tasavvuf

lml ve Akademik Aratrma Dergisi

Ankara 2003

Klasilderimiz/X
c'el-Ftuhat,l-Mekkiyye,,

(Muhyiddin bn'l-Arabi- . 638/1240)

M. Mustafa AKMAKLIOGLU
Erciyes . ilahiyat Fakltesi
mcakmaklioglu@hotma il.com
zet
Bu makalede eyh'I -Ekber Muhyiddin ibn'I-Arabl'nin mehur el-F7biitii'l-Mekkiyye isimli eserini incelemeye altk. Makalede ncelikle
bn 'I-Arabl'nin hayat ve eserleri hakknda genel bir bilgi verilmekte, ardndan ibn'I-Arabi'nin, ksaca Fiitihiit eklinde anlan ansiklopedik eseri aynntl bir ekilde tanmlmaktadr. bn'l-Arabi'nin en kapsaml eseri
560 bablk Ftuhaftr. Bu bablardan bir ka ayn basld zaman mstakil
bir kitap olabilecek tarzd:.dr. Bu ansiklopedik eser, br'I-Arabi'nin kendi manevi tecrbelerinin yansra, netafziin ilkeleri, tasavvufi retiler,
daha nceki sul'ilerin hayat hikayesi ve szleri, eriatin esaslar , Tann-iHem
ilikisi ve birok farkl konuyu ihtiva etmektedir. Ksacas eserin konusu,
metafizik, psikoloji, Kur'an yonm ve hatta neredeyse dier btn s!a.ml
ilimierin alanlarn kapsayacak r:rzda eididir.
Anahtar Kavramlar: bn'I-Arabl, Ftuhat'I-Mekkiyye, Sembolizm,
Metafizik.
el-Ft1hat 'l-Mekkiyye, eyh -i

Ekber Muhyiddin bn'l-Arabi'nin derin irfan n , dneminin dini ve tasawut'i kltrn, ayrca bizzat mellifin hayatn ve
manevi yokuluunu yanstan kapsaml bir eserdir. F:tthat, otuz yllk uzun bir
te'lif sresinin yan sra , bn'l-A rabl'nin hayatnn sonlarna doru geni tedris
halkasnda etd edilip gzden geirilerek tekrar kaleme alnd iin eyhin son
te'lifi ve adeta dier btn eserlerinin olgunlam bir meyvesi mesabesinde olmutur. Biz bu yazmzda, ncelikle bn'l-A.rab'i'nin hayau hakknda ksa bir bilgi verdikten sonra tasavvufi kltrmzn zirvesini, adeta dnm noktasn te
kil eden bu kapsaml eseri genel hatlaryla tantmaya alacaz.

408

wsrvvuf

I. Muhyiddin bn'l-Arabi'nin Hayat ve Eserleri

I. A. Hayat
Tam knyesi

e-eyhu 'l-Ekbe1 Muhyiddin Mu bammed b. Ali b. Muhammed ei-

Arabf et-Tclf el-Hatmf eklindedir. Mehur Maliki kads ve mi."tekellim Ebbekir

bn'I-Arabl (. 543/ l148) ile kartnlmamas iin ismi, kaytlarda genelde galat-
mehur olarak "bn Arabl" eklinde gemektedir. Ayrca kimi zaman, memleketi olmas

hasebiyle "el-Endelii..si" nisper eki de knyesine eklenir. "bn Sraka l ve

'1hn F:flatun '"gibi lakaplar ise baz araurnaclann yaktrmalarnclan ibarettir."
Muhyiddin bn'I-Arabl'nin hayat ve eserlerinin doru bir eki ld e tespitini kolaylatra ca k nemli sebepler vardr. ncelikle bizzat bn'I-Arabl, yeri geldike
eserlerinde kendisi, ailesi, yaknlar , yaad yerler, tannu olcluu ahsiyetler ve
eserleri hakknda bilgiler ve ren bir sCficlir.; Dorudan, bn'l-4rab'i'nin vermi olduu bu otobiyografik bilgilerden istifade edilmek sre iyle, ori.u n hakknda muhtelif menakpname ve biyografiler de haz rla nmtr. 6 te btn bu kaynaklar ibn'l -A-abl'nin hayat hakknda dorudan bilgi edebilmenizi kolaylatrmaktadr.
Hayat ve eserleri hakknda bk. Baltac, Ahne. ''ibn'I -Arabl, Ebu Bekir" mad., DlA, c. XX, ss.
4S8-491.
2 M akl-w ri, Gbrinl 'nin Unviinu 'dDi-aye isimli eserine isimauen ibn'I-Arabi 'nin End ls'e b u
l:lk;pla bilinuifinl syler. Hk. Makkilri, Almed b. Muhammed, Nejlu 'r- Tfb n in Gusni'l-Endelsi'rRatlb, hlc Muhammed Mulyiddin Abdullarnid, Kalire 1949, c. II, s. 379.
3 Bu lfkab kaynak belirtneden ilk kulhn:n. M. Asin Palacious'tur. Bk. Palacios M. Asin, ;bn
Arabf- HayatuhU. .e Mezbebubu, ev. Abdurmlnan Bedevi, Kah ire 1965, s. 5. Daha sonra bu lakap
baz. ara;;urmaclar tarafndan da elmrlannur. Mesel;} b k. Corbin, Henry, Crea/il(J ImaginCttion in
the Sflsm ofIbn 'Arabi, ngili<.ce'ye ev. H~ lph Manheim, Princeton 1969, s. 21 .
4 Kl, Mahmut Erol, Mhyi<ldin ibn 't-Arabf'de Varlk -e Mertebeleri. (Baslman;; Dokora
Tezi), MSBE, sanbul199'5, s. 8.
5 zelli kle ed-Dn-e'I-Fabire /)(i Rlhu'l-Kuds, isimli eserlerinde lbn 'I-Ar.bi, eitli vesilelerle grtin old uu ve kend ilerinden isit:de ettii eyhlerden bahsetmektediL Ralph W. Ausin,
Ruhu '1-Kul:;', ed-Drret 'l-Fahirctde n p:r; larla birlikte, Sujls of Andclusic ad al nda
ngili<:c<::'ye evi rmitir. bn'I-A.rabl'rin ~eylleri lakknd: dorudan bilgi bulabildiimiz nezkur iki
e.~a:; aln:~ k oluturu la n bu eser, dilimize de evrilmi.ir. Ak. Austin, Ralph \Xl. , Endiihis
Siifileri, ev. Retlk Algan. tswnbu l 2002. Ayrca, F"ll?hlif n da d; ibni-Arabl'nin Jay:t l:kknd" bir
ok a lm~t bulmak mmkndr. Mahmud ei-Gurab i bn 'I-Arabl'ni n eserlerindeki bu tarz oto
biyogr.fik bilgileri deriemek zere b ir biyografi den emesi yapmtr. Bk. Mahmud M . El-Gurab, e
eyhu'lF.kber Mulyi.klin ib'l-Arabf. Tercemeti liayiitihf min KeliJmihf, am 1983. Fthiitdaki
b u ar.~: biyogmfik bilgilerin bir ksm Nihat Keklik tarafndan ror.namk bir ar.ya geirilmiir. Bk.
Keklik , Nihat, lbn'l-A rabf'nin Eserleri Lle Kaynaklar iin Misdak olarak el-Ft'iba el-Mekk'JJ(J,
Ankara 1990, ss. 257-305.
6 Bk. Ali b. ibrahim ei-Kfiri ei-Bad<ldi, ed-Daml 's-S&nfn ji Meniikbi-eyh Mubyiddin, Beyrut
1959. (Trke ercme.si: Muhyiddir lbnt 'I-Arabf'ntn Menkabderi, tre. A. ener-M. Rahmi A: s,
An bm 1972); Muhammed Receb Hilmi , ei-Durbanu'J.Ezher .ll Meriikbi~..eybi'I-Ekber, Msr 1326;
Pabcios, M. Asin, El Ts/am Cristianizado, Madrid 1931. L"Tslam Chiristianisead altnda Fransz.ca')a
ercne edilmi olan eser. Abdurrahman Bedevi tarafndan ksmen Arap-.- 'ya da evrilmitir. A. Bedevl,
eserin, ibn'I-Ar:bi'nin muhtelif eserlerinden seilmi metinlerden olu~: n nc blm tercme

eseri

m.must:fa ak maklolu/"elftuhdt '1-mekkiyye"

409

I. A. . Ail.esi
Halis bir Arap olduunu, asil bir soydan geldiini ve soyunun, cnertlii ve
mertlii ile mehur Hatem-i Tal'ye dayandn , Ben Tayy kabilesinden geldii
ni bn 'l-Arabl'nin kendisi syler.; Ailesi, Endls toplumunun en yksek tabakasn oluturan hclssaya dahildir. bn'I-Arabi'nin hiyografisini titiz bir e kilde
kaleme alan Claude Addas'a gre, eyh - i Ekber'in mensup olduu BenO Tayy
kabilesinin bir ksm, kesin olmamakla beraber, ilk fetih yllannda spanya'ya gelip yerlemi olmaldr.
Babas, Abbas! halifesi Mstencid Billah'n komutan ve Muvahhidlere muhalif olarak ark'I-Endels'e belirli bir sre hkmeden .Muhammed b. Sa'd bn
.Merdeni~ katnda hatr saylr bir mevkii olan ve ayrca dne~n mehur filozof
ve kads bn Rd (. 595/1198)'n yakn dostu 10 Ali b . Muha"t,nmed'dtr. Her ne
\
.
kadar hangi vazifeyi yerine getirdii tam olar<i.k bilinmese de babasnn, nce Jbn
Merdeni'in ynetiminde, onun ynetimden dnn ardndan da Muvahhid
Sultan Ebu Yakup Yusuf dneminde nemli bir resmi grevi yerine getirdii baz kaynaklarda kaydedilir." Sarayla bu yakn ilikisinin yan sra bni.i' l-Arabi'nin
babas, ok Kur'an okuyan, fkh ve hadis ilmiyle megul mkva sahibi bir zarur.
8

etmemitir. Bk.

l'alados, ifm Arabf Hayatuhii ...;

Rurs:l Mehed Tah ir, Terceme-i Hal ve Faziiil-i

eybi Ekber, is. 1898, Keklik, Nihat, Mubyiddir /bmi'l-Arabi. Hayat ve evresi, Istanb ul 1966; ibn'l-

Arahl'nin biyofgr; tlsi hakkndaki ilmi b ir almay ayrca zikretnek istiyorum. Cl; ude Addas
tarafnda n, Jbn 'Arcbf.- Ot la Quere du Sot!fit< Rouga ismiyle Franszca yazlan eser ngilizce ve ispan y-

oka'ya evrilmitir. ingilizce evirisi iin h k . /\ddas, Claude, Qtesrfor T1Ja Red Sulphur: 71e L!le qfllm
'Ambf, ev. Peter Ki ngsley, Camb ridge 199:). Hiuat ibn'l-Arahi'nin kendi t'serlerinden balayarak
birok tarkl kaynakta yer ;lan, ibn'I Mabi'n i hayat hakkndaki bi lgilerin <)erlenip tahkik edi lmesi ve

ba-. Asin Placios t;rfndan yplan ve sonr:ki bir ok ibnii 'l -Ambi ar~ormcs tarafndan tekrar
edilen lat:larn tashihi an lannnd<t o lduka nemli olan bu b iyografik eser yakn zam: nda d ilimi:.:e de
kazandn lmtr. Hk. Add:s. Claude. ihn Aralf: Kibrit-i Ahmer'In Peinde, c,;ev . Atih Atam n, ist. 2003.
7 Bk . i hn'IAr: bl. Muhyicldin, Dfvcl, n~r. M uhammed RikJbl er-Reld. Kahirc 1992, s~. ~0. 12.
8 Adcl:~. uge., s. 36.
9 i lm Merden i~. Mur:btla rn :rdnd:n hemen hemen btn Endls fetbeden Muvahhidlere
muhalif obrak ark'I-Endels'e hknemi~tir. Hristiyan paral askerleriyle kuvvet bulan bn
Merdeni, on be yb yakn bir zama n hoyunc:. Muv:.hh id impar:uorluun: meydan okumutur.
554/ll59'd: Kunub;'y aln:.ya c;.:alm, ardud:n d; biliye zerine yilrmtr. l'~kat b:b:s
Abdlnmin'in 558/1162'de lmnn ardndan Muvahhicllerin bana geen Ebu Yakub Yusul\n

Kuzey Afrika'dan topl:nm askerlerle kuvvetlenen ord usu bn Merdeni'i, ihn'I-Ar:bl'nin doduu
sene 560/1165'tc mlp eni.~tir. i b n Merdeni, M r~iye're smnak zonncb kaln, olduka ns
tahkem olan bu eh irde Muv:hhitlleri bel irli bir s re daha megul etmi:ir. Bk. Addas, age., ss. 35, 3h.
o ihn'l-Arabl, .Muhyiddin, ei-Ftuhat1'1-Mekk(yye, tlk. Osman Yahy;, Knhire 1985, c. ll, s.
372. Hi l b\ a l m: rnzda ncelikli ohrak, FtiibCifr Osman Yahya tarafndan lazrkn:n rahkikl i
ne.~rii kullanmaya g:yre eik. Faka nwalesef bu ~-;ln yarm k: ld iin, ayra Ahmet em.set
in :~fnd: n hazrlanan Beyr ut basksn kulland k. B sebeple bu iki basky tefrik etmek amacyla
sonraki atflarda eser, Ftlrubf (ibl~.j ve Fltilb&t (by.) eklinde ksaltlacaktr.

Ebu Yakub Yusuf. i bn\i'l-ArabT'nin b~bas nn yan sr:, r:kibl ib n Merdeni'in saraynda grev
yapm, birok klseyi kend i hinetine : lmtr. Bk. Addas,

age., s. 37: Bacl5dt, ibn'l-Ar.bi'nin

ibn 'l-Arabi'uin Merkabele'ri, s. 21.

b:b~snn , Endliis sultan n veziri olduunu syler. Bk. Rdadi,

410

tasavvff

590/1194 ylnda babasnn , hemen ardndan da annesinin vefatndan sonra,

ailenin tek erkek ocuu bn'.l-Arabl'ye iki kz kardeine bakna ykmll
kalr. Halbuki o, yllar nce fakirlik yolunu seip btn variyerini terk ederek
naietini Allah'a havale etmitir. Yakn evresi o nu , tercih ettii yolu terk etmesi hususunda ikna etmeye alr, bu sebeple yakn evresiyle baz problemler
yaar. Fakat o, eyhlerinden Salih el-Berberl'nin yllar nce yapm olduu tavs iyelere uyarak setii yolu terk etmez. 12 Fakat iki kz kardeinin bakmn da ihmal etmez, onlar daha sonra Fas'ta evlendirir. .l
Muhyiddin bn'I -Arabl, ilk evliliini memleketinin ileri gelenlerinden olan
Muhammed b. Abdtn ei-Bica'l'nin kz Meryem ile yapmtr. Bu ilk hanmndan
srekli vgyle bahseder ve tasavvufl ynelen Hz. Meryem'e benzediini syler. kinci defa evlenmesi ise Mekke'de, Haremeyn Emiri Yunus b. Yusuf' un k
z Fa nma ile olacaktr. Bu evliliinden Muhammed madddin (. 667/1268)
adndaki olu olur. bn'I-Arabi daha sonra bu oluna Ftii.hat'n ilk nshasn
verir. " nc evliliini Sadredelin el- Konevi'nin dul annesiyle, drdnc evliliini ise am kads ez-Zevavl'nin kzyla yapt rivayet edilir. Bu son iki evliliin
den hangisinden olduu aka belli olmayan Muhammed Sa'deddin (.
656/1258) isimli ikinci bir olu vardr. i 6 Ayrca hakknda fazla bir malumata sahip olamasak da Zeynep isimli bir kznn olduu da bilinmektedir."
Amcas Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed ei-Arabl ve daylan Ebu
Mslin ei-Havlanl ile Yahya b. Yagan da devrio nemli sOfileri ve hat.r saylr
ahsiyetlerden saylrlar. Bu ahsiyetlerin ibn Ara bi' nin yetimesinde byk tesirlerinin olduu, bn Arabl'nin kendi ifadelerinden anlalmaktadr. bn'I-Arabl,
genlik yllarnda zellikle amcas Ebu Muhammed el-Arabl'den etkilenmitir.
Nitekim bn'I-Arabl, onun, kesin bir tevbe ile geirdii nanevi deiim hadisesine'" ve tasavvufi mertebesine eserlerinde'9 yer vermektedir. Olduka ilerlemi
12 ibn'l-\nbl, ed-Drret'I-Fiibire, En<llS St?fileri iinde, s. 83, Addas, lhn Arab: s. Un.
13 ibn'I-Ar.bi. age.. s. 84.
14 ibn'I-Arabi, Mulyiddin, el-Ft.lhiil '1-Mekk'Je, h:t.l. Ahmed emseddin, Beyrut 1999, c. , s.
420; c. V, s. 348.
15 Ayn ese1; c . VIII, :;. 3<"l9.
16 Makkari, Nejh 'l-1ib, c. ll , s. 369; Adclas, afe,, ss. 100, 101; Kl, Muhyiddin lbn '1 -Arahi'de
Varlk ve Merrebeleri, s. 17.
L7 ibn'I-Arabl, Fiit1biit (byr), c. VII , s. 172.
18 bn'IAmbi'nin kaydetliine gre. bir gn, gen b ir ocuk, ya;;l bir adamn eczahanesine girerek bir ilii sor.r. O esnada ibn 'l- Ar..hi'nin anc;s da eczah;nededir ve ocuun ilabr konusundaki cehaletini islihdl konusu yapar. Erken yaa nanevi b ir in kiafa sahip olmu gen, kendisinin
il:ilar bilmemekle herhang i bir ey kaybetmediini, :m; yah ad;mn , gafle ve itaatsizliinin ona
palaly mal olacan s yler. Bu ifade ibn'I-Arali'nin yal :nca;;n; derinden tesir eder. Gen
ocuun hizmetine girer ve yl sonraki lmne kadar kendini ib;dete verir ve yksek bir velaye
derecesine ular. Bk . ibn'IAr.bi, ed-Drret '1-Fiihi-t.l, Endls Suflleri iinde, s. 124.
19 ibn'I-Ar:bl, Ruh 'I-Kds, nr. Alxitrrahman Hasan Muhammed, K;hire 1989, ss. 110, lll;
Auslin, Eru:/liis St?fileri, ss. 123-125.

m. nuscfa aknaklolu/"el7(thdtu '1-mekklyye"

411

bir yata sluka giren Ebu Muhammed el-Arabl, bn ' l-Arabl'nin gerek anlamda slukundan (h. 580) nce vefat etmitir. Amcasnn hayatndaki manevi' deiime benzer bir hadise, days Tlemsen Meliki Yahya b. Yaan es-Senhacl (.
537 h.)'nin hayatnda da grlmektedi. bn'l-Arabl, dier days Ebu Mslim
el-Havbanl'nin ise, "abidler"den olup btn geceyi kyam ile geirdiini syler. 22
Grld gibi tbn'I-Anabl, henz ok erken denilebilecek yalarda, abid, zahic ve velilerden ol uan yakn evresinden manevi olarak etkilenmekredir. Ayr
ca onun sekin ve soylu bir aileden geliyor olmas, dneminin sekin sima lary
la, devlet ricali ve ilmiye snfyla irribatn, dolaysyla da iyi bir eitim almasn
salamtr. Bunun yan sra , sGfiyane hayat yaayan yakn evresi ve manevi etkilenmelere ak kiilii onun olduka gen yalarnda bir takm olaanst tecrbeler yaanasnda etkili olacakru.
20

I. A. 2. Doumu ve Genlik Yllar

bn'l-Arabl,

Muvahhidlerin kuatmas ve tehdidi altnda ve olduka mstahbir ehir olan Mrsiye'de 560/1165 ylnda, ailesinin ilk ve tek erkek ocuu olarak dnyaya gelir. ~ Muvahhidlere muhalif olarak aJk'l-Endel s'e hkmeden, Mul1anmed b. Sa'd b. Me rdeni zamannda Mrsiye'de doduunu bizzat kendisi syler. 24 am'da grt tarihi bn Necdir'a da (. 643/1245) tam
doum vaktini sylemitir: 17 Ramazan 560/27 Temmuz 1165 Pazartesi gecesi. ;
bn'I-Arabl'nin ocukluunun ilk sekiz yl doduu ehir Mrsiye'de gemitir. 563/1 168'de Muvahhid lerin bana geen Ebu Yakub Yusufun, bn Merdeni'i yenmesi ve akabinde 567/1172'de bn Merdeni'in vefatndan sonra Mrsiye e ra f ve bn Merdeni'in oulla r, Muvah hid sulranna ballklarn bildirmek iin biliyye'ye giderler."' bn'I -Arab'i'nin ailesi de bu sralarda, muhtemelen 568/ 1173'de, Mrsiye (Murcia)'den kesin olarak ayrlp bakent ibiliyye (Seville)'ye gider2' ve bn 'l-Arabi'nin babas burada Sultan Ebu Yakub'un hizmetine girer. Ebu Yakub Yusuf, felsefe, tp, astroloji, edebiyat konularna zel bir ilken

20 ibn'IArabl, Rhu '1-Kuds, s. 1ll.

