POLITIKE STRANKE I INTERESNE GRUPE

2014/2015

SADRAJ

HISTORIJA POLITIKIH STRANAKA........................................................4

STRUKTURA STRANAKA.......................................................................4
ORGANIZACIJA STRANAKA...................................................................4
LANSTVO..........................................................................................5
STRANAKI SISTEM.............................................................................5
LIBERALIZAM/ LIBERALNE STRANKE.....................................................5
KONZERVATIZAM/KONZERVATIVNE STRANKE........................................6
KRANSKA DEMOKRACIJA/KRANSKO-DEMOKRATSKE STRANKE.........6
SOCIJALDEMOKRACIJA/SOCIJALDEMOKRATSKE STRANKE........................6
SOCIJALISTIKE STRANKE....................................................................6
ZELENI/STRANKE ZELENIH...................................................................6
REGIONALIZAM/REGIONALNE STRANKE................................................6
DESNI RADIKALIZAM/DESNO-RADIKALNE STRANKE...............................7
KOMUNIZAM/KOMUNISTIKE PARTIJE....................................................7
SIMPATIZERI I SLJEDBENICI..................................................................7
MILITANTI...........................................................................................7
UPRAVLJAI........................................................................................7
KADROVSKE I MASOVNE STRANKE.......................................................7
AMERIKE STRANKE............................................................................8
KOALICIJA...........................................................................................8
VESTMINSTERSKI VEINSKI MODEL DEMOKRATIJE.................................8
KONSOCIJATIVNA DEMOKRATIJA...........................................................8
KVALIFIKOVANA, RELATIVNA, APSOLUTNA VEINA................................8
POLITIKO VODSTVO...........................................................................9
1

USLOV I KARAKTER STRANAKOG ORGANIZIRANJA U BiH................10

MUSLIMANSKA NARODNA ORGANIZACIJA......................................10

SRPSKA NARODNA ORGANIZACIJA.................................................11

HRVATSKA NARODNA ZAJEDNICA..................................................11

HRVATSKA KATOLIKA UDRUGA....................................................12

MUSLIMANSKA NAPREDNA STRANKA............................................12

AUTONOMNI POKRETI i ostali pokreti............................................12

ANEKSIJA BiH...............................................................................13

POLITIKA KRETANJA U BiH NAKON PROGLASA ANEKSIJE................13

10

USTAV BiH................................................................................14

11

BOSANSKI SABOR......................................................................14
2

11.1 SASTAV I STRUKTURA.............................................................14

11.2 PRVI SABORSKI IZBORI...........................................................15
11.3 AGRARNO PITANJE U SABORU..................................................15
12

OSVRT NA BOSANSKU POLITIKU U DOBA VOJNOG KURSA.............16

PRVI DIO
3

HISTORIJA POLITIKIH STRANAKA- Povijest stranaka povezuje se uz

povijest novovjekovne demokratije i pojave opeg birakog prava (M.
Weber). Historiari starog Rima pisali su o plebejskoj i patricijskoj stranci. U
Francuskoj revoluciji 1789.godine pobunjenike skupine neki nazivaju
strankama-one koje su za kralja i one koje su protiv kralja. U Njemakoj je
politiko i stranako grupiranje snanije zapoelo 1848. kada se grupiraju
liberali, demokrati, konzervativci i socijalisti. U ostalim evropskim
zemljama politike stranke se pojavljuju sredinom ili krajem 19.st. a u
nekim poetkom 20 stoljea.
SEILER; POLITIKA STRANKA je organizacija kojoj je cilj mobilizirati
pojedince u nekoj kolektivnoj akciji to se vodi protiv drugih, isto tako
mobiliziranih, kako bi preuzela, sama ili u koaliciji, obavljanje funkcija
vlasti.
WEBER Stranka znai odnose udruivanja, pripadnost zasnovanu na
slobodnom pridruivanju. Politike stranke su, prema Weberu, politika
preduzea i to preduzea za dominaciju, koja odgovaraju pokretu
racionalizacije karakteristinom za moderna drutva. Tipologija:
karizmatske, tradicionalne, vjerske, utilitarne, koristoljubive.
NEUMANN smatra da stranke nastaju u trenutku identifikacije I
diferencijacije lanova nekog drutva. Njihov uspon on vee za uspon
parlamenta, jer u parlamentu nema skoro niti jedan lan koji nije lan neke
stranke. On stranku definira kao jasnu organizaciju aktivnih politikih
predstavnika drutva. Stranke predstavljaju vezu izmeu vlade I javnog
miljenja.
DUVERGER - Stranka je organizacija u kojoj se elnitvo bira
demokratskom procedurom; porijeklo stranaka je izborno i parlamentarno;
Duverger razlikuje unutarnji i vanjski nain nastanka modernih PS: 1)
stranke nastaju uglavnom unutar parlamenta (konzervativne i liberalne XIX
st); 2) nastaju iz drutvenih pokreta, sindikata, vjerskih udruenja, dakle
izvan politikih institucija.
STRUKTURA STRANAKA - M. Duverger kae da je jedno od bitnih
obiljeja stranaka heterogenost. Sastav elnitva i njegovo obiljeje
odreuju strukturu stranke, npr. stranke srednjih slojeva, liberalne i
konzervativne imale su obiljeje kadrovskih stranaka. Te stranke su bile
poznate politikim pitanjima dok su ideoloka i doktrinarna pitanja imala
relativno malu ulogu. Socijalistike stranke su masovnog tipa s
naglaenim... kod socijalistikih stranaka doktrina i ideologija igrale su
znaajnu ulogu. Komunistike i faistike imale su masovni karakter,
centralistiku stranaku organizaciju, voe diktatorskog tipa, jaku
disciplinu. Temelje se na totalitarnoj doktrini, mitovima, iracionalizmu i
vojnikoj disciplini.
ORGANIZACIJA STRANAKA- Kako Duverger istie, za organizaciju su
vani lanovi i voe. To je temelj ili minimum organizacije iz koje se nadziru
4

