaklara dklecek y a n a n
k m r artiklan (kor), oldukga sik iskan edilmi bu yerde y a n g m l a r a da
y o l a g a b i l e c e k t i r . Hitit krallarmm HattuSa'da y a n g i n tehlikesine kari
nasil titiz davrandiklarini, Belediye reislerine ynelik buyruktaki u e m i r
agikga belirtmektedir :
56

57

51. K U B 3 0 . 2 4 a + K U B 3 4 . 6 5 i 2 1 - 2 2 , HTR s. 58.

52. KUB 7 . 4 9 : 2 - 3 Otten, age. 127; H.A. Hoffner, AlHeth.
1974 44; A M . Jasink,
Mesopotam i a 13-14 1978-79 2 1 9 A n m . 31.
53. Krs. H. Berman,
The Stern Formationof
Hittite Nouns and Adjectives
P. D. University
of
Chicago
1972 40, KUB 39.14 i 13'deki ba-aS-us* hakkmda
ve M . Popko, KUB 58 Inhaltsbersicht nr. 68 satir 6.
54. Otten 1. c; en son da A. nal, SMEA 24 1984 74 n. 9.
55. halhaltumari-,
KBo 19.128 iii 28.
56. Krs. bei madgalti
enstrksiyonu ... ve freSta- evindeki
yangin tehlikesiyle
ilgili
olarak
KBo 16.52 y. 2vd., A. nal, Belleten
163 1977, 440vd.
57. KBo 13.58 ay. 27ff., nal, yae s. 339vd.

200

" B u n a ilaveten, (HattuSa'da bulunan mfetti, nbetgileri (normal)

nbete v e y a birinci nbete gaQinrsa, atei s n d r n . (Eer) ortanca nbete ga^irirsa, ate gzetim altinda tutulsun".
T a p m a k enstrksiyonu K U B 13.4 iii 46vd. da yle der: " B u n a ilaveten,
ate k o n u s u n d a gok dikkatli o l u n . EQer tapmakta bir b a y r a m (var) ise,
atei gok (dikkatlice) gzetim altinda b u l u n d u r u n . Gece olur o l m a z ocakta kalan atei s u y l a iyice s n d r n . Eer urada burada ate v e y a kuru
o d u n (kalmisa), o n u s n d r e n kimse (iyi s n d r s n ) . (Eer) t a n r i n m
tapinaQinda bir y a n g i n gikarsa sadece o tapmak mi mahvolur? HattuSa
kenti (ve) kralin m a l l m l k de m a h v o l m a z mi? C r m i l e y e n ,
zrriyetiyle birlikte yok edilecektir".
5 8

N i t e k i m krallarm korktuklan, metinlerden g r e b i l d i i m i z k a d a n y l a kral

Urhi-Teub'un saltanati s i r a s m d a balarma g e l m i , HattuSa'daki saray
yanmi^tir .
69

haSSa- ile ilgili olarak y u k a r d a verdigjimiz bilgilerin I I $ I altinda i m d i

Salli huSSelli- "kil g u k u r u " ' n u n a n l a m i da t a m a m e n de|imektedir.
B u n u n artik "kraliyet septik gukuru"nu ifade edemeyecei kesindir. A k s i ne, y e n i d e n y o r u m l a d i i m i z bu e n s t r k s i y o n metni ay. 6'da b e n i m
okuyu ve y o r u m u m a gre kil gukuruna diik atilmasmi veya b u r a s m m
t u v a l e t o l a r a k k u l l a n i l m a s m i y a s a k l a m a k t a d i r . B u d u r u m d a kil
g u k u r u n u n f o n k s i y o n u , b u r a s m m i n s a n diiklari ve h a y v a n t e r s i n i n
a t i l d i ^ i y e r o l d u u ve t u m bu h a l i t a n m s a m a n l a birlikte, Hititler
tarafmdan kerpig y a p i m m d a kullanilmi olduQu tezleri artik a n l a m m i y i t i r m e k t e d i r . Ritel temizlii o kadar yceletiren b i r t o p l u m d a insan
diii ve tersin inaat m a l z e m e s i olarak kerpigte kullanilmasi ve bylece
tapmak ve konutlara kadar s o k u l m a s i dnlemez. Bu m a d d e t a n n ve
insanlar igin kt koku sagacaktir. M e t n i n ay. 14vd.'mda belirtildii gibi,
insan diiklarinm ba ve bahgelere a t i l m a s m d a sakmca yoktu. B u n u n
gbre niteligpi taidimi Hititler de farketmi olabilirler.
60

