MARFETNAME

BSMLLAHRRAHMANRRAHM
Snrsz hamd, saysz kr, ebed, sen tek ve benzersiz olan Allah'a olsun. O, lemlerin her
iini, ezel ilmiyle takdir edip, belirlemitir. ihann !"rntlerini, bitmez #eyziyle tertip edip, tespit
eylemitir. ihann !l bah$esini, insan !lnn kokusuyla sslemitir. %tn &ihan insan i$in,
insan da kendisinin bilinmesi i$in var edip' eyann hakikatiyle mnlarn in&eliklerini hep
insanda toplayp, ortaya $karmtr. (nsan ruhunu, )mi) ismine s*ret yapm, onu emnetlerin
ykleni&isi ve srlarn mahalli klmtr. Alemin btnnde olan ni&e bin hikmetine, limleri vk#
eylemitir. ihan kitabnn her bir har#inden, mari#etinin belirtilerini mtalaa edenleri ri# eyleyip,
!"nl lemine dalan kullarn, kendi huzurundaki +be'de ibadet edi&i eylemitir. Salavatlarn en
#aziletlisi, tahiyyatlarn en mkemmeli, teslimatlarn en !zeli, kinat e#endisi, yaratklarn en
ere#lisi, varlklarn hlasas ,ey!amberimiz aleyhissalatvesselam hazretlerinin en byk
ismine ve akl-i evvel olan en mkemmel ruhuna olsun ki' O, )Sen olmasaydn, sen olmasaydn
#elekleri yaratmazdm,) hitabyle y&eltilmitir. O, halk &ehalet karanlklarndan, hidayet
nurlarna $karmtr. +endi ne#sini bilen mmeti, .ak bil!isini bulmutur. Selam ve hrmet onun
ashabna olsu ki, onlar, s"zlerinde, ilerinde, imanlarnda ve ahlakn her hususunda ona uyup,
iman nuru ve ir#an huzuruyla !"nlleri dolmutur. Allah'n rzas, hepsinin zerine olsun.
%u hakir ve hakiki #akir (brahim .akk, bu kitab, aziz ve eri# mahdumu Seyyit Ahmet /am i$in
kaleme alp, ona hitap eder ki0 Allah, seni her iki &ihanda aziz etsin. 1n&elikle malum olsun ki,
.ak 2eala iki &ihan insano3ullar i$in ve insano3ullarn da an&ak kendisini tanmalar i$in
yaratt3n &mleye duyurmutur. /itekim l*tu# ve keremiyle0 )%en !izli bir hazineydim, bilinmeyi
sevdim ve beni tanmalar i$in varlklar yarattm,) buyurmutur. 4u halde lemin ve insann
yaratlmasndan niha maksat ve y&e istek, 5evla'nn bilinmesidir. %u ebed devlet ve tkenmez
saadet, her eyden "n&edir. An&ak bu, ne#sini bilmeye ba3l olup, ne#sini bilmek de bedeni
bilmeye dayanr. %edenin bilinmesi, lemin bilinmesiyle olur. Alemin bilinmesi ise hakiki
ilimlerledir. %u sebepden dolay bir miktar astronomi ve #else#eden alp toplayarak, bir miktar
anatomi ilminden devirip se$erek, bir miktar da kalb ilmi ve ir#andan iktibas edip ele alarak, bu
!zel kitab, 2rk diline ter&me edip, bir mukaddime, $ kitap ve bir sonu$ zere teli# ve tasni#
ettim. 5ukaddimesi, !enil (slam bil!isi, dnya ve ahiret lemlerinin "zetidir. (lk kitap, lemin
durumu, eyann ve !"rntlerin ta#silidir. (kin&i kitap, ekiller bil!isi, bedenlerin terkibi ve insan
ne#sinin mahiyetidir. 6$n& kitap, ir#ana ulama key#iyeti, Allah'a varmann hakikatdr. Sonu$,
dap ve erkn bil!isi, dostlarn sohbeti, akrabalklar ve komuluklardr. 2ertip ve tanzimi b"yle
yaptm ki, evvela mukaddimeden, a$k yetler ile sabit olan kinatn a&aip durumlarn "zet
olarak "3renip, iki &ihann hallerinin !arabetlerini yakinen bildikte' btn bir itimatla tam itikat
edip, &mlenin yarat&sn ve dzenleyi&isini bilesin. %yklk ve kudretini #ikredip dnesin.
%undan sonra birin&i kitaptan 7arat&nn !zel sanatlarn lemin u#uklar i$inde ayrntlaryle
seyredip, &ihann srlarna vk# oldukta' lem insann kabu3u, insan lemin dili oldu3unu bilip,
&mleden s*de olasn, kendi kendine !elesin. %undan sonra ikin&i kitaptan 7arat&nn
kudretinin art&l3n, kendi &isim ve &annda toplu olarak !"rp, byk lemde her ne varsa,
hepsinin benzerini kendi v&udunda buldukta' v&udun bir k$k lem oldu3unu bilip, kendi
ne#sine !elesin. /e#isler leminde, 5evla'y temaa klasn ve kendi ruhunu, v&udunun ikliminin
sultan bilip, kadr ve kymetine vk# olup, ne#si tanma mertebesini bulasn' kendi leminde
sultan olasn. %undan sonra $n& kitaptan kalblerin evirip $eviri&isi Allah'n a&aip ilhamlarn,
!arip tasarru#larn, zat ve s#atnn kalblere yaknl3, en byk lem olan !"nlde kesin bil!iyle
bilip, masivadan 8Allah'dan bakalarndan9 zat olup, her eyi unutup, her eyi $ekip $eviri&i bir
onu buldukta' vahdet, lemine erip, o tek ve ye!ne Allah'n birli3ini basiretinle katiyetle !"rp,
Allah' tanma devletine eresin. Allah'a yaknl3n saadetini kesinlikle bilip, hududunu koruyup
kollayarak, .da'nn yaratklarna sev!i ve e#katle, kalblerin sev!ilisi oldukta' selametle toplumu
!"nln&e bulasn. :ahatla lemin azizi olasn. ;nk bu kitab- eri#te nizam, bu !zel slup
zere tamam olup, al& !"zyle mtalaa edenleri, 5evla'nn yetlerinin hakikatini bildirmitir. %u
1
kitabn ad )5A:(<=2/A5=) olup, biti tarihi0 %inyzyetmie, yetmitir. 8>>?@ ..A>?BC 5.9
1-BLM:

TABIN MUKADDMES

+ur'an yetleri ve ,ey!amber hadislerinin bildirdi3i ekilde itimat ve itikat oluna&ak din
hususlara ve kesinlikle ihtiya$ ola (slm bil!inlerinin !"rlerine !"re' Ar'n yaratlnn tertibini,
+rs', ennetleri, !"kleri, yerleri, denizleri, klar, kyamet almetlerini, kyametin hal ve
durumlarn, &ihann harap oluunu ve yokoluunu, :ahman'a kavuma leminin 8Ahiretin9
ebedili3ini d"rt b"lmle ta#sil eder.
BRNC BLM

1zet olarak lemin yaratl tertibini, Ar- Azam'n bykl3nn key#iyetini, Ar'n tay&larn,
o muhterem krenin, $evresinde olan nehirleri, melekleri ve sair topluluklar ve altnda olanr
+rs', Sidre'yi, Devh-i 5ah#uz'u ve +alem'i alt madde ile beyan eder.

Birinci Madde:

Cihann yaratcsnn, e!de "an #$%e sanatarn derin derin d$&$n!eye se'(eden a)(
a!eteri *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, .ak 2eala bu lemi, varlk ve birli3ine almet edip, btn eyada,
!"re&ek !"z olanlara sanatn ortaya $karmakla hikmetinin hakikatlerini duyurmutur. +ullarn,
kendini tanma hususunda ra3bete !etirmek i$in +elam- +adim'inde azametle "yle
buyurmutur0 8%urada yazlan yetler, +ur'an'daki tertib zerinedir.9
%ismillahirrahmanirrahim
).amd, lemlerin :abbine 5ahsustur.) 8>AE9F
)G"klerin ve yerin hkmranl3nn Allah'a ait oldu3unu bilmez misinH Allah'dan baka dost ve
yardm&nz yoktur.) 8EA>@?9
)Allah, kendisinden baka tanr olmayan, kendisini uyuklama ve uyku tutmayan, diri, her an
yaratklarn !"zetip durandr. G"klerde olan ve yerde ola an&ak onundur. Onun izni olmadan
katnda e#aat ede&ek kimdirH Onlarn ilediklerini ve ileye&eklerini bilir, diledi3inden baka
ilminden hi$bir ey kavrayamazlar. .kmdarl3, !"kleri ve yeri kaplamtr, onlarn !"zetmesi
ona a3r !elmez. O, y&edir, byktr.) 8EAEBB9
)4phesiz !"kte ve yerde hi$bir ey Allah'dan !izli kalmaz. Ana rahminde sizi, diledi3i !ibi
ekillendirir. ondan baka tanr yoktur. G$ldr, hakimdir.) 8IAB-C9
)G"klerde olanlar da, yerde olanlar da Allah'ndr. (ler Allah'a vara&aktr. 8IA>@J9
)G"klerin ve yerin yaratlnda, !e&e ile !ndzn birbiri ardn&a !elmesinde akl sahiplerine
phesiz deliller vardr. onlar, ayakta iken, otururlarken, yan yatarlarken Allah' anarlar' !"klerin
ve yerin yaratln dnrler0 ):abbimizK Sen bunu bouna yaratmadn, sen mnezzehsin. %izi
atein azabndan koru,) derler. 8IA>J@->J>9.
)G"klerde olanlar da, yerde olanlar da Allah'ndr. Allah, her eyi kuatr.) 8LA>EC9
)G"klerin, yerin ve ikisi arasndakilerin hkmdarl3 Allah'ndr. M"n onadr.) 8BA>N9
)G"klerin, yerin ve onlarda olanlarn hkmdarl3 Allah'ndr. Allah, her eye kadirdir.) 8BA>E@9
)G"klerin ve yerin Allah', i$inizi, dnz bilir, kazandklarnz da bilir.) 8CAI9
2
)Gaybn anahtarlar onun katndadr, onlar an&ak o bilir. +arada ve denizde olan bilir. Men
yapra3, yerin karanlklarnda olan taneyi, ya kuruyu -ki apa$k bir +itap'dadr- an&ak o bilir.)
8CABJ9
)G"klerde ve yerde olanlar onundur' hepsi ona boyun e3mitir.) 8I@AEC9
)7akinen bilenlerden olmas i$in (brahim'e !"klerin ve yerin hkmranl3n "yle&e !"sterdik.)
8CA?B9
)Mo3rusu ben yzm, !"kleri ve yeri yaratana, do3ruya y"nelerek $evirdim, ben puta
tapanlardan de3ilim.) 8CA?J9
):abbiniz, !"kleri ve yeri alt !nde yaratan sonra ara hkmeden, !ndz -durmadan
kovalayan- !e&e ile bryen, !nei, ay, yldzlar, hepsini buyru3una ba e3direrek var eden
Allah'dr. %ilin ki, yaratma da, emir de onun hakkdr. Alemlerin :abbi olan Allah y&edir.)8?ABC9
)G"klerin ve yerin hkmdarl3 elbette Allah'ndr. Mirilten ve "ldren odur. Allah'dan baka dost
ve yardm&nz yoktur.) 8JA>>C9
)7erde ve !"kte hi$ bir zerre Allah'dan !izli de3ildir' bundan daha k$3 veya daha by3
phesiz apa$k bir +itaptadr.) 8>@AC>9
)G"klerde ve yerde olana bakn, de) 8>@A>@>9
)G"klerde ve yerde olan herey :ahman'n kulundan baka bir ey de3ildir. And olsun ki ilmi
onlar kuatm ve teker teker saymtr.) 8>JAJI-JL9
)=3er yerle !"kte Allah'dan baka tanrlar olsayd, ikisi de bozulurdu. Arn :abbi olan Allah,
onlarn vas#landrdklarndan mnezzehtir.) 8E>AEE9
):abbinin !"l!eyi nasl uzatt3n !"rmez misinH (steseydi onu durdururdu. Sonra biz, !nei,
ona delil klp yava yava kendimize $ekmiizdir.) 8EBALB-LC9
)Ma3lar yerinde donmu sanrsn, oysa onlar bulutlar !ibi !e$erler. %u hereyi sa3lam tutan
Allah'n iidir. Mo3rusu o, yaptklarnzdan haberdardr.) 8E?ANN9
):z!ar !"nderip bulutlar yrten, olar !"kte diledi3i !ibi yayan ve ksm ksm y3an Allah'dr.
Artk sen de aralarndan ya3murun $kt3n !"rrsn. Allah'n kullarndan diledi3ine verdi3i
ya3murla daha "n&eden kendilerine ya3mur indirilmesinden mitlerini kesmi olduklar i$in onlar
seviniverirler. Allah'n rahmetinin belirtilerine bir bak' yeryzn "lmnden sonra nasl diriltiyorH
4phesiz "lleri o diriltir, her eye kadirdir.) 8I@ALN-B@9
)Allah'n !e&eyi !ndze, !ndz !e&eye katt3n, her biri belirli bir sreye do3ru hareket
ede&ek olan !nei ve ay buyruk altnda tuttu3unu' Allah'n yaptklarnzdan haberdar oldu3unu
bilmez misinH) 8I>AEJ9
)G"kleri, yeri ve ikisinin arasnda bulunanlar alt !nde yaratan, sonra ara hkmeden Allah'dr.
Ondan baka bir dost ve e#aat$iniz yoktur. Mnmyor musunuzH) 8IEAL9
).amd, !"klerde olanlar ve yerde bulunanlar kendisinin olan Allah'a mahsustur. .amd, ahirette
de ona mahsustur. O, hakimdir, her eyden haberdardr. 7ere !ireni ve ondan $kan, !"kten
ineni ve oraya ykseleni bilir. o, merhametlidir, ma3#iret sahibidir. Gayb bilendir. G"klerde ve
yerde zerre kadar olanlar bile onun ilminin dnda de3ildir. %undan daha k$3 ve daha
by3 de phesiz apa$k +itaptadr.) 8ILA>-I9
)Mo3rusu zeval bulmasn diye !"kleri ve yeri tutan Allah'dr. =3er onlar zevale u3rarsa ondan
baka, and olsun ki, onlar kimse tutamaz. O, phesiz halimdir, ba3lay&dr.) 8IBAL>9
)Orada hurmalklar ve zm ba3lar var ederiz, aralarnda pnarlar #krtrz. Onu ve elleriyle
yaptklarnn rnlerini yesinler' kretmezler miH 7erin yetitirdiklerinden, kendilerinden ve daha
bilmediklerinden $i#t $i#t yaratan Allah mnezzehtir. Onlara bir delil de !e&edir0 Gndz ondan
syrrz da karanlkta kalverirler. Gne de y"rn!esinde yryp !itmektedir. %u !$l ve bil!in
olan Allah'n kanunudur. Ay i$in de sonunda kuru bir hurma dalna d"ne&e3i konaklar tayin
etmiizdir. Aya erimek !nee dmez. Ge&e de !ndz !e$emez. .er biri bir y"rn!ede
yrrler. Onlara da bir delil0 Soylarn dolu !emiyle tamamz ve kendileri i$in bunun !ibi daha
ni&e binekler yaratm olmamzdr.) 8ICAIL-LE9
)G"kleri ve yeri yaratan, kendilerinin benzerini yaratmaya kadir olmaz mH =lbette olur' $nk o,
yaratan ve bilendir. %ir eyi diledi3i zaman, onun buyru3u sade&e, o eye0 'Ol' demektir, hemen
olur. .er eyin hkmranl3 elinde olan ve sizin de kendisine d"ne&e3iniz Allah y&edir.)
8ICAN>-NI9
)G"klerin, yerin ve ikisi arasnda bulunanlarn :abbi, !$ldr, $ok ba3layandr.) 8INACC9
3
)Onlar, Allah' !ere3i !ibi de3erlendiremediler. %tn yeryz, kyamet !n onun avu&undadr'
!"kler onun kudretiyle drlm ola&aktr. O, putperestlerin ortak kotuklarndan y&e ve
mnezzehtir. 8IJAC?9
)Sur'a #lenin&e, Allah'n diledi3i bir yana, !"klerde olanlar, yerde olanlar bay!n der. Sonra
sura ir daha #lenin&e, hemen aya3a kalkp bakr dururlar. 7eryz :abbinin nuruyla
aydnlanr, kitap a$lr, pey!amberler ve ehitler !etirilir ve onlara hakszlk yaplmadan,
aralarnda adaletle hkm verilir. .er kiiye iledi3i "denir. =sasen Allah, onlarn yaptklarn en
iyi bilendir. inkar edenler, b"lk b"lk &ehenneme srlr. Oraya vardklarnda kaplar a$lr.
%ek$ileri onlara0 )Size, i$inizden, :abbinizin ayetlerini okuyan ve bu!ne kavua&a3nz ihtar
eden pey!amberler !elmedi miH) derler. )=vet !eldi,) derler. Dakin azap s"z inkar&larn
aleyhine !er$ekleir. Onlara0 )2emelli kala&a3nz &ehennemin kaplarndan !irin'
b"brlenenlerin dura3 ne k"tdrK) denir. rabblerine kar !elmekten saknanlar, b"lk b"lk
&ennete !"trlrler. Oraya varp da kaplar a$ld3nda, bek$ileri onlara0 )Selam size, ho
!eldinizK 2emelli olarak buraya !irin,) derler. Onlar0 )%ize verdi3i s"zde duran ve bizi bu yere
vris klan Allah'a hamdolsun. enette istedi3imiz yerde oturabiliriz. 7ararl i ileyenlerin e&ri ne
!zelmiK) derler. 8IJACN-?L9
)Sizin i$i yeri durak, !"3 bina eden, size ekil verip de eklinizi !zel yapan, sizi temiz eylerle
rzklandran Allah'dr. (te :abbiniz olan Alah budur. Alemlerin :abbi Allah ne y&edir.) 8L@ACL9
)Mikkat edin' onlar :abblerine kavumaktan phededirler' dikkat edin, Allah phesiz her eyi
bil!isiyle kuatandr.) 8L>ABL9
)G"klerin ve yerin yaratan, size i$inizden eler, $i#t $i#t hayvanlar var etmitir. %u suretle
$o3almanz a3lamtr. Onun benzeri hi$bir ey yoktur. O, iitendir, !"rendir.) 8LEA>>9
)G"kte de tanr, yerde de tanr odur. .akim olan, her eyi bilen odur. G"klerin, yerin ve ikisi
arasnda bulunanlarn hkmranl3 kendisinin olan Allah ne y&edirK +yamet saatini bilmek ona
aittir. Ona d"ne&eksiniz.) 8LIANL-NB9
)%iz !"kleri, yeri ve ikisinin arasnda bulunanlar oyun olsun diye yaratmadk. %iz onlar, an&ak
ve an&ak !erekti3i !ibi yarattk. Ama insanlarn $o3u bilmezler.) 8LLAIN-IJ9
)1vlmek, !"klerin :abbi, yerin :abbi ve lemlerin :abbi olan Allah i$indir. G"klerde ve yerde
azamet onundur. O, !$ldr, hakimdir.) 8LBAIC-I?9
)G"klerde olanlar, yerde olanlar, hepsini sizin buyru3unuz altna vermitir. Mo3rusu bunlarda
dnenler i$in dersler vardr.) 8LBA>I9
)G"klerdeki ve yerdeki ordular Allah'n. Allah, bilendir, hakimdir.) 8LNAL9
)G"klerin ve yerin hkmral3 Allah'ndr. O, diledi3ini ba3lar, diledi3ine azap eder. Allah
ba3lay&dr, merhamet sahibidir.) 8LNA>L9
)G"klerde ve yerde olan kimseler, her eyi ondan isterler' o, her an kainat tasarru# etmektedir.
1yleyse :abbinizin nimetlerinden han!isini yalanlarsnzH) 8BBAEJ-I@9
)7eryznde bulunan her ey #anidir, an&ak y&e ve &"mert olan Allah'n varl3 bakidir.) 8BBAEJ-
I@9
)G"klerde ve yerde olanlar Allah' tesbih ederler. O, !$ldr, hakimdir. G"klerin ve yerin
hkmranl3 onundur' diriltir, "ldrr. O, her eye kadidir. O, her eyden "n&edir, kendisinden
sonra hi$ bir eyin kalmaya&a3 sondur' varl3 ikardr' !er$ek mahiyeti insan i$in !izlidir. O,
her eyi bilir. G"kleri ve yeri alt !nde yaratan, sonra ara hkmeden, yere !ireni ve ondan
$kan, !"kten ineni ve oraya ykseleni bilen odur. /erede olursanz olun, o sizinle beraberdir.
Allah yaptklarnz !"rr. G"klerin ve yerin hkmranl3 onundur. %tn iler Allah'a d"ndrlr.
Ge&eyi !ndze katar, !ndz !e&eye katar' o, kalblerde olan bilendir.) 8B?A>-C9
)G"klerde olanlar da, yerde olanlar da Allah'n bildi3ini bilmez misinH 6$ kiinin !izli bulundu3u
yerde d"rdn& mutlaka odur' bunlardan az veya $ok, ne olursa olsunlar, nerede bulunurlarsa
bulunsunlar, mutlaka onlarla beraberdir. Sonra kyamet !n, ilediklerini onlara haber verir.
Mo3rusu Allah, her eyi bilendir.) 8BNA?9
)G"klerde olanlar da, yerde olanlar da Allah' tesbih ederler. .kmdarlk onundur, "vlmek ona
mahsustur. O, her eye kadirdir.) 8CLA>9
)G"kleri ve eri !erekti3i !ibi yaratmtr. Size ekil vermi ve eklinizi !zel yapmtr. M"n
onadr. G"klerde ve yerde olanlar bilir' !izlediklerinizi de a$3a vurduklarnz da bilir' Allah,
kalblerde olan bilendir.) 8CLAI-L9
4
)7edi !"3 ve yerden bir o kadarn yaratan Allah'dr. Allah'n her eye kadir oldu3unu ve ilminin
her eyi kuatt3n bilmeniz i$in Allah'n buyru3u bunar arasnda iner durur.) 8CBA>E9
).kmdarlk elinde olan Allah y&edir ve her eye kadirdir. .an!inizin daha iyi i iledi3ini
belirtmek i$in "lm ve dirimi yaratan odur. O, !$ldr, ba3lay&dr. G"kleri yedi kat zere
yaratan odur. :ahman'n bu yaratmasnda dzensizlik bulamazsn. G"zn bir $evir bak, bir
aksaklk !"rebilir misin.) 8C?A>-I9
)And olsun ki yakn !"3 klarla donattk, onlarla eytanlarn talanmasn sa3ladk ve
eytanlara $l!n alev azab hazrladk.) 8C?AB9
)Sizi yerde yaratp yayan odur ve onun huzurunda toplana&aksnz.) 8C?AEL9
)Allah'n !"3 yedi kat zerine nasl yaratt3n !"rmez misinizH Aralarnda aya aydnlk vermi,
!nein k sa$masn sa3lamtr. Allah sizi yerden bitirir !ibi yetitirmitir. Sonra sizi oraya
d"ndrr ve yine oradan $karr. 7eryznde dolaabilmeniz, orada yollardan ve !eni
!e$itlerden !e$ebilmeniz i$in onu size yayan odur.) 8?>A>B-E@9

kinci Madde

Ae!in yarat& d$%enini ,%et "ara( *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, m#essirler ve muhaddisler itti#ak etmilerdir ki' Allah 2eala .azretleri,
birlik mertebesinde !izli bir hazineyken, tannmay ve bilinmeyi istemesi ve sevmesiyle, ruhlar ve
&esetler lemini yaratp, kendi rahmetinin !zelli3ini, &elal ve azametini, ba3 ve nimetini,
sanatnn $eitlili3ini ve hikmetinin srlarn !"stermeyi diledikte' btn yaratklarndan "n&e
yoklu3un srrndan prl prl yeil &evheri v&uda !etirmitir. %az rivayetlere !"re, kendi
nurundan olduk$a ho ve byk bir &evher var edip, ondan kinatn tmn dere&e dere&e ve
dzenli bi$imde ortaya $karmtr. %una, ilk &evher, nur-u 5uhammed, evh-i mah#uz, akl- kl,
iza# ruh diye adlandrrlar ki, btn ruhlarn ve &esetlerin balan!& ve kayna3 bu &evherdir.
;nk .ak 2eala muhabbetle o &evhere bir bakmtr' o anda &evher, utan&ndan eriyip su !ibi
akmtr, halis "z stne $kmtr. O "zden ilk olarak kll ne#si yaratmtr. Sonra meleklerin
ruhlarn, bitkilerin ruhlarn, tabiatlarn ruhlarn srasyla yaratmtr. %u ruhlar i$in mertebelerine
!"re belirli makamlar tayin edip, her sn# kendi belli makamlarna !itmitir. .er ruh, kendi &insini
bulup, topluluklar oluturmu ve her topluluk makamnda kalmtr. :uhlar ve melekler lemi, bu
ond"rt $eit ruhla tamam olmutur. %u lemin en yksek, en sa# ve en !zel olann !ayb lemi,
lhut lemi, &eberut lemi diye adlandrrlar. Ortasna, ruhlar lemi, mnlar lemi, emirler lemi,
derler. Alt ksmna, en kesi# ve &isimlere yakn olan ksmna m&erret lemi, berzah lemi, misal
lemi derler.
5elekler ve ruhlar leminin yaratlmasndan ikibin yl sonra .ak 2eala'nn ezeli iradesi diledi ki,
nam ve ann ortaya $karmak i$in &isimler lemini yaratt. %unun zerine ilk &evhere
muhabbetle bir daha bakmtr. Onun yz suyu, utan&ndan harekete !elip dal!alar ykselmiti
r ve &evherin y&e "znden ar- zam v&uda !elmitir. 1teki "zlerinden krs, &ennet,
&ehennem, yedi !"k, d"rt unsur v&uda !elip ekillenmitir. Ar- ldan es#el-i s#iline dek bu
s*ret lemi, bu tertip zere dzen bulup, onbe $eit &isimle mlk leminin ortaya konuu
tamam olmutur. %u lemin st tabakasna ulv lem, beka lemi, ahiret lemi derler' orta
tabakasna orta lem, !"k &isimleri lemi, #elekler lemi, !"kle lemi derler' alt tabakasna s#l
lem, &isimler lemi, unsurlar lemi, olu ve bozulular lemi, dnya lemi derler. :uhlar ve
melekler lemindekilerle mlk lemindekilerin toplam yani ruhlarn $eitleri ile basit &isimlerin
sn#larnn hepsi, har#ler misali yirmi dokuzda tamam olmutur. .er iki lemin varlklarnn
birlemesinden $ ksm bileik &isim v&uda !elmitir0 5adenler, bitkiler ve hayvanlar. 2pk
he&e har#lerinden isim, #iil ve har#lerin v&uda !elip, insanlarn lisan oldu3u !ibi, her iki
lemdekilerden de $ bileim ortaya $kp, onlardan &ihan kitab sonsuz mnlar kazanmtr. 4u
halde ibret !"zyle leme bakan ri#ler, her nesnede ni&e hikmetler !"rmlerdir ve Allah
dostlar, Allah'n y&e sanatnn srlarn anlayarak, birer har# olan eyadan mnya ulap,
.ak'kn huzuruna ermilerdir.
5
:ubai
Alem ki tamam nsha-i hikmettir
5nsn #ehm eyleyene &ennettir
5ahrum-u uh*d olanlarn $eminde
Oinda- bel $ah ve !am- mihnettir.

)$nc$ Madde

Ar&- %a! 'e !-htere! ta&ycarnn (ey.iyetini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, m#essirler ve muhaddisler, s"z birli3i ile demilerdir ki' .ak 2al,
lemin tamamn bir anda yaratmaya kdirken alt !nde yaratmas, yani pazar !nnden
balayp lemde bulunanlar &uma !nnde tamam eylemesi, kullarna her ite sabr ve ihtiyat
"3retmek ve anlatmak i$indir. /itekim buyurmulardr ki0 )And olsun ki !"kleri, yeri ve ikisinin
arasnda bulunanlar alt !nde yarattk ve biz bir yor!unluk da duymadk.) 8B>AIN9. .ak 2eala
kudretiyle, yeil &evherin yksek "znden ar- zm yaratmtr ki, onun nurunun bykl3
anlatlamaz. %unun etra# krmz yakut olup, btn yaratklarn s#at ve s*retleri burada
nakolunmu, resmedilmitir. G"klerin stnde :ahman'n ar, meleklerin kblesi klnmtr.
/itekim yeryznde +be, yerdekilerin kblesi klnmtr. Ar- zamn yetmi bin lisan vardr ki,
her bir lisan baka bir l!atla .ak 2aala'ya tesbih eder, zikredi&idir. Ar- zamn d"rt stunu
vardr ki, her biri yerin derinliklerine ular. Ar- zam su zerinde, su rz!r zerindeyken .ak
2aala d"rt byk melek yaratmtr' halen ar tayanlar onlardr. +yamet !nnde baka d"rt
byk melek yaratsa !erektir ve arn tay&lar o ! sekiz olsa !erektir. Arn tay&larnn
her birinin d"rt yz vardr ki' bir yz insan s*retinde tasvir olunmutur. .er bir yz, yeryznde
kendi benzeri olan yaratklar i$in Allah'dan rzk istemektedir. Arn tay&lar daima ayakta
durup, ar- zam boyunlar zerinde yklenmilerdir. ayaklar ise yedi kat yerden aa3dadr.
Allah'a yakn meleklerin hepsinden, Allah katnda daha muhterem olan arn tay&lardr. %u
meleklerin birinin ad isra#il'dir ki, arn bir aya3 onun boynu zerinde sapasa3lamdr. .ak
2aala'n katnda hepsinden daha aziz ve kerim olan odur. S*run sahibi odur ki, kyamete dek
Devh-i 5ah#uza bakar. S*ra #lemek i$in hazr durur. Devh-i 5ah#uzdan, ebrail, 5ikail ve Azrail
aleyhisselamlarn ilerini, durumlarn ve amellerini a$klamakta, haber vermekte ve kendilerine
ulatrmakta mahirdir. Arn tay&larndan her birinin d"rt kanad vardr ki, d"rt y"ne
yaylmlardr. Arn tay&larnn yars kar, yars atetir ki, biribirlerini s"ndrmeyip, yldz
b"&e3i !ibi biribiriyle kaynamlardr. Arn tay&larnn &sseleri "yle byktr ki, kulak
memeleriyle boyunlar aras ku u$uuyla yediyz yllk mesa#edir. Arn tay&larna )byk
melekler) ad da verilmitir. Arn tay&larnn kelimeleri, srekli tesbih olup, u s"zler
lisanlarnn virdi klnmtr0 )Sbhane zi'l' mlki ve'l-melekut. Sbhane zi'l-ari ve'l-izzeti ve'l-
azameti ve'l-heybeti ve'l-kudreti ve'l-kibriyai ve'l-&eberuti Sbhane'l-meliki'l-mabudi Sbhane'l-
meliki'l-mev&udi Sbhane'l-meliki'l-hayyi'llezi D yenm ve l yemut sbbuhun kudd*sn
:abbn ve :abb'l-melaiketi ve'r-ruh.)

/,rd$nc$ Madde

Ar&- %a!n )e'resinde "an nehireri 'e !ee(eri *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, m#essirler ve muhaddisler tam bir itti#akla demilerdir ki0 .ak 2aala,
ar- zamn $evresinde sekiz nehir yaratmtr ki, d"rd kardan beyaz ve so3uk, d"rd baldan
tatl ve temizdir. %u sekiz nehir, srekli akarak, ar- zam tava# ederler. .ak 2aala, orada
.arkail namnda bir melek yaratmtr ki, btn eyann srlarna yetmitir. O melek, ara !itmek
isteyip, .ak 2aaladan destur isteyerek ar tava#a !itmitir. 6$ bin sene boyun&a, sekizbin
kanadyla u$mu ve bitkin dmtr. .ak 2aala ona kuvvet verip, tekrar u$masn murat
etmitir. 6$ bin yl daha arn $evresinde !itmitir ve a&ze dmtr. .ak 2aala ona tekrar
kuvvet ve kudret vermi ve u$may emretmitir. 6$ bin yl kadar yine !itmitir ve tekrar a&ze
6
dp !"rmtr ki, dokuzbin senede an&ak arn bir aya3ndan "tekine yetmitir. O,
hayretteyken, .ak'dan "yle nida !elmitir0 )=y .arkailK =3er kyamete dek u$san, arm
tamamyle tava# edemezsin.)
Sekiz nehrin !erisinde ar- zamn $evresinde bin perde nurdan, bin perde karanlktan
yaratlmtr' ta ki, arn nurunun iddetinden $evresinde bulunan melekler yanmasnlar, iye
onlar perdelemitir. %u perdelerin arasnda yetmibin melek yaratlmtr' ar kuatan
:ahman'a srekli tesbih ederler. Ar tava# i$in $evresinde !iderler ve !nde iki de#a ar
yklenenlere selam verirler. %unlara )sa# tutan melekler) derler. %unlarn arasnda da yetmibin
sa# melek yaratlmtr. %unlar ebed ayakta durup0 )Sbhanallah ve'l-hamd lillahi ve l ilhe
illallah ve'llah ekber. Pe l havle ve l kuvvee ill billahi'l-aliyyi'l-azim.)E
%u sa#larn !erisinde bir byk ylan vardr ki, ar- zam kuatr. 7lan, ban kuyru3u zerine
koymutur. %a beyaz in&iden, v&udu sar altndan, !"zleri krmz yakuttan yaratlmtr. Onun
yz bin kanad vardr ki, kanatlarnn her sa$a3nn yannda bir melek tesbih eder bulunmutur.
O sar ylann tesbihinin sadasndan melekleri titreme alr. Oira, bu, btn meleklerin tesbihinin
sadasna !alip !elmitir. a3zn a$tk$a, !"kleri ve yeri bir lokma etmesi mmkndr. =3er o
byk ylan tesbihinde talti# ile ilham olunsayd, onun sadasnn mehabetinden btn yaratklar
helak olurlard.
.ak 2aala, melekleri, de3iik nurlardan ve $eitli tavrlardan yaratmtr. Ara yakn olan
meleklerin nurlar iddetli ve belir!indir. Ar meleklerinin nurlarna, sidre melekleri tahamml
edemezler. Sidre meleklerinin nurlarna, !"klerin ve yerin melekleri tahamml edemeyip,
yanarlar. %tn melekler, .ak'kn emirlerine !"re amel ederler. Onar, insanlar !ibi .ak 2aala'ya
si olmazlar. Gdalar tesbihtir0 7emezler, i$mezler, uyumazlar ve &insi mnasebette
bulunmazlar. ;o3u insan suretinde olup, kanatlar ku kanatlarna benzer. isimleri lati#
oldu3undan $eitli suretlerde teekkl ederler. .ak'kn emri ile hizmette !"z kamatran imek
!ibi !iderler. .er biri bir hizmettedir. +imi, arn $evresinde tesbih ve tava# eder, kimi krsde,
kimi sidrede, kimi &ennette, kimi &ehennemde, kimi !"kte, kimi yerde, kimi ayakta, kimi kuutta,
kimi rkuda, kimi se&dede' srekli tesbih ederler. +imi, insanlarn hizmetine vekildir' !e&e-
!ndz onlar koruyup, amellerini yazarlar. %unlara )+iramenkatibin) ve )ha#azaAkoruyu&u)
derler. 5eleklerin de kendilerinden pey!amberleri vardr. %iri (sra#il aleyhisselamdr ki, sureti
yukarda anlatlmtr. %iri ebrail aleyhisselamdr ki, altyz kanad vardr, her kanadnn yz
sa$a3 vardr. .er sa$a3nn uzunlu3u do3u ile bat aras kadardr. %tn kanatlar de3iik
renkte nurlardandr. %yk &ssesi kardan beyazdr. Ayaklar yerin altndadr ve "yle kuvvetlidir
ki bir sa$a3yla da3lar unu#ak eyler. O, .ak 2aala'dan yeryzndeki pey!amberlere selam ve
kelam !etirmeye vekildir. 4ekil ve azamette (sra#il aleyhisselam !ibidir. %iri 5ikail
aleyhisselamdr. kanatlarnn saysn an&ak .ak 2aala bilir. O, denizdeki meleklerin vekilidir.
;nk !"kler ve yer meleklerle doludur. .er biri, ya3mur ya3drmak !ibi ni&a hizmetlere
memurdur. 7a3mur tanelerinin her birini bir melek indirir, kyamete dek de bir daha ona n"bet
!elmez. .er yere inen ya3mur, 5ikail aleyhisselamn reyi ve tedbiriyledir. Oira bu !"rev ona
verilmitir. O da, &sse&e ebrail aleyhisselam !ibidir. ,ey!amberlerden biri de Azrail
aleyhisselamdr. O, &an almaya vekildir. %tn ruhlar kabzeden odur. %tn yeryz, onun
huzurunda bir so#ra misalidir. :ahmet ve !azap meleklerinden ni&e yzbin ordusu vardr. 4ekil
ve byklkte, kanatlarnn $oklu3unda 5ikail aleyhisselam !ibidir. .azreti (sra#il, ebrail, 5ikail
ve Azrail 8selam onlara olsun9 d"rd de btn meleklerin reisi ve pey!amberidirler ki' !"klerde
ve yerde olan meleklerin hepsi bunlarn emrine itaatkr ve boyun e3mi durumdadr.

Be&inci Madde

Ar&- a%a!n atnda "an ($rs$, e'h-i !ah.-%, (ae!, sidret$!$nteha, t-*a a0ac,
sra.i1in -r- 'e r-harn *er%ahn *idirir+

=y aziz, malim olsun ki, m#essirler ve muhaddisler itti#ak etmilerdir ki0 .ak 2aala ar- azamn
nurundan ve onun altnda, krmz yakut ren!inde arn aya3na bitiik d"rt stun zerinde bir
byk krs yaratmtr. Onun stunlar yerin derinliklerine erimitir. G"kler, yerler ve ka# da3
krsnn bolu3unda, $"lde bir so#ra misalidir. Ama u tr benzetmelerden muart, miktarlar
7
snrlamak de3ildir, byklklerini anlatmaktr. ;nk onlarn miktarlarn an&ak onlar var eden
lemin yarat&s bilir. Artan murat, taht mlkdr, krsden murat da Allah'n ilmidir, diye itikat
edenler, hata etmilerdir' yet ve hadislere muhali# !itmilerdir.
.ak 2aala, ar- azamn altnda, onun nurundan yeil bir zeber&et ren!inde byk ve yeil bir
levha yaratmtr. =tra#n krmz yakut ren!inde yer etmitir. Omrt ren!inde bir yeil kalem
yaratmtr ki, uzunlu3u yz yllk mesa#e !itmitir. Onun i$inde mrekkebi beyaz nur $kard.
;nk .ak 2aala, ona0 )=y kalem yazK) diye nida klmtr. O an, bu heybetten kalem, straba
!elmitir ve !"k !rlts sadas !ibi bir sada ile tesbih edip, .ak'kn yrtmesiyle levh-i mah#uz
zerinde yrmtr ve kyamete dek hep olup ola&aklar yazmtr. Devh-i mah#u yazyla
dolmutur. Ondan sonra Bakan akt kalem kurudu9 tabirin&e, kalem kuruyup kalmtr. iyi olan iyi,
k"t olan k"t olmutur. Dakin .ak taala, her !e&e ve !ndzde levh-i mah#uza $yzaltm
kere nazr edip, her nazarda bir nesne mahvedip yerine bi nesne koyar. 5urat etti3ini iler.
/itekim0 )Allah diledi3i hkm kaldrr, diledi3ii de yerinde brakr. %tn kitaplarn esas onun
katndadr.) 8>IAIJ9 buyurmutur .ak 2aala btn kullarn ilerini levh-i mah#uza yazmtr ki,
!"klerdekiler ve yerdekiler unu bilsinler0 %tn yaratklarn hkmleri oradaki ilim zere yrr
ve ona uyar. O halde, levh-i mah#uzu ve kalemi inkar eden mna#ktr.
.ak 2aala ar- azamn altnda ve onun nurundan, krs karsnda, &enetlerin stnde beyaz
in&i benzeri bir boluk yaratmtr ki, bu, sidretlmnteha ve tuba a3a&nn asl beslendi3i yerdir.
&ebrail'in ve ona yakn meleklerin makam buradadr. .ak 2aala sidretlmntehada byk bir
a3a$ yaratmtr ki, ona tuba a3a& derler. Onun asl sar altndandr. Malla krmz
mer&andandr. 7apraklar yeil zmrttendir. ;eitli meyveleri ekerdendir. Sonsuz dallar,
&ennet k"klerine sartmtr. Saysz meyvelerinden, &ennettekiler zevkle toplarlar.
Sidretlmnteha ve ar- azam arasnda yetmibin perde tabakas yaratlmtr' ta ki, sidrede
olan melekler, arn nurunun iddetinden yanmayalar. .ak 2aala ar- azamn altnda ve onun
nurundan arn aya3na bitiik, krmz mer&an ren!inde, boynuz ve kovan eklinde, olduk$a
byk ve uzun, i$i bo bir nesne yaratmtr. Onun bolu3unda birin&i ve ikin&i berzah klp, yani
insanlarn bedenlerine !ele&ek olan ruhlarn ve !elip !itmi ruhlarn mekan olup, !"klerin ve
yerlerin tabakalar yuvarlak ekmekler !ibi onda dzlp, o, onlara dokunmakszn hepsini
kuatmtr. %u kuat& boluk, (sra#il'in surudur. Onun i$ dzeyi, bal kovanndaki mumun
yzndeki !"zenekler !ibi !"z !"z olup, ilk berzah aleminde, bedenlere !ide&ek ruhlar i$in,
ikin&i berzahta bedenlerden $kp har bekleyen ruhlar i$in o yzeyin !"zenekleri mesken ve
s3nak olmutur. :uhlar, o $ukur&uklarda, mertebelerine !"re kyamete kadar yuva ve makam
tutup, her biri kendi makamnda ikamet klmtr.

Atnc Madde

2idret$!$ntehada "an !ee(erin 'as.arn 'e d-r-!arn, ar&n h"r"%- "an ta'-s-n
ren(erini 'e %i(irerini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, m#essirler ve muhaddisler itti#ak zere demilerdir ki0 .ak 2aala,
sidretlmntehada vekil kld3 mele3i, byk bir &ssede ve a&aip ekilde yaratmtr. Onun
yetmi yz vardr. .er yznde yetmi a3z vardr. .er a3znda yetmi dili vardr. .er dili,
baka bir l!atla .ak 2aalay devaml tesbih eder. .ak 2aala, sidrede d"rtbin sa# melek
yaratmtr. .er sa##n meleklerinin says onbine yetmitir. %irin&i sa#ta olan melekler, srekli
se&deye varp0 )Sbhanallah) derler, ikin&i sa#ta bulunan melekler, daima oturup0 )=lhamdlillah)
derler. 6$n& sa#ta duran melekler, hep rkua varp0 )Da ilahe illallah) derler. M"rdn& sa#ta
kalan melekler, kyamda durup0 )Allah ekber) derler.
.ak 2aala, sidrede, yeil zmrtten, minare eklinde bir byk direk yaratmtr ki, sidreden
yksekli3i yetmibin #ersah mesa#ededir. O dire3in banda beyaz in&iden byk bir kubbe
yaratmtr. O kubbenin zerinde tavus kuu eklinde, $eitli &evherler ren!inde bir a&aip melek
yaratmtr. Oun bin beyz kanad vardr. .er kanadnda yzbin sa$a3 vardr. .er bir sa$a3
zerinde $ satr yeil yazyla yazlm yazlar vardr. %irin&i satrda0 )%ismillahirrahmanirrahim),
ikin&i satrda0 )Da ilahe illallah 5uhammedn resulllah), $n& satrda0 )Onun zatndan baka
her ey yoklu3a mahkumdur) 8ENANN9, yazlmtr. (te buna ar horozu derler ki, o kanatlarn
8
yaydk$a, onun sa$aklarndan &ennettekiler zerine nisan ya3muru !ibi .ak'kn izniyle rahmet
iner. /amaz vakitlerinde, o ar horozu, kanatlarn birbirine vurup, #eryat ile "ter. +anatlarnn her
bir sa$a3ndan baka bir sada pey!a olup, &ennetlerin a3a$larnn dallarn sabah rz!ar !ibi
sallar. Onun "tnden, &ennette olan huri ve !lman mesrur olup, odalardan balarn $karp,
birbirlerini mQdelerler ki' )5uhammed sallallahaleyhivesselamn mmetinin namaz vakti
!elmitir. 4imdi hepsi ibadetle me!uldr.) .ak 2al, ar horozuna nida eder ki0 )=y ku, ni$in
b"yle #eryat edersinH) O melek der ki0 )=y Allahm, mmin kullarn dnyada sana ibadete
y"neldik$e, ben onlar i$in senden rahmet isterim.) O zaman ona, .ak'kn hitab !elir ki0 )=y ku,
dnyada be vakit namazn eda eden kullarma rahmet edip, &ehennem ateinden azat ederim.
/aim &ennetleriyle onlar hisselendirir ve sevindiririm.) %u hitap ile ar horozu honut olmutur.
8+udretiyle kainat yaratan Allah mnezzehtir. O, kainatlar hikmetiyle benzersiz yaratmtr.
(lmiyle her eyi kuatm ve her eyi tek tek saymtr.9

E-%1D65

3NC BLM

ennetlerin isimlerini, vas#larn ve saylarn onlarda olan nehirleri, a3a$lar, binalarnn
$eitlerini, nimetlerini, hurilerini ve !lmanlarn d"rt madde ile a$klar.

Birinci Madde

ennetlerin isimlerini ve s#atlarn ve onlarda olan nehirleri, a3a$lar ve meyvelerini, yksek
atolar ve !"zal& elbiseleri bildirir.

=y aziz, malum olun ki, m#essirler ve muhaddisler itti#ak etmilerdir ki0 .ak 2aala, ar ve krsn
altnda, yedi !"3n stnde, arn nuru ile sudan ekiz &ennet yaratmtr. %unlar, biribirinden
yksektir. =n ykse3i adn &ennetidir ki, 5evla'nn !"rlme yeridir. %irin&i &ennetin ismi,
darl&elaldir ki, beyaz in&idendir. (kin&i &ennetin ismi, darsselamdr ki, krmz yakuttandr.
6$n& &ennetin ismi, &ennetlme'vadr ki, yeil zeber&ettendir. M"rdn& &ennetin ismi
&ennetlhulddur ki, sar mer&andandr. %ein&i &ennetin ismi, &ennetnnaimdir ki, beyaz
!mtendir. Altn& &ennetin ismi, &ennetl#irdevsdir ki, krmz altndandr. 7edin&i &ennetin
ismi, &ennetlkarardr ki, misktendir. Sekizin&i &ennetin ismi, &ennetladndir ki, terleyen
in&idendir. %u adn &enneti, surlarla $evrili bir ehrin ortasndaki yksek da3n zerinde bulunan
i$ kale !ibidir. %tn &ennetlerin i$inde ve ortasnda oldu3undan, hepsine komu,
ere#lendirilmi bir mekandr' &ennetlerin nehirlerinin $o3unun kayna3dr. %uras sddklarn,
h#zlarn makamdr. :ahman'n te&elli mahallidir.
.er &ennetin bir kaps vardr ki, uzunlu3u ve !enili3i yz yllk yoldur. .er kap iki kanatldr ve
tek par$a sar altndandr. ;eitli renklerde &evherle ilenmi ve ni&e bin nak ile sslenmitir.
%irin&i &ennetin kaps zerinde0 )Da ilahe illallah 5uhammedn resulllah) yazlmtr. 1teki
kaplar zerinde0 )Da ilahe illallah diyene azap etmem) yazlmtr. %tn &ennetlerin topra3
misk, talar &evher, bitkileri, za#eran $i$eklerinin ren!inde, kpkrmzdr. %inalarnn bir &ephesi
altn, bir &ephesi !m ve svas anberdendir. Saraylar terleyen in&idir, k"kleri sar yakuttur.
Saraylarn ve binalarn kaplar hep m&evherdir. .er sarayn "nnde d"rt nehir akar.
/ehirlerden biri abhayat, biri halis st, biri tertemiz arap, biri sa# baldr. /ehirlerin etra# meyveli
a3a$larla batan aa3 bezenmitir. ennet a3a$larnn dallar kurumuz, yapraklar d"klp
$rmez, 5eyveleri srekli tazedir. 7edi &ennetin en ls olan sekizin&i &ennette ni&e akan
rmaklar daha vardr. %unlardan biri rahmet nehridir ki, btn &ennetleri dolar. Suyu, hepsinden
sa# ve baldan tatldr. :en!i kardan beyazdr. +um in&iden stndr. ennet nehirlerinin biri dahi
kevser nehridir. .ak 2aala, onu, sev!ili .abibi 5uhammed sallallahu aleyli vesellem hazretlerine
vermitir. /itekim ona hitap edip0 )%iz sana kevseri verdik,) 8>@NA>9 buyurmutur. O nehrin
9
!enili3i $yz #ersah mesa#edir. Onun kayna3 arn alt olup, oradan sidreye !elir, oradan
&ennet-i #irdevse d"klr. 1yle sratli akar ki, yaydan #rlayan ok !ibi #irdevs-i lay ve altnda
olan &ennetleri !e$erek dolar. :en!i stte beyaz, tad ekerden irin, kokusu anberden hotur.
ondan bi kere i$en bir daha susamaz. asla bir illet ve hastalk !"rmez. Dezzeti ebedi
dama3ndan !itmez. (lk &ennetin kaps yannda, kevser nehrinin kenarnda, renkli &evherlerden
kseler vardr, saylar yldzlardan $oktur. 6mmetlerin harinden sonra, &ehennem k"prsnden
!e$enler, .abib-i =krem sallallah taala aleyhi vesellem &ennete !irmeden "n&e mmetiyle
ondan i$seler !erektir. +evser nehrinin kenarlarnda, terleyen in&iden ve krmz yakuttan daha
sa# yksek a3a$lar vardr ki, dallar $eitli sadalarla na3me ederler. Mallar zerinde &ins &ins
kular de3iik seslerle tesbih ederler. ennet nehirlerinin biri, k#ur nehridir. %iri tesnim nehri, biri
selsebil nehri, biri mhrl rahik nehridir. %u nehirlerden baka yksek &ennetler i$inde ni&e bin
akan nehir vardr ki, etra#larnda ni&e yzbin meyveli a3a$lar vard. &ennetlikler i$in ni&e ipek
d"ekler !ibi, ni&e bin !"zal& elbise vardr. /i&e $eit lezzetli yiye&ekler ve tertemiz i$e&ekler
vardr ki, hesabn an&ak .ak 2aala bilir.
ennetlerin !enili3i, yani sekiz s*rundan her iki s*run aras, yer ve !"k aras kadar #arz olunup,
&ennetlerin uzunlu3u hudutsuz ve snrsz saylmtr. <akat &ennetlerin dere&elerinin tm,
altbin alt yz altmyedi dere&e bilinmitir' +ur'an yetleri saysn&a hesaplanmtr. .er iki
dere&enin aras, beyz yllk mesa#e bulunmutur. ;nk &ennetlikler, ezberledikleri +ur'an
ayetleri adedin&e dere&elere nail olmulardr. O halde +ur'an h#zlar, &ennetlerin en stnn
bulmulardr ve adn &ennetinin ortasna ulamlardr.

kinci Madde

ennet nimetlerinin $eitlerini ve &ennetlerde bulunan huri ve !lmanlar, :ahman'a kavumay
ve !"rmeyi bildirir.

=y aziz, malum olsun ki, m#essirler ve muhaddisler itti#ak zere beyan etmilerdir ki0
ennetlikler i$in olan nimetler, her durumda hazr olup, arzu ettiklerinde "nlerine !elir. 7ksek
a3a$larn sarkan meyveleri, iaretleriyle ellerine !elir ve her an&a $eitli meyvelerle
lezzetlenirler. .er ne yiye&ek ve i$e&ek isterlerse hazr bulurlar. +azanmaya ve piirmeye ha&et
yoktur. Oira &ennette zahmet ve ate olmaz.
ennet a3a$larnn en by3 tuba a3a&dr ki, k"k sidrede, dallar ve meyveleri &ennet
saraylarnn i$indedir. 2pk dnyada !nein yukarda bulunup, 3 btn evlere !irdi3i !ibi.
2ubann asl, &ennetin yukarsnda olan sidrede bulunup, saysz dallar &ennet saraylarna
inmitir. ennetlikler, onun $eitli meyvelerinden meyvelenip, her demde ni&e lezzet
bulmulardr.
5minler i$in renkli d"eklerle ssl saraylarda ve atolarda, yastklar zerinde aner sa$l, hilal
kal, kara !"l, !ne yzl, irin s"zl, iveli ve nazl, in&i dili, mer&an dudakl, !l yanakl,
selvi boylu, !zel huylu, !lden taze ve taravetli huri kzlar vardr. %unlar &ennetliklerin temiz
eleridir. .er birisi yetmi kat elbise !iymitir. :enkleri $eitli, "l$leri ha#i#tir. .er hurinin taravetli
teni &am !ibi e##a#tr. %alarna nur renkleriyle ldayan ta$lar koymulardr. ;eitli &evherlerle
ilenmi tahtlar zerinde oturup, mminlere bakarlar. +arlarnda hizmet i$in ni&e bin $o&uk ve
!lman sa# sa# dizilmilerdir.
ennetlere !iren mminler ebed orada kalrlar,r asla $kmazlar. Selamla irin sohbetler edip,
bo s"zle asla hatr ykmazlar. ennetlikler i$in asla ihtiyarlama yoktur. =lbiseleri eskimez.
G"nlleri zen!in, !"zleri toktur. 7erler, i$erler #akat ayak yoluna !itmezler. 7iyip i$tikleri lati# bir
buhar !ibi olup, !l suyu !ibi bedenlerinden szar, asla k$k su d"kmezler. Oradaki huriler ve
kadnlar, hayzdan, ni#asdan ve buna benzer eylerden uzak ve pak olmulardr. ennetlikler her
an ve her zaman emniyet i$indedirler. 6zntden, !amdan, bir eyler tedarik etmekten
kurtulmulardr. .astalklardan ve sakatlklardan selamet bulmulardr. Shhat ve #iyette ebed
sevin$lidirler. Saadetleri sonsuzdur. 5minler i$in :ahman'n melekleri, her ha#ta bir kere
m&evherle donatlm buraklar !etirip, .ak 2aalann selam ve davetini tebli3 ederler,
10
mQdelerler. Onlar da, buraklara binip, adn &ennetine ykselip !iderler. .ak 2aalann
misa#irhanesine varp, ikram ve izzetlerini !"rp, $eitli nimetlerini yiyip, selam ve kelamn iitip,
.ak'kn &emalini !"zleriyle mahede ederler. G"rntsnn lezzetinden mest olup, &ennet
nimetlerini unutup !iderler. Oradan .ak'kn izniyle yine kendi makamlarna d"nerler.
%tn &ennetleri bek$isi ve hkimi, sevimli ve byk bir melektir. 4ekli insan, ismi :dvan'dr.
ennetler i$inde !e&e ve !ndz olmaz. %tn &ennetler bir an ksz kalmazlar. ;nk
&ennetlerin !"kyz :ahman'n ardr. .er an arn nurlar onlar klandrr.

nc Madde

Cennet ni!eterinin h$asas 'e " de'ete nai "an *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, .ak 2aala kuts hadiste azametle "yle buyurmutur0 )=y insano3luK
Sen dnyaya ni&e ra3bet ve ilti#at edersin ki, o #anidir. /imetleri !e$i&idir, hayat snrldr.
Ger$ekten benim katmda, bana itaat eden insan i$in sekiz &ennet hazrlammdr. +aplar dahi
sekizdir. .er bir &ennette za#erandan yetmi bin bah$e vardr. .er bir bah$ede in&i ve
mer&andan yetmi bin belde vardr. .er bir belde i$inde krmz yakutta yetmibin saray vardr.
.er bir sarayda zeber&etten yetmibin daire vardr. .er bir dairede sar altndan yetmibin oda
vardr. .er bir oda i$inde sar yakuttan yetmi bin yatak vardr. .er bir yatak zerinde ssl
ipekten yetmi bin d"ek d"enmitir. .er bir d"ek zerinde bir huri kz ve her bir hurinin
"nnde sar altndan bir sini vardr. .er bir sinide renkli &evherlerde yitmibin tabak vardr. .er
bir tabakta baka $eit yemek vardr. .er bir saray altnda akan d"rt nehir vardr. %unlardan biri
su, biri st, biri arap, biri sa# baldr. .er bir nehrin kenarnda yetmi bin a3a$ vardr. .er bir
a3a&n yetmibin $eit meyvesi ve yetmibin renk yapra3 vardr. .er bir a3a$ zerinde renkli
kulardan yetmibin $eit ku vardr. .er bir ku yetmibin $eit sada ile bana tesbih eder.
%enim itaatkar kullarma bunlardan baka her bir saatte yetmibin $eit hediye bahederim ki,
ne !"zler !"rm, ne kulaklar iitmi ve ne !"nllerden !e$mitir. ennetliklerin elbiseleri yetmi
kat &ennet elbisesidir. %unlar, in&elik ve zera#etlerinden dolay biribirini !izlemeyip, alttaki
elbiselerin renkler prl prl olup, sttekilerin renkleriyle kararak ortaya $kar. ennetlikler,
&ennetlerden ne $karlar, ne de "lm !"rrler' ne ihtiyarlar, ne !am yerler. /e korku, ne hzn
$ekerler. /e namaz klarlar, ne oru$ tutarlar. /e hastalanrlar, ne a3larlar. /e k$k su d"kerler,
ne byk su' an&ak !l suyu !ibi ter d"kerler. O halde, kim ki benim rzam ve &ennetimi isterse,
dnyadan az ile kanaat edip, dnyann !ni olan izzet ve lezzetlerini terk etsin. .abibime
uyarak, onun yolunda !itsin.)
%eyt
=bed &ennet nimetleri helaldir o kimseye
=lini duda3n srmez &ihan nimetlerine

Drdnc Madde

Li'a-y ha!d 'e Beyt-i !a!-r- *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, m#essirler ve muhaddisler itti#ak etmilerdir ki0 .ak 2aala, .abib-i
=krem sallallah taala aleyhi vesellem hazretlerine baheyledi3i Diva-y hamd ismiyle
adlandrlan san&ak- eri#dir ki' maher !nnde 5uhammed mmeti onun altnda toplanp o
mmetinnin e#aat$isi olan ,ey!amber, kendisine vaad edilen makam- mahmuda erip, liva-y
hamd altnda bulunan mmetine a#aat eylese !erektir. .alen o Diva-y hamd, &ennetin en
yksek yerinde, sonsuz bir sahrada hamd da3 zerinde dikilmi byk bir alemdir. Rzunlu3u bin
yllk mesa#edir. G"nderi beyaz !mtendir, yeil zeber&ettendir' alemi krmz yakuttandr.
Onun $ k"esi vardr ki, her iki k"esinin aras beyz yllk mesa#edir. 6zerinde nurdan $
11
satr yazlmtr. .er bir satrn uzunlu3u beyz yllk mesa#edir. %irin&i satr0
)%ismillahirrahmanirrahim,) ikin&i satr0 )Da ilahe illallah 5uhammedn resulllah), $n& satr0
)=lhamd lillahi :abbilalemin.) byk livann altna yetmi bin liva daha vardr. .er birinin altda
yetmibin melek sa# vardr. .er bir sa#ta yetmibin melek durup, .ak 2ealaya tesbih ederler.
%eyt-i mamur, #irdevs &ennetinde krmz yakuttan bir yksek kubbe idi. .ak 2aala, Adem
aleyhissela &ennetten yeryzne indirdi3inde, tevbesini kabul eylemiti. Ona ikram i$i %eyt-i
mamuru yksek &ennetten bu dnyaya indirip, +be'nin yerine koymutu. 2a ki bu, Adem
aleyhisselam i$i &ennet yadi!r olup, onu tava# ve ziyaret kla. %eyt-i mamurun iki kaps vard.
%iri do3uya, biri batya a$lmt. %eyt-i mamurun i$inde nurdan $ kandil vard. Onlarn 3, ne
kadar yeri aydnlatmsa, o arazi halen +abeLnin haremi olmutur. .ak'kn emriyle, yedi !"kte
sakin melekler, n"betle inip, hazreti Adem aleyhisselamla %eyt-i mamuru tava# ederlerdi. %eyt-i
mamur, hazreti Adem aleyhisselamdan sonra hazreti /uh aleyhisselamn zamanna de3in
yeryzndeydi. %uradan, tu#andan "n&e dnya !"3ne kaldrlmtr. +yamete kadar orada
kalp, sonra yine &enette yolan mekanna kaldrlsa !erektir.
%eyt-i mamurun yeryznde olan mekannda, hazreti (brahim aleyhisselam, .ak'kn emriyle
+be'yi bina etmitir. =3er %eyt-i mamur, !"kten dse, +abe'nin zerine iner. 7erdeki +abe ile
!"kteki %eyt-i mamurun aras haram- eri#tir. .alen +abe'nin duvarnda bulunan ve "plen
ha&er-i es'ad, beyt-i mamurdan yadi!r kalmtr. %u ta, krmz yakut iken, tu#anda .ak'kn
emri ile ha&er-i esved 8siyah ta9 olmutur. %eyt-i mamurun dnya semasnda bulunuu odur ki'
her !n ona yetmi bin melek !irip, onda namaz klarlar. Onlar bir sn# melektir ki, onlara )&in)
dahi derler, zira ki )iblis9 onlardandr. Onlarn saylar o kadar $oktur ki, onlardan beyt-i mamura
bir kere !irene kyamete de3in bir dahi sra !elmez.

4-BLM:

NC BLM

ennet altnda olan perde melekleri, denizleri, hazineleri, yedi !"3 ve her !"kte olan melekleri,
!ne, ay ve yldzlarn hareketlerini, kinatn durumu ve atmos#eri d"rt madde ile a$klar.

Birinci Madde

7ksek &ennetlerin altnda olan perde meleklerin $eitlerini, denizleri, .ak'kn hazinelerini, yedi !"3n
key#iyetini ve he birinde sakin olan melekleri ve onlarn ekillerini ve tesbihlerini bildirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, m#essirler ve muhaddisler itti#ak zere demilerdir ki0 .ak 2el
yksek &ennetlerin altnda !ne 3ndan yetmibin perde i&at etmitir. Onlarn altnda ay
3ndan yetmibin perde ortaya $karmtr. Onlarn altnda karanlktan yetmibin perde
yaratmtr. %tn bu perdeler $eitli meleklerden ibarettir. Onlarn altnda taksim edilmi rzklar
denizi vardr. Onun altnda nimetler denizi vardr. Onun altnda su denizi vardr. Onun altnda
hayat denizi vardr. %tn bu denizler, .ak'kn nimetlerinden kinayedir.
%u denizlerin altnda yedi !"k vardr. %u, $i$ekli nurdandr. %ir rivayette, krmz yakuttandr.
%unun izmi ariba'dr. 5eleklerle doludur. %uradaki melekler adam suretindedir. 2esbihleri daima0
)Sbhanallah ve bi hamdihi adade halkihi ve zineti arihi ve midadi kelimatihi)I dir. Onlar .ak
2el'dan !ayri kimseyi bilmezler. %irbirlerine dahi bakmazlar. Allah korkusundan ayakta durup,
kyamete kadar a3larlar. %unlara mukarrabin melekler, ruhaniyyin melekler, derler. Onlarn
reislerinin ismi0 :akyail'dir. %u, yedi !"3n bek$isidir. %unlarn altnda altn& !"k vardr. 2aze
in&idendir. %urann ismi0 :aka'dr. %uradaki melekler o3lan suretinde, yzleri !lden tazedir.
12
.epsi Allah korkusundan rk*a !itmilerdir. )Sbhane :abbi klli eyin)L tesbihini dillerine vird
etmilerdir. :eislerinin ad0 +emhail'dir. %u, altn& !"3n bek$isidir. %unun altnda bein&i !"k
vardr. +rmz altndandr. %unun ismi0 Mineka'dr. %urann melekleri huri suretindedir. %unlarn
hepsi Allah korkusundan oturup kalmlardr. 2esbihleri0 )Sbhane hlikunnur ve bi hamdihi)B
olmutur. :eislerinin ismi0 Semhail'dir. %u, bein&i !"3n bek$isidir. %unun altnda d"rdn& !"k
vardr ki, beyaz !mtendir. (smi0 =rkalun'dur. %urann melekleri at suretindedir. 2esbihleri0
)Sbhane melikil kuddsi :abbena ve :abbil melaiketi ver ruh)C olmutur. :eislerinin ismi0
+akail'dir. %u d"rdn& !"3n bek$isidir. %unun altnda $n& !"k vardr ki, sar yakuttandr.
(smi0 5un'dur. %unun melekleri kartal suretindedir. 2esbihleri0 Sbhane'l-melik'el-hayyi'llezi ve
l yem*t)? kelimesidir. :eislerinin ismi0 Sa#dail'dir %u, $n& !"3n bek$isidir. %unun altnda
ikin&i !"k vardry ki, krmz yakuttandr. ismi0 +aydum'dur. %urann melekleri deve suretindedir.
2esbihleri0 )Sbhane zil izzeti vel &eberut)N olmutur. :eislerinin ismi0 5ihail'dir. %u, ikin&i !"3n
bek$isidir. %unun altnda biri&i !"k vardr ki, yeil zeber&ettendir. (smi0 %erkia'dr. %urann
melekleri "kz suretindedir. 2esbihleri0 )Sbhane zil mlki vel melekut)J olmutur. %uradakilerin
reisinin ismi0 (smail'dir. Mnya !"3nn bek$isidir. %u, byk ve !zel bir melektir ki, 5ikail'in
vekilidir. 7a3muru her yere taksim eden odur. 7a3mur damlalar onun hesabyle iner ve bulutlar
onun sevkeyledi3i yere !ider.
7edi !"3n krmz altndan hesapsz kaplar vardr. .epsi kilitlidir ve anahtarlarnn ismi0 Allah
ekber'dir. .er !"3n reisinin desturuyle kaplarn kap&lar a$arlar. 7edi !"kten her birinin
kalnl3 ve yksekli3i beyz yllk mesa#edir. .er iki !"3n aras beyz yllk yoldur.
Rnutmamaldr ki, yukarda iaret olundu3u zere yedi !"3n tasni#ini tekrarlamaktan murat,
say ve mesa#elerinin tayini de3ildir. %elki Allah'n kudretinin bykl3n beyandan kinayedir.
Oira Allah'n kudreti nihayetsizdir. 7edi !"3n topluluklar ve ekilleri sahih rivayetler zere
$adrlar misali olup, yerin $evresinde bulunan ekiz ka# da3nn yedisi zerinde karar etmilerdir.
Sekizin&i ka# da3, dnya !"3nn i$inde yeri kuatmtr. G"klerin alt ksmlar bu da3lar zere
nihayet bulmutur.

kinci Madde

7edi !"3n altnda, dnya !"3ne bitiik olan denizin i$inde !ne, ay ve yldzlarn do3u ve batn ve
baz durumlarn bildirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, baz m#essirler ve muhaddisler demilerdir ki0 .ak 2al, dnya !"3
altnda ve ona bitiik bir su denizi yaratmtr ki, bu deniz, dnya !"3nn i$ini kaplar. %unun
dal!alar, hava zerinde .ak'kn emriyle karar ve sk*net bulmutur' bir damlas havaya
dmez. Allah, !nei, ay ve yldzlar kendi arnn nurundan yaratp, bu su denizinin i$inde
balklar !ibi yz& eylemitir. %tn yldzlardan, !nei daha byk ve nurlu edip, bundan
sonra da ay byk ve nurlu etmitir. Sonra ibril aleyhisselm kanadyla ayn yzn mesh
edip, 3n yoketmitir ki, nuru s"nk olup, !e&e !ndzden #ark ola. Onunla senelerin says
ve aylarn hesab mal*m ola. /itekim .ak 2al +elam- +adim'inde buyurmutur0 )%ir delil olan
!e&eyi, kaldrp, yine bir delil olan !ndz aydnlk kldk.) 8>?A>E9 %unun i$indir ki, ayn
yznde $iz!iler !ibi !"rnen siyah belirtiler nurunun mahvolmasndandr. .ak 2al bu deniz
i$inde, !ne i$in $yz altm kulplu elmas &evherinden bir araba yaratp, !nei zerine
koymutur. .er kulpu tutan bir elek yaratmtr. 2a ki onlar, !nei arabasyle o denizde
do3udan batya $ekip !"treler.
.ak 2al ay i$in de $yz kulplu, sar yakuttan bir araba yaratmtr. Ay onun zerine
koymutur. .er bir kulpu kavramak i$in bir melek tayin etmitir. 2a ki onlar, ay arabasyla
do3udan batya !"treler. 7ine ay i$in la&ivert &evherden altm kulplu bir mah#aza yaratmtr
ki, ona altm melek tayin etmitir. Ay, arabasn y"neten melekler tara#ndan !neten !n !n
uzaklatrldk$a, mah#azasn tutan melekler de, aydan mah#azasn azar azar yaklatrdk$a,
mah#azasn dahi "te tara#tan !n !n yaklatrp, ay !nee yakn oldukta, mah#azasn
13
tamamyla ona !iydirirler. %u minval zere kyamete kadar !ider. %unun i$indir ki, ay bazan
kaybolur, bazan hill, bazan yarm, bazan da dolunay olur.
7ldzlarn byklerine onar melek, k$klerine birer melek tayin olunmutur. 2a ki, hakim ve
!$l olan Allah'n takdiri zere onlar, o denizde hareket ettirip, belirli vakitlerinde do3durup
batrrlar. +a# da3nn !erisindeki o deniz i$inde, yldzlarn her birini yine kendi do3u yerlerine
!"trrler. G"kte kayan ate par$alaryla, oralarda kulak misa#iri olan eytanlar talarlar ve
yakarlar.
.ak 2al kudretiyle !ne, ay ve yldzlardan an&ak bei i$in yerin iki tara#nda mteaddit
do3u ve bat yerleri yaratmtr. %unun i$indir ki, bunlara yedi !eze!en derler. %unlar, her !n
baka bir yerden do3up, baka bir yere batarlar. Gne i$in do3u tara#nda kaynayan siyah
bal$ktan yz seksen ate $kartp, bat tara#nda da siyah bal$ktan $kan yz eksen kaynak var
etmitir ki iddetli ate zerinde kaynayan kazanlar misali kaynarlar.
Gne, aziz ve alim olan Allah'n takdiriyle, alt ay boyun&a her !n yeni bir do3u yerinden
do3up, yeni bir bat yeri i$inde batar, Alt ay sonunda yine "n&eki do3u ve bat yerlerine
d"ner. Senenin bitiminde tekrarna !elir. Seni boyun&a !neyden kuzeye, kuzeyden !neye
kayarak hareket eder. %unun i$in, kn !nein do3u ve bat yerleri !neyde olup, yaz
!nlerinde kuzey y"nnde do3ar ve batar. 2a kyamete dek bu minval zere !ider. =3er bu
yak& !ne nlar, o deniz i$inden szlmeyip do3rudan havaya !elseydi' o bize yakn olup,
yeryznde bulunan yaratklar tmden yanarlard. =3er !zel ayn nurlu yz, o denizle "rtl
olmayp, a$ktan mahede olunsayd' &ihan halk, ayn !zelli3ine me#tun ve hayran olup, onu
2anr edinirlerdi diye haber ve vrit olmutur.

nc Madde

Ge&eyi, !ndz, !nein se&delerini, ay ve !ne tutulmalarn bildirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, m#essirlerin ve muhaddislerin byk $o3unlu3u demilerdir ki0 .er
!n, !nein batma vakti oldu3unda !e&e i$in tayin olunan melek, !e&enin siyah &evherini,
!"kten do3u tara#na asp' tedri&en u#uklardan !ndzn beyaz &evherini kaldrr. 2a ki, !e&enin
&evheri u#uklar kuatp, !e&e karanl3 olur. Gnein nuru battkta' ona vekil olan melekler, onun
!"kten !"3e sratle kaldrp, iki saat miktar zaman i$inde ar- azam altna !"trrler. %urada
!ne, &ihann :ahman'na se&de edip, melekler dahi onunla se&deye !iderler. ibril-i emin
aleyhisselam, arn nurundan, !nee, bir !nlk nurdan elbisesini !iydirir. %undan sonra
!e&enin saatleri tamam oldukta' !nein do3uundan iki saat "n&e, !ndz i$in tayin olunan
melek, !ndzn beyaz &evherini !"klerden do3u tara#na asp, yava yava u#uklara !"nderip,
yaydk$a, !e&enin mele3i de, !e&enin siyah &evherini yava yava !"3e kaldrr. 2a ki,
!ndzn &evheri, u#uklar kuatp, &ihan aydnlk olur. Gne melekleri dahi, !nei, !"kten
!"3e sratle indirip, iki saatte "n&eki do3ma yerine !etirirler. !ne do3dukta' tayin edilmi olan
$yz altm !ne mele3i, tesbih ve tehlil ederek do3up, kanatlarn yayarlar. Gnei, o !nn
saat ve dakikalar miktarn&a hareket ettirip, batya !"trp !iderler. %u minval zere !ne,
bat yerinde batp, do3u yerinden do3arak, kyamet olun&aya de3in b"yle !elip !ider. +yamet
!nnde $ !n miktar durup, d"rdn& !n batt3 yerden do3sa !erektir. %u durum, kyamet
artlarnn en mehuru ve kyamet almetlerinin en by3dr ki, bundan sonra tevbeler kabul
olmaz, k#r ve isyandan pimanlk yarar sa3lamaz.
.ak 2al, !ne ve ay tutulmalar i$in belirli vakitler tayin etmitir ki, yeryznde bulunan
kullar, ayn ve !nein de3imesini !"rp, uyanarak, kendisine tevbe edeler ve y"neleler.
Gne tutulmas vakti !eldikte' !ne, arabasndan dp, !"3e do3ru denizin derinliklerine
!ider. =3er tamamyle derse, !ne tam tutulup, yldzlar "rten 3 kalmayp, byk yldzlar
meydana $kar. =3er yars denize derse, dt3 kadar tutulur. Gne tutulmas durumunda
!ne melekleri iki #rka olur. %ir #rykas, tesbih ederek, onu arabasndan yana $ekerler. %ir
#rkas dahi tesbih ederek, arabay !neten yana yaklatrrlar. %u esnada yine !nei bat
14
tara#na alp !iderler. 2a ki, iki $ saat miktar zamanda, "n&eki !ibi arabas zerine koyarlar.
%"yle&e !nei, leme k vererek batt3 yere yederler. Aynen bunun !ibi, ay tutulmas vakti
!eldikte' ay, arabasndan denize ya tamam, ya yars dp, bu olay sresin&e ay tutulmas
hasl olur. Onun melekleri de iki #rka olup, tpk !ne tutulmas vaktindeki minval zere hareket
ederek, ay arabasna koyarlar' ay tekrar parlayp, karanlk !e&eyi klandrr. 5elekler onu alp,
batt3 yere !"trrler.
Ay ve !ne tutulmasnn #aideleri vardr. %iri budur ki, !ne ve ay tanr edinenlerin s"zlerinin
$rkl3 ortaya $kar. Oira, de3iikli3e u3rayan nesne, tanr olamaz. %iri dahi budur ki, ay, ayn
son $ !nnde !nein 3ndan kurtuldukta' !"rnmez oldu3u ve tam dolunay halindeyken
tutuldu3u' bunun da kemale ermenin noksana yaknlamak oldu3unu !"sterdi3i, $nk her
kemalin bir zevali oldu3unun ka$nlmazl3dr.
4u hale emniyette bulunan kemal sahiplerine, beldan emniyet olmayp, hazreti .ak'ka
y"nelmek lzmdr. /itekim .abib-i =krem sallallah aleyhi ve sellem0 )=mniyeti bekleyerek
belda olmay, emniyetteyken beldan saknmaktan daha $ok severim. ;nk Allah bir kuluna
an&ak bel i$in emniyet verir,) buyurmutur.
Gne ve ay tutulmasnn bir #aideleri dahi budur ki' kyamet !nnde yzlerin beyaz ve siyah
omalar hatrlayp, kulun tedarikli olmas her dem .ak'kn rzasn !"zetmesidir.
Gne ve ay tutulmalarn !"renlerin, tevbe ve isti3#arla Allah'a y"nelmeleri lzm olur.

Drdnc Madde

+inat baz durumlarn ve atmos#eri bildirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, m#essirler ve muhaddisler demilerdir ki0 .ak 2al, yukarda anlatlan
denizin altnda olan hava denizinin ortasnda, yerle !"k arasnda bir su denizi daha yaratmtr.
Ona yasak deniz, derler. Onda, balklar !ibi $eitli yaratklar yzp, !ezerler. %u denizin suyuyla
/uh 2u#an olmutur. /uh kavmi onunla helk bulmutur. .ak 2al, ya3mur indirmek murat
eyledikte' !"kler zerinde ola rzklar denizinden belli vakitlerde, taksim edilmi rzklar !"3e
indirir ve yasaklanm denize ulatrr. Ondan rz!ra ykleyip, bulutlara bildirir. 2a ki rzklarla
donatlan suyu, kalbur misali eleyip, ya3mur damlalar eyleye. Ondan hem damlay, .ak'k
emriyle bir melek indirip, kendi mevziine koyar. ;nk melekler, nurdan yaratlmtr, onun i$in
ya3mur indirmek !ibi ilerde birbiri zerine y3lmayp, k ualar !ibi birbirinden !e$erler.
G"kten yere inen her ya3mur damlas, "l$l, tartldr' karaya ve denize yarar $oktur. =3er,
ya3mur damlas rzk ile donanm ise, ondan kara nebatlar hasl olur, denizde in&ilere ular. O
halde rzklar, denizden ya3mur denizine, orada bulutlara, onlardan da karaya ve denize iner.
.ak 2al, atmos#erde, yani hava denizinin i$inde kardan ve doludan ni&e yzbin da3lar
yaratmtr. 7erin bir tara#na kar, bir tara#na dolu !"ndere&ek oldukta' bunlara vekil olan 5ikail
aleyhisselama emreder. O dahi vekili olan (smail adl mele3e emredip, murat eyledi3i yere,
istedi3i kadar her tanesini bir melek koyar. /itekim .ak 2al0 )G"rmedin mi ki Allah, bulutlar
srklyor' sonra bulutlarn arasn topluyor, sonra onu bir y3n haline !etiriyor. (te !"ryorsun
ki, ya3mur bunlarn arasndan $kyor. Allah, !"kte da3lar halindeki birikintilerden dolu indiriyor
da, diledi3i kimseye bununla musibet veriyor, diledi3inden de onu bertara# ediyor. 4ime3in
parlts neredeyse !"zleri alvere&ek.) 8ELALI9, buyurmutur.
.ak 2al, yeil &evherden suyu yarattkta' onun buharndan rz!r yaratmtr. 7er ve !"k
arasnda olan rz!r $ ksmdr. %irisi ksr rz!rdr ki, Ad kavmine !"nderilmitir. %irisi kara
rz!rdr ki, yldzlar denizini, ya3murlar denizini, kar ve dolu da3larn yklenip, atmos#erde
tutmutur. 6$n& rz!r, yerdekilerin rz!rdr ki, do3u-bat, !ney-kuzey y"nlerinden hareket
eden havadr. O, bulutlar ve buharlar birletirip ayrr, ya3mur ve kar ine&ek yerlere akp !ider.
4u halde rz!r esmesi de 5ikail aleyhisselamn tedbirine uy!undur ve onun hareket
ettirmesine ba3ldr0 Onun izniyle esip, izniyle kesilir.
.ak 2al, bu havay yaratklarnn ruhlarna ne#es etmitir. %u rz!r, #era ve sr*r' eyann ve
15
ilerin dzenleyi&isi etmitir. ;nk rz!r olmasa, her ey kokar ve bozulurdu, btn &anllar
yerde helk bulurdu. :z!rn ya3muru ve bitkileri beslemesi !ibi #aydalar $oktur. 7zleri
!zelletirme, hayat koruma ve hayata ne#es verme !ibi "zelliklerinin nihayeti yoktur.
.ak 2al, bulutlar, i$leri bo ve lati# bi$imde yaratmtr. onlar, 5ikail aleyhisselamn
yardm&lar havada toplayp, yere yakn !etirdikte' !"kyzn "rtp, kesi# bir bulut olurlar. .ak
2al, bulutlarn sevki i$in :a'd adl bir k$k melek yaratp, onu, 5ikail aleyhisselama tbi
klmtr. Onun demirden bir krba& vardr ki, kam$yla bulutlar develer !ibi sevk eder.
Puruunun iddetiyle krba&ndan ate $kar ki, ona imek derler. =3er o atein kvl&m yere
derse, ona yldrm derler. O korkutu&u !"k !rlts, k$&k bir melek olan :a'd'n
sadasdr ki, .ak'k hamd ile tesbih eder. O, bulutlar yerlerine sevkedip !ider. /itekim .ak 2al
+elam- +adim'inde0 )S"k !rlts, Allah' hamd ile tesbih eder' melekler de Allah'dan korkarak
tesbih ederler,) 8>IA>I9, buyurmutur.
.adis-i eri#te vri# olmutur ki, havada ortaya $ka yeil ve krmz kavis +uzah kavsi de3ildir,
zira +uzah eytann namdr. %elki o Allah'n kavsidir ki, rahmet almeti, kudret belirtisi ve
bereket haber&isidir.
.ak 2al, yeryzne komu olan havay, lti# yaratmtr. 2a ki yeryznde bulunan yaratklar
onu, koklayarak tene##s edip, hayat bularak yaayalar. %u havann stnde duman, onun
stnde beyaz bulutlar, onun stnde ya3mur bulutlar, onun stnde u$a kular yaratmtr ki,
kularn ne yasaklanm denizde yuvalar vardr, ne yeryznde yuvalar vardr. Onlar an&ak
hava yerler, hava i$erler' havada uyurlar, havada $i#tleirler. 7umurtalar havadan derken, ruh
bulup yavru olur ve kanatlar tamamlanana kadar, ku olup u$ana dek derler. %undan sonra
da yukar do3ru u$up, hem&inslerine !iderler. %unlarn bulundu3u havann stnde, kar ve dolu
da3lar, bunun stnde yasaklanm deniz, bunun stnde lti# hava ve bunun stnde yldzlar
denizini yaratmtr. Gne, ay ve yldzlarn nurlar byk ve iddetli olup, onlarla bizim
aramzda bulunan lti# hava, sa# deniz, kar ve bulutlar az oldu3undan byk bir en!el tekil
etmez. =3er, !ne ile yer arasda btn bunlar, bu kadar&k en!el tekil etmeseydi, !nein
s&a3na asla tahamml olunmazd.

