1

ELEKTROMANYETK ALANLARA GR
Ders Notlar
Blm 1: Vektrler, Koordinat Sistemleri, Zamanla Deien Alanlar ve Elektrostatik

co
m

Yararlanlan Kaynaklar:

w
w

w
.e

em

de

rs

no

tla

ri.

1) Elektromagnetik Alan Teorisi, H. Ergun Bayrak, Birsen Yaynevi, 2000.

2) Theory and Problems of Electromagnetics, J. A. Edminister, McGraw-Hill, 1993.
3) Elektrik Alanlarna Giri I, Ahmet Akhunlar, T Yaynlar, 1971.

1. VEKTRLER
1.1 Vektrel Cebir
Tanm: Vektr

co
m

1) Balang noktas
2) Dorultu ve yn
3) Genlik
elerine sahip byklktr.

ri.

Gsterim: Vektr

tla

A vektrnn negatifi:

no

Toplama:

de

rs

em

w
.e

A B

karma:

w
w

A B

Vektrel Cebirin kurallar:

1. A B B A

2. A ( B C ) ( A B ) C

X
X

3. m ( n A) ( mn ) A n ( m A)

4. ( m n) A m A n A

5. m ( A B ) m A m B

co
m

(Yukarda m ve n birer skalerdir.)

A
Birim vektr, | | vektrn genliini gstermek zere, dr. nk
| A|

ri.

| A|
A
| | 1 eitlii geerlidir.
| A | || A ||

tla

Kartezyen koordinatlar: Biz sa dikdrtgensel koordinat sistemlerini kullanacaz. Yani,

Ox den Oy ye 90 derece dndrlen bir sa yivli vida pozitif z ynnde ilerleyecektir.

no

rs

de

em

A A1 i A2 j A3 k .

Bir vektrn Kartezyen bileenleri:

Kartezyen bileenleri cinsinden bir A vektrnn genlii:

w
.e

A | A | A12 A22 A32 .

Konum vektr: r x i y j z k . Konum vektrnn genlii: | r |

x2 y2 z2 .

w
w

Tanm: Noktasal (Skaler) arpma

A B | A | | B | cos

: A ve B arasndaki a.

Noktasal (Skaler) arpmann kurallar:

1) A B B A


2) A ( B C ) A B A C

3) m ( A B ) ( mA) B A ( mB ) ( A B ) m (Burada m bir skalerdir.)

B B B12 B22 B32

6) Eer A B 0 ve A, B sfr vektr deilse, A ve B diktir.

Tanm: Vektrel arpma

co
m

4) i i j j k k 1, i j j k i k 0

5) Eer A A1 i A2 j A3 k ve B B1 i B2 j B3 k ise,

A B A1 B1 A2 B2 A3 B3

A A A12 A22 A32

tla

ri.

: A ve B arasndaki a, u : A dan B ye pozitif burgu

A B | A | | B | sin u

ynnde A ve B vektrlerine dik birim vektr.

Vektrel arpmann kurallar:

rs

no

1) A B B A


2) A ( B C ) A B A C

3) m ( A B ) ( mA) B A ( mB ) ( A B ) m (Burada m bir skalerdir.)

4) i i j j k k 0, i j k , j k i , k i j

5) Eer A A1 i A2 j A3 k ve B B1 i B2 j B3 k ise,

em

de

A B ( A1 i A2 j A3 k ) ( B1 i B 2 j B3 k )

A1i ( B1 i B2 j B3 k ) A2 j ( B1 i B2 j B3 k ) A3 k ( B1 i B2 j B3 k )

A1 B2 k A1 B3 j A2 B1 k A2 B3 i A3 B1 j A3 B2 i

6) Eer A B 0 ve A, B sfr vektr deilse, A ve B paraleldir.

w
.e

Vektrel arpma iin yukarda 5) deki ynteme alternatif yntem:

w
w

i

A B A1
B1

j
A2
B2

A3 ( A2 B3 A3 B2 )i ( A3 B1 A1 B3 ) j ( A1 B2 A2 B1 )k
B3

1.2 Vektrel Analiz

A A1 i A2 j A3 k ise A nn trevi yle tanmldr:

dA dA1 dA2 dA3

j
k.

i
du
du
du
du

d
d (A) d
{ ( A1 i A2 j A3 k )}
(A1 i A2 j A3 k ) , veya

du
du
du

dA
d (A) d

A
.
du
du
du

tla

ri.

Benzer ekilde,

d ( A B ) dA dB
,

B A
du
du
du

d ( A B) dA dB
.

B A
du
du
du

A xy i e z y 3 j (sin z ) xy k ,

B ln x (sin y ) i 5.1xyz k ise

de

rs

A
x i 3e z y 2 j (sin z ) x k ,
y

no

rnek:

B
ln x (cos y ) i 5.1xz k ,
y

co
m

, u nun bir skaler fonksiyonu olmak zere,

em

A
B ln x(sin y ) x 5.1x 2 yz (sin z ) ,
y

w
.e

B
A
xy ln x(cos y) 5.1x 2 yz(sin z ) ,
y

A B
B A
x ln x(sin y ) xy ln x(cos y ) 10.2 x 2 yz(sin z ) .
y
y

w
w

Gerekten de A B xy ln x (sin y ) 5.1x 2 y 2 z (sin z ) ve

A B
2
B A
( A B) x ln x(sin y ) xy ln x(cos( y ) 10.2 x y (sin z )
bulunur.
y
y
y

Gradyant, diverjans, rotasyonel:

(nabla) operatr:

i
j k
z
y
x

i
j
k
z
y
x

Gradyant:

Diverjans:

A A
A
A 1 2 3
x
y
z

Rotasyonel:

A
x
A1

ri.

k
A A A A A A

( 3 2 )i ( 1 3 ) j ( 2 1 ) k
y
x
z
x
z
z
y
A3

x 3 y 2 e z sin( xy ) ;

tla

rnek:

y
A2

co
m

rnek:

no

[3 x 2 y 2 e z sin( xy ) x 3 y 3 e z cos( xy )] i [ 2 x 3 ye z sin( xy ) x 4 y 2 e z cos( xy )] j x 3 y 2 e z sin( xy ) k

A x 3 y 2 sin x i e y sin x j x ln z k ;

ln z j (e y cos x 2 x 3 y sin x)k

z
x ln z

de

y
e y sin x

em

A
x
x3 y 2

rs

x
A 3 x 2 y 2 sin x x 3 y 2 cos x e y sin x
z

operatr ile ilgili formller:

w
.e

1) (u v ) u v

2) ( A B ) A B

3) ( A B ) A B
4) u 2 u

2u 2u 2u
(Laplasyen)

x 2 y 2 z 2

w
w

5) ( ) 0

6) ( A) 0

7) A ( A) 2 A

Not: A A1 i A2 j A3 k ise,

2 A1 2 A1 2 A1 2 A2 2 A2 2 A2 2 A3 2 A3 2 A3
)i ( 2
) j ( 2
)k

A( 2
z 2
x
y 2
z 2
y 2
x
z 2
y 2
x
2

rnek: (u v ) u v olduunu Kartezyen koordinatlarda gsterin.

zm: (u v)

u v u v u v
)i ( ) j ( )k
z z
y y
x x
u v u v u v
k k
j
j
i i
z
z
y
y
x
x

v v
v
u u u
j k ) u v .
k) ( i
j
i
z
y
x
z
y
x

w
w

w
.e

em

de

rs

no

tla

ri.

co
m

(u v) (

(u v) i (u v) j (u v) k
x
y
z

2. KOORDNAT SSTEMLER
2.1. Kartezyen (Dikdrtgensel) koordinat sistemi
z

dz
dy

dx X

ri.

tla

x
X

no

x
Deikenlerin aralklar:

rs

x
y
z

de

Uzunluk eleman: dl dx i dy j dz k

Yzey elemanlar:

nk

dS xz dx dz

n j

dS yz dy dz

ni

w
.e

em

dS xy dx dy

Hacm eleman:

dV dx dy dz

w
w

2.2. Silindirik koordinat sistemi

ez

P(r , , z )

e
r

co
m

er

Birim vektrler er , e , e z birbirine diktir.

