T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN
GLENDRLMES PROJES)

MOTORLU ARALAR TEKNOLOJS

TEMEL ELEKTRK ELEKTRONK1

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile
onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak
yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda
amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim
materyalleridir (Ders Notlardr).

Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye

rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve
gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda
uygulanmaya balanmtr.

Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii

kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas
nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir.

rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik

kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler.

Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr.

Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda

satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3
1. TEMEL ELEKTRK ............................................................................................................ 3
1.1. Elektrik Prensipleri....................................................................................................... 3
1.1.1. Atomun Yaps (Elektron Ak, Madde, Element).............................................. 3
1.1.2. Statik Elektrik ...................................................................................................... 6
1.1.3. Dinamik (Hareketli) Elektrik ............................................................................... 6
1.1.4. Elektrik Akm eitleri ........................................................................................ 7
1.1.5. letkenler, Yaltkanlar, Yar letkenler ve Direnler ............................................ 8
1.1.6. Elektrik Akmnn Elde Edilme Yntemleri....................................................... 10
1.1.7. Elektrik Akmnn Meydana Getirdii Etkiler ................................................... 12
1.2. Elektrik l Birimleri............................................................................................... 12
1.2.1. Gerilim Fark Birimi (Volt)................................................................................ 12
1.2.2. Akm iddeti Birimi ( Amper ) .......................................................................... 14
1.2.3. Diren Birim (Ohm)........................................................................................... 15
1.2.4. G Birimi (Watt) .............................................................................................. 16
1.3. Ohm Kanunu .............................................................................................................. 18
1.4. Elektrik l Aletleri ................................................................................................. 19
1.4.1. Voltmetre ........................................................................................................... 19
1.4.2. Ampermetre ....................................................................................................... 20
1.4.3. Ohmmetre........................................................................................................... 22
1.4.4. Avometre ( Multimetre) ..................................................................................... 23
1.4.5. Kablo st Ampermetre .................................................................................... 25
UYGULAMA FAALYET.............................................................................................. 27
LME VE DEERLENDRME.................................................................................... 29
RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 31
2. ELEKTRK DEVRELER ................................................................................................. 31
2.1. Elektrik Devre Elemanlar.......................................................................................... 31
2.2. Seri Devre................................................................................................................... 33
2.3. Paralel Devre.............................................................................................................. 34
2.4. Kark Devre ............................................................................................................. 36
2.5. Elektrik Devrelerinde Voltaj Dmesi ....................................................................... 36
UYGULAMA FAALYET.............................................................................................. 38
LME VE DEERLENDRME.................................................................................... 42
3. MANYETZMA VE ESASLARI ...................................................................................... 44
3.1. Manyetik Alann Tanm Ve zellikleri .................................................................... 44
3.2. Elektrik Alannn Manyetik Etkisi ............................................................................. 45
3.3. Elektromknatslar ...................................................................................................... 46
UYGULAMA FAALYET.............................................................................................. 48
LME VE DEERLENDRME.................................................................................... 50
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 51
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 52

AIKLAMALAR

AIKLAMALAR
KOD

522EE0008

ALAN

Motorlu Aralar Teknolojisi Alan

DAL/MESLEK

Ortak Alan

MODLN ADI

Temel Elektrik ve Elektronik 1

MODLN TANIMI

Temel elektrik prensipleri, elektrik lme aletleri, elektrik

devre eitleri ve elemanlar hakknda bilgi ieren retim
materyalleridir.

SRE

40/32

N KOUL
YETERLK

Temel elektrik ve elektronik ilemlerini yapmak

Genel Ama
Temel elektrik bilgilerine sahip olacaksnz. Ara zerinde
elektrik devrelerinin arzalarn tehis etmede gerekli alt yapy
kazanabileceksiniz.
Amalar

MODLN AMACI

ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
LME VE
DEERLENDRME

Basit elektrik devrelerini elektrik ve elektronik devre

elemanlar kataloglarna ve standart deerlerine uygun
kurabilecek ve gerilim, akm iddeti, diren arasndaki
banty devre zerinde bulabileceksiniz.
Seri, paralel, kark elektrik devrelerini elektrik ve elektronik
devre elemanlar kataloglarna ve standart deerlerine uygun
kurabilecek ve lm yapabileceksiniz.
Elektriin manyetik ve kimyasal etkisi deneyini elektrik ve
elektronik devre elemanlar kataloglarna ve standart
deerlerine uygun yapabileceksiniz.
Elektrik ve Elektronik devre elemanlar, deney panolar,
avometre ( analog ve dijital)
Her faaliyet sonunda lme ve deerlendirme sorular
uygulanarak renci kendini kontrol edecektir.

ii

GR
GR
Sevgili renci,
inde bulunduumuz a bilgi ve iletiim adr. Teknolojideki birok yenilikler bu
ada bulunmu ya da gelitirilmitir. Kimyadan otomotive, tptan endstriye elde edilen
tm baarl sonular insanlarn daha rahat, daha salkl ve daha gven iinde yaamalarn
salamtr. Bu gelimelerin hepsinin de altnda elektrik ve elektronikte elde edilen baarl
sonular yatmaktadr. rnein aydnlatmada, stmada, elencede, bilgisayar teknolojisinde
ve Internet iletiiminde kullanlan tm paralar elektrik ve elektronik prensiplerle alan
elemanlardan olumaktadr.
nsanolunun ilk zamanlar byk korkular yaad, sonra tapnd (yldrm gibi)
elektrik gnmzde adeta her eyimizi kuatan bir enerji haline gelmitir. ehirde elektrik
kesildii an neredeyse tm yaamn durduuna hepimiz tank olmuuzdur. O zaman nedir
bizi bu kadar etkileyen?
te elektrik denilen olgu, atomik bir parann hareketinden baka bir ey deildir.
Hayatmz kolaylatran, gzelletiren ve hzlandran
Bu modlde elektriin ne olduunu, eitlerini, kullanm alanlarn, elektriksel
byklkleri ve lmlerini, elektrik devre elemanlarn, balant eitlerini ve elektrik
motorlarnn alma prensiplerini reneceksiniz. Sizden ncekilerin gelitirip buraya kadar
getirdiklerini sizler daha da ileriye tayacak ve otomotiv teknolojisine yeni katklar
salayacaksnz.
zellikle son yllarda retilen aralarda ve retim merkezlerinde robotlarn
kullanlmas, tm ilerin bilgisayar destekli yaplmas ve otomotivde retilen tm sistemlerin
(hidrolik-pnmatik, mekanik gibi) elektrik ve elektronik kontroll olmas nedeni ile bu
modl imdi ve gelecek yllarda da kullanabileceiniz nemli bir kaynak olacaktr.

RENME FAALYET1

AMA

RENME FAALYET-1

Basit elektrik devrelerini elektrik ve elektronik devre elemanlar kataloglarna ve

standart deerlerine uygun ekilde kurabilecek ve gerilim, akm iddeti, diren arasndaki
banty devre zerinde bulabileceksiniz.

ARATIRMA

Elektronik devre elemanlarnn eitlerini piyasada bulunan elektrik ve

elektronik para satclarndan temin ederek inceleyip yaps hakknda bilgi
edinerek bir rapor halinde snfa ve retmeninize anlatnz.

1. TEMEL ELEKTRK
1.1. Elektrik Prensipleri
1.1.1. Atomun Yaps (Elektron Ak, Madde, Element)
Atom: Bir elementin btn kimyasal zelliklerini tayan en kk birimidir. Atom,
blnebilir bir btndr. Bir ekirdekle bunun evresinde dolaan elektronlardan oluur.
ekil 1.1 de grld gibi. Atomun bykl elementlere bal olarak byk bir
deiiklik gstermez. Buna karlk, ekirdein bykl ktlesiyle doru orantl olarak
artar. Atom ekirdeinde art (+) elektrik ykl protonlarla, elektrik yk olmayan ntronlar
bulunur. Bir atomun ekirdeinin evresinde, proton says kadar elektron dner. Her
elektron (-) eksi elektrik yk tar. Atom denilince elektriksel adan yksz bir birim akla
gelmelidir.
Elektronlar, ekirdein evresinde belirli enerji dzeylerinde, belirli saylarda,
maksimum 7 yrnge zerinde hareket eder. Her yrnge belli sayda elektron alabilir (2, 8,
18, .....). Bir atomun en d enerji dzeyinde en az 1 en ok 8 elektron bulunabilir. En d
enerji dzeyinde 8 elektron bulunduran elementler soy gazlardr. Bir soy gaz olan helyum bu
kuraln dnda kalr, nk helyumun en d enerji dzeyinde iki elektron bulunur. teki
elementlerse en d enerji dzeylerinde 8 elektron olmas eilimi gsterir ve bu dzeydeki
elektron saylarn 8 yapmaya alr. Sekiz elektrondan fazla elektronu olan atomlar elektron
verir ve sekiz elektrondan eksik elektronu olanlar da evredeki bir elementten fazla
elektronlar alr. Bylece iki element arasnda elektron alverii olur. Bir atomun en d
yrngesinde 8 elektron bulundurmak iin elektron alverii yapmas olayna, oktete
ulama, denir.
Baz maddelerin atomlar elektron vermeye yatkndr. Bir atomun d yrngesinde
drtten az elektron varsa madde iletken, drtten fazla elektron varsa yaltkan nitelii kazanr.
Elektron says drtse madde yar iletkendir (silisyum, germanyum, karbon ).
3

ekil 1.1: Atomun yaps

Birok atom yan yana dizildiklerinde

birbirlerine balanp kristal yap oluturur. Bu
balant d yrngedeki valans elektronlar
ortak kullanlarak oluturulur. Bu balantya
kovalant ba, (Covalent Bonding) ad
verilmektedir. (ekil 1.2).
ekil 1.2: Atomun yapsnn dizilii

Yandaki ekil 1.3 te gsterilen silikon

atomunun elektronlar en i yrngede 2 adet,
ortada 8 adet ve en dta ise 4 adet olarak
dizilmitir. Bunlarn i ve orta yrngede olan
10 tanesi atomun ekirdeine olduka sk bal
olup en dtaki 4 adedi ise gevektir. En dtaki
4 adet valans elektron, yar iletken iindeki
elektrik akmn saladklar iin ayrca
nemlidir. ekil 1.3 te grlmektedir.

ekil 1.3: Silikon atomu

ekil 1.4 te bir atomdaki elektrik ykleri grlmektedir.