huelli- "kil g u k u r u " ' n u n n i t e l i i ile ilgili m e t i n y e r l e r i n e b a k m a y a

d e v a m e d e l i m : h u S S e l l i - ile S A H A R ' i n b i r m e t i n
yerinde
d e i m e s i n d e n hareketle Otten huSSelli-'yi S A H A R ile e ^ i t l e m i ^ t i r .
Ancak bu metin yerini S a l v i n i - W e g n e r ' l e birlikte (agy.) A5-RI h[u-u$-$uul-li olarak o k u d u u m u z d a , Otten'in fikrine katilmak igin bir neden kalmadii grlr. Ne Otten, ne de H a a s huSSelli-'nin Hurrice hu-, Urar6 1

62

6 3

58.
59.
60.
61.
62.
63.

M e t i n burada
"gnah" szcgn
kullaniyor.
KUB 2 1 . 3 8 y. 10, nal, yae s. 440.
Hoffner, Laws 1965 152vd.'da
byle bir yorumda
KBo 2 3 . 4 2 ve KBo
24.57.
KBo 24 s. VI aitnot 2.
UF 11 1979, 343.

bulunmustur.

201

tucahuu-'dan -eilIi sonekiyle tretilmi o l d u ^ u n u ne sryor. K a n i m c a

huSulli-'nin kkenini ararken byle e t i m o l o j i k bir baCjlanti k u r m a y a
gerek y o k t u r . huSSelli- ile h u S S u l l u - ' n i n a y n i s z c n v a r y a n t l a n
o l d u ^ u , H u r r i c e ' d e m e v e u t e/u d e i i m i y l e k o l a y e a a g i k l a n a b i l i r .
rneQin aidiyet sifati eki -hheAhhi geriye d o r u etkileyerek e'yi u y a p maktadir: aStuhhe "dii" (*a$tehhe'den) . EQer kelimenin kkenini Hurrice *hue o l a r a k k a b u l e d e c e k o l u r s a k e/u d e i i m i d a h a k o l a y
agiklanabilir, yani -ulli s o n e k i n i n geriye doCjru etkisi olarak; kr. -uhli-, ul-, - u m m e - . -u-, -uzzi- vs. eklerinden nce e/i'nin deimesi. Haas d a h a
sonra huulli-'yi huSeli-'yi huSSeli'nin bir variyanti olarak kabul etmekle fikrini dejitirmi g z k y o r . Zaten ben ve H a a s ' d a n gok nceleri
H.Berman IBoT 1.12 i 5'e dayanarak bu ortakh g r m t :
64

65

6 6

IBoT 1.12: (1) [ma-ah-h]a-an-ma-kn L U G A L - u S K.GAL-aS (2) [an]da a-ri W A L A N . Z U a-za-u-a (3) hal-za-a-i LUGAL-uS-kn K.GALaz Sa-ra-a (4) a?ri nu-kn Z A G - z a ku-ut-ti an-da [a]l-la-ya-a huu-$u-ul-li-ya-a$ (6) [-i]z-zi(?) 1 UDU-ma-a-ma-a (7) [...Ix L U G A L
pi-an-zi
9

