MONIKA ANNA KUBIACZYK, WIERNE CZY PIKNE?

Monika Anna Kubiaczyk

(Gniezno)
WIERNE CZY PIKNE? KILKA UWAG
NATEMAT PIERWSZEGO TUMACZENIA
CENSORYNUSA NA JZYK POLSKI
DOI 10.14746/SEG.2014.10.20

Censorini, Liber De Die Natali ad Quintum Caerellium/Censorynus, Ksiga odniu narodzin dla Kwintusa
Caereliusza, przek., wstp ikomentarz B.J. Kooczek,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2014 [=Fontes
Historiae Antiquae, 30], 121 s.

Jubileuszowy trzydziesty zeszyt serii Fontes Historiae Antiquae, wydawanej

pod redakcj Marii Musielak iLeszka Mrozewicza, powicony zosta tumaczeniu
dziea, ktrego przez dugi czas brakowao wPolsce. Arogancka parafiaszczyzna
na granicy milczenia, jak okrela brak przekadu Georg Steiner, trwaa jednak zdecydowanie zbyt dugo1. Podczas gdy przekady Liber De Die Natali ad Quintum
Caerellium Censorynusa na inne jzyki narodowe powstaway ju od XIX w., my
dopiero teraz moemy si cieszy kompletnym ibardzo wartociowym tumaczeniem, ktrego autorem jest Bartosz Jan Kooczek.
Zeszyt skada si zsiedmiu zasadniczych czci: obszernego wstpu, tekstu waciwego Ksigi odniu urodzin (aciski tekst2 oraz tumaczenie na jzyk polski),
komentarza, indeksu cytowanych lub wzmiankowanych autorw, sownika postaci
inazw miejscowych, tabeli wit Stulecia3 oraz bibliografii. Brak jest ilustracji,
ktre wzbogacaj chociaby tumaczenie na jzyk angielski4.
Autor tumaczenia rozpoczyna swe rozwaania od stwierdzenia, e staroytno pozostawia nam poza omawianymi wszkole ipodziwianymi dzieami take
pomniejsze pisma, ktre mogy by obiektem zainteresowania wycznie uczo-

G. Steiner, Spotwarza czy przetwarza. Oprzekadzie poezji wspczesnej, Przegld Polityczny 93, 2009, s.150.
2
Autor opar tumaczenie na tekcie aciskim zgodnym zniemieckim wydaniem Liber de
Die Natali: Censorinus, ber den Geburtstag, trans. et ed. K.Brodersen, Darmstadt 2012.
3
Do nazwy tej odnosz si wdalszym toku recenzji.
4
Censorinus, The Birthday Book, trans. H.N. Parker, Chicago 2007.
1

395

STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 10/2014 RECENZJE

nych. Rysujc stereotypowy obraz zwykego czytelnika, ktry omija tego typu
dziea, Bartosz Jan Kooczek nie precyzuje kontekstu historycznego owego czytelnika, czasu jego ycia ani epoki. Wane bowiem jest, by piszc orecepcji dzie,
ich popularnoci lub te jej braku nie umieszcza ich poza czasem. Zamiast
stwierdza, e powodem braku popularnoci trudniejszych dzie staroytnych byo
stopniowe odrywanie si literatury naukowej od literatury piknej, oddzielanie
poezji od narracji historycznej, relacjonowania suchych faktw od powabu stylu
iwysublimowanej retoryki5 autor mgby dostrzec co przeciwnego. Dzisiaj,
jak to okrela epoka szumnie nazywana postmodernistyczn6 (szkoda, e nie
wyjani, jak rozumie ten termin), wcale nie cechuje si oderwaniem literatury od
historii; mao tego, wduchu inter- itransdyscyplinarnym wane s relacje, jakie
midzy nimi zachodz. Historycy traktuj narracj historyczn nie jako relacjonowanie suchych faktw, bo nigdy nim nie byo ale jako wytwr konkretnej epoki,
swoisty palimpsest dowiadcze autora danego tekstu, wktrym pobrzmiewa echo
przeczytanych dzie, ale take mona mniej lub wyraniej dostrzec jego wiatopogld. Sprzyja temu chociaby analiza warstwy retorycznej tekstu7.
Wypada zgodzi si zautorem tumaczenia, gdy twierdzi, e dzieo Censorynusa jest dla nas nie tylko niepowtarzaln skarbnic wiedzy np. omao znanych
filozofach iuczonych, zaginionych etruskich ksigach kultowych czy obchodach
rzymskich wit, na czele ze witem Stulecia, ale rwnie jednym znajwaniejszych rde do odtwarzania chronologii staroytnego wiata8. Wyeksponowanie
tego aspektu mogoby by kluczowe dla wstpu. Wkolejnej czci, noszcej tytu
Kontekst historyczny powstania Ksigi odniu urodzin, brakuje pogbionej
refleksji, co mona by zrozumie, gdyby autor nie zarzuca nas wydarzeniami politycznymi. Chyba e historia to tylko daty, wojny, bitwy suche fakty
Nie ma adnych dowodw na jakikolwiek mecenat artystyczny roztaczany
nad gramatykiem ze strony lokalnego dygnitarza, jak chciaoby to widzie wielu
wspczesnych badaczy. Kwintus Caerelliusz jest pono bogaty iwpywowy, ale
to jeszcze nie oznacza, e nasz autor uzyskuje od niego jakie wsparcie finansowe
czy prawne stwierdza Kooczko, krelc obraz Censorynusa iadresata Liber