Ntr

Eksi yk
ekil 1.4: Atomun elektrik yk

Elektron Ak
Potansiyel fark sonucu iletkendeki elektronlarn hareketine elektron ak denir. Bu
akn olabilmesi iin rete, potansiyel fark, iletken ve devrenin kapal olmas gerekir. ekil
1.5 te elektron ak grlmektedir.

ekil 1.5: Elektron ak

Madde: Uzayda yer kaplayan arl ve hacmi olan her eye madde denir.
Maddenin Fiziksel Halleri
Atom ya da molekl denilen tanecikler birbirine ok yaknsa, birbirinden bamsz
hareket edemiyorsa, hareketleri sonucunda maddenin ekli deimiyorsa bu durumda madde
KATI' dr. Eer tanecikler aras uzaklk biraz artm, tanecikler birbirinden ksmen bamsz
hareket edebiliyorsa ya da tanecikler birbiri zerinden kayyorsa (madde bir yerden bir yere
akyorsa) o zaman bu madde SIVI' dr. Maddenin tanecikleri birbirinden bamsz hareket
ediyorsa, koyulduklar btn kaplar dolduruyorsa o zaman bu madde GAZ' dr. Bu kat, sv
ve gaz olma durumlarna maddenin FZKSEL HALLER denir.
Element: Doada saf olarak bulunan basit maddelere denir.(alminyum, altn, gm,
krom vb.) Elementler bir araya getirilerek bileikleri veya alamlar oluturur. rnein
hidrojen ile oksijen birletirilerek su oluturmalar gibi.
Elektrik Akm Nasl Oluur

Elektrik, duraan ya da devingen, ykl paracklarn yol at fiziksel olgudur.

Elektrik olgusunda rol oynayan temel parack, yk negatif iaretli olan elektrondur.
Elektriksel olgular ok sayda elektronun bir yerde birikmesiyle ya da bir yerden baka yere
hareket etmesiyle ortaya kar. ekil 1.9 da grlmektedir.

ekil 1.9: Elektronlarn ak srasndaki sahip olduklar elektrik yk

imdi atomun ekirdeini bir mknats gibi dnelim. Bu mknatsn metal bir paray
ekmesine izin verelim. Bu paray mknats zerinden almamz g olacaktr. Paray
mknatstan uzaklatrdka, mknatsn para zerindeki ekim gc azalacak, bizim de
paray mknatsn ekim gcnden koparmamz kolaylaacaktr. Atomdaki ekirdein pozitif
yk tad iin, negatif yk tayan elektronlar ve kendisine yakn yrngedeki elektronlar
daha kuvvetli ekeceini dnrsek d yrngedeki elektronlar daha az bir enerji ile
atomdan koparlabilir. D yrngedeki elektronlar s, k, radyasyon gibi yntemlerle
koparmak mmkndr. Bir madde iindeki elektronlar bu tr etkilerle koparlrsa elektronlar
serbest elektron olarak dolarlar. Elektrik akmn elektronlar saladna gre bir maddeden
elektrik akm geebilmesi iin serbest elektronlara ihtiya vardr.
Bildiiniz gibi metallerin atomlarndaki elektron saylar metalin cinsine gre deiir.
letken maddelerin atomlarnn son yrngelerinde 4 'ten az elektron bulunur. Atomlar bu
elektronlar 8 'e tamamlayamadklar iin serbest brakrlar. Bu yzden bir iletken maddede
milyonlarca serbest elektron bulunur. Bu maddeye elektrik uygulandnda elektronlar
negatif (-) 'ten pozitif (+) ynne doru hareket etmeye balar. Bu harekete "elektrik akm"
denir. Birimi ise "Amper" dir. letkenin herhangi bir noktasndan 1 saniyede 6,28.1018
elektron gemesi 1 Amperlik akma eittir. Akmlar "doru akm" (DC) ve "alternatif akm"
(AC) olarak ikiye ayrlr.
1.1.2. Statik Elektrik
Statik elektrik durgun elektrik demektir. Bir maddeyi oluturan atomlardan srtnme
gibi d tesirlerle elektron koparlrsa elektron kaybeden bu atomlar pozitif elektrik ykyle
yklenmi olur. Bu elektronlar alan atomlar da negatif elektrik ile yklenir. D tesirlerle
yaplan elektron al verileri, atomlarn en d yrngelerinde meydana gelir. Maddelerde bu
ekilde elektrik dengesizlii yaratlmasna, statik elektrik yklenmesi, denir. rnein san
taranmasyla, taran kt paralarn ekmesi, taran statik elektrikle yklendiini gsterir.
Karanlkta karlan yn kazan ses karmas ve grlen parltlar, statik elektriin bir
sonucudur.
1.1.3. Dinamik (Hareketli) Elektrik
Pozitif ve negatif elektrik yk ile yklenmi iki madde, elektronlarn geiini
salayabilen bir yol ile birletirilirse maddelerin birindeki fazla elektron dier maddeye hzla
6

hareket ederek elektron ak oluturur. Deiik yklere sahip bu iki madde arasndaki
elektron akna elektrik akm, bu olaya da hareketli elektrik denir. Elektron ak elektriksel
ynden denge salanana kadar devam eder. Elektrik akmnn tesirinden yararlanabilmek iin
akn devaml hale getirilmesi gerekir. Bunu salayabilmek iin kutuplar arasnda srekli
elektron fark yaratabilecek bir kaynan (retecin) bulunmas gerekir. Devrede elektriin
akndan etkilenen bir eleman(alc) ve gerektiinde elektrik akn durduran veya balatan
bir anahtar olmaldr. Baz durumlarda alcnn emniyetini salamak amacyla devreye bir
sigorta eklenir. retecin elektron fazlal olan ucuna negatif kutup, elektron eksiklii olan
ucuna da pozitif kutup denir. Elektronlarn alc zerinden geii alcnn yapsna gre s,
k gibi etkiler oluturur.
1.1.4. Elektrik Akm eitleri
1.1.4.1. Alternatif Akm(AC)
Alternatifin kelime anlam "Deiken" dir. Alternatif akmn ksa tanm ise "Zamana
bal olarak yn ve iddeti deien akmdr." Alternatif akm byk elektrik devrelerinde ve
yksek gl elektrik motorlarnda kullanlr. Evlerimizdeki elektrik, alternatif akm snfna
girer. Buzdolab, amar makinesi, bulak makinesi, aspiratr ve vantilatrler alternatif
akmla alr. Televizyon, mzik seti ve video gibi cihazlar ise alternatif akm doru akma
evirerek kullanr. ekil 1.10da alternatif akmn diyagram grlmektedir.

ekil 1.10: Alternatif akm

1.1.4.2. Doru Akm (DC)

Doru akmn ksa tanm "Zamana bal olarak yn ve iddeti deimeyen akma
doru akm denir" eklindedir. Doru akm genelde elektronik devrelerde kullanlr. En ideal
doru akm en sabit olandr. En sabit doru akm kaynaklar da pillerdir. Bir de evimizdeki
alternatif akm doru akma dntren dorultmalar vardr. Bunlarn da daha sabit olmas
iin DC kaynaa Regle Devresi eklenir. ekil 1.11de doru akm grafii grlmektedir.

ekil 1.11

1.1.5. letkenler, Yaltkanlar, Yar letkenler ve Direnler

letkenler: Bir maddenin iletkenliini belirleyen en nemli faktr, atomlarnn son
yrngesindeki elektron saysdr. Bu son yrngeye "valans yrnge" zerinde bulunan
elektronlara da "valans elektron" denir. Valans elektronlar atom ekirdeine zayf olarak
baldr. Valans yrngesindeki elektron says 4 'ten byk olan maddeler yaltkan 4 'ten
kk olan maddeler de iletkendir. rnein bakr atomunun son yrngesinde sadece bir
elektron bulunmaktadr. ekil 1.12de grld gibi. Bu da bakrn iletken olduunu
belirler. Bakrn iki ucuna bir elektrik enerjisi uygulandnda bakrdaki valans elektronlar
g kaynann pozitif kutbuna doru hareket eder. Bakr elektrik iletiminde yaygn olarak
kullanlmaktadr. Sebebi ise maliyetinin dk olmas ve iyi bir iletken olmasdr. En iyi
iletken altn ve gmtr.

ekil 1.12: letken atomunun yaps

Yaltkanlar: Yaltkan maddelerin atomlarnn valans yrngelerinde 8 elektron

bulunur. Bu tr yrngeler doymu yrnge snfna girdii iin elektron alp verme gibi bir
istekleri yoktur. Bu sebeple de elektrii iletmezler. Yaltkan maddeler, iletken maddelerin

yaltmnda kullanlr. Yaltkan maddelere rnek olarak tahta, porselen, cam ve plastii
verebiliriz.
Yar letkenler: ekil 1.13de grdnz gibi yar iletkenlerin valans
yrngelerinde 4 elektron bulunmaktadr. Bu yzden yar iletkenler iletkenlerle yaltkanlar
arasnda yer almaktadr. Elektronik elemanlarda en yaygn olarak kullanlan yar iletkenler
Germanyum ve Silisyumdur. Tm yar iletkenler, son yrngelerindeki atom saysn 8 'e
karma abasndadrlar. Bu nedenle saf bir germanyum maddesinde komu atomlar son
yrngelerindeki elektronlar Kovalent ba ile birletirerek ortak kullanrlar. Aadaki
ekilde Kovalent ba grebilirsiniz. Atomlar arasndaki bu kovalent ba germanyuma
kristallik zellii kazandrr. Silisyum maddesi de zellik olarak germanyumla hemen hemen
ayndr. Fakat yar iletkenli elektronik devre elemanlarnda daha ok silisyum kullanlr.
Silisyum ve Germanyum devre eleman retiminde saf olarak kullanlmaz. Bunlara katk
maddeleri eklenerek pozitif ve negatif maddeler elde edilir. Pozitif (+) maddelere "P tipi",
negatif (-) maddelere de "N tipi" maddeler denir. ekil 1.13te grld gibi.

ekil 1.13

Direnler: Elektrik akmn geiine zorluk gsteren elemanlardr. zerinden elektrik

akm getii zaman elektrik enerjisini sya dntrrler. Elektrik ve elektronik devrelerde
kullanlan direnler nikel- krom alamndan ve karbondan yaplr. Farkl malzemelerden
yaplan direnlerde elektronik devrelerde kullanlmaktadr.
letken olarak bilinen bakr, alminyum, demir gibi metallerin de direnci vardr. Bu
iletkenler boylarnn ok uzun olmas durumunda zerinden geen akma diren gsterir. Bir
iletkenin direnci iletkenin boyuna, kesitine ve zdirencine bal olarak deiir.
zdiren: Bir metre boyunda bir milimetre kesitinde ve 25 C scaklktaki bir
malzemenin direnci, o malzemenin zdirenci olarak tanmlanr. zdiren ( ro ) harfi ile
gsterilir.
Bir iletkenin direnci R
l = letkenin boyu (

l
forml ile bulunur. Burada:
s
metre )

s = letkenin kesiti ( mm )
2

= letkenin z direnci ( . mm2/m )

rnek: Bakrdan yaplm bir iletkenin boyu 80 m, kesiti 0,5 mm2 olduuna gre iletkenin
direncini hesaplaynz. Bakr iin = 0,018 . mm2/m dir.

zm:
R=

0,018 80
2,88
0,5

olarak bulunur.