odnosi moi, vladara ili onih kojima se vlada. Duverger ralanjuje tipove ili
oblike organizacije stranaka, npr. pie o obliku indirektne stranke. Po njemu
postoje dvije stranke s takvom organizacijom. To su socijalistike i
kransko-demokratske stranke. Socijalistike i laburistike se oslanjaju na
sindikate i prijateljska drutva. Agrarne stranke se oslanjaju na poljodjelske
i agrarne sindikate. Horizontalna i vertikalna organizacija: Stranke s
horizontalnim linkovima imaju direktne kontakte meu lanovima,
stranakim voama. Horizontalni tip organizacije doputa frakcije,
opoziciju i koalicije. Stranke se dalje u organizacijskom smislu razlikuju po
metodi upravljanja na centralistike i decentralistike. Vertikalnom tipu
odgovara centralizacija a horizontalnom decentralizacija. Decentralizacija
podrazumjeva autonomiju na razliitim razinama ali i supsidijarnost.
Organizacija socijalista je decentralizirana, a komunista centralizirana.
LANSTVO- lanom stranke moemo odediti osobu koja izravno pripada
stranakoj organizaciji. Duverger kae da je koncept lanstva rezultat
evolucije od kadrovske do masovne stranke. Nain participiranja lanova u
nekoj stranci ovisi o tipu organizacije. Nuno je naglasiti da lan nije isto
to i simpatizer, sljedbenik ili podupiratelj. On se od ovih razlikuje po
nekoliko elemenata: lan formalnim postupkom ulazi u stranku, a stranka
ga upisuje u svoj registar lanova, on plaa lanarinu i preuzima odreene
dunosti, a esto aktivno sudjeluje u radu stranke. Meu lanovima
stranke moemo razlikovati prosjene lanove i tzv. militante, tj. one koji
su se odluili angairati u slubi stranke. Prosjeni su lanovi uglavnom
pasivni, ne sudjeluju u sastancima podrunica, a jedine su im aktivnosti
izlazak na izbore te eventualno plaanje lanarine i itanje stranakih
publikacija, osobito ako im se iste dostavljaju potom. Militanti, nasuprot
tome, redovno dolaze na sastanke podrunica, aktivni su u stranakim
dogaanjima, predlau, piu, lobiraju.
PARTIJSKI SISTEM se moe definisati kao struktuirana cjelina koja se
sastoji od odnosa as suprotstavljanja, as suradnje, koji postoje meu
politikim strankama to djeluju na politikoj sceni nekog politikog
drutva.
JEDNOSTRANAKI SISTEM je vrsta stranakog sistema u kojem samo
jedna stranka sudjeluje u vlasti, a drugima je zabranjeno ili im nije
dozvoljeno sudjelovanje na izborima. U nedemokratskim sistemima postoji
jednostranaki sistem tj. politiki monopol jedne stranke. U veini
sluajeva nastaju iz faistikih, socijalistikih ili nacistikih ideologija.
Primjeri: Kina, Kuba, Sjeverna Koreja, Vijetnam
DVOSTRANAKI SISTEMPod dvostranajem podrazumijevamo
partijski sistem utemeljen na vie-manje pravilnom izmjenjivanju na vlasti
dviju stranaka s veinskom vokacijom. U dvostranakom sistemu druge su
stranke svedene na to da igraju pomonu ulogu bez nade da e uspjeti do
vlasti. Mogli bismo se uditi preivljavanju treih stranaka iako je isto i
5

apsolutno dvostranaje rijetko (SAD demokrati/republikanci, Novi Zeland

laburisti/nacionalisti, Malta, Lihtentajn). Dvostranaje ovisi o veinskom
nainu glasanja; znai jednobojnu vladu i jasno razgranienje izmeu
veine
i
opozicije.
VIESTRANAKI SISTEM je zasnovan na nepostojanju ili krajnje rijetkom
postojanju veinskih jednostranakih vlada. Koalicijske vlade su pravilo,
vlada jedne stranke je iznimka. Prednost je to obezbjeuju kontrolu i
ravnoteu u okviru vlade, a najvea zamjerka se odnosi na opasnosti i
tekoe stvaranja koalicija. Moe biti simetrino/asimetrino, polarizovano
ili ne. U politikom ivotu zapadnih demokratija susreu se: simetrini
bipolarizirani, simetrini multipolarizirani, asimetrini multipolarizirani.