5-BLM

DRDNC BLM

7edi denizin, sekiz ka# da3nn, yedi yerin ve her tabakann sakinlerini, &ehennemi ve edi
tabakasn ve her bir tabakasnda bulunanlarn, kyamet artlarnn ve kyamet hallerinin, lemin
yokoluunun ve maherin durumlarnn yaratl key#iyetini' be madde ile beyan eder.

Birinci Madde

Yedi denizi, dalar, yerleri ve cehennemi zet olarak bildirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, m#essirler ve muhaddisler itti#ak etmilerdir ki0 .ak 2al yerleri ve
!"kleri yaratmak murat eyledikte' daha "n&e anlatt3mz yeil &evherlerin suyundan, &ennetler
ve hazineler altnda kalan art3nn sa# ve lti#inden yedi !"3 yaratp, ondan kalan bulank suyu
ve tortuyu birbirine vurmutur. O zaman, bunun "z yzne $kp, dal!alar ykseldikte' o "z ve
dal!alarn dondurmutur0 7erler ve da3lar olmutur. Ma3lar dahi yerin direkleri olmutur. Sonra
.ak 2al, btn da3larn damarn, yeri kuatm olan ka# da3na ba3lamtr. %ir byk
mele3i, zelzeleye mvekkel edip, da3larn damarlarn onun eline vermitir. 4u halde .ak 2al,
bir yein halkn isyanlardan men ve yasak etmek murat eyledikte' o melek, .ak'kn emriyle o
16
yerin damarn hareket ettirir. 2a ki orann halk, o zelzeleden korkuyla kendilerine !elip, .ak
2alya y"neleler ve itaatkr olalar.
%undan sonra yedi denizi yaratmtr ki, en k$3 yerin $evresini, ka# da3nn "tesinden
kuatr. Onun nm bahr-i muhit olmutur. Onun !erisindeki ikin&i denizdir ki, nam0 +aynes'tir.
Onun "tesindeki $n& denizdir ki, nm0 =sam'dr. Onun "tesindeki d"rdn& denizdir ki,
nm0 5uzlem'dir. onun "tesindeki bein&i denizdir ki, nm0 5rmas'dr. Mnun "tesindeki altn&
denizdir ki, nm0 Skin'dir. Onun "tesindeki yedin&i denizdir ki, nm0 %ki'dir. 7edi denizin
sonun&usu odur. %tn bu denizler, birbirini kuatmtr. her birinin eni beyz yllk yoldur. .ak
2al, yeil &evherin art3ndan her iki deniz arasnda, ilk denizle yerin $evresi arasnda ve
yedin&i denizin "tesinde birer yeil ka# da3 yaratmtr ki, saylar sekize yetmitir. %u da3larn
her birinin eni beyz yllk yoldur. %undan sonra .ak 2al, kudretiyle, $adrla misali yedi da3
zerine yedi !"3n kenarlarn kubbeler !ibi kuymutur. Sekizin&i ka# da3 ise, dnya !"3nn
i$inde, bahr-i muhit ile yer arasnda hepsinden m&erre ve sade kalmtr. .ak 2al o yeil
da3, !"3n i$inden !ne 3, ay e yldzlarn nuruyla aydnlatp, ualar ka# da3ndan havaya
aksetti3inden, renksiz hava yeil renk !"sterip, halk bunu !"3n ren!i zannederler.
.ak 2al, yedi !"3n her birisini, balklar !ibi binler&e $eit yaratkla dopdolu etmitir. 7edi
!"3n duvar olan ka# da3nn "tesinde bir byk ylan yaratmtr. 7lan, byk da3 halk !ibi
kuatp, ban kuyru3u zerine koymutur. +yamete dek .ak 2al'ya yksek savtyle tesbih
eder. %u denizler ortasnda yedi yer, bir !emi !ibi hareketli ve huzursuz iken, .ak 2al bir
byk melek tayin etmitir ki, yerlerin etra#n kavrayp, bir omuzu zerinde ski klmt. Sonra
.ak 2al, o mele3in aya3 sa3lam dursun i$in yeil yakuttan bir byk kare bi$iminde kaya
yaratmtr ki' onun en st dzeyinde bin vdi yaratp, her birini bir deniz ile ve her denizi
binler&e $eit yaratkla doldurmutur. Maha sonra .ak 2al, o kayay sabit tutmak i$i bir byk
krmz "kz yaratmtr ki, onun krkbin ba, krkbin boynuzu, krkbin aya3 vardr. .er iki aya3
aras bir yllk yoldur. +ayay, boynuzlar ve srt zerine yklenmitir. %u "kzn ad0 Diyunan'dr.
Sonra .ak 2al, onun ayaklarn sabitletirmek i$in bir byk balk yaratmtr ki, yedi deniz
onun a3znda bir damla !ibidir. Sonra .ak 2al, o bal3n altnda bir byk deniz yaratmtr ki,
byk alk, bu byk denizde sk*n ve karar etmitir. Sonra .ak 2al, o denizi altda, yedi
tabaka &ehennem yaratmtr. O byk deniz, &ehennem zerinde skin olmutur. Sonra .ak
2al, yedi &ehennemin altnda sert rz!r yaratmtr ki, sair ve sakar 8&ehennemin iki
tabakas9 onun zerinde karar klmtr. Maha sonra .ak 2al, o rz!rn altnda karanlk ve
onun altnda pere yaratmtr. 7aratklarn ilmi o perdeye dek yetmitir. 5lkn ve mlknde
olanlar Allah daha iyi bilir.

kinci Madde

Yedi yerin durumlarn ve her tabakann skinlerini, cehennemin yedi tabakasn ve her birinin isimlerini
ve oralarda bulunanlar ayrntlaryla bildirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, m#essirler ve muhaddisler itti#ak etmilerdir ki0 .ak 2al, kudretiyle
yerleri birbirinin altnda yedi tabaka yaratmtr. .er yerin !enili3i ve her iki yerin ara mesa#esini
beyz yllk yol edip, hava ile dolu eylemitir. (lk tabakann nm0 Mimka'dr. +sr rz!r !ibi
havas nhotur. Onda bi $eit yaratk vardr ki, %erem nmyle mehurdur. onlara hem hesap,
hem azap vardr. (kin&i tabakann ad0 elde'dir. Onda &ehennemlikler i$in azabn he trls
hazrdr. %urann kavminin ismi0 2amas'dr. %irbirlerini yerler. 6$n& tabakann ad0 elde'dir.
Onda &ehennemlikler i$in azabn her trls hazrdr. %urann kavminin ismi0 2amas'dr.
%irbirlerini yerler. 6$n& tabakann ismi0 Arka'dr. Onda katr !ibi akrepler vardr ki, kuyruklar
mzraklar benzeridir. .er birinin kuyru3unda $yz bo3um vardr ki, "ldr& zehir ile dolmutur.
Onun sakinleri bir hasis tai#edir ki onlara0 +abes derler. Onlarn yiye&e3i toprak, i$e&e3i
rutubettir. M"rdn& tabakann ad0 .arba'dr. Onda da3lar !ibi eQderhalar vardr ki, kuyruklar
uzun hurma a3a& !ibidir. e3er birinin zehiri bahr-i muhite karsa, denizdeki yaratklarn &mlesi
helak olurlard. Onun skinlerine0 lhan deler. Onlarn ne !"zleri, ne ayaklar vardr, an&ak iki
kanatlar vardr ki, u$arlar. %ein&i tabakann ad0 melsa'dr. kavminin ad0 5uhtat'dr. Saylar
17
hesaba !elmez. %iribirlerini yerler. Orada kkrtten da3lar !ibi talar vardr ki, k#irlerin
boyunlarna ba3layp, &ehenneme brakrlar. Altn& tabakann ad0 Si&&in'dir. ehennemliklerin
amel de#terleri oradadr. Sakinlerine0 +utata derler. mlesi ku eklindedir. Dkin elleri adam eli
!ibi, kulaklar "kz kula3 !ibi, ayaklar koyun aya3 !ibidir. Onlar, melekle !ibidir' yemezler,
i$mezler, uyumazlar ve &ins ilikide bulunmazlar. Maima .ak 2al'ya ibadet ederler. %ir
rivayette, ateliklerin ruhlar, kyamete kadar orada hapsolmulardr. 7edin&i tabakann ad0
R&ba'dr. +avminin ad0 sum'dur. mlesi ksa boylu, siyah habeli !ibidir. =lleri ve ayaklar,
yrt& hayvan pen$esi !ibidir. 7e'&& ve 5e'&&' onlar helak etseler !erektir. .alen, lnetlenmi
(blis, tara#tarlaryla onda skindir. +endisi bir taht zerinde oturur. 7andalar etra#nda sa# sa#
durup, her biri yeryznde insano3lunu saptmakla ettikleri #esat ve #itneleri, (blis'e arz ederler.
Onlardan her kimin er ve #esad $ok ve byk ise' (blis onu yanna alp, sahte "v!ler dzp,
ilti#at ederek yaknlarndan sayar. .ak 2al, 6mmet-i 5uhammed'i onlarn erlerinden korusun.
Amin. Anlatlan bu yerin ortasnda karanlktan bir perde vardr.
%u yedi tabaka yer, byk bir mele3in omuzunda karar klmtr. .ak 2al, yedi yer altnda
bulunan yeil kaya, krmz "kz, byk balk ve byk denizden aa3da kendi hametinden
yedi tabaka &ehennem yaratmtr ki, birbirinden aa3dadr. .er tabakann aras beyz yllk
mesa#edir. ehennemin yedi kaps vardr ki, her birinin i$inde ateten yetmibin da3 vardr. .er
da3da ateten yetmibin vdi vardr. .er bir vdide ateten yetmibin kale vardr. .er kalede
ateten yetmibin ev vardr. .er ev i$inde ipler, sandklar, tokmaklar, topuzlar, zin&irler,
buka3lar, k"pekler, ylanlar, zehirli akrepler, kaynar ve irinli sular, zehir ve zakkum emsali bin
trl azap vardr. Onda kara yzl, !"k !"zl zebani melekleri vardr ki, &mlesi sa3rdr ve
onlarda merhamet duy!usu yaratlmamtr. 1yle $oktur ki hesab yoktur. .ak 2al, zebanilere
bir byk ve heybetli melek vekil etmitir ki, ona 5lik derler. 7edi &ehennemin hkimi ve
kap&s odur.
(lk &ehennemin adna0 ehennem derler ve azab, "tekilerinden ha#i#, daha zari#tir. %u,
5uhammed 6mmetinin sileri i$in yaplmtr. (kin&i tabakann ad0 Sair'dir. .ristiyanlar onda
eserdir. 6$n& tabakann ad0 sakar'dr. 7ahudiler i$in kararlatrlm ebed duraktr. M"rdn&
tabakann ad0 ahim'dir. 5rtedler ve eytanlar i$in azab elimdir. %ein&i tabakann ad0
.utame'dir. Gayya kuyusu ondadr. 7e'&&, 5e'&& ve k#irlerin yeridir. altn& tabakann ad0
Deza'dir. ,uta tapanlar, atee tapanlar ve sihirbazlar i$in hazrdr. 7edin&i tabaka ki, ta diptedir
ve ad0 .aviye'dir. O, mlhitleri, zndklar, yalan&lar ve mna#klar ku&aklay&dr. onun atei,
harareti, azap ve iddeti hepsinden stndr. ehennemin tabakalarnn tm, yedibin
tabakadan ziyadedir. 8Allahm, bizi &ehennem azabndan koru' a##nla ey ba3lay&K9

)$nc$ Madde

Alem aacnn meyvesi olan Adem aleyhisselmn ruhu, cmleden nceyken, cmleden sonra ortaya
kmasn ve cennete kmasn ve oradan inmesini; zrriyetiyle yeryznn imaratn ve onun neslinden
abib!i "krem #uhammed sallallah tal aleyhi ve sellem hazretlerinin dou$unu, onun $eriat ve
e%endiliinin bk& olduunu bildirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, m#essirler ve muhaddisler itti#ak ile demilerdir ki0 .ak 2al, ruhlar
lemini yaratp, ikibin yl kadar mddetten sonra &esetler lemini dahi i&at eyleyip, alt !nde
ar- ldan karanlk ve perdeye varn&aya dek &mlenin tamamiyle nizamn vermitir. Sonra
kendisine yakn melekleri ar- azamn aya3nda iskn edip, korkan ve sa# tutan melekler i$in
arn $evresini mekan eylemitir. Mi3er kerim meleklerin mertebelerin&e her zmresine belirli bir
makam ihsan edip' bir sn#n krsde, bir sn#n sidrede, bir sn#n liva-y hamd altnda ve
daha bir$ok sn#larn &ennette huri ve !lmanlar ile iskn eylemitir. 5eleklerin ni&e bin
sn#laryle !"kler, yerler, denizler ve &ehennemler dolmutur. Onlar, yerlerde ve denizlerde olan
yaratklarna hizmet$i klmtr. ehenneme dolan melekler zebaniler olmutur. 5&erret ruhlar,
b"lk b"lk askerler olup, !"kleri ve yerleri kuatm olan (sra#il'in surunun i$inde, her zmre
mertebesin&e makamn bulmutur. ;nk .ak 2al, !"kleri ve yeri yaratt3 !n, &isimler
leminin her semtini ar- ldan en aa3 perdeye varn&aya dek melekler, ruhlar, &isimler,
yaratklar ile dopdolu klmtr.
%u dnyay dahi yani yeryzn hem $eitli yaratklardan hli koymayp, o vakitte $plak zeminin
18
btn vdilerinde ve da3larnda dar bitirip, btn yeryzn iyi&e doldurdukta' kudretiyle bir
tavus kuu yaratp, dnya dolusu dary ona rzk etmitir. %undan sonra tavus kuu, kendisine
verilen rzk yllar&a yiyip, on adet vdide dar kaldkta' korkusundan !nde on tanesini yerinden
kaldrrd. %ir zaman sonra bir vdi dar kalmtr. %u durumda ku, !nde bir tane ile kanaat
etmitir. 2a ki, kendisine ayrlan rzk bittikte' kuun e&eli !elmitir. %ir kere #ikrolunsa ki, bu
k"hne dnya ne zamandan beri bu nizam bulmutur. Pe nelerden !eri kalmtr' akl sahiplerine
son dere&e ibret tevhas olmutur. %undan sonra .ak 2al, hikmetiyle bu yeryznde renksiz
ve dumansz ateten &inleri yaratp, 5eari& ismiyle dahi isimlendirmitir. 5eari&, &inlerin
babasdr. Ondan eini yaratp, 5eari&e nmyle ad vermitir. Onlarn evlenmesinden &in tai#esi
do3up, ni&e yzbin kabile v&uda !elmitir. Danetlenmi (blis, onlardan peyda olmutur. in
tai#esi o dere&e $o3almtr ki, yeryzn doldurmutur. Onlarn asl suretleri insan suretindedir.
5elekler !ibi lti# &isimli olduklarndan, murat ettikleri suretlerde teekkl ederler. Onlarn
zrriyeti $ok oldu3undan yeryzne s3mayp, lnetlenmi (blis, $o&uklaryla dnya !"3ne
$kp, onda sakin olmutur. %tn &inler, !e&e ve !ndz Allah 2al'ya ibadet edip, asla si
olmazlard. %"yle&e yedibin sene !e$tikten sonra yeryznde kalanlar, trl boz!un&uluklara ve
kan d"kmeye baladlar. (taat terk edip, isyan ilediler. %undan sonra .ak 2al, her yz ylda
bir kere kendilerinden pey!amber !"nderdik$e' onu helk edip onikibin senede yzyirmi
pey!amber katletmiNlerdir. %undan sonra .ak 2al, onlara hmedip, dnya !"3nde sakin
olan iblis'i $o&uklaryla yeryzne !"nderip, yerde olan &inleri bir yere topladkta' !"kten bir ate
inip' &mlesini yakmtr. )G"kten !"nderdi3i iblis soyunu denizlerdeki adalarda iskn edip, (blis,
Allah'a !ayet itaatkar ve boyun e3i&i oldu3undan, onu yedin&i !"3e kaldrmtr. (blis, ilah
der!ahta makbul olmu, allah onu &ennete sokmutur. 7eryz bo kalmasn i$in, dnya
!"3nden melekler indirip, iskn etmitir. Onlar da, hak 2al'ya ibadetle me!ul olup, bin yl
dahi bu minval zere !itmitir ki, &inlerin babas 5eari& yaratlaldan beri yllarn says yirmibin
yla yetmitir.
%undan sonra .ak 2al, lemin e#endisi, insanlarn babas olan .azreti Adem aleyhisselam
yaratmak murat eyledikte' Azrail aleyhisselam !"nderip, yeryzndeki yedi iklimden toprak
aldrmtr. ebrail aleyhisselam !"nderip, o, kuru topra3 krk !n yo3urmutur. %undan sonra
.ak 2al, o $amuru en !zel bi$im zere /uman vdisinin i$inde ekillendirmitir. +endi
ruhundan onun bana #leyip, yeryznde onu meleklerin se&de y"n ve insanlara pey!amber
etmitir. %tn melekler ona se&de eyledikte' (blis, buna )hayr) deyip, se&de etmedi3i i$in
lnetlenmilerden ve kovulmulardan olmutur. +yamete kadar da mhlet almtr. Saysz
zrriyetiyle Adem'in zrriyetine tasalluta #rsat bulmutur. (nsano3lunun bedeninin her yerinden
!irip, damarlar i$inde kan !ibi akp, yoldan $karmaya $alr. Dkin hi$ kimseyi &ebren si ve
k#ir edemez. An&ak ibadetleri a& ve zor, !nahlar lezzetli ve kolay !"stermekle vesvese eder.
.ak 2al, &mlemizi onun errinden korusun. AminK
.ak 2al, Adem pey!amber aleyhisselam yeryznde yarattktan krk yl sonra onu !"klere
kaldrp, #irdevs &ennetine sokup, &ennet elbiseleri !iydirip, $ok nimetler ihsan etmitir. Ona, bir
nimeti verdik$e0 )%u nimetle kanaat eder misinH) deyip, Adem aleyhisselama hitap etmitir. O
dahi0 )+ni de3ilim ya :abbiK) diye &evap vermitir. 2a ki, Adem aleyhisselama bir !a#let verip,
sol kabur!a kemi3inden .azreti .avva anamz yarattkta' Adem, !"zn a$p, !"rmtr ki,
yannda kendi benzeri bir sevimli insan oturmutur. %"yle&e onunla sohbet, l#et ve vuslat hsl
oldukta' .ak 2al, yine hitap edip buyurmutur ki )=y AdemK %u nimetimle ni&esinH) O dahi
&evap vermitir ki0 )7a :abbiK .esapsz ynimetinin denizine batmmdr. %u nimetini, &mleden
byk bulmuumdur. %ununla kanaat klmmdr. ;nk .avva ile sk*net bulup, l#etiyle
nsiyet klp, ondan km almmdr. %undan !ayri ikrama ha&et kalmayp, bu ihsannn kr ve
sr*ruyla dolmuumdur.) %undan sonra .ak 2al, ona0 )=y AdemK .avva ile &ennetimde skin
olup, her nimetten lezzet alasnz. An&ak bu3day a3a&na yakn !elmeyesiniz. Ondan yiyip, bana
si olmayasnz,) diye tenbih buyurmutur. %u minval zere hazreti Adem, .avva ile bin yl kadar
&ennet sa#alarn srmlerdir. %undan sonra Adem babamz, .avva anamzn s"zne uyup,
bu3day a3a&ndan alp, ikisi de yedikte' .ak 2al aleyhisselam, .indistan'da yksek bir da3
zerine inmitir. (kiyz yl o da3da a3layp, tevbeye me!ul oldukta' tevbesi kabule yetmitir.
.avva anamz dahi, adem babamz isteyip ikiyz yllk hasretle Ara#at da3 zerinde kavumak
myesser olmutur.
19
NAZM
(ki &anibden ol iki mtak
(kisi bile mbtela-y #irak
%irbirine heman eritiler
A3lap, sarmap, !"rtler.
%undan sonra 4am'a !elip, onda kalp, .abil ve +abil orada dnyaya !elip, yine .indistan'a
!itmilerdir. 1mrlerinin sresi ikibin sene oldukta' hazreti Adem aleyhisselam Serendib
adasnda' ondan krk yl sonra hazreti .avva idde'de ve#at etmilerdir.
%undan sonra Adem ile .avva'nn zrriyetleri yeryzn mesk*n ve mamur etmilerdir. .azreti
Adem aleyhisselamn neslinden i&e bin kimseler nbvvete ermilerdir. .azreti Adem'den altbin
sene !e$tikte' 5ekke-i 5kerreme'de hazreti (smail evladndan, +urey +abilesinden, .aim
O3ullarndan Abdullahl'n sulbnden 5uhammed 5usta#a sallallah tal aleyhi ve sellem
hazretleri dnyaya !elip, krk sene velayet zevkiyle sa#alar srmtr. +rkbir yanda btn
insanlara ve &inlere pey!amber olup, on$ sene 5ekke'de k#irlerden &e#alar !"rmtr.
5ekke'de ma3l*p iken, 5edine'ye hi&ret etmitir. .i&retin onun&u senesi 5ekkeLye !alip !elip
#ethederek, yine 5edine'ye !itmitir. O seni 5edine'de ya altm$ yla yetmitir. O sene de
5edine'de ve#at etmitir. %izim ,ey!amberimiz sallallah aleyhi ve sellem odur ki0
,ey!amberlerin sonun&usudur, ondan sonra pey!amber !elmez, eriat kyamete dek bkidir'
ortadan kaldrlmaz, de3itirilmez, hkmleri bozulmaz. .i&retten bu zamana !elin&eye dek ay
senesine !"re tarih, binyz yetmie, yetmitir. 8.. >>?@ A 5. >?BC9. 4u halde zamann sonu olup,
dnyann "mr !e$ip !itmitir. +yamet yakn olup' edep, haya, sev!i, ve#a, do3ruluk ve sa#a
yitmi ve batmtr. Oira ki ,ey!amberimiz sallallah tal aleyhi ve sellem hazretlerinin haber
verdi3i kyamet artlarnn ni&esi zuhur etmitir. 8=y AllahmK Ahirzamann #itnesinden bizi koru.
%izi ehadet ve iman ile dnyadan $kar' rahmetinle ey :ahman ve :ahim olan AllahK9

Drdnc Madde

'yametin $artlarn, kyametin almetlerini, surun %rl$n, zelzele ve insanlarn (eri$anln,
yaratklarn helakini ve )klerin hara( olmasn bildirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, sade&e muhaddisler itti#ak etmilerdir ki0 +yametin artlar ve kyametin
almetleri iki $eittir. %iri !izli almetler, biri de a$k almetlerdir.
Gizli almetler0 (nsandan izzet, hrmet, muhabbet, e#kat, edep, haya, &"mertlik, ahde ve#a,
do3ruluk, sa#a, dostluk, takva, eriatn yrrlkten kalkmas !ibi. 4ehirlerde mes&itlerin
$o3almas ve &emaatin azalmas, binalarn yksek olmas, elbiselerin in&elmesi, kadnlarn ve
$o&uklarn hakimiyeti ele !e$irmesi, kadnlarn erkekler, erkeklerin kadnlara benzemesi,
homosekselli3in ve kadnlar arasnda sevi&ili3in yay!nlamas, eyann bereketinin azalmas,
akraba ziyaretinin ve eriata uy!un al-veriin kesilmesi, k"tlerin hrmet !"rmesi, iyilerin hakir
!"rlmesi, &ariyelerin e#endilerini do3urmas, kan d"klmesi, #isk ve #&urun artmas ve
kabirlerin sslenmesi !ibi ilerdir ki, bunlara kyametin artlar dahi derler.

Ak almetler* 'yametin ak almetleri ondur.

>- Me&&aln $k.
E- 6$ !e&e stste ay tutulmas.
I- 6$ sene boyun&a yedi iklimde ktlk olmas.
L- %yk bir dumann her tara# kaplamas.
B- (sa aleyhisselamn 4am'daki beyaz minare zerine inip, Me&&al' "ldrerek, 4eriat-
5uhammediyye ile amel etmesi.
C- :esul- =krem'in soyundan 5ehdi $kp, krk yl adlet zere !idip, .azreti (sa aleyhisselam
bulmas.
20
?- Mbbe-tl-Arz'n v&uda !elmesi.
N- 7e'&& ve 5e'&&'n (skender seddinden $karak, yedi iklimi istil etmesi.
J- .azreti (sa aleyhisselamn 5ekke-i 5kerreme'ye !elip, buradan ahirete !itmesi' bundan
sonra da +be'nin yklmas.
>@- Gnein batdan do3up, orada dolanmas.
%u artlarn ve almetlerin ortaya $kmasndan sonra misk ve anber kokusu !ibi serin ve temiz
rz!r esip, mminlerin ruhlar bu rz!rn tatll3yla $kar. %undan sonra +ur'an- +erim'in
hkmleri yeryznden kalkp, halkn &mlesi &ehalette kalr. 7z yl dahi "yle !ider.
5#essirle dahi itti#ak etmilerdir ki0 %tn bunlardan sonra .ak 2al, (sra#il aleyhisselama suru
#rmekle emreder. .emen o an surun narasnn heybetinden yedi !"kte ola meleklerin ve yedi
yerde olan yaratklarn &mlesi, kyamet koptu sanp, yzleri zere dp, kendilerinden
!e$erler. G"kler ve yerler titreyi ve sarsntyla dp, yldzlar d"klr. Sa$lar, sakallar a3arp,
hamileler do3urup, insanlarn &mlesi kendinden !idip, sarholar misali kalrlar. %u, surun ilk
#rldr ki, ondan bu heybetleri alrlar. +rk yl dahi bu minval zere !ider. %undan sonra
.ak 2al, (sra#il aleyhisselama yine sura #rmekle emreder. %unun zerine o dahi ikin&i
#leyite suru "yle !$l #ler ki, iddetinden btn da3lar o demde dzlenerek yerlerinden
kopup, havaya $kp, atlm pamuk !ibi bulut olurlar. 7edi !"k, pare pare olup, yeryzne su
!ibi eriyip d"klrler. Menizlerin suyu kupkuru olup, !ne ve ayn 3 !idip, kapkara olurlar.
ihan karanlk kaplayp, ar- ldan aa3larn aa3sna belki perde altna dek, her ne kadar
yaratk ve melek varsa &mleten helk olup, #ena bulurlar. An&ak Allah'a yakn meleklerden
sekiz melek kalrlar. Onlar' ebrail, 5ikail, :dvan ve Azrail'dir. 1teki d"rd' arn tay&lardr
ki, birisi (sra#ildir. %undan sonra Azrail aleyhisselam, o yedi mele3in dahi ruhlarn kabzeder. =n
son kendi ruhunu kabzederken bir $3lk atar ki, narasnn sadas !"kleri !e$ip, yerlere !ider.
4u halde her &an, "lm tadp, yok olur. (ki lemde bir kimse kalmayp, an&ak elal ve ikram
sahibi olan Allah 2al kalr. %u lem, harap, bo, tenha virane !ibi, krk yl daha bu durum
zere kalr. Pe kimse olmad3ndan yine kendisi0 ).er eye !alip olan tek Allah'nK) 8L@A>C9
deyip, kendi kendisine &evap eder.

Beinci Madde

+urun nc %rl$n, llerin diriltili$ini, cesetlerin ha$rini, amel de%terlerini, hesab, mizan, srat
k(rsn, ara% zet olarak bildirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, m#essirler ve muhaddisler itti#ak etmilerdir ki0 .ak 2al, yeryzn
iddetli bir rz!r ile dmdz edip, 4am sahrasnn hizasnda maher yerini yzbin yeryz
kadar !eni eder. Ar altndaki hayat denizinden krk !n devaml olarak insan menisi !ibi bu
dnyaya ya3mur iner. %tn yeryz deniz !ibi doldukta' $amur tabakasnda toprak olan insan
ve hayvan bedenlerinin tm, o ya3muru $ekip, btn par$alar bir yere !elip, her &eset evvelki
!"rnmnde olup, yeryznde bakla !ibi biter. .er beden, kendi ol!unlu3una yeter. Sonra .ak
2al, en son "len sekiz mele3i diriltip, (sra#il aleyhisselama0 )Suru #leK) diye emreder. O dahi,
$n& #leyii "yle zari# ve lti# #ler ki, surun i$inde sakin olan ruhlar, o demde u#uklara yaylp,
her &an kendi ka#esini bulur. /asl ki, koyun srs i$inde her kuzu kendi anasn bilir' bunun
!ibi her &an kendi &ismini bilip ve bulup onunla kalr. (lk ve son yaratklar, melekler, huriler,
insanlar, &inler, eytanlar, deniz hayvanlar ve her hayvanlar, btn haereler, kyametin bir
annda tamamen ruh bulurlar ve maher yerine her tara#tan toplanrlar. ,ey!amberlere, velilere,
limlere ve salihlere &ennetten elbiseler ve buraklar !elip' !iyip ve binip, arn !"l!esine !idip,
minber ve krsler zerinde rahat ve selametle otururlar. Geri kalan yaratklarn &mlesi, a$,
susuz, balar a$k, $plak, yalnayak yryerek, de kalka arasat meydanna !elip, maher
yerinde harolurlar. Sklap, ayak zerinde dururlar. 2epelerine !ne, bir mil miktar yakn
olup, hararetten $ok ter d"kerler. +imi topu3una, kimi dizine, kimi !"3sne, kimi bo3azna dek
ter i$inde kalrlar. /i&eleri ter denizinde !"mlrler.
ehennemi, yeraltndan maher meydanna yetmibin sa# zebaniler !etirirler. 5aher halkn,
halka !ibi kuatrlar. 5aher halk, ellibin yl kadar hesab beklemekle o halde sknt i$inde
21
kalrlar. Mnyada, +iramen ktibin' yazd3 amel de#terlerini sahiplerine verirler. 5minlee ve
itaatli olanlara sa3dan, k#irlere ve boz!un&ulara soldan verirleri. .ak 2al, btn yaratklarna
orada vastasz kelam s"yler. +yametin bir annda hepsinin hesabn !"rp' kimine hitap, kimine
itap eyler. .ak 2al, mazlumun hakkn zlimden alp, zlimin hasent varsa mazluma verir'
yoksa, mazlumun !nahlarn zlime ykler. .esaptan sonra hayvanlar toprak eder. +#irer,
hayvanlara !pta edip, keke biz de toprak olaydk, derler.
5aher yerinde, iki direk zerinde, bir byk terazi kurulur ki, her bir dire3inin uzunlu3u beyz
yllk yoldur. .er ke#esi yeryz kadar boldur. %u terazi ile maher !nnde iyilikleri ve
k"tlkleri "l$erler. (yilikleri a3r !elenler &ennete, k"tlkleri a3r !elenler &ehenneme !iderler.
5e3er ki, .ak 2al keremiyle kulunu a##eyleye veya pey!amberlerden, veya velilerden, veya
limlerden, veya salihlerden e#aat erie0 =3er imanla ve#at eylemi ise... Oira ki dnyadan
imansz !idenlere &ennet, ma3#iret ve e#aat olmaz ve hi$ bir ekilde &ehennemden kurtulu
bulmaz. =3er iman ile !idip, !nahlar a3r !elip, ma3#iret veya e#aat erimedi ise' o, !nah
kadar &ehennemde yanp, ondan sonra &ennete !ider. Oerre kadar iman ile !iden elbette
&ehennemden $kp huzura erer.
Srat k"prs, kldan in&e kl$tan keskindir. Rzunlu3u $bin yllk yoldur. %in yl yoku, bin yl
dz, bin yl ini yoldur. O, &ehennem zerine kurulup, maher halknn &mlesi onun zerinden
!e$ip !iderler. +imi imek !ibi, kimi ok !ibi, kimi se3irtir at !ibi, !e$erler. +imi !nahlarn
yklenmi yrr, kimi &ehenneme dp yanar. ehennem ise #eryat eder ki0 )=y mminK 2ez
!e$ ki hakikatte senin nurun, benim ateimi s"ndrmtr.) 4u halde mminler selametle srat
!e$erler. +evser havuzundan i$erler. Onda ykanp, ayp ve noksanlarn tekmil ederler. ennete
!irip, herkes mertebesin&e makamn bulur. =bediyyen onda zevk ve sa#a ile kalr. Oira ki
&ennetlikler, $eitli nimetlerden zevk alrlar. 5evla'ya kavumakla mest ve hayran olurlar. G"zler
!"rmeyip, kulaklar iitmeyip, hatrlara !elmeyen devletler bulurlar.
ennetle &ehennemin arasnda kale duvar misali bur$ ve maz!allar yksek bir byk sur vardr
ki, yksekli3i beyz yllk mesa#edir. Genili3i nihayetsiz, yaps renkli &evherlere ssldr. Ona
ara# ad verirler. Meliler, mriklerin $o&uklar onun zerinde kalrlar. ennet semtine bakp,
oradakileri nimetlenmi !"rdkte' arzu ile mahzun olurlar. ehennem semtine bakp, oradakileri
azapta !"rdk$e, kendi selametleriyle mesrur ve kredi&i olurlar. Ara#takiler, bir rivayette
ebediyyen onda karar edip, kh mahzun, kh sevin$ ile kalrlar. 8=y AllahmK =y !nahlar
"rt&K %izi &ehennem ateinden koru. %izi, iyilerle beraber &ennete koy, hirette &emalini
!"rmeyi nasip eyle. Se$ilmi .abib'inin hrmetine bizi orada karar kldr. Amin. =y a##edi&iK9
2enbih
Rnutulmamal ki, buraya !elin&eye de3in yazlan satrlarn &mlesi, dini ilerden olmakla'
bunlarn hepsini kesin tasdik ve iman ile inanmak, hepimize $ok mhim ve $ok !ereklidir. Oira ki,
bunlar din ilerinden, din usulndendir. %unlar, akl delillerle kyas etmek &aiz de3ildir. Oira ki,
insan akl, bunlar idrak etmekten yoksun ve &izdir.
An&ak bizim en yksek arzumuz olan 5evla'ya kavumak i$in kudretinin bykl3n #ikretmeye
ve dnmeye iaret ve mQde olan +ur'an yetleri ve ,ey!amber hadisleri "l$sn&e' lemin
tasviri, bu miktar&a a$klama ile bunda yetinilmitir. Dkin limlerin ileri !elenlerinden ve velilerin
byklerinden olan aratr&larn lideri, tedkik$ilerin senedi 5evlana Seyyid 4eri# 8Allah'n
rahmeti onun zerine olsun9 hazretleri0 )Astronomi ilmi, !"klerin ve yerin yaratln dnenler
i$in en byk Sanatkr olan allah' tanmakta ne !zel yardm&drK) buyurdu3u i$in ve btn
ilimleri kendisinde toplayan, bitmeyen #eyz kayna3 (mam- Gazali 8Allah'n rahmeti ona olsun9
hazretleri0 )Astronomi ve anatomi ilimlerini bilmeyen, allah' tanmakta a&ze der,) buyurup,
anatomi ve astronomi bil!inlerini duyurdu3u i$in bir miktar lemin astronomik yapsndan ve bir
miktar insan anatomisinden dahi yazlp, a$klanmak mnasip !"rlmtr. 2a ki, mtalaasyla
a&ze dme durumundan uzaklap, &ehalet zindanndan $kasn. (lim ve hikmet mah#eline !irip,
bil!inler zmresine !iresin. .ikmetin "zne hull edip, hakikatn zirvesine ykselesin. =yann
hakikatna vk# olup, mnnn in&eliklerini bilesin. ihann srlarna muttali olup, lemin
durumlarn oldu3u !ibi bilesin. +endini tanma ol!unlu3una erip, ondan Allah' tanma devletini
bulasn.
8=y va&ib'l-v&ud olan Allah'mK =y hayrlar veri&iK :ahmetinin nurlarn zerimize sa$K Seni
kemaliyle tanmakta bize kolaylk ver. Sen mnezzehsin ey Allah'mK Senin "3retti3inden
22
bakasn biz bilemeyiz, senin anlatt3ndan bakasn anlayamayz. Senin ilham etti3inden
baka mari#etimiz yoktur. Sen, alimsin, hakimsin, ve&edsin, kerimsin, rau#sun, rahimsin. AminK
=y rahmetiyle yardm&, ey ba3lay&larn en ba3lay&sK9

ALEM- LA67T LA 6ALA 8ELA MELA
>- 7erin alt
E- Ar- azam
I- Arn tay&larnn makam
L- Ar- azamn stunlarnn sonu
B- +rsnn stunlarnn sonu
C- eber*t lemi
?- +rs
N- :uhlar lemi
J- 5elekler lemi
>@- (sra#il'in suru
>>- Sidre-i mnteha
>E- +alem
>I- 2uba a3a&
>L- Devh-i mah#uz
>B- Diva-y hamd
>C- ennetin kaplar
>?- 5elek perdeleri
>N- Alevli deniz
>J- 7aylm deniz
E@- 2aksim edilmi rzklar denizi
E>- /imetler denizi
EE- +amkam denizi
EI- .ayat denizi
EL- 7edi !"k
EB- Gndz &evheri
EC- Ge&e &evheri
E?- %eyt-i mamur
EN- 7asaklanm deniz
EJ- Molu ve kar da3lar
I@- %ulutlar
I>- +be
IE- +a# da3
II- 7edi yerin tay&s mele3in mekn
IL- 7eil kaya
IB- +rmz "kz
IC- %alk ve deniz
I?- Srat k"prs
IN- Surun i$inde ikin&i berzah
IJ- ehennemin kaplar
L@- +atran kazan
L>- Oakkum a3a&
LE- %irin&i berzahn dibi
LI- (kin&i berzahn dibi
LL- Peyl vdisi
LB- +aranlk ve perde

ALEM- LA67T LA 6ALA 8ELA MELA
>- 7erin alt
E- Ar- azam
23
I- Arn tay&larnn makam
L- Ar- azamn stunlarnn sonu
B- +rsnn stunlarnn sonu
C- eber*t lemi
?- +rs
N- :uhlar lemi
J- 5elekler lemi
>@- (sra#il'in sonu
>>- Sidre-i mnteha
>E- 2uba a3a&
>I- +alem
>L- Devh-i mah#uz
>B- .amd da3
>C- ennetlerin kaplar
>?- Ara#at suru 8delilerin ve mriklerin $o&uklarnn yeri9
>N- ,ey!amber aleyhisselamn havzu
>J- ennet yolu
E@- Srat k"prs
E>- 7oku
EE- Mzlk
EI- (ni
EL- Srat k"prsnn sonu
EB- ehennem kaplar
EC- Oakkum a3a&
E?- +atran kazan
EN- ehennemin tabakalar
EJ- Gayya kuyusu
I@- Peyl vdisi
I>- Gne
IE- Diva-y hamd
II- 5aher yeri
IL- 5akam- 5ahmud
IB- ,ey!amberlerin minberleri
IC- Alimlerin krsleri
I?- Amellerin terazisi
IN- Amel de#terleri
IJ- Srat k"prs

9-BLM:

BRNC KTAP

7zeyleriyle kinatn aynas olan lemlerin, yaratl tertibini' &ihann arazlarnn ve &evherlerinin
mahiyet ve key#iyetini' "zlerin ve eyann ekil ve durumlarn' esaslar ve &isimler leminin
!"rnt ve hikmetini' &anllarn, bileiklerin ve unsurlarn bozuum ve oluumunu, hakimane $
babla belirtir ve beyan eder.

BRNC BAHS
24

Alemlerin yaratl tertibini' &ihann &evher ve arazlarnn mahiyet ve key#iyetini, (slm
#ilozo#larnn akl delillerle bulduklar zere $ b"lm ile ta#sil eder.

BRNC BLM

Pa&ib'l-v&ud olan Allah' ispat edip, varlklar mmkn olan &evherleri ve arazlar ksa&a $
madde ile a$klar.

Birinci Madde

Pa&ib'l-v&ud Allah 2al hazretlerini akl delillerle ispat edip onun eyaya yakn olup' onlara rnm
olmad3n limlerin bulduklarn bildirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 Allah'dan baka btn varlklara lem ad verilir.
Allah'n zat mleden ayr ve m&errettir. /itekim .ak 2al, +elam- +adim'indi buyurmutur0
)Allah, !"klerin ve yerin nurudur. 5minin kalbinde nurunun s#at0 Sanki bmir h&re ki, i$inde bir
lamba var' lamba da &am bir mah#aza i$inde, o &am mah#aza sanki in&imsi bir yldz. %u lamba,
!nein do3uunda ve batnda !"l!eye dmeyen mbarek bir zeytin a3a&nn ya3ndan
tututurulur. %u "yle bir ya3dr ki, neredeyse ate dokunmaz da aydnlk vere&ek. %u aydnlk,
nur stne nurdur. Allah diledi3i kimseyi nuruna kavuturur. Allah insanlara b"yle misaller verir.
Allah, her eyi bilir.) 8ELAIB9
1zlerin key#iyeti ve eyann mahiyeti in&eden in&eye aratrlp, dnlse' varlklarn durumlar,
kinatn hal ve hareketleri basiret !"zyle mtalaa klnsa, lemin btn par$alarnn Allah'n
sanatyle sonradan oldu3una sa3lam bir akln delillerinin ehadet etmesi ka$nlmaz bir itir.
/itekim .ak 2al buyurmutur0 )Allah, !"kleri ve yeri stn ir hikmetle yaratt. Size ekil verdi
ve ekillerinizi !zel yapt. /ihayet d"n O'nadr.) 8CLAI9 O varl3 mutlak olann &"mertli3iyle
varl3 mmkn olanlar varolmu, onunla ayaktadr. .er nesne #ni, o, bki ve ayaktadr. /itekim
kendi +itab'nda buyurmutur0 )Onun zatndan baka her ey yoklu3a mahk*mdur. .km
an&ak onundur' hep ona d"ndrle&eksiniz.) 8ENANN9. O kdir, ve hakm olan Allah'n hikmet ve
kudretinin eserleri, lemin u#uklarnda ve ne#islerde, !"re&ek !"z olanlarn !"zne &ihan
aydnlatan !neten daha parlak olarak $arpar. /itekim +ur'an- +erim'de buyurmutur0 )(leride
biz, onlara, hem yeryz etra#nda, hem bizzat ne#islerinde yetlerimizi "yle !"stere&e3iz ki,
nihayet pey!amberin s"yledi3i eyin hak oldu3u kendilerine zahir ola&aktr. :abbinin her eye
ahit olmas yetmez miH) 8L>ABI9. O benzersiz sanatkrn sanat ve i&adnn srlarn !"rnen ve
!"rnmeyen lemde mahede, ri#lere !n !ibi ortadadr, apa$ktr. /itekim .ak 2al, +elam-
T +adim'inde buyurmutur0 )7eryznde de !er$ekten tasdik edenler i$in bir$ok ibretler var.
/e#islerinizde de bir$ok lametler var. .l !"rmeye&ek misinizH) 8B>AE@-E>9
.avadaki zerreler, da3lar, talar, ya3mur damlalar, denizler ve rmaklar, belki d"nen #eleklerin
her par$as, !eze!enler, unsurlar, bileikler ve her ne ki var, &mlesi, !e&e ve !ndzn her
annda, o tek, ba3lay&, a##edi&i olan .ak 2al hazretlerine sen edi&i olup, onun birli3ini
a$3a $karmak ve bildirmek i$in her biri bir lisandr. /itekim .ak 2al, /azm- +erim'inde
buyurmutur0 )7edi !"k ve yer, bunlarn i$inde bulunanlar, Allah' tesbih ederler. .i$ bir varlk
yoktur ki, onu hamd ile tesbih etmesin. <akat siz, onlarn tesbihini anlamazsnz. O, !er$ekten
halmdir, yar!lay&dr.) 8>?ALL9. %elki &ihann zerreleri, o parlak !nein varl3nn !"l!esinde
varolmak i$in hisselerini almlardr. mlesi, Allah'n &emalinin nurunu !"stermek i$in basiret
sahiplerine sa# ve parlak aynalardr. /itekim Allah, <urkan- 5bin'inde buyurmutur ki0 )Mo3u
da, bat da Allah'ndr. .an!i tara#a y"nelirseniz, oras Allah'a ibadet y"ndr. 4phesiz ki
Allah'n ma3#ireti !enitir, o her eyi bilendir.) 8EA>>B9
(slm #ilozo#larnn hepsinin, din limlerinin de $o3unun kesin ve isabetli !"rleri b"yledir ki0 O
25
bir ey ki varl3 !ereklidir, ona )va&ib'l-v&ud) derler. .er ne ki yok olmas lzmdr, ona
)mnteni'l-v&ut A olamazd) derler. .er nesne ki ne varl3 lzm olur, ne yoklu3u lzum bulur,
ona )mmkn'l-v&ut A varl3 lzm olur, ne yoklu3u lzum bulur, ona )mmkn'l v&u A varl3
mmkn) ad verirler. O halde her ey ki mev&uttur0 7a varl3 lzumludur veya varl3
mmkndr. Oira ki, var olan, var oldu3u i$in vardr' kendi varl3 i$in ya bakasna muhta$tr ya
muhta$ de3ildir. =3er bakasna muhta$ de3ilse' o, varl3 mutlak olandr ki, bu Allah'dr. =3er
muhta$ ise' o, varl3 mmkn olandr ki, bu lemdir. O nesne ki mev&ut de3ildir, Allah 2al'nn
orta3dr ki, yoktur. Oira ki #ilozo#lar demilerdir ki0 5mkn de3ildir ki var olan yok ola. %elki var
olan srekli vardr, yok olan srekli yoktur. Dkin mmkndr ki var olan bir mertebeden bir
mertebeye' bir nitelikten bir niteli3e d"nr ve de3iir0 %asit &isimlerin bileik, bileik &isimlerin
basit oldu3u !ibi. .alk, bu de3iimleri seyrettikte' zannederler ki yok olan var olur, var olan yok
olur. 4imdi va&ib'l-v&udun ispat ortadadr. 4u delil ile ki0 5mkn olanlara mev&ut derler,
halbuki mmknlerin var olmas bakasndandr. elbette o bakas varl3 !erekli ve mutlak
olana !ider. Oira ki, varl3 !erekli olan olmadk$a, varl3 mmkn olan da olmaz. 7ani "n&e
kendisine muhta$ olunan varlk !ereklidir ki, #ilan nesneye #ilan nesne muhta$tr demek do3ru
ola. O halde, btn bu deliller ile varl3 lzumlu olan Allah 2al hazretleri, sbit ve yn
olmutur.

(inci Madde

8ar0 !$!($n "an *e& ce'heri ,%et "ara( *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 Parl3 mmkn olan nesne, e3er varl3nn
devamnda de3iikli3e u3ramazsa' ona, &evher derler. =3er de3iikli3e u3rarsa' ona, araz
derler. Oira ki, varlk bakadr, varl3n devam bakadr. /itekim !"rrsn ki, iki ahs var
olmakta mterektir derler. Dkin birinin beks yzyla dek varr, irinin beks on yldan ziyade
kalmaz. O halde varl3n devam, varlktan bakadr, bunlar ayn olmaz. %tn olabilirler ya
&evherdir veya arazdr. Oira ki, bir nesne bir nesneye ya karp ona !e$er ya !e$mez. =3er
karr ve !e$erse o, araz, "teki &evher adn alr. =3er her ikisi de birbirine muhta$ olurlar
karmazlarsa, bu duruma kaos ve bu hale &ism benzerlik veya nev benzerlik derler. =3er
ihtiya$ bir tara#tan olup, an&ak araz &evhere muhta$ olursa, o &evhere mevzu 8yapnt9, "tekine
de araz 8ilinek9 derler. O halde araz, mevzuda var olan nesnedir0 :enkler !ibi. =3er araz ve
&evher bileimine u3rarsa ona0 2abii &isim derler =3er araz ve &evher birlemeyip, isimlere
tedbir ve tasarru#la ba3l olmazlarsa, ona0 (nsan ne#s veya atmos#erik ne#s derler.
evherler be ksmdr ki' biri heyula 8kaos9, biri &ism suret, biri tabii &isimdir. %u $ &evher
birbirine yakndr. 1teki ikisi dahi birbirinden #arkldr ki0 %iri ne#s ve biri akldr. =3er akl, onunla
zat !erekli olann arasnda vsta olmadysa ona0 (lk akl derler ve klli akl dahi derler. =3er
akln altnda baka akl olmadysa ona0 Ar akl, #akat akl derler. =3er akln iki y"nnde akllar
olduysa ona0 5utavasst 8ara&9 akl derler. Akllarn en ere#lisi ve en lti#i kll akldr ve ona
yakn olan akllardr.
=3er ne#s, basit &isimlerde mutasarr# olduysa ona0 <eleki 8atmos#erik9 ne#s, unsur ne#s derler.
=3er ne#s, bileik &isimlerde mutasarr# olup, onlara !elime ve byme sa3lamyorsa, o
&isimlere0 maden derler. Altn, !m, la'l ve ta !ibi. =3er ne#s, bileik &isimlerde byme ve
!elime sa3ladysa, lkim hareket vermedi ise, o &isimlere0 bitki derler. Otlar, $i$ekler, a3a$lar,
meyveler !ibi. =3er ne#s, bileik &isimlere hem byme ve !elime, hem his ve hareket
bahedip, konuma vermediyse, ona0 +onumayan hayvan derler. Mavarlar, atlar, vahi
hayvanlar ve kular !ibi. =3er konuma dahi bahederse, ona0 (nsan derler ki, varl3n zbdesi,
her mev&udun hlasas odur. ihan a3a&nn meyvesi ve kinatn tamamlay&s odur. 4u halde
ne#s, her mertebede baka bir isimle isimlendirilir. ansz &isimlerde ona0 2abii ne#s, bitkilerde0
/ebat ne#s, hayvanlarda0 .ayvan ne#s, insanda0 (nsni ne#s ve konuan ne#s derler. /e#s, bu
mertebelerde &mleye tamamyle tasallut edip, tamamyle mutasarr# olur.
isim, tabii bir &evherdir ki, onun zatnda &isimlerin boyutlar, yani uzunluk, !enilik ve derinlik,
dik a$lar zere b"lmek artyla #arz olunarak "l$mek mmkn ola. isim ise, ya basit olar veya
26
bileik olur. %asit &isim odur ki, onun par$alaryle asl benzer olur. 7ani suretleri ve tabiatlar
muhteli# olan &isimler b"lnmeyip, onun tabiat bir ola ki, o tabiattan $kan ey, tek yol zere
$ka. %asit &isim, ya ulvidir veya s#lidir. Rlvi dahi ya kldr veya kszdr. =3er kl ise
yldzlardr. =3er ksz ise #eleklerdir ki, onlara0 =sir &isimler ve ulv lem dahi derler. %asit s#l
&isim, d"rt unsurdu ki, onlara d"rt esas dahi derler. Onlar0 Ate, hava, su ve topraktr. %u
d"rdne ve bunlarn zmnnda bulunan bileik &isimlere0 S#l lem ve oluum ve bozuum lemi
dahi derler. %ileik &isim odur ki, onun par$alaryle tabiat benzer olmayp' ekil ve tabiatlar
muhteli# olan &isimlere b"lnp, d"rt unsurdan olumu ola. 5adenler, bitkiler, hayvanlar !ibi.
%unlara $ bileik derler ki, babalar esr &isimler, analar d"rt unsurdur. %ileik &isim dahi iki
ksmdr ki, biri tam, biri tam olmayandr. 2am bileik odur ki, de3iik zamanlarda kendi
bilei3inin suretini koruya. 6$ bileik !ibi. 2am olmayan bileik bunun tersi olup, kendi
bileiminin suretini korumaz. Muman ve bulut !ibi. Atmos#er !ibi di3er basit &isimler,
bileiklerinden ayrlarak, kendi tabiatlaryle kalsalar, onlarn ekli kreye benzerdir. 7ani d"nen
top !"rnmndedirler. O halde btn #elekler, yldzlar, unsurlar kre eklindedir. Anlatlan be
&evher ki, akl, ne#s, kaos, suret ve &isimdir. %unlarn tmn bu rubaimiz toplamtr ve bunlarla
iki lem, ayaktadr ve sreklidir.
RUBA
%il ol kinat akl ve &andr
%u hissolunan nh #elek-i !erdandr
,es nar hava ve hab hk erkndr
5adenle nebat ve hayvan ve insandr

)$nc$ Madde

8ar0 !$!($n "an ara%arn d"(-% (s!n (saca *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 5evzuda 8yapnt9 mev&ut olan arazlar dokuz
ksmdr. +em, key#e, eyne, met, iza#et, malk, va', #iil ve in#ialdir.
>- +em 8ni&elik90 O nesnedir ki, zatnda eitli3i ve eitsizli3i kabul ede. %u, ya ayrdr ki' nokta ve
saydr. Peya zat karar eden bitiiktir ki' $iz!i, yzey ve ha&imdir. Peya zat karar etmeyen
bitiiktir ki' zamandr.
E- +ey#e 8nitelik9, eyada heyettir ki, zatna b"lnme ve nispet iktiza etmeyip duy!usal niteliklere
ve kuvvetlere b"lnr. %aln tatll3, deniz suyunun tuzlulu3u !ibi. Peya kuvvetli olmayanlara
b"lnr. Rtanmann kzarts, korkmann sararts !ibi. +ey#iyetler, ne#sanden yana b"lnr. (lk
yaratlta ilim ve yazmak !ibi +ey#iyetler, istidadiyeden yana b"lnr. Sertlik ve yumuaklk !ibi.
+emmiyetlere "z! olan key#iyetten yana b"lnr. 6$!en ve d"rt!en !ibi. Sathtan yana
b"lnr. teklik ve $i#tlik !ibi. Adedten yana b"lnr.
I- 5et 8ne zaman9, bir key#iyettir ki, eyaya zamanda bulunduklar i$in hasl olur.
L- =yne 8nerede9, bir key#iyettir ki, eyaya meknda bulunmalar sebebiyle hasl olur.
B- (za#et 8ba3llk9, bir key#iyettir ki, nispette tekrar edilmitir. %abalar ve o3ullar !ibi.
C- 5lk, bir key#iyettir ki, eyaya hasl olur' onlar bir nesne kuatp, intikalleri mntakil olmak
sebebiyle bu key#iyet bulunur. (nsann sarkl ve !"mlekli oldu3u !ibi.
?- Paz', bir heyettir ki, eyaya hasl olur. %ir nesne par$alarnn bazsn bazsna nispeti
sebebiyle ve d ilere nispetleri sebebiyle o heyet bulunur. +alkmak ve oturmak !ibi.
N- <iil, bir key#iyettir ki, eyann tesirleri sebebiyle onlara o key#iyet hasl olur. +esi&i !ibi, madem
ki keser.
J- (n#ial' bir key#iyettir ki, eyaya hasl olur, onlar bakasndan etkilenmemeleriyle o key#iyet
bulunur. Tst& !ibi, madem ki str.
%e &evheri, bir &evher sayp, dokuz araza eklemiler ve b"yle&e toplamna )on makult)
demiler. evher, kendi zatyle kaim ve sabittir. Araz ise &evher ile kaim ve onu s#atlandrandr.
%tn lem, par$alarnn tmyle on makulttan bileik tek bir &isimdir. mlesi lisan- halle
27
Allah 2al'nn birli3ine ve varl3na ntk ve hittir. On makult, bu beytimiz i$ine almaktadr
ve hep buna aittir.
evheri bil kem ve key#e ondan iza#etle met
Paz' ve eyne ve mlk ve ye#al yen#aildir ey #et

:-BLM:

3NC BLM

,eleklerin, ne%slerin ve akllarn ortaya kmasndaki tertibi; tabiatlarn mertebelerini; zlerin dei$imini;
ate$, hava, su ve to(ran dn$mlerinin delillerini; maden, bitki, hayvan ve insann dou$unu ve
bunlarn arasnda arac olan; ruhlarn )eldikleri ve )ittikleri yeri; bedenlerin devrannn key%iyetini drt
madde ile hak&mne beyan eder.

Birinci Madde

Fee(erin, ne.serin 'e a(arn "rtaya )(&nda(i terti*i; d,rt -ns-rdan )(an d,rt
(ey.iyeti *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 .ak 2al btn eyalardan "n&e kll akl i&at
ve mev&ut etmitir. %una0 (lk akl, ilk &evher dahi derler. .ak 2al, btn eyalardan "n&e kll
akl i&at ve mev&ut etmitir. %una0 (l akl, ilk &evher dahi derler. .ak 2al bu akla $ bil!i
bahetmitir ki' biri .ak'k tanmaktr, biri kendini 8ne#sini9 bilmektir, biri ihtiya&n bilmektir, ki
bununla mevla'sna muhta$ oldu3unu bilmitir. %u $ bil!inin her birinden baka bir nesne
v&uda !elmitir. Oira ki, tekten tek $ka!elmitir. .ak'k tanmaktan bir akl dahi peyda olmutur
ki, ona0 (kin&i akl derler. /e#si bilmekten bir ne#s dahi mev&ut olmutur ki, ona0 +lli ne#s derler.
(htiya& bilmekten bir &isim ortaya $kmtr ki, ona0 =n byk #elek, atlas #ele3i, #eleklerin #ele3i,
y"nlerin snrlay&s ve klli &isim dahi derler. %u #ele3in akl, ikin&i akldr' ne#si, klli ne#stir.
Ama ikin&i akldan dahi u $ bil!i ortaya $kmtr ki' .ak'k tanmak, ne#si bilmek, ihtiya&
bilmek... .ak'k tanmaktan bir $n& akl, ne#si bilmekten ikin&i ne#s, ihtiya& bilmekten ikin&i bir
#elek sdr olmutur. %una bur$larn #ele3i, sabit yldzlarn #ele3i dahi derler. %u #ele3in akl
$n& akl, ne#i ikin&i ne#stir. <akat $n& akldan hem bu $ bil!i v&uda !elip, yine bu tertip
zere, baka bir akl, baka bir ne#s ve baka bir &isim ortaya $kmtr ki, ta dokuz mertebeye
dek bu ilk akldan dokuz akl, dokuz ne#s ve dokuz #elek sdr olmutur ki0 %u dokuz akl
#eleklerin akllardr, bu dokuz ne#s #eleklerin ne#sleridir.
7edi #elekten her bir #ele3in bir akl, bir ne#si ve bir &ismi vardr. Ama byk #elek hepsinden
yksek ve hepsini kuatm bir basit &isimdir. Onun i$inde bur$lar #ele3idir ki, btn sabit
yldzlar ondadr. Onun i$inde zhaldir 8satrn9 ki onda zhalden baka yldz yoktur. Onun
i$inde mteri 8Qpiter9 #ele3idir ki buna mahsustur. Onun altnda merih #ele3idir ki, onda bir odur.
Onun altnda !ne #ele3idir ki, onda bir o sultandr. Onun altnda zhre 8vens9 #ele3idir ki onda
bir odur. Onun altnda utarit 8merkr9 #ele3idir ki o #elekte, bu o yldzdr. Onun i$inde ay #ele3idir
ki, onda aydan baka bir nesne yoktur. Ona, dnya !"3 adn verirler. Onun aklna0 Ar akl,
#aal akl, #eyyaz akl derler. Onun ne#sine0 Pahib'l-sur, tabiat- mutlaka derler. %unlarn
kaynamasndan, ay #ele3inin altnda d"rt unsur -ki ate, hava, su ve topraktr- bu tertip zere
hasl olmutur. Rnsurlar da, d"rt key#iyet -ki s&aklk, so3ukluk, yalk, kuruluktur- v&ut
bulmutur. Rnsurlarn kaynamasndan dahi $ bileik -ki maden, bitki, hayvandr- v&uda
!elmitir. .ayvan &insinin en ere#lisi insan nev olmutur. +inatn ortaya $k insanda son
bulmutur, varlk dairesi onunla tamam olmutur. (nsan, &ihan a3a&nn meyvesi oldu3u i$in
hepsinden sonra v&uda !elmitir. O halde devrann hlasas insan olmutur.

(inci Madde
28

/,rt -ns-r-n !erte*e 'e ta*iaterini 'e *ir*irine )e'ri!eerini 'e d,n$&!eerini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar ve astronomlar s"z birli3i etmilerdir ki0 Ay #ele3inin altnda,
ate kresidir. Onun altnda hava kresidir. Onun altda su kresidir. Onun altnda toprak
kresidir ki, hepsinden aa3 ve sudan a3rdr.
Ate tabakasnn havann stnde oldu3una delil odur ki, ate dumanyle yukarlara !idip
mahede olundu3u !ibi aslnda meyl eder ve d"ner. .ava tabakasnn suyun stnde
oldu3una delil odur ki, e3er bir hava dolu balonu su havuzunun dibine !"trseler, suyun altnda
durmayp, stne $kar. Su tabakasnn topra3n stnde oldu3una delil odur ki, e3er bir ta
veya bir demiri suyun stne koysalar, suyun stnde durmayp aslna meyl ile dibine iner.
;nk toprak suyun altndadr. %tn eyann da altndadr.
+endi tabakalarnda duran d"rt unsur, birbirine yava yava de3iirler. /itekim ate, !nlerin
!e$mesiyle ate suretini terk edip, hava suretine !irerek, ate havaya $evrilir. .ava dahi, yava
yava hava suretini terk edip su suretine !irer, hava su olur. Su dahi yava yava toprak suretini
tutup, su toprak olur. 2oprak dahi ate suretine !irip, toprak ate olur. %u yolla ve tersiyle d"rt
unsur, bir suretten bir surete d"ner, sonunda yine kendi suretlerine !e$erler. %u unsurlarn suret
de3itirmesine istihale 8bakalam9 derler.
Atein tabiat kuru ve s&aktr. .avann tabiat s&ak ve rutubetlidir. Suyun tabiat ya ve
so3uktur. 2opra3n tabiat so3uk ve urudur. 4phe yoktur ki, ate hava ile s&aklkta mterektir.
.ava su ile rutubette mterektir. Su toprak ile so3uklukta mterektir. 2oprak ate ile kurulukta
mterektir. O halde atein kurulu3u, havann rutubetine d"nse, ate s&ak ve rutubetli olup
havaya $evrilir. .avann s&akl3 suyun so3uklu3una brnse hava rutubetli ve so3uk olup suya
d"ner. Suyun rutubeti topra3n kurulu3una brnse, su so3uk ve kuru olup topra3a d"ner.
2opra3n so3uklu3u atei s&akl3na brnse, toprak kuru ve s&ak olup atee d"ner. 7ani ate
hava olur, hava su olur, su toprak olur, toprak ate olur ki, bu bakalama balan!$ yolu derler
ve "yle olur ki, d"rt unsur bu bakalam aksi zere kabul edip' topra3n kurulu3u suyun
rutubetine brnp, toprak su olur, suyun so3uklu3u havann s&akl3na brnp, su hava olur'
havann rutubeti atein kurulu3una d"np, hava ate olur' atein s&akl3 topra3n
so3uklu3una brnp, ate toprak olur. %u bakalama da sonu$ yolu derler.

)$nc$ Madde

/,rt -ns-r-n *a&(aa&!n deierini; !aden, *it(i, hay'an 'e insann d"0-&-n- 'e
*-narn arasnda(i aracy *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 Rnsurlarn bakalamnn delilleri a$ktr.
Atein havaya d"nt3ne a$k delil budur ki' mumlar yandkta' alevleri ykse3e meyl ile !idip,
havaya karrlar. =3er ate havaya $evrilmeseydi her mumun alevi bitiik bir aydnlk $iz!i olup,
hava kresinin ortasnda hatlar !ibi yukarya !idip, ate kresine bitiirlerdi. Dkin bu ulelerin
kurulu3u, havann rutubetine nispetle azdr. Onun i$in, o anda atei kurulu3u havann rutubetine
brnp, o uleler hava olurlar. .avann suya d"nt3ne delil budur ki, bahar ve !z
mevsimleri sabahnda, bitkiler zerinde olan rutubet ki -ona ebnem ve $i3 derler,- o havadr ki
seher vakti so3uk olup, suya $evrilmitir. Oira ki, havann s&akl3, suyun so3uklu3una brnse
hava su olur. Suyun topra3a d"nt3ne delil0 7a3mur damlalar indikte' ilk damlalar ki topra3a
eriir, o damlalar toprak olup !"zden yiterler. /itekim mahede olunur. Oira ki o damlalarn
rutubeti, topra3n kurulu3una nispetle azdr. %u durumda damlalarn rutubeti topra3n
kurulu3una brnp, su toprak olur. %undan sonra damlalar $o3alp, rutubet !alip oldukta'
toprak olmayp $amur olur. 2opra3n ate oldu3una a$k delil odur ki0 %itkiler ve a3a$lar,
unsurlarn par$alarndan bilenmi olup, toprak par$as onlarda ziyade bulunmu iken odun ate
ile yandkta' par$alar atee d"np, topra3n hissesinden az bir kl kalr. %az yererde odun
yerine ta k"mr yakarlar, onun kl $ok az kalr.
.ak 2al'nn tesiriyle #elekler, yldzlar, d"np ve hareket eyleyip' d"rt unsuru anlatlan
bakalam zere birbirine kaynatrp, hamur etmilerdir. 2a ki unsurlarn kaynamasndan,
29
"n&e madenler hasl olup, ondan bitkiler peyda olup, ondan hayvanlar v&uda !elmitir. .ayvan
kemalini buldukta' insan ortaya $kmtr. %u d"rt bileik &ismin bileik ara&s da vardr.
5adenler ile bitkiler arasnda ara& mer&andr. Oira ki salabette ta !ibidir ve bitki !ibi zerre zerre
denizin dibinde bitip, suyun yznden yukar !elip, kuruldukta' sert olur. %itkiler ile hayvanlar
arasnda ara& hurma a3a&dr. Oira ki o, bitki iken hayvan !ibi erke3ine yakn olmadk$a'
neti&esi hurma olmaz. %an kesseler helak olup, kuru ve yapraksz, meyvesiz kalr. .ayvanlar
ile insan arasnda ara&larn en belir!ini maymundur. Oira ki, &mle azas, kl ve kuyru3undan
baka, d ve i$i insana benzer.
%u ara&larn v&udunda hikmet budur ki, her biri kendi mertebesi altndan son ykseklik
mertebesine ulap' varlklarn mertebeleri tek silsileyle bileik ola ve insanlk mertebesinde
nihayet bula. 4u halde zaman devrinin tamamlay&s, &ihann par$alarnn zbdesi, yedi yksek
babann ve d"rt aa3 anann ve $ bilei3in son hlasalar insan bedenidir. %elki her iki
&ihandan !aye an&ak hazreti insandr. %u #eleklerin, unsurlarn, bileiklerin kabu3u, zar# ve
kabdr. O, &mlesinin ili3i ve "znn "zdr. %tn eya, insana hizmet$idir O, hizmet ve ikram
edilendir. Aziz, eri# ve muhteremdir. Oira ki o, &mleden !zel ve y&edir.

Drdnc Madde

R-harn )(& 'e d,n$& yerini; '$c-tarda de'rinin (ey.iyetini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 Rmumun #eyzi ve onlardan dokuz #ele3e ve
onlardan d"rt tabiata ve onlardan d"rt unsura ta topra3a !elin&eye dek yollarn tm
balan!$tr. 2opraktan madene ve ondan bitkiye ve ondan hayvana v ondan ol!un insana
!elin&eye dek bunlarn &mlesi sonu$ yoludur. (lah nur ve sonsuz #eyz, teklik mertebesinden
akllar zere ve onlardan unsurlar ve toprak zere iner ve #eyz verir ki, buna0 %alan!$ ve ini
kavsi dahi derler. %undan sonra topraktan madene, ondan bitkiye ve ondan hayvana ve ondan
insana ve ondan kmil insana ykselip d"nerek' kmil insandan hazreti .ak'ka vsl olur. %u
hemen o ilh nurdur ki, balan!$ta o makamdan !elip, bu makamlar !e$ip yine kendi
makamna !idip, devresini tamam eyler. 8.er ey aslna d"ner9 dsturun&a, o nur, aslna !ider.
O ki0 )(in balan!& ondandr, sonu&u onadr,) buyurmutur. %u !e$i&i v&udun iinin
devretmek oldu3unu duyurmutur. %u d"ne0 M"n yeri, $k kavsi dahi derler. 4u halde asl
muhabbed hkmyle ve olu hakikatlerinin y"nelileriyle, !e$i&i olan umum v&ut, tavr ve
mazharlarn her birine ulatk$a' o tavrn ren!iyle renklenip, o mazharn "zelli3iyle nitelenir. %u
!e$iler, o umum v&udun dlerinden ibarettir.
O v&ut ki, dnyada kmil olsa !erektir. Onun seyri' akllar, ne#sler, #elekler ve unsurlardan
topra3a !elin&eye dek sratle olup, inilerde duraklama olmaz. 2opraktan, maden, bitki, hayvan
ve kmil insana !elin&eye dek ykseliinde sratle !elir, birinde taklp kalmaz. <akat o v&ut ki,
onun kemle ermeye liyakati olmaz Onun seyri, ini ve $k mertebelerinde duraklama olup,
kemlini bulmaz. O, ini mertebelerinde kh ate suretinde, kh hava suretinde, kh su
suretinde, kh toprak suretinde ni&e !e&ikmelere u3rayp duraklar. ;k mertebelerinde kh
maden suretinde, kh bitki suretinde, kh hayvan suretinde, insan suretine !elip kemle
erin&eye de3in trl tutkularla haps olup kalr. 5esel o !e$i&i v&ut, bitkiler lemine !irerken
baz #etler rz olup, bitki olamaz. 7ahut bitki olur lkin kemline ermezden "n&e bozulup,
yerden tekrar bitmeye muhta$ olur. +h olur ki, itidalden uzak olan bitkiye d"np, hayvan
yey!isine layk olmaz. +h olur ki, hayvan yey!isi olmaya kabiliyeti olur da, yenmeden "n&e zail
olur. %u yolla ni&e yllar !e&ikir. +h olur ki, itidalden uzak olan bitkiye d"np, hayvan
yey!isine layk olmaz. +h olur ki, hayvan yey!isi olmaya kabiliyeti olur da, yenmeden "n&e zail
olur. %u yolla ni&e yllar !e&ikir. +h olur ki, bir hayvan, eti yenenlerden olmuken, (nsanlar
tara#ndan yenmeden bozulur ve hayvan insan mertebesine naklettiremez. +h olur ki, insan
mertebesine !e$er, lkin keml mertebesine ulaamaz. +lli akl bulamaz' dnyaya hayvan !elir
ndn !ider. +h olur ki, ykseli mertebesini ksaltp, topraktan a3a$lara !elir ve meyve
suretine !irip, insan !das olup, meni suretini bulup, insan suretine !elir' akll ve ri# olur. Dkin
ilk akla ulaamaz ve kemlini bulamaz. +h olur ki, sratle bu3day, arpa, dar ekline !irip, insan
30
yiye&e3i olup, meni suretini bulup, ana rahmine dolup, kan phts ve et par$as olup, insan
ekline !elip' akll, ol!un ve ri# olur ve ilk akla ular ve $k tam hasl olur.
%u ere#li v&udun ykseli balan!& madenler olmutur ki, onlarn balan!& kay!an
$amurdur. Sonra ondan talar mertebesine ykselmitir. Ondan eriyen &evherler mertebesine
ulamtr' demir, kalay, bakr, !m ve altn !ibi madenlerdir. %undan sonra la'l, yakut ve
zmrt !ibi &evherlerin mertebesine ykselmitir. 2a mer&ana varp, bitkisel belirtilerle !eliip, o
mertebeden dahi ykselip, tohumsuz biten bitkiler mertebesine !itmitir. %undan sonra tohumla
biten bitkiler mertebesine ve ondan a3a$ suretine varp, ta hurma a3a& olmaya yetmitir. .urma
mertebesinden, hayvan mertebesine ykselip yllar&a o mertebede yaamtr. 2a i ve surette
insana benzeyen !oril ve maymun mertebesini bulmutur. O mertebeden dahi ykselip, insan
suretine !elmitir. O insan ki, keml mertebelerinin suret ve sretinde ilerleyip, kmil insan
mertebesine !idip, (lh ahlk ile dolmutur. O, bil!inin ol!unlu3una erip, klli akla ulamtr. %u
mertebede varlk dairesi birleip, nihayet bulmutur. Oira ki, umum v&ut iinin devri b"yle&e
bulunmutur ve bu !e$i&i v&ut, bir daire eklinde resmolonmutur. Onun balan!& ilk akl,
sonu&u kmil insan klnmtr. %"yle&e v&ut dairesinin sonu "ne !elip, kmil insanda birleip,
tamam bilinmitir.
:abban #eyz, btn varlklara beraber ular. %tn varlklar, o semte y"nelik ve bak&dr.
.erkes kabiliyeti kadar #eyiz veri&i Allah'n #eyzine naildir. ;nk !e$i&i varlk olan :abban #eyz,
$eitli !"rnlerde ortaya $kp, $ok mertebelere yakn olmutur. O halde her ortaya $k ve
suretin boyasyla boyanp, ona uy!un parlt almtr. %ir varlk iken $eitli suretler ile ortaya
$kmtr. .er nesnenin bir ismi vardr ki, o isim ona rab olmutur. .er kim ki, kendi ba3l oldu3u
rabbin terbiyesinde kalmtr' o kimse hakk unutup kendine tapar olmutur. %tn vakitlerinde
lelem halkyle kav!a ve mnakaa edip, kendini inkr ve itiraz ateine salmt. (lerinde !am
ve keder denizine dalmtr. +im ki, kendi rabbinin terbiyesinden $kp :abler :abbinin dairesine
!irmitir' yani kendi tabiatnn zindanndan ruhun #ezasna !elmitir0 O kimse ne#sin putunu
krp, Allah'a tapar olmutur. %tn vakitlerinde halkn tmyle bar ve iyilik i$inde olup,
zntlerden kurtularak, ebed saadeti bulmutur. Oira ki, kamil insan olup, klli akla ulamtr.
Mevresini tamam edip, murad hasl olmutur. %u varlk dairesini bir #ilozo# ilahi ekline !etirip,
ykseli kavsini be beyit ile iaret edip belirtmitir. <ilozo#un #ars$a mesnevisini, kamil bir insan
kendi halini beyan ile "yle mnalandrmtr0
Mevredip !eldim &ihan yine bir devran ola
%en !irem btn saray ykp virn ola
%eher &an tu3yan edip &ismim !emisin da3da
7erler altnda bu &ismim hk ile yeksn ola
M"rt yanmdan nr ve bd ve b ve hk edip h&um
%enli3im onlar alp bu varl3m tln ola
Ma3lp terkibim otuz iki har# ola tamam
/okta-i ruhum kamunun !evherine kn ola
%u v&udum da3 kalkp itile ykler !ibi
4e &ihtm $lp bir haddi yok meydan ola
mle e#kr ve havssm har olup ol arsada
+alkalar hep yeniden sankim bahiristan ola
7evm-i tbladr o !n her mn bir s*ret !iyip
.em kimi sebze kimi hayvan kimi insan ola
+abrime yrn !elip #ikredeler anvlimi
.er biri bilmekte hlim vleh-i hayran ola
.er kim ister bu niyz- derdmendi ol zaman
S"zlerini okusun kim srrna mihman ola
8Molanp !eldim &ihan yine bir dolanma ola. %en btn saray ykp !idem, virn ola. .er &an,
taknlk edip, &ismin !emisini da3da. %u &ismim, yerler altnda toprakla bir ola. Ate, su, hava
ve toprak, d"rt yanmdan h&um edip' benli3imi onlar alp, bu varl3m tlan ola. %ilei3im
da3lp, tamam otuz iki har# ola. :uhumun noktas, kamunun !evherine maden ola. %u
v&udumun da3 kalkp, ykler !ibi itile. Alt y"nm a$lp, snr yok bir meydan ola. %tn #ikir
ve duy!ularm o arsada harolup' halkalar hep yeniden, sanki baharistan ola. O !n karklk
31
!ndr, her mna bir suret !iyip' kimi insan, kimi sebze, kimi hayvan ola. Mostlar kabrime !elip,
durumlarm #ikredeler' her biri halimi bildi3inde, akn ve hayran ola. O zaman her kim bu dertli
niyaz ister' s"zlerini okusun ki srrna konuk ola.9
5mkndr ki, varl3 !erekli olan ile varl3 mmkn olan bir daire #arz edesin. %ir do3ru $iz!i
onu iki eit par$aya b"ler. Ona hayal $iz!i ve dairenin $ap derler. 4imdi bu $iz!i ile bir daire, ki
kavis eklinde !"rnr. ;nk bu hayal saydan ibaret olan hayal $iz!i, d"n vaktinde asla
ulamak ile aradan kaldrlr. %u durumda varlk dairesi oldu3u !ibi bir !"rnr. (ki ka aras veya
daha yakn olma srr onda bilinir. 4imdi #ilozo#larn y"ntemi zere, varl3n devrann bu miktar
beyan ile, bu b"lm bitip, astronomi ilmine vasta ve mukaddime olan matematik ve hendeseden
birer b"lm yazlmak mnasip !"rlmtr.


<-BLM

=NC BLM

5addede ve zihinde hasl olan eyann saylarn beyan eden matemati3in, $ok "nemli ve $ok
lzumlu olan kaidelerini, on kolay y"ntem zere, on madde ile a$klar.