Ksiga odniu narodzin dla Kwintusa Caereliusza, przek., wstp ikomentarz B.J. Kooczek,
Pozna 2014, s.7 (wstp).
6
Ibidem.
7
Zob. H.White, Poetyka pisarstwa historycznego, pod red. E.Domaskiej iM. Wilczyskiego, Krakw 2000.
8
Ksiga odniu narodzin, s.8 (wstp).
5

396

MONIKA ANNA KUBIACZYK, WIERNE CZY PIKNE?

de Die Natali. Argument ten jest mao przekonujcy, zwaszcza gdy przyjrzymy
si bliej fragmentowi II 8: poniewa wiem, e najwicej nauczyem si wTwoim
towarzystwie, postpiem za przykadem naszych dawnych najczcigodniejszych
przodkw, by nie wyda si niewdzicznym wobec wywiadczonych przez Ciebie
dobrodziejstw9. Dalej Censorynus porwnuje swj stosunek do Kwintusa Caerelliusza do tego, ktry istnia midzy dawnymi przodkami aich bogami. Kolejne
kategoryczne stwierdzenie autora tumaczenia, e na temat Kwintusa Caerelliusza nie wiemy zupenie nic nie jest do koca prawd. Dysponujemy kilkoma
informacjami na temat rodu Caereliuszy, ktrego obecno potwierdzona jest od
czasw republikaskich a do schyku staroytnoci10. Kwintus Caerelliusz legatus
pro praetore (po raz trzeci) pojawia si winskrypcji CIL VI 1364=ILS 943, Gajusz
Caerelliusz Sabinus legatus Augusti legionu XIII Gemina wlatach 183185 n.e.11,
ale take Gajusz Caerelliusz Fufidius Annius Ravus Pollittianus vir clarissimus,
prokonsul Macedonii wczasach Aleksandra Sewera12. Natomiast eska przedstawicielka rodu Caerellia pojawia si wepigramach Marcjalisa13. David Braund
wymienia Kwintusa Caereliusza syna Kwintusa, ktry przeszed cursus honorum za
czasw cesarza Tyberiusza, oraz jego ojca, take Kwintusa Caereliusza (legata Marka Antoniusza), syna Marka wgronie senatorw14. Sam Censorynus pisze: Ty
jednak jeste sawny wrd elit swojej krainy zpowodu wypeniania obowizkw
municypalnych, godnoci kapaskiej, aco wicej przekroczye stopie godnoci prowincjonalnego stanu ekwickiego15. Na tej podstawie mona stwierdzi, e
Kwintus Caerelliusz przyjaciel czy te patron Censorynusa wswoich czasach

Prze. B.J. Kooczko.