LIBERALIZAM/
LIBERALNE
STRANKE
Pod
liberalizmom
podrazumijevamo politiku filozofiju utemeljenu na ideologiji slobode i
prava pojedinca. Predstavnici te politike prakse u institucionalnom smislu
su liberalne stranke. Liberalizam ima optimistinu sliku ovjeka i
budunosti koju temelji na ideji razuma i napretka.
KONZERVATIZAM/KONZERVATIVNE STRANKE-Konzervatizam je oznaka
za europsku struju politikog miljenja i djelovanja koji se izvorno historijski
javlja kao protupokret Francuskoj revoluciji. Drutveno je uvjetovan pokret
slubeno nastao 1789. godine koji se otslanja na tradiciju, iskustvo
prethodnih generacija, protuprosvjetiteljski i protuliberalni pokret koji je
strao u obranu starog poretka, monarhije i legitimiteta. Edmund Burke je
tvorac europskog konzervatizma.
KRANSKA DEMOKRACIJA/KRANSKO-DEMOKRATSKE STRANKEKranska demokracija nastala je kao rezultat radikalnog konflikta
bezobzirnog liberalizma i komunizma i socijaldemokracije, kao izravna
prepreka liberalizmu, komunizmu i socijaldemokraciji s obzirom na pojam
osobe, slobode, porodice, drutva i drave s osloncem na socijalnu nauku
crkve i kransku etiku. Kao politika doktrina kranska demokracija je
ideja treeg puta izmeu egoistikog liberalizma i razliitih varijanti
socijalistikog kolektivizma. Kransko-demokratske stranke pojavljuju se
u 19. stoljeu stvaranjem crkveno-socijalne nauke.
SOCIJALDEMOKRACIJA/SOCIJALDEMOKRATSKE
STRANKESocijaldemokracija je oznaka za stranke i pokrete upravljene prema
socijalizmu i demokraciji; oznaka za socijalne i politike reforme na temelju
demokracije; proirenje oblika politike i socijalne demokracije; pokuaj
spajanja socijalne pravednosti s demokracijom. Socijalna demokracija
politike
ciljeve
eli
postii
politikim
reformama.
Prihvata
parlamentarizam, demokratsku metodu politikog djelovanja i odbacuje
klasnu metodu i klasnu koncepciju drutva.

Bitna razlika izmeu socijaldemokratije i revolucionarnih

komunista je to se prvi zalau za demokratiju a drugi su gradili drutvo
koje je zavrilo u lijevoj totalitarnoj diktaturi. Demokratski socijalizam
ine: 1) Sloboda, 2) Jednakopravnost, 3) Solidarnost, 4) Konstruktivni
reformizam, 5) Parlamentarizam.
SOCIJALISTIKE STRANKE se razvijaju na nacionalnoj razini. Oslanjaju
se na sindikate i prijateljska drutva. Socijalistike stranke bile su stranke
masovnog tipa sa naglaenim stranakim inovnitvom i stranakim
institucijama kao to su : kongresi, nacionalni komiteti, vijea,izvrni
komiteti, sekretarijat itd.Vodstvo se kretalo od demokratije kaoligarhiji s
tendencijama zavravanja u monarhiji. Primjer: Socijalistika stranka Hrvatske,
Socijalistika partija Srbije, Njemaka socijalistika stranka itd.
ZELENI/STRANKE ZELENIH-Zeleni su oznaka za eko pokrete i politike
stranke koje su se u Europi pojavile poetkom sedamdesetih kao pokuaj
artikulacije novih alternativnih politikih interesa globalnog preivljavanja i
pokuajra institucionalizacije alternativnih interesa (ekologija) u stranke i
zastupanja zelene politike u parlamentima. Stranke zelenih izvode se iz
pokreta novih ljevica ezdesetih godina.
REGIONALIZAM/REGIONALNE STRANKE-Regionalizam je onaj tip
politikog djelovanja koji se dovodi u konkurenciju naspram cjelokupne
dravne teritorijalnosti kao vodeeg okvira drutvenih i politikih
aktivnosti. Postoje tri predodbe o regionalizmu: konzervativnoorganicistike
(nastajanje
ustanova
kao
socijalnih
organizama);
racionalistiko-ugovorne (u kojima se pokuavaju izraziti odnosi
centrifugalnih i centripetalnih sila unutar sistema); unitaristikorepublikanske (polaze od teorije o jedinstvenoj organizaciji nacionalne
drave).
DESNI RADIKALIZAM/DESNO-RADIKALNE STRANKE-Pod desnim
radikalizmom podrazumijeva se metoda politikog djelovanja koja se
izraava u protuliberalnom i protudemokratskom stavu, i protuliberalnom i
protukapitalistikom radikalnom nacionalizmu kao bitna oznaka starog i
novog radikalizma uglavnom srednjih drutvenih stalea. Desni
radikalizam je po svojoj politikoj formi i nainu djelovanja bitno
populistiki. Desnoradikalne stranke i pokreti nalaze oslonac u onoj struji
radikalnog konzervatizma koji je nastao 1789. godine kao reakcija na
Francusku revoluciju.
KOMUNIZAM/KOMUNISTIKE PARTIJE-Komunizam i komunistike
stranke temelje se na ideji politike revolucije, klasnoj borbi, nasilju i
diktaturi proleterijata. Komunistike stranke nastale se kao politiki izraz
borbe radnike klase, kao sredstva klasne borbe protiv buroazije, dakle
kao rezultat velikog sukoba izmeu rada i kapitala. Radniki i komunistiki
pokreti i stranke nastaju s velikom industrijskom revolucijom u 19. stoljeu.