Deikenlerin aralklar:

co
m

0r
0 2
z

Silindirik ve Kartezyen koordinat sistemleri deikenlerinin birbirine dnm:

x r cos

y r sin

arctan( y / x )

zz

zz

tla

ri.

x2 y2

r d

dz

de

rs

no

Uzunluk, yzey, hacm elemanlar:

em

dr

w
.e

Uzunluk eleman:

dl dr er r d e dz e z

Yzey elemanlar:

n ez

dS rz dr dz

n e

dS z rd dz

n er

w
w

dS r r dr d

Hacm eleman:

dV r dr d dz

10

2.3. Kresel Koordinat Sistemi

er
P (r , , ) X

co
m

ri.

tla

no

Birim vektrler er , e , e birbirine diktir.

Deikenlerin aralklar:

de

rs

0r
0
0 2

Kresel ve Kartezyen koordinat sistemleri deikenlerinin birbirine dnm:

x r cos sin

em

x2 y2 z2
x2 y2
)
z

arctan(

z r cos

arctan( y / x )

w
.e

y r sin sin

Uzunluk, yzey, hacm elemanlar:

w
w

dr
d

r sin d

P
r

r d

d
y

11

dl dr er r d e r sin d e

Uzunluk eleman:

dS r 2 sin d d

n er

dS r r sin d dr

n e

dS r r d dr

n e

dV r 2 sin dr d d

2.4. Metrik arpanlar:

Silindirik ko. sistemi

Kresel ko. sistemi

r sin

e1 , e2 , e3

i , j, k

er , e , e z

er , e , e

no

tla

Kartezyen ko. sistemi

Metrik arpanlar
h3
h1
h2
1
1
1

rs

eitli koordinat sistemlerinde gradyant, diverjans, rotasyonel:

1
1
1
e1
e2
e3 ,
h1 u1
h2 u 2
h3 u 3

1
[
( h2 h3 A1 )
( h1 h3 A2 )
( h1 h2 A3 )] ,
u 2
h1 h2 h3 u1
u 3

em

de

h2 e2

u 2
h2 A2

w
w

w
.e

h1e1

A
h1 h2 h3 u1
h1 A1

ri.

Hacm eleman:

co
m

Yzey elemanlar:

h3 e3

.
u 3
h3 A3

u1 , u 2 , u 3
x, y , z
r, , z

r , ,

12

3. DVERJANS VE STOKES TEOREMLER

3.1 Diverjans teoremi

(
)

A
dV

ndS
S

co
m

10 x 3 Coul
rnek: D
i ( 2 ) olarak verilmise her bir kenar 2 m olan merkezi orijinde ve
3
m
kenarlar Kartezyen koordinat eksenlerine paralel bir kpn hacm iin diverjans teoreminin
her iki tarafn hesaplayn.

tla

1 1 1
1 1
1 1

20
80
x 3 1
2
(
)
10
10
|

D
dV

x
dx
dy
dz

dy
dz

dy dz (Coul ) .
1

3 1 1
3
3
V
1 1 1
1 1

Sa taraf:
10

3 i i dy dz

1 1

10
40
4
(Coul )
3
3

1 1

10 3
x i k dx dy 0
3
1 1

de

I2

1 1

10
10
40
3
(

1
)
i
( i ) dy dz 4
(Coul )
1 1 3
3
3
1 1

I4

10 3
x
i

k
) dx dy 0
3
1 1

1 1

10 3
3 x i j dx dz 0
1 1

w
.e

I5

em

I3

1 1

10 3
x i ( j ) dx dz 0
3
1 1

w
w

I6

6

80
D
n
dS

m I m 3 (Coul ) .
S

3.2 Stokes Teoremi

n
dS

A
(
)

dl
S

rs

1 1

I1

dV dx dy dz

no

Sol taraf:

D 10 x 2 ,

ri.

D
)
dV

ndS

zm:

13

4. ETL RNEKLER-1

1) Kartezyen koordinatlarda P ( 2, 4,1) noktasndan, Q (0, 2, 0) noktasna ynelmi A

vektrn ve bu dorultudaki birim vektr bulun.

co
m

A (0 2) i [ 2 ( 4)] j (0 1) k 2 i 2 j k ,

A
2i 2 j k
2 2 1
a
i j k
3
3
3
3
| A|

ri.

2) Silindirik koordinatlarda P (5, 3 / 2, 0) ve Q ( 5, / 2,10 ) noktalar arasndaki uzakl

bulun.

P:
y r sin
5 sin(3 / 2)
5

y r sin
5

zz
10

de

x r cos
0

rs

Q:

zz
0

no

x r cos
5 cos(3 / 2)
0

tla

1. yol:

2. yol:

em

d | PQ | (0 0) 2 (5 5) 2 (10 0) 2 10 2

10

w
.e

10 2

w
w

3 / 2
5

3) A 4i 2 j k , B i 4 j 4k ise iki vektrn dik olduunu gsterin.

zm: ki vektrn skaler arpmnn sfr olmas diklik iin gerek ve yeter kouldur.

14

A B 4 1 ( 2)( 4) ( 1)( 4) 0

4) A 2i 4 j ve B 6 j 4 k ise A ve B arasndaki ay

co
m

a) skaler arpm kullanarak

b) vektrel arpm kullanarak bulun.
zm:

2 0 4 6 0 ( 4) 24 ( 4 16 )( 36 16 ) cos ,

24
20 52

41.9 o .

tla

cos

ri.

a) A B | A || B | cos ,

| sin |

256 64 144
20 52

464
1040

no

b) | A B || A || B || sin || 16i 8 j 12 k | 20 52 | sin | ,

41.9 o .

de

rs

5) A i j , B i 2k ve C 2 j k ise ( A B ) C , A ( B C ), A ( B C ) ve

( A B ) C byklklerini bulun.

zm:

A B ( 2 0)i (0 2) j (0 1) k 2i 2 j k

em

( A B ) C 2 j 4 k

A ( B C ) 2i 2 j 3k

w
.e

B C 4i j 2 k

A ( B C ) 4 1 5

w
w

( A B ) C 4 1 5

6) Silindirik koordinatlarda z ekseni zerindeki z koordinat z h olan P noktasndan

Q ( r , , 0) noktasna ynelmi birim vektr nedir?

15

zm:

Q:

P:

x r cos

x0

y r sin

y0

z0

zh

ri.

PQ (r cos )i (r sin ) j hk

no

2. yol:
z

rs

P (0, 0, z )

de

em

Q ( r , , 0)

OQ r er

w
.e

PO h e z ,

tla

h
r sin
PQ
r cos
k
j
i
a
r 2 h2
r 2 h2
r 2 h2
| PQ |

co
m

1. yol:

PO OQ PQ r er h e z

w
w

r er h e z

PQ
a
r 2 h2
| PQ |

Gerekten de eer burada er cos i sin j yazlrsa 1. yol ile bulunan sonu elde edilir.

16

7) z 5 dzlemi zerindeki rastgele bir noktadan orijine ynelmi birim vektr yazn.
zm:
z

xi y j 5k
A
a
| A|
x 2 y 2 25

co
m

A PO x i y j 5 k

-5

ile tanml kresel bantn alan nedir? ii- Ayn soru 0,

tla

8) i- r a ,
iin?

ri.

X P ( x , y , 5)

no

zm:

rs

em

de

w
.e

i-

S dS

ii-

S 2 a [1 (1)] 4 a 2 .

sin d d a 2 2 ( cos ) | 2 a 2 (cos cos ) .

w
w

9) Kresel koordinatlarda diferansiyel hacm ifadesini kullanarak yarap a olan krenin

hacmini bulun.
zm: V dV
V

r 0 0 0

4
sin dr d d a 3 .
3

17

5.1. Elektromanyetiin aksiyom denklemleri (Maxwell denklemleri)

B
E
D
t

D
B 0
J
H
t

E : Elektrik alan iddeti vektr (V / m ) .

ri.

H : Manyetik alan iddeti vektr ( A / m ) .

B : Manyetik endksiyon vektr ( Web / m 2 ).

no

tla

D : Deplasman vektr ( Coul / m 2 ).

J : Akm younluu ( A / m 2 ).