21 Seniki'nin hayatndaki bu deiim hadisesi iin bk. ibn'l-Arahl, Fiitubiit (byr), c. lll, s. 29;
Adda$, ibt. 'Arabf, s. 40. Ayrca Senhad'nin manevi nerebesi hakknda bk. bn'I-Arabi , age., c. ,
s. 312.
22 Ayn eser, c. lll, s. 28.
23 bn'l-Arabi, eserlerinde sk sk aile yelerinden. babas, annesi ve iki k:r. kardeinden
bahseder. Fakat bu bilgileri verirken herhangi bir erkek kardee en ufak bir atf yapmaz. Babasnn
l n dei etr:fnda toplanan aile fertleri de bn'IArabi'n in kendisi, annesi ve iki kz karde;inden
ibarettir. ibn'IArabi'nin, aile fetleri hakknda Ptublfw. yapm olduu atllar iin bk. Keklik,
Nihar, Misddk O/orak el-F.rlhat..., ss. 262-265.
24 bnii'l-Arabi, Ftbat (byr), <.:. v , s. 304.
25 Makkari, Nejb ..., c. ll, s. 362.
26 Addas, age., s. 43.
27 Mekkilri, age., c. ll, s. 361.

412

tasavl!uf

gisi olan, kltre nem veren bir siyaset adamyd. Dini ilimlerele bilgiliydi, Sahfhayn'i ezbere bilmekle vnrd. Etrafna bn Tufeyl, bn Rd ve bn Zhr
gibi mehur ilim erbabn toplam ve pek ok air, msiklinas, alim ve filozofu
bir araya getirm iti . ~ bn'I -Arabl, ocukluk ve ilk genlik yllarn ite bylesi bir
kltrel-siyasi ortam ierisinde geirmekteyciL

I. A. 3. Tahkik Yoluna Girii ve lk Hocalar

Asil ve zengin bir ailenin ocuu olan bn'l-Arabi'. huzurlu ve kaygsz bir
genlik geirmi, btn yksek tabaka ailelerinin ocuklan gibi, zel rermen
lerle eitilmirir.o' ocukluk alarnda Ebu Abdullah ei-Hayym isiml i r.asavvuf
ehli bir zattan Kur'an - Kerim dersleri almtr. bn'l-Arab1, Ebu Abdullah elHayyat ve onun kardeinden o kadar etkitenmitir ki ehlullahtan bu iki zara benzemeyi ister. 31' Yine bu yalarnda , amcasnn arkada ve arifbir zat olan Ebu Ali
e-akkfz ile tantnlntr." Ayrca bn'l-Arabl, bizzat kendisinin kaydettiine
gre, henz yznde ty bitmemi bir ocukken Kurruha Kad s bn Rd (.
595/1198) ile grp onunla sembolik tarzda kon.ur. ~ Olduka yksek bir
makan igal e tmesine ramen, bilgiye doyrnayan ve son derece mtevaz olan
ibn Rd'n bizzat kendisi, o sralarda henz on be yaiannelaH bulunan gen
tbn'l-Arabl ile grmek ister.
bn'l-Arabl'nin bn Rsd'le karlamas hususunda vermi olduu bilgiler
ile Fuhattaki dier baz kaytlarclan, henz ok genken, manevi bir iaretle
inzivaya (ha/vet) ekilip kendi i dnyas n dinlemeye karar verdiini ve bunun
neticesinde de manevi alm (fetih)lar elde ettiini renmekteyiz. bn'l -Arabl,
bu manevi deiim sonras bir ok kez halvete ekilir. Fakat slfkunun balarn
da, muhtemelen hiliye mezarlndaki i nzivas esnasndaki fethi olduka
nemlidir ve dier sffile.rin manevi servenleri gz nnde b. l unclurulduun28 Addas, lbn Ambf, ss. 44, 45; Kl , Mubyiddin !hn '1-An:bf'de 'Varlik

t!(J

Metebeferi. s. 9.

29 Addas, ayn esl!t. s. 45.

30 bn' I -Ar.bl, R?bu 'l-K-t'lds, ss. l05, 106.

31 bn' I-Arabl, ayn eser, ss. 108, 109; Bu $,3h s h:kknda :ynca bk. bn'I -Ar.bl, ed-Dt-retl 'f
Fclbiv, Endliis Sufilert iinde, ss. 121, 122.
32 " ... Bir gn k:td Ebu'I-Velid i lm Rd'le grmek :tere Kumba'ya gelnitim. lblvetin
esnasnda Rabb' inin bana l;r.hettii fetihlerden haberdar olmutu ve bu sebeple de benimle
gr~rnek

istiyordu ... O sral: rda hen z. yznele ty bitmem i bir oculmm.

Y:n na girdii n ~ nan

owrduu yerden k:lkt ve muhabbet ve hrmerle beni kucald:d, sonr: "ever" deui. Ben
k:rlk "~vet"

dedim. Onu

anladm d~nerek mutlu l u\1

daha da :rtt. Ben,

on:

bu

de ona

mutluluu

veren eyin ne olduunu hissedince bu sefer "hayr" dedim... Bana senin kef ve feyz-i lahi'de
bulduun ey mantn (naz:.r
"erdin.

Bu '"ever" ve

ibn'I-Ar.bl, Fubt.lt

biz<::

verd i i ey

midir?' diye sordu. Ona hem "evet'' hem

"h:yr"

diye
deyince beni sar.rd, titreme geldi, birden sanki elli y; yaland . Ne uenek istediimi anbnt ..." Bk.
cevap

"hayr" ar;:;ncl n hhr

(tbk), c. ll, s. 372.

33 Bk. At.ldas, age., s. 54.

yerlerinden,

boyunh r

cesetlerinden

f rlar'

m.musafa akmaklolu/ ''el:fiUuhi/tii '1-mekkiyye"

413

d<J istisna! bir durumdur. nk ibn'l-Arabl, narifete malluk eden btn ilimlerini, manevi yolculuunun halangctndaki bu ilk inzivasnda icmall tarzda elde eder.~' eyh- i Ekber'in sl1kundaki ilk menzil dolaysz birfetih ya da bir cezbe olduu

aktr.

Bu nanevi alm bir halvet esnasnda, herhangi bir n hazr

lk yapmakszn ve aniden elde etmitir. Yani, onun bu fethi , Allah'a giden yolu
adm adm takip eden tedricl bir ilerlemenin, bir slCkun nihayetinde deil, yolun henz balangcnda gereklemitir.'
bn' l-Arabi, btn bu tecrbeleri, manevi halleri yaarken, henz bir eyhe
intisap etmi deildir. Muhtemelen yirmi yalarnda iken, 580/1184 ylnda artk
5

bir eyhe intisap eder.~' Bu nanevi yolda elinden tutan ilk mricl i, eserlerinde
zellikle de Ftuhat'da da bir ok kez zikrettii Ebu'I-Abbas ei-Uyebl olmu
ttr. ~7 Bizzat bn 'I-Arabl'nin ifadesine gre bu zat, ne yaz ne de hesap bilen mml bir kyldr.'' Her ne kador slkunun balangcmda, bn'l -Arabl'nin herhangi bir mridi olmasa da zamanla nuht.elif yerlerde bir ok sufiyle gre
cek, her birinden ayr ayr istifade edecektir.~" ibn'l-A.rabi, nstefit olduu bu
statiarn

her zaman
genie yer verir.'"

hayrla

bn'I-Arabl'nin yaad

yad eder ve eserlerinde

dnemde,

onlarn

manevi hallerine

Marib tasavvtfuna balca

iki cereyan

hakimdir. Bunlardan biri, Ebu'I-Abbas bn'l-Arlf (. 536/1142) ve Ebu'I-Hakem

bn Berreciln (. 536/1 142)'o temsil ettii Meriye ekolclr. Meriye mektebi temsilcilerinden bn'l-Arif, Meriye'de etrafna geni bir nrid5n halkas toplam,
34 Badfdl, ibn 'I-Arabi'in Menkahel::ri, s. 21.

35 Atkbs, bn Arah~ ss. 55, 57.

36 cge., s. 65. Esasnda onun iin

sUuk. yani eyhterin rehberlii altnda katedilen ve h;tki kate

edrlcl olarak yakla~lnasn sal:.y;n yol tahakkuka ulam: ad na izieniyor deildir. Zira d;ha nce

de vurgutan.l gibi i bn'I-Ar;bl, henz yolun txlang.:nda ve tck bir seferde rahkik dere.:esine
ubntr ve ~eyl i Uryebl ile karlatrda sadece z;hi r itibaryla miibtedi s:ykbilir. fakat mnevi
dere<.:e$i ne olursa obun, her ;lritln, veysilerde olduu gibi merhum da olsa mutlaka bi r *eyhin
eliyle nanevi eitimden gemesi, kendisine lutfeciilen hill ve mearife hakim olabilmesini saiuyan
usCllt'i renmesi gerekmektedir. Dier bir ifadeyle, eyl-i Ekber'in durumunda, n rir sfatyl:
eyhlerine gsterne~i gereken i tam, fr!f sfat yla onlardan stn olmasna engel deildir. Bu anlamda ball mahlkar ierisinde sadece Hz. Muhanned'edir denilebilir. aw;:., s. 76.
37 ibn'l-Ambl. R'ih 'l-Ku.ds, s. 88. Uryebi hakknda ayrca bk. ibn'l-Ar..bl, ed-Drret 'IFlbire, End'iliis Su.fi1eri i.i nde, ss. 70, 71; ibn'l-Ambi, Ftubat (by), c. , ss. 282, 33R, ~69; c, V ll,
ss. 181, !82, 354; c:;, VIII, s. 287. bnii'l-Ar..bi'nin bu ilk mridinin ad kimi zaman Ebu Cafer Ahmed

ei-Uryebi olarak da verilmektedir. Bk. Addas, age., s. 65.

38 ibn'IArabl, Rtlbu '1-Kuds, s. 88.
39 eyh-i Ekber'e gre birden f:zl: {ieyhe bal:.nnann

herh~ngi

bir sakncas yok tur. Hatta ona

gre aksi .ar.tda bir kural cahiller tarafndan icat edilmitir. Bk. Addas, age., s. 78, ibn'I-A~bi'nin
Kitiib-tt Nesehi'I-Hn-ka isimli eserine istin;den .
40 zellik te Rii.b 'l-Kuds, ed-Dirretii '1-Fahim ve Filtiihat \a kendilerinden istif;de ettii li r ok
suliden b:hseder. Flk. 4 nolu dipno.

bn Berrecan ise biliye yresinde, olduka geni bir muhitte imam olarak tannmt r."' bn 'l-Arabi, bu siltllerden en ok bn'I -Arlften etkilenrnitir . Ftuhatn

pek ok yeinde ondan bahseder ve onun Mehasin'l-Mecalis isimli ese-

rine at fta bulunu r.'.!

bn 'I-Arabt'nin yaad

dnemde, Marib'in bir dier tasavvu tl nektebi ise,

aslnda zel bir reti ve yazl bir esere sahip ol madklar iin wm anlamyla bir
ekol sayl nasa da, balca, bn Hirzihim (. 559/1 163), Ebu Ye'za (. 572/1177)

ve daha sonra da bu iki stinin rencisi Ebu Medyen (. 594/1198) tarafndan

temsil ed ilen ekoldr. 4' Bu tasavvuf ekolnn e n byk te msilcisi Ebu Medyen
olmutu r. Gazall hayranl ile mehur bn Hirzihirn'den, Muhasibl ve Gazall'nin
eserlerini okuyan Ebu Medyen, Ebu Ye'za'run mrididir. jbn'I-Arabi h i kar
6
Jamasa da, 4' eserlerinde ska zikrettii"; bu sCfi'den olduka etkilenmitir."' Zira, bn'l-Arabl'nin eyhlerinin pek ou Ebu Medyen'in halifeleridir: Yusuf elKumi, Abdlaziz ei-M eh dev, Abdullah ei-Mevnri' ...vs."
bn'I-Arabl, tasavvufi bir eitim almakla kalmaz, er'l ilimlerde de derinlemesine vukfiyet kazanmtr. ocukluk yalarndan itibaren bu ilimleri tahsile ba
lar. Hayarn n sonraki dnemietinde ald birtakm manevi iaretler sonrasnda
tam bir tecrit ve fakirlik yolunu seen bn'l-Amb'i, yine manevi bir iaretle kendisini ciddi bir ekilde Kur'an ve Hadis ilmine verir.'"' bn'l-Arabl'nin geleneksel
dini ilimler sahasnda istifaele etmi olduu hocalannn ve kendi eserlerinin ks
mi bir listesini Me lik Muzaffer' e gnderdii caze'sinde kaydeder.~' Burada zikredilen hocalarn ou Muvahhicller devrinin en saygn alimlerindendir ve bunlarn
yedisi Muvahhicl iktidar altnda kad ya da hatip olarak resmi grev ifa etmitir:
4 Ekol h:kknd bk. Corbir, Henr~. Mam Felsq/esi Tariht: ev. Hseyin Harem!, ist. 1985. ~~.
2 7, 221; Addas, ibn Arabf,

42

ss. 67, 71.

Meself bk. ibn'IArabl, Ftubr1 (byrJ, c. , ~s.

145, 174, 345; c. v, s. 136; c. vu, s. 384.

43 Addas, age., s. 72.

44 Tbn'I-Mbl, Rlhu 'I-Kud$, s.~. 125, 126.

45 Mesela bk. ibn'I-Arabl, Ft1M Cb,y), c. . ss. 279, 335. 370, 379; c. ll, ss. 106, 152, 284; c.
VIII, ss. 276, 291, 294; et-Tedbfratl'l-1/ah(yye, Kleinere Sl:biJiell des lbr ai-Ambi iinde, nr. H. S.
Nyberg, Leiden 1919, ss. 126, 158-159.
46 Bu mehur slti'nin hayat, fikirleri ve lbn'I-Ar:bi ile irtibau iin bk. Makkari, N~jb ..., c. JX, ss.
342-351; Bedevi, Abdurrahman, "Ebu Medy~n ve ilm 'Arabl", Kittib 't-Tezkdrf .,11/hyiddfn ibn
'Amb-i iinde, Kahire 1969, ss. l15- 28; Claut.le, Addas, "Abu Madyan and lbn 'Arabi", Muhyfddir
Jbn 'Aabf. A Conmemorai~"e Volume, ed. Sttphen H i rtenstein-Midael Tiern<n , (Element Books),
Dorset 1993, ss. 163-181 ;Ya:c, Tahsin , "Ebu Medyen" m;d ., DiA, c. X, ss. fl6-I87; A. Hel, "Ebu
Medyen" nad ., A ., c. 4, ss. 36-38.
47 Add:s, age., s. 73. Ayrca ihn'I-Anbi'nin, l::ndls ve Marib'deki muhrelif asavvufi :kmhr
f ilikisi hakkndaki bir i%efge iin bk. age., ss. 329, 330.
48 Adcls, age., s. 60; Kl, Mubyiddi n bn '1-Arabi'de Varlk ve Mertebelert, s. 12, dipnot 37.
49 Bk. bo'I-Ar.bi, Muhyicldin, k.aze li'l-Me/Ui'l-Muzaj{er, fsttlilhiitu '-<-'Yh Mubyiddin ibnii'/Arabi'iinde, fk. Bessfm Abdulvalhab ef-Cabi, Beynt 1990, ss. 23-39.

m. mustafa akmaklolu/ "el-ftubiit '1-mekkiyye

415

Hacer!, bn Zerkun, bn Ebi Cemre, Taclili, bn'I-Harrat, bn' I-Feres, bn Semhfn. O halde bn'I-Ar.bl'nin , Endls entelektel elirinden uzak olmad hatta
ulema ve resmi din grevlileri evreleriyle yakn iliki kurduu aikihdr.~

I. A. 4. Seyahatleri
bn'I-Arabi hayatnn byk bir ksmn hakikati aramak iin seyahatle geirir. Kendisini belirli bir mekan ve ah sla s nrlandrmayan bn'I-Arabl, bu seyahatlerinde pek ok eyh ve alimle tanr, onlarn ders halkalanna katlr ve onlardan istifade eder. l k kez 589/1193 yllarmda CeZret'I-Hadra zerinden
Fas'n nemli bir liman kenti Sebte'ye, oradan da Tunus'a geer ve burada, daha sonra ei-Ftuhat '1-Mekkiyye" ve Ruhu. 'l-Ku.ds'2 isimli eserlerini kendisine ithaf edecei eyh Abd'I-Aziz el-Mehdevi ile tanr.
bn'l-Arabl, Marake'te iken grd manevi bir iaretle 596 yl sonla r ya
da 597/1200 yl balarnda bir daha Endls'e geri dnnemek zere ve hac niyetiyle, Mekke'ye doru yola kar. u Madike'ten ayr ldktan sonra Kahire ve Filistin zerinden , burada Mescid-i Aksa'y ve Hz. brahim'in kabrini ziyaret ettikten sonra, 598/1201 'de Hicaz'a u l ar.,. Byk eseri el-Ftuhat '1-Mekkiyye ilk
defa Mekke'de kendisine ilham o lunmaya balar. Yine bu kutsal topraklarda,
byk vgyle bahsettii mam Ebu ca' Zahir b. Rstem'le tan r ve ondan
Tirmizi'nin Snen'ini okur. ~s ibn'l-Arabl, mezkGr ina m n kz Nizarn'la da Mekke'de, tavaf esnasnda karlar. eyh-i Ekber'in ilim, edep, marifet ve gzellik
bakmndan esiz kabul ettii bu kz , Tercmar '1-Evak'taki iirlerinin ilham
kayna olacaktr."''

bnYI-Arabi btn bu seyahatlerle de yetinmez, Badat'a, oradan da Msr'a

geer. Daha sonra 601/1204 ylnda Urfa. Diyarbakr ve Sivas zerinden Malatya'ya gelmitir. Ona bu yolculuunda Sadreddin el-Konevi'nin ba bas Mecdddin shak da refakat etmitir ki onunla ilk kez 600/1204'te Mekke'de karlar. O
sralarda, ikinci defa Anadolu Seluklu Devleti tahtna kan I. Gyasuddin Keyhsrev, eski dostu Mecdddin'i Konya'ya davet edince bn'l-Arabl de onunla
50 Add;tS, Jbr At'Cibi, Ss. 112, 113.
51 ibn'l-Arabl, Futuhiit (lbk), c. , s. n.
52 Bk. ibn'I-Ar:bi, Ruhu'I-Kds, s. 31.
53 Addas, age., s. 184; Kl, Mubyiddir ibr'I-Arabi'de Varlk ve Meebeleri, s. 19.
54 bn'l-Ar;bi, Flluhiit (lbk), <:. , s. 72. Addas, ibn'I-Anbi'ni n bu hac yolculuunda izledii
g<:ergfthn sembolik bir anlam olduunu ifade eder. nk bn'l-Ar:bl, dier hac adaylar gibi
Kahire'den aynidktan son-J dorudan Mekke'ye gitmek yerine Filisin zerinden, Hz. brahim'in
kabrini ve Mescid-i Aksa 'y iyare ettikten sonra Hicm~a gelmiir. Addas, onun bu hac seyahatini
Hz. Peygamber'in irac hadisesi ve eyh-i Ekber'in manevi yolculuuyla par:lel ar:ala sembolik
olarak aklar. Rk. Add;s, age., ss. 206, 207.
55 ibnO'l-Ambi, Zehafn1'1-A '/ak erhu Tercilmdrsf'I-Eviik, hk . H. ini"'Jn Mansur, Beyru 2000, s . 7.
56 age., s:;. 8, 9.