Komunizam i komunistike stranke u 20. stoljeu postale su simbol lijevih

totalitarnih diktatura.
SIMPATIZERI I SLJEDBENICI -Prema Duvergeru simpatizer je vie nego
bira, ali manje nego sljedbenik. To je vjeran bira koji se ne ustee
priznati svoju naklonost i koji e, ako zatreba, dati iz svog depa i uloiti
samog sebe za stvar stranke. Ako regrupiramo simpatizere i sljedbenike u
jednu jedinstvenu kategoriju, pristae, kaemo onda da su to osobe koje
imaju odreeno politiko znanje i vjetinu govorenja identificiraju se s
nekom strankom i ne usteu se javno izraziti svoju naklonost.
MILITANTI- Militant je pristaa koji se odluio angairati u slubi svoje
stranke. U masovnim je strankama militantna akcija vrlo cijenjena. Uticaj
militanata moe prerasti stadij aktivnog sljedbenika i osigurati mu
dobrovoljne odgovorne funkcije. Militantnost je izraz kojim se opisuje
spremnost lana/simpatizera neke stranke da njene ciljeve pokua ostvariti
nasiljem, direktnom akcijom ili na neki drugi ekstreman nain.
UPRAVLJAI- Weberov prilog sastoji se u suprotstavljanju dvaju
komplementarnih poloaja - harizmatinog efa i politikog poduzetnika.
Prvi otjelovljuje stvar i vrijednosti stranke i njen uticaj na militante i
birae, te ima neto religijsko. Drugog pokree materijalni interes, on ulae
u stranaku organizaciju kako bi iz nje izvukao linu materijalnu korist. Za
Webera primjer politikog poduzetnika je boss amerikih stranaka. Michels
je smatrao da su stranke oligarhijske, ma kakva bila njihova organizacija.
KADROVSKE I MASOVNE STRANKE- Najslavniji dio doprinosa Duvergera
sociologiji politikih stranaka jeste razlikovanje kadrovskih od masovnih
stranaka. Razlika izmeu njih nije u dimenziji i broju lanova, nego u
strukturi i nainu novaenja lanova. Kadrovske stranke imaju elitistiku
organizaciju. Decentralizovane su i okruene simpatizerima. Participacija
se temelji na politikoj slobodi, individualnoj autonomiji i toleranciji.
Doputena je oporba. Pojavljuju se karizmatine voe. elnitvo se bira
demokratskim izborima. Masovne stranke imaju elije s jakim formalnim
lanstvom, participacija iskljuuje svaku slobodu ili iznoenje oporbenog
miljenja. Ne toleriraju se diobe, frakcije i sekte. Temelj ovih stranaka je
homogenizacija i naelo kulta linosti. elnitvo se bira na indirektan
nain.
AMERIKE STRANKE- Amerike stranke nisu razvijale stranke lanova
koje imaju svoje programe. Dvije velike amerike stranke su vrlo sline
jedna drugoj. Republikanci zastupaju liberalizam, zalau se za slobodu
poduzetnitva, manji porez, investiranje. Demokrati insistiraju na
socijalnim pitanjima, veem porezu za zdravstvo i obrazovanje. U svakoj
stranci najvii je organ za selekciju kandidata nacionalna skuptina,
nadlena za nominacije, saziva se svake 4 godine da izabere kandidate za
mjesto predsjednika i potpredsjednika, da sroi izbornu platformu koja
nikog ne obavezuje, pa ak ni predsjednikog kandidata, te da uspostavi
8