Na steli grobowej datowanej na V wiek, aznajdujcej si wMuzeum wParmie, figuruje
take Kwintus Caerelliusz M.G. Arrigoni Bertini, Parmenses, Parma 1986, s.66. Odsyam
autora tumaczenia do RE 3.5.
11
CIL XIII, 6806 = AE 1989, 563; CIL III, 1075; PIR I383.731. G.Winkler nazywa go Caereliuszem Priskusem (Die Statthalter de rmischen Provinz Raetien unter dem Prinzipat, Bvbl
XXXVI 1971, s.75). Datacja wedug A.Jitrel, Aspecte sociale ale cultului mithriac n Dacia,
Arheologie-Istorie, XIIXIII, 20042005, s.203, www.muzeulbanatului.ro/mbt/istorie/publicatii/analele_banatului_2005/cultul_mithriac.pdf (dostp: 24.09.2014).
12
J. Rpke, A.Glock, Fasti sacerdotum: die Mitglieder der Priesterschaften und das sakrale
Funktionspersonal rmischer, griechischer, orientalischer und jdisch-christlicher Kulte in der
Stadt Rom von 300 v.Chr. bis 499 n.Chr, 2, Stuttgart 2005, s.837.
13
IV 63.
14
Augustus to Nero: ASourcebook on Roman History 31 BC-AD 68, New York 2014, s.132,
zob. EJ 212.
15
Cens. XVI 4, prze. B.J. Kooczko.
10

397

STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 10/2014 RECENZJE

odgrywa wan rol, cho do tej pory nie odkryto adnych inskrypcji zwizanych
bezporednio znim.
Dalsze czci wstpu: Ksiga o dniu urodzin, Utwr Censorynusa jako
rdo historyczne ikulturowe, Czas wnarracji Censorynusa, Historia umocowana wczasie. Mit ahistoria, Recepcja dziea, tradycja rkopimienna iwydawnicza s dobrze napisane, zawieraj wystarczajc doz informacji niezbdnych do krytycznego odczytania dziea, cho nieraz take do kontrowersyjne
sdy. Autor tumaczenia przedstawia rda, zktrych korzysta Censorynus,
konstrukcj Liber de die Natali, atake pniejsze losy dziea. Za jedn zkluczowych dla zrozumienia ksiki kategorii uznaje czas, ktry czyni tematem
jednego zrozdziaw wstpu16. Stwierdza, e na przykadach wieku, lustrum czy
wielkiego roku [Censorynus M.K.] wskazuje jak bardzo nawet tak zdawaoby
si jasne pojcia mog by rnie odbierane i definiowane w rnych kulturach, anawet przez rnych uczonych, yjcych wtym samym czasie (s. 24). Za
nadinterpretacj naley uzna stwierdzenie: fatalizm gramatyka przejawia si
midzy innymi przy okazji opisu systemu chronologii stosowanego przez Etruskw (s. 27). Censorynus wrozdziale XVII opisuje saeculum naturale, uznajc,
e saeculum est spatium vitae humanae longissimum partu et morte detinitum17, powouje si na rne przykady, wtym te na rozumienie saeculum przez
Etruskw18. Nastpnie podaje informacje na temat rzymskiego saeculum19, zatem
nie widziaabym wtym fatalizmu autora. Zwaszcza e winnych fragmentach
Censorynus take powouje si na autorytet etruskich ksig rytualnych, ktre s
dla niego jednym zrodzajw rde20.
Bartosz J.Kooczko nie unikn jednak bardziej racych bdw, ktre pojawiaj si ju na wstpie. Za najwikszy uznaj przetumaczenie ludi saeculares jako
wit Stulecia ani to pikny, ani wierny przekad. Pozostawienie oryginalnego
aciskiego brzmienia lub wybr rozwizania poowicznego, mianowicie uycia
igrzysk wiekowych jak to uczyni chociaby Mirosaw Kocur, zauwaajc jednak niedostatki tego21, byoby owiele adekwatniejsze iczytelniejsze. Za pozosta-

Ksiga odniu narodzin, s.24 (wstp).

17
Cens. XVII 2.
18
Cens. XVII 56.
19
Cens. XVII 713.
20
Zob. Cens. XI 6.
21
M. Kocur, We wadzy teatru. Aktorzy iwidzowie wantycznym Rzymie, Wrocaw 2005,
s.110113. Autor zdaje sobie spraw, e saeculum nie oznacza wiek.
16

398

MONIKA ANNA KUBIACZYK, WIERNE CZY PIKNE?