416

usawuf

beraber Konya'ya ynelir. 602/1205'te Ko,9 ya'da bulunan bn'l-Arabl, burada

bir mddet sonra eyh Evhadddin Kinmni ile grr ve hatta talebesi Konevi'nin eitim ini bir mddet iin Kinnani'ye tevd! eder.' 7
bn'I-Arabi'nin Anadolu'dan ram olarak ne zaman ayrld bilinmemekle
benber 620/ 1221 ylnda artk am' a yerlemi olduu grlmektedir. Burada
627/1229 yl muhanen aynda mnevi b ir iaretle Fuss'l-Hikem isimli k itab
n yazar. 5~ Mekke'de 598/1201 ylnda telife balad hacimli eseri Ftuhafn ilk
olishasn a m 'da, 629/1231 ylnda tamarnl:.r. eyh'l- Ekber Muhyidclin bn'I
Ambl 22 Rebilahir 638/ 8 Kasm 1240 tarihinde am'da vefat etmi ve burada
KasyOn da eteklerine defnedilmitir.;v Trbesi, sonraki devirlerde oluan ilmi
raassub ve aleyhte propagandalarn tesiriyle unuttlmaya yz tutmu ve bir sre
bakmsz kalmtr. Osmanl Sultan L Selim (Yavuz) Msr seferi dnnde ey
hin trbesini tamir ettirmi , yanna b ir cami bir de tekke ilave ettirmitir. Daha
sonra Tl. Abdlhamid tarafndan bir kere daha tamir ettirilen bu trbe, halen ziyaret mahalli olmay srdrrnektcdir.on
.

B. Eserleri

Olduka velfd bir nellif olan bn'l -Arabl, hayat hakknda olduu gibi
eserleri hakknda d:: bizzat kendisi bilgi vermektedir. B:ra Ft1hato1mak zere muhtelif eserlerinde melletat hakknda bilgiler vermesinin yan sr<l iki kez
kendi eserlerinin listesini karmtr. Osman Yahya'nn tespit ettii ne gre, 627
senesinde am'da, Sadreddin Konevi iin oluturulan ilk listede bn'l -Arabi, 248
tane eserinin ismini zikretmektedir."' Eserlerinin bir dier listesini ise bn'l -Ara
bi, Eyy.lbl hanedamndan Melik Adil'in olu, am Sultan Melik Eref Muzaffer
Bahauddin Mus<l 'ya61 verdii icazetnanede s ralama kwdr. 632 senesinde
am'da yazm olduj;,r. bu icazetnanede ise 2S9 eserini zikretmektedir.< eyh-i
Ekber'in eserleri zerine en kapsaml alma , nezkr bu iki liste ve eyb in di57 Atkl:s. ib11 Ambi, ss. 235, 236, 237; K l, Mubyiddin ibn 'I -Amhf'de Varlk -e Mertebeleri,

s. 22.
58 Bk. K5anl, Abdurreu:1k, er/m Fusus"l-Hil?em, K~hire 1966, s. 9.
59 Makkarl, Nejb ..., c. ll, s. 363. Ayn t rbeye dah; sonra iki olu Muhammed imfdddin ve
Muhammed Sadeddin de defnedilniir. Flk. age., c. ll, ss. 369, 370.
60 enseddin Sami, Kiimusu 'l-A 'Ilim, (Mihr:n n:tb. ) st. !306, c. 1, s. 647; Uluda, Sleyman,
bn Arabf. Ankara 1995, :;s. 57, 58. Kl, agt., s. 24.
61 Bk. Yahya, Osman, M'ielleffltu ibn 'Arahf, franszc::'dan ~v. Ahmed Mahmud e-Tib. K<hire
1992, ss. 30, 31.
62 Eyy.bi hkndarlarndandr. ne<:: 607-618 yllar arasnd. Meyy:farikin'de, ardndan da
627'den 635/1238'deki vefan; kada r :.n'd: hkm ~rmtr. Meyrafakirin'de kendisi nd<::n $Onr;,
627'den 645/1247'ye k:dar hkm srm olan Melik Muzaffer ilabddin'le kartrln:nmldr.
Adda, age., s. 112.
63 iln'I -Arabi, icaze, ss. 23-39; Yahya, Mel/eflt, s. 45.

m.mustafa ~:akm<klolu/"eljutlbiir 'l-mekk:iyye"

417

er eserleri

esas alnmak suretiyle Osman Yahya tarafndan franszca olarak kaleme alnm rr."' Osman Yahya'n n oluturduu genel fihristten, mkerre r ve
izafeler6 ; kanldnda bn'I -Arabl'nin yaklak 550 civarnda eseri olduu tahmin edilmekredir.66 Fakat maalesef bu eserlerden sadece 245 kadar gnmze
ulaabilmiti r .'' bn'l-Arabl, bata Tasavvuf olmak zere Tefsir, Hadis, Fkh, Tarih vb. gibi konularda yzlerce eser kaleme almtr. Genelde yazlarn nesir ile
yazmakb beraber nazna da nem ve rdiinden bir hayli iiri de bulunmaktadr.
ifadeleri veciz ve mcmel olmakla birlikte bezen hayli you n ve tezatldr. Zira
o, btn eserlerini elier kitap telif edenler gibi sistematik olarak dnp yaznadn, bunlorn dnce mahsll olmaktan ziyade birer ilahi dikte o lduklann zellikle belirtir.'"' En mehur eserleri unlardr: el-Ft1hat 'l-Mekkiyye, Fsl
7

s '1-Hikern. ina 'd -Devair, Uklet '1-Mse:fiz, et-Tedbfrat '1-llahiyye, et-Tenezzl!at '1-lvfevsliyye, Anka- Muitrih, el-Mearif 'l-1/ahiyye (Divan), el-A badi-

le,

R.hu 'L-Kuds,

Tercrnan '1-Evak ...

ll. el-Fthat'l-Mekkiyye
Ksaca

ei-Fthat olarak

anlan

eserin ram

ad

ei-Ftuhat'l-Mekkiyye

fi

Ma 'rifeti'l-Esrad'l-Mc7/ikiyye ue 'l-Mlkiyye'clir.''~ Ayrca bn 'I-Arabl bu eserinde n

ksaca el-Fetbu'I-Mekkf eklinde

de bahsetmektedir. 70 bn'I -A rabi bu devasa

eserini zellikle eyhi Abdlaziz ei-Mehdevive yakn dostu, azatl kle Abdullah
64 Yahya Osman, 1-h~tvrle c OrJss{ficatton de L'oewe d'IIm 'Arabf, am 1964. Eser Arapa'ya
b k. 58. di pnot.

evrilmiti r

65 Mesela

u eserler ibn'I-Ar.bl'yc i:.afe edilenlerdendir: Te./'sfn ibni'I-Aubf: ibn'IArabl'ye

izafeen bas lan

bu ef.~ir (Beyn J%8) Kia ni'nin Te'vtlflt'I-Kwiin'yla kantr lmr. Bk. Yahy:,

Melle.fat, ss. 254, 255; l.ory, Pierre, Kiic?ni'ye G'n~ Kur'a'n Tasavvufi Tej~iri, ev. Sadk Kl,

istanbul 2001,

S$.

25, 26. Ibn'I-ArJbi'nin bizzn kenui eserlerin<le zikrettii ve 64 cilten olutuunu

tefsiri ise maalesef bugn kaypur. Bk. ibn'I-Arabi, lcaze, s. 32;

~yledii el-Cem 't w 't-Tafsil isimli

Y:hy: , Mfiellejilt, s. 276; Kl , Muhyicldin ifn:i '1-Arabf'de Varlk ve Mertebeleri, s. 30. Yine u eser-

ler de i bn'I -Ar;hl'ye iza fe edilen leruend ir: Risfet t-Ehcdiyye, bk. Yahya, aym eser, ss. 32~, 324.
Risfilet'i 't Tevbfd: enseddin Fc.:nfrl (. 834/ J<i3 l )'ye aitlir. Bk. Ya hya, t(Ynt se-e, s. 331. Rislel'ln
jl'I-Ebad(yJtdf?isclett men An!fe Nqf'sebl Fekad An!fe Rabbehu: Evha<.lddin Balb<inl (.

6R<i/I2B7l'ye a itt ir. Bk. Yahya ayn ,,en; ss. 342, 343. ef-Biilgajl'l-Hikme: ibn'IArabi 'ye ait olduu
iddi:t~yb Nil; Kek lik tarafndan yay mlanmtr. Bk. ihn'I-Ar.bl, ei-Bulgafi'IHikme, nr .. Nihat
Keklik, istanbul 1969. T~ !kik t:d ilen c.:~erde her h:ngi bir m ell if isn i olmadn bi aa Nihat Ke klik
syler. age. s. 9. F:ka bu eser, M. Takl O.l ni;ipejuh taraf nd;n irkl d nr Yiiklt ei Ebleri'ye izafe
edilerek Tahra n'da nerOiunnutur. Bk. Kl, c.qt., s . 29, dipno 112.
66 Yahya, age., s. 79.
67 Kl , ag. s. 29; Ayn nellif, ''ibn'IArabl" nad. , DlA. c. XX, s. 514.
68 ibnii 'I-Arabl, Fttlbilt (tbk. ), c. J, s. 265.

69 Ayn eser, c 1, s. 73.

70 ibn'I-Ar.bl, Kitilbu 'I-Mfm t/e'I- Va> ve 'n -Nun, Resailu. ilm Ambliinde, hk. Muh::mned
Kahire t.5., s . 90; Y<l ya, tge., s. 430.

i ae,

418

tasavtiuf

Bedr ei-Habel'ye ithafen kaleme almltr. Feth/FtChat kelimesinin etimotojik

ve stlahi aniarnnn da iaret ettii gibi bn'l-Arabi bu eserin i, Mekke'deki recbesi esnasnd a elde ettii manevi al mla r ve ilhamlar neticesinde kaleme al2
mtr. Nitekim ei-Ftuhclt '1 -Medeniyye/ ei-Fethu 'I-Fasf3 ve Tenezzliit 'IMevsliyyi4 gibi eserlerini de kendisine fetibierin ge ldi i yerlere (Medine, Musul,
Fas) gre isimlendirmitir. Ftuhat'n bu zelliini eitli vesilelerle vurgulayan
bn'l-Arabi, sadece ihtiva enii bilgilerin ilham rn olmas bakmndan deil,
bu bilgilerin iieni biimi, slbu, imlas , tertibi gibi hususiyetleri bakmndan
eserinin ram bir manevi feth ve ili:lhl ilham rn olduunu syler. '~ Bu zellik
sadece Ftuhtit iin deil onun dier eserleri iin de geerlidir. FusU.Sii.'I-Hikem'in yazl hakknda da bu trden bilgiler vermektedir.76
71

II. A. Eserin Yazl

bn'l-Arabl, Mekke'deki ilahi fetihler sonucu kendisinde hasl olan marifetleri kaleme ald F/.tuhafn ilk yazl serveni hakknda misal aleminde yaa
m olduu baz tecrbelerini sembolik tarzda anlatr. Esasnda hayatmdan bahsederken de deindiimiz gibi bn 'l-Arabl'nin klll tarzdaki ilk fethi henz
Mekke'ye gelmezden nce biliyye mezarlndaki uzleti esnasnda gerekle
mitir. Bu ilk fethi sonrasnda yle syler: "O mezarlkta drt gn kaldm, sonra oradan btn bu ilimler/e ktm . 'n Bu ekilde sahip olduu btn ilimlerini bu ilk fetb ine balayan bn'f -Arabl, daha sonra da eitli vesllelerle bu tarz
tecrbeler yaayacak, icma li wrzd~ elde ettiimea rifini tatsi!J olarak gerekleti
recek ve bu bilgiJerini uzun bir telif hayalt boyunca, mrnn sonuna kadar yazacaktr. Mekke'de yaad bu tecrbelere bn'I-Arabi, Ftuhafta genie yer
vermektedir. Bunlarn ilkinde, 59H senesinin hac mevsiminde 7g yaad bir teci.ibesinde hem Ft.tlhat yazmaya balamas ve hem de kendisinin velayetin nihal derecesine ul:trlmas hususunda ak bilgiler vermektedir. Misal alemindeki bu vakasnda bn'I-Arabl, Hz. Peygamber'i olduka yce bir makamda
grr; die r peygamberler ile Hz. EbObekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali
onun huzurundadrlar. Melekler Hz. Peygamber'in makamn evrelemiler ve
onun nnde saf tutmul ard r. " Bu tecrbesini bn'l-Arabi, yle anlatr: "...Hz.
7

71 il.n 'I-ArJbl, Fubdt (ibk.), c. 1, s. 72.

72 Eser hakk nda bk. Y~hya, Mellefii, s. 474.
73 eyhin harfler ilmi zerine yar.d ei-Meb&lf >e'l-Giiyat iinli eserinin dier ismidir. Bk.
lbn'I-Ar:bl, Kiub 'I-Mim ... , s. 90; Yahya, uge., s . 541.
74 Eser hakknda bk . Yahya , age. ss. 260-262.
75 ibn'l-Ambi. Ftubiir (byr), c. lll, s. 24S.
76 ibn'I-Arabi, Fusfistt'l-Hikem, tlk. Ebu 'I-Ala Afifi, Kahire 1946, s. 47.
77 8ad:1di, ihnii 'I-Aabf'n.i MenJ.abeferi, s . 21; Addas, ihr Ambl, ss. 56, 57.
78 Addas, age.~. 207.
79 ibn'I-Arabl, Ftiihiir (tbk .), c. , s . 44.

n. mustafa akmaklolu/ "elfrl.bli '1-mekkiyye"

419

Peygam.be1~

Hatem. (Hz. sa) ile aram.zdaki makam ortakl sebebiyle beni

Hatem 'in arkasnda grd ve ona yle dedi: 'Bu senin henzerin, olun ve dostundur. Onun oturmas iin krsy getir ve nme koy. ' Sonra hana iaret
etti ve szlerine yle devam. etti: 'Kalk ey Muhammed, krsye k ve beni gnderene, seni vazifelendirene hamd et; nk sende benden bir pcra vardr ve
artk henden uzak kalmaya sabr kalmamtr. Senin zatndaki hakikale hkmeden de o pcwadr'... Hatem k.rs.y yerleti-di. Kiirsnn alnlnda parlak bir nr.rla 'Bu en saf Mubamm.edf makamdr, Intraya oturan onun vmisidir, Allah bu zat eriatn muhafazas iin gndermitir. 'yazyordu. O anda
bana hikmet vergilei bahedildi. Sanki bana ceuamiu 'l-ke/im verilmiti ..."" Nihayet bu yce vakadan geri gnderiterek bu dnyaya dndm ve bu. mukaddes hamd kitabn gii ksm yaptm'~' Ftuhafn giriini bu ekilde misal alemindeki bir vakasndan sonra kaleme alan bn 'I-Arabl, Kabe'de, tavaf esnasn
da yaad esrarengiz bir tecrbesini de Ftlhafda anlatr. Bu tecrbesinde b~
n'l-Arabl, Hacer-i Esved'in nnde bir vecd hali yaar ve olaanst vastlar
olan, sra d bir genle (fet;/) kar lar. Bir grnp bir kaybolan bu gen, hem
susan hem konuan, hem basit hem nrekkeptir, ayn zamanda ne canldr ne
de l. Yararl gerei iaret ve remizlerle konuur. Kendisinden kah bir melek kah bir insan gibi bahsedilen bu gencin kim olduu konusunda; RGhu'IKuds'n bir tecessm,"; bn 'l -Arabl'nin rhanl ei , semavl ikizi (divine alter
elJ,ot gibi fa rkl giiler ileri srlmtr. Esasnda bn 'I-Arabl'nin bu tecrbesini anlatrken k'Ulland ifadeleri olduka semboliktir ve feta ile kimi ya da neyi kastettii tam olarak anlalmamaktadr. Kabe'nin hakikati ya da levh-i nahfu
zun tecessm etmi b ir ekli olabilecei ynnde grler de ileri srlmtr. 8s
Burada bizim iin nemli olan husus, fetil ile gerek l etirilen bu sessiz/ se mbolik
diyalogdan ei-Ftlbat'l-Mekk~YYe gibi devasa bir eserin husle gelnesidir.
nk, ibare ehline kapal olan, en beli hatiplerin dahi hibir nasibinin olmad bu sembolik konumay bn ' I -Arabl anlan ve amn hakikati kendisine
a lntr. Nihayet feta, bn ' I -Arabl'ye unlar syler: "Peimden ayak izlerimi
takip ederek benimle hi1-likte tavaf et. Bana bizzat benim ay nla bak ki
ne 'etimden kitabna yazacam ve katiplen:ne dikte ettirecein (bilgileri) alasm."' .. .imdi .zerimdeki perdeleri kaldr ve suretimin ihtiva ettiklerini oku.1111
80 ibn'I-Arabi, Ftbt (t/.i.?J, c. 1, ss. 44, 45.
s c.cw,

c.

82 age., c. 1,

s. 58.

s. 215, 216.

83 Aduas , ibn Amht. s. 210.

84 Corbin, Creative lmetgiralion, ss. 278, 279.

85
n:d.,

Mi.:hel

Chodkiewicz, An

Ocecn,

DiA. c. XIII, s. 2'il.

86 ibn'I-Ar~ bi, age., c. 1, s . 21H.
87 Aym eser, c. . s . 29.
88 Aym eser, c. , s. 230.

ss. 28, 29.