nacionalni komitet koji e upravljati stranakim poslovima do sljedee

konvencije. Najblii ameriki ekvivalent za pristupnje stranci je upisivanje
u stranku. Samo 26 od 50 drava zahtijevaju upisivanje kao uslov za
sudjelovanje u prvom krugu izbora. Zemlja nema dvije ve 4 kongresne
stranke, gdje je centar u jednom domu nezavisan od onog u drugom, a oba
nezavisna od nac. Komiteta.
KOALICIJASavez politikih stranaka sklopljen prije ili poslije
parlamentarnih izbora u dravama koje koriste parlamentarni tip
drutvenog ureenja. Mogu biti predizborne, u cilju da se osvoji maximalan
broj glasova i zastupnikih mjesta. Najrairenija je formula poslijeizborne
koalicije, ukoliko nijedna stranka nema veinu u predstavnikom tijelu
(koalicijske vlade). Koalicijske vlade su, pak, rijetkost u dravama koje
koriste veinski izborni sistem, odnosno u kojima postoji dvostranaje.
Jedan od izuzetaka je Ujedinjeno Kraljevstvo nakon izbora 2010. godine,
kada su koalicijsku vladu sklopili konzervativci i liberalni demokrati.
VESTMINSTERSKI VEINSKI MODEL DEMOKRATIJE naziv je dobio po
Vestmisterskoj palati u Londonu. Klasina britanska demokratija,
karakterie je apsolutna/prosta veina, unitarna i centralizovana vlast,
dvostranaki sistem, fleksibilnost ustava. Ko osigura 50+1 u Parlamentu,
on i vlada. Ovo je demokratija karakteristina za relativno homogena
drutva, bez podvojenosti unutar sebe.
KONSOCIJATIVNA DEMOKRATIJA primjeri u: vicarskoj, Belgiji,
Libanonu, BiH, Maleziji. Karakteristina je za heterogena drutva u kojima
postoje podvojenosti (nacionalna, jezina, itd). U vicarskoj 65% ljudi ini
njemako govorno podruje, 18% francusko, 12& talijansko, 2% autohtono
retoromansko stanovnitvo. 4 bitne stvari: 1) velike koalicije, da svi
uestvuju u vlasti; 2) proporcionalno uee I u fondovima I u vlasti; 3)
relativna autonomija, gdje svaki od pluraliteta ima pravo da uredi svoj
jezik, kulturu, itd; 4) pravo veta, ali samo u ustavom predvienim
okolnostima.
KVALIFIKOVANA, RELATIVNA, APSOLUTNA VEINA - Relativna veina
oznauje situaciju u kojoj jedna skupina ima najmanje glas vie od druge
skupine ili skupina, kada se promatra pojedinana teina glasa. Apsolutna
veina znai da neka skupina mora imati najmanje polovicu i 1 dodatni
glas svih lanova koji ine cjelinu kako bi prijedlog bio prihvaen.
Kvalificirana veina brojano je snanija od apsolutne, jer je za prihvaanje
neke odluke potrebno imati vie (npr. dvije treine, tri etvrtine, tri petine)
glasova ukupnoga broja lanova cjeline.
POLITIKO VODSTVO- Ideja voa izvodi se iz mistinih percepcija o voi
kao izvoru providnosti. U demokratskoj varijanti teorije voe, vodstvo ima
tendenciju autoritarnosti i autokracije. Po njemu postoje tehnike prikrivanja
9

autokracije. Te su tehnike manipulacija izborima, te razlike izmeu stvarnih

i prividnih voa. Vodstva u demokratskim strankama biraju se uz
spomenute manipulacijske tehnike, a u komunistikim strankama
primjerice biraju se delegiranjem.

DRUGI DIO
1

USLOV I KARAKTER STRANAKOG ORGANIZIRANJA U BIH

10

1903. godina, je prelomna u politikom razvitku veine jugoslovenskih

zemalja. Ova godina donijela je i BiH promjenu reima i otvorila put novim
formama politikog ivota.
Kallayevom smru 16.07.1903. godine poeo je proces, kojim je postepeno
izmijenjen njegov apsolutistiki reim. Poslije njegove smrti iz BiH su
uklonjene linosti koji su bili nosioci i simboli apsolutistike vladavine.
Nakon 1903. godine u BiH su se stekli uslovi za javni politiki ivot.
Proglaenjem ZAKONA O TAMPI 1907. godine ukinuta je preventivna
cenzura politike oblasti, te su time stvoreni normalni uslovi za
organiziranje i djelatnost politikih stranaka i grupa.
Osnovni uslov za djelovanje klasinih politikih stranaka u BiH nije
postojao, poto zemlja u to vrijeme nije imala nikakvo predstavniko
tijelo. Zbog toga su graanske politike stranke, koje se formiraju u BiH,
po svom obliku, politikoj ideologiji i psihologiji uglavnom odgovarale tipu
narodnih organizacija.
Veina bosanskih graanskih politiara, bez obzira na nacionalnu
pripadnost, smatra da u BiH, okupiranoj zemlji, iji dravno-pravni status
nije rijeen, bez predstavnikog tijela, nema uslova za djelatnost klasinih
politikih stranaka.
U tom smislu, osnovni politiki zadatak je borba za rjeenje dravno
pravnog statusa zemlje, te stvaranje uslova za stranaku djelatnost.

