Professional Documents
Culture Documents
com
indekiler
XX. YZYILDA OSMANLI DEVLET........................................................................................................................................ 5
II. MERUTYET DNEM (1908-1918) ..................................................................................................................................... 5
TTHAT VE TERAKK CEMYET .......................................................................................................................................... 5
PRENS SABAHATTN ................................................................................................................................................................... 5
II. Merutiyetin lan Edilmesinin Nedenleri ................................................................................................................................ 5
REVAL GRMELER 9 HAZRAN 1908 .............................................................................................................................. 6
II. MERUTYETN LANI (24 TEMMUZ 1908)...................................................................................................................... 6
II. MERUTYETN LANI SIRASINDA YAANAN TOPRAK KAYIPLARI ..................................................................... 6
31 MART OLAYI (13 NSAN 1909) .............................................................................................................................................. 6
1876 Kanun-i Essisinde Yaplan 1909 Yl Deiiklikleri ...................................................................................................... 6
II. MERUTYET DNEMNDE KURULAN SYAS PARTLER ......................................................................................... 7
TRABLUSGARP SAVAI (1911-1912) ......................................................................................................................................... 7
OUCHY (U) ANTLAMASI (15 EKM 1912) (OSMANLI TALYA) ................................................................................ 8
TRABLUSGARP SAVAIYLA LGL YAZILMI KTAP ..................................................................................................... 8
BALKAN SAVALARI (1912-1913) ............................................................................................................................................. 8
I.BALKAN SAVAI ........................................................................................................................................................................ 8
BABI AL BASKINI........................................................................................................................................................................ 9
LONDRA ANTLAMASI, 30 MAYIS 1913 ............................................................................................................................... 10
II.BALKAN SAVAI 16 HAZRAN - 18 TEMMUZ 1913......................................................................................................... 10
BALKAN SAVALARINI BTREN ANTLAMALAR .......................................................................................................... 10
BALKAN SAVALARININ GENEL SONULARI ................................................................................................................ 11
I. DNYA SAVAI (1914-1918) ................................................................................................................................................... 11
OSMANLI DEVLETNN I. DNYA SAVAINA GRMES ............................................................................................... 11
TARH BLG / SCHLEFFEN PLANI ................................................................................................................................ 12
OSMANLI DEVLETNN SAVATII CEPHELER ............................................................................................................. 12
L KAPLANI-MEDNE KAHRAMANI FAHREDDN PAA ......................................................................................... 14
I. DNYA SAVAI SIRASINDA MZALANAN GZL ANTLAMALAR:.......................................................................... 14
ABDNN SAVAA GRMES (2 NSAN 1917) ......................................................................................................................... 15
A1-WLSON LKELER (8 Ocak 1918)...................................................................................................................................... 15
A2-MONROE DOKTRN (Yalnzlk Politikas) ........................................................................................................................... 16
1.DNYA SAVAININ SONULARI ........................................................................................................................................ 16
I. DNYA SAVAININ ENLER ............................................................................................................................................... 16
BRNC DNYA SAVAININ SONU VE OSMANLI DEVLETNN YIKILII: ......................................................... 17
MONDROS ATEKES ANTLAMASI 30 EKM 1918 ..................................................................................................... 17
PARS BARI KONFERANSI 18 OCAK 1919 : ................................................................................................................... 18
HEYET NASHALAR ................................................................................................................................................................. 19
ZMRN GAL 15 MAYIS 1919 ......................................................................................................................................... 19
HASAN TAHSN ........................................................................................................................................................................... 20
KURTULU SAVAINA KATKI SALAMI K VE KURUMLAR ................................................................................. 20
B1-TEKLAT-I MAHSUSA...................................................................................................................................................... 20
B2-ZBEKLER TEKKES ........................................................................................................................................................ 20
B3-ZENC MUSA ........................................................................................................................................................................ 21
B4-KUUBAI EREF............................................................................................................................................................. 21
4-AMRAL BRSTOL RAPORU (11 EKM 1919) ................................................................................................................... 21
5-GENERAL MLNE HATTI VE RAPORU (3 KASIM 1919) ............................................................................................... 21
HARBORD DOKTOR ESAT IIK VE SANDLER RAPORLARI ....................................................................................... 21
B1-SELM SIRRI TARCAN ....................................................................................................................................................... 22
B2-MEHMET EMN YURDAKUL (1869-1944) ....................................................................................................................... 22
B-3GENERAL HARBORD ......................................................................................................................................................... 22
B4-KARA FATMA(FATMA SEHER HANIM) ........................................................................................................................ 22
B5-PSZ RECEP ......................................................................................................................................................................... 22
MONDROS ATEKES ANTLAMASINDAN SONRA KURULAN CEMYETLER........................................................... 22
KURTULU SAVAI SIRASINDA KURULAN CEMYETER .............................................................................................. 23
I-YARARLI DERNEKLER: ........................................................................................................................................................ 23
II- ZARARLI DERNEKLER: ...................................................................................................................................................... 25
A-STANBUL HKMETNN KURDUU............................................................................................................................. 25
B-AZINLIKLARIN KURDUKLARI ZARARLI DERNEKLER : ........................................................................................... 26
KURTULU SAVAI SRESNCE KURULAN OSMANLI HKMETLER.................................................................... 27
KUVA- MLLYE NEDR ? ....................................................................................................................................................... 28
19 MAYIS 1919 SAMSUNA IKI ............................................................................................................................................. 29
SAMSUN RAPORU (22 MAYIS 1919 ) ..................................................................................................................................... 30
19 MAYIS 1919DA BANDIRMA VAPURU LE SAMSUNA IKANLAR .......................................................................... 30
HAVZA GENELGES (29 MAYIS 1919 ) .................................................................................................................................... 31
MALTA SRGNLER ............................................................................................................................................................... 31
AMASYA GENELGES (22 HAZRAN 1919 ) ....................................................................................................................... 32
ttihad-i Osmani Cemiyeti, 2 Haziran 1889da Askeri Tbbiyenin bahesinde toplanan shak Skti, brahim Temo, Abdullah Cevdet, erkez
Mehmed Reid adndaki drt renci ile ve sonradan onlara katlan Hseyinzade Ali Bey, Konyal Hikmet Emin Bey, Cevdet Osman, Kerim
Sebat, Mekkeli Sabri Bey, Selanikli Nazm Bey, erafettin Mamumi, Giritli efik tarafndan kurulmutu. Gen rencileri bir araya getiren,
devletin iinde bulunduu bunalm ve II. Abdlhamit ynetimine duyulan honutsuzluktu. Kurtulu iin acilen Merutiyet ynetiminin kurulmas,
Abdlhamit ynetiminin yklmas gerektii dncesindeki genler, bu konuda propaganda yapmak zere rgtlendiler.Ayn yl iinde Paristeki
Jn Trkler (Gen Osmanllar) ile temas kuran bu grup Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti adn almtr.
Cemiyet, Haziran 1889da Edirnekap dndaki bir bada, ba bekisi Alu Aann bakanlnda, 12 kiinin katlm ile gerekleen bir
toplantsnda bakanla en yal ye olan Ali Rdyi, sekreterlie erefeddn Mammyi, saymanla saf Dervii seti. Bir piknik
grnts verilerek gerekletirilen bu toplantya, nciralt toplants veya Onikiler toplants denilir. Cemiyetin talyan Karbonari Mason
Tekilatn rnek alarak hcreler halinde yaplanmas, her yeye bir sra numaras verilmesi bu toplantda kararlatrld. Birinci hcrenin birinci
yesi brahim Temo oldu
Tbbiyenin nc snfndaki Selanikli Nzm, renimine tamamlamas ve bir yandan da rgt iin faaliyet gstermesi iin 1894te cemiyet
tarafndan Parise gnderildi, Paris Tp Fakltesine kaydoldu. Kendisinden, o srada Pariste bulunan ve Jn Trkler arasnda etkin bir isim
olan Ahmet Rza Beyi cemiyete ye yapmas istenmiti. Ahmet Rza Bey, 1889 ylnda Bursa Maarif Mdr iken bir grevle Parise gitmi
ancak geri dnmeyip Parise yerlemi bir Osmanl aydn idi. lkeyi ve halk kurtarmann ancak pozitif bilimleri ve eitimi yaymakla mmkn
olacan dnyor; dncelerini padiaha layihalar halinde sunmann yan sra bastrp datyor ve La Jeune Turque gazetesinde siyasi
yazlar yazyordu. Yazlar Parise kaan renciler arasnda yank uyandran Ahmet Rza, Selanikli Nazmn teklifini kabul etti ve cemiyetin
Avrupa tekilat kuruldu. ttihad ve Osmani, Avrupada faaliyet gsteren muhalifler Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ad altnda birleti.
Avrupa tekilatnn Bakan Ahmet Rza; yeleri Selanikli Nazm, erafettin Mamumi ve Milasl Halil Bey (Mentee) idi Terakki ve ttihat,
Aralk 1895ten itibaren Trke Meveret" gazetesini ve onun eki olan Franszca Mechevret Supplment adl yaynlar kard
1906 Eyll'nde Selanik'te istibdat ynetimini ykmay amalayan ihtilalci bir cemiyet olan Osmanl Hrriyet Cemiyeti kuruldu. Ynetimi
Mehmet Talat, smail Canbolat ve Rahmi Bey stlenmiti. Ayn gnlerde Mustafa Kemal, am'da Beinci Ordu subaylar arasnda Vatan ve
Hrriyet Cemiyeti adl rgt kurmu ve hemen ardndan ksa bir sre iin Selanike gidip orada bir ube amt. Osmanl Hrriyet Cemiyeti
nce Vatan ve Hrriyet ile birleti.
29 Ekim 1907de Mustafa Kemal de arkada Ali Fethi Beyin srar ile 322 numaral ye olarak dernee girdi
Mustafa Kemalin 1906da amda kurduu Vatan ve Hrriyet Cemiyeti, 1907 ylnda ttihat ve Terakki Cemiyetine katlm ve iki cemiyet
birlemitir.
Mizanc Murat Bey, dncelerini yaymak zere Ocak 1896dan itibaren gazetesi Mizan Kahirede yaymlad.
1918de kapatlan parti, Teceddt Frkas (Yenilenme Partisi) ad ile almalarn srdrmtr.
II.
NEML BLG
REVAL GRMELER 9 HAZRAN 1908
Reval Grmeleri 9 Haziran 1908 tarihinde gnmzde Estonya'nn bakenti olan Tallinn'de ngiltere Kral VII. Edward ile Rus
ar Nikola'nn yapt grmedir. Reval Grmeleri'nde Osmanl ile ilgili konular da konuulmutur. II. Merutiyetin lan'nn
en byk d etkenidir.
9 Haziran 1908 sabah Finlandiya Krfezinde Baltk kysndaki Reval bu gnk Estonya'nn bakenti Tallin'de ngiltere Kral
VII. Edward ile Rus ar Nikola bir araya geldiler. ngiltere ve Rusya, Almanya'ya kar duyduklar ortak korkudan dolay
gittike birbirlerine daha da yaknlamaktayd ve bu nedenle her iki lkenin devlet adamlar aralarndaki sorunlarn bazlarn
zmeye alyorlard. ki hkmdarn katld Reval grmesinde ran, Afgan hududu, Girit, Balkan demiryollar ve
Makedonya gibi eitli konular masaya yatrld. Ayrca Almanya ve Avusturyaya kar izlenecek politika da grld.
Grmeler hakknda net bir aklama yaplmamas "Osmanl devletin paralanaca dncesini" glendirdi. Jn Trkler, bu
grmede sultann pasif politikasndan dolay imparatorluun paylald ynnde youn bir propagandaya balamlar ve bu
propagandann sonucunda kinci Merutiyeti iln ettirip, kinci Abdlhamid dnemini resmen olmasa da fiilen sona erdirmilerdi.
(23 Temmuz 1908)
II. MERUTYETN LANI (24 TEMMUZ 1908)
ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri, basndan ve Almanya istihbaratndan aldklar Reval Grmeleri bilgisine dayanarak, silah
zoruyla da olsa padiaha Merutiyeti ilan ettirebilmek iin Hrriyet Taburlarn kurmular ve isyan karmlardr.
Halk tarafndan da desteklenen bu ayaklanma sonucunda Selanik Hkmet Kona igal edilmitir. ttihat ve Terakki
liderlerinden Enver Paa, Resneli Niyazi Bey ve Eyp Sabri Beyin ordularyla stanbula gelecei dedikodular zerine
endielenen II. Abdlhamit, 24 Temmuz 1908de II. Merutiyeti ilan ederek Kanun-i Essiyi yeniden yrrle koymutur.
Bylece stibdat Dnemi sona ermitir.
II. MERUTYETN LANI SIRASINDA YAANAN TOPRAK KAYIPLARI
Bulgaristan bamszln ilan etmitir.
-Macaristan mparatorluu Bosna-Herseki ele geirmitir.
Girit, Osmanl Devletinden ayrlarak Yunanistana balanmtr.
31 MART OLAYI (13 NSAN 1909)
II. Merutiyetin ilanndan sonra bu ynetimi istemeyen gruplarn, Volkan Gazetesi yazar Dervi Vahdeti nclnde
stanbulda balattklar isyandr.
31 Mart Olay Trk tarihinde rejime (ynetim ekline) kar kan ilk isyandr.
Osmanl Mebusan Meclisinin ikinci kez alndan sonra atmalar artmtr. ttihatlara muhalif olanlarn kurduu Ahrar
Frkas, ttihat ve Terakki Cemiyetinin almalarna engel olmak istemitir.
Politik istikrarszlk ve atmalar, Serbesti Gazetesi yazar Hasan Fehminin ldrlmesi ile daha da iddetlenmitir.
Volkan Gazetesi, ttihad-i Muhammed Cemiyetinin yayn organ haline geldikten sonra zellikle din adamlar ve ittihatlara
kar olan subaylar zerinde son derece etkili olmutur.
Taksim Klasndaki Avc Taburlarna bal askerler ayaklanma kararak, lkenin eriata gre ynetilmesini istemilerdir.
Dnemin hkmeti (Hseyin Hilmi Paa) isyanclarla uzlama yoluna gidince, hkmet yeleri tek tek istifa etmi, yeni
kabineyi de Tevfik Paa kurmutur.
syan, Selanikten gelen Komutanln Mahmut evket Paann, Kurmay Bakanln Mustafa Kemalin yapt Hareket
Ordusu tarafndan bastrlmtr. Mustafa Kemal ayrca Hareket Ordusunda Kolaas olarak grev almtr.
31 Mart Ayaklanmasnn bastrlmasyla ttihat ve Terakki Cemiyetinin ynetimdeki etkinlii artm ve Merutiyet rejimi
korunmutur.
syann bastrlmasndan sonra skynetim ilan edilmi ve II. Abdlhamit tahttan indirilerek yerine Mehmet Reat (V. Mehmet)
tahta karlmtr.
27 Nisan 1909 tarihinde Selanike srgne gnderilen II. Abdlhamit, yaklak 3,5 yl srecek olan srgn hayatn Selanikteki
Alatini Kknde geirmitir. Daha sonra 150 liraya kiralanan Loreley adl bir Alman gemisi ile 2 Kasm 1912de tekrar
stanbula, Beylerbeyi Sarayna geri dnmtr.
BALKAN TTFAKI
Bulgaristan
Karada
Yunanistan
Srbistan
OSMANLI DEVLET
B1-Savan Nedenleri
Milliyetilik akmnn etkileri
Osmanl Devletinin Balkanlardaki varlna son verilmek istenmesi
Rusyann Panslavizm politikas kapsamnda Balkan uluslarn kkrtmas
ngilterenin Osmanlya kar tutumunu deitirmesi (Reval Grmesi)
B2-Savan Geliimi
Balkan Savanda Osmanl Devletine saldran ilk Balkan devleti Karada olmu, bu devletin Yenipazara saldrsyla sava
balamtr.
Ksa zamanda gelien savaa Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistann da dhil olmasyla Osmanl Devleti drt cephede birden
savamak zorunda kalmtr.
Yunanistan Ege adalarn ve Selaniki ele geirmi; Makedonya Karada, Srbistan ve Bulgaristan tarafndan igal edilmitir.
Rauf (Orbay) Bey, Hamidiye Kruvazr ile Egede baarl mcadeleler vermise de Yunanllar Ege adalarn igal etmeyi
baarmlardr.
Mustafa Kemal, 25 Kasm 1912de anakkale ve Geliboluyu savunmak iin kurulan Akdeniz Boaz Birleik Kuvvetler
Harekt ubesi Komutanl'na atanmtr.
Osmanl Devleti ile snr kalmayan Arnavutluk ise, Osmanlnn bu durumundan yararlanarak bamszln ilan etmitir.
I. Balkan Sava srasnda bamszln ilan edip, Osmanl Devletinden ayrlarak bamsz olan son Balkan devleti Arnavutluk
olmutur.
Avrupa devletleri durumu deerlendirmek ve sava sonlandrmak iin Londrada bir konferans toplanmasn salamtr. Osmanl
Devleti de I. Balkan Savanda hi varlk gsterememi ve bar antlamas imzalamak zorunda kalmtr.
B3-Osmanl'nn sava kaybetme sebepleri
Trablusgarp Sava'nn kmas (1911),
Balkanlar'da bir karkln meydana gelmeyecei fikriyle blgeden, 200 taburluk (75,000 askerlik) bir kuvvetin terhis
ettirilmesi,
Ordunun tehizatnn dman glerden ok daha stn olmasna ramen birliklerin sabotaj ve basknlara ak ileri mevkilerde
mevzilendirilmesi,
Srbistan'n, Almanya'dan satn ald ar silahlarn Selanik Liman zerinden geirilmesine artc bir biimde izin verilmi
olmas ve dolaysyla Balkan Devletleri'nin silahlanmas hususunda kaytsz kalnmas,
Askerlikle politikann, birbiri iine dahil edilmesi neticesinde ttihat ve Terakki Frkas ile Hrriyet ve tilaf Frkas mensubu
subay ve generallerin, srf siyasi gr farkllklar sebebiyle birbirine yardmdan yz evirmesi.
ok ksa zaman zarfnda;
Osmanl mparatorluu yzbinlerce asker ve yllarn abasyla elde edilmi binlerce top ile silah stoklarn kaybetti.
B4-Osmanl'nn kaybettii topraklar
Bulgaristan ordusu, atalca'ya kadar ilerleyerek, stanbul'u tehdit etmeye balad. Srbistan, Karada ve Yunanistan ordular,
Makedonya'y tamamen igal ettiler. Dier Balkan lkelerini kendine kar tehdit olarak gren Arnavutluk, mecburen
bamszln ilan etti. Yunanistan, Gkeada (mroz) ve Bozcaada dndaki Ege Adalar'n igal etti.
Taraflar arasnda sava bitiren anlama 1913 yl Mays aynda Londra'da imzaland. Londra Antlamas'na gre:
Arnavutluk bamszln kazand.
Girit Adas Yunanistan'a verildi.
Osmanl mparatorluu'nun Trakya snr Edirne ve Krklareli illerini darda brakacak ekilde Midye-Enez Hatt olmutur.
NEML BLG
BABI AL BASKINI
Bb- li Baskn, Osmanl mparatorluu'nda 23 Ocak 1913 gn Enver Bey ve Talat Bey'in ban ektii bir grup ttihat ve
Terakki yesi tarafndan hkmet binas Bb- li'nin baslmasyla gerekletirilen asker darbe. Bu baskn srasnda Harbiye
Nazr Nzm Paa ldrlm, Sadrazam Kmil Paa'ya zorla istifas imzalattrlmtr. Darbe sonrasnda iktidar ttihat ve
Terakki'nin eline gemitir.
1911 ylnn son aylarnda ttihat ve Terakki muhalifi Hrriyet ve tilaf Frkas kurulmu, stanbul'da gerekleen ara seimleri
ise kazanmtr. ttihat ve Terakki bunun zerine bir sonraki seimleri hileyle daha erken bir tarihe aldrm ve yine hileli bir
ekilde seimleri kazanmtr. Bunun zerine Hrriyet ve tilaf Frkas yanls Halskr Zbitn daa km ve eylemleriyle
Mehmed Said Paa Hkmeti'nin dmesine sebep olmutur. Ardndan Ahmet Muhtar Paa'nn sadrazamlnda yeni bir
hkmet kurulmu fakat drt ay sonra Halskr Zbitn'n basklar sonucu Ahmet Muhtar Paa istifa etmi ve bu hkmet de
dalmtr.
29 Ekim 1912'de V. Mehmed tarafndan hkmet kurma grevi verilen Kmil Paa, Balkan Savalar'nda yaanan baarszlklar
sonucu Bulgaristan ile masaya oturmu ve sorunu siyas yollarla zmeye almtr. Bulgarlarn Edirne'nin teslim edilmesinin
istemesini bir frsat olarak kullanan ttihat ve Terakki, Kmil Paa'nn eski bakent Edirne'yi verecei propagandasyla halk
kkrtm ve Bb- li Baskn'n gerekletirmitir. Baskna Enver Bey, Talat Bey, Yakub Cemil, Mustafa Necip, Filibeli
Hilmi, Sapancal Hakk ve Mithat kr Bey aktif olarak katlm, ok sayda ttihat da Bb- li'nin evresine
yerletirilmitir.
Kmil Paa'nn istifas V. Mehmed tarafndan ayn gn onaylanm ve ttihat ve Terakki'nin basksyla sadrazamla Mahmud
evket Paa getirilmitir
10
GENEL NEDENLER
Fransz htilli sonrasnda ortaya kan milliyetilik akmnn etkisiyle her milletin devlet kurmak istemesi
Avusturya - Macaristan veliahd Ferdinand, Srbistan ziyareti srasnda Srp Gavrilo Princip (Gavrilo Prinsip) tarafndan
ldrld. I. Dnya Savan balatan kvlcm olmutur.
Avusturya-Macaristann Srbistana sava amasyla I. Dnya Sava fiilen balam; Rusya Srbistann, Almanya ise
Avusturya-Macaristann yannda yer almtr.
DEVLETLERARASI BLOKLAMALAR
TTFAK (BALAMA) DEVLETLER
Almanya
Avusturya-Macaristan
talya
Osmanl Devleti
Bulgaristan
TLF (ANLAMA) DEVLETLER
ngiltere
Fransa
Rusya
talya (taraf deitiren devlet)
Japonya (ilk ayrlan devlet)
Yunanistan (son katlan devlet)
ABD
Srbistan
Romanya
Belika
Hollanda
Portekiz
Brezilya
OSMANLI DEVLETNN I. DNYA SAVAINA GRMES
Osmanl Devleti, Trablusgarp ve Balkan Savalarnn yaralarn henz saramad iin savan balangcnda tarafsz bir tutum
sergilemitir.
ngiltere de yeni cephelerin almasn karlarna uygun bulmad iin Osmanl Devletinin savaa girmesini istememitir.
Osmanl Devleti, siyas yalnzlna son vermek ve daha nce kaybettii topraklar geri alabilmek iin nce ngiltere ve Fransaya
yaklamak istemi, ancak geri evrilince Almanya ile yaknlamtr.
Bu yaknlama sonucunda Osmanl Devleti ile Almanya arasnda 2 Austos 1914 tarihinde bir ittifak antlamas imzalanmtr.
Akdenizde ngilizlerden kaan Goeben ve Breslav adl iki Alman sava gemisi anakkale Boazn geip Osmanl
Devletine snm, Osmanl Devleti bu gemileri satn aldn bildirerek gemilere Trk bayra ekmi ve isimlerini de Yavuz
ve Midilli olarak deitirmitir.
11
Adlar Yavuz ve Midilli olarak deitirilen bu sava gemileri, Alman Amiral Souchon (uson) komutasnda Karadenize
alarak Ruslara ait Sivastopol ve Odessa limanlarn bombalamtr.
Rusya bu gelime sonrasnda 31 Ekim 1914te Osmanl Devletine sava ilan etmi, bylece Osmanl Devleti I. Dnya Savana
girmitir.
Taarruz Cepheleri
Kafkas (Dou) Cephesi
Kanal (Svey) Cephesi
Savunma Cepheleri
anakkale Cephesi
Irak-Musul Cephesi
Suriye-Filistin Cephesi
Hicaz-Yemen Cephesi
Yardm Amal Cepheler
Makedonya Cephesi
Galiya Cephesi
Romanya Cephesi
Atatrkn Savat Cepheler
Kafkas (Dou) Cephesi
anakkale Cephesi
Suriye-Filistin Cephesi
TAARRUZ (SALDIRI) CEPHELER
T1-Kafkas (Dou) Cephesi (Toprak Kazanlan Tek Cephe)
I. Dnya Savanda Osmanl corafyasnda alan ilk cephe Kafkas Cephesidir.
Ruslara kar mcadele edilen Kafkas Cephesinin almasnda;
Rusyann gneye ilerleyiini durdurmak
Kafkaslardaki bamszlk mcadelesini desteklemek
Orta Asya Trkleriyle balant kurup Turanclk fikrini hayata geirmek
Bak petrollerini ele geirmek
Kafkaslar zerinden Hindistana ulamak gibi amalar etkili olmutur.
Enver Paa komutasndaki Trk ordusu Sarkam Taarruzunda iddetli souk, bulac hastalk ve alk nedeniyle ar
kayplar vermitir. Binlerce asker Allahekber Dalarnn eteklerinde souktan donarak ehit dmtr.
Cephede asker baar salanamam; Mu, Bitlis, Erzincan, Erzurum, Van ve Trabzon Ruslarn eline gemitir. Ancak,
anakkale Cephesindeki grevi bittikten sonra Kafkas Cephesine XVI. Kolordu Komutan olarak atanan Mustafa Kemal, 6-7
Austos 1916da Mu ve Bitlisi Ruslarn elinden geri almtr.
12
Osmanl Devleti, Ermeni komitelerinin destei ile isyanlarn bydn grnce birtakm nlemler almtr. Osmanl Dhiliye
Nezareti, 24 Nisan 1915te Ermeni komite merkezlerinin kapatlmas, belgelerine el konulmas ve komite elebalarnn
tutuklanmasn ngren bir genelge yaymlayarak ilgili merkezlere bildirmitir.
Osmanl Devletine kar Ruslara destek veren Ermeniler, 27 Mays 1915te kartlan Ermeni Tehcir Yasas ile Suriye ve
Lbnana zorunlu ge tbi tutulmutur.
Cephede sava devam ederken Rusyada 1917de Bolevik htilli patlak verince, arlk ynetimi yklm ve Rusya BrestLitowsk antlamasyla savatan ekilmitir.
3 Mart 1918 tarihinde Osmanl Devleti ile Sovyet Rusya arasnda imzalanan Brest- Litowsk Antlamas ile;
Osmanl Devleti 1878 Berlin Antlamas esnasnda kaybettii Kars, Ardahan ve Batumu (Elviye-i Selse) geri almtr.
Rusya I. Dnya Savandan ekilmitir. (Gizli antlamalar aklamtr.)
Dou Cephesi kapanmtr.
Bolevik htilli (Ekim Devrimi) sonrasnda Rusyadaki yeni rejim (sosyalizm), kendi lkelerindeki sistemle (kapitalizm) ters
dt iin tilaf Devletleri tarafndan tannmamtr.
Kafkas Cephesinde yaanan baarszlk Trklk (Turanclk) fikrinin gerekletirilemeyeceini ortaya karmtr.
13
S3-Suriye-Filistin Cephesi
Mustafa Kemalin I. Dnya Savanda grev yapt son cephedir.
Kanal Harektnn devam saylan bu cephede de ngilizlere kar mcadele edilmitir.
Bu cephede baar salanamam, Araplarn (erif Hseyin) da desteini alan ngilizler Kuds ve Filistini ele geirmi,
Suriyeye kadar dayanmtr.
Araplarn bu cephede de ngilizleri desteklemesi mmetilik fikrinin sona erdiini, buna karn Arap milliyetiliinin g
kazandn gstermektedir.
Mustafa Kemal bu cephede, Alman General Limon Van Sanders komutasndaki Yldrm Ordular Komutanlna bal 7.
Kolordu Komutan olarak grev yapm ve Halepin kuzeyinde oluturduu savunma hattyla dman ilerleyiini durdurmutur.
Mustafa Kemal daha sonra Yldrm Ordular Grup Komutanlna atanmtr.
S4-Hicaz-Yemen Cephesi
ngilizler tarafndan alan bu cephede Osmanl Devleti, Arap Yarmadasndaki ngiliz ilerleyiini durdurmak ve kutsal yerleri
korumak amacyla mcadele etmitir.
Hicaz Emiri erif Hseyin ngilizlerle ibirlii yaparak Osmanlya kar hareket etmitir. Bu durum da mmetilik fikrinin
sona erdiini aka gstermektedir.
ngilizlere kar savalan bu cephede de baar salanamam, Hicaz ve Yemen blgesi Osmanl hkimiyetinden kmtr.
LA BLG
L KAPLANI-MEDNE KAHRAMANI FAHREDDN PAA
Hicaz bilgesinde isyan eden erif Hseyinle mcadele etmek iin 1916da Medineye gnderilen Fahreddin Paa, 1919a kadar
emrindeki birliklerle Medineyi kahramanca mdafaa etti. Daha sonra teslim etmek zorunda kalan Paa, 27 Ocak1919 da sava
esiri olarak Msra gtrld ve 5 Austosda Maltaya srld. Maltann Fort Salvatore klasnda 2 yl 33 gn tutuklu kald.
Bu sre zarfnda ngilizce rendi ve ngilizlerin zorlamasna ramen srtndaki niformay karmad Ben bu elbiseyi
Harbiyeden mezun olduumdan beri karmadm diyerek srgn boyunca niformal bulundu.
Srgn srasnda stanbulda vazife yapan ve sava sulularn yarglamak iin igalci kuvvetlerin kurdurduu Nemrud Mustafa
Divn- Harbi diye isimlendirilen mahkeme tarafndan lme mahkum edildi.
Ankara hkmetinin abalar ile 8 Nisan 1921de Maltadan kurtulan Fahreddin Paa, Berlin karlat Enver Paann daveti
zerine Moskovaya gitti ve slm htill Cemiyetleri ttihad Kongresine katld. Daha sonra Batum zerinden gelip Sarp snr
kapsndan Anadoluya girdi. 2 Austos 1921de Kazm Karabekir Paa, tarafndan merasimle karlanan Fahreddin Paa, 24 Eyll
1921de Ankaraya geldi. 9 Kasm 1921de Afganistan eliliine tayin edildi ve Trk Afgan dostluunu gelitirdi. 12 Mays
1926da Trkiyeye dnen Paa, 31 Aralk 1929da memuriyet hayatna balad. nce Askeri Yargtay Divan yeliine,
ardndan Askeri Yargtay Divan kinci Bakanlna tayin edildi. 5 ubat 1936da Tmgenerallikten emekli oldu.
Fahrettin Paa, sonraki yllarda Trkkan soyadn alyor. Hakknda yazlm birok kitap var. Atatrk, Fahrettin
Paa, iin Daha salnda adn tarihe altn harflerle yazdrm kumandanmzdr der. Tarihe l Kaplan, Medine
Kahraman olarak bilinen Fahrettin Paaya dmanlar bile sayg gstermitir.
22 Kasm 1948de trenle Ankaraya giderken Eskiehir yaknlarnda kalp krizinden vefat etti. Vasiyeti zeri Rumelihisarndaki
Aiyan Mezarlnda topraa verildi.
S5-Makedonya, Galiya ve Romanya Cepheleri
Osmanl Devletinin snrlar dnda alan cephelerdir.
Osmanl Devleti Bulgaristan ve Avusturya-Macaristan mparatorluuna yardm etmek iin Osmanl topraklar dnda
Galiya, Romanya ve Makedonyada da mcadele etmitir.
Rusya, Romanya ve Fransaya kar savalan bu cepheler Rusyann savatan ayrlmas ile kapanmtr.
I. DNYA SAVAI SIRASINDA MZALANAN GZL ANTLAMALAR:
Osmanl Devletinin paylalmas tasarlar (Gizli Antlamalar), bu tasarlarn tarihleri, yapl nedenleri ve sonular.
Birinci Dnya Savann devam ettii yllarda, tilaf Devletleri, aralarnda yaptklar gizli antlamalarla Osmanl topraklarn
kat zerinde paylatlar.
Gizli Antlamalarn Yaplma Nedenleri
1-Osmanl Devletini paylama meselesini (ark meselesi) halletmek.
2-tilaf blounun birlik ve istikrarn salamak.
3-Sava sonras Osmanl Devletini paylama konusunda anlamazla dmemek.
4-Rusyay tilaf blounda tutmak.
5-talyay tilaf blouna katmak.
Gizli Antlamalar
stanbul (18 Mart 1915): anakkale Sava srasnda Rusya, boazlar konusunda tedirginleince; ngiltere ve Fransa boazlar ve
evresinin Rusyaya braklmasn kabul etmi, Rusyada buna karlk olarak Osmanl Devleti topraklarnn kalan ksmnn
ngiltere ve Fransa arasnda paylalmasn kabul etmitir.
Londra (26 Nisan 1915): ngiltere, Fransa ve talya arasnda imzalanan bu antlamaya gre; On ki Ada ve Antalya talyaya
braklm, ayrca talyaya, Osmanlnn Libya zerindeki halifelik haklarnn da kaldrlaca vaat edilmitir. Bu antlama
neticesinde talya, tilaf blou yannda yer almtr.
Sykes-Pcot (26 Nisan 1916): ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanmtr. Bu antlamaya gre: Boazlar ve Dou
Anadolu Blgesi Rusyaya; Akka, Hayfa limanlar ve Irak ngiltereye; Kilikya, Kayseri, Harput, Suriye ve Musul Fransaya
verilmitir.
14
Petrogat Szlemesi (1916): ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda yaplmtr. Sykes-Picot Antlamasndan memnun olmayan
Rusyaya, Boazlar ve evresine ek olarak Trabzona kadar Dou Karadeniz kylar ve Dou Anadolu veriliyordu (Erzurum,
Van, Bitlis evresi).
Mc Mahon (Nisan 1916): ngiliz Valisi H. Mac Mahon ile Hicaz Emiri Hseyin arasnda imzalanmtr. Araplarn, Osmanl
Devletine kar isyan etmeleri halinde, Arap bamszlnn onaylanaca vaat edilmitir.
St. Jean de Maurienne (21 Nisan 1917): ngiltere, Fransa ve talya arasnda imzalanmtr. Bu antlamaya gre talya; Mersin
hari Antalya, Konya, Aydn ve zmir blgelerini alyordu. talyann bu istekleri ngiltere ve Fransa tarafndan Rusyann da
uygun grmesi koulu ile kabul edilmitir. Rusya, lkesinde ihtilal kt iin grmelere katlmam ve imza atmamtr.
Sykes-Pikot ve Petrograd anlamalarnn talya tarafndan renilmesi sonrasnda talya mttefiklerine ltimatom vererek,
Osmanl topraklarnn kendisinden habersiz paylalmasnn hesabn sormutur. Savatan ekilme tehditleri savuran talyann
memnun edilmesi gerekmekteydi. Zira, Rusyann i karklklar ierinde olmas sebebiyle savataki arlnn dmesi ve
savatan ekilme ihtimali zerine talyann nemi artmt. Yaplan anlama ile 12 Ada, Gneybat Anadolu ve Bat Anadolu
italyaya vaat edilmitir ( Antalya dahil Bat Akdeniz, Ege Blgesi2nin tamam, Konya ve 12 Ada). Fakat anlamann geerli
olabilmesi iin Rusya tarafndan onaylanmas gerekiyordu. Fakat Rusya bu analamay onaylayamadan savatan ekilmek
zorunda kald. Bunu bahane eden ngiliz ve Franszlar, savata umduklar yararllklar gsteremeyen talyaya verdikleri sz
tutmadlar. Ona vaat ettikleri topraklarn bir ksmn ( Ky Egeyi) taeronluklarn yapan Yunanistana verdiler. Bu durum
talyann mttefiklerine kzmasna, Yunanistanla sorunlar yaamasna ve srf intikam almak iin Kurtulu Savana destek
olmasna sebep oldu.
Gizli Antlamalarn Sonular
1917de Rusyada ihtilal kmas ve ayn yl Babakan Venizelosun abasyla Yunanistann tilaf Devletlerinin yannda savaa
girmesi, bu gizli antlamalarn Birinci Dnya Sava sonunda farkl uygulanmasna yol amtr. Rusya savatan ekilerek
haklarndan vazgemi, talyaya vaat edilen baz topraklar Yunanistana verilmitir.
tilaf Devletleri, Rusyaya braklan Boazlar ortak ynetmeyi; Dou Anadoluyu paralayp burada yeni devletler kurmay ve
Ermenilere de toprak vermeyi kararlatrdlar. Mondros Atekes Antlamasndan sonra Anadoluda balayan igaller, daha nce
yaplm olan gizli antlamalarn bir sonucudur.
Not : Rusyada Bolevik htilali sonunda kurulan yeni rejim tarafndan gizli antlamalar dnya kamuoyuna duyurulmu, bylece
uygulama alan bulamamlardr.
15
16
17
galler Balyor.
ngiltere; 3 Kasm 1918de Musulu igal etti. (ilk igal edilen yer), skenderun, Urfa, Antep, Mara, Kars, Batumu igal etti .
Samsun, Merzifon, Eskiehir, Afyona asker sevk etti .
Paris Bar Konferansnda Urfa, Antep ve Mara blgesi Franszlara braklmtr.
Kars ve Batumun igaliyle ngilizler Ermeni Devletinin kurulmasn amalamtr.
Fransa; Adana, Mersin (Misis) Hatay Drtyol ve Afyon stasyonunu igal etti
talya; talyanlar nce pasif kaldlar. Ancak Yunanistann lehine gelimelerin yaanmas harekete gemesine neden oldu.
Antalya, Bodrum, Marmaris, Kuadas, Fethiyeyi igal etti . Ayrca Konya ve Akehire askeri birlik yollad .
Yunanistan; Uzunkpr ve Hadmky tren yollarn igal etti .
Ermeniler; 18 Kasm 1918de Lord Curzonun Krt, Arap, Ermeni, Rum ve Yahudilerin Trk egemenliinden kurtarlacandan
sz etmesi Ermenileri harekete geirdi.
Ermeni ntikam Alaylar, Dou Anadoluda Mslman halka bask ve zulmlerini artrd.
Ayrca, Kozan, Adana, Mersin ve Osmaniyeye giren Fransz birliklerine katldlar ve onlara yerel destek saladlar.
13 Kasm 1918de tilaf Devletleri stanbula karma yapm; bu gelime zerine, o dnemde Yldrm Ordular Grup
Komutanlndan ayrlarak stanbula gelen Mustafa Kemal, karlat manzara karsnda Geldikleri gibi giderler demitir.
galler karsnda Osmanl ynetimi tepkisiz kalnca, Trk halkndan igallere kar gelen ilk tepki de direni cemiyetleri
kurmak olmutur.
Antlamann nemi ve Sonular
Osmanl Devletinin tilaflar karsnda kaytsz artsz teslimiyeti anlamna gelen bu atekes antlamasyla, Osmanl Devleti
fiilen sona ermitir.
Antlamadaki 7. madde Anadolu topraklarnn igaline, 24. madde ise Dou Anadoluda bir Ermeni Devletinin kurulmasna
zemin hazrlamtr.
Osmanl Devleti bu antlamay imzalarken Wilson lkelerine gvenmi, ancak tilaf Devletleri, Wilson lkelerini dikkate
almam ve igallere balamlardr.
Anadolunun igali karsnda Trk milletinin ilk tepkisi mill direni kuvvetleri oluturmak olmutur.
Mondrosun imzalanmasndan sonra Osmanl Devletinde hkmet deiiklikleri yaanmtr. Ahmet zzet Paa Hkmeti 8
Kasm 1918de istifa etmi, yerine 11 Kasm 1918de Tevfik Paa Hkmeti kurulmutur.
Padiah Vahdettin de 4 ay ierisinde seimlere gitmek kaydyla Mebusan Meclisini feshetmitir. (21 Aralk 1918).
Bu karklk ortamnda tilaf Devletlerinin basksnn iyice artmas sonucu Osmanl Hkmeti tekrar deimi, Tevfik Paa
Hkmeti yerine, ngiliz manda ve himaye ynetimini savunan Damat Ferit Paa Hkmeti kurulmutur. (4 Mart 1919)
Mustafa Kemal de Sadrazam Ahmet zzet Paaya ektii telgrafta anlamada lkeyi igale ak brakan maddeler olduuna
dikkat ekerek ordunun terhis edilmemesi gerektiini belirtmitir.
gallerde nemli Ayrntlar:
3 Kasm 1918:MUSUL ngilizler (Mondros sonras igal edilen ilk yer)
13 Kasm 1918 :STANBUL 500 yllk bakent fiilen sona erer.
15 Mays 1919 ZMR Yunanllar
gallerde lkler:
gal Edilen lk Yer: Musul - ngilizler tarafndan
gallere Kar lk Direni:Hatay-Drtyolda , Franszlara kar.
stanbulun Fiili gali : 13 Kasm 1918 ,Mondros sonras tilaf Donanmalar stanbul
stanbulun Resmi gal:16 Mart 1920 , Son Osmanl Mebuslar Meclisinde Misak- Millinin ilan edilmesine tepki olarak
tilaf Devletleri tarafndan.
PARS BARI KONFERANSI 18 OCAK 1919 :
I.Dnya savann askeri safhas atekes antlamalaryla sona erdikten sonra galip devletler imzalanacak olan antlamalarn
maddeleri zerinde karlkl olarak anlamak ve kendi aralarndaki siyasi, ekonomik problemleri zmlemek amacyla 18 Ocak
1919da Pariste bir araya gelmi, konferansa ittifak devletlerine kar sava am olan bata itilaf devletleri olmak zere
toplamda 32 devlet katlmtr. Konferansa katlan devletlerin tamamnn ye olaca Milletler Cemiyeti kurulmu, cemiyetin
amacnn; dnya devletlerinin haklarn eit olarak korumay amalayaca savunulmu ancak bu cemiyetin sadece itilaf devletleri
tarafndan kurulmu olmas cemiyetin fiilen tarafl davranmasna neden olmutur.
tilaf devletlerinin konferansta savatan galip ayrlmalarnn verdikleri rahatlkla Wilson lkelerini gz ard ederek yenilen
devletlere imzalatmak amacyla ok ar artlar tayan antlama taslaklar hazrlamalar sonucunda itilaf devletlerinin tarafndan
olan ABD bu konferanstan sonra Avrupa ile olan ilikilerini en alt dzeye indirmitir.
Kongrede Alnan Kararlar
Milletler Cemiyeti kuruldu.
Galip devletler Wilson ilkelerine uymayarak ar artlar olan antlamalar hazrladlar. ABD de Avrupa ile ilikileri en alt dzeye
indirdi.
Ermeniler ilk defa bu konferansta Dou Anadoluda Bir Ermenistan Devleti kurulmas fikrini dile getirdi. Avrupa
destekledi.
Sava srasndaki gizli antlamalarn uygulanmas karara baland.
ngiltere ve Fransa Wilson ilkelerine ters dmemek iin sava tazminat yerine sava onarm smrgecilik yerine mandahimaye sistemi getirerek uygulanmasn saladlar.
Bu konferansta Almanya, Avusturya ve Bulgaristann antlama tasla hazrlanrken Osmanlnn ki sonraya braklmtr. nk
Rusyaya verilen blgelerin Rusyann savatan ekilmesiyle yeniden paylalmas gerekiyordu.
18
ABD Avrupadaki bu olaylara aktif olarak katlmama politikas izledi. Monroe Doktrini denilen bu politika sayesinde ngiltere ve
Fransa II. Dnya Sava'na kadar rahat hareket etmilerdir.
ngiltere ve Fransann talyaya vermeyi kararlatrdklar zmiri Boazlara yakn olmasndan dolay ngiliz karlarn tehdit
edecek bir g olmasndan ekinmeleriydi. Bu nedenle tilaf devletleri ile talya arasnda ilk gr ayrlklar ortaya kmtr.
Konferans sonunda, itilaf devletleri smrgecilik anlay yerine Manda ve himaye sistemini ortaya atmlardr.
En fazla tartlan mesele Osmanl Imparatorluu ile imzalanacak olan antlama olmasna ramen; aralarnda kar atmasna
den galip taraflar Osmanl Devleti ile imzalanacak olan antlamay karara balayamamlardr.
Yeni kurulan devletlerin bamszl onayland
Yunanistana zmiri ve Bat Anadoluyu igal etme yetkisi verildi.
AIKLAMA:
Bat Anadolu talyaya vaat edilmiti. Oysa Paris Bar Konferansnda buras Yunanllara verilmitir. ngilizlerin burada
gl bir talyay kendi karlar iin tehlikeli bulmas ,gl bir talya yerine zayf bir Yunanistann ngiliz karlarna
daha uygun olaca. Bunun dnda Yunanllarn ortaya koyduklar sahte belgeler de etkili olmutur. Yunanllar bu
belgelerde Bat Anadolunun kendilerine ait olduunu savunmu Trklerin zamannda ok sayda Rumu katlettiini ileri
srerek buralarn kendilerine ait olduunu ileri srmlerdir.
tilaf Devletleri Arasnda ilk Anlamazlklarn Ortaya kmas
Paris Bar Konferansdr. Bat Anadolu ve zmirin Yunanistana verilmesi kararlatrlnca bu durumdan talya ok
rahatsz olmutur. Bu olay tilaf Devletleri arasnda yaanan ilk anlamazlktr.
UYARI
1:Kurtulu Sava sresince talyanlarla scak sava yaplmad.
2:talyanlar Anadoludan ekilen lk tilaf devletidir.
Paris Bar Konferansnda Etkili Olan Devletler:
ngiltere , Fransa , ABD , talya , Japonya .
Alnan kararlarda en ok ngiltere ve Fransa etkili olmutur.
Anlama Devletleri (zellikle ngiltere ve Fransa),Wilson lkelerine dorudan kar kamadklarndan dolambal yollarla
prensipleri, karlarna uygun hale getirmek iin youn aba harcadlar.
zellikle Rumlar,Araplar ve Ermenileri konferansa ararak haklarn kantlamalarn istemitir.
LA BLG:
HEYET NASHALAR
Mondros Atekesi sonrasnda balayan igallere kar, Anadolu'nun eitli yerlerinde tepkiler gsterilmeye balanmt. te
yandan, igal olaylarndan cesaret alan aznlklar da, Trklere kar adeta bir gzda verme politikas iine girmilerdi. Bunun bir
sonucu olarak, sk sk olaylar kyordu. Btn bunlarn yan sra, bir igal eylemine kar kendi blgelerini korumaya ynelik
kurulan rgtlerin saysnda da nemli bir art gzleniyordu.
Ksaca sylemek gerekirse, 1919 yl bandan itibaren halk arasnda, gvensizlik duygusu giderek artmt. leride kabilecek
olas olaylar nlemek amacyla, 31 Mart 1919 tarihinde alnan bir kararla, halk arasna Heyet-i Fevkalade (Olaanst Kurul)
ad ile kurullar gnderilmesine karar verildi. Bunlar halka, "devlet ve milletin kutsal haklarnn korunaca" yolunda gvence
vereceklerdi. Ksa bir sre sonra, Anadolu'ya iki ayr kurul gnderilmesine karar verilmi ve bu kurullara, "Heyet-i Nasiha"
(gt Kurullar) denilmitir.
Bu kurullara, ehzade Abdlhalim ve ehzade Abdrrahim Efendilerin bakanlk etmesi uygun grlmtr. Bu kurul yeleri
arasnda, askeri ve brokratik alanda tannm kiilerin yan sra, din adamlar da grev almlardr. t Kurullar, gittikleri
yerlerde halkn igalcilere kar tepkilerinin nlenmesi asndan etkili olmular, halkn bilincini uyuturmular ve bu kurullara
inananlar, daha sonraki gnlerde oluturulan Kuva-y Milliye'ye kar tepki gstermek gibi bir yanlln iine dmlerdir.
19
20
B3-ZENC MUSA
Son dnem tarihimizde pek ok efsanevi ahsiyet vardr; islami zihniyetle dizayn edilen Osmanl Devletini ayakta tutabilmek
iin katlanmadklar fedakarlk, gze almadklar tehlike yoktur. Hepsinin amac Biz lebiliriz, fakat bu mmet yaasn idi.
Hayatlarnn baharlarndan itibaren belki bir gn kendileri iin yaamadlar; pek ou cann, kimisi genliini gelecek nesillere
verdiler. Bu cmleler Mehmed Niyazinin Zenci Musay anlatt bir yazsnn ilk cmleleri.. Zenci Musa ve arkadalar,
fedakarlk dolu hayatlar ve feragat timsali kiilikleriyle adeta bu toplumun vicdan oldular.
Mehmed Akif Ersoyun Eref Beyin emireri Zenci Musa , Omuzundan ara ykseldi nebi sa.. diyerek Safahatna dahil
ettii Zenci Musa sadece Safahatta deil hepimizin gnlnde bakede arlanmaya layk bir kahramandr.
Aslen Sudanl olan Zenci Musa Giritte dnyaya geliyor. Kahirede yaayan ve tam bir Osmanl hayran olan dedesi Zenci
Musay, slam iyi renmesi ve Osmanly yakndan tanmas iin yanna alyor ve byk ihtimam gsteriyor. Trk
mahallesinde byyen Zenci Musa Trkeyi cok iyi reniyor. Trablusgarpta Trk subaylar ve eyh Sunusinin nderliinde
talyanlara kar verilen mcadele btn slam dnyasnda yank bulmutu. Zenci Musa bu savaa katlmak iin Kahireden
Libyaya gitti ve buradan sonra artk Osmanl Devleti iin nerede tehlike ba gsterdiyse btn heybetiyle orada biten kahraman
bir asker oldu. te o Zenci Musa gndz Galata gmrnde hamallk yapp gece Milli Mcadele iin Anadoluya silah kard
stanbulda zbekler Tekkesinde veremden vefat ediyor. 300 bin altn Yemende Tevfik Paaya teslim etmeyi baaran Zenci
Musa ldnde, bavulundan bir Osmanl haritas, Eref Beyin resmi ve kefen kyor.
B4-KUUBAI EREF
Eref Sencer Kuuba (d. 1873, stanbul - . 1964, zmir) Kuuba Eref adyla da anlr. erkez boylarndan Ubhlara mensup
istihbarat ve gerilla savasdr.
Arabistan'da 2. Abdlhamit'e kar giritii isyan hareketi srasnda tm Arabistan' dolam, yerel eyhlerle dostluk kurmutur.
Her an her yerde ortaya kabildii iin kendisine eyh-it tuyyur -uan eyh- denilmitir.
Dnya Sava'nn kmasyla birlikte 1914-1915 yllar arasnda Tekilat- Mahsusa'nn Arap Yarmadasndan sorumlu bakan
olarak grev yapm, Sleyman Askeri Bey'in lmn takiben Tekilat- Mahsusa bakan olmutur (1915-1918).
Dnya Sava srasnda ngilizler'e kar giriilen Svey Kanal Harekat'nda (1916) nc birliklere komutanlk etmi, Hayber'de
Faysal'n (sonradan Irak Kral olacaktr) 20 bin kiilik birliine kar 40 kiilik Tekilat- Mahsusa birlii ile be saatten fazla
savatktan sonra yaral olarak ele geirilmitir (1918). Bir sava gemisi ve bir denizalt eliinde Malta'ya srgne gnderilmi,
srgnl srasnda Arabistan'daki macerasn, yakalannn ve srgn hayatnn ayrntlarn anlatan bir eser yazmtr.
Yakalandktan sonra Lawrence'a yle dedii iddia edilmektedir:
"Lawrence, kazandn sanyorsun. Fakat henz hibir ey bitmedi. Hkmetinin bana yle musibetler salacam ki, 2
asr urasanz bitiremeyeceksiniz."
Kuuba'nn bu sznn arkasnda Tekilat- Mahsusa'nn IRA (rlanda Cumhuriyet Ordusu) yaplanmasn rgtlemi ve
desteklemi olmasna inanlmaktadr.
ngilizler'le imzalanan esir dei-toku anlamas gerei serbest braklm, deniz yoluyla Anadolu'ya dnmtr. Malta dn
hemen milli mcadeleye katlm, kendi yetitirdii erkez Ethem'le beraber Kuva-yi Seyyare'de Yunan igaline kar savamtr
(1920).
4-AMRAL BRSTOL RAPORU (11 EKM 1919)
Yunan iddialar gereksizdir. (Trkler Rumlar katletmemitir.
Mtarekeden sonra zmir ve evresinde Hristiyan halkn gvenlii tehlikeye dmemitir.
galden sonra blgedeki katliamlardan Yunanllar sorumludur.
zmir ve evresinin milliyetler prensibine gre Yunanistana ilhak sz konusu olamaz. Blgede Trk nfusu ekseriyettedir.
(ounluktadr.)
Yunan askerleri derhal geri ekilmeli ve yerine tilah Devletleri kuvvetleri yerletirilmelidir.
Amiral Bristol Raporu, zmirin igalinin hakszln ve Mill Mcadelenin haklln ortaya koyan ilk uluslararas
belgedir.zmirin igalini protesto etmek iin yurdun pek ok blgesinde mitingler dzenlenmi ve bildiriler yaymlanmtr.
19 Mays 1919da Fatihte, dieri 23 Mays 1919da Sultanahmette olmak zere iki byk miting yaplm; mitinglerde Halide
Edip (Advar), Nakiye Hanm, Selim Srr (Tarcan), Sait Bey ve Mehmet Emin (Yurdakul)mill duygular coturan ve
igalleri protesto eden konumalar yaptlar.
5-GENERAL MLNE HATTI VE RAPORU (3 KASIM 1919)
ngiliz Generali Milnenin, Trk kuvvetleriyle tilaf Devletleri kuvvetleri arasnda bir tampon blge oluturacak ekilde
belirledii snrdr. (Milne Hatt)
Bu hattn belirlenmesinde temel ama, Yunan kuvvetlerine zaman kazandrmaktr.
Milnenin belirledii bu hat, Ayvalkn kuzeyindeki Aymazdandan gneye doru Tatarky, Keelli, Sart, Bademlik, Umurlu
ve Seluktan geiyordu.
General Milnenin hazrlad raporda ise, Trk kuvvetlerinin bu hattn 3 km gerisine ekilmesi, buna karn Yunan kuvvetlerinin
de bu hattn ilerisine gememeleri belirtilmitir.
Yunanllarn bu hatt aarak Soma ve Salihli cephelerinden taarruza gemesiyle bu yapay hat geerliliini yitirmitir.
Mustafa Kemal bu hatta uyulmamasn emretmitir. Nitekim Anadoludaki Kuvy-i Milliye bu hatt tanmamtr.
HARBORD DOKTOR ESAT IIK VE SANDLER RAPORLARI
General Harbord Raporu: Trklerin dou Anadoludaki halklln bildiren rapordur. Trk halknn saysal olarak Ermenilerden
fazla olduunu bildirmektedir.
Doktor Esad Ik Raporu: Dou Anadolu da Ermeni Yurttalar zerinde uyguland belirtilen basknn aratrlmas.
Sandler Raporu: Hatayla ilgili sveli Diplomat Sandler in hazrlad raporun addr.
21
LA BLG
B1-SELM SIRRI TARCAN
Selim Srr Tarcan (1874; Yeniehir, Tesalya - 2 Mart 1957, stanbul), Trkiye Milli Olimpiyat Komitesinin kurulmasna
nderlik ederek Trkiye'nin Olimpiyatlar'da temsil edilmesini salayan eden spor yneticisi, eitmen ve sporcu.
lkenin ilk beden eitimi retmenlerini yetitiren Selim Srr Tarcan, Trkiyede ve voleybol sporlarnn kurucusudur.
Tarcan, Trkiye'de voleybol sporunun altyapsn okullarda kurarak balatan ilk isimdir; ayrca Trkiye'de boks sporunun da
kurucusudur. Boksu Galatasaray Lisesi Edebiyat retmenlerinden Msy Goury'den alm (1904), kendisi de ilk Trk
boksrlerinden Sabri Mahir gibi boksrler yetimitir.
B2-MEHMET EMN YURDAKUL (1869-1944)
Milli edebiat akm ve Trkln nde gelen temsilcileri arasnda yer ald.
Trk airi, Milli air nvan ile tannr..
Tanzimat Dneminde ortaya kan halk iin halk diliyle yazma anlayn Servet-i Fnn Dneminde yeniden canlandran
sanat Mehmet Emin Yurdakuldur.
iirlerinde Trk milletinin yceliini haykrr.
1897de Trk-Yunan Sava srasnda Cenge Giderken adl iiri yazmtr. Bu iiri yazmtr. Bu iirin ilk dizesi olan Ben
bir Trkm; dinim, cinsim uludur. szyle edebiyatmzda yeni bir r amtr.
iirlerinde kahramanlk ve milli bilinci ne kararak savaa giden halk cesaretlendirmitir.
Konuma diliyle ve hece lsyle iirler yazmak gerektii zerinde durmutur.
Trke iirler adl kitabyla edebiyat evrelerinde sesini duyurmutur. Onun bu eseri ile Trklk edebiyat alanna girmitir.
Sade dil ve hece ls ile iirler yazan ilk airdir.
Milli duygular ve sosyal konular ilemitir.
Dil ve ekil zellikleri bakmndan halk iirinden etkilenmitir.
B-3GENERAL HARBORD
Amerikan Hkmeti'nin ald bir kararla Trkiye'ye gnderilen 46 kiilik bir heyete bakanlk etti. Harbord 20 Eyll 1919'da
Mustafa Kemal ile Sivas'ta bir grme yapt. saat sren bu grmeden sonra Harbord, Trkler ve Trkiye hakknda
olumlu dncelere sahip oldu. Amerika'ya dndkten sonra Amerikan Kongresi'ne Trkler ve Trkiye hakknda olumlu bilgiler
ieren raporunu sundu. Trk dostu olarak yaad.
Bu tarih gizli grmenin, gnmze kadar yaayan ve halen o da rahmetlik olan bir tan, General Harborda tercmanlk
yapan, Robert Kolej Tarih retmeni Hseyin Pekta (Prof. Hulusi Y. Hseyin)dr.