Kl,

Mahmut trol,

''el-FtClati.i'I-Mekkiyye"

420

asawuf

Bende grecek/erin! kita!J.ra koy ve arkadalarna ret.'9 O zaman perdelerini atm ve gz uc~vla onun yaz/anna, satriarna baktm. Kendisine tevdi
edmi olan nuru, o satn-larn -ihtiva ettii gizli ilimiere gzlerimin nfuz etmesini sa,qlad. Onun sut-etinde okuduum ilk satr ve muttalf olduum ilk sr,
imdi gelecek olan ikinci hapta anlatacamd-r. '00
bn'I-Arabi'nin, esrarengiz gen ile olan sembolik diyaloguna yer verdii birinci baba "B kitaba yazdm eyleri, ne'etinin inceliklerinden aldm ruhun
tannmas ve benimle onun masndaki srlar'~ eklinde bir balk semesinden
de

anl a laca

gibi Ftbat bu tarz

mnevi

tecrbe ve feUhlerin rndL Bu

kapsaml eserin ve hatta bn'l-Arabl'nin dier btn eserlerinin ihtiva ettii ne

nrifbt ve benzeri tecrbeler neticesinde onda icmall tarzdahas l olmutur. ibn'IArabl'nin bu tecrbesi hakkndaki ifadelerinden de anlalaca gibi burada

renme, zahiri anlarnda bir eitim faaliyeti ve zihinsel bir eylem deildir. Yani bu
tecbesinde eyh, be yz altm bablk devasa eserini bir kiiden veya bir kitaptan satr satr okuyup renmi deildir. bn'l-Arabi eserine dereeelecei srlar
bir kitapta dei l bir kimsede mtalaa enn i tir.~ Yine o , bu kimsenin ona bu srlar
okumas ya da telkin etmesi eklinele deil, bizzat bu kimsenin ne'etinde ve bakikatinde bu srlar nahede etmitir. nk feta, srlarn renmek istediinde
ibn'l-Arabl'ye "Ne'etimin inceliklerine ve grniimdeki Jertibe bak, istediin
eyin

hende yazlm olduunu. grrsn. nle ben ne sz syleyenim ne de

syleten. ,y3 der. Zaten daha nce de bahsettiimiz gibi bu diyalog sessiz/ sembolik

bir diyalogdur. Aslnda bu karlamacia kelime bile kullan l mamtr, zira yaratl
sadece sembol ve ima ile konumakta olan feta konunaz ama olduka
fasihtir..,. eyh-i Ekber'in mtttall olaca ve bizim iin tercme edecei ilimler fe-

gerei

tann

sembolik olarak ve icmall tarzda bulunmaktadr. Fakat bu

vakay nasl yorumlarsak yon.mhyalrn, neticede Ft?.hafn hemen o anda mellifin zihninele nihai eklini aldn iddia etmemiz o lduka zordur. Pek ok seneye yaylacak bir yazm sreci iinde s k sk hususi binakm noktalarda baka itbizzat

ne'etinde

hamlar sz konusu o lacak ve bunlar bazen bn'l-Arab1 iin bile beklenmedik bir
nitelik tay::cakt r.,~ Bazen de bir nesele hakknda daha nceki bir bapta sylemi oldukl::rn, ralebelerinin sorular ya da ihtiyalarna gre bir baka bapta ta89 Bu ifade, O.sn:n Yahya tarafnd<n ha<:rl:nan ahkikli neirde bulunmamaktadr. Bk.
.

age., c.

s. 230; l'aka, Bu l:k 1329 b;sksn<.la ve Ahmet emseuin t:.mfn<.l; n ha<:rhn;n Beyrut b:sksnda

vardr.

Bk. Fubat (b_<yr.), c. , s. 85.

90 ibn'I -Arabi, Ft.ilhtit ( thk.), c. 1, s. 230.

91 Bk. age.. c. I, s. 215.

92 A<.ld;s, lbn Ambf, s. 211.

93 ibn'IArabl, a,w., c. I, s. 219.

94 Ayn ese; c. I. .s. 222.
95 Add::;, ttg:.,

s.

211.

m.nustafa aknakholu/ "el-ftuhdt '/-mekkiyye"

421

mamladn ya da tasrih ettiini grmek mmkndr. Mesela 296. babo sonunda halku'l-ef'al meselesine deinirken, talebesi bn Sevdekin'in bir tespiti zerine
bu meseleyi 2. bapta ele alm olduundan baka bir tarzda aklar. Ve hatta tpk
eyhlerinin kendisinden istifade ettii gibi kendisinin de ralebesinden istifade ettiini ve Allah'n inayeciyle daha nce bilmedii bir eyi rendiini syler.96
bn 'l-Arab1 eserinin ve daha genel olarak, ister ifahi ister yazl olsun btn
rfannn ilhama dayandn pek ok defa v.rgulamakradr: "Sohbetlerimde ve
eserle-inde sylediim,

her ey Kur'an hazretinden ve bana fehin

anahtarlar

nn verilmi oteluu bazinelerinden

gelmektedir.'"' Ftuha sz konusu olduise bu vurgu iyice belirginleir. Hatta ona gre ilahi ilham eserin sadece
muhtevasn deil tanzimini de tayin etmektedir ve mesela baplann sralannda
ki zahiri ahenksizliin sebebi de bu ilhamdr. "er'i abkam.n srlar "na dair 88.
baba ilikin olarak yle yazar: "Bu hab ibadet/ere dair bahn ncesine yerle
tlrseydik daha mmtazam g6tnrd, ama byle varid oldu. Bu benim ahsf
hi1 tercihim deildir. '"" Bunu da bizzat Kur'an 'n tertibine benzetir. Zira bn'l
Arabl'ye gre, "Namaz/ara (zellikle) mta namaza (ikind~ye) devam edin. Sayg ve ballk iinde Allah 'a kulluk edin. "(Bakara 2/ 238) ayetinin talak ve nikah
hakknda hkmler ihtiva eden ayetler arasnda gelmesi de, zahiren irtibatsz gibi grnen bu tertip de bir hikmere binaendir.><1 te bn 'l-Arabl, Mekke'deki na
nevi frhar neticesinde 598/1201 ylnda Ftuh!it telite balam ve bu muhteem eserini am'da 629/ 1231 ytlnda uzun bir tahkik neticesinde tamam lamtr.
unda

IT. B. Eserin Nshalan

bn'l-Arabi,

Mekke'de 598/1201 ylnda telite balad hacimli eseri FtCtilk nshasn am 'da , 629/1231 yh Sater/Aralk aynda tamamlar. "10 Mekke erit! Yunus b. Yusuf'un kz Fatma'dan doan olu nadddln Muhammed
ei-Keblr'e verd ii'" ' Ftuhafn bu ilk nshas bu gn mevcut deildir. Mellif
yaklak yl sonra 632/ 1234'te bu eseri btnyle gzden geirerek ikinci kez
yazmaya balam ve 24 Rebilewel 636/ 1238'de tamarnlamtr.102 bn'I-Ara
bl, vefatndan iki yl nce bizzat kendi eliyle otuz yedi cilr halinde yazd bu
ikinci nshaya baz eklemeler yaptn syler. 103 Baz tashihleri de ihtiva eden
bu nshann eyhin en mrekamil fikirlerini ihtiva eltii sylenebilir. Eserin ilmi
btitn

96 ibn'I-Arabi, Ftlhiit (byr.), c. TV, s. 464.

97 Ayn ese; c. VI, s. 61.
98 Ayn esc'r, c. lll, s. 245.
99 Ayn esrtr, c. lll, s. 245.
oo ibn'I-Arahi, F.hti (thk.), c. , s. 20, <takdim); Yahya, Mellefc1t, s. 434.
o ibn'IAr:bl, Fiituhtlt (byr), c. vr, s. 389.
102 Aym yer,Yahya, Melfeja, s. 434; Addas, b Arab~ ss. 287, 289.
103 ibnli'IArabi, F'itllxit (byr.), c. VI U, s. 389.

'!22

asavvuf

nerini hazrlayan

Osman Yahya Ftubatn en mkemmel metninin bu iki mellif nshasmn birlikte tahkik edilerek elde edilebileceini, zira ikinci nshada
bu eklemelerle birkte baz karma l arn da sz konusu ol duunu syler. '"' Osman Yahya bu iki nsha arasnda tespit ettii lafzl, fikri ve tarihi baz farkllkla
ra iaret eder ve bn'l -Arabl'ni n ilk nshaela ifade bakmndan daha cretk3r olduunu vurgular. '"; Mi.iellif tarafndan kaleme alnan ikind nsha bir sre bn' l
Arabl'nin am'daki trbesinele muhafaza edildikten sonra vey olu Sad reddin
Konevi'ye intikal etmi, XX. yzyln bala rna kadar da onun Konya'daki zaviye
ktphanesinde zenle kounmutu r. Bu nsha bugn stanbul'da Trk ve s
Him Eserleri Mzesi'ndedir (nr. 1845-1881 ). Konya nshas olarak bilinen ve otuz
yedi cilrten mteekki l bu nsha ak ve itinal bir narib neshiyle yazlmnr. ''"'
Bu nshada, eserin anammn mi.iellife hayana iken okunduunu ve eserin
hem mellif ve hem de ge ni bir renci kitlesi tarafndan dinlenip ter!< ik edildiini gsteren sema' kaytlar bulunmaktcdr. ' Osman Yahya Fthatn yetmi
bir sema' kaydm tespit etmitir ve bu kaytlara eserin tahkikli nerinde yer vermi, kaytlarn ramamn ise bn'I-Anbl'nin eserleri hakkndaki kapsaml al
masnda zikretmitir'"' Bunlarchn ilk elli yedisi 633 ve 638 seneleri a rasnda bizzat bn'l-Arabi tarafndan verilmi olan derslerin sema' kaycldr. Son on clrd ise eyhin vefatndan sonra bn Sevelekin ve Konevi tarafndan verilen elersIerin kaytlardr. "" Bu kaytlar, bu derece kapsaml bir eserin sonradan izafelerle tahrif edilmesi gibi bir problemi ortadan kaldrmas ve eyh in yakn evresi ve
rencileri hakknda shhatli bilgiler vermesi asndan olduka nemlidir. Niteltim bn'l-Arabl'nin hayat hakknda kymetli bir eser vcuda getiren Claucle
Addas, b u sema' kaytlarn deerlendinnek sretiyle eybin rencileri hakkn
da baz kanaatiere ulamtr. Mesela Addas, 633 ve 638 seneleri arasnda bizzat
bn' I -Arabl tara fndan verilmi olan ilk elli yedi elersin sema' kaytlarnd:n ey
h in derslerine katlanlarn saysnn yz yirmi civarnda olduunu syler." ' Yine
bu kaytlardan, eybin zellikle tasavvufi klnlikleriyle temayz ermi mehur
rencileri Konevl, Tilinsanl ve bn Sevdekin'in haricinde, ulema evrelerinden
10

09

104 ibn"I-Arabi, Fttabfit fthk.), c. 1, ~ . 20, (takdim).

A:vn eser, c. v, ss. 37, 38 (takd im).
106 Ayn e8er, c. , s~. 34, 35 (takdim); Kl, "ftGhiit" mad., DA, c. xr , ss. 252, 253.
107 Bu sema' k;yda r sadece Ffflhat ii n deil eyhin dier eserleri iin de sz konusudur.
Fakat, konularnn olaanst eitlilii sebebiyle eleiirilere e n az imkan veren Fiiril:r derslerine
olduka kalabalk bir dinleyici kitlesi katlrken, eyhin doktrinal ve met:f:r.ik nitelii daha ar basan
eserlerinin ise ok dah; snrl bir renci halkas iinde okunmaktadr. Mesela, l'usus'un tek bir
sem;' kayd vardr ve yegane dinleyici de Konevl'dir. Bk. Yahya, Mell~(t.. s. 479.
108 Mesela bk. bn'l-Arabl, age.. c. , ss. 137, 214, 294, 361; Yahya, Melf<!fa, ss. 435-466.
109 age., ss. 435-463.
11O age., ss. 464-466.
l l l Addas. ibn Aa.bi, s. 272.

!05

m.m~afa :kmaklolu/"el:fiitu/a '1-mekk{yye"

423

de bu ders halkasna katlan larn olduu tespit edilmitir. Bunlar; kad, hatip, vaiz, imam, muhacldis, ilh ...gibi ulema muhitinden olan talebelerdir. Ayrca o lduka geni olan bu dinleyici kitlesinde, mehur stllerin ve ilim adamlarnn yan
sra, srad<n mtevaz bir toplumsal tabakaya mensup kiilerin de bulunmasn
dan hareketle Addas, eyh-i Ekber'in irfanrun belki herkese ak ve harc- alem
saylnasa bile gayr-i mertl ve gizli saylmad kanaatine ulamaktadr.
eyhin vefatndan sonra da asrlar boyunca bir ok defa istinsah ediJen Ft.bafn stanbul ktphanelerinde, hatta sadece Sleyman iye ktphanesinde
yzlerce nshas bulunmaktadr. " j Bu nshabrdan bazlar olduka eskidir. Mesela, nell ifin 629 ylnda tamamlad ilk nshadan istinsah edilen Beyazt (nr.
3743-3746) nshas 683/1284 ylndan nce isrinsah edilmitir. Maalesef eksik o lmakla beraber Fatih (nr. 275> nshas da, bizzat hn'I-Arab'i''nin ilk dnem
rencilerinden olan bn Sevelekin en-Nuri (. 646/ 1248) tarafndan istinsah edildii iin eski ve nemli bir nshadr. Grld gibi bu gn Ftthiiln , bizzat
bn' I-Arabl tarafndan yaz lan ikinci nshas mevcuttur ve bu nsha Trkiye'dedir. Yine bizzat onun yazd ve bu gn mevcut olmayan ilk nshann ise1 bn'l
Arabl'nin asrncia ve ilk dnem rencisi tarafmdan kaleme alnan olduka eski
mstensih nshalan bulunmaktadr . Byle olmakla beraber Abdi.ilvehMb e
a'ranl, Msr'daki baz nshalarda mlrifat yapld iddiasn ileri srmt r.
a'ranl, Ftuhaf zerlerneyi amalad el-Y<:vakit ve'/-Cevahir isimli eseinde,
Ftuhiit'n baz nshalannda rasclacl cunhurun itikadna muhalif ifadeterin
onun eserine sonradan yaplm izafeler olduu tezini ileri srer. Bu tezini de, bu
tr sokuturmalann tarih boyunca bir ok mehur alimin eserlerinde de rastlandn ileri srerek desteklemeye alr. s Bu iddiasn ileri srerken a'ranl'nin
hangi nshalar kastettii kesin olarak belli deildir. bn 'I-A rabl zerine a l
malaryl a mehur Ebu'I-Ala ei-Afltl ise a'rani'nin, bn'I-Arabl'yi savunma saikiyle bu iddiasn ileri srd ve bunu yaparken de eyhi olduka sn rl bir bak asyla deerlendirdii kanaatindedir. Zira bizzat bn'l-Arabi'ni n yazd
nsha ile Bulak basksnn pek ok sayfasn karlatrdn ve aralarnda pek
bir anlam deeri olmayan basit farkl l klardan baka bir eye rastlamadn syler ve en azndan Bulak basks iin her hangi bir tahrifin sz konusu olmad
n ekler.""
Sadece r.asavvuf tarihi asndan deil, btn slam dnce tarihi asndan
112

112 Addas, ibr Arabf, s. 274.

13 Bk. ibn'l-Arbi, Ftuba (thk.), c. , s. 34 (takdim). Eserin, bir ok farkl ktphaneele bu lu
n:n nsh:lar iin bk. Y;hy:, Mellja, ss. 430-434.
114 Bk. bn'lAr.bl, age., c. 1, ss. 35, 36.
115 a'rani. Abdlvehhab, el- YevakftiJ(!'/Ceviibirfi Beyani Akiiidi'/. Ek/ibir, Kahire 1959, c. 1, s. 7.
116 Atili, Ebu'IAia, "ibn'lArabl'nin el -l'tlhi\t'IMekkiyye Isimli Eseri", islam Dncesi
[fz'f!rire Makaleler iinde, ev. Ekrem Demirli, istanbul 2000, ss. 288-290.

424

tasawif

olduka nemli bir eser olan Ft1hiit'n, mellif nshas lkemizde mevcut olmasna ramen maalesef tam bir ilmi nerine bu gn sahip deiliz. Esasn da eserin ilmi nerine 1972 ylnda Osman Yahya tarafndan Msr'da balanmtr. Olduka kapsaml ve titiz bir tahkik faal iyeti olarak planlanan bu almada Ftl.
hat' n yukarda bahsettiimiz Konya, Beyazt, Fatih nshalar ile Bulak bask s
esas alnmrr. " 7 Msr Kltr Bakanl ve Sorbone nive rsitesi'nin balatt bu
projeye XII. ciltten itibaren UNESCO tarafndan da destek verilmitir. Konya n
eltif nshasna uygun olarak otuz yedi cilthalinde neredilmesi planlanan eserin
maalesef en son XIV. cildi yaymlanabilmitir.
F tuhiifn tahkikli olmasa da birka farkl basks vardr. Eser ilk olarak Emir
Abdulkadir el-Ceza ir! tarafndan Msr'da neredilmitir (Bulak 1297). Ayrca eser
1876 ve 1911'de tekrar baslm, bu son basknn Beynt'ta bir ok tpk basm
yaplmt r (Be}rut ts.). nc basmcia nceki basklara gre baz fark llklar
ve bask hatalan bulunduundan ilk bask daha murebe r saylr."" Ayrca eser,
Beynt'ta Ahmed enseddin tarafndan IX cilt halinde baslm, bu baskda IX
cilt FiUuhaf n ge nel bir fihristi olarak dzenJ enmitir. ' 9 Ayrca eserin, bn'I
Arabi'nin vasiyetlerini ihtiva eden son blm el- Vasaya ad alt nda ayr bir kitap olarak bas lm rr.'2<J
1

U. C. erhleri, Muhtasarlan ve Tercmeleri

Olduka geni muhreval ansiklopedik bir eser olduu iin Fthiit'n tam bir
erhi yoktur. Fakat eserin geneline n ispetle kapal b ir slupla yazlm olan baz
bablar ile eserdeki baz beyitler erh edilmitir. Mellifi mehul bir ok erbin
yan s ra ekbe'i izgileriyle mehur baz nemli simalar da Fiit~haf n ksm erh
lerini ya pmlardr. ' ~' Bu ksmi erhl e rden bazlarn ilgili blmlerine gre u e
kilde sral:yabilii z: Ftu hat'n gi ri ksm zerine yaplan e rhler: Muhammed b.
Arabl el-Ceza iri'nin erhu Httbeti 'l-Fthat (DTCF. Ktp., snail Saib, nr. 5147),
Muhammed ei-Ba'll ei -E'arl'nin mukaddimedeki baz ifadeleri erhi, <Berlin
Kniglichen Bibliothek nr. 2875), Abdullah SaJahi'nin eserin, "el-hamd /i'llahi'llezf evcede 'l-eyae 'cm 'ademin ve 'ademihf" ekl indeki ilk cmlesi zerine
is imsiz bir erhi (Sellmiye nr. 630/ vr. 12lb-126a), Abdullah Bosne v\'nin yine bu
ilk cmle zerine Enjes '/- Viiridc1t isimli erhi (Yahya Efendi nr. 2864/ vr. 3854) . ' Ftuhiit'n 6. bab zerine erhler: Abdullah Besnevi'nin Risalet Hal/i'/117 ibn 'I-Ar: bl, Fiifiha (ibk.), c. I, ss. 34-36, (takd im).
118 Kl, "rtuh:ir" md., s. 254.
ll9 Bk. ibn'l-Arabl, Ftubtlt (byr.)<:. IX.
120 ibn 'l-Arabl. ei-Vasayii. tlk . Muhammed izzet, Kalre s.
121 Bu erhler hakknda aynnuh bilgi iin bk. Yahya, Mell?fllt, ss. 468-471; K l, ag .mad. ss.
254, 255.
122 Bk. Y;hy:, age, ss. 468, 469.

m. nustafa aknaklolu/"elftiilt'l-mekkiyye"