MUSLIMANSKA NARODNA ORGANIZACIJA

Prva graanska politika stranka u BiH koja je istakla svoj program i

sprovela formalnu organizaciju sa glavnim okrunim i mjesnim odborima.
Ova stranka je nastala iz autonomnog pokreta.
Formirana je 3.12.1906. godine u Slavonskom Brodu, na sastanku
muslimanskih prvaka iz cijele zemlje.
Na ovom sastanku izabran je i EGZEKUTIVNI ODBOR MNO, ije e sjedite
biti u Budimpeti, a za predsjednika odbora izabran je Alibeg Firdus.
Na ovom sastanku usvojen je i program MNO. U svom programu MNO je na
prvom mjestu zahtijevala muslimansku vjersku i vakufsko mearifsku
autonomiju i politiku, tj. dravno-pravnu autonomiju.
Njihov agrarni program u osnovi sadri zahtjev da se seljak oslobodi svog
kmetskog prava i time pretvori u obinog najamnog radnika ili zakupca na
veleposjedu.
11

MNO je uivala ogromnu podrku svih slojeva muslimanskog stanovnitva,

iako su njeno rukovodstvo inili uglavnom bogati zemljoposjednici.
Stranka je imala i svoje glasilo Musavat (jedinstvo), te svoje drutvo
Gajret.

SRPSKA NARODNA ORGANIZACIJA

Srpska narodna organizacija je formirana 1907. godine.

Na Mitrovdanskoj skuptini, gdje je uestvovao 71 delegat, zvanino je
formirana SNO i usvojen je njen program. Najvanija diskusija voena je sa
muslimanima sa im je usko povezano agrarno pitanje.
Centralno mjesto u programu SNO imaju nacionalni politiki ciljevi
(zahtjevi), koji vode autonomiju BiH, u kojoj bi Srbi kao relativna veina, bili
dominantan politiki faktor. SNO smatra da je BiH sastavni dio turske
carevine kojim AU upravlja na osnovu mandata od strane evropskih sila.
Stranka zahtijeva potpunu autonomiju BiH.
Ova stranka je okupljala bh. Srbe.
Ubrzo nakon uvoenja Ustava za BiH 1910. godine i izbora za Bosanski
sabor, SNO se raspala na tri frakcije okupljene oko asopisa: SRPSKA
RIJE koji se zalagao za kompromis s AU vlastima; NAROD koji su inili
nacionalisti i pristae to bliih veza sa tadanjom Kraljevinom Srbijom, te
grupa oko asopisa OTADBINA, koja se zalagala ne samo za nacionalno
osloboenje, nego i za socijalne reforme.

HRVATSKA NARODNA ZAJEDNICA

HNZ je osnovana u februaru 1908. godine na inicijativu liberalno

graanske struje hrvatskog politikog poretka.
Glavni ideolog HNZ-a je Ivo Pilar.
Politika poruka Zajednice je bila jasna: BiH je hrvatska zemlja, njeni
stanovnici prirodno tee ujedinjenju sa Hrvatskom, a samim tim i sa
Habsburkom monarhijom, tamonji muslimani su neprijeporni Hrvati. U
programu se zahtjeva aneksija BiH (BiH pripojiti Hrvatskoj). Pilar ostaje
unutar ustavnog dualistikog koncepta.
Izjanjavali su se kao natkonfesionalna stranka s ciljem da privole
Muslimane.
12

HNZ nije zauzela nikakav stav u agrarnom pitanju, zbog ega su je

tadlerovi klerikalci napadali traei ukidanje kmetskih odnosa. Na treem
zasjedanju Sredinjeg odbora HNZ, odabran je Rajnfajnzenov tip zadruga
kao najprikladniji za hrvatsko seljatvo.
5

HRVATSKA KATOLIKA UDRUGA

HKU je naziv za klerikalnu politiku stranku koja je poetkom 20. stoljea

djelovala u BiH.
Osnivaka skuptina odrana je 18.01.1910. u Sarajevu.
Voa joj je bio Josip tadler, a okupljala je preteno katoliko, odnosno
hrvatsko stanovnitvo. Za tadlera biti katolik znai biti Hrvat. On uvodi
katoliki klerikalizam i prozelitizam (klerikalizam-snaan utjecaj crkve tj.
klera na dravni, politiki, kulturni ivot. Prozelitizam-namjerno obraanje u
neku vjeru pristalica druge vjere)
Zalagala se za ouvanje BiH u sastavu AustroUgarske, odnosno za vrste
veze sa vladom u Beu. U programu HKO se podrava izvrena aneksija i
zahtijeva trijalistiko preureenje Monarhije.

MUSLIMANSKA NAPREDNA STRANKA

Osnivaka skuptina MNS odrana je u Tenju 24. 26.08.1908. godine.

Na skuptini je izabran odbor stranke, te njegov predsjednik Adem aga
Mei, a usvojen je i program stranke.
U programu se naglaava da se MNS organizuje u tu svrhu da privue sve
slojeve svog naroda na borbu i odbranu, da Muslimani u BiH ouvaju svoju
vjeru, imetak, poloaj te svoju individualnost.
MNS je zastupala prohrvatski stav kod manjeg dijela Bonjaka, te je zbog
slabe podrke irih masa revidirala svoj program (31.01.1910.) i
promijenila ime u MUSLIMANSKA SAMOSTALNA STRANKA.
7

AUTONOMNI POKRETI I OSTALI POKRETI

Krajem 19. i poetkom 20. stoljea poela je borba Bonjaka za vjersku i

vakufsko-mearifsku autonomiju. Autonomnom borbom poeo je i postepeni
proces savremenog politikog organiziranja bonjaka.