wieniem aciskiego brzmienia przemawia historiograficzna tradycja22, cho mona spotka tumaczenia ludi saeculares jako Skularspiele23, jeux sculaires24
czy saecular games25. Najnowsza monografia autorstwa Jussi Rantali nosi tytu:
Maintaining Loyalty, Declaring Continuity, Legitimizing Power. Ludi saeculares
of Septimius Severus as aManifestation of the Golden Age26. Na gruncie polskim
wszyscy badacze pozostawiaj ludi saeculares27, gdy wtym wypadku traductore
traditore. Saeculum nie mona tumaczy jako wiek.
W tym miejscu pragn si odnie do tabel republikaskich wit stulecia icesarskich wit stulecia28. Autorowi tumaczenia niestety zabrako wiedzy na temat
ludi saeculares iludi Tarentini. Umieszczajc wtabeli kolumn rok wedug innych
rde, pomin datowanie pierwszych igrzysk na czwarty konsulat Publiusza Waleriusza Publikoli idrugi Tytusa Lukrecjusza Triciptinusa 250 AUC/504 p.n.e.29,

22

H. Erkell, Ludi saeculares und ludi Latini saeculares. Ein Beitrag zur rmischen Theatergeschichte und Religionsgeschichte, Eranos 67, 1969, s.166174; F.Barnabei, Icommentari dei ludi
secolari Augustei e Severiani scoperti in Roma sulla sponda del Tevere presso S.Giovanni deiFiorentini, Mon Al 1, 1891, s.601610; A.Boyce, Processions in the Acta Ludorum Saecularium, TAPhA
72, 1941, s.3648; M.A. Cavallaro, Economia e religio nei ludi secolari Augustei: per una nuova
interpretazione di CIL VI 32324, RhM 122, 1979, s.4987; F.Coarelli, Note sui ludi saeculares,
[w:]Spectacles sportifs et scniques dans le monde trusco-italique. Collection de LEcole franaise
de Rome 172, 1993, s.211245; L.Moretti, Frammenti vecchi e nuovi dei ludi secolari del 17 a.Chr.,
RPAA, 55/56, 19821984, s.361379; M.P. Nilsson, Saeculares Ludi, RE 2.2, 1920, s.16961720;
G.B.Pighi, De ludis saecularibus, Amsterdam 1965; H.Wagenvoort, The Origin of the Ludi Saeculares, [w:] idem, Studies in Roman Literature, Culture and Religion, Leiden 1948, s.193232.
23
Np. B.Schnegg-Khler, Die augusteischen Skularspiele, Archiv fr Religionsgeschichte 4,
Leipzig 2002; P.Weiss, Die Skularspoiele der Republik-eine annalistische Fiktion? Ein Beitrag
zum Verstndnis der kaiserzeitlichen ludi saeculares, MDAI(R) 80, 1973, s.205217.
24
Np. J.Gag, Les jeux sculaires de 204 ap. J.-C. et la dynastie des Svres, MEFR 51, 1934,
s.146; P.Brind, Amour, Lorigine des jeux sculaires, ANRW II, 1934, 16.2, s.13341417.
25
Np. L.R. Taylor, New Light on the History of the Secular Games, AJPh 55, 1934, s.101120.
26
Tampere 2013, http://tampub.uta.fi/bitstream/handle/10024/67964/9789514490293.
pdf?sequence=1 (dostp: 6.01.2013).
27
H. Markowski, Ludi saeclares [pisownia oryginalna M.K.], Przegld Klasyczny 9, 1936,
s.799846; I.Musialska, Ludi saeculares wcesarskim Rzymie, Studia Graeco-Latina IV, red.
M.Szarmach, S.Wyszomirski, Toru 2002, s.113121; M.Kempiska, Ludi saeculares aideologia wadzy cesarza Septymiusza Sewera, Antiquitas 29, 2007, s.587600 oraz nieopublikowana praca doktorska na ten sam temat; M.Bernatek, Ludi saeculares jako rzymska celebracja
pocztku wieku, In Tempore 8, 2008, s.19 oraz A.R. Jcka, Ludi saeculares wI wieku n.e., Klio
22, 3, 2012, s.2938.
28
Ksiga odniu narodzin, s.117118.
29
Plut. Popl. 21.