: Yk younluu ( Coul / m 3 ).

rs

5.2 Maxwell denklemlerinin integral formu

de

S E ndS C E dl S t ndS t

em

D
S H ndS C H dl S t ndS S J ndS

D
)dV dV Q veya

D
ndS Q
S

w
.e

( B)dV B ndS 0
V

Sreklilik denklemi (Maxwell denklemlerinin bir sonucu):

D
H (
J)
t

D
0 (
J)
t

0 ( D) J J
0
t
t

w
w

co
m

5. ZAMANLA DEEN ELEKTROMANYETK ALANLAR

18

5.2 Sinzoidal srekli halde Maxwell denklemleri

~
E ( r , j )

~
ile E ( r , t ) Re{ E ( r , j )e jt } olarak tanml fazr byklk gsterilirse, ve

~
~
E j B

~
D ~

~
~ ~
H j D J

~
B 0

co
m

Maxwell denklemlerindeki dier byklkler iin benzer tanmlar yaplrsa, sinzoidal srekli
halde Maxwell denklemleri yle yazlabilir:

5.3 Ortamlarn tanmlanmas

ri.

D E, B H , J E

no

tla

a) Homojen ortam: Eer matrisi konum vektr r den bamsz ise ortam elektriksel
olarak homojendir denir.

Eer matrisi konum vektr r den bamsz ise ortam manyetik olarak homojendir

rs

denir.

Eer matrisi konum vektr r den bamsz ise ortam iletkenlik olarak homojendir
denir.

b) Dorusal ortam: Eer matrisi E den bamsz ise ortam elektriksel olarak

w
w

w
.e

em

de

dorusaldr denir.

Eer matrisi H den bamsz ise ortam manyetik olarak dorusaldr denir.

Eer matrisi E den bamsz ise ortam iletkenlik olarak dorusaldr denir.
c) zotrop ortam: Elektriksel olarak izotrop ortam:
1 0 0
Ex
1 0 0 E x

0 r ( r ) 0 1 0 ,
D E 0 r ( r ) 0 1 0 E y 0 r ( r ) E y .
0 0 1
E z
0 0 1 E z
Manyetik olarak izotrop ortam:
1 0 0
1 0 0 H x
H x

B H 0 r ( r ) 0 1 0 H y 0 r ( r ) H y .
0 r ( r ) 0 1 0 ,
0 0 1
0 0 1 H z
H z
letkenlik olarak izotrop ortam:

1 0 0
Ex
1 0 0 E x

0 ( r ) 0 1 0 ,
J E 0 ( r ) 0 1 0 E y 0 ( r ) E y .
0 0 1
E z
0 0 1 E z
d) Basit ortam:
Bir ortam elektriksel olarak homojen, dorusal ve izotrop ise elektriksel olarak basit
ortam olarak isimlendirilir.

19

co
m

Bir ortam manyetik olarak homojen, dorusal ve izotrop ise manyetik olarak basit
ortam olarak isimlendirilir.
Bir ortam iletkenlik olarak homojen, dorusal ve izotrop ise iletkenlik olarak basit
ortam olarak isimlendirilir.
Bir ortam elektriksel, manyetik, iletkenlik olarak basitse, basit ortam olarak
isimlendirilir.
5.4 Poynting vektr

P ( r , t ) E ( r , t ) H ( r , t ) (Watt / m 2 ) ile tanmlanan Poynting vektr elektromanyetik

enerjinin yaylma ynn belirler.

ri.

Ortalama Poynting vektr

tla

1
Port E (r , t ) H (r , t )dt olarak tanmlanr. Burada T sinzoidal dalgann periyodudur.
T0

no

~
~
E ( r , t ) Re{ E ( r , j )e jt } , H ( r , t ) Re{ H ( r , j )e jt } ise

de

rs

T
T

1
1 1 ~
~
~
~
jt
jt
jt
Port E (r , t ) H (r , t )dt [ E (r , j )e E (r , j )e ] [ H (r , j )e H (r , j )e jt ]dt
T 0
T 02

1
~ ~
yazlr. Bu eitlikte simgesi kompleks elenii gstermektedir. Buradan, P Re{ E H }
2
bulunur. Bundan byle fazr byklkleri gstermek iin kullandmz ~ simgesi
yazlmayacaktr.

Hx

em

rnek: Kaypsz ve kaynaksz elektriksel ve manyetik olarak basit bir ortamda

elektromanyetik dalgann manyetik alan sinzoidal srekli halde yle verilmektedir:
j a

sin( a

x
a

) e j z ,

w
.e

Hy 0,

H z cos(

x
a

) e j z .

w
w

te yandan sinzoidal srekli halde elektromanyetik dalgann Poynting vektr

elektromanyetik enerjinin yaylma ynn verir ve u ifadeye sahiptir:
1

P Re{ E H } .
2

Yukarda verilen manyetik alan iin elektrik alann bulun ve Poynting vektrn hesaplayn.
zm:

20

j a

sin( a

x
a

y
) e j z

j a
x

sin( a )e jz ( j ) sin( )e jz ] j
[

a
a
a
z
x jz
cos( )e
a

co
m

a
x
j [ 2 ( ) 2 ] sin( )e jz ,
a
a

w
w

w
.e

em

de

rs

no

tla

ri.

H
a
1

x
j
[ 2 ( ) 2 ] sin( )e jz .
E
j 0 r
a
a
j 0 r

21

6. ELEKTROSTATK
6.1 Elektrostatiin aksiyom denklemleri
Varsaymlar:

co
m

1) Ykler haraketsiz
2) Zamanla deime yok
3) Manyetik alan yok

tla

ri.

B
E 0
E
t

D
J 00 0
H
t

D
D

00
B 0

Elektrostatiin aksiyom denklemleri:

no

E 0

rs

6.2 Elektrostatiin tanmlar:

de

Tanm 1- Elektrik alan

em

Birim yke etkiyen kuvvettir.

F
E (Volt / m)
q

Tanm 2- Deplasman vektr

w
.e

D E (Coul / m 2 )

Tanm 3- Elektrostatikte potansiyel

E 0 ve ( ) 0 olduu iin E yazlabilir.

w
w

Uzunluk eleman: dl dx i dy j dz k

Toplam diferansiyel: d

d dl

dx
dy
dz . O halde:
z
y
x

d ( ) d l

22
A

A E dl (Volt ) . Sonsuzdaki bir birim pozitif yk A noktasna tamak iin elektrik

alanna kar yaplan ie A noktasnn potansiyeli denir.

AB A B E dl ( E dl ) E dl E dl

co
m

Tanm 4- Elektrostatikte gerilim

( E dl E dl ) E dl (Volt )
A

ri.

Tanm 5- Deplasman aks

tla

D ndS (Coulomb)
S

Tanm 6- E potansiyel yzey

no

Elektrostatik alan iinde eit potansiyeldeki noktalarn oluturduu yzey.

rs

Bu yzey zerinde E dl dl 0

Tanm 7- Elektrostatik alanda iletken

de

Elektrostatik alanda e potansiyel yzey oluturan madde. Elektrostatik alanda iletken

iindeki elektrik alan E 0 . nk E ve sabit .

em

Tanm 8- Dielektrik

w
w

w
.e

(a) (+) ve (-) yklerin arlk merkezi: Bu yklerin arlklarnn ayn d etkiyi yaratmak
zere younlatn kabul edeceimiz etki merkezidir. Eer bir moleklde (+) ve (-)
yklerin arlk merkezleri akrsa molekle polar olmayan ya da kutupsal olmayan
molekl denir. Eer akmyorsa polar molekl denir.
(b) Dipol: Aralarndaki uzaklk alann hesapland noktaya gre ok kk olan, eit
fakat zt iaretli iki noktasal ykn oluturduu sisteme dipol ad verilir.
z

2d l

qX

d
d

qX

23

co
m

Polar molekl - alan yokken:

ri.

Polar olmayan molekl alan yokken:

tla

Polar molekl - alan varken:

de

rs

Polar olmayan molekl - alan varken:

no

Ynlenme polarizasyonu

Kayma polarizasyonu

em

Kayma ve ynlenme polarizasyonunun grld malzemelere dielektrik denir. Bir dielektrik

malzemede her iki trden polarizasyon mevcuttur. Polar molekllerde alan iinde daimi dipol
momenti hizaya gelir: Ynlenme polarizasyonu (HCl, H2O) . Polar olmayan maddelerde alan
iinde indklenen dipol momenti daha byktr (hava, metil alkol, helyum, amonyak buhar).

w
.e

6.3 Elektrostatikte snr koullar teoremi

a) ki dielektrik arasndaki snr koullar teoremi

i-Elektrostatiin 1. aksiyom denklemi: E 0 . Stokes teoremi ile

w
w

E
)

n
dS

dl 0 bulunur.
S

24

E1t

1. dielektrik

co
m

2. dielektrik

C
E 2t

m (birim vektr )

tla

ri.