Kil gukurunun HattuSa'daki yeri acaba nerede idi? Bugnk Orta A n a d o lu'da bu kil gukurlarimn, kil ve s u y u n bol o l m a s i nedeniyle gayirhklara
ve s u v a d i l e r i n e y a k i n a l u v y o n e l v a d i t a b a n l a r i n d a y e r a l d i k l a r i
g z l e n m e k t e d i r . Y a k i n d a b u l u n a n gayirlik ve h a r m a n y e r l e r i a y r i c a
kerpiglerin kolayea k u r u t u l m a s i n i sa|lamaktadir. Bojazky'de b u n u n
igin en u y g u n yer, m o d e r n yerleim yeri ile Byk Tapmak a r a s i n d a yer
alan byk h a r m a n yeri v e y a eer burasi e s k i g a ^ l a r d a m e s k u n i d i y s e ,
Bykkaya deresi ile Yazir d e r e s i n i n birietii yere y a k i n bir gayirlikta
a r a n m a h d i r , yani b u g n k Hkmet Konai, Mze ve kazi evinin b u l u n d u u arazi.
A r a t i r m a s i gereken diCjer szck metinde gglkle o k u n a b i l e n k u e l u wana-/kuluwani-'dir. i m d i y e kadar hig kimse tarafindan o k u n u p dikkate
a l m m a y a n K U U U B 31.100 ay. 11 diinda bu kelime yalnizca A s k e r Y e m i ni metninde ve baka kink bir metinde karfimiza gikmaktadir:
(12) ma-a-an UZUj - h a (...) (13) nu A - N A GUNNIdl.A [j-ra-an] (14) 2
ku-e-lu-wa-ni-i$ T U R ? i[-y]a-an-te[e] (?) (15) nu [wa-]a-tar -daan-zi na-a-ta A - N A D[UG] (?) (16) [.-]uS ar-ha a-ar-ra-an-zi [17] [naa$-]ta wa-a-tar ku-lu-wa-na-a an-da (18) [la-hu-wa-a]n-zi ? w a - a tar-ma L.MESj_ma-na-li-i (19) ..-]x $ g a z - z i - g a - a z - z a -da-an-zi / /
a r

KU

64. F. Bush, Grammar

o f t h e Hurrian
Language
1964; Laroche,
GLH 1980 25.
65. iWO 19 1988 182.
66. The Stern Formation
Hittite Nouns and Adjjectives
Ph. D. Chicago
1972 14.

202

(20) [nu GU]DHl.A. U Z U - a n - d u - h a - a $ -da-an-zi (21) [n]a-a$-ta

ku-e-lu-wa-na-a$ wa-a-tar (22) u z u - a n - d u - h a - a an-da la-a-hu-ana

pa

pa

zi/y67.

Szc^n yer aldiQi dier metin ise gok kiriktir ve a n l a m m m belirlenmesinde y a r d i m c i olmamaktadir: K B o 22.203 y.? 6 ... k]u-e-lu-wa-ni.
J . Friedrich Holt'un yazili bir bildirisine dayanarak bu szc hig bir kritik szgegten g e g i r m e d e n " l a v a b o " a n l a m i y l a s z l ^ n e a l m i ^ t i r .
Ancak, A s k e r Y e m i n i metnindeki pasaja y a k m d a n b a k i l d i ^ m d a k u e l u w a na-'nm ba?ka bir a n l a m i gikmaktadir: Bu metin yerine gre bir o c a m
n n e iki adet kgk kueluwana- yapilmaktadir (iya-). S u tamiyor ve bir
kabm i g i n d e t a n n heykelcikleri o l m a s i m u h t e m e l nesneler yikaniyor. Ite
bu k a b m iginde biriken bulaik s u y u k u e l u w a n a - ' n m igine d k l y o r
(lahuwai-). S e y i s l e r bai bu s u y u d e r i d e n bir h o r t u m v a s i t a s i y l a
(KU
j g - ) taiyor ve siirlarin mesanelerine(?) d k y o r . B u r a d a k i
bysel a y i n i n a n l a m i ne o l u r s a o l s u n , urasi kesindir ki, k u e l u w a n a "lavabo" anlamma gelemez. Buradaki kueluwana- kullanilmi sularm
igine boaltildii bir su d e p o s u g r e v i n i y a p m a k t a d i r . K U B 31.100 ise
k u e l u w a n a - ' n m saray k o m p l e k s i igersinde byyle ilgili o l m a k s i z i n pratik olarak kullanilan bir nesne olarak var oldufijunu kanitlamaktadir. B u n dan dolayi o n u n sistern gibi bycek bir ey oldufijunu gsterebilir. B u rada biriktirilen sular igme s u y u , z e m i n l e r i n y i k a n m a s i ve hatta y a n g i n
s n d r m e d e k u l l a n i l m i o l a b i l i r . M e t i n d e k u e l u w a n a - ' n m b a k i m ve
o n a r i m i ile ilgili olarak iStalk- " d z e l t m e k , t e s v i y e etmek, stabilize
etmek" fiili kullanilmaktadir^s. Bu fiilin kesinlikle neyi ifade ettiCji baka
hig bir m e t i n y e r i n d e g e g m e y e n w a n a l l a i - szcfijnn a n l a m m a
baQlidir. iStalk-'tan nce yapilan bir e y l e m olarak i n s a n m aklma h e m e n
" k u e l u w a n a - ' n m d u v a r l a r i n i ve t a b a n i n i g a m u r l a s i v a m a k " v e y a
"tabanini kil v e y a geren t o p r a ^ i y l a kaplayip stabilize etmek" gelecektir.
Hatta bu s t a b i l i z e ii k u m ve gakil talariyla da y a p i l m i o l a b i l i r .
Gergekten de L u v i c e ' d e L a r o c h e ' u n "kaya b l o k u , s t e l " diye t e r c m e
ettii bir wan(n)i- szc^ m e v c u t t u r . i m d i w a n a l l a i - kelimesini Luvice w a n i - / w a n a - ' d a n -alla(i)- ekiyle tretilmi olarak kabul e t m e m e k igin
hig bir neden yoktur. Bylece kelime "tala, gakilla demek" a n l a m m a
gelecektir ve bu da igeri^e pek gzel uymaktadir. -alla(i)- ekinin fonks i y o n u h a k k i n d a kr. haran- "ba, k a f a " , harSanalli- "gelenk, t a c "
("bahk" a n l a m m d a ! ) ve b u n d a n da haranallai- "tac takmak"; - a K D i y a 6 8