425

Mchalli'l-Mukfel isimli erhi (stanbul nv. nr. 3164/ vr. 15b 19b). z. 559. bab

zerine erhler: Abdlkerim el-Cill'nin erhu Miikilati'l-Fthiti'l-Mekkiyye

(ehit Ali Paa nr. 2717/ vr. 48-70) ve Risalet.'in.fi'l-Etvai 's- Seh 'c (ehit Ali Paa nr. 1397/ vr. 127- !28) adl eserleri .' Ayrca eyh mer Grani', erh-i Mntehahc1t- Ft?.hat-1 Mekkf adyla eserin baz blmlerini Trke, ksmen de
Arapa olarak erh eLmitir. Sar Abdullah Efeneli de, Ftt1hat'n zellikle 309.
blm ve elier baz blmlerinde yer alan meliimete dair konulan Jlfir'at'lAsfiya jf Sfati Melanetiyyeti 'l-Ah./~va ad altnda erh etmi ve bu eser Mirkat'lEvliya adyla Trke'ye evrilm itir . '' snail Hakk Bursevl'ye mi yoksa Niyazi-i
Msrl'ye mi ait olduu kesin olarak bilinmeyen Lhb 'l-L.b adl risale ise Ft26
hat:n "haze-at- hams" ile ilgili blmlerinin tercme ve erbinden ibarettir.'
Ayrca tam bir erh niteliinde olmasa da, yakn zamanda Nihat Keklik tarafn
dan kaleme alnan lhn '1-Arabf'nin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak
el-F'i.that el-Mekki;Y.)Je isimli kapsaml al ma da F.tbat'n anial p yorumlanmas asndan olduk; nemlidir. MezkOr eserde Ftubattan, bn'l-Arabl'ni n
kaynaklar

ve eserleri

bakmndan

mi ve tahlil edilmitir.

kriter olabilecek muhtelif bir ok para seil-

117

Bunlarn yan sra eserde geen baz iirler de mstakil erhlere konu olmu
tur. Meseh1, "Knna h urufen 'aliyen ... "eklinde balayan bey it Meyyidcldin
ei-Cendl, Molla Fenar'i, Abdurrahman ei-Bistiiml, Celaleddin ed-Devvanl, UMin
ei-Hamevl gibi alimler tarafndan, ''bi kuvveti 'c~yni'-iihud. .. " ibaresiyle bala
yan beyit de Davld- i Kayseri tarafndan erh edilnitir. "Subhane men ezhre'leyae... " eklinde balayan beyit ise Miftlihu '!- Vcdi 'l-Eber ad altnda Abdullah Salahaddln-i Uak! tarafndan er edilmitir.'~ Ayrca "er-Rchbu hai.Jkn
ve'l-'ahdu hakkm .. " eklinde balayan beyit ise Rislilet'l-fetbi 'l-Mhfn ad yla
Abdullah el-Halidi ve Cemal-i Halverilarafndan erh edilmitir. .
1 28

Ayrca bn'l-Arabl'nin havass 'l-havasn akidesini anlatt blmde pek taf-

si'lat vermediini syleyen ada Msr rneayihinden Mubyiddin er-Tu'm! de ilgili baba Tekmilet Fthati'l-.Mekkiyye ad altnda altm blmlk bir tekmile
yazmtr. 1 ~ 1

123 Yahya, Mellqfat, s. 469.

124 Ayn eser, ss. 470, 471.
125 Kl, "Ptllat" maci., s. 255.
126 Eser, ism:il Hakk Bursevl'ye izafe edilerek ingili zce'ye de evri lmitir. Bk. Bursevi, isnail
Hakk, Kernel oj'Ke-me4 Great Britain 1981.
127 11k. 4 no.lu dipnot.

255.

128

K l , ;g. md. ~.

129

erh hakk nda :.yrnul

Hayat

bilgi iin bk.

Akkl,

Mehmet,

llbdtllab

Satiihad.dfn-i

Uclki'11irt

oe Eserleri, Ankara 1998, ss. 108-111.

130 Yahya, age., s. 469.

131 et-Tu 'ml, Mulyiddi n , Tekmile Ftbiiti'l-Mekkiyye, (Mekebet's-Sakafiyye), Beynt l993.

FiU2hat'n erhlerinin yan sra ihtisarlar

da yaplmtr . Bunlardan en me
(. 973/1567)'nin Levakibu 'l-Envc?r, el-Yeviikft ve'I-Ceviihir ve elKibrft 'i-Ahmer isimli nuhtasarlandr. a'ranl, Fiituhat nce Levakihu '1-Erva
ri'l-Kudsiyye el-Mii.ntekti.t mire'l-Fii.tiihiiti'l-Mekkiyye isimli eserinde zetlemi ,
sonra da bu eserini el-Kibrft 'l-Ahmerfi Beyilni Uliimi'-eyhi 'l-Ekberad a ltn
da daha da muhtasar hale getirmitir. ' Ayrca a'ranl bu balamda, el-Yevtkft
ve'l-Ceviihirfi Beyiiri Aktidi'l-Ekabfr 3J ad altnda baka bir eser yazm ve bu
eserinde de keif ehli ile kelamclarn inanlann uzlatrmaya almtr. Eser,
bata Fii.tiihiitolnak zere eyh-i Ekber'in dier baz eserlerinden geni alntla
n ihtiva ettii iin FU1hiifn muhwsan niteliindedir. Zaten a'ran'i de Yeviikftin, Ftiihatekseninde dndn, her bir blm yazmak iin Fiitulwt' bir
kez mtalaa ettiini eserin sonunda belirtir.'~ Ayrca eyh-i Ekberi, ifade ve derinlik bakrnndan sOfiyyenin en kapsamis grdn, dolaysyJa da byk sutllerin ak idesini ihtiva eden eserin i, eyh in bata Ftuhat ve dier baz eserleri
temelinde ina ettiini syler. J;
Fthiit zerine baka bir ok ihtisar almas daha va rdr: Abdulgan! enNab!Csl'nin Sevati 'ul-Enviiri'l-Kuds~yyesi, Abdulmuhsin b. Muhammed'in eiMiintehab mine'l-FtOhat' , Hseyin Harndi el-Hanefi er-Ruml'nin Safvet'l-Ft1hiif, hep eyhi n ansiklopedik eseri zerine yaplm muhtasa rlardr. ;l6
erh l erinde olduu gibi FtuhiUn tam bir tercmesi de yoktur. Fakat baz
dillere ksmi tercmesi yaplmtr. Batda ilk kez Michel Valsa n (Mustafa Abdlaiz) tarafndan Franszca ksmi bir tercme yaplm ve on bir paradan ibaret
olan bu rercme 1953-1966 yllar arasnda Etudes Traditiorneles (Paris) dergisinin eitli say lannda yaymlanmtr. ''7 Daha sonra Valsan'n talebelerinden
Charles-Andre Gilis (Ahdrrezzak Yahya), Hac ve Srlar" adl 72. blm La
Doccrine Initiacique du Perinage (Paris 1982) adyla, "Rahmanl Nefes ve S rlar"
adl 198. blm ise Le Ccwan et la Fonetiar d 'Hermes(Paris 1984) adyla Franszca'ya tercme etmirir. Dier taraftan rmhabbete dair 178. Blm Maurice
Gloton ta rafndan Traite de l'amour(Paris 1986), "Kimya-i Saadet" adl 167. blm ise S. Ruspoli tarafndan L'Alchimie du Bonheur Paifait (Paris 1980) adyl a
Franszca'ya evrilmitir. Yine bn ' I-Arabi zeine aratrmalanyla tannan Michurlar a 'rani

32

132 Bk.

e-f'rani,

Abdlvehhiib, ei-Kibrft 'i-Ahmet; el- Yeviikft

e '1-Cevahii'in

ham iinde,

Kahire 1959, s. 2.
133 fi'rni'nin hayat ve bu eseri hakknda bk. Ulu, Tahir, "Abdlvahhiib e~-a'r:tni ve elYevakit ve'I-Cevilhir fi Beyani Akiiidi'l-Ekabir Adl Eseri", Tasavv.(, Yl 3, S. 9, Temmuz-Aralk 2002,
ss. 209-219.
134 Bk. f'r;1ni , age., c. ll, s. 201.

135 Ayn aser, c. 1, s. 3.

136 Bk. Yahya, Mellefiit, ss. 471 , 472.
137 Yahya, ayn eset; s. 472; Kl, " FtChiit" mad. s . 255.

m.must:fa akmaklolu/ "el{tlbm '1-mekkiyye"

427

hel (Ali) Chodkiewicz'in bakanlnda Franszca ve ngilizce'ye yapla n tercmele r ise, Chodkiewicz'in olduka nemli bir mukaddimesiyle birlikte yaym
lanmtr (Les Illuminations de la Mecque, Paris l 988) . .
Batda ayrca Ftiihat eksenli olduka nemli almalar da yaplm tr. M.
Asin Palacios'un, Ftii.hat'n baz blmleriyle Dante'nin lahf Komedya's arasn
daki benzerlikleri gsteren La cscatologia Musulmcma en la Divina Cornedia
(Madrid 1919) isimli eseri yaymlanmt r. Chodkiewicz'in Ft2hatzerine yorumlarndan oluan makalelerini ihtiva eden dier bir Franszca eser ise Un Ocean
Sans Rivage adyla yaymlanm tr (Paris 1 992). '.9 Yine William Chittick'in The Su.fi Path of Knowledge isimli eseri bu adan olduka nemli bir almadr. Fi.ltuhattan nemli bir ok nakil zerine i na edilmi olan eserde bn ' l-Arabi'nin metafizik hakkndaki grleri, mellifin eserin giri ksmnda kayelettii gibi uzman
olmayanlarn da anlayabilecei bir tarzda ele alnmtr.'"' Stephen Hirtenstein ve
Michael Tiernan tarafndan yay ma hazrlanan M.ubyiddin Ibn 'Arabf.- A Comne
morative Volu.me adl derlemede de Ft1 hattan baz sekilere yer verilmitir. 14
Ftuhat'n ksmi de olsa Trke'de hayli tercmesi vardr. Farkl bir ok bab
Osmanlca'ya ve gnmz Trke'sine aktanlmt r. Bir eyh bulmadan nce
mridi n yapmas gereken eyleri ihtiva eden 53. babn mrereimi mehul bir tercmesi Sleymaniye ktphanesinde (Tahir aa nr. 772), cennet ve menzillerini
ihtiva eden 65. bab n yine mrereimi mehul bir tercmesi de stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl'ncla (Osman Ergin, nr. 72) bulunmaktadr. eyh lere sayg ve
onlarn kalplerine girme konusuna dair 181. babn eyh Mustafa Efendi tarafn
dan yap lan bir tercmesi de bas lmtr (stanbul 1285). Yine 178. bab Neh 'a-i
Muhabbet ad altnda mer Ltfi Efendi tarafndan, eylun vasiyetlerini ihtiva
eden 560. bab ise Kaymakam Osman Bey tarafndan tercme edilmitir.
Fthat ayrca, Selahattin Alpay, M. Sadettin Bilginer, brahim Aki Tantk,
Naim Erdoan ve zellikle de son zamanlarda Mahmut Kank ta rafndan ksmi
olarak gnmz Trke'sine kazandnlmtr.
142

43

138

Kl,

"Ftuhat" mad., s. 255.

139 Eserin ngilizce tercmesi iin bk. An Occar \'(//tbou.t Sbore. ev. David Streiglt, New-York
1993.
140 Bk. Chittick, William C., 7bc Sujl Patb q[ Knowledge, New-York 1989 s. XX.
14 1 Bk. Mubytddin Jbt 'Arabf, A Commem.oraioe Volume, ed. Stephen Hitenstein-Miclael
Tienan, (Element Books), Dorse 1993. Mesela, William C. Chittik'in "Two Chapters from The
Futhiit ai-M3kkiyye", age. ss. 90-124 ve). Winston Morris'in 'How to Study the Futlit: lbn 'Ar:bi's
Own Adv ice" age. ss. 73-90 isimli yazlan bu adan nemlidir.
142 Kl, ;g maci., s . 256.
143 Bk. Selahattin Alpay , Ftt1but- Mekkiyye, istanbul 19$6; M. Sadeeldin Bilginer, Abadiyye
Risalesi ve Fiitubiit- Mekk~)'ye:den Seilmi TcsaWt!/a Dair B6l1mler, istanbul 1983; brahim Aki
Tank, Tasawu.t: isarbul 1955; Na im Erdoan, Fubiit- Mekk~yye'den Altn Sayfalar, istanbul trs.;
Mahmut Kank Ftuhtil'n u blmlerini tercme etmitir: 178. b.1b, ilahf Ak, istanbul 1992; ., 2.,

428

tasavvuf

ll. D. Eserin slubu ve Muhtevas

Tasavvufi' eserler ierisinde ihtiva ettii melde ve konu bakmndan en zengin, ifade bakmndan en titiz ve fikir bakmndan da en derini olan Ftuhat, TasaVV\fTa rihi asndan zivede bir yerde, adeta dnm noktasnda bulunmaktadr. eyh-i Ekber'in vefatndan gnmze kadar bir ok mtasavvf, d\.inr ve
aratrnac onun eserlerine ve grlerine kaytsz kalamamtr. Zengin muhleva ve slu pla kaleme alnan Ftuhat, bazen eletirel mahiyette ve clolayl tarzda
da olsa asrlar boyunca bir ok kimsenin ilgisini ekmitir.
Daha nce de vurgulamaya altmz gibi muhteva, imJ5 ve tertibi bakm n
elan btnyle ilham rn olan Ft1bc2rn fikri ak atc ve zor takip eelilir
bir mahiyet arz etse de eserin geneli itibaryla bir slup sadelii iinde yazld
n sylemek mmkndr. zl ve dolaysz bir nesir slGbu, eyhin dier baz
eserleriyle mukayese edildiinde Ftubat'n okumasn kolaylatruaktadr.
zellikle miiellifin Fus1s 'l-Hikem,'44 ei-Ankau 'l-Mugrib14 ~ ya da Kitah.t 'I-Ara'46
gibi veciz eserlerini dikkate aldmzda, FtuhcUn, baz blmleri istisna edilmek kaydyla sade birnesir sllbuyla yazld n syleyebiliriz. Byle olmakla
beraber baz blmler erh edilmeye ihtiya duyulacak kadar kapaldr. Nitekim
eserin erhlerinden bahsedilirken de vurguland gibi bu blmler erh de edilmitir. Geneli ltibanyla ak bir nesir sl1buyla yazlm olmasna ramen r1/t1bta ilk etapt:. yzeysel bir okumayla anialp ihtiva ettii konular hakknda hemen shhatli bir kanaate ulalabilecek tarzda bir eser de deildir. nk bn'I
Arabl'nin sllbundaki kapallk her zaman dikkati ekmi, hattahaz hususlarcia
aka ifade etmek yerine sadece "iaret" derecesinde kapal ifadeler kullanm
147
tr. Dier taraftan dil i.islubunun yan sra bn' I -Arabl'yi anlamay zorlatran
baka etkenler de vardr. Mesela onun bu eserinin bir stlahlar deryas olmas ,
kendinden nce sOfler tarafndan kullanlan stlahiar kullanmasnn yan sra
onlara kendi varlk, insan ve bilgi tasavvuru don.lrusunda zel :anlamlar ykle3. d.zler ile multd if bn bfhl ardan sekilc:r, Ma{fet ue Hik-met, istanbul 1995; !., 2., ve 26. hahlar,
Hm:flerin ilmi, Burs: 2000; 560. b;"b n ilk k sm ile muhtelif bir ok baJyJan ekiler, flckikat :e
T~j'ekkr, Ankar. 2003.
144 eyh in en veciz ve dolaysyla da en ok erh edilen e~eri konumnda obn Fusls'u n siGbu
hakk nda, l bn'IAr~ bl' ni n fd;efe$i zerine doktora tei haz rlayan Afifl'nin u s:deri oluuk~ dikkat

ekicidir: 'Fususu 'l-Hikcm'den balayarak ibn 'l-Arabl'nin kittplcmn okumaya ba.ltdm.

Fust1su'l-Hilu.m 'i, Kaiini'ni1 erh(yle

birlikte defalarca okudum, fakat Allah bana bu kitaptan

bir Arapa idi, tekil olarck aldmda her laft anklliyordu,
fakat ber cmlenin (}(!ya cmlelc-'rin bylr bir ksmtm toplam anlam, deytmlert'C! sembollerden
ibcretli ... " At'il'i', Ebu'I-Aia, Fustls 'I-HikC!m Okumalar {in Anabtar, ev. Ekrem Demirli, istanbul
2000, s. 43.
145 Bk. ibn 'IArabi, ei-Ankiitt 'I-Mugrib. thk. Halid ibl Ebu Sleyman, Kahi re 1997.
146 Bk. ibn'I -Ar;bl, Kiliib 'l-isrii i!.ti Makiim.i 'I-Esra, Resai/ iinde, ss. 156-222.
147 T:hral, Muswfa, "FusCsii'I-Hiken erhi ve Vahde-i VcCd ile Alakah B:z Meselder",
Fus2s '1-Hikem Tecurne ve edi-1 iinde, istanbul 1999, s. 35.
hibir hakikati

amad.

Kitap,

a-k

m.mstafa akmaklolu/ "el7jiltiihti '1-mekk~y)-'(! "

429

mesi ve anlam erevelerini semantik adan geniletmesi onu anhnay zorla

tran , ya da ba ka bir ifadeyle yanl anlalnasn ve hakknda bir ok tartna
larn husule gelmesini kolaylatran sebeplerdendir. ibn'l-Arabl'nin adeta kendine has bir literat vardr. O , kelimelere "zeJ diyebileceimiz anlamlar ykler, kendi ifadesiyle ''ncnel" la fzlar kulJanr. ;s Bu hususiyet eserlerinin tercnesini de zorlarrnaktad r. Zira, tercme edildiinde kelimelerin pek ou ya
orijinal haliyle kalacaktr ki bylesi bir tercmeyi okumann hibir anlam olmayacaktr. Ya da stlahlar anlanlanyla birlikte verilecektir ki bu durumda da muhtemelen anlam kaymalan olacak, tercmenin hacmi genileyecek ve okuyucu
byk bir arlk hissedecektir.' 19 Ayrca onun temelde varlk ve bilgi anbynn
zounlu bir sonucu olarak grdmz paradoksal ifadeleri ' ~ de onu doru anlamak asndan olduka nemlidir. Mantk! adan birbiriyle eliir grnen bu
ifadeler, onun genel sistemi asndan bakldnda bir birini tamamlayan ifadelerdir ve her biri hakikatin baka bir vehesini ifade etmektedir.
Btn bunlarn yan sra daha nce de vurgulamaya altmz gihi, kendisi
asndan esas tekil eden grlerinin, bak< bir ifadeyle onu dier dnrler
den hatta dier baz sfilerden ay ran esas itikadnn , her hangi bir konu btnl sz konusu olmakszn eserlerinin btnne yaylm olmas'~ ' onun temel
vurgularn anlamay zorlatrmaktadr. te btn bu hususlar dikkate alnnayp
yzeysel ve aland bir yaklamla okunduu zaman bn'I-Arabl, kendisiyle elien ve hatta zerinde srarla vurgu yapt din ve eriat dairesi dna kan biri
olarak deerlenclirilebilmektedir. ; bn'l -Arabl'nin iki nemli eseri FusCs. 'l-Hikem ve Tedbirti.t- ilahiyye'nin arihi Avni Konuk, eyh'l-Ekber'in eserlerinde
aklad marifetlerin ne kadar ince ve anlalmas zor olduu hususun<. unla
r syler: "ou kimseler eyh 'in aklam olduu hakikat ve manfetlerden tkp on/an inkar ederle. Ve birtakm kimseler ise anladzklann zannedip kulluun gerei olan taatte uzaklaarak daliliete derler. Bu hakikat ve manfetler kldan ince kltan keslin. bir srat- mstakfmdir. lahi tevfik ehber olma148 Hk. Hakim,

1981 , ss. 1520; Ayn mellif,

1991, ~. 59 vd.: Talr< h, Mustafa, :gn., s. 35.