B4-KARA FATMA(FATMA SEHER HANIM)
Kara Fatma (Fatma Seher Erden), 1888 ylnda Erzurum'da dodu. Balkan,Kafkas ve Kurtulu Sava cephelerinde grevler
alarak, adn tarihin sayfalarna altn harflerle, bir Trk kadn kahraman olarak yazdrd. Zengin bir iftinin kz olan Kara Fatma
, kocasnn vefat zerine stanbul'a gelerek Kasm Paa semtine yerleti. lkemizin d dmanlar tarafndan igal edildii o
buhranl yllarda sekiz yandaki yeeniyle beraber Anadolu'ya geti(1919). Milli mcadelenin ilk gnlerinde Yunanllarn
Anadolu'da icra ettikleri insanlk d zulm duyunca, stanbul'da oturmak arna gitti ve hemen cepheye kotu. Kadn olmasna
remen, Vatann dman istilasndan kurtulmas iin Sakarya Meydan Sava ve Bakomutanlk Meydan Savana katld.
Gsterdii baarlar neticesinde stemen rtbesine kadar ykselen ilk Trk kadn subay oldu. Trk Milleti O'na minnet
borcunu demek zere stiklal madalyas verdi. Kendisine balanan emekli maan almayarak Kzlay'a balad. 1954
ylnda TBMM'ce tekrar aylk baland, bundan bir yl sonra Erzurum'da vefat etti. Asil ve cesur Anadolu kadn olarak zerine
den grevi eksiksiz yapmann onurunu hep tad. O an ve hret peinde komad, kendisiyle grmeye gelen gazetecileri
ok defa geri evirdi.Yapt mcadelenin, gsteri arac yaplmasna izin vermedi. Kimseden en kk bir maddi talepte
bulunmad.
B5-PSZ RECEP
1862 ylnda Rize'de domutur. Yelkenlisiyle Zonguldak zerinden kmr tamacl yaparken ilerinin bozulmasyla
ekiyala balam, Kandra civarnda Mslman halka zulmeden Rum etelerine kar Kuvay Milliye saflarnda baaryla kar
koymutur. Bir Fransz gemisini karmay baarnca Ankara hkmeti'nce milis yzba olarak onurlandrlan psiz Recep,
dzenli kuvvetlere katlarak Yunan ordusuna kar savamtr. Ona layk grlen istiklal madalyasn geri evirerek "Ben
madalya iin deil milletim iim savatm" demitir. Erhan Afyoncu'nun editrln yapt Yeditepe Yaynlar arasnda
neredilen ve Mmin Yldzta tarafndan hazrlanan psiz Recep/ emice isimli alma osmanl arivi belgelerine dayanlarak
hazrlanm bilimsel nitelikli bir yapttr. Bilindii gibi TRT 1'de yaynlanan ayn isimli dizinin danmanl da yine Mmin
Yldzta tarafndan yaplmt.
B ) YARARLI CEMYETLER
1-Dou Anadolu M.H.C.
2-Trakya Paaeli M.H.C.
3-Trabzon Muhafaza-i Hukuk4-zmir Mdafa-i Hukuk-i
5-Reddi lhak Cemiyeti
6-Kilikyallar Cemiyeti
7-Gizli Karakol Dernei
8-Milli Mdafaa Grubu
9-Milli Kongre Cemiyeti
22
23
24
25
26
*Yunanistan tarafndan stanbul'da "Rum Gmenleri Merkez Komisyonu" adyla kurduruldu. *Dernee stanbul, Trakya,
Trabzon, Marmara kylar ve zmir gibi yrelerde dzeni bozma, Yunanistan'dan gelen zel grevlileri Rum gmeni gstererek
Dou Karadeniz dolaylarna yerletirme, bu yrelerdeki Rum aznl sayca oaltma grevi verilmitir.
27
Mondros mzalandnda Mustafa Kemal, Suriye cephesinde Yldrm Ordular Grup Komutanlna bal 7. Ordu
Komutandr. Mondros imzalandktan 1 gn sonra Alman Liman Von Sanders Paann yerine Yldrm Ordular Grup
Komutan oldu.
Mustafa Kemal stanbula arld. 13 Kasmda Anlama Devletti donanmalarnn stanbula geldii gn, stanbula gelir
Geldikleri gibi giderler der.
Kurtuluun , yalnzca milletin toptan gayreti ile olacana , kaytsz artsz tam bamszlk elde edilmedike kurtuluun
gerekleemeyeceine inanyordu.
Bu amala yakn arkadalaryla gryor onlara Mondros hkmlerine uymamalarn tavsiye ediyordu.
Bu
28
o
o
Uyar :Kuva-i Milliye birlikleri 8 Ekim 1920 de kaldrlarak yerlerine dzenli ordu kurulmutur.
Uyar:Dzenli ordunun kurulmasndan sonra Kuva-i Milliye glerinin orduya katlmalar istendi.1. nn Savanda orduya
tam olarak katlmalar saland ve Kuka-i Milli yenin almalarna son verildi.
29
Mustafa Kemal bir yandan stanbul Hkmetni harekete geirmeye alyordu. Ancak stanbul Hkmeti zerinde igal
glerinin ar basklar vard. Hkmetin aresizliini gren Mustafa Kemal, Anadoluya gemeyi dnmeye balamtr.
Bu srada igal gleri Mustafa Kemalin alma ve hareketlerinden rahatsz olmutu. stanbul Hkmetinden Mustafa Kemalin
uzaklatrlmasn istiyorlard.
stanbul Hkmeti igal glerinin Mondros Atekesinin 7. maddesine dayanarak igallere balamasnn nn de kesmeye
alyordu.
Dou Karadenizde Pontus Rum Cemiyetinin kard karklklar ciddi boyutlara ulamt. Mslman ahali ile Rumlar
arasnda yer yer silahl atmalar balamt. ngilizler, stanbul Hkmetine skunetin salanmasn aksi takdirde mdahale
edeceklerini sylyorlard.
stanbul hkmeti blgede skunetin salanmas iin Mustafa Kemali 9. Ordu Mfettii olarak atad.
16 Mays 1919da Bandrma Vapuru ile hareket eden Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919da Samsuna ayak bast.
Bu srada Genel Kurmay Bakan Cevat (obanl) Paadr.
30
31
edilmitir. Ancak ellerinde rehin misali tuttuklar srgnlerin varl, bunlara kar isnatlarn dayanaklarnn zayfl zamanla
ngilizlerin siyaseten aleyhine ilemeye balam, Mustafa Kemal de konuyu bir koz olarak kullanmaktan geri kalmamtr.
Srgnlerin sonuncular 1922 yl iinde serbest braklmlardr.
AMASYA GENELGES (22 HAZRAN 1919 )
Havzadan Amasyaya geen Mustafa Kemal saduyu sahibi komutanlarla toplant yaparak alnan kararlar genelge eklinde
yaynlanr.
Mustafa Kemal stanbula geri arlmasna oyalayc bir cevap vererek 12 Haziran 1919da Amasyaya ulat.
Amasyada, Ali Fuat Paa, Refet Bey ve Rauf Beyle bir araya gelerek Amasya Tamimi (Genelgesi)ne son eklini verdiler.
Nutuk'un ayn blmnde ifade edilir ki, aslnda bu taslak, drt maddelik bir msvedde olarak dikte edilmitir. Amasya
genelgesinin sonu bildirgesi bu taslak dorultusunda gereklemitir. Bu taslak metnin sonunda, Mustafa Kemal'in, Kurmay
Bakan Albay Kazm Bey'in, kurmay heyetinden tebli ilerinden sorumlu memur Hsrev Bey'in, askeri makamlara ifre yayan
dier bir yaver Muzaffer Bey'in ve sivil makamlara ivreleyen fakat Nutuk'ta ad aklanmayan bir sivil memurun imzalar vardr,
ve Nutuk'ta ifade edildiine gre bunlardan baka imzalar da vardr.
Metni, Mustafa Kemal Paann yaveri Cevat Abbas Bey kaleme ald.
Konyada bulunan Cemal Paa ve Erzurumda bulunan Kazm Paa (Karabekir)ya telgrafla onaylatld. Genelge 2122 Haziran 1919da tm ilgililere duyruldu.
Bu Komutanlarn mza atmalaryla genelgenin daha etkili olmas amalanmtr.
GENELGE KARALARI:
Vatann btnl ve ulusun bamszl tehlikededir.
Kurtulu Savann gerekesi ilk kez belirtilmitir.
Halka, iinde bulunduu durum belirtilmitir.
stanbul Hkmeti zerine ald sorumluluu yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok olmu gibi
gstermektedir.
lk kez stanbul Hkmetinin sorumluluunu yerine getiremedii ilan edilmitir.
Ulusu bamszln yine ulusun azim ve karar kurtaracaktr.
Kurtulu savann yntemi ve amac ilk kez belirtilmitir.
st kapalda olsa ilk kez ulusal egemenlik dncesinden bahsedilmitir.
Yeni bir devlete doru gidildiinin ilk iaretleri verilmitir. Tek kurtuluun halkn almalar olduu belirtilmitir.
Milletimizin haklarn dnyaya duyurmak iin her trl etki denetimden uzak milli bir kurul oluturulmaldr.
lk defa milli bir kurulun oluturulmasna karar verilmitir.
Ulusal irade gndeme getirilmitir.
Anadolunun her ynden gvenli yeri olan Sivasta ulusal bir kongre toplanmaldr.
Delegelerin seimini Reddi lhak Cemiyeti,Mdafai Hukuk Cemiyetleri ve Belediyeler yapacak, bu durum milli bir sr
olarak kalacaktr. Mevcut askeri ve sivil rgtler datlmayacak ve devredilmeyecektir.
Dou illeri adna 10 temmuzda Erzurum da bir kongre toplanacaktr.O gne kadar dier illerin delegeleri de Sivas
a ulaabilirlerse,Erzurum Delegeleri de Sivas ta yaplacak Kongreye katlmak zere yola kacaktr.
AMASYA GENELGESNN NEM:
Kurtulu Savann ihtilal( mcadele ) safhas balamtr.
Kurtulu Savann amac, gerekesi ve yntemi ilk kez belirtilmitir
l kez Ulusal Egemenlik fikrinden bahsedilmitir.
lk kez stanbul un Anadolu hakim deil bal olduu belirtilmitir
Erzurum ve Sivas Kongrelerinin toplanmas karalatrlmtr.
Kongrenin Erzurumda toplanma nedenlerinden biride 15. Kolordunun burada halen grevine devam ediyor olmasdr.
SONULARI:
Mustafa Kemal in grevinden alnmasna ynelik almalar balatld.
M. Kemal 7-8 Temmuz 1919 da askeri grev ve yetkilerinden vazgeerek istifa etti.
Bylece halka, Anadoludaki sivil, askeri ynetime gvendiini kantlad.
Yorum:
Amasya Genelgesi ile Trk nklabnn aksiyon aamas balatlmtr. Yani ihtilal balamtr.
Mustafa Kemal ve arkadalar stanbula yolladklar mektupta Artk stanbul Anadoluya egemen deil, baml olmak
zorundadr. demitir.
Mustafa Kemal Paa, stanbul Hkmeti nin stanbula dnmesi arsna uymam ve Erzuruma hareket etmitir.
Bunun zerine Mustafa Kemal 7-8 Temmuz 1919 gecesi resmi grevinden alnmtr. Bunun zerine yle der; Bundan
byle bir ferdi mcahit olarak vatan grevime devam edeceim.
32
Dou Anadolu Mdafa i Hukuk Cemiyeti "nin giriimi ile kongrenin toplanmas salanmtr.Ama dou Anadolu'da birlii
salayarak bir Ermeni devleti kurulmasn engellemektir.
Anadoluda Milli birliin kurulmas ynnde atlan ikinci admdr.
Mondros Atekes Antlamasnn 24. maddesi Dou Anadolu ile ilgiliydi. Dou Anadolu da alt ilde (Van, Bitlis, Diyarbakr,
Erzurum, Harput (Elaz ) ve Sivas ) karklar karsa bu yerler igal edilebilecekti.
Amac Dou Anadolu da Ermenilere yurt salamakt. Dou Anadolu illerinin haklarnn savunulmas iin Do Anadolu
Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu.
Cemiyetin yapt en nemli i Erzurum Kongresinin toplanmasn salamasdr.
Toplantnn ilk gn Mustafa Kemal Kongre bakanlna seilir.
Mustafa Kemal kongreye Erzurum Delegesi olarak katlr.
Mustafa Kemal 3 Temmuz 1919da Erzuruma gelir. Kendisi o gn yle anlatr. Benim Erzuruma geliim milletin ateten bir
ember iine alnm olduu bir zamana tesadf etti. Btn millet bu emberin iinden nasl kacan dnmekte idi. Mustafa
Kemal, Erzurum yolunda iken resmi grevinden alnmt.
Askerlikten istifasn takiben Erzurumlularn isteiyle Dou Anadolu Mdafaai hukuku milliye Cemiyeti heyet bakanlna
getirildi. Erzurum Kongresini Dou Anadolu Mdafaai hukuku milliye Cemiyeti 23 Temmuz 1919da tek katl bir ilkokul
salonunda toplad.
Toplantya 62 delege katld. Hoca Raif Efendi geici bakan seildi. Yaplan oylama ile Mustafa Kemal kongre bakanlna
getirildi.
Almanya'dan renim grm deerli bir aydn olan Cevat Dursunolu ile ttihatlardan Binba , Kazm Yurdalan istifa
ederler.
Onlarn yerine Mustafa Kemal ve Rauf Bey geer .Kongre kararlar hakkndaki tartmalarn seyri ve zellikle yedinci maddede
geen "asri" kelimesi zerindeki tartmalar dikkatle deerlendirilmesi gereken noktalardr.
Bu konuyla ilgili olarak Cevat Dursunolu'nun "Milli Mcadelede Erzurum" adl eserinde detayl bilgiler mevcuttur
Kongrenin Toplanmasndaki Amalar :
Blgenin sorunlarn grmek
Blgedeki gleri birletirmek
Mcadelenin yntem ve hedeflerini belirlemek
Ermeni Devletinin kurulmasn engellemek.
Kongrede Alnan Kararlar:
Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr, blnemez. Vatan bir btndr paralanamaz. (Dou illeri ile Trabzon sanca ve
Canik (Samsun) illeri hibir sebep ve bahane ile ayrlamaz.)
Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar, millet birlik olarak kendisini koruyacak ve kar koyacaktr.
stanbul Hkmeti vatann bamszln salayamazsa,geici kaydyla bir hkmet kurulacaktr.Bu hkmetin yeleri mili
kongre tarafndan seilecek, kongre toplanmam ise seimi Temsil Heyeti yapacaktr.lk kez geici hkmet fikri ortaya
atlmtr. Blgesel bir temsil heyeti seilmitir.
stanbul Hkmetine alternatif ynetim dncesi olumaktadr.
Manda ve Himaye kabul edilemez.
Hristiyan aznlklara siyasi hakimiyetimiz ve sosyal dengemizi bozucu imtiyazlar verilemez.
Ulusal Gleri(Kuvai Milliyeyi) etkin , ulusal iradeyi egemen klmak esastr.
Milli Meclisin ( Osmanl Mebusan Meclisi ) toplanmasna ve hkmetin yapt ilerin meclisce kontrol edilmesine
allacaktr. (Meclisin, stanbul hkmetini denetim altna almas hedeflenmitir.
Milletimiz asrn gereklerini, fenle ilgili, sanayii ile ilgili, ekonomiyle ilgili durum ve ihtiyalarmz gerekli grr. (Trk insannn
uygar medeniyeti yakalamak iin allaca vurgulanmtr.)
Ulusal irade ve toplanan gler padiah ve halifelik makamn kurtaracaktr.
Sonu ve nemi:
Vatann btn olduu ve paralanamayaca ilk kez burada bildirildi.
Kongrenin ald kararlardan 1. madde Misak- Milli dede yer ald.
Ulusal Egemenliin koulsuz olarak gerekletirilmesine ilk kez burada karar verildi.
Sivas Kongresine k tutmutur.Dou Anadoludaki tm yararl cemiyetler Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin
ats altnda blgesel) birletirildi. Ve Dou Anadoluda birlik ve berberlik saland.
Erzurum Kongresi toplanma amac ynyle blgesel olmasna karn, ald kararlar ynyle btn yurdu ilgilendirir duruma
gelmitir.
Trkiye Byk Milletinin al gerekesi Erzurum Kongresi kararlarna dayanr.
Mudanya Mtarekesi ve Lozan Antlamasndaki bamszlk ruhu bu kararlara dayanr.
Cumhuriyet rejimine gei rade-i milliyeyi hakim klmak esastr. denilerek burada karar verilmitir.
Mustafa Kemal Paa, Erzurum Kongresinin kapan konumasnda, Tarih bu kongremizi phesiz ender ve byk
bir eser olarak kaydedecektir. demitir.
lk kez ;
Yeni bir devletin kurulmas dncesi
Kongrede alnan kararlar uygulamak amacyla 9 kiilik Temsil Kurulu (blgesel nitelikli ) oluturuldu.Bakanlna
Mustafa Kemal getirildi.
Manda ve Himaye ilk kez reddedilmitir.
Blgesel de olsa ilk kez Temsil Kurulu oluturulmutur.
lk kez milli snrlardan bahsedilmitir.
Milletin bamszlnn koulsuz olarak salanaca belirtilmitir.
Mebusan Meclisinin toplanmas istenmitir. Bununla stanbul Hkmetinin faaliyetleri denetim altna alnmak istenmitir.
33
HEYET TEMSLYE
Erzurum Kongresi, tz gereince bir Heyeti temsiliye seti. Erzurum Valiliine sunulan dilekede Heyeti temsiliye yelerinin
adlar yle sralanmtr:
Mustafa Kemal : Eski nc Ordu Mfettii, askerlikten ekilmi.
Rauf Bey : Eski Bahriye Nazr (Donanma Bakan).
Raif Efendi : Eski Erzurum Milletvekili.
zzet Bey : Eski Trabzon Milletvekili.
Servet Bey : Eski Trabzon Milletvekili.
eyh Fevzi Efendi : Erzincanda Naki eyhi.
Bekir Sami Bey : Eski Beyrut Valisi.
Sadullah Efendi : Eski Bitlis Milletvekili.
Hac Musa Bey : Mutki Airet Bakan.
DELEGE (YE) GNDEREN LLER (BEST-VAN)
Bitlis Erzurum Sivas Trabzon + Van
DELEGE GNDERMEYEN LLER (DEM)
Diyarbakr Elaz Mardin
GENERAL HARBOURD RAPORU
ABD Bakan Wilson, General James G. Harbourd bakanlndaki bir heyeti Dou Anadoluda Ermenilerle ilgili incelemeler
yapmak zere Sivasa gndermitir.
General Harbourdun yapt incelemelerden sonra hazrlad rapora gre;
ir.
20 Eyll 1919da Mustafa Kemalle de gren General Harbourd, izlenimlerini ve raporunu kendisine aktarm, Mustafa
Kemal Paaya veda ederken de elini skm ve kendisine Eer Amerikan ordusunda muvazzaf bir subay olmasaydm, gelir
sizinle birlikte mcadelenizi izlerdim! demitir.
34
35
Trakya'daki kongreler ve rgtlenme sivillerin nderliinde gerekletirilmi, ancak Birinci Kolordu Komutan Albay
Cafer Tayyar Eilmez de dernek ve kongre almalarna bir ye olarak aktif bir biimde katlmtr. Trakya-Paaeli Mdafaa-i
Hukuk Heyet-i Osmaniyesi ilk kongresini 10 Temmuz 1919'da yapmtr. Bu, bir rgtlenme kongresidir. Asl amaca ynelik
kongreler, 16 Ekim 1919'daki Edirne Kongresi ile balar.
Byk Edirne Kongresi (9-13 Mays 1920)
Bu geni katlml kongreye, Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Kurulu yeleri, Edirne ve atalca Genel Meclis
yeleri, her bucaktan birer temsilci ve mftler katld.
Kongrede, Dou Trakya'nn Yunanistan'a verilmesi projesine kar klarak gerektiinde topraklarn silahla savunulmas karar
alnd. Ayrca byk devletlerle grmelerde bulunmak ve Paris'te Osmanl Heyeti'nden ayr olarak yalnza Trakya'y savunmak
zere, Bykeli Galip Kemali Sylemezolu ile Galip Bahtiyar, Salih Cevdet ve orlulu Cezzarzade Ziya tam yetkili temsilci
olarak grevlendirildi. Ankara'nn kar kmasna ramen bu heyet, Roma ve Paris'e gidecekse de bir sonu alamamtr.
K5-AFYON KONGRES 2 Austos 1920 Mustafa Kemalin de katld bu kongrede Mill Mcadeleye destek olunmas karar alnmtr.
TBMM aldktan sonra da, Bat Anadolu'daki Kuva-y Milliye kurulularnn bir sre daha grevlerini srdrmelerinde yarar
grlmt. Bu aamada, 2 Austos 1920 tarihinde Afyonkarahisar'da toplanan ve TBMM Bakan Mustafa Kemal
(Atatrk)'in de katld Bat Anadolu'da yaplan son kongre, Afyonkarahisar Kongresi'dir.
K6-POZANTI KONGRELER
Pozant Kongresi (5 Austos 1920)
Pozant Kongresi (8 Ekim 1920)
Mustafa Kemal, Fevzi akmak ve baz milletvekilleri katlmtr.
Kuvy-i Milliyenin birleme sreci tamamlanmtr.
Toplanan son kongredir.
Birinci Pozant Kongresi, 5 Austos 1920 tarihinde Pozant'da byk bir toplant yaplmtr. TBMM'nin var olduu bir dnemde
gerekletirilen bu toplantda, Pozant Adana'nn vilayet merkezi ilan edilmekle kalnmam, ayn zamanda vali ve mlki amirleri
de seimle ibana getirilmitir. Daha sonra seimle ynetime gelen idareciler, Ankara Hkmeti tarafndan bizzat onaylanmtr.
te byle bir toplant; alnan bu kararlardan dolay kongre olarak deerlendirilebilinir.
Mustafa Kemal Paa'ya baz komutanlar, Bekir Sami Bey, ifre Sekreteri ve zel Kalem Mdr Yahya Hayati Bey'de refakat
etmilerdi .
K7-KARS, ARDAHAN VE OLTU KONGRELER
Ulusun birliini ve yurdun btnln korumak kaygs iinde olan aydnlar, ncelikle kendi yrelerinde bu birlik ve
btnln salanmas gerektiinin bilincinde olduklarndan, yerel amal kongreler dzenleyerek, igaller konusunda halkn
bilinlendirilmesine almlardr. Baka bir deyile, "Anadolu'nun hemen her kesinde nce oban ateleri gibi" yanmaya
balayan yerel hareketlerden daha sonralar, "Kuva-y Milliye" ad ile bilinen byk bir g domutur.
Osmanl kaynaklarnda Elviye-i Selse ( Dou ili) diye adlandrlan Kars, Ardahan ve Batum yrelerinin Trk illeri olarak
kalmasn salamak amacyla, 5 Kasm 1918 tarihinde Kars slm ras ile balayan bir dizi toplant ve kongre yaplmtr.
Bunlardan sonuncusu 21 ubat 1920 tarihinde yaplan Oltu slm Terakki Frkas Kongresi'dir. Ermenilerin blgede
yarattklar iddet eylemlerine kar almalar dzenlemek bakmndan yararl iler yapmtr.
Cenb-i Garb Kafkas Hkmet-i Cumhuriyesi bakan Cihangirzade brahim Bey
SVAS KONGRES (4-11 EYLL 1919 )
Amasya Genelgesinde alnan karar gereince lkenin her tarafndan gelen delegelerin katlmyla oluan milli bir kongredir.
Kongreyi Engellemek Amacyla stanbul Hkmetince Alnan nlemler. gal gleri kongre topland takdirde Sivasn
igal edileceini bildirdiler.
Elaz Valisi Ali Galip kongreyi basmak, M. Kemal ve arkadalarn tutuklamak zere grevlendirildiler.
Mustafa Kemalin zamannda ald nlemlerle bu giriimler boa kartld.
M. Kemal ilk gn baz delegelerin engellemelerine ramen gizli oylama sonucu bakanla seildi.
KONGREY ENGELLEME ALIMALARI
Sivas Kongresinin byk bir gizlilik iinde toplanmas istenmise de tilaf Devletleri ve stanbul Hkmeti, kongrenin
toplanacandan haberdar olmutur. Bu gelime zerine stanbul Hkmeti, Mustafa Kemali tutuklatmak ve kongreyi datmak
iin baz yneticileri grevlendirmitir.
1-AL GLP OLAYI
stanbul Hkmetinin Sivas Kongresinin toplanmasn engellemek ve kongre yelerini tutuklamak amacyla Elaz (Harput)
Valisi Ali Glip Beyi grevlendirmesi olaydr. Ancak Ali Glip kongreyi datma giriiminde baarl olamamtr.
Temsil Heyeti, Ali Glip Olayndan sonra stanbul (Damat Ferit Paa) Hkmeti ile her trl resm ilikiyi kesmitir.
Ali Galip Olay, Sadrazam Damat Ferit Paa hkmetinin, Elaz Valisi Ali Galip Beyin nderliinde Sivas Kongresinin
yaplmasn engellemeye ve Mustafa Kemal Paa'y ortadan kaldrmaya, Heyet-i Temsiliye ve Milli Mcadeleyi durdurmaya
alt giriim.
Bu olaya Elaz Valisi Ali Galip Bey'in yan sra Malatya Mutasarrf Halil Bey, ngiliz istihbarat Binbas Covbertin Noel ve
Krt Teali Cemiyeti'nin kurucularndan olan Krt airet reislerinin oullar da katlmtr.
Damat Ferit Paa hkmeti, Mustafa Kemali tutuklamak iin ve Sivas Kongresini toplatmamak iin yapt giriimler
baarszla uraynca, kongreyi datmak maksadyla yeniden harekete geer. Bu maksatla l bir dzenlemeye gidildi. nce
Harput Valisi Ali Galipden Sivas Vali ve 3. Kolordu Komutanlna atanmay kabul edip etmeyecei soruldu. Ali Galip teklifi
36
generallie ykseltilmesi ve kendisine harcrahtan gayr tazminat verilmesi artyla kabul eder. Kendisine 3 Eyllde verilen
talimatn zeti udur: Blgedeki Krtlerden gvenilir yzelli kadar atl ile kimseye sezdirilmeden, beklenmedik bir anda Sivasa
gidilecek, kongre datlacak, katlanlar yakalanp stanbula gnderilecek, vali ve komutanlk grevlerine balanacaktr. Ali
Galip gerekli hazrlklar yapmak iin Malatyaya geer.
Malatya Mutasarrf Halil Rami Bedirhan ailesindendir. Ayn aileden olan Celdet ve Kmuran ile Cemil Paazade Ekrem de
orada bulunmaktadrlar. Daha ilgi ekici olan ngiliz istihbarat subay olup, Krt sempatizanl ile tannan Binba Noel de
oradadr. Blgedeki nfus dalmn etnik adan incelemek amacyla geldiini iddia etmektedir.
Bylece Damat Ferit Hkmeti, Ali Galip ve yredeki Krt airet ileri gelenleri vastas ve ngiliz desteiyle Sivas Kongresini
datmak, mill harekt ezmek kararndadr.
Ancak Ali Galip ile stanbul arasndaki haberlemeler. Mustafa Kemal tarafndan renilmitir. Bedirhaniler ve ngiliz Binbas
Noelin hareketleri takip edilmektedir.
Mustafa Kemal, gevek davranlmas halinde byk bir gaile halini alabilecek olan duruma derhal el koyar. Gereki ve atlgan
karekterine uygun olarak, blgedeki asker birlikleri harekete zorlar. Blge, 13. Kolordu mntkasdr. Kolordu Komutan hareket
iin stanbulun onayn beklemektedir! Mustafa Kemal srarl ve enerjik mdahalelerle, civardaki asker birlikleri harekt iin
ikna eder. Mustafa Kemalin drt bir yandan yrtt faaliyet neticesinde bahis konusu kiiler Urfaya oradan Halepe kamak
zorunda kalrlar
37
38
7- Yabanc parasyla satn alnm cemiyetlerin faaliyetlerine ve bu gibi gazetelerin zararl yaynlarna son verilmesi (Bilhassa
subay ve memurlarn bu gibi cemiyetlere girmelerinin kesinlikle yasaklanmas).
8- Aydn Kuv-y Milliyesinin glendirilmesi ve beslenmelerinin kolaylkla salanmas. (Bu husus Harbiye Nezaretince
dzenlenir. Donanma Cemiyetinin 400.000 lirasndan lzumu kadar, hkmet tarafndan, bu maksat iin ayrlabilir).
9- Mill Mcadeleye katlm memurlarn her tarafta tam bir sknet ve gvenlik salanncaya kadar yerlerinden
kaldrlmamalar ve mill davaya aykr hareket etmelerinden dolay millet tarafndan iten el ektirilmi memurlarla yeni
memuriyetlere tayinlerinden nce zel olarak grlmesi.
10- Bat Trakya gmenlerinin sevk ve naklinin salanmas.11 Acem Sadun Paa ve adamlarnn uygun ekilde
desteklenmesi.
BENC PROTOKOL (GZL)
Beinci ve son protokolde ise, Bar Konferansna gnderilecek heyet tespit edilmitir. Buna gre:
Delegeler:Tevfik Paa HazretleriBakanAhmet zzet Paa HazretleriAsker DelegeHariciye NzrSiyas DelegeReat
Hikmet BeySiyas Delege
AMASYA GRMELERNN NEM VE ZELLKLER
stanbul Hkmeti, Amasya Grmeleri ile Temsil Heyeti ve Anadoluda balayan ulusal hareketi ilk kez tanmtr.
Mustafa Kemal Paa ve Temsilciler Kurulunun, Sivas Kongresinden sonra stanbul Hkmetine kar kazand ilk siyas
baardr.
lk kez Temsil Heyeti ve stanbul Hkmeti birlikte hareket etmitir.
stanbul Hkmeti, Amasya Grmelerinde tespit edilen protokollerden sadece Mebusan Meclisinin almas ve seimlerin
yaplmas ile ilgili karar kabul etmi, dier kararlar otoritesini sarsmamak amacyla reddetmitir.
Grmelerde Mustafa Kemal ile Salih Paann fikir birliine varamad tek konu Mebusan Meclisinin alaca yerin
belirlenmesi konusu olmutur.
Yeri gelmiken hemen unu belirtmek gerekir. Kongrelerde olduu gibi, burada da Mustafa Kemali g duruma sokmak iin,
bulumadan iki gn nce Sivasta eyh Recep denilen birinin kard isyana benzer bir olumsuzluk vardr. Bu kii Sivasn
ileri gelenlerinden 160 kiinin de imzasn alarak Padiaha, Salih Paaya ve Amasyadaki Mustafa Kemale telgraf eker.Bu
telgraflarnda, Padiah ve Salih Paaya sadakat, Mustafa Kemale ise tehdit yadrr. Tabi ki, Mustafa Kemalin duruma el
koymas ile, Sivas Valisi 19 Ekimde bata eyh Recep olmak zere baz kiileri tutuklayarak olay bastrr. Bylece Mustafa
Kemal Amasyadaki grmelere rahat bir ortam iinde girme olana bulur.
TEMSL HEYETNN ANKARAYA GEL ( 27 ARALIK 1919 ) :
Amasya grmelerinin (Mlakatnn)ardndan Sivasa geen Mustafa Kemal Paa komutanlarla yapt bir grme ile Mebusan
Meclisinin almalar ile ilgili eitli kararlar almtr.
Amasya Grmelerinde salanan uzlama sonucunda Anadoluda seimler yaplmtr. Seilen mebuslar stanbulda toplanacak
olan Mebusan Meclisi almalarna katlmak iin yurdun her yerinden yola kmlardr.
Erzurum Mebusu(milletvekili) seilmi olan Mustafa Kemal Paa stanbulda toplanacak olan Mebusan Meclisinin gven
iinde alt grlene kadar Temsil heyetiyle birlikte Ankarada kalmay kararlatrmtr.
Temsil heyetinin Ankaraya Gelmesinin Nedenleri:
gale uramam, gvenli bir blge olmas,
Anadolunun tam orta noktasnda yer almas,
Ulam olanaklarna sahip olmas
Haberleme olanaklarna sahip olmas
20. Kolordunun burada olmas
stanbulda almas kesinleen Mebusan Meclisinin almalarn yakndan takip etmek
Meclise giden milletvekillerinin bir ounun yolunun Ankaradan gemesini deerlendirerek bu milletvekilleriyle grmek
Bat cephesindeki gelimeleri yakndan takip edebilmek
Milli Mcadele yanls olan Ankara halkndan destek almak
27 Aralk 1919da Temsil Heyeti ile birlikte Ankaraya gelen Mustafa Kemal Paa stanbula gidecek olan baz milletvekilleriyle
grerek onlardan u isteklerde bulunmutur:
stek:Yeni alan Mebusan meclisinde Mdafaa-i Hukuk grubu adyla bir grup kurulmaldr.
Yorum: Bylece Sivas Kongresi kararlarnn kabul ettirilebilmesi daha da kolaylaacaktr.
stek: Sivas Kongresi kararlar Mebusan meclisine kabul ettirilmelidir.
Yorum: Bu kararlar Mustafa Kemal Paa ve toplantya katlan milletvekilleriyle son kez dzenlenmi ve bylece Misak- Milli
tasla hazrlanmtr.
stek: Mebusan Meclisinin stanbul dnda toplanmas salanmaldr.
Yorum: Meclisin itilaf devletlerinin basksndan kurtarlarak hibir etki altnda kalmadan milli kararlar alabilmesini salamak
amalanmtr.
stek:Mustafa Kemal Paa meclis bakan seilmelidir.
Yorum: Bu ekilde Mebusan Meclisinin de Mustafa Kemal Paann ynetimine alnmas dnlmtr.Bylece ulusal
direniin Osmanl devletinin en yetkili kurumu tarafndan ynetilmesi amalanmtr.
Bu grmelerden sonra Ankara milli mcadelenin merkezi haline gelmi TBMM bu ehirde alm ve 13 Ekim 1923te
Ankarann Bakent olduu ilan edilmitir
Mebusan Meclisinin stanbulda toplanmas kararndan sonra Temsi Heyeti, genel durumu daha yakndan izlemek iin
Ankaraya geldi.
Bu dnemden itibaren Ankara Kurtulu Savann merkezi oldu.
39
27 Aralk 1919da Ankaraya gelen Mustafa Kemal, burada Ankara Ziraat Okuluna yerlemitir. Bu aamadan sonra
Ankaray Temsil Heyetinin ve Mill Mcadelenin merkezi yapmtr.
Heyeti temsiliyenin Ankaraya gelmesi Ankarann Milli Mcadelenin merkezi ve yeni kurulan devletin bakenti olmasn
salamtr.
Heyeti temsiliye, radei Milliye Gazetesinin ismini Hakimiyeti Milliye olarak deitirmitir.
M.KEMALN STEKLER NEDEN KABUL GRMED?
1.stanbul giden mebuslar basklar nedeniyle bunlardan bazlarn gerekletiremediler.
2.M.Kemalin emirleri dorultusunda mecliste Milli Mcadelenin gayelerini temsil eden ve Misak- Milli nin ilan edilmesini
salayan Felah- Vatan (Vatann Kurtuluu) Grubu oluturuldu.
3.Bu grubun almalar sonucunda Son Osmanl Mebusan Meclisinin almalar sonucunda 28 ocak 1920deMisak- Milli
(Milli Yemin ) ilan edildi
Mustafa Kemal stanbula arlmasna ramen gitmemitir. nki stanbul igal altndayd ve kendisi hakknda
tutuklama emri bulunduu iin stanbula gitmemitir.
Mustafa Kemal Meclisin stanbulda Toplanmasn neden stemiyordu?
stanbul igal altndayd, burada toplanacak meclisin millet iradesini yanstacak kararlar almasnn mmkn olmayacan
biliyordu.
SON OSMANLI MEBUSAN MECLSNN TOPLANMASI ( 12 OCAK 1920) :
Trk Kurtulu Sava'nn siyas manifestosu olan alt maddelik bildirinin addr. stanbul'da toplanan son Osmanl Mebusan
Meclisi tarafndan 28 Ocak 1920'de oy birlii ile kabul edilmi ve 17 ubat'ta kamuoyuna aklanmtr. Bildiri, I. Dnya
Sava'n sona erdirecek olan bar antlamasnda Trkiye'nin kabul ettii asgari bar artlarn ierir.
Toplantdan kan kararlar: zellikle Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yesi milletvekillerinin youn abasyla gizli bir oturumda daha
nce Mustafa Kemal Atatrk tarafndan hazrlanan Misak- milli (Milli Ant)'nin kabul edilmesi (28 Ocak 1920).
Bildiri mecliste Ahd- Mill Beyannamesi adyla kabul edilmi, ancak daha sonra "Misak- Mill" olarak anlmtr. Her iki deyim
Ulusal Yemin anlamna da gelir. Trkiye Cumhuriyeti'nin snrlar, byk lde, Misak- Mill ilkeleri dorultusunda
olumutur.
Misak- Mill 'nin ana hatlar Erzurum Kongresi (22 Temmuz - 7 Austos 1919) ve Sivas Kongresi'nde (4-11 Eyll 1919)
biimlendi.
Sivas Kongresi'nin talepleri dorlultusunda Osmanl hkmeti 11 Eyll'de genel seim karar ald. Kasm aynda yaplan
seimlerde, Anadolu'nun her ilinde Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin gsterdii adaylar kazand. Seilen adaylar Aralk ay ve 1920
Ocak aynn ilk gnleri boyunca ikier er kiilik gruplar halinde Ankara'ya gelerek Mustafa Kemal Paa ve Heyet-i Temsiliye
(Temsil Heyeti) yeleriyle grtler. Bildiri metni bu grmelerde son halini ald. Heyet-i Temsiliye yelerince imzalanan
metin, Trabzon mebusu Hsrev Sami Bey (Gerede) araclyla stanbul'a gnderildi.
12 Ocak 1920de stanbulda almalarna balayan Meclis, ynetim organlarn setikten hemen sonra bildiri konusunu ele ald.
28 Ocak'ta yaplan bir kapal oturumda Ahd- Mill Beyannamesi kabul edildi. 12 ubat'ta Edirne mebusu eref Beyin nerisi
zerine, beyannamenin btn dnya parlamentolarna ve basna aklanmasn kararlatrld.
Beyannamenin kabul ve yaymlanma biimiyle ilgili henz akla kavuturulmam baz noktalar mevcuttur. Her eyden nce
beyannameye ilikin grmeler ve zgn metin Meclis-i Mebusan zabtlarnda yoktur. Bu durumda beyannamenin resmi bir
oturumda deil, (Meclis yelerinin tmne yaknn kapsayan) Felah- Vatan grubunda kabul edilmi olduu ihtimali dile
getirilmitir. ngiliz bykelisi Sir Horace Rumbold, "yaynlanm hibir imza listesi yoktur" diyerek, izlenen prosedrn
misakn geerliliini kukulu kldn iddia eder.
Bunun yan sra Ankara'da hazrlanan 8 maddelik metinle stanbul'da kabul edilen 6 maddelik metin arasnda da farklar vardr.
Ankara metninde bulunan, sava sulularnn cezalandrlmasna ilikin madde son metinden karlmtr. Ankara metninde iki
ayr maddede yazlan mtareke snr ve Mslman halkn blnmezlii konular stanbulda birletirilmitir. Son maddede
Milletler Cemiyetini savunan bir ibare stanbulda ilan edilen metinden karlmtr.
En nemli belirsizlik birinci maddededir. Ankara'da dzenlenen metinde, Mondros Mtarekesiyle belirlenen snrlarn iinde
yaayan Osmanl slam ounluunun blnmez bir btn olduu vurgulanrken, stanbulda bu ifadebaz kaynaklara gre -mtareke izgisinin iinde ve dnda yaayan Osmanl slam ounluu olarak deitirilmitir. Yaymlanm olan Misak-
Mill metinlerinin bir blmnde "ve dnda" deyimi vardr, bir ksmnda ise yoktur. Misak- Mill 'nin can damarn oluturan
snrlar meselesindeki bu belirsizlik dikkat ekicidir.
21 Aralk 1918 tarihinde padiah tarafndan datlan Osmanl Me-busan Meclisi ile ilgili olarak 1919 Ekim aynn ortalarnda
Amasya Proto-kolnn baarl bir uzants olarak genel seimler yaplmaya baland. 1908 tarihli ntihab Mebusan Kanunu
Layihas uyarnca yaplan se-imlerde dil, din, rk ayrm yaplmam; semen ya 25, seilme ya ise 30 olarak
uygulanmt.Seilme iin Trke bilmenin zorunlu kabul edildii seimlerde, kadnlarn oy hakk henz yoktu. Aznlklarn katlmama karar ald, Hrriyet ve tilf Partisinin de boykot ettii seimler de genel olarak cephe ekimiti: Baz Hrriyet ve
tilf Partililer, Te-ceddt Frkas ad altnda eski ttihatlar ve ARMH-C yeleri. Sonularn Kasm aynda alnmaya baland
seimleri stanbulda ttihatlar, Ana-doluda ise hemen her yerde ARMH-C yeleri kazanrken, Mustafa Kemal Paa da 7
Kasmda Erzurum milletvekili seilecekti. Mustafa Kemalin stanbulun igal altnda bulunmas nedeniyle Meclis-i Mebusann
stan-bulda toplanmasnn sakncal olacana dair tm srarlarna ramen stanbulda toplanmas kararlatrlmtr. Bu srarnda
baarya ulaama-yan Mustafa Kemal Paa, Mebusan Meclisinin toplantlarn yakndan izlemek ve gerektiinde talimat
verebilmek iin iin 27 Aralk 1919 da Anka-raya gelmitir. Artk Anadolunun ynlendirici ve itici gc Kemalist ha-reket,
karargh noktas da Mustafa Kemal Paann geliiyle birlikte 27 Aralktan itibaren Ankara olacaktr.
Mustafa Kemal Paa, yeni alacak Mecliste bir Mdafaa-i Hukuk gurubunun oluturulmas ve kendisinin de bu guruba bakan
seilmesi beklentisi iindeydi. Ancak Meclisin 12 Ocak 1920de almasnn ardndan, stanbuldaki yerlerini alan milletvekilleri
Mustafa Kemal Paaya Ankarada verdikleri szn aksine bir Felah- Vatan gurubu oluturacaklard. Bununla birlikte, bu
40
gurup da 80 yesiyle 140 kiilik Meclisin te ikisini oluturan nemli bir gt ve en azndan, temelleri Anadoluda atlm olan
Misak- Millnin Osmanl parlamentosunda onaylanmasn salayarak nemli bir baar elde edecekti.
MSAK-I MLL KARARLARI ( 28 OCAK 1920 ) :
Misakmill metni 28 Ocak 1920de son Osmanl Mebusan Meclisi tarafndan kabul edildi. Mill Ant anlamn tayan
Misakmillnin baz maddeleri unlardr:
Osmanl Devletinin Mondros Atekes Anlamasn (30 Ekim 1918) imzalad tarihte dman ordularnn igali altnda bulunan
Arap memleketlerinin durumu, halkn serbeste verecekleri oya gre belirlenmelidir. Bu mtareke hududu iinde Trk ve slam
ounluu bulunan ksmlarn tm, hibir ekilde ayrlk kabul etmez bir btndr.
atana katlm olan sancakta (Elviyeiselase; Kars, Ardahan, Batum) ve Bat Trakyada gerekirse halkn
oyuna bavurulmasn kabul ederiz.
anakkale ve
stanbul Boazlarndan geii ilgili devletlerin oy birlii ile verecekleri karara baldr.
41
42
atanmaktayd. Buna gre ama; Anadolu'da Temsilciler Kurulu'nun arkasndaki askeri destei kaldrmak, bylelikle Mustafa
Kemal'i safd etmekti. Anadolu'daki baz komutanlarn (rnein:12. Kolordu Komutan Fahrettin Altay) atamay kabullenip, 14.
Kolordu Komutan Yusuf zzet'in emrine girmesi karsnda, Temsilciler Kurulu nce, bu komutanlar Anadolu eyleminin iine
ekmek, bu olmazsa, onlarn yerine Anadolu eyleminden yana olan baka komutanlarn geirilmesi abas iine girmitir.
Kzm Karabekir ve Ali Fuat Cebesoy'un giriimleri ve Salih Paa Kabinesi yerine, ngiliz yanls Damat Ferit'in 5 Nisan'da
yeniden hkmeti kurmas sonucunda; Nisan ay iinde nce Fahrettin Altay, daha sonra da Yusuf zzet, stanbul
Hkmeti yerine,Temsilciler Kurulu'nun emir ve komutas altna girmilerdir.
27 Nisan'da da Fevzi akmak Ankara'da Mustafa Kemal ve btn milletvekillerince cokuyla karlanm ve Birinci
TBMM Hkmeti'nde de Milli Mdafaa Vekillii (Milli Savunma Bakanl) grevine seilmitir.
stanbul'da ise igal gleri, zellikle eski ttihatlara kar geni apl bir tutuklama kampanyas balatmlardr. stanbul
Komutan Tmgeneral Ali Sait ile Anadolu eyleminden yana olan gazetecilerden Velit Ebuzziya, Sleyman Nazif, Celal Nuri
(leri) ve Ahmet Emin (Yalman) tutuklandktan sonra Malta'ya srgne gndermilerdir.
43
Mehmet Esat Ik
Kara Vasf (Mustafa Vasf Karakol)
Ahmet Emin Yalman
Ali etinkaya
Mustafa Abdlhalik Renda
Eref Sencer Kuuba
askeri tabip
Karakol Cemiyeti'nin kurucusu
Gazeteci
eski Afyon mebusu
eski Bitlis Valisi
Tekilat- Mahsusa
stanbul Meclisi'nin igal edilmesine ve milletvekillerinin tutuklanmasna tepki gsteren milletvekilleri, stanbul'da gvenlik
salanncaya kadar, toplantlara ara verdiler. Artk stanbul'da meclisin zgrce alabilmesi olanakszd. Bu gelime,
Temsilciler Kurulu Bakan Mustafa Kemal'in 19 Mart 1920 tarihinde bir seim bildirgesi yaymlanmasna neden oldu.
Bu dorultuda, hemen seimlerin yaplmasna baland. Daha nce, stanbul meclisine seilen yelerin de yeni meclise
katlabilmelerine olanak salanmt.
Ankara'da, Birinci Dnya Sava srasnda ttihat ve Terakki Kulb olarak yapmna balanan, ancak yapm yarda kalan
bina (Ulus'ta bulunan bugnk Kurtulu Sava Mzesi), Ankarallar'n katklar ile bitirildi. Toplant salonu; okullardan
getirilen sralar ve marangozlarn acele ile yaptklar bir krs ve gaz lambas ile kullanlr hale getirildi. Yeni meclise,
bugnk Trkiye snrlarnn her yerinden milletvekilleri gelmeye balad.
Meclise; bu meclisin stnde hi bir g tannmad iin "Byk" sfat; Trkiye'yi temsil eden ulusal bir nitelii olduu iin
de, "Trkiye" ad eklenerek, Trkiye Byk Millet Meclisi eklinde bir isim verildi.
Trkiye Byk Millet Meclisi , 23 Nisan 1920 Cuma gn, Ankara Hac Bayram Camii'nde yaplan bir dinsel trenden sonra
ald. En yal ye olan Sinop milletvekili erif Bey, ilk oturuma bakanlk etti. Meclis'in ilk oturumuna, toplam 115
milletvekili katld. Bu say ileriki gnlerde oalarak, zamanla 400' at.
Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 24 Nisan'da yapt toplantda, Mustafa Kemal Paa bakanla bir nerge vererek ;
**Meclisin stnde hibir gcn bulunmadnn kabuln,
**Padiah ve halife yerine, geici olarak da olsa, bir vekil atanmamasn,
**Meclise kar sorumlu bir hkmetin kurulmasn,
**Hkmete, Meclis Bakan'nn bakanlk etmesini,
**Padiah ve halifelik makamnn geleceinin, meclis tarafndan belirlenmesini, istedi.
Bu nergenin kabulnden sonra, M. Kemal TBMM Bakanl'na seilmitir. 3 Mays 1920'de TBMM'nin setii ilk
hkmet, 5 Mays'ta on bir Bakan ile greve balamtr. Bu Meclis, Trk tarihinde, ulusal egemenlik uygulamasn ilk
gerekletiren meclistir.
Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi'nin temel niteliklerini maddeler halinde yle toplayabiliriz :
lk Meclis, eitli kesimlerden dnya grleri farkl insanlar tek bir ama etrafnda toplamt.
lk TBMM, kurucu meclislerin sahip olduu haklardan daha geni haklara sahipti. Yukarda esaslar belirtilen nergenin ilk
maddesinde, "hkmet kurmak zorunludur" ilkesini kabul etmekle ve 20 Ocak 1921 tarihinde Tekilat- Esasi ad verilen
bir anayasa yapt iin de kurucu bir meclis niteliine sahiptir.
Ayn nergenin ikinci maddesiyle, geici bir bakan semek ya da Padiah vekili atamay reddetmekle devamlln ifade etmiti.
nergenin 4. maddesinde, kendisini ulusal iradenin en stn temsilcisi olarak ilan etmi , stanbul Hkmeti'ni hukuken yok
saymtr.
Millet Meclisi, kabul ettii bu esaslarla yeni bir devlet kurmu oluyordu.
lk Meclisin en nemli zelliklerinden biri "gler birlii" ilkesine gre almasyd. Buna gre Meclis, hem yasalar karan
hem yasalar bizzat uygulayan durumundayd. Zaman zaman da mahkeme gibi adli kararlar veriyor ve bu kararlar bizzat
uygulatyordu. lk meclisin byle bir nitelie sahip olmasnn temel nedeni uydu: Ortam, abuk karar vermeyi ve verilen
kararlar derhal uygulamaya koymay gerektiriyordu.
lk Meclis, Anayasa'da kabul ettii "egemenlik kaytsz artsz milletindir" eklindeki birinci madde ile siyasal dzeni (Meruti
Monariyi) deitirmitir. Bu nedenle, ihtilalci bir nitelie sahiptir. Ulusal birliin salanmas iin vatann kurtuluunu n planda
tutmu, Padiahlk ve Halifelik kurumlarna o gnn koullar gerei dokunulmamtr.
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
LK TBMMNN ZELLKLER
gallere kar oluan direni tek bir at altnda toplanmtr.
Milletin iradesi lke ynetiminde egemen klnmtr(Ulusal egemenlik gerekleti-rilmitir.)
Osmanl Mebusan Meclisi milletvekilleri de TBMMye katlmlardr .Bu ynyle TBMM farkl grteki kiilere de ak
olduunu gstermitir.
TBMM gler birliini benimsemitir. Bu nedenle olaan st yetkilere sahip meclis ya da ihtilalci meclis unvanlarn
almtr.
Kurtulu Savandaki btn savalar ilk TBMM tarafndan ynetildii iin bu meclise sava meclisi de denilmitir.
Yeni Trk devletinin ilk kurumlarn kurmas ve temel yasalarn kabul etmi olmas nedeniyle kurucu meclis olarak da
adlandrlmtr.
TBMMnin almasyla Temsil heyetinin grevi sona ermitir.
tilaf Devletleri temsilcilerine telgraflar ekilerek stanbul Hkmeti ile imzalanacak olan hibir antlamann kabul edilmeyecei
bildirilmitir.
lk TBMMde aznlk milletvekillerinin bulunmamas bu meclisin milliyeti niteliklere sahip olduunun gstergesidir.
23 Nisan 1920de alm olan lk TBMM,1 Nisan 1923te seimlerin yeniden yaplmas iin almalarna son vermitir.kinci
TBMM 11 Austos 1923 gn almalarna balamtr.
44
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
LA BLG
RIFAT BREK (1860 - 1941)
1860ta Ankarada dodu. lk memuriyetine Ankara-Fazliye Medresesi retim yesi olarak balad. 23 Ekim 1898de Ankara
stinaf Mahkemesi yeliine atand. 13 Mays 1904te yaplan seimlerde yelikten ayrld ise de 20 Temmuzda yeniden yelie
getirildi. 25 Kasm 1908 tarihinde de Ankara Mfts oldu.
Ayrca 1911 ylnda bir mddet Sivrihisar Kaymakaml grevini de vekaleten yrtt. Bu arada memuriyetinin yan sra,
eitim-retimle olan ilgisini devam ettirdi. Mehmet Rfat Breki, Sivas Kongresi ile birlikte Anadoludaki mcadeleye katld.
29 Ekim 1919 tarihinde, Ankara Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kurulmasna nclk yapanlardand.
Bu cemiyetin, Milli Mcadeleye nemli katks olmutur. zellikle, Heyet-i Temsiliye ve Mustafa Kemal Paann Ankaraya
geldii tarihe kadar olan srede; Vilayet dahilinde tekilatlanmaya nem verildii, lke iindeki dier milli faaliyetlerle irtibatl
olarak gerektiinde yardm veya yerine gre, milli birlik ve beraberliin salanmasnda her trl destekte bulunulduu
grlmektedir.
Mft Mehmet Rifat Efendinin Milli Mcadele lehindeki almalar zellikle Ankara Fetvasn hazrlamas Damat Ferit ve
Hkmetini ileden kard. Bu nedenle ilk nce 24 Nisan 1920de Padiah iradesiyle iten el ektirildiyse de Milli Hkmet
tarafndan Mftlk grevinde alkonuldu. Daha sonra Kuva-y Milliye ad altnda karlan fetne ve fesadn hazrlaycs ve
tevikilerinden olduu iddiasyla I. rf-i Divan- Harbince lme mahkum edildi. TBMMnin I. Dnemi iin yaplan
seimlerde Mentee (Mula) Milletvekili olarak 23 Nisan 1920de Meclisin alnda hazr bulundu.
5 Eyll 1920de kabul edilen Nisab- Mzakere Kanunu, memurluk ile milletvekilliinin bir kii zerinde bulunmasn
yasaklamtr. Bu sebeple, Ankara Mftln tercih ettii eriye ve Evkaf Vekaletinin 13 Ekim 1920 tarihli yazsyla Meclis
Bakanlna bildirilmekle milletvekilliinden istifas 27 Ekim 1920 tarihli birleimde kabul edildi. 23 Aralk 1922de eriye ve
Evkaf Vekaleti fta Heyeti yeliine atand. 31 Mart 1924te de yeni kurulan Diyanet reisliinin ilk bakan oldu. Breke 5
Mart 1941deki lmne kadar bu grevini srdrd.
45
Austos 1922'ye kadar yollad parann tutar :675.494 Liradr. Bu paralar, Maliye Bakanl'nn kaytlarna ve hazineye
girmemi Mustafa Kemal'in emrinde durmu ve Osmanl Bankas'nda korunmutur.
Kurtulu Sava'nda ekilen mali skntlara karn bu paraya, Byk Taarruz'a kadar el srlmemitir. Byk Taarruz
ncesinde para, geici olarak Maliye Bakanl'na devredilmitir. Parann kk bir ksm, ordu ihtiyalar iin 110 bin
Liras da evleri kyleri yaklp yklan halka datlmtr. Geriye kalan da 1924'de kurulan Bankas'na Mustafa Kemal
tarafndan sermaye olarak konmutur.
KURTULU SAVAININ UNUTULAN FNANSR
BUHARA CUMHURBAKANI OSMAN KOCAOLU
Osaman Kocaolu, 1878'de Fergana'da domu. Tahsilini Buhara medreselerinde yapm, zel dersler almtr. Bununla da
yetinmeyen gen Osman, stanbul'da, Hindistan'da, Bahesaray'da, Kazan'da, Takent'te yaynlanan gazete, dergi ve kitaplar da
okuyarak bilgisini artrmtr. Bu arada smail Gaspral'nn Tercman'ndaki Ceditilik dnceleri ve Usul-u Cedid okullaryla
yakndan ilgilenmitir. Onun nclnde Buhara'da, "eitimde yenilik" olarak balayan Ceditilik hareketleri ksa zamanda
siyasi partiye dnmtr. Bu arada, Osmanl mparatorluu'nda Tanzimat Ferman'nn okunmas ve Islahat hareketleri, ran ve
Rusya'daki devrimler Buhara'da yeniliki dncelerin yaylmasna neden oluyordu. Trkistan corafyasnda Cedid okullar
alyordu ve Osman Hoca da bu okullarn kurucular arasndayd.
Osman Hoca daha nceleri Cedidilii aratrmak zere Bahesaray'a gitmi, smail Gaspral ile grmt. Daha sonra
stanbul'a geen Osman Hoca, burada, "Buhara Ta'mim-i Maarif Cemiyeti"ni kurmu, Trkistan'dan gruplar halinde renciler
getirtmiti.
Osman Hocann Yeniliki Hareketleri Buhara Emirini de, Ruslar da rktmt
1913 ylnda Buharaya dnen Osman Hoca, burada da at okullarda her yatan insanlara okuma yazma retme seferberlii
balatmt. Bu gelimelerden Buhara Emiri de Ruslar da memnun olmamt. Osman Hocann okullarnda yalnzca din dersleri
deil, Matematik, tarih ve corafya gibi dersler de veriliyordu. Bu ada eitim modeli Ruslarn da emirin de houna gitmedi;
okullar kapatld.
Dnya Sava srasnda Ruslar, Trkistan corafyasndan, cephe gerisi hizmetlerde altrlmak zere asker toplamak
istediklerini bildirdiler. Bunu onur krc bir davran olarak deerlendiren Trkistanllar, 1916 bir halk ayaklanmas balattlar ve
Trkistan iin zgrlk istediler. Osman Hoca bu ayaklanma srasnda 38 yandayd. Bu ayaklanmann 1917 Ekim devrimi ile
arlk Rusyas'nn yklmasnda etkili olduu sylenir.
Buhara Emiri Alim Han Sovyet yanls bir politika izlemekte, Cedidiler ise hrriyet istemekteydiler. 8 Nisan 1917'de Buhara'da
byk bir gsteri yapld. Askerler bu gsteriyi kanl bir ekilde bastrdlar ve Osman Hoca Takent'e kamak zorunda kald.