Birinci Madde

2aynn tari.ini, sahih sayar, ta! sayar, d"(-% (esiri, !-ta( sayy, yar! sayy, ta!
sayy 'e art( sayy ,%et "ara( *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, matematik$iler demilerdir ki0 5atematik ile "zel bil!ilerden, bilinmeyen
say ortaya $kar. Say bir kemmiyettir ki, bir'e ve ondan treyene denir. Ama say e3er mutlak
ise, yani baka bir sayya ba3l de3ilse ona0 Sahib 8tam9 say derler. =3er #arz olunun bir ybaka
sayya ba3l olduysa ona0 +esir derler. 7arm !ibi >AE. burada 8>9 pay, 8E9 paydadr. Mokuz kesir
unlardr0 >AE 8yarm9, >AI9 8$te bir9, >AL 8d"rtte bir9, >AB 8bete bir9, >AC 8altda bir9, >A? 8yedide
bir9, >AN 8sekizde bir9, >AJ 8dokuzda bir9 >A>@ 8onda bir9.
=3er tam saynn, sayd3mz dokuz kesirinden bir kesiri varsa yahut k"k varsa ona0 2emil say
derler. %u durumda olmayanlara asal say derler. 8L9'n k"k 8E9, 8J9'un k"k 8I9'tr. <akat asal
say 8>>9 !ibi olur ki, ne kesiri ne k"k vardr. =3er temel say, kendi kesirlerinden olan
par$alaryle eit olursa ona0 2am say derer. 8C9 !ibi. zira ki, 8C9'nn yars 8I9, $tebiri 8E9, altda
biri 8>9'dir, ki toplam tamam 8C9'dr. =3er temel say, kendi par$alarndan eksik olursa ona0 Artk
say derler. 8>E9 !ibi. Oira ki 8>E9'in yars 8C9, $te biri 8L9, d"rtte biri 8I9, altda biri 8E9'dir ki,
bunlarn toplam 8>B9'tir. 8>B9, 8>E9'den #azla oldu3undan ona0 Artk say derler. =3er temel say,
kendi par$alarndan #azla olursa ona0 =ksik say derler. 8N9 !ibi. Oira ki 8N9'i yars 8L9, d"rtte biri
8E9, sekizde biri B>9'dir ki toplam 8?9'dir. %unun i$in payda olan 8N9'e eksik say derler.

(inci Madde

2ayarn -s- 'e .$r--n-, *asa!a(arn; t">a!ann, i(i (at a!ann, i(iye *,!enin,
)ar>!ann, )(ar!ann, *,!enin, (,( a!ann, (are (,( a!ann tari.erini; )ar>! 'e
*,$!$n s"n-)arn *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, matematik$iler demilerdir ki0 Saylarn basamaklarnn usul $tr0
%irler, onlar, yzler. <ruu da alt olup, toplam dokuz basama3a ulamtr. (lk bata birler
basama3dr. %undan sonra srasyla0 Onalr, yzler, binler, onbinler, yzbinler, milyonlar,
onmilyonlar, yzmilyonlar, basamaklar vardr. %u tertibin tablosu u ekildedir0
%irler Onlar 7zler %inler Onbinler 7zbinler 5ilyonlar Onmilyonlar 7zmilyonlar.
32
1zet olarak tari#ler0 2oplama bir sayy, baka bir say zerine eklemektir. 6$ ile bein toplam
sekiz etti3i !ibi. %ir saydan, di3er bir sayy $karmaya0 $karma derler. %eten iki eksilse $
kald3 !ibi. %ir sayy bir kere tekrar etmeye0 (ki kat alma derler. %irin tekrar iki oldu3u !ibi. %ir
ayy, di3er sayyla $arpmaya0 ;arpma derler. 6$, bee $arpmaktan, be kere $0 onbe
oldu3u !ibi. %ir sayy ikiye b"lmeye0 7arsn alma derle. M"rdn yars, iki' bein yars, ikibu$uk
oldu3u !ibi. %ir sayy, di3er bir sayya b"lmeye0 %"lme derler. 6$, ikiye b"ln&e, birbu$uk, $e
b"ln&e, bir' altya b"ln&e yarm ulundu3u !ibi. %ir ayy, kendisiyle $arpmaya0 +aresini alma
derler. %ulunan sayya ise0 +aresi derler. Asl $arplan sayya da0 +"k derler. 6$n karesinin
alnmasndan, dokuz elde edilip, o saynn k"knn $ oldu3u !ibi. ;arpm, "yle bir say elde
etmektir ki, iki $arplandan birin ona nispeti, birin di3er $arplana nispeti !ibidir. 5esela d"rd,
bee ya bei d"rde $arpmaktan yirmi says elde edildikte' d"rt says, yirmi saysnn bete
biridir. %ir says, bein bete biri oldu3u !ibi. %e says, yirmi saysnn d"rtte biridir. %ir says,
bein, bete biri oldu3u !ibi. %"lme ise $arpmann tersidir. Oira ki, b"lm, bir say istemektir ki'
onun bire nispeti, b"lenin b"lnene nispeti !ibidir. 5esela oniki, d"rde b"lndkte' istenen say
$tr ki, o, birin $ mislidir. Oniki, d"rdn $ misli oldu3u !ibi.

)$nc$ Madde

T">a!ann en ("ay y"-n- *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, matematik$iler demilerdir ki0 2oplamann en kolay yolu budur ki, iki
veya daha #azla sayy toplamak murat eyledikte' birler basamaklarn biribirinin altna, onlar
basamaklarn, yzler basamaklarn ayn ekilde biribirlerinin altna yazp, alt bir $iz!i $ekersin
ki, ona toplama $iz!isi derler. %undan sonra sa3dan balayarak, her basamakta bulunan
saylar, altlarndakiler zerine ekleyip, her bir basamak tamam olduk$a bakarsn. =3er ondan az
ise, onu, toplama $iz!isi altna, o basama3n altna yazarsn. =3er toplam, ona ularsa, buna
karlk alta bir s#r yazp, o on saysn bir sayarsn ve solunda olan onlar basama3ndaki say
zerine eklersin. =3er bu basamaktakilerin de toplam, on'dan #azla olursa, #azlay, toplama
$iz!isinin altna ve o basama3n hizasna yazp, on'u bir itibar ederek yzler basama3na
nakledersin. .er on i$in bir saysn tutup, solda bulunan basama3n saysna eklersin. Oira ki,
sa3daki her basama3n on'u, solunda olan basama3n bir'idir. =3er soldaki basamakta say
yoksa, tutulan sayy, toplama $iz!isi altnda saysz basama3n hizasna yazarsn. .er
basama3nki yerinde say bulunmaz, o basama3 yani o sayy aynyle toplama $iz!isi altnda
toplam satrna !e$irirsin. =3er toplana&ak saylar, $ten ya d"rtten #azla olursa0 .er d"rt sayy
bir $iz!i altnda toplayp, toplama $iz!isinin zerinde kalan rakamlara itibar etmeyip, toplam,
kendi altnda bulunan saylara eklersin. 2a saylar bitin&eye dek bu minval zere !idersin. .er
saynn ismini yani her kymetin metann adn, sol tara#ta kendi mukabilinde belirtirsin. %u
belirtmenin kanunu budur ki, toplana&ak saylarn eyasnn isimlerini bir uzun k3dn sol
tara#na biribirinin altna yazdk$a, her bir ismin saysn rakamlarla onun sa3nda hizalarnda
birler, onlar, yzler basamaklarnda bulunan rakamlarn kendi basamaklarnda yazarsn ve say
bulunmayan basama3a s#r koyup, ilemi tamamlamak i$in anlatlan tarz zere !idersin. Sureti
budur0
@@I?I 5usha#- eri# @@IE
@EI>N 2e#sir-i mealim @CBL
?IB>L sa3lama0 EAE 2e#sir-i !zi @?>@
UUUUUUU 2e#sir-i kebir
?CE@B UUUUU
2oplam EEN? Sa3lamas0 LAL
ami-i buhari @JE>
Du!at- kamus @BC?
UUUUU
I??B
6zerinde toplama yaplan k3da0 Milli de#ter' bu rakamlara0 +ara &mle derler.
2oplamann sa3lamasn yapmak i$in her saydaki rakamlar toplamnda dokuz ve katlar $karlr.
33
=3er toplanan saylarn rakamlar toplamndan dokuz ve katlar $karln&a bulunan say,
toplamdaki rakamlarn toplamndan dokuz ve katlar $karln&a elde edilen sayya eitse, yaplan
toplama ilemi do3rudur' yoksa yanltr.

/,rd$nc$ Madde

=(ar!ann ("ay y"-n- *idirir+

=y aziz, matematik$iler demilerdir ki0 ;karmann kolay yolu budur ki, alnan iki sayy,
toplamada yazld3 !ibi, yazp sa3dan balarsn. .er basama3 kendi hizalarndan $karp,
kalann $karma $iz!isi altnda yazarsn. =3er bir ey kalmadysa s#r yazarsn. =3er
$karla&aksa ilemi yapp, kalann $iz!inin altna yazarsn. =3er onlar basama3nda say
kalmadysa, yzler basama3ndan bir alrsn ki, o bir, onlar basama3na nispetle on'dur. %u
durumda "teki basamaklarda da ayn ilemi srdrrsn.
-karmann salamas; karlan saylarla kan saylarn to(lam, stteki yani kendisinden karlan
saylar dizisine e$itse, i$lem dorudur. .eilse yanl$tr.
E?@?BI
@EJN?E
UUUUUU
EL@NN>

Be&inci Madde

(i (at a!ann ("ay y"-n- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, matematik$iler demilerdir ki0 .akikatte iki kat alma, iki misli
toplamaktr. (lemi !ereksizdir. %elki her basama3 kendi misliyle toplarsn. 5isali budur0
IE@B?I
UUUUUU
CL>>LC
Sa3lamas0 6stteki say dizisinin toplamndan 8J9 lar atln&a, !eride E kalr. %unun iki kat
d"rttr. Alttaki saylarn toplamndan dokuzlar atln&a 8L9 kalr. O halde ilem do3rudur.

Atnc Madde

?arya *,!enin ("ay y"-n- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, matematik$iler demilerdir ki0 7arya b"lmenin kolay yolu budur ki,
saylar yukarda !e$en minval zere yazarsn. 7atay $iz!iyi $ekersin ve solundan balayarak,
her basama3n yarsn kendi hizasna, $iz!i altna yazarsn. Say $i#t ise tam yarsn yazarsn.
2ek ise o kesir i$in be say tutup, onu "n&eki basamakta bulunan saynn yars zerine
eklersin. Orada bir'den !ayri say varsa o tuttu3un bei, "n&eki basama3n altna yazarsn.
Orada bir veya s#r varsa, o bir i$in yine be say tutup, bu minval zere basamaklarn sonuna
!idersin. %u durumda basamaklar tamam oldukta' kesir kalrsa, $iz!inin sa3nda eli# 8>9 eklinde
baka $iz!i $ekersin. 4u ekil zere0
N?I@I>I
UUUUUUU Sa3lama0 ?A?
LICB>BC
7arya b"lmenin sa3lamas, yarlayann toplam alarak olur. =3er yarlanann yars, yarlayann
yars sa3lamasyla uyuuyorsa ilem do3rudur, yoksa yanltr.

?edinci Madde
=ar>!a )e&iterinin en ("ay y"-n- *idirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, matematik$iler demilerdir ki0 ;arpma $ $eittir. %irin&isi, tek sayy
34
bileik sayya $arpmaktr. 6$n&s bileik sayy bileik sayya $arpmaktr.
%irin&isi $ ksmdr. %irin&isi, tek sayy tek sayya $arpmaktr. (kin&isi tek sayy' birer, onlar,
yzler, binler basamaklar olan sayya $arpmaktr. %u iki ksm $arpmakta kolay yol budur ki0 %u
iki ksmda bulunan birlerin !ayrisini birlerden olan tara#a verirsin. %irleri birlere $arparsn, elde
edileni tutarsn. %undan sonra iki $arplann basamaklarn toplarsn, tutulan "teki basama3n
"n&eki &insinden kabul edersin. (kin&isinde' mesel d"rt saysn elli saysna veya $ saysna
d"rtyz saysna $arpmak murat eyledikte' "n&eki !ibi yirmiyi onlar itibar edersin. Oira ki,
basamaklar $tr ki ikin&isi yzler basama3dr. 6$n& ksmda' mesela otuz says krk
saysna veya krk says beyz saysna $arpmak !erekse' "n&eki surette onikiyi yzler itibar
edersin. Oira ki basamaklar d"rttr ki o $n&s yzler basama3dr. (kin&i surette yirmiyi binler
kabul edersin. Oira ki basamaklar betir ki d"rdn&s yzler basama3dr. Ama ikin&i ve $n&
$eitte bileik say, tekine indirilse, "n&eki $eide d"nersin. O halde tek saylar birbirine $arpp,
iki $arpm toplarsn0 6$yz yirmi d"rt olur. (kin&i surette yirmiyi, her birine baka $arpp, iki
$arpm toplarsn0 %in$yz seksene ular. Ama $n& $eitte' mesela ond"rd yirmibe'e
$arpmak murat eyledikte' bu surette "n&e d"rd bee, sonra yirmiye $arparsn, bundan sonra
onu, bee, sonra da yirmiye $arparsn. %u sonu&u toplarsn0 6$yz elli olur.
+aide0 =3er iki $arplann birini, bir kere ya ziyade katlayp, son $arplan dahi onun says kadar
eit par$aya b"lersen, katlama ve par$alamadan sonra her ne miktar sayya ularsa, birbirine
$arparsn. O $arpmann sonu&u &evap olur. 5esela yirmibe'i, onalt'ya $arpmak !erekti3inde
birin&iyi iki kere katlar, ikin&iyi iki de#a b"lersin. M"rt saysn yz saysna $arpma3a d"ndrme
olup, d"rtyz olur. %u kaide $ok "nemlidir. %unu bilen, hesabn tez bilir.
=3er saylarn basamaklar $ok olur ve ilem zor olursa kalemle kolay olur. Pakta ki teki bilei3e
$arpmak murat edersin. (kisini dahi anlatlan ekilde yazarsn. %undan sonra teki, "n&eki
basamakta bulunan kendi suretine $arpp, $arpmn birlerini, birler basama3nn altna yazarsn.
Onlar i$in saylarn&a birler tutup, sonrasnda say varsa, onun $arpm sonu&u zerine eklersin.
=3er sonrasnda s#ra varsa, o onlar saysn s#rn altna koyarsn. =3er onlar bulunup, birler
bulunmadysa altna s#r koyarsn. .er on i$in bir tutup, yukardaki minval zere ilemi
tamamlarsn. =3er birleri, s#ra $arparsan, o s#rn altna s#r koyarsn. =3er birler ile s#rlar
olursa, onar satrn sa3nn dna yazarsn. 5esela be, ki tek saydr, altm$ bin krk$
saysna $arplsa0 (lemin sureti "yle yazlr0
CI@LI
B
UUUUUU
I>BE>B
=3er $arpan elli says olursa, $arpm satrnda "n&e bir s#r koyarsn. =3er $arpan beyz
says olursa, iki s#r koyarsn. 4u ekilde0
CI@LI
B@@
UUUUUU Sa3lama0 NAN
I>BE>B@@
;arpmann sa3lamas0 ;arpann sa3lamasn, $arplann sa3lamasna $arpmakla olur. %u
durumda $arpmn sa3lamas "tekilerinkine uy!un !eldiyse ilem do3rudur, de3ilse yanltr.
Dati#e0 =3er ayn !nlerini, yln aylaryla $arparsak, elde edilen $yzaltm !n, ha#tann
!nlerine $arparsan, dokuz kesirin paydas elde edilir ki0 (kibin beyz yirmidir. /itekim .azreti
Ali kerremullah ve&heye, kesirlerin paydasndan soruldukta0 ).a#tann !nlerini $arp seninin
!nlerine,) buyurmutur. =3er har#-i ayn olan kesirlerin paydalarn birbirine $arparsan yine
dokuz kesirin paydasn bulma yoluna !idersin. Oira ki, ayn sahibi d"rt, yedi, dokuz ve ondur.)
=3er "n&e d"rd yediye, sonra $arpm dokuza sonra da ona $arparsan0 (kibinbeyzyirmi elde
edilir ki, dokuz kesirin paydalardr.

2e(i%inci Madde

B,!enin ("ay y"-n- *idirir+

35
=y aziz, mal*m olsun ki, matematik$iler demilerdir ki0 %"lmenin kolay yolu budur ki, "yle bir
say istersin ki, onu b"lene $arpasn ve onun sonu&u b"lnene eit ola. Peya b"lenden az ve
eksik !ele. O halde e3er ona eit olursa, o istenen b"lmdr. =3er o sonu$ b"lnenden az
!eldiyse ve b"lenden eksik olduysa, o eksik sayy b"lene nispet edersin. O halde o nispetin
sonu&u, elde edilen bu say ile b"lmdr. 5esela0 On$, d"rde b"lmek murat eyledikte' aranan
say $ olur. Onu b"len say olan d"rde $arparsan, onun sonu&u b"lnenden az olur. O b"lm,
b"lenden eksik olur. Oira ki, o sonu$ onikidir. %u, b"lnenden bir say eksiktir. %"lm, b"lenden
eksiktir. 4imdi o eksik olan bir sayy b"len olan d"rde, d"rtte birle nispet edersen, b"lm
$bu$uk olur. =3er b"lnen ond"rt olursa, b"lm $bu$uk olur. Aranan saynn $arpm
sonu&unun b"lnen ile eit oldu3una misal0 Onikiyi d"rde b"lmek !ibidir. %u surette b"lm $
saysdr.
<azla saylar b"lmek i$in matematik$iler arasnda makbul ve mehur olan ekil, d"rt yoldur.
%irin&isi, b"lneni yazp, altna bir $iz!i $ekersin. %u $iz!iyi b"lenin altna kadar uzatrsn.
%undan sonra b"lneni bu $iz!inin zerinde ve b"lenin solunda yazarsn. Sonra b"lenin iki
katn alp, altna koyarsn. Ondan onu iki kat alp yine altna yazarsn. %undan sonra ikin&i
b"lm dahi iki kat alp, sonu&u altna kaydedersin. 4imdi buna0 M"rt ev derler, ki' ilk ev
b"lendir, ikin&isi onun katlamasdr, $n&s katlamann katlamasdr, d"rdn&s onun
katlamasdr. %undan sonra soldan b"lnenin sonundan balayp, son basama3a bakarsn.
Ondan d"rt evin mmkn olan #azlasn o basamaktan $karrsn. =3er bir say kalrsa, onun
zerine yazp, o basama3 yok edersin. Onun hizasnda $iz!inin altnda $karlan evin ayn
saysn yazarsn. =3er "teki basamaktan $karmak mmkn de3ilse, onun sa3nda olan
basama3 ona ekleyip bu minval zere ilem yaparsn. =3er bir basamak eklemekle $karmak
mmkn olmadysa, bir baka basamak daha eklersin. %u ekleme zere !idersin. 2a o
basamaktan d"rt evin birini $karmak mmkn olun&aya dek ve evin saysn, o basamaklarn
sa3nda olan "n&eki basama3n altna koyarsn. 2a b"lnenin basamaklarnn evveline ulan&a
dek ilemi tamamlarsn. =3er b"lnenden birey kaldysa ki ondan b"leni eksiltmek mmkn
olmaz. %u durumda o say kesirdir ki, onun paydas b"lendir. =3er $iz!i altnda b"lnenin
basamaklarndan birinin hizasnda, evlerin saylarnn biri vaki olmadysa, oraya bir s#r
koyarsn. %undan sonra $iz!inin altnda yazlan saylar toplarsn ki, toplam olur. 5esela
dokuzbin yediyz seksendokuz saysn, ond"rde b"ldkte' b"lm altyz doksandokuz olup, $
artar. O, artk bir kesirdir ki onun paydas ond"rttr. M"rt ev ileminin sureti b"yledir0
>> kesir
UUUUU
>E>
UUUUU
EIEI
UUUUU
L>C?
UUUUU
J?NJ b"lnen
UUUUUUUUUUU
evler
> @>L b"len
E @EN @LNN
L @BC E>>
N >>E CJJ b"lm
UUUUU
>L@
82ari# eski usule !"re oldu3undan ekilde de kitaptaki ekil muha#aza edilmitir.9
Sa3lama0 %"lnenin sa3lamasn, b"lenin sa3lamasna $arpp, artk kesir varsa, onun dahi
sa3lamasn sonu&un zerine eklemekle olur. 4imdi toplamann sa3lamas, b"lnenin
sa3lamasna uy!un olduysa ilem do3rudur. Ry!un de3ilse unutma ve yanllk olmutur,
tekrarlamak !erekir.

36
/"(-%-nc- Madde

2ayarn (,($n$, (esirerini 'e *aya0 (esirerin hesa*nn ("ay y"-n- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, matematik$iler demilerdir ki0 =3er istenen say k$k ve tam say
olursa onun k"kn almak kolay olur. 5esela d"rdn k"k ikidir. Mokuzun k"k $tr. Onaltnn
k"k d"rttr. 7irmibein k"k betir. Otuzaltnn k"k altdr. +rkdokuzun k"k yedidir.
Altmd"rd k"k sekizdir. Seksenbirin k"k dokuzdur. 7zn k"k ondur. %unlarn hepsi tam
saydr. +"kleri de tamsaydr. =3er istenen asal say olsa, k"k tamsay olmasa onun k"kn
$karmakta kolay yol budur ki0 O asal saynn k$3, k"k tam olan en yakn say ile bu saynn
#arkn alrsn. 2am k"kn iki katn alp, bir ilave edersin. 4imdi bu, takriben o asal saynn
k"kdr. 5esela bein k"k alnmak istense, onun altnda en yakn ve k"k tam olan d"rd,
beten $karrsn. %ir kalr. Ona tam k"k olan ikiyi katlar ve bir eklersen be olur. %u durumda
bein k"k iki ve >AB olur. Altnn en yakn k"k alnan says d"rttr. Altdan d"rd $karrsan iki
kalr. %u durumda altnn k"k iki ve bete ikidir. 7edinin k"k iki ve bete $tr. sekizin k"k iki
ve bete d"rttr. Oira ki, bu asal saylara en yakn k"k alnabilen say "rttr. Ama onun k"k
murat olunsa, onun en yakn k"k alnabilir says dokuzdur. Mokuzu ondan $karrsan bir kalr.
Mokuzun tam k"kn ikiye katlar ve bir eklersen yedi olur. O halde onun k"k $ tam ve alt b"l
yedidir. Onaltnn k"k $ tam yedi b"l yedi olur ki, yedi b"l yedi bir etti3inden onaltnn k"k
d"rt olur ve tam say olur. Mi3er saylarn k"kleri de bunlara kyas ile ortaya $kp bilinir.
%aya3 +esirler
%aya3 kesir, birden baka iki saydr. =3er iki say eitse mtemasildir 8benzerdir9. =3er
k$3n by3 !"trrse mtedahildir 8!e$ilidir9. =3er her ikisini bir $n say !"trrse
mtevak#tr 8ba3mldr9. O kesir ki, $n& say onun paydasdr, o kesir iki saynn vak#dr
8uy!unudur9. =3er iki sayy bir baka say !"trmezse mtebayindir 8uyumazdr9. 5temasil
a$ktr. <akat "tekilerin $oklarn azna b"lersin. =3er tam b"lnrse, o iki say mtedahildir. =3er
kaldysa' b"leni' b"lnenden kalan sayya b"lersin ta kalmayn&aya de3in !idersin. %u iki say
da mtevak#tr. =3er sonunda bir kalrsa o iki say mtebayindir.
+esir, paydas ya tam saydr ki ikiden ona kadar dokuz kesirdir. Peya paydas asaldr ki, ona
&z denmitir. %u ikisinden her biri ya tek saydr ki $tebir !ibi onbirden bir &z !ibi. Peya
mkerrerdir ki $te bir !ibi onbirden iki &z !ibi. Peya muza#tr ki altdabirin yars !ibi on$ten bir
&zn onbirden bir &z !ibi ve onbirden bir &z ve on$ten bir &z !ibi.
+a$an kesiri yazarsan, e3er onunla tam say olduysa, onu kesirin stnde ve kesiri onun altnda
ve paydann stnde yazarsn. =3er kesir ile tam olmadysa onun yerine s#r koyarsn. %a3l
kesirlerde araya ve 8V9 yazarsn. 5uza# asal kesirlerde araya min 8W9 yazarsn.
> E >
O halde bir tam iki b"l $ b"yle yazarsn0 E 8> UUUU9 bir tam bir b"l $ b"yle W>
> @ > I @ > I 8>UU9 bir
b"l $ b"yle W > 8UUU9 yarmn altda birini b"yle UUU 8UUU9 bete iki ve
I I I > >E
E
@ @ E I C > >
d"rtte $ b"yle W E ve I 8UUU UUU on$te birin onbirde birini b"yle UU min UU
B L B L >> >I
> >
8UUUUU W UUUU9
>I.>> >LI
+esirlerin paydasna0 5ahre&, mkam, nam derler. 5#ret ve mkerrer kesirlerin paydas
ayndr. 5esela bir b"l d"rdn paydas d"rttr. (ki yb"l d"rt, $ b"l d"rt !ibi mkerrer
kesirlerin de paydalar d"rttr. 5uza# kesirin paydas, birbirlerine iza#e edilen kesirlerin tek tek
paydalarnn $arpmna eittir. %u paydalar ister mtebayin, ister mtevak#, ister ymtedahil
olsunlar. 7ine hepsi birbiriyle $arplr. %ete birin altda biri muza# kesirinin paydas otuzdur.
Sekizde birin altda biri muza# kesirinin paydas krksekizdir. Sekizde birin d"rtte biri muza#
kesirinin paydas otuzikidir. 5atu# kesirin paydalarn ybulmak i$in iki payda alrsn. %unlar
37
mtebadiyen ise birbiriyle $arparsn, mtedahil ise by3n alrsn0 bu $arpmlar $n& bir
kesirin paydas olarak yazarsn. +esirler $ok ise ayn ileme devam edersin. 5atu# kesirler bitti3i
zaman buldu3un say, o kesirlerin paydas olur.
,aydalar ikiden ona kadar olan dokuz baya3 kesirin paydalarn bulmak i$in, mtehayin olan iki
ile $ $arparsn alt olur. Alt ile d"rt mtevak# saylar olup, ortak b"lenleri ikidir. O halde d"rd
ikiye b"ler alt ile $arparsn. =lde etti3in oniki ile mtebayin olan bei $arparsn. Alt ise elde
etti3in altm ile mtedahildir, bir ile toplarsn yedi olur. 7edi ile altm mtebayin olduklar i$in
$arpar, d"rtyzyirmi bulursun.
2e&nis, tam sayl kesiri bileik kesir yapmaktr. %unun i$in tam say, kesirin paydasyla $arplr
ve paya eklenir. %ulunan say bileik kesirin pay olur ve payda de3imez. 5esela iki tam bir
b"l d"rt, bileik kesire $evrilse payda dokuz olur. Alt tam $ b"l be i$in otuz$ ve d"rt tam
$te birin yedide biri i$in seksenbe olur. %ileik kesiri, tam sayl kesire $evirmeye re#' denir.
%unun i$in byk say olan pay, k$3 olan paydasna b"lersin. %"lm, tam say ksm olur.
+alan da kesirin pay olur. 5esela onbe b"l d"rt kesirinin re#'i, $ tam $ b"l d"rt olur.
%aya3 kesirleri toplamak ve iki kat almak0 Perilen kesirlerin ortak paydasn bulursun. Sonra
paydalarn eitlersin. %uldu3un kesirin payn, paydasna b"lersin. ,ay byk olursa tam sayl
kesir olur' pay paydasna eitse bir olur' pay k$kse ayn kalr. 5esela bir b"l iki, bir b"l $,
bir b"l d"rt toplanrsa, bir tam altda birin yars olur. %ir b"l alt ve bir b"l $ toplanrsa bir
b"l iki olur. %ir b"l iki, bir b"l $, bir b"l alt toplanrsa bir tam olur. 6$ tane bir b"l bein iki
kat alnrsa, bir tam bir b"l be olur.
> > > C L I >I >
UUU V UUU V UUU WUUU V UUU VUUU WUUU WUUU
E I L >E >E >E >E E
> > > E I >
UUU VUUU WUUU VUUU WUUU WUUU
C I C C C E
> > > I E > C
UUU VUUU VUUU W UUU VUUU VUUU WUUU W >
E I C C C C C
> I I C >
I X UUU WUUU -- E X UUU WUUU W >UUU
B B B B B
+esirleri ikiye b"lmek i$in pay $i#t ise, payn yarsn alrsn. 2ek ise payday ikiye katlarsn, pay
oldu3u !ibi brakrsn.
L E I I
UUU in yars UUU ' UUU in yars UUU dur.
B B B >@
;karma yapmak i$in iki kesiri ortak payda &insinden yazarsn ve birini di3erinden $karrsn.
Artan, ortak paydaya pay alrsn. 5esela d"rtte bir, $te birden $karsa $te birin yars olur.
;nk $te bir ile d"rtte birin ortak paydas onikidir. Onikinin $te biri olan d"rtten, d"rtte biri
olan $ $karrsan bir kalr. %u ise onikinin altda birinin yarsdr.
%aya3 kesirlerin $arpm0
2am say ile kesiri $arpmak i$in tam say ile kesirin payn $arpar, payday aynen yazarsn. +esir
tam sayl olursa, $arpmadan "n&e kesiri bileik kesir haline !etirirsin. =lde edilen kesirin pay
bykse paydasna b"ler ve tam sayl olarak yazarsn. 5esela iki tam $ b"l be ile d"rt tam
$arpmak i$in iki tam $ b"l be bileik hale !etirilir ve on$ b"l be olur. M"rt ile $arparsan
elliiki b"l be bulursun ki, on tam iki b"l be eder. 6$ b"l d"rd yediyle $arparsan yirmibir
b"l d"rt olur. +esirin paydas d"rt oldu3undan d"rde b"lersin ve be tam bir b"l d"rt olur. (ki
kesiri $arpmak i$in paylar ve paydalar $arparsn. 1n&e elde etti3ini ikiye b"lersin. 1n&e elde
edilen bykse, kesir tam sayl olur. ;arpla&ak kesirler tam sayl ise, "n&e onlar bileik kesir
haline $evirir sonra $arparsn. 5esela0 (ki tam bir b"l iki, $ tam bir b"l $ ile $arplrsa sekiz
tam bir b"l $ olur. 6$ tam bir b"l d"rd be tam bir b"l yedi ile $arparsan' onalt tam be
b"l yedi bulursun.
> > B >@ B@ E >
38
E UUU I UUU W UUU V UUU W UUU W UUU W N UUU
E I E I N C I
> > >I IC LCN E@ B
I UUU X B UUU W UUU X UUU W UUU W >C UUU W >C UUU
L ? L ? EN EN ?
%aya3 kesirlerin b"lmesi0
+esirlerin b"lmesi sekiz ksmdr. Oira ki, b"lnen ya kesir, ya tam veya bileiktir. %"len dahi ya
tam ya kesir veya tam sayl kesirdir. 1n&e tam sayl kesirler, bileik kesire $evrilir. +esiri kesre
b"lerken, paydalar ortak ola&ak ekilde $arpma ilemi yaplr. %ulunan paylar b"lnr. %"lnen
veya b"lenden biri tam say olursa, tam say payda ile $arplr. 5esela0 %e tam bir b"l d"rd,
$e b"lersen, bir tam $ b"l d"rt bulursun. 6$, be tam bir b"l d"rde b"lersen, d"rt b"l yedi
bulursun. 1teki misalleri bunlara kyas ederek yapabilirsin.
> E> E> ? I
B UUU 0 I W UUU 0 I W UUU W UUU W > UUU
L L >E L L
> E> >E L
I 0 B UUU W I 0 UUU W UUU W UUU
L L E> ?

@n-nc- Madde

Biin!eyen saynn *--n!asnn ("ay y"-n- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, matematik$iler demilerdir ki0 %ilinmeyen sayy bulmak i$in kurulmu
olan d"rtl orant kaidesi, her yerde uy!ulanabilen, kullanl, yanlsz, her zaman do3ru ve
hesabn esasdr. Oira btn bilinmeyenli problemler, bu d"rtl orant yoluyla $"zlebilir. M"rtl
orant "yle bir d"rt saydr ki, birin&inin ikin&iye oran, $n&nn d"rdn&ye oranna eittir. %u
orantda yanlar ve ortalar $arpm birbirine eittir. =3er yanlardan biri bilinmeyen olursa, iki ortay
$arpar, bilinen tara#a b"lersin' bilinmeyen bulunmu olur. =3er iki ortann biri bilinmezse iki tara#
$arpar bilinene b"lersin. ;kan sonu$ bilinmeyendir. 5esela0 (ki, d"rt, $ ve alt saylar arasnda'
ikinin d"rde oran $n alt'ya oranna eittir eklinde bi d"rtl orant kurulabilir. (ki ile altnn
$arpm, $ ile d"rdn $arpmna eittir. %u d"rt saynn biri bilinmezse di3er $ saynn yardm
ile bulunur. =3er bilinmeyen iki ise ortalar olan $ ile d"rd $arparsn. =lde etti3in onikiyi' bilinen
tara# olan altya b"lersin. %"lm, istenen ikidir. %ilinmeyen alt olsa onikiyi ikiye b"ler arad3n
alty bulursun. =3er ortalardan biri olan d"rt bilinmezse, iki ve altdan ibaret olan yanlar $arpar,
bilinen orta olan d"rde b"lersin. Aranan $ bulunur. %u anlatlan us*l, d"rtl orantnn $arpma
yoludur.
M"rtl orantnn b"lme yolu ise udur ki0 (ki ortadan biri bilinmese ortalardan birini, belli olan
ortaya b"lersin. =lde etti3in b"lm di3er tara# ile $arparsn. (stenen orta bulunur. (ki tara#tan
yanlardan beri bilinmese, iki ortadan birini bilinen tara#a b"lersin. =lde etti3in b"lm di3er orta
ile $arparsn ve istenen tara# bulursun. 5esel0
E C
UUU W UUU d"rtl orantsn dn. %urada iki ile dokuza tara#lar, $ ile altya ortalar
I J denir.
Ortalardan biri olan alt bilinmese, tara#lardan biri olan dokuzu $e b"ler, di3er tara# olan iki ile
$arparsan istenen alt bulunur. =3er tara#lardan biri olan dokuz bilinmese, ortalardan biri olan
alty di3er tara# olan ikiye b"ler, di3er orta olan $ ile $arparsn. (stenen dokuz bulunur. =3er iki
bilinmese, $, dokuza b"lersin. %uldu3un bir b"l $ ile alty $arparsan istenen iki bulunur.
=3er $ bilinmese, dokuzu, altya b"lersin. %uldu3un bir tam bir b"l iki ile ikiyi $arparsn,
istenen $ bulunur.
,roblemler0 Ga#let olunmasn ki probmlemler ya #azlaya, ya eksi3e, ya muamelta, ya toplamaya
veya $arpmaya ilikin olur. <azlaya ba3l olan soruya misal budur ki0 .an!i say d"rtte biri ile
topland3nda $ olur0 %unu d"rtl orant ile $"zmek i$in verilen kesirin paydas olan d"rt saysn
alr mehaz dersin. 5ehazda soruya !"re ilem yaparsn. 7ani soruda ekleme yaplmsa
39
eklersin, eksiltme yaplmsa eksiltirsin. %uldu3un sayya orta dersin. %"yle&e $ bilinen
bulunmu olur ki biri mehaz, biri orta, biri de soruda verilen saydr. %u problemde mehaz d"rt,
orta bir eklenerek be, verilen say da $tr. 5ehazn vastaya oran, bilinmeyenin soruda
verilene oranla eittir. 5ehaz ile bilineni $arpp, ortaya b"lersen isteneni bulursun. 5isali budur0
L X >E E
UUU W UUU B . X W >E X W UUU W E UUU
B I B B
O halde kendisi ile d"rtte birinin toplam $ olan say, iki tam iki b"l betir.
=ksi3e ilikin olan soruya misal0 +endisinden $tebiri $karln&a alt olan sayy bulunuzH +esrin
paydas olan mehaz $tr. %ir $karn&a orta iki olur. %ilinen say altdr.
5e'haz %ilinmeyen I X
UUUUUU W UUUUUUUUUorantsna !"re UUU W UUU yazlr.
Orta %ilinen E C
6$ ile alty $arparsan, elde etti3in onsekizi ikiye b"lerek istenen dokuz saysn bulursun.
5uamelta ait soruya misal0 %e rtln #iat $ dirhem olsa, iki rtln #iat ka$ dirhemdirH
B E B rtl E dirhem ederse
UUU W UUU veya I rtl X dirhem eder
I X
%ilinmeyen d"rdn& ortadr. (ki ile $ $arpp bee b"lersen, bir dirhem ve bir b"l be dirhem
bulursun. =3er soru $ dirheme be rtl !elirse iki dirheme ka$ rtl !elir diye sorulsayd0 (ki ile
bei zarpar $e b"lerdim' neti&e $ rtl ve bir b"l $ rtl olurdu. ;nk sorularn de3eri #arkl
&insi ile $arplp, elde edileni, ayn &insine b"lnr.
2oplamaya ba3l soruya misal0 .an!i saynn $te biri ile d"rtte birinin toplam ondurH %una
benzer sorularda, ortak payday bulur ve soruya !"re hareket edersin. Ortak payda onikiye,
mehaz dersin. Onikinin $te biri ile d"rtte biri toplam yedi oldu3undan orta yedi olur. Soruda
verilen on oldu3una !"re0
5e'haz %ilinmeyen >E E
UUUUUU W UUUUUUUUU kaidesine !"re UUU W UUU
Orta %ilinen ? >@
O halde oniki ile onu $arpar, yediye b"lersen istenen say olarak onyedi tam bir b"l yediyi
bulursun.
;arpma ile il!ili soruya misal0 .an!i saynn d"rtte biri ile altda birinin $arpm, kendisinin iki
katna eittirH M"rtte bir ile altda birin paydalar d"rt ve alt olup ortak payda onikidir. O halde
mehaz onikidir. Onikinin d"rtte biri $, $te biri iki olup, $arpmlar alt oldu3undan orta alt olur.
Soruda verilen iki kat oldu3u i$in yirmi d"rt olur.
5e'haz %ilinmeyen >E X
UUUUUU W UUUUUUUUUkaidesine !"re UUU W UUU
Orta %ilinen C EL
O halde oniki ile yirmid"rd $arparsn, buldu3un ikiyz seksensekizi altya b"lersin ve istenen
krk sekiz saysn bulursun.
M"rtl orantda $ say bulunup ortalar eit olursa, mesel birin&inin iki&iye oran, ikin&inin
$n&ye oranna eit olsa, yanlardan biri de bilinmeyen olsa, ortann karesini bilinen yana
b"lersin ve bilinmeyen yan bulursun. =3er ortalar bilinmeyen olsa, yanlar birbiri ile $arpar ve
kare k"kn alrsn, bilinmeyen orta bulunur. 5esel0 (kinin bee oran, bein han!i sayya
oranna eittirH denilse0 %ein karesini ikiye b"lersin. (stenen say oniki tam bir b"l iki olur.
7ahut da d"rdn han!i sayya oran, o saynn dokuza oran !ibidirH denilse0 7anlarn $arpm
olan otuzaltnn kare k"kn alrsn. (stenen alt says bulunur.
Allah' tanmakta yardm& olan astronomi ilminin tahsilini kolaylatran matematik ilminin
"zetinden bu kadarla yetinilip, astronominin balan!& olan !eometriye de sra !elmitir.

A-BLM:

/R/NC BLM
40

isimlerin miktarlarn, boyutlarn beyan eden !eometrinin, astronomi i$in "nemli ve lzumlu
olan ekillerini kolay bir y"ntem zere d"rt madde ile beyan eder.

Birinci Madde

N"(ta, )i%#i, y$%ey 'e cis!in tari.erini; )i%#i 'e y$%eyin (s!arn 'e ,%ei(erini ,%et
"ara( *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, !eometri&iler demilerdir ki0 Arazn ksmlarndan her nesne ki, an&ak
duyularla iareti kabul olup, hi$bir &ihetle b"lnme kabul etmese, ona0 /okta derler ki, hakikatte
yer tutup, &z olmayan nesnedir. %u
nesne, $iz!inin son iki u&udur. Arazlarn ksmlarndan bir nesne ki, an&ak duyularla iaretlenip
an&ak bir &ihetle b"lnme kabul etse, ona0 ;iz!i derler ki, noktayla biten, uzunlu3u, !enili3i ve
derinli3i olmayan bir nesnedir. arazlarn ksmlarndan her nesne ki, duyularla iareti kabil olup,
iki &ihetle b"lnme kabul etse, yani uzunluk ve !enilik y"nnden b"lnme kabul etse, ona0
7zey derler ki, o nesne uzunluk ve !enilikle olup, $iz!iyle biter. Arazlardan bir nesne ki, $
&ihete !"re b"lnme kabul etse, yani uzunluk, !enilik ve derinlik bakmndan b"lnmesi kabul
olsa, ona0 isim derler ki, matematikte bahsolunan &isim bil!isidir. ;iz!i, do3ru ile e3riye ayrlr.
Mo3ru $iz!i odur ki uzunlu3u, mesa#esi zere
#arz olunan noktalar toplam birbirinin hizasnda ola, yani baz &zleri yksek, baz &zleri al$ak
olmayp, bir tara# !"ze mukabil oldukta' "teki tara#yle ortasnn ve di3er tara#nn !"rnmesine
bir en!el olmaya. =3ri $iz!i, bunun tersi olup, uzunluk mesa#esinin &zleri e3rilik zere olup, bir
tara# !"ze mukabil oldukta' "teki tara#yle ortasnn !"rnne e3ri par$alar en!el ola. Mo3ru
$iz!iler dahi ya paraleldir ya paralel de3ildir. ,aralel $iz!iler, dz olan iki ya #azla $iz!ilerdir ki,
birbirlerinden uzaklklar, btn &zleri eit oyup, iki yanlarndan do3ruluk zere sonsuza dek
uzatlsalar, birbirlerine kavumalar mmkn olmaz. ,aralel olmayan $iz!iler, do3ru $iz!ilerin
tersidir. 7zey ise, ya dzdr, ya de3ildir. Mz yzey odur ki, bir u&undan bir u&una varn&aya
dek o yzey zerinde #arzolunan &zlerinin $iz!ileri birbirine karlkl ve paralel ola. Mz
olmayan yzey, bunun tersidir ki, dz olmayan yzeylerin bazsna de3irmi deler. +renin d
yzeyinin yumrulu3u !ibi. %unlarn yarmlarna0 7arm de3irmi yumru ve yarm de3irmi bkey
derler. 7zeylerin paralelleri ve paralel olmayanlar' $iz!ilerin paralelleri ve paralel
olmayanlaryla kyaslanrsa, bilinir.

(inci Madde

)#enerin (s!arn, d,rt#enerin )e&iterini, )"(#enerin a) (s!arn, dairenin
!er(e% 'e )e'resini, )a>, (iri&, yay, >ay 'e sint$s$ ,%et "ara( *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, !eometri&iler demilerdir ki0 .er yzey ki, onu bir $iz!i veya ziyade $iz!i
kuatr, ona0 7zey ekli derler. =3er yzeyi, $ $iz!i kuatrsa, ona0 6$!en derler. %u dahi $
ksmdr. %irisine0 =kenar $!en denir ki, her $ kenar birbirine eittir. %irine0 (kizkenar $!en
derler ki, an&ak iki kenar beraberdir. %irine0 ;eitkenar $!en derler ki, kenarlarnn $ dahi
birbirinden #arkldr. =3er yzeyi, d"rt $iz!i kuatrsa, d"rt!en derler. =3er be $iz!i kuatrsa,
be!en derler. %u minval zere on kenara varn&aya kadar on!en derler. =3er kenarlar eit
olursa0 +are, be!en, alt!en, yedi!en, sekiz!en, dokuz!en, on!en derler. Ama $!en ve
d"rt!en dahi ksmlara ayrlrlar. 6$!ende, dik a$
bulundukta' dik $!en, derler. Geni a$ bulundu3u takdirde' !eni $!en ad verirler. Geni ve
dar a$larn bulundu3u $!en, dar a$l $!endir. Aynen bunun !ibi, d"rt kenar olan eklin, d"rt
kenar eit olursa ve d"rt dik a$s olursa, ona0 kare derler. A$lar dik olup, kenarlar eit
olmayana0 Mikd"rt!en. %unun aksine ki, kenarlar eit olup, a$lar dik olmayana0 =kenar
41
d"rt!en derler. +enarlar eit olmayp, a$lar dahi dik olmasa, lakin kenar ve a$larndan
karlkl ikisi eit olsa, ona ekenar d"rt!en derler. %unlarn dndakilere yamuk derler.
+enarlar d"rtten #azla olan ekile0 ;ok!en dahi derler.A$, iki $iz!iyle kuatlm bir yzeydir ki,
kenarlar bir noktada birleir ki o iki $iz!i bitiik olmaya. A$ iki ksm olup' birine0 Mo3u a$ derler
ki, bir noktada bitimeksizin uzayan iki $iz!inin arasnda yumrusudur. %irine !eometrik &isim
derler ki, bir veya daha #aza yzeyin kuatmasndan bir &isimde meydana !elir. 5esela koninin
st a$s !ibi. Mo3ru a$ dahi $ ksmdr. %irine0 Mik a$ derler ki, do3ru bir $iz!inin zerinde,
kendi benzeri dik bir $iz!i olup, iki tara#nda oluan iki eit a$larn biridir. Mik olan do3ru $iz!iye0
Mikey derler. bir ksmna0 Mar a$ tabir ederler ki dik a$dan k$ktr. %ir ksmna dahi !eni a$
derler ki, dik a$dan byktr. %u iki ksmn kenarlar do3ru olmak lazm !elmez.4ekil bir
uzamdr ki, bir e3ri $iz!i, dz bir yzeyi bir y"nyle kuatr ki, yzeyin i$inde bir nokta #arz
olunsa, o noktadan $evreye $ekilen $iz!ilerin &mlesi eit olur. 4imdi o $evrelenen yzeye daire
derler. Onu $evreleyen e3ri $iz!iye, daire $iz!isi ve de3irmi $iz!i derler. o ortada var saylan
noktaya, dairenin merkezi derler. 5erkezden $evreye uzanan $iz!ilerin her birine, dairenin
yar$ap derler. 5erkezi !e$ip, her iki u&a ulaan do3ru $iz!iye -ki belirtilen yar$aplardan her
ikisinin tamamdr dairenin $ap derler. %u $ap ki, o daireyi iki eit par$aya b"lp, $apn
tamamyle $evrenin bir yarsn kuatr ve o daireyi iki par$a edip, merkezi !e$meyen do3ru
$iz!iye0 Peter 8kiri9 denir ki, daireyi iki eit par$aya b"lmeyip, biri byk ve biri k$k olmak
zere iki ksma b"ler. %u iki ksmn her birine0 ,ar$a adn verirler ve $evrenin her par$asna
kavs 8yay9 ad verirler. +iriin yarsna0 Mz sins derler. +iriin yarsndan $kp, yayn yarsna
ulaan dikeye0 Sins e3risi derler. Mairenin $apnn yarsna0 mutlak sins derler, !a#let
olunmaya.

nc Madde

M$cesse! &e(ierden, ($>, siindir, ("ni, ($re &e(ierini; !er(e% 'e )e'resini, (-&a0n,
(-t*-n-; e(sen 'e hare(etini, daireere d,nenceerini, ya'a& 'e h% hare(eterini ,%et
"ara( *idirir.

=y aziz, mal*m olsun ki, !eometri&iler demilerdir ki0 .er &isim ki, ou bir veya daha #azla yzey
kuatr, ona0 5&essem ekil derler. =3er bir &ismi, alt eit kare kuatrsa, ona0 +p derer. =3er
iki eit paralel daire $evreleri arasn birletiren dz yzey ile bir &ismi kuatrlarsa, o &isme0
Silindir derler ki, o iki daire onun tabanlardr. 5erkezlerini birletiren $iz!i, o silindirin paydr ki,
e3er bu pay o tabanlar zerine dikey olursa, o0 Mik silindirdir. Me3ilse0 =3ik silindir derler. =3er
bir daire, merkezden $am kozala3 yzeyi !ibi dar bir noktaya ykselip, bir &ismi kuatrsa, ona0
+oni derler ki, o dairenin tabandr. 5erkezden o noktaya $kan $iz!i, o koninin paydr. =3er o
pay taban zere dikey olsa, o0 Mik konidir. Me3ilse e3ik konidir. %ir ekil o ekilde olursa ki, onun
ortasndan bir nokta #arz olunup, o noktadan o &ismin yzeyine $ekilen $iz!ilerin &mlesi eit
olsa, o ekile0 +re ve o yzeye0 +renin $evresi ve de3irmi yzey derler. O noktaya0 +renin
merkezi ve o $iz!ilere0 +renin $aplarnn yarlar derler. %u dz yzey, bir kreyi iki par$a
eyledikte' bir daire ortaya $kar. =3er o yzey krenin merkezini !e$erse, o daireye, byk'
"tekilerine k$k daire ad verilir. +renin $evresinde her nokta ki #arz olunur, bir devrini tamam
ettikte' bir daire $izer. An&ak iki karlkl nokta ki, onlara kre kutbu, hareket kutbu dahi derler.
%ir $ap ki, iki kutbun arasn birletirir, ona0 =ksen derler. Anlatlan dairelerden o daire ki, onun
kutbu, krenin kutbunun aynsdr. 5erkezi, krenin merkezinin ayndr. Ona0 +re kua3 derler.
O daire, iki kutbun arasn yarya b"lmekle, ona
paralellik eden btn dairelerin en by3dr. O daireler birbirinden k$ktr ki, onlara0 var
saylan devir noktalar denir. (ki tara#ta bulunup, kua3a oranla boyutlar eit olan her iki daire
eittir. +renin iki kutbu, bu dairelerin dahi kutuplardr. o halde phe yoktur ki bir kre, kendi
yerinde hareketiyle merkezi zere d"nerse, onun kua3 zerinde bulunan hareketi, hzl olup,
kua3a paralel olan k$k daireler zerinde bulunan hareketi' kuakta bulunan hareketine
42
kyasla yavatr. +utuplarna yakn olan hareketi, kua3na en yakn olan haraketinden $ok daha
yavatr. +renin tamam kendi yerinde durup, hareketi bu minval zere iken hareketinin srat
ve yavalkta #arkllk !"stermesi tabii bir itir.
%u iin bizzat kendisine ba3l olan #arkll3, #eleklerin hareketinde sabit bir ekilde srer. <ele3in
hareketi, ya basittir veya muhteli#tir. %asit olan haraketi ki, ona0 %enzerli hareket derler. Odur ki,
#ele3in yzeyinde ya i$inde var saylan bir nokta ki, o haraketle hareket eylese' o #ele3in
$evresinde eit zamanlarda eit a$lar olutura. 5esela dokuzun&u #elek ki, en byk #elektir'
lemin merkezinin $evresinde do3udan batya hareketle, bir !n bir !e&eye yakn bir srede bir
d"nn tamam eder. O halde, bu #ele3in yzeyinde #arzolunan nokta o hareketle eit
zamanlarda eit mesa#eler kateder. Alemin merkezi $evresinde, eit zamanlarda, eit a$lar
oluturur. 7ani bu #ele3in $evresinde kuak misilli #arz olunan daire, $yzaltm eit dere&eye
b"lnp' bu kuak zerinde #arz olunan o #ele3in noktas, anlatlan ekilde hareket eyledik$e her
bir yldz saatinde, onbe dere&e mesa#e kateder. 1n&eki saatte kat eyledi3i onbe dere&e
kavse, ikin&i saatte kat eyledi3i onbe dere&e kavsi eittir. %u minval zere hareketle lemin
merkezi $evresinde, "n&eki saatte oluturdu3u a$, ikin&i saatte oluturdu3u a$ya eittir. Mi3er
saatleri dahi buna kyas ile bilinir. %u harekete, merkez $evresinde benzerli hareket derle. =3er
b"yle olmasa benzerli demezler. 5uhteli# hareket odur ki, benzerlinin tersi ola. <ele3in hareketi
ya tektir ya bileiktir. 2ek hareket odur ki, bir #elekten $ka. %ileik hareket odur ki, birden #azla
#elekten $ka. .er basit hareket, tektir. Dkin her tek hareket, basit de3ildir. .er muhteli# hareket
bileiktir. Dkin her bileik hareket, muhteli# de3ildir.

/,rd$nc$ Madde

?$%eyse &e(ierin ,)$erini, !$cesse! &e(ierin !i(tararn 'e y$(se(i0i "an e&yann
y$(se(i(erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, !eometri&iler demilerdir ki0 %ir yzeyin miktar onun "l$mdr. 7ani
bir eklin "l$m bilimi, onun yzeyinin miktarn bildirir.Mik a$l olan bir $!enin "l$m, dik
a$sn kuatan iki kenarnn birini, "teki kenarn yarsna $arpmakla elde edilir. Geni a$l olan
$!enin "l$m, bu a$sndan kiriine $kan dikeyi, kiriin yarsna $arpmakla veya aksiyle elde
edilir. A$lar eit olan $!en "l$m, herhan!i bir a$sndan kiriine $kan dikeyi, kiriin yarsna
$arpmakla veya aksiyle elde edilir. =kenar olan $!enin "l$m, bir kenarnn karesinin d"rtte
birinin iki katn $e $arpmakla elde edilir. Mikd"rt!enin "l$m, bir kenarn, kendi yarsna
$arpmakla elde edilir. =kenar dikd"rt!enin "l$m, kenarlarndan birini, "teki kenarna
$arpmakla elde edilir. ;ok kenarn "l$m, iki $apndan birinin yarsn, o $apnn tamamna
$arpmakla elde edilir. =kenar olan $ok!enlerin "l$mleri, $aplarnn yarsn kenarlarn
toplamnn yarsna $arpmakla elde edilir.Mairenin "l$m, $evresine bir ip tatbik edip, bunun
yarsn, $apnn yarsna $arpmakla elde edilir. =3er dairenin $ap, $e ve yediye $arplsa,
$evresinin "l$m elde edilip, ipe ha&et kalmaz. =3er dairenin $evresi, $e ve yediye b"lnse,
$apna !erek kalmaz. Oira ki, her dairenin $evresi, $apnn $ ve yedi katdr. Onun i$in bir
dairenin $ap, yirmi ikiye $arplp, $arpm yediye b"lnse, b"lm o dairenin $evresi olur. =3er
dairenin $evresi, yediye $arplp, $arpm yirmiikiye b"lnse, b"lm o dairenin $ap olur. +pn
"l$m, karenin "l$mnden bilinir. 8+arenin "l$mnn altya $arpm9 Mik silindirin yz"l$m,
bir tabann $evresine $arpmakla elde edilir. Mik koninin yz"l$m, tepesiyle taban $evresini
birletiren dikeyi, $evresinin yarsna $arpmakla elde edilir. tabanlarnn yz"l$mleri ise, tpk
dairede oldu3u !ibidir. +renin yz"l$m, $apn, en byk dairesinin $evresine $arpmakla elde
edilir. +renin btn miktarlar, $apnn yarsn, $!eninin yzeyine $arpmakla elde edilir. 7ahut
$ap, kpnden yedisini ve yedisinin yarsn atp, kalandan dahi ayn ekilde kalandan doksan
atmakla, btn miktar elde edilir. %unlara kyasla bulutlarn miktarlar, #eleklerin &isimlerinin ve
yldzlarn "l$mleri ortaya $kar.7ksekteki eylerin yksekliklerinin ne miktar oldu3unu bilmenin
kolay yolu budur ki0 dz bir yerde bulunan yksek nesnenin tann d yerine ulamak
mmkn ise' o dz yerde boyundan daha uzun bir mzrak dikip, ondan o kadar uzaklarsn ki,
!"rn o mzra3n tepesinden !e$ip, o yksek eyin tepesine vara. %undan sonra durdu3un
yerden, o yksek eyin tann d yeri olan aslna varn&aya de3in, ayak ile, ya baka eya
43
ile "l$p, buldu3un toplam, mzra3n senin boyundan #azla olan ksmna $arparsn. Sonra elde
etti3in sayy, durdu3un yerle o yksek eyin, mzra3n tamamnn arasndaki mesa#eye b"lp,
b"lme kendi boyunu eklersin' ne miktara ulatysa, ite o yksek eyin yksekli3i odur.1teki
$"zm yolu da budur ki0 O yksek eyin yaknnda olan dz yer zerinde bir ayna koyup, ondan
uzaklarsn. O kadar !idersin ki, o aynada yksek eyin tepesini seyredesin. Sonra ayna ile
yksek eyin arasndaki mesa#eyi boyuna $arparsn ve $arpm, durdu3un yerle aynann
arasndaki mesa#eye b"lersin ve ite b"lm o yksek eyin ykseklik mesa#esidir. Oira ki,
boyunun, durdu3un yerle aynann arasndaki oran' o yksek eyin ayna ile kendi asl arasnda
olan oran !ibidir. 4u halde bilinmeyen, ortalardan biridir. ;nk d"rtl orantdan boyun
yksekli3i ilktir ve ayna ile durulan yerin aras mesa#esi ikin&idir. 7ksek eyin yksekli3i ise
$n&dr. Ayna ile yksek eyin asl d"rdn&dr. %urada bilinmeyen $n&dr. Pakta ki, iki
tara#n $arpmn bilinen ortaya bilersin' bilinmeyen b"lm olur.%ir yolu dahi budur ki0 %ir asa
dikip, !"l!esinin sana olan orann bilirsin. 4u halde yksek olan eyin !"l!e vaktinden, ykse
eyin yksekli3ini bilirsin. Gne u#uktan krkbe dere&e ykseldikte' her nesnenin !"l!esi,
kendisi kadar olur. 4imdi, !eometriden bu miktar&a yazldkta' Allah 2al'nn0 )G"klerin ve yerin
melek*tuna bakmazlar mH) 8?A>NB9 remzi, lemin yapsndan da bir miktar&a yazma3a
!erektiren sebep olmutur. 2a ki, en yze istek olan 5evla'y tanmaya yardm& ola.

B-BLM:

3NC BA62

Alemin eklinin yuvarlak oldu3unun isbatn' yldzlarn ve #eleklerin
durumlarnn key#iyetini, hakmne on b"lmle ta#sil eder.

%(:(/( %1D65

isimler leminin bi$iminin yuvarlak oldu3unu ve lem kresi zerinde
$izilen byk daireleri ve #eleklerin tabakalarnn tertibini ve &isimlerin
"zlerini ve en byk #ele3in ekil ve yapsn alt madde ile beyan eder.

Birinci Madde

Fee(erin y-'ara(0nn (a*-$n$ 'e -ns-rar 'e y-'ara(0a eri&(in
"an hayret 'erici !eseeeri *idirir+

=y azizi, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Rnsurlarn ve
#eleklerin yuvarlakl3nn inkr i$in ileri srlen delillerden
uzaklamak, astronomi ilminde !ereklidir ki, &isimler leminin ve yerin
yuvarlak olmas kabul edile. Oira ki, bu ilmin kaideleri hepten bu esas
zere kurulmutur. %undan bakasna imkan yoktur. %u #else# !"r, eriata
aykr sanlrsa' endienin atlp, kalbin yatmas i$in bitmeyen #eyz
kayna3 (mam 5uhammed Gazali 8Allah ona rahmet etsin9 hazretlerinin
)2eha#t- <elasi#e) adl kitabnda yazd3 arap$a ibareleri aynyle burada
ter&me klnmtr ve o byk imam hazretleri buyurmutur ki0
)5al*m olsun ki, #ilozo#lar ile halk arasnda olan ihtila# $ ksmdr ki0
%ir ksmda mnakaa, m&erret s"ze dayanr. 5esel0 <ilozo#lar, alemin
yarat&sna &evher deyip' &evheri, mekndan mnezzeh, zatyle kim varlk
ile te#sir eyledikleri !ibi. (kin&i ksmdaki $ekimeler, dinden bir esasa
ilikin olmayan ilerdedir. O halde onlarla mnakaa etmek, pey!amberleri
44
tasdik zaruretinden de3ildir. 7ani o ileri kabul, onlar yalanlamay veya
aksini !erektirmez. 5esel0 Ay tutulmas, yerkrenin !ne ile ay arasna
!irmesiyle ayn 3nn !"rnmemesinden ibarettir. Oira ki ay, 3n
!neten alr. 7er ise kredir ve !"k her tara#tan yeri kuatmtr. /e
zaman ay, yerin !"l!esinde kalsa, !nein 3 ondan kesilir, dedikleri
!ibi. Pe dahi !nein tutulmasnn mns, yerden !nee bakan ahs ile
!nein arasnda ayn bulunmas ve !"l!e olmasdr. %u durum !nele ayn
ba ve kuyruk d3mlerinde bir anda birletikleri vakitte olur dedikleri
!ibi. %u !"rleri dahi mnakaa ile $rtmekle durumu de3itirmek mmkn
de3ildir.
%u durumda, o kimse ki, s"ylenmi bu ileri $rtmekte mnazaray, dinin
!ereklerinden zanneder' o kimse dine zarar vermi olur. Oira ki, bu ilerin
olmasna !eometrik ve matematiksel deliller delalet eder. %ir kimse ki, ona
muttali olup, tahkikine !& yeter, sebebinden ve vaktinden, miktarndan ve
sresinden haber verir' ona denilse ki0 )%u eriata aykrdr.) %una ra3men
o kimse kesinlikle bildi3i bu ite phe etmez, beki eriatta phe eder
ki0 )+esin bil!iye aykr eriat nasl olurH) diye tereddde balar. (mdi,
eriata, yoluyla tan edenlerin zararndan, yolsuz yardm edenlerin zarar
daha $oktur. /itekim )akll dman aklsz dosttan iyidir,) demiler.
%undan sonra (mam Gazali hazretleri, !ne ve ay tutulmalar hususundaki
.ads-i 4eri#i nakledip, demilerdir ki0 ).ads-i 4eri#in sonunda
buyuruldu3u zere0 )Ay tutulmas (lah te&elli sebebiyle say!dr,) bu
#azlal3n nakli sahih de3ildir. Sahih oldu3u takdir&e dahi kesin ilerde,
iddialamaktansa te'vili ehvender. ;ok a$k deliller, kesinlikle bu noktaya
ulamayan kati iler karsnda te'vil olunmutur' nerede kald ki nakli
sahih olmayan...
<ilozo#larla (slm limleri arasnda tartlan konu0 Alemin sonradan
oldu3u ve sonradan olmad3 meselesidir. Alemin sonradan oldu3u sbit
olduktan sonra' yuvarlak olsun, dz olsun' #elekleri ve unsurlar
bulduklar !ibi, on$ tabaka olsun, daha az veya $ok olsun, dine zarar
vermez. Alem her ni&e olursa olsun, kastolunan ey, onun Allah'n
kudretiyle v&uda !eldi3idir.
6$n& ksm odur ki, onda tartma, din esaslarndan birine ilikin ola0
Alemin sonradan yaratlmas, Allah'n s#atlar, &esetlerin hari !ibi. %u
maddelerde onlarla !erekti3in&e tartmak ve s"zlerini $rtmek lazmdr.
5esel0 Onlar derler ki0 )Alem sonradan yaratlmamtr, kadimdir. Oira ki

kadime dayanr ve her kadime dayanan kadimdir. O halde lem kadimdir.) %iz
bu s"zleri $rtp, deriz ki0 )Alem sonradan yaratlmtr, hdistir, $nk
de3ii&idir. .er de3iikli3e u3rayan hdistir.)
(mam Gazali hazretlerinin bu s"zleri, burada yazlmtr. 2a ki dine ba3l
olanlar, anlatla&ak art& ileri, eriate muhali#tir diye reddetmekle
reddolunmu olur kabilinden zannetmeyeler ve inkr yoluna !itmeyeler.

kinci Madde

Ae!in y-'ara(0n is*at eden a(i deieri *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Alemin ilerinin tm
birbirine ba3ldr. Alem, birbirini $evreleyen ve birbirine te3et
krelerdir ki, i3ne ata&ak bir bo mekn olmayp, ulv ve s#l &isimlerle
45
dolmutur ve lemin tabii yaps yuvarlak ekil zere olmaktr. 2abiatnn
!ere3i olan ni&e deliler ile bu dava ispat edilmitir. Alemin her ne
tara#na baklsa, yumru !"rnr. .er kua3n bir kavis oldu3u nazar ve
#ikr kanun ve insan aklnn te&rbesiyle bilinir. +rev ekil, ekillerin
en !enii oldu3undan baka !"kte ve yerde mahede olunan durumlar,
krevden !ayride olmak muhaldir. 7uvarlak zemini dzeysel zannedip, dnya
dzdr #ikrini edenler, hayal vehmin ma3l*budur.
+ara, deniz, da3lar, vdiler, de3iik ekilleriyle toptan bir kre olup,
yerin !"l!esiyle ay tutuldu3u ve tutulma annda yerin !"l!esinin ayp
yznde d"n& bulundu3u ve yeryznde seyyahlarn hareketiyle enlem ve
boylam yerlerinin de3iiklik zere bulundu3u hep yuvarlakl3n
delilleridir. Sabit yldzlar, lemin kutbunun $evresinde paralel daireler
zere d"np, kutba yakn olan yerde k$k daireler $izerek !"rnmesi ve
u#uk dairesine te3et !"rnen sabit yldzdan ekvatora varn&aya de3in zaman
boyutu hesabiyle !izlilik zamannn artmas, ta bir hadde varn&aya de3in
ki, !"rnme ve !izlenme zamanlar eit ola. %undan sonra !izlilik zaman
yava yava artp, !"rnme zaman azala. .atta "br kutbun yaknnda hi$
!"rnmeye. Mo3an yldzlarn u#uktan !nn yarsna !elin&eye dek yava
yava ykselip, do3mas ve yine ayn minval zere batmas ve yldzn
bykl3 u#kun stnde de3imeyip, bat ve do3u srasnda yerin
bu3usuyla de3iir ve byk !"rnmesi ve daima yeryznden !"3n yars ya
yarsna yakn !"rnmesi ve yldzn do3udakiler zerine, batdakilerden
"n&e do3as ve batmas' ay ve !ne tutulmalarnn saatiyle meydana
!elmesi' kuzey tara#na !idenlere, kuzey kutup yldz ve di3er kuzey
yldzlarnn yksekliklerinin artmas ve !ney yldzlarnn dnn
artmas' !ney tara#na !idenlere, kutup yldznn ve !ney yldzlarnn
yksekli3inin artmas ve kuzey yldzlarnn dnn artmas' deniz suyu
yumrulu3unun, !emiden "rtt3 sahillerin ve da3larn, bakanlara, "n&e en
yksek tara#lar !"rnp, yaklatk$a en aa3larnn dahi !"rnmesi'
yldzlarn !"rnme sresin&e ykseklik ve dnn eit olmas' !nein
ekvator zerinde iken !"rnmesi ve !"rnmemesi sreleri eit oldukta' do3up
ve bata&ak, !"l!enin dz bir $iz!i zere do3u ve bat noktalarna karlk
ve iki !"l!enin birbirine eit olmas... %tn bunlar, yerin ve !"3n
yuvarlakl3na delalet eder.
Ay tutulmas vaktinde, ayn yznde daire eklinde ortaya $kan yer krenin
!"l!esi oldu3u, yerin kreli3ine a$k delildir. Oira ki, e3er yer, kre
eklinde olmayp, ya $!en, ya kare, ya alt!en eklinde olsa, ay tutulmas
ile ayn yznde ortaya $kan yerin !"l!esi dahi daire eklinde belirmeyip,
ya $!en, ya kare, ya alt!en eklinde !"rnmek iktiza ederdi. Oysaki
!"rnt hep daire eklinde olmutur.
Atmos#erik olaylar de3iik yerlerde !"zetlenip' do3u tara#nda, seher
vaktinde vaki olan ay tutulmas ve do3u annda beliren !ne tutulmas,
batdakilere !"rnmez. %atda, do3u anndaki ay tutulmas ve akam
vaktindeki !ne tutulmas, do3udakilere !"rnmez. G"3n ortasnda ortaya
$kan !ne ve ay tutulmalar, yerin alt yznde oturanlara !"rnmez. 7erin
alt tara#nda ve !"3n ortasnda vaki olan !ne ve ay tutulmalar, yerin
st tara#nda oturanlara !"rnmez. 7erin stnde ve !"3n ortasnda meydana
!elen !ne ve ay tutulmalar, batdakilere, do3udakilerden "n&e !"rnr.
5esela batdakilere ya seher veya kuluk vakti !"rnr, do3udakilere ya
akam veya ikindi vakti !"rnr. O halde do3ulularn sabah ve akam,
batllarnkinden "n&e oldu3u ay ve !ne tutulmalaryle bilinir.
/itekim ehirler aras uzaklklar, !ne ve ay tutulmalaryle bulunur.
%tn bu durumlarn, krenin !ayrisinde olmak ihtimali yoktur.
%tn bunlar bir yana brakalm, .ind-i 4ark ad verilen .indistan'a ve
46
.ind-i Garb ad verilen 7eni Mnya'ya 8Amerika9 deniz yoluyla se#er
edenlere arken ve !arben !idip-!elme imkan ortaya $kp' batdan !idip,
yerin altndan dolap do3udan !elen !emiler, yerin yuvarlakl3 davasn
ispat edip, btn delillerin mhr olup, tartma kapsn kapamtr.

nc Madde

/$nyann y-'ara(0 (aidesi $%erine *ina edien &a&rtc !eseeeri
*idirir+

=y aziz, malum olsun kip astronomlar demilerdir ki0 7uvarlaklk kaidesine
dayanan astronomi ilminin art& meseleleri vardr ki, hem sorulur, hem
alr.
%irin&i esele0 bir !nn $ ahsa nisbetle de3iik olmasdr. 5esela0
%elirli bir yerden, $ ahsn biri do3uya, biri batya !idip, biri de orada
kalsa, ve !idenler, do3ru bir $iz!i zere, ve ayn hzla yryp' do3uya
!iden batdan, batya !iden do3udan !elip, bir !nde yerinde duran ahsn
yannda toplansalar. .areket !n, yerinde durana !"re &uma olsa' batya
!idene !"re perembe, do3uya !idene !"re &umartesidir. 4imdi, bunun srr
budur ki, mesela batya !idenin seyri yedi !n olsa, !nein hareketine
uy!un !itmesiyle, durann !n batmnda, bunun !n batm vakti, !nein
devrinin yedide biri kadar !e$ olur. %u !e&ikmeden, yedi !nde bir !n bir
!e&e eksilmi olur. %unun i$in yerine !eldi3i !n, ona nisbetle perembe
der. %unun !ibi do3uya !idenin seyri !nein hareketine ters oldu3undan,
batya !idenin aksine o, durandan !nbatm !nein devrinden yedide bir
kadar "n&e olup, yedi !nde bu eksikliklerin toplamndan bir !n bir !e&e
hasl olup, !eli !n ona !"re &umartesi der.
(kin&i mesele budur ki0 7eryznde derin bir kuyu zerinde yksek bir
minare olsa' o kuyunun dibinde bir kseyi su doldurup, o suyu minarenin
tepesinde o kseye koalar, almayp #azla !elir. Oira ki, merkez daireden
uzaklatk$a yumulma yay az olur ve unsurlarn &zleri ise her nerede
bulunursa, lem kresinden bir damladr. 4imdi ksenin a3znda bulunan
dairenin kavsi, kuyunun dibinde ye merkezine yakn olup, e3ri olu ve
minarenin tepesinde, ona oranla dz olmaya yakn olmakla, bir miktar #azla
su alr.
6$n& mesele budur ki0 Gayet yksek bir minare ere#esinde, iki yerden
birer ta atlsa, iki tan d yeri aras, ere#edeki atl yerleri
arasndaki mesa#eden az olur. 5esela ere#enin bir kenarndan bir kenarna
uzaklk be metre olsa, talarn d yerleri arasndaki mesa#e be
metreden az olur. Aynen bunun !ibi iki duvarn tabanlarndaki mesa#esiyle,
yukardaki mesa#esi ayn de3ildir Oira ki, iki akln balan!$ ve
sonu$lar eit olmaz, !ittik$e yaknlklar artarak, yerin merkezinde
birleseler !erektir.
7ine yuvarlaklk kaidesine dayanan er' meseleler sorulur. %irin&i mesele0
Oeyd, (n!iliz !emileriyle kutuplara vardkta' alt ay !ndz alt ay !e&e
olmakla, bu mddette be vakit namaz ve ramazan oru&unu ne ekilde eda
eder.
(kin&i mesele0 Oeyd, Amr ile kyamet almetlerinden olan !nein batdan
do3mas meselesinde bahse tutuup' Oeyd bu meseleyi, astronomi kaidelerine
tatbik mmkndr, dese0 Amr inkr etse' Oeyd, 2akiyddin :asit'in s"zne
!"re, bur$lar dairesi !enel meyli 8EI,B dere&e9 !e$ip, uzun srede ekvator
47
hattyla $akp, di3er !eze!enlerin kuaklar da onun !ibi $akmakla'
batdan do3mu olur. /itekim halen altm altn enlemde !ne, batdan
do3ar, deyip, durumu b"yle a$klasa. Amr ise inkrnda srar edip, bu mmkn
de3ildir, dese ve e3er mmkn olursa karm bo olsun dese, talak vaki olur
muH
6$n& mesele0 Oeyd 5ekke ehrinden baka bir yerde bir mekan vardr ki o
mekanda, d"rt y"n kbledir ki ayaku&u notasndadr dese' Amr inkr edip,
ikisi de 'benim s"zm do3ru de3ilse k"lelerimiz azat olsun' deseler,
han!isinin yemini bozulurH
%u $ sorunun &evab arz olunmad.

/,rd$nc$ Madde

Fee(erde 'e yerde "rtaya )(an "ayar a)(a!a( i)in, e! $%erinde
("n-ar 'e )i%ien "n *$y$( daireyi *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronamlar, #eleklerdeki ve yerdeki ileri tespit
ve biribirine ba3lamak i$in, lem zerinde, ni&e muhteli# daireleri
kutuplaryla beraber ispat etmilerdir. 5ehur daireleri iki ksm itibar
edip' bir ksmn byk daireler, bir ksmn k$k daireler saymlardr.
Ama byk daireler, bir ksmn k$k daireler saymlardr. Ama byk
daireler odur ki, yukarda a$kland3 !ibi, lem kresine oranla byk ise
de, ona k$k derler. Me3irmi kuaklar !ibi.
%yk daireler, on tanedir ki0 5uaddilnnehar 8!neitleyi&i9 dairesi,
mntkatl buru$ dairesi, 8%ur$lar kua3 dairesi9 d"rt kutuptan !e$en
daire, u#uk dairesi !ndz yars dairesi, ykseklik dairesi, semtler ilk
dairesi, e3ilim dairesi, enlem dairesi, !"rnen !"k ortas dairesi.
Saylan bu dairelerin bazs lem kresi zerinde ayr ve hareket edi&i
olarak konulmutur. %azs bitiik ve sabit resmolunmutur. Ayr ve hareket
edi&i olan byk daireler, alt tanedir. %iri !n yars dairesi, biri u#uk
dairesi, biri ykselme dairesi, biri ilk semtler dairesi, biri e3ilim
dairesi ve biri enlem dairesidir. %itiik ve sabit olan daireler, saylan
bu dairelerden !ayrisi olan byk dairelerdir ve k$k dairelerdir.
On byk daireden ilk daire0 Gn eitleyi&i dairesidir. %una dz #elek dahi
derler. %una onun i$in muaddil 8eitleyi&i9 derler ki0 Gne buna te3et
oldukta' Moksann& enlemden baka her yerde !e&e ve !ndz yaklak olarak
eit olur. %u dairenin yzeyinde, yerkre zerinde $izilen daireye0 =kvator
derler. Oira ki #ele onda uzakl3n kuruyarak, dolap !ibi d"ner. 7ani !n
eitleyi&i daire, alemi b"ler #arzolundukta0 =kvator, yer dzeyi zerinde
ondan meydana !elen dairenin $evresidir. =kvatora paralel olan dairelere0
Gnlk d"n yerleri derler. %unlar hayal edilen k$k dairelerdir ki,
byk #elekte #arzolunan her noktadan bu #ele3in d"nmesiyle, onun zerinde
iki kutbu olan lemin kutbu ile kua3 olan eitleyi&i dairenin arasnda
$izilirler. %u daireler, !nlk hareketle $izildiklerinden, bunlara0 Gnlk
d"n yerleri derler.
(kin&i daire,e bur$lar kua3 dairesidir. %una, bur$lar #ele3i dahi derler.
Oniki bur$, bunun zerinde itibar olunduklarndan buna0 %ur$lar dairesi
dahi derler. %una paralel olan dairelere0 =nlem daireleri derler. Oira ki,
yldzn merkezi onlarn birinin yzeyinde bulunsa0 %ur$lar dairesinden
kuzeye ya !neye e3ilimli olmu olur. 4imdi o yldzn enlemi, o daire ile
bur$lar dairesi arasnda olan mesa#edir. %u daireler dahi !nlk d"n
daireleri !ibi hayal k$k dairelerdir ;nk bur$lar #ele3inin iki kutbu
ki, bur$lar dairesinin iki kutbudur, lemin iki kutbu olan !n eitleyi&i
dairenin kutuplarndan bakadr. 4imdi lazmdr ki, !n eitleyi&isi daire
48
ile bur$lar dairesi lemin $evresi zerinde, iki karlkl nokta yannda
kesiirler, ki, o noktalarn arasnda her birinden yarm daire meydana
!ele. Oira ki, bur$lar dairesi !n eitleyi&isi !ibi byktr. O noktann
biri ki, bur$lar #ele3i, !n eitleyi&isinden kuzeye meylini ondan balar.
ona0 %ahar eitlik noktas 8E> mart9 derler. Oira ki, !ne buraya !eldikte@
;ok yerde bahar mevsimi belirir. %unun karsndaki noktaya0 Gz eitlik
noktas 8E> aralk9 derler. 7ine azmdr ki, bur$lar dairesinin, !n
eitleyi&isinden niha uzakl3, yar dairelerinin ortasnda iki nokta
yannda olur ki0 %iri kuzey kutbu sebtindedir ve ona0 7az d"nm derler.
1br !ney kutbu semtindedir ve ona0 + d"nm noktas derler.
4imdi bu iki kesime ve iki niha uzaklk ile bur$lar dairesinin d"rt
noktas belirlenmitir. Onlar da d"rtte bire b"lnr. %undan sonra bu d"rt
$eyrekten iki $eyrek bitii3in her biri zerinde iki nokta #arzolunmutur
ki, onlarla o $eyrekler zer eit b"lme bulunmutur. %undan sonra alt
byk daire hayal olunmutur ki, hepsi iki karlkl noktada yani iki
bur$lar kutbu zerinde kesimilerdir.
6$n& daire, d"rt kutuptan !e$en dairedir ki0 Ad !e$en alt dairenin
biridir. %unun lem kresi zerinde iki kutbu, orta noktadr. %u daire
lemin iki kutbundan ve iki kutup bur&undan, iki de3iim noktasndan
!e$mitir. Onun i$in bulan0 M"rt kutbu !e$en daire derler. %u alt hayal
dairenin biri o dairedir ki, iki orta noktadan !e$mitir. +utuplar, iki
de3iim noktas olmutur. Alt daireden !eriye kalan d"rt daire, o iki
$eyrek zerinde #arzolunan d"rt noktadan ve o d"rdn karsnda bulunan
"teki d"rt noktadan !e$milerdir. %unlarn kutuplar bur$lar dairesi
zerinde #arzolunan noktalardr. 4imdi sekizin&i #elek, bu alt daire ile
oniki ksm olmutur. .er bir ksmn, iki yarm daire kuatmtr. .er
ksmnda, bur$lar kua3nda bulunanlar bur$lar kavsi adyla "hret
bulmutur. Onun i$in sekizin&i #ele3in ismi0 %ur$lar #ele3i olmutur. %u
alt daire, lemi keser #arzolunsa, byk #elek ve benzer #eleklerin
&mlesi, oniki bur&a b"lnr.
M"rdn& daire, u#uk dairesidir. %u hareket eden bir byk dairedir ki
#ele3in !"rnen yarsndan !"rnmeyen yarsn ayrmtr. %una nispetle
yldzlarn do3u ve batlar belirlenmi ve bilinmitir. %unun iki kutbu'
bau&u 8zenit9, ayaku&u 8nadir9 bulunan iki noktadr. R#uk dairesi,
!nd"nmn iki noktada kesmitir ki, birine do3u noktas ve do3u !n-
eitleyi&i' birine bat noktas ve bat !neitleyi&i derler. %u iki nokta
arasn birletiren do3ru $iz!iye0 Mo3u ve bat $iz!isi ve !neitleyi&i
$iz!i derler. %u u#uk dairesinin bur$lar dairesi ile kesiti3i iki noktaya,
do3an ve batan derler. Mo3u noktas ile bur$lar dairesi, ya yldz merkezi
arasnda u#uk dairesinden vki olan ksa kavse do3u sias 8Amplitude9' do3u
noktas ile onlarn arasnda bulunan kavse bat sias derler. %u u#uk
dairesine paralel olan k$k dairelere k"prler derler' R#uk dairesinin
stndekilere yksek k"prler derler. Altnda bulunanlara al$ak k"prler
derler.
%ein&i daire, !n yars dairesidir. %u dahi hareket eden bir byk
dairedir ki, lemin iki kutbundan ve bau&u, ayaku&u noktalarndan
!e$mitir. %unun iki kutbu, do3u noktas ve bat noktasdr. %u !n yars
dairesi, u#uk dairesini iki noktada kesmitir. %iri !ney noktas, biri
kuzey noktasdr. %u iki noktann arasn birletiren $iz!iye' !n yars
$iz!isi, zeval $iz!isi, !ney ve kuzey $iz!isi derler. %unlarn hepsi dokuz
enlemin !ayrisindedir.
Altn& daire, ykseklik dairesidir. %una bau&u dairesi dahi derler. %u
hareket eden bir byk dairedir ki, bau&u ve ayaku&undan !e$ip, o $iz!inin
tepesinden !e$mitir ki o $iz!i, lemin merkezinden !elip, !nein
49
merkezinden ya yldzdan !e$ip, st #ele3in yzeyine $kmtr. %u
ykseklik dairesi, u#uk dairesini dik a$lar zere iki ortada kesmitir. O
noktalar sabit olmayp, u#uk dairesi zerinde yldz ve !nein intikali
sebebiyle yer de3itirirler. .er birine bau&u noktas ad verilir. %u
noktalarla do3u ve bat noktalar arasnda u#uk dairesinde bulunan kavse,
bau&u noktas derler. %u iki bau&u noktasyla !ney ve kuzey noktalar
arasnda bulunan kavse, bau&unun btn derler. %u ykseklik dairesi,
!n yars dairesine bir !n bir !e&ede iki de#a $akr.
7edin&i daire, semtlerin ilk dairesidir. %u hareket eden bir byk dairedir
ki' bau&u ve ayaku&u noktasndan, do3u ve bat noktasndan !e$er. %unun
kutuplar !ney ve kuzey noktalardr. %u daire, !n yars noktas, ile
bau&u ve ayaku&u noktasnda dik a$lar zere kesimitir. Alem kresi bu
daire ile ve !n yars dairesi ile sekiz eit ksm olmutur ki0 M"rd
yerin zerinde, d"rd u#kun altnda bulunmutur. %u daireye onun i$in
semtler ilk dairesi derler. 7kseklik dairesi bunun zerine $aktkta'
onun kavsi, bau&u, bau&u btn kalmaz. Semtler ilk dairesine te3et olan
!nlk d"nm noktalarna, b"l!e d"nm noktalar derler ki, o b"l!elerde
oturanlarn bau&u d"nm noktalardr.
Sekizin&i daire, e3ilim dairesidir ki' bu dahi hareket eden bir byk
dairedir. Gneitleyi&i dairenin iki kutbundan !e$mitir. Gneitleyi&iden,
yldz ve bur$lar kua3nn e3ilimi bununla bilinmitir. %una ilk e3ilim
denmitir.
Mokuzun&u daire, enlem dairesidir. %u dahi hareket eden bir byk dairedir
ki, bur$lar #ele3inin iki kutbundan !e$ip, o $iz!inin bau&undan !e$mitir.
O $iz!i lemin merkezinden !elip, yldzn merkezinden !e$ip, bur$lar
#ele3inin yzeyine $kmtr. %u enlem dairesi ile, yldzn enlemi
bilinmitir. Gneitleyi&iden, bur$lar #ele3inin ikin&i e3ilimi bununla
bulunmutur.
Onun&u daire, !"rnen !"3n orta dairesidir. %u daire, bur$lar kua3nn ve
u#uk dairesinin kutuplarndan !e$mitir. %unun iki kutbu, do3u ve bat
noktalardr. R#uk dairesi ile bur$lar kua3nn u#ku arasnda veya aksiyle
bu dairede oluan ksa kavis, !"rnen iklim enlemidir.
%urada, bu byk daireleri a$klamakla yetinip, kalan daireleri, yerleri
!eldik$e yazlmak ho !elmitir.