Su:d, el~Mu 'cem:,.s?/~ Beynt

Me/Ud Lgat Cedfde, Beynt

b11 Arubf ue

149 Grer, Dilaver. "ilm Arabl'de l gat, lstlah ve B:ltn Anhunlaryla Din Kavram", Mtlrife, Y l
1, S. 3, K 2002, s. -i5.
150 i bn'I-Ar:bi'ni n eserlerinele geen paradoksal ifadeler hakknda bk. Chittick, Tbe S{jl Pat b,
ss. 1\9-76; Ayn miiellif, Hayat Alemleri, ~ev. Mehmet Denirk:ya, istanbul 1999, ss. 40-43; Talml ,
Mustafa. " Fusus'lHiken'de Te:.:::dl if:del er ve Vahdt::ti Vcud", Ff/T-Iliinde, istanhul1997, ss.
938; akna klolu, /vi. Mustafa, " Mulyiddi n ibnii'IAr:bi'ye Gre Hayal ve Dzeyleri", Tasuw4; Yl

4, S. 10. Ocak-Haziran 2003, ss. 308, 309.

, s. 213.
Mesela ibr: hi n ei-Bikai, Fth:lt'taki ln rneselelerden dolay eyh-i Ekber'i tekfir eder.

151 ihn'IArabi, Fiitublit (ihk.), c.

52

Fak:t Bikai'nin bu yakla~n birok alim tar:fndan reddedilmitir. Celaleddin Suyl( bu donlllda
klik bir eser kaleme al mtr. Bk. Suyuti, Ceh11eddin, Tenhfhu 'l-Cabiji Tanei lbn Arabf, ht:l.
Abdtrr:.hnan H;san Mahmud, Kahire 1990.

430

asauvuf

dka "akln aya "nn kayma

korkusu vardr. J>. Ayrca bn'I -Arabi'nin eserlerinde, cmle ierisinele isimlerio yerine ok sayda iaret zamiri kullanmas da'''
cmleyi zorlatrnakta, dolaysyla da anialma problemini dourmaktadr.
Ksacas dncesini daha ok varlk zerine younlatran, varln mahiyeti hususunu tasavvufi bir metotla anlatmaya ve izah etmeye alan bn'l-Ara
bl'nin, t:savvufi ecrbesi sonucu elele ettii marifeti ifade etmede kulland dil
siGbu bal bana bir problemdir. zellikle Fusiis ve Anka u 'l-Mugrib gibi kapal bir slUpla yazlm eserlerinin yan s ra Fz'ithlit'n baz blmleri de olduka veciz ve imal du. bnYI-Arahi ve eserleri hakknda nemli alma lar olan
Afit'i', Fussun Arapa olduu halde an layamad ilk eser olduunu, bu problemi de bata Ftt?.hat olmak zere bn'l-Arabl'nin dier eserlerine ba vurmak
suretiyle atn beyan etmekted ir. " s Dolaysyla Ftuhclt, baz blmleri Imal
olmakla birlikte bn'I-Arabi'nin h<lta rusasolmak zere veciz eserlerinin anlalnas bakmndan nemlidir ve hatta onlarn kapsaml bir erhi konumundadr.
r:.kat btn bu kompleks, an larlmas zor slfbunun yan sra, bn'l-Ara
bi'nin eserlerinin ayrcal kl bir yn vardr: Hangi konudan bahsederse b:hser
sin, bu, felseti-keliiiD bir konu olabilecei gibi, fi khi veya dil ile ilgili bir konu
olabilir, hepsinin temel bir fikrin, teuhidve vahdet-i vcud fikrinin damgasn tamasdr. O , ele ald konular, ya vabdet-i vz'ic?.d :nlayndan hareketle ile
mekte ya da nihai olarak vahdet-i \1 cuda balamaktadr. Bu sebeple onun fikirleri zaman zaman dank, bir birinden kopuk gibi grnse de, bir biriyle ince
bir mantkl rgyle balantl ve insic:m ldr.
Ftuhat ansiklopedik bir eser olduu iin fkh, kelam, rasavvuf vb. gibi bir
ok ilmin konulan eserde ele alnmtr. Bu konular iienirken de avan-havas her
kesin kendi idrak seviyesine gre anlayabilecei kapsaml bir slup kullanlm
tr. Mesela nellif F.that'n mukaddinesinde, genel olarak mslmanlarn ve
kelam alimlerinin itikat esaslarndan aka bahsettikten sonra, ou insan idrakten aciz olduu iin havassn akidesini ise kitabn btnne yayd n sylemektedir. "6 Bylesi kapsaml bir eserde yer yer kapal sembolik ifadeler bulunsa da
geneli itibaryla ak ve sade ifadelere rastlanmas artc deildir. Esasnda b
n'l-Arabl byle bir slbu benimsediini Tedhfrat'ncla aka ifade eder ve
eserlerinele ak ifade (beyan) ile sembolik aniatnn (remz) bir arada verildiini
syler. Bylece hem ava m ve hem de havas bu ifadelerden kendi nasibini alr. '"
153 Konuk , Ahmed Avni, Tedbfrm- iliihiyy e Tercme oe edJi, h:..l. Mustafa Tahr:d , is:nbul
1992, ~. 27.
154 Mesel:1 bkz. bn'l-Arab'i , FU.7hiit rhk.), c. ll , ~. 64.
155 Atifl, Ebu'l-Alfl, Fusas Okumalar ..., s. 44.
156 bn'l-t\r.bi , Ft1biit (ihk.), c. , s. 213.
157 lb'I -Arabi, Tedbii'iit, s. 106. MeseJ{I o , Teclbfrata, bir y;n<.lan bt::m dnyasnda hkmdarlk makamnda bu lun;n "ha life"ye nasiln ederken, bir yandan da asavvufi anlamd: Allal'n

rn.musafa akmaklolu/"e/:fitUbdl '/-mekki.Y.}'('"

431

Farkl bak alarn

gz nnde bulunduran bu ok ynl ifade sl.bu esas ltiKur'an ve Snnet'in slbudur. Bunun iindir ki her ayet, ilk bakta anl alan genel anlam ndan sonra, baka pek ok anlama refsir edilmitir. ';"
bn'l- Arabl grlerini srekli ayet ve hadis iere dayandrr. Hatta bazen
ayet ve hadisleri kendi ifade Imiplar ierisinde verir.w Kur'an ve Snnet esein
temel kaynak lardr. Zira Mutlak vcd kendini insanlara kursal metinler aracl
yla , onlarn konutuu bir dil formunda aar. Vcud'un mutlak hakikati asla
bilinenez olmasna ramen, Kur'an ve Hadis'te zikredilen Jer ilah! isim Vcd'un hakikati hakknda bir eyler syler. Bu yzden bn'I-Arabi'nin eserlerinin ou Kur'an ve H;:dis'in yorumundan ibarettir."''' Hatta btn irfann, yazd
ve syledii her eyin Kur'an hazretinden, onun hazinelerinden kaynakland
n bizzat kendisi syler.""
bn'I -Arabi elde ettiimarifet hakknda konumasnn Allah (c.)' n emri ve iznine bal olduunu, kendisi iin bir sn r izildii zaman orada konumasn kes6
tiini syler.' z Dolaysyla onun eserleri, zerinde deraylca dnlp, belirli bir
plan dahili nele yazlnaya ka rar verilmi sistemli konulardan mteekkil deildir.
Takip enii metodun die r rnelijflerinkinden farkl olduunu bizzm ke ndisi vurgular. yle ki, marifetin dnda ki bilgileri kalerne alan dier mellifler, her ne
kadar inceledii ilmin etkisinde kalsa da, istedii eyi esei ne alma, istediini de
kartma hususunda zgrdr. bn' I-Arab'i kendilerinin ise byle olmadklarn,
lahi Hazret'in kapsnda btn his ve ilimlerinden uzaklatklarn, ancak ilahi bir
emir!e ve kendilerine izilen snra gre eserlerini yazdklarn syler.'61
bn'l-Arabl Fttthatta , ele ald konunun mahiyeti, kendisi ve rencileri
nin halleri ya da onhrn sorularna bimlen kimi zaman diyalog sllbunu, kimi
zaman hakimane ilmi slbu, kimi zaman da eelebi ve hayall slbu kullanmaktadr. Her ne kadar Massignon, eybin Ftl.hafdaki s!ubunu duygusuz ve don.k bulsa da '<.. eserde bir ok farkl slfbun, edebi ve hayall rasvirlerin bulunbaryla

yeryznde ha lifesi olan 'insan- kiin i l" i gz nii ndt' bulu ndu rmaktadr. Dolaysyla ibn'I-J\r~bi'nin
nasihatlei s;dece siyasi halife ve hkndara deil , i nsan - k;imile, ins3n- k:1nil olac; k ki~iye ve
kendi vcudunda halife olan insana hitaben sylt>ni olmaktadr. Hylece okuyucu kendi anlay~
ve ifanna gre, bu anlam seviyelerini aniayp istifade edebil nektedir. Konu k, Tedhfral erbi, s.
XXV (takdim)
158 age. s., XXV.
159 Bk. ibn'I-Ar:hi, FiitM (rbk.), c. 1, ~. 43; c. ll, s. 117.
160 Chittick, Hayal Alem/eri, s. 36.
161 ibn'l-Arabi, Ftiiba (byr.), c. VI,~. 61.
162 fbn'l-Anbi, ei-Flubiir (ibk), c. , s. 264.
163 c,~e., c. 1, s. 265.
164 Ha ll:k hayralyla Lnnnan L. Massignon ~eyhin slubu h~kknda unlar syler: "bn Arahi
bir taraftan ha kimiine bir tavr ve ;sk bir ll l ya nstan, b ir r:raftan teknik st lnlhrla dolup
t:t;ian slCbu ii nde ge nel grlerini ve ;ahsi vakalarn anlatmakta, daina duygusu<: ve dontk hir

tascwuj'

432
mas

ona canllk katmaktadr. Kald ki Ftlhat, srekli anlalmas zor, il mi ne

selelerin ranld souk, yorucu bir eser olmayp , mi.icllifin farkl maneV tecrbelerinin ve bunlarn canl tasvirlerinin anlatld, eyhleri ve dostlar hakkn
da sanimi ve duygu lu ifadelerinin yer ald kapsaml bir eserdir. Daha sonra hayali slubundan bahsederken de deineceimiz gibi, ' Allah'n sfatlar' meselesi
gibi kelfml bir konuyu hayall asvirlerle, sembolik olarak anlarrken eserin slubu hi de clonuk deildir. Yine ftvvetin, 'Mefkat, merhamet ve dier gamln
zayf gl btn mahlukata amil olmas gereini vurgulamak zere zikrettii
u hadiseyi anlatrken de slfbu souk deildir: "...eyhi nisafirlere sofray sermesini em-etmit:i. O ise sojl-ann zerindeki kannca/ardan dolay so.frayl hazrlamada gecikti. Sofrann zerindeki karncalar datmay ftvvete uygun
grmyordu. nk. bayuan/ara dokunmamak, onlar serbest brakmak da ji'itiivuettendir. te bu sebeple, karncalar kendiliklerinden kncaya kadar, onlar sofradan zorla karmakszn bekledi.. . Niha~vet eybi ona, 'hassas davrandn ' dedi. '"<'(> eyh-i Ekber hi phesiz hakimane bir slupla kendini ifade etmektedir, zira yolun nihai menziline varp hakka'I-yakine ulam biri olarak konumakta, getii yol zerindeki hal ve dereceleri t<m bir vukufiyetle tasvir etmekte ve bu yolda rehberlik etme adna yazmaktadr.'~~
Esasnda Ftubtit, k mellif nshas otuz yllk uzun bir zamar dilimi ierisinele yazlm otuz yedi ciltlik ansiklopedik bir eser olduu iin tek bir yaz sIObtndan sz etmek mmkn deildir. Temelde n:.'tellifin yaad ruhani tecrbe ve hallere ve bunun yan src rencilerinin durumuna ve sorularna bal
olarak bir ok farkl slbu eserde grrnek mmkn: Hayali, ilmi, edebi slubun
yan sra Fii tuhlit'cla kimi zaman diyalog slubuna da yer verilmekreclir.
Bazen "eer yle denirse biz ele yle cevap veririz", eklinele diyalog slubunu ktllanr.'M Genelde hitabet sanatna ait olan bu slupta mellif, dinleyici
ya da okuyucularn azim ve gayretlerini harekete geirmek iin onlarla konuur.
Bu ifade tarznda duruma gre istilham, raaccp ve isti.hkfira kadar biirn 'ade
onun Halltc h~kk nd:ki ka n~ atin i na~ l oluturduun; d: i r en deerl i ipucunu
ilm A rttbi, ~ . 212, M;s:;ignon'u n La Passio11 de Hallcj isimli eserinden (c ll,~.
4141 naklen. Massignon'un eyh hakkndaki bu k:naati, ibn'l-Ar.bl'nin Hall5c hususunda s k sk
dile geti rdii ihtiyat kaytla n sebebiyle olabilir. Yukanda M:ssignon'dan iktiba.~ edilen metni n son
ed:t

ra~ ran

bu

ibllp

$Unn~ktadr. " Adda~.

k sn

da bu ynde bir ipu<:u

vcmektedi r.

Bk. Addas, aym yer.

65 hHvvet: Feclakiirhk, feriig;t, nertlik. Bir kimsenin srf insani nliihazl:trl: bakalarnn

hak ve

nenfaatn

kendisininkinden nde

tutnas.

Bk.

Ul uda,

Sleyman, Tasawuf Terimferi

Szl, bt:nbul1991, s. 183; Cebeciolu, Ethem, Tasa/)/.tufTerimfei ve Deyimleri Sozf, Ankar;

1997, ss. 280, 281. Konu hakknda ayrntl bilgi iin bk. Af'ifi, Ebu'l-Aiii, "Melamilik, Stilik ve Ehl-i
Ftvvet", lstclm Dncesi Ozerine Makaleler iinde, ss. 13), 194.
!66 ibn'I-Arabl, Filtilbii (tbk.), c. IV, s. 68.
167 Addas, age. s. 212.
168 ibn'I-Arabl, ftlbclt ( thk.), c. , s . 277.

m.musaf: ,:akmaklolu/ "el-ji1tubat -mekkiyye "

433

ekillerine ba vurularak hitapta etki, zenginlik ve gzellik salanr."''> Genelde

istithamlarb diyalog slbunu kullanan bni.i'l-Arabl, kimi zaman rencilerin in

sorular

zerine, kimi zaman da bizzat kendisi muhtemel sorulan dile getirerek,

ortaya koyduu gr hakknda akla gelebilecek yanl anlalmalara tek tek ia
ret eder ve bu yanl anialmalar gidermeye alr. 7o Mesela alemin varl konusunu ilerken muhtemel yanl anlalnala ra u ekilde iaret eder: "Tevehh.-

mi' olm-ak, alemin varl Hakk'n vcudundan ne zaman sonra vcud buldu?
gibi bi1 soru sorulursa yle deriz: 'Ne zaman' sorusu zamana aitti1~ zaman
ise grece/i nispetler alemine ait olup Allah'n yaratklarndandr. Nispetler alemi iinse yaratma takdi'r fdir, i'cadi' deil. Dolaysyla bu soru butldr. ,)?
Dier taraftan bn ' I-Arabl eserinde, nisaVhayal aleminde yaam olduu

bir ok tecrbesini anlatr, kimi zaman da baz metafizik problemleri hayall tasvidere bavurmak sOretiyle zihinlere yaknlatrmaya alr. Bu ynyle onun
bu tasvirleri tabii mitleri n m dilini ::nmsatmakt:dr. Paul Tilicb nann Dinamikleri adl eserinde, Allah-alem ve insan ilikileini sembolik tarzda anlatmaya matuf olan mit'lerin her zaman mevcut olduunu, zir.1 bizzat lman dilinin sembollerden kurulu olduunu vurgular. Mitolojik dil, zaman ve mekann resinde olan
merafizii nihallik iddialarn ortadan kaldonadan zaman ve mekan ats altna
yerletirir. Esasnda tek Tanr bile, hakknda konuulmaya baland andan itibaren zanan ve mekan evresine ekilmi tir ve dolaysyla da mitolojik dilin bir
nesnesi olmutur. n
nsann nihai kaygsna ait senbollerin bir bileimi o lan mitler insan bilinci-

nin daima var olan formlardr, btnyle sklp atlamaz. Fakat kutsal ki t:-p
bulunan mitolojik el er, mitolojik olarak kalmal, senbolik unsurlar srekli konnnal ve bulunacak bilimsel brlklarla yer deitirilnenelidir. n-

l:rda

k sembollerin ve mir'lerin yerini alabilecek bir ey yoknr. Sembolleri ve mit'leri dorudan :nlamlaryla alglamaya alan " literalist" 74 bir yaklamda semboln kendisinin tesinde bir eye iaret etme karakteri gz ard edilmektedir. Li!69 Ha*ini, Alm:d, Cevberet'I-Befa,iJ,aJi'l-Meiiri w'I-Beyan ve'l-Bedf; istanbul 1984, s. 44.
170 ibn'IAr::bl, el-FUubCit (tbk.), c. ll , ss. 76-78, 84, H5.
7t

age., c. 11, s. Tl .

n Burada sz kont~l olann tabii nilti r. yoksa ibn'lAr:.bi'nin sllbumn e~ki ir:n ve
Yu~n 'da obn t~ rihl mitolojikrle nuk<ye~~sini yapmak gibi bir niyetini: n olmadn zellikle vurgulamak i~iyoruz. Tabii nitlerin yan sra bir de uill mitler vardr. Eski iran'da olduu gibi,
yery< n iki ili\hl gcn sava alan ol: rak gren anlay, yine esk i Yunan'da olduu gibi
yer)'Zrn birbirine e;ir olmayan bir tannlar hiyemrisi tilrafndan yneiliidiini i<.ldia eden
anlay~br tarihi mitlerdir. Rk. Tillicl, Paul, iman Dinamikleri, ev. Fahnll:J Terk:n-Salih zer,
Ank:ra 2(Xl0, s. 55.
173 age .. s. 51.
74 Liten lizn/U\fzclk : Metindeki bir ifadenin ve dncenin zahirde gzken anlann:
ball if:de eder.