1.1.6. Elektrik Akmnn Elde Edilme Yntemleri

Elektrik akm bir elektron hareketidir. O halde elektrik akm elde edebilmek iin
elektronlar harekete geirmemiz gerekir. Bunun iin bir kuvvet kaynana (elektromotor
kuvvet e.m.k.) gerek vardr. Bu kaynak birka ekilde elde edilir:
Srtme ile
Basnla
Ik ile
Is ile
Kimyasal yolla
Manyetik yolla
Srtme ile Elektrik Elde Etme
Cam ubuun veya kehribarn kumaa
srtlmesi ile elde edilen durgun elektrii veya
yamurlu havalarda bulutlarn hareketiyle
oluan srtnmeden doan imek ve yldrm
olaylarn rnek verebiliriz. ekil 1.14te
srtnme ile elektrik elde etme grlmektedir.
ekil 1.14: Srtnme ile elektriklenme

Basnla Elektrik Elde Edilmesi

Kristal yapl baz maddeler mekanik
basn etkisiyle elektrik akm medyana
getirirler. ekil 1.15 de grlecei gibi. Bu
olaya piezzo elektrik olay denir. Bu olaydan
yararlanlarak kristal mikrofonlar yaplmtr.

ekil 1.15: Basncn elektrik enerjisine

dnm

10

Ik ile Elektrik Elde Edilmesi:

zerine k demeti yneltildiinde baz
maddelerde elektriklenme balar. ekil 1.16da
bu dnm ekille aklanmtr. Foto-elektrik
lambalar bu prensiple alrlar. Ancak bu yolla
elde edilen enerji ok kk olduundan
amplifikatr denen ykselticilerle kuvvetlendirilir. Fotosel lambalar, uzaktan kumandalar
rnek verebiliriz.
ekil 1.16: Ik enerjisinin, elektrik
enerjisine dnm

Is ile Elektrik Elde Edilmesi

ki ayr yapda maden (platin-konstantan)
birbirine birletirilip birleme yerlerinden
stlrsa elektrik akm oluur. ekil olarak ekil
1.17 de gsterilmitir. rnein yksek derecede
scaklkla alan frnlarn scaklklar bu
olaydan yaralanlarak yaplan termokupl denilen
l aletleriyle llr.

ekil 1.17

Kimyasal Yolla Elektrik Elde Etme

Pil ve aklerin verdikleri elektrik enerjisi
kimyasal enerjinin elektrik enerjisine dnmesi
yoluyla oluur. ekil 1.18 de grld gibi.

ekil 1.18

11

Manyetik Yolla Elektrik Elde Etme

Byk gte elektrik enerjisi gerektiren
yerlerde elektrik enerjisi daima manyetik yolla
retilir. Bu yntem ekil 1.19da grlmektedir.
Bunun iin dinamo veya alternatr denilen
reteler kullanlr.
Alternatrler ve dinamolar mekanik
enerjiyi, manyetik yolla elektrik enerjisine
evirir. (Faraday Prensibi)Bu yntem elektrik
retimindeki en ekonomik ve gl yntemdir.

ekil 1.19

1.1.7. Elektrik Akmnn Meydana Getirdii Etkiler

Is etkisi (elektrikli stclar)

Ik etkisi (aydnlatma elemanlar)

Kimyasal etki (metal kaplama, pil vb.)

Manyetik etki ( bobin, role, hoparlr vb.)

Fizyolojik etki ( elektrik arpmas)

1.2. Elektrik l Birimleri

Bir bykl lmek demek, o bykl kendi cinsinden olan bykln birimi
ile orantlamak veya karlatrmak demektir. llecek byklkler deitike bunlara ait
birimlerde deimektedir. Elektrik tesisatlarnn dzgn bir ekilde almalarn kontrol iin
elektrikte kullanlan byklklerin llerek bilinmesi gerekir. Bunlar; Gerilim fark birimi
volt, akm iddeti birimi amper, diren birimi ohm ve elektrik g birimi watt vb. gibi
byklklerdir. Bunun iin de bu byklkleri lmeye yarayan l aletlerine ihtiya
vardr.
Bylece, elektrik devrelerinde meydana gelen olaylar kolaylkla anlalm olur.
lmeler, cihazlarn onarmnda, arza yerlerinin bulunmasnda veya devrenin muhtelif
ksmlarnn alp almadn kontrol etmeye yardm eder.
1.2.1. Gerilim Fark Birimi (Volt)
Bir elektrik devresinde elektrik akmnn oluabilmesi iin, devrenin iki ucu arasnda
elektron farknn olmas gerekir. rete denilen bir sistemle bu elektron fark gerekletirilir.
Bir devrenin iki ucu (iki kutbu) arasndaki elektron says farkna gerilim fark denir. Birimi
volttur. "U veya E" harfi ile ifade edilir. Direnci bir ohm olan ve ierisinden bir amper akm
geen bir iletkenin, iki ucu arasndaki gerilime bir volt denir. Volta pilinin gerilimi l volt
olarak kabul edilmi ve gerilim deeri olarak kullanlmtr. Gerilim fark voltmetre olarak
adlandrlan l aleti ile llr. lmlerde voltun as katlar iin mili volt ve mikro volt,
st katlar iin kilovolt terimleri kullanlr.
12

l mikro volt (V) = l06 volt = 0,000001 volt

l mili volt (mV) = l03 volt = 0,001 volt
l kilovolt (kV) = l03 volt = 1000 volt
Su Devresi rnei

ekil 1.20: Seviyeleri ve basnlar eit olduundan boruda su ak olmaz

Gerilim farkn daha iyi anlayabilmek iin elektrik devresine ok benzeyen su

devresine bakmak gereklidir. Alt ksmndan bir boruyla birletirilmi ii su dolu iki kap
dnelim. Balangta kaplardaki su seviyeleri ayn yksekliktedir. Bu durum, ular
arasnda gerilim fark olmayan reteci ifade etmektedir (ekil 1.20). ki ucu arasnda
herhangi bir alc olmayan retecin gerilimine o retecin elektromotor kuvveti denir. Ksaca
e.m.k. olarak gsterilir. A vanasn kapatp ilk depoya su doldurduumuzda kaplarn birinde
seviye artarken dierinde azalacaktr. Her iki kabn alt ksmna birer manometre
balandnda, su seviyesi yksek olan kabn tabanndaki basncn yksek, su seviyesi dk
olan kabn tabanndaki basncn da dk olduu grlr. Bu basn fark, seviye farkndan
dolay olumutur. Bu durum ular arasnda gerilim fark olan reteci ifade etmektedir(ekil
1.21).

ekil 1.21

Kaplar arasndaki A vanas ald zaman bir kaptan dierine doru ak meydana
gelecektir. Dikkat edilirse su seviyeleri arasndaki fark aktan dolay azalacaktr. Seviye
fark olduu srece ak devam edecektir. Su seviyesi ne kadar yksekse, su o kadar basnl
ve fazla akacaktr. Elektrik devrelerinde de durum ayndr. retecin gerilimi ne kadar fazla
13

voltsa, elektronlar art uca iten ve art kutup tarafndan elektronlar eken kuvvet o kadar
byk olacaktr. Bir retecin ularna alc baland zaman retecin geriliminde dme
meydana gelir. retecin ularnda bir alc varken sahip olduu gerilime retecin alma
gerilimi denir.
1.2.2. Akm iddeti Birimi ( Amper )
Bir elektrik devresinden saniyede akan elektron miktarn gsteren byklktr. Bu
yer deitirme g kayna iinde "-" den "+" ya doru , devre iinde ise "+" dan "-" ye
doru olur. Buna elektron ak ( akm ) denir.
Akm iddeti birimi amperdir. Amper I harfiyle gsterilir. Bir elektrik devresinden
bir saniyede 6,28 xl018 elektron akyorsa, bu devrenin akm iddeti bir amperdir.
Elektronlar saymak mmkn olmadndan bir amperi farkl ekilde tanmlamak da
mmkndr. Bir kulonluk elektrik yk 6,28.1018 elektrona eittir. Eer bir devreden bir
kulonluk yk bir saniyede geiyorsa devrenin akm iddeti 1 amperdir. Devredeki akm
iddeti ampermetre denilen l aletleriyle llr.
Amperin as katlar mili amper (mA) ve mikroamperdir (A). Amperin st kat ise
kiloamperdir. Fakat kiloamper ok yksek bir deer olduu iin fazla kullanlmaz.
1mA = 0,001 A. 1A = 0,000001A

ekil 1.22: Su devresi

ekil 1.22de grlen su devresinde, su basnc nedeniyle vana aldktan sonra su

aadaki kaba akmaya balayacaktr. Borudaki bu hareket elektrik devrelerindeki elektron
hareketine benzemektedir. Akan suyun hz depodaki suyun basncna, borunun apna ve
vanann alma oranna baldr. Buradaki vana elektrik devresindeki anahtara, boru iletkene,
depo retece ve kab ise alcya benzetilebilir.
Elektrik devresinde elektron fazlaln yani potansiyel farkn salayan ve elektronlar
harekete geiren bir akm kayna (rete) kullanlmtr. Akm kayna su deposu gibi
elektron basnc yaratr. letken hat elektron yolunu olutururken, anahtar ise devreye enerji
vermek veya devrenin enerjisini kesmek iin konulmutur. retecin meydana getirdii
gerilim, elektrik alcsnn almasn salar. Alcy altran, alcdan geen elektron
hareketidir.

14

1.2.3. Diren Birim (Ohm)

Bir milimetre kare kesitinde ve 106,3 cm boyundaki bir cva stununun 0 0C deki
direncine bir ohm denir.

ekil 1.2:3 Diren

Devreye uygulanan gerilim ve akm bir utan dier uca ulancaya kadar izledii yolda
birtakm zorluklarla karlar. ekil 1.23 de boru aplarnn farkll direncin azln yada
ok olduunu aklamaktadr. Bu zorluklar elektronlarn geiini etkileyen, snrlayan veya
geciktiren kuvvetlerdir. Bu kuvvetlere DIREN denir. Basit olarak diren elektrik akmna
kar gsterilen zorluktur. Diren R harfiyle gsterilir ve birimi ohm'dur. Ohm (om
okunur), iaretiyle sembolize edilir.
Ohm'un as kat mili ohm dur, fakat az kullanlan bir byklktr. st katlar ise kilo
ohm (K ) ve mega ohm (M) dur.
1 Kilo ohm (1 K) = 1000 1 Mega ohm (1 M) = 1000 K = 1 000 000
R=r
R=r1+r2

ekil 1.24: Farkl noktalardaki diren gsterme.