E1t E1t m

E 2t E 2t m

l1 l m

l 2 l m

no

h l olduundan h boyunca integrale katk olmad varsaylabilir.

E
dl ( E1t m) (l m) ( E 2t m) (l m) 0 E1t E 2t .

rs

em

de

ii- Dielektriklerde serbest yk bulunmadndan elektrostatiin ikinci aksiyom denklemi

D 0 olarak yazlabilir. Diverjans teoremi ile DdV D n dS 0 bulunur.
V
S

n1
D1n

w
.e

w
w

1.

dielektrik

2. dielektrik

n2

D2 n

n1 n 2 , h 2 S alnrsa,

n
dS

D
1n
1
2n
2
1n
1
2 n n2 ,

ve nihayet D1n D2 n bulunur.

b) Bir iletken ve bir dielektrik arasndaki snr koullar teoremi

i-Elektrostatiin 1. aksiyom denklemi: E 0 . Stokes teoremi ile

25

E
)

n
dS

dl 0 bulunur.
C

co
m

E1t

1. ortam (dielektrik)

ri.

2. ortam (iletken)

C
E 2t
S

tla

m (birim vektr )

rs

no

E1t E1t m

E 2t E 2t m

l1 l m

l 2 l m

de

h l olduundan h boyunca integrale katk olmad varsaylabilir.

E
dl ( E1t m) (l m) ( E 2t m) (l m) 0 E1t E 2t .

em

te yandan iletken iinde E 0 E1t E 2t 0 elde edilir. Bunun bir sonucu

elektrostatikte elektrik alannn iletkene dik olmasdr.

w
.e

ii- Elektrostatiin ikinci aksiyom denklemi D dur. Diverjans teoremi ile

D
dV

ndS dV Q bulunur. Yani kapal bir yzeyden geen deplasman

V

w
w

aks o yzeyin iindeki yklerin toplamna eittir (Gauss teoremi). O halde bir iletkenin
iinde her V hamc iin Q 0 dr. Yk ancak iletkenin yzeyinde olabilir.

dV D ndS S S .
V

D1n (S n1 ) D2 n (S n2 ) S S ,

26

n1 n2 olduu iin ve iletkenin iinde elektrik alan sfr olduu iin ( D2 0 ), D1n n1 S

ve nihayet, E1n S n1 bulunur.
1

D1 n

co
m

n1
1. ortam ( dielektrik)
2. ortam (iletken)

D2 n

tla

ri.

n2

6.4 Gauss teoremi

no

D
dV dV Q
V

D n dS dV Q
V

de

rs

Gauss teoremi: Kapal bir yzeyden geen deplasman aks o yzeyin iindeki yklerin
cebirsel toplamna eittir.

em

rnek:

q1 X
X q2

q1 q 2 q3 (Coulomb)

w
.e

q3 X

6.4.1.Gauss teoreminin uygulamalar

w
w

1. Noktasal ykn alan ve potansiyeli

z

er
r

QX

27

D(r , , ) :

D , ve den bamszdr.

D yalnz er bileenine sahiptir.

iii-

Dr (r ) er er r 2 sin d d Dr (r ) r 2 sin d d r 2 Dr (r )
S

co
m

O halde D Dr ( r ) e r ,

sin d d

0 0

Q
Q

E
e r (V / m) .
2
4 r
4 r 2

tla

Dr (r )

ri.

r 2 Dr (r ) 2 2 Q ,

Noktasal ykn potansiyeli:

A

4 r

Q
2

er ( dr er r d e r sin d e )

no

4 r

dr

Q
4 r

| A

Q
4 rA

rs

A E dl

2) Sonsuz uzun izgisel ykn alan ve potansiyeli

(III)

(I)

E '1

de

E'2

(II)

em

l (C / m)

w
.e

l (C / m) : izgisel yk younluu

w
w

D (r , , z ) :

iii-

D , ve z den bamszdr.

D yalnz er bileenine sahiptir.

O halde D Dr ( r ) e r .

D n dS Dr ( r ) er ( e z ) r dr d Dr ( r ) er (e z ) r dr d Dr ( r ) er er r d dz
S

SI

S II

S III

(V )

28

Dr ( r ) 2 r l l l E r ( r )

l
l
er (V / m) .
E
2 r
2 r

izgisel ykn potansiyeli:

dr
l ln 0 (Volt ) .
r 2
rA
r0

rA

co
m

er (dr er r d e dz e z ) l
2 r
2

A

A E dl
A

2) Sonsuz ince, sonsuz geni dzlemsel yk yzeyinin alan ve potansiyeli

ri.

E '1

(I)
(IIIA)

tla

E'2

no

S (C / m 2 )
y

(IIIB)

de

rs

(II)

l (C / m 2 ) : dzlemin yzeysel yk younluu

i-

D , r ve den bamszdr.

D yalnz ez bileenine sahiptir.

w
.e

ii-

em

D (r , , z ) :

O halde:

w
w

Dz ( z ) e z
D

D z ( z ) e z

z0
.
z0

D n dS D z ( z ) e z e z r dr d D z ( z ) e z (e z )r dr d

Dz

SI

D z ( z ) e z er dS
S II A

S
2

Ez

S
2

S II

D ( z ) e
z

S II B

er dS 2 D z r dr d 2 D z a 2 S a 2
SI

29

Dzlemsel ykn potansiyeli:

e z ( dz e z )
2

A E dl

co
m

Sfr potansiyelli nokta olarak sonsuzu deil, z 0 alrsak:

S
( z A z 0 ) (V ) .
2

6.4.2. Gauss teoremi ile ilgili rnek problemler

ri.

1) a- 0 x 1 m, 0 y 1 m, 0 z 1 m ile tanmlanm bir V hacmi iinde younluu

tla

30 x 2 y ( C / m 3 ) olarak verilmi bir yk dalm varsa V iindeki toplam yk

bulun. b- Bu V hacmini saran kapal bir S yzeyinden geen toplam deplasman aks
nedir?

30 x

z 0 y 0 x 0

b- D n dS Q 5 ( C ) .

y dx dy dz 5 ( C ) .

rs

2)

no

zm: a) Q dV

Q1 30 (nC ), Q2 150 (nC ), Q3 70 (nC ) yklerini

iinde

bulundurankapal

de

yzeyden geen net deplasman aks nedir?

zm: 30 150 70 110 ( nC ) .

em

sin 2
(Coul / m 2 ) olan dairesel diski ieren bir
2r
kapal yzeyden geen net deplasman aks nedir?

3) Yarap 4 ( m) , yk younluu

w
.e

sin 2
zm: D n dS dV S dS
r dr d 2 (Coul ) .
2
r
S
V
S
S

w
w

4) z 0.5 m dzleminde S 40 C / m 2 younluklu yk tayan bir dzlem merkezi

orijinle akk kenarlar Ox , Oy , Oz eksenlerine paralel ve her ayrt 2 m olan bir kp
kesmektedir. Ayrca Oy ekseni boyunca yk younluu l 6 C / m olan izgisel bir
yk kp delip gemektedir. Kpn yzeyinden geen deplasman aksn bulun.
zm: S 4 m 2

Q S S S 4 40 160 C ,

l2m
Ql l l 2 (6) 12 C ,
Q QS Ql 148 C , Q 148 C .

30

5) Bir noktasal Q yk Kartezyen koordinatlarda balang noktasndadr. Q 30 nC ise

(1,3, 4) m noktasndaki deplasman vektr D yi bulun.

zm:

co
m

QX

30 10 9 (i 3 j 4 k )
Q 2
2
2
2
(Coul / m 2 ) ,
e r 1 3 (4) 26 , D
2 r
4 26
4 r
26

tla

ri.