434

tasawuf

teralizm Tanr'y nihailiinden ve hametinden yoksun brakmakta, O'nu snrl

ve baml olann seviyesine indirmektedir. Bu sebeple eer imanda semboller
literal anlamyla aln acak olursa bir putperestin seviyesine iniimi olunur.';;
zelde bn'l-Arab!' nin eserle rinin, genelde de dini merinle rin anlalmasnda
bu hususiyet olduka nemlidir.
Bizim burada zerinde durduumuz konu tabii mit'dir. bn'l-Arabi'nin kultanm olduu hayalt/ mitolojik sluptan bahsederken, eski Yunan, ran ya da
Hint kltrlerinde rastladmz tarihi miti deil, Paul Tillich'in vurgulad gibi,
metafizii n kendine has sembollerinin bileimini, yani tabi miti kastediyoruz. Zidi bn 'I-Arabl'n in eserlerinde ne bir tanrlar hiyerarisini ne de mutlak dalist
bir anlay bulmak mmkndr. bn'J -Arabi, Kur'an'dan ve kendi nanevi deneyiminden mlhem olaf'.k, Allah-iilem ve insan ilikisi, Allah'n sfatlar ve illemin yaratl gibi hususlar hayalJ unsurlar kullanmak suretiyle canl bir ekilde
anlatr. Ayrca onun bu anlatm s1Gbunda, ayr bir ontolojik gereklik olarak kabul ettii hayal alemi ve bizatihi bu alemde yaam olduu tecrbeleri olduka
nemlidir. Zira bn'l-Arabl, duyul:.r aleminden daha gerek bir alem olarak ta76
nmlad hayit/Imisal aleminde ' bir takm metafizik hakikatleri bizzat sembolik olarak mahede etmitir. nk hakikarleri semboller eklinde sunma bizzat haydfn doasndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla onun bu hayall/sembolik anlatmlar, salt talim kaygsyla, ince metafizik hakikatleri zihinlere yaklatr
mak iin seilen sradan benzetmeler olmayp, onun bizzat varlk ve hakikat anlayyla paralel bir nitelik tamaktadr. imdi bn'l-Arabl'nin kullanm olduu
hayali anlatm tarzndan baz rnekler vermeye alalm:
Mesela, Ftl.hiifn giriinde alemin yaratl ayet ve hadislerden mlhem olarak olduka canl bir ekilde , hayalt bir slupla anlatlmakt:dr : "...sonra irade
kalemini ilim mrekkebine datdrd da komnmu, saklanm olar levh-i mahjit.zu kudret salf,yla; olan, olc1cak olan ve hali hazrda olmakta olan, hatta olmayacak olan ber eyi yazd ... fte bu yce ka/emin, dier isimlerden ayr olarak yazd ilk isim u oldu: 'Ey Muhammed! Ben, senin iin, senin mlkn
olan bir alem yaratmak istiyorum ve su cevherini yaratyoru.m. Bu su cevherini
esiz izzet perdesi olmaszn yarattm. Ve Ben, arnada nasl isem yleyim, benimle heraber hibir ey yoktur. ' Yce Allah suyu souk ve donmu olarak, tp
k daire biiminde dnen bir cevher gibi yaratt. Ve bu cevhere, cisim ve arazIann zatlann bilkuvve tevdf etti. Sonra ar yaratt ve Rabman ismi bu ar
kaplad . (Taha 20/5). Sonra krsy dikti ve ik>i ayak ona dom sarkt. Sonra
75

Tillich, ima mn Diamikleri., s. 53.

176 ibn'l-Ar.bl'nin dncesinclc:: hay;lin insani ve onoloji k farkl dzeyleri iin bk. Corbin,
Ctl!ative lmtginalion .., ss. 179-237; Chittick , 71Je S~{i Path ..., ss. 112-139; Ayn rnelli f, fktyal Alemteri, ss. 97-112; Kasm , M;hmud, ei-Hctytil jf Mezhebi Mubyiddin bn Arabf. Kahire 1%9;
aknaklolu, "Muhyiddin ibn'I-Ar.bi'ye Gre Hayal ve Ozeyleri", ss. 299-329.

n.mustafa ::kmaklolu/''el:fatubiit7 '1-mekkiyye"

435

souk

ue donuk olan bu cevbere celal nazanyla bakt da o, utancmdan eridi,

paralanna ayrld ve su olup akt. te, yer y z ve gkyz var olmadan nce O'nun ar bu su zerindeydt...(Hud 11/7) Sonra Allah, bu suya bir nefes
gnderdi de su, bu nefesin sarsntsrdan dalga/and ve kprd. Dalgalar ar
sahiline vurunca Hakk'ka, vhn bir hamdie harndederek nidii etti. O zcman
incik (es-sak) titredi ve ona 'Ben Abmed'im' dedi. Su utand, hemen geri ekildi, saf z olan ve eyann pek ounu ihtiva eden kpn sahilde brakt .
Yce Allah. boyu ve eni vgye de<~er bir bykle sahip olan arz yuvarlak
olarak ite bu kpkten ina etti. Sonra da arzn onelan ayrlrken ki srtnmesinden oluar ateten duman irct etti. O dwnan iinde de yksek sernillar yan/p meydana geldi... ,m Grld gibi bn'l-Arabl, alemin yaratln olduka
canl bir ekilde, hayall bir slupla anlatnaktadr. Denizin dalgal anmas, kyya
vurmas ve bu esnada kard ses, geri ekilirken kyda brakt kpk gibi
ekli ve hissi unsurlar alemin yaratl anlatlrken sembolik tarzda kullanlmtr.
Yine ilahi sfatiarn filemde tecellisi de hayall olarak canl bir ekilde tasvir
edilmekreclir. Gizli hazine (kenz-i mab.fi) ierisindeki sonsuz cevherler olan bu
ilahi isinierin hem mutlak nnezzeh olan Zara hem de brnd husGsi na
naya delaleti vardr. O halde her bir isim Zat'a delaleti bakmndan msernnann
ayndr ve bu ynyle dier btn isimleri ele ihtiva eder. Dier taraftan kendi tad hususi manas ve tecelll etti i yerler (ayan- sabite) zerinde hkmlerini
icr: etmeleri ba kmn dan bir birlerinden farklJarnaktadrlar.' Alem, ite bu iBhl isimleri n tecelli yeridir. Alemdeki her bir hakikatin bu iHihi isimlere mahsus bir
isimi vardr ve o ismin tekellf altncladLr, ona ibadet eder, o isim de ona Rabb
olur."9 te bn'l-Arabi, Allah-alem mnasebetini, sfatiarn iilemde tecellisini Fthafda u ekilde tasvir eder: "Btn bu ilahf isimler imanlar na, ti!;O onlar da
Allah ism-i celaline sndklarmda, Allah ismi de, bu isimterin istedikleri yardm talep ederek btn isimlerden mstani olmas ftibanyla Zat'a smd.
Mutlak iyilik ve cmertlik sahibi olan Zat onlara istedikleri eyle ihsanda bulundu ve Allah ismi celaline yle dedi: 'sim/erin imam/arna syle kendi hakikatlerince alemin ihnlzna koyu/sm/ar. Allah ismi ce/iili, isimlere yneldi ve onlara lnt baberi verdi. Onlar da hzla mutlu ve neeli bir ekilde ayrldlar... ,s
Bu hay:ll slup Ftlhata bariz bir ekilde mahede edilmektedir. Ruhtan
ve nefsten bahsederken, Ruhun Hakk ile ve nefs ile konumas, nefsle mcadele edip o nunla savamasn anlarrken de bn'l-Arabl hep bu sh1bu kullanmak78

177 ibn'I-Arabl, Fiit1bat (lhk.), c. l, ss. 48-50.

78 Ayn

eser, <:. ll, s. 129.

179 Aym eser, c. ll, s. 124.

180 bn'l-Arabi'ye gre ilftli isimlerin imamlar drt wnedir: Hayy, Mtekellin, Seml' ve Basir.
Bk. ibn'I-Arabi, Ftit1Mt (thk), c. ll, s. 127.
181 Ayn eser; c. ll, s. 131.

436

tasavvuf

ta dr. '"1 Yine bu i.islbu ierisinde o, kendisinden ok nce yaam olan insanlarla, peygamberlerle, rhanilerle karlamasn, onlarla diyalogunu ve baz manevi tecrbelerini '"~ anlatmakta, adeta fizikle fizik tesini ve tarihle tarih tesini
bir af"ada vermektedir. Bu slpla salt metafizik konular insan zihnine canl tasvirlerle yaklatnlmakcadr. Dier taraftan da anl almas zor ilmi/felsefi slbtn
soukluu ve iticilii aza indirgenmi olmaktadr. Esasmda bu hayali slup, daha nce de vurgulamaya altmz gibi bn'l-Arabi'ni n varlk, hakikat ve marifet anlayyla alakaldr. bn'l-Arabl'ye gre hayalin belirsiz oluu , iki ayr alan
arasnda her ikisinin zelliklerini tar ekilde paradoksal bir mahiyette olmas,
dier taraftan bu alemin suretler ve semboller alemi olmas , eybin eserlerinde
bariz bir ekilele grnen hayall ifadelerinin mahiyeti hakknda da bize k tutmaktadr. Bu ifadeler temelde semboliktir ve derin tasavvufi tecrbeye d::yaldr.
Bu slubun mahiyeti gz ard editip ifadelein dorudan zahiri anlamlan esas
alndnda , eybin t::ih hatasna dt , ya da metafizii nihatliinden koparp snrl ve kaytl olan seviyesine indirgedii gibi bir yanlsamaya dmek kanlmaz olacaktr.
Dier

taraftan, her hangi bir edebi kayg gdlmese de, Ftuhat'da edebi slba da rastlamaktayz. yle ki eserde bn 'l-Arabl'nin Divan'ndan ok daha
fazla, yaklak be kat iir bulunmaktadr. Bu iirlerde bn 'l-Arabl ilgili bablardaki konuyu iir senbolizminden faydalanarak anlatnaktadr. Bu iirler bulunduklar babn adeta anahtar niteliindedir. bn'I -Arabi her babn bandaki bu
iirleri n, bablarda tatsilen anlatlanlarn icmall tarzda bir tekran olmadn, bablarn ayr bir aklamas olduunu zellikle vurgular.'*~ Ayrca sadece iirleri ni
deil nesrinide kimi zaman edebi bir slupla yaz.ar. Klasik bir ok eserde, hatta
Kur'an - Kerim'de de rastlanan mwazrme"" slubunu kullanarak cmleleri bir
biriyle uyumlu tarzda adeta ii r gibi kaleme alr. IS6
Daha nce de vurgulamaya altmz gibi Ftil.hiltottz yedi kitaptan (5ifr)
meydana gelmektedir. Eser ematik olarak alt ana blme (j'asl), bu ana blmler de 560 alt blmlere (ha h) ayrlm tr. Bu bablardan bazlar bir iki sayfa . bazlar ise mstakil bir kitap hacnindedir. Mesela bir ok farkl menazilin srlarn
ihtiva eden 559. bab hacim iti baryla en geni olandr ve mstakil bir kitap gibi182 Mese la bk. ibn'l-Ar.bi, Fitulr:Jt (thk.J, c , ss. 194, !95, 199.
183 lb' l-Ar:.bi'nin bu arz tecrbderinden bazlar hakk_nd~ bk. Chittick, Hcyal Alem/eri, ss.
113-1~8.

184 bn'l-Ar::bi, Fthat (byr.), c. IV s. 439.

185 Kafiye sz konusu olmakszn cmlelerdeki faslala rn birbirine uyumlu olmas. Nesirde
cmlenin pmalarnn bir birine ~it ve uyumll wrzda yazlmas. Mesda; ... mesjiifeh .. . mlfhslseb ",
" ... edfd ... karfb" if:delerinde olduu gibi. e-Telaoevl, Muhammed Ali b. Ali, Keajit Jstahtiti'f
.Pinun, Kalkw 1862'<.kn tpk basm, stanbul 1984, c. ll, s. 1519.
186 8k. ibn'l-Arabi, Ft:that (ihk.), c, 1, ss. 43, 44, 172; c. II, ss. 17, 118.

m.musrafa akmaklolu/"el:futuhdt 't-mekk)ye"

437

dir. Hatta bizzat bn'l-Arabl'nin beyanna gre, btn bablar muhtasar olarak
ihtiva eden bu bab- cami' F tlbii.fn zeti nahiyetindedir. 't<7 Eser, bu 56o babn dnda bir nsz, (huthet'l-kitab), bab adlarnn tek tek sraland bir blm, uzunca bir mukaddime ve bir de sonutan olumaktadr. bn 'I-Arabl nszde, hcJ..>ikat- i vcudiyye, hakikat-i mubammediyye ve varln yaratl konul<lrna veciz bir ekilde deindikten sonra eserini bata eyhi Abdlaziz eiMehdevl, yakn dostu ve talebesi Abdullah Bedr ei-Habel'ye ve onlarn ahsn
da da btn muhakkik sufilerle, yakn dost ve kardelerine ithaf ecler.'101 Heme n
ardndan eserin bablarnn fihristi saylacak tarzda 560 babn isimlerini sraladk
tan sonra'"'1 mukaddimeye geer. Burada ilmin mertebelerinden,' 90 nazari ve nebevl ilimden'9 ' bahsettikren sonra slam'n genel inan esaslarnclan' ve ihtisas
sahiplerinin inan esaslarndan bahseder.?.~ Mukaddimeden sonra eserin alt :ana
blmne birinci babdan itibaren balanr. Daha nce de vurguladmz gibi,
konu btnl asndan Ftubfttn sistematik bir eser olmadn hatrlata rak
eserin al ana blm ve ilenen konular genel hatlanyla verneye alalm:
1. Mearif: Genel olarak tasavvuf ilmi, srlar ilmi ve erlar ilimle rine ayrlm
olan bu blm 73 babdan rnteekkildir. bn'l-Arabl bu blme daha nce Ftihat'n yazdndan bahsederken ele ksmen deindiimiz, Kabe'yi tavaf ederken yaad manevi tecrbesini anlatarak balar. yle ki bu tecrbesi onun hem
bu kaps~tml eserinin, hem de dier eserlerinde kaleme ald irfannn kayna
olacaktr.'~ Ardndan bu blmn b~larnda ayrntl bir ekilele harfler ilminden
bahseder. Harflerin merrebeleriyle varlk mertebeleri arasndaki par:lellie dikkat ektikten sonra harflerin de yatay bir de dikey boyutlar olduunu , onlarnda
bedenleri ve ruhlar olduunu vurgular. '9s Yine bu blmde insann idrak yetileri ve bunlarn snrlan zerinde dunlur. ''.s Ayrca bu blmde Allah (c.) hakkn
da Kur'an ve Snnete geen tebihvarl ifadeler, isHim'n tenzih anlayyla bir btn ohrak ele alnp yorumlan r. bn'l-Arabl bu tarz lfadelerin akli olarak te'vilini hatal bulur ve aynen alnmalar gereini vurgular. Bu sebeple onun ulhiyet
anlay renzih ve tebih zerine kurulmutur. Allah, zat itibanyla mutlak mnezzeh iken, sfatlar ynnden tebihten sz etmek nmkndr. Aynca bu b91

197

187 Bk. bn 'l -Arnbi, Ft1hat (byr.J, c . Vlll , s. 63.

188 Bk. bn'I-Arabi, Ftlbat (thk), c. 1, s. 72.
189 Ayn l!Scr, c. 1, ss. 75136.
190 Ayn

ese;

c. 1, s. 138.

191 Ayn eseN; c . , s. 145.

192 Ayn eseN; c. , ss . 162-173.
93 Ayu eser. c. , ss. 187-213.
194 ibn'l-ArabT. Fttliha ( thk.), c. 1. ss. 215230
19; Aym eser, c. J, s. 231 ve devam .
196 Ayr eser, c. . ss. 99-102.
197 Ayn l!ser, c. , s. 103 ve devam. eyh in enzih ve tebih

hakkndaki grleri

iin ayrca bk.

438

tasawuf

!mde besmelenin, ardndan da Fatiha suresinin, harf harf, kelime kelime s rl a

rndan bahsederek uzunca bir tefsirini yapar. '9 Adeta eserin btn fikri rgsni.i
ihtiva eden bu blmde bir ok farkl konu ele alnmtr: Alemin zuhuru, yaratl, ulvl ve sfli a.lemler, insan, insann yararl, hakikat diyar, hakikat-i muhan
mediyye, malum~lt eitleri, zaman ve hakikati, cennet, cehennem, berzah, vebyet. .. vb gibi bir ok farkl konu zerinde dunlmutur. Dier taraftan bu blmn
sonunda, temizlik, namaz, zekat, oru ve hacc gibi temel fkhl konularw ve bun- __.
larn srlar zerinde genice durulmutur. Fakat bn'l-Arabi, bu konular ele alr
ken sadece zahiri hkmlerini zikretnekle yetinmez, kendi irfan dorultusunda
bunlarn srlarndan bahsederek tasavvufi ynden yorumlar. Mesela, temizlik konusundan bahsederken, az bir suya isabet eden bir pisliin o SU)'U kirleteceini
ve kullamlaz bir hale getireceini, oysaki denize atlan bir pisliin ise onda kaybolup gidecein i, onu kirletemeyeceini vurguladktan sonra kuvvetli ve zayf
kalp te byledir der. Zayf kalbe gelen bir vesvese ona hemen etki ederk~ ilimle, ruhu'l-kudsle teyit edilmi salam bir kalbe gelen vesvese ve phe ond'l kaybolup gider. 200 Yine namazn vakitlerinden bahsederken, kendi varlk ve zaman
anlay dorultusunda illemin ezelilii meselesini r.:rtr. ' '
2. Mufimehk SGfinin seyr-i slukuyla alakah olarak yapmas gerekenleri ihtiva eden bu blm 116 baba ayrl mtr. Bu blmde artk nazari aklamalar
dan ok casavvufun uygulanalarana , sufilere mahsus stlahlara, ve sufinin manevi yolculuu esnasnda katettii merhalelere yer verilmitir. Bu blmde Tevbe, mcahede, halvet, uzlet, takva, zhd, ftvvet, haset, ehvet, tevekkl,
kr, sabr, murakabe, ihlas ... gibi tasavvufi bir ok konu ve kavrama yer verilmi
tir.202 Bu tr konulara Risa/e, Kef'l-Mahcub, el-Luma: et-Taam~/ .. gibi dier
klasik eserlerde de yer verilmitir. Fa bt btn bu kavram ve konular Ftuhat'da
ayr bir boyut kazanr . Semantik adan bu kavramlarn anlam ereveleri srekli geniler, tabir caizse ontolojik, metafizik bir boyut kazanr. Mesela, "ha/vet",
sadece st'inin ya lnzln it~de etmede deil , ayn zamanda hatta hakiki nana
da Allah'n , mah l ukat yaratmadan nceki zaman tesi teklii iin, kullanlr.w.
Yine fedakarlk, diergamlk , cmetlik anlamna kullanlan '1tivvel" ele Fiitubat'cla, btn ma hlkata varlk baheden Allah (cc.)'n mutlak cmertlii ni ifade
ij

21

Affi, Ebil'I-Aia,

71Je Myslical Ppilosopby of Mubyiddin Ibu 'l-'Arttbf, Cambridge 1939, ss. 18-24;
113115; lzutsu, Toshihiko, Su:fsm and Taoism: A Cvmpcwatl.-e
Study ofKey Philosophica/ Concepts, London 1984, ss. 49-65; Chittick, Haya/.41emlfJ1i, ss. 40-<B.
198 Bk. ibn'I-Arabi, Ftlhct (thk.), c. 1, ss. 132-205.
Ch itick., 71e Sujl Pa/b ..., ss. 69-76,

199 ibn'I-Arabi'nin temel fkli konula r hkk ndaki ~rleri iin bk. ei-Gurab, Mahmud. et:
1981.

Fkhu in.de'-evbi'I-Eklx-r, Muhyiddin bn Arabi, am

200
201
202
203

Bk. ibncd-Ambl, age., c. IV, s. 152.