Be&inci Madde

Fee(erin *$t$n ta*a(aarnn ya>sn; .ee(erin >ar)aarnn
hare(eterini: C$n$( d,n$& hare(etinin (ey.iyetini; y,nerin
snran!asn; y$(se( #,( cisi!erinin !ahiyetini ,%et "ara( *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 +ainatn yarat&s ve
dzenleyi&isi olan enab- .ak'kn murad ve yaratmasyla btn #eleklerin
&isimleri, topra3a varn&aya kadar d"rt unsur' lahana yapraklar !ibi
biribirinin i$inde drlm olup, bir dzen zere by3 k$3n kuatm
ve her y"nden birbirine te3et ve srekli, hepsi bir tek kre ekline !irip'
&isimler leminin :abbani hikmetle !zel bir nizam zere temeli atlm ve
tesis olunmutur. %u art& ve !arip bileim heykelinin ekil ve yaps'
btn (slm #ilozo#larnn ve din limlerinin $o3unun birbirlerine yakn
!"rleriyle "yle alnp, kabul edilmitir0 isimler lemi, biribirini
kuatan kreler ve unsurlar zerinde so3an kabuklar !ibi tabakalar halinde
olup, hepsi bir top ekline !irmitir.
=sr &isimler yani klli #elekler dokuz tane olup, btn yksek &isimlerin
ve al$ak unsurlarn i$ !"zene3inde varsaylan bir &z bulunur ki, o, lemin
50
merkezi ve hereyin esasdr. %u dokuz !"3n en by3, atlas #ele3idir ki,
&ihann y"nlerinin snrlay&s ve zamann vakitlerinin belirleyi&isi
odur. %u #elek, "teki #elekleri avu&unun i$ine alp, yirmid"rt saatte bir
kere, ldayan, sabit ve !eze!en yldzlar tmyle do3udan batya
devreder. %u do3u ve bat ki' !e&e ve !ndz, aydnlk ve karanlk
srekli b"yle oluur. .epsi onun hareketine dayal ve ba3ldr. %u dokuz
#ele3in sonun&usu, ay #ele3idir, ki, atmos#eri, oluum ve bozuum lemini,
eyay her tara#tan kuatmtr. M"rt unsurun kreleri, ay #ele3inin i$inde
mertebelerin&e durmu ve yerlemilerdir. .er durumda $evre tara# st y"n,
merkez tara# al y"n olup' yeryznde ve suda ayakta duran ve !ezenlerin
balar, ay #ele3i tara#na' ayaklar lemin merkezi tara#na oldu3u bir
!er$ektir.
%u dokuz #elek ve i$indekiler, sa#, kl ve e##a# olup, sa##etlerinin
kemalinden bunlara0 +h billur, kh buzlu, kh sulu demilerdir. Ger$ek
#eleklerin &zlerinin tamam ve unsurlarn par$alarnn arasnda #azlalk
ve boluk olmad3nda #ilozo#larn hepsi birlemilerdir. Dakin byk
#ele3in !erisinde srarla s"z edilen holu3u' ilk #ilozo#ar maddeden
soyutlanm bir bulut mev&uttur demiler, kelam bil!inleri bunu hayal
boluk ile tabir ve te#sir etmilerdir. ;nk tm #eleklerin belirlenmesi,
!"klerin durumlarn kavramaya yetmeyip' astronomlar, yedi !eze!ene rz
olan ileri !"zetlediler. 7ani bu !eze!enlerde kh do3ruluk, kh dur!unluk,
kh yavalk, kh srat ve kh !eri d"n !"rp' kh !ne !ibi !enel
e3ilimden ibaret olan iki de3iim noktas arasnda !ezindiklerini ve kh
di3er !eze!enler !ibi de3iim noktalarnn !ney ve kuzeye iyi&e kayd3n
ve kh klar $o3ald3n ve kh klar azalp b"yle durumlarla kh
yere yakn kh uzak olduklarn0 Ay ve !ne tutulmalar dahi belirli
olmayp' bazen tam, bazen &z tutulma olduklarn !"rp, olaylar zerinde
dn&eye daldlar. =lhasl, ta ki onlar, !"klerin bu !ibi $eitli ilerini
in&elediler. %"yle&e sebeblerini, illetlerini erh ve beyan ettiler.
2akvimde dzeltme yaptlar, ekleme ve $karmalarda bulundular. Mzenlemede
klli #ele3in i$lerinde yani merkezleri bitiik olan iki paralel dzlem
arasnda bulunan boluklarda, yeryzn i$ine alan ve almayan merkezleri ve
kutuplar, bitiik, ayr' kalnlk ve in&elikte eit ola ve olmayan ni&e
ni&e &zi #elekler varsaymaya muhta$ olup' bunlar, bedenin azalarna
benzetip, d"nen ikin&i #elekler olarak itibar ettiler.
4imdi biz, o !"klerin ve yerin yoktan varedi&isi hkim yarat& Allah'n
sanatnn in&eliklerini, hikmetinin hakikatlerini #ikredip dnerek, onu
tanmak isteyenlere, #eleklerin &zlerinin tahlili kolaylatrp bu
hususlar ve benzerlerini anlatmak zere, somut bir ekil olsun i$in
#eleklerin tmnn ekil ve suretlerini tasvir etmiizdir. %undan sonra
#eleklerden topra3a inip, oradan kendine !elip, :abbini bulmak i$in
!"klerin tertibini a$klamak ve yazmakta yukardan aa3ya inme yolunu
tutmuuzdur.
%tn #eleklerin sureti budur0

Atnc Madde

Atas .ee0inin ya>sn, s$rat 'e #$n$( hare(etini 'e *$t$n .ee(ere 'e
-ns-rara "an taha(($! 'e tas--t-n- 'e *"&-0-n-n #eni&i0ini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 7ksek #elek ki, ay
#ele3ine nispetle dokuzun&udur. 7ukarda a$kland3 zere ni&e namv e an
ile "hret bulmutur. 5erkezi, lemin merkezi' kutbu, lemin kutbu olup,
iki paralel dzeyle kuatlm bir yuvarlak &isim ve yldzlardan arnm
51
olmakla' atlas #ele3i adn almtr. %tn !"k ve yer &isimlerini kuatm
olmakla' &isimler lemi kendinde son bulup, !er$ekst ve &ihann
snrlay&s olmutur. G"klerin "tesinde boluk ve doluluk olmad3
#arzolunmakla' bunun yumru dzeyi, bir nesneye dokunmaktan uzaktr. %illur
!ibi sa# ve basit bir &isimdir. %tn sslerden arnmtr. Dakin $ukurumsu
dzeyi, kendi holu3unda olan sabit #eleklerin yumru dzeylerine te3ettir.
%u byk #ele3in altnda &z #elekler #arzolunmaya ihtiya$ olmayp, an&ak
byk dairelerden !neitleyi&i dairesi, bunun $evresinde ve iki yarm
kutbunda e3im dairesi var saylmtr. %yk #elek, bu denli !enilik ve
bykl3yle lemin merkezi $evresinde, do3udan batya sratli vaziyette
hareketiyle, i$inde olan #elekleri toptan ve ate kresi ve hava sresinden
bir miktar d"ndrp, yirmi d"rt saatte bir d"nn tamam eder.
.er #ele3in bir yeri ve meydan vardr ki, ondan asla ayrlmaz. Dakin kendi
meknnda btn &zleriyle dzenli bir ekilde hareket edi&idir. %ir !"z
krpmas kadar bile duraklamaz. %yk #ele3in,kua3ndaki hareketi olduk$a
sratlidir. /itekim !eometrik delillerle sabittir ki, &ins atn kou annda
iki aya3n kaldrp koyun&aya kadar, byk #elek $bin mil mesa#e kateder.
7arat& ve hakm olan Allah, her eyden mnezzehtir. %u ne art& srat
ve a&aip kuvvettir ki, bir lahzada, kutru yerkreden byk olan !nei
#ele3iyle alp !ider. %u srate evvela .adisi eri# ehadet eder ki' .abib-
i =krem sallallahaleyhivesellem, ebrail aleyhisselema0 Oeval vaktinden
sormutur ki0 )=y kardeim ebrail, zeval vakti miH) ebrail &evap
vermitir ki0 ).ayr. =vet...) .abib-i =krem 8s.a.v.9 sormutur ki0
).ayr'dan sonra ni$in evet dedinH) ebrail &evap vermitir ki0 )Sen
sordu3unda, henz !ne zeval noktasna !elmemiti. %en, hayr, deyin&eye
dek beyz mil yolu katedip, !n yarlay& noktadan zeval noktasna
!elmiti. Onun i$in evet, dedim.)
.ak 2aala bunu, nass ile bildirmitir ki0 )Gne de y"rn!esinde yryp
!itmektedir. %u, !$l ve bil!in olan Allah'n kanunudur.) 8ICAIN9
Ger$i matematik$iler ve !eometri&iler, #eleklerin ve yldzlarn
uzaklklarnn ve &isimlerinin "l$lerini hesap ve kyas ile uzun uzadya
beyan edip a$klamlardr. Dakin byk #ele3in azametinin "l$sn
bilmekte, !enilik ve uzunlu3unu belirlemekte ve lemin merkezinden yumru
dzeyinin uzakl3n hesap ve kyas etmekten a&z ve kusurlarn itira# ve
ikrar edip' onu an&ak yaratan 7arat& bilir, demilerdir.
<akat di3er #elekleri, sabit yldzlar ve !eze!enleri, matematik$iler ve
!eometriler, !"k !"zetim letleriyle "l$p takdir ettikleri zere, burada
bir miktar iaretle beyan etmek mnasip !"rlmtr. 2a ki bizim maksadmz
olan 5evla'y tanmaya vesile bulan, onun in&e sanatlarn #ikretmek,
hikmetlerinin srlarn dnmek, kudret ve azametinin eserlerini temaa
eden akl sahiplerine kolaylk olup' hepsini kendi v&utlarnda mev&ut
!"rp, kendilerini tany& olalar. %uradan da Allah' tanmaya yol
bulalar. Ger$i #elekleri ve yldzlar "l$p takdir etmek, &ebir
hesaplarndan habersiz olan kimselere uzak ve muhal !"rnr. Dakin bunlar,
aslnda !er$ek ve sabit olan kesin ilimlerin kaideleri zerine kurulu akl
hkmlerdir. Ama yksek &isimlerin mahiyeti, eski #ilozo#lara !"re
#elekler, yldzlar basit &isimlerdir0 /e ha#i#tir, ne s&aktr, ne
so3uktur, ne yatr, ne kurudur' ne yanma ne yapma kabul ederler' olduk$a
lati# ve sa#trlar. /itekim .ak 2aala buyurmutur0 )G"klerin ve yerin
yaratlmas, insanlarn yaratlmasndan daha byk bir eydir. <akat
insanlarn $o3u bilmezler.) 8L@AB?9
+udret ve &elal sahibi byk Allah mnezzehtir. Alemi "rneksiz yaratan,
#eleklerin hareketini, !e&e ile !ndzn biribirini takip etmesini misalsiz
var eden Allah mnezzehtir. ):abbimiz, sen !"kleri ve yeri bouna
52
yaratmadn, sen mnezzehsin. %izi atein azabndan koru.) 8IA>J>9 %izi,
!"klerin ve yerin yaratln, !e&e ile !ndzn de3iimini dnen
kullarndan eyleK

1D-BLM:

3NC BLM

%ur$lar sahibi !"3' bur$larn ekillerini ve isimlerini' bur$larn
katlarn ve sabit yldzlar' ayn menzillerini' !"k &isimlerinin
uzaklklarn d"rt madde ile bildirir.

Birinci Madde

2e(i%inci .ee0i *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 <eleklerin ve
unsurlarn $ tabakas birbirini kuatp, biri birine bir dere&e te3et ve
$akr olmutur ki, #eleklerde ve unsurlarda zerre kadar boluk kalmayp,
her tara# dopdoludur. .epsinin d"n baka trl olup, kuaklar
kendilerine kabuk ve zar# olmutur. 4imdi, en dta olan kuak, yukarda
anlatld3 !ibi byk #elektir. Onun i$inde bulunan kuak, sekizin&i
#elektir ki, bur$lar #ele3i ve sabit yldzlar #ele3i namyle mehurdur.
%yk #elek bolu3unda durmas ve sabit olmas ile anlmtr. 5erkezi,
lemin merkezi olup' kutbu, lemin kutbundan bir tara#a EI,B dere&e
e3ilimli olup, paralel iki yzyle kuatlm bir krev &isimdir. 7umru
sathnn zerinde olan byk #ele3in dip yzeyine te3ettir. Mip yzeyinde
olan bolu3unda, zhal #ele3inin yumru yzeyine te3et olmutur. Saysz
sabit yldzlarla ilenmi ve sslenmitir. .ayallerde ekillenen on iki
bur$la naklanm ve renklenmitir. Rmumi eksen olan #elekler #ele3i
8byk #elek9 ile lemin merkezi $evresinde do3udan batya hareket eder,
btn uydularyla yirmi d"rt saatte bir devresini tamamlad3ndan baka,
kendine has hareketiyle lemin kutbundan baka olan kutbu zere ve
!neitleyi&iden !ayri iki tara#a kutbu kadar e3ilmi olan kua3 zere,
batdan do3uya yava yava d"ner. Aheste hareketiyle altnda dikilmi olan
sabit yldzlar toptan o tara#a alp !ider. 7etmi !ne senesinde kendi
kua3 y"rn!esinde an&ak bir dere&e yol alr. O halde ikibinyz senede
bir, bir bur&u !e$er ve yirmibebin ikiyz senede bir devresini tamam eder.
<ilozo#lar0 %u sre tamamnda, denizlerin ve karalarn yer
de3itirmesinden, btn lemin ileri, srlar en iyi bilen Allah'n
takdiri ile batan aya3a de3iir, demilerdir. %u #ele3in dahi altnda,
k$k #elekler varsaymaya ha&et kalmayp, an&ak byk dairelerden bur$lar
dairesi' bu #ele3in $evresinde, iki kutbu arasnda #arzolunup, oniki bur&un
ekilleri bu kua3nn bizzat kendinde olarak belirlenmitir. Alt byk
daire dahi, bu #ele3in iki kutbu zerinde kesiir #arzolunup, sekizin&i
#elek, bu alt daire ile kavun ve karpuz zerindeki $iz!iler eklinde oniki
ksm olup' her bir ksmna bir isim ile bur$ ad verilip0 5esel, ko$
bur&u, kova bur&u vs. denilmitir.

53
kinci Madde

Beiren!i& yd%ar ie *--nan &e(ieri 'e *-r)ar se!asnn d,rt
(atn *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Oniki bur&un her
birinde, mesela karpuzun her dilimi ortasnda yani sekizin&i #ele3in oniki
diliminin her birinin yarsnda' belirlenmi yldzlarn toplu !"rnm,
bir ekle benzer olarak !"zetlenip, o bur$larn isimleri !"rntlerine
!"redir. 5esela ko$ bur&u, sekizin&i #ele3in sahasnda bir dilimdir ki,
onun dilimlerinde !"zlenen yldzlar, birer $iz!i ile birbirlerine
ba3lansa, ondan ko$ ekli !"rnr. 1teki bur$lar da b"yledir ve
!"rnlerine !"re isim alrlar. %u #ele3in tamamen bolu3unu dolduran
saysz yldzlardan, eski #ilozo#larn !"zlemleri !ere3in&e' binyirmiiki
kl yldz i$eren hayvan ve eyaya benzer krksekiz suret hayal
edilmitir. 6$yzkrkalt !"zetlenmi yldzn ekillenmesiyle oniki ekil
belirlenmi ve oniki bur$ adyla isimlendirilmitir. %u suretlerin
yirmibiri kua3n kuzeyinde bulunup, onlarla $yzaltmalt yldz
zat olunmutur. +rk sekiz suretin kalan olan onbe suret, kua3n
!neyinde bulunup' !"zetlenmi yldzlardan $yzonalt yldz dahi
bunlarn sahasnda belirlenip, saylan binyirmiiki yldz tamamyla tesbit
edilmitir.
=k0 5al*m olsun ki, merhum yazarn 8(brahim .akk9 sayd3 zere, yldzlar
iki ksma ayrlp' bir ksmna sabit yldzlar ve di3erine !eze!en ad
verilir. %ir ksmna sabit ad verilmesinin sebebi0 %irbirlerine olan
uzakl3n miktar daima eit olup' #azlalap, eksilmediklerine dayanr.
Onlar, bu bahiste anlatlan sabit #eleklerdir. 1teki ksmna !eze!en
denilmesinin sebebi0 %unlar baka baka yryp hareket ettik$e,
birbirlerine kh uzak kh yakn olduklarna binaendir. %unlar yedi
!eze!endir ki, her biri bir #elekte bulunur. %u !eze!enler, bazen bir yerde
toplanp kmelenerek, u#uk dairesinin birbirine kar dere&elerinde kar
karya bulunurlar. Sabit yldzlarn miktar, sonraki #ilozo#larn s"zne
!"re' binyzoniki adet yldz olup, kl &isimler olduklar
belirlenmitir. %irbirlerinden ayrlmak ve her birine bir isim konulmak
imknsz olmakla0 %il!inler toplu !"rnmlerini altma b"lp, her birine
bir ekil zere isimler vermeyi uy!un !"rp ve her bir ekle, eski
#ilozo#lar arasnda "hret yapm kimselerin isminden, baz hayvan, bitki,
&isim ve let isimlerinden birer isim koymulardr ki, aa3ya konulan
#elekler eklinde !"rlmektedir.
Adlar !e$en seksen eklin her biri, birka$ yldzdan bir topluluk olarak
dnlp, onlarn onikisi, bur$lar kua3ndadr. %u yldzlardan aylan
$yzkrkalt yldz i$ine alr. Oniki bur&un isimleri unlardr0 >- +o$,
E- %o3a, I- (kizler, L- 7en!e$, B- Aslan, C- %aak, ?- 2erazi, N- Akrep,
J- 7ay, >@- O3lak, >>- +ova, >E- %alk.
%ur$lar kua3nn kuzeyinde $yzaltm yldz !"zlenmi olup, yirmi bir
surete tatbik edilmitir. (simleri unlardr0 +$k ay, byk ay,
+eykavu, ku... Gneydeki d"rtyzalt yldza, yirmiyedi surete benzeyip,
isimleri b"yledir0 +itas, &ebbar, tilki, k"pek, !emi... %tn bunlar sade&e
!"zetlenebilen yldzlardr. 8%u!nk bul!ularla bu say seksensekiz olarak
tesbit edilmitir9. 5esela kehkean 8samanyolu9 da bulunan yldzlarn henz
saylar tesbit edilememitir. 1te yandan yldzlarn, yere uzakl3 ve
yaknl3ndan m k$k veya byk !"rndkleri henz me$huldr. Mo3rusunu
54
an&ak Allah 2al bilir.
Oniki bur&un alts, !neitleyi&i dairenin kuzeyinde olmakla, bunlara0
+uzey bur$lar derler. Alts dahi !neleyi&inin !neyinde oldu3u i$in,
onlara0 Gney bur$lar derler. +uzey bur$lar0 +o$, bo3a, ikizler, yen!e$,
arslan ve baaktr. Gney bur$lar0 2erazi, akrep, yay, o3lak, kova ve
balktr. %u bur$larn d"rdne0 Me3itiren derler' d"rdne0 Sabit ve
d"rdne0 +artran derler. Me3itiren bur$lar0 +o$, yen!e$, terazi ve
o3laktr. %unlara de3itiren denmesinin sebebi0 Gne unlardayken bir
mevsimden bir mevsime !e$mi olur. Ama ko$ta !ne bulundu3unda, zaman
ktan bahara d"ner. Gnein yen!e&e !irmesiyle zaman, bahardan yaza d"ner.
Gne teraziye !irdi3inde, zaman, yazdan sonbahara d"ner. Gne o3la3a
!irdi3inde, zaman, sonbahardan ka d"ner. +o$ bur&unun balan!&na,
ilkbahar noktas' yen!e$ bur&unun balan!&na, yaz d"nm' terazi bur&unun
balan!&na, sonbahar noktas' o3lak bur&unun balan!&na, k d"nm
derler. Sabit bur$larsa0 %o3a, aslan, akrep, kova bur$lardr. %unlara
sabit denmesinin sebebi0 /e de3itirenler !ibi de3ime noktasnda kalr, ne
kartranlar !ibi iki surette belirirler. +artranlar0 (kizler, baak,
yay ve balktr. %unlara bu ismin verilmesinin sebebi0 Gne bu bur$larn
paralelinde iken, her birinde zaman, bulundu3u durumla di3er durum arasnda
karmtr. (kizlerde, zaman, ilkbahardayken, yaza d"np yazla karr'
%aakta zaman, yazdayken sonbaharla karr' yazdayken, zaman,
sonbahardayken kla karr. (kizlerde, zaman, ktayken ilkbaharla
karr.
Sonraki #ilozo#lar, nazarnda oniki bur$la yedi !eze!en, tpk d"rt unsur
!ibi de3iik tabiatlar zeredirler. Onlar, her $ bur&u bir tabiatta bulup,
bur$lar tiri!onometresi adn vermilerdir +o$, aslan ve yay bur$larna
ate $ls derler ki,her birinin tabiat, s&aklk ve kuruluktur. %o3a,
baak ve o3lak, toprak $lsdrler ki, her birin tabiat' so3ukluk ve
kuruluktur. (kizler, terazi ve kova, hava $lsdrler ki, her birinin
tabiat, s&aklk ve rutubettir. 7en!e$, akrep ve balk, su $lsdrler
ki, her birinin tabiat, rutubet ve so3ukluktur. 4imdi srasyla bu
bur$lara0 Atesel bur$, topraksal bur$, hava bur$ ve susal bur$ derler.
Oniki bur&u bu minval zere sayarlar. 1te yandan oniki bur&un bazsn
erkek, bazsn dii tabiatte bulup, bazlarn !ndze, bazlarn !e&eye
nispet etmilerdir ki0 Alt bur$ erkek, alts diidir. =rkek olanlar0 +o$,
ikizler, aslan, terazi, yay ve kova bur$lardr ki, bunlar tekil
bur$lardr. Miiler@ %o3a, yen!e$, baak, akrep, o3lak ve balktr ki,
bunlar ikildir. 4imdi, ko$ bur&undan balayp, srasyla bur$lar, bir
erkek, bir dii sayarlar ve oniki bur&un tamamna de3in !iderler. Ate ve
hava $lerde erkek bur$lar bulunup' topraksal ve susal $llerin tm
dii bulunup0 Gndzsel erkek ve !e&esel dii olmutur.
%ur$larla il!ili tablolar aa3dadr.
%ur&un durumlar (lkbahar 7az Sonbahar +
Me3itirenler +o$ 7en!e$ 2erazi O3lak
Sabitler %o3a Aslan Akrep +ova
+artranlar (kizler %aak 7ay %alk

)$nc$ Madde

2a*it yd%ardan "an ayn ("na(arn isi!eri 'e &e(ieriye; *-r)ar
.ee0inde "an !e(anarya 'e (r( ene!de d"0-& 'e *at&arn yereri 'e
'a(iteriye *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, .ak 2aala +elam- +adim'inde0 )Ay i$in de konaklar
55
tayin etmiizdir,) 8ICAIJ9 buyurdu3u ayn konaklar yirmi sekizdir ki, bu,
bur$lar #ele3inde sabit olan !"zlenmi yldzlardan bur$lar kua3nn
yaknnda bulunup' ay, kendi #ele3i kua3nda batya hareketiyle ko$
bur&unun yarsnda !ne ile karlatk$a' her !e&e bir yldz beraberine
!eldik$e, o yldz bir konak itibar olunmutur. Ay, sratli hareketiyle
oniki bur&u yirmisekiz !nde kat edip ve devredip, yine yerine d"nd3nden,
yirmisekiz konak bulunmutur. (lk konak eratin, son konak ise rea olarak
isimlendirilmitir. .er iki konak aras oniki dere&e elliiki saniye
olmakla' oniki bur&un her biri yirmisekiz konaktan iki konak ve $tebir
kona3 yaklak olarak i$ermitir. %u durum, alt sene "n&e yazlm olan
u manzumede anlatlmtr.
5A/OR5=
Allah adyle balarz haberi
+ld takdir ems ile kameri
.amd lillah .abibine salavat
4ems ve mah eyledik$e ho harekt
%adeh .akk der ey ehl-i hitab
=hl-i hey'et ys"zn&edir bu kitab
/azm kldm kitab- muteberi
Medim ismin menzil-i kameri
Oldu ebyat &mle yz doksan
%inyz altmbe idi sl ey &n
;arh- Smin ki oniki b"lnr
.er b"lkte otuz sehm bulunur
Oniki bur&u oniki ay olur
6$ bahar olur dahi yay olur
6$ hari# olur $ dahi ktr
;r #asl oniki ay olmutur
=vvel azar ikin&i nisandr
6 eyyar rbi hazirandr
.mis oldu temmuz ve sdisi b
Oldu eyll sbii behesab
Smin ve tsi oldu terineyn
+ d knun ve yek ubat ey zeyn
Gelmeden !n br*& viline
On !n akdem uhur- rum biline
Oniki bur&a bunlar esmdr
%ir hamel iki sevr ve &evzdr
Seretn ve esedle snbledir
%ur&-u mzan ve akrab biledir
+avs ile &ed ve delv ve h*t e3ilir
7lba ol hamel saylr
;nk e bur& otuz py !e$mitir
%il yl eyymn $yz altmbe
;arh- Smindedir bu ksm- rsum
Ondadr &mle sbitan- n&um
Mevr-i ark seri' seyrandr
.ep tulu ve !urup o devrandr
Oniki bur& yirmid"rt saat
($re bir devri hatm eder rhat
;n d"ner ns#- bur& bir saat
Saat onbe dere&edir det
;arh- $aremde !n musana'dr
6stnde zemin murassa'dr
56
Ol #elek devr eder !ne seyri
Onda yok ne&m emsten !ayri
Garbdan arka !n !ider her !n
6$yz altmbeinde biri !"3n
Seyr eder ems !nde bir dere&e
Ayda bir bur&u kat' eder b"yle&e
$n tahavvl eder her ay birine
7l tamamnda hem !elir birine
:uz-u eb hatt- stvada sev
Arz krk &z' olan meknda ola
Ol &edye !else !n rahn
Oemherr ibtidasdr o zaman
Saat- eb o !e&e onbe olur
Gndzn saat dokuzu bulur
,es !e&e !nden alt saat alr
6$ !n $ !e&e bir karara kalr
%adeh !n be !n etval olur
2a hamel evvelin bu ems bulur
/akledende !n ol hamele
Ge&e !ndz beraberine !ele
Gn do3andan bitene dek o zaman
Oniki saat ola b noksan
Gn bitenden do3ana dek !e&e hem
Oniki saat oa olmaya kem
.em yine !n be !n etval olur
Seratan evvelin !ne ki bulur
Saat-i ruz o !nde onbe olur
Ol ebin saat dokuzu bulur
,es !ndz ebden alt saat alr
6$ !n $ !e&e ol karara kalr
%adeh !n be !n eb etval olur
2a ki mzann evveline !elir
Gelse mzann ibtidasna !n
:uz ve eb hem beraber olur o !n
;n hamel evvelile bu birdir
4ark ve !arb ikisine bir yerdir
,es yine !n be !n eb etval olur
2a !ne &ednin evveline !elir
7lda bir yol bu devr-i dimdir
Arz- mimde bu tavr kimdir
;arh- $aremde ems her ni&edir
.em kamer bu #elekte "yle&edir
;arh- evveldedir kamer mirt
Ol musaykal- kesi#tir bizzat
erm-i emsir ziyas daimdir
4ems ile nur-u mah kaimdir
erm-i mah muzlem ve mdavverdir
Ol !neten yana mnevverdir
y $n !nle arzn arasdr
Arza do3ru muhak karasdr
=rtesi !e&e $n hilal !"rnr
/urlu yandan bize hayal !"rnr
Gn be !n ay !neten olup rak
Arza do3ru yz olur berrak
57
;arde menzilin mah eylese seyr
4ems ve mah beynine karib ola yer
4ems ile mah ho mukabil olur
G"rnr nur-u bedr kmil olur
;nki mir'at- emsdir bu kamer
Oulmet-i leyli nur mahz eyler
4emse olduk$a mukarreb hem ay
Azar azar !"rne nursuz &y
;n bulur hem o ems-i tbn
%ize do3ru d"ner donuk yan
Ayda bir yol bu devr-i daimdir
%u muhak ve bu bedri kaimdir
Oniki bur&u !n keser bir yl
+at' eder meh bir ayda &mleyi bil
Garbdan arka hem kaber dolar
Gnde on$ dere&e yol yer oluur
4ems ile $n kamer muhak bulur
ertesi !e&e ay mukaddem olur
Gnde oniki &z' o ems !e$er
Oniki bur& bist het "l$er
,es menzil yirmi sekiz olur
.er birine nian yldz olur
.er niann bir ismi resmi var
Say mretteb yeriye bil ey yar
4eratin ve betin ve pervin '
Mebran hak'a hen'a ile zira'
/esre ve tara#a &ebhe ve zre
Sara#a ava semak ve pes !a#era
.em zebnen ve badeh eklil
+alb ve ol niayimi ho bil
%elde zbin bel'- suud ihya
,es mukaddem muahhar oldu rea
G"kyznde menzil-i kameri
%ilmek istersen eyle eb nazar
G"zle hem #tab- tbn
;n bulur ibtida-y mzan
Ol !n oldukta ems u#ukta ayan
/okta-i mark oldur eyle nian
.em edende o !n u#ukta !urub
/okta-i ma3rib ol yeri bil hub
(ki yandan d nokta evsat al
+l nian nokta-i &enub ve imal
+l bu d"rt nokta evsatn tahmin
.et nokta u#uktan et tayin
R#ku #arzet $yz altm ay
,es ul ve !urubu ondan say
+rk dere&e arzda menzil ede zuhur
/okta-i markn imalinden
.em yirmin&i &z' hilalinden
4eratin iki ne&m-i lidir
%ir &enub biri imaldir
%ir zir ikisi arasn say
%ist ve het hameldir onlara &y
Ol &enub yannda rshtr
58
%ir k$k yldz ismi bthtr
4eratinden muahhar olan berah
.em betn ol ikin&i menzil-i mah
/okta-i markn imaline bak
/oktadan do3a krk dere&e rak
6$ k$k nemedir mselles var
%ur&-u sevrin "nnde buldu karar
;n iki saat ol eb ede ubur
6lker $n& menzil ede zuhur
/okta-i markn imalinden
.em otuz dere&e kemalinden
.*e eklinde alt kevbdir.
Sevrin yirmi d"rd munsabdir
Ol eb $ saat ve rubu'da heman
Mo3a d"rdn& menzil debran
/oktadan on sekiz dere&e imal
%erk urur ne&m-i hmisi #i'l-hal
Mal eklinde pen$ yldzdr
%ur&-u &evzada &y sekizdir d"rt
%u$uk saat ol eb etme h&um
5enzil-i hmis ede huka tulu'
/okta-i markn imali hemin
z- sminde ekl nokta-i in
:e's-i &ebbar ad seh ne&m-i nihan
%ur&-u &evzada bistemde ayan
%e bu$uk saat ol eb etse mrur
.na altn& nokta ede zuhur
/okta-i markn imaline bak
/oktadan onsekiz dere&e rak
(ki yldz imal ve !arb kebir
Seretan &z'- hmisinde mnir
bekle be saat ol eb ile ni!h
G"resin t zra'- he#tem mh
/okta-i markn imaline !it
/oktadan krk dere&e tahmin et
(ki r*en sitredir be akab
Garb uara-y 4miLdir bel'akab
Oldur ol imali bir yldz
Seretandan beridir on sekiz
Olsa saat yedi o eb-i kmil
G"rnr nesre hetem menzil
/okta-i arkn imaline !el
.er yirmibein&i &zn al
.urde en&mden "br paresidir
;r ne&m murabba arasdr
(smi ura-y yemandir bil
.em eset evvelindedir hasl $n
sekiz saat ol eb etse !zar
G"rnr tara#a tsi ile nazar
/okta-i markn imalinden
.em otuzun&u &z kemalinden
(ki yldz biri eseddendir
=sedin onbeinde r*endir het
Pe nm saat ol eb etse mrur
59
Ar- mah &ebhe ede zuhur
/okta-i markn imalini al
2a yirmibein&i &zne !el
%ir muavve& hat zere d"rt kevkeb
Ol &enuhu azim ve ruen hep
Oldu kalb'l-esed byk yldz
.em esedden biri yirmisekiz
olsa saat doku$bu$uk o seher
Oredir onbirin&i do3a me3er
/okta-i markn imaline var
+l yirmibein&i &zde karar
+oa yldz &enubdir ruen
Snble onbei ona mesken
;n do3ar !n onunla bir do3a
/oktadan sar#a krk imal iva
Sar#a ol ne&mi ol kadarn
On ikin&i menazil-i kamerin
.orde en&m muhit oldu nian
Snble hiridir ona mekan
Oldu iva be en&m ruen
2uttu mizann onbeinde vatan
;n menazilden on$ne heman
5arkndan o eb bilindi mekan
%kisin ma3rib ile bil o zaman
5a3ribe bak o eb hem eyle nian
;nk bir saat ol eb ede !zar
5enzil-i $r hem u#ukta !ider
/okta-i ma3ribe nazar ho kl
%atar onda ysemak eazli bil
ismidir #ahz- snble ey &an
:esmidir bst-i pen$em mizan t kim
6$ saat ol eb ede duhul
,anzed hem !u#re an&ak ede nzul
/okta-i ma3ribin imalini al
.er yirmisekiz dere&ede kal
%ir mukavves hat zere $ kevkeb
7eridir &z- evvel akreb
.em bir ismi samek ramh'dr
6st ramh ve kendi $rhdr
;r menzil ala't-tevali ol
On beinden evvel ede nzul pes
:bue saat olsa ol eb hub
4nezd hem zebane ede !urub
/okta-i ma3ribin !urubuna var
Ondan ondokuzun&u &zde biter
(ki yldz mukabil ve berrak
(kinin aras bir mzrak
.em bir ismi de pele-i mizan
%ur&-u akreb "ndr ona mekan
;n iki saat ola ol eb tr
Oldum eklil on yedin&i batar
/okta-i ma3ribin &enubuna bak
/oktadan otuz dere&e rak
7er var b hat zere $ kevkeb
60
:ueni oldu &ebhe'tl-akreb
Akreb oldu bir ismi hem ey yar
%ur&-u akrebde &y- bist $har
%ekle saat ikibu$uk ola t
.eQde hem kalb-i akreb onda bata
/okta-i ma3ribin &enubunu bul
Otuz$n& &z !arbn bul
%ir mukavves hat zere $ kevkeb
Sdis bur&-u kavs ona matlub
+alb-i akreble bile "yle varb
/okta-i ma3ribin &enubuna bak
/oktadan krk dokuz dere&e rak
+o&a yldzdr ikisi berrak
%uldu kavsin yirmisinde durak
%ekle d"rt saat ol !e&e oturup
%stemdir niayim ide !urup
/okta-i ma3ribin &enubunu bul
Otuz$n& &zdr ona yol
;r ne&mi sa3ar ve $r kibar
2uttular &ed evailinde karar
Mahi be saat ol eb uyuma t
+im yirmi birin&i belde bata
/okta-i ma3ribin &enubunu al
2a yirmisekiz dere&eye !el
+ta-i ;arhdir ki sde olur
=n&m etra#na klade olur
her bir ad kladedir ey &an
=vsat- &ed bur&un etti mekan
Ger yedi saat olsa eb-i rayih
%ata bist ve dm ad zbih
/okta-i ma3ribin &enubunu al
Ondan ensekizin&i &zde kal
(ki yldz imalidir a'zam
%ir k$k ne&m annda ad !anem
Obih an eder !ibi kurban
Ol devl $ne oldu mekan
.e#t nm saat ol eb olma mell
%st ve sevm belidir ede nzul
/okta-i ma3ribin &enubunu ni&e
/oktadan say yirmi$ dere&e
iki ruen sitaredir ki karib
%ir k$k yldz aralkta !arib
Ol k$k yldz ol imale yakn
Melvin ond"rddr mekan hemin
Ger dokuz saat ol eb etse !zar
sit $rem suud o demde !ider
/okta-i ma3ribin &enubuhu bul
z- smin u#uktadr ona yol
%ir mukavves hat zere $ yldz
Melv bur&unda &y onsekiz
Onbu$uk saat ol ebeyle nazar
Ahbih bist pen$emine seher
/okta-i ma3ribe !arib ve &enub
;r kevkeb $ mselsel olup
61
:bii sa'd ve hem redi# ana nm
.misi bur&-u hutu kld makam
4arka bak hem o akam et tev#ik
(rti#aiyle her birin tahkik
+im mukaddem dahi muahhar hem
Mo3alar ems batmadan akdem
%irbu$uk saat akama var iken
(kisi dahi do3mu ola maan
/okta-i markn imalinden
%ist- pen$em &z' kelalinden
Mo3a #er'i mukaddem onda ayan
Asl bir ne&mdir &enubu heman
(kisinin aras bir mzrak
.atdan panzdehem o #er3a durak
/okta-i markn imaline !it
.er otuzbir dere&e tahmin et
Onda do3mu ola muahhar nur
<er3i aslndan akdem ede zuhur
(ki yldz ki suudu bir mzrak
<er3i hut hirinde ho burak
4arka bak bul o eb mahall-i a
Mo3mu yirmisekizin&i raa
+alm iken !uruba bir saat
4arktan do3mu ola ol rahat
/okta-i markn imalinden
.em otuzun&u &z kemalinden
(ki yldz ki ark ve !arb
Sa#- en&mledir se#ine !ibi
4ekl-i ehlil&idir ol !ya
.em hamel onbeindedir hl
/#s- bur&-u hamelde olsa muhak
5eh !neten bu resme ola rak
5enzil-i *la olur eratin
.em bu tertib ile raaye de3in
;n yirmisekiz !n i$re kamer
%u menazilden ede &mle !zar
Ol yirmisekiz !nyle !e&e
.em !e$er ems !nde bir der&e
;n yirmidokuzbu$uk !n olur
4ems ile hem kamer muhak bulur
Ol sebebden bir ay yirmidokuz
Gn hesap olunur "br ay otuz
%adeh her ne eb klnsa murad
%u menazil tamam olur tdad
Oldu3un !e&e emse bir dere&e
+im ne bur&un ka$ndad o !e&e
+l hesab ibtida-y mizandan
%il ne miktar !e$ti ems ondan
Ge$e bir bur&u iki saat o dem
.ep menazil do3up batar akdem
,es her onbe !e&ede bir saat
(leri sbitan eder srat
kim !ne her !n iki kursu kadar
Seyr edip arka !e$ !uruba !ider
62
.er ne !e$se buna kyas olunur
%u hesab zere &mlesi bulunur
;n !e$er ems evvel ol hamele
=mr ber aks olur kolayl !ele
5arktan ayan olan kevkeb
5a3ribiyle bilinmek olur hep
5a3ribinden beyan olan el'n
5arkndan bilinmeli o zaman
/ereden do3a karsnda batar
+ande batsa mukabilinde do3ar
;n menazil bilindi bi't-tayin
Oniki bur&u bundan et tahmin
2a ki seyyar ve sbit ola ayan
+im ne kevkeb ne bur&u kld mekan
.o bilindi kevakib ey .akk
Seyr et e#lk #ikr kl .ak'k.
8.aberi, Allah adyla balarz. Gne ile ay takdir kld. .amd Allah
i$in, salavat .abibine0 Gne ve ay ho hareketler eyledik$e. Sonra hakk,
ey s"zm dinleyenler, der, bu kitab, astronomlar s"zn&edir. 5uteber
kitab nazm kldm. Ay menzillerinin ismini dedim. %tn beyitleri yz
doksan oldu. =y &an, sene bin$yz altmbe idi. Sekizin&i #elek ki, oniki
b"lnyor. .er b"lkte otuz pay bulunuyor. Oniki bur&u, oniki ay olur. 6$
bahar olur, dahi yay olur. 6$ !z olur, $ dahi ktr. M"rt mevsim,
oniki ay olmutur. %irin&i mart, ikin&i nisandr. 6$n& mays, d"rdn&
hazirandr. %ein&i temmuz, altn& a3ustostur. =yll yedin&i, sekizin&i ve
dokuzun&u, terin-i evvel, terin-i sani oldu. + iki kanun ve bir de
ubat oldu. %ur$lar ortasna !n !elmeden, on !n "n&e rum aylar biline.
Oniki bur&a isimler bunlardr0 +o$, bo3a, ikizler, yen!e$, aslan, baak,
terazi, akrep, yay, o3lak, kova, balk. +o$, ylba saylr. ;nk alt
bur$, otuz pay !e$mitir. 7ln !nlerini $yz altmbe bil. Sekizin&i
#elektedir resimler par$as. %tn sabit yldzlar ondadr. Mo3uya d"n
hzldr. .ep do3u ve bat o d"ntr. Oniki bur$, yirmid"rt saat i$re
bir d"n rahat tamamlar. %ur&un yars yarm saat d"ner. Saat onbe
dere&edir. M"rdn& #elekte !n sslenmitir. 7er stnde kymetli
talardr. O #elek, !ne seyrini devreder. Onda yldz ve !neten !ayri
yoktur. %atdan do3uya !n !ider her !n. G"3n, $yz altmbe
dere&esinden bir dere&e !ne !nde seyr eder. %"yle&e ay da bir bur&u
kat eder. .er ay birine !e$er. 7l tamamnda yerine !elir. =itlik
$iz!isinde, !e&e ile !ndz eittir. =nlemi krk olan yerde ola bu. O3la3a
!else, !n aydndr. O zaman en so3uk !nler balan!&dr. Ge&enin saati o
zaman onbe olur. Gndzn saati, dokuzu bulur. O zaman !e&e, !nden alt
saat alr. 6$ !n $ !e&e bir karara kalr. Sonra !n, yava yava uzar. 2a
ko$ evvelini bu !ne bulur. Gn ko$a nakledende, !e&e !ndz eitli3ine
!ele. O zaman !n do3andan bitene dek, noksansz oniki saat ola. Gn
bitenden do3ana dek !e&e de, oniki saat ola, eksik olmaya. .em yeni !n
!n uzar. 7en!e$ evvelini !ne ki bulur. Gnn saati o !nde onbe olur.
Ge&enin saati dokuzu bulur. O zaman !ndz, !e&eden alt saat alr. 6$ !n
$ !e&e o kararda kalr. Sonra !n !n !e&e uzar. 2a ki terazinin evveline
!elir. 2erazinin balan!&na !n !else, !e&e ve !ndz de beraber olur o
!n. ;nk ko$ evveliyle bu, birdir.
Mo3u ve at, ikisine bir yerdir. O halde yine !n !n !e&e uzar. 2a !ne
o3la3n evveline !elir. %u ylda bir yol daimi d"ntr. 5im enleminde bu
halde durmaktadr. M"rdn& #elekte !ne her ni&edirH Ay da bu #elekte
"yle&edir. %irin&i #elekte ay, aynadr. o bizzat parlak ve yo3undur.
63
Gnein ziyasi sreklidir. Gne ile ayn nuru kaimdir. Ay, karanlk ve
yuvarlaktr. O !neten yana mnevverdir. 7eri $nk yerle !nein
arasdr. 7ere do3ru $akma, karasdr. =rtesi !e&e, hilal !"rnr. /urlu
yandan bize hayal !"rnr. Gn !n ay, !neten rak olup, yere do3ur yz
berrak olur. M"rdn& menzilini ay seyr eylese, !ne ve ay arasna yakn
la yer. Gne ile ay ho mukabil olur. Ond"rd !"rnr, ol!un olur. ;nk
!nein aynasdr bu ay. Ge&e karanl3n salt nur eder. Ay da !nee yakn
olduk$a, azar azar !"rnr nursuz yer. ,arlak !nei buldu3unda, bize do3ru
donuk yan d"ner. %u, ayda bir yol srekli devirdir. %u $akma ve bu
bedridir. Gn oniki bur&u bir yl keser, ay bir ayda hepsini kateder.
%atdan do3uya ay da dolar. Gnde oniki dere&e yer oluur. Gne ile ay
$akmay bulur, ertesi !e&e ay "n&e olur. Gnde oniki &z o !ne !e$er.
Oniki bur$, yirmisekiz "l$er. O halde menziller yirmisekiz olur. .er birine
nian, yldz olur. .er niann bir ismi ve resmi var. =y dost,
tertiplenmi say, yeriyle bil. 8%urada tali yldzlarn adlar saylyor.9
G"kyznde ayn menzillerini bilmek istersen, !e&eye bak. G"zle hem parlak
!nei. 2erazinin balan!&n buldu3unda, !ne u#ukta !"rnd3 !n, do3u
noktas odur, nian eyle. .em o !n u#ukta batanda, bat noktas o yeri
bil. (ki yandan iki nokta ortasn al, !ney ve kuzey noktalarn nian
kl. %u d"rt nokta ortasn tahmin kl, u#uktan ekiz nokta belirle. R#ku
$yz altm ayak #arzet. O halde do3u ve baty ondan say. +rkn&
enlemde menziller, o u#uktan bu resme do3ru do3a bata. 7arm saat evvel
!e&e !e$e, menzillerin balan!& ortaya $ka. Mo3u noktasnn kuzeyinden,
hem yirmin&i &z hilalinden, iki parlak yldz yksektir' biri !neyde,
biri kuzeydedir. (kisi arasn bir zira ay, yirmi sekiz' kotur, onlara
yer. O !neydeki sabittir. %ir k$k yldz, ismi batndr. (ki parlak
yldzdan !eri ola biraz. %atn da ayn ikin&i menzili. Mo3u noktasnn
kuzeyine bak. /oktadan krk dere&e rak do3a. 6$ k$k yldz, $!en var.
%o3a bur&unun "nnde karar kld. ;nk o !e&e iki saat !e$e, $n&
menzilde lker ortaya $kar. Mo3u noktasnn kuzeyinden, otuz dere&e
bitiminden hue eklinde alt yldzdr. %o3ann yirmid"rd bellidir. O
!e&e $ saat ve $eyrekte heman, d"rdn& menzile zebran do3a. /oktadan on
sekiz dere&e kuzey, o durumda bein&i yldz do3ar. Mal eklinde be
yldzdr, ikizlerde yere sekizdir. O !e&e d"rt bu$uk saat, h&um etme,
bein&i menzil huka do3a. Mo3u noktann kuzeyi, sekizin&i &zde, nn
noktas eklidir. %a &ebbar, ad $ !izli yldz. (kizler bur&unda !"zle'
o !e&e be bu$uk saat !e$se, hna altn& nokta zuhur ede. Mo3u noktasnn
kuzeyine bak' noktadan onsekiz dere&e rak, kuzey ve bats byk iki
yldz, yen!e&in bein&i &znde parlak. %e saat bekle o !e&e ile uyank,
yedi arnda ay !"resin. Mo3u noktasnn kuzeyine !it, noktadan krk
dere&e tahmin et, iki parlak yldzdr hemen sonra. %ats, 4am airlerinin
sandr.
Odur, o kuzeyli bir yldz. 7en!e$ten beridir onsekiz, olsa saat yedi o
!e&e tam !"rnr sekiz se$kin konak. Mo3u noktasnn kuzeyine !el, her
yirmibein&i &zn al, k$k yldzlardan bulut par$asdr. M"rt yldz
karenin arasdr. (smi 7emen airleridir, bil. .em aslan evvelindedir
hasl $nk, sekiz saat o !e&e !e$se, !"rnr tara#a dokuz kere bak. Mo3u
noktasnn kuzeyinde, hem otuzun&u &z bitiminden iki yldz' biri
aslandandr, aslann onbeinde parlaktr' sekiz ve yarm saat o !e&e
!e$se, ayn onun&u yz ortaya $kar. Mo3u noktasnn kuzeyini al, ta
yirmin&i &zne !el. (ni-$kl bir $iz!i zere d"rt yldz, !neyi byk
ve kl hep oldu aslann yldz byk yldz. .em aslandan beri
yirmisekiz olsa saat dokuz bu$uk o seher, ziredir onbirin&i do3a me3er,
do3u noktasnn kuzeyine var, kl yirmibein&i &zde karar. +oa yldz,
64
!neylidir parlak, baak onbei ona mesken. ;nk do3ar onunla !n bile.
/oktadan arka kuzeye #ark iva, sar#a o yldz, o kadarn ayn onikin&i
menzili k$k yldz kuatt, nian baak sonudur ona mekan. Oldu iva be
yldz parlak. 2erazinin onbeinde mekan tuttu. 5enzilden on$ne hemen
do3uundan o !e&e bulundu mekan. +alann bat ile bil o zaman. %atya bak
o !e&e, hem de nian eyle. ;nk o !e&e !e$e, d"rt menzil de u#ukta !ider.
%at noktasna iyi bak. %etar onda semak silahsz bil. (smi baak #ahz ey
&an. :esmi yirmibe terazidir ta ki, $ saat o !e&e !ire. .em !u#re onbete
an&ak iner. %at noktasnn kuzeyini al, her yirmisekiz dere&ede kal. %ir
kavisli $iz!i zere $ yldz, akrepin birin&i &z yeridir. %ir ismi semek
ve bir ismi ramhdr. 6$t mzrak ve kendi yaralay&dr. M"rt menzil,
bur$lar sras zere, onbeinden evvel ine. (te zeyrek saat o !e&e, !ne
parlayarak batar. %at noktasnn !neyine var, ondan ondokuzun&u &zde
batar. (ki yldz karlkl ve berrak, ikinin aras bir mzrak, bir &zde
batar. (ki yldz karlkl ve berrak, ikinin aras bir mzrak, bir ismi
de terazi pelesi, akrep bur&u "ndr ona mekan. O !e&e iki saat karanlk
olur. 2a& oldum, onyedin&i batar. %at noktasnn !neyine bak, noktadan
otuz dere&e rak yer var. Ayn $iz!ide olmayan $ yldz, kls akrebin
&ephesi oldu. =y dost, bir ismi de akrep oldu. Akrep bur&unda yirmid"rt
yer, bekle saat ikibu$uk ola ta onsekiz, hem akrebin kalbi onda bata. %at
noktasnn !neyini bul. Otuz$n& &znn batsn bul. +avisli bir
$iz!i zere $ yldz. Altn& yay bur&u ona tlibtir. Akrebin kalbiyle
birlik "yle varp, bat noktasnn !neyine bak, noktadan krkdokuz dere&e
rak ko&a yldzdr, ikisi berrak, buldu ayn yirmisinde durak. O !e&e
oturup d"rt saat bekle. 7irmidir ay dura3 bata. %at notasnn !neyini
bul, otuz$n& &zdr ona yol. M"rt yldz k$k, d"rd byktr. O3lak
evvelinde karar tuttular. O !e&e be saat daha uyuma, ta ki yirmibirin&i
belde bite. %at noktasnn !neyini al, ta yirmisekiz dere&eye !el, #elek
kua3dr ki sde olur, yldz etra#na !erdanlk olur. =y &an, herbir ad
!erdanlktr, o3lak bur&unun ortasn etti mekan, 4ayet !e&e yedi saat
!idi&i olsa, bata yirmi iki, ad zebayih.
%at noktasnn !neyini al. Ondan onsekizin&i &zde kal. +uzeyde iki
yldz byktr. %ir k$k yldz, ad koyun. Oebayih onu kurban eder
!ibidir... +ova bur&u $ne mekan oldu. O !e&e yedibu$uk saattir, zlme.
7irmi$ inin&e yutu&udur. %at noktasnn !neyini ni&e noktadan say
yirmi$ dere&e. (ki aydnlk yldzdr ki yakn, bir k$k yldz aralkta
!arip. O k$k yldz kuzeye yakn, yeri kovann ond"rddr. =3er o !e&e
dokuz saat !e$se, yirmid"rdn& ykseli o demde !ider. %at noktasnn
!neyini bul. Sekizin&i &z, u#ukta ona yoldur. +avisli bir $iz!i zre $
yldz, kova bur&unda yer onsekiz. Onbu$uk saat o !e&eyle bak, ehbib
yirmibeine seher bat noktasna yakn ve !ney d"rt yldz, $ $!en
olup, d"rdn& saad ve de redi# ona isim. %ein&isi balk bur&unu kld
mekan. Mo3uya bak hem o akam tev#ik et ykseliiyle her birin in&ele ki,
"n&eki dahi !e&ikmi hem do3alar !ne batmadan "n&e. Akama birbu$uk saat
varken, ikisi birlikde do3mu ola. Mo3u noktasnn kuzeyinden, yirmibein&i
&zn bitiminden do3a "n&e bir kolu a$k$a. Asl bir yldzdr, !neyi
hemen ikisinin aras bir mzrak, balktan panzede hem o ubeye durak. Mo3u
noktasnn kuzeyine !it, hem otuzbir dere&e tahmin et, onda !e&ikmi nur
do3mu ola. +olu aslndan "n&e ortaya $ka. (ki yldz ki uzakl3 bir
mzrak. +olu balk sonunda ho burak. Mo3uya bak, yats yerini bul, do3mu
yirmisekizin&i serpinti, !uruba bir saat kalm iken. Mo3udan do3mu ola o
rahat. Mo3u noktasnn kuzeyinden, hem otuzun&u &z bitiminden iki yldz
ki, do3u ve bats !emiler !ibi dizili yldzlarladr. 4ekilleri sanki
yumurta bi$imindedir. .l hem ko$ onbeindedir. +o$ bur&unun yarsnda
65
$aksa ay, !neten bu resme rak ola. (lk menzil eratin olur. %u tertip
ile raaya de3i, yirmisekiz y!n i$re ay bu menzillerden hep !e$e. O
yirmisekiz !nyle !e$er !ne de !e$er !nde bir dere&e. ;n
yirmidokuzbu$uk !n olur, !ne ile ay $akr. O sebebden bir ay
yirmidokuz !n hesap olunur, "br ay otuz. Sonra her ne !e&e istense, bu
menzilin sayl tamam olur. Gnee bir dere&e oldu3un !e&e ki, ne bur&un
ka$ndadr o !e&e, hesap kl terazinin balan!&ndan. Gne ondan ne
miktar !e$ti bil. %ir bur&u iki saat !e$e o dem hep menziller "n&e do3up
batar. 4u halde her onbe !e&ede bir saat ileri, sabit yldzlar hzlanr
ki, !ne her !n iki kursu kadar seyredip do3uya, batya !e$ !ider. .er ne
!e$se buna kyas olunur, bu hesap zere hepsi bulunur. /e zaman !ne ko$un
evveline !e$er. ( ters olur, kolayl !elir. Mo3udan $kan yldz,
batsyla bilinmek olur hep, olur, kolayl !elir. Mo3udan $kan yldz,
batsyla bilinmek olur hep, batsndan a$klanan el'an do3usundan bilinmeli
o zaman. /ereden do3a, karsnda batar. +ande batsa karsnda do3ar.
5enziller belirlemeyle bilindi. Oniki bur&u, bundan tahmin et. 2a ki
!eze!en ve sbit ola ayn. ne yldz, ne bur&u mekan kldH 7ldzlar ho
bilindi ey .akk, #elekleri seyret, .ak'k #ikir kl.9

/,rd$nc$ Madde

B-r)ar .ee0inin 'e "nda "an sa*it yd%arn -%a(( 'e cisi!erini
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, rasat$lar, !eometri&iler ve matematik$iler'
yldzlarn ve #eleklerin &isim ve uzaklklarn kesin kanunlar ile
hesaplarnda !"r birli3ine varmlardr. %yk #ele3in yzeyinin
uzunlu3unun mesa#esini ki, bur$lar #ele3inin yzey yumrulu3unun
uzakl3dr, lemin merkezinden takriben otuz$bin kere bin ve
beyzyirmibebin sekizyz seksenbir #ersah bulmulardr. .er bir #ersah
$ mil ve her bir milli $bin zera ve her bir zera, otuziki parmak
!enili3i kadar #arz ve takdir klmlardr. .er bir parma3, alt arpa eni
kadar ve her bir arpay, atn alt kl miktar itibar edip' &isimler
leminin uzakl3nn hesabn bilmilerdir. %ur$lar #ele3inin dip
yzeyinin bu merkezden uzakl3n takriben otuz$ kere bin ve beyzonbin
d"rtyzelli #ersah ve bur$lar #ele3inin kalnl3n takriben onbebin
d"rtyzotuzbir #ersah bulmulardr. Sabit yldzlar alt ayr ksm bulup'
birin&i de3er, ikin&i de3er, $n& de3er, d"rdn& de3er, bein&i de3er ve
altn& de3er diye isimlendirmilerdir. %irin&i de3erin tabakalarn,
bur$lar #ele3inin kalnl3na mutabk ve eit onbebin d"rtyz otuzbir
#ersah bulup' yldzlarn &isimlerinin miktarn yerkreye oranla
a$klamlardr. %irin&i de3erin &isimlerini takriben altbu$uk yer &ismi
kadar "l$p ve #arzedip' ikin&i de3erin &isimlerini bebu$uk yer &ismi
miktar' $n& de3erin &isimlerini d"rtbu$uk yer &ismi miktar' d"rdn&
de3erin &isimlerini $bu$uk yerkre !ibi ve bein&i de3erin &isimlerini $
bu$uk yerkre kadar' altn& de3erin &isimlerini birbu$uk yeryuvarla3
miktar bulmulardr. %unlar !eometrik delillerle ispat edip, hesabn
almlardr. %tn sabit ve !eze!enleri, kendi yerlerinde belirli bir
hareket ile merkezleri $evresinde hareket eder ve d"ner !"rp0 )<eleklerde
duran hi$bir ey yoktur,) mazmunun&a iin srrna ermilerdir.
7arat&, hakm ve kudretli olan Allah mnezzehtir. %ykl3nn &elaletine
ve kudretinin illetine akln idraki eriemez.

66
11-BLM:

=NC BLM

7edin&i !"3n yapsn ve onda olan zhal 8satrn9 #ele3ini alt madde ile
bildirir.

Birinci Madde

E$ha yd%nn !$!essi .ee0ini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 7edi !eze!enin biri
zhal #ele3idir ki, ay #ele3inden itibaren sayln&a yedin&i #elektir.
Gne #ele3inin zerinde bulunup, yksek #elekler ismiyle "hret bulmu
olan $ #ele3in e by3 ve en ykse3idir. Ohal yldz, !eyvan lakabyla
lakaplanp, astronomlar on0 %yk u3ursuz, hzl hindi demilerdir. %u
#elekte zhalden !ayri yldz yoktur. %u #ele3in hkimi sade&e zhaldir.
5teri yldz, en byk saadet' merih, &ellat !"rnldr, ona k$k
u3ursuz demilerdir. <akat k$k saadet olan !zel yzl zhredir. Ohal ve
kark so#ra !"rnml Rtarit, !zel yzl !ne #ele3inin altnda karar
klmalaryla iki aa3lklar olarak isimlendirilip' $ yksek ve iki al$ak
denilip, &mlesine baka bir nm ile be arm derler. Tkl !nee
byk kl, !zel !"rnml aya k$k kl denilip' hepsi de yedi
!eze!en nmyla mehur olmutur. Astronomlar, zhal yldz i$in $ adet
#elek ispat edip' birin&i #elek ki kll #elektir, merkezde, eksende,
kutupta, kuakta ve harekette bur$lar #ele3ine benzedi3i i$in buna0
5messil #elek demilerdir. (kin&isi, merkez d #elektir ki, mmessili
altnda iki paralel yzeyde bulunup, d"n merkezi dayankl oldu3undan,
buna0 2ay& #elek demilerdir. 6$n& #ele3e0 M"ndr& #elek derler ki,
zhal yldz onun tara#nda $aklm olup' d"ndr& #elek kendi merkezi
zere hareketiyle d"ndk$e, zhali, hareket ettirip, d"ndrd3 i$in buna0
M"ndr& #elek demilerdir.
5messil #elek, kll #elektir. (ki paralel yzeyle $evrili yuvarlak bir
&isimdir. 7ksek yzeyi stnde olan sabit yldzlar #ele3i, onun $ukur
yzeyine ve alt yz, altnda ola mteri #ele3inin yumru yzeyine
te3ettir. %u #ele3in stnde ve altnda bulunan di3er kll #elekler !ibi
byk #ele3in hareketine uyup' ilk hareket ile lemin merkezi $evresinde
do3uda batya hareket eder. (kin&i olarak, kendi hareketiyle lemin merkezi
$evresinde, sekizin&i #ele3in hareketi kadar, batdan do3uya heste !ider.
Anlatlan bu #ele3in altnda ola #elek kreleri dahi ayn ekilde do3uya
y"nelik hareketle muttas# olup ve bizzat da batya y"nelik hareketle
muttas# olmulardr. A$klamas !ele&ektir.

kinci Madde

E$ha yd%nn, !er(e%inin d&nda(i .ee0inin ya>sn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlara !"re' yedi !eze!en yldza rz olan
$eitli ilerin tanzim ve tesviyesi, kll #eleklerin i$lerinde, &zi ve
ikin&i #eleklerin $eitli d"n ve tavrlarnn isbat !erekir. Ohal
67
yldznn durumunun nizam i$in mmessil #ele3in &isminin i$inde yani iki
paralel yzeyle kuatlm olan !"vdesi i$inde .amil 8tay&9 nmyle
ikin&i bir #elek takdir etmilerdir. %u takdir olunan ikin&i #elek yere
mil ve merkezi, lemin merkezinden kendi $apnn par$alaryle altbu$uk
dere&e uzaklk ile en st tara#nda, d iki paralel yzeyle kuatlm
kre bir &isimdir. %u krenin yumru yzeyi ilk #ele3in yumru yzeyiyle bir
noktada temas etmilerdir ki, o nokta ev& 8doruk9 ismiyle
isimlendirilmitir. O nokta lemin merkezine nispetle en uzak noktadr.
Ohal yldz o noktaya !eldikte' yerin merkezinden olduk$a uzak ve yksek
olmutur. %unun !ibi, bu ikin&i #ele3in i$ yzeyi, birin&i #ele3in i$
yzeyine do3u noktasnda te3ettir. O noktaya haziz 8etek9 ad verirler. %u
nokta, lemin merkezine nispetle en yakn noktadr. Ohal yldz bu
tay& #ele3in hareketiyle bu noktaya !eldikte' yerin merkezine olduk$a
yaklam ve al$alm olur. 4u halde bu hareket ettirme takdirin&e o ilk
#elekten bu tay& nmyle mehur olan ikin&i #elek ayrlp, bu surette
boaldkta, ilk #elekten zorunlu olarak de3iik kalklkta iki kre !eriye
kalr ki, biri ikin&i #ele3i i$ine alr, biri ikin&i #elekten boalr.
2ay& #ele3i kuatan krenin in&e tara#, doruk noktaya, kaln tara#
ete3e do3rudur. 1teki krenin kaln ve in&e tara# bunun tersinedir. %u iki
krenin, mmessil #ele3in tamamlamakta katklar oldu3undan birine dolann
tamamlay&s ve birini boalann tamamlay&s adn vermilerdir. .er
#ele3in "zel bir hareketle dahi hareketi kararlatrlm olup' kendine
mahsus eksen ve kutuplar zerinde deveran edip, d"nn tamam etmek kesin
bir i olmakla' zhal #ele3inin tay& #ele3i, bur$lar #ele3inin altnda,
mmessil #ele3in altnda kendi hareketiyle batdan do3uya hareket edip,
yldzlar kendisiyle beraber hareket ettirir. O halde zhal yldz onunla
!idip, oniki bur&un her birinde ikibu$uk sene ikamet edip' yirmidokuz sene
be ay alt !nde bir devresini tamamiyle tamamlar. 2ay& #elek, yerden
$ok uzak ve dairesi !eni olmakla' zhal yldznn hareketi, altnda
bulunan di3er !eze!enlerden a3r !"rnr. Allah her eyden mnezzehtir.

)$nc$ Madde

E$ha yd%nn d,nd$r$c$ .ee0ini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar yine yldzlarnn durumlarnn
tanzimi i$in bu kadar miktarla yetinmeyip' an&ak !nete merkez d olan
bir baka ikin&i #elekten s"z etmilerdir. Dakin di3er !eze!enlerde yere
mil olmayan k$k !eze!enler tespit edip, bunlara0 M"ndr& #elekler
adn vermilerdir. 4imdi zhalin d"ndr& #ele3i, zhalin mmessil
#ele3inde yere mil olmayan bir k$k #elektir ki, yldzn kendisi,
tay& ve merkez d olan ikin&i #ele3in kua3nda yerlemitir ki,
$ap, tay&nn iki yzeyine te3ettir. M"ndr& #elek tek bir yzeyle
kuatlm bir kredir. 2ay& #ele3in i$inde, kendi meknnda belirli
bir hareketle batdan do3uya yani bur$lar sras zere d"np' bir tara#nda
iki kutbu arasnda $aklm olan, zhal yldzn da d"ndrr. %u d"ndr&
#elek, kendi merkezi $evresinde batya do3ru hareketiyle bir !n bir !e&ede
kendi kua3nn $yzaltm dere&esinden bir dere&eye yakn hareketiyle, bu
yldz, !nein ortasna mutabk hareket ettirir ki, senede bir kere
devresini tamam eder. %una0 7ldzn de3iik hareketi derler.
Ohal, bir yzey ile $evrili bir krev &isimdir, i$i dolu ve kldr.
Ohal, d"ndr& #ele3in i$indedir ki, yldzn yzeyi, d"ndr& #ele3in
kua3 zerinde onun yzeyine ortak bir noktada te3et olmutur. 7ani
zhalin &ismi, d"ndr&nnkine tamamen temas etmitir ve tay&nn bir
68
tara#nda d"ndr& #ele3in hareketi !ibi belirli bir sra zere zhal
yldznn dahi kendi merkezi etra#nda d"n& oldu3unu rasat$larn $o3u
!"rmlerdir. ;nk zhal #ele3inin durumu "zetle yazlp ve par$alarnn
tertibi takrir ve yaps ve ekli bu kadar&a beyan ve tasvir olunmutur.
(mdi bu kyas ile bunun bolu3unda olan mteri #ele3inin ve onun i$inde
olan merih #ele3inin ve !ne #ele3inin i$inde bulunan zhre #ele3inin
ekil e durumlarn her y"nleriyle, bu zhal #ele3ine benzerliklerinden,
tamamiyle bilinmitir. Dakin bunlardaki $ #ele3in hareketleri, de3iik ve
yldzlarnn nitelikleri #arkl' uzaklk ve &isimleri #arkl olmakla' her
birinin hareketlerinin miktarlarn, yldzlarn ve s#atlarn,
uzaklklarn ve krev &isimlerini birer b"lm ile ta#sil ve kendilerine
"z! "zelliklerini beyan etmek lazmdr.

/,rd$nc$ Madde

E$ha yd%nn d$% #it!e, d-r!a, ya'a&a!a 'e s$ratini; #eri d,n!esini 'e
&a&(n0n; #$ne& ie "an *a0ant 'e #$ne&e ya(a&!asn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 7edi !eze!enden
!nele aydan !ayrisine, yani $ yksek ile bir al$a3a, be arm
denilmesinin sebebi' bunlar kh dz, kh yava !iderler, kh durur, kh
!eri d"nerler. 7ine bazen durup yava yava hareket ederler, bazen da dz
ve sratli !iderler. %u durumlarn a$klanmas budur ki0 M"ndr&nn
doru3unda oldukta' kendi merkezi, d"ndr&nn merkezi hareketine, bur$lar
sras zere muva#akat edip' yldz, hzl hareket eder !"rnr. 7ldz,
d"ndr&ye bir miktar meylettikte' dz hareket eder. =te3e inmesi halinde,
kendi merkezi inite oldu3u i$in hareketi !"rnmez olup, yldz duraklar
!"rnr. 7ldz, d"ndr&nn ete3ine yak oldukta' kendi merkezinin sraya
aykr hareketi, d"ndr&nn merkezi, tay&nn hareketiyle uy!unluk
zere olmayp iki hareket birbirine kar ve muarz oldu3u i$in, yldz
durur !"rnr. 7ldz, ete3e indikte' kendi merkezinin hareketi,
d"ndr&nn merkezininkinden #azla oldu3u i$in yldz, !eriye d"ner
!"rnr. 7ldzn d"n tamam olup, iki hareket yine eit !eldikte' ikin&i
kez durur !"rnr. %u durutan sonra ykselme halinde kendi hareketi yine
!"rnmez olur. 7ldz yine yava hareket eder !"rnr. %u yava hareketten
sonra yine dz hareket eder !"rnr. .albuki yldz, kendi d"nne dz
hareket devresini ihtil#sz tamam eder. Oira ki, #eleklerin ve yldzlarn
hareketleri, kendi kreleri kua3na oranla ebediyyen basit ve benzerlidir.
7ldzn !eriye d"nnden "n&eki dura3na ilk makam, sonrakine ikin&i
makam derler.
Ohal yldznn !eriye d"n d"rt ay, dz hareketi sekiz ay ve yirmi
!ndr. Gnee kyasla be arma ba3lant ve yaklama rz olmutur.
Ohalin, d"ndr&snn orta yerinden kendi merkezine uzakl3' !nein
merkezinin bur$lar #ele3inden olan orta yerinden d"ndr&nn merkezinin
orta yerinin uzakl3 !ibidir. Ohal yldz, d"ndr&snn ortasnn
doruk noktasnda bulundu3u halde, hep orta bir yaknlkla !nee yakn
olur. Oira ki !nein merkezi, d"ndr&nn merkezinden uzak olduk$a,
d"ndr&nn orta zirvesinden yldzn merkezi dahi !nein uzakl3 kadar
uzak olur. 2 !ne, d"ndr&nn merkezine kar olun&aya de3in, yldz
dahi d"ndr&nn ete3ine iner. O halde zhal yldznn !ne ile uzaklk
ve yaknl3, d"ndr&snn zirvesinde bulundu3u halde uy!un olur. !ne
ile karlkl olmas, d"ndr&nn ete3inde bulundu3u halde olur.
5teri ve merih yldzlarnn dahi !nele ba3lantlar bunun !ibi
bulunur. .er biri kendi b"lmnde anlatla&aktr. Ohal yldznn her iki
69
yaklamas arasnda olan mddeti, bir sene on$ !ndr. Oira ki her $yz
yetmisekiz !nde bir kere, bur$lar #ele3inde, !nein meknna !elip, bu
yzden !"rnmeyip yakn olmas itibariyle bu duruma iki !eze!enin $akmas
ve !nee yaklamas denilmitir. Ohal yldznn tay& #ele3inin,
bur$lar kua3ndan !neye ve kuzeye ikier bu$uk dere&e e3ilimi mev&ut iken
d"ndr& #ele3in dahi zirvesi ile ete3i, e3ilimli #ele3inden kh !neye
kh kuzeye d"rt bu$uk dere&e kadar e3ilimli oldu3undan' bu yldzn
seyrinde enlem de3iikli3i bulunup, arm !ibi !"rnp, bundan dolay
arm olarak isimlendirilmitir.

Be&inci Madde

E$ha yd%nn d"r-( 'e ete( n"(taarn, te>e 'e (-yr-( d$0$!erini
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 7edi !eze!enden her
yldzn bir doru3u vardr ki, o, ona ulatkta' kendi #ele3inden ve yerden
olduk$a yksek ve uzak olmu olur. Oirvenin kart olan yere0 =te derler
ki, yldz ona !eldikte' yere yakn olmakla kendi #ele3inden olduk$a
aa3ya inmi olur. O halde yldz, zirvesinde yolduk$a kuvvet bulup, ete3e
!eldikte zay# olur. <ele3in ilk yarsnda olduk$a, ete3e ini&i olup
ikin&i yarsnda zirveye ykseli&i olur. Oirvelerle etekler aras uzakl3
belirlidir, asla de3imez. Oira ki bur$lar #ele3inden zirve yerleri
bilinse, onlarn kart etek yerleri itibar olunur' aksiyle dahi bulunur.
2epelerin yerleri bilindik$e' kuyruklarn yerleri dahi bilinir' aksiyle de
belirlenir. Oira ki, zirveler mukabili etekler oldu3u !ibi, tepeler
mukabili de kuyruklardr. %u o yerdir ki, onda !eze!enlerin #elekleriyle
bur$lar #ele3i kesimitir. (ki yerde, iki kesime noktas olumutur ve
birbirine karlkl !elmitir. %u durumda o iki noktann birine tepe,
birine kuyruk derler. 2epe o noktadr ki, yldz yondan ayrldkta onun
enlemi kuzey olur. O noktann karsnda olan noktaya kuyruk derler ve bu o
noktadr ki, ondan yldz !e$tikte, onun enlemi !neyde olur. %urada
enlemden murat, !nein yolundan, yldzn !neyde ve kuzeyde bulunan
uzakl3dr. Ohalin doru3u, tepe ve kuyruk noktalar ortasnda yani
e3ilimli #ele3in bur$lar kua3ndan kuzey tara#na #azla meylinden elli
dere&e !eridedir. ;nk ayn zirvesinden baka zirveler ve "teki noktalar,
sabit #eleklerin yava hareketine uy!un hareket edi&idirler. 4imdi rum
tarihin binbeyz onyedi senesinde zhalin zirvesi, yay burunun dokuzbu$uk
dere&esinde olup' e3er dahi yay bur&unun karsnda olan ikizler bur&unun
ayn ekilde dokuzbu$uk dere&esinde belirlenmitir. 2epesi yen!e$ bur&unun
dokuzbu$uk dere&esinde olup, kuyru3u dahi yen!e$in karsnda olan o3lak
bur&unun bunun !ibi ondokuzbu$uk dere&esinde belirlenmitir. Dakin halen
rum tarih, u anda ikibin altm dokuz seneye balamtr. .i&r sene de,
binyzyetmitir. 4u halde, astronomlarn $o3u, s"zbirli3iyle zirvelerin ve
eteklerin her yetmi !ne ylnda bir dere&e hareketleri hesabiyle, o
tarihten bu tarihe !elin&eye de3in her biri yaklak olarak sekiz dere&e
hareket etmitir. .alen zhalin zirvesi, yay bur&unun onyedi bu$uk
dere&esine ve ete3i, ikizlerin ayn dere&esine !itmitir. 2epe noktas,
yen!e$ bur&unun yirmiyedibu$uk dere&esine ve kuyruk noktas, o3lak bur&unun
ayn dere&esine yetmitir. 4imdi buna kyasla her tarihte tepe ve etek
noktalar bilinir.