g a z z

70

67.
68.
69.
70.

KUB 58.77 obv. Iff. bu metne

paraleldir.
H W 3 . Erg. as
"Waschbecken?".
Bk. H.A. Hoffner,
JCS 2 9 1977 152 altnot 3.
DLL 1959, 106.

203

7 1

igin S o m m e r gok sayida rnekler vermektedir, kr. puri- "dudak", p u riyalli- "burunluk" ("dudakhk" a n l a m m d a ) , aiSViSS- "aSz" i$6alli- " s a l y a ,
t k r k " * . Bir a d i m d a h a ileri giderek Boazky Bykkale'deki C ve D
y a p i l a n y l a dier yapilardaki kgkgaptaki su d e p o l a n v e y a havuzcuklarda k u e l u w a n a - ' n m arkeolojik kalmtilarini grebiliriz. B u n u n l a ilgili olarak
1990 y i l m d a Gney K a l e d e ' d e yeni agilan mezar anitiarla Kral kapisi
a r a s i n d a k i geni ve dz arazide b y k b o y u t l u bir h a v u z ile 1991
y a z m d a Ibikgam istikametindeki kent dimdan bu havuza temiz su getiren su k a n a l l a r m m b u l u n m u ? o l m a s i gok byk a n l a m t a i m a k t a d i r .
Doal s u k a y n a k l a n n m az b u l u n d u Q u Y u k a r i e h i r ile Bykkale ve
G n e y K a l e ' s i n d e bu t r s u n i su d e p o l a r i n i n b u l u n m u ? o l m a s i gayet
dogaldir.
7