13

Osim Pokreta za autonomiju BiH, djelovao je i drugi pokret isto kulturne

prirode. Njegovi nosioci su 1900. godine pokrenuli prvi bonjaki knjievni
list Behar.
Postojao je i Srpski nacionalni pokret u BiH, iz kojeg je nastala Srpska
narodna organizacija.
Zatim tu je Hrvatski politiki pokret iz kojeg je nastala Hrvatska narodna
zajednica.
8

ANEKSIJA BIH

Aneksija je proglaena 05.08.1908. godine, a in same aneksije se pravdao

potrebom donoenja Ustava. Aneksijom je slubeno okonana osmanska
vladavina (445 godina). Nakon proglaenja Aneksije, proglaen je i Ustav,
a 1910. osnovan je i Sabor.
Aneksijom je izazvana velika diplomatska kriza; Britanija i Francuska
smatraju da im je AustroUgarska zadala veliki udarac javnom
povjerenju, te je proglas o aneksiji izazvao veliko iznenaenje i uzbuenje
u Italiji, Rusiji, Srbiji, Crnoj Gori (koje su prijetile ratom tvrdei da je BiH
nacionalno srpska) i Turskoj.
Njemaka je podrala AustroUgarsku u inu proglaenja aneksije.
AustroUgarska se obavezala da e isplatiti Porti 2,5 miliona funti odtete,
te osigurati potpunu slobodu muslimanima u BiH.

POLITIKA KRETANJA U BIH NAKON PROGLASA ANEKSIJE

Dr. Dimitrijevi je odveo delegaciju od 18 Srba seljaka u Be, kako bi se

poklonili i zahvalili caru, dok je Esad ef. Kulenovi predvodio muslimansku
delegaciju, a nadbiskup J. tadler predvodio je najbrojniju delegaciju,
sastavljenu od 430 Hrvata.
MNO i SNO su uporno odbijale da priznaju aneksiju.
Nakon to Kraljevina Srbija priznaje aneksiju, ini to i SNO te posjeuje
Be, a nakon toga to ini i MNO, samo desetak dana pred sankcioniranje
Ustava.
Pitanje dravnopravnog ukljuivanja u BiH ostalo je otvoreno,
ukljuivanje u postojeu ustavnu strukturu Dvojne monarhije.

tj.

14

BiH bi bila corpus separatum unutar Monarhije, nije imala nikakvih

samoupravnih prava, niti je mogla uestvovati u tkz. zajednikim
poslovima.

10 USTAV BIH

Nakon aneksije, BiH je bio obean Ustav, koji je nakon dugih priprema
sankcionirao Franjo Josip 17.02.1910. godine, a sveano proglaenje bilo je
20.02.1910.godine u velikoj dvorani Zemaljske vlade.
Po Ustavu BiH je predstavljala posebnu upravnu jedinicu (territorium
separatum)
Novi ustavni poredak u BiH reguliran je sa 6 Zakona, koji predstavljaju
cjelinu:
1. Zemaljski ustav;
2. Izborni red;
3. Saborski poslovni red;
4. Zakon o drutvima za BiH;
5. Zakon o skupljanjima u BiH;
6. Zakon o kotarskim vijeima.
Bosanski ustavni poredak se zasnivao na ideji o tzv. piramidalnoj
ustavnosti, prema kojoj se prvobitna minimalna ustavna prava,
garantovana ovim zakonima, mogu postepeno proirivati novim
demokratskim ustanovama u vidu poklona, povremeno davati narodu.
Ustavom su uvedene tri nove institucije:
1. SABOR
2. ZEMALJSKI SAVJET
3. KOTARSKO VIJEE.
Najznaajnija ustanova je Sabor, koji je bio jako ogranien u svom
djelovanju, njegova nadlenost se protezala iskljuivo na bh. poslove.

15

11 BOSANSKI SABOR
11.1 SASTAV I STRUKTURA
Proglasom ustavnosti 20.02.1910. godine, otpoeo je sa radom i Bosanski
sabor, koji je bio sastavljen kombinacijom socijalnog, konfesionalnog
kurijalnog sistema.
Prema izbornom saborskom redu, graani su po vjerskoj pripadnosti bili
podijeljeni u tri kurije, tako da je svakoj etnikovjerskoj grupi osiguravan
odreeni broj zastupnikih mjesta.
Unutar konfesionalnog izbornog tijela postojale su posebne kurije na
socijalnoj bazi:
1. kurija veleposjednika i intelektualaca;
2. gradska kurija i
3. kurija seoskih opina.
Zemaljska vlada je predloila da se na 25.000 stanovnika bira jedan
poslanik. Tako su na osnovu broja stanovnika birana 72 zastupnika,
katolicima je pripadalo 16 mandata, muslimanima 24, pravoslavcima 31,
dok je jevrejima samo 1.
Mandat zastupnika trajao je 5 godina, bez prava biraa na njihov opoziv.