Atnc Madde

70
E$ha yd%nn ta*iat 'e 'as.arn, -%a(( !esa.esini, cis!inin
,)$s$n$ *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 %u zhal yldznn
tabiati son dere&e so3uk ve kurudur. Gndzsel erkek bulunup, en byk
u3ursuz bilinmitir. %una bakmak, keder ve znt veri&idir. /itekim $i$ek
zhreye bakmak, sevin$ ve sa#ra veri&i bulunmutur. %u yldza, ahmak,
&ahil, &imri, kskan$, yalan&, lanetli, !aml, tenbel, kaln ka#a ve
zararl s#atlar nispet klnmtr. %u yldz, rahimlere den d"llere
ans olsa' bunun tabiat ve vas#lar, o d"llere Allah'n izniyle sirayet
edip olan $o&ukta, bu vas#larn ortaya $kmas te&rbe olunmutur. %u
yldz, $aramba !e&esiyle &umartesi !ndzne hkim bulunmutur. O !e&e ve
!ndzn ilk saatleri buna nispet klnmtr. :asat$lar, !eometri&iler ve
matematik$ilerin itti#akyle zhal #ele3inin yumru yzeyinin lemin
merkezinden uzakl3 takriben otuz$bin kere bin ve beyz onbin
d"rtyzelli #ersah "l$lmtr. %u "l$len #ele3in kalnl3, onbin kere
bin ve beyzonyedibin dokuzyz altm$ #ersah takdir ve tahmin
klnmtr. Ohal yldznn &isminin yerkre kadar bulundu3u !eometrik
deliller ve matematik hesaplarla ispat olunmutur.
%izim bu #elekler ve yldzlarn durumlarn "zetle arad3mz, ibretlerle
dolu kinatta, ilah &ilveleri !"rp, hayran olmak ve yarat&sn
bilmektir. .er eyden !e$ip ona y"nelmektir. %iz bu kitapta yazd3mz
yldzlarn &isimlerinden murat, hakiki &isimlerdir ki "l$ ve tart
hesabiyle ilk i olarak &isimlerin "l$leridir. Astronomik "l$lere
#eleklerin $akmas, !nee yaklamas, kaybolmas ve vakitlerin tayini
i$in yldzn yaknlk ve uzakl3 sebebiyle ve !"zetleme hesabyle tahmin
olunan itibar &isimler de3ildir. %unlar kesin bil!ilerdir.

1F-BLM:

/R/NC BLM

Altn& !"3n yapsn ve orada hkim olan mteri 8Ypiter9 yldznn
vas#larn be madde ile beyan eder.

Birinci Madde

M$&teri yd%nn !$!essi .ee0ini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronamlar demilerdir ki0 7edi !eze!enden
mteri #ele3idir ki, ay #ele3ine nispetle altn& #elektir. Gne
#ele3inin zerinde bulunup, yksek #elekler nmyle "hret bulan $
#ele3in ortan&as olup' mteri yldz, saadet veri&i olarak tannmtr.
2abiatnn adaletli oluundan ona0 =n saadetli ad verilmitir.
Astronomlar, mtere yldznn yaps i$in dahi $ adet #elek ispat edip,
dzenlemilerdir ki' birin&i #elek, merkezde, kuakta, kutuplarda ve
harekette bur$lar #ele3ine benzer ve mmessildir. (kin&i #elek, merkez
dndadr ki, mmessil #ele3in altnda ve iki paralel yzeyde bulunup,
d"ndr& merkezin tay&sdr. 6$n& #elek, d"ndr& #elektir ki,
mteri yldz onun bir tara#nda $aklm olup, o kendi merkezi zerinde
hareket ettik$e, bu yldz dahi onunla d"n&dr.
71
5teri yldznn mmessil #ele3i ki, kll #elektir. O, iki paralel
yzeyle $evrili krev bir &isimdir. 7ksek yzeyi, kendi zerinde olan
zhal #ele3inin $ukurumsu yzeyine' alt yzeyi, altnda olan merih
#ele3inin yumru yzeyine temas etmitir. %u mmessil #elek, kendi zerinde
ve altnda bulunan "teki #elekler !ibi, "n&e byk #ele3in hareketine uyu&u
olup, ilk hareket ile lemin merkezi $evresinde do3udan batya zorunlu
hareket eder. (kin&i olarak, kendine "z! hareketiyle lemin merkezi
$evresinde sekizin&i #ele3in hareketi kadar batdan do3uya heste !ider.
Sekizin&i #ele3in hareket ettirmesiyle hareket eder. O halde doruk ve etek,
tepe ve kuyruk bununla yetmi ylda bir dere&e !ider.

kinci Madde

M$&teri yd%nn !er(e% d& .ee0ini &e(i 'e hare(etiye *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 5teri yldznn
nizam ve hali i$in mmessil #ele3inin i$inde tay& nmyle tayin olunan
ikin&i #elektir ki, yere amil ve merkezi, lemin merkezinden kendi $apyla
bebu$uk dere&e uzaklkla doruk noktasna darda e3ilimli iki paralel
yzeyle kuatlm kre bir &isimdir. %u krenin $ukurumsu yzeyi, birin&i
#ele3in $ukurumsu yzeyine bir noktada temas etmitir ki, o noktaya0 Moruk
derler. O nokta, lemin merkezine kyasla en uzak nokta olmakla, mteri
yldz o noktaya !eldikte' yerin merkezinden olduk$a uzak ve yksek olur.
%unun !ibi bu ikin&i #ele3in yumru yzeyi, ilk #ele3in yumru yzeyine bir
noktada mterektir ki, ona te3ettir. %u noktaya etek ad verirler. Oira
ki, lemin merkezin nispetle en yakn nokta odur. Ohal yldz, bu
tay& #ele3in hareketiyle o noktaya indikte' yerin merkezine olduk$a
yaknlam olur. 4imdi bu belirleme zere, ilk #elekten ikin&i #elek
ayrlp, anlatlan ekile sokuldukta' birin&i #elekten zorunlu olarak iki
de3iik kalnlkta kre kalr ki, biri ikin&i #ele3i i$ine almtr, biri
ikin&i #elekle birlikte boaltlmtr. ($ine alann in&e tara# doru3a,
kaln tara# ete3e do3rudur. %o krenin in&e ve kaln tara#, dolu krenin
tersinedir. %u iki krenin, #ele3in tamamlanmasnda katklar tamam olmakla
birine dolunun tamamlay&s ve birine boun tamamlay&s derler. .er
#ele3in bir "zel hareketi belirlenmi olup, kendine mahsus d"nme ve
kutuplar zerinde deveran edip, d"nn tamamlamak ka$nlmaz olmakla,
e3ik #elek mteri, zhalin mmessil #ele3inin altnda, kendi mmessil
#ele3i i$inde, kendi belirli hareketiyle batdan do3uya hareket edip,
yldz da hareket ettirir. 4u halde bu yldz, onunla her bur$ta bir sene
durarak, oniki senede bir d"nn tamamlar. Ad !e$en yldz, kendi
altnda olan #eleklere nispetle yerden uzak ve dairesi !eni oldu3undan,
yldzn hareketi, mterinin altnda bulunan di3er !eze!enlerin
hareketlerinden daha a3r !"rnr.

)$nc$ Madde

M$&teri yd%nn d,nd$r$c$ .ee0ini, ya>s 'e hare(etiye *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar, bu mteri yldznn dahi
durumlarnn tanzimini, belirlenmi "l$lerle tayin konusunda yetinmeyip,
yere mil olmayan bir baka k$k #elek de ispat edip, ona0 M"ndr&
72
#elek demilerdir. M"ndr& #elek, mterinin mmessil #ele3inde yere
mil olmayan bir k$k #elektir ki, bu yldzn kendisini tayan ve
merkez d olan ikin&i #ele3e e3imli kua3na dahil ve ona !"mlmtr ki,
$ap, tay& #ele3in her iki yzeyine te3ettir. M"ndr& #elek, bir tek
yzeyle kuatlm dolu bir kredir. +endi mekannda, e3ilimli #ele3in
&ismine dzenli hareketle batdan do3uya d"np' bir talimli #ele3in
&isminde dzenli hareketle batdan do3uya d"n'p' bir tara#nda $aklm
olan mteriyi kendisiyle beraber d"ndrr. %u #ele3in kendi merkezi
$evresinde olan batya y"nelik hareketiyle bu #elek, mteri yldzn, bir
!n bir !e&ede kendi kua3nn $yzaltm dere&esinden takriben bir dere&e
kadar mesa#e alp !ider. 7ani orta bir hareketle !neinki kadar hareket
ettirir ki, senede bir d"nm tamam eder. %u harekete0 7ldzn #arkl
hareketi ve yldzn kendine "z! hareketi derler. %u mteri yldz dahi
bir yzeyle kuatlm krev bir isim, i$i dolu ve kldr. M"ndr&
#ele3in bir yannda !"ml bulunan kua3 yannda, ortak bir noktada
d"rdn&syle temas etmitir. 7ani yldz, tamamiyle d"ndr&nn &isminde
bulunup, yzeyi, yzeyine te3et olmutur. 2ay&nn bir tara#nda,
d"ndr& #ele3in kendine has hareketi !ibi bu yldzn dahi d"ndr&s
tara#nda, kendi merkezi zerinde d"n& hareketini, rasat$larn $o3u
!"zetleyip0 )<eleklerde duran bir ey yoktur,) demilerdir.

Drdnc Madde

M$&teri yd%nn s$rat 'e isti(a!etini, ya'a&a!a 'e d-ra(a!asn,
#eriye d,n$& 'e &a&r!&0n, #$ne& ie "an *a0ant 'e ya(n0n
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 5teri yldz ayn
zamanda kh srat ve kh istikamet ve kh yavalama ve kh duraklama ve kh
!eri d"nme ve kh bu durumlarn tekrar halindeki arml3nn
a$klanmas budur ki0 %u yldz, d"ndr&nn en ykse3inde bulundukta'
kendi merkezinin hareketi, d"ndr& #ele3in merkezinin hareketine bur$lar
sras zere uymasyla, yldz hzl hareket eder !"rnr. /e zaman
yldz, d"ndr&nn alt tara#na bir miktar e3imli olup, dz hareket eder
ve yldz d"ndr&nn ete3ine inmesi durumunda yava hareket eder
!"rnr. Oira ki, yldzn kendi merkezi, inite oldu3undan hareketi
!"rnmez olur. 7ldz, d"ndr&nn en altna yakn oldukta' kendi
merkezinin bur$lar srasna ters hareketi, d"ndr&snn merkezinin
tay&s hareketiyle sraya uy!un olan hareketine eit olup' iki hareket
birbirine mukabil !elip, muarz oldu3u i$in yldz durur !"rnr. 7ldz,
d"ndr&nn aa3snda bulundukta' kendi merkezinin hareketi,
d"ndr&snn merkezinin hareketinden #azla olup, yldz !eri d"ner
!"rnr. yldzn d"n tamam olup, iki hareket yine eitlendikte' ikin&i
olarak durur !"rnr. %u durutan sonra yine yava hareket ediyor !"rnr.
Oira ki, yldzn kendi merkezine uy!un olmakla, hareketi !"rnmez olup,
an&ak d"ndr&nn merkezinin hareketi !"rnr. %undan sonra yava hareketi
yine dzelir ve sratli !"rnr. .albuki yldz, kendi d"ndr&snde
d"nn ihtil#sz tamam eder. Oira ki, yldzlarn ve #eleklerin
hareketleri kendi kreleri kua3na kyasla benzer ve dz!ndr. 7ldzn
!eriye d"nnden "n&eki dura3na0 5akam, sonrakine0 (kin&i makam derler.
5teri yldznn !eriye d"n d"rt ay, dz!n hareketi sekiz ay dokuz
73
!ndr. %u yldzn e3ilimli #ele3i, !ney ve kuzeye bur$lar kua3ndan
birer bu$uk dere&e e3imi var ise' d"ndr& #ele3inin dahi doru3u ve ete3i
dahi e3ilimli #elekten kh !ney tara#na, kh kuzey tara#na e3ilimli
olup, ikibu$uk dere&e enlem #ark bulunmakla, yrynde arm !ibi
!"rnp, arm olarak isimlendirilmitir. %u mteri yldzna, !nee
nispetle rz olan ba3lant ve yaklama beyan budur ki' bu yldzn, zhal
!ibi daima d"ndr&snn ortasndan kendi &isminin merkezi uzakl3'
!nein merkezinin bur$lar #ele3inde olan ortasndan d"ndr&nn
merkezinin ortas !ibidir. %u durumda, mteri yldz, d"ndr&snn
doru3unda bulundu3unda srekli !nele ayn hizada olur. Oira ki !nein
merkezi, d"ndr&nn merkezinden uzaklatk$a, d"ndr&nn orta
doru3undan yldzn merkezi dahi !nein uzakl3 kadar uzak olur. Gne,
d"ndr&nn merkezine kar oldukta' yldz dahi d"ndr&nn ete3ine
inmi olur. bu durumda, bu yldzn !nele yaknl3, srekli
d"ndr&snn zirvesinde bulundu3u halde vki olur. Gnele kar karya
!elmesi, d"ndr&snn ete3indeyken olur. %u yldzn !nee iki yakla
arasnda olan sre, bir sene otuz$ !ndr.

Be&inci Madde

M$&teri yd%nn d"r-( 'e ete0ini; te>e 'e (-yr-( d$0$!erini; ta*iat 'e
'as.arn; -%a(0n !esa.esini 'e cis!in ,)$s$n$ *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 5teri yldznn
doru3u, tepe ve kuyruk noktalar arasndan yani e3ilimli #ele3inin, bur$lar
#ele3inden kuzeye #azla e3iminden yirmi dere&e "ndedir. 4imdi mterinin
doru3u, tepe d3mnden yetmi dere&e !eridedir. Ohal ile mteriden baka
arm yldzlarn doruklar, tepe d3mlerinden doksan dere&e kuzeyde
bulunurlar. ;nk doruklar ve etekler, yukarda a$kland3 zere, sbit
#eleklere uy!un hareket ederler. 5terinin doru3unun bur$lar #ele3indeki
mekan rum tarihin asiz senesinde baak bur&unun ondokuz bu$uk dere&esinde
belirlenmiti. =te3i dahi balk bur&unun ondokuzbu$uk dere&esine ulamt.
2epe d3m noktas, yen!e$ bur&unun doku$bu$uk dere&esine !elmiti. +uyruk
d3m, o3lak bur&unun doku$bu$uk dere&esinde kalmt. .alen rum tarih,
ikibin altmdokuz seneye erip, hi&r tarih de binyzyetmi seneye
yetmitir. O halde asz tarihinden bu tarihe !elin&eye dek, her yetmi
seneyi bir dere&eye da3tmakla btn noktalar takriben sekiz dere&e
!itmitir. %u minval zere hesap etmek, her tarihte btn noktalarn
yerlerini belirler.
5teri yldznn tabiatnda ve "v!ye de3er vas#larnda, mne&&imler
s"zbirli3i edip, demilerdir ki0 5terinin tabiat itidal zere s&ak ve
rutubetli olup, !ndz erke3i olmakla' byk u3urlu nmyle
isimlendirilmitir. bu yldzn vas#lar0 Min !ayreti, ilim, hilim, haya,
&"mertlik, tevazu, akl, i##et, talakt ve #asihlik bulunmutur. %u yldz,
rahimlere den d"llere tali olsa, .ak'kn emriyle bunun selm tabiat ve
"vlm vas#lar, onlara sirayetle yaratlp ve huy olup, talileri mteri
hkm olunur. )Annesinin karnnda kutlu olan kutludur,) hadisi !ere3in&e'
onlar o saadetle dnyaya !elip, her biri sait 8kutlu9 bulunur. %u yldz,
pazartesi !e&esine ve perembe !nne hakimdir. O !e&enin !nbatmndan
sonra ve bu !ndzn !n do3umundan sonra birer zaman saatleri, bu yldza
nispet klnmtr.
5teri yldznn ve mmessil #ele3inin uzaklk mesa#elerinde ve
kalnlklarnda ve &isimlerinde rasat$lar, !eometri&iler ve matematik$iler
itti#ak edip, demilerdir ki0 5terinin mmessil #ele3inin yumuk yzeyinin,
74
lemin merkezinden uzaklk mesa#esi takriben yirmiiki bin kere bin ve
dokuzyz doksan ikibin d"rtyzseksenyedi #ersah "l$lmtr. ;ukur
yzeyinin ise, uzakl3 takriben ond"rtbin kere bin ve yediyzyetmibin
dokuzys krkd"rt #ersah hesap klnmtr. %u mmessil #ele3in kalnl3
takriben sekizbin kere ybin ve ikiyz yirmi bin beyzkrk$ #ersah
bulunmutur. 5teri yldznn &ismi, takriben yer &isminin yars kadar
bulunup, hepsi delillerle ispat olunmutur. 8Allah daha iyi bilir.9

14-BLM:

BEGNC BLM

%ein&i !"3n yapsn ve burada hkim ola merih yldznn vas#larn be
madde ile a$klar.

Birinci Madde

Merih yd%nn !$!essi .ee0ini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 7edi !eze!enden
saylan merih #ele3idir ki, ay #ele3ine nispetle bein&i #elektir. Ge
#ele3inin stnde bulunup, yksek #elekler nmyle mehur olan $ #ele3in
en aa3da olan ve yere en yakn olup' krmz merih ydz onda hki
bulunup, k$k u3ursuz adn almtr. Astronomlar, merih yldznn yaps
i$in dahi $ adet #elek ispat edip, nizamn vermilerdir ki0 %irin&i
#elek, merkezde, kuakta, kutuplarda ve harekette bur$lar #ele3ine benzer
ve mmessildir. ikin&i #elek, merkez ddr ki, ilk #ele3in i$inde iki
paralel yzeyde bulunup, d"ndr&nn merkezini tay&dr. 6$n& #elek,
d"ndr& #elektir ki, merih yldz onun bir tara#nda $aklm olup,
d"ndr& kendi merkezi zerinde hareket eyledik$e, merihi dahi kendisiyle
birlikte hareket ettirir.
5erih yldznn mmessil #ele3i ki, klli #elektir. (ki paralel yzeyle
kuatlm krev bir &isimdir. =n st yzeyi zerinde bulunan mtei
#ele3inin $ukur yzeyine ve alt yzeyi altnda olan !ne #ele3inin yumru
yzeni ete3ettir. 5messil #elek, kendi stnde ve altnda olan "teki
!eze!enler !ibi, "n&e byk #ele3in sratli hareketine tbi olup, o biri&i
hareketle lemin merkezi $evresinde do3udan batya zorunlu hareket eder.
(kin&i olarak, kendi hareketiyle lemin merkezi etra#nda sekizin&i #ele3in
yava hareketi kadar bir hareketle batdan do3uya heste !ider. Ayn
zamanda sekizin&i #ele3in hareket ettirmesiyle hareket eder. Moruk, etek,
tepe ve kuyruk noktalar, bu hareketle her yetmi senede an&ak bir dere&e
kadar kendi kua3ndan yol alr.

kinci Madde

Merih yd%nn !er(e% d& .ee0ini, ya>s 'e hare(etiye *idirir+

75
=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 %u merih yldznn
durumunun dzeni i$in, mmessil #ele3inin !"vdesi i$inde, tay& nmye
tayin olunan ikin&i #elektir ki, yere mil, merkezi, limin merkezinden
kendi $ap par$alaryle, oniki dere&e mesa#e ile doruk y"n dnda iki
paralel yzeyle kuatlm bir kre isimdir. bu krenin yumru yzeyi
birin&i #ele3in yumru yzeyi ile ortak bir noktada temas etmitir ki, o
noktaya doruk derler. O nokta, lemin merkezine kyasla en uzak nokta
oldu3undan, merih yldz, tay&nn hareketiyle o noktaya !eldikte'
yerin merkezinden olduk$a uzak ve yksek olur. (kin&i #ele3in $ukur yzeyi,
birin&i #ele3in $ukur yzeyine ortak bir noktada te3ettir. %u noktaya etek
derler. Oira ki, o, lemin merkezine nispetle en yakn nokta olup, yldz,
tay& #ele3in hareketiyle bu noktaya !eldi3inde, yerin merkezine $ok
yaklam ve al$alm olur.
%irin&i #elekten ikin&i #elek ayrlp, ad !e$en kre boaltldkta' ilk
#elekten zorunlu olarak iki de3iik &ssede kre meydana !elir ki, biri
ikin&i #ele3i i$ine alr, biri ikin&i #elekle birlikte botur. dolu krenin
in&e tara# doru3a, kaln tara# ete3e do3rudur. %o krenin in&e ve kaln
tara#lar, dolunun tersine !elir. %u iki krenin, #ele3in tamamlanmasnda
katklar tamam olmakla' birine i$ine alan tamamlayan, "tekine boalan
tamamlayan derler.
.er bir #ele3in kendine has belirli bir hareketi olup, kendine mahsus eksen
ve kutuplar zerinde d"np, d"nn tamam etmek ka$nlmaz olmakla'
merihin e3ilimli #ele3i dahi, mterinin klli #ele3i altnda, kendi
mmessil #ele3i i$inde, kendi merkezi $evresinde kendine "z! hareketiyle
batdan do3uya hareket edip, merih yldzn da hareket ettirir. 7ldz,
dz !idite bir bur$ta krk !n miktar kalp, !eri d"n halinde bir
bur$ta iki ay kadar durup, yaklak olarak iki senede bir d"n tamam
eder. %u #elek, kendi altnda bulunan #eleklere nispetle yerden uzak ve
dairesi !eni oldu3undan, merih yldz altnda olan "teki !eze!enlerin
hareketinden daha a3r hareket ediyor !"rnr.

nc Madde

Merih yd%nn d,nd$r$c$ .ee0ini, &e(i 'e hare(etiye *idirir+

=y aziz, malim olsun ki, astronomlar, bu merih yldznn dahi durumlarnn
tanzimini belirlemek konusunda bu kadarla yetinmeyip, yere mil olmayan
bir k$k #elekten daha s"zederler. Ona0 M"ndr& #elek demilerdir.
M"ndr& #elek, merihin mmessil #ele3inde, yere mil olmayan ve kendi
tay& #ele3ine nispetle bir k$k #elektir ki, !nein mmessil
#ele3inden daha byk ve !enitir. 7ldzn kendisini tay& ve onunla
bezenmitir. 5erkez d olan ikin&i e3ilimli #ele3in kua3nda !"mlmtr
ki, d"ndr&nn $ap tay&nn iki yzeyine te3ettir. M"ndr& #elek,
bir tek yzeyle kuatlm dolu bir krev &isimdir. +endi mekannda
e3ilimli #ele3in &isminde, belirli bir hareketle batdan do3uya d"np, bir
tara#nda $aklm olan merihi de hareket ettirir. %u #elek kendi merkezi
$evresinde batdan hareketiyle, merihi, bir !n bir !e&ede kendi kua3nn
$yz altm dere&esinden yaklak bir dere&e kadar mesa#e alp, !ider.
%"yle&e senede bir d"nn tamam eder. %u harekete, yldzn de3iik
hareketi, yldzn "zel hareketi derler.
5erih yldz dahi, bir yzeyle kuatlm dolu ve kl bir krev
&isimdir. +endi d"ndr&snn &isminde !"mlmtr ki, yldzn yzeyi,
d"ndr&nn iki kutbu ortasnda, kua3 yannda bir tara#ta bulunan bir
76
ortak noktada d"ndr&nn yzeyine te3ettir. 7ani yldz tamamiyle
d"ndr&nn yzeyine te3ettir. 7ani yldz tamamiyle d"ndr&nn &isminde
bulunup, yzeyi yzeyine temas etmitir. 2ay&nn bir tara#nda,
d"ndr&nn a$klanan hareketi !ibi bu yldzn dahi, d"ndr& #ele3i
tara#nda, kendi merkezi $evresinde d"n& hareketi yeni rasat$lar
!"zetleyip, in&elemilerdir.

Drdnc Madde

Merih yd%nn s$ratini, d$% #idi&ini, ya'a& #idi&ini 'e d-ra(ay&n,
#eri d,n$& 'e &a&r!&0n 'e #$ne& ie "an *a0( 'e ya(a&!n
*idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki' 5erih yldzna dahi
kh srat, kh istikmet, kh yavalk, kh duraklama ve kh !eriye d"n
ve yrynde armlk rz olur. %u durumlarn $almas budur ki0 %u
yldz, d"ndr& #ele3i zerinde bulundukta' kendi merkezinin hareketi,
d"ndr& #ele3inin merkezinin hareketine bur$lar sras zere uyup, elik
etmesiyle, yldz, hzl hareket eder !"rnr. /e zaman ki yldz,
d"ndr& tara#na bir miktar e3ik, o demde dz hareket eder !"rnr.
7ldz, d"ndr&nn aa3sna inite, yava hareket eder !"rnr. Oira ki,
yldzn kendi merkezi, inite oldu3undan, hareketi !"rnmez olup, sade&e
d"ndr&nn hareketi !"rnr. 7ldz d"ndr&nn aa3sna yakn oldukta'
bur$lar srasnn aksine hareketi, d"ndr&s merkezinin tay&
hareketiyle sraya uy!un olan hareketine eit olup, iki hareket biribirine
kar olmakla, yldz duruyor !"rnr. 7ldz, d"ndr&nn altna indikte'
kendi merkezinin hareketi, d"ndr&nn hareketinden #azla olup, yldz,
!eri d"nyor !"rnr. 7ldzn d"n tamam olup, iki hareket yine eit
oldukta' tekrar durur !"rnr. %u durutan sonra yine yava hareket eder
!"rnr. Oira ki, yldzn kendi merkezi, d"ndr&nn doru3una ykselmi
olmakla' hareketi !"rnmez olup, an&ak d"ndr&nn merkezinin hareketi
!"rnr. 7avalamadan sonra yine dz ve hzl hareket eder !"rnr.
.albuki yldz, kendi d"ndr&snde d"nn ihtil#sz tamam eder. ;nk,
yldzlarn ve #eleklerin hareketleri, kuaklarna nispetle benzerli, basit
ve dzdr.
7aldzn !eri d"nnden "n&eki duruuna0 (lk makam, sonrakine ikin&i makam
derler. 5erihin !eri d"n sresi, iki ay onyedi !ndr. Mz !idii,
yirmi$ ay $ !ndr. %u yldzn e3ilimli #ele3i, bur$lar kua3ndan !ney
ve kuzeye bir dere&e e3ilimli iken, d"ndr& #ele3inin dahi doru3u ve
ete3i, e3ilimli #elekten kh !neye, kh kuzeye e3ik olup, yaklak olarak
ikibu$uk dere&e enlem #ark dahi bulunup, yrynde arm !ibi
!"rnr. %unun i$in0 4armlkla isimlendirilmitir. Gnee nispetle bu
merih yldzna rz olan ba3lant ve yaklamn beyan budur ki0 bu, zhal
ve mteir !ibi srekli d"ndr&snn doru3undan kendi &isminin merkez
uzakl3, !nein merkezinin bur$lar #ele3inde olan orta notasndan
d"ndr&snn orta noktasna uzakl3 !ibidir. 4u halde merih de onlar
!ibi, d"ndr&snn doru3unda bulundu3unda, !nee orta bir yaklamla
yaklam olur. Oira ki, !nei merkezi, d"ndr&nn merkezinden uzak
olduk$a, yldzn merkezi dahi, d"ndr&nn doru3unda !nein uzakl3
miktar uzak olur' ta !ne, d"ndr&nn merkezine kar olun&aya de3in
yldz dahi d"ndr&nn ete3ine iner. O halde, merih yldznn !ne ile
77
uzaklk ve yaknl3, srekli d"ndr&snn doru3unda oldu3u halde vki
olur. Gne ile karlkl olmas, d"ndr&snn ete3inde oldu3unda hsl
olur. 5erih yldz, !nele birlemede, aralarnda bulunan mesa#e,
karlkl haldeyken olan mesa#eden uzak ve #azla olarak !"zetlenmitir.
Oira ki, $akma annda !ne ile merih arasnda bulunan d"ndr&nn $ap,
karlkl durumdaki !nein mmessil #ele3inin $apndan byk ve uzun
bulunmutur. 5erihin !nee iki yaklam arasnda bulunan sre0 (ki sene
krkdokuz !n hesap olunmutur. 85erihin d"ndr&sn, !nein #ele3inden
byk, !nei de btn bunlardan byk ve kl yaratan Allah, her eyden
mnezzehtir.9

Be&inci Madde

Merih yd%nn d"r-( 'e ete0ini, te>e 'e (-yr-( d$0$!erini, ta*iat 'e
'as.arn, -%a(( !esa.esini 'e cis!inin ,)$s$n$ *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 5erih yldzn
doru3u, e3ilimli #ele3inin bur$lar kua3ndan kuzey tara#na en #azla
e3ildi3i noktadr ve tepe d3mnden doksan dere&e sonradr. ;nk doruk ve
"teki noktalar, yukarda belirtildi3i zere, bur$lar #ele3inin hareketine
uy!un hareket ederler. 5erihin doru3unun yeri, bur$lar #ele3indin rum
tarihin azsiz senesinde aslan bur&unun onbirin&i dere&esinde' ete3inin
yeri, kova bur&unun onbirin&i dere&esinde tayin olunmutur. 2epe noktas,
bo3a bur&unun onbirin&i dere&esinde' kuyruk yeri, akrep bur&unun onbirin&i
dere&esinde belirlenmiti. .alen ki rum tarihin seneleri0 (kibin
altmdokuza !itmitir ve hi&ri tarihin seneleri0 %inyz yetmie,
yetmitir. O halde doruk, etek ve kuyruk noktalar, her yetmi !ne
senesinde bir dere&e hareketleriyle yaklak olarak sekiz dere&e
!itmilerdir.
5erih yldznn tabiat ve vas#larnda mne&&imler itti#ak zere
demilerdir ki0 5erihin tabiat, ar s&aklk ve kuruluktur. Ge&e erke3i
olup, k$k u3ursuz olarak isimlendirilmitir. %u yldzn vas#lar0
4enlik, e&aat, hiddet, se#ahet, kuvvet, hiyanet, "ke, edepsizlik, inat ve
ba olma hrs bulunmutur. %u durumda, bu yldz, rahimlere den menilere
tali derse, bunun vas#lar onlara .ak'n emriyle sirayet eder. %u
te&rbe ile sabittir. 5erih, &umartesi !e&esi ve sal !nne hkim
bulunmutur. O !e&enin ve bu!nn ilk saatleri, buna nispet olunmutur.
5erih yldznn ve mmessil #ele3ini uzaklk mesa#elerinde ve &isimlerinin
"l$lerinde, rasat$lar, !eometri&iler ve matematik$iler s"z birli3i ile
demilerdir ki0 5erihin mmessil #ele3inin yumru yzeyinin merkezinin
lemin merkezinden uzakl3 mesa#esi, yaklak olarak ond"rtbin kere bin
ve yediyz yetmibir bin dokuzyz krkd"rt #ersah "l$lmtr. %u #ele3in
$ukur yzeyinin, lemi merkeziden uzakl3, yaklak olarak, ikibin kere
bin ve yirmidokuzbin ikiyzalt #ersah hesaplanmtr. 5messil #ele3in
kalnl3, takriben onikibin kere ve bin yediyz krkikibin
yediyzotuzsekiz #ersah bulunmutur. 5erih yldznn &ismi, yaklak,
yerin &isminin d"rtte biri kadardr. %tn bunlar kesin delillerle
sabittir. 8Allah en iyisini bilir.9
%izim bu a$klama ve izahlarmzdan murat, &ihan erh ve a$klama ile
yarat&nn in&eliklerini, hakkyle dnen ve #ikreden !"z sahiplerine
!"stermektir. 2a ki, &ihann ayrntlarndan kendisinin muhtasar ve "z
varl3n bilip, kendini "3renip, buradan da .ak'k tanmaya ulaalar.

15-BLM:
78

ALTHNCH BLM

M"rdn& !"3n yapsn ve burada sultan olan !nein, hkmlerini ve
durumlarn d"rt madde ile a$klar.

Birinci Madde

C$ne&in ,%ei(erini ,%eter 'e !$!essi .ee0ini *idirir+

=y aziz, malim olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 5erih #ele3inin
altnda ay #ele3ine nispetle altn& #elektir ki, orada an&ak bir !ne
bulunmakla' !ne #ele3i nmyle mehur olmutur. O halde bu muhteem
sultan, dnyay aydnlatan !ne, btn yldzlarn en mehuru ve en
nurlusu ve bil!inlerin $o3una !"re en byk olup' !e&eler, !ndzler, aylar
ve seneler bunun hareketiyle nizam bulmutur. /i&e byk iler onun
hkmleriyle meydana !elmitir. 7edi !eze!enin ortasnda !ya ki, nurdan
bir #nus. Aa3sndakilere ve stndekilere k bahetmek i$in orta makam
kendisine dinlene yeri olmutur. <ele3i dahi' "teki !eze!enlerin
#eleklerinden daha basit olup' mmessil ve merkez d nmnda iki #elekle
btn durumlar nizam olmutur. Gne #ele3inin merkezi, lemin merkezi
yani byk #elek ve yere mil iki paralel yzeyle kuatlm kre bir
&isimdir ki, yumru yzeyi, stnde olan merih #ele3inin $ukur yzeyine ve
$ukur yzeyi, altnda olan zhrenin yumru yzeyine te3ettir. %u #elek dahi
$ yksek #ele3in mmessilleri !ibi, merkezde, kuakta, kutuplarda ve
harekette bur$lar #ele3ine benzer ve mmessildir. Onun i$in mmessil ad
verilmitir. Gnein mmessili, kendi altnda ve stnde olan "teki
!eze!enlerin mmessilleri !ibi, "n&e byk #ele3in hzl hareketine ti
olup, bu zorunlu hareket ile lemin merkezi $evresinde do3udan batya
hareket eder. (kin&i olarak kendine "z! hareketiyle, lemin merkezi
$evresinde, bur$lar #ele3inin yava hareketi kadar batdan do3uya heste
!ider. Sanki bur$lar #ele3inin hareket ettirmesiyle hareket eder. 4u halde
doruk ve etek noktalar, tepe ve kuyruk d3mleri, bu hareketle her yetmi
senede birer dere&e !ider.

kinci Madde

C$ne&in !er(e% .ee0inin ya>sn 'e hare(etini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 :asat$lar !nein
hareketinde kh yavalama, kh srat muayne edip' !nein &ismini kh
byk, kh k$k mahede etmeleri, yerin merkezinden kh uzak kh yakn
olmak !erekip, bu mkl $"zmlemek i$in !nein mmessil #ele3inin
altnda merkez d bir #ele3in varl3n kabul etmilerdir. %u ikin&i
#elek, birin&i #ele3in i$inde, yere amil ve merkezi, lemin merkezine
ikibu$uk dere&e uzaklkla doruk tara#na hari$ iki paralel yzeyle
kuatlm kre bir &isimdir. %u krenin yumru yzeyi, irin&i #ele3in yumru
yzeyi ile ortak bir noktada te3etdir ki, o noktaya doruk derler. %u
79
#elekde, lemin merkezinden en uzak nokta budur. Gne, tay& #ele3i ile
bu noktaya !eldikte, yerin merkezinden olduk$a uzak ve yksek olmu olur.
(kin&i #ele3in $ukur yzeyi, birin&i #ele3in $ukur yzeyine ortak bir
noktada tema etmitir ki o noktaya etek derler. %u #elekte, lemin
merkezine en yakn nokta budur. Gne, tay&snn hareketi ile bu
noktaya !eldi3inde, yerin merkezine yaklap, aa3 inmi olur.
5messil #elekten merkez d #elek ayrlp, bu ekilde boald3nda
zorunlu olarak iki kre kalr ki, ikisinin dahi yzeyleri paralel olmayp
baz par$as kaln bazs in&e olur. %u iki krenin biri ikin&i #ele3i
i$ine alr ve biri ikin&i #elekle birlikte boalr. ($ine alan krenin in&e
tara# doru3a ve kaln tara# ete3e do3rudur. %o krenin kaln ve in&e
tara#lar dokununkinin tersine olur. .er ikisi de ikin&i #ele3e eklenmeleri
ile birin&i #elek tamam olup, tek bir #elek hkmne !irdi3inden, birine
i$ine alann tamamlay&s ve birine boalann tamamlay&s derler.
Gnein kendisi an&ak bir tek yzeyle kuatlm kre bir &isimdir ki dolu
ve skktr. 5erkez d #ele3i i$inde iki kutbu arasnda $aklm ve
!"mlmtr ki, !ne kresinin $ap, merkez d olan ikin&i #ele3in
karanl3na eit olup' !nein $evresi merkez dnn $evreleri ile iki
ortak noktada temas etmilerdir. Gne, mmessil #ele3i i$inde, merkez d
#elek kendine mahsus baka merkez, eksen ve kutuplar zerinde yani bur$lar
#ele3inin eksenine ve kutuplarna paralel eksenler ve kutuplarla kendi
kua3n te3et kuak zerinde batdan do3uya hareket edip' !ne her bir
bur$ta yaklak otuz !n kalp, $yzaltmbe ve d"rtte bir !nde bir
d"nn tamam eder. %u $ark kua3n yzeyinden kuzey tara#na hi$bir zaman
e3ilmeyip, kendi kua3nda $akl olan !ne kresi, daima bu$lar #ele3inin
yzeyinde dmdz ve bir karar hareket ile !ider. %tn #elek ve yldz
kreleri duru&u olmayp her biri kendi merkezi $evresinde baka bir d"nle
d"ner. Gne dahi kendi yerinde, merkezi $evresinde, bur$lar sras zere
d"n&dr.

nc Madde

C$ne&in d"r-( 'e ete0ini, te>e 'e (-yr-0-n-, ya'a& 'e s$rati #idi&ini
*idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Gnein doru3unun
bur$lar #ele3inden mekan, rum tarihin asiz senesinde ikizler bur&unun
yirmiyedin&i dere&esinde tesbit edilmitir. ;nk halen rum tarh ikibin
altmodokuzu bulmutur. .i&r tarih binyzyetmi senesine ulamtr.
7ukarda a$klanan mihval zere doruk ve ete3in her biri, yaklak sekiz
dere&e hareket etmitir. Gnein doru3u, yen!e$ bur&unun d"rdn&
dere&esine, ete3i o3lak bur&unun ayn ekilde d"rdn& dere&esine
!elmitir. ;nk !nein merkez d kua3, bur$lar kua3nn yzeyinde
bulunmutur. Onun i$in bunun tepe ve kuyruk d3mleri, an&ak bur$lar kua3
ile !n eitleyi&isinin iki kesien noktas saylmtr ki, biri ko$
bur&udur ve biri terazi bur&udur. 4u halde !ne, ko$ bur&unun
balan!&nda tepe noktasna !elmi olur. 2erazi bur&unun balan!&nda
kuyruk noktasnda olmu olur. 1teki !eze!enlerin doruk ve di3er noktalar,
tay& #elekleri ile bur$lar kua3nn kesimelerinden oluan iki
karlkl nokta bulunmutur. +uaktan 2ay& #eleklerin kuzeye e3imli
olduklar nokta, tepe noktas ve !neye e3imli olduklar nokta, kuyruk
80
noktas adn almtr. /itekim yukarda ayrntlar ile anlatlmtr.
Gnein asla enlem #ark bulunmayp, "teki !eze!enlerin hareketlerinde
enlem #ark !"zlenmitir. Gnein, an&ak do3u yeri #ark bulunmutur. 7ani
kuzey bur$larndaki, ko$, bo3a, ikizler, yen!e$, aslan ve baaktr. %u alt
bur$ta !nein hareketi yava !"rnmtr. Gney bur$larndaki terazi,
akrep, yay, o3lak, kova ve balktr. %u alt bur$ta !nein hareketi hzl
bulunmutur. %tn #eleklerin hareketleri, benzerli ve belirli zamanlarda
eit hzdayken, !nein hareketinde hzlanma ve yavalanmann sebebi budur
ki0 Gnein doruk noktas, halen bur$lar #ele3inden yen!e$ bur&unun
evvelinde ve ete3i dahi o3lak bur&unun evvelinde bulunmakla' !nein !ney
bur$larn katetme sresinden kuzey bur$larn katetmesinde bir ha#ta kadar
#azla !e&ikme olur. %unun a$klanmas budur ki0 Gnein merkezi "yle bir
dairenin $evresi zerinde hareket edip d"ner ki, o dairenin merkezi, lemin
merkezinin dndadr. 4u halde bur$lar #ele3inin bir yarsnda, merkez
d dairenin yarsndakinden #azla bulunmutur. %u, o yarmdr ki, !nein
ete3i ona !elmitir, $nk !ne hareketiyle bur$lar #ele3inin yarsn
katetme zaman, ikin&i yarsn katetme zamanna muhali# ola. +a$nlmaz
olarak bur$lar #ele3inin ete3i olan yarsndan, doru3u olan yarsna
!nein hareketi yava !"rnr. Oira ki, doruk yarsn katetme zaman,
etek yarsn katetme zamanndan sekiz !n uzun bulunur. .albuki !nein
hareketi, merkez d dairesinde #arkl olmayp, srekli ve benzerli
harekettir. 8%u, bili&i, ziz olan Allah'n takdiridir. 4an y&e hakm
yarat& mnezzehtir.9

Drdnc Madde

C$ne&in ta*iat 'e s.atarn yarar 'e et(ierini, -%a(( 'e *$y$($0$n$
*idirir+

=y aziz, malum olsun ki, mne&&imler demilerdir ki0 Gnein tabiat, orta
dere&e s&aklk ve kuruluk olup, !ndzsel erkek bulunmutur. Orta kutlu
nmyle isimlendirilmitir. %unun s#atlar0 +uvvet, iddet, kahr, !azap,
ra3bet, his in&elik, haya ve i##et bulunmutur. 7ukarda beyan olundu3u
zere, bunun s#atlar tali dt3 menilerde aynen !"zlenmitir. Gnein
pazar !ne ve perembe !e&esine hkim oldu3u bulunmutur.O !ndz ve
!e&enin evvelki saatleri ona nispet ounmutur. enab- .ak'kn takdiriyle
esir &isimlerin s#l &isimlerin tesirleri #azla olup, her yldz ni&e
ni&e "zellikleriyle tesir etmektedir. Allah, bu byk !nee, kedi
kudretiyle ni&e "zellikler vermitir ki, !nein etkileri, yksek
&isimlerde ve aa3 &isimlerde kendisinden daha belir!indir. 1teki
!eze!enlerden daha belir!indir. 1teki !eze!enlerden daha byktr ve btn
yldzlardan parlaktr. Aya, k verir. Menizleri stp, buharlar
$karp, yukarlarda ya3mur bulutlar meydana !etirip, ya3drarak yere
hayat verir0 %itkiler, a3a$lar ve meyveler olur. +arlardan ve ya3murlardan
nehir kaynaklar olur. %itkilere ve hayvanlara hayat baheder. Gnele
madenler oluur, meyveler ol!unlarlar. Gnein do3uuyla hayvanlar ve
insanlar kuvvet bulup, s&aklk ve 3yla men#aatlenirler. Gnein
batmasyle hepsi arp, "ller misali yerlerinde uyurlar kalrlar.
Gnein etkisiyle irin&i iklim kua3nn ahalisi hep siyah olup,
s&akl3nn iddetiyle huy ve bnye edinirler. 2epelerine !ne yakn
oldu3undan, &sseleri ha#i# ve akllar zay# olup, ahlaklar dar,
81
merepleri keskin ve in&e olur. Ayn zamanda inat$ olurlar. <akat yedin&i
iklim kua3ndakilerin tepesinden !ne uzak olup, s&akl3 zay# ve
tesirleri az oldu3undan, hepsi beyaz ve sar olurlar. 7aratl ve huyda,
her biri "kz ve koyun !ibi ebleh ve eksik olur.
Gnein bir$ok tesirlerinden biri budur ki0 Moruk noktas kuzey bur$larnda
olduk$a, kuzey tara#lar mamur olup, !ney tara#lar denizlerle kapl olur.
Gnein doruk noktas !ney bur$larna !e$ti3inde, bu kez !ney yarm kre
mamur olup, kuzey yarm kre deniz sularyle kapl olur.
7ukarda a$klanan doruk noktasnn hareketiyle, yirmibebin ikiyz !ne
senesinde bir kere, karalar ve denizler tamamen yer de3itirip, lem
yeniden nizam bulur. %elki !nein tesiriyle !nler ve !e&eler, s&aklk ve
!"l!e, nur ve k, yaz ve k, kar ve ya3mur, madenler ve talar, itkiler
ve a3a$lar v&uda !elip' btn bunlarn tabiatlar, bileiklerin olumas,
hayvanlarn ve insanlarn yaamas, yllarn bilinmesi hep Allah'n
takdiriyle !nein hareket ve 3na ba3ldr.
Gnein bykl3 ve miktarnda, mmessil #ele3inin uzakl3nda rasat$lar,
matematik$iler ve !eometri&iler s"z birli3iyle demilerdir ki0 Gnein
mmessil #ele3inin yumru yzeyinin, lemin merkezinden uzaklat3 yaklak
ikibin kere bin ve yirmidokuzbin ikiyzalt #ersah "l$lmtr. %u #ele3in
$ukur yzeyinin lemin merkezinden uzakl3, yaklak bin kere bin ve
sekizyzellibin yzellid"rt #ersah hesap klnmtr. %u mmessil #ele3in
kalnl3, yaklak yzyetmidokuzbin elli iki #ersah bulunmutur. Gne
kresinin &ismi yaklak yzaltmalt yerkre kadar bulunup' btn bunlar
!eometrik delillerle ispat olunmutur. 8Allah daha iyi bilir.9
%izim bunlar anlatmaktan maksadmz' bu byk !nei, !nde ir kere
etra#mzda d"ndrp, bamzda d"ndren !$l ve kayyum olan Allah'n
kudret ve bykl3n a$klamaktr. 2a ki akl sahiplerine rabler rabbinin
yaratma ve in&eliklerini #ikretmeyi ve dnmeyi kolaylatrp'
yaratklardan yarat&y bulup, her eyden ona y"nelip, onunla kalalar.

19-BLM:

?E/NC BLM

6$n& !"3n yaps ve burada hkmeden zhre yldznn 8vens9 durumlarn
be madde ile a$klar.

Birinci Madde

E$hre yd%nn !$!essi .ee0ini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 7edi !eze!enden biri
de zhredir ki, ay #ele3ine oranla $n& #elektir. Gne #ele3inin altda
olup, iki aa3 nmyle bilinen iki #ele3in yukarda olandr. Gne
#ele3ine yakn bulunmutur. Ohre yldz, k$k kutlu ismiyle
isimlenmitir. %il!inler, $ yksek #ele3in yaps !ibi, zhre yldz i$in
de $ adet #elek ispat edip, nizamn vermilerdir. %irin&i #elek,
merkezde, kuakta, kutuplarda ve harekette bur$lar #ele3ine benzer ve
mmessildir. (kin&i #elek, merkez ddr ki, yine birin&i #ele3in
82
!"vdesinde iki paralel yzeyde bulunup, d"ndr&nn merkezini tay&dr.
6$n& #elek, d"ndr& #elektir ki, zhre yldz onun bir tara#nda
$aklmtr. M"ndr& #elek, kendi merkezi zerinde hareket ettik$e,
zhreyi dahi kendisiye beraber hareket ettirir, zhre yldznn mmessil
#ele3i ki, kll #elektir. 5erkez ve mihverde, kuak e kutuplarda,
harekette bur$lar #ele3ine uyumlu ve di3er !eze!enler !ibi mutabktr. iki
paralel yzeyle kuatlm bir krev &isimdir. 6st yzeyi, zerinde olan
!ne #ele3inin $ukur yzeyine ve $ukur yzeyi, altnda bulunan utaritin
yumru yzeyine te3ettir. 5messil #elek, kendi zerinde ve altnda olan
"teki #elekler !ibi, "n&e byk #ele3in !nlk hareketine uyup, bu
hareketle lemin merkezi $evresinde do3udan batya hareket eder. (kin&i
olarak, bur$lar #ele3inin yava hareketi kadar, kendi "zel hareketiyle
lemin merkezi $evresinde batdan do3uya heste !ider. Sanki bur$lar #ele3i
onu d"ndrr. Moruk, etek, tepe ve kuyruk noktalar bu hareketle her yetmi
senede bir dere&e yer kateder.

i(inci Madde

E$hre yd%nn !er(e% d& .ee0inin, ya> 'e hare(etini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 %u zhre yldznn
dzenin halletmek i$in mmessil #elek !"vdesinde tay& nmyle belirlenen
ikin&i #elektir ki' yere mil ve lemin merkezinden kendi $ap ve
&zleriyle iki dere&e mesa#e ile doruk tara# dnda iki paralel yzeyle
kuatlm kre bir &isimdir. %u krenin yumru yzeyi, birin&i #ele3in
yumru yzeyiyle bir noktada temas etmitir ki, o noktaya0 Moruk derler. %u
nokta, lemin merkezine kyasla en uzak nokta oldu3undan, zhre yldz,
tay&snn hareketiyle bu noktaya !eldikte' yerin merkezinden olduk$a
uzak olur ve yksek olur. (kin&i #ele3in $ukur yzeyi, birin&i #ele3in
$ukur yzeyine ortak bir noktada te3ettir ki, o noktaya0 =tek derler. O
nokta, lemin merkezine nispetle en yakn noktadr. Ohre yldz, tay&
#ele3inin hareketiyle o noktaya indikte' yerin merkezine $ok yak olup,
al$alm olur. %irin&i #elekten ikin&i #elek ayrlp boaldkta' zorunlu
olarak de3iik kalnlkta iki kre meydana !elir ki, biri ikin&i #ele3i
i$ine alr, "teki ikin&i #elekle beraber botur. Mo3u krenin in&e tara#
doruk tara#a, kaln tara# ete3e d"nk olur. %o krenin in&e ve kaln
tara#lar "tekinin tersine !elir. %u iki krenin, #ele3in tamamlanmasnda
katklar tamam oldu3undan' birine dolunun tamamlay&s, "brne boun
tamamlay&s derler. .er #ele3in "zel bir hareketi belirlenmi olup, kendi
kutuplar zerinde d"np, d"nn tamam etmek ka$nlmaz bir i olmakla'
zhrenin e3ilimli #ele3i dahi, !nein kll #ele3i altnda, kendi mmessil
#ele3i !"vdesinde' kendi merkezinin $evresinde "zel hareketiyle batdan
do3uya !nein merkez d #ele3inin hareketine uy!un olarak hareket edip'
zhre yldzn da, kendisiyle beraber hareket ettirir. 4u halde zhre, her
bur$ta yirmid"rt ! !ider. %az bur$larda tereddt eylese, d"rt ay kalp,
senede bir d"nn !nele birlikte tamam eder. %u yldzn d"ndr&
merkezi, !nein merkezinden hi$ ayrlmayp, !nein tepe noktasyla
birlikte seyre hareket eyledi3inden, bu yldzn !neten uzakl3nn
mesa#esi, yaklak d"ndr&snn $apnn yars kadardr. Ortalama, zhre
yldznn !neten uzakl3 krk dere&edir.

)$nc$ Madde

E$hre yd%nn d,nd$r$c$ .ee0ini &e(i 'e hare(etiye *idirir+
83

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar' zhre yldznn dahi durumlarnn
tanzimine $ yksek #elek !ibi anlatlanlar kadaryle yetinmeyip, yere
mil olmayan bir k$k #elek daha ispat edip, ona0 M"ndr& #elek
demilerdir. M"ndr& #elek, mmessil #elekte arza mil olmayan k$k bir
#elektir ki, bu yldzn kendisini tay&dr. 7ere mil merkez d olan
ikin&i e3ilimli #ele3in kua3nda $aklm ve !"mlmtr. M"ndr&nn
$ap, tay&nn iki yzeyine te3et ve eittire. M"ndr& #elek, bir
yzeyle kuatlm odlu ve kre bir &isimdir. =3ilimli #ele3in &isminde,
kendi merkezi $evresinde belirli bir hareketle batdan do3uya bur$lar
sras zere d"np' bir tara#nda $aklm olan zhreyi kendisiyle birlikte
d"ndrerek alp !ider. M"ndr& #elek, kendi merkezi $evresinde zhreyi,
bir !n bir !e&ede kendi kua3nn $yzaltm dere&esinden yarm dere&eden
#azla d"ndrp, hareket ettirip, yaklak ondokuzbu$uk ayda bir d"nn
tamam eder. %u harekete, yldzn de3iik hareketi ve yldzn "zel
hareketi derler. Ohre yldz dahi bir yzeyle kuatlm bir kre
&isimdir. dolu ve kldr. M"ndr& #ele3inin &isminde !"mldr ki,
yldzn yzeyi, d"ndr&nn iki kutbu arasnda, kua3 yannda, bir
tara#nda bulunan ortak bir noktada d"ndr&nn yzeyine te3ettir. 7ani
zhre, tamamyle d"ndr&nn &isminde bulunup, yzeyi, yzeyine temas
etmitir. 2ay&nn bir tara#nda d"ndr& #ele3in a$klanan hareketi
!ibi, zhre yaldznn dahi d"ndr&s tara#ndan ve kendi merkezi
$evresinde bur$lar sras zere kendine "z! hareketi, yeni rasat$lar
tara#!ndan !"zlenmitir.

/,rd$nc$ Madde

E$hre yd%nn s$rat, isti(a!et, ya'a&a!a, d-ra(a!a 'e &a&r!&0n
'e #$ne& ie "an *a0ant 'e ya(a&!n *idirir+

=y aiz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Ohre yldzna dahi
kh srat, kh yavalk, kh duraklama, kvh !eri d"n ve kh d"nnde
armlk rz olur. %u durumlarn a$klanmas budur ki0 %u yldz,
d"ndr& #ele3i yukarsnda bulundukta' kendi merkezinin hareketi,
d"ndr& #ele3inin merkezinin hareketine bur$lar sras zere uymasyle,
yldz, hzl hareket eder !"rnr. /e zaman yldz, d"ndr&nn
doru3undan tara#a bir miktar e3ilir, o zaman dz hareket eder !"rnr.
7lz, d"ndr&nn ete3ine indikte' yava hareket eder !"rnr. Oira ki,
yldzn kendi merkezi, inite oldu3undan, hareketi !"rnmez olup, an&ak
d"ndr&snn merkezinin hareketi !"rnr. 7ldz, d"ndr&nn ete3ine
yakn oldukta' kedi merkezinin bur$lar srasna aykrl3, d"ndr&snn
merkezinin hareketiyle sraya uy!un olan hareketine eit olup, iki hareket
birbirine kar ve muarz olmakla' yldz, !eri d"ner !"rnr. 7ldzn
!eri d"n tamam olup, iki hareket yine eit oldukta' yldz ikin&i kez
durur !"rnr. bundan sonra yine yava hareket eder !"rnr. Oira ki,
yldzn kendi merkezi, d"ndr&nn doru3una $kmakla' hareketi !"rnmez
olup, an&ak d"ndr&nn merkezinin hareketi !"rnr. 7ava hareketten
sonra yine dz ve hzl hareket eder !"rnr. .albuki yldz,
d"ndr&snn i$inde, d"nn ayn hzla tamamlar. Oira ki, yldzlarn
ve #eleklerin hareketleri, kendi kreleri kua3na oranla benzerli, basit
ve dzdr. 7ldzn !eri d"nnden "n&eki yerine0 birin&i makam' sonrakine
ikin&i makam derler. Ohre yldznn d"n sresi, bir ay onbir !ndr.
Mz hareketi, sekiz bu$uk aydr. 7ldzn tay& #ele3i, bur$lar
kua3ndan !neye ve kuzeye d"rtte bir dere&e kadar e3ilimli iken,
84
d"ndr&snn dahi doru3u ve ete3i, e3ilimli #ele3inden kh kuzey tara#a,
kh !ney tara#a e3ilimli olur. 7aklak ikibu$uk dere&e enlem #ark dahi
bulunmutur. bu durumlardan dolay yldz, yrynde arm !ibi
!"rnr. %undan dolay arm olarak isimlendirilmitir.
Gnee oranla bu zhre yldznn ba3lant ve yaklamn b"yle
a$klamlardr ki0 %u yldzn tay&snn hareketi, srekli !nein
merkez d hareketiyle eit olmakla' d"ndr&snn merkezi dahi !nein
merkezine srekli te3et bulunmutur. 4u halde zhre yldz, !ne
kurslarnn $evresinde, d"ndr&snn hareketiyle d"ndk$e, d"ndr&snn
$apnn yars kadar ondan uzakta olur. Gnei tava# ederek iki uzakl3n
ortasna !eldikte' kh sabah, kh akam meale !ibi parlayp' kh !nele
birlik hareket edip, "teki !eze!enler !ibi !ne kursundan uzak dmeyip,
her bir devresinde iki kere !ne ile $akp, bir kere dahi !eri d"nnde
yani d"ndr&snn doru3unda bulundukta' srekli !nee yakn olup ve bir
kere dahi !eri d"nnn tam ortasnda yani d"ndr&snn ete3inde
oldukta' !ne ile srekli yaknlk ve $akmas bulunur. (ki yaklam
arasnda olan sre, yaklak dokuz ay yirmi !ndr. 8.akikatini en iyi
bilen Allah'tr.9

/e$inci #adde

E$hre yd%nn d"r-( 'e ete0ini, te>e 'e (-yr-( d$0$!erini; ta*iat 'e
'as.arn, -%a(0nn 'e cis!inin ,)$s$n$ *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Ohre yldznn
doru3u, "teki noktalar ortasnda yani e3ilimli #ele3inin bur$lar
#ele3inden kuzey tara#a #aza e3iliminde bulunur. 2epe d3mnden doksan
dere&e !eridedir. ;nk doruk ve etek, tepe ve kuyruk yukarda a$kland3
zere, bur$lar #ele3inin hareketine uy!un olan mmessil #eleklerin
hareketiyle hareket ederler. Ohrenin doru3unun bur$lar #ele3indeki mekn
rum tarihin asiz senesinde, !nein doru3u !ibi ikizler burunun
yirmibirin&i dere&esinde' ete3i ise, yay bur&unun yirmiyedin&i dere&esinde
belirlenmii. 2epe noktasnn yeri, balk bur&unun yirmiyedin&i dere&esinde
ve kuyruk noktasnn yeri yaak bur&unun yirmiyedin&i dere&esinde
belirlenmiti. .alen rum tarih, ikibinaltmdokuza !elip, hi&r tarih dahi
binyzyetmie, yetmitir. O halde bu iki nokta, "tekiler !ibi hareket edip,
yaklak sekiz dere&e "ne !e$milerdir.
Ohrenin tabiat ve vas#larnda mne&&imler s"zbirli3iyle demilerdir ki0
Ohrenin tabiat, orta dere&ede so3ukluk ve rutubettir. Ohre, !e&e erke3i
olmakla, k$k kutlu adn almtr. %u yldza bakmann kalbe sr*r
verdi3i te&rbe klnmtr. %u yldzn vas#lar0 7umuaklk, sev!i,
rikkat, #erah, temenn, oyun, te!anni, &insel !$ ve !zel yaratl
bulunmutur. %u yldzn tali dt3 menilerde btn bu vas#lar aynen
mahede olunmutur. %u yldz, sal !e&esi ve &uma !nne hkimdir. O
!e&enin ve bu!nn ilk saatleri, buna nispet klnmtr.
Ohre yldznn mmessil #ele3inin uzaklk mesa#elerinde ve &ismiyle
kalnl3nn "l$lerinde rasat$lar, !eometri&iler ve matematik$iler
itti#akla demilerdir ki0 Orenin mmessil #ele3inin yumru yzeyinin lemin
merkezinden uzakl3 yaklak, bir kere bin ve sekizyzellibin d"rt #ersah
"l$lmtr. 7umru yzeyinin uzakl3 ise yaklak, ikiyzyetmialtbin
altyzelliiki #ersah hesaplanmtr. %u #ele3in kalnl3 yaklak, bin
kere bin ve beyzyetmi$bin beyziki #ersah bulunmutur. Ohrenin &ismi,
yaklak yerin &znn onaltda biri kadar bulunup, delillerle
85
ispatlanmtr. 8Ger$e3ini Allah daha iyi bilir. 7&e, !$l ve hakm olan
allah mnezzehtir.9

1:-BLM:

2E3ENC BLM

(kin&i !"3n yapsn ve burada hkim olan utarit yldznn durumlarn
be madde ile bildirir.

Birinci Madde

7tarit I!er($rJ yd%nn !$!essi .ee0ini 'e hare(etinin #,r$nt$s$n$
*idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Rtarit #ele3i, yedi
!eze!enden saylmtr ki, ay #ele3ine oranla sekizin&i' zhre #ele3inin
altnda olup, iki aa3 nmyle mehur olan iki #ele3in altta olandr. Ay
#ele3ine yakndr. Rtarit yldz burada tek bana hakim olup, kartr&
ismi ile tannmtr. %u #ele3in durumu ve yaps, par$alar bakmndan,
"teki !eze!enlerden #arkldr. Astronomlar, Rtarit yldz i$in yere mil
$ byk #elek ve yere mil olmayan bir k$k #elek tesbit etmilerdir.
G"zetleme sureti ile de3iik durumlarn bu d"rt #elekle belirleyip,
nizamn vermilerdir. %irin&i #elek kll #elektir ki' merkezde, eksende,
kuakta, kutuplarda ve harekette bur$lar #ele3ine uy!un ve mmessildir. %u
#elek, "teki mmessiller !ibi yere mil ve merkezi lemin merkezidir. iki
paralel yzeyle kuatlm kre bir &isimdir ki, st yzeyi zerinde olan
zhrenin alt yzeyine ve alt yzeyi altnda olan a3n st yzeyine te3ettir.
%u mmessil #elek, kendi stnde ve altnda bulunan di3er #elekler !ibi
"n&e byk #ele3in !nlk hareketine uyup, lemin merkez $evresinde
do3udan batya zorunlu hareket eder. (kin&i olarak bur$lar #ele3inin yava
hareketi kadar kendi "zel hareketi ile lemin merkezi $evresinde do3udan
batya zorunlu hareket eder. (kin&i olarak bur$lar #ele3inin yava
hareketi kadar kendi "zel hareketi ile lemin merkezi $evresinde batdan
do3uya heste !ider. Sanki bur$lar #ele3ini hareket ettirmesi ile hareket
eder !ibidir. 4u halde doruk, etek, tepe ve kuyruk noktalar bu hareket
zere her yetmi !ne senesinde bir dere&e mesa#e kat eder. Rtaritin
a$klana&ak d"ndr& #ele3inde bulunan ikin&i doru3undan baka ve ayn
a$klana&ak doru3undan ve mmessilinden ve di3er noktalarndan bakadr, -
zira ki bu d"rd, onlara muhali# bulunup do3udan batya hareket ederler-.

(inci Madde:

7tarit ?d%nn !er(e% d& "an y,netici .ee0ini 'e ta&yc .ee0ini
a> 'e hare(eteri ie *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Rtaritin y"neti&isi,
mmessil #ele3i ile birlikte bo bir #elektir ki, merkez d olan iki
#ele3inin birin&isidir. ikin&isi dolu #elektir ve utaritin d"rt #ele3inden
ikin&isidir. 7"neti&i #elek, i$ine ald3 merkez d ikin&i #ele3in
86
merkezini, do3udan batya hareket ettirerek idare etti3i i$in buna y"neti&i
derler. 5erkez d olan di3er #elekler, mmessil #eleklerin i$inde
olduklar !ibi bu y"neti&i #elek dahi mmessilinin i$indedir. 7"neti&inin
yumru yzeyi, mmessilin yumru yzeyine birin&i doruk namyle mehur olan
ortak bir noktada te3ettir. 7"neti&inin $ukur yzeyi, mmessilin $ukur
yzeyine birin&i etek adyla bilinen ortak bir noktada temas etmitir.
7"neti&i #ele3in merkezi, lemin merkezinden alt dere&e kadar doru3u
tara#na $kmtr.
5messil #elekten y"neti&i #elek ayrldkta, di3er mmessilleri tamamlay&
olan ikier kre eklinde benzerleri, bu mmessilden dahi meydana
!elmitir. %undan sonra merkez dnn ikin&isi, utarit yldznn $n&
#ele3idir. %u y"neti&i #elekten boalmtr. M"ndr&nn merkezini tar.
7"neti&i #elek, mmessilinin i$inde bulundu3u zere, bu tay& #elek dahi
y"neti&i #ele3in i$indedir. 2ay&nn yumru yzeyi, y"neti&inin yumru
yzeyine ikin&i ev& namyle bilinen bir noktada yetmidir. 2ay&nn
$ukur yzeyi ve yumru yzeyi, y"neti&inin $ukur yzeyine ikin&i etek tabir
olunur bir noktada te3ettir. 2ay&nn merkezi, y"neti&inin merkezinden
$ dere&e ve lemin merkezinden dokuz dere&e doruk tara#na $kmtr.
7"neti&i #elekten tay& #elek ayrldkta, y"neti&iden iki kre kalr ki,
onun tamamlay&sdr.
Rtarit bu tertip ve te&rbe ile bu ekil ve !"rne !elir ki0 +endisinde
iki doruk ve iki etek bulunur. %unlar mmessilden par$a !ibi
olduklarndan, mmessil doru3u ve mmessil ete3i namyla "hret
bulmulardr. Mi3erleri dahi y"neti&iden par$a olduklar !"rnmnden
dolay y"neti&i doru3u ve y"neti&i ete3i adyla isimlendirilmilerdir.
5messilin doruk ve ete3ine birin&iler dahi derler. 7"neti&iye mensup doruk
ve ete3e dahi ikin&iler derler.
.er #ele3in kendine "z! hareketi olup' kendi merkez, mihver, kuak ve
kutuplar zerinde d"np, d"nn tamam etmek ka$nlmaz oldu3u i$in
utaritin y"neti&i #ele3i de, zhrenin altnda kendi mmessili i$inde ve
kendi merkezi $evresinde hareketi ile batdan do3uya bur$lar srasna
uymayan utaridin ikin&i doru3unu idare eder. Gnein ortas kadar hareket
edip bir !ne senesinde bir devresini tamamlar. Rtaritin tay& #ele3i
dahi y"neti&i #ele3in i$inde, teki tay& #elekler !ibi kendi merkezi
$evresinde "zel hareketi ile batdan do3uya bur$lar sras zere utaridin
d"ndr& #ele3ini idare ile !nein ortasnn iki kat kadar hareket edip,
hareketinin yars y"neti&inin sraya uy!un hareketine kardr. Mi3er
yars !nein ortasna eit !elip, utarit her bur$ta onyedi !n bekleyip,
baz bur$larda tereddt etse, iki ay kalp, senede bir dere&esini !nele
beraber tamamlar. Rtaridin d"ndr&snn merkezi, zhreninki !ibi srekli
!nein merkezine mutabk olup asla muhale#et etmez. %unun i$in utarit
yldz d"ndr&snn $apnn yarsndan #azla !neten ra3a !itmez.
;apnn yars ortasnda yirmi dere&eden #azla uza3a yetmez. 8Allah daha
iyi bilir9.

nc Madde

7tarit yd%nn d,nd$r$c$ .ee0ini, &e(i 'e hare(etiye *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar, bu utarit yldznn dahi
durumlarnn tanzimine di3er arm !eze!enler !ibi, belirlenen "l$lerle
87
yetinmeyip' yere mil olmayan bir k$k #elek dahi tespit edip, ona0
M"ndr& #elek demilerdir. M"ndr& #elek, utaritin mmessil #ele3inde
yere mil olmayan bir k$k #elektir ki, utaritin d"rt #ele3inden
d"rdn&sdr. Ayn zamanda yldzn &isminin tay&sdr. 5erkez d
olan $n& tay& #ele3in kua3nda, yani iki kutbu arasnda $aklmtr
ki, $ap tay&nn kalnl3na eit olup, yzeyi, tay& durumdaki
d"ndr&nn iki yzeyine yukarda ve aa3da birer noktada te3ettir.
M"ndr& #elek, bir tek yzeyle kuatlmtr, dolu ve kre bir &isimdir.
2ay& #ele3in &isminde, kendi merkezi $evresinde kendine "z!
hareketiyle batdan do3uya bur$lar sras zere deveran edip' bir tara#nda
$akl olan utaridi kendisiyle birlik hareket ettirir. %u #elek, utarit
yldzn bir !n bir !e&ede, kendi kua3nn $yzaltm dere&esinden $
dere&eden #azla mesa#eye alp !ider. 7aklak, d"rt ayda bir d"nn
tamamlar. %u harekete0 Me3iik hareket, "zel hareket dahi derler.
Rtarit yldz dahi tek yzeyle kuatlm dolu, kl ve krev bir
&isimdir. M"ndr& #ele3ini &isminde !"mlmtr ki, d"ndr&nn yzeyinin
iki kutbu yarsnda, kua3 yannda, bir tara#ta bulunup, ortak bir noktada
d"ndr&nn yzeyine temas etmitir. 7ani yldzn &ismi, tamamiyle
d"ndr&nn &ismine dahil bulunmutur. 2ay& #elek, bir tara#nda,
d"ndr&nn d"n !ibi, utarit yldznn dahi d"ndr&s tara#nda,
kendi merkezi $evresinde, bur$lar sras zere srekli d"n hareketini
in&elemeyle' rasat$lar !nyarsnda bulunan !ne tutulmasnda mahede
etmilerdir.

Drdnc Madde

7tarit yd%nn s$rat 'e d$% #idi&ini, ya'a&a!a 'e d-ra(a!asn, #eri
d,n$& 'e &a&r!&0n, #$ne& ie "an *a0ant 'e ya(a&! *idirir+

=y aziz, astronomlar demilerdir ki0 %u utarit yldzna da, kh srat, kh
dz !idi, kh yavalama, kh duraklama, kh !eri d"n ve kh yrynde
armlk rz olur. %u durumlarn a$klanmas budur ki0 7ldz,
d"ndr&snn yukarsnda bulundukta' kendi merkezinin hareketi,
d"ndr&snn merkezinin hareketine bur$lar sras zere uyar ve yldz
hzl hareket eder !"rnr. /e zaman d"ndr& tara#na bir miktar e3ilse,
dz hareket eder !"rnr. 7ldz, d"ndr&nn aa3sna inite yava
hareket eder !"rnr. Oira ki, yldzn kendi merkezi inite oldu3undan,
hareketi !"rnmez olup, an&ak tedvirin merkezinin hareketi !"rnr. 7ldz,
d"ndr&nn en aa3sna yakn oldukta' kendi merkezinin bur$lar srasna
uymayan hareketi, d"ndr&nn merkezinin, tay&nn hareketiyle bur$lar
sras zere olan hareketine eit olup, hareketler birbirine muarz ve
kar olmakla' yldz durur !"rnr. 7ldzn !eri d"n tamam olup, iki
hareket birbirine eit !eldikte' yldz ikin&i kez durur !"rnr. %undan
sonra yine yava hareket eder !"rnr. Oira ki yldzn kendi merkezi,
d"ndr&nn merkezinin hareketi !"rnr. 7avalamadan sonra tekrar hzl
hareket eder !"rnr. .albuki yldz, kendi d"ndr&snde d"nn tek
dze srdrr. Oira ki #eleklerin hareketi, kendi kreleri kua3na
nispetle basit, benzerli ve dzdr.
7ldzn, !eri d"nnden "n&eki duruuna0 %irin&i makam, "tekine0 (kin&i
makam derler. Rtarit yldznn !eri d"n sresi yirmibir !ndr. Mz
!idii $ ay be !ndr. %u yldzn, tay& #ele3inin bur$lar kua3ndan
88
kuzeye ve !neye $ ve d"rtte bir dere&e e3imli iken' d"ndr&snn dahi
doru3u ve ete3i, e3ilimli #ele3inden kh kuzeye, kh !neye e3ilimi olup'
yaklak alt dere&e enlem #ark dahi bulunmutur. bu yldz dahi
yrynde arm !ibi !"rnp, arm adyla isimlendirilmitir.
Gnee nispetle bu yldza rz olan ba3lant ve yaklamn a$klanmas
budur ki0 bu yldzn tay&snn hareketi, !nein merkez d #ele3inin
hareketiyle eit oldu3undan, d"ndr&nn merkezi dahi srekli !nein
merkezininkine eit bulunmutur. 4u halde utarit yldz, !nein
$evresinde d"ndr&snn hareketiyle deveran eyledik$e, d"ndr&snn
yar$ap miktar !neten uzaklkta, onu tava# edip' iki uzakl3n
ortalarna !eldikte' kh sabah, kh akam meale !ibi $akp, kh !nele
yakn olur. Ohre !ibi !ne kursuna yakn olup, her bir d"nnde iki kere
!nele yakn olur. %ir kere sratli !idiinin yarsnda yani
d"ndr&snn zirvesinde bulundukta' srekli $akmas ve yaklamas olur.
%ir kere dahi !eri d"nnn yarksnda yani d"ndr&nn ete3inde oldukta'
!nele srekli $akmas ve yaklam bulunur. (ki yaklam arasnda olan
mddet iki aydr.

Beinci Madde

7tarit yd%nn i( d"r-( 'e ete0inin, te>e 'e (-yr-( d$0$!erinin
*-r)ar .ee0inde(i yererini; (endi ta*iat 'e 'as.arn; .ee0inin
-%a(( !esa.esini 'e cis!inin !i(tarn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Rtarit yldznn
doru3u, tepe ile kuyruk d3mleri arasnda yani e3ilimli #ele3inin bur$lar
#ele3inden kuzeye olduk$a e3iliminde vki olmutur ki, tepe d3mnden
doksan dere&e sonradr. ;nk st ve aa3 noktalar, yukarda a$kland3
zere, bur$lar #ele3inin hareketine uy!un olan mmessillerin hareketleriyle
hareket ederler. (lk doruk, utaritin bur$lar #ele3inden eri, rum tarihin
asiz senesinde terazi bur&unun yirmi alt bu$uk dere&esindeydi. =te3i,
ayn ekilde ko$ bur&unun yirmialt bu$uk dere&esindeydi. 4u halde doruk ve
etek, tepe ve kuyruk dahi yukarda de#alar&a a$kland3 zere halen,
yaklak sekiz dere&e mesa#e hareket etmilerdir. Oira ki, rum tarih halen
ikibin altmdokuzdur. .i&r tarih ise binyzyetmie, yetmitir.
Rtarit yldznn tabiat ve vas#larnda mne&&imler s"zbirli3i edip,
demilerdir ki0 Rtaritin tabiat so3ukluk ve kuruluk olup, !ndz erke3i
bulunmutur. +endinden baka yldzn tabiatiyle uyuu&u oldu3undan' uyuan
ve mna#k nmyle isimlendirilmitir. %u yldzn vas#lar0 =deb,
zeyreklik, anlayllk, #eraset, zihin, dirayet, nutuk, bela!at, nak,
kitabet, hesap, isabet, zek, dikkat, sanat, hile ve hyanet bulunmutur.
%u yldzn tali dt3 menilerde bu vas#laryla etkili oldu3u
!"zlenmitir. %u yldz, pazar !e&esi ve $aramba !nne hkim oldu3u
!"zlenmitir. %u yldz, pazar !e&esi ve $aramba !nne hkim bulunmutur.
O !e&enin ve bu !ndzn ilk saatleri, buna nispet klnmtr.
Rtarit yldznn "l$ ve &isminde, mmessil #ele3inin uzakl3 mesa#esinde
rasat$lar, !eometri&iler ve matematik$iler s"zbirli3iyle demilerdir ki0
Rtaritin mmessil #ele3inin yumru yzeyinin, lemin merkezinden uzakl3,
yaklak ikiyz yetmialtbin altyzelliiki #ersah hesaplanmtr. $ukur
yzeyinin uzakl3 ise yaklak seksenyedibin beyzyirmid"rt #ersah
"l$lmtr. %u #ele3in kalnl3 yaklak yzseksendokuzbin
89
altyzyirmisekiz #ersah "l$lmtr. Rtaritin &ismi, yerkrenin &isminin
takriben otuzikidebir miktar bulunup, delillerle hepsi ispatlanmtr.

1<-BLM:

DOKUZUNCU BLM

Mnya !"3nn yapsn ve orada hkim olan ayn durum ve vas#larn' aya
mtaallik olan eyay alt madde ile a$klar.