4. i m d i y e kadar metinlerden elde etmeye gahtiimiz bilgileri y o r u m layip, onlari daha iyi a n l a y a b i l m e k igin aaida Hitit merkezlerinde b u lunmu olan arkeolojik buluntulara da yakmdan bir gz atmakta, bunlari
k o n u m u z agismdan gzden gegirmekte yarar vardir.
i m d i y e kadar ele gegen gok sayidaki arkeolojik b u l u n t u l a r a r a s i n d a
sagjlikla ilgili yapi ve kurulularm azhi dikkati gekmektedir. Bu y a p i l a r
ya b u l u n a m a m i , ya da aratiricilar tarafindan taninamamitir. Y a p i l a r i n
ilevlerinin b e l i r l e n m e s i n d e arkeologlar tarafindan muhakkak ki h e r m e noytik bir takim hatalar yapilmaktadir.
B i l d i i m i z gibi HattuSa'da k a r u m y e r l e m e l e r i n d e n beri su k a n a l l a n
mevcuttur. Talarla deli byk bir kanal Bykkale IVd t a b a k a s m a tarihlenen bir evin st agik a v l u s u n u n yajmur sularmi diari boaltmaya
h i z m e t e t m e k t e d i r . A y n i gaa t a r i h l e n e n Aai e h i r d e k i evler bir
sokak y o l u zerinde siralanmaktadirlar. Sokak yollari talarla kapli o l u p
her iki t a r a f i n d a da y a ^ m u r s u l a r m i taiyan k a n a l l a r m e v c u t t u r .
B y k k a l e IVc Eski Hitit t a b a k a s m d a % 3 5 e i l i m l i bir y a m a g t a
g n e y d o ^ u d a n bati ve kuzeybatiya d o ^ r u giden pimi topraktan su borulari vardir. 1,5 metre s o n r a bazi geg devir yapilari tarafindan tahrip
edilmi o l a n bu borulann her birisinin uzunluju 70-72 c. dir. ve birbirlerine kille y a p i t i n l m i t i r . Koni eklindedirler ve sirtlarmda t e m i z l e m e y e
ve hava b a s m c m i dian v e r m e y e yarayan delikler v a r d i r . Benzer b u luntularla Bykkale'nin g n e y b a t i s i n d a ve Y a z i l i k a y a ' d a da
karilailmitir. Bykkale'de eski sistemin yerine y e n i d e n ina edilen
73

7 4

76

76

71. HAB 1938, 86.

72. A. Kammenhuber,
OLZ 1959 30.
73. P. Neve, Bykkale 1982 23, A b b . 8, 26.
74. P. Neve, Wohnungsbau
im A l t e r t u m . Diskussionen
zur archologischen
3 1978 47ff.; K. Sittel, Hattuscha
1983 50.
75. Neve, Bykkale Abb. 15a.
76. Krs. R. N a u m a n n , Architektur
K l e i n a s i e n s 1 9 7 2 190vd. Abb. 246.
2

204

Bauforschung

bir kanalizasyon sistemi g n m z e d a h a iyi k o r u n m u olarak gelmitir.

15 metre u z u n l u ^ a kadar izlenebilen bu s i s t e m yni me|ille g n e y d e n
kuzeye gitmekte ve potern kapinm altmdan g e g m e k t e d i r
ncekilere
nazaran daha ince ve uzun olan pimi toprak borular dar toprak kanallarm igine o t u r t u l m u ve zerleri k a h v e r e n g i t o p r a k l a d o l d r u l a r a k
r t l m t r . B e n z e r b o r u l a r B y k k a l e IVb t a b a k a s i n d a , A a i
ehir'deki Byk Tapmagjin gney s a h a s m d a , Y a z i h k a y a ' d a ve A l a c a
H y k ' t e bulunmutur. Daha uzunca rnekler ise Bykkale lila tabak a s i n d a ve Y u k a r i ehirdeki V. T a p i n a k t a ve Kral K a p i s i ' n m kuzeydogjusunda kent surlan altinda da b u l u n m u t u r .
77

7 8

79

8 0

8 1

82

A l a c a Hyk kentinin planlayicilan gok daha gelimi bir kanalizasyon

ebeke s i s t e m i g e l i t i r m i | l e r d i r . Bu s i s t e m pimi toprak k n k l e r
y a n m d a ta kanallardan olumaktadir. zerleri oval delikli bir knkler
ebekesi gevre y a p i l a r m y a m u r ve kirli sularmi bir kanala akitmakta,
s u l a r o r a d a n da zeri ortl bir a n a k a n a l v a s i t a s i y l a s i f e n k s l i kapi
a l t m d a n kent dima a k i t i l m a k t a d i r . M a ? a t Hyk'teki byk s a r a y i n
agik hava a v l u s u n d a biriken y a g m u r s u l a n da bir kanal ebekesiyle
dian akitilmitir .
83