Elektronik devrelerde diren kullanrken direncin ohm olarak deerine ve watt

olarak gcne dikkat edilmelidir. Direnler AC veya DC gerilimlerde ayn zellii gsterir.
Bir elektrik devresinde, devreye uygulanan gerilimin, devreden geen akma
oran daima sabittir. Devredeki her bir alc ayr ayr diren gstermeleri ekil 1.24de bu
olay belirtilmitir. Devreye uygulanan gerilim arttka, devreden geen akm da artar.
Devreye uygulanan gerilimin, devreden geen akma oran devre direncini verir.
15

Direncin tanmndan ( R = U / I ) forml karlabilir. Bu formlde (R); ohm olarak

devrenin direnci, (U); volt olarak devreye uygulanan gerilim, (I) ise amper olarak devreden
geen akmdr. Sonu olarak, gerilim volt, akm amper cinsinden verilirse, diren ohm
cinsinden bulunur. Bir iletkenin direnci boyuna, kesitine, scaklna ve z direncine bal
olarak deiir. O nedenle devre oluturulurken iletken seimine dikkat edilmelidir. ekil
1.24 te su balantsyla diren oluturulmas gsterilmitir.

ekil 1.25: Suyun gsterdii diren

1.2.4. G Birimi (Watt)

Elektriksel g birimi olan Watt, sko mhendis James Watt'tan (1736 1819 ) isim
almtr. Elektrikli alclarn almalar srasnda harcadklar enerjiyi ifade etmektedir.
Elektrik enerjisi bir i yapt srece, bir gce sahiptir. Bir alcnn gcnn bilinmesi,
kullanm yeri ve elektrik tketimi hakknda bilgi edinmemizi salar. Bir alcnn veya
devrenin gc; devrenin akm iddetinin ve geriliminin bulunup arplmasyla watt cinsinden
elde edilir. Hesaplama forml ve g harcamas ekil 1.27de gsterilmitir. Bunun iin
devreye ampermetre ve voltmetre balanarak ta g lm yaplabilir. Fakat gnmzde
elektrik gc watt metre dediimiz l aletleriyle direk kadranndan okunarak
llebilmektedir.
P=U x
U = P/I
1 BG = 736 Watt
1 kW = 1.36 BG

16

ekil 1.27: G hesaplama forml ve g harcanmas

Ohm kanununda ki R = U / I eitliini burada yerine koyarsak, bir formlmz daha

olur:
P = U x I ya da P= R x I2 olur.
rnek 1: 10 ohm deerinde bir diren 10 volt luk bir gerilime balanyor. Bu direncin
gc ne olmaldr?
U= R x I olduundan bu direnten 1 amper akm getiini gryoruz. Bu direncin 1
amper aktmas iin gcnn,
P = R x I2 den
P = 10 x 1 x 1 10 watt olmas gerekir.
rnek 2: 220 V ehir ebekesiyle alan bir elektrik stcsnn ektii akm 6Adr.
Istcnn gcn bulunuz.
P= U x I
P= 220 x 6 = 1320 W
rnek 3: Bir otomobil zerinde kullanlan alcnn direnci 3dur. Alcnn ektii akm ve
gc bulunuz.
U= R x I

P= U x I

I= U/R

P= 12 x 4

I= 12/3= 4A

P= 48W

17

1.3. Ohm Kanunu

Bir elektrik devresinde, akm,
gerilim ve diren arasnda bir bant
mevcuttur. Bu banty veren kanuna ohm
kanunu ad verilir. 1827 ylnda Georg
Simon Ohm tarafndan bulunmu ve kendi
adyla anlmaktadr. Suyun sahip olduu
potansiyel enerjiye gsterilen diren ile
elektrik enerjisine gsterilen diren ayn
kuralla aklanabilir. ekil 1.28de
grld gibi.
OHM KANUNU: Kapal bir
elektrik devresinden geen akm iddeti,
devrenin gerilimi ile doru, direnci ile ters
orantldr. Forml olarak gsterilecek
olursa formle edilmesi ekil 1.29da
grlmektedir.

ekil 1.28: Suya dar boazda gsterilen

diren

U
R

geri lim
diren
Akm iddeti =

I=
ekil 1.29: Ohm geni

Yukardaki ohm geninden yararlanarak istediimiz deeri bulmak iin, bulunacak

olann zeri parmakla kapatlr, geriye kalanlar forml haline getirilir. Burada R
diren(ohm), U veya V gerilim(volt), I da akm iddetidir(amper). Elektrik devrelerinde bir
gerilimin karsna bir diren koyarsanz, direncin msaade ettii kadar elektron geebilir,
yani akm akabilir.
Bir devrede diren sabit kalmak art ile gerilim artrlrsa, akm iddeti ona bal
olarak artmaktadr. Yani devredeki gerilim akm iddetiyle doru orantldr.
Bir devrede gerilim sabit kalmak art ile diren arttrldka akm azalr. Yani devre
akm, diren ile ters orantldr.
rnek 1: Bir elektrik oca teli 440 ohm olsun, bununla yaplan elektrik oca ne kadar
akm aktr?
U =R xI 220 = 440 x I

I =440/220 = 0.5 amper olduunu grrz.

rnek 2: Bir otomobil zerinde kullanlan alcnn direnci 3 ohmdur. Alcnn ektii akm
ve gcn bulunuz.
U= I. R

P= U.I
18

12= I. 3
P=12.4
I= 12/3 = 4A
P= 48 W
rnek 3: Bir otomobil zerinde kullanlan far ampul 60 W gcndedir. Ampuln
ektii akm bulunuz.
P=U.I
60=12.I
I= 60 / 12
I= 5 A

1.4. Elektrik l Aletleri

1.4.1. Voltmetre

ekil 1.28

Voltmetreler analog ve dijital olmak zere iki tipte yaplmtr. ekil 1.28de
grld gibi.
Elektrikte gerilim len aletlere voltmetre denir. Voltmetre elektrik devrelerine
PARALEL olarak balanr. Yani devrenin iki ucu arasndaki potansiyel fark lleceinden
balant paralel yaplmaldr. Voltmetreler lme amacyla balandklar devrede nemli bir
deiiklik yapmamal ve lme yaparken fazla g sarfiyat olmamaldr. Bunu salamak
iin, devreye paralel balandklarndan ilerinden geen akmn ok kk olmas gerekir.
Akmn ok kk olmas iin de voltmetrelerin ierisindeki bobin telinin ince olup, sarm
saysnn fazla olmas gerekmektedir. Bu nedenle voltmetrelerin i direnleri ok byktr.
Yanllkla voltmetre devreye seri balanrsa i direnleri byk olduundan alcnn normal
almasna engel olur. Analog voltmetrelerde dner bobinli bir l aletini voltmetre olarak
kullanrken lme alann geniletmek byk gerilimleri lmek iin bobin sarglarna seri
olarak byk deerli bir diren balanr. Ampermetrelerde kullanlan paralel direncin deeri
ok kk olduu halde, voltmetrelerde kullanlan seri direncin deeri olduka byktr.
Voltmetreler analog ve dijital olmak zere iki tipte yaplmtr. ekil 1.28de grld gibi.
VOLTMETRE DEVREYE SER OLARAK BALANMAZ.

19

Gerilim lmek

Voltmetreyi devreye paralel olarak balayn. Akm seme dmesini

leceiniz gerilim doru ise DC, alternatifse AC konumuna getirin.

llecek gerilimin zerinde bir kademe seerek lmeyi yapn.

Dikkat: Dk kademede yksek deerde gerilim lmek, ibrenin hzla arpmasna sebep
olarak voltmetrenin arzalanmasna yol aar.
rnek: ehir ebeke gerilimi lmek isteniyorsa
Akm seme dmesi AC durumuna, komtatr 300 V durumuna getirip test ular
devre ularna dedirilir. 03 skalas dikkate alnr.

Voltmetre ak veya alc ularna

direk balanr. Bu tr balantya
PARALEL balama denir. Devredeki
rete ile voltmetrenin ayn kutuplar
karlatrlr.
ekil 1.29

1.4.2. Ampermetre

ekil 1.30: Ampermetreler

Ampermetre elektrik devresinden geen akm ler. ekil 1.30da deiik yapda
ampermetreler grlmektedir. Akmn getii yol kesilip araya ampermetre balanr.
Ampermetre elektrik devresinden geen akm ler. ekil 1.30da deiik yapda
ampermetreler grlmektedir. Akmn getii yol kesilip araya ampermetre balanr.
Alcdan geen akm ayn zamanda ampermetreden de getiinden alet, alc (yk veya
cihaz) ile arka arkaya balanmaldr. Bu tr balantya SER balama denir. Bir elektrik
20

devresinden geen akm, doru olarak lmek iin ampermetre lt akm

deitirmemelidir. Bunun iin ampermetre i direnleri ok kk olarak seilir. Byk akm
len ampermetrelerin i direnleri ise daha kk olarak alnr ki bu diren zerinde den
gerilim uygulamada ihmal edilebilsin. Bunun temini iin de ampermetre bobini, kaln telli az
sarml yaplr( direnleri 0 ile 1 ohm arasnda). Eer ampermetre devreye yanllkla paralel
olarak balanacak olursa, ampermetrenin bobini ok az diren tadndan sanki ksa devre
olmu gibi etki oluturarak ampermetrenin yanmasna sebep olur. Elektrik akm, l
aletinin bobinine geri getirme yaylar zerinden verildii iin, alet zerinden byk akmlar
geirmek mmkn deildir. Bu nedenle byk akmlar lebilmek iin l aletinin
bobinine paralel bir diren balanmas gerekir. Bu durumda akmn byk miktar paralel
diren zerinden, geriye kalan ise l aletinin bobininden geer. Ortalama 50 ampere kadar
lme yapabilen l aletlerinde paralel direnler l aletinin ierisine yerletirilirken daha
byk akmlar len ampermetrelerde paralel direnler l aletinin dnda yer alr. Analog
ve dijital olarak eitleri bulunur.
AMPERMETRE DEVREYE PARALEL OLARAK BALANMAZ.

eki1 1.31

Akm lmek

brenin arpma yapmamas iin ekilen akm deerine uygun bir kademeye
komtatr eviriniz.

Ampermetrenin test kablolarn alcya seri biimde balaynz (alcyla arka

arkaya gelecek ekilde). Devrede alc olmadan lm yapmaynz veya retece
direk temas ettirmeyiniz. Aksi halde ampermetre arzalanr. Devredeki rete ile
ampermetrenin ayn kutuplar karlaacak ekilde balant yaplr.

lme ileminden sonra aleti kapal konuma getiriniz.

eki1 1.32

21

1.4.3. Ohmmetre

eki1 1.33

Ohm metrelerde skala, voltmetre ve ampermetrelere gre ters taksimatlandrlmtr.