Aym eser, c. VI, ss. 60, 61.
Bk. ibn'I-Aral?i, Ft2ba (byr.), c. lll, s . 208 ve devam.
Aym eset; c . .lll, s. 225 ve devam; Hakim, Mu'cem, ss. 433-438; Addas, ibn Ambi, s. 214.

m. mustafa akm:klolu/ "el-jut'ihtitil'l-mekktyye"

439

iin kullanlr. Zira, vcud bakmndan tek ve mmlak olan Hakk teala, sonsuz cve lsaryla alemi yokluktan va rla karmt. ()4
3. Ahval: Ruhan miracnda salike arz olan halleri ihrjva eden bu blm 80
baba ayrlmtr. Bu blmde nanevi yolculuu esnasnda sufinin yaad hallere yer verilmitir. Sefer, tarik, hal, makam, ath, riyazet, tecelll, telvin, hayret,
kabz, bast, fena, beka, cem, tefrika, himmet, veccl, tevacd, mahv, isbat. .. gibi bir
ok tasavvufi konu bu blmmde yine bn'I-Arabi'ye has slupla ele alnm
tr. Btn bu tasaavufun uygulanalarna ynelik hususlar, eyhin varlk, insan,
alem, marifet ve tevhid anlayyb paralel tarzda ele altnnaktadr. Mesela daha
ok tasavvufi hallerin konu edindii bu blmde hart1er ve varlk metebelerin
den, alemin yaratlndan bahsedilmektedir.us
4. MenaziL Manevi tahakkuk esnasnda salikin ykseldii rOban dereeelerin
yer ald bu blm 114 babdan olumaktadr. Bu blmde kutb, iki imann
menzilleri, Muhannedi ve MOsevi menziller, ehadet ve gayb alemleri, saadet
ve ekavet ehli, melanet, vahyin ini ekilleri, nebi, veli ve meleklerin dereceleri, azap, azabn gereklilii, uhuvvet. ..gibi bir ok konu ve bunlarn srlar hakkn
da geni nalumat verilmitir.:tc~ Yine bu blmde Kur'an nenzilinden bahsedilir
ve burada bn'l -Arabi, Kur'an'n anJan erevesini sadece lafzlaryla snrlan
drmaz. Burada bn'I-Arabl, Ku'an, varlk ve insan bir birleriyle paralel tarzda
aklar. Nas l ki insan btn alemi kendisinde toplayan kk alemdir, Kur'an'da
btn kitaplar kendisinde toplayan kitab- caml'dir. 21" Ayrca bu blmde varlk
nertebeleri, ama, heyOla ar, krsi, felekler, semann katlar, yeryz, cennet ve
cehennemin tabakalan ilgin ekiller izilmek suretiyle anlatlmtr. .
5. Mnazelat: Sufinin manevi miracna mukabil olarak ilahi tenezzlat ihtiva
eder. Salikin ykseldii, tavsifi mmkn olmayan en son noktay ihtiva eden bu
blm 78 bab halindedir. Bu blnn banda bn'I -Arabl mnazeleyi, bir birini arzulayan iki failin karlkl tenezzl ve birbirleriyle karlamalan olarak tannlar. Asitnda mnazelede kulun fiili manevi bir ykselitir ve ilahi tenezzl olmasa kul pek bir mesafe katedemez. Burada bn'l-Arahl, hadisiere istinaden
Hakk'n dnya semasna tenezzlnden bahseder. Vahiy yoluyla Hakk'n kul ile
2
konumas da bir nevi tenezzldr. 1X> Yine ayetlere istinaden, Hakk'n kuluna ah
2

mertlii

21

204 ibnii'I-Ar:bl, Ftuhat (by.), c. III , s. 349.

205 Aym cse; c. IV, ss. 35-38; s. 76 ve devam.
206 Mese!J nelaniyye hakknda bk. ayn eser, c. V, ss. 50-55; melek, nebi ve veli leri n derecelt:ri
hakknda, c~yn as>t;

c.

v, ~s. 77-n.

207 Ayn eser, c. V, s. 137, 138. bn'I-Arabl'nin Ku r'an', varlk ve insan anlay~yl; paralel ar:t
da aklamas hakknda ayrca bk. Eb Zeyd, Nasr Hanid, Felsq{et't-Te'vil Dirdsetn .ft Te'vfti'IKur'iin ide Muhyuldin lh11 '1-Arabt, .Beyrut 1993, s. 297 ve devam. Ayn mellif, "StiDncede
Hakikat-Dil ilik isi zeine: ilm Arabl'de Dil, Varlk ve Kur'an", ev. mer soy, islamiytit, c. 2, S.

3, Tennu:c-Eyll 1999, ss. 16-38.

208 Bk.

bn'I-Arabl, age.,

209 age., c. VI,

:;,

c. VI, ss. 186-194.

331-335.

440

asavvuf

damanndan daha yakn olamas ve her nerede olursa onunla beraber olmas bir
mnazele olarak an latlrntr. 2 ' 0 Ayrca bu blmde ru'yet, irfiini kefin gereklilii , kfibe kavseyn ma kam , slam, iman ve ihsan nerrebelerinden bahsedilmitir.
6. Makamat: Salikin nhanl terakkisi esnasnda katettii merlaleler ve tahak-

kuk etti i makamlan ihtiva eden bu blm ise 99 baba ayrlmur. Bu blmn
banda ridil'l-gayb konusuna yer verilmi, Muhammed! kutuplardan ve on iki
kutupdan bahsedilmi.tir. Bu kutuplardan her birinin ayr menzilleri olduu vurgulanm, her biri kendi menziline gre ayr balklar altnda aklanmtr. Mesela nenzilleri "la iHlhe illallah", "sbhanallah" ve "Allahuekber" olan kuruplardan ve her birinin menzili bir ayete tekabl eden kunplardan bahsedili~-~~--l)..
blmn sonlarna doru da genel hatlaryla hatm'l-evliya konusuna deinil
212
mi, ardndan da esmay hsna erhi yaplnnr. Daha nce ele d e indiimiz
gibi bn'l-Arabl 559. babcia eserini zetledikten sonra son babcia da mridierine er'! ve hikeml nasihatlerde bulumr. 2 ' 3
Eserin blm ve bablarmn says nn dahi sembolik anl::mlar tadJ ileri siilmtr. ~esela, alr ana blm Allah (c.)'n semalar ve yer yzn yaratt
alt gn, Mearifblmnn bab says imann 73 ubesi ni, Menazil blmnn
bab says Kur'an'n 114 suresin i, Makamat blmnn bab says ise Allah'n 99
ismini sembolize etmektedir. Yine mellifin doum tarihiyle (560/ 1165) feth suresinin kelimelerinin toplamnn da F.t7.bafn bab saysyla ayn (560) olmas da
dikkat ekicidir. 1 '"
Sonu olarak, tasavvufun hatta genel olarak nistisizmin esiz eserlerinden kabul edilebilecek bir nilelik ve nicelie sahip olan Ft1hat, eyh-i Ekber'in eserlerinin hlasi.is ve onlarn en kapsaml o lan dr. Hemen hemen dier btn eserlerini
kapsar. b n'I-Arabi'nin mrnn yakla k yarsn harcad bu eser ayn zamanda
dnemine kadar olumu olan irfanm da bir h lasas say lr. nk bn 'I-Arabl bu
muhteem eserinde gemi sOfilerin grlerini de sunmu, bir ok farkl gii
eserinde harmanlayarak onlara kendi damgasn vurmutu r. Kendinden nceki sOfilerin br:.kn olduu miras alr fakat bunlarla yetinrrez. Kimi giilerl ~ynen alr
ve sk sk tekrar ederken, baz grlerin ele beUdi bir veheden doru fakat eksik
olduunu vurgulayarak konu hakknda kendi kapsaml, eklektik grn serdeder. Meself ilk haki ka tl er ve felekle ri n hareketleri hususunda Ebu Tali b ei-Mekki
ve dier baz sf11erin grlerini zikrettikten sonra bunlarn doru fakat eksik ol210 ibn'I-Arabl, Fiituhiit (byr.), c. VI. ss. 342, 343.
21 Ayw ese; c. Vll, 5 . 110 ve devam, s. 130 ve devam .
212 Ayn eser, c. v, ss. 287, 288.
213 Ayn eser, c. VIII, s . 234 ve devam.
214 Bk. ihn'l-Arabi, Ftuhat (thk.), c. lll, ss. 37, 38 (takdim); Clodkiewicz, Michel, An Oc:ean,
ss. 64, 65; Hirtenstein, Sephen, Tbe linlimited Merc:ife'l; 7be Spiritual Li/e ad 1bought of Jbn
'Arab~ Oxford 1999, s. 215.

442

tasavwf

AKKU,

Mehmet, Abdullah Salahaddfn-i

Uaki'nir Hayat

ve &er/eri, (MEB. y.),

Ankara 1998.
ei-BAGDAD, Ali b . ibmhim ei-Ka'l, ed-Dm 's-Semit jf Menakb~~-eyh Mubyiddin,
Beynt

1959. Trke tercmesi: Muhyiddin bn '1-Arabf'riin Mcnkabeleri, tre. A. ener

M. Rahmi Ayas, (AF yay.), Ankara 1972.
BALTACI, Ahmet, "bn'I-Arabl, Ebu Bekir" mad. DA .
BEDEV, Abdurrahman, ''Ebu Medyen ve bn 'Arabl", Kitdbu'tTezkari Muhyiddin
lbn 'Arabi iinde, (Mektebet'I-Arabiyye), Kahire 1969.
BEL, A., "Ebu Medyen" nad. A .
BURSEVI, smail Hakki, Kernel q( Kernel, (Beshara Publications), Great Britain 1981.
CEBECOGLU, Ethem, TasavvufTerimleri ve Deyimleri S6zl, (Rehber y.), Ankara
1997.
CHITIICK, William C., 7be Sujl Patb q/Knowledge, (State University of New-York),
New-York 1989.
_ __ _ , Two Chapters from The FutOhat al-Makkiyye", J\l!byicldin Ibn 'Arabi: A
Comm.emorative Volume, eel., S. Hirtenstein-M. Tieman London 1993.
_ _ _ _ , Hayal Alem/eri, ev. Mehmet Denirkaya, (Kakns y.), stanbul 1999.
CHODKJEWICZ, Michel, An Ocean Without Shore, Franszca'dan ev. David Streiglt,
(State University of New-York), New-York 1993.
ClAUDE, Addas, bn Arabf: Kibrit-i Ahmer 'in Peinde, ev. Atila Ataman, (Gelenek
y.), stanbu l 2003. ngili zce tercmesi, Questfor 1he Red Sulpbur: 7be L~fe oj lbn 'Arabf.
ev., Pe.ter Kingsley, (The Islamic Texts Society), Cambridge 1993.
_ __ _ , "Abu Mdyan :nd Tbn 'Arabl", Muhyiddin lhn 'Arahf, A Commemorative
Volme, ed. Stephe n Hirtenstein-Mic hael Tiernan, (Element Rooks), Oorset 1993.
CORBIN, Henry, Creaiue Imagination in the Sufism qf Ibn 'Arabi, ngilizce'ye ev.,
Ralph Manheim, (Princeton University\ Princeton 1969.
_ _ _ _, Islam Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatemi, stanbu l 1985.
AKMAKLIOGLU, M. Mustafa, "Muhyiddin bn'I-Arabi'ye Gre Hayal ve Dzeyleri",
Tascwvu/, yl: 4, say: 10, Ocak-Haziran 2003.
EBU ZEYD, Nasr Hamid, "Sufl Dncede Hakikat-Dil ilikisi zerine: bn Ara'de
Dil, Varlk ve Kur'an", ev: mer zsoy, islamiyiit, c. 2, say: 3, (Tenmuz-Eylll999).
_ _ _ _ , Felsefet'L-Te'v/1, DinJsetnffTe'vfli 'I-Ku 'iin incle Mubyiddin bn Arabi,
(Tenvlr ner. ), Beyrut 1993.
el -GlJlAB, Mahmud, e/-Fkhu incle'-eyhi'l-Ekber, Mthyiddin bn Arabi, (Matbaatu
Naclr), am 19:ll.
GRER, Dilaver, "bn Arabi'de Lgat, lst lah ve Baun Anlanl:nyla Din Kavram " , Mar{fe, y l: 1, say: 3, k 2002.
HAKM, Suad, bn Arabi ve Mvellid Lgiit Cedfde, (Dendere n.) Beyut 1991.
_ _ _ _ , e/-Jvf'cem's-Suft, (Dendere n.), Beyrut 1981.
HAIM, Ahmed, Cevhe-et 'l-Bela,~a fi '/-Meani ve 'l-Beytn ve'/-Bedf, (Kahraman
ner.), stanbu l 1984.
HTLM, Muhammed Rece b, ei-Burbiiru'I-Ezher fi lvfeakbi;-eybi'I-Ekbef; Msr
1326.

m. msafa aknaklolu/ "el-ftiibiilil '1-mekkiyye"

HlRTENSTEIN,

S.-Tienan,

M.,

Mbyiddin

443

Jbn 'Arabi: A Commemorative Votume,

London 1993.
_ _ _ _ , Stephen, VJe Ulimited Mercifer. 7be Spirituat L(le and Tbought of lbn
'Arab~ (Anqa Publishing), Oxforcl, 1999.
IZUTSU, Toshihiko, Sifism and Ta oism: A Comparative Study ofKey Pbtlosophical
Concepts, (California University Press) London 1984.
BN'L-ARABI, Muhyiddin, Riihu 'l-Kuls, nr: Abdurrahman Hasan Muhammed,
(Alem'l-Fikr), Kahire 1989.
_ _ _ _, ed-Drret'l-Fahire, Ralph W. Austin'in Enelii/Os Safileri iinde, ev. Refik Algan, (Dh:rma y.), stanbul 2002.
____ , Dfvan, nr. Muhammed Rikilb1 er-Reld , (Diir'r-Rikabn, Kah i re 1992.
_ _ __ , et-Tedbfrat '1-ilahiyye, Kleinere Sch'iften des Ibn ai-Arabi iinde, nr. H.

S. Nyberg, Leiden 1919.

_ _ _ _ , iccze li'l-.Meliki'l-Mu.zafjer, Ltlabatu'-eyb Mubyiddin ibn 't-Arabf
iinde, thk. Bessam Abdulvahhab el-Cbi,<Dilr'l-man), Beyrut 1990.
_ _ _ _ , Zehai'ii t-A 'la/..1 erh u Tercnanf'l-Evak, thk. Halil mran Mansur, (Dar'l-Ktbi'l - lmiyye ), Beynt 2000.
_ __ _ , el-Bulgafi'l-Htk-me, nr. Nihm Keklik, (EF. y.) sal>u l 1969. (hafe)

_ __ _ , Kitabu 'l-Mim ve'l- Vav ve'n -Nur, Resait iinde.

_ _ _ _ , Fuss'l-Hikem, rhk. Ebu'I-Ala AJ:Jf, Kahire 1946.
_ _ __ , ei-AnM.u'i-Mugrib, thk. Halid ibl Ebu Sleyman,

(Aleni.i'l-Fikr),

Kahi re

1997.
_ ___, Kitab'l-isra ila Maktlmt'l-Esii., Resaif iinde, hk. Muhammed zzer,
(Mektebet't-Tevtikiyye), Kahire rs.
_ _ _ _ , ei- Vasc7yti, thk. Muhammed zze, (Mektebet't-Tevtikiyye), Kahire ts.
_ __ _ , el-Fhat '1-Mekkiyye, thk. Osman Yahya, (el-Hey'et'l -Msryye), Kah ire 1985
_ __ _, el-Ftbtit '1-Mekkiyy e, hz! . Alunet ensettin (Dfii.i'l-Ktbi 'I-lmiyye),
Reyrur 1999.
Ftuha'ta n tercme edilen paralar:
ALP AY, Selahattin, Ftuhc2t- MekkiY.ve (akir Hoca Kitabevi), stanbul 1986.
BiLGNER, M. Sadedclin, Ahadiyyet Risalesi e Ftubat- Mekki}ye'den Seilmi Tasavvufa Dair Blmle; sta nbu l 1983.
ERDOGAN, Na im, Ft/.hat- Mekkiyye 'den Altn Sayfalar, (Pamuk Yay nrlan), istanbul rs.
KANlK, Mahmut, 178. bab, itahfAk, (nsan y.), stanbu l 1992; ., 2., 3. czler ile muhtelif baz bi'ibl:rdan sekiler, Marifet ve Hikmet, (z y.), stanbul 1995; 1., 2., ve 26. bablar, Harfleri- Ilmi, (Asa y.), Bursa 2000; 560. bilbn ilk ksm ile muhtelif bir ok babdan
ekiler, Hukikttt ue Tqfekkr, (Hece y. ), Ankara 2003.
TANIK, brahim Aki, 1(savvf, (Trkiye Ticaret Matbaas) stanbul 1955.
KASIM, Mahmud, ei-Hayaljt J)lfezhebi Mbyiddin ibn Arabf, (Ma'hedi'I-BuhUs), Kahire 1969.

44 4

usavvtf

KAANJ, Ahclunezz,'ik, erhu Fus'lsi'I-Hikem, Kahire 1966.

KEKLK,

Nihat, lbm -Arabf'nin Eserlffl'i ve Kaynaklar. iin Misdak olarak ei-Ftuh!lt el-Mekkiyye, (KB yay.). Ankara 1990.
_ __ _ , lv!uhyiddin ibn '1-Arabi: Hayat ve evresi, (r y.), stanbul 1966.
KILI, Mahmut Erol, Mubyiddin ibn t-Ambf'de Varlk ve Mertebeleri, (Baslnum
Doktora Tezi), MSBE., istanbul 1995.
_ _ _ _ , ''bn'l -Arabi" mai. DlA .
_ __ _ , "el-Ftuhi\t'I-Mekkiyye" maci., DlA.
LORY, Pierre, Kilimi'ye Gre Kur'tm 'm TasmJV{(i Tqfsiri, ev. Sadk K l, (nsan y. ),
stanbul 2001.
MAKKARI, Ahmed b: Muhammed, Nejbu 'tTib min Gsni'l-Endelst 'r-Ratfb, thk.
Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahie 1949.
MORRIS,). Winston, "How to Study the Futuhat: Ibn 'Arabi's Own Advice", Mubyid
din Jbn 'Aabi: A Commemorative Volune, eel., S. Hirtensrein-M. Tiernan London 1993.
PALACIOS, M. Asin, bn Arabf. Hayatuh2 ve Mezhebu.h, ev: Abdurrahman Bedevi, Kahie 1965.
SAMi, emsett in , Kclms 'IA 'lam, (Mihran matbas), istanbul 1306.
es-SYT, Celilleddin, Tenbfhu '1-Gabf fi Tabteti bn Arabf, haz: Abdurrahman
Hasan Mahmud, K:hi re 1.990.
e-A'HANf, Abd lvehlab, el-Yevakft ve'l-Cevabi1ft Beyani Akaidi 'l-Ekttbf~ (Mektebet'I-Elbini), Kahire 1959.
_ _ _ _ , el-Kibdtii 'i-Ahmer, el-Yevakft ve'l-Cevabfrin ham iinde , Kahire 1959.
TAHRAU, Mustafa, ''Fusus'I-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcucl ile Al5.kal Baz
Meseleler", Fus~s'l-Hikem Tercme ve erN I, (Takdim), MFVY. , st. 1999.
_ _ _ _ , "Fusus'l-Hikem'de Tezadl ifadeler ve Vahdet- i VcGcl", Fusus'IHikemTercme tJe erbi n, (Takdim), MFVY., stanbul1997 .
et-TEHANEVi, Muhammed Ali b. Ali, Keaf Istlahati 'I-Fn1rz, (Kahraman y.), Kalklira 1H62'de n tpk basm , stanbu i 19R4.
TILLICH, Paul, imann Dinamikleri. ev. Fahrullah Terkan-Salih zer, (Ankara
Okulu Yaynlar), Ankara 2000.
et-TU'MT, Muhyiddin, Teluniletii '1-Fthtti'f-Mekk(yye, (Mektebeti.i'sSakafiyye), Beyn.t 1993.
ULUDA(~, Sleyman, Tasavv~fTerimleri Szl, (Marifet y.), stanbul 1991.
_ _ __ , lbn Arabf, (IDVY.), Ankara 1995.
ULU, Tahir, "Abdlvahh5b e-:' ranl ve ei-Yevaklt ve'l-Cevahir f1 Beyani Akaicli'l
Ekabir Ad l Eseri", Tasaw~t; yl: 3, s. 9, temmuz-aralk 2002.
YAHYA, Osman, Mellfatu brz 'Araht, Franszca'dan ev. Ahmed Mahmud et-Tb,
(Dari.i'I-Hicli\ye), Kah ire 1992.
YAZTCI, Tahsin , "Ebu Medyen" nad ., DA.