84

Bykkale IVb-a tabakalanndaki Imparatorluk ga$i y a p i l a n n d a su knk

kalintilanna geni gapta r a s t l a n m a k t a d i r . A l a c a Hyk'te o l d u u gibi
burada da sular yan ebekeler y a r d i m i y l a 80 c. geniliinde bir ana kanalda toplanip dian v e r i l m i ^ t i r .
85

86

M e t i n i e r d e n s a ^ l a n a n bilgilerde olduQu gibi, arkeolojik verilerin y o r u m l a n m a s m d a d a bazi n e m l i g g l k l e r l e karilamaktayiz. zellikle

kazilarda karimiza gikan genel a n l a m d a k i su k a n a l l a n n d a n hangilerinin
igme s u y u taimak, hangilerinin de kanalizasyon tekilatimn bir pargasi
olarak kullanilmi o l u d k l a n n i tesbit etmek gok ggtr. Igme s u y u kanall a n n i n f o n k s i y o n b e l i r l e n m e s i n d e en n e m l i d e l i l , o n l a n n taze su kayn a k l a n n a kadar v e y a bu istikamette i z l e n e b i l m e l e r i d i r (bk. yukarda).
Y a z i h k a y a ve Byk Tapinakta d u r u m b y l e d i r . G n e y k a l e s i n d e k i
byk havuza taze su taiyan kanallardan ise yukarda bahsetmi^tim.
87

77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
5.
86.
87.

Neve Abb. 15b

Bogazky II p. 37, Tat. 8.
Bittet ve digeriert,
Yazihkaya
1976 117-119.
H.Z. Kossy, Alaca Hyk 1940-1948
lev. 94.
Krause,
Tempel
V 19.. 46ff. Abb. 16; E. von Schuler,
HDA 1957 54.
Neve, Bykkale 34f.
N a u m a n n , yae. 299.
T. zgg, M a s a t l l 1982 79, PI. 17.2; 18.2; 19.1; fig. 4.
Neve, Bykkale 48.
Neve, 56f. and Beil. 28, 29.
N a u m a n n , op. cit. 191 ff.

205

Bakent U a t t u S a ' n m igme s u y u e b e k e s i n i n i n c e l e n m e s i n d e bazi

y a p i l a r i n geitli aratircilar tarafindan dei?ik, ve hatta yanli y o r u m landiQi gzleniyor. En bata y a ^ m u r s u l a r m i n t o p l a n m a s m a y a r a y a n
Bykkale ve Sarikale'deki sisternler vardir. A y r i c a havuzlar da vardir ki
b u n l a r i n bazilarmin s a d e c e dini v e y a ritel amaglarla k u l l a n i l d i ^ i ileri
s r l m t r ; bu gre gre Bykkale C y a p i s i n d a k i h a v u z u n d a ,
kgk gapta bir t a p m a m agik hava havuzu olarak dini ilevi v a r d i r .
HattuSa Bykkale ve Y u k a r i ehir g i b i s u y u kit k e s i m l e r d e bu s u
ebekelerinin s a d e c e dini amagh kullamlmi o l d u k l a r i m k a b u l l e n m e k
oldukga ggtr; b u n d a n d o l a y i biz bu y a p i l a r i n en baka g n l k ihtiyaglar igin yapilmi olduklan kanismdayiz.
8 8

8 9

Bykkale'deki 22.5x5 veya d a r t a r a f i 1.5 m. boyutlarmdaki bycek hav u z u n asil ilevi de sirlarla kaphdir. Bu havuzun en bata gevre yapilarin
y a m u r s u l a r m i t o p l a m a k igin y a p i l d i $ i agiktir. D u r u m byle o l u n c a
s u y u n altin deQerinde olduQu akropolde yer alan bu havuza nasil dini
maksath kutsal bir havuz gzyle b a k i l a b i l i r ? Kutsal y n olsa d a ,
b u n u n Hattualilara pratik amaglarla su saladi$i kesindir. Ilkbahar Bayramini tasvir eden bir metin yerine g r e bu havuzu orada sz edilen
ve r a h i p l e r i n y i k a n d i k l a r i ve tanri heykellerini de yikadiklari " B y k
Havuz'la eitleyebiliriz.
90