Ayrca skala taksimatlar eit aralkl deildir. Skala nce hassas deer gsterir, diren deeri
bydke hassasiyet azalr. Ohm metrede kullanlan retecin pozitif (+) kutbu, l aletinin
dar kan siyah renkli negatif kablosuna balanmtr. Ayn ekilde retecin negatif kutbu
da dar kan krmz renkli pozitif kablosuna baldr. Diyot ve transistor kontrollerinde
rete kutuplarnn bal olduu ularn dikkate alnmas gerekir.
Dner bobinli l aletini ohm metre haline getirmek iin, bobin devresine rete
(pil), skala direnci, ve sfrlama potansiyometresi balanmtr. Piller 1.5V, 3V, 4.5V veya
9V olabilir. llecek direncin byklne bal olarak eitli skalalardan birisi seilir.
Zamanla pil e.m.k.'sinin azalmasnn zararl etkisini ortadan kaldrmak iin devreye sfrlama
potansiyometresi yerletirilmitir. Ohm metre, direnci llecek elemann iki ucuna balanr.
l aletini kullanmak iin balant ular birbirine dedirilir. Devreden akmn
gemeye balamas ile gsterge ibresi sa tarafa sapar. bre, sa taraftaki sfr deerini
gsterene kadar sfrlama potansiyometresinden ayar yaplr. Balant ular ald zaman
devreden akm gemeyecei iin ibre sol taraftaki sonsuz () diren deerini gsterecektir.
Deeri bilinmeyen diren, ulara baland zaman, ibre saa doru sapar ve kadran
zerinden diren deeri okunur. Ohm metreler akm tayan direnlerin llmesinde,
yaltkanlk muayenesinde(gerilim kaynann gerilimi kk olduu iin) kullanlmaz.
Diren lmek

Komtatr anahtarn deeri rahat okuyabilecek ekilde, uygun ohm

kademesine aln.

Test kablosunun ularn skca birletirin ve kalibre dmesini evirerek ohm

kadran zerindeki sfr izgisine ibreyi aktrn.

Not: bre izgiye getirilemiyorsa aletin pilleri kullanlamayacak kadar boalmtr, yenileyin.
Kalibre ilemini baka lmler iin dier kademeleri kullanacaksanz o kademelerde de
lmden evvel yapn.

22

lme ilemini 1 K veya 10 K durumunda yapyorsanz, aletin ularna

parmaklarnz dedirmeyin aksi halde lm hatal olacaktr.

lme 1 konumunda yaplyorsa; ohm kadrannda okunan deerin kendisini,

10 konumunda yaplyorsa okunan deerin sana bir sfr, 100 konumunda
okunan deerin sana iki sfr 1000, konumunda okunan deerin sana
sfr ilave ederek gerek deeri tespit ediniz.

rnek: Komtatr 1K konumunda, ibre 30 rakamnn stnde duruyorsa; direncin deeri

30.000 ohmdur.
Ohm metreler pille alan aletler olup test kablo ularnda, iinde bulunan pilin
gerilimi bulunmaktadr. Genellikle bu konumda test ularnn krmz renkli olan pilin eksi,
siyah olan da art ucuna balanmaktadr. Bu durumu dikkate almadan yaplan diyot ve
transistor kontrolleri sonular yanl olacaktr. Ancak alet voltmetre veya ampermetre ise
test kablo ularnn krmz olan arty, siyah olan da eksiyi gstermektedir.
Ohm metrenin test ular akm tayan devre veya elemanlarna dedirilmemelidir.

ekil 1.34

1.4.4. Avometre ( Multimetre)

eki1 1.35

Avometre: Ampermetre, voltmetre ve ohm metrenin bir arada bulunduu l aletidir.

Avometre de farkl lmler yapabilmek iin konumlar seebilen bir dme bulunur. Bu
23

dmeyle lme konumu ve lme skalas seilerek lm yaplr. Avometreler analog ve

dijital olmak zere iki eit yaplmtr.
Analog avometre kadran: Sa tarafta sfr, sol tarafta sonsuz olan kadran ve
logaritmik olarak blmlenmi, genellikle ayr renge boyanm ksm, ohm metre skalasdr.
Rakam deerleri bydke aralarndaki mesafe azalmaktadr.
Eit aralklarla blnm volt ve amper skalalarnn sfr izgileri sol tarafta
bulunmaktadr. lme snrn belirleyen komutatr dmesinin durumuna gre maksimum
deer belirlenir.
Avometrenin kadran zerindeki iaret ve semboller l aletinin ne konumda
kullanlacan, hassasiyet durumunu, korunma durumunu belirtir. Elektronik devreler voltun
binde biri, hatta milyonda biri gibi deerlerle alabilir. Byle bir noktann llmesi
srasnda aletin devreden fazla akm ekmesi halinde, tespit edilen lm deerlerinin yanl
olmasna sebep olabilecektir. yi bir l aleti, ibresinin hareketi iin devreden ok az akm
ekmeli ve voltaj dmne sebep olmamaldr.
Avometrenin kadrannda volt bana k deeri l aletinin duyarll olarak
verilmitir. rnein; Duyarll 10 k/V olan bir aletten, duyarll 20 k/V olan bir alet
daha doru bir lme yapar.
Avometreler ok hassas aletler olduundan kullanlmalarnda titiz davranlmaldr.
Toz, nem ve ar scak artlardan korunmaldr. Ayn zamanda arpma, drme veya
darbelere maruz kalmamalarna dikkat edin. Yaplan her yanl kullanmdan sonra bariz bir
arza grlmese bile, aletin hassasiyetinde kayplar olmas muhakkaktr.
Dijital avometrelerde kadran yerine likit kristal ekran bulunur. llen elektriksel
byklkler bu ekranda saysal deer olarak grlmektedir. Dijital avometrelerde; analog
avometrelerde olduu gibi komutatr ksmnda lm yaplacak byklk ve bu bykle
ait konumlar seilerek lme yaplr.

ekil 1.36

24

1.4.5. Kablo st Ampermetre

Pens Ampermetre; Analog/ Dijital

Elektrik devrelerinde normal ampermetreyle lm yapmak iin devrenin herhangi bir

yerinden alarak, ampermetrenin araya ( seri ) balanmas gerekmektedir. Bu da lm
yapmann zor olmasna neden olmakta ve zaman kayb yaratmaktadr. Oysa kablo st
ampermetre (pensli ampermetre) ile devre almadan, direk akm kablosu zerine
kancasndan taklmak suretiyle lm yaplmas, byk kolaylk ve pratik lm
salamaktadr. Kablo st ampermetrede akm transformatrleri l aletiyle ayn gvde
ierisinde imal edilmitir. Aletin gvdesinden dar kan demir nvesi, pens gibi alp
kapanabilen ekilde yaplmtr. Bylece, akm transformatrnn primer iletkeni
kesilmeden demir nve ierisine alnr ve iinden geen akm kolayca llr. Sekonder
sargs zerine bal olan ampermetrenin kadran da primer akmna gre
blmlendirilmitir. Alete ilave edilen seici bir anahtar ile 1560150600 ampere kadar
olan akm iddetleri kademeli olarak llr. Pens ampermetreyle lm yaplrken akm
llecek hat tek olarak kanca ierisine alnmaldr. Faz ve ntr hatt ayn anda kanca iine
alnmaz. Eer alnrsa gelen ve giden akm toplam sfr olduundan pensli ampermetrede
deer okunmaz. Pensli ampermetreler yalnz akm lmelerinde kullanld gibi ayn
zamanda gerilim lmelerine gre de yaplr. Bunun iinde aletin gvdesi zerine ayrca
karlan iki gerilim ucu ile 150300 ve 600 voltluk gerilimler de llr. Bylece ayn alet,
her iki lm gerekletirmi olur.
Aadaki ekilde kablo st ampermetre ile yaplan lm ve kablo st ampermetre
grlmektedir.

ekil 1.37

25

Elektrik Kazalarna Kar Alnacak Tedbirler

nsan vcudu 50 voltluk ve st gerilimlerden etkilenir. Gerilim 65 volt ise tehlike
artar. 110, 220 ve 380 volt gerilimler ve yksek gerilim hatlar insan iin tehlike arz eder.
Gerilimle birlikte akm da ok nemlidir. Yukardaki gerilimler altnda doru akmda 50,
alternatif akmda 25 mili amper akm insan vcudunu etkilemektedir. Evlerimizde
kullanmakta olduumuz 50 frekansl AC akm insan iin ok tehlikelidir.
nsan vcudu iletken metaller gibi elektrie diren gstermeyen durumda olmamakla
birlikte yine de elektrik akmn zerinden geirmekte ve lmle sonulanan kazalar
meydana gelmektedir. Elektrik akmnn insann zerinden gemesi hcreleri elektroliz
eder, sinir sistemini bozar, solunum sistemini aksatr ve kalbi durdurabilir. ve d
yanklara neden olabilir.
Elektrik arpmamas in Alnmas Gereken nlemler

Hibir zaman plak elle elektrik tellerine dokunmaynz.

Islak elle elektrik dmelerine basmaynz.

Elektrikle alan alclarda alrken alclarn fiini prizden karnz.

Atan sigortalara tel sarmaynz ya buonu deitiriniz ya da otomatik sigorta

kullannz.

Yerde elektrik kablosu bulundurmaynz.

Islak ortamlarda zel priz kullannz.

ocuklarn ulaabilecei prizleri plastik kapakl olarak seiniz.

Elektrik kaaklarn kontrol ediniz.

Cihazlar mutlaka toprakl prizlere bal olarak kullannz.

Elektrikle ilgili ilerde sol el yerine sa elinizi kullannz.

Elektrik Kazalarnda Alnacak nlemler ve lkyardm

Elektrik kazasna uram biri iin yaplmas gereken ilk i onun elektrikle olan
ilikisini kesmektir. Bunun iin abuk ve soukkanl hareket edip devrenin
alterini kapatmak, yoksa kuru bir bez, ceket, aa paras veya herhangi bir
yaltkanla kazazedeyi elektrikten ayrmak gerekir.

Bu ilemden hemen sonra bir doktor arlmaldr. Doktor gelinceye kadar

yaplmas gereken ilk yardmlar unlardr:

Kazazede soluk alamyorsa suni teneffs yaptrlmaldr. Bol hava alabilmesi

iin pencere ve kap almal ve oda havalandrlmaldr. Kiinin zerindeki
vcudu skan kemer, kravat, gmlek yakas gibi eyler almaldr.

26

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
lem Basamaklar

neriler

Okulun elektrik atlyesinden veya piyasadaki elektrik

malzeme satclarndan devre malzemelerini ve aletleri
temin ediniz.
letken
kabloyu
uygun
boyutlarda kesiniz.
Basit elektrik devresi
Kablo ularn anz.
kurunuz.
Uygun
soketlerle
devre
elemanlarn retecin ular
arasna yerletiriniz.
Basit elektrik devresi

Gerilim deerini
lnz.