Birinci Madde

Ayn !$!essi .ee0ini 'e e0ii!i .ee0ini, ya> 'e hare(eteriye
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 7edi !eze!enden biri
de aydr ki, merkezi, leme nispetle dokuz #ele3in ilkidir. Rtarit
#ele3inin altnda bulunup, !eze!en yldzlardan daha hzl seyreden ay,
dnya !"3nde tek bana hkimdir. +endisine k$k nurlu ad verilmitir.
Ay #ele3inin kll #ele3i, de3iik par$alara b"lnd3nden, ekil ve yap
bakmndan di3er !eze!enlerin #eleklerinde #arkldr. 4u halde kll #elek,
d"rt #ele3i kuatmtr. 6$ yere mil olan byk #elektir. %iri yere il
olmayan k$k #elektir. 6$ #elekten ilk ikisinin merkezleri, lemin
merkezidir. 6$n&s ise merkez ddr ki, d"ndr&nn merkezinin
tay&sdr. M"ndr& ise d"ndr& #elektir ki, ayn &ismini
tay&dr.
Alem kresiyle merkezi ayn olan iki #ele3in birin&isi, iki paralel yzeyle
kuatlm ve ikin&i #ele3i $evreleyen kre bir &isimdir. ;evresinde tepe
ve kuyruk noktalar bulunmakla -ki bu iki noktaya &evzher denir- kendisi
&evzher namyla "hret bulmutur. 5erkezde, eksende, kuakta, kutuplarda ve
harekette bur$lar #ele3ine benzerli3inden mmessil nmn dahi bulmutur.
bu #ele3in yumru yzeyi, stnde olan utarit #ele3inin $ukur yzeyine ve
$ukur yzeyi, kendi #eleklerinden ikin&i #ele3in yumru yzeyine temas
etmitir. %u &evzher adl #elek, kendi zerinde ve altnda bulunan di3er
#elekler !ibi, "n&e byk #ele3in !nlk hareketine uyup, bu hareketle
lemin merkezi $evresinde do3udan batya zorunlu hareket eder. ikin&i
olarak, bur$lar #ele3inin hareketine aykr ve muhali# olarak kendine "z!
hareketiyle lemin merkezi $evresinde bur$lar srasna uymakszn, kendi
#elekleriyle do3udan batya !ider. %ir !n bir !e&ede $ dakikadan #azla
hareket eder. %una, tepe ve kuyruk hareketi derler. Alem kresiyle merkezi
ayn olan iki #ele3in ikin&isi, birin&i #ele3in altnda ise paralel yzeyle
kuatlm kre &isimdir. Ger$i merkezi, lemin merkezidir, lkin
kua3, bur$lar kua3na te3et olan mmessil #ele3in kua3ndan kuzey ve
!neye be dere&e e3imli oldu3undan, e3ilimi #elek nmyle "hret
bulmutur. %u e3ilimli #elk, &evzher #ele3inin $ukur yzeyi altnda
yerleip' yumru yzeyi onun $ukur yzeyine te3ettir. Ayn e3ilimli #ele3i
dahi birin&i ve ikin&i hareketinden baka, kendine "z! hareketiyle lemin
merkezi $evresinde bur$lar sras zere do3udan batya, kendi i$inde
bulunan #eleklerle, !neitleyi&i daireden ve bur$lar kua3ndan ve
90
kutuplardan belirtilen e3im kadar e3ilimli olarak, baka kuak ve kutup
zerinde bir !n bir !e&ede onbir dere&eden #azla&a hareket eder. %una0
Ayn doru3unun hareketi derler.

kinci Madde

Ayn ta&yc .ee0ini ya> 'e hare(etini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Ayn $n& #ele3i,
tay& #ele3idir ki, merkez d olan "teki !eze!enlerin mmessil
#eleklerinde yerletikleri !ibi, bu tay& elek dahi e3ilimli #ele3inin
i$ine yerlemitir ki, yumru yzeyi, tay&nn e3ilimli yumru yzeyine
doruk ad verilen bir ortak noktada te3et olmutur. ;ukur yzeyi,
tay&nn e3ilimli $ukur yzeyine etek ad verilen bir ortak noktada
et3et olmutur. ;ukur yzeyi, tay&nn e3ilimli $ukur yzeyine etek ad
verilen ortak bir noktada temas etmitir. %u #ele3in merkezi, lemin
merkezinden, kendi $ap ve &zleriyle on dere&e ve d"rtte bir dere&e doruk
noktasnn dndadr. =3ilimli #elekten tay& #elek ayrldkta'
e3ilimliden iki kre kalr ki, e3ilimli #ele3in tamamlay&sdrlar.
2ay& #elek, $ hareketinden baka, e3ilimli #ele3i i$inde, kendi
merkezi $evresinde, e3ilimlisi kua3na, kuak te3etli3inde ve eksenine
paralel eksen zerinde kendine "z! hareketiyle, batdan do3uya bur$lar
sras zere bir !n bir !e&ede yirmid"rt dere&eden #azla&a, ayn d"ndr&
#ele3inin merkezini de beraber hareket ettirerek d"ner. ;nk bu tay&
#ele3in bur$lar srasna uy!un olarak yapt3 onbir dere&eden #azla
hareketine' mmessil ve e3ilimli #eleklerin sraya uy!un olmayan
hareketleri mukabil !elip, muarz olup, !eri !"trr. %u durumda, ayn
tay&snn sraya uy!un olarak yaklak on$ dere&e !ndk hareketi
kalr. Ayn hareketi hzl ve #elekleri k$k oldu3undan, oniki bur&un her
birinde yaklak iki !n ve $tebir !n kadar kalp, yirmisekiz !nde
bur$lar #ele3ini katedip, bir devresini tamamlar. 7irmidokuzbu$uk !nde bir
kere !nee eriip, onunla $akr. %u yzden kamer aylarn biri
yirmidokuz !n ve biri otuz !n !"zetleme hesabyla hesap olunur. =kvatora
yakn olanlara ay, rahat !"rnr, zira ki !nein !nlk d"n noktalar,
kuzeyde e3ilimlidir, !neyde dike yakndr. 4u halde ay, !ne batar batmaz
batmayp, u#uktan yukarda olur.

nc Madde

Ayn d,nd$r$c$ .ee0ini, &e(i 'e hare(etiye *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Ayn d"rdn& #ele3i,
onun d"ndr& #ele3idir ki, yere mil olmayan bir k$k #elektir. Ayn
kendisini tay&dr. 5erkez d #ele3in kua3nda, $aklm ve
!"mlmtr ki, d"ndr&nn $ap, tay&nn iki yzeyine te3et ve
eittir M"ndr& #elek, bir tek yzeyle kuatl dolu ve kre bir
&isimdir. 2ay& #ele3in i$inde, kendi merkezi $evresinde bur$lar
srasna uymakszn do3udan batya d"np, bir tara#nda $aklm olan ay
91
da birlikte hareket ettirir.
Ayn d"ndr& #ele3i, "teki be !eze!enin d"ndr&snn tersine hareket
eder. %u d"ndr& #elek, kendi merkezi $evresinde do3udan batya d"nerek,
ay, bir !n bir !e&ede kendi kua3nn $yzaltm dere&esinden on$
dere&eye kadar hareket ettirip' yirmisekiz !nde tay&s !ibi bir
d"nn tamamlar. %una #arkl hareket ve "zel hareket ederler.
Ay, tek bir yzeyle $evrili kre bi$iminde bir &isimdir, karanlktr,
doludur ve parlaktr. %e arm !eze!en !ibi, d"ndr& #ele3inde ay
!"mlmtr ki, d"ndr&snn iki kutbu arasnda, kua3 yannda bir
tara#ta bulunu, ortak bir noktada d"ndr&nn yzeyine te3ettir. 7ani
ayn &ismi tamamyle d"ndr&nn &isminde bulunup, yz yzeyine temas
etmitir. 2ay& #ele3in bir tara#nda, d"ndr& #ele3in belirtilen
hareketi !ibi ay kresinin dahi d"ndr&s tara#nda kendi merkezi
$evresinde bur$lar srasna uymadan, kendine "z! hareketiyle do3udan batya
d"nn, rasat$lar !"zle mahede etmilerdir. )<eleklerde duru&u hi$bir
ey yoktur,) deyip !itmilerdir. M"ndr&nn $evresi zerinde bu ayn
merkezi, tay&nn $evresinin hareketi zerinde d"ndr&nn merkezinin
hareketinden az oldu3undan ebed olarak ay, ne !eri d"n& bulunur, ne
duru&u !"rnr. An&ak dorukta yava hareketi mahede olunur. Ayn tay&
#ele3inin kua3, e3ilimli #ele3ininkine te3et olup' d"ndr& #ele3in
zirvesi dahi, tay& #ele3in kua3na erimi bulundu3u &ihetten,
a$klamas yukarda !e$en ayn e3ilimli #ele3inin bur$lar #ele3inden kuzey
ve !neye olan beer dere&e e3iminden !ayri ay yldznn enlemi bulunmaz.
"teki !eze!enler !ibi enlem #ark olmaz. Oira ki, ayn e3ilimli, tay&
ve d"ndr& #elekleri tek bir yzeyde birbirine te3et bulunup, birbirinden
asla ayrlmazlar ve e3ilmezler. %u d"rt #elekle, ayn durumlar nizam
bulmutur.

/,rd$nc$ Madde

C$ne&e nis>ete aya r% "an d-r-!ar *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 Gnee nispetle aya
rz olan durumlarn birisi $akmadr. 7ani bize d"nk olan yznn,
!neten zerine den ktan hli olmasdr. 7oksa !ne ile ayn
aryasnda yerin !"l!e olmasyle $akma olmaz. Oira ki !nee ay arasnda
yerin bulunmas, ay tutulmasdr. ;akma de3ildir. Ayn bir durumu dahi
#azlalktr. 7ani ayn !neten uzaklamas sebebiyle, !nein 3nn
ayn yznde #azla !"rnmesidir. %ir durumu dahi ilk d"rdndr. 7ani ayn
bize d"nk olan yznn yarsnn dolunaydan "n&e !nein nuruyla
aydnlanmasdr. %ir durumu dahi dolunaydr. 7ani ayn yzdeki nurun
artmasnn tamamlanmasdr. %ir durumu dahi azalmadr. 7ani ayn !nee
dolunaydan sonra yaklamas hasebiyle !nein nurunun ayn yznde
eksilmesidir. %ir durumu dahi ikin&i d"rdndr. 7ani ayn bize d"nk olan
yznn yarsnn dolunaydan sonra kl kalmasdr. Ayn bir durumu dahi
!nei !"l!elemesidir. 7ani nurlu !nein bile d"nk olan yznn tamamn
veya bir ksmn ayn bizden !izlemesidir. Ayn bir durumu dahi
tutulmasdr. 7ani !ne ile ayn arasna yerin !irmesiyle ayn tamamnn
veya bir ksmnn !ne 3ndan hli kalmasdr.
Ayn bu sa#halarnn a$klanmas budur ki0 Ay, aslnda siyaha yakn
la&ivert olup, ne !"k ren!i ne de siyahtr. 5aden bir ayna !ibi karanlk
ve kesi# olup, yuvarlak ve parlak bir top eklinedir. %ir yerden ald3
nuru, bir yere aksettirmeye kabiliyetlidir. 4u halde ay, nur ve 3n
an&ak !neten alp, !nee d"nk ola yarsnn $o3u srekli k
92
bulmutur. =3er aralarnda yerin !"l!esi bulunmazsa bu b"yle devam eder.
Gne kresi, ay kresinden byk oldu3undan' ayn yarsndan $o3una k
verip, yarsndan az karanlk kalmtr. 7erin !"l!esi, koni eklinde
olup, zhre #ele3inin $ukur yznde son bulmutur. +oninin tepesinin
!"l!esi, bur$lar kua3na te3et olmak lazmdr. Oira ki !nein merkezi,
merkez d kua3nda srekli bur$lar kua3nn yzeyine ulamtr. %u
durumda toplanma srasnda, yani !nele ayn bir bur&un ayn yerinde
ulunmalar halinde' ay, bizle !ne arasna !irip, karanlk yznn yars
bize d"nk olur ve ayn aydnlk yzeyinin yars bize !"rnmez olur. 4u
halde $akma budur. ;nk ay, hzl !idiiyle !nei oniki dere&e kadar
!e$ip, ondan uzaklar. Ayn nurlu yznn yars, bir miktar bize
meyleder. Onun bize bir tara# !"rnr. (te hill budur. %u, !izlenmeden
bir !n sonra olur. Oira ki ay, bir !n bir !e&ede, on$ dere&e kadar
hareket eder. Gne te bu mddet i$inde bir dere&e kadar !ider. %"yle&e ay,
!neten her !n oniki dere&e kadar uzaklar. .ilalden sonra ay, !neten
!n !n onikier dere&e uzaklatk$a, ayn !nee uzak olan bat tara#ndan
aydnlk yarsnn bize e3imi #azla olur. (te #azlalama budur. %undan
sonra ay, !neten uzaklatk$a, ayn !nee uzak olan bat tara#ndan
aydnlk yarsnn bize e3imi #azla olur. (te #azlalama budur. %undan
sonra ay, !neten uzaklatk$a, 3 her !e&e bize nispetle #azla olup,
d"ndrr. (lk de#a $ bur$ kadar !neten uzaklatk$a, ayn nurlu yznn
yars !"rnr. (te bu ilk d"rdndr. %undan sonra !neten uzaklamaya,
alt bur$ kadar yol aldkta' ay, !nee kar olmakla, bizler ikisinin
arasnda bulunuruz. Aydnlk yznn yars tamamyle bize d"nk olup, ay
ond"rt olur. (te buna, dolunay denir. %undan sonra ay, !nei karsndan
ayrldkta' son yarsndan !n !n !nee yaklamas sebebiyle, karanlk
yars, bat tara#ndan yana yine bize meyleder0 %u miktar aydnlk tara#
da do3u tara#ndan !neten yana !ider ve bize nispetle karanl3 #azla ve
aydnl3 noksan olur. (te noksanlk budur. bundan sonra ay, !nee
yaklatk$a, karanl3 her !e&e #azlalap, ikisinin arasnda yine
d"ndrr. 2ekrar bize nurlu yznn yars !"rnr ite ikin&i d"rdn
budur. Ay, !nee !n !n yaklatk$a, karanl3 artp, nuru azalr. 2a ki
!nele bir arada tekrar $akr. Ay, bu durumlaryla konaklarn katedip,
kh !nee kar, kh $akk olmasyla yaklak her yirmidokuzbu$uk !nde
bir kere !nele yaknlamas ve $akmas olur. )%u aziz ve alm olan
Allah'n takdiridir.) 8ICAIN9 +adm, kdir, hakm ve yarat& olan Allah
mnezzehtir.

Be&inci Madde

C$ne& 'e ay t-t-!aarn; aya d"r-0- arasna #$ne&in #ir!esini; ayn
d"r-(, ete(, te>e 'e (-yr-( n"(taarnn hare(etini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 %u ay kresi, kesi# ve
karanlk oldu3undandr ki, !nele bir araya !elmesi vaktinde, e3ilimli
#ele3inden hsl olan tepe ve kuyruk d3mleri yannda, bur$lar kua3nda
!nein yoluna rastlasa' ayn &ismi bizimle !ne arasnda bulunup,
3nn tamamn veya bir ksmn bizden "rter. 4u halde !ne tutulmas
budur. Pe !nein yznde o vakit ortaya $kan siyahlk, ayn &isminin
ren!idir. 2utulma srasnda !nein siyahl3 bat tara#ndan balar. Oira
ki, ayn batya y"nelik hareketi, !nein batya y"nelik hareketinden daha
hzl oldu3undan' ay batdan !elip, !nee eriip, araya !irer. %undan
sonra !nei !e$tik$e, !idiinin sratinden, !ne yine bat tara#ndan
parlamaya balar. %u kararma 8ayn !"l!esinden meydana !eldi3indendir ki,
93
!ne tutulmas srekli olarak, ayla $akmas durumuna mahsus olup, sair
durumlarda asla bulunmamtr.
Ay tutulmasnn a$klanmas budur ki0 =3er ay kresinin tepe ve kuyruk
d3mleri, bur$lar kua3ndan iki &zn kars yannda, yani bu hizalarda
!ne ile karlkl olsa' yerkre ikisinin arasna !irip, ayn !nee
d"nk olan yzne yerin !"l!esinin dt3 kadarna ulaamayp' ay asl
karanl3 zere kalr. (te ay tutulmas budur. Ayn kararmas ve parlamaya
balamas ilk do3u tara#ndan ortaya $kar. Oira ki, !nein do3uya y"nelik
hareketiyle hareket eden dnyann koni !"l!esinin bat tara#na, ayn
batya y"nelik hareketiyle bat tara#ndan ulap' ayn "n&e do3u tara#
!"l!eye dahil olup, "n&e o tara# tutulur. Ayn "n&e do3u tara# karanlktan
$kp yine "n&e o tara# parlar. %u durum yerin !"l!esinden dolaydr ki, ay
tutulmas srekli bedir ve dolunay haline mahsustur. %aka zamanlarda asla
tutulma olmamtr. 7ine !nee kyasla aya rz olan durumlarn biri budur
ki0 Gne orta hareketiyle hareket ettik$e, ayn doru3uyla, d"ndr&snn
merkezi arasnda ebediyen tavassut eyler. Oira ki, ay d"ndr&snn
merkezi kendi doru3undayken, !nein merkeziyle, bur$lar #ele3inden bir
nokta yannda $aksalar, bundan sonra o noktadan ayn kuyruk d3myle
e3ilimli #ele3inin bur$lar srasna uymayan hareketleriyle ayn doru3u,
do3udan batya ve d"ndr&nn merkezi o noktadan bur$lar sras zere
batdan do3uya hareket ederler. Gne dahi ayn sra zere batdan do3uya
hareket eder. =zel takdirle o iki hareket, ayn doru3u ile batya
d"nd&r #ele3inin merkezinin hareketiyle do3uya "yle bir tarz ve tavr
zere hareket ederler ki, ebediyen !ne, ikisi arasnda ara& bulunur. %u
tavassuttan lzm !elir ki, ayn d"ndr&snn merkezi, !ne ile iki
d"rdn vaktinde kendi ete3inde buluna. Gnele bir araya !elme vakitlerinde
ay, kendi doru3unda buluna. 4u halde ayn d"ndr& #ele3in merkezi,
vasat her d"nnde iki de#a doru3una ykselip, iki kere ete3ine iner.
)%u, aziz ve alim olan Allah'n takdiridir.) Ayn doruk ve etek noktalar
e3ilimli #ele3iyle' tee ve kuyruk d3mleri mmessil #ele3iyle hareket
ettirildiklerinden, sair doruklar ve etekler !ibi, bur$lar #ele3inde
yerleri belirli de3ildir. =3ilimli ve mmessil #ele3in hareketleriyle
seyyar ve d"n&drler.

Atnc Madde

Ayn ta*iat 'e s.atarn, cis!inin !i(tarn 'e .ee0inin -%a(0n
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, mne&&imler s"zbirli3iyle demilerdir ki0 %u ay
yldznn tabiat, itidal zere so3uk ve rutubetli olup, !e&e diisi
bulunmutur. Orta kutlu nmyle isimlendirilmitir. Ayn vas#lar0 Oaa#,
a&z, h#z, &ehl, hakaret, a&ele, nemime, ihbar, deliller, hareket ve ses
bulunmutur. Ayn tali bulundu3u menilerde bu vas#lar !"zlenmitir. Ay,
pazartesi !n ve &uma !e&esine hkim bulunutur. 4u halde o !nn ve bu
!e&enin evvelki saatleri bulan nispet klnmtr.
Ay yldznn &isminin miktarnda, mmessil ve e3ilimli #eleklerinin uzaklk
mesa#elerinde rasat$lar, matematik$iler ve !eometri&iler itti#ak zere
demilerdir ki0 Ayn mmessil #ele3inin yumru yzeyinin, lemin merkezinden
uzakl3 mesa#esi, yaklak seksenyedibin beyzyirmid"rt #ersah
"l$lmtr. %u #ele3in $ukur yziyinin lemin merkezinden uzaklk
mesa#esi, yaklak seksenikibin beyzkrkalt #ersah heap klnmtr.
5messil #ele3in kalnl3, yaklak d"rtbin dokuzyz yetmisekiz #ersah
bulunmutur. Ayn e3ilimli #ele3inin yumru yzeyinin lemin merkezinden
94
uzaklk mesa#esi, yaklak seksenikibin beyzkrkalt #ersah
"l$lmtr.%u #ele3in $ukur yzeyinin uzakl3, yaklak krk$bin
yzdoksansekiz #ersah hesap klnmtr. =3er bu hesaplanm mesa#eden
yerin yar$ap $karlsa ki, o binikiyz yetmiiki #ersaht. 4u halde
yeryznn her tara#ndan ayn #ele3ine varn&aya de3in !"kle yer arasndaki
hakiki uzaklk, krkbirbin dokuzyzyirmialt #ersah kalr ki, yaklak
yerin yar$apnn otuziki kat yksekliktir. %u mesa#edir ki, oluum ve
bozuum leminin de3iikli3e u3rayan eyasdr. Rnsurlar ve bileikler
mekan' atmos#erin ve !"k bolu3unun ahillidir. Suret ve ehadet lemi ve
dara&k dnya evidir.
Ayn e3ilimli #ele3inin kalnl3, yaklak otuzdokuzbin $yzkrksekiz
#ersah bulunmutur. Ay kresinin &ismi ise, yerkrenin yaklak krkikide
biri olup' a$klanan yldzlarn ve #eleklerin uzaklklar ve &isimleri,
d"rtl orantyle rasat$larla belirlenip, ni&e hesab delillerle, !eometrik
brhanlarla ve akl te&rbelerle hepsi ispat olunmutur.
>. kitapta a$klanan !enel islam bil!ilerde, yerlerin ve !"klerin
&isimlerini uzakl3n beyz yllk yol ile tari#ten murat, say
belirlemesi de3ildir ki "l$ itibar oluna' belki bu, byklklerinde
mbala3adan kinayedir. Oira ki, Allah'n kudreti sonsuzdur. 5lknde olan
en iyi Allah bilir.

1A-BLM:

@N7NC7 BLM

Ayn, Allah'n kudretiyle, tesirlerini ve bur$lar itibariyle hallerini,
yedi !eze!enin tesirli saatlerini, #eleklerin saylarn, seslerini ve
na3melerini, merkezlerini hareketleriyle dairelerin meydana !elilerini,
esiri &isimlerin tesirlerinin balan!$larn be madde ile a$klar.

Birinci Madde

Ayn, Aah1n (-dretiye tesirerini *idirir+

=y azizi, mal*m olsun ki, #ilozo#lar s"zbirli3iyle demilerdir ki0 +adir ve
aziz olan Allah'n takdiri ile yksek &isimlerin mertebelerine !"re, al$ak
&isimlere $eitli tesirleri vardr. Gnei en #azla tesiri, s&akl3 ile
oldu3u !ibi, ayn dahi en #azla tesiri, rutubeti iledir. Allah, bu aya,
kendi kudreti ile ni&e "zellikler bahetmitir. %unlardan biri, ay deniz
u#kundan do3ar. Meniz suyu onunla med olup sahiline ykselir. Ay, denizdeki
!n yarsna !eldi3inde denizin meddi bitip, Ay, !n yars dairesinden
indi3inde denizin suyu sahilleride &ezr olup $ekilir. Ay, deniz u#kuna
inin&eye kadar &ezr devam eder. Ay, u#uktan indi3inde &ezr de nihayet
bulur. 4u halde med ve &ezr bu minval zere olur. Ayn "zelliklerindendir
ki, ayn art zamannda yani ayn ilkyarsnda s&aklk ve rutubet $ok
olup kann kabarmasyle dolan insan ve hayvan bedenleri kuvvet bulur.
Molunaydan sonra yani ayn ikin&i yarsnda kuruluk ve so3uklu3un $o3almas
ile d"rt unsurun karm bedenlerde bulundu3undan kann kabarmas azalp,
byme ve !elime az olur. (nsan ve hayvan bedelleri zaa# bulur. ayn
"zelliklerindendir ki, ayn ilk yarsnda hasta olanlarn bedelleri kuvvetli
95
bulunup, $o3unun hastal3 de#olur. Ayn ikin&i yarsnda hasta olanlarn
bedenleri zay# olup, hastalklar $o3alr. Ayn "zelliklerindendir ki,
ayn nurunun $o3ald3 !nlerde ruh sahiplerinin beyin dokular ziyade
olup, ayn nurunun azld3 !nlerde beyin dokular dahi azalr. Ayn
"zelliklerindendir ki, ayl !e&ede insan aya kar uyusa veya $ok otursa
bedenine !eveme ve tembellik !elip ba a3rs ve nezle olur. Ayn
"zelliklerindendir ki, ayl !e&ede hayvan eti kalsa az zamanda tad ve
kokusu de3iir. Ayn "zelliklerindendir ki, ayn nurunun $o3ald3 !nlerde
nehirlerde ve denizlerde balklar ya3l olup suyun yzne $karlar. Ayn
nurunun azld3 !nlerde balklar zay# olup suyun dibine !iderler. Ayn
"zelliklerindendir ki, ayn ilk yarsnda yerdeki haereler yeryzne $kar
ve $o3alr. 7rt& hayvanlar &eset yemeye $ok hrsl olur. Ayn ikin&i
yarsnda haerele ve yrt& hayvanla aksi hareket ederler. ayn
"zelliklerindendir ki ay ilk yarsnda dikilen a3a$lar #azla uzar ve
!eliir. (kin&i yarsnda dikilenle zay# olur veya kurur. Ayn
"zelliklerindendir ki, ayn ilk yarsnda btn meyveler, $i$ekler, otlar,
bitkiler #azla byr ve !eliir, renkleri ziyade olur. Ayn
"zelliklerindendir ki, ayn ilk yarsnda kam, keten, bitki !ibi eylerin
kurusu zerine ayn 3 dse hemen $ryp par$alanr. Ayn ikin&i
yarsnda bu durum az olur. Ayn "zelliklerindendir ki, ay kresi ayna
!ibi yer ve su kresine d"nk bulundu3u i$in deniz ve karann adalar ve
sahilleri !emileri, dal!alar, da3lar, vadileri, k"yleri ve ehirleri
btn ekil ve ren!i ile ahs ve kurumlar ile bize aksettirip !"sterir.
:asat$lar o aynada yerin yzn tamamen seyrederler. Dkin o sa# ayna
bizden $ok uzak oldu3undan eyann ekilleri tehis olunmayp, ayn yz bu
akisler ile bulank !"rlr ki, ona ay lekeleri derler.
Mi3er !eze!enlerin saylan s#atlarnn "zel saatlerde &anllara ve
&anszlara !izli tesirleri' a$klanan !ne ve ayn tesirlerine kyas
olunmutur. .albuki lemin btn &zlerinde hakiki messir an&ak hak 2al
bilinmitir. %u #elekler, yldzlar ve tabiatlar dolap, let ve hayaller
misali bulunmutur. %u durum alr #ikretmek ve dnmek, Allah' tanmaya
vesile olmak i$in ve hepsini insanda bulmak i$in yldzlarn ve #eleklerin
durum alr bu 5ari#etnme'de bu miktar&a a$klanarak yazlmtr.
/AO5
.amd o Allah'a ki yektadr ol
Mahi dna ve tvndr ol
Ona mahsus ve msellemdir hem
5* be m* &mle umur-u lem
5utasarr# odur eyaya tamam
/e havas arada her !iz ne avam

(inci Madde

Ay yd%nn *-r)ar iti*ari ie "an ,%ei(eri 'e ihtiyararn
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, mne&&imler, ayn her bur$ ile baka bir tesirini
te&rbe ettiklerini takvim ile yazmlardr. 4imdi o takvimi, bundan "n&e
2rk$e olarak nazmetmi iken o manzumemizi buraya yazmak mnasip
!"rlmtr.
/AO5
%ismike Allahmme y emine'l-hutar
(btede'n bi ihtiyarht'il-kamer
.amd lillah $ok salt ve $ok selm
96
Ol :esul ve ll suhhune mdam
%adeh der .akk bil!il ey be3im
=hl-i hey'et kavlidir bu dedi3im
;r unsur zeer $arh- krrt
+aplam birbirin sk tabakt
,es besal misli olur me&muu top
5erkez-i arz olmu es!al-i &ez*b
Ol vasattr merkez-i lem heman
.er &ihetten es!al ol nokta nihan
;arh- a'zam kim muhit-i &mledir
m- atlastr deyme en&mledir
.er &ihetten o mahdud #evktir
Gnde bir devr etmede bir evkdir
+im yirmid"rt saatte mdam
4arkdan !arba eder devrin tamam
.em i$inde olan e#lk bile
M"ndrr kendiyle ark !arb ile
Ge&e !ndz her tulu ve her !urub
+utb-u lem zre devrinden olup
;arh- sminde oniki bur$ bil
5tkada her birin s sehm kl
.ep sevabitle ol olmu muhteem
+utb-u lemden &da kutb zre hem
Garbdan arka d"ner heste&e
Olsa yetmi yl !ider bir dere&e
Garbdan arka zhal dahi !ider
O iki bur&u otuz yl kateder
5teri hem !arbdan arka !ider
Oniki ylda heman bir devr eder
Garbdan merih hem deveran eder
%ir yl onbir ayda bir devre !ider
;arh- smin kutbu do3rusunda tam
4ems hem $arhyle devr eyler mdam
Garbdan arka !ne dahi !ider
ylda bir oniki bur&u kat' eder
7lda bir hem $arh- zhre ydevr eder
Garbdan arka utarit hem !ider
mlenin tahtndadr devr-i kamer
Srat zre kendi $arhyle d"ner
Gardan arka dahi ay devr eder
Mevresin yirmisekiz !nde !ider
;arh- smin oniki ksm olunur
San kavun oniki dilim bulunur
.er ksm bir bur& adyla asl olur
+evn her $nde ike bir #asl olur
;n hamel sevr ile &evzdr bahar
<asl- yay sertan esed snbe dr
<asl- !z mizan ve akreb !as tut
.em itadr bur&-u &ed ve delv ve hut
Oniki bur& oniki aydry mdam
:um ayn otuz !n akdem bil tamam
%u buru&a etmeden tahvil !n
On !n akdem rum ayn bala btn
%il bahar zar nisan ve eyr
97
7az haziran temmuz tabah- hr
.em har# eylal ve terinin nm
+ d kanun ve ubat olmu tamam
%il her ayda han!i bur&a !n !ider
.er ayn ka$nda !n tahvil eder
5h- zar ol #asl- bahar
Olmu eyyam otuzbir !n nehar
Onbirin&i !n !ne tahvil eder
.em hamek bur&unda otuz !n !ider
Ol bur&-u hamel nevruz olur
,es beraber ol ibih ol ruz olur
5ah- nisan evsat- #asl- rebi'
Olmu eyyam otuz !n ey e&i'
Arnda ems hem tahvil eder
%ur&-u sevr i$re otu$bir !n !ider
5ah- mays ahir-i #asl- bahar
Olmu eyyam otuzbir !n nehar
On birin&i !n !ne tahvil eder
.em hamek bur&unda otuz !n !ider
Ol bur&-u hamel nevruz olur
,es beraber ol ibih ol ruz olur
5ah- nisan evsat- #asl- rebi'
Olmu eyyam otuz !n ey e&i'
Arnda ems hem tahvil eder
%ur&-u sevr i$re otuzbir !n !ider
5ah- mayus ahir-i #asl- bahar
%il otuzbirdir ona leyl ve nehar
Onbirin&i !n !ne tahvil eder
%ur&-u &evzada otuzbir !n !ider
%il haziran ol say# ey beer
.em otuz !n on i$inde !n d"ner
Onbirinde ems hem tahvil eder
Seretan bur&un otuzbir !n !e$er
5ah- temmuz evsat- say# ey hmam
Olmu eyyam otuzbir !n tamam
Onikin&i !n !n tahvil eder
.em esed bur&un otuzbir !n keser
%il a3ustos ahir-i say# ol zaman
Olmu eyyam otuzbir !n heman
Onikisine !ne tahvil eder.
Snble bur&un otuzbir !n !e$er
5ah- eyll evvel-i #asl- hari#
Olmu eyyam otuz !n ey zari#
Onikin&i !n !ne tahvil eder
%ur&-u mizan i$re otuz !n !ider
%ur&-u mizan evveline !else !n
O !e&eye hem beraberdir o !n
5ah- terin ol evsattr !ze
=rmi eyyam otuzbir !ndze
Onikin&i !n !ne tahvil eder
%ur&-u akrebden otuz !nde !ider
%il !zn terin-i sni hiri
Ol otuz !ndr tamam ol mahr
Onbirinde !ne hem tahvil eder
98
%ur&-u kavs i$ine otuz !n !ider
5ah- kanun ol #as- ita
.em otuzbir !n an bil ey #et
Onbirinde bur&-u &ediye !n !elir
:ebinin evveli ol !n olur
Gn d"ner uzanmay ebden alr bur&-u
Ged i$re !n otuz !n kalr
=vsat kanun-u snidir kn
.em otuzbir !ndr an sayn
Arinde bur&-u delve !n !ider
.em otuz !nde o bur&u kat' eder
%il kn sonu ubat !&k ay
6$ yirmisekiz !n rebi say
Sal- rbi d"rt rubu' bir !n olur
,es ubat yirmidokuzu bulur
2asiinde bur&-u huta !n !ider
.em otuz !nde o ybur&u seyr eder
;n hamel bur&unda !n #iruz olur
%il tamam olup yine nevruz olur
(btiday, sal emsi mart bil
.em uhur-u rum istihra& kl
Da#z- eb&ed hevvez olmu he#t har#
.er biri bir aya mahsu oldu zar#
5art h ebril el# &im mays al
Pe o haziran hemze temmuz b dal
Oa'dr eyll ve d terin ba ve ha
.em kanun za &im ebat ve o eha
.#z et eb&ed ve zevabid hevvez be&ed
.ez eb&ed hevvez hve ile ad
+im bu yirmisekiz har#in !eri
.ar#- bzr ola her ylda biri
%il yzaltmaltdr tarih-i sal
5arttadr bzr eb&ed la#znda dal
=rtesi sal ol bzr ha'ya !ider
.em bu tertib zre daim devr eder
Olsa zerle muharrem bir o yl
Sal tedahl ede bir ysa tarh kl
+im otuz$ yl otuz$ mark olur
Sal muharremle otuzd"rd bulur
Gel dilerysen ehr-i rumun !urresin
.ar#ini &em et hazr har#iyle hn
(btida ha#ta durur yevm-i ahad
%ala ol me&muu bundan eyle ad
iki ha#tadan ne !n !yet bulur
Gurresi ol ayn ol !nden olur
;n muharremdir Arabda res-i sal
Gurre-i ehri kamerdir hem hill
Oa muharrem ba sa#er ha'dr d
M rebia ve o eli#dir d &emad
%a re&eb aban dal ha ramazan
Oa'y evval ka'de el# &im hi&&e dn
.et har# oldu ehe& zedbud heman
.er biridiry bir sene hkim olan
%inyzaltmaltya $n !eldi sal
99
.kim sal ol muharrem oldu dal
=rtesi yl hkim-i saldr eli#
Mevr-i daimdir hi$ olmaz muhteli#
%ilmek istersen hilal ne !ndr ol
.arini hkimle &em et !urre bul
Gurre-i ehr-i hilali hem tamam
(ki ha#ta !nlerinde bul mdam
(btida emsin mekann bulasn
2a buru&-u mh andan bilesin
%ir dere&e !n !ider her !n heman
Ay !ider on$ dere&e ol zaman
Ay !n her !n oniki dere&e
;n !e$er b"yle hesap et her !e&e
,es uhur-u rumdan bil emse ay
+a$ !e&e !e$mi hilal ol mah say
2a ki malum ola andan &ay- mah
5aha ne bur&un ka$dr seyr!h
Anda iken meh ne itir ihtiyar
+im ayn her bur&da bir hkm var
7a ayn !e$mi ebin tazi# kl
%e aded hem zam edib ka$ oldu bil
ol aded ka$ kere be olduysa say
+an! bur& olmu dahi bil emse ay
4emsden bala beer her bur&a ver
%atan az sayma bur&-u maha er
;n hamel bur&unda ho bulunsa ay
.er ii bede' etme3i sen yahi say
Gelse bur-u sevre tezvi& ve nikh
+l ti&aret hem bina hayr ve salah
Gelse meh &evzya kat eyle siyab
(lm oku hem al akar ve al devvab
Seretana hotur irsal-i haber
4urb-i mshil yahidiry nakl ve se#er
5eh esedde arz- h&et yahidir
Or' ve tamir ve ha&amat yahidir
Snble bur&unda olsa key &edd
Sohbet-i nisvan mnasib al abd
Gelse meh mizana kl bey' ve ira
=yle sohbet dinle lehan i$ deva
%ur&-u akrebde !erek tuhr ve i#a#
Rzlet ve semt ve #ira! ve itik#
+l ha&amat !else bur&-u kavse ay
Debs ve istihmam ve halk yahi say
Gelse bur&-u &edye kl sayd ve ikr
.u#r bar ve ziraat eyle kr
Gele bur&-u delve hotur kevb
Paz'- bnyad duhul- belde h*b
.uta !else eyle deryada se#er
Ahd ve irkettir ti&aret-u muteber
%inyz altmalt tarihinde tam
%uldu yz beyt i$re takvim ihtitam
.akk ettin ihtiyrt beyan
.akka her halde tevekkl kl heman
Alem,i e&sm $n buldun hayal
100
Alem-i ervaha !el ho bunda kal.
82ehlikelerden emin eden Allah'n ismiyle ayn ihtiyarlarna baladk. .amd
Allah i$in, $ok salat ve $ok selam :esule, aline ve ashabna olsun srekli
=hl-i heyet0 astronomlar. +avl0 S"z. ;r0 M"rt. +rrat0 +reler. %esal0
So3an. =s!al0 A3rlk. 5uhit0 +uat&. <evk0 6st . Smin0 Sekizin&i. Si-
ise0 Alt0 sevabit0 Sabitler. ;arh0 <elek. 4ems0 Gne. Azer0 5art. =yyar0
5ays. 2abah- hr0 A3ustos. .ari#0 Sonbahar. M0 (ki. /ear0 Gndz. .amel0
+o$. Sevr0 %o3a. evza0 (kizler. Seretan0 7en!e$. =sed0 Arslan. Snble0
%aak. 5izan0 2erazi. Gavs0 7ay. ed0 O3lak. Melv0 +ova. .ut0 %alk. <asl-
rebi'0 (lkbahar. Ar0 Ounn&u. Deyl0 Ge&e. Say#0 7az. <asl, hari#0
Sonbahar. <asl- ita0 +. 4eb0 Ge&e. Sal0 7l. :bi0 M"rdn&. 4uhur0
Aylar. 2edahl0 Ge$me. 2arh0 ;karma. Gurre0 Ayn ilk on !n. 7evm-i ahad0
,azartesi. :es-i sal0 Sene ba. ay0 7er. 5ah0 Ay. %ede'0 %alama. Siyab0
=lbise. Mevvab0 .ayvan. (rsal0 G"nderme. 4rb0 ($eki. Or'0 Oiraat. /isvan0
+adnlar. %ey' ve ira0 Al-veri. Samt0 Susma. Debs0 Giyim. (stihmam0
.amam. Sayd0 Av. 4ikr0 Avlanma. hu#r br0 +uyular kazmak. Paz'- bnyad0
%inalar yapmak. Muhul0 Girmek.9

)$nc$ Madde

?edi #e%e#enin *ir*irine nis>ete *en%eri(erine 'e yery$%$nde .(
iti*ariye tesir saaterini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, ibret alanlar ve hayret edenler demilerdir ki0 %u
lem, misli !"rlmemi ne art& bir i&attrK %u #elekler ne !arib sanat
ve hikmettirK %u &ihan tanzim, ne nihayetsiz kudret ve azamettir. .akim ve
yarat& her eyden mnezzehtir. %u yldzlar ve #elekleri, bu !"rnt ve
tertip zere yaratan Allah 2al'ya ni&e yzbin kenre hamd ve senalar olsun
ki, bizlere ltu# ve inayet edip, !nei !eze!enler ortasna koymutur ki,
yeryzne itidal zere hayat bah eder. =3er !ne, bu tesiriyle, ay
#ele3inde olsayd, s&akl3nn iddetinden yeryz yanard. =3er bur$lar
#ele3inde olsayd, so3u3un iddetiyle tabiatlar bozulurdu. 4u halde yedi
!eze!en ortasnda &ihan sultan ve "teki !eze!enler ona asker ve yardm&
olmutur. Ay vezir, utarip ktip, zhre szende, merih asker, mteri kad,
zhal hazinedr benzeridirler.
%urada bulunan samanyoluna, +be yolu derler. Araplar0 G"k kandili,
yldzlar anas ve A&emler0 +ehkean derler. %unun hakikati, bur$lar
!ele3inde anlatlan altn& de3erin en k$klerinden olan sabit
yldzlardr. %unlar, birbirine yakn olduklarndan, birbirine temas edip,
beyaz bulutlar !ibi !"rnmtr. Dakin bu yolun, !e&e evvelinde bir ba
!neyde, bir ba kuzeyde bulunup' !e&e yarsnda !ney ba batya ve kuzey
ba do3uya varp' !e&enin sonunda bat ba kuzey ve do3u ba !ney olup,
bize nispetle de3irmen !ibi d"nmesinin hakikatinde akllar hayrette
kalmtr. Ger$i bu konuda $ok ey s"ylenmitir. 5lknde olanlarn
hakikatlerini Allah daha iyi bilir. <akat yedi !eze!en yldzn,
yeryznde, u#uklarda, saat be saat n"bete olan tesir saatlerini, bu
tarihten "n&e tabir ve beyan eyledi3imiz 2rk$e manzume, bu makama mnasip
!"rlp yazlmtr.
/AO5
.da'ya kr kim halk etti bun&a en&m ve e#lak
Salat ol dostuna olsun ki annda demi )lavlak)
Pe bade .akk der lim-i #elek srrn ayan ettim
Otuz beyt i$re nahs ve sa'd st beyan ettim
(ki lemde bir bildim messir zt- 5evlay
101
Peli rabt eylemi esbaba edny hem a'ly
=3er bilmek dilersen oldu3un saat ne saattir
/e kevkeb hkm eder ol dem neh*set ya saadettir
7edi !e&e yedi !n !n batb do3du3u n i$re
7edi seyyareden bul kan! hkimdir zaman i$re
+i her !n ha#tadan her !e&e bir seyyarenindir kim
O eb ol ruzun evvel saatinde hem odur hkim
.eman h#z et yedi la#zn yedi !n ybil yedi kevkeb
=des biyr $ahh deld hesi ve reh zhaldir hep
=vail-i har# i$in hevvez olmu ha#ta eyyam
.uru#-u sniye eb-i slise !n hkimi nm
4eb-i pazar utarit ertesi mteri talib
4eb-i se ebneye zhre zhal $aramba e !lip
.ams akam ems ve &uma akamnda meh mil
4eb-i sebt oldu merih ol huru#-u sniye kmil
,azar ems ertesi meh sal merih erbaaya tr
.amse mteri &umaya zhreye sebte keyyn- mr
7edi la#z i$re eb hem ruz-u evil saatinden al
7ukardan yedi seyyareyi tertib ie say !el
Ohalden mteri merih ve ems ve zhreye ho yet
Rtaritle kamerden !e$ bu tertib zre hem devr et
%irer saat hkmetle olur seyyareler kaim
Ge&edir oniki saat !ndz hem oniki daim
Ge&e !ndz yirmid"rt olur ysaat ki sndir
Me3ildir mstev bunda murad an&ak zamandir
Oaman ysaatin miktar artar eksilir bile
Adedle muhtelli# olmaz eb ve r*z t*l ve kasr ile
/eharn kavsini hem onikiye ksmet kl
%u saatin iri daim ona ns#- sdsdr bil
4eb ve r*z t*l ve kasr ile kyas et saati b"yle
2ulu ve hem !urubun !e$miin bul ho hesab eyle
Ge$en saati bul zulemden ya rubu "3ren ya strlab
Gaymde yapma saati bu saatten zaman ya
Oaman saati beraber yedi seyyareye ver !il
/e kevkeb oldu3u vakte !elirse hkim an bil
Ohaldir nahs- ekber saati hem a3r olurmu
5ekn $arh- sbidir bina yap balama hi$ i
5barek mteridir su'd-u ekber saatin ho bil
/akl bey' ve ira tezvi& edip her u3ula ol mail
ihan- merihe mahkum olu3u ysaat hi$ i etme
;n oldur nahs- as!ar pes kan aldr kimseye !itme
5barek ems hkmnde taleb kl &mle yrn
5ekan $arh- rbidir ziyaret eyle sultan
;n zhre su'd-u as!ardr o saat i&tima eyle
5#erreh sohbet et ho s"z !zel savt istima eyle
Rtarit mntezi&dir ol zaman yaz nsha hem mektub
+itab oku okut nak et hesab etek olur mer!ub
+amer su'd oldu bu !"kte o saatte se#er hotur
2i&aret irket ve irsal-i mektub ve haber hotur
7edi seyare ahkm bu tertib zere kanundur
Gel ey .akk bil ol .ak'k ki &mle hkm anndr
+amu nahsi kau su'du kamu erri kamu hayr
.ep edib eyleyen .ak'dr bir an bil unut !ayri
+o $ mevlidi d"rt mm yedi b ne tk
102
+amusu hlik ve #ni hve'l-hayy hve'l-bak
8.da'ya kr ki bun&a yldzlar ve #elekler yaratt. Salat o pey!ambere
olsun ki, annda )Sen olmasaydn kinat yaratmazdm) demi. Sonra .akk,
#elek ilminin rrn a$kladm, dery. Otuz eyt i$re u3ursuz ve kutlu
saatlerini a$kladm. (ki lemde 5evla'nn zatn messir bildim. =vet,
al$a3 ve ykse3i sebeblere ba3lam. =3er oldu3un saat ne saattir bilmek
dilersen, o dem ne yldz hkmeder, u3ursuz ya saadettirH 7edi !e&e yedi
!n batp do3du3u an i$re, yedi !eze!enden bil han!isi hkimdir zaman i$re.
.a#tadan her !n bir !eze!enindir ki, o !e&e ve !dzn ilk saatinde odur
hkim. .emen ezberle yedi la#zn, yedi !n bil yedi yldz. pazar !e&esi
utarid, ertesi !ne mteri talip. Sal !e&esine zhre, $aramba zhal
!alip. ,erembe akam !ne, &uma akamnda da ay. umartesi !e&esi merih.
,azar !ne, ertesi ay, sal merih, $aramba utarit, perembe mteri, &uma
zhre, &umartesi zhal. 7ed ila#z i$re !nn ilk saatlerini al. 7ukardan
yedi !eze!eni tertip ile say. Ohalden meri, merih ve !ne ve zhreye
!el. Rtaritle aydan !e$. %u tertip zere devr et. %irer saat hkmetle
!eze!enler kaim olur. Ge&e oniki saat, !ndz de daiim oniki saat. Ge&e ve
!ndz yirmid"r olur. %unda eitleme yesas de3il, zaman esastr. Oaman
saatinin miktar da artar eksilir. Sayyla muhteli# olmaz !e&e ve !ndz.
Rzatma ve ksaltma ile !nn yayn da onikiye b"l. %u saatin her biri ona
altda birin yarsdr bil. Ge&e ve !ndz uzama ve ksaltma ile kyas et
saati b"yle. Mo3u ve her batn !e$miini ubl ho hesap eyle. Ge$en saati
bul karanlktan ya rubu "3ren ya strlab. Gaymde yapma saati bu saatten
zaman yap. Oaman saatle birlik yedi !eze!ene var !il. .an!i yldz,
oldu3un vakte !elirse hkim onu bil. Ohaldir balama hi$ i. 5barek
mteridir byk saadet, saatini ho bul. /akl, al-veri ve nikah edip,
her u3ula meyyal ol. ihan, merihe mahkum oldu3u saat, hi$ i etme. ;nk
k$k u3ursuz odur. 4u halde ka aldr, kimseye !itme. 5barek !ne
hkmnde iste btn dostlar. 7eri d"rdn& #elektir, sultan ziyaret eyle.
Ohre k$k saadettir, o saat topla, sohbet et, ho s"z, !zel ses dinle.
Rtarit, mmtezi&tir, o zaman nsha ve mektup yaz. +itap oku, okut, nak et,
hesap etmek ra3bet olunur. ay saadet oldu bu !"kte, o saatte se#er hotur.
2i&aret, irket, mektup ve haber !"nderme hotur. 7edi !eze!en hkmleri bu
tertip zere kanundur. Gel ey .akk, bil o .ak'k ki btn hkm onundur.
+amu u3ursuzu, kamu saadeti, kamu erri, kamu hayr hep edip eyleyen
.ak'tr. %ir onu bil, !ayriyi unut. 6$ bilei3i, d"rt anay, yedi babalar
brak. .epsi yaratk ve !e$i&i. 7alnz Allah diri ve bkidir.9

/,rd$nc$ Madde

Fee(erin sayarn, seserini, na0!eerini, !er(e%erinin hare(eteriye
!eydana #een iti*arK daireeri *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar ve astronomlar s"zbirli3iyle demilerdir
ki0 <eleklerin says, yazld3 zere' yirmid"rttr ki byk #elek,
sabitler #ele3i, $ ykse3in $er #elekleri, !nein iki #ele3i, zhrenin
$ #ele3i, utaridin ve ayn d"rder #ele3i... bu yirmid"rt #elek, birbirini
kuat& ve birbirine te3et bulunup, hareketleri muhteli# oldu3undan, her
bir #elek baka bir yerden, &an#ez na3melerle tesbih ve tehlil edip,
srekli 7arat&'nn akyle raks ve deveran ederler. <eleklerin bu
hallerini, rasat$lar letlerle !"zetleyerek iitip temaa edip, ni&e
esrarna vk# olmulardr. <eleklerin seslerini ve na3melerini
perdeleriyle zab edip' st ve lat makamlar itibariyle ybirbirine
kartrp, ruhlar i$in ni&e in trl ma&un ve lezzetli erbetler
103
yapmlardr. .er bir &an#eza makam, ni&e derde deva ve ni&e hastal3a
i#a ve ni&e tab'a sa#a ve ni&e kalbe &ila ve ni&e ruha !da bulmulardr.
%u ilmi0 :uhan tb, ruhan !eometri, ruhan kuvvet ve musik bil!isi diye
isimlendirmilerdir.
/AO5
5usiki hikmete dair #endir
%ilene bilmeyene ruendir
/i&e esrar var idrak ede&ek
,r !elir sinelieri $ak ede&ek
(tibarat ve teksim ve #sul
(tiyazat- makamat ve usul
,erde ve perev ve savt u amel
+r nak a'b kavl !azel
.er biri hikmet ile memludur
an riyazn suvarr bir sudur
/a3me-i yabis ve hr ve brid
;eme-i mahz- hikemden vrid
.er biri bir maraza n#idir
Oddn her birisi d#idir
Or ve bels hevadry amma
Mair olur mu havaz dnya
.ikmeti &anda revn muzmardr
Anlamaz lt#unu ol kim k"rdr
%"yle&e zevkin eder ehl-i read
=ylesin zevkini Allah ziyad
Perir insana hayat- tze
/a3me-i blbl ho avze
Gu kl na3mesini mr!nn
(ktiza eyler ise insann
/a3me-i uh ho hen!-i beer
.h n hh eder insana eser
/a3me bir mantk- ruhanidir
/a3menin lezzeti vi&danidir
an#ezdr ne#s-i insan
Milrbadr ni3am- ruhan
=3er hakikiatle olursan smi
Olmaz evkat- hayatn zyi
85usiki, hikmete dair ilimdir' bilene, bilmeyene aydnlktr. (drak ede&ek
ni&e srlar var. Sineleri $ak ede&ek pr !elir. (tibarlar, #asllar ve
taksimler, makamlarn imtiyazlar ve usul, perde ve perev, ses ve amel, i
ve nak, topluluk, s"z ve !azel her biri hikmet ile doludur. an riyazeini
suvarr bir sudur' kuru, s&ak ve so3uk na3me salt hikmet $emesinden
vrittir. .er biri hastal3a #aydaldr. Oddn her birisi de#edi&idir. Alt
ve st havadr ama, havasz dnya d"ner miH .ikmeti, &anda akan muzmardr.
+"r olan lt#unu anlamaz. %"yle&e reat olanlar zevkini eder. allah zevkini
artrsn. (nsana taze hayat verir, blbl na3mesi ve ho vze. +ularn
na3mesini dinle. (ktiza eyler ise insann uh na3mesi, insann ho ahen!i
ister istemez eder insana eser. na3me, ruhan bir mantktr. /a3menin
lezzeti vi&dandir. insan ne#esi &an#ezdr. :uhan na3me, dilrbadr. =3er
hakikatle dinleyi&i olursan, hayatnn zamanlar zyi olmaz.9
<eleklerin $izdi3i dairelerin a$klanmas budur ki0 Geze!enlerin
#eleklerinin i$lerinde, noktalarn d"nyle $izilen dairelerden iryisi, o
dairedir ki' !nein merkezinin hareketinden merkez d #ele3in $evresi
zerinde $izilmitir. M"ndr&nn merkezinin hareketlerinden, tay&
104
#eleklerin $evreleri zerinde $izilen dairelerdir. 7ldzlarn merkezlerinin
hareketinden, d"ndr& #eleklerin $evreleri zerinde $izilen dairelerdir
ve bu daireler, han!i #elekte $izilmise, o #ele3in ismiyle
isimlendirilmitir. 5esela, !nein merkezinin hareketinden, merkez d
#elekleri zerinde $izilen daireye0 5erkez d #elek denilir. Mi3erleri
buna kyas olunur. 2ay& #elekler nmiyle lakaplanan bedaire ve ayn
e3ilimli #ele3inin kua3... %u alt daire lemi keser #arz olunsalar,
mmessil #eleklerin ve bur$lar #ele3ini ve byk #ele3in yzeylerinde
oluan daireler, bur$lar #ele3inden e3ilimli olduklar i$in, onlara0
=3ilimli #elekler derler. %u dairelerin isimlendirildi3i #elekler, yukarda
a$kland3 zere, lemin kutbundan ve bur$larn kutbundan !ayri kutuplar
zerinde hareket ettiklerinden, bu $izilen daireler dahi bur$lar #ele3inden
e3ilimlidirler. 4u halde, mmessillerin yzeyleri zerinde kesiirler. %u
noktalar, yukarda belirtilen tepeler ve eteklerdir. (te #eleklerin
suretleri ve daireleri bunlardr.

Beinci Madde

?edi #e%e#en yd%n 'e d,rt (ey.iyetin tesirerinin *a&an#)arn
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, kelam&lar demilerdir ki0 O mne&&imler ve
tabiat$lar ki, 7arat& olan Allah' tanmaktan mahrum olmulardr. Onlarn
btn ileri, yldzlara ve tabiatlara dayanp, dalalette kalmlardr.
%unlarn misali o iki karn&adr ki, bir k3t zerinde yrrken bir nak
ortaya $kar. O anda karn&ann biri d olup, der ki0 )(lerin hakikatinin
kalemden v&uda !eldi3ine muttali oldum.) %u karn&a, en son dere&ede olan
tabiat$ !ibidir ki, btn tasarru#lar, s&akl3a, so3uklu3a, rutubete ve
kurulu3a havale etmitir. +arn&ann "br dahi dikkatle bakp, !"rr ki'
kalemin hareketi kendisinden de3ildir. O, parmaklarn iradesiyle olmutur. O
zaman sevinip, "n&eki karn&aya der ki0 )Sen !alat etmisin ve durumun
hakikatini idrakten rak !itmisin. Oira ki, ilerin oluu kalemden
de3ildir. %elki btn tasarru#lar parmaklardandr. +alem ise parmaklar
arasnda me&bur ve boyun e3mitir.) %u karn&a ise, o mne&&im misalidir
ki' ilerin tasarru#larnn tmn yldzlara isnat yetmitir. %ilmez ki,
kendi dahi bilmeyip hataya !itmitir. Oira ki, yldzlar meleklerin elinde
me&bur ve $aresizdir. 5eleklerse, .ak 2al'nn emrine itaatkr ve boyun
e3i&idir. .epsi onun iradesiyle skin ve hareketlidir.
%i$are tabiat$ ki, tasarru#u tabiatlara isnat eylemitir' o, s"z !er$ek
s"ylemitir. Oira ki, tabiatlarn tasarru#ta katks vardr. =3er katks
olmasayd tab ilmi bt olup, hastalklarn il$lar !ereksiz ve tl
olurdu. .albuki insan anatomisi merudu ki, onu "3renmeye izinliyiz. 4u
halde o tabiat$nn hatas an&ak budur ki, !"r zay# olup, topal eek
misali o menzilde yatmtr da orasn bilmemitir. 2abiat$ dahi hak
2al'nn yed-u kudretindedir ve tasarru#lar onun tesiriyledir.
%i$are mne&&im de demitir ki0 Gne bir yldzdr ki, lemde s&aklk
onunladr. Tk onunladr. =3er !ne olmasa idi bitkiler ve &anllar
bulunmazd. Ge&e ve !ndz #ark olunmazd. Ay bir yldzdr ki, meyvelerin
lezzeti onunladr. =3er !ne olmasa idi bitkiler ve &anllar bulunmazd.
Ge&e ve !ndz #ark olunmazd. Ay bir yldzdr ki, meyvelerin lezzeti
onunladr. Ge&enin nuru onunladr. =3e ay olmasa idi $i$eklerde ve
105
meyvelerde tabii kokular, art& renkler ve lezzetler bulunmazd.
.a#ta, ay ve sene #ark olunmazd. Gne, s&ak ve kurudur' ay so3uk ve
rutubetlidir 4u halde yldzlar bu key#iyetleriyle 8nitelik9 lemde
mutasarr#tr. 5ne&&im bu s"zlerinde sdktr. an&ak unda yalan&dr ki,
ileri yldzlara isnat etmitir. 7ldzlar ise, .ak'kn emriyle bu
tasarru#lara yetmitir. mne&&im bunu idrak etmemitir ki, btn eyada
mutasarr# ve messir an&ak .ak 2al'dr.
5ne&&imle tabiat$nn ihtil#lar, o iki k"re benzer ki' biri #ilin
hortumunu ve biri aya3n tutmutur. %iri der ki0 <il, bir oluk !ibi
nesnedir. 1br der ki0 <il, bir direk !ibi nesnedir. .er biri, kendi
tuttu3u uzvun vas#nda do3ru s"ylemektedir. Dkin #ilin bir uzvuna tamam
#il budur, dediklerinde hata etmilerdir.
7ldzlarn ve tabiatlarn tesir ve tasarru#ta katklar vardr. Dkin
tesir ve tasarru#, onlara mnhasr ve mahsus de3ildir, belki yldzlar ve
tabiatlar, 7arat& ve .akim olan Allah'n, letler misali hizmet$ileridir.
5esela bir padiah, bir byk saray bina edip, onda kendi veziri i$in bir
"zel "r hazrlasa ve o k"k etra#nda bir avlu peyda edip, onda oniki
h&re bina eylese ve her bir h&rede bir nib nasb eylese' ta ki vezir-i
zam, i$eriden her ne buyurursa onun emrini taraya tebli3 edeler. O
h&relerin kaplar zerinde yedi atl nakib yani beyler tayin eylese, ta
ki hizmette hazr olalar. ,adiahtan vezire ve ondan niblere ve onlardan
nakiblere rit olan emir ve hkmleri tarada i&ra klalar. 2arada da d"rt
yaya zbit koysa, ta ki ellerinde kementler tutup, padiahn emriyle baz
insanlar ba3layp, der!ha !etireler. %azsn dahi der!hahdan reddedip,
sreler. (mdi, bu misalimizde padiahtan murat, lemlerin rabbi olan
Allah'dr. %yk saray ar- azamdr. Pezir-i azam ilk akldr. +"k
krsdr ki, vezir-i azamn makamdr. Avlu sekizin&i #elektir ki, oniki
bur&unda oniki melek vardr. Atl nakibler yedi !eze!endir ki, onlar !e&e-
!ndz o bur$larn kaplarn dolap hizmet ederler 7aya zbitler d"rt
unsurdur ki, kendi vatanlarndan hareket etmezler. S&aklk, so3ukluk,
rutubet, kuruluk "rt kement benzeridir ki, ate, hava, su ve topra3n
ellerindedir.
%ir kimsenin durumu de3iikli3e u3rasa, znt ve !am istilasyla arp
kalsa ve dnyadan yz $evirip, el $ekmek zaman !else' onu hakkna tabib
der ki0 %una sevda hastal3 stn !elmitir, malihlya illetini bulmutur.
%unu etimon erbeti ile ila$lamak lazmdr. 2abiat$ dahi der ki0 %unun
hastal3, tabiatna kuruluk stn !eldi3indendir ki dima3 zere istila
etmitir. 2abiatnn kurulu3una sebeb k havasdr. %ahar !elip, rutubet
havas stn olmadk$a buna ila$ olmaz. 5ne&&im de der ki0 %una, sevda
rz olmutur. Sevda ise utarid ile merih arasnda k"t bezerlik
olumasndan meydana !elir. Rtaride iki kutlunun yaklamasyle $lenme
erimedik$e bunun hali iyiye !itmez. .albuki bunlarn hepsi s"zlerinde
do3rudur. Oira ki, her biri akl erdi3i kadar s"ylemitir. /eylesinler ki,
&z aklla aslna ermemilerdir. Ama hakikatte onun asl budur ki0 +a$an
bir kimseye saadet ikbal edip, .ak 2al ona hidayet etmek murat eylese, o
kimseye iki kuvvetli nakib havale eder ki, uturidle merihtir. Onlar dahi
unsurlarla yaya olan zbitlerle emrederler ki0 +uruluk kemendii o kimsenin
boynuna takp, kurulu3u bana ve dima3na havale ederle. Onu dnya
lezzetinden y $evirtip, hzn ve !am kam$syle sevk edip, irade
yularyla .ak'n huzuruna yedeler. %u hakikati bu ekilde idrak, ne tp
ilmiyle ve ne tabi hikmetle ve ne yldzlarn hkmleriyle hsl olur.
%elki /bvvet ilmiyle ortaya $kar ki, her eyi kuatan ezel ve ebed
padiah bilmi ola. Oira ki, .ak 2aala kendi sevdi3i kullarn, kh mihnet
ve bela ile ve kh sevda hastal3yle &enab- izzetine davet eder ki0 )=y
106
benim kullarmK Sizin bela ve mihnet sand3nz, benim lutu# ve sev!imin
kemendidir ki, huzurumda muhterem olan kullarm onunla kendi rza ve
&ennetime ve huzur-u izzetime davet ve &ezb ederim.) /itekim haberde0
)5uhakkak ki bela, "n&e pey!amberlere, sonra velilere, sonra benzerlerine,
benzerlerine... vekil olur,) diye vrid olmutur.
Astronominin hikmetlerinden bu miktar&a a$klamayla ir#ana vesile olan
#ikretme ve dnme, &ihann yarat&snn sanatlarn "3renme kolaylap'
y&e iste3imiz olan 5evla'y tanma hsl olmutur. 4imdi bir miktar dahi
unsurlarn ve bileiklerin durumlarn a$klayp, yaplarnda oluum ve
bozuum olanlarn esrarn a a$klamak uy!un !"rlmtr. 2a ki mtalaa eden
akl sahiplerine ibret veri&i olup, srur ve huzur ile !"nlleri dolup,
lisanlarnn virdi 5evla'nn tesbihi ola. 85elek*tun ve mlkn sahibi Allah
mnezzehtir. 5abutlarn meliki mnezzehtir. 5ev&utlarn belli ki mnezzehtir.
+udds, sbbuh, "lmsz ve uykusuz olan diri melik mnezzehtir. =y
:abbimiz, meleklerin ve ruhlarn rabi. elle &elalihi ve amme nevalihiK9.

1B-BLM:

!NC BAHS

7apsnda oluum ve bozuum olan sl# &isimlerin mahiyet ve key#iyetini,
yani d"rt unsurun yerlerini ve durumlarn' $ bilei3in vas#larn ve
hallerini ve esirilerin etkileriyle olan ekil de3iikliklerini' 2rklerin
ylnn hkmleriyle olan key#iyetlerin de3iimini' yeni astronominin baz
makalelerini on b"lmle hakmne ta#sil eder.

BRNC BLM

Ate unsurunun mahiyetini, tavr ve durumlarnn key#iyetini d"rt madde ile
a$klar.

Birinci Madde

Ate& ($resinin *a% d-r-!arn *idirir+

=y aziz, malim olsun ki, astronomlar demilerdi ki0 %asit &isimler0 Ate,
hava, su ve topraktr. %u d"rdnden, $ bileik 8mevalid-i selse9 olan
bileik &isimler, bilemi ve do3mu olup, yine d"rde ayrtkarndan,
bunlara0 Rnsurlar derler. %u d"rt unsurun bir araya !elmesinden ve biri birine
d"np kaynamasndan bileiklere oluum ve bozuum rz oldu3u i$in
bunlara d"rt esas 8erkan- erbaa9 derler. %u unsurlar ve d"rt esas, ay
#ele3inin altnda yani ayn alt yzeyinin altnda, yukarda a$klanan tertip
zere, biri birinin i$inde, her biri kendi yerinde karar etmitir. 2mnn
en lati# ve en yksek olan, ate unsurudur ki, paralel iki yzeyle
kuatlm basit bir &isim ve re bir &evherdir. 6st yzeyi, ay #ele3inin
alt yzeyine ve alt yzeyi havann st yzeyine te3ettir. Ate kresinin
107
yeri, ay #ele3inin altnda ve hava kresinin stndedir. +endisi mutlak
ulv, lati#, halis ve di3er unsurlar !ibi renksiz ve hepsine stdr. Onu
!"z idrak edemez. Gnein s&akl3nn etkisiyle topraktan ve sudan her ne
kadar kat dumanlar, yo3un buharlar ykselip, ate kresine eriirse de, o,
hepsini yakp, hlis ate eder. =3er ate kresi, bizim yanmzda olan ate
!ibi renkli ve kl olsayd, yldzlar ve #elekler lemini seyretmekten
!"zmz men ederdi. %u unsurun tabiat, kendi yerinde sk* ve karar iken ay
#ele3inin !nlk hareketine uyarak, onu tey edip, lemin merkezi
$evresinde do3udan batya !ider ve btn par$alar birlikte bir karar zere
srekli d"ner.

kinci Madde

Ate& ($resinin ta*iat 'e (a*iiyetini, -%a(( 'e *$y$($0$n$ *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki astronomlar demilerdir ki0 Ate unsurunun tabiat,
s&aklk ve kuruluk olup, mutlak ulvi bulundu3undan, "teki unsurlara
muhali#tir. 7akma ve kapanma kabul etti3inden, oluum ve bozuma, muhtemel
ekiller almaya kabiliyetlidir. /itekim yukarda a$kland3 zere, kendi
yerinde inen par$alar, di3er unsurlara d"np, bakalar, bu a$ktr.
:asat$lar, !eometri&iler ve matematik$iler itti#ak zere demilerdir ki0
Ate kresinin st yzeyinin yeryznden uzakl3, yaklak krkbirbin
dokuzyz yirmialt #ersah "l$lmtr. Alt yzeyin yer yznden uzakl3,
yaklak onbein yirmialt #ersah bulunmutur. ate kresinin kalnl3 ve
derinli3i, yaklak altbin dokuzyz #ersahtr.

nc Madde

Ate&i )e&iterini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 Ate &insi ni&e
$eittir. (lk olarak bu ate unsurudur ki, bunun tesiri yak&larn
$eitlerinin tmnden kuvvetlidir. S&akl3 iddetlidir. ;nk .ak 2aala
+elam- +adim'inde0 )O Allah ki, yedi kat !"kleri ve bunlar kadar da yer
yaratt.) 8CBA>E9 buyurmutur. 4u alde #ilozo#lar, su#l unsurlar, bu
ayet-i kerimenin mazmununa tatbi i$in, hava unsurunu $ tabaka ve toprak
unsurunu iki tabaa #arzetmiler. 2amamna yedi tabaka itibar edip, ate
kresini birin&i tabaka saymlardr. ikin&i olarak, demirde, tata ve
yeil a3a$ ta !izli olan atetir ki, sert demiri ve kat ta eritip toprak
eder. %itkileri ve a3a$lar yakp, kl eder. O halde, karanlk, so3uk ve
kesi# olan bu $ &isimden, lati# bir &isim olan s&ak ve nuran so3uk ve
kesi# olan bu $ &isimden, lati# bir &isim olan s&ak ve nuran atei
$karmak, ala&ak bir hikmet ve !arip bir sanattr. 6$n& olarak yldrm
ateidir ki, lati# &isimlerden !e$ip, kesi# &isimleri yakar. M"rdn&
olarak haramen ateidir ki' o, !"k !rlts, imek ve bulut olmadan
!e&eleyin !"kten parlard. Onun 3nda %en 2ay kabilesi, $ !nlk
mesa#eden develerini !"rrd. %u ate, kendisine yakn olanlar yakp'
!ndzleri duan !"rnp, !e&eleri ate olurdu. (smail aleyhisselam
evladndan .alit bin %inan, derin bir kuyu kazdrp, o atei, buraya
kapatmt. %ir zamanlar halk onu seyran ederdi. %undan sonra, o nar, o
kuyu i$inde kayboldu. %ein&i olarak ihab- kabesdir ki, halk onu yldz
parlamas sanr. .albuki o, yerden havaya $kp, so3ukluktan etkilenmeden
108
ate tabakasna ulaan dumand. Altn& olarak, &ehennem ateidir.

Drdnc Madde

Ate&in &0a *iti&!esine, r-h-n *edene *a0an!asnn *ir(a) y,nden
*en%eri0ini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 .ayvan ruhun bedende
yre3e ba3ll3 ve bitiikli3i aynen atein lambann #itiline ba3llk ve
bitiikli3i !ibidir. /itekim bu ba3ll3n ibtali bir ne#esle kolay oldu3u
!ibi, ruhun ba3ll3nn iptali de bir $ekitirmeyle kolay olur. Dambann
ya3 bitti3inde, ate ayrlp, s"nd3 !ibi, bedenin tabii rutubeti
bitiminde, ne#es ondan ayr der. .er yerde ki, ate hava alp s"nmez,
orada insan dahi hava alabilip "lmez. Atein s"nd3 yerde, insan dahi
helak olup, ne#es alamaz. 4u halde, maden&iler ve kaz&lar, bir ma3araya
!irmek isteseler' "n&e bir uzun asann u&una bir kandil asp, ma3arann
i$ine sokarlar. =3er o kandil s"nmediyse, onla dahi yryp, i$eri
!irerler. =3er kandilin ulesi s"ndyse, hemen !eri d"nerler, ka$arlar.
/itekim kandilin ya3, #itilinde bitti3inde, iki $ de#a ulesi hareket
edip, k verir, ondan sonra s"ner. Ay ekilde insan da "lm annda
kuvvetlenir ki, bu duruma "lm shhati derler. Sonra, ruhu bedenden
ayrlr.

FD-BLM:

3NC BLM

.ava unsurunun mahiyetini, key#iyet ve durumlarn, $ tabakasndan st,
orta ve birin&i tabakalarda oluan kainat bolu3unu 8atmos#er9 d"rt madde
ile a$klar.

Birinci Madde

6a'a ($resinin yerini 'e ta*iatn, -%a(( 'e *$y$($0$n$ 'e hare(etini
*idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar ve astronomlar s"zbirli3iyle
demilerdir ki0 M"rt unsurdan ikin&isi havadr. (ki paralel yzeyle
kuatlm basit bir &evher ve kre bir &isimdir. 6st yzeyi ykselmi
olup, ate kresinin alt yzeyine temas etmitir. Alt yzeyi, altnda olan
denizlerle yerin yzeyine te3et oldu3u i$in da3lar ve dal!alar nedeniyle
havann yzeyi dz!n de3ildir. 4u halde, hava kresinin tabii yeri, ate
kresinin altnda ve ysu kresinin stndedir. +endi yerinde tabii olarak
sakindir ve an&ak kendine "z! hareketleri vardr. Skin olduk$a ismi0
.avadr. .areke ederse, ona0 :z!r derler. .ava unsuru, lati#, e##a# ve
renksizdir. 2abiat, s&aklk ve rutubettir. 7kseli&i "zelli3inden dolay,
"teki unsurlara muhali#tir. Oluum ve bozuumla suretler bulma3a
kabiliyetlidir. Oira ki hava, kendi yerindeyken bile, di3er unsurlara
d"np, bakalar. :asat$lar, matematik$iler ve !eometri&iler
109
s"zbirli3iyle demilerdir ki0 .avann kalnlk ve derinli3inin toplam
mesa#esi, yaklak onbebin yirmialt #ersah bulunup, $ tabaka itibar
olunmutur.
6st tabakas, atee komu oldu3undan s&ak olup, onunla ay #ele3inin
hareketine uyarak, do3udan batya onu teyi ile d"ner. %u tabakann
tara#lar, ateten uzaklatk$a, s&akl3 az olup, kendi tabiat olan
key#iyette kalmtr. Mairesel hareketi dahi yava yava olup, en alt
tara# skin olmutur. %u tabakann kalnl3 ve derinli3i, onbin #ersah
bulunup, ate tabakasna nispetle ikin&i tabaka saylmtr. Aa3dan
ykselen dumanlar, bunda ayrp, kayboldu3undan, buna0 Muman tabakas
adn vermilerdir %unun ni&e srlarna yetmilerdir.

(inci Madde

6a'ann $st ta*a(asnda #,%enen at!"s.eri *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar ve astronomlar s"zbirli3iyle
demilerdir ki0 .ava unsurunun st tabakasnn yukar tara#nda kuyruklu
yldzlar ve $eitli ihab oluur. 4ihabn asl, maddesi lati# oan dumandr
ki, !ne nlarnn yansmasyle yerden havaya $kp, so3uk tabakadan
so3umadan !e$ip, duman tabakasndan ate kresine ular. =3er bu dumann
alt tara#, yerden kesikse, pamuk #itilin u&unun mum alevine dokunup
yanmas !ibi, o lati# duman dahi alevlenip atee d"nr. ;ok sratli
yand3ndan s"ner !ibi !"rnr. ;nk ate ulesi, "n&e o duman st
tara#na dp sonuna kadar yakar. O ule, dumann sonuna vard3nda st
tara#a uzayp, #iek !ibi hareketli !"rnr. (te ihab dedikleri budur. O
dumanda bulunan yersel par$alar ayrp, ate unsuru !ibi halis ate ve
renksiz olarak !"rnmez olur. =3er ate tabakasna ulaan duman, kesi# ve
koyu ise, oa ate de3di3inde, koyulu3u bir sre aklr. Gnler&e, aylar&a
s"nmeyip, dumann maddesinin !ere3i olan renk ile ortaya $kar0 7a "rl
sa, ya yuvarlak top, yu kuyruklu yldz veya ksa ok veya dik koni
ekillerinde veyahut ahna suretinde !"rnr. =3er dumansal maddesi kesi#
ise, atee ilk ulat3nda, ondan "yle byk bir ue zuhur eder ki, havann
i$i ve yerin yz aydnlanr.
5ehurdur ki, .azreti (sa aleyhisselamdan $ok sonra !"kte, kuzey kutbu
tara#nda bir ate parlayp, tam bir sene kalmt. onun duman yeryzn
"ylesine kuatt ki, !nn ilk dokuz saatinden sonra, kimse ybir nesne
!"remezmi. G"kyznden kl !ibi par$alar indi3inden, o atein altnda
insanlar duramazlarm. 8Allah'n !azabndan yine Allah'a s3nrz.9
=3er ate tabakasna ulaan duman kesi# ve koyu olup, alt tara# yere
bitiik ise, mesela s"nm olan lambann dumanyle, stnde bulunan lambann
atei inip s"nm lambay yakt3 !ibi - ate unsuru o dumandan tutuup,
yere kadar iner ki, buna0 Mo3a yan!n derler. ;nk btn kainatn
atmos#eri, d"rt unsura karmakszn meydana !elir. %unu i$indir ki, !"kte
olanlar, d"rt unsurdan karmayla bileen $ bileik !ibi bir zaman sbit
olmayp, hemen o anda bozuumu u3rayp, yok olurlar veya ekillerini
koruyamayarak, baka bir surete !irip, baka bir key#iyete ererler.

nc Madde

6a'a ($resinin "rta ta*a(asnn ,)$s$n$, 'as.arn, ta'rarn 'e *-rada
110
"-&an *a% at!"s.eri( "ayar *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar ve astronomlar demilerdir ki0 .ava
kresinin orta tabakas, ate tabakasna nispetle $n& tabakadr ve kendi
yerine skindir. %u tabakann kalnl3, takriben bebinon #ersah
mesa#edir. %u tabakaya ate resinin s&akl3 inmeyip, !nein yeryznden
akseden ualar dahi buraya ykselmedi3inden' bu, hava su buharlaryla
karp, onlardan olduk$a so3uk bir nitelik kazanmtr. Onun i$in so3uk
tabaka namyle "hrete yetmitir. %u tabaka, bulutlarn, ya3murlarn,
karlarn menei olmu' !"k !rltleri, imekler ve yldrmlar buradan
kaynaklanmtr. %tn bunlar, burada oluup, sonra aa3 tabakaya
inmilerdir. %unlarn $o3unlukla sebebi k$k su damla&klardr. %u
damla&klar, !nein s&akl3yle in&elip, hava par$a&klaryle kararak,
yukarya ykselip buharlaan par$alarn yo3unlamasdr. ;nk !ne, deniz
ve toprak zerine k sa$p, ualarnn aksinden oluan s&akl3yle suyun
k$k par$alarn $karp, duman ederek, bu s&ak buhar ve duman havann
yukar tabakasna $ekerken, yolda so3uk tabakaya rastlar. .ava, bunlarla
harekete !e$ip $eitli y"nlere hareket eder. 6stten so3uk tabakann so3u3u,
alttan da su buhar ve duman biribirine sokulup, o kav!alar arasnda, so3uk
vastasyle yo3unlama olur. =3er so3uk iddetli de3ilse,buhar toplanp,
ondan bulutlar meydana !elir. %ulutlar ne kadar yukar $karsa, o kadar
buhar zerre&i3i birbirine eklenip, duman da havaya d"np hareketiyle
rz!r olur. %uhar zerre&ikleri suya d"nt3nden, bu yo3unlamadan
a3rlk hsl oldu3u i$in ya3mur olup aa3ya damlamaya balar. =3er
buharn ykselii !e&e olup, havann so3uklu3u iddet ve kuvvet bulup,
bulut zerrelerine toplanmalarndan "n&e ularsa, kar olup, !zel !zel
iner. e3er so3uk $ok iddetli olsa bulut zerrelerini toplanmalarndan sonra
bulsa hemen dolu olup, vuru&u bir bi$imde dmeye balar. =3er yukar $kan
buharn s&akl3, havann so3uklu3una nispetle az olursa ve so3uk
tabakaya da ulaamazsa' ya siyah veya beyaz bulut olur ki, bahar !nlerinde
atlm pamuklar misali bir birinin zerinde da3lar !ibi toplanp, $eitli
ekillere !irip, leta#etinden ve s&akl3nn dkl3nden dolay havaya
d"nr. =3er s&akl3 az olan bu buharn kendisi de az ise' bunun
durumlar kendi mahilli olan aa3 tabakada a$klansa !erektir. 1yle olur
ki, baz zamanlarda iddetli so3ukla hava kapanm olur ve bu durumda so3uk
tabakada bulut oluur ki, ondan ya3mur, kar ve dolu hsl olur.

Drdnc Madde

6a'a ($resinin "rta ta*a(asnda "-&an at!"s.eri( "ayar, yani
#,( #$r$t$s$ 'e ydr! ha(i!ne *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar ve astronomlar s"zbirli3iyle
demilerdir ki0 G"k !rlts, imek ve yldrmn sebebi budur ki' !nein
iddetli hareketinden iyi&e in&elen k$k yersel par$alar ve k$k ate
par$alar birbirine karr ki, buna0 Muman derler. bu duman, yukarda
anlatlan buhar ile karp, b"yle&e beraber ykselip, so3uk tabakaya
ulat3nda, buhardan bulut oluup, duman da bulutun i$ine hapsolsa' bu anda
s&akl3 baki ola duman yukarya $kmak istedikte, veya s&akl3 !iden
duman aa3ya inmek murat eyledikte, o dumanlar, ini ve $kta bulutu
"ylesine hzl yarar ki, bundan korkun$ bir ses hsl olur. (te !"k
111
!rlts budur. .zl srtnmeden o duman ate alsa0 =3er lati# olup $abuk
s"nerse ona0 4imek derler. =3er yo3un olup, yere ulaana dek s"nmezse,
ona0 7ldrm derler. 1yle olu ki, bu yldrm in&elip, ayran &isimlerden
!e$ip, ayrmayan &isimleri yakar. 5esela, kese i$indeki altn ve !m
eritip, keseyi yakmaz, an&ak i$inde eriyenlerin s&akl3 yakar. %aza olur
ki, yldrm olduk$a kesi# olup, her neye isabet eylese, onu yakar. %yk
bir da3a dp, par$alad3 bile olur. G"k !rlts ve imek beraber olur.
Dakin, !"k !rlts iitilmezden "n&e, imek !"rlr Oira ki bu, !"zle
!"rlr ve o kulakla hissedilir. (itme, sesin kula3a ulamasna ba3ldr.
Sesin ulamas ise mesa#e ve hava titreimlerine ba3ldr. Oysa ki, !"z
ualrn ulam, sesten daha hzldr. /itekim, $amar&ya bakarsn ki,
$amar taa vurur, bir zaman sonra sesi kula3na erer.
+ mevsiminde, buharn duman az oldu3undan, imek ve yldrm ndiren
olur. Onun i$in so3uk lkelerde kar ya3arken asla !"k !rlts, imek ve
yldrm olmaz. Oira ki kar inen bulutlarda asla duman buhar bulunmaz.
So3u3un iddetiyle buharn duman s"np, eseri bile kalmaz. 7a3mur #azla
oldu3unda, bulut zerreleri yo3un oldu3undan, !"k !rlts, imek ve
yldrm dahi $o3alr. %ulutlar $ok yo3un oldu3unda, ya3murun suyu onlarda
hapsolmutur. Onun i$in, onlardan ya3mur iddetle iner. /itekim bir yerde
mahpus olan su ondan yol bulsa kuvvetli akar. 8.akim ve shani olan Allah
mnezzehtir. elle &elalihi ve amme nevalihi. Ondan baka ilah yoktur.9

F1-BLM:DF1:

=NC BLM

.ava kresinin alt tabakasn, tabiat ve vas#larn, hareket ve isimlerini
ve sair durumlarn sekiz madde ile a$klar.