Buhara Emirlii'nin yklmas, yerine cumhuriyetin kurulmas iin rgtlenen Ya (Gen) Buharallar, Takent'teki Rus
Komiserlii'nden yardm istediler.
Ya Buharallar, Rus askerlerinin yardm ile Buhara Emiri Alim Han' devirip, yerine Buhara Halk uralar Cumhuriyeti'ni
kurdular. Bu arada Ya Buharallar iki gruba ayrlmlar, Osman Hoca gibi sa eilimli olanlar devrim kart Basmaclar
Grubu'na katlmlard.
29 Austos 1920'de kurulan Buhara Geici Hkmeti'nde Osman Hoca Maliye Bakan grevini stlenmi, Alim Han Afganistan'a
kamt. Bu arada Buhara'nn dousunda zerk arki Buhara Milli Hkmeti" kurulmu, bana da Muhtar Vekil olarak Osman
Hoca getirilmiti.
23 Eyll 1921'de Buhara'da yaplan nc kurultayda Cumhurbakan seilen Osman Hoca 44 yandayd.
Osman Hoca devletinin devamn salamak iin Osmanl mparatorluu ile temasa geti; o sralar Buhara yaknlarnda bulunan
Enver Paa ile grt. Rus garnizonuna basknlar dzenledi. Bu arada Rusya'dan kaan esir Trk subaylarnn yardm ile ada
donanml bir ordu kurmaya alt. Anadoluda Kurtulu Sava veren kardelerine 100 milyon Timur altn gnderdi. Osman
Hocay, ksa sreli cumhurbakanl dnemindeki bir almalarndan dolay, her zaman minnetle ve kranla anmamz
gerekiyor.
TMURUN ALTINLARI TRKYE CUMHURYETNN TEMELNE HAR OLDU
Bilindii gibi, Kurtulu Sava'n yrten Trkiye Byk Millet Meclisi'nin maddi imkanlar ok kstlyd. Emperyalist devletlere
kar at sava zaferle talandrabilmesi iin paraya ve silah ihtiyac vard. Gazi Mustafa Kemal Azerbaycan'dan ve Rusya'dan
yardm istemek durumunda kalmt. Lenin, Gazi'nin bu isteini Buhara Cumhurbakan Osman Hoca'ya duyurdu. Kaderin
ilvesine bakn, 1402'de Osmanl mparatorluu'nu Ankara'da yenip Fetret Devri'ne sokan Timur Han'n hazinesinin bir ksm
Buhara'da Osman Hoca'nn kontrolndeydi. Bu istek kendisine iletildiinde, hi tereddtsz 100 milyon altn vermeye hazr
olduunu bildirdi. O dnemde bu kadar altn, Ankara'ya, ancak Ruslarn trenleriyle tanabilirdi. Osman Hoca Ruslardan ald
garantiye gvenerek altnlar vagonlar yklerdi. Timur'un altnlar nce Moskova'ya, oradan da Ankara'ya gidecektir.
Moskova 100 milyon altnn 10 milyonunu altn olarak, 10 milyonunu da silah olarak vagonlara ykleyip Ankara'ya gnderdi.
Timur Han'n 80 milyon altn da Ruslara kald. te, Ruslar'n, Kurtulu Sava'nda Trklere para ve silah yardm yapt
yolundaki sylentinin asl budur. Ankara'ya gnderilen paralar, Osmanl Sultan' Beyazt Han' Ankara Sava'nda yenen ve
imparatorluun dalmasna neden olan Timur Han'n paralardr. Bu paralar gnderen de, skdar'daki zbekler Tekkesi
haziresinde yatmakta olan Buhara Cumhurbakan Cennetmekan Osman Hoca, Osman Kocaolu'dur.
46
Osman Hoca 10 Nisan 1922'de Afganistan'a gitti. Amac ngiliz elisiyle grmek ve altn karlda silah almakt. Altna ok
dkn olan ngilizler, Ruslarla olan gizli anlamalar nedeniyle, altn parayla deme yaplacak olmasna ramen, Buhara
Cumhurbakan Osman Hoca'ya silah vermediler. Osman Hoca devletinin devamn salamak iin gl bir ordu kurmas
gerektiinin bilinciydi; bunun iin de silah bulmaya alyordu. Osman Hoca silah konusunda ngilizleri raz etmeye alrken, 5
Austos 1922'de, Enver Paa Belcivan'da Ruslar tarafndan ldrld haberi geldi.. Ayn gnlerde, Osman Hoca'ya haber
gnderen Buhara Babakan Feyzullah Hoca, Buhara'ya dnd takdirde ldrleceine ilikin bir haber gndermiti.
Afganistan'n da basksyla Osman Hoca lkesine deil, Anadolu'ya ynelir ve Eyll 1923'te stanbul'a geldi.
Osman Hoca stanbul'da da bo durmad. Yeni Trkistan dergisinde yazd yazlarda ve verdii konferanslarda Sovyet Rusya'nn
Trkistan'da uygulad smrgeci politikalar eletirdi. Ruslarn basklarna ramen, Gazinin korumas altnda olan Osman
Kocaolu, yazlarna ve konferanslarna devam etti. Fakat Atatrk'n lmnn ardndan Osman Kocaolu'nun arkasnda duran
kimse kalmamt. 1939'da nce Polonya'ya, oradan da ran'a gitmek zorunda kald. Acdr, ama gerektir; kurtuluuna Timurun
altnlaryla destek veren bu saygdeer insana Trkiye Cumhuriyeti, Ruslarn basks nedeniyle, sahip kamamtr.
Ancak II. Dnya Sava sonrasnda, 1945 ylnda yeniden stanbul'a dnen Buhara Cumhurbakan Osman Kocaolu, 28
Temmuz 1968'de Hakk'n rahmetine kavumu ve skdar'daki zbekler Tekkesi'nin haziresinde topraa verilmitir. Allah
rahmet eylesin, mekan Cennet olsun.
LA BLG
B1-CEDTLK (YENLEME)
smail Gaspral, Trk milliyetilii dncesinin gelimesinde byk etkisi olan ve Trkln bir ideoloji haline gelmesi ve
ulusal bilincin ortaya karlmasnda nemli katklar olan bir aydndr. Gaspral, Rusya Trkleri iinde ortaya kan bir aydn
hareketi olan Cedit Hareketi (Usul- Cedit) nin nde gelenlerindendir.
Gaspral, kendi grlerini yaymak zere 1881-1882 yllar arasnda "Tongu", "afak", "Kamer", "Ay", "Yldz", "Gne",
"Hakikat" ve "Latail" olmak zere bir dizi bror yaymlamtr. Bu brorlerde genel olarak dil sorunu incelenmitir. Daha sonra
bu dnemde ilk ikisi Trke olan ve Mslmanlara, corafya olaylarn, eitim sistemlerini, basn, salk konularn anlatan,
"Mirat- Cedid"(Yenilik Aynas) ve "Salname-i Trki" ile, Rusya'daki slm toplumunun durumunu ve modernleme konusunu
inceledii, Rusa "Russkoe Musulmanstvo" adl eser yazmtr. Gaspral, bu eserinde, Ruslar ve Trkler arasnda eitlii
savunmu ve Ruslarn asimilasyon politikasna aka kar kmtr.
B2-YAHYA KAPTAN
Yahya Kaptan (d. bilinmiyor - . 8 Ocak 1920) , Karakol Cemiyeti yesi, gizli tekilatlanma konusunda uzman bir Kurtulu
mcadelesine katlan eteci. Mondros Atekes Antlamas'ndan sonraki dnemde ttihat ve Terakki'nin kuvvetlerinden olup,
Mustafa Kemal Atatrk'n Sivas Kongresi'ndeki tm birliklerin tek at altnda birlemesi kararna uyarak kendi asker
kuvvetleriyle birlikte Kuva-yi Milliye'ye geti. Bunun zerine ok mutlu olan Atatrk, Yahya Kaptan' onurlandrd ve onu halka
tantt. O dnemde, bu olay Kuva-yi Milliye iin byk bir kazanm oldu. Bu srada durumdan memnun olmayan ttihatlar kendi
saflarndaki bu zlmenin nne gemek iin stanbul'daki dnemin gazetelerinde, "Kuva-yi Milliye'de byle bir ekyann
var olmasnn yanl olduu; bu durumun Kuva-yi Milliye iin bir kara leke olduu" gibi karalayc yazlar kard. Bu
haberlerden bir sre sonra da Yahya Kaptan, ttihatlar tarafndan ele geirildi ve ensesinden yedii kurunla 8 Ocak 1920'de
ldrld. Fakat bu durum arptld; Yahya Kaptan kaarken kahramanca onu kovaladklar ve onun bu srada kan atmada
ld yalan ne srld.Bu olaydan haberdar olan Atatrk, duyunca ok fkelendi ve Cumhuriyet'in ilanndan sonra da bu
olayn peini brakmayarak bu iten kimlerin sorumlu olduunu ve kimin bu ite parmann olduunun bulunmasn istedi.
Ayrca bu olayla ilgili olarak dier bir anekdot ise, o dnemde halkn Atatrk'e olan sevgisini temsil eden heykelleri
yaptrlyordu. Bu dnemde Yahya Kaptan'n katledildii blgenin dnemin belediye bakan "bir heykel yaptracaklarn ve
bylece Atatrk'n o blgeyi de ziyaret edeceini" duyurdu. Bunun zerine Atatrk, yapm olduu aklamada blgenin
insanlarna bir sitem olarak "siz daha Yahya Kaptan'a dahi sahip kamadnz. imdi kalkm benim heykelimi yapmaktan sz
ediyorsunuz; siz ncelikle Yahya Kaptan'n heykelini yaptrn." dedi.
Atatrk yazm olduu eseri Nutuk'ta Yahya Kaptan'a 12-20 sayfa ayrd; en ok yer sahibi olan kii de dolaysyla Yahya
Kaptan oldu.
47
KARARLARIN NEM :
Anadoluda yeni bir devlet kurulmutur.
Kurtulu Sava Tek Merkezden ynetilmeye balanmtr.
Gler birlii salanmtr.
abuk ve uygulanabilir kararlarn alnabilmesini salamaktr.
Temsil Heyeti grev ve sorumluluklarn TBMM ye devretmitir.
TBMM NN ZELLKLER :
Olaanst yetkilerle donatlmtr.
Kurucu Meclis zelliine sahiptir.
Sava ve ihtilal meclisidir.
Ulusal Egemenlik ilkesini gerekletirmitir.
Meclise kar her hareket ve ayaklanmalar nlemek iin istiklal mahkemeleri kuruldu.
6. Meclis Hkmeti sistemi kabul edilmitir.lk TBMM nin kuruluundan Cumhuriyetin ilanna kadar bakanlar tek tek
meclis seiyordu. Bu sisteme meclis hkmeti denir. Bu hkmetler uyumlu almadndan M. Kemal Cumhuriyetin
ilanyla sistemdeki tkankl am ve kabine sistemine gemitir. Kabine sisteminde meclis Cumhurbakann ;
Cumhurbakan Babakan; Babakan Bakanlar atar.
BRNC TBMM NN BAARDII LER UNLARDIR:
Ulusal Egemenlii salamtr.
1921 Anayasasn yapp uygulamaya koymutur.
Dzenli Orduyu kurmutur.
Hyanet-i Vataniye yasasn karmtr.
Ayaklanmalar bastrmtr.
stiklal Mahkemelerinin kurulmasn ve ilemesini salamtr.
stiklal Marn kabul etmitir.
Mustafa Kemale Bakomutanlk yetkisi vermitir.
Mustafa Kemal ve Fevzi akmaka Mareal, ayrca M. Kemale Gazi unvan n vermitir.
Kurtulu Sava srasnda yaplan antlamalar onaylamtr.Gmr , Moskova, Kars , Ankara , Mudanya gibi )
Birinci Meclis zor koullarda grev yapmtr.Kurtulu sava srasnda gsterdii birliktelii Kurtulu Sava sonras
Lozan Bar Antlamasnn imzalanmas srasnda ve sonrasnda gsterilememitir.Bu durum sava alanlarnda kan
dklerek elde edilen haklarn bar masasnda kaybedilecei , tilaf Devletlerinin iini kolaylatrp , bize isteklerini
kabul ettirecei salksz bir ortam yaratmtr.
Birinci Meclis 23 Nisan 1920 de alm, henz seim sresini doldurmadan 1 Nisan 1923te seimlerin yenilenmesine karar
vermi kinci Meclis 11 Austos 1923te almtr.
UYARI:TBMM nin almasndan, M. Kemal in lmne kadar TBMM be alma ve seim dnemi geirmitir.
1920 1923 :Birinci Meclis
1923 1927 :kinci Meclis
1927 1931 :nc Meclis
1931 1935 :Drdnc Meclis
1935 1939 :Beinci Meclis
UYARI:Birinci meclis ,Ulusal egemenlii ve bamszl salarken (Saltanatn kaldrlmas 1. Meclisin iidir ), kinci meclis ,
daha ok devrimleri, inklaplar gerekletirmitir.
BRNC TBMM YE KATILANLAR KMLERDR?
Yeni seilen Milletvekilleri ve daha sonra Malta srgnnden geriye dnenler.(Hepsi yaklak 400 milletvekilidir)
48
Tr
Gazete
Mizah gazetesi
Akam
stanbul
Gazete
Sklk
Sresi belirsiz
Haftada iki
defa
Gnlk
Alay
stanbul
Mizah Gazetesi
Haftalk
Asildar
Asker
Hocas
Aydede
yine
Aydnlk
Beer ve
Tabiat
Bugn
Byk
Mecmua
Cad
stanbul
stanbul
Gazete
Gazete
Gnlk
15 gnde bir
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
Gazete
Mizah dergisi
Gazete
Gazete
Haftalk
stanbul
stanbul
Gazete
Dergi
Aylk
15 gnde bir
stanbul
Mizah Gazetesi
Ceride-i
Havadis
Ceride-i
ikyt
Dergh
Dersaadet
Diken
Edeb
Mecmua
Efkr-
Umumiye
Frtna
Gleryz
Habl-i
Metin
Hdist
Halk Sads
Hukuk-
Beer
drk
fhm
leri
stikll
Karagz
stanbul
Gazete
Haftada iki
defa
Gnlk
stanbul
Gazete
Haftalk
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
Dergi
Gazete
Gazete
Dergi
15 gnde bir
Gnlk
Haftalk
Haftalk
stanbul
Gazete
stanbul
stanbul
stanbul
Gazete
Gazete
Dergi
Haftada iki
defa
Haftalk
Haftalk
Haftalk
stanbul
stanbul
stanbul
Gazete
Gazete
Gazete
Gnlk
Gnlk
Gnlk
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Mizah dergisi
Gnlk
Gnlk
Gnlk
Sresi belirsiz
Haftada iki
defa
Memleket
Mill
Mecmua
Minber
Mterek
Gazete
Resimli
Gazete
Sebl'rred
stanbul
stanbul
Gazete
Dergi
Gnlk
15 gnde bir
stanbul
stanbul
Gazete
Gazete
Gnlk
Gnlk
stanbul
Gazete
Haftalk
stanbulKayseriAnkara
Dergi
Sresi belirsiz
Kurucusu/kadro/notlar
Kurucular Yusuf Ziya Orta ve
Orhan Seyfi Orhon
Necmettin Sadak, Kazm
inasi ve Ali Naci (Karacan)
Ercment Ekrem Talu ve Aka
Gndz
Haftalk
Haftalk
Sedat Simavi
49
Servet-i
Fnun
Tanin
Tercman-
Hakikat
Tevhid-i
Efkr
(Tasvir-i
Efkr)
Trk
Dnyas
Vakit
stanbul
Gazete-Dergi
Haftalk
stanbul
stanbul
Gazete
Gazete
Gnlk
Gnlk
Hseyin Cahit
stanbul
Gazete
Gnlk
brahim inasi
stanbul
Gazete
Haftalk
stanbul
Gazete
Gnlk
Vatan
Yarn
Yeni
Mecmua
stanbul
stanbul
stanbul
Gazete
Dergi
Dergi
Gnlk
Haftalk
Haftalk
ANADOLU BASINI
Adana
Yaynn ad
Ferda
Hayat
Mill Mefkure
Tok Sz
Merkezi
Adana
Adana
Adana
Adana
Tr
Gazete
Gazete
Dergi
Gazete
Sklk
Haftada iki defa
Haftada defa
15 gnde bir
Gnlk
Merkezi
Adapazar
Tr
Gazete
Sklk
Haftalk
Adapazar
Yaynn ad
Adapazar
Afyon
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Afyon'da Nur Afyon
Dergi
Aylk
kz
Afyon
Gazete Gnlk
Sz Birlii
Afyon
Gazete Sresi belirsiz
Amasya
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Amasya'da Emel Amasya Gazete Haftalk
Ankara
Yaynn ad
Merkez Tr
Sklk
i
Ana Trk Yurdu
Ankara
Dergi
15 gnde bir
Anadolu Duygusu
Ankara
Dergi
15 gnde bir
Anadolu Terbiye
Ankara
Dergi
Aylk
Mecmuas
Anadolu'da Peym-
Ankara
Gazete
Haftalk
Sabah
Anadolu'da Yeni Gn
Ankara
Gazete
Gnlk
Anavatan Mecmuas
Bozkurt
Hkimiyet-i Milliye
Ankara
Ankara
Ankara
Dergi
Dergi
Gazete
15 gnde bir
Haftalk
Gnlk
Kavnn Mecmuas
Ankara
Dergi
Mefkure
Mill Ordu
Ankara
Ankara
Dergi
Dergi
Sresi
belirsiz
Haftalk
Aylk
Kurucusu/kadro/notlar
50
ark*in Sesi
Ankara
Gazete
Gnlk
Anadolu'da Kalem
Ankara
Gazete
Haftalk
Ardahan
Yaynn ad Merkezi Tr Sklk Kurucusu/kadro/notlar
Yeil Yuva
Ardahan Dergi Aylk
Aydn
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Aydn li
Aydn
Gazete 2 gnde bir
Bak
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Azerbaycan Bak
Gazete Sresi belirsiz
Balkesir
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Doru Sz
Balkesir Gazete Haftalk
zmir'e Doru Balkesir Gazete Haftada iki defa Mustafa Necati Bey (y)
Zafer-i Mill
Balkesir Gazete Haftada defa
Batum
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Sad-i Millet Batum
Gazete Haftada defa
Bolu
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Dertli
Bolu
Gazete Haftalk
Gaml
Bolu
Dergi
Haftalk
Mill Gaye
Bolu
Dergi
15 gnde bir
Trkolu
Bolu
Gazete Sresi belirsiz
Bursa
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Arkada
Bursa
Gazete Sresi belirsiz
Bursa Mecmuas Bursa
Dergi
15 gnde bir
Erturul
Bursa
Gazete Haftalk
Hakikat
Bursa
Gazete Haftada defa
ntibah
Bursa
Gazete Gnlk
Karde
Bursa
Gazete Haftalk
Millet Yolu
Bursa
Gazete Haftada iki defa
Peym- Sabah
Bursa
Sadece bir say kt
ankr
Yaynn ad Merkezi Tr Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Halk Yolu
ankr
Dergi 15 gnde bir
Daday
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Nazikter
Daday
Gazete Haftalk
Diyarbakr
Yaynn ad
Merkezi
Tr Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Kk Mecmua Diyarbakr Dergi Haftalk
Edirne
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Arda
Edirne
Gazete Haftada iki defa
tilf
Edirne
Gazete Gnlk
Paaeli-Trakya Edirne
Gazete Haftalk
Elaz
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Satvet-i Milliyye Elaz
Gazete Haftalk
Erzurum
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Albayrak
Erzurum Gazete Haftada iki defa Sleyman Necati (Gneri)
Eskiehir
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Ahrar
Eskiehir Gazete Haftalk
Hatif
Eskiehir Gazete Sresi belirsiz
mdad
Eskiehir Gazete Sresi belirsiz
stikll
Eskiehir Gazete Haftalk
Metanet
Eskiehir Gazete Sresi belirsiz
51
Giresun
Yaynn ad
Merkezi Tr
Gedikkaya
Giresun
Gazete
Ik
Giresun
Dergi
Karadeniz
Giresun
Gazete
Yeni Giresun Giresun
Gazete
nebolu
Yaynn ad
Merkezi Tr
Gzel nebolu nebolu
Gazete
zmir
Yaynn ad
Merkezi
Ahenk
zmir
Akdeniz
zmir
Anadolu
zmir
Antalya'da Anadolu
zmir
Cumartesi
zmir
Efe
zmir
Halka Doru Mecmuas zmir
Hill
zmir
Hukuk- Beer
zmir
Islahat
zmir
Sulh ve Selmet
zmir
ark
zmir
Yeni zmir
zmir
Kastamonu
Yaynn ad Merkezi
Tr
Aksz
Kastamonu Gazete
Sklk
Haftalk
15 gnde bir
Haftalk
Haftada defa
Sklk
Haftalk
Tr
Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Dergi
Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Dergi
Sklk
Gnlk
Kurucusu/kadro/notlar
Kurucusu/kadro/notlar
Sklk
Gnlk
Haftalk
Gnlk
Gnlk
Haftalk
Sresi belirsiz
15 gnde bir
Gnlk
Gnlk
Gnlk
Gnlk
Gnlk
15 gnde bir
Kurucusu/kadro/notlar
Kurucusu/kadro/notlar
Hsn Bey, smail Hakk
(Uzunarl), smail Habib
(Sevk) ve Mehmet Akif
Ersoy
Genlik
Kastamonu Dergi
15 gnde bir
Kastamonu
Kastamonu Gazete Haftalk
Kayseri
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Kayseri Gazetesi Kayseri
Gazete Haftalk
Misk- Mill
Kayseri
Gazete Gnlk
Konya
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Babalk
Konya
Gazete Haftada iki defa
Hak Yolu
Konya
Dergi
10 gnde bir
Halk
Konya
Gazete Gnlk
ntibah
Konya
Gazete Haftada 6 gn
t
Konya
Gazete Gnlk
Abdlgani Ahmet (Doyran)
Manisa
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Wilson
Manisa
Gazete Sresi belirsiz
Mara
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Aml-i Milliye Mara
Gazete Haftada iki defa
Merzifon
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Tecelli
Merzifon Gazete 15 gnde bir
Moskova
Yaynn ad Merkezi Tr Sklk Kurucusu/kadro/notlar
Kzl ark
Moskova Dergi Aylk
Mula
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Mentee
Mula
Gazete Haftada iki defa
Ordu
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Azim
Ordu
Gazete Haftada iki defa
Gne
Ordu
Dergi
15 gnde bir
Muvaffakiyet-i Milliyye Ordu
Gazete Haftada iki defa
Ordu Bucak
Ordu
Gazete Haftada iki defa
52
Pozant
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Yeni Adana Pozant
Gazete Gnlk
Samsun
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Ahli
Samsun
Gazete Sresi belirsiz
Aks-i Sad
Samsun
Gazete Haftada defa
Frtna
Samsun
Gazete Haftalk
Hayat
Samsun
Gazete Gnlk
Samsun'da Hill Samsun
Gazete Haftada iki defa
Sarkam
Yaynn ad Merkezi
Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Varlk
Sarkam Gazete Haftada iki defa
Selanik
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Nefir
Selanik
Gazete Haftalk
Sivas
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Birlik
Sivas
Gazete Haftalk
Dilek
Sivas
Gazete 15 gnde bir
Gaye-i Milliye Sivas
Gazete Gnlk
rade-i Milliye Sivas
Gazete Gnlk
Kurucusu: Mustafa Kemal.Masar Mfit (Kansu)
Sofya
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Ahli
Sofya
Gazete Gnar
Trabzon
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Fecir
Trabzon Dergi
15 gnde bir
Gzel Trabzon Trabzon Gazete Haftada defa
Hak
Trabzon Gazete Sresi belirsiz
kbl
Trabzon Gazete Haftada iki defa
stikbal
Trabzon Gazete Haftada iki defa
Zafer
Trabzon Dergi
Haftalk
2-ZARARLI YAYIN ORGANLARI (STANBUL HKMET DESTEKL)
STANBUL BASINI
Mondros Mtarekesi srasnda Milli Mcadele aleyhinde yayn yapan basna Mtareke Basn da deniyordu.
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk Kurucusu/kadro/notlar
Alemdar
stanbul
Gazete
1909-1922. ngiltere yanls. Yazarlar Refi
Cevat (Ulunay), Rza Tevfik
Peyam- Sabah stanbul
Gazete
1913-1922. ngiliz yanls. Bayazar Ali
Kemal
stanbul
stanbul
Gazete
Sait Molla
mit
stanbul
Dergi
Refik Halit (Karay), Tark Mmtaz
ANADOLU BASINI
Yaynn ad
Merkezi
Ferda
Adana
Tr
Sklk
Adana Postas
Adana
Gazete
Gnlk
Rehber
Adana
Gazete
Haftalk
Selamet
rat
Trabzon
Balkesir
Kyl
zmir
Kurucusu/kadro/notlar
Fransz yanls. 1918-1921 arasnda kt.
Sahibi Ali lm.
Kurucusu Giritli lhami. Franszlar gidince
gazete de kapand
Selanikli Ata Dervi tarafndan yaymland.
Franszlar finanse ediyordu.
mer Fevzi
mtiyaz sahibi Kadzade Hulusi. Trabzon'da
"Selamet" gazetesini kartan mer Fevzi
oradan kaarak geldii Balkesir'de igl
komutanlnn himayesinde "rat" da
karmaya balad
Mehmet Refet, Mehmet Sezai. Gazete
balangta ulusalc izgideyken, Yunan igli
sonrasnda nce kapatld sonra igl yanls
yayn yapma artyla tekrar kartlmasna izin
53
Zafer
Kastamonu
54
55
Tark Bura, Kk Aa (1963) ile bu dnem Mill Mcadele anlatlarna farkl bir derinlik kazandrr ve din adamlarnn ,
dindar insanlarn Mill Mcadeledeki gerek yerinin romana yansmasn grebilmek iin Tark Buraya kadar beklemek
gerekmitir.Yazar, romanda, Kuva-y Milliye kart bir din adamnn (stanbullu Hoca) zamanla Kuva-y Milliye saflarnda yer
alp Kk Aa oluunu anlatrken dinin ve din adamnn sanld ya da gsterildii gibi Mill Mcadelenin nnde bir engel
oluturmadn belirtir.
Mnevver Ayal da Pertev Beyin Kz (1968)nda Mill Mcadeleye dinin ve din adamlarnn katklar asndan yaklar.
Kemal Tahir, Esir ehrin nsanlar (1955), Esir ehrin Mahpusu (1962) adl romanlarnda Mtareke stanbulunu, milliciler
in skt bir mekn olarak iler. Burada yer yer Mill Mcadeleye de deinilmekle birlikte esas olarak toplumun yozlaml,
rml konu edinilir. Yorgun Sava (1965)da ise Esir ehir dizisindeki milliciler, Anadoludadr artk.
Samim Kocagzn, Kalpakllar (1962), Doludizgin (1963) adl romanlar, zmirin igaliyle balayp Trk ordusunun zaferiyle
sonulanan sreci belgelerden, anlardan yola karak anlatan belgesel romanlardr.
Talip Apaydn, Toz Duman inde (1974), Vatan Dediler (1975-1976) adl romanlarnda Mill Mcadeleyi, ok fazla dile
getirilmeyen boyutuyla, kyllerin cephesinden yanstmtr.
Hasan zzettin Dinamo, Kutsal syan (1966-1968) adl sekiz ciltlik belgesel romannda, Mill Mcadeleyi ncesindeki
olaylardan balayarak kronolojik ve edebi bir ykleme teknii ierisinde sunar.
lhan Tarus, Var Olmak (1957), Vatan Tutkusu (1967) adl romanlarnda Mill Mcadelenin Trk olmayan i dmanlarla
savalan ynn anlatr. Mill Mcadeleye daha ok milliyet kavram asndan yaklamtr.
lhan Seluk, Yzba Selahattinin Roman (1973-1975)nda gerek bir Kuva-y Milliyeciden yola karak her ynyle bir
Kuva-y Milliyeci tipini ortaya koymaya alr.
Attil lhann romanlar Mill Mcadeleye farkl bir soluk getirir. Gerek bak as gerek konuyu ileyi tarz asndan
Kurtlar Sofras (1963-1964), Srtlan Pay (1974), Dersaadette Sabah Ezanlar (1981) ve Allahn Sngleri-Reis Paa (2002)
allagelmi Mill Mcadele romanlarndan farkldr.Bu fark, lhann, sz konusu dnemi, salt balayan ve biten bir sre olarak
grmeyiinden kaynaklanr. O, konuya diyalektik bir yntemle yaklar. Bu anlamda, tarihsel olayn yalnzca kendisi deil, onu
douran nedenler ve ortaya kard sonular da nemlidir lhan iin. Bu adan bakldnda Kurtlar Sofras, Srtlan Pay ve
Dersaadette Sabah Ezanlarnda Mill Mcadele, ncesi ve sonrasyla onu gerekletiren Kuva-y Milliye ruhu asndan
ilenir. Allahn Sngleri ise tamamiyle bir Mill Mcadele romandr. Kurtulu Savan, olay rgsnn tamamna egemen
klan bir kurguyla konu edinen tek lhan romandr. Daha nceki romanlarnda olayn dnsel ve tarihsel boyutunu irdeleyen
yazar, Mustafa Kemali romann merkezine yerletirdii Allahn Snglerinde bu kez savan kendisini ele alr. Ancak roman,
salt Atatrk eksenine indirgemez. Burada biyografi deil, bylesine nemli bir savata Atatrkn oynad rol vurgulanr.
Dnemin dier romanlar: Ayla Kutlu, Bir Gmen Kutu O (1985), Emir Beyin Kzlar (1998); Hasan zzettin Dinamo,
Anadoluda Bir Yunan Askeri (1988); Celal Hafifbilek Ankara 1920 (1998); Ylmaz Karakoyunlu, Aliler Divan (1991),
iekli Mumlar Soka (2000); Ferzan Grel, zmirin galinden Kurtulua (2000); Hfz Topuz, Gazi ve Fikriye (2001),
amlcann Gl (2002); Mustafa Yldrm, Ulus Dana Den Ate (2002), Mehmet Coral, zmir:13 Eyll 1922 (2003);
Turgut zakman, 19 Mays 1919 (2 cilt, 2002-2003), u lgn Trkler (2005), Aye Kulin, Veda / Esir ehirde Bir Konak
(2007).
Turgut zakmann u lgn Trkler (2005)i son dnemde adndan oka sz edilen bir belgesel romandr. Bir lemenin ilki
olan u lgn Trkler (dier ikisi Dirili [2008], Cumhuriyet), nemini, yazl dnemi itibariyle kazanan bir romandr. Trk
halkna, tarihini, milliyet bilincini tekrar hatrlatan, kendine dnk bir muhasebe yaptran roman, didaktik bir gayeyle
yazlmtr. Belgelerden hareket ederek Mill Mcadele srecini romanlatran yazarn kendisi de Aslankara (2008,20)nn da
zerinde durduu gibi u lgn Trkleri roman sanatnn gerekirlikleri ynnde deil grevci bir anlayla kaleme aldn
belirtmektedir.
Halide Edip Advar: Ateten Gmlek (1922)( Ateten Gmlek, Kurtulu Sava romanlarnn ilk roman), Vurun Kahpeye
(1923, tefrika), Zeynonun Olu (1928). Trkn Atele mtihan, Daa kan Kurt (Hikye),
Yakup Kadri Karaosmanolu: Sodom ve Gomore (1928), Yaban (1932), Ankara (1934).
Reat Nuri Gntekin: Yeil Gece (1928), Eski Hastalk (1938).
Peyami Safa: Bir Akamd (1924), Szde Kzlar (1923), Biz nsanlar (1937, tefrika).
Ercment Ekrem Talu: Kan ve man (1925).
Mehmet Rauf: Hals (1929).
Esat Mahmut Karakurt: Allahasmarladk (1936).
Burhan Cahit Morkaya: Nianllar (1937).
Mkerrem Kmil Su: Dinmez Ar (1937).
ukfe Nihal, Yalnz Dnyorum (1938).
Aka Gndz, Dikmen Yldz (1927).
Gney Halim, Gkmen (1932).
Stk kr Pamirtan, Toprak Mahkmlar (1938).
Abidin Daver, Mlzimin Roman (1936).
Kmil Yazg, Trk Yldz Emine (1937).
Mustafa Kemal Atatrk Nutuk, Sylev ve Demeler
Kzm Karabekir stikll Harbimiz
Ali Fuat Cebesoy Mill Mcadele Hatralar
Yakup Kadri Karaosmanolu Yaban, Sodom ve Gomore, Ergenekon III (Hikye)
Falih Rfk Atay ankaya, Zeytinda (An)
Refik Halit Karay ete
Kemal Tahir Yorgun Sava, Esir ehrin nsanlar
Ahmet Hamdi Tanpnar Sahnenin Dndakiler
56
57
Sodom ve Gomore: Yakup kadrinin Cumhuriyet dneminde yazd bu roman, mtareke dneminde dman igalindeki
stanbulu anlatr. Dmanla ibirlii yapan soysuzlam evrelerin ahlak dkl yznden, yazar stanbulu Sodom ve
Gomore kentlerine (Filistinde ahlak sapknl nedeniyle Allahn gazabna urad rivayet edilen kentler) benzetir.
stanbulun yz: Refik Halit Karayn romandr. ttihat ve Terraki Frkas adamlarn ve I. Dnya Sava srasnda bunlarn
zengin ettikleri sava zenginlerini eletiren bir romandr.
alkuu: Reat Nuri Gntekinin en nl romandr. Bir ak krgn olan Feridenin stanbuldan Anadoluya ka;
Anadolunun kasaba ve ehirlerinde idealist bir retmen olarak almas; Anadolunun geri kalmlyla mcadele etmesi
romann konusunu oluturur.
Yeil Gece: Reat Nuri Gntekinin tezli romandr. Eserde medrese evreleri ile mcadele eden ahin Bey anlatlr. ahin
Bey, medresede yetitii halde daha sonra Atatrkn devrimlerine inanm, aydnlanm bir gentir.
Yaprak Dkm: Reat Nuri Gntekinin yanl batllama temasn iledii romandr. Bat zentisi hayatla gelir
arasndaki dengesizlik yznden bir ailenin k anlatlmtr.
Szde Kzlar: Peyami Safann ilk romandr. Anadoluda balayan Kurtulu Sava esere, fon olarak alnm; Mtareke
dneminde stanbuldaki yksek tabakann ahlak bozukluu bu fonun nnde ilenerek kart bir durum oluturulmutur.
Dokuzunca Hariciye Kouu: Peyami Safann ruh zmlemesi romandr. Dier psikolojik romanlar gibi basit bir olay
zerine kurulmutur. Bacandaki kemik hastal yznden iyi bir bakm grmesi gereken on be yandaki ocuun anlar
biimde dzenlenen roman, otobiyografik roman zellii de tar.
Ayal ve Kiraclar: Memduh evket Esendaln romandr. Cumhuriyetin ilk yllarnn Ankarasn anlatan romanda
Trkiyenin eitli tabakalarndan gelmi insanlarn hayatlar anlatlr.
Huzur: Ahmet Hamdi Tanpnarn romandr. Olay ve karakter roman olmaktan ok, kark ruh hallerini tasvir eden bir
yaant roman olan eser, yer yer yazarnn zel yaamn yanstr. Trk toplumunun girdii uygarlk krizinin Dou-Bat sorunsal
iinde ele alnd eserde stanbulun tabiat, tarih ve kltr gzelliklerine nemli yer verilir.
Saatleri Ayarlama Enstits: Ahmet Hamdi Tanpnarn romandr. Saat dkn iki arkadan, kurduklar Saatleri
Ayarlama Enstits evresindeki gerek-hayal arasndaki yaamlarn anlatan romanda yazarn asl amac, iki uygarlk arasnda
bocalayan toplumumuzun yanl tutumlarn alayc bir tarzda eletirmektir.
Devlet Ana: Kemal Tahirin Osmanl mparatorluunun kurulu yllarn romanlatrd eseridir.
Yorgun Sava: Kemal Tahirin Kurtulu Savan konu alan romandr. gal altndaki stanbulda balayan hareketli olaylar,
bunalmdan kurtulmak isteyen yorgun savalarn Anadoluya gemeleriyle geliir. Mustafa kemal saflarna katlmalaryla
Kurtulu Savan mjdeleyen milli bir gven duygusu iinde sona erer.
Fahim Bey ve Biz: Abdlhak inasi Hisarn romandr. Eserde, kendi hayal dnyasnda mutlu bir yaam sren; fakat
evresindeki insanlarn kak gzyle baktklar Fahim Beyin byk bir i hannda yazhane tutmas; dosyalar, defterlere
gmlerek hayali yazmalar dzenlemesi anlatlr.
stanbul: Mithat Cemal Kuntay, bu romannda Abdlhamit, Merutiyet ve Mtareke dnemlerinin stanbulunu anlatr.
Kk Aa: Tark Burann kurtulu savan konu alan eseridir. Padiaha ball glendirmek iin Akehire gnderilen
stanbullu Hoca, Kuva-yi Milliyecilerin kendisini ldrmek istemesi zerine etecilere kar ve Kk Aa adyla anlr. olak
Salihle tantktan sonra padiah yanls tutumunu brakarak Kuva-yi Milliye hareketini destekler.
1.TBMMNN NEML ZELLKLER
Yeni Trkiyenin lk Hkmeti
eriyye vekili Mustafa Fehmi Bey Bursa
Mdafaaimilliye Fevzi Paa Kozan vekili
Hariciye vekili Bekir Sami Bey Tokat
Maliye vekili Hakk Behi Bey Denizli
Nafia vekili smail Fazl Paa Yozgat
ktisat vekili Yusuf Kemal Bey Kastamonu
Adliye vekili Celaleddin Arif Bey Erzurum
Dahiliye vekili Cami Bey Aydn
Maarif vekili Dr. Rza Nur Bey Sinop
Shhat ve ctimai Dr. Adnan Advar Bey stanbul Muavenet Vekili
Erkanharbiyei smet Bey Edirne Umumiye vekili
9 Temmuz 1920de meclisin gven oyuyla hkmet kurulmutur.
lk TBMMde Meclis Hkmet sistemi uygulanmtr. Yani Meclis bakan ayn zamanda hkmet ve devlet bakandr.
cra vekiller heyeti mecliste tek tek oylama ile seilmitir.
I. TBMMnin lk craatlar
Genelkurmay Bakanl kuruldu ve yrtme organna katlmas kabul edildi. (27 Nisan 1920)
Hyanetivataniye Kanunu kabul edildi (29 Nisan 1920)
Avrupa Devletleri Dileri Bakanlarna TBMMnin Ankarada ald bildirildi. (30 Nisan 1920)
Bakanlar Kurulu (cra vekiller heyeti) seimine dair kanun kabul edildi. (2 Mays 1920)
I. TBMMnin Nitelikleri
Yasama, yrtme ve yarg grevi meclise aittir.
Yasama :
Bir devletle toplum yaamn dzenleyen hukuk kurallarn koymaktr. Buna kanun yapmada denilir.
Yrtme :
Hukuk kurallarnn bir erk tarafndan uygulanmasdr.
58
Yarg :
Vatandalar arasnda hukuk kurallar uygulanrken hakszlklar nlemek gerekir. Ayrca kurallara uymayanlar cezalandrmak
gerekir. Buna yarglama denir.
lk TBMMnin ana program Misakmilliyi gerekletirmektir.
Kurtulu Savan rgtlemektir.
Yorum :
lk TBMM, kurucu meclis nitelii tar. Sreklidir, geici deildir. htilalcidir. Yeni bir sistem getirmitir. Halkdr, halkn
sorunlaryla ilgilenmitir. Ulusaldr, isminde Trkiyeyi kullanmtr. Merudur, 1921 Anayasasn yapmtr.
LK ANAYASA (TEKLAT-I ESASYE): 20 OCAK 1921
TBMM 23 Nisan 1920de ald halde yeni bir Anayasa neden hemen hazrlanamamtr?
gnlerde Anayasa tartmalar yapmak Ulusal Birlii zedeleyebilirdi.
Bu dnemde TBMM ye kar kan ayaklanmalarn bastrlmasyla ilgilenilmitir.
Yunan ordusunun ilerleyii Anayasa hazrlanmasn geciktirmitir.
Yukardaki nedenler Anayasa nn hazrlann geciktirmitir.
AYAKLANMALARIN NEDENLER :
gallerin kolaylamasn salamak.
Aznlklarn kendi devletlerini kurma dnce ve istekleri.
Ulusal Birlii sona erdirme dncesi.
stanbul Hkmetinin ve eyhlislamn M.Kemal ve Milli mcadele aleyhine yaynladklar fetvalarn uaklarla Anadolu
nun her tarafna atlarak halkn kkrtlmas.
Dzenli ordunun kurulmas aamasnda baz Kuvay-i Milliyecilerinin Dzenli Orduya katlmak istememesi.
M. Kemal ve arkadalarnn gyabi(kendilerinin bulunmad) bir mahkemede yarglanp idama mahkum edilmeleri.
stanbul Hkmeti ve saltanata bal kiilerin tilaf Devletlerine ho grnmek iin Anadolu ve Trakya da kkrtmalara
girimeleri.
Baz Kuvay-i Milliyecilerin halka eziyet etmeleri.
59
Mondros sonras oluan otorite boluu ve gvensizlik nedeniyle ekyalarn tremesi ve TBMM nin askerlii zorunlu hale
getirmesiyle, asker kaaklarnn oalmas, bunlarn ekya ile ibirlii yapmas.
I. TBMMYE KARI IKAN SYANLAR
Dorudan stanbul Hkmetinin kard syanlar
Kuvy-i nzibtiye (Hilfet Ordusu) syan
Ahmet Anzavur (Kuvy-i Muhammediye) syan
stanbul Hkmeti ve tilf Devletlerinin kard syanlar
Bolu, Dzce, Hendek, Adapazar syanlar
apanolu syan (Yozgat)
Deliba Mehmet syan (Konya)
Bozkr Ayaklanmas (Konya)
Kokiri syan (Erzincan-Kemah)
Mill Aireti syan (Urfa)
opur Musa syan (Afyon)
eyh Recep syan
eyh Eref syan (Bayburt)
Ali Bat syan (Mardin)
Cemil eto syan
Yldzeli (Yenihan) syan
Kuvy-i Milliye Yanls Olup Sonradan syan Edenler
erkez Ethem (Kuvy-i Seyyre) syan
Demirci Mehmet Efe syan
Aznlklarn kard syanlar
Ermeni syan (Ermeni ntikam Alay)
Rum (Pontus) syan
nemli Not:
Bu isyanlardan Kuvy-i nzibtiye (Hilfet Ordusu), Ahmet Anzavur ve Bolu-Dzce- Hendek-Adapazar isyanlar ayn
zamanda Boazlarla ilgilidir.
Bu isyanlardan erkez Ethem ve Demirci Mehmet Efe isyanlar dier isyanlardan farkl olarak Mill Mcadeleye kar deil,
Dzenli Orduya kar karlmtr.
A)STANBUL HKMETNN NEDEN OLDUU AYAKLANMALAR
Anzavur Ayaklanmas: (1 Ekim 1919 22 Mays 1920)
Jandarmadan emekli Binba Ahmet Anzavur tarafndan Kurtulu Savana kar kartlmtr.
Balkesir, Biga, Gnen, Ulabat, Manyas ve Susurluk evresinde etkili olmutur.
Bastrlmasna ramen defa karlmtr.
Ayaklanmalar erkez Ethem bastrmtr.
Kuva-y nzibatiye (Halifelik Ordusu) Ayaklanmas (18 Nisan 1920 25 Haziran 1920)
ngilizlerin yardm ve desteiyle, Osmanl mparatorluu tarafndan Kuva-y Milliyeye kar kurulmutur.
zmit ve Geyve evresinde etkili olmutur.
Ayaklanma Ali Fuat Paa tarafndan bastrlmtr.
Yenilgiyle dalan Kuva-y nzibatiye birliklerinin bir ksm Kuva-y Milliyeye katlmtr.
B)STANBUL HKMET VE GALC DEVLETLERN KIKIRTMALARI LE IKARILAN AYAKLANMALAR
Bolu, Dzce, Hendek ve Adapazar Ayaklanmalar
Boazlarn kontroln salamak iin ngilizlerin destei ile karlmtr.
Ayaklanma, erkez Ethemin yardmlar ile Ali Fuat Paa ve Refet Bey tarafndan bastrlmtr.
Yozgat Yenihan Ayaklanmas veya apanolu Ayaklanmas (15 Mays 1920-27 Austos 1920)
Osmanl Hanedanna bal ayanlardan olan apanoullar Yozgatta, Aynacoullar ise Zilede ayaklanmlardr.
erkez Ethem ayaklanmay bastrmaya alm, ancak Yunan ilerleyii baladndan Bat Cephesine geri arlmtr.
Yl sonunda ayaklanma merkezden gnderilen gler tarafndan bastrlmtr.
Afyon Ayaklanmas veya opur Musa Ayaklanmas (21 Haziran 1920)
Yunanlarn kkrtmas sonucu ekiya opur Musa, Afyonda Din elden gidiyor diyerek ayaklanmay balatmtr.
Kurtulu Savana kar karld.
Denizli, ivril blgesinde etkili oldu.
Kuva-y Milliye gleri ayaklanmay bastrd.
opur Musa, Yunanllara snarak kurtuldu.
60
61
62
Hyanet-i Vataniye Kanunu ile yarglanan ilk kii Damat Ferit Paa olmutur.
stanbul Hkmeti adna eyhl-islm Drrizde Abdullahn Mill Mcadeleye kar yaynlad fetvaya karlk olarak,
Ankara Mfts Rfat Breki tarafndan Mill Mcadeleyi destekleyen fetva yaymlanmtr.
63
stikll Mahkemeleri ilk olarak Ankara, Eskiehir, Konya, Pozant, Isparta, Sivas, Kastamonu ve Diyarbakrda kuruldu.
stiklal Mahkemeleri 1920 1927 yllar arasnda faaliyet gsterdiler.
Bu mahkemelerin ilk verdii karar Sevr Antlamasn imzalayan kiiler hakknda olmutur. 7 Ekim 1920de Sadrazam Damat
Ferit Paa, Hadi Paa, Rza Tevfik Bey ve Bern Bykelisi Reat Halis Bey vatana hyanet suundan gyaben idam cezasna
arptrldlar. Yasa 1949da kalkt.
stikll Mahkemeleri Milli Mcadele boyunca 1500 kiiyi idam, 2696 kiiye askerden yeniden kamalar halinde idam, 243
kiinin gyabnda idam, 41708 kiiye dayak cezas, 11744 kiiyi susuz bulmutur.
64
tilaf Devletleri'nden birinin , ya da Yunanistan , Ermenistan gibi yeni kurulacak devletlerin uyruuna gemek isteyenlere glk
karlmayacak , Osmanl Hkmeti bunlara da kapitlasyon haklarn tanyacakt.
433 maddeden oluan Sevr Antlamas, yalnzca bu son maddesi bile uygulansayd, Osmanl Devleti diye bir ey kalmayacakt.
nk Osmanl'ya braklan topraklardaki herkes, kapitlasyonlarn salad ayrcalklardan yararlanmak iin, Osmanl
yurttaln terkedecekti.
Antlamann nemi
Mebusan Meclisi tarafndan onaylanmad iin yrrle girmemitir. Bu yzden hukuk olarak geersiz bir antlamadr.
Trk milletinin direniiyle karlat iin uygulanamamtr. (l domutur.)
Osmanl Devletinin yok oluu anlamna gelen bu antlamay imzalayanlar TBMM tarafndan vatan haini iln edilmitir.
Sevr Bar Antlamas Osmanl Devletinin imzalad son antlamadr.
BLECK GRMELER (5 ARALIK 1920)
16 Mart 1920, Son Osmanl Mebusan Meclisinin igal edildii, stanbulun resmi olarak igalinin balad yllard. stanbuldaki
Damat Ferit Paa Hkmeti Kuvay-i Milliyeyi ve Anadoludaki bamszlk mcadelesini baltalamak iin elinden geleni
yapyordu. Bu yzden stanbul Hkmeti ile Ankara Hkmeti arasndaki ilikiler gitgide gerginlemiti. Bu gerginlii
sonucunda Damat Ferit Hkmeti istifa etmiti.
21 Ekim 1920de Tevfik Paa Hkmeti kuruldu. Tevfik Paa uzlama yanlsyd. Bu yzden Ankara Hkmeti ile iliki kurma
talebinde bulundu.
stiklal Sava Tarihine Bilecik Mlakat ( Grmesi) olarak geen grme, Aralk 1920de stanbul ile Ankara hkmetleri
arasnda gerekleti. stanbul Hkmetini Dhiliye Bakan ( ileri Bakan) Ahmet zzet Paa, Bahriye Nazr (Deniz
Bakan) Salih Paa, Tarm Bakan Kazm Bey, Hukuk Danman Mnir Bey, Hoca Fatih Efendi; Ankara Hkmetini
Mustafa Kemal ve smet Bey ( nn ) temsil etti. Mustafa Kemal bu grmede; stanbul Hkmetini tanmadklarn,
Ankara Hkmetinin stnde bir g olmadn syledi. Herhangi bir sonu kmam, stanbuldan gelen heyet ulusal harekete
katldklar izlenimini vermek iin zorla Ankaraya gtrlmtr. Ancak daha sonra bu devlet adamlar, Mustafa Kemale bir
daha stanbul Hkmetinde grev yapmayacaklar szn verince serbest braklmlardr.
Bilecik Tren stasyonunda gerekletirilen bu tarihi grmeden olumlu sonular kmad. Hatta Ahmet zzet ve Salih Paalar
Ankaraya getirilerek alkonuldular. Uzun sre Ankarada tutulan bu iki stanbul Hkmeti bakan, stanbula dnmelerine izin
verilirse hkmetten istifa edeceklerine dair bir belge imzaladlar. Bunun zerine 7 Mart 1921de serbest brakldlar.
Bilecik Grmeleri, TBMMnin siyas varln tantmas bakmndan nemlidir.
Bilecik Grmeleri ile Osmanl Devleti TBMMnin siyas varln ilk kez tanmtr.
DZENL ORDUNUN KURULMASI :
Mondros Atekes Antlamasndan sonra, Kazm Karabekir komutasndaki 15. Kolordu dndaki tm birlikler datlmt.
gallerin balamas zerine; Bat Anadoluda blgesel nitelikli olarak Kuvay-i Milliye birlikleri oluturuldu.
Urfa, Antep ve Mara ta halk savunmas balad.
Kuvay-i Milliye birlikleri ile her ne kadar dman igalleri geciktirildiyse de bu birliklerin baz olumsuz yanlar da vard.
Kuvay-i Milliye birlikleri TBMM ye zaman kazandrdysa da ,dzenli dman birliklerini durdurmaktan ve lkeyi dman
igalinden kurtarmaktan yoksundu.
te bu nedenle dzenli ordunun kurulmasnn art olduu anlald.Yunanllarn 1920 ylnda balattklar taaruz
karsnda Kuvayi Milliyecilerin Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Beyin ve erkez Ethemin baarszl ile sonulanan
Gediz Yenilginden sonra 8 Kasm 1920de dzenli orduya geilmesi karar alnd.
Gediz Yenilgisinden sonraAli Fuat Paa Bat Cephesi Komutanlndan alnarak Moskova Bykeliliine atand.
Bat Cephesi ikiye ayrld. Kuzeyine Albay smet Bey(nn) , Gneyine ise Refet Bele getirildi.
Dzenli Ordunun kurulmas kararna karlk erkez Ethem isyan etmitir.
nn Sava sonras tamamen Dzenli orduya geilerek Batdaki Kuvay-i Milliye tamamen sona erdirilmitir.
Kuvaymilliyenin Kaldrlmasnn Nedenleri
Dzenli birlikler olmamalar
Yunan ilerleyii karsnda tam baar elde edilememesi
Genelkurmaydan gelen emirlere uymamalar ve yalnz kendi eflerini dinlemeleri
Ayaklananlar kanun hkm deil kendi kurallarna gre cezalandrmalar
Halktan bazen zorla para ve malzeme toplamalar
Adam karma ve silah zoruyla basknlar yapmalar
Dzenli ordu kurulmas fikrine bir ounun kar kmas
TBMMnin hkmete verdii yetkiyle Kuvaymilliye gleri Milli Savunma Bakanl emrine girmesi konusunda yasal
dzenlemeler yapld. 1920nin balarnda Ankara Ziraat Mektebi toplantsnda dzenli ordu kurulmas karar alnmt. Haziran
1920de Dou ve Bat cephesi kurularak dzenli ordu kurulmasna adm atld.
LA BLG
MLL MCADELE NDERLER;
Milli Mcadele kadrolarnn byk blm eski ttihatlardan olutu. Bata Mustafa Kemal olmak zere Rauf, Fethi, Kzm
Karabekir, smet (nn), Celal (Bayar), Adnan (Advar), kr, Rahmi, erkes Reit, erkez Ethem, Bekir Sami, Yusuf Kemal,
Celaleddin Arif, Aaolu Ahmet, Recep (Peker), emsettin (Gnaltay), Hseyin Avni, Ziya Hurit Beyler gibi milliyeti
liderlerin tm eski TC kadrolar ve hatta Tekilat- Mahsusa grevlileri idiler.
ttihat hareketin basn ve propaganda szclerinden Ziya Gkalp, Mehmet Emin (Yurdakul), Mehmet Akif (Ersoy), Celal
Nuri (leri), Yunus Nadi (Abalolu), Falih Rfk (Atay), Velid Ebzziya ve dierleri Milli Mcadele'nin de savunuculuunu
stlendiler.
65
ABALIOLU, YUNUS NAD (1880 1945): 1880 ylnda Fethiye'de dodu. Rodos Adasndaki Sleymaniye Medresesinde,
stanbul'daki Ga-latasaray Sultanisinde ve Hukuk Mektebinde renim grd. 1900'da Malumat gazetesinde almaya balayan
Abalolu, 1910 ylnda ttihat ve Terakki Cemiyetince yaymlanan Rumeli gazetesinin bayazar oldu. 1911'de Meclis-i
Mebusan'a Aydn milletvekili olarak katld. 1918'de s-tanbul'da Yenign gazetesini kurdu. I. TBMMne Mula Milletvekili
olarak katld. 1924'te stanbul'da Cumhuriyet gazetesini kurdu ve ld 1945 ylna kadar bu gazetenin bayazarln yapt.
ATAY, FALH RIFKI (1884 1971): 1894 ylnda stanbul'da dodu. Hseyin Cahit'in Yalnn mdrlk yapt Mercan
dadisi'nden mezun oldu. Ardndan Darlfnunun Edebiyat blmn bitirdi. 1991-1912 yl-larnda Servet-i Fnun dergisinin
gen yazarlara ayrlan ek sayfalar ile Tecelli ve Kadn dergilerinde iir, Tanin gazetesinde de dz yaz yazmaya balad. 19131914 yllarnda Sadaret ve Dahiliye Nazrl kalemlerinde alt. I. Dnya Savanda yedek subay olarak Suriye'de grev yapt.
1917de dndnde Bahriye Nazrl zel Kalem Mdrlne getirildi. 1918de yaymlanmaya balayan Akam gazetesinin
kurucular arasnda yer ald. Kurtulu Savan destekleyen yazlarndan tr idam istemiyle Divan- Harpte yarglanmsa da
nn savann kazanlmas zerine Mahkeme kurulu tutum deitirdii iin idamdan kurtuldu. Kurtulu Sa-vandan sonra
Atatrk'n istei zerine kinci Byk Millet Meclisi'ne Bolu milletvekili olarak katld. Bu grevini sonralar uzun yllar Ankara
Milletvekili olarak srdrd. Hakimiyet-i Milliye, Milliyet ve Ulus gazete-lerinin bayazarln yapt. Yeni Trk Alfabesinin
hazrlanmas ve uygu-lanmas srasnda Dil Encmeninde grev ald. Demokrat Parti'nin 1950'de iktidar olmasnn ardndan, 1952
ylnda Dnya Gazetesini kura-rak, hkmete kar muhalif bir tutum iersine girdi. Atay deneme, syle-i, gezi ve an trlerinde
ok sayda eser verdi.
BAYAR, CELAL (1883 1986): Bursann Gemlik ilesine bal Umurbey Kynde dodu. Genlik yllarnda bankaclk
mesleini seti. yesi olduu ttihat ve Terakki Partisinde zmir sorumlu sekreterliine kadar ykseldi. Son Osmanl
parlamentosuna Manisa milletvekili olarak katld. stanbulun igalinden sonra Mustafa Kemale katlarak Bankas Genel
Mdrl, ktisat, Dileri ve Bayndrlk Bakanl gibi grevler-de bulundu ve 1937de Babakanla kadar ykseldi.
Atatrkn lmn-den sonra, smet Paa dneminde CHPden istifa ederek muhaliflerle bir-likte Demokrat Partinin kurucular
arasnda yer ald. 1950deki seim za-feriyle birlikte Menderes Babakanla uzanrken, o da Trkiyenin n-c ve ilk sivil
kkenli Cumhurbakan olarak ankayaya kt. 1960taki askeri mdahalenin ardndan o da Yassada sanklar arasnda yerini
ald ve idam cezasna arptrld. Ancak cezas Millik Birlik Komitesi tarafndan onaylanmaynca, 1964 ylna kadar hapis
cezasna arptrld. zgr-lne yeniden kavutuktan sonra ise, aktif siyasete dnmemeyi tercih et-ti.
BELE, REFET (1881 1963 ): 1881 ylnda stanbul'da dodu. 1899 y-lnda Harp Okulu, 1912'de de Harp Akademisi'nden
mezun oldu. I: Dnya Sava'nda Filistin Cephesi'nde baarl grevler yapt. Mustafa Kemal ile birlikte Samsuna kan kafilede
yer ald. Samsuna kn ardndan, Si-vas'ta bulunan ve Mustafa Kemal'in mfetti olarak grevlendirildii 3. Ordu'ya bal, 3.