X (1, 3, 4) m

no

| D | 91.82 ( pC / m 2 ) .

rs

6) l 20 C / m izgisel yk younluu hem Ox ve hem Oy eksenleri boyunca

uzanmaktadr. P (3, 3, 3) m noktasnda D nedir?

de

zm:

em

w
w

w
.e

izgisel yk iin: D l er , ve geometriden r 3 2 m .
2 r

20 10 (3 j 3k ) 20 10 6
Dx

( j k ) (Coul / m 2 ) ,
12
2 3 2
3 2

20 10 (3i 3k ) 20 10 6

(i k ) (Coul / m 2 ) ,
Dy
12
2 3 2
3 2

5 10
(i j 2k ) (Coul / m 2 ) .
D Dx D y
3

2
7) D 10 x i (C / m ) ise x 3 m de , Ox eksenine dik, 1m 2 alanl yzeyden geen
deplasman aksn bulun.

31

zm:
z

1m 2

co
m

y
X 3m

D n dS (10 x i ) | x 3 i dy dz 30 dy dz 30 1 30 Coulomb .
S

w
w

w
.e

em

de

rs

no

tla

ri.

32

7. KONDANSATRLER
7.1 Tek dielektrikli kondansatrler

- - - - - - - - - - - -

+ + + + + + + + + +

ri.

Bir iletken ve bir dielektrik arasndaki snr koullarndan: E S e z ,

co
m

a) Paralel levhal kondansatr

10
( F / m) .
36

tla

0 r , 0

no

s
s d
s

U E dl e z (dz e z dy e y dx e x )
dz d

rs

Q s S S

(F )
d
d
U

de

b) Silindirik kondansatr

em

w
.e

Sonsuz uzun izgisel ykn alanndan , E

w
w

U E dl
C

er .
2 r

b

b dr

er (dr er )
ln( ) .

2 r
2 a r 2
a

l
b

ln( )
a
2

2 l
ln(b / a )

Birim uzunluk bana kapasitans: C

2
( F / m) .
ln(b / a)

33

c) Kresel kondansatr
Q

U E dl
C

Q
4 r

er ,

Q
e (dr er )
2 r
4
4 r
Q

Q
Q
4 a b

(b a )

dr

1 1
Q
( )
(b a) ,
4 a b
4 a b

ri.

Noktasal ykn alanndan, E

4 a b
(F )
ba

tla

co
m

no

7.2 ift dielektrikli kondansatrler

rs

a.1) Paralel levhal seri dielektrikli kondansatr

d2

d1

E2

E1

de

- - - - - - - - - - - - - - -

em

+ + + + + + + + + + + +

w
.e

Bir iletken ve bir dielektrik arasndaki snr koulundan, E1 e z , E 2 e z dir.
1
2

U E dl e z (dz e z ) e z (dz e z )
d1
(d1 d 2 d1 )
d1
d2

w
w

d1

d2
2

1
d1
d
2
1S 2 S

1
1
1

C1 C 2

34

a.2) Paralel levhal paralel dielektrikli kondansatr

1 , S1

2 , S2

co
m

1 2

2 1 2
1 2
1

tla

E2 2 ez
2

no

E1 1 e z

ri.

ki dielektrik arasndaki snr koullar teoreminden alanlarn teetsel bileenlerinin her iki
ortamda eit olmasndan unlar yazabiliriz:

1
1 d
1

U E dl e z (dz e z )
dz d

rs

Q 1 S1 2 S 2 1 S1 1 2 / 1 S 2 1 S1 2 S 2

C1 C 2 ( F )
d
d
U
d1
d2

de

em

b) ift dielektrikli silindirik kondansatr

w
.e

w
w

izgisel ykn alanndan; E1

er , E 2
er
2 1 r
2 2 r

b
c

er (dr er )
er (dr er )
ln( )
ln( )
2 1 r
2 2 r
2 1 a 2 2 b
b
a

b
U E dl

35

l
b
c

ln( )
ln( )
2 1 a 2 2
b

|l 1 m

2 1 2
( F / m)
b
c
2 ln( ) 1 ln( )
a
b

co
m

c) ift dielektrikli kresel kondansatr

Q
U

Noktasal ykn alanndan , E

b
U E dl
a

Q
4 1 r

er (dr er )
b

Q
Q
4 1 a b

(b a )

4 2 bc

em

7.3 rnekler
1)

4 r

w
w

w
.e

er ,

4 2 r

er (dr er )

1 1
Q 1 1
( )
( ),
4 1 a b 4 2 b c
Q

4 1 2 a bc
(F )
2 c (b a ) 1 a ( c b )

(c b )

de

tla

no

ri.

rs

3 mm
1 mm

r1 1
r2 5

U 200 Volt , S 1 m 2 , r1 1, r 2 5 ise her iki dielektriin ularndaki gerilimi bulun.

36

zm:

U1

d1

d 1 d 2 200 Volt
1
2

200
3 10 3
10 3

10 9 /(36 ) 5 10 9 /(36 )

co
m

200

d1 d 2

U U1 U 2

200 10 3 10 9 200 10 3
0

36 (3 1 / 5)
(3 1 / 5)

200 10 3 1
200 3
187.5 Volt

3 10 3
(3 1 / 5) r1
(3 1 / 5)

tla

U 2 U U1 12.5 Volt

ri.

d1
1

U 2 E2 d 2
d2
2
U 1 E1 d1

r1 1.5

r 2 3.5

rs

1 m2

de

1 m2

no

2)

S 2 m 2 , d 10 3 m, 0

2S2

em

1 S1

10 9
( F / m) ise bileke kapasitans nedir?
36

zm: C C1 C 2

1.5 0 3.5 0
10 5
1

(F )
(
3
7
)

0
72
10 3
10 3
2 10 3

w
.e

3) Levhalar arasnda serbest uzay bulunan bir paralel levhal kondansatr bir sabit gerilim
kaynana balanmtr. r 2 olan bir dielektrik, levhalar arasna yerletirildii zaman,
C, Q ve s nin nasl deitiini bulun.

zm:

w
w

Q CU

Q
S

C 2 2C1

U 1 U 2 olduundan, Q2 2Q1

2 21 .

ELEKTROMANYETK ALANLARA GR
Ders Notlar
Blm 2: Manyetik Alan

co
m

Yararlanlan Kaynaklar:

w
w

w
.e

em

de

rs

no

tla

ri.

1) Elektromagnetik Alan Teorisi, H. Ergun Bayrak, Birsen Yaynevi, 2000.

2) Theory and Problems of Electromagnetics, J. A. Edminister, McGraw-Hill, 1993.
3) Elektrik Alanlarna Giri II, Ahmet Akhunlar, T Yaynlar, 1971.

1. STASYONER MANYETK ALANLAR

Doada manyetik alanlarn varl demir filizinin tanecikleri ekme zellii ile ortaya
kar. Manyetik zellikler gsteren demir filizi doal mknats olarak adlandrlr. Bu
mknatsn kuzey ve gney kutuplar N ve S harfleri ile gsterilir.

co
m

Bir I doru akm tayan bir akm eleman da stasyoner manyetik alan retir. Sa el
kuralna gre sa elin ba parma akm ynne iaret ederken ve akm eleman avu
iinde iken drt parmak manyetik alan ynne iaret eder.

ri.

Stasyoner zamanla deimeyen demektir. Elektrostatik alan statik ykler tarafndan

retilirken, stasyoner manyetik alan hareket eden ykl paracklar tarafndan retilir. Bu
ykl paracklar bir elektrik akmna neden olur ve elektrik akm bir stasyoner manyetik
alana yol aar.

tla

1.1 Tanmlar
Tanm 1-Manyetik endksiyon

de

rs

no

Dzgn manyetik alan iinde alanla as yapan v hznda bir q yk konduunu

dnelim.

em

w
.e

O zaman F q (v B ) . Sol el kuralna gre: Alan sol el avu iine girecek (alan yn;
alana sokulan mknats ibresinin kuzey kutbunun bakt yn, dolays ile yukardaki

ekilde N den S ' ye), drt parmak v hzn gsterecek. Ba parmak kuvvet ynn
gsterir.

|F|
(Wb / m 2 ) ifadesi manyetik endksiyonu
| qv sin |
verir. (Yn ise yukarda tanmlanan alan yn ile ayn)

w
w

| F || q (v B) || Bqv sin | | B |

Tanm 2 Manyetik alan iddeti

B
H
( A / m)

Tanm 3 Yzeysel elektrik akm younluu

I
| J |
A

(A / m2 )

B n dS

co
m

Tanm 4 Manyetik ak
(Wb)

Tanm 5 Manyetomotor kuvvet

( A)

ri.