Birinci Madde

6a'a -ns-r-n-n at ta*a(asnn *a% d-r-!arn *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar ve astronomlar s"zbirli3iyle
demilerdir ki0 .ava unsurunun alt tabakas, ate tabakasna nispetle
d"rdn& tabakadr. %u tabakann havas, $eitli hareketlerle hareket
halindedir. %unun kalnl3 ve derinli3i, yaklak onalt #ersahtan #azla
mesa#edir. %u alt tabaka, kesi# bir havadr ki, topra3a ve suya komu olup,
onlara den !ne ualar ve yldzlarn akislerinin s&akl3yle
lmllk kazanp, buna rz olan kara ve denizlerin so3uklu3uyle
kalmamtr. G"kkua3, hle, duman, ra3 ve $i3' tan vakitleri, !e&e,
!ndz ve rz!rlar bu tabakada oluur. =3er bu tabaka, !nein ve
yldzlarn s&akl3yle lml olmasayd, toprak ve sudan kazand3
so3uklu3u, zerinde olan so3uk tabakannkinden #azla ve iddetli olurdu.
/itekim kutup altnda, tepe noktasndan !ne uzak oldu3undan, hava "yle
bir dere&ede so3uk olur ki, deniz donup, kardan bo hi$ bir yer kalmaz.
So3u3un iddetiyle bitkiler ve hayvanlar helak olup, orada imaret mmkn
olmaz. %u durumda, hava kresi $ tabakaya b"lnp, st tabakas atee
komu oldu3undan olduk$a s&aktr. Orta tabakas, aa3dan ykselen su
buharyle komu oldu3undan, i#rat dere&ede so3uktur. Alt tabakas, yere ve
112
suya komudur, lakin ualarn aksiyle tabiat lmldr. Onun i$in bu
tabakaya0 +rre-i nesm derler. %uhar ve dumanla kark oldu3undan, buna0
%uhar kresi ve duman kresi de derle. %u tabakann havas kesi#
oldu3undan, !nein 3 an&ak bunda zhirdir. 7erin !"l!esi an&ak bunda
yryp, d"ner. Onun i$in buna0 Ge&e kresi ve !ndz kresi denilmitir.
%u krenin ren!idir ki, !"k ren!i !"rnmtr. Oira ki, #ilozo#lar
nazarnda, bu tabakann stnde !e&e ve !ndz olmaz. !ne ve yldzlarn
nurlu klar, onda ay kresinin kesi# &isminden !ayri lti# &isimlerde
yansma ile ortaya $kmaz. Dakin #eleklerin !ndz pk bir nurdur ki, ne
arkdir, ne !arbdir. Orada sabah ve akam yoktur. 8Allah diledi3ini
nuruna hidayet eder.9 %u tabakann yeryznden yksekli3i belirtilen
kalnl3 miktardr ki, onalt #ersahtan #azla&adr.

(inci Madde

6a'a ($resinin at ta*a(asnda !eydana #een )e&iti r$%#rar 'e cihann
y,nerini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 $eitli rz!rlarn
meydana !elmesi, deniz dibinde hava, unsurunun de3iik y"nlere hareketi ve
dal!alanmasyle olur. /itekim denizin yzndeki su unsurunun dal!alanmas,
bir &znn bir &zn de3iik y"nlere yitmesiyle v&ut bulur. .ava unsuru
ile su unsuru iki skin deniz iken, hava zerrelerinin hareketi ha#i#
olmutur. Su zerrelerinin hareketleri a3rlk bulmutur.
:z!arlarn meydana !elmesinin sebebi budur ki0 Gnein tesirinden ya
bakasndan hsl olan dumanlar yerden ykselip, so3u tabakaya ulat3nda,
e3er onlarn s&akl3 krldysa, aa3ya inmek i$in hareket edip, bu
yzden hava denizi dahi dal!alanr. %"yle&e rz!ar olur. =3er
s&aklklarn yitirmedilerse, ate kresine ykselirler. Ate ise o
duanlarn yersel maddelerini yakp, kalan hava maddesini d"nsel
hareketiyle aa3 tara#a iter. (te bu hareketle hava dal!alanp, rz!r
olur. :z!rn bir sebebi de budur ki0 so3uk tabakada bulutlar a3r olup,
yukardan aa3ya y"neldi3inden, bunlar, ini hareketiyle suhunet bulup,
havaya d"nerek, bizzat kendileri hareketli rz!r olur. %u !eriye d"nle
hava dal!alanp, rz!r olur. %ir ebedi dahi budur ki, bulutlarn
biribirine y3lmasndan ve izdihamndan hava yine hareketlenip,
dal!alanr. %"yle&e rz!r eser. Peyahut bulutlar kvamda uyuamayp kesi#i
ha#i#ini itti3inden, ha#i# bulutlar bir tara#tan yryp, havann
dal!alanmasndan rz!r meydana !elir. %ir sebebi dahi budur ki, havann
snmasyle bir tara#tan yaylr, ona baka bir &isim karmakszn miktar
#azlalat3ndan, komusu olan havay iter, itilen komusunu iter, b"yle
b"yle hava dal!alanarak !ider. %u itime yava yava zay#layan, merkezden
uzaklatk$a, !iderek hava sakinleir. 5esela bir dur!un suyun ortasna bi
ta atld3nda, ne ekilde dal!alanrsa, dur!un hava dahi onun !ibi
dal!alanr. %ir sebebi dahi budur ki0 .ava yo3unlamasyle ir tara#ta
topland3nda, yine hava dal!alanas olur. Oira ki, havann ha&mi iyi&e
yo3unlap, boluk nedeniyle $evredeki hava zorunlu olarak o tara#a hareket
ederek,rz!r peyda olur. %ir sebebi de budur ki, yerden ykselen
dumanlarn bazs, so3uk tabakaya ulamazdan "n&e havaya d"np, bir
tara#tan bir tara#a hareketle rz!r olur.
Sam yelinin sebebi ise, ihab maddesinin kalntlar olan !"ktalaryla
kararak yak&laan havann hareketleridir. 7ahut halis havann, s&ak
araziden !e$mesinden, yak& niteli3i ile nitelenip, sam yeli olur.
+asr!ann sebebi0 O ki, yeryzn sprr, devran ile kendi kendine
113
sarlp aya3a kalkar !ibi !"rnr, havaya ykselir. %u yele0 6mm- zevba
8bur!an9 derler. %unun $o3unlukla sebebi odur ki0 So3uk tabakadan inen
rz!r, bulutlarla karlap, bulutlar da $eitli rz!rlarla deveran
etmekteyken, o inen rz!r dahi d"nmeye balayp, bu haliyle yere iner. O
anda, $al-$rp ve toz-toprak ne bulursa d"ndrp, endamyle bir daire
!"rnr ve kh olur ki, $eitli y"nlerden esen rz!rlar birbirine
rastlayp, itierek, yerden kopardklaryla birbirlerine saldrrlar. O
anda, rz!rlarn arasnda kalan eyler sklp, bklp, minare !ibi
ykselir. Gya ki, uzuvlar var !ibi, birbiriyle sarma dola !"rnrler.
+h olur ki, denizde !eriye rastlayp, d"ndrr. +h olur ki, bu bura!an
ortasna bir bulut dp, onu havada d"ndrrken, byk bir hortum
eklinde !"rnr.
4ahslara !"re &ihanda y"nler altdr ki0 4ahsn alt, st, "n, arkas,
sa3 ve soludur. Dakin astronomlar, &ihann d"rt y"nnden, !nein do3du3u
tara#a, do3u' batt3 tara#a, bat adn vermilerdir. Mo3uya d"nk olan
kimsenin sa3 tara#na !ney, sol tara#na, kuzey demilerdir. %u saylan
d"rt y"nn aralarnda d"rt y"n daha koyup, tertip etmilerdir. Mo3u ile
kuzey arasna0 7az do3usu 8kuzeydo3u9, do3u ile !ney arasna0 + do3usu
8!neydo3u9, !neyle bat arasna0 + bats 8!neybat9, bat ile kuzey
arasna0 7az bats 8kuzeybat9, adlarn vermilerdir. 4u halde &ihann bu
alt y"nne, sekiz rz!r nispet ve tayin edip0 Mo3u, bat, !ney, kuzey
tara#larndan hareket eden d"rt rz!r' temel rz!rlar itibar
etmilerdir. %unlarn aralarnda esen rz!rlar, tli rz!rlar itibar
ederler. %u rz!rlarla yelkenli !emiler denizlerde her y"ne !itmilerdir.
(stenen sahillere yetmilerdir.
(mdi, rz!rlar !"nderi&i olan kdr ve kayyumun kudret ve azametini bir
kere #ikredip dnsen ki, bize !"nderdi3i bu rz!rlarn, a3r !emileri
yrt, bulutlar yay !ibi ni&e byk #aydalar vardr ki, binde biri
an&ak bilinmitir. Oira ki, ):z!r olmasayd, herey bozulurdu,)
denilmitir. ;nk havann y"nlere hareketi bu kadarlk a$kland. 4imdi de
#ayda ve "zelliklerini a$klayalm, ta ki he bi ne#este iki nimet oldu3u,
herkese ayan olup, herkes kendini nimete batm bilip, nimet veri&iye
kredi&i olalar.

)$nc$ Madde

Bi%i (-&atan ha'ann, *edeneri!i%e 'e r-har!%a "an tesirerini 'e
!en.aaterini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 .ak'n tesiriyle, bizi
kuatm olan havann bedenlerimize tesiri $ok a$ktr. %u hava,
bedenlerimizin ve ruhlarmzn unsuru oldu3undan, ruhlarmza ulaan
daletli bir #il !ibi shha ve #iyetimizin sebebi olmutur. %u durumda
havadan ruhlarmzda hsl olan tadil, iki ekildedir. iri rahatlandrma,
di3eri temizlemedir. :ahatlandrma0 :uhunhararetli miza& hapsolunarak
iddetlendik$e, ona ak&i3erden ve &an damarlarna bitiik olan nabz
mesamelerinden hava vermektir. Oira ki,bizi kuatan hava, ruhumuzun aziz
miza&na kyasla, !ayet so3uktur. 4u halde havann sadmesi ruha ulap,
kart3nda, hayatmzn sebebi olan ne#esin etkisinin kabul yetene3inden
ruhu men eden k"t miza&a neden olan atee d"nmesinden ruhu koruyup'
buhars rutubetinin &evheri yok olmadan onu en eder. 2emizlenme ise0 %u
bedenin en #eyizli karm !ibi olan ruhun, ayr& yetene3iyle i$imize
ald3mz havann dumans buharn ayrtrp, ne#es dar $karken teslim
etmesidir. Memek ki, burunu $ekilen havann tadili, havann ruh zerine
114
!elmesiyle olur. 2emizlenme, havann &andan dar $kmasyle olur. Oira ki
tadil i$in alnan hava, "n&e so3uktur. Ama i$eride, uzun sre hapsedilip,
ruhun niteli3iyle nitelenip snsa, #aydas btl olur. %u tr havadan ruh,
isti3na edip yeni havaya muhta$ olur ki, yeni hava ak&i3eri i$ine !irip
"n&ekinin yerini ala. 4u halde, zorunlu olarak alna havay vermek
!ereklidir. 2a ki, hemen ardn&a !ele&ek havaya bo yer kala ve o havann
$kmasyle birlik onun #azla &evherlerini 8karbondioksit9 ruh dar ite.
.ava mutedil ve sa# olup, ruhun miza&na uymayan !arip &evherler ona
karmamtr. .avann ii, temizleme ve rahatlandrma suretiyle bedenlere
ve ruhlara shhat ve #iyet vermektir' korumak ve siyanet etmektir. =3er
hava bozuuma u3radysa, onun ii de, beden ve ruhlar zarar vermektir.
.akikatte zarar veren ve #ayda veren yarat& olan .da iken, edenleri ve
ruhlar sebeblere ve havaya ba3lamtr.

Drdnc Madde

Bi%i (-&atan ha'aya r% "an ta*iK de0i&!eeri *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 %izi sara havaya tabii
ve tabii olmayan de3iiklikler, tabii akmn zdd olan de3imelere rz olur
2abii de3imeler, mevsimsel de3imelerdir. Oira ki, bu hava, her mevsimde
baka bir miza&a brnr. %ahar havas mutedildir. 7az havas s&aktr.
Sonbahar havas lmlya yakndr. + havas so3uktur. Ger$i tp
limlerine !"re, bu d"rt mevsimin havas, iklimlere ve b"l!elere !"re
de3iiktir. Dakin mne&&imler nazarnda, de3imeler muteber de3ildir.
Onlara !"re, d"rt mevsim "yledir0 Gnein, ilkbahar eitlik noktasndan
balayarak ko$, bo3a ve ikizlerde bulundu3u sre ilkbahardr. 7en!e$,
aslan ve baaktayken yazdr. 2erazi, akrep ve yaydayken sonbahardr.
O3lak, kova ve balktayken ktr. Ama d"rt evsimin miza$larnn
biribirinden #arkll3, !nein tepe noktamza yakn ve uzak olmas
nedeniyledir. 4u halde yaz mevsiminin s&ak olmas, !nein tepe noktamza
yakn olup, uas kuvvet buldu3undandr. Oar ki, yaz mevsiminde, ualarn
akisleri, b"l!elere !"re dar ve dik a$lar zere olmayp, !eni a$ zere
olur. %u duruma ualar kesi# olup, s&akl3 iki kat oldu3u i$in, bizi sara
havay $ok str. %unun esas sebebi budur ki0 Gnei ualarnn bazsnn
kayna3 silindir ve konu bi$iminde olur Gya ki, !nein uas, merkezden
$kp, karsnda bulunan nesnenin i$ine iler. 4ualarn kaynaklarnn
bazs basit bir $evrim veya basite yakn $evrim bi$imindedir. .albuki
uann etkisinin !& okunun yanndadr. 4ua okunun, dt3 yere !"re
$evreye etkisi zay# olur. 7az mevsiminde, !nein uasnn dik dt3
veya dike yakn dt3 yerde bulunuruz. +nsa ya uann dt3 yerin
$evresinde veya $evresinin yaknnda bulunuruz. %unun i$in, yazn !ne,
doru3una $kp, yerden uzak olsa bile, b"l!emize 3 #azla ve etkilidir.
+nsa, !ne ete3ine inip, yere yaklat3 halde, b"l!emize 3 zay#
!elip, hava so3uk olur. Oira ki, yaz mevsiminde !ne bizim tepe noktamza
yakn olur, k mevsiminde ise uzak olur. <akat ilkbahar ve sonbaharda,
ualarn dt3 noktalar $evremizde bulundu3undan hava lml olur.

Be&inci Madde

Bi%i (-&atan ha'aya r% "an, ta*ii "!ayan #,(se de0i&!eeri *idirir+
115
Ey a%i%, !a-! "s-n (i, .i"%".ar de!i&erdir (i: Bi%i saran ha'aya r%
"an ta*ii "!ayan de0i&!eerin *a%s #,(se i&ere, *a%s yerse i&ere
*a0dr+

G"ksel iler nedeniyle olan hava de3iimleri, yldzlarn etkisiyle
Olan de3imelerdir. Oira ki kl yldzlar bir yerde toplanp, !nele dahi
biraraya !elmeleri srasnda, yerin bau&u noktasna veya yaknna den
!"l!eleri kuatan havay, i#rat dere&ede !zelletirirler. %azan bu birleme
bau&u noktasndan uzakta olur ve havann !zelli3i eksilir.
7ersel de3imeler nedeniyle olan hava de3imelerinin bazs, b"l!eleri
enleme sebebiyle, bazs, b"l!enin yerinin yksekli3i ve al$akl3
sebebiyle, bazs, da3lar sebebiyle, bazs rz!rlar ve bazs toprak
sebebiyle hsl olur.
%"l!elerin enlem #arkndan olan hava de3imeleri a$ktr. Oira ki he belde
ki kuzey tara#ta yen!e$ d"nen&esine ve !ney tara#ta o3lak d"nen&esine
yakndr. O b"l!enin yaz ekvator tara#nda olan b"l!elerin yazndan ve
kuzey tara#a yakn olan b"l!elerin yazndan daha s&aktr. 4u halde !n
eitleyi&i dairesi altnda bulunan yerlerin havasn miza& itidale daha
yakndr. Oira ki burada havann s&akl3nn sebebi !nei tepe noktasna
!elmesidir. .albuki nlarn tepeden ve dik !elmesi $ok tesir etmez, belki
bunun sreklili3i $ok tesir eder. %u sebepten !n yars vaktinde olan
!nein s&akl3, ikindiden "n&e $o3alr. %unun i$indir ki, !ne, yen!e$
bur&unun doru3undan meyl edip biraz !neye inse s&akl3 iddetli olur.
Gne, mmessil #ele3in e3iliminde bulundu3undan henz yen!e$ bur&unun
doru3una ulamtr. 5esela !ne, ikizler bur&unun tepesinde iken havaya
yapt3 tesirden, aslan bur&unun tepesine !eldi3inde daha $ok tesir eder.
Oira ki aslann tepesinde iken nlarn dik !elmesi sreklidir. .albuki
ekvatora $akk olan yerlerde !ne, birka$ !n tepede bulunup, hzla
uzaklar. Oira ki eitlik noktasnn yaknnda olan !n nlarnn e3im
#azlal3, d"nm noktasnn yannda bulunan e3im #azlal3ndan $ok
byktr. %elki d"nm noktasnn yannda olan artn hareketi, $ d"rt
!ne mahsus olmaz. =lbette !ne, orada bir mddet yakn bir yerde kalp
havann snmasna sebep olur. 4u halde bundan malum oldu ki, o b"l!ede ki,
!enel me3il enlemlerine yakndr. Onlar en s&ak b"l!elerdir. Onlardan sonra
en s&ak yerler, onlarn kutuplarndan yana olan tara#larnda ve
!neitleyi&iden yana olan tara#larnda onbeer dere&eye de3in enlemi
bulunan beldelerdir. (ki d"nm noktas arasndakiler de bunlar !ibidir.

Atnc Madde

Bi%i (-&atan ha'aya har% "an ta*ii "!ayan yere de0i&!eeri yani
yery$%$n$n *,#eerinin y$(se(i( 'e a)a(( se*e*iye, da0ar deni%er,
r$%#rar 'e t">ra( se*e*iye ha'aya r% "an de0i&!eeri *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 %"l!enin yksek ve
al$ak yerde bulunmas ile havann de3imeleri muhakkaktr. 7ksek yerde
bulunan b"l!enin havas srekli so3uk olur. Al$ak yerde bulunan b"l!enin
havas srekli s&ak olur. Oira ki !ne nlarnn yerden aksetmesi ile
kazand3 s&akl3n iddeti, yere yakn olan tara# bulundu3undan, bizi
kuatan nesmi krenin en s&ak yeri, yere komu olan semtidir. 7erden
uzaklatk$a so3uk tabakaya yaklap ona komu olundu3undan buralar so3uk
olur. =3er al$ak yer, bir derin vdi olursa s&ak ualar hapsedip, havay
$ok s&ak ve kesi# olur.
Ma3lar sebebiyle bulunan hava de3imeleri ortadadr. Oira ki, o da3 ki
116
b"l!enin oturdu3u yerdir. O b"l!enin havas ni#en a$klanan ksmdan
saylmtr.O da3 ki, b"l!enin komusu bulunmutur' o b"l!eyi saran havada
onun tesiri, iki y"nde te&rbe olunmutur. 2esirin biri, !ney nlarna o
b"l!e zerine akis ve hasretmek veya b"l!eyi nlardan "rtmek
y"nlerindendir. ikin&i tesiri, rz!r, b"l!e zerine esmekten men edip
veya b"l!e zerine sevkedip yardm& olmak y"nlerindendir. %irin&isi, da3
b"l!enin kuzeyi yaknnda olmak !ibidir. O zaman !ne, nlarn o da3
zerine serpip, uas o b"l!eye aksederek, enlemi ne kadar #arkl olursa
olsun oray kuatan havay str. =3er da3, b"l!enin bat tara#nda
bulunup, do3usu a$k olursa, !nein tesiri orada yine tamamyle havay
stmaktr. =3er da3, b"l!enin do3usunda bulunup, bats a$k olursa yar
str. Oira ki bu da3 zerine !ne, zevalden sonra klarn septi3inde
saat saat !ittik$e, bu da3n do3u tara#ndan uzaklap, uann key#iyeti
azalp havann snmas tamam olmaz. Dakin da3n batsndan yana !ne
!eldi3inde, her saat yaklap, b"l!enin havasn tamamiyle str. =3er
da3, b"l!enin !neyi yaknnda olsa b"l!enin havasn hi$ stamaz.
Ma3n ikin&i y"nden olan tesiri, b"l!e zerinden so3uk kuzey rz!rnn
esmesini da3n en!ellemesiyledir0 7a s&ak !ney rz!rn esmesini, b"l!e
zerinden kaldrmasyladr veyahut b"l!e, iki byk da3 arasnda bulunup,
rz!r tara#na a$k olmasyledir. O zaman orada rz!rn esmesi, dzlkte
bulunan belde zerine esmesinden daha iddetli ve #azladr. ;nk rz!rn
anndandr ki, bir dar yere $ekilse, tpk bir akar su !ibi burada
rz!rn aknts skun bulmaz ve durmaz. 4u halde da3 bakmndan
beldelerin en lmls o beldenin havasdr ki, kuzey tara# a$k olup,
bat ve !ney tara#lar kapal ola.
Meniz sebebiyle $evrede olan btn beldelerin havas rutubetli olur. =3er
deniz, beldenin kuzey tara# yaknnda olursa, su zerinde kuzey rz!r
esip, o beldenin havasna #azla so3ukluk baheder. Oira iki suyun tabiat,
kuzey rz!r !ibi so3uktur. =3er belde, denizin !ney tara#nda olursa, o
beldenin havasna #azla a3rlk verir. 1zellikle kuzeyinde da3 bulunup,
rz!rn esmesine mni olursa onun havas olduk$a a3r ve kesi# olur. =3er
deniz beldenin do3u tara#nda olursa, onun havasna #azla rutubet verir.
Oira ki !ne, btn etkisiyle o beldenin zerine srarla yaklar. =3er
deniz, beldenin batsnda olursa, onun havasna rutubet vermesi az olur.
Oira ki !ne, o beldeyi yalayarak uzaklar. %u mnya uy!un rz!rlar'
kuzey, do3u ve bat rz!rlardr ki, muzr olan !ney rz!rdr.
:z!rlar sebebiyle olan hava de3imeleri te&rbe edilmitir ki0 +uzey
rz!rlar so3uk ve kurudur. So3uklu3u, so3uk da3lardan !e$ip bize
!eldi3indendir. +urulu3u, !ne nlar o tara#a zay# olup, burada deniz
buharlamas az oldu3undandr. Mo3u rz!arlar, s&aklk ve so3uklukta
mutedildir. Dakin da3lardan ve karalardan !e$ti3inden, bir miktar kurudur.
%at rz!rlar dahi mutedildir. Dakin denizlerden !e$ip !eldi3inden bir
miktar rutubetlidir. Gney rz!rlar ekseri beldelerde s&ak ve
rutubetlidir. S&akl3, !nein yaknl3 ile snm olan y"nden bizlere
!eldi3indendir. :utubeti ondandr ki, !ney denizleri !nein s&akl3yle
$"zlp, s&akl3n kuvvetiyle denizlerden buharlar $kp, o rz!arlara
karr. Onun i$in !ney rz!arlar, insana rehavet verir. Ama sam yani
helak yelleri yukarda beyan olundu3u zere, ya $ok s&ak olan sahralardan
!e$ip !elen rz!rlardr veyahut duman tabakasnda ate benzeri dehetli
lmetler ortaya $karan duanlarn artklar aa3ya inip kart3
rz!rdr ki, her ne y"nden hareket etseler, tesad# ettikleri bedenleri
saatinde yakp, simsiyah edip, helak ederler. %ilinen btn bu kurallar,
sam yelleri altst ederler. btn iddetli rz!rlarn ilk balan!& !er$i
zay# rz!rlar !ibi aa3dandr. Dakin hareketlerinin balan!&, esmesi
117
ve esas yukardandr.
2oprak sebebiyle olan hava de3imeleri ki, her beldeye !"re #arkl olur. O
#arkll3n sebebi budur ki, beldelerin bazsnn topra3 killidir,
bazsnn talk, bazsnn kumluk, bazsnn kara, bazsnn madendir. 4u
halde bunlarn hepsi suyu de3itirdikleri !ibi, havay dahi de3itirirler.
.ak'n tesiri ile tasarru# ederler. Oira ilk, kainatn btn zerreleri
v&uda !elip !iderler. .er ne ederlerse Allah'n iradesi ve kudretiyle
ederler. +adir ve kayyum olan an&ak Allah 2aala'dr. elle &elalih.

?edinci Madde

Bi%i (-&atan ha'aya r% "an, ta*ii a(ntnn %dd de0i&!eeri *idirir+

=y aziz, maulm olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 2abii akntlara zt
olan de3imeler, ya havan d"nmesinden veya havada bulunan
istihaledendir, veya havann key#iyetinde bulunan istihale ve
de3iimdendir. .avann &evherinde olan istihale, hava &evherinin
bozulmasnn mmkn olmasdr. 7oksa havann bir key#iyeti iddetli
oldu3unda veya eksik bulundu3unda de3iim olmaz. %elki havann &evheri
bizzat $eviri&i olsa, o vebadr ki, havaya rz olan kokumadr ve ona taun
dahi derler. %u kokuma, renk ve kokuyu ve yeme3i de3itiri&i olan suyun
kokumas !ibidir. %izim havadan muradmz, o basit ve m&erret olan hava
de3ildir. %elki bizi $evreleyen buhar ve duman kresidir ki, basit ve
m&erret de3ildir. Oira ki, m&erret basit &isimlerin hi$ biri kokumaz,
an&ak key#iyetinde ya &evherinde, baka bir basite d"nr. 7ukarda
a$klanan unsurlarn d"nm !ibi. <akat bizim havadn muradmz, havann
i$inde olup, havann hakiki &zlerinden, su ve buhar zerre&iklerinden'
buhar ve duman ile ykselen topraksal ve taesel &zlerden karm olan bir
&isimdir ki, buna hava adn vermemiz' deniz suyuna, su adn vermemiz
!ibidir. Oira ki, deniz suyu dahi sa# de3ildir. %elki topraktan ve sudan ve
havadan ve ateten bilemitir. Dakin onda su stn oldu3undan, su ad
verilmitir. 4u halde bu kark hava, baz kere kokuup, &evheri k"tleir
/itekim $akll !eni derelerin suyu kokuup, &evheri onlara d"np, ta
kesilir %unun !ibi hava da kokuup veba kesilir. .avann #azla kokumas ve
vebann $o3almas !enellikle yaz sonunda ve sonbaharda olur. Ama havann
key#iyetinde bulunan de3imesi, s&akl3nda ya so3uklu3unda tahamml
olunmayan key#iyete $kp, ziraati ve nesli #esada verip, helak etmesidir.
%u durumda hava, saylan bu de3iimlerin biriyle de3iime u3rasa, ondan
.ak'n izniyle bedenlerimize hastalklar rz olur. Oira ki, hava
kokutu3unda .ak'n tesiriyle, bedenlerimizin i$inde olan d"rt karma
dahi tesir eder. 1n&e yrekte olan karma kokuma eritirir.

2e(i%inci Madde

Bi%i (-&atan ha'ann, *edeneri!i%e 'e r-har!%a "an )e&iti tesirerini
'e .aydaarn; sen r$%#rarn de0i&!eeri 'e .aydaarn *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 =3er hava i#ratla s&ak
olsa, bedendeki ma#sallara rehavet verip, rutubeti tahlil eder. Susuzlu3u
artrr ve kuvveti azaltr. %ir tabiat leti ola bedenin hararetini tahlil
edip, hazm tebdil eder. +an dokusunu tahlil ve sa#ray di3er sal!lar
zerine stn ederek, ren!i sarartr. 4u halde, s&ak hava, bedenin
shhatine uy!un de3ildir. <akat so3uk al!nl3 olanlara ve baz #el$lilere
uy!un ve #aydaldr. Ama so3uk hava bedenin hararetini hasredip, maddeleri
118
akmaktan alkoyar ve nezleyi tahrik eder. Sinirleri zay#latp, ak&i3ere ve
damarlara iddetli zarar verir. =3er havann so3uklu3u mutedil olursa,
hazma ve bedenin btn uzuvlarna kuvvet ve sa3lamlk verip, shhatli
bedenlere uy!un !elir. 5esameleri kapatp, kemik boluklarn sktrr.
rutubetli hava, $o3u bedenleri miza&na uy!un !elip &ildi yumuak, ren!i
!zel, !"rn ho edip, mesameleri temizler. Dakin kokumaya hazrlar.
+uru hava ise, a$klanan rutubetli havann tesirlerinin tam zddn yapar.
+uzey rz!rlardr ki, bedene kuvvet verip, metanet baheder. G"rnen
akntlar men eder ve bedenin mesamelerini kapatr. .azma kuvvet verir.
+arn ve mideyi $altrp, idrar kolaylatrr. %at havas kokumu
olsa, bu rz!r onu slah eder. =3er !ney rz!r, kuzey rz!r zerine
!e$ip, hemen kuzey rz!r esse' !ney rz!r terletir, kuzey rz!r
insann i$ini pekletirip, dar a$lmaya sebeb olur. %u sebepten, o anda,
batan akan maddeler $o3alp, !"3s, mesane ve rahim hastalklar belirir'
idrar zorlu3u, "ksrk, ma#sal a3rlar ve titreme !"rlr. Gney rz!r,
bedeni !evetir. 5esameleri a$ar. +armlar da hareket ettirip, duyu
or!anlarna a3rlk verip, yaralar bozar. .astalklar artrr, ba a3rsn
$o3altr. Rykuyu !etirip, stmay sardrr. Mo3u rz!rlar e3er, !e&enin
sonunda ve !nn evvelinde eserlerse, !nele lm olan hava lati#tir ki,
rutubeti az, kurulu3u matedildir. %u rz!rlarn esmesi, o saatler $ok
oldu3undan, unlara0 Sabah rz!r, nesim-i seher derler. 4u halde, sabah
rz!r bedenlere sa#a ve uykuya lezzet, hastalklara i#a baheder. =3er
!n sonunda ve !e&e "n&esinde eserse, bunun tesiri, "tekinin tersinedir.
Mo3u b"l!elerinin havas, bat b"l!elerinin havasndan lati# ve sa#adr. %at
rz!r e3er, !n sonunda ve !e&e "n&esinde eserse, hava kesi#tir ki, deniz
buhar ykldr. =3er seher vakti eserse, !nele lmayan havadr ki, $ok
kesi# ve $ok a3rdr. %at rz!r, her ne vakit eserse, bunun tesiri,
sabah rz!rnn yararlarnn aksinedir. %una0 Mbr rz!r derler. .adis-
i eri#te0 )Sabah rz!r yardm&dr. Ad kavmi dbr rz!ryle helak
oldu,) diye vrit olmutur.
%urada havann #aydalarndan bu kadar anlatmakla yetinilmitir. Oira ki,
basiret sahipleri, bundan ibret almlardr. 8:z!rn !"nderen, ruhlar
&ilalandran ve v&utlar #erahlandran Allah mnezzehtir. .er sebebi
msebbii odur. :ablerin rabbidir. kendisinden baka ilah olmayan, &elal
sahibi Allah mnezzehtir.

FF-BLM:DFF:

/R/NC BLM

.ava kresinin alt tabakasnda meydana !elen di3er atmos#erik olaylar, yani
samanyolu, hle, sis, kra3 Qaleyi' sabah, a#a3, !"l!eyi, !e&e ve
!ndz saatlerini' aylar ve yllar ve zamanlar be madde ile a$klar.

Birinci Madde

C,((-&a0n, heyi, sisi, (ra0y 'e Leyi *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 =be kua3 dedikleri
!"kkua3, ya3murdan veya bahardan meydana !elen, e##a#, sa#, yuvarlak ve
119
k$k su zerre&iklerine !nein 3n vurmasndan ortaya $kar. %unun
a$klanmas budur ki0 bu zerre&ikler, !nein kar tara#nda "yle bir
yerde bulunmak lazmdr ki, bu zerre&iklerin her birinde !"z uas !nee
aksetmi ola. %u aksetme o zaman olur ki, bu zerre&iklerin !erisinde
karanlk bulut !ibi kesi# nesne bulunup, ayna misali olur. Gne dahi u#ka
yakn olup, s&akl3 az olur. %akan, srtn !nee verip, o zerre&iklere
d"ner. 7ani !nele o zerre&iklerin arasnda ola, ta ki !"z uas, o
zerre&iklerden !nee aksetmi ola. O anda, o bakana o zerre&iklerin er
birinden an&ak !nein uas !"rnr, ekli !"rnmez. ;nk !"z uasndan
akseden &ilal nesne, olduk$a k$k oldu3undan, karsnda bulunan kl
nesnenin an&ak 3n ve ren!ini !"sterir, eklini ve heyetini !"stermez.
O su zerre&iklerini dairenin yarsndan az, kl bir kavis eklinde
olur. %u kavis,!nein ykselmesi sebebiyle eksilir. Gnein d kadar
da $o3alr. Oira ki !ne, o dairenin, merkezinde oldu3unda, u#uktan
ykseldik$e, mukabili olan dairesinin u#uk stnde az kalr. Gne u#ka
inip, yakn oldu3unda, o yarm dairenin kavsi, u#ka te3et olan iki
tara#ndan $o3alr ki, o iki tara# zerrelerinden !"zn uas !nee
aksetmi olmaya balar. .azreti 4eyh (bn-i 4Sina 4i#a adl kitabnda
yazmtr ki0 )2us ile 5averd arasnda, byk bir da3 zerinde idim. G"k
a$kt. Sahra ile aramzda, da3n ortasnda bulut var idi. .ava
rutubetliydi. %en o karanlk buluta bakp !"kkua3 ren!inde tam bir daire
!"rdm. %en o da3dan indik$e, o daire k$lrd. 2a ki ben ete3e
ulat3mda, o daire kayboldu.)
%u !"kkua3nn renkleri, !ne nlarnn $eitli renklerdeki bulutlarla
karmasndandr. ;nk st tara# !nee yakn oldu3undan parlakl3 #azla
olup, za#eran krmzs !"rnr. Alt tara#, !neten uzak oldu3u i$in
parlakl3 azalp, turun&u !"rnr. (ki ren!in aras, ikisinden bileen
$imen yeili !"rnr. Pan'da, .izan kalesinde, sonbaharda' ay, dolunay iken
orada u#ka bitiik, belirtilen renklerde, !"k kua3 ortaya $kp
!"rlmtr. 4ekli aa3dadr.
.le0 O dahi e##a# k$k daire eklindeki su zerre&iklerinde ay 3nn
:enk oluturmasndan, ayn $evresinde harman misali oluan beyaz, yuvarlak
bir dairedir. %unun a$klanmas budur ki0 .leye bakan kimseyle ayn
arasnda, bu zerre&ikler "yle bir yerde bulunmaldr ki, her birinde !"z
uas aya aksetmi ola. %akan, o zerrelere bakt3nda, her birinde ayn
3n !"rr. Dkin o zerreler $ok k$k oldu3u i$in ayn ekil ve
!"rntsn !"remez. %unlarn toplam ya tam veya eksik bir daire eklinde
olur ki, hle odur. .avann rutubetinden meydana !eldi3indendir ki,
ya3murun ya3a&a3na delalet eder. =3er, ayn nitelikleri tayan iki bulut
st ste bulunsa, o zaman iki hle oluur. Alttaki bize yakn oldu3undan
daha byk !"rnr. =3er bulutlar ikiden #azla olursa, hle dahi onlarn
saysn&a olur. Ay 3nn yedi hlesi !"zlenmitir.
Ou#era0 Gne hlesidir. O ndir bulunur. Oira ki !ne, u#uktan uzak
olduk$a, hareketinin tesiri iddetli oldu3undan, hlenin niteliklerini
tayan bulutlar !ibi in&e bulutlar $"zp, havaya d"ndrr. ibn-i Sina
merhum, 4i#a adl kitabnda yazmtr ki0 )Gnein $evresinde !"kkua3
ren!inde, tam hle ve eksik hle mahede etmiimdir.) %u hakir melli#,
bu kitab yazmaktan ir sene "n&e, ,asin ovasnda, ilk bahar sonunda, zeval
vaktinde' tam !ne hlesini dostlarla hayret ederek mahede eylerken,
bizimle birlikte yzkrkiki yanda bir ihtiyar bulunup, o dahi o hleye
aknlkla bakp0 %en bu yama !eldim. ;ok a&ayiplikler !"rmm. "mrm
i$inde !nein harman eyledi3ini !"rmemitim. imdi bunu dahi seyrettim,
demitir.
sisin, kra3nn ve $isenin maddi sebepleri0 7ukar $kan buhardr ki, hem
120
kendisi az, hem harareti zay# oldu3undan, so3uk tabakaya ulamayp, kendi
aa3 tabakasnda kalp, yere inme3e balar. =3er o esnada ona, so3uk
isabet etmediyse, da3 balarn kuatp, yeryzne da3lp, duman !ibi
!erisini "rter ki, sis odur. Az bir hararetle havaya d"nr !ider. =3er o
zay# buhar, aa3ya inite so3ukla karlatysa, o anda so3u3un
iddetiyle donarsa, u#ak ve berrak olup, zerreler benzeri iner ki, kra3
dedikleri odur. =3er o buhar, o so3ukla donmazsa, suya d"np, bitki
yapraklar zerine inip, in&iler benzeri damlalar olur ki, Qle, ebnem ve
$ise dedikleri odur.
Murumun !er$e3i budur ve a$klanan atmos#erin &mlei bileik &isimlerden
saylmtr. Dkin unsurlardan bakalamadan, bilemitir onun i$in b"yle
$abuk de3iime u3rar bulunmutur. 8+endisinden baka ilah olmayan, nimet
veri&i ve &ell sahibi, hakm ve sn bulunan Allah mnezzehtir.9

ikin&i madde kitapta yoktu... aslna sadk kaldk..

)$nc$ Madde

Cece 'e #$nd$%$n iti*arK snrn 'e saat !i(tarn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar ve matematik$ilere !"re0 %ir !n bir
!e&esiyle, !nein !n yars dairesinden ayrlp, kll hareketle yine ona
d"nd3 zamandr. .alka !"re !e&e ve !ndz, !nein batmndan, yine
batna de3indir. %ir !n bir !e&enin balan!&n, !nein, bur$lar
kua3nn her bir noktasn !e$mesinden #arz etmek mmkndr. Dkin
mne&&imler, !n yars dairesinden balamay stlah etmilerdir. Oira ki
bur$lar #ele3inden birer yay olan do3u ve bat #arklar, u#uklar nedeniyle
duraklarda $ok olur. <akat !n yars dairesi nedeniyle bur$lar
#ele3inin kavis #ark her enlemde eittir. Oira ki !n yars dairesi btn
duraklara ekvator u#uklarnn birisi oldu3u i$in onun u#ku makamnda duru&u
olur. %ir !n bir !e&enin zaman, kll hareketin bir devresi zerine
!nein, o srede, bur$lar #ele3inden batya de3in hareketiyle seyretti3i
do3u yerleri miktar #azla olur. Gndzn zaman, matematik$ilere !"re,
!nein do3uundan batna varn&aya de3indir. Min bil!inleri katnda,
er' !n, ikin&i #e&rin do3masndan !nein batmasna dektir. 4u halde
!e&enin zaman, iki mezhebe nispetle !izli de3ildir.
5atematik$iler kendi !e&e ve !ndzlerinin her birin ortalama saatlere ve
zaman saatlere taksim etmilerdir. Ortalama saatlerin miktarlar,
balan!$ta eit oldu3undan, bunlara0 =it saatler dahi derler. %u ortalama
saatlerin her biri, kllhi hareketin onbe dere&e devretmesinin miktardr.
Oaman saatlerin miktarlar, !nlerin ve !e&elerin miktarlar #arkyle
de3iik oldu3undan, bunlara0 =3ri saatler dahi derler. 4u halde bu zaman
saatler, !ndzn ya !e&enin ilk oniki &znden bir &zdr. Oira ki !ndz
!e&eden uzun olursa, !ndzn saatleri !e&enin saatlerinden uzun olur. =3er
!ndz !e&eden ksa olursa, saatleri dahi onunkilerden ksa olur. 4imdi
bundan anlald ki, !ndzn uzamas ve ksalmasyle, ortalama saatler
de3iir' zamanlar ve b"lmleri de3imez. Oira ki b"lmleri daia onbe
dere&edir. Gndzn uzamas ve ksalmas hasebiyle zaman saatlerin
zaanlar #arkl olur' saylar #arkl olmaz. ;nk daima onikidir.
5atematik$iler, yldzlarn hkmlerinde zaman saatler itibar edip, sair
hesalar i$in ortalama saatle se$milerdir. =it saatler ile e3ri saatlerin
say ve par$alar, !e&e ve !ndz eitli3inde eit olur. 8Oamanlar,
saatleri, !ndz ve !e&eyi d"ndren Allah mnezzehtir.9

121
Drdnc Madde

6a(i(i #$ne& senesini, yd%ara 'e *-r)ara #,re ayar, r-!K ayarn
isi!erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar ve mne&&imler s"zbirli3iyle
demilerdir ki0 .akiki !ne senesini mddeti, bur$lar #ele3inin #arz
olunan bir noktasndan !ne kursu, kendine "z! batya y"nelik hareketiyle
ayrlp, ta yine o noktaya d"nn&eye dek !e$en zamandr. ama mne&&imler,
!ne senesinin balan!&n, !nein ko$ bur&unun tepesine !irmesinden
balatmlardr. Oniki bur&un her birine !e$iini, aylarn balar itibar
edip, her bur&un !e$i sresini bir ay saymlardr. !ne senesinin !n
says, $yzlatmbe ve d"rttebir !ndr. %urada !nden murat, bir !n
bir !e&esiyledir. %u yldzlarn bur$larna !"re aylarn !n says, eb&ed
hesabyle u beytin la#zlardr0
Ger$i !ne senesinin bur$lar hesabyle aylar budur. Dkin (skender (bn-i
<ilozo#'-i :um, !ne senesinin aylarnn balan!$larn, mne&&imlerin
#arz eyledi3i bur$larn evvellerinden onar !n "n&e itibar edip, !ne
senesinin balan!&n !nein ko$ bur&unun tepesine !irmesinden on !n
"n&e balatmlardr. .er bir ay bir isimle tahsis edip, rum aylar nmyle
"hret vermilerdir. .er bir ay bir isimle tahsis edip, he bir mevsim
i$in, $ ay tayiniyle sonu&a ermilerdir. Ama ilkbahar aylar0 5art, /isan,
5ays'tr. 7az aylar0 .aziran, 2emmuz, A3ustos'tur. Sonbahar aylar0 =yll,
=kim, +asm'dr. + aylar0 Aralk, O&ak, 4ubat'tr. .alen diyarnzda
mehur ruznmelerde yazlm olan bu aylardr ki, !n saylar u beyitte
mal*mdur.

Be&inci Madde

3a!erK saneyi 'e ayarn; ara*K ayarn isi!erini; ara*K 'e r-!K ayarn
i( #$nerini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar ve matematik$iler itti#ak zere
demilerdir ki0 Ay senesi, oniki kamer aydr. .er bir kamer ay, ayn
!neten #arzolunan yerinden kendi batya y"nelik hareketiyle ayrlmasndan
yine o yere d"nn&eye dek !e$en zamandr. Ayn, !neten #arzolunan
konumlarnn ortaya $k hilldir. Min ilerde belirleyi&i olan, hillin
!"rnmesidir. Araplara !"re ayn ilk !nleri hilldir. Dkin hillin
!"rnmesi, b"l!e #raklar sebebiyle de3iiktir. %unun i$in matematik$iler,
kamer aylarn balan!$larn, !ne ile ayn toplanmasndan ve ayn
!"rnmemesinden itibar etmilerdir. Ayn zaman, iki toplanma arasndadr.
Gnlerinin says, yirmidokuzbu$uk !ndr. %u kamer seninin zaman0
6$yzelid"rt ve betebir ve altdabir !ndr. Gne senesinden on !n
yirmibu$uk saat noksandr. %u kamer senenin balan!&, muharrem aynn
balan!&dr. Arab ay senisi, rum seneden on !n yirmibu$uk saat noksan
oldu3undan, bir ylda, yaklak onbir !n "n&e !elir. 5esela bir sene mart
ayyla muharrem aynn balan!$lar, ayn !n olsa' bu iki ay birbirine
uy!un !else, hi&r seninin binyzellid"rdn& senesi !ibi, nevruzla aure
bir !nde tesad# klsalar0 +a$nlmaz olarak !ele&ek senede muharrem
hilli, mart ayndan onbir !n "n&e !"rnr. 4u halde beher sene bu "ne
!e$meyle, otuz$ senede bir devresini tamamlayp, yine muharremin
balan!&, martn balan!& olur. Dkin bir ay senesi, !ne seneleri
122
i$inde yok olur. Oira ki otuzd"rdn& muharremdir ki, otuz$n& martla ayn
!elir. ;nk bu kameri ay, o d"rt mevsimi anlatld3 !ibi devredip, bir
mevsimde karar bulmazlar. Onun i$in bunar, bir mevsime mensup olmazlar. 4u
halde her iki ay, bir e itibariyle, birini yirmidokuz !n ve birini otuz
!n sayp, senenin balan!&n, muharrem ayndan saymlardr.
+amer aylarn isimleri0 (lk ay muharrem, bir muhterem aydr ki, onun&u
!n asure bayramdr. Onun arkada sa#er'l-hayrdr. Sonra :ebilevvel,
bir muazzam aydr ki, onikin&i !e&esi, .abib-i =krem sallallah aleyhi ve
sellemin o3lumudur. Sonra :ebilahir muhteremdir. Sonra emadlla bir
mbarek aydr ki renklidir. arkasndan &amazil ahirdir. Sonra :e&eb-i esam
ra3bet !"rm bir aydr ki, ilk &uma !e&esi re!aib !e&esidir. 4aban bir
hayrlar aydr ki, onbein&i !e&esi berat !e&esidir. :amaz- eri# bir
mbarek aydr ki, yirmiyedin&i !e&esi, kadir !e&esidir. 4eval-i saiddir ki,
ba #tr 8:amazan9 bayramdr. Ondan sonra zilkadedir ki, onun arkada
zilhi&&edir. Onun&u !n ha&lar 8kurban9 bayramadr. %u ay, senenin
mhrdr.
Arab ve rum aylarn ilk !nlerini bulmay ikier beyt ile eda eden
)!urrenmemiz)in b"lmn sonu olmas mnasip !"rlmtr. %u hevalardan
hevesimiz yorulmutur.
/AO5
.ak'ka hamd ve .abibine selam et
.er ayda ruz-u eb saat be saat
;n d"rt beyt iki !urre m&melidir
.uru#un ehr,i hkim bilmelidir
4uhur-u hkimin &em' etmelisin
(ki ha#ta annla !itmelisin
O me&muu ne !nde kim bulursun
O ehrin !urresin ol !n bulursun
+a$nda ehr-i rumun !urredir bil
%ul anda rumiden hem ehr-i er'
%uru&u asl bil her ehri #er'i
5ukaddem beyt oniki kelimedir tam
.uru#udur uhur-u er'a erkam
ikin&i beyti sekiz kelimedir al
.uru#un ehr,i er'a hkim sal
6$n& beyttir tertib-i manzum
4uhur-u rumidir annla mal*m
Oniki kelimedir beyt oniki ay
=vail-i huru#u ehr erkamdr say
4uhur-u ruma zerle bile bede' et
5uharremden uhur-u er' say !it
4uhur-u ruma tbi beyt-i rbi
Pe yekenbe huru#un oldu ami
$n yirmisekiz huru# oldu her yl
4uhur-u ruma hkimdir biri bil
=he zed b*d o sekiz har# olur kim
4uhur-u er'a her yl biri hkim
;u hi&ret-i sli binyzaltm ve be
%u ehrin hkimi vardr rakam- e
%u al i$re $n zr !urre buldu
=&ed-i &imde ruma hkim oldu
;n altmalt olur sal-i hi&ret
(ki hkim iki da olur elbet
%u tertib zere hkimler !ider kim
123
=he zed b*dun olu devri daim
Pelkin hkim-i rum ahra# $ok
%u sal-i hi&rile devr etti3i$in
%u saln ehuru eyler tahavvl
Otuz$ ylda bir yldr tedahl
5utabk !else zerle muharrem
%u hi&ret salini bir tarh et ol dem
; !urrenmeler nazm etti .akk
4uhur-u dehr ile bil sun'-u .ak'k
8%u iirde eb&ed hesabyle aylarn balan!$lar anlatlmaktadr. Maha
sonra bir &edvelle hi&r ve rum senelerin ve aylarn birbirine $evrilesi
anlatlmakta ve !"sterilmektedir. Gnmzde bu konuda $eitli kitaplar
yaymlanm olup' hi&r senenin han!i aynn han!i !nnn, rum veya
milad senenin han!i aynn han!i !nne rastlad3 !"sterilmitir. %u
kitaplardan herhan!i birini edinen okuyu&ularmz, aradklar ay ve !n
kolaylkla bulabile&eklerinden, buradaki karmak $izel!eyi vermeyi !ereksiz
bulduk. 7alnz&a bur$larla il!ili iki $"zel!eyi veriyoruz.9
%u iki say#ann balarnda $izilmi olan #elek bur$larla rum aylarn
yukardaki ve aa3daki rakamlarndan murat budur ki0 5esel ko$ bur&unun
balan!& artn onbirindedir. bitii ise nisann dokuzundadr. +o$ bur&u
otuz !ndr, mart ay otuzbir !ndr. +uzey saati, karlkl alt bur&a
tiksim olunmutur. Saat rakamlarnn yazl, bur$larn "nndedir. 5esel
ko$ bur&unun balan!&nda !n, oniki saattir, dakika yoktur. Ge&e de oniki
saattir. Gn ortas alt saattir. (lk ikindi dokuz saat yirmialt dakika,
yats bir saat otuziki dakika ve imsak on saat on$ dakikadr.
5esela ko$ bur&unun sonu, baak bur&unun balan!&dr. %aa3n bitimi
ko$un balan!&nda tamam olur. 1teki bur$lar bu kyasla mal*m olur. 5artn
onun&u !n bal3n sonudur ve martn balan!& bal3n yirmibirindedir,
bitimi ko$un yirmibirindedir. 4ubatn ba kovann yirmi$ndedir, bitii
bal3n yirmisindedir. Gney saatleri de karlkl alt bur&a taksim
olunmutur.

F4-BLM:DF4:

BEGNC BLM

Su unsurunun mahiyetini, key#iyet ve durumlarn, #arkllk ve vas#larn,
isimlerini' denizken buhar, bulut, kar, ya3mur, kaynak ve nehir ve yine
buhar olmasn' de3iik hareketlerle hareket bulmasn' denizlerle
karalarn yer de3itirmesini' denizlerde ve karalarda bulunanlarn sudan
#aydalanmasn, suda hayvanlarn v&uda !elmesini' su tabakasnn kalnl3
saylan denizlerin derinliklerinin "l$lmesini, denizle !emilerin
yrmesini ve !emilerle halkn her tara#a varp, murat almasn' yeni dnya
8Amerika9 bulunup, yer ve deniz devr olunup, batya !iden !emilerin do3u
semtine !elmesini yedi madde ile a$klar.

Birinci Madde

2- -ns-r-n-n !ahiyetini, ta*iat 'e ta'rarn *idirir+

124
=y aziz, mal*m olsun ki #ilozo#lar ve astronomlar itti#ak zere demilerdir
ki0 M"rt unsurun $n&s su unsurudur ki, o basit bir &evher, renksiz ve
e##a# kre bir &isimdir. 2abiat nemli ve so3uktur. .avaya nispetle kesi#
bulunup, a3rl3 sebebiyle "teki unsurlardan #arkldr. Oluum ve
bozuumla suretler bulmaya kabiliyetlidir. +endi yerinden $kt3nda, baka
unsurlara d"nr. 7erinde iken bile unsurlara d"nr. +endi tabiatyle
yerinde skin iken ni&e de3iik hareketlerle hareket halindedir. Su
kresinin t yzeyi dal!al olup, stnde bulunan hava kresinin hareketli
yzeyine tema etmitir. Alt yzeyi, altnda olan toprak yzeyine te3et
oldu3undan, vdilerin ve da3larn ini $k nedeniyle suyun yzeyi dahi
ini-$kldr. %u su kresinin tabi yeri, havann alt ve topra3n st
olup, yerkreyi her y"nden "rtp, i$ine alp, tam yuvarlak olmak tabiat
!ere3i iken, yeri tamamen "rtmeyip, yerin baz ksmlar a$kta
kald3ndan' hikmetinde baz astronomlar, .ak'kn inayetine yapp, yer
hayvanlarnn, "zellikle insan nevinin yaratlna ve yeryznde havadan
tene##sle neslini srdrmesine ve hayatn devam ettirmesine ilah y&e
iradeye ba3lamlardr ki, !"rnte bir sebebi mal*m de3ildir,
demilerdir. ;o3u dahi teslim olu, demilerdir ki0 bu sebebler leminde
herey sebebler yoluyla v&uda !elmek, ilah dettir. 4u halde deniz suyu,
dnya kresini tamamen "rtmedi3inin sebebi budur ki, !nein merkez d
#ele3i hasebiyle doruk ve ete3i oldu3unda ve hlen ete3i !ney bur$larndan
o3lak bur&unun balarnda bulundu3undan, !ne, kendi seyriyle senede bir
kere ete3ine indik$e, yerin merkezine yakn olup s&akl3 #azla tesir
eder. ;nk !ne, o !ney bur$larnda, ete3inde olduk$a yere yak olup'
kuzey bur$larnda doru3undan bulunduk$a, yerden rak !itmitir. %u durumda
ete3ine !eldik$e, s&akl3nn iddeti, su unsurunu stp, harekete
!etirip, yerin o tara#na $ekmitir. zira ki az bir su, bir byk kazann
bir kenarnda kaynasa, elbette o su, kazann "br tara#larndan o tara#a
varp, sair tara#lar sudan hli kalp, a$kta olur. %unun !ibi deniz suyu,
!ney tara#nda !nein s&akl3nn iddetinden harekete !elip, deniz
sular di3er kutuplardan o tara#a $ekilmi olup' yerin kuzey semtinde a$k
yerler kalm, demilerdir. Dkin aratr&lara !"re, so3ukluk ve
s&aklk, sade&e !nein yaknl3 ve uzakl3 de3ildir. %elki !ne
nlarnn dik !elmesi s&akl3, krk !elmesi s&akl3n azl3na
sebebtir. /itekim yukarda a$klanmtr.
+ara ile deniz ikisi bir kre olduktan sonra, asrlarn !e$mesiyle
rz!rlarn esmesi, sellerin akmas, a$k araziye tesir edip' vdiler,
da3lar, iniler-$klar olumutur. Meniz suyu hareket ettik$e al$ak
yerlere inip, toprak zerinde yer yer !"ller ve !"l&kler kalmtr. 4u
halde !nein etekte bulunmas, kara par$alarnn kalmasna tek sebeb
bilinmeyip, sade&e "nemli sebeb bilinmitir. Oira ki Amerika'nn yars etek
noktasnn 8o3lak d"nen&esinin9 altnda kalmtr. Pallahi a'lem.

(inci Madde

2- -ns-r-n-n de0i&i( 'as.arn 'e isi!erini; deni% i(en *-har, *--t,
(ar, ya0!-r, !en*a, dere 'e nehir "!asn 'e "n-na *it(i hay'an 'e insan,
*e(i *$t$n !adener 'e ,%erin hayat *-!asn 'e yine s-y-n *-har "->
asna d,n!esini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar ve #ilozo#lar itti#ak ere demilerdir
ki0 2oprak unsurunu kuatan su unsuru ki, o, bahr-i muhittir. 8Okyanuslarn
!enel ad, bahr- muhit'tir.9 O tek bir deniz iken, $eitli imkanlara
nispetle muhteli# denizlere b"lnmtr. ihann d"rt y"nne nispetle,
125
d"rt ksm bulunmutur. %unlar0 Mo3u okyanus, bat okyanusu, !ney
okyanusu ve kuzey okyanusudur. %unlarn her biri kendi sahillerine bitiik
olan memleket ve beldelere iza#etle nispet klnmtr. /itekim !ney
okyanusuna0 ;in okyanusu, .int okyanusu, A&em okyanusu, <ars okyanusu,
Rmman okyanusu, Arap okyanusu, .abe okyanusu, sudan okyanusu denilmitir.
Su unsuru, ate tabakasna nispetle bein&i tabaka saylmtr. Gne
uasnn s&akl3yle, deniz suyunun in&e par$alar havaya ykseldi3inden'
ate, hava ve toprak par$alaryle karm olan kesi# par$alar kalp,
tad b"ye a& ve tuzlu bulunmutur. 7ukarda a$kland3 zere, deniz
sularndan !ne vastasyle havann i$inde buhar, bulut, kar ve ya3mur
olup, yere indi3inde, yava yava kaynaklar ve nehirler olup ve ondan
madenler, talar, bitkiler ve a3a$lar nasiplenip, btn hayvanlar ve
insanlar, hayat ve &an bulur. mleye hayat verdikten sonra kalan #azlas
byk nehirler olup ve ondan madenler, talar, itkiler ve a3a$lar
nasiplenip, btn hayvanlar ve insanlar, hayat ve &an bulur. mleye hayat
verdikten sonra kalan #azlas byk nehirler oup, denizlere d"klr. 8Su
ile her eye hayat veren Allah mnezzehtir.9 Meniz suyu, bir dahi havaya
komu oldu3unda, yine leta#et ve halavet bulup, ho ve tatl su our. Meniz
suyu bu minval zere dolap !ibi srekli devr edip, denizlerden !iden
buharlara karlk, denizlere nehirler !elir. %unun i$in ykselen
buharlarla, denizlere eksiklik !elmez. /ehirlerin karmasyle de
denizler artmaz. Meniz suyu a& ve kesi#ken, havann komulu3uyle tatllk
ve leta#et bulur. Dkin !nein s&akl3yle snm ola topra3a
karmasyle renkler, tatlar ve nitelikler kazanp, tuzlu ve s&ak olur.
Oemzem suyu, btn hastalklara devadr. 2atl suyun #aydalar $oktur. Ama
susuzlu3u !idermesinden by3 yoktur. Su unsurunun dahi, "tekiler !ibi
ren!i olmayp, kart3 nesneye d"nr, onun tabiatn alr. 5esela suyun
kart3 nesne sirke ise, su sirke olur. %al ise, o da ba olur. 5utlak su
iken btn renkleri ve tatlar kabul eder. %tn kirleri ve ya3lar
yok edip, akar !ider. 7unan #ilozo#lar bahr-i muhite, okyanus derler. 5uhit
okyanus, yumurtann beyaznn kendi i$inde sarsn kuatt3 !ibi, d"n&
olan toprak unsurunun $o3unu kuatmtr. 2oprak kre, denizden yer yer
ortaya $kmtr. Ortaya $kan yerlerin d"rtte biri mesk*n, yeni dnya
8Amerika9 ve binler&e ada mamur ni&e nm ve nian ile "hret bulmutur %u
d"rtte bir mesk*n yerlerde olan k$k denizler, o byk okyanusun
artklarndan yer yer birer !"l emsali kalmtr.O k$k denizlerin en
by3 .azer denizidir ki, okyanusa bitiik de3ildir. %u, !ney
okyanusundan kuzeye dolandr. Mevredi&i de3ildir. +uzeyinde .azer
ehirleri, 5on!ay ve 2rkistan bulunur. Mo3usunda, .arezm, 2aberistan ve
r&an'dr. Gneyinde a da3lar ve +eylan'dr. %atsnda 4irvan, Ma3istan
ve =zderhan'dr. %u denizin adalar $oktur. Dkin hi$birinde imaret yoktur.
Oira ki $ok dal!al ve $abuk helak edi&idir. =n derin yeri yz kula$
!elmez. ezri ve meddi olmaz. %u denizin $evresi, yaklak $bin mil mesa#e
"l$lmtr. Rzunlu3u, yaklak sekizyzelli mildir. Genili3i do3udan
batya, altyz mil bulunmutur.
+ulzm, bir ehrin ismidir ki, deniz sahilinde bulunmutur. O deniz, o
ehre nispet klnmtr. Okyanusa bitiik oldu3undan, &ezri, meddi ve
dal!alanmas okyanusa benzer. <iravn askeriyle onda bo3ulmutur.
+zldeniz ile 7emen arasnda bir byk ba3 bulunur. +zldenizin uzunlu3u
ve !enili3i .azer kadardr. adalarnn $o3u mamur ve mesk*n bulunmutur.
Ge$ii kolay ve ndiren helak edi&idir. Merinli3i, ikiyz kula$tan #azla
bulunmutur. Ona bitiik olan /aren&ek ve .abe denizinin yol&ular, !ney
kutbunu !"rp, kuzey kutbunu !"rmezler. Oira ki, ekvatorun !ney semtinde
bulunurlar.
126
%ahr-i :um ki, Akdeniz'dir. O, bat okyanusundan $kmtr. Mo3uya do3ru
!elip, Mimik'e 84am9 de3in akmtr. %u denizin uzunlu3u batdan do3uya,
yaklak alt aylk yoldur. !enili3i !neyden kuzeye ayn "l$de de3il,
baz yerleri dary, baz yerleri !enitir. %at tara#ndan !enili3i,
yaklak yediyz mildir. Ortas ikibin mildir. Mo3u tara# bin milden
ziyade "l$lmtr. %u denizin kuzeyinde0 =ndls, 7unan, <irenk, :umeli ve
Anadolu memleketleri bulunur. Mo3usunda0 .alep, 4am ve +uds eyaletleri
vardr. Gneyinde0 5sr, Dibya, 2unus ve ezayir memleketleri vardr.
%atsnda0 %at okyanusu bulunur. %u denizde $ok adalar vardr ki, mesk*n
ve mamurdur. +ur'an'da yazlm olan iki denizin birlemesi durumlarnn, bu
denizin bulundu3u mehurdur. %u denizin memleketleri byk, !e$ii kolay,
sahilleri mesk*n, adalar mamur, #aydalar $ok yararl bir denizdir.
5knats ta ve mer&an an&ak onda oluur. %ir !n bir !e&ede med ve &ezri
d"rde ular. Merinli3i, $ kula$tan #azla de3ildir.
%ahr-i =sved ki, +aradeniz'dir. O, (stanbul'a, d"rt-be saat mesa#e bir
bo3az i$inden !elip, o %elde-i 2ayyibe "nnde iki denizi birleti3i yere
d"klr. Oradan Akdeniz'e dahil olur. Akdeniz ise, Sebte bo3azndan bat
okyanusu ular. +aradeniz bo3aznn do3usunda, yksek bir da3 zerinde
olan uzun mezar, 7ua nebinin kabridir, derler. +aradeniz, do3udan batya
dolanr. .azer'den daha !eni ve derindir. +uzeyinde0 Ak!erman, +e#e, Aak
ve Abaza ehirleri vardr. Mo3usunda0 <as ve Gr&istan kaleleri ve :ize
bulunur. Gneyinde0 2rabzon, Giresun, Sinop ve =re3li eyaletleri vardr.
%atsnda, (stanbul, +araharman ve 2una nehridir. %u denizin ortasnda
adalar yoktur. =n derin yeri, $yz kula$tan $oktur. Mo3udan batya !iden
!emilere kolay !e$it verir. %atdan do3uya !elen !emileri $o3unlukla helak
eder. %u denizin $evresi, yaklak bebin mildir Rzunlu3u, yaklak
binbeyz mildir. Genili3i !neyden kuzeye yani Sinop'tan +e#e'ye,
yaklak yediyz mildir. Rzunluk mesa#esi do3udan batya, krkbe !nlk
yoldur. 8Menizlerin yarat&s mnezzehtir.9

)$nc$ Madde

/eni%erin )e&iti hare(eterini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar ve #ilozo#lar itti#ak zere
demilerdir ki0 su unsuru olan denizlerin muhteli# hareketleri vardr.
birin&i hareket, aa3ya do3ru olan harekettir. bu su unsuru, toprak
unsuruna bitiik oldu3undan, tabiat !ere3i yer !ibi, merkez tara#na
harekettir. %u irin&i hareket, tabi olan s#l harekettir. (kin&i hareket,
rz!rlarn hareket ettirmesiyle olan dal!alanma hareketidir. 6$n&
hareket, do3udan batya harekettir. %tn deniz&iler katnda denenmi ve
sabittir ki, okyanusun do3udan batya akmas vardr. 5esel Akdeniz'in sebte
bo3azndan okyanusla batya do3ru Amerika'ya birbu$uk ayda varrlar. M"rt-
be ayda an&ak do3uya do3ru !elirler. ,ortakal 8,ortekiz9 tay#alar
okyanusla Amerika'dan !e$ip, yeraltndan .int'e !idip !elirlerken,
okyanusun do3uya hareketini seyretmilerdir. %u hareket, Akdeniz'de de
te&rbe olunmutur. %u hareketin sebebi byk #ele3in !nlk hareketinden
bilinmitir. Oira ki, okyanusa !izli&e tesir edip, #elekler !ibi onu dahi
d"ndrr bulunmutur. M"rdn& hareket, kuzeyden !neye harekettir. %u
hareket ahi deniz&ilerin te&rbesiyle ispat olunmutur. %u hareketin sebebi,
kuzeyde topra3n bir miktar yksek oluundandr. O tara#larda ni&e byk
nehirler vardr ki denizlere akar bulunmutur. /itekim Mon nehri Azak
denizine, 2una nehri ve sair nehirler +aradeniz'e d"klr. +uzey tara#
!neten uzak ve so3u3u iddetli oldu3undan, onda $ok sular oluup, !ney
127
semtine akar !ider. %ein&i hareket, yayvan harekettir. %u hareket
Akdeniz'de olur. %u hareketin sebebi, do3uya y"nelik harekettir ki,
burunlara ve k"r#ezlere rastlayp !eri !elir. %"yle&e o sahillerde yayvan
hareket meydana !elir.
Altn& hareket, med ve &ezir hareketidir. %u hareketle deniz sular
tereddt zere sahillere !elip, alt saat kadar durup, yine !eri !ider.
%unun sebebi konusunda #ilozo#lar ihtil# etmiler0 ;o3u demiler ki0 %u
lemdekilerin $o3u d"rt unsurdan bileik, akl ve ruh ile kaim ve bir tek
ne#s ile hareket eden ve duran bir &anldr ki, bir hareketi dahi med ve
&ezirdir. %azlar demilerdir ki0 5ed ve &ezir, okyanus i$inde olan
hayvanlarn ve etra#nda olan ruhlarn tene##snden olur. %azlar
demilerdir ki0 5e ve &ezir, !nein hareketine oluan rz!rlarn
hareketinden v&uda !elir. %azlar da, med ve &ezri, ayn tesirine isnat
etmilerdir. /itekim yukarda a$klanmas !e$mitir.
elhasl her eye ve her ite ni&e hikmetler ve #aydalar olmakla, bu su
unsurunun srekli hareketi dahi mnsz olmayp, zmnnda ni&e #aideler
vardr. 1n&e deniz, hareket etti3inden dolay kokumaz. Oira ki,
hareketiyle kokuma !ider. 5esel bir kimse !ne y"nne itidal zere
yryp !else, bu ii te&rbe ile anlar ve phesi kalmaz. Oira ki, !nee
kar ayakta duran, oturan kadar s&aktan etkilenmez. (kin&i olarak, med ve
&ezir ile deniz suyu temizlenir. Oira ki dur!un su, $o3unlukla pis ve
bozulmu olur .albuki hareketli denizde pislikler e3lenmeyip, etra#na
$kp, suyu temiz kalr. 6$n& olarak, bu med ve &ezirin !emilere !enel
kolayl3 vardr. Oira baz iskeleler vardr ki, medsi onlara yaklama ve
!irmek mmkn olmaz ve &ezir zamannda !emiler kolaylkla $kar, $aklp
kalmaz.

/,rd$nc$ Madde

/eni%e (arann de0i&i!ini 'e *ir*irinin yerini a!asn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar ve astronomlar demilerdir ki0 Meniz
ile kara yer de3itirirler. Oira ki zamanlarn !e$mesiyle sulardan toprakta
ni&e sebeble byk de3iiklikler hsl olur. =vvela topra3n baz yerleri
$orak ve kuru olmuken, denizden ona itidal !elir ve tam tersi olur. %u
bakmdan toprak, hayvan ve insana benzer. +h &ivan kh elden ayaktan
dm pr olur. (kin&i olarak baz yerler a$kken, denizle "rtlr. +h
deniz altndaki yerler a$lp, mamur olur. Oira ki, denizin hareketi,
#elek &isimlerin kuvvetinden $kt3nda ve kh #rtna ve tu#an harekete
!e$iren yldzlarn baklar, denizin hareketine uy!un !elmekle, deniz
haddinden #azla azar. Sahillerini !e$ip !ider. +h bir lkeyi basp "rter
ve kendine mahsus eder. +h bir baka kenarndan $ekilip, yeri a$ar ki, !ya
insanlara o yeri baheder. 6$n& olarak, karaya bitiik baz yerler,
!nlerin !e$mesiyle ada olmutur. +brs !ibi. %az byk adalar da karaya
bitierek, eyaletlere katlmtr. M"rdn& olarak, !ya ki deniz, verdi3i
yerlere mk#at i$in baz ehirleri ve adalar alp, Azak denizi etra#nda
olan ,ira misal, ni&e ehirleri basp dibine salmtr. %u y"nden derler
ki0 =skiden Sebte bo3azndan beri olan akdenizin yeri, kara iken 7unan
arazisi idi. %undan sonra zamanlarn !e$mesiyle bat okyanusu azp, o
bo3az a$p, o arazide !e$ip, hlen oldu3u yerlere !elmitir. Atlas denizi
kenarnda, aa3da bir byk ada varken, bir tarihte yine bat okyanusu
azp i$ine almtr. Onun i$in denizin derinli3ini "l$enler, o tara#
"l$erlerken, dibini bal$kl ve otlu bulmulardr. imdi bu delalet eder
ki, o er sonradan deniz tara#ndan baslmtr.
128
(mam <ahrddin :azi 8Allah ona rahmet etsin9 demitir ki0 %inler&e yl "n&e
imdi mamur olan dnyann d"rtte biri deniz suyuyle dolu ve "rtlyd. Onun
bu !"r do3rudur ki, talarn $o3u krlsa, su hayvanlarnn par$alar
ortaya $kar. Oira ki, su altndan $kan yapk $amurdur ki, !nele
talamtr.
5esud, mr& adl kitabnda yazmtr ki0 Meniz sular devirlerin
!e$mesiyle hareketli, seyyal ve seyyardr. kin kaplad3 yerin
!enili3inden ve yava hareketlerinden intikalleri his olunmayp, eski
yerlerinde skin sanlr. /itekim .azreti .alit %in Pelit 8Allah ondan raz
olsun9 .azreti =bubekir 8Allah ondan raz olsun9 hazretlerinin hali#eli3i
zamannda .re #ethine varmtr. /e&e#'e erimitir. .relilerden
abdlmesih adl bir ihtiyar !"rp, ondan art& haberler sormutur ve
a&aip haberlerinden biri budur ki0 %en yetiti3imde <ar denizinin 8%asra
k"r#esi9 senindi im indi3in yere ulap, dal!alar u anda ayaklarn
bast3 yerde $rpnrd. Gemiler, ind ve .int mallaryle buraya !elip,
!iderdi. 5esud demitir ki0 halen deniz ile .re'nin aras ni&e
merhaledir. ne&e#'e varanlar ihtiyarn do3rulu3unu bilmitir.
<ilistin ile +brs adas arasnda bir yol vard ki, <ilistinliler karadan
+brs'a !iderlerdi. Sebte bo3aznda talardan yaplm, uzunlu3u oniki mil
sa3lam bir k"pr vard ki, buradan endlsller bat tara#na, batdakiler
vde =ndls'e !e$erlerdi. :um denizinin 8Akdeniz9 suyu, o k"prnn altndan
akp, okyanusa d"klrd. %undan sonra !nlerin !e$mesiyle, o k"pry "rtp,
$evresini ile basmtr. .alen o denizin sa#a ve sk*nu vaktinde, o k"pr
!"rnr, derler. %unlara benzer binler&e belirti vardr ki, deniz sularnn
batdan do3uya akn dellet eder.
.int meliklerinin en eskisi byk %rahman'dr. (in hikmetini o bilip,
s"ylemitir. 7ksek &isimlerin, al$ak &isimlerde olan tesirlerini
a$klayarak, ilk balan!& ispat etmitir. .ind ve Sind adl kitabnda,
hikmet bilimlerinin usul ve #ruunu yazp, demitir ki0 Gnein doru3u, her
bur$ta ikibinyz sene seyredip, yirmibebin ikiyz !ne ylnda ybir
devresini tamamar. Pakta ki !nein doru3u kuzey bur$larndan !ney
bur$larna !e$er' yerin imareti dahi kuzeyden !neye de3iir. Oira ki, bu
mamur yer, denizle dolup, halen denizle dolu olan yerler, mesk*n ve mamur
olur. iddia etmitir ki, !nein doru3unun her devresinde bir kere
dnyadakiler yok olup, yeniden v&uda !elir. 5esud demitir ki0 4u halde,
!nein ete3inin deniz sularn $ekmesi, bu kaide zerine mebnidir. ;nk
doruk ve ete3in yer de3itirmesi yavatr. 5amurun harap olmas ve baka
bir lemin v&uda !elmesi dahi, de#aten de3il, tedri&endir. O halde mademki
!nein ete3i !ney bur$larndadr' !ney, kuzeyden daha s&ak olup, o
s&aklk, bu rutubeti o tara#a $ekip, su unsuru dahi o semte !ider. Srekli
olarak, yerin imrt, !nein doru3unun yer de3itirmesiyle #arz olunup'
!ney bur$larna !e$mesi halinde, imaret dahi o tara#a !e$er.
%tn bunlar yazmaktan muradmz, itikat i$in de3ildir. %elki hakm ve
yarat& olan Allah'n, art& sanatlarn ve !arip hikmetlerini, ri#
olanlar her eyi kendi v&udunda bulup, kendini tanmaya nil olmakla,
.ak'k tanmaya eriip, her dile3i kendi !"nlnde hsl olmak i$indir.