Kolordu Komutanlna atand. Erzurum ve Sivas kong-relerinde ye olarak yer ald. nce Aydn ve evresi, daha sonra erkez
Ethem Ayaklanmas'n bastrd. Bu baarlar zerine Generallik rtbesine ykseltildi ve Dahiliye vekillii ile Bat Cephesi
Komutanlna atand. 1922'de Dou Trakya'y geri almakla grevlendirilen Bele; 1924te Terak-kiperver Cumhuriyet Frkas'nn
kurucular arasnda yer ald. 1926 ylnda zmir suikast dolaysyla yaplan yarglamalarn ardndan, siyasetten bir sre ekildi.
Sonralar 1935-1939 ve 1946-1950 yllar arasnda iki dnem stanbul milletvekillii grevlerinde bulundu.
BOZOK, SALH (1881 1941): 1881'de Selanik'te dodu. Mustafa Kemal ile nce mahalle daha sonra da Harp Okulunda okul
arkada oldu. Harp Okulundan sonra Mustafa Kemal Harp Akademisine devam eder-ken Bozok jandarma snfna seildi. I.
Dnya Savann sonlarna doru, Suriye Cephesi'nde Mustafa Kemalin bayaveri oldu. Atatrk ile burada balayan birliktelii
emeklilik dnemini de kapsayacak biimde kesintisiz devam etti. Bu sre iinde Mustafa Kemalin gerek TBMM Bakanl gerekse de Cumhurbakanl dnemlerinde srekli bayaverliini stlendi. Yarbay rtbesinde iken askerlikten istifa etti ve o gnk
ad Bozok olan Yozgat'tan milletvekili seilerek Meclise girdi. Bankasnn da kurucula-r arasnda yer alan Bozok, 1939
seimleri dahil milletvekillii grevini hep srdrd. Atatrkn lmyle byk bir ykm yaayan Bozok, mil-letvekillii
srerken; salk gerekesiyle ekildii Yalovada 1941 ylnda ld.
CEBESOY, AL FUAT (1882 1968): 1882de stanbul'da dodu. Harp Okulu yllarnda Mustafa Kemalin snf arkada oldu.
Beyrut'ta balayan kta hizmeti, 1908'deki Roma Askeri Ataeliinin ardndan Trablusgarp, Balkan Savalar ve I. Dnya
Savanda devam etti. Kongre-ler dneminde Mustafa Kemale verdii youn destek nedeniyle Sivas Kongresi sonrasnda
Umum Kuvva- Milliye komutan olarak grevlendi-rildi. Bat cephesinin yeniden yaplandrlmas srasnda, erkez Ethem
taraftarlyla sulanmas zerine Moskova Bykeliliine atand. Bu grevinden 10 Mays 1921de Ankaraya dndkten
sonra; nce Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti bakanln ardndan 1925 ylnda Terakkiperver Cum-huriyet Frkasnn kuruculuu
grevlerinde bulundu. 1926 ylnda Atatrke ynelik suikast giriimiyle ilgili davalarda yargland ve beraat etti. Bu olaydan
sonra siyasetten bir sre ekilen Cebesoy, smet nn'nn Cumhurbakanl yllarnda yeniden siyasete dnd. 1939-1943
yllar arasnda Bayndrlk Bakanl, 1947-1950 yllar arasnda da TBMM Bakanl grevlerinde bulunan Cebesoy 1968
ylnda ld.
AKMAK, FEVZ (1856 1950): 1856 ylnda stanbul'da dodu. 1898 ylnda kurmay yzba olarak Akademi'den mezun
oldu ve Arnavut-luk ve Rumeli vilayetleriyle ile ilgili slahat kararlarn uygulamakla grev-li heyette yer alarak Arnavutluk'ta
greve balad. I. Dnya Savanda Di-yarbakr'da tmen komutanl ve Filistin'de de 7. Ordu komutanl g-revlerinde
bulundu. Sava sonlarnda Genelkurmay Bakanlnda grev yapmaya balad ve Mustafa Kemal'in Anadoluya hareketinden
bir gn nce 1. Ordu mfettiliine getirildi. 1919da Harbiye Nazr olan akmak, Kozan milletvekili olarak I. TBMMne
katld. Meclisin birinci dneminde srasyla Milli Savunma Bakan, cra Vekilleri Heyeti Reisi ve Genelkur-may Bakanl
grevlerinde bulundu. Sakarya Zaferi sonrasnda kendisi-ne Meclis tarafndan mareallik rtbesi verildi. 1925 ylnda siyasetten
e-kilerek askerlik mesleinde kalmaya karar verdi ve emekli olduu 1944 y-lna kadar Genelkurmay Bakanl grevini
66
yrtt. Grev sresi boyunca, ordunun siyaset d konumunu korumak konusunda byk baar salad. Sonralar, emekliye
ayrlnn sorumlusu olarak grd smet nn'ye tepki olarak, DP listelerinden stanbul milletvekili seildi ve ye-niden
Meclise girdi. Tevfik Rt Aras ile birlikte sol eilimli nsan Hak-lar Derneini kuran akmak 1950de ld.
GRER, CEVAT ABBAS (1887 1943): 1887de Ni'te dodu. 1908 ylnda Harp Okulundan mezun oldu. Trablusgarp,
Balkan Savalar ve I. Dnya Savanda grev ald. anakkale Savanda stemen rtbesiyle Mustafa Kemalin emir subay
oldu. 16 Mays 1919da Samsuna hareket eden Bandrma Vapurunda 9. Ordu Mfettilii bayaveri sfatyla yer al-d.
Kongreler srecinde Mustafa Kemalin yazma ilerini yneten Abbas, Bolu milletvekili olarak son Osmanl Meclis-i
Mebusanna katld. Ancak bu Meclisin datlmas zerine Ankara'ya dnd ve yine Bolu milletvekili olarak TBMMde siyasal
almalarn srdrd. Ayn yl yzba rtbesiy-le Kurtulu Savanda da grev ald ve Yozgat Ayaklanmasnn bastrlmasnda gsterdii baar nedeniyle stiklal Madalyas ile dllendirildi.
Atatrkn iaretiyle Trk Tayyare Cemiyetini kurdu (Trk Hava Kurumu) ve cemiyetin bakanln bir yl sreyle stlendi.
1926da grevini Fuat Bulcaya devretti. stei zerine 27 ubat 1927'de ordudan emekliye ayrld. Bankasnn kurucularndan
olan Cevat Abbas Grer, Atatrk'n emriyle kurulan Ate Gne Spor Kulb'nn de kurucu bakanyd. Cevat Abbas Grer 4
Temmuz 1943'de Yalova'da vefat etmitir. Anlar "Atatrkn Yaveri Cevat Abbas Grer, Cepheden Meclise Byk nder ile 24
yl" Balkl kitapta toplanmtr.
1924'te kurulan Bankasnn kurucular arasnda da yer alan Abbas, 1941 ylna kadar milletvekillii yapt ve bu srete Ebedi
ef Kurtarc Atatrk'n Zengin Tarihinden Birka Yaprak (1939) adyla anlarn ya-ymlad. Abbas, 1943 ylnda Yalova'da
ld.
KANSU, MAZHAR MFT ( 1873 1948): 1873'de Denizli'de dodu. 1891 ylnda Gelibolu ve Edirne dadisi'nde tarih ve
matematik retmen-lii yapt. 1897'den itibaren kamu ynetimine ynelen Kansu, Havza, or-lu, isriergene ve skee
kaymakaml, 1908'den sonra da Gmlcine, Lazistan, Mersin, zmit ve Balkesir mutasarrfl grevlerini yrtt. t-tihat ve
Terakki Cemiyeti'ne ye olarak siyasete de atlan Kansu, son Os-manl Meclis-i Mebusanna Hakkari Milletvekili olarak katld.
stan-bulun igali zerine, almalarn yine Hakkari milletvekili olarak I. TBMMnde srdrd. Milletvekillii grevi srerken
Elaz valilii ve Do-u stiklal Mahkemesi Bakanl grevlerinde de bulundu. Atatrk ile olan anlarn 4 Mart 1948'den
balayarak Son Telgraf gazetesinde "Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Beraber" balyla yaymlayan Kan-su, 1948
ylnda stanbul'da ld.
KARABEKR, KAZIM (1882 1948): stanbulda dodu. Fatih Askeri Rtiyesi ve Kuleli Askeri Lisesinde renim grd.
Daha sonra Harp Okulu ve Harp Akademisini bitiren Karabekir, 1909da 31 Mart Olaynn bastrlmasnda Mustafa Kemal ile
birlikte Hareket Ordusunda yer ald. Birinci Dnya Savanda ran snr, Halep, Dou Cephesi ve anakka-lede grev yapt.
Sava sonlarna doru Kafkas Kolordusu komutanlna atand ve Ermenileri yenerek Erzincan ve Erzurumu geri ald. Yaamndaki en nemli dnm noktas, Mustafa Kemalin kendisiyle temasa ge-mesi oldu. Bu temas sonucunda, nce 15. Kolordu
Komutan olarak Dou cephesinde askeri baar kazanp bu cephenin kapanmasn salad, ar-dndan Edirne milletvekili olarak
TBMMne katlmtr. 1923 seimlerinde stanbul milletvekili seilirken ayn zamanda 1. Ordu Komutanlna da atand. Ancak,
izleyen dnemde muhalif saflara geerek o da Terakkiper-ver Cumhuriyet Frkasnn kurucular arasnda yer ald ve dolaysyla
si-yasal akbeti dier muhalifler gibi siyasetten uzaklamak oldu.
KILI, AL (1888 1971): Askeri okulu bitirdi. Kurtulu Savanda Antep ve Mara yresindeki direnii rgtlendirmek ve
blgede kan e-itli ayaklanmalar bastrmak gibi askeri grevler stlendi. Bu blgedeki baarlar nedeniyle Antep kahraman
unvan ald. Sava srasnda stiklal Mahkemeleri'nde yelik de yapan Kl Ali, TBMMnde 1920den 1938e kadar Antep
milletvekilli olarak bulundu. 1970'de Yeni Trkiye Partisi'nin kurucular arasnda yer alan ve anlarn "Atatrk'n Hususiyetleri"
(1955) ve "stiklal Mahkemesi Hatralar" (1955) gibi kitaplarda toplayan Kl Ali 1971de ld.
OKYAR, AL FETH (1880 1943): Pirlepe'de dodu. yi bir renim grdkten sonra 1908de Paris'te askeri atae olarak
grev yapt. 1911de Trablusgarp Savana katlan Okyar, 1913'te ttihat ve Terakki Genel Merkezi yesi ve Genel Sekreter oldu.
Bu partinin egemen olduu yllarda Sofya elilii ve Dahiliye Nazrl grevlerinde bulundu. Damat Ferit H-kmeti dneminde
tutuklanarak Maltaya srgne gnderilmesine karn; ngiliz esirlerle deitirilerek 1921de kurtarld ve TBMMne Dahiliye
Nazr olarak katld. Bar araylar dorultusunda bir sre Roma, Paris ve Londra'da giriimlerde bulunan Okyar; dndnde
Rauf Orbay'n Ba-bakanlktan istifas zerine 4 Austos 1923te Babakan seildi. Cumhuri-yetin ilanndan sonra ise TBMM
Bakan oldu. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasndan sonra, Babakanlktan ayrlan smet n-n'nn yerine tekrar
babakan olan Okyar, 1925 ubatnda balayan eyh Sait syan srasnda Babakanlktan ayrld. Ardndan Bykeli olarak bir
sre Paris'te grev yaptktan sonra, 1930 ylnda Mustafa Kemalin is-tek ve ricas zerine Serbest Cumhuriyet Frkas'n kurdu.
Siyasal yaam-n Atatrkn lmnden sonra da srdren Okyar, 7 Mays 1943'de ld.
ORBAY, RAUF (1881 1946): 1881 ylnda stanbul'da dodu. Bahriye Mektebi'ni bitirdi. Balkan Sava srasndaki deniz
savalarnda byk ba-arlar gstererek "Hamidiye Kahraman" unvann kazand. Osmanl h-kmetlerinde Bahriye nazrl
yapt ve sava baarlarnn yan sra; Mondros Brakmasn imzalamak trajedisini yaad. Buna karn Anado-lu'ya getiinde
henz nemli bir ulusal kahraman konumundayd. Malta srgnnden dnd 1921 ylnda Nafa Vekilliine atand. Bu
grevin-den ayrld yl Meclis ikinci bakanlna seildi ve ardndan 1922-1923 arasnda bir ka ay Babakanlk yapt. 1924'te
kurulan muhalif Terakki-perver Cumhuriyet Frkasnn yeleri arasnda yer ald. 1942-1944 yllar arasnda Londra Bykelilii
grevini yrten Orbay, 1964 ylnda ld.
ZALP, KAZIM (1880 1968): 1880 ylnda Yugoslavya'da dodu. 1902de Harp Okulu, 1905te de Harp Akademisi'nden
mezun oldu. 31 Mart Ayaklanmasn bastrmak zere Hareket Ordusunda yer ald. Bal-kan Savalarnn ardndan, 1913te
stanbul Merkez Komutanlnda yar-dmclk grevine atand. I. Dnya Sava'nda binba rtbesiyle Ruslara kar yaplan
67
savata yer ald. Mtareke dneminde 61. Tmen komutan-lnda grevliydi ve Balkesir yresindeki Kuvva- Milliye hareketini
r-gtledi. I. TBMMne de yine Balkesir milletvekili olarak katld. Kurtulu Savanda zmir Kuzey Cepheleri Komutan olarak
grev yapt ve Sakarya Sava ile Byk Taarruz'a katld. 1921'de Tmgeneral, 1922'de de Korge-neral rtbesine ykseltilen
zalp; Mecliste 1922-1924 yllarnda Milli Sa-vunma Bakan, 1924-1935 yllarnda Meclis Bakan olarak yer ald. BU grevleri
srasnda 1926da orgenerallie ykseltildi. 1935'te ikinci kez Milli Savunma Bakanlna getirilen zalp, 1943'te CHP Meclis
Gurup Bakan Vekili oldu. 1950 seimlerinde Van'dan milletvekili seildi. Siyasal yaamdan 1954'te ekilen zalp 1968de ld.
SAYDAM, REFK (1881 1942): 1881 ylnda stanbul'da dodu. As-keri Tbbiyeyi Doktor yzba olarak bitiren Refik Bey
Almanya'da Berlin Askeri Tp Akademisi'nde eitim grd. 1919'da 9. Kolordu salk mfetti-i muavinlii grevi ile Mustafa
Kemal'in yannda Samsun'a kan Refik Saydam daha sonra, Erzurum askeri hastanesi bulac hastalklar servisi efliine atand.
1920'de TBMM'ye Beyazt milletvekili ve Milli Savunma Vekaletine bal Shhiye Dairesi Bakan olarak girdi. kinci dnemden
balayarak yeliini stanbul milletvekili olarak srdrd. Ayn yl Salk ve Sosyal Yardm (Shhat ve timai Muavenet) bakan
seildi. Trkiye Cumhuriyetinin ilk Salk Bakan olan Refik Bey 14 yl srecek olan bu g-revinde salk hizmetlerinin
temellerini att. 1931- 1938 yllarnda zaman zaman Eitim ve Maliye Bakanlklarna vekaleten bakan Refik Saydam, Atatrk'n
lmnden sonra ileri Bakanl, CHP genel sekreterlii ve Kzlay Bakanl yapt.1942 ylnda ld.
SOYAK, HASAN RIZA (1888 1970): 1888 ylnda skp'te dodu. Grevine stanbul'da, Vilayet kaleminde balad. 1914
ylnda stanbul Merkez Komutanlna bal Skynetim Komutanlnda hatip oldu. I. Dnya Sava srasnda 1. Kolordu
Kurmayl, 2. Kolordu Kurmayl ve Harbiye Nezareti gibi kurumlarda grev yapt. I. TBMMne hatip olarak katld. Atatrk
Cumhurbakan olunca, 1924ten itibaren ankaya K-k'ne mutemet olarak almaya balad. Cumhurbakanl makamnda,
1927'de zel kalem mdr, 1932'de genel sekreter vekili, 1934'te de genel sekreter oldu. Genel sekreterlii srasnda ayn
zamanda Burdur milletve-kili olarak da bir dnem grev yapt. Gven veren kiiliiyle bandan so-nuna Mustafa Kemal'in zel
hesaplarn tutan ve harcamalarn yapan Soyak, 1970 ylnda stanbul'da ld.
NAYDIN, RUEN EREF (1892 1959): 1892 ylnda stanbul'da dodu. Galatasaray Sultanisi ve Edebiyat Fakltesinden
mezun oldu. As-keri Baytar Alisi'nde, Darlmuallimini Aliyede, Trke ve Franszca -retmeni olarak alt. 1914'te yazarla
soyundu ve Yeni Gn ve Tasvir-i Efkar gibi gazetelerde sylei ve gezi trnde yazlar yaymlad. 1920'de Ankara'ya gitti ve
Kurtulu Savana katld. Lozan Bar Konferansnda Matbuat Maviri olarak grev ald. II. Dnem TBMMne
Afyonkarahisar milletvekili olarak katld. Cumhurbakanl Genel Sekreterlii; Tiran, Atina ve Budapete elilii ve Roma,
Londra ve Atina Bykelilii gibi grevlerde bulundu. Mustafa Kemal Paa'y Trk basnnda ilk kez tant-masyla nlenen ve
1952'de emekliye ayrlan naydn 1959da ld.
SAVALAR DNEM:
A- DOU CEPHES :
Kurtulu Savann ilk cephesidir.
Rusya, Birinci Dnya Sava'ndan, Ekim Devrimi nedeniyle ekilmi ve Kafkasya'y boaltmt. Blgede 1917 ylnn Aralk
aynda Grcler, Azeriler ve Ermeniler tarafndan "Mavera-i Kafkas (Kafkas tesi) Cumhuriyeti" adyla bamsz bir devlet
kurulmutu. Ancak bu ortak cumhuriyet, uzun mrl olmad. 1918 Mays ve Austos'unda bu topluluk, ayr bamsz
devletlerini kurdu.
Rusya'da ynetimi ele geiren Bolevikler ise, Brest Litovsk Bar ile (3 Mart 1918) Dou Anadolu'dan tamamen ekildiler.
Bu bar tanmayan Erivan'daki Ermeni Cumhuriyet'i, Dou Anadolu topraklarndan ekilmeyince, sava, Osmanl-Ermeni
savana dnt. Kars'n Ermeniler'den alnmasndan sonra, Brest Litovsk'u tanmayan Grcler'den de Nisan'da Batum ve
Ardahan alnd. Enver Paa'nn ordusu, 15 Eyll 1918'de Azerbaycan'n bakenti Bak'y de ele geirmiti. Ancak, Mondros
Atekes'i imzalannca, Trk kuvvetleri 1914 snrlarna ekilerek buralar terketmek zorunda kaldlar. Blgede yaayan Trk
halk, buralarn Ermeniler'in eline gemesini nleyebilmek iin, "Milli ura" adn alan rgtler kurdu. Bu rgtler vastasyla
geici hkmetler oluturuldu. Bu hkmetler iinde en etkilisi 17 Ocak 1919'da Kars'ta kurulan Cenubi Garbi Kafkas
Hkmet-i Muvakkate-i Milliyesi(Gney-Bat Kafkas Geici Milli Hkmeti) idi.
Mondros Mtarekesi hkmlerinden yararlanp Osmanl topraklarn igal etmeye balayan ngilizler, 1919 banda Kars'a da
girdiler. nceleri buradaki hkmete karmayan ngilizler, geici Hkmet'in Ermeniler'in geri dnmesini reddetmesi zerine,
12 Nisan 1919'da Cihangirolu brahim Bey'in bakanlndaki hkmeti dattlar, yelerini Malta'ya srdler. Ynetimi
Ermeniler'e teslim ettiler. Kars ve civaryla yetinmeyen Ermeniler, Erzurum ve Van'a kadar uzanan yerleri de istemeye baladlar.
Kyleri kasabalar tekrar yakp, ykan ve nlerine gelen Trkleri ldrmeye balayan Ermeniler, Paris Bar Konferans'na da
bavurarak, Mondros Atekesi'nde Vilayet-i Sitte (Alt l) olarak geen Erzurum, Van, Elaz, Diyarbakr, Sivas, Bitlis illerine
ek olarak Adana, Mersin, skenderun, Tokat, Amasya, Trabzon ve dier Dou Anadolu topraklarnn kendilerine verilmesini
istediler.
Mondros Atekesi'nden sonra 9. Ordu kaldrlm, 15. Kolordu kurulmutu. Atekes hkmlerine uymayp birliklerini terhis
etmeyen 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paa, blge halkn Ermeni saldrlarndan kurtarmak ve Elviye-i Selase'yi
(Kars, Ardahan, Batum) ele geirmek iin hazrlklara balad. Bu sralarda ngilizler'i yenen Kzlordu'ya da, Kafkasya yolu
almt. Ruslar tekrar blgeyi ele geirebilirdi. Kazm Karabekir Paa, 28 Mart 1920'de, Mustafa Kemal'den, Brest-Litovsk ile
izilmi snrlara (Kars, Ardahan, Batum) kadar olan yerlerin igali iin izin istedi. Fakat Ermeni sorunu da bu arada uluslararas
68
platforma ekilmi, Paris ve Roma'da gndeme getirilmiti. TBMM, byle bir ortamda Ermeniler'e taarruzu zararl bulduu iin
erteledi. Ama Kzlordu Kafkasya'ya girince, TBMM Hkmeti, 15. Kolordu Komutanl'n Dou Cephesi Komutanl'na
evirip, blgede ksmi seferberlik ilan etti. Fakat bu harekat da Sovyetler'le yeni kurulmaya balanan ilikilerin bozulmamas iin
ertelendi.
Bundan cesaret alan Ermeniler, 12 Austos 1920'den itibaren, Oltu ve evresini igal ettiler. 24 Eyll'de de genel taarruza
getiler. Trk ordusu da, 28 Eyll sabah Ermeniler'e kar harekata geti. 29 Eyll'de Sarkam kurtarld. Sovyetler'in tavrn
renebilmek iin harekat durduruldu. Sovyetler'in, Kars, Ardahan, Batum'un Ermeniler'e verilmesi talebi karsnda, 28 Ekim'de
yeniden taarruza geen Trk ordusu 30 Ekim'de Kars' alarak, Misak- Milli snrlarna ulatktan sonra ilerleyiini durdurdu.
Gmr'y de 7 Kasm 1920'de terk eden Ermeniler, bar istemek zorunda kaldlar. 17 Kasm'da Atekes Antlamas, 3 Aralk
1920'de de "Gmr Antlamas" imzaland.
Misak- Milli snrlarna ulamay hedefleyen TBMM Hkmeti, Grcistan'a da bir nota vererek (Mart 1921) Ardahan, Artvin
ve Batum'un Trkiye'ye braklmasn salyordu.
Gmr Antlamas'nn 18. maddesi, bu antlamann yrrle girmesi iin taraflara bir aylk onay sresi vermiti. Fakat
daha antlamann mrekkebi bile kurumadan, 5 Aralk 1920'de, Ermenistan'da Bolevikler ynetime egemen oldular. Bir
sre sonra Sovyet Kzlordu'su da Grcistan'daki Menevik Hkmeti'ni ykt. Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan Sovyetler
Birlii'ne katld. Sovyetler, Gmr Antlamas'nn Ermeniler lehine deitirilmesini istediler. stelik Batum'u da igal etmeye
baladlar. Dou Anadolu ile ilgili sorunlar, Moskova Antlamas'na (16 Mart 1921) kadar srd. Moskova Antlamas'yla
Batum, Grcistan'a braklrken, Gmr Antlamas'ndaki dier snrlar aynen korundu. Bu snrlar, 13 Ekim 1921'de Trkiye ile
Sovyetler Birlii ve Kafkas Cumhuriyetleri (Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri) arasnda
imzalanan Kars Antlamas ile de benimsendi.
Dou cephesinde salanan baar ve bar; Milli Mcadele'nin bir cephesini kapatt gibi, TBMM Hkmeti'nin 1920 yl
ortalarnda geirdii tehlikelerden sonra saygnln da arttrd. Ayrca Dou Cephesi'nden nemli sayda asker, silah ve
cephanenin, Bat Cephesi'ne kaydrlmasn salayarak, Yunanllar'a kar daha direnli savalar verme imkan da yaratmtr.
Ayastefanos ve Berlin Antlamalar ile ilk defa Ermeniler dnya gndemine girmi oluyorlard.
Berlin Kongresi ve Antlamas sonrasnda Rusya ve ngilterenin Ermenileri dorudan desteklemeleri ve kkrtmalar Ermeni
htilalci komitelerinin hzla kurulmas ve eyleme gemelerini salad. 1840da Kafkasyada kurulan Tanak Komitesi ve
1887de svirede kurulan Hnak Komiteleri silahl eyleme getiler.
Osmanl topraklarnda hzla isyanlar kmaya balad. (stanbul, Erzurum, Yozgat, Kayseri, orum, Van ve Adana isyanlar)
Hatta Ermeni eteleri ve onlarn siyasi destekileri 21 Temmuz 1905te isteklerini kabul etmeyen Sultan II.
Abdlhamite Cuma Namaz k suikast dzenlediler. Suikastten klpay kurtulundu.
69
Ermenistan, Nahvan ve arur blgelerinde halk oylamas sonucunda oluan yeni ynetim biimine karmayacak, bu srete
blgede Trkiye koruyuculuunda bir yerel ynetim oluturulacaktr.
NEM
Gmr Antlamas ile kapanan ilk cephe Dou Cephesi olmutur.
TBMM siyas ve asker alanda ilk uluslararas zaferini kazanmtr.
Halkn TBMMye ve orduya duyduu gven artmtr.
Ermenistan Sevrin geersizliini tanyan ilk devlet olmutur.
Ermenistan TBMMnin varln kabul eden ilk devlet olmutur.
TBMMnin ilk kez yabanc bir devletle imzalad siyas bir szleme olan Gmr Antlamasnda ilk kez TBMM Hkmeti
tabiri kullanlmtr
Siyas bir szlemede ilk kez Trkiye Devleti tabiri kullanlmtr.
Gmr Bar Sevri geersiz sayan ilk uluslararas belgedir.
Ermeni Meselesi sona ermi, bylece Sovyet Rusyadan gelebilecek yardmlarn da n almtr.
Dou Cephesinin kapanmas sonucunda, buradaki kuvvetlerin nemli bir ksm Bat Cephesine kaydrlmtr.
Grcistann Sovyet Rusyaya katlmas ve Sovyetlerle iyi ilikiler kurma ve Kurtulu Savanda siyasi ve askeri destek
alnmas amacyla Batum Ruslarla imzalanan Moskova Antlamasyla Grcistana brakld. Misakmilliden ilk kayptr.
Antlama metninde Osmanl Devleti ad gememi, Trkiye ad gemitir.
UYARI:I. Dnya Savandan sonra Rusyann savatan ekilmesi ve Osmanlnn I. Dnya Savanda yenilmesinden sonra
Kafkaslarda Ermenistan ve Grcistan Devletleri kurulmutur.
GRCLER LE LKLER :
Dnya Sava sonras Kafkaslarda kurulan Grcistan Devleti, karklklardan yararlanarak Artvin, Ardahan ve Batumu
igal etti.
Ermeni sorununun zmlenmesi ve I.nn savanda kazanlmas sonrasnda 23 ubat 1921 de Grcistana verilen
protesto notas zerine Grcistan igal ettii yerleri boaltt.
NOT:Ermenistan ve Grcistan Sovyet Rusyaya balandklarndan bu dnemden itibaren doudaki sorunlar Sovyet Rusya ile
zmlenecektir.
Grcistan le likiler ve Batum Antlamas (23 ubat 1921)
Grcistan, Osmanl Devletinin iinde bulunduu zor durumu frsat bilip Ardahan, Artvin ve Batumu ele geirmitir.
Bu olay zerine dzenlenen Pasof Harekt sonrasnda Grcistana bir uyarda bulunulmu ve topraklarn iadesi istenmitir.
23 ubat 1921de Grcistan ile imzalanan Batum Antlamas ile Artvin, Ardahan ve Batum Trkiyeye braklmtr.
UYARI: Mill Mcadele Dneminde Ankarada bykelilik aan ilk devlet Grcistandr.
B-GNEY CEPHES:
Mondros Atekes Antlamasnn 7. Maddesine dayanarak Urfa, Antep, Mara ve Adanay igal eden ngilizler daha sonra
15 Eyll 1919 tarihinde aralarnda yaptklar gizli antlamalarla bu blgeleri Franszlara braktlar.Franszlar bu blgede
Ermenileri de yanlarna alarak Trk halkna kt davrandlar.
Bu blgede Fransz ve Ermenilerin yaptklar katliamlara kar halk harekat balatlmtr.
Bu blgede ilk direni Hatay Drtyolda Karahasan tarafndan balatlmtr.
Sivas Kongresinde Gney Cephesinde Kuva-i Milliyenin kurulmas kararlatrlmtr.
Ve Gney Cephesine gnderilen Komutanlar halk rgtlemilerdir.
Urfada Yzb. Ali Saip Bey,Marata St mam,Antepte ahin Bey nderliinde Fransz ve Ermeniler e kar
mcadele edilmitir.
Bu Cephede halk Kuvay-i Milliye ile btnleerek dman yurttan kovmutur. Franszlar nce TBMM ile atekes
antlamas imzalam .
Sakarya zaferinden sonra 20 Ekim 1921de Ankara Antlamasn imzalayarak Anadolu dan ekilmilerdir.
Gney Cephesindeki Savalar Ankara Antlamas ile kesin olarak sona ermitir. Hatay hari bugnk Suriye snrmz
izilmitir.
Bu Cephedeki birlikler Bat Cephesine kaydrlmtr. TBMM bu illerimize kahramanlklarndan dolay;
1921 deAntepe Gazi / 1973 ylnda Maraa Kahraman / 1984 ylnda Urfaya anl nvanlar verilmitir
Antalya , Mula , Konya yresini igal eden talyanlarla ciddi bir mcadele olmamtr.
II. nnden sonra Anadoluyu terk etmeye balayan talyanlar, Sakarya Meydan Muharebesinden sonra Anadoluyu
tamamen terk etmilerdir.
Gney Cephesindeki birliklerin batya kaydrlmasyla Bat Cephesi daha da glenmitir.
UYARI :Gney cephesinde dmana kar Dzenli ordular grev yapmamtr. Bu cephede Kuvay-i Milliyeciler mcadele
etmitir.
GNEY CEPHESNDE NEML K VE OLAYLAR
Mondros Atekesi'nden sonra ngilizler ve Franszlar hibir hakl gerekeleri olmamasna karn, bu atekes antlamasnn
hkmlerinden yararlanarak, Osmanl topraklarn igal etmeye baladlar. Sava iinde yaptklar gizli antlamalardan biri olan
Sykes-Picot Antlamas'na gre; Musul, Antep, Urfa, Mara ve Adana blgesi "fransz nfuz alan" olarak belirlenmesine
karn, ngilizler, blgeye yaknlklarn ileri srerek, igalleri balattlar. 3 Kasm 1918'de Musul'u, 9 Kasm'da skenderun'u,
6 Aralk'ta Kilis'i, 17 Aralk'ta Antep'i, 22 ubat 1919'da Mara', 24 Mart 1919'da da Urfa'y igal ettiler. Franszlar ise; 11
Aralk 1918'de Drtyol'a girdikten sonra, ukurova'ya ynelerek, 17 Mart 1919'da Mersin'i ve Pozant'ya kadar Adana'y igal
ettiler.
Mondros Atekes Anlamasn istedikleri gibi yorumlayan tilaf Devletleri igalleri balatmlard. ngilizler Ocak 1919dan
itibaren Urfa, Antep, Adana ve Mara igal ettiler.
70
15 Eyll 1919da Franszlarla yaplan yeni bir paylam planna gre ngilizler Filistin ve Iraka, Franszlar ise Suriye ve
Lbnana himayeci devlet olarak girecek, Urfa, Mara, Adana, Mersin, Antep Franszlara braklacakt.
ngilizlerin boalttklar blgelere giren Fransz birlikleri ve Ermeni intikam alaylar halka kt davranmaya baladlar. Blge
halk kendiliinden rgtlenerek Kuvaymilliye birliklerini kurdular ve igallere direndiler.
Blge halknn ngiliz igaline kar koymamas igalin geici olabileceine inanmas ve ngilizlerin siyasetleri gerei blge
halkna onur krc davranmamalardr.
Fransz igali ise Ermenilerle birlikte geliice hem onur krc hareketlerde bulunmalar hem de igalin kalc nitelik tamas
halkn rgtlenmesini salamtr.
MARA SAVUNMASI
30 Ekim 1919da Mara Franszlar tarafndan igal edildi. Kaledeki Trk bayra indirilerek Fransz bayra ekildi. Ermeni
eteleri baskn ve yamalara giriti. Trk kadnlarna saldrdlar. Maran ileri gelenlerini tutukladlar.
Cuma gn Mara Ulu Cami mam Rdvan Hoca Kalelerinde hr bayra dalgalanmayan esir bir memlekette cuma namaz
klnamaz diyerek halkn harekete gemesini salad.
11 ubat 1920de Franszlar Mara boaltmak zorunda kaldlar.
Savunma 72 gn srd. 1973de TBMM ehre kahraman unvann verdi.
LA BLG
B1-RIDVAN HOCA VE BAYRAK OLAYI
11 Ekim 1919 gecesi, Ermenilerin ileri gelenlerinden Hrlakyan'n evinde galci komutan Browmond erefine bir balo tertiplenir.
Baloda komutan Hrlakyan'n torununu dansa davet eder. Komutan'n teklifini reddeden gen kz, "Sizinle dans etmekten
mazurum. nk kendimi hala esaret ve zillette yaayan bir kadn olarak gryorum. Kalede Trk Bayra dalgaland srece
sizinle dans edemem" der. Bunun zerine askerlerine emir veren komutan, Kaledeki Trk bayran indirir. 28 Kasm 1919 Cuma
gn Mara'n kara sabahdr. Yatandan kalkan Marallar, asrlardan beri Kale burcunda dalgalanan anl bayraklarn
gremezler. Bu olay ehri infiale srkler. Avukat Mehmet Ali Bey, "Alemi slama Hitap" beyannamesini yazar ve ehrin
muhtelif yerlerine datr, halk Bayran indirilmesine tepki gstermeye davet eder.
Cuma namazna ok byk bir kalabalk toplanr. Ezan okunduktan s o r a halk darda "Bayraksz namaz klnmaz" diye barr.
O esnada erdeki imam efendi, "Hrriyet olmayan bir yerde namaz klnmaz" diyerek beyannamenin doru olduunu ifade eder.
Bunun zerine halk topluca kaleye hcum ederek, indirilen anl Bayran yeniden Kale burlarna diker ve Cuma namazn
orada eda eder. Bayrak olayndan sonra ehir adm adm savaa srklenir, Arslan Bey bakanlnda kurulan Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti, her mahallede tekilatlanarak harekete geer.
EZAN OKUNMU, HOCA EFEND MMBERE IKMITI.
EY EHL - SLAM!... SLA MIN KIL ICI BYK
MLLET!.. LAY-I KELMETULLAH AKINA
IRPINAN BYK TRK MLLET!..
CUMA NAMAZI KILMANIN DA ARTLARI
VARDIR. DIARIDA DA FETVA VERENLER
OLDU. DORUDUR VE MALUMDUR K...
ER'AN CUMA NAMAZI KILINMAZ!..
B2-ST MAM
St mam, (asl ad mam,st satarak geimini salad iin "St" lakab verilmitir) (d. 1871, Kahramanmara . 25
Kasm 1922). Uzunoluk semtinde st satarak geimini salyordu.
31 Ekim 1919 gn hamamdan kan 3 Trk kadna Fransz-Ermeni lejyonerleri Buras artk Trk memleketi deildir. Fransz
mstemlekesinde pee ile gezilmez! diyerek kadnlarn peelerini zorla amak istemilerdir. Olaya ilk mdahale eden akmak
Sait; Gvur oullar! Dokunmayn baclarma! diyerek Fransz-Ermeni Lejyonerlerinin zerine yrd. zerinde silah
olmayan akmak Sait silahlaryla karlk veren igalciler tarafndan yaralanmtr.
Bunu gren St mam yanndaki silahyla ate am ve bir Fransz-Ermeni Lejyoner askerini ldrm, bir dierini de
yaralamtr. akmak Sait ile Ermeni askeri lmt. 1 Kasm 1919 tarihinde len Ermeni iin byk bir cenaze treni
dzenlendi. Ermeni ve Fransz askerleri St mam' aramaya balaynca
St mam bir atla Aabeyli kyne gitti. Ermenilerin ve Franszlarn btn abalarna ramen St mam bulunamad. 31
Ekim 1919'da dmana ilk kurunu atan St mam, Kahramanmara'taki Kurtulu hareketini balatmtr.
URFA SAVUNMASI
Z ngilizlerin boaltmas zerine Fransz birlikleri 1 Kasm 1919da Urfaya girdiler. ehirdeki Ermenileri de rgtlediler ve Trk
mallarn Ermenilere devrettiler.
Z 29 Aralk 1919da Urfa Jandarma Komutanlna atanan yzba Ali Saip, blgede oluturduu bin kiilik askeri birlikle
direnie geti. 9 ubat 1920de Urfann byk blmn kurtard. 19 Nisan 1920de Franszlar Urfadan att.
TBMM 1984 ylnda Urfaya anl unvann verdi.
LA BLG
B1-AL SAP BEY
Ali Saip Ursava (d. 1887, Kerkk - . 25 Eyll 1939, Ankara), Trk asker ve siyaset adam.
1887'de Kerkk'te dodu. Harbiye'yi bitirdi. Mondros Mtarekesi'nin ardndan Anadolu'nun igali balaynca Gneydou
Anadolu'da "Namk" takma adyla Kuvayi Milliye'ye katld. Fransz igali srasnda Mustafa Kemal'den ald emirle Urfa
Jandarma Komutan ile birlikte Urfa Savunmas direniini rgtledi. 23 Nisan 1920'de alan TBMM'ye Urfa milletvekili olarak
girdi. Aralk 1920'de Urfa Kuvayi Milliye Komutan olarak blgedeki airet reislerini Fransz igaline kar toplad. Aktif olarak
71
savat. Konya stiklal Mahkemesi reislii yapt. Daha sonra II. Dnem Kozan, III., IV., V. ve VI. Dnem Urfa Milletvekillii
yapmtr.
Atatrk'e kar suikast giriimine ad kartysa da susuz bulundu. 25 Eyll 1939'da Ankara'da 52 yanda hayatn kaybetti. Urfa
kahraman ve Atatrk'n yakn silah arkada olduundan soyad kanunu ktnda, soyad Ursava olarak Atatrk tarafndan
verildi. Evli ve drt ocuk babasyd. "ukurova Dram ve Urfa'nn Kurtulu Savalar" adl kitabn yazar.
ANTEP SAVUNMASI
18 Aralk 1918de ngilizler tarafndan igal edilmitir. 29 Ekim 1919da Fransz igaline braklmtr. Ermenilerin de desteini
alan Franszlar Mslman halka kar harekete gemitir. Byk zulm, yama ve tecavz olaylar yaanmtr. Antep halk
Ermeni ve Franszlara kar direnie gemitir. Blgede Mdafaaihukuk Cemiyeti kurulmutur. Temen Said Bey (ahin Bey) in
Kilisten, Franszlarn asker sevkiyatn nlemek iin yapt mcadele ile Franszlara byk kayplar verdirilmi ancak ahin Bey
ehit dmtr.
Antep halk dzenli Fransz birlikleri karsnda drt ay gibi bir sre mcadele etmesine ramen dayanamam ve 9 ubat 1921de
teslim olunmutur.
LA BLG
B1-AHN BEY (1877 1920 GAZANTEP)
Asl ad Mehmed Said olan ahin Bey 1877 ylnda Antep'te dodu. Kurtulu Sava'nda Franszlara kar giriilen Antep
direniinde nlendi. krenimini Antep'de grd. Rtiye'yi yarda brakarak derici amcasn yannda alt. I. Dnya Sava
srasnda Yemen'de savat.
Ali Said Paa'nn yannda gsterdii yararlktan tr erlikten subayla ykseltildi. Mondros Mtarekesi sonrasnda Antep'e
dnd ve Kilis'te askerlik ubesinde grevlendirildi. Antep'in 5 Kasm 1918'da Franszlarca igalinden sonra oluturulan direni
rgtlenmesi srasnda Kilis Kuvay- Milliye komutanlna getirildi.
Kilis-Antep Karayolu'nda oluturduu savunma hattyla, uzun sre Fransz alayna kar Kzl burun ve Kertil tepelerini iki
gn savundu sonunda Bostanck yaknlarna ekildi. Bir yarma harekat dzenlemeye alrken 28 Mart 1920'de makineli tfek
ateiyle ldrld. Adna atlar yaklan ahin Bey'in kahramanlklar trk ve uzun havalara da konu olmutur.
TALYA GALLER
Antalya ve evresini igal eden talyan birliklerine kar byk bir mcadele grlmemektedir. Kk apl arpmalar
yaanmtr.
talyaya kar blge halknn direnie gememesinin temel nedeni Paris Antlamasyla zmir ve evresinin Yunanistana
braklmas talyay kzdrmtr.
Bu nedenle talya Bat Anadoludaki Kuvaymilliyeyi desteklemi, hatta el altndan silah ve cephane salamtr.
5 Temmuz 1921de igal ettikleri yerleri boaltmlardr.
C-BATI CEPHES :
o Kurtulu Savandaki en byk savalar bu cephede Yunanistan ile yaanmtr.
o Trk Kurtulu Sava , zde bir Trk-Yunan savadr.
o Bu cephede savalar Yunanllarn,tilaf devletlerinin zellikle ngilizlerin desteinde zmiri igali ile balamtr.
o zmirin igaline ilk tepki Hukuk-i Beer(nsan Haklar ) Gazetesi Bayazar Hasan Tahsinden den gelmitir.Sonra
blgede Kuvay-i Milliye rgtlenmeye balamtr.
o Bat Anadolu Kongrelerinden , Balkesir Kongresinde Bat Cephesi almas kararlatrlmtr.
o Kuvay- Milliye birliklerinin ve baz subaylarn etkisiyle Ayvalk, Bergama, Soma, Salihli, Aydn ve Nazilli gibi cepheler
almtr.
o Sivas Kongresinde Bat Cephesi Komutanlna Ali Fuat Paa getirilmitir.
o TBMM alnca Dzenli Orduya gei balamtr.
o Yunanllara kar dzenlenen Gediz Harekatnda (Ali Fuat Paa birlikleri ile birlikte erkez Ethem beraber) baarsz
olununca, Kuvay- Milliyenin sona erdirilip tamamen Dzenli Orduya geilmesi karar alnd.
o Bunun zerine M.Kemal AliFuat Paa y Bat Cephesi Komutanlndan ald ve Sovyet Rusya ya Moskova Bykelisi
olarak atad.
Bat Cephesini ikiye ayrarak;
Kuzeyine
Albay smet(nn) Paay
Gneyine
Refet Bele yi komutan olarak grevlendirmitir.
Bylece Dzenli Ordu n plana karlarak, Kurtulu Savann en nemli cephesinde mcadeleler yaanmtr.
BATI CEPHESNDE NEML K VE OLAYLAR
15 Mays 1919da zmire asker karan Yunanllar 25 Maysta Manisay, 27 Maysta Aydn, 29 Maysta Ayvalk ve 1
Haziranda demi ve dolaylarn igal ettiler.
Bat Anadoluda balayan geni apl bu igal hareketi mtareke koullarna aykr idi. Bu durum blge halknda igallerin kalc
olaca dncesini kuvvetlendirmi ve topyekn mcadele azmini kamlamtr.
stanbul Hkmetinin igaller karsnda tepkisiz kalmas ve birey yapamamas blgede Mdafaaihukuk ve Reddiilhak
Derneklerinin kurulmasn salam ve halk Kuvaymilliyeyi oluturmaya balamtr.
Bekir Sami Bey (demi Kaymakam), Ali (etinkaya) Bey (172. Alay Komutan), Hac kr Bey (175. Alay Komutan)
emrindeki askerlerle Yunanllarla mcadeleye balamlardr.
Ayrca 61. Tmen Komutan Kazm Bey, Bergama istikametinde Yunanllarla savamaya balad.
Blgenin ete liderlerinden Yrk Ali Efe, Demirci Mehmet Efe kuvvetleriyle direnie getiler. Mustafa Kemal Paa
tarafndan blgeye gnderilen sivil aydnlardan Mahmut Celal (Bayar), Kprl Kazm (zalp), Hacm Muhiddin
72
(arkl), Mehmet efik (Aka), Vasf (nar) gibi ahslar halkn Kuvaymilliyeye katlmas iin altlar. TBMM aldktan
sonra Bat Cephesi Komutanlna 25 Haziran 1919da Ali Fuat Paa atanmtr.
ERKES ETHEM OLAYI
Yunanllarn Salihli ve Alaehir istikamedinde ilerlemesi ile buralarda cepheler ald. erkes Ethem Salihli ve Alaehirde
cephenin komutanln zerine ald. 1920 ylnda Kuvaymilliye gleri iinde en gls Ethemin birlikleri oldu.
erkes Ethem bir yandan Bat Cephesinde Yunan ilerlemesini durdurmaya alrken dier yandan TBMMye kar kan
Ahmet Anzavur, Bolu, Dzce, Adapazar ve Yozgat isyanlarn bastrd. erkes Ethemin bu baarlar TBMM tarafndan
takdirle karland. Ancak dzenli Yunan birliklerine kar dzenli ordu kurulmak istenmesi ve Bat Cephesine nce Ali Fuat
Paa, daha sonra smet Paa ve Refet Paann atanmas erkes Ethemi kzdrd. erkes Ethemin dzenli birliklere katlmak
istemesi ve smet Paa ile anlamazla dmesi bir i kavgann kmasna zemin oluturmak zereydi. TBMM, bu srada
Yunanllarla I. nn Savan yapmaktayd. TBMM, erkes Ethem olayna son vermek istiyordu. Ethem kuvvetlerinin zerine
gidildi. Ethem yanndaki birliklerle Yunanistandan gei istedi ve Almanyaya gitmek istedi.
Yunanllarn bu durum iine geldii iin istekleri kabul edildi. Ethem Almanyada bir mddet kaldktan sonra rdne gitti ve
orada ld.
Yunanistan n Bu Cephede Mcadele Etmesinin Nedenleri Nelerdir ?
Sevr Antlamasn TBMM ye kabul ettirmek
TBMM ye son vererek, Trk direniine son vermek ve Anadolu da egemenlik kurmak.
ngiltere nin desteini alarak gcn artrmak
Kurtulu Savanda nemli Simalar
Urfada Yzba Ali Saip Bey
Marata St mam (Rdvan Hoca)
Adanada Karaisal Mfts Mehmet Hoca
Antepte ahin Bey takma ad ile stemen Sait Bey
Unvan Alanlar ehirler
1921 Antep Gazi
1973 Mara Kahraman
1984 Urfa anl
stikll Madalyas Alanlar ehirler
1924 nebolu
1925 Mara
2008 Antep
Bat Cephesinde Yunanistan le Yaplan Savalar unlardr :
I. nn Sava
(6 10 Ocak 1921 )
II. nn Sava (23 Mart 1 Nisan 1921 )
Eskiehir Ktahya Savalar (10 24 Temmuz 1921 )
Sakarya Meydan Muharebesi (23 Austos 13 Eyll 1921 )
Byk Taarruz ve Bakomutanlk Meyden Muharebesi 26 Austos 1922
BRNC NN SAVAI (6 - 10 OCAK 1921):
Nedenleri:
Yunanllarn yeni kurulan Dzenli Ordunun glenmesine frsat vermeden darbe vurmak istemeleri.
Yunanllarn Sevr Antlamasn TBMM ye kabul ettirmek istemeleri.
Yunan Ordusunun sava gcn kantlayarak anlama devletlerinin siyasi,askeri yardm ve desteini salamak istemesi.
Bu dnemde kan erkez Ethem isyanndan yararlanmak istemesi.
Eskiehir zerinden Ankaray alarak , TBMM yi datp ulusal egemenlii yok etmek istemeleri.
Savan Geliimi:
Ethem isyann frsat bilerek , Eskiehiri ele geirip demiryollarn denetim altna alp , Ankaray ele geirmek
dncesiyle Bursa-Uak izgisinden harekete geen Yunan Birlikleri smet paa komutasndaki Trk Birlikleri nn
Mevkiinde karlatlar.
Baarsz olan Yunan birlikleri geri ekilmek zorunda kaldlar.Ayn dnemde erkez Ethem syanda bastrld ve erkez
Ethem kardeleriyle beraber Yunanistana snd.
Savan Sonular ve Yorumu:
Dzenli Ordunun kazand ilk savatr.
TBMM ye ve Dzenli Orduya duyulan gven artmtr.
TBMM nin darda etkinlii artmtr.
tilaf Devletleri,TBMMye Sevri kabul ettiremeyeceklerini ilkkez anlad.
Bu baar, Londra Konferansnn ve Moskova Antlamasnn yaplmasn salamtr.
Bu zaferden sonra askere alma ilemleri daha dzenli ve disiplinli oldu.
Bu baardan yararlanlarak Tekilat- Esasiye Kanunu ve stiklal Marnn kabul
salanmtr.
smet Paa Generallie ykseltilmitir.
73
NEML BR YORUM:
nn Muharebesiyle lgili Tartmalar
Yaln Kk, "Trkiye zerine Tezler 2" adl kitabnn nsznde Birinci nn Muharebesi ile ilgili olarak aadaki satrlar
yazmtr: "Genelkurmay yaynlarna ve dier kaynaklara dayanarak, nn'de zafer deil, bir arpma (bile) olmadn
gsterdim. erkez Ethem ve Mustafa Suphi'yi temizlemeye kararl Anadolu ihtilalcileri, temizlik hareketini maskeleyecek bir zafer
aryorlard." Ancak yukarda aktarld gibi savata kar tarafta yer alm olan Trikupis bile bu sav yalanlyor. Ayrca yukarda
verilen Turgut zakman'n kitabnda Y. Kk'n Ethem'le ilgili iddaalar Trk ve Yunan Belgeleriyle rtlyor. (Sayfa 488)
1.nn Savana ilikin bilgi veren baz Yunan kaynaklar: (Yunan Askeri Tarihi, s.175-189; General Papulas'n Hatrat, s4041;Tmg. Y.L.Spydironos, Harp ve Hrriyetler, s.110-116; Yarbay T. . Hrisohoos, Kk Asya Savanda Yunan Svarisi, s.5556;Yarbay K.D. Kanellopulos, Kk Asya Malubiyeti, 1C. s.3-4) T. zakman'n kitabndan S495
Bu
74
75
Birinci: bu Maddede belirtilen yerler halknn, her topluluunun kltrel ve dinsel haklarn salayacak ve bu halkn yukarda
sz geen yerlerde isteklerine uygun bir tarm topraklar rejmi kurma olanana sahip olacak biimde geni bir ynetimsel
zerklie kavumas:
kincisi: Batum liman zerinden Trkiyeye giden ya da oradan gelen ticaret mallar ve tm nesnelerin gmrk vergisine
bal tutulmayarak ve hi bir engelle karlamayarak, her trl vergi ve cretten bak biimde, serbest transit hakk ile
birlikte, Trkiyenin zel harcamalardan ayrk olarak, Batum limanndan yararlanmasnn salamas.
Madde 3- batl Taraflar, Andlamann 1 (C) Ekinde belirlenen snr iindeki Nahcivan kesiminin, koruyuculuk hakkn cnc
bir devlete hi bir zaman brakmamak koulu ile, Azerbaycan koruyuculuunda zerk bir blge oluturulmas konusunda
anlamlardr.
Nahivan topraklarnn Aras talveg izgisinin dousu ile Tana Da (3829) Veli Da (4121) Barsk (6587) Kmrl
Da (6930) izgisi arasndan skm gen kesiminde, bu topraklarn Kmrl da (6930)dan balayp Saray Bulak (8071)
Ararat stasyonundan geerek Kara Sunun Aras ile birletii yerde sona eren snr izgisi, Trkiye, Azerbaycan ve Ermenistan
yetkili temsilcilerinden oluacak bir Komisyon eliyle belirlenecektir.
Madde 4- Batl Taraflar, Dou uluslarnn ulusal kurtulu hareketleri ile Rusya iilerinin yeni bir sosyal dzen iin savam
arasndaki yaknl gzlemleyerek, bu uluslarn zgrlk ve bamszlk haklarn ve diledikleri hkmet rejimi ile ynetilmek
haklarn aka belirtirler.
Madde 5- Boazlarn tm uluslarn ticaretine almas ve gei zgrlnn salanmas iin, Batl Taraflar, Karadeniz ve
Boazlarn bal olaca rejimin kesin biimde hazrlanmas iinin, ky devletlerinin temsilcilerinden olumak zere, daha sorna
yaplacak bir Konferansta alnacak kararlarn Trkiyenin salt egemenliine ve Trkiye ile onun bakenti olan stanbulun
gvenliine hi bir zarar getirmemesi gerekir.
Madde 6- Batl Taraflar iki ulus arasnda imdiye dek yaplan tm andlamalarn kendilerinin karlkl karlarna uygun
olmadn kabul ederler. Bylece, bu andlamalarn geersizlii ve ortadan kaldrlm olduu konusunda gr birliine
sahiptirler. Rusya Sovyetleri Sosyalist Federal Cumhuriyeti Hkmeti, Kapitlasyonlar ynetiminin her lkenin ulusal
gelimesinin zgrce srmesi ve egemenlik haklarn btnyle kullanmasyla badamadn kabul ederek, Trkiyede bu
yntemle herhangi bir biimde ilikili her trl yetkilerin ve haklarn kullanlmasn geersiz ve kaldrlm sayar.
Madde 8- Batl Taraflar, topraklar zerinde kar Taraf lkesinin ya da ona bal topraklardan birinin Hkmeti roln
stlenmek savnda bulunan rgt ve gruplarn kurulmasn ya da yerlemesini ve teki lkeye kar savan amacnda olan
gruplarn yerlemesini hi bir zaman kabul etmemei ykmlenirler. Trkiye ve Rusya, Kafkasya Sovyet Cumhuriyetleri iin de
karlkl olmak koulu ile zde ykmllk stlenirler.
uras ayrca belirtilir ki, ibu Maddede szgeen Trkiye topraklar dorudan doruya Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmetinin sivil ve sakersel ynetimi latnda bulunan topraklardr.
76
Mehmet kif Ersoy tarafndan yazlm ve Maarif Vekleti (Mill Eitim Bakanl) nin 1921de dzenledii yarma
sonucunda 724 iir arasndan seilmitir.
stikll Mar olarak mecliste kabul edilmeden nce, ilk kez 21 ubat 1921de, Kastamonuda karlan yerel bir gazete olan
Aksz Gazetesinde yaymlanmtr.
12 Mart 1921de karlan bir kanunla da stikll Mar olarak kabul edilmitir.
Mehmet kif Ersoy, stikll Marn kahraman Trk Ordusuna ithaf etmitir.
stikll Mar, ilk kez dnemin Maarif Vekili (Mill Eitim Bakan) Hamdullah Suphi Tanrver tarafndan TBMMde
okunmutur.
LA BLG
B1-MLL MARLAR TARH
Sonuta dnyada ilk mar olarak 1560larda belirli gnlerde alnan Wilhelmus marnn adn gemektedir. Bu Hollanda ulusal
marnn en eski eklidir.
Fakat bugnk modern manada resmi ilk mar olarak spanyann 1770 ylnda bestelenen Marcha Real isimli mar kabul
grmektedir.
Trke wikipediada ise En eski mill mar; ngiltere'de 18. yzyln ortalarndan beri kraliyet trenlerinde sylenen ve 1825'te
mill mar iln edilen God Save the King/Queen" adl martr. denilmektedir.
Sultan II.Mahmud zamannda uygulamada balayan reform hareketleriyle bir Bat musiki ve gelenekleri de kabul edilmeye
baland. zellikle ok sesli mzik ve trleri Osmanllarn hayatna girmeye balad. Bu meyanda Batdan getirilen besteciler
mparatorluk Mar diyebileceimiz padiahlarn hkmranln simgeleyen marlar bestelediler.
Mesela II. Mahmud iin Mahmudiye Mar - 1808-1839 yllar aras kullanld. Guiseppe Donizetti ve kardei Gaetano Donizetti
besteledi.
Tanzimat Devri srasnda Mecidiye Mar bestelenmi ve bugn Trkiye Cumhuriyeti'nin kulland "Beyaz ay yldzl al bayrak"
resmi bayrak olarak kabul edilmitir. Osmanlda padiahlara zel resmi marlar unlardr:
Mecidiye Mar - 1839-1861 yllar aras kullanld. Guiseppe Donizetti tarafndan Abdlmecit iin bestelendi.
Aziziye Mar - 1861-1876 yllar aras kullanld. Callisto Guatelli tarafndan Abdlaziz iin bestelendi.
Hamidiye Mar - 1876-1909 yllar aras kullanld. Necip Paa tarafndan II. Abdlhamit iin bestelendi.
Readiye Mar - 1909-1918 yllar aras kullanld. Italo Selvelli tarafndan Mehmet Reat iin bestelendi.
B2-TRKLERDE MLL MARIN GELM
Trklerin yaklak 4 bin yllk musiki tarihi vardr. Ancak biz tarihi kaytlardan takip edebildiimiz kadaryla 2500 yl ncesinde
M.. IV. yzyllarda Hunlarda milli marlarn olduunu biliyoruz. nk, Hunlarda Trk sava tekniinin vazgeilmez unsuru
olan musiki baka alanlarda da kullanlmaktayd. Onlarda musiki sadece elence, ho vakit geirme arac deildi. Milli vasf
vard. Hunlarda musiki o kadar gelimiti ki, inlileri byk oranda etkilemiti. Bugn bile in musikisindeki baz enstrmanlar
Hunlarn izlerini tarlar. Hunlar zamanndaki ad Tu olan ve vurmal sazlarla nefesli sazlardan oluan musiki orkestrasnn
Osmanldaki Mehterin temeli olduu da bilinmektedir.