H dl

( Henry ) 1

Tanm 7 Vektr potansiyel ( A)

B 0 B A

no

Rm

tla

Tanm 6 Manyetik Diren (Relktans)

rs

Tanm 8 Manyetik skaler potansiyel ( )

H 0

de

inde elektrik akm younluu bulunmayan ( J 0 ) bir blgede

em

1.2 Manyetik ortamlarn tanm ve zellikleri

B H ortamlarn manyetik olarak dorusallk, homojenlik ve izotropluk zelliklerini

belirleyen bantdr.

w
.e

Bir ok maddede B 0 ( H M ) bants mevcuttur. Burada

H : toplam manyetik alan iddeti ve

w
w

M : manyetik kutuplanmadr. M nin boyutu ( A / m ) dir. zotrop ortamlarda deneysel

olarak M m H bants bulunmutur. Burada m manyetik alnganlktr. Eer

yukardaki B ifadesinde yerine konursa B 0 (1 m ) H bulunur. Manyetik geirgenlik

katsays 0 (1 m ) dir. Bal geirgenlik r 1 m dir.

B 0 r H H .

Manyetik ortamlar snfa ayrlr.

1. Diyamanyetik ortamlar: m 0 ( r 1 ) . rnein bizmut ve bakr iin

r 0.99983 ve r 0.999991
2. Paramanyetik ortamlar: m 0 ( r 1 ) . rnein aluminyum iin r 1.00002 .

co
m

3. Ferromanyetik ortamlar: r nin 1 den ok byk deerler ald ortamlardr. r

manyetik alann deerine bal olarak deiir (dorusal olmayan ortam). rnek demir,
nikel, kobalt ve bunlarn alamlar.
1.3 Stasyoner manyetik alanlarn aksiyomlar

B 0

1.4 Stasyoner manyetik alanlarda snr koullar teoremi

tla

a) Manyetik olarak basit iki ortamn ara yzndeki koullar

ri.

H J,

H
)

n
dS

dl 0 bulunur.
S

de

H 1t

rs

no

i- Stasyoner manyetik alanlarn birinci aksiyom denklemi: (Yzeysel akm younluu yalnz

mkemmel iletkenlerle mmkn olduu iin) H 0 . Stokes teoremi ile

1. manyetik ortam

em

2. manyetik ortam
C
H 2t

m (birim vektr )

w
w

w
.e

H 1t H 1t m

H 2t H 2t m

l1 l m

l 2 l m

h l olduundan h boyunca integrale katk olmad varsaylabilir.

H
dl ( H 1t m) (l m) ( H 2t m) (l m) 0 H 1t H 2t .

ii- Stasyoner manyetik alanlarn ikinci aksiyom denklemi: B 0 olarak yazlr.

Diverjans teoremi ile BdV B n dS 0 bulunur.
V

B1n

co
m

n1
1. manyetik ortam

2. manyetik ortam

n2

n
dS

B
1n
1
2n
2
1n
1
2 n n1

tla

n1 n 2 , h 2 S alnrsa,

ri.

B2n

no

ve nihayet B1n B2 n bulunur.

b) kinci ortam mkemmel geirgen bir ortamsa ( 2 ).

rs

H 2 0 . Bu durumda B H olduu iin B 2 0 olmas gerekmez.

H 1t H 2t 0, B1n B2 n .

H J

H
) n dS

J
n dS . Stokes teoremi ile
S

em

H
dl I

de

1.5 Ampere Teoremi

w
.e

1.5.1 Ampere teoreminin uygulamalar ve rnek problemler

w
w

1. ok ince ve sonsuz uzun akm elemannn rettii manyetik alan

H
dl I . Ayrca dairesel simetriden tr ve alann yalnz e bileenine sahip

olduu varsaym ile H H (r ) e olup H (r ) r d I , H

2 r

e bulunur.

co
m

2. Yarap a olan ve iinden I akm akan bir iletkenin iinde ve dndaki manyetik alan

a
C2

a) letkenin iinde I ksmi

I r
( ) ( A / m)
2 a 2

I I,

H r d 2 r H

de

b) letkenin dnda

r
H r d 2 r H I ( ) 2
a
C1

rs

I
r
r 2 I ( )2
2
a
a

tla

C1

no

ri.

C2

I , H

I
2 r

( A / m)

em

3. I akmn tayan sonsuz uzun ii bo akm elemannn blgesindeki manyetik alan

C3

w
.e

C2

C1

w
w

a) r a ; I 0 , H 0, H 0

b) a r b; S toplam (b 2 a 2 ), J

S toplam

I
(b a 2 )
2

I
(r 2 a 2 )
2
(b a )

S ksmi ( r 2 a 2 )

I ksmi J S ksmi

H r d H 2 r

I
I (r 2 a 2 )
2
2
(
r

a
)

( A / m)

(b 2 a 2 )
2 r (b 2 a 2 )

c) b r ; I I ,

H r d 2 r H

I , H

C3

I
2 r

co
m

C2

( A / m)

I
2I
2I
( j ), H 2
( j ), H 3
( i ), H 4
(i )
2 a
2 a
2 a
4 a

tla

no

H1

ri.

4. Dalmnn kesiti verilen ok ince ve sonsuz uzun drt akm elemannn O

noktasnda oluturaca manyetik alan

y
2I

a
X

a
O

.
2I

de

rs

3 X

em

2a

.I

w
w

w
.e

H H1 H 2 H 3 H 4

I 5
( j 2 j 2 i i )
( i 3 j)
2 a
2
2 a 2
I

5. Problem: Sonsuz uzun akm elemannn manyetik alan iindeki bir

dikdrtgensel ereve ekildeki gibidir. ereveden geen manyetik aky bulun.
y
I

X B

x
a
b

( 2 x ) dx dy 2 h ln ( a )

co
m

zm:

I

B n dS n k , B k (
)
2 x
S
(Weber )

y 0 x a

6. Problem: / 4 dzleminin 0.01 r 0.05 m ve 0 z 2 m ile tanmlanan

blmnden geen aky bulun. 2.5 A akm tayan bir akm eleman Oz ekseni

tla

ri.

boyuncadr. 0 4 10 7 ( H / m )

no

zm:
z

de

rs

2 .5 A

2m
y

BH

w
w

w
.e

em

/ 4 0.01 m

2 r

e ,

dS dr dz , B n dS 0
S

I
e e dr dz ,
2 r

dr dz
4 10 2.5
dr dz 5 10 7
5 10 7 ln (5) 2 1.61 Wb
r
2 r
z 0 r 0.01
z 0 r 0.01
2

0.05 m

0.05

0.05

7. Problem: Kresel koordinatlarda bir vektr alan

verilmise P (2, , 0) noktasnda A y bulun. Not:

2

A 10 sin e olarak

ri.

tla

10 4 1

r
[ 2 sin(ar ) cos(ar )] e ( A / m) .
H
a
r a

Burada a
. letkendeki toplam akm bulun.
2 r0

co
m

A 1 1 Ar

[ ( A sin ) ] er [
(rA )] e
r sin
r sin r

.
Ar
1
] e
[ (r A )
r r

1
zm: A
[
(10 sin )] er [ ( r 10 sin )] e
r sin
r r

1

A | P 10 sin( ) e 5 e
2
2
8. Problem: Yarap r0 1 cm olan bir dairesel iletken u i alana sahiptir:

no

zm:
2

10 4 1
r
I H dl H (dr er r d e dz e z )
r[ 2 sin(ar ) cos(ar )] d
r a
a
0
2r0 2
r02
1
(10 2 ) 2 8
4
4
4
10 2 2 10 2 ( ) 10 8
10 8

( A) .

a
2.39 10 6

9. Problem: Serbest uzayda H

cos er ( A / m) olarak verilen bir alan
r

mevcuttur. , 0 z 1 m ile tanmlanan yzeyden geen manyetik aky

4
4
bulun.
zm:

de

rs

w
w

w
.e

em

/ 4

1m
y

/4

B 0 H cos e r (Wb / m 2 ) ,
r
/4
1

3

B n dS r ddz er ( cos ) er 4.24 (Wb)

r
z 0 / 4
2
10. Silindirik koordinatlarda B e (Wb / m 2 ) verilmektedir. 0.5 r 2.5 m ve
r

10

0 z 2 m ile tanmlanan dzlemsel yzeyden geen manyetik aky bulun.