Devreyi olutururken ksa devre olmamasna dikkat ediniz.

Devrenin gerilimini lmek iin
voltmetreyi alnz.
Voltmetreyi devreye paralel olarak
balaynz.
(Voltmetrenin ularn alclarn
veya retecin ularyla ayn
kutuplara denk gelecek ekilde
balaynz.)
Gerilim lm

Devrenin gerilimine uygun bir skala seiniz.

Voltmetreyi okuyarak devre gerilimini tespit ediniz.
Not: Voltmetrenin devreye seri balanmas devrenin
almamasna neden olur.
Devredeki akm iddetini lmek iin ampermetreyi alnz.
llecek akmn tahmini deerine gre uygun skala
seiniz.
Devre zerinde bir blm anz ve ampermetreyi araya
Akm iddeti deerini
seri olarak balaynz (Alcyla ayn hat zerine).
lnz.
Devredeki rete ile ampermetrenin ayn kutuplar
karlaacak ekilde balant yapnz.
Ampermetreyi okuyarak devre akmn tespit ediniz.

27

 Not: Ampermetre devreye daima

akm snrlayan bir alc ile birlikte
balaynz.
Ampermetrenin devreye paralel
balanmas
ampermetrenin
arzalanmasna neden olur.
Akm iddeti
lm

Devrenin ya da alclarn direncini lmek iin ohm

metreyi alnz.
llecek direncin tahmini deerine gre ohm metrenin
skalasn seiniz.
Ohm metre kablosunun ularn birletirerek l aleti
ibresini sfrlaynz.
Eer ibre sfrlanmyorsa ohm metrenin pili bitmitir,
deitiriniz.
Direnci llecek paray ait olduu devreden skerek
ohm metre ularna balaynz.
Ohm metre ularn diren ularna dedirerek skaladan
diren deerini okuyunuz.

Diren deerini
lnz.

Diren lm

Diyot, transistor gibi elemanlar kontrol ederken ohm

metre iindeki pilin kutuplarn dikkate alarak balant
yapnz.
Analog l aletlerinde skala zerinden diren deeri
okurken ibrenin sa taraftaki blgede olmasna dikkat
ediniz.
Ohm metre kablosunu diren ularna dedirdiiniz zaman
ibre sol tarafta kalyor ve ok az hareket ediyorsa ohm
metrede uygun skala seilememi demektir. Bir byk
skala seerek lme ilemini tekrarlaynz.

28

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
1. Atomun ekirdei nelerden oluur?
A) Elektron

C) Proton +ntron

B) Proton

D) Elektron + ntron

2. Elektron hangi ykle ykldr?

A) Pozitif

C) Yksz

B) Negatif

D) Yar ykl

3. Doada saf olarak bulunan maddelere ne denir?

A) Element

C) Cisim

B) Metal

D) Alam

4. Aadakilerden hangisi maddenin blnebilen en kk parasdr?

A) Elektron

C) Ntron

B) Proton

D) Atom

5. Aadakilerden hangisi atomun ekirdeinde bulunmaz?

A) Proton

C) Elektron

B) Ntron

D) yon

6. En d yrngedeki elektronlara ne denir?

A) Valans elektron

C) Kovalent ba

B) Balans elektron

D) zotop

7. Elektron alan maddeye ne denir?

A) Pozitif ykl madde

C) Yksz (ntr) madde

B) Negatif ykl madde

D) Yar iletken madde

8. Bir maddede potansiyel fark sonucu oluan elektron hareketine ne denir?

A) Elektrik akm

C) Kimyasal enerji

B) Hava akm

D) Elektrik enerjisi

9. Gerilimi 1,5 Volt olan pil seri olarak balanrsa toplam gerilimi ka volt olur?
A) 1,5 V

C) 3 V

B) 2,5 V

D) 4,5 V
29

10. 12 V gerilimi olan batarya birbirine paralel olarak balanrsa toplam gerilim ka
volttur?
A) 4 V

C) 24 V

B) 12 V

D) 36 V

11. Statik elektrikle yklenmi ayn ynl iki madde birbirine yaklatrlrsa ne olur?
A) Birbirini eker

C) Birbirini iter

B) Hareketsiz kalr

D) Ekseni etrafnda dner

12. Son yrngesinde 4 elektron bulunan maddelere ne denir?

A) letken

C) Yar iletken

B) Yaltkan

D) Ntr madde

13. Bir elektrik devresinde potansiyel fark sonucu meydana gelen etkiye ..
.. denir.
14. Bir milivolt ka volttur?
A) 0,01 v

C) 0,0001 v

B) 0,001 v

D) 0,1 v

15. Eit zaman aralklarnda ynn ve iddetini deitirmeyen akma ne denir?

A) Alternatif akm

C) Doru akm

B) Endktif akm

D) Kapasitif akm

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtarlaryla karlatrnz. Yanl cevaplarnz iin faaliyetin

ilgili konularn tekrar ediniz.

30

RENME FAALYET2

AMA

RENME FAALYET-2

Seri, paralel, kark elektrik devreleri elektrik ve elektronik devre elemanlarn

kataloglarna ve standart deerlerine uygun kurabilecek ve lm yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Piyasadaki elektrik malzeme satclarndan temin edeceiniz devre

elemanlaryla eitli devreler oluturarak devre ve elemanlara ait akm, gerilim
ve diren deerlerini avometre ile lp bir sunu hazrlayarak arkadalarnza
gsteriniz.

2. ELEKTRK DEVRELER
2.1. Elektrik Devre Elemanlar
Elektrikle alan bir cihaz iinden srekli elektrik akmnn gemesi gerekir ve ou
kez bu akm e.m.k kaynaklar (reteler) ile salanr. O halde bir elektrik kayna yardm ile
bir elektrik cihazn altrabilmek iin elektrik akmnn kesintisiz akt kapal bir yola
ihtiya vardr. Bu yolabir elektrik devresi diyebiliriz (ekil 2.1). Herhangi bir enerjiyi
elektrik enerjisine dntren pil, akmlatr, dinamo ve alternatr gibi cihazlara RETE
(kaynak) denir. Elektrik akmnn gemesini nleyen gerektiinde gemesine izin veren
devre kesici elemanlara ise ANAHTAR ad verilir. Elektrik enerjisini baka enerjiye
dntren devre elemanlar ALICI veya YK olarak isimlendirilir. Yksek deerdeki
akmlar devre elemanlarna zarar verir. Akm iddetinin zararl olabilecek belli bir deerin
zerine kmasn nleyen devre koruyucu elemanlara SGORTA denir. LETKENLER ve
BALANTI ELEMANLARI elektriki devrenin birbirleri ile irtibatn salayan bakr,
alminyum, gm, altn, gibi metallerden imal edilen tellerdir.

ekil 2.1

31

Ak Devre
Devrenin oluturulmasnda alc ve rete birbirine bir iletken ile birletirilir.
Devredeki anahtar kapatldnda, alcdan nce veya sonra iletkenin kopmas ile akm
devresini tamamlayamaz. Bu durumda alc almayacaktr. nk devredeki iletkenin
kopmas, devredeki anahtarn almas gibi etki gstermitir (ekil 2.2).

ekil 2.2: Ak devre

Ksa Devre
Devreyi oluturan iletkenlerin devredeki anahtar kapatldnda akmn alcya
ulamadan veya alc ierisinde ksa yoldan devresini tamamlamasdr. Byle bir devre ksa
devre olarak adlandrlr. Bylece retecin iki kutbu ksa yoldan birletirilmi olacandan
iletkene ve retece zarar verir. Ksa devreden kaynaklanan tehlikeleri nlemek ve devredeki
alcy korumak amac ile elektrik devrelerine sigorta ilave edilir.

ekil 2.3

Alclarn bir elektrik devresinde birbirleriyle balantlar seri, paralel veya kark
ekilde gerekleir. Deiik balant durumlarnda devrenin gerilimi, akm ve direnci de
farkllklar gsterir.

32

2.2. Seri Devre

Birden fazla alc veya retecin tek bir iletken zerinde sralanmasyla meydana gelen
devreye seri devre denir. Seri bal devrede akm, tm devre elemanlarndan geerek
devresini tamamlar. ayet devrenin herhangi bir yerinde bir kopma, kesilme olursa, devreden
akm gemez (ekil 2.4 2.5).

ekil 2.4

ekil 2.5

Devrede ak, pil, diyot, kondansatr gibi kutuplu elemanlar kullanld zaman, bir
elemann (+) ucu dier elemann () ucuna gelecek ekilde balanr.

Gerilimi
dk
kaynaklarn,
toplamlar alnarak daha byk gerilim
elde etmek iin seri balama teknii
uygulanr. ekil 2.6 balant rnei
grlmektedir.
ekil 2.6. Pillerin seri balanmas

33

Ohm kanununa gre her bir diren iin:

Seri bir elektrik devresinde devrenin toplam direnci, devrede bulunan alclarn
direnlerinin toplamna eittir. Her bir direncin toplanmas ile bulunur.
Toplam diren
: R= R+R2+R3.+.........Rn
Akm her yerde ayn olduu iin, akm iddeti sabittir.
Toplam akm iddeti : I = I =I2 = I3 =.......In
Devrenin gerilimi
: Seri bal alclarn ayr ayr gerilimleri toplamna eittir.
Toplam gerilim
: U = U+U2+U3 +....Un
Devrenin gc, devreyi oluturan alclarn her birinin gleri toplamna eittir.
Toplam g
: W= W1+ W2+ W3 ++Wn
Toplam akm iddetini I, her bir diren zerindeki para gerilimlerini U1 ve U2'yi ve
toplam gerilimi (U) hesaplaynz.
zm: R = R+R2=30+80 =110 ohm
I = U/R = 220V/110 = 2A
U =I.R=2A.30 =60V
U2 =I.R2=2A.80 = 160V
U = U+U2= 60V+160V = 220V

2.3. Paralel Devre

Alc veya retelerin, paralel iki hat zerine yerletirilmesiyle elde edilen devreye
paralel devre denir. Paralel devre olutururken alc veya retelerin ayn kutuplarnn
birbirlerine balanmas gerekir. Bu tr balantlar yaplrken gerilimleri eit olan alc veya
reteler seilmelidir (ekil 2.9/10).
Paralel devrede elektrik akm kollara ayrlr ve her koldan ksmi bir akm geer.
Kollardaki akm iddetleri lldnde, toplam akmn, her bir koldan geen
akmlarn toplamna eit olduu grlr.
IT = I1+I2+I3+.....+In

U
U1 U 2 U 3
U

Akm (ohm) Kanunu ile I= R ile R = R1 R 2 R3 elde edilir.