Mehter ile ilgili kaytlara Trklerin en eski yazl kaynaklar olan Orhun Kitabelerinde de rastlanmaktadr. Bu kitabelerde mehter
Kbrge ve Tu olarak gemektedir.
Yine XI. yzylda Kagarl Mahmudun nl eseri Divan- Lgatit Trkte Hakanlarn huzurunda mzik icra edildii anlatlr. O
zamanlarda kvrk (ks), tomruk (davul), enk (zil) ve nay-i Trk adndaki sazlardan oluan Tular, savalarda ve zel
gnlerde mzik yapmaktaydlar. Ayrca Tu Trklerde hkimiyetin de sembol olmutur. Bu durum bize Trklerde musikinin
resmi zellikler de tadn gstermektedir. Yani milli mar gibidir. Belki bugnk modern dnyada geliimini tamamlam
marlarn atasdr.
Bu arada mill mar ya da ulusal marn tanmna bakalm: Bir lkenin bamszlnn ve gcnn simgesi olan, yurtseverlik
duygusunun ifadesi olarak hkmet tarafndan onaylanm ya da halk arasnda benimsenmi, genellikle bestelenmi haliyle eitli
etkinliklerde seslendirilen szl mzik parasdr.
Hunlardaki ve Gktrklerdeki bahsettiimiz musikiler bu tanma uymuyor mu? Elbette uyuyor. Tarihimizin sayfalarn amaya
devam edelim.
Seluklularn T'ablhne veya Nevbet hane dedii musiki kurumunda Hunlardan beri ikisi nefesli, drd vurmal alt temel alg
yer almtr: slamiyet ten sonra adlar zurna, boru (nefir veya ahnay), evgan, zil, davul ve ks'e evrilen yura, boygur, ken,
an, tmrk ve kvrke eviren musiki aletleri kullanlmaya devam etmitir. Savata ordunun nnde giden ks, davul, nakkare,
zil, evgan, alpara, engi harbi, zurna ve boru gibi yzlerce vurmal ve nefesli algnn alaca musiki ayn zamanda sava
dnda tren ve oyun (spor) amalar iin zel olarak bestelenirdi.
Btn slam devletlerinde hkmdarlk alametlerinden biri olan tabihane (mehterhane) idi. Mehterin Osmanl Devletine Trkiye
Seluklu Devletinden getiini biliyoruz. Seluklu Sultan III. Alaeddin Keykubat, Osman Gaziye 1299da beylik alameti
olarak sancak ile beraber davul vs. de gndermiti.
te bundan sonra mehter Osmanllarn milli mar olmutur. nk bu tarihten itibaren Osmanl Padiahlar mehter alarken
Selukluya hrmeten ayaa kalkarlard. Bu gelenek Fatih dnemine kadar devam etmitir. Fatih Sultan Mehmed iki yzyl
evvel vefat etmi bir padiaha ayaa kalmak lzumsuzdur diyerek, mehter alnrken ayaa kalkma adetini kaldrd.
Avrupada ve tm dnyada mehter yzyllardan beri Trklerin simgesi olmutur. Mar zaten bir milletin simgesi deil midir?
Ayn zamanda mehter, birok zelliine ek olarak, dnyann en eski ordu bandosu olarak btn Avrupa askeri bandolarna rnek
tekil etmitir.
Ancak, XIX. yzyla geldiimizde mehterin milli mar zelliini brakarak, Avrupadan ok sesli musiki trn kabul ederek
padiaha zel yeni marlar bestelemiiz.
77
Sonu itibariyle tm bu sylediklerimizden dnyada en eski milli marn Trklere ait olduunu kmaktadr. Hatta Trkler, ilk
milli marlarn 1500li yllarda almaya balayan dier milletlerden, yaklak bin sene ncesinden marn nemini biliyor ve
kullanyorlard.
Bu hususta bilgi eksiklii olan Avrupa musiki aratrmaclarn mazur grebiliriz. nk onlar mehter musikisinin sadece askeri
ksmn grebildiler. nk onlarn kaytlar ounlukla sava kaytlardr. Sadece orada mehteri gryorlar. Onun iin onlara
gre mehter askeri musiki, ordu musikidir. Oysa mehter musikisi askerlik alanlarnn dnda eski Trklerde ve Osmanllarda
bayramlarda, resmi trenlerde, yarmalarda eitli milli etkinliklerde, bugn olduu gibi kullanlyordu. Bu sebeple resmi
trenlerde musikiyi, yani mar ilk kullananlar Trklerdi. Bugnk marlarn ortaya kmasna Trkler ilham vermilerdir. Netice
itibaryla dnyada milli mar geleneini Trklerin balatt bir hakikattr.( Do. Dr. Abdulvahap Kara)
78
18 Haziran 1921'de stanbul'daki Kzlay ikinci bakan ve Ankara temsilcisi Hamit Bey, ngiltere'nin stanbul'daki en yetkili
temsilcisinin, Trkiye ile bar artlarn grmeye hazr olduunu, telgrafla M. Kemal Paa'ya iletti. Fakat, bir sonu elde
edilemedi.
79
LA BLG
B1-MAARF KONGRES 15 16 Temmuz 1921
Kurtulu Sava nn en zor zamanlarnda, dmann Eskiehire, Afyona saldrd dnemde 15 16 Temmuz 1921de
Ankarada bir araya gelmitir. Muallimler birliinin topland kongerede al konumasn Mustafa Kemal yapmtr.
ounlukla ilk ve orta retim kademelerinin hedefi ve program ile ilgili tartmalarn yapld, okul ve renci saylarnn
tespit edilmeye alld, eitime milli bir yn kazandrlmaya alld byk bir eitim kongresidir.
Toplantda Mustafa Kemal, u an eitim iin harcanan gayretlerin , gelecekteki eitimin temellerini atmaya kafi gelmeyeceini,
gerekli aralara sahip oluncaya dek geecek olan devrede zen ile izilmi bir eitim program uygulanp, eitim rgtnn en
verimli biimde altrlacan belirtiyordu.
Kongrede retimin sadeletirilmesi, uygulamal duruma getirilmesi ve blgelere gre eitlendirilmesi istenmitir.
Al konumasnda Mustafa Kemal, savaa ve tm maddi imkanlarn dman kovmak amacyla kullanlmas zorunluluuna
ramen, mill bir eitimin temellerinin atlmas, yaplacak ilerin programa balanmasn istemi, o gne dek izlenen eitim
yntemlerinin neden olduu zararlar anlatlmtr. Sava ortasndaki bu kongrede Mustafa Kemalin syledii bu szler, kltr ve
eitime verdii nemin milletine besledii inancn belirgin bir ifadesidir.
Mustafa Kemal askeri ve siyasi bir dahi olduu kadar, milletine eitimle a atlatmay dnen byk bir liderdir. Mustafa
Kemalin milli eitim konusunda yaptklar, bunun en gzel rnekleridir. Maarif Kongresi de bu konuda atlm en nemli
admdr. Mustafa Kemal bu konuda; En nemli, en esasl nokta eitim meselesidir. nk eitim bir milleti ya hr, bamsz,
anl, yce bir toplum halinde yaatr ya da bir milleti esarete ve sefalete terk eder. diyerek eitime verdii nemi gstermitir.
B2-I.MECLSTEK GURUPLAR-MECLSTE KUTUPLAMALAR
Yeilordu Cemiyeti:
Anadoluda yaplacak bir inklbn Rusyann yardmn salayaca ve Anadolunun Bat emperyalizmine kar bir diren
oluturacan dnen ve bu amala sosyalist dncelere ynelen bir grup aydnn ve mecliste yer alan milletvekillerinin
kurduu bir gruptur. Kurucularnn nemli bir ksm ttihatdr. Byk Millet Meclisi aldktan sonra Yeilordu adn
almlardr. Bir anlamda gizli rgt hviyetinde faaliyet gstermilerdir. slmc sosyalizmi savunmutur. erkez Etheminde
girdii bu cemiyetin faaliyetleri ho karlanmam ve Mustafa Kemal Paa tarafndan durdurulmas istenmitir. Bunun zerine
rgt faaliyetlerini durdurmusa da, ar kanada mensup baz milletvekilleri faaliyetlerini srdrmlerdir. 1920 Eyllnde ise
rgt dalmtr.
Halk Zmresi:
Byk Millet Meclisinde dou mefkresinin sosyal yann oluturan baz milletvekilleri, Sovyet htillini kendilerine rnek
alarak Anadoluda da bu dzene benzer bir dzenin kurulmasn istemekteydiler. te Halk Zmresi bu dnce ierisindeki
milletvekillerinin oluturduu bir gruptur. Mustafa Kemal Paann sosyalizme kar fakat kuvvetin, kudretin, hkimiyetin,
idarenin dorudan halka verilmesini ngren halklk yanls olmas ve bizim noktai nazarmz halklktr diyerek Trkiye
Byk Millet Meclisi Hkmetinin ideolojisini mecliste ortaya koymas, baz milletvekillerinin halklk dncesi etrafnda
rgtlenmelerine imkn vermitir. Bu grubun meclisteki ye says 60-70 kii olarak belirtilmitir.
Tesand Grubu:
Kuruluu kesin olarak bilinmeyen bu grubun kurulu amac, meclisteki milletvekilleri arasnda tesand salamak amacyla
kurulmutur. Mutedil Milliyetperver milletvekilleri tarafndan kurulan grubun bakan Yusuf zzet Paa, en popler temsilcisi
ise Mazhar Mfit Beydir. Meclisteki en rgtl grup olarak tannan Tesand Grubu siyasi partililemeyi dnmemi ve bir
parlamento grubu olarak almay tercih etmitir.
stikll Grubu:
Byk Millet Meclisinde 30-40 kadar milletvekilinin bir araya gelerek oluturduklar bir gruptur. Bu grup Mustafa Kemal
Paann hayran, ileri grl hamleci kiilerden olumutur. stikll Grubu yeleri mecliste Terakkiperver-Milliyetperver
akm temsil ettiklerini aklamlardr.
80
81
Kars Antlamas Moskova Antlamas dou snrlarmzda baz przler brakmt. Sakarya Sava sonunda Grcistan,
Azerbaycan ve Ermenistan ile Rusya kontrolnde Kars Antlamas imzaland. Bylece Trkiyenin dou snr bugnk eklini
ald.
UYARI: :
Zaferden sonra tilaf Devletleri Pariste, TBMM hkmetini atekes grmelerine arm.
Bu atekes nerisine Paris Mukarreat da denir.M. Kemal sonu alnamayacan bildii halde bartan kaan taraf
olmadn gstermek dncesiyle delege gndermi,bartan yana bir karar alnamam ancak Maltada bulunan
tutsaklar kurtarlmtr.
NEML BLG:
tilf Devletleri 22 Mart 1922de nce atekes daha sonra da 26 Mart 1922de bar esaslarn bildiren antlama teklif ettiler.
Buna gre,
Trk ve Yunan ordusu arasnda askerden arndrlm bir blge oluturulacaktr ve savaa ay sre ile son verilecektir.
Her iki ordunun askeri birlikleri Anlama Devletlerince denetlenecektir.
zmir ve Tekirda Trklere, Edirne, Krklareli, Babaeski Yunanllara verilecektir.
Dou Anadoluda bir Ermeni Devleti kurulacaktr.
Trkiyede mecburi askerlik olmayacak ve asker says 85.000 ile snrl kalacaktr.
TBMM Sevr Antlamasnn biraz hafiflemi ekli olan bu teklifi reddederek savaa devam karar almtr.
Yunanllarn Trk ordusu karsnda baarl olamayacan gren ngiltere, olas bir Trk taarruzunu nlemek iin bar
teklifiyle mevcut durumu korumaya almtr.
82
Madde 7Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Grcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Hkmeti, ortak snr blgeleri
halklarnn Karma bir Komisyonca, gmrk, polis ve salk ileri alanlarnda konulacak ncelikli yasalara uymalar koulu ile,
Snr gemelerini kolaylatrma ykmlenirler.
Madde 8 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Grcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Hkmeti iki lkenin snr
blgesi halklarnn snrn teki yannda bulunan klk ve yazlk otlaklarndan yararlanmalar zorunluluunu gz nnde tutarak,
sz konusu halklarn hayvanlarn snrdan geirmek ve alld zere, otlaklardan yararlanmak hakkn vermei kabul ederler.
Snrdan gei srasnda uygulanacak gmrk ilemleri ile polis, salk vb. nlemleri Karma bir Komisyonca belirlenecektir.
Madde 9 Boazlarn tm uluslarn ticaretine almas ve gei zgrlnn salanmas iin Trkiye ile Grcistan,
Karadeniz ve Boazlarn bal olaca rejimin kesin biimde hazrlanmas iinin, ky devletlerinin temsilcilerinden olumak
zere, daha sonra yaplacak bir Konferansa braklmasn uygun bulurlar. u da var ki, bu Konferans ta alnacak kararlarn
Trkiyenin salt egemenliine ve Trkiye ile onun bakenti stanbulun gvenliine hi bir zarar getirmemesi gerekir.
Madde 10 Batl Taraflar, topraklar zerinde, kar Taraf lkesinin ya da ona bal topraklardan birinin Hkmeti roln
stlenmek savnda bulunan rgt ve gruplarn kurulmasn ya da yerlemesini ve teki lkeye kar savam amacnda olan
gruplarn yerlemesini hi bir zaman kabul etmemei ykmlenirler. uras belirlidir ki, ibu Maddede sz konusu olan Trkiye
topraklar Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin dorudan doruya sivil ve askersel ynetimi al tnda bulunan
topraklardr.
Madde 20 Trkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan arasnda yaplan bu Antlama onay ilemi grecektir. Onay
belgelerinin veriimi en ksa bir sre iinde Erivanda yaplacaktr.
UYARI:Gnmzde Sovyetler Birlii dalp, Kafkaslarda zerk Cumhuriyetler ortaya ktysada bu antlama ile
belirlenen snrlar geerliliini korumaktadr.
83
84
UYARI:1:ngilizler sava srdrmek istedi.Bu amala smrgelerden asker getirtmeye kalkt ancak smrgeler bu istei
reddetti ve ayrca Fransa ve talyada ngilizlere savama konusunda destek vermeyince ngilizler bar nerisinde
bulundular.
UYARI:2:Byk Taarruz ve Bakomutanlk Meydan Muharebesinin Trk Tarih asndan en nemli sonucu ;
Anadolunun sonsuza dek Trk yurdu olarak kalacann ispatlanmasdr.
I.NEML NOT:
Malazgirt Sava Anadolunun kaplarn trklere amtr.(1071-Seluklu Sultan Alparslan ) Miryakefalon Sava
anadolunun Trk Vatan olduunu kantlamtr. (1176-Anadolu Seluklu Sultan II.Klarslan) bakomutanlk meydan
muharebesi Anadolunun sonsuza kadar Trk Vatan olacan kesin olarak ispat etmitir
NOT: Mustafa Kemal bu savaa Rum Snd Sava adn vermitir. (Snmak: Krlmak.)
II.NEML NOT:
30 Austos, Trk Milletinin Zafer Bayramdr. Zafer Bayram, ilk kez 30 Austos 1923te Afyonkarahisar, Denizli,
Kahramanmara, Ankara ve zmirde kutlanmtr. 1935 ylnda ise resm olarak Zafer Bayram iln edilmitir.
III.NEML NOT:
TBMMyi tanyan ilk devlet - Ermenistan
TBMMyi tanyan ilk byk Avrupa devleti - Sovyet Rusya
TBMMyi tanyan ilk tilaf Devleti - Fransa
TBMMyi tanyan ilk Mslman devlet - Afganistan
KURTULU SAVAININ SONULARI :
Anadolu, igalden ve zulmden kurtuldu.
ngiltere de Hkmet deiikliine yol amtr.
Dier tutsak milletlere rnek olmutur.
Sava Mudanya Atekes Antlamasyla sona ermitir. Daha sonra da Lozan Bar Antlamas imzalanmtr.
LA BLG
HALT AKMANS (DADAYLI MRALAY HALD BEY)
Halit Akmans, (1884 10 ubat 1953) Trk asker ve siyaset adam. Dadayl Halit Bey olarak da tannr.
Sivas Kongresi'ni engellemek isteyen Elaz Valisi Ali Galib'i durdurmas onun Milli Mcadeleye nemli katklarndan birisidir.
Kurtulu Sava srasnda Kurmay Albay rtbesiyle nemli askeri harektlar ynetti. Dumlupnar Meydan Muharebesi'nden sonra
Yunan bakomutan Trikopis' i esir ald. II. TBMM'de Kastamonu milletvekili olarak grev yapmtr.
Yaam;
1884 ylnda Kastamonu'nun Daday ilesinin Kelebek kynde dodu. Kastamonu Asker Rtiyesi ve Bursa Iklar Askeri
dadsinden sonra 1903-1906 Mekteb-i Harbiye'yi baar ile bitirdi.
Askeri yaam;
1906'da snfnn ikincisi mlzm olarak orduya katld Erkn- Harbiye Mektebini bitirerek kurmay yzba oldu. I. Dnya
Savanda Irak Cephesi arpmalarna katld. 14 Haziran 1915 ile 15 Kasm 1918 yllar arasnda ngiliz ve Arap airetleri ile
yaplan btn savalarda birinci yetkili Trk komudan idi. 15 Kasmda Musulu terk ederken savalardan arta kalan silah ve
malzemeleri gvenle Diyarbakr'a nakletti (Bu malzemeler daha sonra Kurtulu Savanda kullanlmtr). Mondros Mtarekesi
imzalandnda Diyarbakrdaki 13. Kolordunun kurmay bakanyd.
stanbul Hkmeti tarafndan Sivas Kongresini datmakla grevlendirilen Ali Galip'in engellenmesinde byk rol oynad.
1921de Sakarya Savanda 3. Kafkas Tmeni'ni, 30 Austos 1922'de Dumlupnar Meydan Muharebesinde 5. Kafkas
Tmeninin komutanln yapt. 2 Eyll 1922de Kk Asya Ordusu bakomutan Yunan General Trikopis'i ve 2. Kolordu
Komutan General Dijennis ile 13. Tmen Komutan Albay Vandelis'le 39l subay, 4385 eri Karacahisar ky yaknlarnda
teslim ald. Bu subaylar arasnda zmir'in igali srasnda ehre ilk giren Efzun Alaynn komutan da vard. Esirleri ordu
kararghna gtrmeden Trikopise, steseydiniz zmire ular, oradan da gemilerle Yunanistana geebilirdiniz. Bunu
yapmayarak niye bize teslim oldunuz? diye soran Albay Halit Bey, u cevab ald; Evet, biz bunu yapabilirdik. Subaylarmzla
bir toplant yaptk. Saatlerce ne yapacamz tarttk ve kap Yunanistana dnmektense, Trk askerine teslim olmay yeledik.
nk Atinaya vardmzda bizi derhal idam ederlerdi. Oysa biz, Trk askerinin bize iyi davranacandan emindik!"
85
Mttefik devletler tarafndan 23 Eyll 1922 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'ne ve Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmeti'nin 29 Eyll 1922 tarihinde mttefik devletlere gnderdikleri notalar hkmlerine uyarak mttefik generalleri:
Byk Britanya adna General Hariington,
talya Hkmeti adna General Monbelli,
Fransa Hkmeti adna General Charpy,
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti adna smet Paa,
Yunanistan Hkmeti adna General Mazarakis arasnda 3 Ekim 1922 tarihinde ve bundan sonraki gnlerde Mudanya'da
toplantlar yaplmtr. Mttefik devletler Dou Trakya'nn, Edirne dahil olduu halde, Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmeti'ne teslimine karar verdiklerinden bu konferansn amac undan ibarettir:
1. Yunan kuvvetlerinin Dou Trakya'dan gerisine ekilmeye davet edilecekleri hatt belirtmek.
2. Yunan asker kuvvetlerinin ve mlk idaresinin bu araziyi boaltma dzeniyle Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti mlk
idare ve jandarmasnn bu araziye yerlemesi tarzn tayin etmek.
3. Gei dneminde bu blgelerde dzenin ve genel gvenliin devam ettirilmesi maksadyla kontrol salamak.
Delgeler aadaki noktalarda birlemilerdir:
Szlemenin yrrle konmas tarihinden balayarak Trk ve Yunan asker kuvvetleri arasnda arpmalar durdurulacaktr.
Bu szlemenin yrrle konmas tarihinden balayarak Trakya'daki Yunan kuvvetlerinin, gerisine ekilmeye davet edilecekleri
hatt Adalar denizine dkld yerden Trakya ile Bulgaristan snrn kestii noktaya kadar Meri'in sol kys tekil
edecektir.
Bar Yaplncaya kadar, mmkn olabilecek her trl karl nleyebilmek iin Meri'in sa kys (Karaaa dahil olmak
zere) mttefik devletlerce ktalarnca igal edilecek ve bu ktalar mtetfik devlerlerce sayan Edirne dolaylarna ulamay
salayan hat ubesinin gei serbestliini tam olarak devam ettirmek iin Cesr-i Mustafa Paa (Sivilingrat)'adn Kuleliburgaz'a
kadar Meri'in sa kysn takip eden demir yolu ksm mttefik devletin Trkiye Byk Millet meclisi Hkmeti'nin ve
Yunanistan'n birer delegesinden kurulu bir karma komisyon tarafndan gzetim altna alnacaktr. Bu gzetim, zel bir szleme
ile dzenlenecektir.
Dou Trakya'nn Yunan ktalar tarafndan boaltlmas, bu szlemenin yrrle konmasndan itibaren balayacaktr. Bu
boaltmada, ktalarn kendisi, eitli asker hizmet ve tekiller ve onlarn eitli tat aralaryla sava gereleri stoklar,
cephaneler ve yiyecek depolar dahildir. Bu boaltma ortalama onbe gn iinde yaplacaktr.
Jandarma da dahil olduu halde, Yunan mlkiye memurlar mmkn olduu kadar abuk ekileceklerdir. Her idare
blgesinden Yunan memurlar ekildike mlk hkmet mttefiklerin memurlarna braklacak ve onlar da mmkn olduu
kadar ayn gn bunu Trk memurlarna devir ve teslim edeceklerdir. Bu devir ve teslim, Trakya'nn tm olarak Yunan ktalar
tarafndan boaltlmasnn bitiminden sonra, en ok otuz gn iinde sona erecektir.
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'nin memurlarna dzen ve mahalli gvenin devam ettirilemesine kesin olarak
yetecek miktarda Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'nin jandarma kuvvetleri katlacaktr. Bu kuvvetlerin toplam,
subaylar dahil, 8000'i gemeyecektir.
Yunan ktalarnn geri ekilme hareketleri ve mlk idarenin devir vet teslim ii, balca merkeslere yerletirilecek olan
mttefikler aras kurullarn idaresi altnda yaplacaktr. Bu kurullarn grevi yukarda yazl geri ekilme, devir ve teslim
iini kolaylatrmaya araclk etmektir. Bu kurullar her eit taknla engel olmaya alacaklardr.
Bu kurullardan baka Dou Trakya'y mttefik ktalar igal edeceklerdir. Ortalama yedi taburdan kurulu olan bu ktalar
dzenin devam ettirilmesini salayacaklardr ve yukarda belirtilen mttefikler aras kurullara yardmc olacaklardr.
Mttefiklerin kurullar ve ktalarnn geri ekilmesi, Yunan ktalarnn boaltmasndan otuz gn sonra olacaktr. Mttefik
mkmetler dzenin devam ettirilmesi ve Trk olmayan halkn korunmas iin yeteri kadar nlem alnd hakknda fikir birliine
vardklar taktirde bu geri ekilme ii daha yakn bir tarihte olabilir. Bu suretle Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti bir idare
blgesinde gvenlik ve idare bakmndan grevlerini dzenli olarak yapt anda mttefik heyetler ve ktalar bu idare
blgesinden, kararlatrlan otuz gnlk srenin bitiminden nce geri alnabilirler.
Anadolu'da Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ktalar aada gsterilen ayrc hatlar zerinde duracaklardr ve bu
hatla bar konferansnn almas ve devam sresinec gemeyeceklerdir. Yukardaki ayrc hatlar mttefik ordulardan her
birinden birer subayla Byk Millet Meclisi ordusundan bir subaydan birleik olmak zere karma komisyonlar tarafndan
snrlandrlacaktr.
Mttefik kkmetlerle TBMM Hkmeti her trl olayn nn alacak gerekli ihtiyat tedbirlerine bavurmakla beraber aadaki
blgelerde kendi kuvvetleri miktarn oaltmamay ve tahkimat veyahut asker faaliyetlere girimemeyi taahht ederler.
anakkale Blgesi; Bozburnu - Kumburnu hattnn boazdan balayarak 15 kilometre dousunda bir mesafeye kadar.
zmit yarmadasnda; Boazii'nden balayarak ile - Darca hattnn 15 kilometre dousunda bir mesafeye kadar.
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Bozburun (Lapseki kuzeyi) ile Karaburun (Karabiga'nn kuzeyinde) arasndaki kynn
en az 15 kilometre mesafesine kadar topu yerletirimemeyi taahht eder.
Mttefik ktalar imdi bulunduu arazide kalacaklardr. Bu araziye Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, bar konferans
kararna kadar, uymay taaht eder.
86
stanbul yarmadasnda; Podima'nn yedi kilometre kuzey batsnn Karadeniz zerinde bir noktadan Istranca - Mertekil - Kal Sinekli - Karaan iftlii - Kadky - Yenice - Filandina iftlii - Kalikratya (mevkiler dahil) hattnn dousunda kalan
yarmadann btn ksm.Gelibolu yarmadasnda; Baklaburnu (Saros krfezinde) ve Souklukmansab (mevkiler dahil) hattnn
gneyinde kalan yarmadann btn ksm.
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, bar antlamasnn onayna kadar Dou Trakya'ya kta geirmemeyi ve orada bir ordu
toplamamay ve devam ettirmemeyi taahht eder.
Bu szleme imzalandktan gn sonra, yani 14/15 Ekim 1922 gece yars yrrle girecektir. Mudanya'da drt nsha halinde
Franszca olarak 11 Ekim 1922'de imza edilmitir.
87
Dikkat Ediniz ;
tilaf Devletleri benzer bir taktii I. nn Savandan sonra yaplan Londra Konferansnda da uygulamlardr.Orada da
ikilik karmak istemilerdir.
Egemenliin Millete verildii bir ynetimde Saltanatn yeri yoktu. M.Kemal hem bu sorunu zmek hem de tilaf
Devletlerinin oyununu bozmak iin ve ynetimdeki iki balla son vermek iin harekete geti. Milletvekillerine
saltanatn ve hilafetin birbirinden ayrlabileceini ,saltanatn kaldrlmasndan sonra hilafetin devam edebileceini syledi.
Mecliste yaplan oylamadan sonra 1 Kasm 1922 de Saltanat Kaldrld
Mevcut Ortam henz hazr olmadndan Halifelie dokunulmad.
Padiahl elinden alnan VI. Mehmet (Vahdettin ) lkeyi terk ederek ngiltereye snd (17 Kasm 1922 )
ngiliz oyunlarnn da ba gstermesi zerine 18 Kasm 1922de Osmanl soyundan Veliaht Abdlmecit Efendi Halife
seildi.
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
88
"Son yllarn olaylar insanln vicdannda genel bar ve huzurun, devletlerce birbirlerinin haklarna, zgrlklerine ve
bamszlklarna karlkl olarak sayg gsterilmedike, gerekleemeyecei gereini bir inan ilkesi halinde yerletirmi
bulunduundan, bu olaylarn ans, gelecek iin bir bar ve huzur gvencesi olur umudundaym."
smet Paa, Anadolu'da aktlan kanlarn bedeli olarak "btn uygar uluslar gibi zgrlk ve bamszlk" istediklerini de
belirtirken, bu konularda kendilerinden dn istenmemesini daha balangtan itibaren art komutu.
Trk Kurtulu Sava'n, bir Trk-Yunan sava gibi gren Anlama Devletleri ise, kendilerini bu savan dnda gstermek
istemilerdi. Bu devletler, her ne kadar Yunanistan' da kayrr gibi bir tutum iinde hareket etmilerse de, kendi karlarn
korumak iin, her trl yola bavurmulard. Bu nedenle grmelerde, ok sert tartmalar olmutur .TBMM Bakan M.Kemal
(Atatrk) de bu grmelerin her aamasn Ankara'dan dikkatle izlemi ve gerekli emirleri telgrafla iletmitir.
Konferansta; Musul, Osmanl Borlar, Kapitlasyonlar, Trakya ve sava dentisi, stanbul'un boaltlmas gibi konularda
anlama salanamadndan toplantlar, 4 ubat 1923'te kesildi ve Trk delegasyonu Ankara'ya dnd. Bylelikle Lozan
Konferans'nn ilk dneminde, taraflar arasnda bir uzlamaya varlamad.
ANLAMADA YER ALAN KOMSYON YELER VE DER GREVLLER;
Delegeler;
smet Paa (nn): Dileri Bakan, Delegasyon Bakan
Dr. Rza Nur Bey: Salk Bakan
Hasan Bey (Saka): Eski Maliye Bakan
Danmanlar[deitir | kayna deitir]
Mnir Bey (Ertegn): Dileri Bakanl Hukuk danman
Muhtar Bey (illi): Eski Bayndrlk Bakanl Mstear
Veli Bey (Saltkgil): Burdur milletvekili
Zlf Bey (Tigrel): Diyarbakr milletvekili
Zekai Bey (Apaydn): Adana milletvekili
Cell Bey (Bayar): Eski Ekonomi Bakan ve zmir milletvekili
efik Bey (Baman): Maliye Denetleme Kurulu Bakan
Semiyettin Bey (Baak): stanbul Evkaf Hukuk Danman
evket Bey (Doruker): Yarbay, Milli Savunma Bakanl Deniz Dairesi Mdr
Tevfik Bey (Bykolu): Kurmay Yarbay
Tahir Bey (Taner): Adliye Bakanl Mstear
Nusret Bey (Metya): Dileri Bakanl kinci Hukuk Danman
Yusuf Hikmet Bey (Bayur): Dileri Bakanl Siyas ler Mdr
Zht Bey (nhan): niversite retim yesi
Fuat Bey (Aral): Maliye Bakanl Hesap leri Genel Mdr
Mustafa eref Bey (zkan): Dileri Bakanl Maviri
kr Bey (Kaya): Mlkiye Mfettii
Hamit Bey (Hasancan): Kzlay kinci Bakan
Cavit Bey: Eski Maliye Bakan
Haim Nahum:Trkiye Musevileri Hahamba,Yksek Mhendis Mektebi (T) Franszca retmeni
Baha Bey: Adliye Bakanl Mezhep leri Mdr
Basn Danmanlar
Ruen Eref (naydn): Yazar
Yahya Kemal Bey (Beyatl): niversite retim yesi
Genel Sekreter ve Danman;
Reit Saffet Bey (Atabinen): Devlet uras Azas
Tercman;
Hseyin Bey (Pekta): Robert Koleji kinci Mdr
Sekreterler;
Ali Bey (Trkgeldi): Dileri Bakanlnda grevli
Mehmet Ali Bey (Balin): Dileri Bakanlnda grevli
Cevat Bey (Akaln): Dileri Bakanlnda grevli
Cell Hazm Bey (Arar): Dileri Bakanlnda grevli
Saffet Bey (Sav): Kzlay Genel Mdrlnde grevli
Sleyman Saip Bey (Kran): Dileri Bakanlnda grevli
Rfat Bey: Dileri Bakanlnn eski memuru
Dr. Nihat Reet Bey (Belger): Paris basn temsilcisi
smet Paa'nn yaverleri;
Atf Bey (Esenbel): Svari Binba
Sabri Bey (Artu): Svari Binba
LOZAN KONFERANSINDA TRK HEYETNN ASLA DN VERMEYECE KONULAR UNLARDIR;
Kapitlasyonlarn kesin olarak kaldrlmas.
Douda Ermenilere toprak verilmemesi.
UYARI :
Trk Heyeti bu konferansa Misak- Milli yi gerekletirmek iin katlrken, tilaf Devletleri ise hala Sevr Antlamasnda
srarc idi
DKKAT: Antlama 143 maddeden olumakta dili Franszca olarak yazlmtr.
89
TBMM ile tilaf Devletleri arasndaki grmeler, yaklak 3 ay kadar devam etmi ve taraflar arasnda 24 Temmuz 1923te,
svirenin Lozan kasabasndaki Beau-Rivage Palaceta Lozan Bar Antlamas imzalanmtr.
24 Temmuz 1923te I. TBMM tarafndan imzalanm, 23 Austos 1923te II. TBMM tarafndan onaylanmtr.
Bu antlama ile, Sevr Bar Antlamas uluslararas alanda geersiz klnm ve tilaf Devletleri Misk- Millyi kabul etmilerdir.
I. Dnya Savandan sonra imzalanan ve hl yrrlkte olan tek antlamadr.
Yeni Trk Devletinin tam bamszl bu antlama ile tescil edilmitir.
Hatay, Boazlar, stanbuldaki Fener Rum Patrikhanesi ve Ege Adalar konularnda Trkiye lehine karar kmamtr.
Kapitlasyonlar ve aznlklar konusu, Misk- Millye uygun ekilde zlmtr.
Lozan Antlamasnda, en fazla ngilterenin karlar zedelenmitir.
Hibir ekilde zmlenemeyen tek konu Irak Snr (Musul Meselesi) olmutur.
ANTLAMANIN MADDELER;
Snrlar
Bat (Yunan) Snr: Dorudan Lozan Antlamasnda izilen tek snrdr. Meri Nehri snr olarak kabul edilmitir.
Suriye Snr: Fransa ile imzalanan 1921 Ankara Antlamasnn esaslar kabul edilmi, Hatay Misk- Mill dnda yer almtr.
Irak Snr (Musul Meselesi): Lozanda zmlenemeyen tek konudur. Bu sorun, 9 ay iinde zmlenmek zere sonraya
braklmtr.
Boazlar
Boazlarn ynetimi bakan Trk olan uluslararas bir komisyona braklmtr. (Bamszla aykrdr!) Boazlar
Komisyonunda ABD yer almamtr.
Ticaret gemilerinin geii serbest braklm, sava gemilerine ise tonaj ve sre snrlamas getirilmitir.
Trkiyenin, Boazlarn iki yakasnda da asker bulundurmamas karar alnmtr.
Kapitlasyonlar
Her trl adl, mal tm snrlamalar kesin olarak kaldrlmtr. Kapitlasyonlarn kaldrlmas ekonomik bamszlk yolunda
atlm en nemli admlardan biridir.
Trkiye, Lozan Antlamasna bal Ticaret Szlemesiyle 1929 ylna kadar, gmrk tarifelerini deitirme hakkndan
mahrum braklmtr.
Aznlklar
Trkiye snrlar iinde yaayan tm aznlklar Trk vatanda saylm ve bylece aznlk sorunu zlmtr.
Adalar
Bozcaada (Taoz), Gkeada (mroz) ve Tavan adalar Trkiye- ye braklmtr.
Dier Ege adalar Yunanistana braklmtr. Ancak Yunanistann Trkiyeye yakn Ege adalarnda silah bulundurmamas
karar da alnmtr. (Ege Adalarnn Silahszlandrlmas)
Rodos, On ki Ada ve Meis talyaya braklmtr.
Kbrs ve Msrn ynetimi ise ngiltereye braklmtr.
Yabanc Okullar
Trkiyedeki tm yabanc okullar Mill Eitim Bakanlna bal olarak faaliyet gsterecektir.
Bu konu ileride Fransa ile olan ilikilerimizi etkileyecektir.
Sava Tazminat
Yunanistan, Bat Anadoluda yapt tahribat karlnda Bosnaky ve Karaaa tazminat olarak Trkiyeye vermitir.
Osmanl Borlar (D Borlar)
Trkiyenin Osmanldan kalan borlar taksitler halinde demesi kararlatrlmtr. Ayrca Dyn-u Ummiye daresinin
varlna da ksmen son verilmitir. (1954te tamamen kaldrlacaktr.)
Trk Heyeti borlarn denmesi konusunda, demelerin Fransz Frang ve Trk Liras birimleriyle yaplmasn nermitir.
Trkiye, payna den borlarn son taksitini 1954te demitir.
Patrikhane
Fener Rum Patrii tm abalara ramen Trkiye snrlar dna karlamamtr. Ancak Patriin ekmenlik (evrensel) ve
dnyev yetkilerine son verilmitir. (Sadece din ileriyle ilgilenecek.)
Nfus Mbadelesi (Deiimi) Etabli Sorunu
Bat Trakya (skee, Dedeaa, Gmlcine, Dimetoka ve Sofulu) daki Trkler ile stanbul, Gkeada ve Bozcaadada
yaayan Rumlar hari, dier Trk ve Rum ahali karlkl olarak yer deitirecektir. Bu durum Etabli sorununa neden olmutur.
LOZAN BARI ANTLAMASININ NEM VE SONULARI :
tilaf Devletleri, Yeni Trk Devletinin bamszln ve Misak- Milliyi resmen kabul etmitir.
Askeri zaferler bu antlamayla siyasi zafere dnmtr.
lkemiz snrlar o gn iin Irak snr hari belirlenmitir.
Bu baar smrge milletlerini bamszlk iin harekete geirmitir.
Osmanl Devletinin yzyllardr ekonomik geliimini engelleyen kapitlasyonlar kesin olarak kaldrlmtr.
Birok devletler tarafndan imzalanan ve gnmzde hala geerliliini koruyan bir antlamadr.
Osmanl Devletinden kalan asrlk sorunlar ortadan kaldrlmtr.
Kurtulu Savan btnleyen ve tamamlayan diplomatik bir zaferdir.
Hasta Adam ve dou Sorunu gibi kavramlara son verilmitir.
ngilterenin Orta Dou ile ilgili planlarn bozmutur.
DKKAT : Sevr Antlamas ;Trkleri birka vilayete sktrp, egemenlik ve bamszln yok ederken; Lozan Bar
Antlamas ; Trklere zgrl ve ykselme olanaklarn sunmutur.
90
91
Grubunun TPC ile ibirlii yaparak Amerikan Hkmeti zerinde kurduu baskyd. Ayrca Amerikan Hkmeti tm
dnyada uygulad ak kap politikasn da srdrmek niyetindeydi.
TBMM ve Chester Grubu arasnda 29 Nisan 1923 tarihinde imzalanan imtiyaz anlamasnn, Amerikan Hkmetinin projeyi
sahiplenmemesi ve Ankara Hkmetinin srekli olarak projenin uygulanmas iin irketi greve armasna ramen inaatla
ilgili hibir gelime olmamas nedeni ile iptal edildii Trk Hkmeti tarafndan Aralk 1923te irket yetkililerine bildirildi.
Milletler Cemiyeti Konseyi 1925 Aralk aynda ngiltere lehine beklenen karar verdi. Musul 25 yl ngiliz mandas altnda olmak
art ile Iraka kald.
Sonu itibariyle Chester Projesi bir proje olarak kald ve hayata geirilemedi. Projenin hayata geirilmemesinin nedeni baz
kaynaklarda; bu projenin Lozanda Kemalistlerce Amerikan desteini almak Avrupallar zerinde bask yaratmak iin
kullanldktan sonra bir ilevinin kalmamas, baz kaynaklarda Musul Blgesinin ngilizlerin kontrolnde kalacann belli
olmasyla projeye ilginin ve yatrm yapacaklarn geri ekilmesi, baz kaynaklarda ise mevcut ierii ve nitelii ile bu projenin,
Avrupa merkezci modern standardizasyon ynteminin hakim olduu yeni dnemde uygulanmasnn olanaksz olmas olarak
belirtilmektedir.
KAYNAK:http://nukhetisikoglu.blogspot.com.tr
92
93
TRKYE-FRANSA LKLER
Yabanc Okullar Sorunu (1926)
Trkiyenin yabanc okullarda tarih, corafya gibi derslerin Trk retmenler tarafndan okutulmas kararna Fransa ve Papalk
kar kmtr. Trkiye, bu konuda Fransa ile grmeyerek sorunu bir i politika sorunu olarak deerlendirip, bamszlk ve
egemenlik haklarn korumutur
Bu sorun temelde Trkiye ile Fransa arasnda yaanan bir sorundur.
3 Mart 1924te Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile btn okullar Maarif Vekletine balanmtr.
1926 ylnda karlan Maarif Tekilt Kanunu ile de yabanc okullardaki Tarih, Corafya ve Trke derslerinin Trk
retmenler tarafndan okutulmas ve bunlarn Trk mfettilerce denetlenmesi karara balanmtr.
Bata Fransa olmak zere baz Avrupa Devletleri ve Papalk bu karara kar km, bu konu Trk-Fransz ilikilerinin
gerginlemesine yol amtr.
Trkiye, zellikle Fransaya yabanc okullar meselesinin kendi i sorunu olduunu ileri srerek yabanc devletlerle grmeyi
reddetmitir. Bu karar dorultusunda yabanc okullar sorunu Milletler Cemiyetine tanmadan zmlenmitir.
Yabanc Okullar sorununun zlmesi, Yeni Trk Devletinin Lozandan sonra d politikadaki ilk siyas baarsdr.
Adana- Mersin Demiryolu sorunu (1926)
Bir Fransz demiryolu irketine ait olan Adana-Mersin demiryolu nun Trk devleti tarafndan alnmak istemesiyle ortaya
kmtr.
Adana-Mersin demiryolu bir Fransz irketi tarafndan idare ediliyordu. Trkiye bu demiryolunu bamszla aykr olduu
dncesiyle satn almak istemi, bu da Trk-Fransz ilikilerinde soruna yol amtr.
Trkiye, kapitlasyonlarn izlerini silmek ve ekonomik anlamda bamszl salamak iin bu demiryolunu 1929da yaplan bir
antlama ile satn alm ve bylece sorun kkten zlmtr.
D Borlar Sorunu (1929)
Yeni Trk devletinin 1929 bunalmndan dolay, deme gl ekmesinden domutur.
1933de Fransa ile yaplan antlama ile sorun zld. Taksit says artrld, frank olarak denmesi kararlatrld.
Bu sorun da Trkiye ile Fransa arasnda yaanan bir sorundur. Bunun temel sebebi
Osmanl Devletinin en ok Fransaya borlu olmasdr.
Lozan Antlamasnda Osmanl Devletinin borlarnn ne ekilde denecei karara balanmt. Bu balamda, 1928de
Franszlarla bir antlama yaplarak denecek bor miktar ve ekli belirlenmitir. (Taksitler halinde, Frank ve TL cinsinden)
1929 Dnya Ekonomik Buhrannn etkisiyle, Trkiye mill parann korunmas ile ilgili baz nlemler alm, bu nlemler
borlarn denmesinde glk yaratmtr.
Bu dnemde ABD Bakan Hoover bir moratoryum (bor erteleme sistemi) yaymlam ve borlarn denmesini geciktiren bir
sistemi ortaya atmtr.
Hoover Moratoryumundan yararlanan Trkiye de, borlarn denmesinde ek taksitlendirme istemitir. 22 Nisan 1933te
imzalanan antlama ile borlarn denmesi konusunda ek taksitlendirme yaplmas karara balanmtr.
Trkiyenin zerine den borcu demesi 1954 ylna kadar devam etmitir.
Hatay Meselesi
Lozandan arta kalan Osmanl Borlar Meselesinin 1933te yaplan bir antlama ile halledilmesi, Trk-Fransz mnasebetlerinin
dostane bir mahiyet kazanmasna sebep olmutu. 1932-1939 dneminde Trkiye ile Fransa arasnda mnasebetleri etkileyen olay,
Hatay Meselesi (skenderun Sanca) olacaktr.
skenderun Sancak, ekseriyetinin Trk olmas nedeniyle Misak- Mill snrlar iinde idi. Ancak 1921 tarihli Ankara
tilfnamesi Sancakn Trk snrlar dnda braklmasn ngrmt. tilafname, sancaa zel bir stat vermekle birlikte,
blgedeki Trk unsurunun karlarn da gzetmekte idi. Lozan da sancakn bu yaps ayn ekilde teyit edilmitir. Dolaysyla
Sancak, Suriye gibi Fransz mandas altna girmi oluyordu.
Fransann, 9 Eyll 1936da Suriyeye bamszlnn verilmesi ynnde bir antlama yapmas, Suriye snrlar iinde yer alan
sancak meselesinin tekrar gndeme gelmesine yol amtr. nk Sancak da Suriyenin ynetimine girecekti. Bu mesele
1936dan 1939a kadar Trk-Fransz mnasebetlerinde gerginlik yaratacaktr.
Trkiye, 9 Ekim 1936da Fransaya verdii bir notada Suriyeye yapld gibi skenderun Sancana da bamszlk verilmesini
talep etti. Fransa verdii cevab notada konuyu Milletler Cemiyetine havale etmeyi teklif etti. Trkiye bu teklifi kabul etti.
Trkiye, Sancak Meselesine byk nem vermitir. Atatrk bu nemi yle ifade etmektedir;Milletimizi gece gndz megul
eden balca mesele, hakiki sahibi z Trk olan skenderun-Antakya ve havalisinin mukadderatdr. Bunun zerinde,ciddiyet ve
katiyetle durmaya mecburuz.
14-16 Aralk 1936da toplanan Milletler Cemiyeti, Sancak Meselesi iin kiilik gzlemci heyeti tayin etti.20 Ocak 1937de
tekrar toplanan konsey ngilterenin Trk tezini desteklemesi sonucunda Sancakta ayr bir statnn oluturulmasn kararlatrd.
Bu yeni statye gre;skenderun ve Antakya i ilerinde tam bamsz, fakat dilerinde Suriyeye bal kalacak, ayr bir
anayasas olacak, resm dili ise Trke olacakt. Daha sonraki grmelerde resm dil Trke ve Arapa olarak kabul edilmitir.
Sancakn lke btnl Trkiye ve Fransa tarafndan teminat altna alnacakt. Fransa ile 29 Mays 1937de bu teminat
salayan ve Trkiye-Suriye snrn tespit eden bir antlama yaplmtr.
1937 ylnda, yeni sistem Sancak Meselesini tamamen halledememi, birtakm skntlarn meydana gelmesine neden olmutu.
Suriye halk Hataya bamszlk verilmesini protesto etti.
Franszlar ise Sancaktaki Araplar ve dier aznlklar kkrtma yoluna gitti. Milletler Cemiyeti gzetiminde hazrlanan Sancak
anayasasna gre, 1937de seimlerin yaplmas gerekirken blgedeki olumsuzluklar yznden seimler ertelendi. Trkiye,
Sancaktaki Fransz valisi ve memurlarn davranlarnn yaratt gerginlik zerine Hatay snrna 30.000 kiilik bir kuvvet yd.
Avrupann iinde bulunduu gerginliin artmas ve kinci Dnya Savann eiine gelinmesi, Fransay Hatay Meselesinde
Trkiyeye kar daha yumuak bir politika takip etmesine sebep olmutur. 3 Haziran 1938de Trkiye ve Fransa arasnda yaplan
94
asker antlama ile Sancak statsnn korunmas ngrlmtr. Bu antlama gereince Trkiye ve Fransa Sancaka 2500er
kiilik bir kuvvet gndermitir. Asker antlamann imzalanmasndan sonra iki lke arasnda 4 Temmuz 1938de bir dostluk
antlamas daha imzalanarak Sancak Meselesinin hallinde nemli bir adm daha atlacaktr.
Sancakta Austos 1938de yaplan seimlerde,Trk topluluu 40 milletvekilliinden 22sini kazanmtr.
2 Eyll 1938de toplanan Sancak Meclisi, skenderun Sancakna Trke adyla Hatay Devleti ismini vermitir.
Hatay Meselesinin halledilmesinden sonra Trk-Fransz mnasebetleri hzl bir ekilde gelime gstermitir.23 Haziran 1939da
Ankarada iki lke arasnda imzalanan antlama, karlkl yardm ngrd gibi, Hatayn Trkiyeye katlma talebinin
Franszlar tarafndan kabul edilmesine sebep olacaktr.
Nihayet, 29 Haziran 1939da son toplantsn yapan Hatay Meclisi oy birlii ile ana vatana katlmaya karar vermitir.
-Lotus Olaynda La Haye Adalet Divannn Trkiye lehinde karar almasnda, 1 Temmuz 1926da karlan Kabotaj
Kanununun da etkisi vardr.
***Mahmut Esat Bozkurt bu davann kazanlmasnda ba mimardr.
TRKYE-YUNANSTAN LKLER
Nfus Mbadelesi (Deiimi/Etabli) Sorunu
2 Bu sorun Trkiye ile Yunanistan arasnda yaanan bir sorundur.
2 Lozan Antlamasna gre; Trkiyedeki Rumlarla, Yunanistandaki Trkler karlkl olarak yer deitirecekti. (Bat
Trakyadaki Trkler ile stanbuldaki Rumlar hari) Fakat Yunanistan, stanbuldaki Rumlar mbadele kapsam dnda
tutmak ve stanbulda daha fazla Rum brakmak isteyince Etabli Anlamazl ortaya kmtr.
2 Konu Milletler Cemiyetine bal La Haye Adalet Divanna tanm, ancak sorun
2 burada kesin olarak bir zme kavuturulamamtr.
2 Taraflarn, karlkl olarak birbirlerinin mallarna el koymas sonucu savan eiine gelmesi zerine, her iki taraf da bunun
skntlarn dnerek anlama yoluna gitmi ve ilk olarak 1926 Atina Antlamas ile sorunun bir ksm zmlenmitir.
2 Yunan Babakan Venizelos, olas bir savan Yunanistana getirecei skntlar dnerek tutumunu yumuatm ve 10
Haziran 1930da Ankarada iki lke arasnda Ahali Mbadelesi Antlamas imzalanmtr.
2 Bu antlama ile mbadele sorunu zlm, sonrasnda Venizelosun Trkiyeye yapt ziyaretle bu dostluk ilikileri daha da
pekimitir. Nitekim Venizelosun davetli olarak Trkiyeyi ziyaretine karlk, Babakan smet nn de Ekim 1931de
Trkiye Cumhuriyeti adna Yunanistana iade-i ziyaret gerekletirmitir.
2 Nitekim bu dostluk, Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmasnda etkili olmu, 9 ubat 1934te de Balkan Antantnn
imzalanmasna ortam hazrlamtr.
Fener Rum Patrikhanesi Sorunu
Lozan Bar Konferansndan sonra Trkiye ile Yunanistan arasnda kan sorunlardan biri de Patrikhane ile ilgili sorundur.
Trkiye, 1924 ylnda Bapapazla Arapolu
Konstantinin tayin edilmesinden rahatsz olmu ve Arapolu Konstantinin mbadeleye tbi olduunu belirtmitir.
Yunanistann duruma itiraz zerine Muhtelit Mbadele Komisyonu sorunu grm ve Konstantinin mbadeleye tabi
olduuna karar vermitir. Bunun zerine
Yunanistan konuyu Milletler Cemiyeti ve La Haye Adalet Divanna gtrmek istemi, ancak Trkiye bu organlarn bu konuda
yetkisiz olduunu ileri srmtr.
Sorun, Konstantinin 19 Mays 1925te grevden ekilmesiyle zme kavumu ve yerine Vasil Georgiades seilmitir.
Trk-Yunan ilikileri aksamadan ve bozulmadan 1954 ylna kadar srmtr. Nitekim Yunan Babakan Venizelos, 1934 ylnda
Atatrk Nobel Bar dlne aday gstermitir. Ancak dl ngiliz Bakan Handersene verilmitir.
Atatrk gnmzde de dnyann en saygn devlet adamlarndan birisi olarak kabul edilmektedir. 27 Kasm 1978de Birlemi
Milletlere bal UNESCO (Dnya Eitim, Bilim ve Kltr rgt) tarafndan doumunun 100. ylnn tm dnya lkeleri
tarafndan kutlanmas kararlatrlmtr.
Trk-Yunan ilikileri 1954te Kbrs Sorununun ortaya kmas ile bozulmutur.
Trkiye ile Yunanistan arasnda yaanan sorunlar;
Kardak Kayalklar Sorunu
Kara sularnn 6 milden 12 mile karlmas
Kta Sahanl Sorunu
Ege Adalar Sorunu
Balkan Aznlklar Sorunu
Kbrs Sorunu ve Ege Hava Sahas (Fr Hatt) Sorunu gibi sorunlar, Atatrk dneminde ortaya kan gelimeler deildir.
95
TRKYE-TALYA LKLER
ki lke arasnda 1928de Tarafszlk ve Uzlama Antlamas imzalamtr. Ancak talyada Faizmin egemen olmas ve
talyann yaylmac bir politika izlemesi Trktalyan ilikilerini zayflatmtr.
Mill Mcadele dneminde batl devletler arasnda Trkiyeyi igal hareketinden ilk vazgeen devlet talya olmutur. Ancak
1922 ylnda faist Mussolini ynetimine giren talya saldrgan ve smrgeci bir politika izlemeye balam. Trkiye zerindeki
emellerini de tekrar gndeme getirmitir. talyann bu yaylma politikasndaki amac Roma mparatorluunu tekrar
canlandrma hayalinden kaynaklanmaktayd.
Trkiyenin, Musul Meselesini halletmesinden sonra batl devletlerle olan ilikilerinin dzelmeye balad grlr. Bu
dzelmenin etkisiyle talya da Trkiye ile mnasebetlerini yumuatmtr. talyann Arnavutluk zerindeki emellerinden endie
duyan Yugoslavyann 1927 ylnda Fransa,ekoslovakya ve Romanyann oluturduu kk antanta katlmas talya ve
Yugoslavya mnasebetlerinin gerginlemesine sebep olmutur. Ayrca Trk Devletinin gittike kuvvetlenmekte olan durumu
karsnda yaylma politikasnda baarl olamayacan anlayan Mussolini Ankaraya kar bir dostluk politikas takip etmek
zorunda kalmtr.
Gerek Trkiyenin batl devletlerle mnasebetini gelitirme arzusu, gerekse talyann Dou Akdenizde kuvvetli bir ittifak
oluturma abalar iki devlet arasnda 30 Mays 1928 tarihli tarafszlk uzlama ve adli tasfiye antlamasnn imzalanmas ile
sonulanmtr.
1930 Trk-talya Antlamas iki lke arasnda mevcut olan huzursuzluu kaldrm olmasna ramen daha sonraki dnemlerde
mnasebetlerin dostane bir seyir takip ettii sylenemez. zellikle 1936dan itibaren Trk-ngiliz yaknlamas Trk-talyan
mnasebetlerinin zayflamasna sebep olacaktr.
talya ile imzalanan 1928 Antlamasnn iki lke mnasebetlerinde meydana getirdii dostluk bir mddet devam etmitir. 4 Ocak
1932de talya ile Ankarada imzalanan bir antlama ile Meis ve Anadolu sahillerindeki birka kk ada zerindeki ihtilaf
halledilmitir. Bunun yan sra 1928 Antlamasn 5 yl sreyle uzatan ek protokolde taraflar arasndaki dostluun gelimesi
midini dourmutu. Ancak , talyann 1934te Orta ve Yakn Douya yaylma emellerinin ortaya kmas, mnasebetlerin bir
anda bozulmasna yol amtr.
talyann 3 Ekim 1935te Etopyaya saldrmas, Trkiyenin ngiltere ile sk bir i birlii yapmasna neden olmutur. 1936
ylnda talyann on iki aday, zellikle Leros Adasn tahkim etmesi, Trk-talya mnasebetlerinde gerginliin hat safhaya
ulamasna sebep tekil etmitir. Ayrca talya, Trkiyenin talebi ile toplanan Montreux Konferansna katlmamtr.
talya ile yaanan gerginlik bu devletin ; Temmuz 1936da Trkiyeye 1928 Antlamasna bal olduunu bildirmesi ve ngiltere
ile 2 Ocak 1937de Akdeniz konusunda yapt bir antlama yeni bir yaknlamaya sebep olmutur. Trk-ngiliz
yaknlamasndan ekinen talyann ngiltere ile yapt antlama, Trkiye ile olan mnasebetlerinin de dzelmesine yol amtr.
Trk-talyan mnasebetlerinde meydana gelen bu dzelme Hatay Meselesi yznden Fransa ile aras alan Trkiyenin de iine
gelmitir.
2-3 ubat 1937de Tevfik Rt Aras ile Kont Ciano arasnda yaplan Milano grmeleri yeni bir i birlii havas yaratmakla
birlikte talya ortamdan istifade etmek yoluna gitmi ve Trkiyeyi talya-Almanya safna ekmeye almtr.
10-11 Eyll 1937de Avrupa devletlerinin katlmas ile Nyonda gerekleen konferansa Almanya ,talya ve Arnavutluk
katlmamlard. Nyon Konferans, Akdenizde meydana gelen korsanlk olaylarnn nlenmesi iin dzenlenmiti. Bu olaylarda
talyann rol olduu iddia edilmitir. Trkiye, konferansta Fransa ve ngiltereyi desteklemitir.
Trkiyenin bu devrede yava yava statkocu gruba kaymas talyann Trk lkesi zerindeki emellerinden kaynaklanmtr.
nk talyann davranlarnda Trk d politikasn etkileyen nemli talepler mevcuttur.
TRKYE-SSCB LKLER
1923-1930 aras dnemde en sorunsuz ilikiler Sovyet Rusya ile yaanmtr.
Musul sorunu Trkiye ile ngiltereyi kar karya getirmi, Trkiye ile SSCByi ise birbirine yaknlatrmtr. Bu yaknlama
sonucunda 17 Aralk 1925te Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas imzalanmtr.
3 yl sre iin imzalanan bu antlama ile taraflar birbirlerine saldrmayacak, taraflardan birine yneltilen bir asker harekt halinde
dier devlet tarafsz kalacakt.
1923-1930 yllar arasnda Trk-Sovyet ilikileri dostane bir ekilde devam etmekle birlikte Sovyetler Birlii bu tarihten sonra
Trkiyenin dayand tek byk devlet olmaktan yava yava kmaya balamtr.
TRK-ALMAN MNASEBETLER
Birinci Dnya Sava sonrasnda Almanyaya zorla kabul ettirilen Versailles (Versay) Antlamas, bir mddet Almanyann
Avrupa diplomasisinden uzak kalmasna sebep olmutur.1919-1932 yllar arasnda Trk-Alman mnasebetleri normal siyas
temastan teye gememitir.1933 ylnda balayan Nazi iktidaryla birlikte Almanya, siyas ve iktisad nfuzunu arttrmtr.1934
ylndan itibaren Trkiye, Almanya ile sk bir iktisad i birliine girmitir. Almanya,Trkiye zerindeki iktisad nfuzunu
kullanarak Trk-Sovyet ve Trk-ngiliz mnasebetlerinde gerginlik yaratp Trkiyeyi revizyonist guruba ekmeye almtr.