399

STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 10/2014 RECENZJE

atake drugich wedug Zosimosa (czwarty niepewny konsulat Marka Popiliusza

Laenasa iMarka Waleriusza Korwusa)30. Krytyczna edycja tekstu wymagaaby take
wyjanienia, chociaby lapidarnego, pocztkw ludi saeculares, atake zwizanego
zich organizacj kolegium quindecemviri sacris faciundis kwindecemwirw
ofiarniczych31, ktrzy, tworzc chronologi igrzysk, dopucili si wielu manipulacji32. Tumacz uywa nazwy Kolegium Pitnastu33 istwierdza, e pierwotnie
kolegium liczyo dwunastu czonkw34. wiadectwa rdowe, jak iopracowania
przecz temu. Pierwotnie mona mwi oduumviri sacris faciundis, ktrzy dziaali
ju wczasach krlewskich35, wroku 367 p.n.e. decemviri sacris faciundis, apo
reformach Sulli quindecemviri sacris faciundis36. Wydaje si, e autor tumaczenia
na chwil straci zoczu to, oczym nieustannie powinien myle szerszy kontekst.
Przejdmy jednak do najlepszej inajbardziej wartociowej czci trzydziestego
zeszytu Fontes Historiae Antiquae przekadu Censorynusa na jzyk polski.
Bartosz Jan Kooczko wiernie odda tre Ksigi odniu urodzin, cho myl, e
warto byoby pozostawi woryginale saeculum, gdy czytelniejszy byby wtedy podzia na saeculum naturale icivile. Podobnie polski odpowiednik aevum wieczno niezbyt dobrze oddaje znaczenie, apoza tym nasuwa na myl inne aciskie
sowo Aeternitas37. Wierno oryginaowi czy te dosowno np. wcytacie
zCarmen saeculare Horacego by niezmienny cykl jedenastek dziesiciu, jak
pie iwita trway przez lata, co si wprzecigu trzech wdzicznych dni itylu
nocy wietnych przeplata (B.J. Kooczko)38 spowodowaa brak jasnoci przekazu.
Utracilimy sens. Zdrugiej strony jednak, winterpretacji Mieczysawa Broka
fragment brzmi nastpujco:

Zos. II 4.1.
Pena nazwa kolegium nie pojawia si wtekcie.
32
B.J. Kooczko bdnie nazywa prac kwindecemwirw ofiarniczych niedbalstwem, s.29.
Zob. P.J. Davis, The Fabrication of Tradition: Horace, Augustus, and the Secular Games, Ramus
30, 2001, s.111127.
33
Jest to dosowne tumaczenie Censorynusa.
34
Ksiga odniu narodzin, s.29, przypis 39.
35
J. Gag, Apollon romain. Essai sur le culte dApollon et le dveloppement du ritus Graecus Rome des origines Auguste, Paris 1955, s.697.
36
Zob. A.Gillmeister, Stranicy ksig sybilliskich. Collegium viri sacris faciundis wrzymskiej religii publicznej, Zielona Gra 2009.
37
Ksiga odniu narodzin XVIIXVII.
38
C.S. 2124.
30
31

400

MONIKA ANNA KUBIACZYK, WIERNE CZY PIKNE?

By gdy sto dziesi lat obiegnie wkoo39,

Mona ci pie t powtrzy wesoo
I te obchody przez trzy noce cae
I trzy dni biae.
Zoty rodek midzy wiernoci apoetyck fantazj znalaz Andrzej Lam:
aby nawrotem lat stu idziesiciu
Pie rozbrzmiewaa iigrzyska tumne
Trway przez trzy soneczne dni ityle
Nocy pogodnych.
Mona znale take kilka gorzej przetumaczonych fragmentw, ktrych obecno wynika zapewne zwyej wzmiankowanej chci bycia wiernym oryginaowi:
Grecy nazywaj je mojrami bez wtpienia dlatego, e Mojrami s okrelane boginie losu, aowe czci s dla nas niczym wyroki przeznaczenia, bowiem ma na
nas najwikszy wpyw wczasie wzejcia ktrego ze znakw si rodzimy (s. 53)
lub chociaby czas trwania rzymskiego wieku jest zmienny, gdy przerwy wterminach, wktrych te wita naley odbywa nie tylko ignoruj czas, jaki upywa
midzy minionymi uroczystociami, ale nie wykazuj nawet wiadomoci, jak dugi powinien on by (s. 75). Niestety, jak to okrela Clare Cavanagh tumaczenie
jest sztuk tracenia40, dokonujcy przekadu jest zmuszony do wyboru pomidzy
dosownoci, oddaniem waciwego sensu ibrzmieniem efektu kocowego. Niektrzy wol rozpatrywa te dylematy wkategoriach marginesw niewiernoci,
na ktre moe sobie pozwoli tumacz41.
Innym mankamentem pracy s do liczne bdy jzykowe: fleksyjne, skadniowe istylistyczne42. Autor stwierdza: w istocie zbliajce si do pojmowania
historii jako sekwencji ulotnych (o ile nie zostan upamitnione) niepowtarzal-