11.2 PRVI SABORSKI IZBORI

Zemaljska vlada je prve saborske izbore raspisala za period od 18
28.05.1910. godine. Tada su MNO i MSS pregovarale o zajednikom
istupanju na izbore, te podjeli mandata. MNO je MSS-u ponudio 6 mandata,
to su ovi odbili, tako prekinuvi pregovore.
Na izborima SNO je osvojila sve pravoslavne mandate tj. 31 mandat.
MNO je osvojila sve muslimanske mandate tj. 24 mandata.
Od 16 katolikih mandata, HNZ je dobila 12, a HKU 4 mandata.
Odziv biraa bio je ogroman. Glasalo je 83% Bonjaka, 85% Srba i 61%
Hrvata.
Bez mandata su ostali ljudi iz MSS-a, kao i demokrati koji su isticali
Osmana ikia kao kandidata u treoj kuriji.

16

Mada je Sabor u poetku radio sporazumno, skoro sva zasjedanja kojih je

bilo ukupno 4, karakterizirala je nacionalistika obojenost istupa srpskih i
hrvatskih zastupnika, koji su u svakoj prilici isticali svoje zahtjeve nad BiH.
Prvi sukobi poeli su kod rasprave o nacrtu Zakona o potanskoj tedionici.
Sve to, a posebno sarajevski atentat 28.06.1914. godine na austrijskog
prijestolonasljednika Franca Ferdinanda i njegovu enu Sofiju, uticali su da
car vec 06.02.1915. godine raspusti Sabor, jer su prethodno van snage
stavljene najbitnije odredbe bosanskog Ustava iz 1910. godine.
Predsjednici Sabora bili su: Ali beg Firdus od 1910. (umro iste godine);
Safet beg Baagi od 1910. do 1915.
godine.

11.3 AGRARNO PITANJE U SABORU

Agrarno pitanje u Saboru dovelo je do stvaranja hrvatsko muslimanskog
pakta, tj. do pojave dviju disidentskih grupa u muslimanskom i razbijanju
jedinstvenog srpskog kluba.
Srpska graanska politika nala se u procjepu izmeu pritisaka svog
seljatva koje je trailo oslobaanje od feudalnih obaveza, i elje da odri
politiki savez sa MNO, koji je smatrala bitnim za ostvarivanje srpskih
nacionalnih aspiracija u BiH.
Muslimansko politiko vodstvo u kome begovat ima odluujuu rije, eli
zadrati zemljine posjede, i u tu svrhu iskoristiti osjeaj ugroenosti svih
muslimana.
Car je 03.03.1910. godine, naredio da se za prvi Bosanski Sabor izradi
zakonska osnova za dobrovoljno otkupljivanje kmetskih selita, a sutina
prijedloga je da otkupljivanje moe uslijediti samo na temelju dobrovoljnih
sporazuma izmeu vlasnika zemlje i kmetova.
Prije glasanja o Zakonu, Muslimanski i Hrvatski klub su 31.03.1911. godine
sklopili pat o suradnji u Saboru, to jeste da e Hrvati glasati za predloeni
agrarni Zakon, ako Muslimani podre da ime zvaninog jezika u BiH bude
srpski i hrvatski.
Ovaj zakon je izglasan 05.04.1911. godine.
BiH je ostala territorium separatum.

17

12 OSVRT NA BOSANSKU POLITIKU U DOBA VOJNOG KURSA

Period 1912 1914. godine ima nekoliko karakteristika. To je period kada
kod Srba, u vrijeme balkanskih ratova jaa samosvijest i nacionalizam, dok
su ti ratovi na Muslimane djelovali poraavajue, jer su propast
Osmanskog carstva oni primili kao nestajanje njih samih. . Kriza izazvana
balkanskim ratovima, te Skadarska kriza (Austro-Ugarska dala ultimatum
Srbiji i Crnoj Gori da se povuku iz Skadra), imale su posljedice u BiH.
Potiorek je u maju 1913. godine suspendirao neke od najznaajnijih
lanova Ustava, ograniio je kretanje i promet stranaca, proizvodnju,
prodaju i noenje oruja, pootrio krivini postupak, ograniio tampu i
potanski saobraaj, ukinuo srpska privredna, kulturna, prosvjetna i druga
drutva. Uvoenje ovih mjera u mirno vrijeme i bez stvarnog povoda
izazvalo je ogromno nezadovoljstvo. Srpska rije se u septembru 1913.
godine povlai iz Sabora, a Bilinski je planirao da ta mjesta popuni Danilo
Dimovi sa svojim ljudima koji je osnovao Srpsku narodnu stranku i
pokrenuo list Istina. Zagovarao je snienje kamatne stope na kredite za
otkup kmetova. . Nakon ubistva Ferdinanda, Bilinski pokuava aktiviranjem
jezikog pitanja u Saboru da nastavi rad kako bi se smirila ratna nervoza

18