2 2.5

2
B n dS e (dr dz e ) 6.44
r
0 0.5

(Weber)
Ir
e ile
2 a 2

co
m

11. Yarap a olan uzun dorusal bir iletken ierisinde ( r a ) H

verilen bir manyetik alan iddetine sahiptir. Dnda ise ( r a ) H

Her iki blgede J yi bulun. Not:

2 r

e dir.

tla

ri.

1 Az A
A A 1
A
A (

) er ( r z ) e [ (r A ) r ] e z dir.
r r
z
z
r

r
zm:

no

I r 1 I r2
I

a) r a iin: J H (
ez
) er
(
) ez
2
2
z 2 a
r r 2 a
a2

rs

Bylece J kesit alan olan a 2 zerine dzgn olarak dalm Oz ynnde bir
akma kar der.

w
w

w
.e

em

de

I 1

b) a r iin: J H (
) er
(r
) ez 0 .
r r 2 r
z 2 r

11

1.6 Bir iletkene etkiyen manyetik kuvvetler

co
m

Ayn bir noktasal yk iin olduu gibi, iinden akm geen bir iletken zerine de bir kuvvet
etkir. Gerekte bu kuvvet akm oluturan serbest elektronlar zerine etkiyen manyetik
kuvvetlerin bir sonucudur. rnein elektrik motorlarnn rotor diye adlandrlan dnen
ksmlarn veya l aletlerinin sarglarn dndren kuvvetler bu manyetik kuvvettir.

B
I

ri.

tla

no

ekilde B dzgndr ve iletken endksiyon izgilerine diktir. letkenden geen akm yn

saa doru olduu iin serbest elektronlar sola doru hareket eder. Eer elektronlarn hz v

f B e v sin B e v ( 90 o )

rs

yk e ise ( e 1.6 10 19 C ) her bir elektrona etkiyen kuvvet

q nel S
l

n e v S . nk
v.
t
t
t

em

de

olacaktr. te yandan eer birim hacm iindeki serbest elektron says n ile gsterilirse,
telden geen I akm iin unu yazabiliriz:

Bu iki bantdan bir elektrona etkiyen kuvvet olarak

BI
nS

w
.e

yazlabilir. Uzunluu l olan bir teldeki serbest elektronlarn says N l S n olduundan bizim
tel paramza etkiyen kuvvet

w
w

F nf N

BI lSnBI

lBI
nS
nS

olarak bulunur. Elektronlara etkiyen kuvveti bulmak iin q e diyerek f e v B

yazabiliriz. Elektronlarn hz v sola doru olduundan bu ifadeye gre kuvvetin yn ekil

dzlemine dolaysyla iletkene diktir ve ne dorudur. Bu yn sol el kural ile saptanabilir:
alan sol el avu iine, drt parmak akm ( q hareket) ynn gsterirken ba parmak kuvveti

gsterir.

12

Yukardaki son denklem yalnz iletken alana dikse geerlidir. Eer iletken yn
manyetik alan yn ile asn yaparsa bu denklem u biimi alr:
F B l I sin .

co
m

Eer akm yn yani e v ile ayn yne sahip uzunluk vektr l ile gsterilirse,

F Il B

ri.

cva

tla

olur.

rs

no

cva

Elde edilen bu banty yukardaki deney dzenei ile gereklemek mmkndr.

de

Eer manyetik alan dzgn deil veya iletken paras bir dorusal izgi deilse
yukardaki bantlar kullanamayz. Ayn ey alan dzgn deil ve iletken paras bir
dorusal izgi deilse de dorudur.

em

Byle bir durumda akm ynndeki uzunluk eleman (diferansiyel uzunluk vektr)

ds ve manyetik endksiyonun B olduu bir noktada bu uzunluk elemanna etkiyen kuvvet

dF I ( ds B )

w
w

w
.e

olur. | dF | dF I ds B sin olup, burada , B ve ds arasndaki adr. dF nin yn hem ds

ve hem de B ye diktir. Bu nedenle bu iki vektrn tanmlad dzleme diktir. letkenin

tamamna etkiyen kuvvet ancak entegrasyon ile bulunabilir.

ds

dF

13

1.7 Akm tayan ereveye etkiyen kuvvetler

F1

.I

a
sin
2

ri.

u
a/2

no

a/2

tla

co
m

Aadaki ekilde dzgn manyetik alan iindeki dikdrtgensel tel sarg gsterilmektedir.
Sarg dzlemi normali ve manyetik alan yn arasndaki a dr.

F2

1 no.lu kenarda ( b uzunluklu) akm ne doru:

de

rs

Alan avu iine

Akm kat dzlemine dik (ne doru)
Kuvvet kat dzleminde, yukar doru
2 no.lu kenarda ( b uzunluklu) akm arkaya doru: Alan avu iine
Akm kat dzlemine dik (arkaya doru)
Kuvvet kat dzleminde, aa doru

w
w

w
.e

em

Yukarda belirtildii gibi sol el kural ile 1 ve 2 no.lu kenarlara etkiyen kuvvetlerin eit
genlikli ve zt ynl olduu grlebilir. Fakat uygulama dorultular farkldr. F1 F2 B b I
olduu iin bu kuvvetler dan bamszdr. ( ' / 2, B l I sin ' B b I ) . Dier iki
kenara etkiyen kuvvetler eit genlikli ayn dorultulu fakat zt ynldr. Bu nedenle
bilekeleri sfrdr.
Ayn uygulama dorultularna sahip olmayan F1 ve F2 kuvvetlerinin O noktasna gre
momentleri:
a
a
M F1 sin F2 sin F1 a sin
2
2
M F1 a sin B a b I sin B S I sin
1.8 rnek Problemler
a) B 0.5 (Tesla ) olan dzgn manyetik alan iinde bulunan ve iinden I 20 ( A) geen
telin her metresine etkiyen kuvvet 90 0 , 60 0 , 30 0 iin hesaplanacaktr.
zm:
F90o B l I sin 0.5 1 20 sin 900 10 ( N ) ,

F60o B l I sin 0.5 1 20 sin 60 0 8.66 ( N ) ,

14

F30o B l I sin 0.5 1 20 sin 300 5 ( N ) .

co
m

b) Kinetik enerjisi K 2.5 MeV olan bir proton B 0.8 (Tesla ) olan dzgn manyetik alan
iinde endksiyon izgilerine dik olarak hareket ettiine gre paraca etkiyen kuvveti
bulun.
Not: Protonun ktlesi m p 1.7 10 27 (kg ), 1eV 1.6 10 19 ( Joule), q p 1.6 10 19 (Coul.)
zm:
2K
1
K 4 10 13 ( Joule) m p v 2 , v
2.17 10 7 (m / s )
2
mp

F q p v B 1.6 10 19 2.17 10 7 0.8 2.76 10 12 ( N ) 2.82 10 11 (kg )

rs

no

tla

ri.

( 1 N 0.102 kg )
c) Yukardaki ekildeki ereveye etkiyen moment, dzgn manyetik alann ereveden
geirdii
manyetik
ak
bulunacaktr.
B 0.2 (Tesla ), I 5 ( A), W 10 ( sar m ) ,
a b 10 (cm ) . Manyetik alan ereve dzlemi ile 60 0 asn yapmaktadr.
zm:
ekildeki iaretlemelere bakarak:
( 90 0 30 0 )
a
M 2 ( F1 sin ) B b I a sin B S I sin
2
M 10 (0.2 100 10 4 ) 5 sin 30 0 0.05 ( Nm)
B S cos 0.2 100 10 4 cos 30 0 1.732 10 3 (Weber )

w
.e

em

de

d) z 0, x 4 ( m ) ye yerletirilmi 2.5 ( m) uzunluklu bir iletken j ynnde 12.0 Ampere

i k
deerinde bir akm tamaktadr. Eer iletkene etkiyen kuvvet
ynnde 1.2 10 2 ( N )
2

iddetinde ise, blgedeki dzgn alan B yi bulun.

zm:

2 i k
F I l B 1.20 10 (
) 12(2.5 j ) ( B x i B y j B z k ) 30 ( B x k B z i )
2
4

4 10
Bx Bz
(T ) ve B nin B y bileeni herhangi bir deeri alabilir.
2
e) ekildeki iletkeni bir tam tur hareket ettirmek iin yaplmas gereken ii bulun. Silindirik

koordinatlarda B 2.5 10 3 e r (T ) ve I 45 .0 ( A) dir. r 0.03 ( m ) dir.

w
w

0.10 m

15

F I l B 45(0.1) e z ( 2.5 10 3 e r ) ( Newton ) ,

2
2

3
3
W F dl 11.25 10 e (r d e ) 11.25 10 r d 11.25 10 3 0.03 2
0

co
m

W 2.12 ( mJoule )

1.9 Biot-Savart Teoremi

X P ( x, y , z )

r'

ri.