Almanya stratejik nemi haiz Boazlarn kendisi tarafndan uygun grlmeyen bir statye balanaca endiesiyle, Montreux
(Montr) Szlemesine katlmad gibi tasvip etmediini de aklamtr.
Bu tip olumsuzluklarn yan sra Trkiye, Almanya ile olan iktisad i birliinden vazgemeyecektir.1938 ylnda Alman Ticaret
Bakan Funkun Trkiyeyi ziyareti srasnda zerinde mutabakata varlan;Trkiyeye on yl sreyle 150 milyon mark kredi
verilmesini ngren antlama 16 Ocak 1939da Berlinde imzalanmtr. Yine 25 Temmuz 1938de Berlinde iki lkenin
imzalad bir ticaret antlamas ile de Trk-Alman ticar mnasebetlerinin gelitirilmesine allmtr.
Almanya, iktisad gcn kullanarak Trkiyeye kar gerekletirmek istedii politikada baarl olamamtr. talya-Almanya
tehlikesi,Trkiyenin kararn 1939 ylnda kesinletirecek ve antirevizyonist statkocu devletlerin yannda yer almasna yol
aacaktr.
96
Trkiyeye ve Ankaraya ilk resm ziyareti gerekletiren yabanc devlet adam Afgan Kral Amanullah Handr.
Trk-ran arasnda ise, snr uyumazlklarn halletmek ve dostluu pekitirmek iin 22 Nisan 1926da Trk-ran Gvenlik ve
Dostluk Antlamas imzalanmtr.
BARIA KATKI AMALI KURULAN BAZI ULUSLARARASI RGTLENMELER
KK ANTANT (1921)
Dnya Sava'ndan sonra Alman, Macar, Bulgar tehlikesine kar Yugoslavya, Romanya, ekoslovakya lkeleri tarafndan
1921'de kurulmutur. I. Dnya Sava sonrasnda Balkanlarda kurulan ilk nemli ittifaktr. Temel amac, ye lkelerin
gvenliklerini salamaktr.
ekoslovakya Dileri Bakan Dr. Bene nderliinde temelleri atlan Kk Antant (Franszca: Petite Entente) 14 Austos
1920'de nce ekoslovakya ve Yugoslavya arasnda imzalanan ittfakla balad. Bata ittifak ierisinde bulunmayan Romanya,
Balkanlar'da gelien Macar tehlikesiyle yznden 23 Nisan 1921'de ekoslovakya ile bir ittifak imzalad. 7 Haziran 1921'de ise
Romanya, Yugoslavya ile bir ittifak imzalad. Bylece Kk Antant, ikili ittifak anlamalar ile birlikte kurulmu oldu.
Daha sonra Fransa, Kk Antant lkeleri ile yapt ikili anlamalarla bu antant kendisine balad.
Almanyann oluturduu tehdide kar Fransann nclnde Yugoslavya, Yunanistan, ekoslovakya, Belika, Polonya ve
Romanya arasnda imzalanmtr.
Trkiye bu pakta ye deildir.
LOCARNO ANTLAMASI (1925)
5-16 Ekim 1925 tarihleri arasnda, svirenin Locarno kentinde ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Belika, Polonya ve
ekoslovakya arasnda mzakere edilmi, 1 Aralk 1925te de Londrada imzalanmtr.
Anlamazlklarn Milletler Cemiyeti aracl ile zlmesini ngren bu antlamada Trkiye yer almamtr.
Birinci Dnya Sava'n sona erdiren antlamalar ve Milletler Cemiyeti'nin kurulmasna ramen Fransa'nn Almanya'dan
gelebilecek muhtemel tehlikelere kar endieleri devam etti. Bu endienin temel sebebi; Versay Antlamas ve Fransa'nn
Almanya'y ekonomik bakmdan kertmek iin izlemi olduu tamirat borlar sorunu idi. Borlarn tecili konusunda netice
alnamaynca Fransa 1922'de Almanya'nn Rhur sanayi blgesini igal etti. Bu durum, taraflar tekrar sava durumuna getirdi.
Ancak, Amerika ve ngiltere gerginlii gidermek iin araclk teebbsnde bulundular. Sonunda Amerikal Charles G. Daves'in
deme plan, 1924 Austos'unda Londra'da imzalanan bir protokol ile kabul edildi.
Daves Planna gre; Almanya'nn 250 milyon dolardan balamak zere ve artan miktarda yllk taksitler halinde Fransa'ya
deme yapmas kararlatrld. Buna karlk Fransa'da Rhur blgesini boaltmay taahht etti. Daves Plan drt yllk bir deme
sistemini iermekteydi. Bu sebeple 1929 ylnda tamirat borlar tekrar gndeme geldi. Tartmalar tekrar balad ise de, 1930
Ocak'nda Young Plan kabul edildi. Bu plana gre; Almanya'nn ylda 391 milyon olmak zere 22 taksitle 26 milyar Dolar
deme yapmas kararlatrld. Ancak, 1929- 1930 dnya ekonomik buhran demeleri gletirdi. 1932'de yaplan bir toplantda
Almanya'nn toplam 750 milyon Dolar deme yaparak tamirat borlar sorununun sona ermesi kararlatrld. Almanya ve Fransa
arasnda ortaya kan tamirat borlar sorununun uzlamaya dnmesi iki lke arasndaki ilikileri olumlu ynde etkiledi ve bir
97
gvenlik ortam oluturdu. Alman Hkmeti ubat 1925'te Fransa'ya bir nota gndererek karlkl gvenlik pakt
kurulmasn teklif etti. Bunun zerine 5 Ekim 1925'te Fransa, Almanya, ngiltere, talya, Polonya, Belika ve ekoslovakya
arasnda svire'de Locarno'da bir konferans topland. Konferansta hazrlanan antlama esaslar l Aralk 1925'te, Londra'da
imzaland.
BRAND-KELLOG PAKTI (1928)
Fransa, Avrupa'da siyasi anlamada gl olabilmek, dnya barn I. Dnya Sava sonrasnda srdrebilmek amacyla ABD'ye
bar pakt imzalamay teklif etmiti. Her ne kadar ABD Monroe Doktrini erevesinin dna kmak istemese de Dileri
Bakan Kellogg, byle bir pakta scak bakmaktayd. Nitekim Fransa'nn ''Sava bir ulusal politika aleti olmaktan karma''
teklifine karlk, ABD; bu taahhdn tm dnyaca imzalanacak ok tarafl bir anlamada yer almas gerektiini belirtmiti.
Briand-Kellog Pakt'nn temel amalar u ekilde sralanabilir:
Sava devletlerin ulusal politikalarna alet edilmemelidir.
Savunmaya dayanmayan sava, kanun ddr.
Anlamazlklarn zmlenmesinin sava ile deil bar yoluyla mmkn olaca kabul edilmelidir.
27 Austos 1928 tarihinde ABD Dileri Bakan Frank B. Kellog ile Fransa Dileri Bakan Aristide Briand nclnde
imzalanan ve savan siyaset arac olarak kullanlmasndan vazgeilmesi ve bar politikalarn esas alnmas ilkesine dayanan
bir antlamadr.
1929da yrrle giren bu pakta, bar tavrnn bir gerei olarak Trkiye de ye olmutur.
LTVNOV PROTOKOL (1929)
SSCB'nin 1929'da Trkiye'nin de aralarnda bulunduu snr komular ile imzalad protokoldr. Savaa kar olan, bar iin
allmas amac tayan protokol Briand-Kellog Pakt'nn yrrle girmesinde etkili oldu. Litvinov Pakt, 9 ubat 1929'da
SSCB, Romanya, Polonya, Letonya, Estonya tarafndan imzaland. Daha sonra Trkiye, ran ve Litvanya da bu barl
giriime imza att.
Sovyetler, Briand-Kellog Pakt'nn kendilerine kar kurulmu bir pakt olduunu zannediyorlard. Fakat Fransa'nn Sovyetleri
pakta davet etmesi bu dnceyi deitirdi. Bundan sonra Sovyetler de Briand-Kellog Pakt'na ye kabul edildi. Hatta bu paktn
silahszlanmaya gereken nemi vermediini belirterek bu konuda almalar yapt. Bylece Litvinov Protokol ortaya kt.
Sonu olarak Litvinov Protokol, Briand-Kellog adl barl pakt destekleyici bir nitelikle kuruldu.
9 ubat 1929 tarihinde Sovyet Rusyann hazrlad ve uluslararas sorunlarn zmnde bar politikalarn esas alnmas ve
silahszlanmann salanmas gibi ilkelere dayanan zel bir protokoldr.
Trkiye, bara katk salamak iin hazrlanan bu protokol 1929da onaylamtr.
Konferansna da katlmtr.
TRKYENN MLLETLER CEMYETNE YEL (18 TEMMUZ 1932)
Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam), I. Dnya Savandan sonra dnya barnn devamn salamak ve uluslararas
anlamazlklar zmek amacyla kurulmutu.
Bu dneme kadar dnya bar iin baz rgtlere katlan Trkiyenin de bu uluslararas tekilta katlmas gndeme geldiinde,
Mustafa Kemal bunun Trkiyenin bavurusuyla deil, ancak Milletler Cemiyetinin daveti ile olabileceini belirterek bu konuda
da dik bir duru sergilemitir.
6 Temmuz 1932 tarihinde spanyann teklifi ve Yunanistann destei ile Milletler Cemiyeti tarafndan davet edilen Trkiye, 18
Temmuz 1932de bu cemiyete ye olmutur.
Trkiyenin Milletler Cemiyetindeki ilk temsilcisi Cemal Hsn Taraydr.
Trkiyenin, gerek bar srecine katk yapmak gerekse kendi gvenliini salamak amacyla Milletler Cemiyetine ye olmas,
d politikada Boazlar Meselesinin de Trkiye lehinde zlmesinde etkili olmutur.
Milletler Cemiyeti, Trkiye Cumhuriyetinin ye olduu ilk uluslararas rgttr.
BALKAN ANTANTI (9 UBAT 1934)
II. Dnya Sava ncesinde, talya ve Almanyann yaylmac politika izlemeleri ve silahlanmaya hz vermeleri zerine, Balkan
devletlerinin snrlarn gvence altna almak iin oluturduklar topluluktur.
Balkan Antantnn imzalanmasna, Trkiye ile Yunanistan arasnda yaanan Nfus Mbadelesi sorununun 1930da zlmesi
zemin hazrlamtr.
Balkan Antant; Trkiye (Dileri Bakan Tevfik Rt Aras), Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda imzalanmtr.
Bunu u ekilde kodlamak mmkndr: T a Y Y a R
Balkan Antantna Bulgaristan ve Arnavutluk katlmamtr. nk;
Bulgaristan Ege Denizine inmek ve Romanyadan Dobrucay almak istiyordu.
Arnavutluk ise talyann etkisinde kalmt ve talyadan ekiniyordu.
9 ubat 1934te Atinada gerekletirilen bu uzlamaya gre; bu lkeler birbirlerinin snrlarn koruyacak aralarnda gizli
antlama yapmayacaklar ve birbirlerinin varlna sayg gstereceklerdi.
MONTR (MONTREUX) BOAZLAR SZLEMES (20 TEMMUZ 1936)
Boazlarn ynetimi Lozan Antlamasna gre Trklerin bakanlndaki bir komisyona braklmt. Boazlar meselesi,
Lozanda Misk- Milliye uygun olarak zlm olsa da, uluslararas bir Boazlar Komisyonunun varl Trkiyenin Boazlar
zerindeki egemenliini zedelemekteydi.
Ayrca dnya barn tehdit eden yaylmac politikalar (rn: talyann Habeistana saldrmas, Almanyann Ren Blgesine
asker sevk etmesi ve Japonyann Manuryaya saldrmas gibi) ve ar silahlanma Trkiyeyi olduka rahatsz etmitir.
98
Yaanan bu gelimeler zerine Trkiye, Boazlarda gvenlii salamak amacyla 17 Nisan 1935te Milletler Cemiyetine
bavurmu ve Boazlarda asker bulundurma hakk istemitir.
zellikle Sovyet Rusya ve ngiltere bu dnemde Trkiyenin Boazlarla ilgili dncelerine destek vermitir.
Trkiyenin Boazlar konusundaki bu isteklerinin balca sebepleri unlardr;
Boazlarn silahsz olmas (ulusal gvenliin tehlike altna girmesi)
Milletler Cemiyetinin, gvenlik konusunda verdii garantinin yetersiz olmas
talya ve Almanyann yaylmac politikalar
Trkiyenin bu istei karsnda, Trkiye, ngiltere, Fransa, SSCB, talya (2 yl sonra), Japonya, Yunanistan, Romanya, Belika,
Portekiz, Bulgaristan ve Yugoslavyann katlmlaryla, 22 Haziran 1936da svirenin Montreux kentinde bir konferans
dzenlenmi ve 20 Temmuz 1936da Montr Boazlar Szlemesi imzalanmtr.
Yaplan bu szlemeye gre;
Boazlar Komisyonu kaldrlarak Boazlarn ynetimi tamamen Trkiyeye verilecektir.
Boazlar kesin olarak Trk egemenlii altnda olacaktr.
Trkiye Boazlarn her iki tarafn silahlandrabilecektir.
Bar zamannda ticaret gemileri rahata geebilecektir.
Sava zamannda boazlar kapatlacak ve sava gemilerinin geii belli artlara gre olacaktr.
Montr (Montreux) Boazlar Szlemesi ile mill hkimiyeti snrlandran engellerden biri daha ortadan kaldrlm, bir anlamda
bamszlk dncesi gelimitir.
Atatrk, Montr Boazlar Szlemesi ile ilgili olarak; Tarihte birok defa tartma ve ihtiras sebebi olan Boazlar, artk tam
anlam ile Trk egemenlii altnda, yalnz ticaret ve dostluk ilikilerinin ulam yolu hline gelmitir. demitir.
Bu szleme sonrasnda Rusya ile ilikiler bozulurken, ngiltere ile ilikilerde yaknlama olmutur.
99
100
Razgrad Olay, Atatrk dneminde Bulgaristann Razgrad kasabasndaki Trk mezarlnn tahrip edilmesi olay
(17 Nisan 1933). Bulgaristanda Trklerin yaad Razgrad kasabasndaki Trk mezarl, Rodna Zatita (Vatan
Savunmas) adl bir rgte bal Bulgarlar tarafndan 17 Nisan 1933 gn tahrip edildi.
Olayn Trkiyede duyulmas zerine harekete geen stanbul genlii, Mill Trk Talebe Birlii nclnde dzenleyecei
protesto mitingi iin hazrlklara baladysa da miting iin yaplan bavuru, resm makamlarca kabul edilmedi. Bunun zerine
ounluunu Drlfnun rencilerinin oluturduu genler, Bulgar Konsolosluunun nnde toplandlar (20 Nisan 1933).
Toplulukta Mill Trk Talebe Birlii Bakan Tevfik (leri), Cihad (Baban), Lebib (Yurtolu) da bulunuyordu. Konsolosluk
nnde yaplan konumalardan sonra genler, Ferikydeki Bulgar mezarlna yryerek bir elenk braktlar. Olaya ad karan
80 renciden tutuklanan 23, yarglamalar srerken kan genel aftan yararlanp serbest brakld.
stanbulda bata Milli Trk Talebe Birliinin tertip ettii byk bir protesto gsterisi dzenledi. rencilerin stanbuldaki
Bulgar mezarlna elenk koyarak balatt gsteri daha sonra byd.
Olaylar 2 gn srd, birok renci gzaltna alnd. Basn rencilerin arkasnda yer alan yazlar yazdysa da MTTB kapatld.
iftiyi Topraklandrma Kanunu ile ilgili grmeler devam ederken, CHPden Adnan Menderes, Refik Koraltan, Fuat
Kprl ve Cell Bayar tarafndan Drtl Takrir ad ile bir nerge verilmitir.
1945te Trkiye, II. Dnya Savann sonlarna doru Almanya ve Japonyaya simgesel (gstermelik) olarak sava iln etmi,
bunun sonucunda Birlemi Milletlere kurucu ye olarak katlmtr. (Trkiye II. Dnya Savana fiilen katlmamtr.)
18 Temmuz 1945te Nuri Demira tarafndan Mill Kalknma Partisi kurulmu ve ilk kez Atatrkn isteyip de gremedii ok
partili hayata gei sreci balamtr.
101
1946da ift dereceli seim sisteminden tek dereceli seim sistemine geilmitir.
1946da Cumhuriyet dneminin ilk ok partili seimleri yaplmtr.
Ayrca 1946da Mill Ktphane faaliyete gemitir.
nn "Milli Sef" (26 Aralik 1938); CHP Olaganst Kurultayi'nda smet nn'ye "Deimez Genel Baskan" nvan verildi.
Ayrca "Milli Sef" olarak anld.
Hatay Trkiye'de (7 Temmuz 1939); Daha nce Trkiye'ye katlma karar alan Hatay Devleti, fiilen Trkiye'nin ili oldu.
Trk-Alman Pakt (18 Haziran 1941); Trk-Alman saldrmazlk pakt imzaland.
Refah Faciasi (23 Haziran 1941); 2. Dnya Sava balamadan Ingiltere'ye siparis edilen 4 denizalt ve 4 muhripi teslim almak
iin yola kan Refah Silebi batrld. Mersin Limanindan Msr'n skenderiye Limanna giderken gece vakti atlan bir torpido
sonucu gemi sulara gmld. Gemide yaklak 150 kadar mrettebat bulunmaktayd.
Varlik Vergisi (11 Kasim 1941); zellikle gayrimslm ticaret erbabn hedefleyen "varlk vergisi" kanunu kartld. Uygulama
1,5 yl srd. deme yapmayanlar alma kamplarna gnderildi.
Von Papen'e Suikast(1942); Almanya'nin Trkiye Bykelisi Von Papen'e Ankara'da bir suikast girisiminde bulunuldu.
Atlay Denizalts (14 Temmuz 1942); Atilay denizaltmz batt. 90 denizciyi kaybettik.
Roosevelt-nn-Churchill bulusmas (7 Aralik 1943); Amerikan baskan Roosevelt, ngiltere basbakan Churchill ve
Trkiye'yi temsilen Ismet nn Kahire'de bulustular. 2. Dnya Savann gidisat zerine konutular.
Irk-Turanc Davasi (7 Eyll 1944); Aralarinda Reha Ouz Trkkan, Fethi Tevetoglu, Nihal Atsz, Zeki Velidi Togan ve
Alpaslan Trke gibi isimlerin bulundugu "Irk -Turanclar Davas" basladi.
Almanya'ya sava (23 Subat 1945); Trkiye Almanya'ya kat zerinde sava ilan etti.
Tan Olayi (4 Aralik 1945); Dnemin en tannm ve sol eilimli gazetelerinden "Tan" gazetesi ve matbaas kkrtma sonucu
grencilerce basld. Gazete ve matbaa tahrip edildi.
Missouri Istanbul'da (5 Nisan 1946); ABD Donanmasna ait Missouri savas gemisi stanbul'a geldi. Gemi, Amerika'da len
elimiz Mnir Ertegn'n tabutunu tayordu. Bu ziyaret basit bir ziyaret olmayp, Trk-ABD iliskileri iin jest olarak algland.
lk ok Partili Seimler (21 Temmuz 1946); Cumhuriyet tarihinin ilk muhalefet partili seimi yapld. CHP 396, DP 61
milletvekili kard.
ABD Yardimi (12 Mart 1947); Cumhuriyet tarihi iinde ilk ABD yardm gndeme geldi. Bylelikle daha sonra ABD ile
gelisecek iliskilerin temeli o gnlerde atld.
Trkiye Avrupa Konseyinde (5 Mayis 1949); Trkiye Avrupa Konseyine katld.
Muglal Davas (2 Mart 1950); Orgeneral Mustafa Muglal idama mahkum oldu. Cezas sonra mebbete evrildi. Karara
gereke olan olay Van'n zalp ilesinde 33 kylnn ldrlmesiydi.
DP ktidar ve Seimler (14 Mayis 1950); O gne kadarki CHP'nin tek parti iktidarna seimler yoluyla son verildi. "Yeter, sz
milletindir!" iaryla yola ikan Demokrat Parti 14 Mays'taki seimlerde 396 milletvekili kartarak tek bana iktidar
oldu. CHP 68 milletvekili kartabildi. Celal Bayar Cumhurbaskan, Adnan Menderes Basbakan oldu. Bylelikle yeni bir
dnem balyordu.
Arapa Ezan okunmas (16 Haziran 1950); DP iktidarnn ilk icraatlarndan birisi Trke okunan ezann tekrar Arapa
okunmasini saglamak oldu.
Trk Tugay Kore'de (17 Ekim 1950); Meclise danslmadan ABD ile kurulan iliskiler neticesi ilk Trk Tugay Kore'ye
gnderildi.
II. DNYA SAVAI DNEMNDE TRK DI POLTKASI (1939-1945)
1939-1945 yllar arasnda 6 yl sren II. Dnya Sava; Mihver Devletler (Almanya, talya ve Japonya) ile Mttefik Devletler
(ngiltere, Fransa, Sovyet Rusya ve ABD) arasnda olmutur.
Trkiye II. Dnya Savana fiilen katlmamtr. Ancak sava boyunca izledii yanszlk siyasetinde zaman zaman byk
basklara maruz kalmtr.
Trkiye 1939da sava olaslnn iyice artmas zerine toprak btnln korumaya ynelik ittifak anlamalar salamak
amacyla baz giriimlerde bulunmutur.
lk grmeler sonucu Trkiyenin 12 Mays 1939da ngiltereyle, 23 Haziranda da Fransayla Bar Cephesi iinde yer
aldn aklayan ortak bildiriler yaymlanmtr. Ancak SSCB ile yaplan grmelerden bir sonu alnamamtr.
Bunun zerine 19 Ekim 1939da Ankarada Trkiye-ngiltere-Fransa ttifak Anlamas imzaland. Anlamaya gre Trkiye
bir Avrupa devletinin saldrsna urarsa ngiltere ve Fransa yardmda bulunacak, buna karlk Avrupada kacak bir sava
Akdenize yaylrsa Trkiyede ngiltere ve Fransaya yardmda bulunacakt.
10 Haziran 1940ta talyann da katlmasyla sava Akdenize yaylnca Trkiyenin 1939 Ankara Anlamasyla stlendii
ykmllkler gndeme gelmitir. Ancak Fransann ksa bir sre sonra teslim olmas, ngilterenin de bu konuda srarl
davranmamas Trkiyeyi savatan uzak tutmutur.
1941 ylnda SSCBye saldrmaya hazrlanan Almanya, gney kanadn gvenceye almak amacyla Trkiyeye bir saldrmazlk
anlamas nermi, Trkiye de bunu hemen kabul etmitir. 18 Haziran 1941de imzalanan bu anlama Trkiyenin sava d
kalma siyasetinde yeni bir aama olmutur.
Bunu 10 Austos 1941de SSCB ile ngilterenin ortak notas izlemitir. Savan iyice younlat bu dnemde her iki lke
Trkiyenin toprak btnlne saygl olduklarn bildirmilerdir. Buna karlk Trkiyeden 1936 Montr (Montreux)
Boazlar Szlemesini tam olarak uygulayarak stanbul ve anakkale Boazlarn sava gemilerine kapal tutulmasn
istemilerdir.
102
Trkiye, II. Dnya Savana fiil olarak katlmamsa da, bu dnemde savaan lkelere silah yapmnda kullanlan krom
madenini satmtr.
II. DNYA SAVAI SONRASINDA YAANAN GELMELER
TRKYEDE OK PARTL HAYATA GE
ok partili hayata gei srecinde kurulan ilk parti, 18 Temmuz 1945te Nuri Demira tarafndan kurulan Mill Kalknma
Partisidir.
7 Haziran 1945te ise CHP Milletvekilleri Adnan Menderes, Refik Koraltan, Fuat Kprl ve Cell Bayar tarafndan partiye
Drtl Takrir ad verilen nerge verilmi, bu yzden partiden ihra edilmilerdir.
Partiden ihra edilen bu milletvekilleri 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi kurmulardr. 21 Temmuz 1946 tarihinde yaplan
seimlerle de, ilk kez ok partili dneme geilmitir.
1946da ift dereceli seim sisteminden tek dereceli seim sistemine geilmitir.
Trk siyas tarihinin ilk ok partili seimi olan 1946 seimlerinde, Demokrat Parti 61 milletvekili ile Meclise girmitir.
Trk siyas tarihinde 1946 seimleri aibeli (pheli) seimler olarak bilinmektedir. Bunun sebebi seimlerde ak oy, gizli
saym ilkesinin uygulanmasdr.
Trk siyas tarihinin ilk demokratik seimi olarak kabul edilen 1950 seimlerinde ise ilk kez gizli oy, ak saym ilkesi
uygulanm, yaplan seimler sonucunda da Demokrat Parti iktidara gelmitir.
4 yllk bir sreyi kapsayan Marshall Yardm erevesinde, aralarnda Trkiyenin de olduu 16 Avrupa lkesine toplam 11.4
milyar dolar yardm yaplmtr.
103
104
105
TRK NKILABI
Atatrkln Temel zellikleri
Esaslar Mustafa Kemal Atatrk tarafndan belirlenen; Trk milliyetiliine bal, belirli bir grubun desteine dayanmayan;
ayrca Trk milletinin tam bamsz birdevlet olmasn, mill egemenlie dayal bir ynetimin benimsenmesini, geri kalm
safsata ve batl inanlardan g alan kurumlarn yerine, akla ve bilime dayanan kurumlar getirmeyi ama edinen ve Atatrkn
devlet, ekonomi ve fikir hayatna ilikin dnce ilkelerine Atatrklk denir.
Atatrk Dnce Sistemi; Trk milletinin ihtiyalarndan doan, Trk milletinin sorunlarna zm nerileri getiren,
adalamay hedef alan, akl ve bilimi temel hareket noktas olarak gren bir dnce sistemidir.
Atatrk lkelerinin Temel Amalar
Atatrk ilkelerinin balca amalar; Trk milletinin huzur ve mutluluunu salamak, Trk kltrn ada medeniyetler
seviyesinin zerine karmak, uygar ve meden bir toplum yaratmak, mill birlik ve beraberlik iinde gl bir Trkiye meydana
getirmektir.
Atatrke gre; ada uygarla ulama yolunda, her engeli amak gereklidir.
Atatrk,milletimizin kalknmasnn ancak bu yolla olacan dnmektedir.
Bu sebeple Atatrk nklaplar, a yakalamak ve ilerlemek eklinde zetlenebilir.
Trk toplumunu , akln,mantn,bilimin ve tekniin verileri dorultusunda an gerektirdii , ada bat uygarl
seviyesine karmaktr.
Mustafa Kemal almalarn 1923 1938 dneminde genelde bu alanda odaklatrmtr.
ATATRK LKELER
CUMHURYETLK
Cumhuriyetilik ulus egemenlii temeline dayanr.
Demokrasilerde en iyi ynetim biimidir.
En nemli unsur seimdir.
Halkn, setii temsilciler aracl ile kendini ynetmesidir. (Demokrasi)
Deimez ynetim biimi olduu iin temel ilkelerin bana konulmutur.
En nemli zellik dnce ve ifade zgrldr.
Cumhuriyetiliin temel sonular Milliyetilik ve Halklk ilkeleridir.
1. Anahtar Kelimeler
Ulusal (Mill) egemenl
TrklkTrkecilik
Mill di
yoktur.
mmeti anlay yoktur
Milliyetilik Dorultusunda Yaplan nklplar
TBMMnin Almas (23 Nisan 1920)
Misak- Millnin Kabul (28 Ocak 1920)
stikll Marnn Kabul (12 Mart 1921)
Kapitlasyonlarn Kaldrlmas (1923) ***
106
HALKILIK
Toplumu oluturan bireyler arasndaki ayrcalklarn kaldrlmasdr.
Halk arasnda din, dil, rk farkll olmakszn herkesin eit olmasdr.
Toplumun refah seviyesini ykseltmeyi hedefler.
Halklk ilkesine gre toplumun geliimi i blm ve dayanmaya baldr.
Halklk her trl snf farklln reddeder.
bar ve sosyal adaleti salamay amalar.
Cumhuriyetilik ve Milliyetilik ilkelerinin sonucu olarak domutur.
1. Anahtar Kelimeler
107
devlete ait!)
engellenmez.
Devletilik Dorultusunda Yaplan nklplar
Tarm alanndaki destekleyici almalar (makineleme ve kredi destei)
Yabanc iletmelerin satn alnmas ve kamulatrlmas
Trk tarmna nclk eden Atatrk Orman iftliinin kurulmas (1925)
Devletin eitim, salk, gvenlik yatrmlarnda bulunmas
Devletin banka kurmas ( Bankas hari; Etibank, Smerbank, Denizbank vb.)
ie Cam, Karabk Demir-elik fabrikalar gibi yatrmlarn yaplmas
Devletin bankalar ve kredi kooperatiflerini denetimine almas
I. Be Yllk Kalknma Plan (1933) (1934te uygulamaya konulmutur.)
Kamu ktisad Teebbslerinin gerekletirilmesi
Maden Tetkik ve Arama Enstitsnn (MTA) kurulmas (1935)
NKILPILIK
Toplumun eski dzeninin yerine yeni ve ada bir dzen getirilmesidir.
Bu yeni ve ada dzen kkl deiiklikler yaplarak gerekleir.
Deien artlara gre kendini yenileyen, hareketli bir yapya sahiptir.
aa ayak uydurmak, gelimeleri takip etmek ve uygar medeniyetler seviyesinin de stne kabilmek bu ilkenin temel
amalardr.
Akln ve bilimin yol gstericiliinde adalamay srdrmektir.
Duraan (hareketsiz) deil, srekli dinamik olmay gerektirir.
nklplk, Atatrk ilkelerinin tmn bnyesinde toplamtr.
Anahtar Kelimeler
TEMEL LKELER
Cumhuriyetilik - Halklk
Milliyetilik
Milliyetilik - Halklk
Milliyetilik - Halklk
Laiklik - nklplk
nklplk - Laiklik
Btn lkeler
108
109
110
Mustafa Kemal, toplantda gazetecilerin sorularna verdii cevaplarda; Osmanlnn sava politikasna, ulusal bamszlk
mcadelesine, mcadele srasnda karlalan sorun ve zmlere, o dneme kadar yaplan almalara ve ileride yaplmas
gerekenlere ayrntlaryla deinmitir.
111
Ankara, 13 Ekim 1923te bakent olarak iln edilmiti. Cumhuriyetin iln ile birlikte yaplan deiiklikle Ankarann bakent
olduu anayasaya eklenmitir.
112
Trk kadnnn ilk kez siyas hakkn kulland 1930 yerel seimlerine Cumhuriyet Halk Frkas ve Serbest Cumhuriyet
Frkas katlm, toplam 502 seim blgesinden 471inde Cumhuriyet Halk Frkas, 31inde Serbest Cumhuriyet Frkas
kazanmtr.
1930 yerel seimleri Trk siyas tarihinde ok partili hayata gei ve demokratikleme srecinde nemli bir yere sahiptir.
4. 1931 Genel Seimleri
Mustafa Kemal Serbest Cumhuriyet Frkasnn kendini feshetmesinden sonra geni bir yurt gezisine km, gezi sonras edindii
bilgiler dorultusunda seimlere ilikin CHP asndan nemli kararlar almtr.
Bu kararlar neticesinde, 1931 genel seimlerinde CHP 22 ilde 30 milletvekillii iin aday gstermemi, buralarda bamszlarn
seilmesi iin onlara frsat tanmtr. Ancak bu adaylardan laik, cumhuriyeti ve milliyeti olmalar istenmitir.
25 Nisan 1931de yaplan milletvekili seimlerinde CHPden 287 aday, bamszlardan ise ancak 20si seilebilmitir. 1931 yl
seimleri sonucunda oluan TBMM, 4 Mays 1931-23 Aralk 1934 tarihleri arasnda 3 yl 9 ay 13 gn ak kalmtr.
5. 1933 Muhtarlk Seimleri
TBMM tarafndan karlan 26 Ekim 1933 tarih ve 2349 sayl kanunla Trk kadnna ky ihtiyar heyetlerine ve muhtarla
seilme hakk verilmitir.
Bu kanun erevesinde ilk muhtarlk seimi, 12 Kasm 1933 tarihinde Aydnn ine ilesine bal Karpuzlu Bucann
Demirci Dere Kynde yaplm ve seimi 500 oy alan Glkz rbl Hanm (Gl Esin) kazanmtr.
Cumhuriyet Halk Frkas Genel Sekreteri Recep Peker Gl Hanm ektii telgrafta; Trkiyenin ilk kadn muhtar olmak
byk bir ereftir. Kutlu olsun. Sizin ve ayn vazifeleri
alacak kz kardelerimizin Trk kadnnn stnl hakkndaki davamza hak kazandracak rnekler vereceklerine phe
yoktur. eklinde tebrik etmitir.
Trkiye Cumhuriyetinin ilk kadn muhtar seilen Gl Esin, ok nemli hizmetlerde bulunmutur. Kumar yasaklamak, kz
karma olaylarn nlemek, evlilik yapacak genlerin yannda olmak bunlar arasndadr.
6. 1935 Genel Seimleri
Seimden nce 4 Aralk 1934te smet nn ve 191 arkada TBMMye ortak bir nerge vererek seim kanununda baz
maddelerin deitirilmesini istemilerdir. Bu dorultuda seim kanunundaki baz maddeleri deitiren dzenleme sonucunda 5
Aralk 1934te kadnlara ilk kez milletvekili seme ve seilme hakk verilmitir.
Ayn yasa ile semen ya 18den 22ye karlm, ayrca milletvekillerine saylav, meclise ise kamutay ad verilmitir.
8 ubat 1935te yaplan seimlerde 383 erkek, 17 kadn milletvekili seilmitir. Ancak 1936 yl balarnda, boalan
milletvekillikleri iin yaplan ara seimde ankr Milletvekili seilen emekli retmen Hatice zgenel ile bu say 18e
kmtr.
1935 yl seimlerinin bir dier zellii de ilk kez aznlklardan milletvekili seilmi olmasdr. Seim sonucuna gre,
bamszlara ayrlan kontenjandan 4n aznlk milletvekilleri kazanm ve gayr-i mslim yurttalar ilk kez Meclise
girmilerdir.
57 seim evresinde yaplan 1935 seimleri sonras toplam 399 milletvekilinin katlmyla alan TBMM, 1 Mart 1935-27 Ocak
1939 tarihleri arasnda 4 yl, 1 ay, 18 gn gibi tek parti dneminin en uzun mrl meclisi olmutur.
7. 1939 Genel Seimleri
26 Mart 1939da yaplan bu seimlerin 420sini CHP, 4n bamsz milletvekilleri kazanmtr. Toplam 424 milletvekilinin
girdii TBMM, 3 Nisan 1939-15 Ocak 1943 tarihleri arasnda alm, Hatayn Trkiyeye katlmas zerine Hatay temsilen 5
milletvekilinin daha katlmyla milletvekili says 429 olmutur.
Bu seimlerde ne kan farkllk seim sonras oluan TBMMde CHP milletvekilleri iinden CHP tarafndan belirlenen
Mstakil Grup uygulamasna geilmesidir.
Mstakil Grup, Cumhuriyet Halk Partisinin 29 Mays-3 Haziran 1939 tarihleri arasnda toplanan V. Byk Kurultaynda
benimsedii tzk gerei, hkmet ve parti almalarn denetlemek iin parti bnyesinde oluturulan bir gruptur. 21 kiilik bu
Mstakil Grubun bakan da, CHPnin de bakan olan smet nndr.
HUKUK ALANINDA YAPILAN NKILPLAR
113
1928de Cumhurbakan ve milletvekillerinin yemin ekli deitirilmi ve yemin metni iindeki din terimler kaldrlmtr.
(Vallahi yerine Namusum zerine ant ierim eklinde)
114
Meden Kanunun kabul ile sosyal yaamda kadn-erkek eitlii salanm, ancak kadnlara herhangi bir siyas hak verilmemiti.
Bu yzden siyas yaamda kadnlara da eitli haklar verilerek, onlarn ynetime katlmalar ve bylece ulusal egemenlik
anlaynn tam olarak yerlemesi amalanmtr.
Belediye seimlerinde seme ve seilme hakk
Kadnlarn belediye seimlerinde seme ve aday olma hakk 3 Nisan 1930'da Belediye Kanunu'nun kabul edilmesiyle tannd.
Kadnlarn katld ilk belediye seimleri
Kadnlar siyasal haklarn ilk kez 1930 ylndaki Belediye seimlerinde kullandlar. Seimler, Eyll bandan Ekimin 20sine
kadar srd. ehir meclislerine girebilen kadnlar arasnda zmir seimlerinde Cumhuriyet Halk Frkas (CHF)nn iki kadn aday
olan Hasane Nalan ve Benal Nevzat Hanmlar ile, stanbul seimlerinde CHF aday olan Rana Sani Yaver (Eminn), Seniye
smail Hanm (Beykoz), Aye Remzi Hanm (Beyolu), Nakiye (Beyolu), Latife Bekir (Beyolu) Hanmlar vardr.
Ky muhtar seme ve seilme hakk
Ky Kanunu'nun 20. Maddesinin deitirilmesine dair 26 Ekim 1933 tarihli ve 2329 sayl kanunun karlmasyla; kadnlarn ky
muhtar ve heyetlerine seilme hakk tannd.
lk kadn muhtarn seimi
Aydn'n ine ilesine bal Demirdere kynde (Bugnk Karpuzlu ilesi) yaklak 500 oy alarak seimi kazanan Gl Esin,
Trkiye Cumhuriyetinin ilk kadn muhtar oldu.
Milletvekili seme ve seilme hakk
Trkiyedeki kadnlar milletvekili olabilmek iin ilk adm 1923te atmlard. Bu adm, kadnlarn 1923 ylnda Nezihe Muhiddin
nderliinde ilk kadn partisi Kadnlar Halk Frkasn kurma isteidir. Fakat 1909 Seim Kanunu sebebiyle bu parti kurma
giriimi, Kadnlar Halk Frkasnn Trk Kadnlar Birlii adl dernee dnmesi ile sonulanmt.
1924 anayasas hazrlanrken kadnlarn milletvekili seme ve seilme hakkna sahip olmas gndeme geldi ancak TBMM genel
kurulunda bu haklarn yalnzca erkeklere tannmas fikri ar bastndan kadnlar siyasal haklar salayamadlar.
Gerekli yasal deiiklik 1934 ylnda Babakan smet nn ve 191 milletvekilinin sunduu Anayasa ve Seim Kanununda
deiiklik yaplmasn ngren yasa nerisi sonucu gerekleti. neri, 5 Aralk 1934te Mecliste grld. Yaplan oylamada,
317 yeli Meclis'te, oylamaya katlan 258 milletvekilinin tamamnn oyuyla deiiklik nerisi kabul edildi. Anayasann 10. ve 11.
Maddeleri deitirilerek her kadna 22 yanda seme, 30 yanda seilme hakk verildi. Bu anayasa deiiklikleri erevesinde
ntibah- Mebusan Kanunu (Milletvekili Seimi Kanunu)nda 11 Aralk 1934de yaplan deiiklikler sonucu anayasada tannan
haklar seim kanunuyla da dzenlendi.
Yasann kmasnn ardndan 7 Aralk 1934te, Trk Kadnlar Birlii stanbulda Beyazt Meydannda byk bir kutlama mitingi
ve Beyazttan Taksime bir yry dzenledi.
Kadnlarn katld ilk genel seimler
Kadnlarn katld ilk genel seimleri, 8 ubat 1935 ylnda yaplan TBMM 5. dnem seimleridir. Bu seimlerde 17 kadn
milletvekili T.B.M.Mye girdi. 1936 yl banda boalan milletvekillikleri iin yaplan ara seimnde emekli retmen Hatice
zgenelin ankr milletvekili olarak seilmesiyle meclisteki kadn milletvekili says 18e kt
ETM VE KLTR ALANINDA YAPILAN NKILPLAR
Tevhid-i Tedrisat Kanunu 3 Mart 1924
Medreselerin Kapatlmas 11 Mart 1924
Maarif Tekilt Hakknda Kanun 2 Mart 1926
Yeni Trk Harflerinin Kabul 1 Kasm 1928
Millet Mekteplerinin Almas 24 Kasm 1928
Trk Tarih Kurumunun Almas 15 Nisan 1931
Halkevlerinin Almas 19 ubat 1932
Trk Dil Kurumunun Almas 12 Temmuz 1932
Eitim, Kltr ve Sanat Alanndaki Dier almalar 1923-1937
Osmanl Devletinde eitim sbyan mekteplerinde balar, ardndan bu eitim medreselerde devam ederdi. Eitim sisteminin
modern ve ada bir yapda olmamas eitim alannda kkl yeniliklerin yaplmasn bir bakma zorunlu klmtr.
115
116
Bu amala 15 Nisan 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyetini (1935te Trk Tarih Kurumu adn almtr.) kurmu ve bu
konuda ok nemli bir adm atmtr.
Kurumun ilk bakan Tevfik Bykloludur. (1931-1932)
Trk Tarih Kurumunun kurulmasnda;
117
118
119
TAKVM, SAAT, RAKAM, L BRMLER VE HAFTA SONU TATLNDE YAPILAN DEKLKLER (1926-1935)
Mustafa Kemal Atatrk, Trk devletinin ve toplumunun uluslararas alanda Avrupa medeniyetiyle uyum ierisinde olmasna son
derece zen gstermitir. Bu amala toplumsal alanda yaplan inklplarn temel k noktas Bat medeniyeti olmutur.
MLD TAKVMN KABUL (1 OCAK 1926)
Osmanl Devletinde sosyal yaamda Hicr Takvim mal ilerde ise Rum Takvim kullanlyordu. Bu durum da, Bat ile ilikilerde
karklklara neden oluyordu.
Bunu nlemek iin 25 Aralk 1925te Mild Takvim kabul edilerek Bat dnyasyla uyumsuzluklara son verilmitir.
1 Ocak 1926dan itibaren Milad Takvimin kullanlmaya balanmasyla bu alanda birliktelik salanmtr.
ULUSLARARASI SAAT SSTEMNN KABUL (1 OCAK 1926)
26 Aralk 1925te kabul edilen kanun ile alaturka saat denilen ve yaz-k gnein batn 12:00 olarak kabul eden ezan ve
vasat sistem kaldrlarak uluslararas saat usul uygulanmaya balamtr.
Uluslararas saat sistemi de 1 Ocak 1926dan itibaren uygulamaya balanm ve bu konuda da Avrupa ile uyum sreci
hzlanmtr.
ULUSLARARASI RAKAMLARIN KABUL (20 MAYIS 1928)
Osmanl Devletinde harflerde olduu gibi Arap rakamlar kullanyordu. Ancak bu durum Batl lkelerle olan uluslararas sosyal
ve ekonomik ilikilerde sorun yaratyordu. Bu sorunu nlemek iin 20 Mays 1928de uluslararas rakamlar kabul edilmitir.
ULUSLARARASI L BRMLERNN KABUL (1 NSAN 1931)
Osmanl dneminde kullanlan dirhem, okka, endaze, arn gibi eski l birimleri standart deildi ve uygulamalarda karklk
yaratyordu.
Bunu nlemek iin 1 Nisan 1931de karlan bir kanunla Batya uygun olarak onlu sisteme gre dzenlenmi litre, kg, metre
gibi modern l birimleri kullanlmaya balanmtr. Bylece l birimlerindeki ikilikler ortadan kaldrlm, uygulamalarda
birlik salanmtr.
HAFTA TATLNN PAZARA ALINMASI (1 HAZRAN 1935)
Cumhuriyetin ilk yllarnda Osmanllarda olduu gibi hafta tatili Cuma gn olarak srdrlmtr. Bu durum Pazar gn tatil
yapan Avrupa lkeleri ile ilikilerde sorunlara yol amtr. Ayrca lkedeki gayr-i mslimlerin kendi kutsal gnlerinde tatil
yapmalar da karklklara neden olmutur.
Tm bu karlklar ve sorunlar gidermek iin 1 Haziran 1935te kabul edilen bir yasa ile hafta tatili Pazar gn olarak kabul
edilmitir.
Takvim, saat, rakam, l birimleri ve hafta sonu tatili gibi konularda deiiklikler yaplmasnda temel ama; Batl devletlerle
uluslararas ilikileri kolaylatrmak, toplumsal yaamdaki baz uygulamalarda birlik salamak, Avrupa ile olan ticar ve mal
konulardaki karklklar gidermek ve Bat uygarl ile btnlemektir.
Hafta tatilinin Pazar gnne alnmasn salayan 1935te karlan Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Kanununda bayram ve
dier tatil gnleriyle de ilgili dzenleme yaplmtr.
SOYADI KANUNUNUN KABUL (21 HAZRAN 1934)
Osmanl Devletinde yaayan vatandalar arasnda soyad zorunluluu yoktu. Baba ad, doum yeri ve lakaplar ile ayrt
ediliyordu. Bu durum sosyal yaamda ve resm ilemlerde (askerlik, miras, eitim, evlilik vb.) karklklara neden oluyordu.
Bu sorunlar nlemek amacyla 21 Haziran 1934te Soyad Kanunu karlmtr. Bu kanunla herkesin ilk isminin dnda bir
soyad tamas zorunlu hale getirilmitir.
Ayrca yine bu kanunla;
Osmanl sosyal yapsn devam ettiren eski unvanlar kaldrlmtr. (Hac, Hafz, Hoca, Molla, Bey, Aa, Efendi, Paa, Zde,
Hazret)
Osmanldan kalan rtbe, nian ve madalyalar tamak yasaklanmtr.
Alnacak soyadlarn Trke olmas, ayrcalk belirtmemesi, genel ahlka aykr ve gln olmamas kararlatrlmtr.
Toplumsal ve ekonomik alanlarda yaanan karklklara ve snfsal ayrcalklara son verilerek Halklk ilkesinin gelimesi
salanmtr.
Dinsel unvanlarn kullanlmasna son verilerek de dolayl olarak Laiklik ilkesinin gelimesi salanmtr.
24 Kasm 1934te kabul edilen bir kanunla Mustafa Kemale ATATRK soyad verilmi, 17 Aralk 1934de karlan bir
yasayla da ATATRK soyadnn bir bakas tarafndan kullanlmas yasaklanmtr.
Mustafa Kemale Atatrk soyadnn verilmesini, Naim HazmONAT Konya Mebusu ve Edebiyet Hocas nermitir.
120
Yeni Trk devletinin Kurtulu Savanda sonra ncelik verdii konularn banda ekonomik kalknma gelmektedir. Nitekim bu
konuya ilikin Atatrk, Siyas, asker zaferler ne kadar byk olurlarsa olsunlar, ekonomik zaferlerle talandrlmazlarsa
meydana gelen zaferler devam edemez, az zamanda sner. demitir.
Bu ilke dorultusunda Mill Mcadelenin kazanlmasndan sonra ekonomik alanda kalknma iin pek ok inklp
gerekletirilmitir.
Bu inklplarla;
Ekonominin bamszln salamak
lkede sanayinin kurulmasn salamak
Mill Ekonomi ilkesini hayata geirmek.
Yabanclarn elindeki iletmeleri millletirmek
zel sektr glendirerek ekonomiyi kalkndrmak
Bu hedefleri gerekletirmek, Mill Ekonomiyi oluturmak ve ekonomik hedefleri belirlemek iin 17 ubat 1923te zmir ktisat
Kongresi dzenlenmitir.
1) ZMR KTSAT KONGRES (17 UBAT 1923)
Kongrenin temel amac, Trkiyenin ekonomik kalknmadaki hedeflerini, izleyecei pln ve Mill (Bamsz) Ekonominin
temel ilkelerini saptamaktr.
Kongrenin bakanln Kzm Karabekir yapmtr.
Kongre yeri olarak zmirin seilmesinde zmirin;
Trkiyenin en nemli ihracat limanlarndan biri olmas
Trkiyenin en nemli ticaret merkezlerinden biri olmas.
Kurtulu Savann noktaland yer olmas
Kongreye; ifti, sanayici, tccar ve ii kesimin temsilcilerinden toplam 1135 kii katlmtr. Katlmn, ekonominin her
alanndan olmas kongrenin halk ynn ortaya koymaktadr.
Kongrede Mill Ekonomi ilkesi benimsenmi ve Misak- ktisad (Ekonomi And) kararlar kabul edilmitir. Misk- ktisad
ile ekonomik kalknmann ulusal bamszlmzn iinde kendi kaynaklarmzla gerekletirilecei belirtilmitir. Kongrede
alnan kararlar dorultusunda tarm, ticaret ve sanayi alanlarnda da ok nemli almalar yaplmtr.
2) MSK-I KTSAD KARARLARI
Hammaddesi yurt iinde bulunan sanayi dallar kurulmaldr.
Yerli sanayinin gelimesi iin gmrklerde nlemler alnmaldr.
Yabanc tekellerinden kanlmaldr.
Demiryolu yapmna nem verilmelidir.
Sanayinin geliimi iin zel Sektr desteklenmelidir.
Ticaretin gelimesi iin bir banka kurulmaldr.
Vergi sisteminde deiiklikler yaplmal, aar vergisi kaldrlmaldr.
ilere sendika ve grev hakk tannmaldr.
Kabotaj hakkmz kullanlmaldr.
Kk imalttan hzl bir ekilde fabrikalara geilmelidir.
Anonim irketlerin kurulmas kolaylatrlmaldr.
zmir ktisat Kongresinde ilk kez harf inklbnn yaplmas gndeme gelmi, ancak kabul edilmemitir. Buna ramen kongrede
Okuma Bayram kabul edilmitir.
zmir ktisat Kongresi dorultusunda;
1924te Trkiye Bankas kurulmutur.
1925te Ticaret ve Sanayi Odalar Kanunu karlmtr.
9 Aralk 1925te Yerli Kumatan Elbise Giyilmesine Dair Kanun karlmtr. Bu kanunla; da bamlln azaltlmas,
yerli retimin desteklenmesi ve sanayilemenin abuklatrlmas durumlarna az da olsa katk salamtr.
1927de Tevik-i Sanayi Kanunu karlmtr.
TARIM ALANINDA YAPILAN ALIMALAR
Ekoniminin temeli olan tarm alannda dzenleme yaplarak kylnn durumunun dzeltilmesi gerekli grlm ve Kyclk
Siyaseti uygulanmtr. Buna gre; kyl ar vergi yknden kurtarlacak, madd ynden desteklenecek, topra olmayan
kyllere toprak verilecek ve kyllerin elindeki retim imknlar arttrlacaktr.
1) Tarm Sektrn Destekleyen Bankalar
1924te Manisa-Akhisarda Trkiye Ttncler Bankas kurulmutur.
Osmanl Devleti dneminde (1888) alan Ziraat Bankas gelitirilmi, sermaye ve ube miktar ile imknlar artrlmtr.
2) Tarm Sektryle lgili Dier almalar
1925te aar vergisi kaldrlm, yerine daha az miktarda arazi vergisi getirilmitir. Bylece kylnn zerindeki ar vergi yk
ortadan kaldrlmtr.
1925te yabanclarn elindeki ttn iletme hakk satn alnarak Ttn Reji daresine son verilmitir.
1925te bilimsel tarm metotlarn ve modern tarm aletlerinin renilmesini salamak amacyla Atatrk Orman iftlii
almtr.
1925te ilk tohum slah istasyonu Islah- Buzr adyla Eskiehirde almtr.
121
1928de iftinin kredi, makine, tohumluk rn vb. ihtiyalarnn daha ucuza karlanmas amacyla Tarm Kredi Kooperatifleri
kurulmutur.
1929da topraksz kylye toprak datlmasn ngren Toprak Reformu Kanunu karlmsa da istenilen baar elde
edilememitir.
1932de iftinin ihtiyalarn karlamak iin Zira Donatm Kurumu almtr.
1933te bu alanda uzman yetitirmek iin Yksek Ziraat Enstits kurulmutur.
1937de gnmz Tarm letmeleri Genel Mdrlnn temelini oluturan Ziraat Kombinalar almtr.
1937de Urfa'da Ceylanpnar Devlet retme iftlii almtr.
1938de Giresun'da fndk tarmna ynelik Fiskobirlik kurulmutur.
1938de sermayesi devlete ait olan Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) almtr.
TCARET ALANINDA YAPILAN ALIMALAR
Ticaret Sektrn Destekleyen Bankalar
26 Austos 1924te Atatrkn giriimiyle Trkiye Cumhuriyetinin ilk zel bankas olan Bankas kurulmutur. lk ulusal
ticaret bankas olan Bankasnn almas ile, zel sektre kredi destei salama ve ticareti canlandrma hedeflenmitir.
Bankasnn ilk genel mdr Cell Bayardr. Atatrk, Kurtulu Savanda Trk halknn ihtiyalar iin Hindistan
Mslmanlarnn gnderdii 250.000 TLlik para yardmn, bankann ilk sermayesi olarak bu kuruma balamtr.
Bankas 1927 ylnda tibar- Mill Bankas ile birlemi, 1928 ylnda Trkiyede ilk kumbara uygulamasn balatm ve
1932de de ilk kez yurt dnda ube amtr.
1927de Eskiehir Bankas (Esbank) kurulmutur.
1928de Egebank zmirde yresel bir banka olarak kurulmutur.
1930da Merkez Bankas kurulmu, 3 Ekim 1931de faaliyete balamtr. Merkez Bankasnn almasndaki temel ama; Trk
parasn dzenlemek ve korumaktr. Mill Para Politikasn izleyen Merkez Bankas, ulusal bankalara destek olmu ve daha
nce Osmanl Bankasna ait olan kt para kartma yetkisini stlenmitir.
1933te esnaf ve sanatkrn kredi ihtiyacn karlamak iin Halk Bankas kurulmutur.
Bir kamu bankas olan Halk Bankas, kaynak yetersizlii nedeniyle ancak 1938 ylnda faaliyete geebilmitir.
1933te Zonguldak Yatrm Bankas kurulmutur.
1933te Kayseri Mill ktisat Bankas kurulmutur.
1933te yerel ynetimlere (belediye) finans yardm iin ller Bankas kurulmutur.
1937de deniz ticaretini ve filolar desteklemek amacyla Denizbank kurulmutur.
Ticaret Sektryle lgili Dier almalar
1923 Lozan Bar Antlamas ile kapitlasyonlar kaldrlm ve ekonomik bamszlk yolunda ok nemli bir adm atmtr.
1924te Glckte ilk tersane nitesi kurulmutur.
Ticareti gelitirmek iin karayolu ve demiryolu yapmna hz verilmitir.
Yabanclara ait demiryollar ve ticaret iletmeleri satn alnmtr.
1925te stanbul'da Liman leri nhisar (Tekeli) kurulmutur.
1 Temmuz 1926da kabul edilen Kabotaj Kanunu ile karasularmzda yolcu ve yk tama hakk ile nemli limanlarn iletme
hakk sadece Trk gemicilere verilmitir.
Bu kanunla kapitlasyonlarn izi tamamen silinmi ve ticaret filolar gelimitir.
1927de Trkiye Cumhuriyetinin ilk kt paras tedavle karlmtr.
1929da yerli tccar korumak iin Gmrk Tarife Kanunu deitirilmi ve ilk kez gmrk tarifeleri artrlmtr.
1929da Deniz Ticaret Kanunu kabul edilmitir.
1930da Merkez Bankasnn almasna bal olarak Trk Parasn Koruma Kanunu kartlm, bylece Trk parasnn deeri
korunmaya allmtr.
1936da zmir Enternasyonal Fuar almtr.
SANAY ALANINDA YAPILAN ALIMALAR
Atatrk dneminde, ekonomik kalknma amal sanayilemeye son derece nem verilmitir. Bu sektr desteklemek iin bankalar
kurulmu, pek ok sanayi dalnda fabrikalar almtr.
Sanayi Sektrn Destekleyen Bankalar
1925te Sanayi ve Maadin Bankas kurulmutur. Bu bankayla, Osmanldan kalan kaynaklar ve sermayesi tkenmi tesislerin
retime balamas amalanmtr.
1926da inaat sanayini desteklemek ve konut kredisi salamak amacyla Emlk ve Eytam Bankas kurulmutur.
1932de Trkiye Sanayi Kredi Bankas kurulmutur. Bu bankayla, byk-kk her trl sanayi sektrne ucuz kredi
salanmas amalanmtr.
1933te Sanayi ve Maadin Bankasnn yerine Smerbank kurulmutur. lk byk kompleksi Adanada alan Smerbank, bata
tekstil olmak zere ayakkab ve kt retimiyle ilgili fabrikalar da bnyesinde toplamtr.
Smerbank, Trkiye Cumhuriyetinin ilk kamu yatrm bankasdr.
1935te madenlerin iletilmesi iin Etibank kurulmutur. Bu bankayla; maden kaynaklarnn retilmesi, pazarlanmas,
santrallerin inas, elektrik enerjisi retimi gibi kalknmada ekonomik alt yapnn oluturulmas amalanmtr.
122
123
Ayrca Atatrk, Trk Hava Kurumuna gelir salamas iin Nutukun datm hakkn vermitir.
1925de Tayyare Cemiyeti'nin katklaryla Ankara'da Trk yapm ilk planr uurulmutur. (Planr: zerinde hibir g kayna
olmadan uabilen kanatl hava tat.)
1925te Kayseride Tayyare Mektebi alm, burada uu eleman yetitirilmitir.
1928de Haydarpaa Liman millletirilmitir.
1932de Vecihi Bey (Hrku) tarafndan Kalamta ilk sivil tayyare okulu almtr. Ayrca Vecihi Bey, ilk sivil havayolu
irketi olan Hrku Havayollarn kurmutur.
1933te Hava Yollar Devlet letme daresi kurulmutur.
1935te Atatrkn nclnde Ankarada Trkkuu kurulmutur. Bu okulda planrc ve parat yetitirilmitir.