9 1

Aa$i ehir, d a h a d o r u s u Byk Tapmak sakinlerine temiz igme s u y u

s a Q l a y a n ve tum yil b o y u s u y u o l a n bir s u k a y n a ^ i ve gemesi bu
t a p i n a ^ i n g n e y i n d e b u l u n m u ^ t u r . Bu gemenin kesinlikle g n l k ihtiyaglar igin kullanilmi o l m a s i g e r e k i r .
92

93

A r k e o l o g l a r sik sik kazi yerlerindeki gp gukurlanndan sz etmekte iseler

de kentlerde biriken gpler debyk boyutlu o l m a s a bile s o r u n l a r y a ratmi olacaktir. Y o l ve sokaklara yayilmi halde kazilarda b u l u n a n gp
artiklannin gsterdii gibi, b u g n kirsal kesim Trkiye'sinde ve kisa bir
z a m a n ncesine kadar bazi kentlerde o l d u g u gibi gpler herhalde gelii
gzel atilmitir.
i m d i y e kadar kazi raporlarmda g r e b i l d i i m k a d a n y l a Hitit kentlerinin
i g e r s i n d e t u v a l e t l e r i n o l d u Q u n a d a i r y a l n i z c a bir tek kayit v a r d i r .
B y k k a l e ' d e BK IVc t a b a k a s m d a y e r a l a n 4 o d a l i bycek bir e v i
tanitan P. N e v e , 80x80 c. boyutlarmdaki 1 numarah o d a t a b a n m i n nor9 4

88.
89
90
91.
92.
93.
94.

P. Neve, Regenkultanlagen,
I M Beih. 5 1971.
Neve, yae s. 24; ayni yazar Bykkale 115.
Neve, Bykkale 128.
KUB 17.35 i i i 2 4 f f . , C. W. Carter, Hittite Cult-lpventories,
Bittet, Hattuscha
1984 81 Abb. 49.
H. Frankfort,
The Art and Architecture
of the Ancient
Bykkale 38, Beil. 23, bb/17.

206

Ph. D. Chicago
Orient

1962 130.
2

1 9 5 4 / 1 9 6 9 , 119.

mal zemin ve d u v a r s e v i y e s i n d e n 40 c. d a h a derinde yer aldigjni ve gakil

talariyla k a p l a n m i ? o l d u $ u n u y a z m a k t a d i r . Eski ve y e n i rneklerle
karilatirma y a p a n N e v e , bu o d a y i bir tuvalet yeri olarak kabul etmektedir. Y a p i y i ayrica A^agji $ e h i r J/19 plankaredeki bir b i n a n i n kuzey
kesindeki bir o d a y l a da karilatirmaktadir. B o ^ a z k y ' d e 90k uzun
yillar kazi y a p m i olan K. Bittel g r e b i l d i i m k a d a n y l a kazi raporlari ve
d i ^ e r yazilarmda bir defa olsun tuvalet szcgjn kullanmamaktadir.
Y u k a r d a detayh olarak bizim de ele a l d i ^ m i z IBoT 1.36 e n s t r k s i y o n
m e t n i n e d a y a n a r a k teorik olarak s a r a y l a r d a byle k u r u l u l a r m v a r
olduQunu belirtmekle y e t i n m e k t e d i r
95

Y u k a r d a s u n d u ^ u r n u z aratirma, Eski A n a d o l u kentlerindeki sahk, gp

ve tuvalet s o r u n l a r m m boyutlan hakkinda az da olsa bir fikir vermitir.
Aratirmamiz ayni z a m a n d a , belgelerimizi oluturan givi yazih metinler
o k u n u r k e n h a n g i noktalara dikkat e d i l m e s i , arkeolojik m a l z e m e n i n
deerlendirilmesi yapilirken nelerin g z n n d e tutulmasi gerekti^i konularmda yeni gzlemler de getirmitir.

95. Bittet,

Hattuscha

89.

207

SElLMl

BlBLlYOGRAFYA

Alp, S.,

Hitit K a n u n l a n H a k k i n d a , A . U . D . T . C . F . D e r g i s i , Cilt
V , S . 5 , A N k a r a 1947, s. 465-482.

Alp, S.,

Eski nasya'da S i y a s a l llikilerden B l m l e r , C u m h u riyetin A n m a K i t a b i , A..D.T.C.F. Y a y m l a n , N o : 239,

Ankara 1974, s. 425-436.