Gerilim lmleri; her bir diren zerinde oluan para gerilimlerin, toplam gerilime
eit olduunu gsterir.
UT = U1= U2 =U3 =....Un

34

Utot = U1 = U2 = 12 V
tot = 1 + 2
tot = 4 A + 3 A = 7 A

ekil 2.8

Para gerilimler, toplam gerilime eit olduu iin direnler para direnlerin paydalar
toplam ile elde edilir.

1
1
1
1
1

...
RT R1 R 2 R3
Rn
Pratikte paralel balanm direnlerin hesab yaplrken toplam direnci kolayca
bulmak iin unlar unutmamalyz:
Deerleri eit iki direncin toplam direnci direnlerden birinin deerinin yarsna eittir.
Paralel balanm iki direncin toplam direnci; direnlerin deerlerinin arpmnn,
direnlerin deerlerinin toplamnn blmne eittir. RT

R1.R2
R1 R2

ekil 2.10

ekil 2.9

35

Problem: R1= 30 ve R2 = 80 ohm luk iki diren paralel balanm olsun ve 220 V
gerilimle beslensin. I ve I2 akmlarn, toplam akm R1 ve R2 yerine geen toplam direnci
hesaplaynz.
zm:
I1 = U/R1 = 220/30
I1 = 7,33 A
I2 = U/R2 = 220/80
I2 = 27,5 A
IT = U/RT = 220/21,8 IT = 10,09 A

R1.R 2
1/RT = 1/R1+1/R2
ya da
RT = R1 R 2 formlnden bulunur.
= 1/30+1/80
RT = 21,8 ohm

2.4. Kark Devre

Bir elektrik devresinde hem paralel devre hem de seri devre zelliklerinin her ikisi
birlikte bulunuyorsa bu tr devreler kark devre olarak adlandrlr (ekil 2.11).
Kark devrelerin hesaplanmasnda, paralel ve seri devrelerde kullanlan eitlikler
kullanlr. Hesaplama yaplrken nce paralel devre ksm zmlenir. Bu durumda devre seri
devreye dnr. Seri devre eitlikleri kullanlarak devrenin hesaplamas tamamlanr.

ekil 2.11

2.5. Elektrik Devrelerinde Voltaj Dmesi

Elektrik enerjisi reten doru ve alternatif akm enerji merkezlerinde elektrik enerjisi,
abonelere kadar iletkenlerle iletilir. Abonelerde bu enerjiden yararlanarak alclarn altrr.
Abonelerdeki bu alclar, enerji datm merkezine ne kadar yakn olursa o kadar
verimli alr. Datm merkezinden uzakta olan abonelerdeki alclarn tam verimle
almad grlr. Alclarn bu ekilde verimsiz almalarnn sebebi gerilim dmdr.
rnek olarak enerji datm merkezi k gerilimi 220 volt ise, merkezden az uzak
yerlerdeki, abonelerin llen gerilimi 215 volt, daha uzak abonelerde llen gerilim180
volta kadar dm olsun. te ebeke k gerilimi ile en uzakta olan abonenin gerilimi
36

arasndaki 220180=40 voltluk gerilim, enerjiyi ileten hatlarda dm ve kaybolmutur. Bu

olaya gerilim dm denir. Gerilim dmnn az olmas iin iletken direncinin az
(kesitinin byk) olmas gerekir.
Alternatif akmla datm yapan ebekelerde gerilim dkln nlemek iin
datm merkezi ile abone arasna ara trafosu denilen trafolar kullanlmak suretiyle enerji
merkezi k geriliminin en son abone gerilimine eitlii salanm olmaktadr.
Bir devrede kullanlan iletkenin direnci gerilim dmn ok etkilemektedir.
letkenin direnci ise boyuna, kesitine, cinsine bal olarak deiir. Kesitleri ve cinsleri ayn
olan iletkenlerin boylar artrlacak olursa direnleri de artar. Diren iletkenin boyu ile doru
orantl olarak artmaktadr.
Boylar ayn, kesitleri farkl, ayn cins iletkenlerin kesitleri kltlrse, direnleri
artmakta, kesitleri bytlrse direnleri azalmaktadr. Diren, iletkenin kesiti ile ters
orantl olarak deiir.

37

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
lem Basamaklar

Elektriki
kurunuz.

seri

devre

neriler

Elektrik malzeme satcsndan devre malzemelerini

alnz. (rete, iletken, sigorta, anahtar, alc )

Devreyi olutururken ksa devrenin olmamasna dikkat

ediniz.

Seri devreyi olutururken alclar retecin ular

arasna, birbiri ard sra balaynz.

Seri devre oluturmak

faydalannz.

iin

aadaki

resimden

Seri devre

Alclar retecin ular arasna direk olarak balaynz.

Paralel devre oluturmak iin aadaki resimden

faydalannz.

Elektriki paralel devre

kurunuz.

Paralel devre

38

Alclarn bir ksmn seri devredeki gibi dier ksmn

da paralel devredeki gibi retecin ular arasna
balaynz.

Kark devre oluturmak iin aadaki resimden

faydalannz.

Elektriki kark devre

kurunuz.

Kark devre

Devrenin akm, gerilim ve diren deerlerini lnz.

Voltmetreyi devreye paralel balaynz.

Elektrik
devrelerin

lmlerini yapnz.

Ampermetreyi devreye seri balaynz.

Ohm metreyi alclar devreden ayrdktan sonra, alc
ularna balayarak lme yapnz.

Not: Analog ohm metre ile lme yapmadan nce ohm

metreyi sfrlamay unutmaynz.

Elektriki devre
zerinde analog
avometre ile lmler
yapnz.

Avometre ile lme yapmadan nce lme yaplacak

birimi seiniz.

Akm iddeti lm iin ampermetreyi devreye seri

olarak (alc ile rete arasna girerek) balaynz.

Not: Ampermetrenin devreye paralel balanmas

ampermetrenin arzalanmasna neden olur.

Devrenin tahmini akm durumuna ve akm eidine

gre ampermetrenin skalasn uygun deere
ayarlaynz.

Devrenin toplam akmn veya alclarn ektii akm

lnz.

Devrenin gerilimini lmek iin voltmetreyi seiniz.

Voltmetreyi devreye paralel olarak balaynz.

(Voltmetrenin ularn alclarn veya retecin her iki
ucuna temas ettirerek lm yapnz. )

39

Analog avometre ile lm 1

Devredeki direnci lmek iin ohm metreyi seiniz.

Ohmmetreyi sfrlaynz.

Analog Avometre ile lm 2

Alclarn direncini lmek iin alclar devreden

ayrnz.

Analog avometre ile lm 3

Elektriki devre
zerinde dijital
avometre ile lmler
yapnz.

Ohm metreyi tahmini bir skalaya ayarlaynz ve

lmnz yapnz.

Avometre ile lme yapmadan nce lme yaplacak

birimi seiniz.

Akm iddeti lm iin ampermetreyi devreye seri

olarak (alc ile rete arasna girerek) balaynz.

Not: Ampermetrenin devreye paralel balanmas

ampermetrenin arzalanmasna neden olur.

Devrenin tahmini akm durumuna gre ampermetrenin

skalasn uygun deere ayarlaynz.

Devrenin toplam akmn veya alclarn ektii akm

lnz.
40

Devrenin gerilimini lmek iin voltmetreyi seiniz

Voltmetreyi devreye paralel olarak balaynz(ularn

alclarn veya retecin her iki ucuna temas ettirerek).

Dijital avometre ile lm

Devredeki direnci lmek iin ohm metreyi seiniz.

Alclarn direncini lmek iin alclar devreden

ayrnz.

Ohm metreyi tahmini bir skalaya ayarlaynz ve

lmnz yapnz.

41

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
1. Aadakilerden hangisi devrenin veya alcnn gerilimini ler?
A) Ampermetre
B) Ohm metre
C) Voltmetre
D) Watt metre
2. Akm iddeti birimi ampermetredir. Ampermetre elektrik devresine nasl balanr?
A) Devrenin bir yerinden alarak seri olarak
B) Devrenin bir yerinden alarak paralel olarak
C) Devrenin bir yerinden almadan paralel olarak
D) Alc devreden ayrlarak direk ularna balanarak
3. Voltmetre devreye nasl balanr?
A) Paralel
B) Seri
C) Kark
D) Yldz
4. Watt metre aadakilerden hangisini ler?
A) Alcnn ektii akm
B) Alcnn direncini
C) Alcnn gcn
D) Alcnn alma gerilimini
5. Ohm metreyle lme yaplrken alcdan gememelidir.

42

6. letkenlerin almatan nce herhangi bir sebeple birlemesiyle oluan devreye ne denir?
A) Ak devre
B) Ksa devre
C) Kapal devre
D) Elektrik devresi
7. Sabit dirente U= 50v iken I= 0,5 amper oluyorsa.U2= 100v iken akm ka amper olur?
A) 1A
B) 0,5A
C) 5A
D) 0,1A
8. 4, 6, 12 ohm luk diren paralel balandnda edeer diren ka ohm olur?
A) 3 ohm
B) 6 ohm
C) 5 ohm
D) 2 ohm
9. Elektrik akmnn geebilecei birden fazla yol olan devrelere verilen ad aadakilerden
hangisidir?
A) Ksa devre
B) Ak devre
C) Paralel devre
D) Seri devre
10. Seri bal 8 ve 12 ohm luk iki diren 20 ohm luk bir dirence paralel balanarak kark
bir devre elde edilmitir. Devrenin toplam direnci ka ohmdur?
A) 15 ohm
B) 10 ohm
C) 12 ohm
D) 20 ohm
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtarlaryla karlatrnz. Yanl cevaplarnz iin faaliyetin
ilgili konularn tekrar ediniz.

43

RENME FAALYET3

AMA
Elektriin manyetik ve kimyasal etkisi deneyini elektrik ve elektronik devre
elemanlar kataloklarna ve standart deerlerine uygun yapabileceksiniz.

ARATIRMA

eitli elektromanyetik prensiplere gre alan paralar hakknda bilgi

edinerek retmen ve arkadalarnza bir rapor halinde sununuz.