Trkkuunun ilk mdr olan Abdurrahman Trkkuu ayrca ilk paratdr.
Trkkuunda yetien nemli paratlerden birisi olan Eribe Hanm ise, 29 Ekim 1936da Cumhuriyetin 13. yldnm
gsterilerinde ilk kadn hava ehidi olmutur.
1936da Motorlu Uak Okulu alm, burada TSK iin pilot yetitirilmitir.
1936da Asker Hava Okulu'ndan mezun olan Atatrk'n manev kz Sabiha Gken dnyann ilk kadn sava pilotu olmutur.
1937de deniz yollarn ve filolar desteklemek iin Denizbank kurulmutur.
1938de Devlet Hava Yollar Genel Mdrl kurulmutur.
Bayndrlk alannda ise;
1924te Ankara ilk plnl ehir olarak tanzim edilmitir.
1925te Trkiye'nin ilk betonarme kprs Menderes Nehri zerine yaplmtr.
1928de Ankara'nn ilk byk oteli Ankara Palas almtr.
1933te yerel ynetimlere (belediye) finans yardm iin ller Bankas kurulmutur.
1936da Trkiyenin ilk baraj olan ubuk Baraj Atatrk tarafndan almtr.
1936da Paolo Vietti-Violi tarafndan Trkiyenin ilk spor kompleksi olan Ankara 19 Mays Stadyumu almtr.
124
DER GELMELER
1920de Amerikaya giden ilk yolcu gemisi Glcemaldir. Trkiyenin ilk transatlantii olan Glcemal, Atatrkn deniz
gezilerinde kulland vapurlardan biridir.
1925te Sabiha Bengta Trkiyenin ilk kadn heykeltra olmutur.
1928de Sreyya Aaolu Trkiyenin ilk kadn avukat olmutur.
1929da Feriha Tevfik Hanm, Cumhuriyet Gazetesinin dzenledii ve Mslman kadnlarn ilk kez katld Gzellik
Yarmasnda Trkiye Gzeli seilmitir.
1931de Atatrk Yurtta Sulh, Cihanda Sulh doktrinini ilk kez dile getirmitir.
1932de Keriman Halis Dnya Gzeli seilmitir.
29 Ekim 1933te Cumhuriyetin onuncu ylna ithafen, Mustafa Kemal Atatrk tarafndan Ankara Hipodromunda 10. Yl
Nutku okunmutur.
1936da Trkiye ilk kez Almanyadaki K Olimpiyatlarna katlmtr.
21 Kasm 1938de Atatrkn naa geici olarak Etnografya Mzesine konmutur.
125
126
127
128
1935 ylnn Ekim ay balarnda erkez Ethem ile kardei Reid, Atatrke suikast dzenlemek amacyla Suriyeden getirdikleri
5 kiiyi gizlice yurda sokmulardr.
129
130
131
Anadoludaki milli mcadele hareketiyle stanbul arasnda balar kurmak iin kurulan hkmet Ali Rza Paa hkmetidir. Bu
hkmet temsil kurulu ile Amasya grmelerini yapt.
Misak- Milliyi ilan eden Osmanl hkmeti Ali Rza Paa hkmetidir.
Sevr Bar Antlamasn kabul eden Osmanl Hkmeti Damat Ferit hkmetidir.
Son Osmanl hkmeti Tevfik Paa hkmetidir.
1918den itibaren balayan Milli mcadele dneminde en uzun sre iktidarda kalan hkmet de Tevfik Paa hkmetidir.(1920
1922)
Londra konferansnda itilaf temsilcilerine Sz milletin gerek temsilcisi olan TBMMnindir. diyerek sz T.B.M.M
temsilcilerine veren de Tevfik Paadr.
132
ATATRKN HAYATI
Atatrkn gittii okullar,
Mahalle Mektebi (Selanik)
emsi Efendi Okulu (Selanik)
Selanik Mlkiye Rtiyesi ( Selanik)
Selanik Askeri Rtiyesi : 1893 1895 ( Selanik)
Manastr Askeri dadisi: 1895 1899 (Manastr ehri Makedonya)
Harp Okulu: 13 Mart 1899 - 10 ubat 1902 (stanbul)
Harp Akademisi: 1902 - 11 Ocak 1905 (stanbul)
Fikir Hayatnn Olumasnda Etkili simlere
Namk Kemalin vatan ve zgrlk temalar zerine yazd iir ve tiyatro eserleri o dnemde gen nesil zerinde etkili
olmaktayd.
Bu eserleri okuyan ve en nemlisi zmseyen Mustafa Kemal, ileride vatanseverlii ve bamszla olan tutkusunu bu eserler
yoluyla gelitirdiini syleyecektir. Mehmet Emin Yurdakulun Trk tarihi ve Trk kltr ile ilgili yazd eserler, Atatrkte
ada Trk milliyetiliinin oluumunu etkiledi.
Mustafa Kemal, lise yllarnda Jean Jacques Rousseau (Jan Jak Ruso), Voltaire (Volter), Montesquieu (Monteskiy) gibi
Fransz dnrlerin eserlerini ve Fransz htilalini de inceleme ve aratrma frsat buldu. Atatrkn bu almalar daha sonra
gerekletirecei Trk inklabnn temelini oluturacaktr. Manastrda bulunduu yllarda Mustafa Kemalin dikkatini eken
dier nemli bir durum da Osmanl Devletinin bu blgenin ynetiminde gsterdii yetersizliktir. Avrupal devletlerin aznlklar
kkrtmalar, Mustafa Kemale Osmanl Devletine bal Balkan topraklarnda sorunlarn artaca konusunda bir fikir verdi.
Ardndan renimine devam ettii bakent stanbulda da dncelerinde ne kadar hakl olduunu grd.
Mustafa Kemali Manastr Asker dadisinde etkileyen ilk kii, tarih retmeni Topu Kolaas Mehmet Tevfik Bilgedir.
Atatrkn: dedii Mehmet Tevfik, derslerinde Fransz htilali ile dier ihtilal ve fikir hareketlerinden sz ederek Mustafa
Kemalde tarihe kar ilgi uyandrmt.
Mustafa Kemalin Manastr Asker dadisinde edindii arkadalklar hayatnn sonuna kadar srecektir. zellikle mer Naci ile
olan arkadal Mustafa Kemalin edebiyata ilgi duymasna katk salamtr. mer Naci sayesinde Namk Kemali tanr. iir ve
kitaplarndan ok etkilenir. Bu sayede hem edeb ynn gelitirir hem de vatan ve millet sevgisi olumaya balar.
Yine ayn okulda Franszca retmeni olan Nakiyddin Ycekk, Mustafa Kemalin bilinli bir insan olarak yetimesine deerli
katklar sunmutur.
Mustafa Kemal, Manastr Asker dadesinde eitimine devam ederken, ona mill tarih bilincini alayan Kolaas Mehmet
Tevfik Bilgeden ok ey rendiini her zaman ifade etmitir. Mustafa Kemal, Harp Okulu yllarnda en ok etkilendii
retmenlerinden birisinin de Yzba Naci Eldeniz olduunu sylemitir. Harp Akademisinde ise Taktik (strateji) retmeni
Yarbay Nuri Beyden etkilenmitir.
MUSTAFA KEMAL ETKLEYEN TRK DNR VE YAZARLAR
MEHMET EMN YURDAKUL (1869-1944)
Trk Mill Edebiyat akmnn nc airleri arasnda yer almtr. Trk edebiyatnda halkn sesini dile getiren air olarak
nitelendirilmitir. Osmanlclk ve slamclk akmlarna kar Trklk akmn ve halk grleri savunan, bu konudaki
dncelerini dile getiren retici iirler yazmtr. Toplumsal ve ulusal konular ilemitir. Halkn ve lkenin gereini, zgrlk
isteini yanstmtr.
Coku, umut, yreklendirme ve reticilik onun iirinin belirgin geleri olmutur. Mehmet Emin Yurdakulun iirlerinden bir
rnek aada verilmitir. Trk Ocann kurucular arasnda yer alan Mehmet Emin Yurdakul, bir dnem de bu dernein
bakanln yapt. Ayn zamanda bu dernein yayn organ olan Trk Yurdu dergisinin de sorumluluunu stlendi. Mill
Mcadelenin balamasyla birlikte 1921de Anadoluya geti. Antalya, Adana, zmir yrelerinde dolaarak halkn ve ordunun
manevi gcn artran konumalar yapt. Mehmet Emin Yurdakul; milliyetilik, mill kltr, mill birlik ve beraberlii temel alan
dnceleriyle Atatrk etkileyen aydnlardan birisi oldu.
MEHMET NAK YCEKK, (D. 1866, NASL/MAKEDONYA) - (. 2 UBAT 1947), TRK SYASET.
Harp Okulu mezunudur. Selanik Asker Rtiyesi Franszca retmenlii, 42.Selanik Redif Alay Kumandanl, Selanik
Jandarma Alay Komutanl, 51.Alay Komutanl, Giresun Reji Mdrl, stanbul nhisarlar Bamdriyeti 1.ube
Mdrl, TBMM III. Dnem Elaziz (Elaz) IV. Dnem (Ara Seim) ve V. Dnem Milletvekillii yapmtr. Evli ve iki ocuk
babasdr.
Mustafa Kemal Paann Franszca retmenidir.
AHMET NAC ELDENZ, (D.1875, MANASTIR - . 1948)
Trk asker, siyaseti. Kurtulu Sava'na katlan st dereceli komutanlardan birisidir. Savatan sonra milletvekili olarak grev
yapmtr.Sadrazam Kbrsl Kamil Paa'nn damad,Yusuf Hikmet Bayur'un enitesi,eski Senato Bakan Tekin Arburun'un
kaynpederi ve eski Milletvekili Perihan Arburun'un babasyd.
1875 ylnda Manastrda dodu. 1893te Harp Okulunu bitirdi. 1893-1895te Alman Harp Akademisinde renim grd. eitli
okul komutanlklarnda ve kurmay grevlerinde bulundu.
133
1895te stemen, 1897de Yzba, 1902de Binba, (1907de Yarbay, 1908de Albay oldu ise de; 1908 ylnda II. Merutiyet'in
ilanndan sonra 1909da karlan Tasfiye-i Rtep kanunuyla rtbesi tekrar Binbala indirildi. 1914te Yarbay, 1917de Albay
oldu.
1918-1920de ehzadelerin askerlik retmeni ve ayn zamanda Padiah Bayaveri idi. Atatrk'n harbiyeden hocasyd.
1920-1921de, Konaklar, Askeri Okullar Mfettilii yapt ve 25 Austos 1921de Kurtulu Savana katlmak zere Ankaraya
geti. Bir sre burada da Askeri okullar Mfettilii yaptktan sonra 8 Mays 1922de 7. Tmen Komutanlna atanarak Byk
Taarruza katld ve 1922de General oldu. 13 Aralk 1922de tekrar Askeri Okullar Mfettii oldu. 31 Ekim 1924te 5. Kolordu
Komutanlna atand. 1927de Korgenerallie ykseldi ve 26 Aralk 1927de Generaller Askeri Mahkemesi yeliine atand. 24
Austos 1928de istei ile emekliye ayrld. III. Dnem (Ara Seim) ve IV. Dnem Cebelibereket, V., VI. ve VII. Dnem Seyhan
Milletvekillii, III. Mdfaa-i Milliye Encmeni Reislii ve IV. Dnem Uluslararas Parlamentolar Birlii Trk Grubu
Baskanvekillii yapmtr. 1948 ylnda ld.
134
Din ve ifade zgrlklerinin yan sra, insan haklar konusundaki dnceleri ve felsefi yazlar ile nlenmitir. Eserlerinde Kilise
dogmalar ve dneminin Fransz messeselerini youn olarak hicvetmitir. Zamann en etkili isimlerinden biri olarak tannr.
Sivri dili ile aristokratik ailelerin beenisini toplamtr. Kral XV. Louis'nin naibi, Orlans Dk, II. Philippe'yi konu alan bir
yazs nedeniyle Bastille'de hapsedilmitir. Oradayken k yapt piyesi Oedipe'yi kaleme alm ve Voltaire ismini almtr.
Oedipe'nin baars Voltaire'i etkili bir isim yapmakla beraber onu Fransz Aydnlanmasna dahil etmitir.
MUSTAFA KEMALN OKUDUU KTAPLAR
Mustafa Kemalin fikir hayatnn geliiminde okuduu kitaplarn byk etkisi olmutur. 1973 ylnda yaymlanan Atatrkn zel
ktphanesinin katalouna gre okuduu kitaplarn konular ve saylar ile ilgili yle bir dalm tespit edilmitir: Tarih: 879;
edebiyat: 535; dil-dil bilim : 397; askerlik : 261; siyasal bilimler : 197; gzel sanatlar (heykel, resim, mzik, mimarlk, ehircilik)
: 195; corafya-turizm : 193; uygulamal bilimler (tp, mhendislik, tarm) : 187; hukuk : 169; din : 160; ekonomi : 139; felsefemantk-metafizik- psikoloji: 109; matematik-fizik-kimya-astronomi : 104; eitim-retim : 101; sosyoloji : 75; biyolojik bilimler
: 33 vb
TARH BLG NOTU
***PCARDE (PKARD) MANEVRALARI
I. Dnya Sava'nda Britanyal ve Fransz ordularna bakomutanlk yapan Mareal Foch komutasnda yaplmtr.
Osmanl mparatorluu bu manevralara Binba Selahaddin Bey ve Kolaas Mustafa Kemal'i gzlemci olarak gndermiti.
Mustafa Kemal , 12 Eyll - 18 Eyll 1910'da Fransa'da dzenlenen Picardie Manevralar'na gnderildi. Burada uaklarn deneme
uuuna davet edildiyse de yanndaki komutannn uyarsyla uaa binmedi. Binecei uak yere akld ve uan iinde
bulunanlar ld. Baz yazarlar, mr boyunca uaa binmeyen Atatrk'n bu davrann, Picardie Manevralar'nda yaad
olayn ardndan temkinli davranmasna balamlardr.
Mustafa Kemal 1910 ylnda Fransada yaplan Picardie (Pikardi) manevralarna katld. Bu manevralarda Fransann nl asker
uzmanlaryla tatbikatn yaplmas ile ilgili genel stratejileri tartt. Fransz asker uzmanlar ilk nce Mustafa Kemalin tatbikat
srasnda sylediklerinin aksine bir uygulama yaptlar. Daha sonra yanldklarn anlayarak Mustafa Kemale unlar sylediler:
Grleriniz hep doru kyor ama banzda u (fes) olduu iin dikkate alnmadnz. Bu yaklam biimi kukusuz Mustafa
Kemalde inklaplk dncesinin kklemesine neden olmutur. Pikardi Manevralarnda Mustafa Kemalin asker strateji
alanndaki gc byk takdir toplamtr.
LA BLG
MUSTAFA CANTEKN, (1878, orum - 21 Ekim 1955, Ankara),
Trk doktor ve siyasetidir.
stanbul Tp Fakltesi'nde okurken siyasetle ilgilendii iin kalebent olarak yllna am'a srld. Burada, stanbul'dan
uzaklatrlmak amacyla am'a atanan Mustafa Kemal ile tant. Dostluklar hemen o gn balad.
Mustafa Efendi'nin kitaplar ilk bakta Mustafa Kemal'in dikkatini ekti. ki Mustafa'nn dostluu hzla geliti ve ok
gemeden kendilerine katlan, gen subaylardan, Krehirli Ltfi Mfit (zde) Efendiyle birlikte gizli Vatan ve Hrriyet
Cemiyeti'ni kurdular. Srgnden dndkten sonra renimini tamamlad. Kurtulu Sava balarnda Mustafa Kemal'in yannda
yer ald. 1. TBMM'ye Kozan milletvekili olarak girdi. Daha sonra II., III., IV., V., VI, VII. ve VIII.dnem orum milletvekili
olarak 1950 ylna kadar srekli olarak Meclis'te kald. Milletvekilliinin srd yllarda bir ara da Afyon Askeri Hastanesi'nin
bahekimliini yapt. Evli ve 4 ocuk babasdr.
ATATRKN YAZDII KTAPLARI
Tbiye Meselesinin Halli ve Emirlerin Sureti Tahririne Dair Nesayih
Takmn Muharebe Talimi (Almanca'dan eviri - 1908)
Cumal Ordugh - Svari: Blk, Alay, Liva Talim ve Manevralar (1909)
Tbiye ve Tatbikat Seyahati (1911)
Bln Muharebe Talimi (Almanca'dan eviri - 1912)
Zabit ve Kumandan ile Hasbihal (1918)
Nutuk (1927)
Vatanda in Medeni Bilgiler (Manevi kz Afet nan yaymlad) (1930)
Geometri (isimsiz yaymland) (1937)
Bunlarn ikisi Almancadan eviridir. Mustafa Kemal Alman Generali Litzmanndan iki kitap evirmi: Takmn Muhabere Talimi
ve Bln Muhabere Talimi 18501936 yllar arasnda yaam olan bu nl Alman Generalin iki kitabn Trkeye
evirdikten sonra yaynlad. General Karl Litzmann, Berlin Askeri Akademisi eski mdryd. Mustafa Kemal Selanikte 3.
Ordu Kararghnda grevli kdemli kurmay yzba iken, General Litzmannn Seferber Mevcudunda Takm, Blk ve Taburun
Muharebe Talimleri adl yaptnn ilk blmn Almancadan Trkeye evirdi.
1908 ylnda Selanikte Asr Matbaasnda bastrd. Kitapta, deiik hava koullarnda, tam mevcutlu bir takmn muhabere
yntemlerinin ne olmas gerektiini anlatyordu. Bu koullarda, avc hatt oluturulmak zorunluluu ortaya ktnda, bu hattn
ate muharebesinin nasl olaca belirtiliyordu. Yapta ve Mustafa Kemal Paaya gre, subaylar arazide yetitirilmeliydi. Bunun
iin de tatbikatlar nemliydi. Bu kitab, ayn kiiden yapt baka bir eviri izledi. Bln Muhabere Talimi adyla
yaynlad bu kitap, yerleik yerlerde muharebe, savunma ve saldr konularn iermekteydi. Yerleik yerlerin kendine zg
savunma koullar vard. Bu durum, ister istemez hareketlere snrlama getiriyordu. Ate alanlarnn temizlenmesi, ate tutmayan
l blgelerin kapatlmas, savunma dzeni, ilerleme ve ate stnl gibi konular kitapta yer almaktadr.
Atatrk'n manevi evlatlar Abdurrahim Tuncak, Afife, Zehra Aylin, Rukiye Erkin, Nebile rdelp, Sabiha Gken, Afet
nan, Srtma Mustafa ve lk Adatepe'dir.
135
136
DRK
ran ah Rza Pehlevi Atatrkn Misafiri olarak Trkiyeyi Ziyarete gelmiti. Ege gezisi srasnda tant zmir Valisi Kazm
Paa'y din ve hareketli grr. Konutuu Azeri Trkesiyle Maallah Sen Dirik Paa demitir. Dirik szc Atatrkn
ok houna gider ve 10 Aralk 1934 tarihinde Kazm Dirik oldu ifadeleri bir yazyla Kazm Paann Soyad Dirik olur.
OKYAR
Atatrk yakn arkada Ali Fethi Beye Okyar soyadn verdi.
PEKER
Recep Bey Prensip sahibi bildii konularda dn tanmayan, dik bal, pek yrekli, halkn drt drtlk dedii trden bir kii
olduu iin Atatrk ona Pek-er der ve Peker soyadn verir.
SAYDAM
Dr. Refik Bey alkan ileri grl kibar bir devlet adam idi. Yaptklarn sylememek fakat; syledikleri yapmak tevazu ve
azmine sahip olan Dr. Refik Beye Atatrk effaflk anlamnda Saydam soyadn vermitir.
Atatrk Ben Ona niin Saydam dedim, O ii d bir, tertemiz bir insan prlantasdr da ondan derdi.
TANRIVER
Hamdullah Subhi Bey Romanyada iken Trkiyede 21 Haziran 1934de Soyad Kanunu kabul edilir. Hamdullah Subhi ve baba
tarafndan btn erkek akrabalar eski aile isimleri olan Kocamemi yi soyad olarak almay dnrler. Abdullah Subhi Bey
Soyad aln yle anlatr:
-Sofrada idik, Atatrk bana sordu
-Hangi Soyadn aldn?
-Cevap Verdim
-Eski bir aile ismimiz vardr, Kocamemi
-Atatrk Meminin, Memo ve Memi gibi Arapadan geldiini syledi ve ilave etti;
-Ben sana tam bir Trke bir isim vereyim Hamdullahn tercmesi Tanrverdir
Atatrk bu ismi kendi eliyle kada yazd, kad sofrann stnde duran geni bir tasn iine koydu ve ;
-"Her ikisini de yadigar olarak sakla dedi.
TUNCAK
Atatrkn manevi evlad Abdurrahime soyad yasas yrrle girince tarihteki Trk komutanlarndan Tuncakn adn
Abdurrahim iin soyad olarak seti.
SALDIRAY, BATIRAY, ATILAY, YILDIRAY
1936 ylnda Almanyaya Ay Snf smini verdiimiz drt denizalt gemisi sipari edildi. 17 Ocak 1938 tarihinde Atatrk
Babakan Celal Bayara Denizaltlarn ismini bildirir.
MUZAFFER
Salih Bozokun olu 1921 ylnda stanbul Balarbanda dodu. Babas o sralarda Ankarada olduu iin olunu ancak
doumundan ay sonra grebilmiti oluna nce Mustafa Kemal adn koymak istemi, ancak; Mustafa Kemal Paa
Bugnlerde birbiri pei sra zaferler kazanyoruz. Olunun ad Muzaffer olsun demi ve ismini koymutu.
RDELP
Atatrk zel hekimi Neet mere rdelp soyadn vermitir.
NN
Atatrk 26 Aralk 1934 tarihinde Babakanla gnderdii bir yazda smet Paaya nn soyadn verildiini belirterek yle
demitir.
Bavekil smet Paa Hazretlerinin inklap tarihimizin ilk erefli ve parlak sahifesi olan meydan muharebelerinin ba kahraman
olmu bulunmas itibariyle soyad kanunu icab olarak alaca aile isminin nn olmasn ok yerinde bulduumdan kendilerine
bu soyadn tevcih ettiimi bildiririm.
URSAVA
Ali Saib Beye soyad kanunu kabul edildikten sonra Atatrk tarafndan Urfada Franszlara kar savata gsterdii yararlklar
dolaysyla Ursava soyad verilmiti.
GEREDE
Hsrev Beye Atatrk tarafndan Gerede soyad verildi.
ELAZI
Atatrk 16 Kasm 1937 gn gece Diyarbakrdan Elazize gelir. 17 Kasm gn Elaziz Halk evinde kendisine bir yemek verilir,
Atatrk biraz rahatszdlar. Salonun her kesini ayr ayr selamladlar. air Fazl Ahmet Ayka yanna ararak Elazizlilere bir
kararn aklamasn istediler. Aynen kendi ifadeleri ile dediler: ehirlerimizi ahs isimleri ile adlandrmak yerine bundan sonra
ehirlerin kendilerine has nitelikleri ile adlandrlmasn daha doru buluyorum. Onun iin bu gece burada Elazizin adn
deitireceiz dedi. Elazizin Elazktan bozulma olduunu, aslnn Elazk olacan, azk kelimesinin Trkede verimli
anlamna geldiini, Elazkn ok verimli bir yer, feyz ve bereket diyar, halknn mert ve alkan olduunu syledi. Trklerde
137
eski bir adet vardr, almaya gidenlerin yanlarna azk konur. Trkemizde sona gelen k sesi yumuar g olur. Onun iin Elaziz
bu geceden sonra Elazk olacaktr der . Atatrk Ankaraya dndkten sonra 10 Aralk 1937de Bakanlar Kurulu karar ile Elazk
adn syleme kolayln dnerek Elaza evirdi.
KORUTRK
1935 ylnda Deniz Harb Akademisi Mezunu olan Fahri Sabit Bey bir akam Karpite yemek yerken maiyetiyle Karpie gelen
Atatrkle karlar sivil giyimli olan Fahri Beyi Atatrkn yannda olanlar yabanc birisi zannederler. Fakat Atatrk onun bir
Trk genci olduundan phe etmez. Aralarndaki sohbetten sonra Atatrk yardmcsna soyad alp almadn sorar Fahri Sabit
Bey Henz soyad almadn syleyince, Atatrk;
-Biz bu memlekette bir takm inklplar yaptk ve bunlarn korunmasn ahsiyet sahibi Trk Genliine emanet ettik. te bu
genlerden biride sensin sana Korutrk soyadn versek ne dersin diye sorar.
Fahri Sabit Bey kranla kabul edeceini ve bu soyadn tamakla hayatnn en byk erefini bulacan syler.
ARAS
Atatrkn yakn arkada ve 13 yl Dileri Bakanl yapan Dr. Tevfik Rt Beye Aras soyadn vermitir. Bu soyadn
almasnn nedeni Trkiye ile ran arasnda snr olarak kabul edilen Aras nehrinden geliyordu.
TANDOAN
Atatrk Ankara Valisi olan Nevzat Beye Tandoan soyadn vermitir.
LK
Atatrk halkevleri Dergisine lk adn vermitir. Naim Onat yle anlatmaktadr: 933 ylnn ilk aynda Atatrk Adana
istasyonunda karlamtm. Trende beni yanlarna ardlar Mersine kadar devam eden yolculukta bu kelime(lk kelimesi) ve
daha baka dil bahisleri zerinde konuulmutu. Beni grr grmez memnun olacaksn dediler. Yaknda kacak Halkevi
Dergisine benden bir ad istediler, sizin lky verdim. Bu kelimeyi tam ideal karl olarak kullanmama bizim Ali Beyin (O
gn, trende ve yanlarnda bulunan Nasr Vekili Ali etinkayann) szleri de ayrca yardm etti. Ali Bey, ideal kelimesinin
ngilterede timsal ve rnek anlamlarnda kullanldn sylediler. Bilirsiniz ki lk ve lg Trkemizde de l ve rnek de
demektir. Esasen ideal de ermek istenilen amacn zihinde kurulmu bir timsali rnei deil midir.
Daha sonra yaynlanan lknn ilk saysnda Atatrkn el yazsyla
lk yelkden z lkmzn yayma yolunda kutlu verimler beklerim diye yazmtr.
MANEV EVLADI LK
lknn annesi Selanikli Vasfiye Hanm, Atatrkn annesi Zbeyde Hanm tarafndan evlatlk olarak alnp, bytlm,
Zbeyde Hanmla Selanike sonra stanbula, oradan da Ankaraya birlikte gelmiler. Zbeyde Hanm lnce, Vasfiye Hanm
Atatrkn Kz kardei Makbule Hanmla birlikte 1932 ylnda lmtr.
Daha sonra evlenen Vasfiye Hanmn doan kz ocuuna, Atatrk daha yzn grmeden lk adn koymu. lk, geen
yllar iinde bydke ona olan sevgisi de bym yle ki; lky yurt gezilerinde beraberinde gtrr olmutur.
BAYAR
Atatrk ktisat Vekili sonra Babakan olan Mahmut Celal124 Beye Bayar soyadn vermiti.
KBAL
Selim Pancar kk yata Afyonda ala balad. Lokantasnn n her tarafa yayld. Atatrkte Afyon ziyaretinde bu
lokantaya urar ve yedii yemeklerin lezzetinden memnun kalr. Beenisini Selim Panara: Her zaman kbal olasn szleriyle
dile getirir. Ve Selim Panar o gnden sonra lokantasnn adn kbal olarak deitirir.
AMLIK
Atatrkn son zmir geliinde Seluk Aziziye stasyonunu ziyaret eder. stasyonun amlar arasnda olduunu gren Atatrk
Buras amlk olsun der. O gnden sonra Aziziye stasyonunun ad amlk stasyonu olarak kalm.127 Burada Buharl
Lokomotif Mzesi olup 30 kadar tarihi lokomotif sergilenmektedir.
GKEN
lk kadn hava pilotu Sabiha Hanma 19 Aralk 1934 tarihinde Atatrk Gken Soyadn vermitir. Sabiha Gken yle
anlatmaktadr. Henz Trkkuu kurulmadan, henz ben havac olmay aklmdan bile geirmezken, soyad yasas kt gnlerden
birinde akam yemeinde, nndeki kda Sabiha Gken yazd. Sonra yzme glerek bakt ve
-Tamam m ocuum der.
-Bundan byle seni Sabiha Gken diye aracaz. Soyadn kutlu olsun der sonra kda dier cmleleri yazp imzalar.128
Atatrk tarafndan Sabiha Gken'e verilen soyad berat.
KANSU
Atatrk'n yakn alma arkadalarndan olan Mazhar Mfit uzun yllar milletvekillii yapmtr. Kendisine 3 aralk 1934
tarihinde Atatrk tarafndan "Kansu" soyad verilmitir.
138
LA BLG
ATATRKN IKARDII GAZETELER
Atatrk, Minber, rade-i Milliye ve Hakimiyet-i Milliye olmak zere gazete karmtr. Yaptklarn ve
yapacaklarn halka duyurarak kamuoyu oluturmak isteyen Atatrk, Kurtulu Savan balatt andan itibaren basndan destek
alm ve basnn gcn en etkili ekilde kullanmtr.
Minber
Atatrkn ilk gazete karma giriimi stanbulda yaynlanan Minberdir. Minber, Mustafa Kemalin istei zerine yayn
hayatna girmitir. Gazeteyi 1918 ylnda en yakn arkada Ali Fethi Okyar ile birlikte karmtr. 1918de Ahmet zzet Paa
hkmeti tarafndan Mondros Mtarekesi imzalanmtr. Mustafa Kemal, banda olduu Yldrm Ordular Grubu ve 7. Ordu
Karargah lavedildii iin Suriyeden stanbula dnmtr ve lkenin iinde bulunduu konular hakknda konuma ve yazma
gerei hissetmektedir. Oysa Mustafa Kemalin asker kimlii politik olaylara girmesini ve aktif rol stlenmesini engellemektedir.
rade-i Milliye
Atatrk ikinci gazetesini Sivas Kongresinden sonra karmtr. 4 Eyll 1919 gn balayan ve 11 Eyllde sona eren Sivas
Kongresinin ardndan Mustafa Kemal evresindekilerden yeni karaca gazete iin gvenilir bir yaz ileri mdr bulmalarn
ister. Aranan yaz ileri mdr bulunur ve gazete ok ksa bir sre iinde karlr. Heyet-i Temsiliye adna Mustafa Kemal
tarafndan kurulmu olan gazetenin imtiyaz Selahattin Ulusalerke aittir. Gazetenin yaz ileri mdr ise Mazhar Mfit
Kansudur. Gazetenin ad ve balk alt Mustafa Kemal tarafndan tespit edilmitir; rade-i Milliye (Metalip ve Amali
Milliyenin Mdafiidir).
Hakimiyet-i Milliye
Mustafa Kemal Paa, Heyet-i Temsiliye yeleriyle birlikte Ankaraya geldiinde burada alnacak kararlarn millete duyurulmas
iin bir gazeteye ihtiya duyduunu sylemitir ve burada verdii ilk direktif de bir gazete karacaz olmutur.
Ankarada doru drst bir matbaa bulunmad iin Konyadan getirtilen bask makinesi meclis bahesindeki bir binaya
yerletirilmi ve iki hafta iinde gazete kartlmtr. Bu gazetenin adn da Mustafa Kemal vermitir; Hakimiyet-i Milliye. lk
saynn gazete balnn altnda ise meslei milletin iradesini hakim klmaktr diye yazmaktadr. 10 Ocak 1920 gn
yaynlanan gazetenin ilk bayazsn Mustafa Kemal yazmtr.
Gazete Anadoluda kurulan Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyetinin yayn organdr. Gazetenin yaz ileri
mdr Nizamettin Nazif Tepedelenlioludur. Gazetenin daha sonraki yaz ileri mdrleri arasnda Hseyin Ragp
Baydur, Nafi Atf Kansu ve Ziya Gevher Etili gibi isimler de vardr.
Balangta haftada iki gn yaynlanan gazete 18 Temmuz 1920den sonra haftada gn, 6 ubat 1921den sonra da gnlk
olarak karlmtr. Gazete 1934 ylna kadar Hakimiyet-i Milliye adyla, o tarihten sonra da Ulus adyla kmaya devam
etmitir.
TARH BLG NOTU
SVREL PROFESR ALBERT MALCHEYE (ALBERTMALE)
Bizzat Atatrkn direktifleriyle Trkiyeye arlan svireli Profesr Albert Malcheye (AlbertMale) bir rapor hazrlatld.
Raporun nemli maddeleri unlard:
Bu rapor, Cumhuriyet Dnemindeki ilk niversite reformunun balatlmasna neden oldu. 1933te darlfnun kapatlp yerine
stanbul niversitesi ald. 1936da faklte says bee kt. stanbul dnda Ankaray da bir eitim ve kltr kenti hline
getirmek iin giriimlerde bulunuldu. Musiki Muallim Mektebi, Hukuk Mektebi, Gazi Eitim Enstits, Yksek Ziraat Enstits,
Dil ve Tarih Corafya Fakltesi alarak yksekrenim alanndaki renci says artrld.
139
Krippel bundan sonra Konyada ve Samsunda ki Atatrk heykellerini yapmtr. Sarayburnunda ki Atatrk ant 3 Ekim 1926 da
alr.
stanbulda, Taksimde ve zmirde ki 9 Eyll Atatrk antlarnda talyan Heykeltra Canomika yapmtr.
Bu ilk Ant-heykellerden sonra Trk Heykeltralarda Antlar ve Heykeller dikmeye balayacaklardr.
Bu heykeltralarmz: Zht Mridolu, Nejat Srel, Ali Hadi Bara, Hseyin Ankazkan, Nusret Suman, Sadi alk, Yavuz Grey,
lhan Koman, Hseyin Gezer, Teoman Germaner, Tamer Baolu, Ferit zen, Namk Denizhandr.
1925te Milli Eitim Bakanl grevine balayan Mustafa Necati Bey 1926da yapt konumada: Gzel sanatlar zerinde de
nlemler almak gereini duydum. Sanayi Nefise Alisi Mektebi Gzel Sanatlar Akademisine dntrlmtr.
1926 ylnda Gzel Sanatlar Akademisi olarak adlandrlan yksekokul Fndkldaki Hatice Sultan Sarayna tanm ve daha
sonralar yanndaki dier sarayda (eski Edebiyat Fakltesi) eklenerek ve aralar birletirilerek olduka byk bir Gzel Sanatlar
Akademisine dnm, 1982 ylnda da Mimar Sinan niversitesine gemi bulunmaktadr.
Ressam Namk smail, 1927 Hazirannda Gzel Sanatlar Akademisine mdr olmutur. Prof. Egli de 1930 da Akademi
Mimarlk Blm Bakanlna getirilmitir. Bu arada Mhendis Mektebi Alisi, Yksek Mhendis Mektebine dnm ve
1943 ylnda stanbul Teknik niversitesi olmutur. Yldz imendifer Teknisyenleri okulu nce Yldz Mhendislik ve
Mimarlk Akademisine 1982 de ise Yldz Teknik niversitesine dnmtr.
Ankara, Atatrk n dneminde bakent olduktan sonra Alman ehircilik Uzman Jansen Ankarann ehircilik projelerini
dzenledi ve bu proje Ankaraya uyguland.
Bu arada Avusturalyal Mimar Clemense Holz Meister Ankarada da Atatrkn ankayada ki Cumhurbakanl kk ile
Trkiye Byk Millet Meclisi binasn ve pek ok bakanl projelendirmitir.
Alman Mimar Prof. Paul Bonatz ise, Ankarada kr Saraolu mahallesini ve Devlet Opera Binasn ina etmitir.
1933 de Almanyadan Nazi rejiminden kaan Bruno Taut ise Ankarada Dil ve Tarih, Corafya Fakltesi Binasn ina etmi ve
sonrada stanbul Gzel Sanatlar Akademisine Profesr olarak gelmitir.
Anlattklarmdan anlalaca zere Atatrk dneminde, Ankara ve stanbulda gerek ehircilik gerekse Mimari konularnda
Avrupadan zellikle Almanya, Avusturya ve Fransadan uzmanlar getirilmitir.
stanbulda ise, Fransz ehircilik Uzman Henry Prost getirilmitir.
Atatrk dneminden evvel stanbulda Balyanlar, Mimari Vallaury (Duyunu Umumiye binas) sonralar stanbul Lisesine
dnmtr.
Trk Mimarlarndan ise; Prof. Sedat Hakk Eldem; Prof. Emin Onat; Prof. Seyfi Arkan; Prof. Kemal Ahmet hrete erimi
Mimar nesillerini yaatmlardr.
Prof. Eldem ve Prof. Onat stanbulda stanbul niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi ve stanbul Adalet Saray Binalarn,
Prof. Onat, Doent Orhan Arda ile Atatrk Antkabir yapsn yaparak, Prof. Seyf Arkan ise stanbulda Atatrke Florya
Deniz Kkm, Ankarada ise ller Bankas yaplan ile Prof. Kemal Ahmet Aruda st.da Levent I, II, III ve IV. c
Mahalleleri, Etiler ve arkadalar mimarlar ile, Sheraton Otelini yapmlardr.
TARHSEL BR NOT:
ATATRK DNEM RESSAMLAR
Atatrk dneminden evvelki Osmanl dneminin ilk zamanlarnda resim yerine Minyatr yaplmaktayd. Osmanllar
dneminde d lkelere giderek (bilhassa Fransaya) resim eitimi grenlerden Osman Hamdi Bey 1883 de Sanayi Nefise
Mektebi Alisini kurmutur.Osman Hamdi Bey ve arkadalar, Hseyin Zekai eker, Ahmet Paa, Sleyman Seyit, Hoca Ali
Rza, evket Da gibi natralist ressamlar, Fransadaki hocalar Leon Geromeun Kat Natralizmini srdrmlerdir.
Bundan sonraki dnemde Emperyonist akmn hkim olduunu ve all brahim, Nazmi Ziya, Avni Lifij gibi deerli ressamlarn
bir blm yaam Atatrk dneminde geer.
Bundan sonraki dnemde:Seref Akdik, Avni Arba, Nurullah Berk, Sabri Berkel, efik Bursal,Mahmut Cda, brahim all
,evket Da, Cevat Dereli, Halil Dikmen, Fehraman Duran, Devrim Erbil, Diner Erimez, Turan Erol, Bedri Rahmi
Eybolu, Eren Eybolu, Neet Gnal, Namk smail, Zeki Faik zer, Edip Hakk Kseolu, Avni, Fikret Mualla, Hikmet
Onat, Ayetullah Smer, Cemal Tollu, Eref ren , gibi hret sahibi olmu ressamlarmz Atatrkn Gzel Sanatlarda
yapm olduu reform sayesinde yetimiler ve nlenmilerdir.
brahim all, Feyhaman Duran, Namk smail, Edip Hakk Kseolunun Atatrk portleri nldr. Atatrkn Ant
Kabrinin inaatnda alan mimarlar, heykeltralar ve dier sanatlar Atatrkn ynlendirmesi ile yetimilerdir. Bu da
gsteriyor ki Byk Atatrk Ant Kabrini de kendisi fikirleriyle ina etmitir.
TARH BR KAYIT
TRK BELER
Trk Beleri zellikle Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu dneminde eserleriyle kendilerinden sz ettirmi aadaki be Klasik
Bat Mzii bestecisini bir arada tarif etmek iin kullanlan uluslararas bir deyim olarak biliniyor.
Bu kiiler:
Ahmet Adnan Saygun / Ulvi Cemal Erkin / Cemal Reit Rey / Hasan Ferit Alnar / Necil Kazm Akses
HASAN FERT ALNAR BALICA YAPITLARI
Trk Siti (byk orkestra iin, 1930), stanbul Siti (byk orkestra iin, 1937-38), Viyolonsel Konertosu (1943) ve Kanun
Konertosu'dur (1951; 1958'de zerinde baz deiiklikler yapt).
ULV CEMAL ERKN BALICA YAPITLARI
Piyano Konertosu (1942), Kekeler (sit, 1943), Birinci Senfoni (1944-46), kinci Senfoni (1948-51), Kelolan (bale, 1950),
Sinfonietta (yayl alglar orkestras iin, 1951) ve Konsertar Senfonisi (piyano ve orkestra iin, 1966).
140
141
Doan Erginba, mer Gney ve smail Utkularn ortak tasarlad bir proje olan ve ilide yer alan stanbul Radyoevi
(1945) bu akma rnek baka bir yapdr.
kinci Ulusal Mimarlk Akmnn en nemli zelliklerinden olan simetri kullanm ve antsallk kavramlarna en iyi
yanstan iki rnek mevcuttur. Bunlarda ilki mimar Doan Erginba ve smail Utkularn tasarladklar ve 1954 ile 1960
yllar arasnda ina edilmi olan anakkale ehitleri Antdr.
Dnemin stili ile ina edilmi ve bu rnekler arasnda en tannm olan ise Emin Halid Onat ve Ahmet Orhan Arda
tarafndan tasarlanm olan 1944 ile 1953 yllar arasnda ina edilmi olan Mustafa Kemal Atatrkn kabrinin yer ald
Antkabirdir.
OK OK NEML BLG
ATATRKN KURDUU KURUM VE KURULULAR VE BUNLARIN LSTES ANADOLU AJANSI:Trkiye Cumhuriyetinin yar resmi haber ajans olan Anadolu Ajans, 6 Nisan 1920'de, Milli Mcadele
davasn yurda ve dnyaya duyurup yaymak amacyla, Atatrk tarafndan Ankara'da kuruldu. Balangta bir tek teksir
makinesiyle alan Anadolu Ajans, Kurtulu Sava yllarnda byk yararllklar gsterdi. Anadolu Ajans, 1 Mart 1925'te
Devletin %40 hissedar olduu bir anonim ortaklk haline getirildi.
ANKARA HUKUK FAKLTES :Ankara Hukuk Fakltesi 5 Aralk 1925 tarihinde Ankara Adliye Hukuk Mektebi adyla
kuruldu. Ankara'da bir hukuk mektebinin almas iin ilk teebbs 1921 ylnda yapld. Bu tarihte Kastamonu milletvekili
Abdulkadir Kemal Bey Meclise 3 maddelik bir teklif vererek Ankara'da bir hukuk mektebi almasn nerdi. Gazi Mustafa
Kemalde 1922 ylnda meclisi a konumasnda Ankara'da bir hukuk mektebinin almas gereini belitti. 1925'te Hukuk
Mektebi ald ve 301 renci kayt yaptrd. Okula uygun bir bina bulunamad iin al Byk Millet Meclisinin toplant
salonunda yapld. Fakltenin al konumasn Gazi Mustafa Kemal yapt ve ilk dersi Ahmet Bey (Aaolu) verdi. Hukuk
mektebi 1927 ylnda Bakanlar Kurulu Karar ile Ankara Hukuk Fakltesi ismini ald.
ATATRK ORMAN FTL :Atatrk, Ankarann 7 km batsndaki orak topraklarda rnek bir iftlik kurmay dnm,
Trk iftisine, toprak ve tabiat artlar uygun olmasa dahi, bilgiyle ve kararllkla alld takdirde baar salanabileceini
gstermek istemiti. Bunun zerine 29 Ocak 1925te Gazi iftliini kurmak amacyla bir miktar arazi satn ald. 5 Mays 1925te
kurduu Orman iftliinde, iftliin her trl faaliyetiyle uraan, btn masraflarn kendisi karlayan Atatrk burada Atatrk
Kkn yaptrmtr.Atatrk 11 Mays 1937de iftliklerini, ierisindeki kklerle birlikte milletine armaan etmitir.
BURSA MERNOS HALI FABRKASI :2 ubat 1938 Bursa Merinos Hal Fabrikas : Smerbank Merinos Ynl Sanayii
Messesesi'nin (Bursa) temeli 28 Kasm 1935 tarihinde atld. letme, 2 ubat 1938 tarihinde Atatrk tarafndan iletmeye ald.
Atatrk Merinos Fabrikas'nn eref defterine unlar yazmtr: ''Smerbank Merinos Fabrikas pek kymetli bir eser olarak milli
sevinci artracaktr. Bu eser yurdun, hususile bursa blgesinin endstri inkiafna ve byk milli ihtiyacn giderilmesine yardm
edecektir." Fabrika faaliyetini srdryor ve zelletirilmeyi bekliyor.''
OCUK ESRGEME KURUMU :ocuk Esirgeme Kurumu, eski adyla Himaye-i Eftal Cemiyeti Atatrk'n nclnde
kuruldu. nceleri Kurtulu Savana katlanlarn ocuklarn esirgeme ve eitmeyi ama edindi. Sonralar muhta ocuklara
yiyecek, giyecek ve okul malzemesi yardm yapmak, kimsesiz ocuklarn ynetimini zerine almak, doumevleri ve ocuk
yuvalar, ocuklar iin hastane, prevantoryum, sanatoryum, dinlenme kamplar kurmak, doum ve ocuk sal konularnda
annelere t vermek gibi grevler yklendi.
DEMRYOLLARI VE LMANLAR GENEL MDRL:
Demiryollarnn yapm ve iletmesi iin kurulan ve Nafa Vekaleti'ne bal olarak alan mdrlkler 1927'de birletirilerek
Devlet Demiryollar ve Limanlar dare-i Umumiyesi olarak kuruldu. Bu kuruluun ad, 1929'da Devlet Demiryollar ve Limanlar
Umum Mdrl, 1931'de ise Devlet Demiryollar Umum Mdrl olarak deitirildi. Bugnk adn ald 1953'e dein
katma bteli devlet kuruluu iken, o yl ktisadi Devlet Teekklne dntrld. 1984'te ise Kamu ktisadi Kuruluu
konumuna getirildi.
DEVLET HAVA YOLLARI:1933 Devlet Hava Yollar lk ulusal hava yolu irketimiz olan Devlet Hava Yollar milli mdafaa
vekaleti bnyesinde 20 mays 1933 ylnda kurulmu ve 1935 ylnda nafia vekaletine balanmtr. Air France'tan devralnan
Yeilky tesisleri yan sra Ankara'da da bir terminal ve hava alan yaplmtr. 1938 ylnda devlet hava yollar 10 uaa sahipti.
1 Haziran 1937 den 31 mays 1938 tarihine kadar Ankara-stanbul arasnda 306 gidi ve geli seferi yaplm, 9 ayda 743 yolcu
tanmtr.
DEVLET STATSTK ENSTTS:1926 Devlet statistik Enstits: Toplumlarn geleceini grebilmesi, planlayabilmesi ve
gelimesi iin istatistiki bilgiler byk nem tar. Cumhuriyetimizin ilk ylllarnda, ok nemli sorunlar olmasna ramen,
istatistiki bilginin bu denli nem tamas nedeniyle, bu ilevi yerine getirebilmek iin bir istatistik rgtnn kurulmasna karar
verilmitir.
ELEKTRK LER ETT DARES :Trkiye'yi elektrie kavuturma plann ve bu plan iinde yer alan kurulularn n
projelerini hazrlamak zere dzenlenen kanunla, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna bal Kamu ktisadi Teebbs
niteliinde bir kurum olarak 24 Haziran 1935'te kuruldu.
ETBANK :Trkiye'de maden, enerji ve bankaclk alanlarnda faaliyet gsteren ktisadi Devlet Teekkl olarak 2 Haziran 1935
tarih ve 2805 sayl kanunla kuruldu. 1963'te Etibank'n Kuzeybat ve Bat Anadolu elektrik sistemlerine Balkesir-Bursa enerji
nakil hatt baland. Etibank'n kurulu kanununun 10. maddesi bankaclk faaliyetlerini yalnz kendi bnyesindeki messeseler
iin ngryordu. 1955'te 6590 sayl kanun bu maddeyi kaldrd. nce bro, sonra ube niteliindeki bir nve, daha sonra, bir
bankaclk dairesi kuruldu.1956'da ilk ubeler Pangalt (stanbul) ve skenderun'da ald.
HALKEVLER : Halkn eitimine ve kltrel gelimesine yardmc olmak zere 19 ubat 1932de kuruldu. Alacak
messeselerin ynetim ve denetim grevleri partinin il idare kurullarna verildi. 1951 halkevlerinin kapatlmas, kanunu kabul
edilerek gerei yerine getirildi.
BANKASI: Atatrk tarafndan, 26 Austos 1924 tarihinde kuruldu. Kuruluunun ilk yllarndaki iktisadi artlara uygun
olarak, daha ok kalknma ve yatrm, bankaclk yn ar bast. Trkiye Bankas, kurulu gayesine de uygun olarak lkenin
iktisadi kalknmas ve sanayilemesinde nemli rol oynad; bu amala eitli yatrmlar yapt. lkede tasarrufu tevik amacyla,
142
ikramiye ve kumbara sistemini ilk defa uygulayan; seyahat eklerini lkeye ilk getiren banka da Trkiye Bankas oldu.
Sigortaclk alannda nclk yapt ve Anadolu Trk Sigorta irketi ile Destek Reasran Anonim irketini kurdu.
MADEN TETKK ARAMA ENSTTS (MTA) :Yeralt zenginliklerimizi arayp karmak, bunlardan iletilmekte olanlar
daha verimli duruma getirmek, bu alanda inceleme ve aratrma yapmak, faaliyet konusuyla ilgili elemanlar yetitirmek zere
1935 ylnda kuruldu. Bugn Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna bal, tzel kiilie sahip, zel hukuk hkmlerine tabi
Kamu ktisadi Teebbs olarak, almalarna devam etmektedir.
MERKEZ BANKASI: Cumhuriyet'in ilk yllarnda siyasal ynetimin ana dncesi, bir merkez bankas oluturmaktan ok,
ulusal ticaret bankalar yaratmakt. Bunun iin 1924'te, nce Trkiye Bankas oluturuldu. 1925'te sresi dolacak Osmanl
Bankas'nn imtiyaz 1935'e dein uzatlmakla birlikte, yeni anlamada hkmetin banknot karacak bir merkez bankas
kurabilmesi iin kap ak brakld. Trk parasnn deerindeki dlere kar duyarl olan Cumhuriyet yneticileri 1926'da bir
merkez bankas kurulmas hazrlklarn balatt. Merkez Bankasnn yolunu amak iin Trk parasnn kymetini koruma
hakknda kanun karld. Haziran 1930'da kabul edilen bir yasayla Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Ekim 1931'de 15
Milyon sermaye ile karma bir anonim irket olarak kuruldu. Ocak 1932'de almaya balad.
MERKEZ HIFZISIHA ENSTTS :Trkiye'de koruyucu hekimliin gerektirdii tahlil, kontrol, retim ve aratrma
grevlerini yrtmek zere, Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna bal olarak 27 Haziran 1928 ylnda kuruldu. 1267 sayl
kanuna gre "Trkiye Cumhuriyeti Merkez Hfzshha Messesesi" adyla almaya balad.
SALIK VE SOSYAL YARDIM BAKANLII:Koruyucu ve tedavi edici hekimlik hizmetlerini dzenlemek, sosyal yardm
almalarn yrtmek, serbest hekimlik ve eczaclk faaliyetini denetlemek amacyla kurulan Shhat ve ctimai Muavenet
Vekaleti ad altnda 1920'de kuruldu. 1945'te Anayasa terimlerinin Trkeletirme srasnda, ad Salk ve Sosyal Yardm
Bakanl olarak deitirildi.lk salk bakan Adnan ADIVAR olacaktr.
SANAY ve MAADN BANKASI:Cumhuriyetin, ilk yllarnda benimsenen liberal ekonomi politikas dorultusunda, 19251932 yllar arasnda etkinlikte bulunan devlet bankas olan Sanayi ve Maadin Bankas'nn kuruluunu dzenleyen 633 sayl
yasaya gre bankann grevleri; kendisine devredilen devlet fabrikalarn, zel sektre devredilinceye dein iletmek, zel
sektrle ortaklklar kurmak, tek bana ya da ortaklklar araclyla, maden ayrcal almak ve bunlar zel sektrle ortaklk
yoluyla iletme ki sanayi ve madencilik alanlarnda etkinlikte bulunan zel giriimcilere kredi amak ve bankaclk ilemleri
yapmakt.
SMERBANK :Smerbank, tzel kiiligi ve zel kanununda belirtilen sinirlar iinde muhtariyeti olan, sorumlulugu
sermayesiyle sinirli; sermayesinin tamami devlete ait, iktisadi alanda ticari esaslara gre faaliyet gstermek zere, zel hukuka
tabi ekilde Sanayi Bakanligina bagli, Iktisadi Devlet Teekkl olarak 1933 yilinda kuruldu. O dnem verimlilik ve karlilik
ilkelerini gz nnde tutarak, imalat sanayii kurdu, iletmecilik, sinai mamullerini pazarlama, bankacilik ileriyle megul oldu.
TRK TARH KURUMU :Trk tarihini bilimin en yeni verilerine dayanarak yeniden incelemek ve Trkiye'nin dnya
medeniyetine olan katksn meydana karmak amacyla, Nisan 1931'de Atatrk'n tevikiyle Ankara'da Trk ocaklar Merkez
heyetine bal olarak kuruldu. Kurum tznn ama maddesi yledir "Kurumun amac Trk Tarihi ile Trkiye Tarihini ve
bunlarla ilgili konular inceleme ve elde edilen sonular her trl yolla yaymaktr". Kurum belli bal dnya bilim kurumlarna
yedir ve 220'den fazla akademi, niversite ve bilim kuruluuyla kitap ve dergi deiimi yapar. Atatrk, Trk Tarih Kurumunun
daha ok bir akademi nitelii tamasn, ye saysnn snrl tutulmasn istemitir. Kurum 16 ye ile kuruldu. Daha sonra ye
says 41 ile snrlandrld. Kurum yeleri Eskia, Ortaa ve Yenia adlar altnda uzmanlk koluna ayrlarak almaktadr.
TRK DL KURUMU:Trke'nin incelenmesi, zletirilmesi, gelitirilmesi iin alian kurum, Atatrk'n teviki ve
himayesiyle Semih Rifat, Ruen Eref (naydin), Celal Sahir (Erozan), Yakup Kadri (Karaosmanoglu) tarafindan 12 Temmuz
1932de kuruldu.26 Eyll 1932'de Dolmabahe Saraynda toplanan Birinci Trk Dil Kurultay, kurumun alma program olarak
u maddeleri tespit etti: 1.Trk dilinin baka dil aileleriyle karlatrlmas, 2.Trk dilinin tarihi ve karlatrmal gramerlerinin
yazlmas, 3.Anadolu ve Rumeli azlarndan kelimelerin derlenmesi, Osmanlca kelimelere Trke karlklar bulunmas,
4.Trke bir szlk hazrlanmas, 5.Kurumun organ olarak bir derginin yaymlanmas, 6.Trk dili stne yazlm yerli ve
yabanc eserlerin toplanmas ve gerekenlerin evrilmesi, 7.Terimlerin Trkeletirilmesi.
TRK KUU:Trk Kuu: Daha 1930'larda "stikbal Gklerdedir" diyen Atatrk havacla gereken byk nem ve deeri
vermesini bilmiti. Havacln bir spor dal olarak benimsenmesi ve Trk genleri arasnda yerlemesini yrekten arzulayan
Atatrk "Trk Kuu" nun kuruluunda olduu gibi almalarnda da verdii emir ve direktiflerle barol oynamt.Trk Kuu'nu
scak bir ilgi ve yrekten bir muhabbetle destekleyen Atatrk manevi kz olan Sabiha Gken'i de Trk havaclna kazandran
kii olmutu. Sabiha Gken yalnz sivil havaclk ve havaclk sporunda deil, askeri havaclk alannda da uluslararas ne ve
deere sahip bir havac olmutu.
Atatrk, gen ve yetenekli Trk havaclarnn havaclk sporunda gelimelerini salamak amacyla yurt dna gnderilip orada
ihtisas yapmalar arzulanmt. Onun emir ve direktifleriyle bata Sabiha Gken olmak zere baz Trk havaclar 1935 yl
Temmuz aynda Sovyetler Birliindeki "Koktobel Planr Okulu" na giderek orada bu spor dal zerindeki bilgilerini
kuvvetlendirip tecrbelerini arttrmlardr. Bu uzman planrcler yurda dnlerinde "Trk Kuu" kadrosunda retmen olarak
grev almlar ve bildiklerini ve rendiklerini gen havac kuaklara retmilerdir."Trk Kuu" 1935 ylndan beri Atatrk'n
Trk sporundaki en byk yadigar olan havaclk sporu yolundaki almalarn srdrmekte, planrclk ve havacln yan
sra paratlk alannda da byk iler baarmaktadr.
TRKYE EKER FABRKALARI :
19.4.1923 Trkiye eker Fabrikalar : eker Fabrikalar kurma teebbslerinin gerekleebilmesi ancak, Atatrk'n kurduu
Cumhuriyet dneminin salad geni imkanlar sayesinde olabilmitir. Bu istikametteki ilk ciddi teebbs Uak'l Molla
merolu Nuri (eker) adnda bir ifti tarafndan balatlmtr.
Uak'ta mahalli birok mteebbisin itiraki ile 19.4.1923 tarihinde 600.000 TL sermaye ile kurulan "Uak Terakki Ziraat T.A.."
6.11.1925 tarihinde ilk eker Fabrikasnn temelini atm ve fabrika 17.12.1926 tarihinde iletmeye almtr.Uak'ta eker
Fabrikas kurma almalar devam ederken yine ayn yllarda stanbul'da da zel ahslarn ve baz milli bankalarn itiraki ile
14.6.1925 'de 500.000 TL sermayeli "stanbul ve Trakya eker Fabrikalar T.A.." kurulmutur. 22.Aralk.1925 tarihinde Alpullu
eker Fabrikasnn temeli atlarak onbir ayda fabrikann montaj bitirilmi ve 26.11.1926 tarihinde fabrika iletmeye alarak ilk
Trk ekerini retmitir.1933 ylna kadar lkemizin eker ihtiyac bu iki fabrikann retimi ile ksmen karlanmtr. Bu iki
143
fabrika ile pancar tarmnda ve eker fabrikas iletmesinde hayli tecrbeler edinilmi olduundan yeni eker fabrikalar kurulmas
gerekli grlmtr.