Balkan, K.,

Eti H u k u k u n d a Iggveylik, A..D.T.C.F. Dergisi VI, A n kara 1948, s. 147-152.

B a l k a n , K.,

Inandik'ta 1966 Y i l m d a B u l u n a n Eski Hitit a g m a ait

Bir B a ^ i ? Belgesi, A n k a r a 1973.

Beran, Th.,

Die Hethitische glyptik v o n Boazky. Berlin 1967.

Bilgi?, E.,

Hititlerden nceki A n a d o l u H a l k m i n Evlilik H u k u k u nun Orjinal Taraflari, D.T.C.F. D e r g i s i IX s.3, A n k a r a

1951, s. 227-238.

B i n - N u n , S.R.,

The T a w a n a n n a in the Hittite K i n g d o m , Texte der Hethiter 5, Heidelberg 1975.

Bossert, H.Th.,

E i n hethitisches K n i g s s i e g e l , Istanbuler F o r s c h u n g e n , B a n d 18, Berlin 1944.

Darga, M . ,

P u d u h e p a : A n A n a t o l i a n Queen of the Thirteenth C e n tury B.C., M a n s e l ' e A r m a Q a n , A n k a r a 1974.

Darga, M . ,

Eski A n a d o l u d a K a d i n , Istanbul niversitesi E d e b i y a t

Fakltesi Y a y m l a n , N o : 2033, Istanbul 1976.

Friedrich, J . ,

S t a a t s v e r t r a g e d e s H a t t i - R e i c h e s in h e t h i t i s c h e r
S p r a c h e MI, Leipzig 1926-1930, M V A e G 31/1, 34/1.

Friedrich, J . ,

Die Hethitischen Gesetze, Leiden 1959, 2. A u f l . 1971.

Goetze, A . ,

K l e i n a s i e n , zweite n e u b e a r b e i t e t e . A u f l . ( H a n d b u c h
der Altertums-wissenschaft, M n c h e n 1957.

Gurney, 0.,

The Hittites, L o n d o n - H a r m o n d w o r t h 1961.

Gterbock, H.G.

Siegel aus Boazky |-||, Berlin 1940-1942.

Gterbock, H.G.

A u t h o r i t y a n d L a w in the Hittite K i n g d o m , J A O S
S u p p l . 17 1954.

H o f f m a n n , I.,

Der Erlass Telipinus, Heidelberg 1984.

Imparati, F.,

Le Leggi Ittite, R o m a 1964.

252

K i n a l , F.,

Eski A n a d o l u ' d a K a d m m M e v k i i , Belleten X X A n k a r a

1956.

K i n a l , F.,

Eski A n a d o l u Tarihi, A n k a r a 1962.

L a r o c h e , E.,

Catalogue des Textes Hittites, Paris 1971.

M a c q u e e n , J . G . , T h e Hittites a n d their c o n t e m p o r a r i e s in A s i a M i n o r ,
L o n d o n 1986.
Otten, H.,

Hethitische Totenrituale. Berlin 1958.

Otten, H.-Soucek, V., Das Gelbde der Knigin P u d u h e p a an die Gttin

L e l w a n i , S t B o T 1,1965.
Schaeffer, F.A.,

Ugaritica III, Paris 1956.

Schmkel,

Kulturgeschichte des alten Orient, Stuttgart 1961.

Schuler,

E, v o n , Die hethitischen Gesetze, Texte aus der U m w e l t der A l t e n T e s t a m e n t s , B a n d I Lief. I, Gtersloher

V e r l a g s h a u s G e r d M o h n 1982.

Sel, A . ,

Hitit K a y n a k l a r m d a Tapmak Grevlileri ile llgili bir Direktif M e t n i , A..D.T.C.F. Y a y i n l a n N o : 350, A n k a r a

1985.

Szabo, G.,

Ein hethiticshes
Entshnungsritual
fr
das
Knigspaar Tuthalia und Nikalmati, Texte der Hethiter
1, Heidelberg 1971.

W e r n e r , R.,

Hethitische Gerichtsprotokolle, S t B o T 4, 1967.

253