3. MANYETZMA VE ESASLARI
3.1. Manyetik Alann Tanm Ve zellikleri
Otomobil zerinde bulunan ve elektrikle alan ya da altrlan btn alet ve
donanmn yaklak % 70'i manyetizma prensiplerine gre alr. Herhangi bir mknatsn
etki alanna manyetik alan denir. ubuk mknatsn kuzey (N) ve gney (S) ya da negatif ve
pozitif diye adlandrlan kutuplar vardr. Mknatsn evresinde ise, manyetik kuvvet
hatlarndan oluan bir manyetik alan bulunur.
Mknatsn i ksmnda S den N kutbuna, d
ksmnda ise N den S kutbuna doru gzle
gremediimiz manyetik kuvvet hatlar vardr. Bu
hatlar saylamayacak kadar oktur. Manyetik kuvvet
hatlar N den kp S kutbuna gelir ve buradan
mknatsn iine girerek yine N kutbuna doru bir
devre oluturur. Bu zellik her mknats iin ayndr.
Manyetik kuvvet hatlarnn kutuplar ile olan
ilikisinin sonucu olarak ayn adl kutuplar birbirini
iter ve zt kutuplar da birbirini eker.
ekil 3.1

Manyetik Alan Hatlar:

Dta N den S ye doru en ksa yoldan akmak ister.
Birbirlerini hi kesmezler, ancak sklaabilir.
Btn cisimlerden geer, en fazla direnci hava gsterir.
Kuvvet hatlarnn yollarn baka bir manyetik kuvvet hatt deitirebilir.

44

Ayn Kutuplar Birbirini ter

Zt Kutuplar Birbirini eker

ekil 3.2

Kalc Mknatslk
Yumuak demirden yaplm, bir malzeme bir mknatsn kuvvet hatlar iinde
braklrsa mknatslanr. Fakat malzeme kuvvet alanndan ayrlr ayrlmaz kazanm olduu
mknatsln byk bir ksmn kaybeder. Yumuak demir manyetik alan iinde braklp
tekrar geri alnrsa molekllerinin ancak birka tanesi manyetik dzende kalabilir. Bu birka
molekl de ok zayf bir mknatslk meydana getirir. Buna kalc mknatslk denir.

3.2. Elektrik Alannn Manyetik Etkisi

zerinden akm geirilen bir iletkenin etrafnda bir manyetik alan oluur. Bu manyetik
kuvvet hatlar iletkene dik bir dzlem iindedir. Meydana gelen kuvvet hatlar mknatstan
farkldr. zerinden akm geirilen iletkendeki manyetik hatlarn girip kaca kutuplar
yoktur. letkenden geirilen akm oaldka meydana gelen elektromanyetik alan
kuvvetlenir, etkileyecei alan byr ve bu manyetik alan iletken boyunca eit ve dzgn
olarak yaylr. ekil 3.3

ekil 3.3 Dz bir iletken zerinden akm getiinde, manyetik alan oluur.

Dz iletkende meydana gelen manyetik kuvvet hatlarnn yn SA EL KURALI

ile bulunur.
Sa elin ba parma iletkenden geen akmn ynn
gsterecek ekilde iletken tutulur, dier parmaklarn iletkene sarlma
yn manyetik kuvvet hatlarnn ynn gsterir (ekil 3.4).
ekil 3.4

45

ekil 3.5

Kuvvet izgileri ayn ynde

dner,
bu izgiler birleerek
halkann merkezinde kuvvetli bir
manyetik alan meydana getirir. ekil
3.5/6

ekil 3.6

ki iletken yan yana konur ve ikisinden de

ayn ynde akm geirilirse meydana gelecek
manyetik alann yn de ayn olur. Bylece iki
manyetik alan birleerek her iki iletkeni evreleyen
daha byk bir manyetik alan oluturur. Byle bir
durum her iki iletkenin birbirine doru ekilmesine
yol aar. letkenlerden geen akmn yn zt
olursa iletkenlerde oluan manyetik alanlar da zt
ynl olur ve iletkenler birbirinden teye itilir. Bu
prensip elektrik motorunun almasn salayan
prensiplerden biridir ve otomobil zerinde bulunan
mar motoru da bu prensiple alr. ekil 3.7
ekil 3.7

Elektrik ile mknatslanma birbiri ile yakn ilikisi olan farkl iki byklktr. Bu
zellik mknatslar etrafnda meydana gelen manyetik kuvvet hatlar ile akm geirilen
iletken kablonun evresinde oluan manyetik kuvvet hatlar arasndaki benzerlik ile gerek
bir ekilde ortaya konabilir. Mknatslar kullanlmak suretiyle elektrik elde edilebildii gibi,
elektrik akm kullanlmak suretiyle de mknatslk kolaylkla elde edilebilir. Bir iletkenden
elektrik akm geirildii zaman iletkenin evresinde mutlaka bir manyetik alan meydana
gelir. Bu manyetik alann iddeti geen elektrik akmnn iddetine baldr. Akmn artmas
manyetik alan kuvvetlendirir.

3.3. Elektromknatslar
Eer iletken bir bobin meydana getirecek ekilde sarlmsa akm btn sarmlardan
ayn ynde geecektir. Bu da bobinde N ve S kutuplar oluturur. Daimi mknats zellii
gsteren bu mknatsa ELEKTROMIKNATIS denir ( ekil 3.8 3.9). Her sarmda meydana
gelen manyetik alan, bitiiindeki sarmn alan ile birleerek bobin iinde uzunluuna
devaml bir manyetik alan oluturur. Bobin etrafnda oluturulan manyetik alann kutuplar,
akmn ak ynne ve bobinin sarlma ynne baldr. Manyetik alann kuvveti sarmlarn
46

saysna ve bobinden geen akmn iddetine baldr. Manyetik alann kuvveti amper-sarm
ile ifade edilir.

ekil 3.9

ekil 3.8

47

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
lem Basamaklar

neriler

Deney iin gerekli olan malzemeleri elektrik

malzeme satclarndan alnz. (rete, iletken
ubuk, maal kablo, karton, demir tozu)

Maal kabloyu retecin ularna balaynz.

Dikkat: Kullandnz rete ak ise ularn

birbirine temas etmemesine dikkat ediniz.

Manyetik alan oluturacanz iletkeni kartondan

delerek geiriniz. Karton zerine demir tozlarn
serpiniz.

Tek iletken deneyi yapnz.

A- Akm Yok

B- Akm Var

Kablonun dier ularn iletkene temas ettiriniz.

Demir tozlarnn hareketlerini kontrol ederek

gzlemlerinizi not ediniz.

Deney iin gerekli olan malzemeleri elektrik

malzeme satclarndan alnz.

ift iletken deneyi yapnz.

ift iletken deneyi- akm yok

letkenleri yan yana koyunuz. Kablo ularn

48

ayn ynde akm geecek ekilde temas ettiriniz

ve gzleminizi not ediniz.

ift iletken deneyi- ayn ynl akm var

letkenlerden birine zt ynde akm vererek

gzleminizi not ediniz.

ift iletken deneyi- zt ynl akm var

Elektro
yapnz.

mknats

Deney iin gerekli olan malzemeleri elektrik

malzeme satclarndan alnz.

Maal kabloyu retecin ularna balaynz.

Bobin telini silindirik ubuk etrafna sararak

bobin oluturunuz.

deneyi

Elektro bobin deneyi

Bobin ularna akm vererek gzleminizi not

ediniz.

Bobin ierisine demir ubuk yerletirerek

ularna akm veriniz ve gzleminizi not ediniz.

49

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
1.Aadakilerden hangisi manyetik hatlarn zelliklerinden biri deildir?
A) Manyetik hatlar birbirlerini kesmez.
B) Manyetik hat dta N den S e doru akar.
C) Manyetik hat dta S den N e doru akar.
D) Manyetik hatlar en ksa yolu tercih eder.
2.Yan yana duran iki iletkenden ayn ynde akm geirilirse ne olur?
A) A. letkenler birbirini eker.

B. letkenler birbirini iter.

B) C. Hibir etki gstermez.

D. N ve S kutbu oluturur.

3.Aadakilerden hangisi elektro manyetik prensiplere gre alan para deildir?

A) Transformatr

B) Role

C) Elektrik motoru

D) Kondansatr

4.Bir bobinde sarm saysnn okluu manyetik alan nasl etkiler?

A) Manyetik alan artrr.

B) Manyetik alan azaltr.

C) Manyetik alan deitirmez.

D) Hibiri

5.Aadaki paralardan hangisi elektro manyetik etkiden faydalanlarak almaz?

A) Alternatr ( jeneratr)

B) Rle

C) Korna

D) Transistr

6.Sabit bir manyetik alan iinde hareket ettirilen iletkende akm meydana gelir eklinde
yorumlanan prensip aadakilerden hangisidir?
A) Pascal

B) Edison

C) Faraday

D) Kirof

7.Birbirine paralel tutulan ve zt ynde akm geirilen iletkenler . ....

8.Manyetik alan ierisinde bulunan iletkenden akm geirilirse iletken . eder.
9.Bir demir ubuk zerine sarlm iletkenden akm geirilirse oluan paraya
..- . denir.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtarlaryla karlatrnz. Yanl cevaplarnz iin faaliyetin
ilgili konularn tekrar ediniz.

50

MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Modl faaliyetleri ve aratrma almalar sonunda kazandnz bilgi ve becerilerin
llmesi iin retmeniniz size lme aralar uygulayacaktr.
lme sonularna gre sizin modl ile ilgili durumunuz retmeniniz tarafndan
deerlendirilecektir.
Bu deerlendirme iin retmeninize bavurunuz

DKKAT
Modl ile birlikte, farkl kaynak yaynlardan ve internet ortamnda
ilgili sitelerde El ile Kesme hakknda merak ettiiniz konular ile ilgili
daha ayrntl bilgilere ulaabilirsiniz.

51

CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET 1 CEVAP ANAHTARI
1

10

11

12

13

Elektrik
akm

14

15

52

RENME FAALYET 2 CEVAP ANAHTARI

1

Akm

10

RENME FAALYET 3 CEVAP ANAHTARI

1

Birbirini
iterler

Hareket

Elektromknats

53

KAYNAKA

YARCI Kemal, lhan YURTKULU, Oto Elektronii, YCE Yaynlar,

stanbul, 1996.

ERSOY Hasan, Elektrik ve Oto Elektronii, zmir, 1990.

ENER Temel, Muhittin GKKAYA, Salim SAVCI, Elektrik Bilgisi, Ankara,

1981.

Do. Dr. SALMAN M. Sahir, Yrd. Do Dr. Atilla KOCA, Dr. Recep ALTIN,
Mehmet LKER, Oto Elektrik Elektronii, stanbul, 2000.

N. TRBEN, H. ALAVURT, C. SUNGUROLU, T. ENER, K. YONAR, A.

ERKU, A.HRER, Elektrik Blm Bilgi lem Yapraklar, Ankara, 1986.

ANASIZ Kadir, Elektrik l Aletleri ve lme Bilgisi, stanbul, 1974.

Milli Eitim Genlik ve Spor Bakanl, Elektrik Bilgisi, Ankara, 1985.

Ana Britannica Ansiklopedisi

Bilkent ada lkretim Ansiklopedisi

www.obitet.gazi.edu.tr

eem.dumlupinar.edu.tr

http://ari.cankaya.edu.tr

54