ULUSLAR ARASI ZMR FUARI :
Uluslararas zmir Fuar : Atatrk'n talimat ile Cumhuriyet'in ilanndan 8 ay nce 17 ubat 1923'te zmir'de toplanan Birinci
Trkiye ktisat Kongresi, zmir Enternasyonal Fuar'nn kurulmas srecini balatt. Kongre binas olarak kinci Kordon'da
Osmanl Bankas Deposu olan Hamparsomyan binas seildi. Burada, el tezgah ve kk sanayi rnleri; sparta, Kula, Grdes,
Uak kilimleri ve hallar, ya rnleri, sabunlar, makarna ve unlu yiyecekler, kolonyalar, helvalar, ihralk pamuklar, ayakkab,
mobilyalar, deri rnleri, tarm aralar, kiremit, tula, maden rnekleri, ttn, sigara, arap rnekleri, kereste eitleri sergilendi.
ktisat Kongresi Sergisi'nden sonra ilk sergi 4 -25 Eyll 1927'de, 9 Eyll Mahalli Sergisi ad altnda Mithatpaa Sanat
Enstits'nde ald. zmir Ticaret Odas'nn teklifi ve zmir Valisi Kazm Dirik'in karar ile alan sergide 71 resmi kurulu, 195
yerli firma ve 9 lkenin 72 kuruluunun rnleri sergilendi. Sergiyi 80 bin 744 kii gezdi.kinci 9 Eyll Sergisi 4-20 Eyll 1928
tarihleri arasnda yine ayn binada uluslararas dzeyde gerekleti. Sergiye 155'i yabanc olmak zere 515 firma katld.1935
zmir 9 Eyll Panayr'n ise ktisat Vekili Celal Bayar at. 311 kiinin gezdii panayr uluslararas fuarn gereklemesini
hazrlad.
zmir Fuar'nn temeli, bugnk yerinde 1 Ocak 1936'da trenle atld. 360 bin metre karelik alann Kltrpark haline getirilmesi
ve yln belirli bir aynda bu alan zerinde uluslararas bir fuarn gerekletirilmesi planland. 1 Eyll 1936'da zmir Fuar, kent
yaamnda yerini ald. Lozan Kaps nnde yaplan cokulu trene Msr, Yunanistan ve Sovyetler Birlii'nden 48 yabanc
kurulu, 32 vilayet pavyonu ve 45 yerli kurulu katld.1937 zmir Enternasyonal Fuar, dier yllara gre ok daha byk bir
cokuyla hazrland. Al ktisat Vekili Celal Bayar yapt. Fuar'n en byk zellii Kltrpark'n srekli bir kurumuna
dnecek olan Parat Kulesi'nin al oldu.104 yabanc irketin katld Fuar'da 424 yerli kurulu temsil edildi.
TRKYE CUMHURYET ZRAAT BANKASI:
Trkiye Cumuriyeti Zraat Bankas'nn temelini 1863'te tarmsal kredileri dzenleme giriimlerine balayan Ni Valisi Midhat
Paa att. Midhat Paa'nn Rusuk kasabasnn Pirot kynde kurduu bir tr tarm kredi kooperatifi olan Memleket Sand
uygulamas 1867'den sonra resmi nitelik kazand ve yaygnlat.1883'ten sonra aar vergisine yaplan %10 oranndaki "Menafi
Hissesi" zamm sandklara gelir olarak baland. Bylece Menafi Sandklar adn alan kurum 1888'de merkezi stanbul'da
bulunan,10 milyon Osmanl liras sermayeli Ziraat Bankas'na dntrld.
1914'te bankann yapsnda ve alma ilkelerinde yaplan yeni dzenlemeler, 1916'da yasallat. ube says 1923'te hzla artarak,
316'y bulan banka Cumhuriyet dnemine aktarlan en kkl ve yaygn mali kurulu oldu. Cumhuriyet ynetimi 1924'te bir
yasayla bankay bir devlet kurumu olmaktan karp 30 milyon lira sermayeli bir anonim irkete dntrd; etkinliklerini tarm
dna da tararak her trl bankaclk ileminde bulunma yetkisi tand.
1926'da bankann adna Trkiye szcn eklendi. 1937'de karlan Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankas kanunuyla kendi
yasas dnda zel hukuk hkmlerine bal, tzel kiilii olan bir devlet kuruluuna dnt.
ZRAAT OKULLARI ve YKSEK ZRAAT ENSTTS:
Zirai alanda almak zere, teknisyen seviyesinde eleman yetitirmek eitli blgelerin zirai yaplarn ve zellikleri hakknda
incelemeler yapmak amacyla, Tarm Bakanl Ziraat leri Genel Mdrlne bal olarak kurulmu meslek okullar.
Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin kurulmas srasnda, ekonomik, sosyal, kltrel alanda yaplan devrimleri desteklemek ve
gelitirmek iin Atatrk tarafndan kurulmu kurum ve kurulularn listesi
LA BLG
TARH KLKLER
T1-SABHA RIFAT
1929da Sabiha Rifat bayanlar voleybol takm olmad iin Fenerbahenin erkek voleybol takmnda oynad. Ayn zamanda
Sabiha Rifat Yksek Mhendis Mektebini bitirerek lkemizin ilk kadn mhendisi oldu.
Cumhuriyet dneminde Trk bayanlar sosyal hayatn her alannda yer ald. Hi phesiz bu alanlardan biri de spordur. nce
atletizm ve tenis sporuna balayan bayanlar daha sonra krek, eksrim ve yzme dallarnda da kendilerini gstermeye balad.
Leyla Asm Turgut (1920) ilk bayan mill yzcmz oldu. 1927de Azize Hanm Yunanistann dnyaca nl Akropol Rallisine
katlarak yart erkek rakiplerini geride brakarak birincilii kazand.
T2-GL ESN
1933 ylnda Trkiye'nin ilk kadn muhtar seilen Gl Esin, Aydn'n ine lesi, Karpuzlu Buca'nn muhtarln yapt
dnemde Atatrk tarafndan dllendirilmitir.
Muhtar olmasnn ardndan kahvehanelerde kumar oynamay yasaklayan Gl Esin, kz karma olaylarn nlemi ve nikah
ilerini dzene sokarak da byk baar elde etmiti.
T3- EVKET SREYYA AYDEMR, (D. 1897, EDRNE - . 25 MART 1976)
Kadro Dergisi'nin kurucularndan ve Kadro Hareketi'nin nderlerindendir. Trk tarihinde nemli rol oynayan kiilikleri inceleyen
eserleri ile nlenmitir. Kendi yaamn anlatt Suyu Arayan Adam(1959), Atatrk ve nn dnemlerini inceledii er ciltlik
Tek Adam (1963-65) ve kinci Adam (1966-68) adl kitaplar en nl eserleridir.
eitli dnemlerde farkl ideolojileri savunan Aydemir, lkesinin kurtuluu ve ilerlemesi gibi temel bir hedefe sahipti.
Genliinde Turanc; 1920-1927 yllar arasnda Trkiye Komnist Partisi yneticisi; 1927 sonrasnda Kemalist rejimin
savunucusu ve kuramcs olarak alt.
Henz on bir yanda iken ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ye oldu. Balkan Savalar ncesinde annesini ve bir aabeyini kaybetti.
Edirne igale uraynca katliamdan kurtulmalar iin stanbul'a gnderilen ocuklar arasnda yer ald. Kuleli Askeri Lisesi'ne
kaydoldu ancak Edirne'nin geri alnmas ve bir olunun daha asker olmasn istemeyen babasnn armas zerine geri dnd;
Edirne Rtiyesi ve retmen Okulu'nda (bugnk Edirne Lisesi) renim grd. Bu yllarda Turanc grleri benimsedi. Dier
aabeyinin Sarkam'ta hayatn yitirmesi zerine I. Dnya Sava'nda gnll olarak savaa katld; aabeyin ehit edildii
144
Kafkasya Cephesi'nde arrpt, yaraland. Cephedeyken okuduu Mfide Ferit'in Aydemir adl roman onu ok etkiledi. leride
Soyad Kanunu ktnda Aydemir soyadn semesi bu romann etkisiyledir.
1928'de Brokrat olarak Ankara'da almaya balad. 1951 ylnda kadar eitimci ve iktisat olarak eitli devlet grevlerinde
bulundu. Yksek Teknik retim Umm Mdr Yardmcl, Ankara Belediyesi ktisat Mdrl, Ankara Ticret Mektebi
Kurucu Mdrl, ktisat Vekleti Sanyi Tetkik Heyeti Reislii, Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu yelii yapt.
1932 ylnda Atatrkn istei zerine Yakup Kadri Karaosmanolu ile birlikte Kadro Dergisi'ni kartt. Dergi kapatldnda
Ankara Ticaret Mektebi'nde mdr olan Aydemir, bu grevi 1936'ya kadar srdrd. ki yl Ankara Belediyesi ktisisat
Mdrl yaptktan sonra ktisat Bakanl'nda almaya balad ve smet nn'nn gvenini kazand. Komnist gemii
nedeniyle ok eletirilse de baarlar nedeniyle ykseldi. Bir dnem Ekonomi Bakanl'nca smail Hsrev Tkinle birlikte bir
kalknma plan hazrlamakla grevlendirildi. Fakat smet Paa bu plan kabul etmedi.
1951'de Vekiller Heyeti kararyla emekli edildikten sonra kendisini yazarla verdi. Hayat boyunca ok sayda eser veren
Aydemir, Tek Adam adl eserinde Atatrk; kinci Adam adl eserinde smet nn 'y yazd. Bunun dnda Menderes'in Dram,
Enver Paa (kitap) gibi biyografiler ve Suyu Arayan Adam gibi otobiyografik denemeler dnda Toprak Uyanrsa ve
Kahramanlar Domalyd adl romanlar yazd. 27 Maystan sonra oluan yeni dnce ortamnda kurulan sosyalist eilimli
Devrim ve Yn gibi dergilerde yazlar yaynlad. 12 Mart Muhtras sonras Yn Dergisi kapatlnca yazlarna Cumhuriyet
Gazetesi'nde devam etti. 25 Mart 1976'da Ankara'daki evinde hayatn kaybetti. Ankara Belediye Bakan'nn emriyle tabutu,
Trk bayrana sarl olarak defnedilmitir. Ad, Ankara'da yllarca oturduu sokaa verildi.
145
Natrmort temasna kar youn ilgisiyle bilinen Sleyman Seyyid, peyjaz ve figr alannda da stn yeteneklerini kantlyor.
Sleyman Seyyid zellikle resim dzeninin ierdii yn ztlklarnda ifadesini bulan slup dinamizmi ile zgn yerini kazanyor.
T7-BRAHM ALLI:
1882 ylnda Denizlinin al kasabasnda dodu, 1960 ylnda stanbulda ld. lk ve orta renimini kasabasnda, lise
renimini zmirde yapt. Askeri okulda okumak iin stanbula geldi. Burada parasn aldrp zor durumda kalnca almaya
balad. Bir resim retmeninden ve ressam Roben Efendiden resim dersleri ald. eker Ahmet Paann olu zzet Bey ile tant
ve arkadann yardmyla Sanayii Nefise Mektebine girdi (1906). Alt yllk okulu ylda bitirdi ve devlet tarafndan Parise
gnderilerek, Fernand Cormonun atlyesinde renimini srdrd (1910-1914). 1. Dnya Savann balamasyla yurda dnd.
Sanayii Nefise Mektebinde Vallaurynin yardmcs oldu. Atlye retmeni olduktan sonra, 1947de emekli oluncaya kadar bu
grevde kald. Devlet Resim ve Heykel sergilerine aralkl olarak katld. lmnden bir yl sonra, Ankara Trk-Amerikan
Derneinde son toplu sergisi ald (1961). Gzel Sanatlar Birliinin kurucularndan biriydi.
En tannm eserleri: Trk Topularnn Mevzie Girii, Tefli Kz, stikll Savanda Zeybekler, Manolyalar, Atatrk Portresi,
nn Portresi, Yahya Kemal Portresi, Mevleviler Dizisi.
brahim all, kendi kua iindeki sanatlar arasnda uar denilebilecek bir slup dinamizmiyle karmza kar. Resimlerine
yerel bir atmosferin tadn kazandrmakta, izlenimci snrlar aan bir duyarla sahiptir.
T8-NAMIK SMAL:
1890da stanbulda dodu, 1935 ylnda stanbulda ld. Galatasaray Lisesinde okurken okul mdr Tevfik Fikretin kurduu
resim atlyesinde resim almalarna balad. Daha sonra Sanayii Nefise Mektebini bitirdi. Ailesi tarafndan Fransaya
gnderildi. Burada Julian Akademisinde, Ecole Nationale des Arts Dcoratifte ve Cormonun atlyesinde almalarn srdrd.
Yurda dnnce 1. Dnya Sava yllarnda Kafkas cephesinde yedek subay olarak grev yapt. Bu srada sava resimleri izdi. Bu
resimleri daha sonra Viyana ve Berlinde (Cell Esat Arseven ile birlikte) sergiledi. Bir sre Berlinde Liebermann ve Corynthin
atlyelerinde alt. Yurda dnnce stanbulda resim retmenliine balad. Gzel Sanatlar Akademisinde alt. Parise gidip
dndkten sonra, Gzel Sanatlar Akademisine mdr olarak atand (1928). Lle Devri, Tifs Girdab, Harman en tannm
eserleridir.
Namk smail, Trk resim sanatnda kiisel slup ayrmnn belirginlik kazanmasn salayan byk ustalardan biridir. Temalara
biimsel yaklam belli snrlar amayan bir deformasyon eilimi yanstr.
T9-MALK AKSEL:
1903te Selanikte dodu. lkokulu Serezde ve stanbulda okudu. Darlmualliminde renimini srdrd. Burada evket Bey
resim retmeniydi. Akselin almalarn evket Bey ynlendirdi. 1921de retmen olan Aksel, 1928de snav kazanarak
Almanyaya gitti. Berlin Yksek retmen Okulunda Prof. Grossmannn atlyesinde alt. Yurda dnnce Ankarada alan
Resim retmen Okulunda grev yapt (1932). Gazi Eitim Enstitsnn kuruluuna katklar oldu ve uzun yllar bu okulun
Resim- Blmnde yneticilik ve retmenlik yapt. 1951de stanbuldaki apa Enstitsne atand. 1968de emekli oluncaya
kadar burada grev yapt. ^^Suluboyac Malik^^ diye de anlyordu.
Balca eseleri: Hal nnde, u Karal Kzlar, ingeneler, Kz ocuu, Kardeler. Ayrca resim sergisinde Otuz Gn, stanbul
Minaresinde Ku Evleri, Anadolu Halk Resimleri, Trklerde Dini Resimler, Sanat ve Folklor, stanbulun Ortas adl kitaplar da
vardr.
Geni bir folklor bilgisine sahip olan Malik Aksel, hem eitici ve aratrmac, hem de resim uralar iinde gndelik yaam
kesitlerinin bazen dramatik, bazen mizahi ierik deerlerine ulabilmektedir.
T10-EREF REN:
1897de stanbulda dodu. 1984te Ankarada ld. Bursa Ziraat Okulundan sonra Gzel Sanatlar Akademisinde okudu.
Burada brahim all ve Hikmet Onat atlyelerinde alt. Bir sre Pariste Andr Lhote ve Othon Grieszin atlyelerine devam
etti(1928-1929). Yurda dnnde eitli illerde resim retmenlii yapt. ^^D Grubu^^na katld. Resimleri bu grubun
sergilerinde ve Galatasaray Sergilerinde yer ald. Katld Devlet Resim ve Heykel sergilerinin bazlarnda dl ald(1942de
nclk, 1945te ikincilik, 1964te birincilik). Ayrca Venedik Bienaline, Paris (UNESCO), San Francisco ve Atina sergilerine
katld.
En tannm eserleri: Ankarada K, Genlik Park, Beynam Ormanlar, Karadeniz Kadnlar, Paris.
zellikle kent oluumundan kesitleri ileyen peyzajlarnda, Eref renin dzene ak ve snrsz bir ifade boyutu getiren
duyarlln canl titreimlerine tank olunabilir.
T11-NURULLAH BERK:
1906da stanbulda dodu. 1982 ylnda stanbulda ld. lkokulu Heybeliadada, orta okulu Niantanda okudu. Galatasaray
Lisesini bitirdikten sonra, Sanayii Nefiseye girdi. Buray Hikmet Onat ve brahim all atlyelerinde renim grerek bitirdi
(1924). Daha Parise giderek, Paris Gzel Sanatlar Yksek Okulunda Ernest Laurentnin rencisi oldu. Yurda dnn de
stanbulda arkadalaryla birlikte ^^Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii^^ni kurdu(1928). 1933ylnda tekrar Parise
gitti. Andr Lhote ve Fernand Lgerin yannda alt. Ayn yln sonunda yurda dnnce, arkadalaryla^^D
Grubu^^topluluunu kurdu. 1939da stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde renim yesi oldu. 1962de de stanbul Resim ve
Heykel Mzesi mdrlne getirildi. Berk, UNESCOya bal ^^Uluslararas Sanat Eletirmenleri Trkiye Komitesi^^ni Suut
Kemal Yetkinle birlikte kurmu, Paris, Moskova, Bkre, Leningrad ve Brksel sergilerinde komiserlik yapmtr. Sao Paolo ve
Venedik bienallerine katld.1967de de Ankara devlet Resim ve Heykel Sergisinde birincilik kazand.
En tannm eserleri: skambil Katl Natrmort, t Yapan Kadn, mleki, Dikenler.
Nurullah Berki kbizmen A. Lhote^tan esinlenen ve olduka dekoratif bir yn tutturan uygulamalar iinde gryoruz.
146
T12-ADNAN VARINCA:
1918de stanbulda dodu. Saint-Josephe Fransz Erkek Lisesini bitirdikten sonra, Gzel Sanatlar Akademisinde Lopold Lvy
ve Bedri Rahmi Eybolu atlyelerinde renim grd. Bu okulu 1948de bitirdi. Bir sre resim retmenlii yapt. 1957-1973
yllarnda, Pariste alt. Besanonda alan ^^Pariste Alt Trk Ressam^^ sergisinde ve stanbul Devlet Gzel Sanatlar
Akademisindeki ^^Paristeki Trk Ressamlar^^ sergisinde yer ald. Yurda dndkten sonra kiisel sergiler at. 4. Sedat Simavi
Vakf Grsel Sanatlar dln Turan Erolla paylat(1980).
Resimsel oluuma i dnyasnn kiisel yorum gleriyle yaklaan Adnan Varncay ^^pentr^^ alannda az rastlanr bir slupu
olarak kavryoruz.
T13-NUR YEM:
1915te stanbulda dodu Gzel Sanatlar Akademisinde Nazmi Ziya Gran, Hikmet Onat, brahim all ve Lopold Levy
atlyelerinde renim grd (1933-1937). Arkadalaryla birlikte stanbulda ^^Liman Resim Sergisi^^ni dzenledi (1940).
1941de Ferruh Baaa, Avni Arba, Selim Turan, Fethi Karaka, Mmtaz Yener, Turgut Atalay, Nejat, Agop Arad, Hamet
Akalla birlikte ^^Yeniler Grubu^^da yer ald. Bu grubun her yl iki kez alan sergilerine katld(1941-1951).
1946-1983 yllar arasnda yaklak krk kadar kiisel sergi at. Pariste, Hollandada, Venedikte, Sao Paoloda resimlerini
sergiledi.
Balca eserleri: Nalbant, Halk airi, eme Ba, Aile, Orkestra, Ana efkati, Kardeler.
Nuri iyem, figratif ve soyut almalarnn tmnde zenli bir iiliin giderek ustalk katna ulat bir gelime iinde grlr.
T14-SAM YETK:
1878de stanbulda dodu. 1945te stanbulda ld. lkrenimini Tamektepte, ortarenimini iekpazar Rtiyesinde ve
Mlkiye dadisinde yapt. Askerlie ilgi duyduu iin Kuleliye geti. 1898de de Harbiyeyi bitirdi. Okul dnemimde Osman
Nuri Paadan ve Hoca Ali Rza Beyden resim dersleri grd. Subay olunca, Eyp Askeri Baytar Rtiyesine resim retmeni
olarak atand. Bu arada Sanayii Nefise Mektebine de devam ederek, buray da bitirdi (1906). 1910-1912 yllar arasnda Pariste
resim almalar yapt. Yurda dndkten sonra, Balkan Savana katld ve Bulgarlara esir derek, bir sre esaret hayat yaad.
1. Dnya Sava srasnda da grev yapt. 1933te binbalktan emekli oldu. 1918de Berlin ve Viyana sergilerine katlan
Yetikin, daha ok Balkan Sava ve Milli Mcadeleyle ilgili resimleri vardr (Cepheye Cephane Nakli).
Eitici etkinliinin yan sra, izlenimcilie yakn dorultuda bir slup abas gstermi olan Sami Yetik, renki deerler ynnden
ll bir uyum davran ortaya koymaktadr.
T15-HALE ASAF:
1905 ylnda stanbulda dodu, 1938 ylnda Pariste ld. Resim renimine Almanyada Berlin Akademisinde balad. Sonra
stanbulda nas Sanayii Nefise Mektebinde mer Adilin ve Feyhaman Durann rencisi oldu. Maarif Vekaletinin bursuyla
tekrar Almanyaya gnderildi(1924). Buradan Fransaya geerek, Pariste resim almalarn srdrd. Seramiki smail Hakk
(Oygar) ile evlendi. Paristeki Grande Chaumire atlyesinde alt. Matisse ve Dufyden dersler ald. Yurda dnnde
^^Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birliin^^nin almalarna katld (1928). Bu topluluunun Ankara (1928) ve stanbul
(1929) sergilerinde yer ald. Bir sre sonra Bursa Kz retmen Okulunda resim retmenlii yapt. stanbula dnd. Sonra da
Parise giderek bu kente yerleti(1930). Bir yandan yakaland hastalkla mcadele ederek resim almalarn srdrd.
talyadaki Faist ynetimden kaan yazar Antonio Ariante ile birlikte bir sre ^^Jeune Europa^^ galerisini ynetti. Hale Asafn
stanbul Resim ve Heykel Mzesinde bulunan resimleri dndaki eserleri bilinmemektedir.
Trk resim sanatnda akonstrktif slup anlayna uygun dramatik ierikler kazandrma yolunda olan bir ressamn, Hale Asaf
olduu sylenebilir.
T16-BEDR RAHM EYBOLU:
1913te Grelede dodu, 1975te stanbulda ld. lk ve ortaokul renimini Trabzonda yapt. 1931de stanbulda Gzel
Sanatlar Akademisini bitirdikten sonra, Pariste Andr Lhotenin atlyesinde alt(1931-1933). Yurda dnnde Gzel
Sanatlar Akademisinde retim yesi oldu. ^^D Grubu^^na katld. G. S. Akademisinde kendi adyla anlan resim atlyesini
ynetti. Basma-oaltma yntemiyle serigrafi, litografi, gravr almalarna arlk verdi ve halk el sanatlarndan kaynaklanan
mozaik almalar yapt. Ayrca ^yazmaclk^ sanatyla urat. Pariste Muse de IHomme da ilkel soylar sanatn inceledi.
1958 Brksel sergisinde Trk pavyonu iin yapt 277 m2lik mozaik panosuyla, altn madalya (byk dl), Sao Paulo
Bienalinde eref madalyas yapt. Paristeki NATO binasnda yer alan 50 m2lik mozaik panosuyla da uluslararas n
kazanmtr.
Balca eserleri: Kyl Kadn, Beylerbeyi skelesi, Balklar, Mavi Siyah Ku, Anadolu Hisar, Mangal ve brik.
Bedri Rahmi Eybolu, gelimesi boyunca folklorik naklarla kurduu resimsel ilikileri, popler boyutlara eritiren bir sanat
olarak dikkatleri zerinde toplamtr.
T16-CEMAL TOLLU:
1899da stanbulda dodu, 1968de stanbulda ld. Sanayii Nefisede renim grrken, Milli Mcadeleye katlmak iin
Anadoluya geti. renimini daha sonra tamamlad. Bir sre Elaz retmen Okulunda resim retmenlii yapt(1927-1929).
Avrupaya giderek Andr Lhote, Fernand Lger, Hans Hoffmann, Gromaire gibi sanatlarla alt(1929-1932). Yurda
dnnde bir sre Erzincan Askeri Ortaokulunda resim retmenlii yapt(1932-1935). Gzel sanatlar Akademisinde Lopold
Lvynin yardmclna getirildi. Daha sonra resim blmnde ynetici olarak da grev yapt ve bu okuldan emekli oldu(19371964). ^^D Grubu^^nun kurucularndandr(1933).
Resimleri ilk kez 1927de sergilendi. 1967de de retrospektif sergisi ald. Yazlar ^^Sanat Bahisleri^^ bal altnda Yeni
Sabah gazetesinde yaymland. Yunan Mitolojisi (1964), eker Ahmet Paa (1967) adl kitaplar vardr.
Balca eserleri: Hatay Portakal Bahelerinden, Zeytin Aac, Okuyan Kyller, Mevleviler, Balerin.
147
Cemal Tollu, kbist bir resim slubu anlayna yresel anlamlar kazandrma yolunda bir sanat olarak grlmektedir.
T17-ATATRKN MANEV OCUKLARI
Abdurrahim Tunok: 8 yandayken evlat edindii Abdurrahim kimsesiz bir ocuktu. 1908 doumlu Abdurrahim 1999 ylnda
vefat etmitir. Atatrkn kiisel mirasnn tek varisiydi. niversite eitimini Berlinde almtr.
Afet nan: 1908 ylnda Selanikte doan Afet nan tarihi ve sosyoloji profesr olmutur. 1985 ylnda, 77 yandayken vefat
etmitir.
Nebile Hanm: 1927 ylnda stanbul apa retmen Okulundan Dolmabahe Sarayna getirilen kz renciden biriydi. bu
ziyaret Nebile Hanmn, Atatrkn manevi kz olmasn salad
Rukiye Erkin: kimsesiz bir kz ocuu olan Rukiye, Atatrk tarafndan evlat edinilmi, Ankaraya getirilerek tm bakm ve
eitim masraflar karlanmtr. Atatrk Rukiye Hanm bir yzbayla evlendirmitir.
Sabiha Gken: 1913 ylnda Bursada doan Sabiha Hanm dnyann ilk kadn sava pilotu ve ayn zamanda Trkiyenin de ilk
kadn pilotudur. Sabiha Gken 2001 ylnda 88 yandayken Ankarada vefat etmitir.
Srtma Mustafa: Yalovann kynde bir oban olan Mustafaya Atatrk atla gezintiye kt srada rastlam ve evlat
edinmitir. Srtma Mustafa tpk manevi babas gibi asker olmak istemi, Kuleli Askeri Lisesi ardndan Harp Okulunda
okumu ve subay olmutur.
lk Adatepe: 1932 doumlu lk Adatepe Atatrkn en kk manevi kzdr. Zbeyde Hanmn evlatlk kz Vasfiye
Hanmn kzdr.
ATATRKN SIRAYLA GREV YAPTII YERLER
148
TAYYAR RAHMYE
Osmaniye Kazasnn Kaypak Nhiyesi Rziyeler Kynden Rahmiye Hanm, Franszlarn ikence ve basklarna tahamml
edemeyerek Hseyin Aann Milli Kuvveterine gnll olarak katlm ve 1336 (1920) ubatnda Hasanbeyli civarnda 89.
149
Tmenin yrtt taarruza mfrezesiyle katlmtr. Bu arpmada Franszlardan 80 tfek ve 2 makineli tfek alnmtr.
arpmada ehit den ve ate altnda kalan iki arkadan kurtarmak iin derhal ileri atlarak gidip ehitleri kurtarm ve bu
kahramanca hareketinden dolay kendisine tayyar (uan) nvan verilmitir. Temmuz aynda Osmaniyedeki ok korunakl
Fransz kararghna saldran arkadalarnn teredddn gren Tayyar Rahmiye: Ben kadn olduum halde ayakta duruyorum
da siz erkek olduunuz halde yerlerde srnmekten ve saklanmaktan utanmyor musunuz? diye bararak arkadalarn hcuma
tevik etmi ve Fransz karargh kapsnn on adm nnde alnndan ald bir kurun yarasyla ehit olmutur
SAVA MEYDANINDA BRLK YNETEN LK KADIN SUBAY FATMA SEHER HANIM
1888de Erzurumda dodu. Subay Suat Dervi Bey ile evlenip Balkan Savana katld. I. Dnya Savanda Kafkas Cephesine
gitti.1919'daki Kongre gnlerinde, Mustafa Kemal'le bizzat grebilmek iin Sivas'a gitti. Mustafa Kemalin karsna dikilerek:
Kadn isem, Trk de deil miyim? Bana i gster! diyen bu kahraman Trk kadn, Bu grmenin ardndan, Milis Mfreze
Komutan olarak Bat Cephesinde grevlendirildi. 300 kiiyi akn birlii ile Bakomutanlk Meydan Muharebesinde
Mehmetikle birlikte destanlar yazd. Byk Taarruzun ilk gnlerinde General Trikupisin birliine esir dmse de, kaarak
yeniden Mfrezesinin bana gemiti. Kahraman kadn Kurtulu Savandan sonra sttemen rtbesi ile emekli oldu. Emekli
maan Kzlaya balad.Fatma Seher Hanm 1954 ylnda TBMM kendisine yeniden aylk baland. Bir sava alannda birlik
yneten dnyann ilk kadn Subayyd.
DOMANL HABBE
Milli Mcadele yi yaayan yazarlarmzdan kfe Nihal Hanm, Domani Dalarnn YolcusuBir Yurt Gecesi isimli
eserinde dikkat eken bir olay nakletmektedir: ...stikll Sava sralarnda negl topraklar bir byk facia geirmi... Domani
Dalarndan inen bir kyl kadn, dmana yol gstererek vatana ihanet etmi olan z olunu silhyla vurarak bizzat
cezalandrmtr. ki satrla ksaltlan bu olay, bir roman, bir destan konusu olabilecek kadar derin... Bir Trk kadnnn yksek
vatan sevgisini ve inancn ifade ettii iin, kadnlk tarihimizin sayfalarna geecek kadar hametli... Biricik sevgili ocuunu
kendi elleriyle yere seren kahraman anann yaad bu hl, hakikaten ibret vericidir. Bir Yunan frkas, Bursann Adranos
Kazasndan geti. Domaniten, Sultan Dalarndan Ktahya zerine doru yrd. Karargh Kumandan Nzm Bey ehid
oldu. negl halk yediden yetmiine kadar dmana kar koymaya hazr... Silah bulamayanlar, ta, odun, demir paralaryla
vatan korumaya gidiyorlar!.. O srada Domani Dalarnn bu yiit kadn da 20 yl boyunca btn bir genliini harcayarak
yetitirdii olunun eline silahn veriyor. Ona alad vatan sevgisinden emin bir halde gsn gere gere, negle dmann
karsna gnderiyor. Lkin, gel gr ki; dadan inen bu saf kyl ocuu, bize hynet eden bir jandarma onbasnn oyunca
oluyor. Yapt iin ktln farketmeden dmana haber tayor. Bir gn, kynde olunu, yurdunun kurtuluu iin dua
ederek bekleyen bu talihsiz anaya, uursuz bir haber veriyorlar: Olun dmana casusluk etti! Kadn, bir an duraklamadan
silahlarn kuanarak atna binip yola dyor. Kuytu ormanlar, yaln kayalar aarak bir yldrm hz ile negle iniyor. Ald
adrese gre olunun bulunduu yere varyor. Kendisini grmek zere geldiini sylyor. Az sonra anasnn geliine sevinen gen,
elini pmek iin koa koa yaklarken atnn stnde dimdik bekleyen kadn, kara feracesinin yerine saklad silh ekerek tek
kurunla onu topraa seriyor... Ve atn ban evirerek arkasna bakmadan, bir kasrga hzyla dnp kayboluyor...
SMSZ KAHRAMANLAR
Kurtulu Savanda kafile komutan olarak grev yapan Mustafa Necati Yllar sonra Atatrkn Milli Eitim Bakan olacaktr bir gzlemini aktarr : Kurtulu Savanda Ktahya srtlar, -30oC, -40 oC. Ve 75-80 yalarnda bir nine. Btn yorgan battaniye
ne varsa cephanenin stne rtm kendisi pazen elbiseyle. Nine, kar serpeliyor, hava ok souk. Bari u yorgan alsan srtna
dediinde ald cevap dokunma ona, o millet maldr, nem kapmasn. Ben bir lrm ama onunla binler doacak binler. hayr
olum hayr hi myorum, souu hi duymuyorum ki. Dman bu topraklara girdi gireli benim iim yanyor iim a oul
Mustafa Necati'nin ankr-erke nlerinde grp; grmeyen gzlere, duymayan kulaklara, hissetmeyen gnllere, anlamayan
kafalara bir ibret levhas olarak sunduu baka bir olay, Fevziye Abdullah Tansel yle iirletirir; Bir zbit (subay): Ey
hemire (karde)! Sarsana u ocuu yorgana... Mosmor olmu yavrucak; vah zavall vah, yazk! Kyl kadn: Doru emme ey
garda! Grmez misin boran? Fieklerin stne rtmm yorgan. Varsn ocuk slansn... O, bunlara algn... Biliyorsun bir
silah, bugn bize bir asker, Kadar lzm... Onun'n bozulmasn fiekler! Bugn benden babas silah ister tede, Islanmasn
fiekler; yanmam ocuk lse de! Albay Hulusi ATAda kafilesinde gerekleen bir olay yle aktarr: Kafiledeki gen bir kadn
hastadr ve cephane tarken yere dmtr, lmek zeredir. Hulusi ATA sorar Bacm bana adn syle seni tarihe
yazdracam dediinde, Adm ne yapacaksn a oul. Yaz, benim adm Anadolu cevabnn alr. Admn ne nemi var, nemli
olan lkemin ad ve gururu anlayn, keke daha sonraki yllarda da srdrebilseydik.. Bugn ok farkl bir yerde olurduk.
TAYYBE HATUN
Aye Hatun'u veya dier adyla Tayyibe Hatunu tanyor musunuz? Sekiz aylk kz kucanda, omuzunda mermi Cepheye
cephane gtryor. Sekiz aylk kz, dinler mi dman Alamaya balyor. Aye Hatun, dman onlar fark ederse ok kstl
olan cephane cepheye gidemeyecek, dncesiyle ocuunu gsne yaslar, dmann gitmesi uzun srer. Dman gittiinde,
gsne basturd ocuunu, kendi eliyle ehit ettiini farkeder. Aye Hatun yada dier adyla Tayyibe Hatun; ocuunu yere
koyar zerini bayrakla rter ve unlar syler: Sen yzlerce binlerce yl sonra doacak Trk ocuklar iin ehit oldun. Bu benim
iin de, senin iin de bir ereftir. Yeter ki vatan saolsun. Ve omuzuna alr cephanesini ve yola koyulur. Onun yapabildiini
acaba hangi lkenin kadn yapabilir? Ya da zamanmzda hangi kadn yapabilir?
HAFIZ SELMAN ZBEL
Kastamonu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kadnlar Kolu kurucularndan ve Kastamonuda ilk kadn meclisi yesi, sk bir Atatrk
hayran ve kendi deyimiyle bir Cumhuriyet kadnidi Kurtulu Sava srasnda Kastamonu daki kadnlar toplam, asker
iin orap, kazak, fanila rdrp cepheye gndermiti. Varlkl bir aileden geliyordu. Asker Kastamonuya geldiinde hepsini
yolda karlayp doyurmutu. Hep Ben Cumhuriyetiyim derdi Savatan sonra yeni batan herkes gibi Trke harflerle
okuma yazmay renmiti.Hafz Selman Hanma milletvekillii de nerilmiti. Hafz olduum iin bam aamam. Bam
150
aamayacam iin de milletvekili olamam diyerek kabul etmemiti. Mustafa Kemalin Kastamonuya geldii srada zbeli
Konan ziyaret ettii ve karlkl kahve itikleri sylenmektedir.
HALME AVU (KOCABIYIK)
Kastamonuda doan, anne-babasnn kzm gitme eklinde yalvarlarn dinlemeden mcadeleye katlan Halime avu, uzun
yllar Halim avu zannedildi. Kurtulu Savana giderken erkek klna girdi, erkek gibi tra oldu, san kaztt ve kimseye
kadn olduunu sylemeden Trk askerinin arasna kart.Dmann at ate sonucu bir aya sakat kald.Bir keresinde
neboludan cepheye cephane tarken Mustafa Kemal Paaya rastlad. Ancak rastlad kiinin O olduunu bilmiyordu Mustafa
Kemal Paa Sen yor musun byle? diye sordu. Bey, 100 bin kii kurtulacak. Ben leceim de ne olacak? dedi. Paa kafa
kadn istedi. Verdi. Sen kz msn? Evet. Gn geldi sava bitti, ancak o ne asker niformasn kard ne de her sabah tra
olmaktan vazgeti. Sava sonras Mustafa Kemal tarafndan Ankaraya arld. Ailesi nce korktu, Paa Halimeyi neden
aryordu ki? Gitme dediler,o yine dinlemedi ...Kapda yavere Paa hangisi bilmiyorum dedi. Yaverin soldaki demesiyle
koup elini pt. Onun Seni yollamyorum, bizim kzmz ol nerisine Annem babam beni bekler eklinde cevap veren
Halime avu, Ben ana-babaya itaatli evlada sayg duyarm diyen Mustafa Kemal Paa tarafndan eitli hediyeler verilerek
tekrar evine yolland ve kendisine maa da baland. Halime avu 75 yanda hayata gzlerini yumdu.
SATI IRPAN
Kurtulu Savanda cepheye srtnda mermi tayan kadnlarmzdand. Ankara-Kazanldr. Millet mekteplerinde okuma yazmay
renen Sat rpan, 1934 ylnda Mustafa Kemal Atatrkn kadnlara seme ve seilme hakkn vermesiyle, meclise giren ilk 18
kadn milletvekilinden biri olmutur.
ERFE BACI
1921 yl Kasm aynda nebolu'ya nemli miktarda sava malzemesi gelmitir. Malzemenin bir an nce Kastamonu'ya iletilmesi
gerekir. Cepheye gidemeyip de kylerinde kalan yallar sakatlar, kadnlar, Menzil komutanlnn malzeme tanmas haberi
zerine kanlarla yola karlar. nebolu'dan kanlara yklenen cephaneler Kastamonu'ya doru yol alr. Bu cephane kollarnda
hep kadnlar vardr. Bunlardan biri de erife Bacdr. erife Bac top mermileri slanmasn diye kazan mermilerin zerine
rtm, yavrusu lmesin diye zerine abanm ve souktan lmtr, ama lene kadar vcut scakln yavrusuna vermitir.
Bugn Kastamonu'da anna layk gzel bir ant vardr.
KILAVUZ HATCE
Adanann Klek Nahiyesinin Banznukur Kynden Hasan Aann Hatice, Franszlara kar vatani vazifesini yapmak ve
yurdunu korumak maksadyla Kilikya Milli Kuvvetlerinden Emin ve Dervi aalarn mfrezesine gnll olarak itirak etmitir.
Bu mfrezeler Hakr, Kelebek, Bilemedik istasyonlarnda bulunan Fransz ktalarna basknlar yaparak ok ziyat verdirmi ve
Franszlardan ou Ermeni askeri olmak zere 200den fazla esir ve birok ganimetler almlardr. Bu muvaffakiyet, Adana
Milli Kuvvetlerinin hretini arttrm, yiitlik ve ylmazlklaryla anlan halkn kahramanlk hislerini kamlam ve Pozant
saldrsn tesri etmiti. Milli Kuvvetlerimiz Pozanty muhasara ettiler. 8 Mays (1)336 (1920)de Pozantya cihetten saldr
ve bombardman balad. Hakim mevkilerde bulunan toplarmzn Toros Dalarnda akseden mthi grltlerinden zevk alan
Milli Kuvvetlerimiz Pozantya taarruza baladlar. Bu taarruza btn kadnlar, oluk ocuklaryla halktan, birok kii itirak etti.
Pozantda mahsur kalan Franszlarn Tarsus istikametinde bir yarma hareketi yapacaklarn anlayan Hatice, bir kolayn bulup
Franszlara katlm ve onlara yanl klavuzluk etmi ve pek sarp olan Karaboazn tkadktan sonra firar etmitir. En ksa
zamanda Milli Kuvvetlere ulaan Hatice, dmann zor durumda olduunu haber vererek emrine ald yz kadar silahl adam ile
Karaboazn iki tarafndaki tepeleri igal etmi ve Franszlar tam yarma hareketi yaparken, bir ate baskn ile dmana byk
bir zayiat verdirmitir. Bu baskn neticesinde Fransz ktalarndan 9 subay, 550 esir er ve 7.5luk bir top ele geirilmitir. Hatice
Hanmn oynad bu rol ve yapt fedakrlk her trl kahramanln zerindedir.
GRDES'L MAKBULE
Yunan igali srasnda, Aknclar mfrezesinde Halil Efenin ei Makbule Hanm yirmi yan henz doldurmu, cesur ve evik
bir kadnd. (1)921de Halil Efe ile Demircide evlenmi ve iki ay sonra kocas ile birlikte yurdu kurtarmak iin daa km,
sekiz ay dalarda kar, yamur ve amurda beraber gezmi ve dmanla muharebe edip, stiklal Savann baaryla
sonulanacana kanaat getirerek ylmaz bir azim ve sebatla erkeklere byk rnekler vermi ve onlar tevik etmitir. Kendisi
siyah pantolon, ceket ve uzun bir manto giyinir, ayanda izme, banda siyah balk ve elinde bir Japon filintas tard.
Dmandan ele geirdii doru at zerinde daima mfrezenin arts olurdu. Pek evik ata biner ve iner, tehlike zamannda
herkesten evvel silahn kullanrd. Birka msademeye girdii gibi bir iki defa da dmann pususuna dm ve hibir zaman
metanetini kaybetmemi, hatta tela gsterenlere cesaret rnei olmutur. Grdesli Makbule Aksiharla Sndrgnn hattnn
sonunda yer alan Kocayaylada yaplan bir atmada 16 Mart (1)338(1922)de bandan ald bir kurunla ehit olmu, ayn
yerde kanl elbisesi ve izmesi ile topraa gmlmtr.
NAKYE (Elgn)HANIM
13 Ocak 1920 tarihli Sultanahmet mitinginde Halide Edip Hanm ile birlikte 160 bin kiiyi coturan Muallimler Cemiyeti Bakan
Nakiye (Elgn) Hanm konumasn yle noktalyordu: 'Size memleketin bir kadn sfatyla hitap ediyorum. Fatih'in, Selim'in,
Sleyman'n mezarlarn, ecdadnn ebed bideleri olan camileri, trbeleri brakp kacak iinizde bir erkek var mdr? Ben
tasavvur edemiyorum. kmayacaz, brakmayacaz. Nakiye Elgun Nakiye Hanm 1935 ylnda Edirne milletvekili seilerek,
bu alanda da nc olur.
151
152
Daha sonra Fransa'dan Msra geti. skenderiye'de bu kez 12 yl sren bir gurbet dnemi yaad. Bu arada Trkbilik Revs
adl yllk bir Trkoloji dergisini yaynlad. Leiden'de toplanan arkiyatlar Kongresinde Reit Saffet'le birlikte Trkiye'yi temsil
etti. renciliinden beri hayran olduu Namk Kemal zerine 720 sayfalk bir inceleme yazd.
1938 ylnda, Atatrk ldkten sonra Trkiye'ye dnen Dr.Rza Nur, vefat edene kadar stanbul, Taksimde kiralad 3 odal bir
apartman dairesinde yaamtr. Buras ayn zamanda Tanrda Dergisinin de idarehanesi olmutur. Dr. Rza Nur stanbul'da 8
Eyll 1942'de ld.
Hayat ve Hatratm olarak bilinen 4 ciltlik kitabn ilk iki cildinde kendi hayatn ve hatralarn, ikincisinde nn ile ilgili anlarn
son cildinde ise Atatrk ile ilgili anlarn anlatr. Bu kitabnda her ikisine de ar ithamlar mevcuttur. Anlarnda nn'nn Krt,
Abdlhalik Renda'nn Arnavut, Rauf Orbay'n ise Kafkasya kkenli olduunu iddia etti. Mustafa Kemal'in ise I. Dnya Sava'nda
hzla ykseldii anakkale cephesinden beri Almanlarla ibirlii yaptn ne srd.
Anlarn 1935 ylnda, British Museum'a, 1960 ylna kadar yaymlanmamak kaydyla gnderir. Altnda Yaynlar tarafndan
mikrofilm olarak getirilen "Hayat ve Hatratm"n ilk iki cildi, 1967 tarihinde tek cilt olarak ve sansrl bir ekilde yaynlanm
olmasna ramen 5816 sayl Atatrk' Koruma Kanunu kapsamnda toplatlmtr. Bunu zerine, yaynevi son iki cildi ayn yl
iinde ayr ayr ciltler halinde sansrsz bir ekilde yaynlanm, ancak bu ciltler de toplatlmtr. Yllar sonra ilk cilt sansrl
bir ekilde tekrar piyasaya srlmtr. Kitabn orjinali ve sansrsz basks Trkiye Cumhuriyeti'nde yasaklanmtr.
NEET MER RDELP (D. 1882, STANBUL - . 3 HAZRAN 1948, STANBUL),
Trkiye'ye modern kardiyolojiyi getiren i hastalklar hekimidir.lk ve orta renimini stanbul'da Numune-i Terakki
Mektebi'nde grd. 1902'de Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye'yi bitirdi. Zorunlu hizmetini Ankara'da tamamladktan sonra 1908'de i
hastalklar uzmanlk renimi iin Paris'e gitti. 1910'da Trkiye'ye dnd ve stanbul Tp Fakltesi'nde greve balad. Bu
yllarda verdii seri konferanslarda Trk hekimlerine kalp hastalklarndaki yeni gelimeleri anlatt. Bunlar Emraz- Kalbiye
Konferanslar (1911) adyla yaymlad. I. Dnya Sava'nda Filistin'e gnderilen yardm heyetine bakanlk etti. Savan son iki
ylnda 4. Ordu'da yedek tabip binba rtbesiyle ordu salk bakanl yapt. Suriye, Filistin, Hicaz ve Sina llerinde grlen
hastalklar inceledi. 1921'de i hastalklar klinii mderrisliine getirildi. Kurtulu Sava srasnda Mustafa Kemal Atatrk'n
hekimliini stlendi ve bu grevini onun lmne dein srdrd.
1925'te Cerrahpaa Hastanesi'nde alan II. Dahiliye Seririyat'nda grevlendirildi, bu blme ksa srede bir kardiyoloji merkezi
nitelii kazandrd. Ayn yl Tp Fakltesi reisi (dekan), 1927'de de stanbul Darlfnun (stanbul niversitesi) emini (rektr)
seildi. Antropoloji Enstits'n ve Antropoloji Dergisi'ni kurdu. 1933 niversite Reformu'nda ordinarys profesrle ykseldi.
stanbul niversitesi'nin rektr olduysa da sk sk grevine mdahale edildii gerekesiyle grevinden istifa etti. Cerrahpaa
Hastanesi I. Dahiliye Klinii'ndeki grevini lnceye dein srdrd. 1934'te stanbul milletvekili seilmesine karn ikinci
dnemde siyasetten vazgeerek niversiteye geri dnd.
NEML NOT;
ATATRK iin Fransa'dan doktor getirtilmesi;
Atatrk'n salk durumunun ciddiyet gstermesi hkmeti de telalandrd. Babakan Cell Bayar,Avrupa'dan iki hekim
getirilmesini nerse de Atatrk o gnlerdeki Hatay Sorunu yznden hastalnn darda duyulmasnn iyi olmayacan
dndn belirtti ve bunu reddetti. Trk doktorlarn kapsaml bir muayene yapmasn kabul etti. Nihayet 6 Mart 1938 gn
be doktor ankaya Kk'nde Atatrk'e bir konsltasyon yaptlar ve siroz hastal tehisini yenilediler. Atatrk'n kesinlikle
alkol kesmesi gerektiini ve youn alma temposunu biraz drmesini istediler.
Atatrk bu nerilere olumlu yant verdi. Bu muayeneden bir sre sonra Babakan Cell Bayar'n tavsiyesi zerine Paris Tp
Fakltesi'nden Prof. Dr. Noel Fissenger Ankara'ya davet edildi. Fransz doktor Atatrk' muayene etti ve dier doktorlarn tehis
ve tavsiyeleriyle rten bir tan-tedavi ortaya koydu.. Fransz doktorun szleri ve tavsiyeleri ve tavrlar Atatrk' olduka
memnun eder cinstendi. lk tehisten sonra Fissinger Atatrk'e "Efendim, byk savalar kazanm olabilirsiniz ancak bu olayda
vaka sizsiniz ve bende sizin komutannzm, ltfen bu hususu unutmaynz" telkininde bulunmu ve Atatrk de gerekten
doktorun tavsiyelerini ciddi ekilde uygulamtr.
MM KEMAL KE (1884, STANBUL - 30 OCAK 1955, STANBUL), TRK HEKM.
Askeri Rtiye ve Tbbiye dadiyi bitirdi. Mektebi Tbbiye-i ahane'yi (Askeri Tp Okulu) Hekim Yzba rtbesiyle ile 1919
ylnda bitirdi. Glhane Askeri Tp Akademisi'nde stajn tamamladktan sonra Cerrahi ihtisasna balad.
Trablusgarp Sava savanda gnll olarak Derne Cephanesinde grev ald. Dnnde Gmsuyu Asker hastanesinde
operatr ve rntgen uzmanlna atand. Bir ara anakkale'de 5. Ordu Salk Bakan yardmcs ve menzil mfettilii bahekimi
oldu. I. Dnya Sava srasnda kurulan bulac hastalklarla mcadele kuruluna bakanlk etti. Sava sonunda Glhane Askeri
Tp Akademisi'nde Prof. Dr. Weiting'in yerine cerrahi hocas oldu.
Trk Kurtulu Sava'nda Ankara Cebeci Merkez Hastanesi binasnda grevini srdrrken, Glhane Askeri Tp Akademisi 1.
hariciye kliniini ynetti. Sakarya Meydan Muharebesi srasnda Isparta'da ar yarallar iin Kzlay Hastanesini kurdu. Mustafa
Kemal Atatrk'n lmne kadar onun sal ile yakndan ilgilenmitir. Hr ve Kabul Edilmi Masonlar Byk Locasnda
Byk stat olarak grev yapt. TBMM VIII. Dnem (Ara Seim) stanbul Milletvekillii yapmtr.
KARAYILAN ( 1888 - 24 MAYIS 1920 )
Asl ad Mehmet olan Karaylan; Gaziantepin 40 km. kuzeyinde Kahramanmara ili Pazarck ilesi Hckl ky Elifler
mezrasnda 1888 ylnda domutur.
Karaylan, hayvan srleri bulunan ve evresine gre zengin saylan bir kyl ailesine mensuptu.
Karaylann babas 1904 ylnda Ermeni ekyalar tarafndan obasna yaplan baskn srasnda ehit edilmitir. Bu tarihte
Karaylan 16 yandayd.
Gen yata yalnz kalan Karaylan, kendi kendine okuma-yazmay renmi, bir sre ky imaml yapmtr.Birinci Dnya
Savanda Rus Cephesinde savam, eitli yararlklar gstermi ve avulua terfi ettirilmitir. Bu savata ayandan
yaralanarak Malatya Hastanesinde tedavi edilen Karaylan, daha sonra kyne dnmtr.
153
Hkmet kuvvetleriyle birlikte ekya Bozan Aay vurmu, avanesini datmtr.Antep sava iddetlenince etesiyle
Karabyklda dmana ilk ve kesin darbeyi indiren Karaylan, Kuv-yi Milliye safna katlmtr. Daha sonra Dlk kyne
gelerek ehri kuatan Fransz emberini yarm ve Antepe girmitir.
Karargah olarak nce Bekirbey sonra Karagz camisini kullanmtr. ehir ii ve ehir d savalarna katlmtr.
Kendisine hn Dandaki ( Sarmsak Tepe ) Franszlar pskrtmesi emri verilen Karaylan, bu arpmada ( 24 Mays 1920
tarihinde ) ehit dmtr. Bu olayla birlikte Karaylan ismi, Antep Halkn temsil eden kahramanlardan biri olmutur.
NKILAP TARH LKLER
1- Trk Devletinin tmne ynelik yaplabilecek bir igalin ilk belirtisi Mondros Atekes Antlamasndan ortaya kmtr.
2- Mondros Atekes Antlamasyla Osmanl Devleti ilk defa fiilen ortadan kalkmtr.
3- Yurdun igal edilmesine kar Osmanl Devletinin kaytsz kalmas karsnda Trk Milletinin ilk tepkisi direni cemiyetleri kurmak
olmutur.
4- tilaf Devletlerinin ilk olarak kontrol altna aldklar yer Marmara ve Boazlar blgesidir.
5- lk defa zmir ve evresinin Yunanistana verilmesi Paris konferansnda kararlatrlmtr.(18 ocak 1919)
6- lk kez lkeye kar saldrlara silahla karlk koyma karar zmir Mdafa-i Hukuk Kongresinde kabul edilmitir.
7- Kuva-y Milliye harekati ilk defa Yunan igaline kat kuruldu.
8- Manda ve himaye fikri ilk defa Paris konferansndan sonra itilaf devletleri tarafndan ortaya atld.
9- gallere kar ilk kurulan cemiyet Trakya Paaeli cemiyetidir.
10- gallere kare ilk tepki protesto ve mitingler yolu ile oldu.
11- Batda ilk cephe Ayvalkta almtr.
12- Batda ki cemiyeler ilk defa Balkesir kongresinde birletirilmitir.
13- lk defa Milli Mcadelenin haklar Uluslar aras bir heyet tarafndan hazrlanan Amiral Bristol raporuyla ortaya kmtr.
14- gallere kar ilk direni Gney cephesinde Franszlara kar oldu.
15- Vatann kut-rtulmas konusunda ortak bir alma yaplaca ilk defa Amasya genelgesinde belirlenmitir.
16- lk defa bir heyetin kurulmasna Amasya genelgesinde karar verilmitir.
17- Kurtulu Savann gerekesi,ynetimi ve amac ilk defa Amasya genelgesinde belirtilmitir.
18- Trk Milletine Milli Egemenliine eline almas amacyla ilk defa Amasya genelgesinde arda bulunulmutur.
19- Rejimin deieceini belirten ilk karar Amasya genelgesidir.
20- Amasya genelgesi ilk defa Askeri ve Mlki ekrana duyurulmutur.
21- Havza ve Amasyada yaynlanan tamimlere halkn gsterdii ilk olumlu tepki protesto ve mitinglerdir.
22- Osmanl Devletinin Trk Milletine kar olan sorumluluklarn yerine getirmedii ilk defa Amasya genelgesinde kamuoyuna
duyuruldu.
23- Amasya genelgesi Mustafa Kemalin yaynlad ilk ihtilal bildirisidir.
24- M. Kemalin bakanln yapt ilk siyasi kurulu temsil heyetidir.
25- Manda ve Himaye kabul edilemez maddesiyle ilk defa Milli Egemenliin koulsuz olarak gerekletirileceine Erzurum
Kongresinde karar verilmitir.
26- lk defa Temsil Heyetinin kurulmasna Amasya genelgesinde karar verilmitir.
27- lk defa Kuvay Milliye deyimini Dou Anadolu Mdafa-i Hukuk Cemiyeti kullanmtr.
28- Misak- Milli dncesinin ortaya atld ilk siyasi teekkl Sivas kongresidir.
29- Kurulacak olan yeni devletin temelleri ilk defa Erzurum kongresinde atlmtr.
30- Kurtulu sava srsnda ulusal egemenliimizin koulsuz olarak gereklemesine ilk defa Erzurum kongresinde karar verilmitir.
31- lk kez blgesel bir temsil temsil heyeti Erzurum kongresinde oluturulmutur.
32- lk defa hkmet kurma fikri Erzurum kongresinde ortaya atlmtr.
33- Vatann btnn ilgilendiren kararlar ilk kez Erzurum kongresinde alnmtr.
34- lk defa Milli bir temsil heyetinin kurulmas Sivas kongresinde gerekletirilmitir.
35- Ulusal rgtlenmenin tm yurdu kapsayacak ekilde ele alnmas ilk defa Sivas kongresinde gereklemitir.
36- Kaptlasyonlara ilk tepki Misak- Milli de olmutur.
37- lk meclis 23 Nisan 1920 de ald.
38- lk meclis ve hkmet bakan M.Kemaldir.
39- lk Anayasa 21 Ocak 1921 de kabul edildi.
40- lk T. B. M. M. Hkmetin meclis yeleri arasnda seilmitir.
41- lk yasalar T. B. M. M. kard.
42- T. B. M. M. Hkmetin ayaklanmalara kar ald ilk nlemi Hiyanet-i Vataniye kanunu karmasdr.
43- Amasya grmesi ile stanbul hkmeti Milli Mcadeleyi ilk defa resmen tanmtr.
44- T. B. M. M. nin ilk askeri baars Ermenistan Savadr.
45- T. B. M. M. lk siyasi baars Gmr Antlamasdr.
46- Dzenli ordularla yaplan ilk sava .nn savadr.
47- T. B. M. M. Hkmetini ilk defa tanyan ve siyasi ilikiler kuran devlet Afganistandr.
48- . nn savandan sonra T. B. M. M. lk defa Avrupa devletleriyle bir Antlama imzalad.(Moskova Antlamas 16 Mart 1921)
49- Moskova Antlamasyla ilk defa bir Avrupa Devleti Misak- Milliyyi tand ve kaptilasyonlarn kaldrlmas kabul edildi.
50- Dou snrmz ilk defa Kars Antlamasyla kesin olarak belirlendi.(13 Ekim 1921)
51- T. B. M. M. Hkmeti ile ilk Antlama imzalayan itilaf devleti Fransadr.(Ankara Antlamas 20 Ekim 1921)
52- Gney snrmz ilk defa Franszlarla yaplan Ankara Antlamasyla belirlenmilendir.
53- Kahramanlk nvan alan ilk ehir MARAtr.
54- Anadoludan ekilen ilk devlet talyadr.
154
155