39

Pisownia oryginalna.
C. Cavanagh, Sztuka tracenia. Poezja polska iprzekad, tum. M.Heydel, Zeszyty Literackie
82, 2003, s.123132; zob. A.Legeyska, Tumacz jako drugi autor dzi, [w:] A.Nowicka-Jeowa, D.Knysz-Tomaszewska (red.), Przekad literacki, Warszawa 1997, s.4050.
41
U. Eco, Dire quasi la stessa cosa. Esperienze di traduzione, Milano 2003, s.910.
42
Strona 10 recenzowanej ksiki jest: pewn wskazwkami, powinno by: pewn wskazwk lub pewnymi wskazwkami; s.73 jest: za znale, powinno by: za mona znale; s.107 jest: Deukalion iPyrra jedyni zludzi, jacy ocaleli, powinno by: Deukalion
iPyrra jedyni ludzie, ktrzy ocaleli; literwki: s.25, 28, 73, 77, 101, 104, 107, 111, 112, 114 iin.
40

401

STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 10/2014 RECENZJE

nych zdarze, ktre ju nigdy si nie powtrz (s. 27) lub Pozostali wydawcy
zachowuj wtekcie aciskim liczb pierwotn, ale wtumaczeniu jakby nigdy
nic, bez dodatkowego tumaczenia zmieniaj na 6940 (s. 101). Podczas korekty
nie wychwycono bdu ortograficznego epopeji (s. 115). Siedliskiem bdw
jest Sownik postaci inazw miejscowych wystpujcych wtekcie. Afrodisjosa
sklasyfikowano dwa razy, gaj Akademosa sta si gajem Akadeosa, Markowi Antoniuszowi autor powici nieproporcjonalnie duo miejsca, podczas gdy chociaby
Oktawian August iTytus widocznie na to nie zasuyli, poza tym nie brak sformuowa potocznych lub niepoprawnych pod wzgldem stylistycznym43. Autor
tumaczenia przyj peny zapis imion rzymskich postaci, na pierwszym miejscu
stawiajc nazwisko rodowe, na drugim cognomen ina kocu praenomen, np. Emiliusz Lepidus Marek, cho wwielu miejscach jest niekonsekwentny (np. Dolabella Korneliusz Serwiusz, Cezar Juliusz Gajusz, August Oktawian Gajusz). Owiele
prociej byoby, gdyby przyj: Oktawian August, Juliusz Cezar etc. (umieszczajc
wnawiasie pene aciskie brzmienie imienia postaci).
W kwestii przytoczonej przez tumacza bibliografii (do obszernej), myl, e
warto byoby wzbogaci j oartykuy Gerarda Freyburgera44 czy Alfrediny Storchi
Marino45. Nie mona te pomin Mito y religon en el De Die Natali de Censorino Mari del Carmen Hoces Snchez46.
Reasumujc, pragn zcaym przekonaniem poleci wszystkim lektur Ksigi
odniu narodzin dla Kwintusa Caereliusza Censorynusa, ktrej pierwszym tumaczem na jzyk polski ju zawsze pozostanie Bartosz Jan Kooczek. Szkoda tylko,
e to neglected masterpiece musiao tak dugo czeka na przekad. Odpowiadajc
na tytuowe pytanie, ktre jest nawizaniem do sw Woltera, mog stwierdzi, e
niniejsze tumaczenie znajduje si gdzie pomidzy wiernoci apiknem, zlekkim
odchyleniem wkierunku tego pierwszego.

43

Np. kojarzyli ich zazwyczaj ze sztuk wrbiarsk (s. 108), sam zosta ocalony przed
onierzami osobicie przez cesarza Karakall (s. 110).
44
G. Freyburger, Un paen du IIIe sicle: Censorinus, auteur du De die natali, REL, 70, 1992,
s.215227; Le savoir philologique du grammairienCensorinus, Ktma 13, 1988, s.149154.
45
A. Storchi Marino, C.Marcio Censorino, la lotta politica intorno al pontificato e la formazione della tradizione liviana su Numa, Aion (arch.) 14, 1992, s.105147.
46
M. del Carmen Hoces Snchez, Mito y religon en el De Die Natali de Censorino,
[w:]M.Nieves Muoz, J.A. Snchez Marn (red.), Homenaje ala Profesora Mara Luisa Picklesimer (In memoriam), Coimbra 2010, s.143162.

402