R
I
X
P' ( x' , y ' , z ' )

tla

de

rs

no

I dl ' R
Biot- Savart teoremi R r r ' olmak zere, H
dir.
4 R 3
1.Biot-Savart Teoremi Uygulamalar
a) Sonsuz ince, sonsuz uzun, akm tayan filamann manyetik alan

em

dl '
I
r'

O
r

w
.e

dl ' dz ' e z ,

R r r ' a er z ' e z

w
w

adz ' e

Ia
I dl ' R
I dz ' e z (a er z ' e z ) I
dz '
H

e
3
2
2 3/ 2
2
2 3/ 2
2
2 3/ 2

4 R
4
4 [a ( z ' ) ]
4 [a ( z ' ) ]
[a ( z ' ) ]
Ia
I
I
I
I

z'
z'
H
| e
e ( A / m)

| e (
) e
2
2
2
2
2
4 a z ' a
4 a z ' a
4 a 4 a
2 a

16

b) Sonsuz ince, sonlu uzunluklu, akm tayan filamann manyetik alan

1
2
a

r'

ri.

co
m

I dz 'R
I dz
sin
dH

dH

4 R 3
4 R 2

no

R r r ' OP OK a er z ' e z

tla

dz ' R dz ' e z (a er z ' e z ) a dz ' e

I
dz '
sin 2 ,

4
R

de

rs

a dz ' e
dz ' R
a dz '
dz '
dz '
|
||
|
sin( ) 2 sin 2
3
2
2
RR
R
RR
R
R
a R sin( ) R sin

em

z ' a cot
1
d
sin 2
(B)

1
I 2
I
a
sin
sin d (nk a R sin )
d

4
4 a 1( A)
sin 2 R 2

w
w

w
.e

dz ' a

4a

(cos 1 cos 2 )

90 0 sin cos ve d d dr.

dH

I
4 a

cos d H

I
4 a

(sin 2 sin 1 ) e

17

c) Sonsuz ince, yar sonsuz, akm tayan filamann manyetik alan

Yukardaki problemde z a tan olduu iin 2 , pozitif z ynnde olduundan (+)

I
H
(sin 2 sin 1 ) e ,
4 a

ri.

1 / 2 ( z tarafnda), 2 0 ,

co
m

alnmal ve 1 , negatif z ynnde olduundan (-) alnmaldr. Buna gre:

I
I

H
[0 sin( )] e
e .
4 a
2
4 a

tla

no

1 / 2 ( z tarafnda),
2 / 6
90 0
P

w
.e

em

w
w

I
3I

H
[0.5 sin( )] e
e .
4 a
2
8 a

de

30 0

( z tarafnda),

rs

1 / 2 ( z tarafnda),
1 / 6 ( z tarafnda),

I
I

H
[sin( ) sin( )] e
e
4 a
6
2
8 a

18

d) Problem: ekildeki dikdrtgen sarmda I akm akmaktadr. Merkezde manyetik

endksiyon vektr nedir? 0

co
m

2a

ri.

2b

tla

zm:

no

1
b

B BC B AD

de

0 I
I
I
a
a
a2
(sin 2 sin 1 ) 0 (
) 0

4 b
4 b a 2 b 2
2 ab a 2 b 2
a2 b2

em

B AB BCD

rs

0 I
I
I
b
b
b2
(sin 2 sin 1 ) 0 (
) 0

4 a
4 a a 2 b 2
2 ab a 2 b 2
a2 b2

w
.e

B M 2 B AB 2 B BC

I
0
b

I
0
2
2
a
a b
a

0 I a 2 b2
I

0
a2 b2
2
2
2
2
ab a b
ab
a b
b

w
w

e) Problem: ekildeki P noktasndaki manyetik endksiyon vektrn bulun.

B3

B13

a 50 cm , I 15 A

B1

a
IX
1

.
2

2I

X
3

19

zm:

| B2 | 0

I
2 a

I
2 r1

4 10 7 15
2 50 2 10 2

4.25

( Tesla )

4 10 7 30
12 ( Tesla )
2 0.5

2
| B13 | B1 | cos 45 0 2 4.25
2 6
2

( Tesla )

ri.

| B || B2 | | B13 | 12 6 6 ( Tesla)

u2

dH r

dH z

de

rs

no

dl ' u
1

tla

f) Tek bir spirin manyetik alan

co
m

| B1 || B3 | 0

R a1u1 a 2 u 2 , olup dl ' u1 (yarap n ve teet) ve dl ' u 2 ( u 2 spir

dzlemine diktir). O halde dl ' R .

B- dH r , Oz ye dik olan spir dzlemine paraleldir. Biot-Savart teoremine gre ayn

zamanda dl ' ne diktir. O halde spir dzleminde bulunan ve dl ' ne dik olan u1 e

paraleldir. u 2 hem dH r hem de u1 e diktir. Dolays ile kendilerini birletiren Oz

ekseni ve bu nedenle dH z ile birlikte u1 , dH r hep ayn dzlemin iindedir.

w
w

w
.e

em

A-

, sin

a
R

I | dl ' R |
I dl '
,
olup

|
sin
|
| dH |
d
l
' R 0 den tr, / 2 .
4
4 R 2
R3

a d
I dl '
I
2
2
2
,
,

dl
'

a
d
,
R

z
| dH |
|
d
H
|
2
2
4 R
4 ( a z 2 )

a d a
I a 2 d
I

dH z | dH | sin
4 (a 2 z 2 ) R 4 (a 2 z 2 ) 3 / 2

20
2

I a 2 d
I a 2 2
I a2
Hz

2
2 3/ 2
4 (a 2 z 2 ) 3 / 2 2(a 2 z 2 ) 3 / 2
0 4 ( a z )

dH r in hibir katks yoktur.

co
m

g- Problem :
N, I

N 100 , I 4 A ise , a) | H O | =? ( z 0 )

a 0 .5 m

HP

2m

tla

no

zm:

I a2
I
N 400 ( A / m)
N
2 3/ 2
2a
2(a )

rs

a) | H O |

b) | H P | ? ( z 2 m )

ri.

HO

de

4 100 0.25
b) | H P |
5.706 ( A / m)
2( 4 0.25) 3 / 2

h- Solenoid sargnn alan

em

XXX X XX

w
w

w
.e

.....

2
P

NI
a2
z
dH z
l
2[a 2 (d z ) 2 ]3 / 2
a
a
1
tan , d z
dz a ( 2 ) d
dz
tan
sin

21

dH z

Nz I 1
a2

2
1
2l a
a
2[a 2
]3 / 2
2
sin 3
tan

NI

2l sin d
1

NI
(cos 1 cos 2 )
l

co
m

Nz I
dH z
l

h- Problem:

XXX X XX

ri.

tla

no

.....
alan iddeti bulunacaktr.

NI
(cos 1 cos 2 ), cos 1
2l

l/2
a (l / 2 ) 2
2

0.9749

em

a) H z

de

zm:

rs

a 4 cm , l 35 cm , N 500 sarim , I 1.5 A iin a) ortadaki ve b) ulardaki manyetik

2 180 0 1 ,

500 1.5
2 (0.9749 ) 2089 ( A / m)
2 0.35

w
w

w
.e

HM

cos 2 cos 1 0.9749

b)

Hz

l
NI
(cos 1 cos 2 ), 1 90 0 , cos 2
2l
a2 l 2

(Not: 2 180 0 1 )

HO

NI
2l

l
a l2
2

1065 ( A / m) .