Beinci Madde

/eni%in, (ara 'e deni%de(iere !en.aat 'e .aydaarn 'e (endi i)inde
*--nan *a% hay'anarn *a% 'as.arn *idirir+
129

=y ziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 %tn denizlerin suyu
a&dr. Dkin okyanusun kuzey sahillerinde ve !ney sahillerinde olan
sular, i$ile&ek kadar tatldr. %unun sebebi budur ki, o iki kutubun
da3larndan byk nehirler ve $ok seller akp, o sahillerden, o iki denize
d"klr. O iki yerin tepe noktalarndan !ne uzak oldu3undan tesiri az ve
s&akl3 zay# olur. O iki denizin lti# su zerre&ikleri, havaye
$ekilmeyip, sular leta#eti zere kalmtr. 4u halde bu iki deniz ile
!emilerin !etirdi3i yk, a& denizlerle !etirdi3i ykn yars kadar an&ak
!elir. Oira ki, a& suyun &evher kesi# oldu3undan, a3r !emileri tamak
i$in kuvvet bulur. Ama tatl suyun &evheri tali# oldu3u i$in, a3r !emileri
tamaya !& olmayp, batrr. 2atl su i$inde yzmek, a& su i$inde
yzmekten kolay !elir. Oira ki, kesi# ara$lar yarmaktan, lati# par$alar
yararak hareket daha kolaydr. Onun i$in tuzsuz denizlerin dal!alar,
tuzlularnkinden byktr.
Meniz sularnn a& olmasnda #aydalar $oktur. =n belir!ini budur ki0 +endi
kesa#et bulup, selametle !emiler sahillere !idip, !eleler. +okusu lati#
olup, i$inde bulunan yaratklar, onun kokusundan helak olmayp, selamet
kalalar. Oira ki, dur!un su tatl olsa, uzun bekleyite kokuup, kokusu
helak edi&i olur. .ak 2al inayetiyle denizleri dahi insan emrine
vermitir ki, onlarn i$inden $eitli talar' in&i, mer&an ve mknats ve
anber ve ni&e #aydal sn!er ve $eitli taze etler $kartlr. 7eryznde
olan yaratklarn $eidinden $ok, denizde de yaratklar bulunur. Dkin su
unsurundan, hava unsuru lti# oldu3u i$in hava ile beslenen kara &anllar,
su ile beslenen deniz &anllarndan daha lati#, daha zari#, daha !zel ve
daha ere#lidir.
Meniz hayvanlar !enellikle iki ksm olmutur. %ir ksmnn ak&i3eri
olmaz, balk $eitleri !ibi ve hava tene##sne ihtiya& kalmaz. Oira ki,
tabiat suya !"re yaratlmtr. %u ksm, ne#essiz bulundu3u !ibi, sessiz
ve sedasz bulunmutur. Oira ki, hava tene##s, ses ve seda, ak&i3erde
bulunan buru iledir. %unun i$in &i3eri olmayan &anllarn ne tene##s
olur, ne sesi !elir. %ir ksmnn &i3eri oldu3undan hem tene##s eder, hem
ses ve seda verip, kurba3a !ibi s"yler. %alk &insinden bir &ins balk
olur ki, &ssede insan misali ve son yars $ataldr. 2abiat, deniz
yaratklaryle &enk ve savatr. !er$i &ssede $ adam kadardr. Dkin
deniz hayvanlarnn hepsine !alip bulunmutur. O, timsah namyle
isimlendirilmitir. Meniz hayvanlarnn en by3 h*t'tur. 8%alina9 ki,
byk !emilerden daha byk !"rnmtr. .ak 2al, hikmetiyle deniz
hayvanlarnn, kara hayvanlar !ibi, bazsn yiyi&i ve bazsn yeni&i
edip, yenilenin neslini $ok yaratmtr. 2a ki, mnkariz olmayp, devam
etsin. Menizin dibinde skin sade# namnda bir hayvan vardr ki, baharn
ortalarnda denizin yzne $kp, a3zn a$p, nisan ya3murundan be-on
damla alp, yine denize dalp, o damlalar in&i olur. 8%ri ve yarat&
Allah mnezzehtir.9

A"#$nc$ Madde

/eni%in .aydaarndan "an #e!ierin, )e'reye 'e sahiere seyir 'e
se.erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 .ak'kn inayetiyle
130
denizin men#aatlerindendir ki, deniz yznde !emiler, her y"nn uy!un
rz!ryle, istenilen y"nlere sratle seyredip, ni&e bin devenin ve katrn
ni&e bin !$lk ve meakkatle, ni&e !nler ve aylar i$inde ni&e k"y ve
ehirlere !"trd3, ni&e bin kantar a3r ykleri, kolaylkla yklenip, az
aman i$inde, ni&e bin uzak sahillere nakledip, !"trrler.
Akdeniz ve +aradeniz'de se#er eden mslmanlardan !emi kaptanlar,
!emilerin yry i$in otuziki rz!r tabir ve taksim edip, hepsini on
aded ismiyle a$klamlardr. +uzey rz!rna yldz, !neye kble, do3uya
!ndo3usu, batya bat, kuzeyle !ney arasna poyraz, do3u ile !ney arasna
keileme, !ney ile bat arasna lodos, bat ile kuzey arasna karayel,
demilerdir. Sonra bunlarn her ikisi arasna orta ve her biriyle orta
arasna kerte yani d"rt stlah yapp, kertelerin her birine iza#etle tayin
ederek' mesela, yldzn poyrazdan yana kertesi deyip, otuziki rz!har
bilip, hepsini pusula ile bulup, aslna yetmilerdir ve her rz!r ile bir
semte !itmilerdir.
Gney okyanusunda !elenlerle se#er eden ;inliler ve 5azinliler, .intliler ve
Sindliler, Arap ve <ars !emi&ileri' otuziki rz!r, yakn y"nyle onbe
do3ma yeri ve iki kutup, hepsini onyedi isimle, do3ma y"nlerinin karsn
batma yeri ile isimlendirmilerdir. Pe bu onyedi sabit ldzdan onyedi
yldz ismidir ki, onlar stlah edip, onbeinin do3a ve batma yerlerine
ve iki karlkl kutba !itmilerdir. +uzey noktasndan balayp, do3u
y"nnden, !ey noktasndan tertip ile itibar etmilerdir. (lk olarak kutup
noktasdr ki, batdr. O kuzey kutbu yaknnda bulunan yldzdr ki,
astronomlar ona0 ed derler. O tara#n rz!r, asl itibar olunmutur.
%undan sonra #erkadan, na', nka, ayyuk-u azam, nesr-i vki, simak-
rmih, sreyya ve nesr-i tair'dir. O nokta do3u y"nnde oldu3undan, ona0
al do3ma yeri dahi derler. %undan sonra0 evz, tir-i yemn, iklil, kalb-
i akrep, #ariseyn, sheyl, silbar ve kutb-u &enub do3ma yerleri ki, ona
kutb-u sheyl dahi derler. %u semtin rz!r dahi asldr. %at yarm, yine
anlan yldzlarn batma yerleri ile isimlendirilir. +utb-u shelyden
sonra0 Silbar, shely, #ariseyn, akrep, iklil, tir, &evza ve tair batma
yerleridir ki, asl batma yerleridir ki bunlarla otuziki y"nden esen
rz!rlar pusula ile bulup, her biriyle kar y"nne seyr ve se#er
etmilerdir.
,usula, bir yuvarlak mukavvadr ki, onda otuziki rz!r yazlp, bir kutu
i$ine konulmutur. O taksimtn birinde kuzey noktas siyah ile iaret
klnmtr. O kutuya ibre evi denilmitir. +uzey ibresinin tepesi mknats
ile mknatslanmtr. +utunun merkezinde bulunan milin tepesine ibrenin
ortas konulup, kutunun a3z &am kapatlmtr. 2a ki kutunun i$ine rz!r
yol bulmaya ve ibrenin hareket ve duruuna en!el olmaya. 4u halde kutunun
kuzey noktas, haritann kuzey noktasna uy!un konulsa' ibresi kuzey
noktasndan onbir dere&e batda durdu3undan, kutu ile haritann kuzey
noktas ibreden onbir dere&e do3uda bulunsa, bununla !emi&ilere btn y"nler
belirli ve btn rz!rlar anlalm olup' ne tara#tan !elip ne tara#a
!ide&ekleri ortaya $km ve a$kl3a kavumu olur. Oira ki pusula ibresi,
kuzey noktasndan bat tara#a onbir dere&e #arkl durur. Meniz&iler, $o3u
!e&e ve !ndzlerde da3larn tepesini bile !"remezler. %u durumda, onlara
nispetle !ne ve yldzlar, denizden do3up yine denizde batar. 8Menizleri
emrimize veren Allah mnezzehtir.9
/AO5
+eti-yi syiri san vakt-i itab
%d- bandan kanat a$m mr!ab
.av# dursun, nedir ol zevk- sa#a
+'olasn tair-i ruy-u derya
131
ittik eyleyesin blina
%akasn yine-i smne
Olasn pre-i bd ile vezan
=desin hayli sevahil seyran
Olup sude-i berdu-u heva
Gezesin lemi b minnet p
8Seyreden !emiyi sr'atlendi3i vakit, yelkenden kanat a$m "rdek san.
+orku dursun, o sevk ve sa#a nedir ki, olasn deniz yznde olan. +oluna
dayanasn, !m aynasna bakasn, rz!r par$asyla hareketli olasn. .ayli
sahiller seyredesin' sude ve berdu olup, aya3a minnet etmeden !ezesin
lemi.9

?edinci Madde

2- ta*a(asnn (an0 *--nan deni%erin derini0ini, "(yan-sarn
*$y$($0$n$ 'e (ara 'e deni% ($resinin #e!i ie seyr 'e d"a&!n *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar, denizlerin derinli3ini ve yz "l$mn
de#alar&a in&eleyip, itti#ak zere demilerdir ki0 Su tabakasnn kalnl3
bulunan denizlerin derinli3i, de#alar&a te#ti ve te&rbe olunmutur. M"rt
denizin derinli3i yukarda bildirilmitir. %at okyanusunun derinli3i,
d"rtyz kula$tr. Almanya ve ,ortekiz tara#larnda okyanusun derinli3i,
$oklarn&a, altm zira an&aktr. Olduk$a derin olan yerlerini, yz
zira'dan eksik bulmulardr. Dkin kuzey tara#larda okyanusun derinli3i,
d"rtyz kula$tan #azladr. Gney okyanusunun derinli3i, Sudan, .abe ve
Rmman tara#larnda, altbin kula$a yakndr. A&em, .int ve ;in ve
2ataristan tara#larnda, baz erleri beyz kula$tan #azla, baz yerleri
altyz kula$tan $ok bulunmutur. +uzey okyanusunun derinli3i, baz
yerlerinde $yz kula$ ve baz yerlerinde d"rtyz kula$tr. Amerika
etra#nda okyanusun derinli3i, kuzey tara#larnda d"rt - bebin kula$
kadardr. Gney tara#larnda yedibin kula$tan #azla "l$lmtr. Okyanusun
yerin altnda olan ortalarnda, olduk$a derin olan yerleri sekizbin
kula$tan az "l$lp kesinlikle bilinmitir. /ihayet denizlerin
derinli3indeki en yksek da3lar, ikibu$uk #ersah mesa#esindedir. /itekim
okyanusun i$inde olan yksek da3larn tepeleri !"rnmtr. Onlara, adalar
denilmitir.
Okyanuslarn yz"l$m, orta bir rz!r ile do3udan batya, bir !n bir
!e&ede yz mil kadar !emi yry bulunmutur. %una0 %ir me&r denilir. On
!nde bin mil ve bir ayda $bin mil miktar deniz mesa#esi katolunur. bu
minval zere sekiz ayda, yerkreyi tamamen dolamak mmkn bilinir. Oira
ki, deniz ile kara, yumurta misali tek bir kre hkmnde #arzolunup,
!eometrik delillerle yerkrenin kua3 yirmid"rtbin mil mesa#e kyas olunur
ki' sekizbin #ersah mesa#e bulunur. /itekim hi&r tarihin dokuzyz
yirmiyedi senesinde 5a&ellan namnda bir kaptan, yzon kimse alp, iki !emi
ile Sebte bo3azna !elmitir. %at okyanusunun sahilinde Sivilya limanndan
$kp, !nein batn !"zetip, uy!un bir rz!r ile otuzsekiz !n
seyredip, tamam d"rtbin bil okyanusun sahilinden uzaklap, bir ada
bulmutur. bundan sonra bat ve !ney arasna otuz$ !n !idip, yeni
dnyann 8Amerika9 !neyi yaknnda Avret burnu adl adada ni&e !n
dinlenip, oradan yine bat ve !neye do3ru otuz !n dahi !idip, yeni
dnyann !ney tara#na yetmitir. %ir ay kadar orada dinlenmitir. Sonra
yeni dnyann !neyini tamamen krk !n i$inde !e$ip, sonunda yine karaya
$kp, ni&e !nler orada dinlenmitir. oradan tamam altm !n bat ve
kuzey arasna !itmitir. Orada bo bir ada !"rp, oraya $kp ni&e !n
132
dinlenmitir. Sonra, "n&eki !ibi !nbatmn !"zetip, do3ru bat tara#na
ve bir itibarla do3u tara#na !itmitir. %ize nispetle, yerkrenin alt
olan batdan do3uya !e$ip, .int adalarna yetmitir. 7erin altndan !idii
srasnda, bir$ok adalara u3rayp, her birinde ni&e renkli talar, $eitli
par$alar ve kokular ve hudutsuz karan#il, zen&e#il, tarzn alp, .int'in
!neyine !elip, .indistan'a &an atmtr. Oradan .int deniziyle, A&em, Arap
ve .abe lkeleri !neyinden yine okyanusla !e$ip, +amer da3lar ve Sudan
!neyinden !idip, bat lkeleri ve Sebte ehirlerinin bats semtinden
!e$mitir. Sebte bo3az karsna !eldi3inde, mal ykl !emisi batmtr.
+endi !emisi, yetmi kimse ile selamete yetmitir. %"yle&e dokuzyzotuz
senesinde yine sivilya yaknnda Senlka limanna !elip, kendi yerinde
karar etmitir. Se#erinin sresi, $ seneden ond"rt !n eksik olmutur. %u
mddet i$inde ellibin mil deniz kat etmitir. ;nk 5a&ellan kaptann !emisi,
dz bir hat zere seyr etmeyip, kah !neye ve kh kuzeye salmtr. Onun
i$in o kaptan, sekiz aylk deniz mesa#esini, onaltbu$uk ayda an&ak
seyredip, yerkreyi dolanarak, lemde kam almtr. %u srenin kalan
!nlerini, se#er esnasnda, ehirlerde ve adalarda al-verile !e$irip,
kalmtr. ;nk yeraltndan seyr ve se#er edenlerin ilki, bu kaptan
olmutur. Onun i$in yeryznde bu nmla mehur bulunmutur. ispanya kral
ondan holanp, yanna almtr. O !emiyi, bir yksek tersane yaptrp, onu
krmz $uha ile "rttrmtr. 7erkreyi seyr ile tamamen dolap Adem'den
beri olmam bir i etmitir, diye, o lkede olanlar, o !emiyi ziyarete
!itmitir. Menizlerin durumlar bununla nihayete yetmitir.
Aa3daki daireler bu durumlar a$klamaktadr.

F5-BLM:DF5:

ALTINCI BLM

2oprak unsurunun mahiyetini, key#iyet ve durumlarn, sk*n ve kararn,
par$alarn korumasn, vdi ve da3larn' yerkrenin iki tabakaya
b"lnmesini ve yeni dnyan ortaya $kmasyle $iziliini' kaynaklarn
#krmasn ve yerin sarslmasn d"rt madde ile hkimne a$klar.

Birinci Madde

T">ra( -ns-r-n-n !ahiyetini, .aydaarn, ,%ei(erini, (ey.iyetini,
d-r-!arn 'e #,r$n$&$n$; 'adierini 'e da0arn, s$(Mn 'e (ararn,
>ar)aarnda(i )e(icii0i *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar ve astronomlar itti#akla demilerdir
ki0 M"rt unsurdan d"rdn&s ve esas toprak unsurudur ki, o, bir basit
&evher' key#iyet ve tabiat so3uk ve kuru oldu3undan, di3er unsurlara
muhali#tir. 5utlak a3r ulundu3undan, tabi yeri unsurlarn alt olup,
kendi par$alarn $ekme ve kurumayla yerinde skun ve karar etmitir. %u
toprak unsuru, bir tek yzeyle $evrili kre bir &isimdir.O krenin merkezi,
lemin merkezi ve btn mmetlerin aya3nn altdr. 7zeyi, vdiler ve
da3larla !irintili-$kntl olup, zerinde bulunan su kresi ve hava
kresinin alt yzeylerine temas etmitir. <elekler ve unsurlar, yerkrenin
133
etra#nda hareket edi&i olup, #ele3in d"n, o sratli hareketiyle bu
unsuru her y"nden ortaya itip, skin tutmutur. /itekim bir ie i$ine bir
ta konulup, o ie srat ve kuvvetli d"ndrlse, o ta, ienin ortasnda
hareket etmeyip skin olur. %unun !ibi yer, #ele3in ortasnda skin olur.
%ir karar zere karar etmitir. Ger$i bazlar demilerdir ki, yerkre, hem
!ne etra#nda, hem kendi etra#nda daima hareket edi&idir. <elekler ve
yldzlarsa, srekli skin ve sbit olup, an&ak yerin d"nmesiyle d"n& ve
hareketli sanlmtr. /itekim yryen bir !emiye binmi olan kimseye,
denizin sahili hareket ediyor !"rnr. %u konunun bir miktar&a
a$klanmas, dokuzun&u b"lmde, yeni astronomi nmyle beyan oluna&aktr.
Dakin bu !"r, zay# ve $o3unlu3a aykr bulunmutur. ;nk bu kitapta
Alemin durumlarn a$klamaktan muradmz, an&ak &ihann yarat&sn
tanmaktr, &ihan de3ildir. 4u halde lem, ne yapda olursa olsun ve ne
y"ne hareke klarsa klsn, hepsi o !"klerin ve yerin yarat&snn
kudretinin kemline ve azametine delalet eder. %izlere de lazm olan an&ak
bu ibret bakyle keml kazanmaktr.
2oprak unsuru da, "tekiler !ibi, oluu ve bozuumla $eitli suretler
bulmaya kabiliyetlidir. Oira ki, kendi yerindeyken bile, di3er unsurlara
d"np, bakalar. %u toprak unsurunun so3ukluk ve kurulu3unun birlikte
bulunmasna sebeb, katlk ve yapma oldu3undan' srt &anllara yer ve
s3nak, karn maden ve bitkilere balan!$ ve kaynak bulunmutur. 4eklinin
kre oldu3u ni&e delillerle ispatlanmtr. %tn yeryznde ikibu$uk
#ersahtan ziyade yksek da3 olmad3 yakinen bilinmitir. ;nk da3larn en
#azla yksekli3inin yerin $apna oran, bir arpa eninin bir ziraa oran
!ibidir. 4u halde bu da3lar, yerin kre olmasna mni de3ildir. 5esela bir
yuvarlak elma zerinde pirin$ tanelerini saplansa, tanelerin yarlar
darda bulunsa,o elmann yuvarlakl3na onlar zarar vermedi3i !ibi,
da3lar dahi yerin kreli3ine zarar verme ve veremez. Dakin yerkre #azla
byk oldu3undan, dz !"rnr. Onun i$in #else#eden habersiz olanlarn akl,
!"znn !"rd3n !e$meyip, oldu3u yeri dz !"rd3nden, yerin tamam dz
yzey zanneder. .albuki !er$e3e uy!un de3ildir.
7erkrenin ortasnda bir hayal nokta vardr ki, lemin merkezi ve !er$ek
dip odur. %tn y"nlerden a3r &isimler ona meyledip, en!eller olmasa, varp
onu bulur. .er y"nden yerin !"3e uzakl3 eit oldu3u halde, a3r &isimler
biribirini itme sebebiyle veya merkezin $ekmesi yoluyle, bu toprak unsuru
unsurlarn ortasnda yerlemitir. 4u halde insan, yeryznn her ne yerinde
dikilirse, onun tepesi srekli !"k tara#na !elip, aya3 merkeze do3ru
olur. Ona !"3n yars !"rnr. Oira ki, onun u#ku dairesinin merkezi,
kendi aya3 altnda bulunur. 7erin han!i tara#na, ne miktar hareket etse,
ona, !"3n o miktar o tara#tan meydana $kar. 1teki tara#ndan o iktar !"k,
!izlenmi olur. u halde yirmiiki #ersah mesa#e ki, yaklak yerin bir
dere&esidir, her o kadar hareket i$in, !"3n dahi bir dere&esi meydanda
olup, karsnda bir dere&esi !"rnmez. Oira ki, yer, kendi kua3nn
$yzaltm &znden bir &z oldu3u !ibi, !"3n dahi bir dere&esi "yledir.
4u halde yerin bir dere&esi, karsnda ve paralelinde bulunan !"3n bir
dere&esine uy!un ve eit saylmtr. Ger$i yer dairesinin kavsinden, !"k
dairesinin kavsi uzun bulunmutur. Dakin bu kyas ile btn dere&eler,
#eleklerin kua3 ve yldzlarn ykseklik al$akl3 bilinmitir.

(inci Madde

T">ra( -ns-r-n-n i(i ta*a(a *--nd-0-n- 'e *a% .i"%".arn #,r$&erine,
*a% yet-i (eri!e 'e hadis-i &eri.ere *- d-r-!-n *ir y,nden -yd-0-n-
*idirir+
134

=y aziz malum olsun ki, #ilozo#lar ve kelam&lar demilerdir ki0 %u toprak
unsuru, bir kre iken iki tabakaya b"lnmtr. 1n&eki tabakas $amur
tabakasdr ki' btn madenler, bitkiler, hayvanlar, kaynaklar, zelzeleler,
buharlar, onun st nahiyesinde oluup, v&uda !elmitir. bu topak unsuru
renksizken, onlarla kart3ndan ni&e muhteli# renklerle renklenmitir. %u
tabakann kalnlk ve derinli3ini, .indistan #ilozo#lar, bal mumlar yakp,
$eitli #enlerle de3iik yerlerde derin kuyular kazmak, in&eleyip,
denemilerdir. /i&e sahralarda yedibin kula$tan #azla ve deniz yaknnda
onbebinbeyz kula$ ki, takriben be #ersah mesa#edir. O kadar yerin
dibini kazdkta, $amur tabakasnn sonunu bulmulardr Pe halis renksiz ve
kuru topra3a ulamlardr. .alen o kuyularn d"rd, .indistan'n sonu olan
+enkeder sahrasndadr. 4eddad kuyusu, 4am'da, Altn ;eme semtinde,
Oeydan sahrasndadr ki, ona .aviye kuyusu derler. O semtin halk, onu
temaa etmek i$in !iderler. 7a3l hrkalardan deve kadar byk demetler
ba3layp, ate ile ulelendirip,o kuyuya atarlar. O zaman o uleyi seyredip
!"rrler ki, kuyunun i$ine indik$e k$k !"rnp, ta yldz kadar olur,
derler. Sabittir ki, !e&eleyin bir da3da, deve bykl3nde yanan ate, be
#ersah mesa#eden, bir yldz miktar !"rnr. 4u halde bu kyasla, $amur
tabakasnn mesa#esi bilinir. bu tabaka, ate tabakasna nispetle altn&
tabaka saylr.
2oprak unsurunun ikin&i tabakas, halis topraktr ki, merkezi kuatan asl
unsurdur. O, tamamen so3uk ve kurudur ve renksizdir ki, renklenmi de3ildir.
Oiraki asl unsurlarn ren!i olmaz. /itekim suyun ren!i, kabn ren!idir %u
halis tabakann derinli3i merkeze varn&aya dek binikiyz altmyedi #ersah
mesa#e hesap olunmutur. zira ki, yerkrenin kua3, sekizbin #ersah mesa#e
oldu3undan, $evreden merkeze varn&aya dek yar$ap, binikiyz yetmiiki
#ersah mesa#e bulunmutur. 4u halde yerin yar$apndan be #ersah $amur
tabakasnn kalnl3 $karldkta, kalan halis tabakann kalnl3 olur.
4u halde ay #ele3inin altnda ate tabakas, onun altnda duman tabakas,
onun i$inde so3u tabaka, onun i$inde buhar tabakas, onun i$inde su
tabakas ve onun altnda $amur tabakas, onun i$inde de hlis tabakadr ki,
yedin&i tabakadr. %u yedi tabaka biribirini kuatmtr ve )Allah yedi
!"3 ve bir o kadar da yeri yaratt,) 8CBA>E9 yetine uy!un !elmitir.
(bn-i Abbas 8Allah ondan raz olsun9 hazretlerinden naklolunan bo3a ve
balk kssas !er$eklik kazand3 takdirde' bo3a bur&u ve balk bur&u ile
tev&ih olup ona uy!un olmutur. Oira ki Ashab- +iram'n bu tr ilerden
akla uy!un yorumlar !aliba (slm'n balan!&nda din ileri henz
yerlemeden, #else# !"rlere halk me!ul olup, (slam dininin kaidelerini
zabt ve rivayetten kalmasnlar diye, din ilerinden olmayan suallere0
)(nsanlara akllar seviyesinde s"yleyin,) hadisin&e hakimne &evaplar
vermilerdir. =lbette pey!amberlerin ve ashab- kiramn !"revi, halka din
ilerini "3retmek olup' eyann hakikatlerinin a$klanmas onlar vazi#esi
olmad3ndan, kendilerine ayn de3iik ekillerinden soruldu3unda0 )Sana
yeni do3an aylardan soruyorlar. Me ki0 Onlary insanlarn muameleleri ve ha&
i$in vakit "l$leridir,) 8EA>NJ9 buyurulmutur. 2a ki halk, onlardan
sora&aklarnn ne oldu3unu bilsin ve din ilerinden olmayan durumlar
onlardan sual etmesin. /itekim hurma a3a&nn dikilmesi ve alanmas
konusunda, ,ey!amberimiz sallallah aleyhi vesellem0 )Siz dnya ilerini
daha iyi bilirsiniz,) buyurmutur. 7erkrenin iki kutbu doksann&
enlemlerdir ki, yukarda a$kland3 zere, alt ay !e&e ve alt ay
!ndzdr. 4u halde .zr ve (skender karanl3, kuzey kutbunda olan alt
ay !e&eden ibarettir. 7oksa srekli karanlk olan yer, bilim adamlar
katnda sabit de3ildir. 7e'&& ve 5e'&& seddi, yedin&i iklimin do3u
135
semtinde, eski 2ataristan'n kuzeyinde bir yerdedir. %az eski kitaplarda,
yerin mesa#esi beyz yllk yol ve yerle !"3n aras beyz ylk yol
yazlp, Smmv'ta bu anlamlar i$ine alan hadis-i eri# dahi rivayet
olunmutur. Dakin murat, an&ak mesa#enin $oklu3unu belirtmektir, say
de3ildir. Oira ki elli, yetmi, beyz, yediyz, bin, ellibin, yetmibin,
yzbin... saylar hep $okluk makamnda kullanlmtr. /itekim0 )=y
resulm, o ma#klar i$in ister ma3ri#et dile, ister dileme. Onlar i$in
yeti kere ma3ri#et istesen de, Allah onlar asla ba3laya&ak de3il...)
8NAN@9 yet-i kerimesinde say tayini murat olunmayp, $okluktan kinaye
bulunmutur. 4u halde bunun !ibi tevillerle, ilim adamlarnn bir$ok
!"rleri dine uydurulmutur.

nc Madde

?eni d$nyay IA!eri(aJ *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomi limlerinden /asr 2us ve ondan "n&e
!elen #ilozo#la demilerdir ki0 Gneitleyi&i daire ile u#uk dairesinin
kesimesinden yerkrede hsl olan d"rt ksmn, iki kuzey ksmndan birisi
mamurdur ki, b"yle&e dnyann d"rtte biri meskun olmu olur. Geri kalan
d"rtte $nn durumu me$huldr0 7a mamur ve meskun veya okyanusla doludur.
Dakin sonraki bil!inler, okyanusu !emiyle dolaarak, kalan d"rtte $n
btn durumlarn ke# ve ispat etmilerdir. =skilerin bilmedi3i yerler
bulunup, mamur yerleri d"rtte bire hasretmeye me&al kalmamtr. Oira ki,
milad tarihin bind"rtyz doksaniki senesinde, ki hi&r tarihin
dokuzyz$n& senesiydi, =ndls memleketinden, &ebir ilminde mahir bir
mhendis korsan ki, namna +olon 8+risto# +olomb9 derlerdi. O, okyanusun
durumlarn in&elemek i$in i$ denizin d denize d"kld3 Sebte bo3az
dnda, (spanya limanndan $ !emide yzyirmi adam ile yelkenler a$p,
bat tara#na do3ru salmtr. Mevaml yen!e$ d"nen&esinden yirmi dere&e
kuzeyi almtr. 7ani krk$ dere&e enleminde !iderdi. Oira ki iki
tara#ndan s&aklk ve so3ukluk altna dmekten $ekinirdi. Srekli !nein
batn !"zetip, otuz$ !n seyretmitir. O mddet i$inde okyanusun
sahilinde tamam $bin sekizyz mil mesa#e kat etmitir. /i&e de#a
yanndakiler pimanlkla !eri d"nmeyi kastetmitir. Gemilerde bulunanlar
ona, ni&e kere itap edip0 bizi bela !irdabna u3rattn ve hepimizi bu en!in
deniz i$inde kaybettin, diye +olomb'a h&um ettiklerinde, o, onlara &evap
etmitir ki0 Sizin kurtuluunuz, an&ak denizi bilir ve astronomi letleri
kullanabilir adamla olur. Siz beni "ldrrseniz, hepiniz denizde kalp,
helak olup !idersiniz, diye kh mQde kah korkutma ile onlar
yattrrd. +urtulutan midi kesip, arm kalmken, anszn ho bir
ada !"rnmtr ki, akan nehirleri ve yksek a3a$lar vard. O zaman
&anlar bir miktar rahat bulup, +olomb'a teslim olmulard. Alt !n yine
!nbatmna do3ru !idip, alt bo ada bulmulard. .epsinden byk olan
adaya, (spanyol adn vermilerdi. %uradan !e$ip sekizyz mil dahi karayel
zere !itmilerdi. O zaman bir sahile yetmilerdi. /i&e !nler o sahilin
etra#nda kuzey ve !ney tara#larna seyretmilerdi. Onun ada oldu3unu
bilmilerdi. Orada bir kavim bulmulard ki, bunlarn seyrine !elip,
toplanp sahile yetmilerdi. %unlar sahile yaklat3nda, onlarn hepsi
#irar etmilerdi. 1n&e !emileri balk sanp, temaaya !elmiler, sonra
insan olduklarn bilmiler ve korkup ka$ma3a kalkmlard. Oira ki onlar,
!emi ve sandal bilmezler imi. %unlar !emilerden $kp, onlara yetiip, bir
kadn tutmulard. Ona $ok hediyeler verip, !"zetmiler, lisann
136
bilmediklerinden, kavmini !etirmeyi iaretle anlatmlard. O zaman o
kadn, varp kavmini !emiler yanna !"nderip' onlar dahi altn, !m,
meyveler, ekmek ve $eitli kularla ve hayvanlarla !elmiler, iskele yanna
yetmilerdi. /i&e !nle ve aylar burada al - veri edip, oraya bat .int
deyip, orada krk adam koyup, yine do3uya do3ru selametle !elip,
!itmilerdi. (spanya hkimine yeni dnya hediyelerini hediye etmiler.
%undan sonra ikin&i ve $n& senelerde varp !eldik$e yeni dnyallarn
lisanlarn ve detlerini tamam bilmilerdir. 7olunu bebin ikiyz il deniz
yolu bulmulardr. Dakin okyanusun do3uya do3ru hareketinden dolay elli
!nde !idip, an&ak be ayda !elmilerdir. Sonra d"rdn& senede +olomb,
buldu3u yeni dnyaya ulat3nda, orann +k adl hkimi, +olomb'u !emiden
$kmaya komayp, menetti3inde' +olomb'un ona kar koymaya kudreti
olmad3ndan, hile yoluna sapp, demitir ki0 Siz, bize &e#a eylediniz.
Onun i$in rabbiniz size !azap etmitir. Alameti odur ki, yarn !nein
3n alsa !erektir. 5e3er ertesi !n, bize nispetle orada !ne
tutulmas, olup, +olomb bunu bilmitir. O zaman bu s"zden onlar vehme
dp, sabah beklemilerdir. +olomb'un haber verdi3i saatte !ne
tutuldu3u i$in, oradakiler korkuya dp, +olomb'a hediyelerle
!elmilerdir. Sulh edip, ona boyun e3ip, itaat klmlardr. .epsi puta
tap& iken, ahalinin $o3u d"np, +olomb'a uyup, hristiyan olmulardr.
+olomb, adamlaryle yeni dnyada kalp, yirmi senede bir$ok yerini zabt
edip almtr. +uzey yars ahalisini beyaz ve esmer' !ney yarsnda
oturanlarn, .abe ve siyah, boylarn ond"rt kartan #azla uzun
bulmutur.
7eni dnyann bir$ok nehirleri, meyveli a3a$lar, yksek da3lar ve derin
vdileri vardr. Orann ren!renk kular ve vahi hayvanlar sayszdr.
%urasnn bykl3, dnyann meskn olan di3er d"rtte bire kadardr ki,
!arip tavrlar ve a&ayip halleri, 7arat&nn sanatnn eserlerini ve
kudretini tasdik etmektedir. 1n&eki kitaplarda s"z yedilmemi ve hazreti
Adem'den beri !idilmemi olan bu yeni kta, yeni dnya adn almtr.
%uras o kadar !enitir ve o kadar $eitli da3lar, ovalar vardr ki,
ta#silini an&ak Allah bilir. +elam- +adiminde0 )Onun ilmi dnda bir
yaprak dahi dmez.) 8CABJ9 buyurmutur.

Drdnc Blm

3ayna(arn .&(r!asn 'e yer sarsntsn ha(K!ne *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 +aynaklarn
kaynamasnn ve yerin sarslmasnn sebebleri budur ki, yerin i$inde oluan
buhar, orada hapsoldukta' bir tara#a y"nelip, orada so3uyarak suya d"nr.
=3er az ise buhar par$alaryle karp kalr. kuyu sular budur. =3er #azla
ise, yerin i$ine s3mayp, yerkabu3unun in&e yerlerini yararak, $kar ki,
kaynayan kaynaklar budur. ,nar ve kaynaklarn bir sebebi dahi budur ki0
+arlanan ve ya3murlardan da3larn i$ine szarak akan sulardr. Oira ki, kar
ve ya3murun $oklu3u ile kaynaklar ve pnarlar $o3alp, onlarn azalmasyle
bunlar dahi eksilmitir. 4u halde yeryznde akp, insan ve hayvanlarn
hayat maddesi olan tatl sular i$in .ak 2al yerin da3larn hazineler
klmtr. Oira ki ya3mur ve kar sular, da3larn altnda ma3aralar ve
talar i$inde ve yeraltnda toplanp, da3lar tara#ndan saklanmtr.
%undan sonra dar yarklardan azar azar szdrp, ondan kullarna yete&ek
kadar pnarlar ve nehirler aktmtr. 2a ki !ele&ek kta ya3mur ve kar
da3larn ma3aralarna szdrp, sularndan, ma3ara ve talardan akan
137
sularn yerine doldurun&aya kadar, o talarn altlarnda olan k$k
!"zelerden yava yava szan nehir ve kaynak sular, insanlara ve
hayvanlara yetmitir. <azlas, vdilerde seller olup, #eryat ile denizlere
!itmitir. 4u halde o y&e 7arat&, yeryznde olan yaratklar i$in
da3lara ya3mur ve kar verip, nehirler ve kaynaklar $karmakta dolap misali
etmitir. %u dolaplarn d"n sreklidir ki, kyamete kadar srer.
7eraltnda buharlardan oluan veya ya3murdan biriken sular, yerlerine
s3mayp, in&e yerlerden kolaylkla $kt3nda, e3er talarn veya temiz
topra3n yaknnda ise, o su, so3uk ve tatl olur. =3er $orak yerlerden
!elirse, o su tuzlu olur. =3er kkrtl arazilerden ve madenlerden $karsa
o su s&ak olur. Oira ki k mevsiminde havann so3uklu3u !alip oldu3undan,
!nein s&akl3 yerin altna #irar eder ki, iki zt bir yerde toplanmaz.
Onun i$in yerin i$i k !nlerinde s&ak olup' kkrtl araziler ve
madenler, s&akl3, $oklu3una ve azl3na !"re $ekip, daima korumulardr.
%u sebebtendir ki, madenler $evresinde kaynayan l&a sularn tatlar ve
kokular ve hararetleri ve "zelliklerini almlardr. =3er bu suya, havann
so3uklu3u isabet ederse, donup &iva olur. Oi#t, ne#t, ab veya tuz olur.
(s#ahan ile 4iraz arasnda bir su $kar ki, Allah'n ala&ak
sanatlarndandr. S3r&k suyu nmyle mehurdur. +a$an bir yere $ekir!e
istila edip, mahsullerini yese' bir kimse varp o sudan bir ie alp,
arkasna bakmadan ve ieyi yere komadan o araziye !etirse, o suya saysz
s3r&k tbi olup, o $ekir!eleri "ldrd3n tevatr ile naklederler.
7erin i$inde oluup, hapsolan buhar, "yle bir mertebe kaln olsa ki, yer
kabu3unu yarp $kmas mmkn olmasa veya yerkabu3u kesi# ve salp olup
buharn $kmasna mni olsa' yerin altnda toplanp dar $kmak isteyen o
buhar, yeri iddetle yardkta, o yer hareket eder ki, yerin sarsnts
odur. 7erin i$inde oluan dumanlarn ve rz!rlar ahkm,
atmos#erdekilerin ahkm !ibidir. +h olur ki bunlar olduk$a kuvvetli olup,
yeri "yle hzl yarar ki, ondan byk !rlt hsl olur. +h olur ki
dumann tabiat !ere3i ate almasna neden olan iddetli hareketlerle
yerden ate $kar. =3er ate, bir madende ortaya $karsa, onu tamam
bitirin&eye dek aylar&a hatta yllar&a yanar, demilerdir. 8=n do3rusunu
Allah bilir. ;nk o, muhakkak sebeblerin yarat&sdr.9

F9-BLM:DF9:

?E/NC BLM

7erkrenin zerinde belirlenen ve varsaylan kutup dairelerini ve
kutuplar, yeryznn be ksma b"lnmesini !erektirir sebepleri, d"rtte
bir meskun ksmn yedi iklime b"lnd3 ve yedi iklimin snrlarn, her
iklimde ni&e memleketler, da3lar, nehirler ve ne ekil insanlarn ve
hayvanlarn bulundu3unu, yedi iklimin "tesinin durumlarnn doksann&
enleme dek ke#edildi3ini ve in&elendi3ini, yedi iklimin her birinde en
uzun !n bulmay ve en uzun !nden ehirlerin semtlerinin $karld3n,
beldelerin miza$larnn ve skinlerinin #arkl bulundu3unu alt madde ile
hakmne a$klar.

Birinci Madde

138
?er($renin $%erinde *eirenen 'e 'arsayan daireeri 'e (-t->ar
*idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar #eleklerdeki ileri zabt i$in, lem
kresi zerinde ispat ettikleri dairelerden ve kutuplardan sekiz daire ve
kutup yerkre zerinde de belirleyip, varsaymlardr. 2a ki onlarla
yerdeki ileri dahi zabtetmi olurlar.
(ki kutbun birisi, kuzey kutbudur. %unun kars, !ney kutbudur. sekiz
dairenin d"rd byk, d"rd k$ktr. %y dairelerin evvelkisi ekvator
dairesidir. (kin&i bur$lar dairesidir. 6$n&s u#uk dairesidir. M"rdn&s
!n yars dairesidir. /itekim yukarda a$klanmtr. +$k dairelerin
ikisi d"nen&e daireleridir. ikisi bur$lar kutbu daireleridir. %u sekiz
dairenin bei paraleldir ki, her ikisi arasnda bulunan uzakl eittir. 6$
e3iktir ki, birbiriyle kesiirler. %unlarn ikisi yani u#uk dairesiyle
!nyars dairesi, yerkre zerinde $izilmeyip' ayr ve yer de3itiri&i
konulmutur. Mi3erleri, kre zerinde $izilmitir ve sabittir.
=kvator dairesi, yerkre zerinde bir byk dairedir ki, byk #ele3in
kua3 olan !neitleyi&i dairenin yzeyinde bulunup' senede iki de#a
!ne, kendi batsal hareketiyle zerine !eldikte, bir$ok yerlerde !e&e ve
!ndz eit olur. %urada !ne #ele3inin hareketi eit ve dz oldu3undan
buna0 .att- stva 8ekvator9 derler. O iki vakit, !nein iki eitlik
noktasna 8E> mart, EI eyll9 !eldi3i zamandr ki, biri ko$ bur&unun
balan!&dr ve biri terazi bur&unun balan!&dr. =kvatorun, yerin iki
kutbundan uzakl3 eit olup, yerkreyi !ney ve kuzey iki eit ksma
b"lmtr. =kvator, bur$lar dairesi ile iki yerde kesimitir ki, eitlik
noktalar 8ekinoks9 makamndadr. %ur$lar dairesi, yerkre zerinde
$izilmitir. Gneitleyi&i ile kesiip, iki d"nen&e 8o3lak ve yen!e$9
noktalarna dek a$lp, birer tara#a meyletmitir. %u e3ime !enel e3im
derler. 7irmi$bu$uk dere&e kadar !ney ve kuzeye !itmitir. %u dairenin
kutuplar dahi, lemin kutbundan yirmi$bu$uk dere&e kadar birer tara#a
dmtr. %u daire oniki ksma yb"lnmtr. .er birine, yukarda
a$klanan birer isimle bur& denilmitir. Alt bur&u ekvatorun kuzeyinde'
alt bur&u !neyinde bulunmutur. .er bur& otuz dere&eye ve er dere&e
altm dakikaya b"lnmtr. 4u halde bu daire $yzalt dere&e bulunup,
yerkrenin durumlar onunla bilinmitir.
R#uk dairesi, yer de3itiren bir byk dairedir ki, lemin !"rnr ksmn
!"rnmez ksmndan ayrp ve snrlayp, yerkrenin alt ve st bununla
bilinmitir. %u u#uk dairesi ni&e ksm bulunmutur. %iri hakiki u#uktur
ki, yerkreyi ikiye b"ler, byktr. %iri hiss u#uktur ki, $eitli
yerlerde oturanlarn !"rne !"re de3iir, k$ktr. %iri dz u#uktur ki,
ekvatora mahsustur, byktr. %u dairede, !nein do3u ve bat dz bir
bi$imde d"ner bulunmutur. Onun i$in bana dz u#uk denilmitir. %iri e3imli
u#uktur ki, dz uy!un !ayrisi bilinmitir, yani btn e3ilimli u#uklar,
lemin iki kutbundan bir tara#a e3ilimli bulunmutur. 4u halde #ele3in ve
yerin her y"nnde olan her &znde, u#uk itibar olunmutur. Mo3u ve bat,
onlarn $o3unda dz olmayp, e3ik bulunmutur. Moksann& enlemdeki o yer,
yerin kutbudur. <eleklerin d"n burada de3irmen bilinmitir. Oira ki u#uk
dairesinin iki kutbunun biri tepe noktas, biri ayak noktasdr. 4u halde
doksann& enlemde u#uk ile !neitleyi&i biri birine $akk olup,
kutuplar bitiik saylmtr. .iss u#kun $apnn mesa#esi, yeryznde,
yirmiikibin beyz admdan #azla de3ildir, denilmitir.
Gnyars dairesi, yer de3itiren bir byk dairedir ki, lemin iki
kutbundan ve belirlenmi olan bau&u noktasndan !e$ip, !neitleyi&i daire
ile ve ekvator ile kesiir bulunmutur. <elekleri ve yeri ikiye b"lp, bir
139
ksm do3u, bir ksm bat olmutur. Ge&e yars ve !n ortas bununla
bilinip, belirlenmitir. Gneitleyi&i ve ekvatorun her par$asna, bir
!nyars itibar mmkn olmutur. 8=kvatorun her dere&esinden bir
!nyars dairesi 8meridyen9 !e$ti3i #arz olunmutur. 2opla $yzaltm
eder.9
M"rt k$k daire ki, ekvatora paraleldirler. Onlarn ikisi bur$lar kutbu
d"nen&eleri ve biri yaz d"nm noktasdr ki yen!e$ d"nen&esidir. %iri k
d"nm noktasdr ki o3lak d"nen&esidir.
4imdi bu sekiz daire ile yerin btn ileri belirlenmi ve zabtedilmitir.
8.akim ve yarat& olan Allah mnezzehtir.9

(inci Madde

?er($renin d,rt daire ie *e& (s!a *,$nd$0$n$ *idirir+

=y aziz malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 (ki kutup ve iki
d"nen&eleri olan d"rt k$k daire, yerkrenin tamamn be ksm etmitir
ki' her bir ksm iki k$k daire arasnda veya bir daire ortasnda bulunan
mesa#edir. 4imdi bu be ksmn biri d"nen&eler arasnda oldu3undan, buna0
7ak& b"l!e ad verilmitir. ;ok s&ak oldu3undan dolay, eskiler, meskun
de3il sanmlardr. %u iki d"nen&e aras krkyedi dere&e mesa#edir ki,
ekvator burann ortasnda bulunmutur. iki ksmna, so3uk b"l!e
denilmitir. Oira ki bunlar, !nein yry yolundan uzak oldu3undan, $ok
so3uktur. %unun i$in eskiler mesk*n de3il sanmlardr. %u iki ksm,
bur$lar kutbunun iki d"n yeri arasnda iki d"n uzakl3dr. .er birinin
enlemi, yerin kutbuna varn&aya dek yirmi$bu$uk dere&e bulunmutur. %u iki
ksm dahi kendi kutuplar adyla isimlendirilmitir, 8kuzey kutup, !ney
kutup9. Geri kalan iki ksm ise mutedil bulunmutur. %unlar mesk*n olup,
imar edilmitir. +uzey ksm yen!e$ d"nen&esi ve bur$lar kutbunun kuzey
d"n yeriyle snrlanmtr. Gney ksm o3lak d"nen&esinden bur$lar
kutbunun !ney d"n yerine varn&aya dek olan mesa#e bulunmutur. .er
birinin enlemi mesa#esi, krk$ dere&e "l$lmtr.
%u be b"l!enin sakinleri, !"l!e ve yer y"nyle biribirinden ayrlmtr.
G"l!e y"nnden, so3uk b"l!e sakinlerine de3irmenta ad verilmitir. Oira
ki onlarn !"l!esi, u#kun yzeyinde de3irmen ta !ibi d"ner bulunmutur.
5utedil b"l!e skinlerine e3imli denilmitir. ;nk bunlarn !"l!esi, "3le
vakti oldu3unda bir tara#a e3ilir bulunmutur. S&ak b"l!e sakinlerine iki
!"l!eli denilmitir. Oira ki ekvatorda bulunanlarn !"l!esi, "3le vaktinde
kh !neye, kh kuzeye der !"rlmtr. Gne, senede iki de#a iki
eitlik noktasnda bulundu3unda, bau$larna !elip, !nortasnda !"l!e
yok olmutur. Onlardan !nein en uzak oluu, d"nen&eye vard3nda
bulunmutur. (ki d"nen&e altnda bulunanlarn bau$larna !ne, senede bir
kere !elip, !nortasnda !"l!eleri yok olmutur. Onlardan !nein en uzak
oluu, d"nen&eye vard3nda bulunmutur. iki d"nen&e altnda bulunanlarn
bau$larna !ne, senede bir kere !elip, !nortasnda !"l!eleri
yok olutur. M"nen&eler ahalisinin bau&u noktalarna yakn olan lemin
kutbu, srekli ortada !"rnmtr. +ars olan lemin kutbu ise srekli
!izli kaltr. %unlarn !"l!eleri bir bulunmutur.
7er y"nnden hepsi $ ksma b"lnmtr. %ir ksm ekvator skinleridir ki,
batdan do3uya, !nein do3uundan sonuna dek bir d"n yerinde ve bir
enlemde dzlp kalanlardr. (kin&i ksm, ekvatordan iki tara#a ayn
uzaklkta olan enlemlerde dzlp, nizam bulanlardr. 6$n& ksm,
ekvatora iki tara#tan paralel enlemlerde, biri bau&unda biri ayaku&unda
8kutuplar9 skin olanlardr. 8Pallahi lem.9
140

nc Madde

Mes(-n "an d,rtte *irin ha(i(K yedi i(i!e *,$nd$0$n$ *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, astronomlar, d"rtte bir meskunu, !e&e ve !ndz
#arklar itibariyle bir ni&e b"lm edip, her birine bir iklim adn
vermilerdir. 7erkrenin kuzey yarsn a$klayp, ona kyasla, !ney
semtine !itmilerdir. %tn yerkreyi altm iklime b"lmeye yetmilerdir.
.akiki iklimleri b"lmn, kh en uzun !n ile ve kh aylar saysyle
belirlemilerdir. ;nk ekvatorda oturanlara !"re, !e&e ve !ndz srekli
onikier saattir. %undan sonra kuzey kutbu ve !ney kutbu tara#na
ekvatordan uzaklatk$a, !e&e ve !ndz #ark ona !"re $o3alr. %u durumda
bu ekvatora paralel enlem daireleri #arz edip, her iki daire arasna bir
iklim demilerdir. O artla ki, onda en uzun !n, ekvator semtinde bulunan
bir "n&ekinden yarm saat #azla ola. %u taksimle beldelerin tabiatlar ve
yerleri, !e&e ve !ndz #arklar toplu olarak belirlenmi ve bilinmitir.
Oira ki, bir enlemde bulunan beldeler, tabiat ve yer bakmndan mterek
olup, eit !elmitir.
%irin&i iklimde $ daire #arz olunmutur. %iri iklimin balan!&, biri
ortas ve biri sonundur. +alan iklimlerin her birinde ikier daire
#arz olunmutur ki, iri iklimin sonu, biri ortasdr. Oira ki !e$en her
iklimin sonu$ dairesi, "n&ekinin balan!&n belirlemitir. =ski
#ilozo#lar, iklimleri yedi iklime hasredip, ellin&i enlemden yukarda iklim
dnmemilerdir. lakin sonrakiler, yedi iklimin "tesinde olan yerleri
mamur ve meskun bulup, altmaltbu$ukun&u enleme dek yani bur$lar kutbu
d"n noktasna varn&aya dek, en uzun !nne yarm saat ekleyerek
yirmid"rt iklim bulup' ondan en uzun !ne birer ay ekleyerek, doksann&
enleme ulan&aya dek b"lmler ve hepsini otuz iklim itibar ve tayin
etmilerdir.
=kvator b"l!elerinin $o3u deniz oldu3undan, $o3unlu3a !"re birin&i iklimin
balan!& onikibu$uk dere&e enleminde #arz olunmutur. O b"l!enin en uzun
!n dahi, yaklak onikibu$uk saat bulunmutur. =n uzun !ne birer $eyrek
saat eklendi3i yer, bu iklimin ortasdr. =n uzun !nn on$ saat oldu3u
yer, birin&i iklimin sonu ve ikin&inin balan!&dr. %u durumda, her
iklimde en uzun !n, bu minval zere, yarm saat eklemek artyle,
yirmid"rdn& iklimde en uzun !n yirmid"rt saata ulamtr. %uras, kuzey
bur$lar kutbunun d"n yeridir. Dkin bu iklimler biribirinden k$ktr.
Oira ki, birin&i iklimin ienili3i ve uzunlu3u mesa#esinden, ikin&i
ikliminki daha ksa ve daha k$k olup' btn iklimler bu tertip zere
biribirinden dar ve az bulunmutur. iklimlerin enlemi, ekvatordan
balatlp, doksann& enlemde tamam olmutur. =n uzun iklim, bat
okyanusunda olan .alidat adalarndan balatlp do3u okyanusunda son
bulmutur. 8+anarya adalarnn bat tara#nda bulunan adalar.9

/,rd$nc$ Madde

?edi !e&h-r i(i!in h-d-d-na *--nan !a!-r !e!e(eteri 'e her *irinde "an
y$(se( da0ar, a(an *$y$( nehireri 'e ahaisinin ren(erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar demilerdir ki0 M"rtte bir oturulan
141
yeri yedi iklime taksim eden eski #ilozo#lar, her bir iklimi ni&e mehur
memleketlerle snrlayp, belirlemilerdir. /i&e delillerle te&rbe ederek
snayp, aratrmasna yetmilerdir. Oira ki otuz ve krk sene zar#nda
ni&eleri bu d"rtte bir meskun yeri seyahatle batan baa !itmilerdir.
%irin&i iklimin mesa#esi' at okyanusundan, %erber lkesinden, /ebr'den,
.abe'ten, .adramut'tan, Sebe'den, Gney 7emen'den, Gney Sind, .int ve
;in'den !e$ip, do3u okyanusunun baz adalarna u3rar, bilinmitir. %u
ikimde yirmi yksek da3 ve otuz byk nehir telaa ve seyrolunmutur.
%urann ahalisinin hepsi siyah bulunmutur. (kin&i iklimin mesa#esi' bat
ve kuzey ehirlerinin tmn, Sudan', +uzey Arap adasn, 7emen'i, 5ekke,
5edine, 2ai#, +ati#, %ahreyn ve hrmz ehirlerini, .int, sind, 5a$in ve
;in ortalarnda bulunan ehirleri !e$ip, do3u okyanusu adalarnn
ortalarna ular bulunmutur. %u iklimde yirmiyedi yksek da3 ve yedi
byk nehir seyr ve temaa klnmtr. %urann ahalisi siyaha yakn esmer
mahede olunmutur. 6$n& iklimin mesa#esi' bat okyanusundan !elip,
kuzey A#rika ehirlerinden ve 5sr'dan !e$ip, +uds, 4am, +#e, %a3dat,
%asra, 4iraz, (s#ahan ve <ars memleketinin tmnden, .int, ;ind, 5a$in ve
;in'in kuzeyinden !e$erek, do3u okyanusu adalarna ulamtr. %u iklimde
otuz$ yksek da3 ve yirmi byk nehir seyrolunmutur. %urann ahalsi
bu3day benizli esmer bulunmutur. M"rdn& iklimin mesa#esi akdenizin
tamamdr. Okyanus olan Sebte bo3azndan, =ndls, (spanya ve Galyann,
<iren!istan ve :umeli'nin !ney tara#larndan !e$ip, Akdeniz'in ve
Anadolu'nun !ney yarlarndan !e$er, 2rablus, Antakya, (skenderun, .alep,
=rzin&an, Miyarbakr, 5usul, 2ebriz, =rdebil, +azvin, 2us, (ran da3larnn
kuzeyi, Dahor, +emir ve .orasan'dan, .int ve $in'in kuzeyinden !e$ip, do3u
okyanusunda bulunan adalara ular bilinmitir. %u iklimde yirmibe yksek
da3 ve yirmiiki byk nehir seyr ve temaa klnmtr. %urann ahalisinin
tm beyaza yakn esmer mahede olunmutur. %ein&i iklimin mesa#esi' bat
okyanusundan, (spanya kuzeyinden, Akdenizin kuzey yarsndan !e$ip, Anadolu
ehirlerinin $o3u, sivas, =rzurum, 4irvan ve .azer denizinin !ney
yarsnda olan +eylan ve am emsali ehirleri !e$ip, 5averannehr, .arezm,
Semerkant ve %uhara, 2rkistan ve 2ataristan'n !neyi, Met-i +ebir,
2ibet, ;in seddinin kuzeyi, 2ebk'n !neyi, .ta ve .tan memleketlerinden
!e$ip, do3u okyanusa u3rar bilinmitir. %u iklimde otuz$ yksek da3 ve
onbe bk nehir saylmtr. %urann ahalisinin tm beyaz bulunmutur.
iklimlerin en lmls d"rdn& iklimdir. Sonra bunun iki tara#nda
komular bulunan $n& ve bein&i iklim ona eklenmitir. Oira ki bu $
iklimin suyu ve havas leta#etinden ahalisinin $o3u batn ve zhiri
kuvvette, !zellik, hner ve ol!unlukta itidal zere bulunmutur.
altn& iklimin mesa#esi' bat okyanusundan, #irenk memleketlerinin
kuzeyinden ve :umeli memleketleri kuzeyinde bulunan ehirlerden ve
(stanbul'dan ve +aradeniz'in !ney ve kuzeyinde bulunan memleketlerden ve
Azak'tan !e$ip, Gr&istan'a, Ge&e, 2i#lis, Parna ve G"k$e denizden 8.azer9
4irvan'n kuzeyine, Merbent kalesinden Ma3stan ve =Qderhane memleketlerine
u3rayp, .azer denizinin kuzey yarsndan !e$ip, Seyhun nehrinin !eriinde
olan +arakalpak ve 1zbek, ;a3atay ve +a!ar, Rlun!ay ve 2rkistan
memleketlerinden, 2ataristan ve Mest-i +ebir'in kuzey yarlarndan, .ta ve
.tan memleketlerinin kuzeyinden !e$ip, do3u okyanusunda bulunan adalara
ular bulunmutur. bu iklimde onbir ykse da3 ve krk byk nehir saylm
ve temaa klnmtr. %urann ahalisi sarya meyyal beyaz mahede
olunmutur. %u iklimin so3u3u iddetli iken yine itidal zere bilinmitir.
7edin&i iklimin mesa#esi' bat okyanusu sahilinden, ,ortekiz ve
(n!iltere'den !e$ip, +p$ak, 2esalya, %ul!aristan ve :usya'dan, .azer
ehirlerinin kuzeyinden !e$ip, Met-i +ebir'den, esi 2ataristan'n
142
kuzeyinden ve (skender seddinden !e$ip, bat okyanusta bulunan adalara
u3rar bilinmitir. %u iklimde onbir yksek da3 ve krk byk nehi
seyrolunmutur. %urann ahalisi kzla meyyal beyaz bulunmutur. %u yedin&i
iklimin sonu ellini enlem tayin olunmutur. =n uzun !n onda, tamam onalt
saat bulunmutur.
=si #ilozo#larn !"rlerine !"re, yedi iklim bunlardr, ki a$klanmtr.
<akat sonraki #ilozo#larn !"rleri zere taksim olunan yirmid"rt iklimin
hudutlarnn belirlenmesi, ilerideki &etvelde olan rakamlara havale
klnmtr.

Be&inci Madde

?edi i(i!in ,tesinin !a!-r *--nd-0-n-, d"(sannc ene!e de0in
(e&.edere(, i(i!er iti*ar "-nd-0-n- 'e yedi i(i!i her *irinde en -%-n
#$n$n *iindi0ini 'e en -%-n #$nden her *ir i(i!de, &ehirerinin yerinin
*eirendi0ini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, !er$i eski astronomlar, yedi iklimin "tesini
ilti#at ve itibar etmeyip, yedi ikile hasar ve kasr etmilerdir. Dakin
sonraki astronomlar, tpk yedi iklimdeki !ibi,en uzun !nne yarm saat
eklendik$e bir iklim itibar edip' ekvatordan en uzun !nn yirmid"rt saat
oldu3u yere de3in, ki o bur&lar kutbu d"nen&esidir, yirmid"rt iklim
se$milerdir. Dakin ondan yerin kutbuna yani lemin kutbu altna varn&aya
dek yarm saat ekleme kaidesinin yrmesi mmkn oldu3undan, en uzun !n
birer ay arttk$a, bir iklim itibariyle iki kutup arasn dahi alt iklime
taksim edip, doksann& enleme dek, tmn otuz iklim belirlemilerdir.
7edi iklimin "tesini aratrmak i$in kutup d"nen&esi altna de3in
!itmilerdir. Oralar mesk*n bulup, halkn surette insan, srette hayvan
emsali eksik ve bil!isiz mahede etmilerdir. +utup d"nen&esi altnda bir
kavme yetmilerdir ki hepsi it a3zl ve it huylu, biri biriyle itlik
ederler ve it !ibi yaayp, it dirli3inde olurlar. +n iddetinden on ay
mddetinde it !ibi yerlere !irerler. Onlar ne din bilirler, ne mezhep' ne
merep ne de sanat ederler. /e ss ne ibadet bilirler. /e det, ne leta#et
ve ne neza#et bilirler, ne i##et. suretleri i&ab muamele ederler. Orada
bir byk da3 bulunmutur ki, ikibu$uk #ersah yksekli3i alnmtr. Ma3n
altnda altn madeni yanp, tepesinden dumansz atein havaya $kt3n
!"rmlerdir. Ma3n etra#ndan $ok s&ak kaynaklar #krp, byk nehirler
olmutur ve uz tutmu olan kuzey okyanusa d"klp' deniz, sularn
s&akl3yle $"zlp, lmtr. Menizin o sahilleri donmu olmayp,
balklar o semte !elip dolutur. buralarn ahalisi, o balklar avlayp ve
yiyip, uzak beldelere satp' onunla hayvan derileri alp, !iyinirler. Oraya
srekli kar ya3d3ndan, on ay s&ak nehirler ile lmanlam hamamlarda
kalrlar. iki ay kadar yaz olur ki, hamamlardan darya $karlar. Orada
yaayanlara, lemin !ney yars srekli u#kun altnda oldu3undan hi$
!"rnmez. +uzey yars u#kun stnde oldu3undan srekli !"rnp' yldzlarn
ve #eleklerin hareketi burada de3irmen !ibi d"nd3nden, o yerden
doksann& enleme varn&aya de3in, en uzun !n ha#ta ve ay ilavesiyle alt
aya ular. Oira ki !ne, a$klanan batya y"nelik hareketiyle ko$
bur&unun balan!&na !eldi3inde' doksann& !ney enleminde bir dere&e
kadar yeryznden batp doksann& kuzey enleminde karanlk oan bir deree
kadar yeryznden batp, doksann& kuzey enleminde karanlk olan bir
dere&e kadar yere do3up' at ayda kuzey bur$larn dolan&aya dek, !ney
kutbunda bir !e&e, kuzey kutbunda bir !n olur. ;nk !ne, terazinin
balan!&na oluur ve !ney bur$larnda olu. 7erin kuzey kutbundan batp
143
yine !neyinde do3ar. Alt ayda o bur$lar kat edin&eye dek, kuzey semtinde
yerin bir dere&esi yine karanlkta kalp, oralarda bulunan deniz donar.
Gney semtinin dahi durumlar, kuzeye kyasla bilinir. 4u halde kuzeyin
!ndz zaman, !neyin !e&esidir' !neyin !ndz zaman, kuzeyin !e&esidir.
8Ge&e ile !ndz birbirine d"ntren Allah mnezzehtir.
%ir iklimde en uzun !n bulmak lazm !elirse, o ka$n& iklimse yarsn,
oniki bu$uk saat zerine eklemekle elde edilir. 5esela bein&i iklimde
bulunan erzurum'da iklim saysnn yars olan ikibu$uk, onikibu$uk zerine
ekense, onbe olur. %u durumda a$kl3a kavumu olur ki, bein&i iklimde
en uzun !n onbe saattr. %u kyas zere, en uzun !nden, ehrin ka$n&
iklimin ne semtine dt3 de bilinir. 5esela ehrimiz =rzurum'un en uzun
!n, onbe saat oniki dakikadr. 4u halde bu saynn onikibu$u3u
$karlp, kalan ikibu$uk ile oniki dakikann iki kat alnsa elde edilen
beten iklim says, yirmid"rt dakikadan ehrin yeri ortaya $kar. 7ani
bilinir ki, ehrimiz =rzurum bein&i iklimin ikin&i yarsnn sonlarnda
bulunmutur. Oira ki, her bir iklimi enlem mesa#esi yarm saat #azladr ki,
otuz dakikadr. (klimi yars, $eyrek saattir ki, onbe dakikadr. %u
durumda onbe dakikada bulunan ehir, iklimin ortasnda' onbeten eksik
bulunan ehir, iklimin evvelindedir. 4ehrimiz =rzurum !ibi onbeten #azla
bulunan ehir, iklimin ikin&i yarsndadr. =3er onikibu$uk $karlp,
kalan ikibu$uk, d"rde b"lnse paralel dairenin says elde edilir. Oira ki
be iklimin on dairesi olur. +alanlar buna kyas ile bulunur. 4u halde
ekvatordan doksann& kuzey enleme varn&aya dek iklimlerin durumlar e
tavrlarla bilindiyse' sonraki astronomlara !"re !ney tara#nn durumlar
aynen b"yle bilinir. 7ani orada da otuz iklim taksim olunur. Oira ki
dnyann yars, ekvatordan kuzey tara#a dmtr. 5esela d"rtte bir
meskun yerin ekvatorun !ney tara#nda iklim ola. +amer da3larndan !e$ip,
/il nehrinin kayna3ndan dolar. (kin&i iklim, k d"nm noktas altndan
!e$ip +ortan burnuna u3rar. Oira ki, sonraki astronomlar o tara#ta otuz$
dere&e enleminde ni&e memleketleri bulmulardr. %uralarn ahalisinin tm
putperesttir. 4u halde iklimlerin tmnn says ve paralel daireleri, en
uzun !nleri, enlemleri ve mesa#eleri btn bunlarn saylar bulunmak
murat olunursa, az sonra vere&e3imiz &edvelden malum olur. 85lknde olan
en iyi bilen Allah'dr9.

Atnc Madde

@t-r-an yererin 'e &ehirerin !i%acn *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 su ve hava, arazi
#arklarna ba3l oldu3undan, oturulan yerlerin #arkll3 hasebiyle
de3iik olmutur. Allah'n kudretiyle $eitli tesirlerinden yerin miza&
ile ayn olup, su ve hava, topra3a uymutur. .er yerin miza& aka bir tarz
oldu3u i$in, her ehir kendi ehlini, kendi miza& !ere3in&e terbiye
etmitir.
S&ak yerlerin miza&, kendi ehlini kara ve kvr&k sa$l, hazm zay#,
bozumas kuvvetli, rutubeti az, kalbi korkulu, bedeni yumuak, d ve
ihtiyarl3 $abuk etmitir. .abe ehirleri !ibi. Oira ki onlar
skinlerinin "mr, an&ak otuz seneye !itmitir. 7a krka varan pek ndir
olur. So3uk yerlerde oturanlarn miza&lar, kendi ehline e&aat ve kuvvet
bahedip, hazmlarn kolay ve rahat klmtr. 4u halde so3uk yerler
rutubetli de olursa, kendi ehlini, etli, ya3l, &sseli ve !eni edi,
!enellikle bedenleri arave ve nezaket bulup, beyaz ve berrak olmutur.
7azlar mutedil olup, klarnn so3u3u iddet bulmutur. :utubetli
144
yerlerin iza&, kendi ehlini, !zel yzl, yumuak s"zl edip, onlara
!eveklik ve mutedil bir yazla k verip, humma, basur, ishal ve &ilt
hastalklarn $o3altmtr. +uru yerlerin miza&, endi ehlinin deri, miza$
ve dima3larn kurutup, yazlarn s&ak ve klarn so3uk eylemitir.
7ksek yerlerin miza&, kendi sakinlerine shhat ve kuvvet verip, $o3unu
iyi ahlakla mesrur, ilim ve kemal ile mamur, !zellik ve &emal ile nurlu,
uzun "mrle "mrl etmitir. ;ukur yerlerin miza&, kendi mahpuslarna !am
ve kede i$inde s&ak ve dur!un su verip, onlar havasyle hummal,
kesa#etiyle skntl, anlaylarn az ve miza$larn illetli etmitir.
A$k ve tal yerlerin miza&, kendi $evresindekilerin bedenlerini
kuvvetli, sa$larn $ok ve boylarn ksa edip, $o3unu $ek ve reit'
azlarn s&ak ve iddetli etmitir. Onlarda kuruluk ve seher $ok
oldu3undan, sava ve d"ve !alip olmulardr. +arl da3larn miza&,
"teki so3uk ehirler !ibi kendi ehlini tertip edip, kar bki kaldk$a,
temiz rz!ryle onlar temiz etmitir. Meniz $evresindeki yerlerin miza&,
kendi ehline s&aklk ve so3uklu3u mutedil edip, rutubetini kurulu3u
zerine stn etmitir. +uzey memleketlerinin miza&, so3uk beldeler ve
so3uk mevsimler !ibi olup, kendi ehlinde asr hastalklar $ok, karnlarnda
sa#ra toplanmasn az etmitir. O ehirlerinin sakinlerinin hazmlar
kuvvetli ve "mrleri uzun olmutur. Oira ki onlarn $o3u yz yldan #azla
yaamtr. onlarda bozuma az ve damarlar dolu oldu3undan ve damarlar da
!eni oldu3undan burun kanamas $ok olmutur. 7aralar az olup, $abuk i#a
bulutur. bedenleri kuvvetli, kanlar temiz ve yrekleri ateli oldu3undan,
$o3u yrt& hayvan vas#laryle dolmutur. Gney tara#larnn iza&, s&ak
ehirler ve mevsimler hkmnde olup, sularnn $o3u a& ve tuzlu
bulunmutur. ehlinin balar rutubet maddeleriyle dolu, hisleri illetli,
azalar !evek, itihalar az, mide ve ehvetleri zay# mahede
olunmutur. 7aralar zor i#a bulur. +adnlar, hastalklarla $o&uklarn
drp, $o&uklar az ve hayzlar $ok olur mlesine sara ve $eitli humma
isabet edip, basur istila etmitir. .atta otuz yan !e$en, #el$li olup
!itmitir Mo3udaki oturulur yerler ki, do3usu a$k olan ehirlerin miza&
sahih ve ho bulunmutur. Oira yki !ne, o ehirlerin ahalisi zerin
do3up, havalarn lml ve temiz klmtr. %at b"l!eleri i do3udakilerin
aksi olmutur. O b"l!elerin miza&, rutubetli ve yo3un kalmtr. Oira ki
bat b"l!eleri ahalisi zerine !ne, !ndzde ule salmaz, ta ykselip
etra# stmadk$a zerlerine !elmez. 4u halde onlarn so3uk !e&eleri
ardn&a !ne, zerlerine #e&aatle do3up, on an i$inde s&akl3yle istila
etti3inden, buralarn halk bal!amla olmutur.
A$klanan yerlerin birini se$ip, vatan murat eyleyen seyyahlara !ereklidir
ki, "n&e o yerin ykseklik ve al$akl3nda, a$klk ve kapall3nda olan
"zelliklerini ve o ehrin komusu bulunan da3lar, madenler ve buharlarn
miza$larn ve y"nlerini bilip' ondan ehir halknn hastalk ve shhatle,
hazm ve ehvette, !zellik ve surette, ahlak ve srette, merep dette,
mezheb ve i##ette haim olan durumlarn te&rbe klsn. %undan sonra
binalarnn dn' !enili3i ve i$i yksek midir, kap ve pen&ereleri
do3uya a$k veya kuzeye d"nk mdr, bilsin. Oira ki, binann
artlarndandr ki , evin i$i !eni ve yksek, kap ve pen&ereleri y a
do3uya veya kuzeye a$k ola. ta ki sabah rz!r ve kuzey rz!r o eve
dola. Onunla ev mamur olup, evdekiler ondan her an hayat ve &an bulurlar.
G"nlleri ho olup, bedenleri shhat ve #iyetle kala. u halde bina
ilerinde "nemli ve lzumludur ki, seher yelini ve kuzey rz!rn evin
i$ine dhil ve !nein uas yerine sl ve havasnn salah do3u !nei
ile hsl ola. Ger$ekte ki, temiz, lati#, ak&, so3uk ve tatl olan
nehirleri, eserek dolap !elen seher yeli ile nedim ve yr olup, itiyak
145
ile tene##s etmek, &ana sa#a, &isme i#a ve kalbe &iladr.
%u konular resmeden dairelerin burada toplu olarak verilmesi mnasip
!"rlmtr.

F:-BLM:DF::

2E3ENC BLM

%oylam ve enlem daireleri ile yerkrenin satran$ ve evleri misali
b"lnmesini' enlem ve boylamn tayini ile yeryznde bulunan beldelerin ve
yerlerin yerlerinin ve y"nlerinin birbirlerine uzaklk ve yaknlk
bakmndan nispetlerini' hint dairesiyle zeval $iz!isi, itidal $iz!isi ve
kble tesbitini' lemin kutbu tara#nda bulunan kutup yldznn yksekli3i
ve al$akl3yle meridyen dere&elerinin mesa#e ve miktarn ve bunlarn
bilinmesiyle yerkrenin $apnn $evresini ve yz"l$mn bulmayp kara ve
denizi, "l$ ve seyirle $eitli noktalarnn mesa#elerini' d"rtte bir
oturulan yerin bur$lar $!eniyle yedi !eze!ene mensup olan belde ve
y"nlerini' zamann oniki hayvan zerinde deveranndan yeryznde olan
tesirleri alt madde ile hakmne a$klar ve ortaya koyar.

Birinci Madde

Ene! 'e *"ya! daireeri ie yer($renin satran) e'eri #i*i *,$n!esini,
ene! 'e *"ya!n *eiren!esiye yery$%$nde "an *ede 'e y,reerin 'e
y,nerini, *ir*irerine -%a(( 'e ya(n( y,n$ye nis>eterini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar ve !eometri&iler, yerkre zerinde
onsekiz !nyars dairesi ve ekvatordan kuzey ve !neye sekiz enlem dairesi
resim ve #arzedip' her daireyi $yzaltm dere&eye b"lmlerdir. 4u halde
!nyars daireleri ile boylam dere&eleri ve ekvatora paralel olan enlem
daireleri ile enlem dere&eleri belirmenmi olup, hery iki daire aras onar
dere&e olarak belirlenmitir. (klim enleminin balan!& ve beldenin
enlemi, ekvatordan iki tara#a se$ilmi ve itibar olunmutur. %iri kuzey
enlemi, biri !ney enlemi bulunmutur. (klimin balan!$ boylam ve
beldenin balan!$ boylam itibar olunan bat okyanusunda .alidan
adalarnn !nyars dairesi ile 8Green Zi&h meridyeni9 !neitleyi&i
dairenin kesime noktasndan #arzolunan beldenin !nyars dairesiyle
!neitleyi&i dairenin kesime noktas arasnda, !neitleyi&iden vki olan
yay ile o beldenin boylam bilinmitir. %eldenin enlemi, bau&u noktas ile
!neitleyi&i arasnda o beldenin !nyars dairesinde vki olan yaya tlak
olunmutur. %u beldenin enlemi, !erek !ney ve !erek kuzey semtinde olan
lemin kutbunun yksekli3ine ve semt #ark kutbunun dne eit
bulunmutur. %u enlem ve boylam tayiniyle yeryznde vki olan belde ve
y"relerin yerleri ve y"nleri, birbirlerine uzaklk ve yaknlk y"nyle olan
nispetleri yaklak olarak bilinmitir.
(ki beldenin birbirinin ne semtinde bulunduklar a$ktr. 5esela temiz
beldeniz =rzurum'un 8Grinvi$9'ten boylam, yetmiyedi dere&edir. =kvatordan
enlemi, yaklak krk dere&edir, denilip' 5sr'n boylam altm$ dere&e,
enlemi otuz dere&edir denildi3inde0 5sr, =rzurum'un !ney bats y"nnde
ve =rzurum, +ahire'nin kuzey do3usu tara#nda bulundu3u bilinir. Oira ki,
5sr'n boylam =rzurum'dan eksik oldu3undan, batsna ve enlemi eksik
oldu3undan !neyine dmesi !erekir. =rzurum'un boylam, 5sr'nkinden
#azla bulundu3undan, do3usunda ve enlemi dahi #azla oldu3undan, kuzeyinde
146
bulunmak !erekir.
iki beldenin arasnda bulunan mesa#enin uzakl3n bilmek i$in kaidesi
budur ki0 1n&e baklr e3er iki beldenin enlemi uy!un ve boylar #arkl ise'
boylamlarnn #ark, aralarndaki uzakl3 verir. =rzurum ile 2okat !ibi.
=3er iki beldenin boylam ayn, enlemi #arkl bulunsa, bu surette de
enlemleri arasndaki #arkllk, aralarndaki uzakl3 verir. =rzurum ile
5usul !ibi. =3er iki beldenin hem enlemleri ve hem boylamlar #arkl ise,
bu surette aralarndaki uzaklk, dik dik a$l $!enin kirii 8hypotonuse9
olur ki' a$nn bir kenar, beldenin !nyars dairesinden bir aydr. %ir
kenara, istenen beldenin enlem dairesinden bir yaydr. Onun kirii bulunan
kenar, iki beldenin bau&u noktalarndan !e$en daireden, iki belde arasnda
vki olan yaydr. ;nk bu $ kanattan iki kanadn miktar mal*mumuzdur, o,
boylam ve enlem #arklardr. 4u halde bu iki bilinen kenar ile ve kiri
olan bilinmeyen kenarn miktarn bilmekte kolay yol budur ki0 (ki bilinen
kenarn kareleri toplamnn karek"kn alrz ki, bilinmeyen kenarn
miktardr. (te iki belde arasndaki uzaklk odur. 5esela =rzurum ile
+ahire'nin aralarndaki boylam #ark ond"rt dere&e ve elem #ark on
dere&edir. Ond"rt ile onun kareleri toplam ikiyz doksanalt hesap
olunmutur. 2oplamn k"k yaklak olarak onyedi bulunmutur. 4u halde
=rzurum ile 5sr'n arasnn onyedi dere&e oldu3u muhakkak bilinmitir.
Mi3erlerini de bu yolla biliriz. %ununla kble tara# dahi bulunur. /itekim
bu, o b"lmde ta#sil oluna&aktr. .epsinin daireleri ise b"lmn sonunda
verile&ektir.

i(inci Madde

6int dairesi ie %e'a )i%#isi, itida )i%#isi 'e (*e y,n$n$n tes*itini
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar ve !eometri&iler, .int #ilozo#larnn
i&ad bulunan hint dairesinden zeval $iz!isi olan !nyars $iz!isini ve
itidal $iz!isini ve itidal $iz!isi olan do3u ve bat $iz!isini ve 5ekke
y"n olan kble semtini tespit etmilerdir. Oeval $iz!isini ve itidal
$iz!isini bulmann bir yolu budur ki@ 1&e yeri "yle dzlersin ki, ortasna
su d"klse d"rt tara#na birden akar. Sonra onda bir daire $izip,
merkezinde dik bir $ubuk dikersin. %u, dairenin $apnn d"rtte biri kadar
olmaldr. Onun dik oldu3unu akl "l$syle veya dairenin $evresinin $
yerinden $ubu3un tepesi aras eit oldu3undan bulursun. Oevalden "n&e
!"zetlersin, ta ki $ubu3un tepesinin !"l!esi o daireye !irdi3inde, bat
semtinden $evreye ulat3 noktay nian edip, zevalden sonra, onun
daireden $k vaktinde, do3u tara#ndan $evreye ulat3 noktay iaretle
bilirsin. O anda iki nokta arasnda dairenin $evresinin kuzeyi bulunan yay
ikiye b"lp, o yardan bir dz $iz!i $karrsn ve merkezden !e$irip
$evreye de3in !idersin. (te !nyars $iz!isi odur. ;ubu3un !"l!esi o
$iz!iden uzaklat3nda, "3le vaktinin balan!& olur. %u $iz!i o daireyi
ikiye b"ler. O iki b"lmn ortalarndan bir dz $iz!i $ekersin ki,
!nyars $iz!isini merkezde dik bir a$yle keser, do3u ve bat $iz!isi
odur. %u ilem, en uzun !nde daha shhatli olur. Oira ki !"l!enin !irii
ile $knda asla #arkllk olmaz. 1teki yolu budur ki0 Gne iki itidal
noktasnn birine iken, bu durumu tesbit murat olunsa, hemen !nein ya
do3uunun ya batnn !"l!esinin istikameti zere u#uk noktas
paralelinden $kp, hint dairesinin merkezine u3rayp, $evresine ulaan
benzer $iz!i, do3u ve bat $iz!ileridir. Onunla merkezde dik bir a$ zere
kesien $iz!i, !nyars $iz!isidir. ite zeval $iz!isi odur.
147
+ble y"nn bilmek i$in, $izilmi hit dairesinin $evresini, $yzaltm
b"lme taksim edersin ki, her d"rtte biri, doksan b"lm olur. Onu mesk*n
beldenin u#ku #arzedip, kble y"nnn onun han!i noktas oldu3unu bulursun
ki' ona d"nk olan +be'ye y"nelmi olursun. 4imdi aranan bu noktay
bilmenin yolu budur ki0 1n&e 5ekke-i 5kerreme'nin boylam, bat
okyanusunda, eskiden mamur, imdi denizle dolu olan .alidan adalarndan
yetmiyedi dere&e oldu3unu bilirsin. =kvator enleminden yirmiiki dere&e
oldu3unu bulursun. %undan sonra meskn beldenin boylam ve enlemini .alidan
adalarndan ve ekvatordan alrsn. =3er beldenin boylam 5ekke'nin boylam
ile eit !elip, beldenin enlemi, 5ekke'nin enleminden #azla olursa, o
beldenin kble semti, !nyars $iz!isinin u#ku $evresine ulat3 !ney
noktasdrki, onda namaz kla&ak olan, !ney noktasna y"nelse, do3ru
kbleye y"nelmi olur. 4ehrimiz =rzurum !ibi. Oira ki beldemiz, 5ekke-i
5kerremenin, kuzey noktasnda vki olmutur. =3er beldenin boylam 5ekke
ile ayn olup, enlemi 5ekke'den noksan olursa o beldenin kble semti'
!nyarsnn u#uk $evresine kavutu3u kuzey noktasdr. 5ekke-i
5kerreme'nin !ney noktasnda vki olan 7emen beldesi !ibi. =3er beldenin
enlemi, 5ekke'ninkiyle ayn olup, boylam #azla olursa, o beldenin kble
semti, bat ve do3u $iz!isinin u#uk $evresine bitiik oldu3u bat
noktasdr. =3er beldenin enlemi, 5ekke ile ayn olup, beldenin boylam
5ekke'den eksik !elirse, o beldenin kble semti, bat ve do3u $iz!isinin
u#uk $evresine kavutu3u do3u noktasdr.
+ble y"nn bilmenin bir yolu dahi budur ki0 Gne, ikizler bur&unun
sekizin&i dere&esinde veya yen!e$ bur&unun yirmiikin&i dere&esinde
bulundu3u !nde' 5ekke'nin boylam ile belde arasnda olan #arkn her onbe
dere&e mesa#esi i$in bir saat ve her bir dere&e mesa#esi i$in d"rt dakika
alp, !"zetlersin. =3er beldenin boylam 5ekke'ninkinden #azla ise, !ne o
!nde !nyarsn alnan dakikalar ve saatler kadar !e$ti3inde, $ubu3un
!"l!esi o anda kble tara#nda vki olmu bilinir. %eldenin kblesi
!"l!enin y"nnn hila#na do3ru bulunur. Rmman beldeleri !ibi. =3er
beldenin boylam, 5ekke'den noksan ise, !nein o !nde !nyarsna
!elmesine alnan saat ve dakikalar kadar kald3nda, $ubu3un !"l!esi o
saatte kble semti hizasnda vki olur. +ble yine !"l!enin y"nnn
hila#na !elir. Sudan beldeleri !ibi. Oira ki !ne, oniki dere&ede
bulundu3u !n, bau&u, 5ekkelilere !elir bulunmutur. =3er beldenin enlem
ve boylam, 5ekke'nin enlem ve boylamndan ziyade bulunursa, hint
dairesinin $evresi, !ney noktasndan balayp, iki boylamn arasnda
bulunan #azlalk kadar, bat noktas semtine do3ru sayarsn. +uzey
noktasndan da batya o kadar sayp, iki sonun arasn bir dz $iz!i ile
birletirirsin. Oira ki, dairenin merkezi olan #arz olunmu ehrimizden,
5ekke-i 5kerreme'nin bats bulunmutur. Mairenin bat noktasndan, iki
enlem arasnda bulunan #azlalk miktar !ney noktasna do3ru ve do3u
noktasndan ayn ekilde sayp, iki sonun arasn yine dz bir $iz!i ile
ba3larsn. Oira ki, varsayd3mz ehrimizde 5ekke- 5kerreme !neye vki
olmutur. %u iki muhal $iz!i birbiriyle kesiirler. 4imdi dairenin
merkezinden bir $iz!i $karp, o kesime noktasndan !e$irip, muhite
ulatrrsn ki, kble semti, o $iz!inin $evreye birleti3i noktadr.
Onunla !ney noktasnn arasnda u#uk $evresinde bulunan #arz olunmu
beldemizin yay, kblesinin sapma yaydr ki, onda namaz kla&ak olan,
!ney noktasndan batya, o yay miktar sapm olmak lazmdr. 2a ki,
kbleye y"nelmi ola. 4imdi bu surette kble semti, !neybatdr. A&em
beldeleri !ibi. =3er beldenin enlem ve boylam, 5ekke'nin enlem ve
boylamndan eksik bulunursa, belirtilen minval zere kuzey ve !ney
noktasndan do3u semtine boylam #azlal3 "l$lp, bat ve do3u noktasndan
148
kuzey tara#na enlem #azlal3n sayp, $iz!ilerle birletirip, ilemi
tamam edersin. %u suretin kble semti kuzeydo3u olur. .abe beldeleri !ibi.
=3er beldenin boylam, 5ekke'nin boylamndan eksik, beldenin enlemi,
5ekke'inn enleminden #azla olursa kuzey ve !ney noktasndan do3uya boylam
#azlal3n ve bat ve do3u noktasndan !neye enlem #azlal3n sayar ve
$iz!ilerle birletirip, ilemi tamamlarsn. %u surette kble semti
!neydo3u olur. :um beldeleri !ibi. =3er beldenin boylam 5ekke'den #azla,
enlemi 5ekke'den eksik bulunup, kuzey ve !ney noktasndan batya boylam
#azlal3 ve bat ve do3u noktasndan kuzeye enlem #azlal3n sayp ve
$iz!ilerle birletirip, ilem tamamlansa' bu surette kble semti kuzeybat
olur.
%az beldelerin enlem ve boylamlar bu b"lmn sonunda a$klana&aktr.

nc Madde

Ae!in (-t*- ya(nnda *--nan NcedyN ad 'erien s*it yd%n y$(se(i(
'e a)a(0ye yer dereceerinin -%a(( !i(tarn 'e "n-na yer($renin
daire 'e )a> 'e y$%,)$!$n$ (yas ie *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar ve !eometri&iler, yerkrenin kua3nn
"l$s ki, denizlerin ve karalarn toplamdr, yaklak yirmid"rtbin mil
oldu3u kararlatrlmtr. ;apnn mesa#esi, ona kyasla, yedibin altyz
elli mil bulunmutur. 7ar$ap, $in sekizyz onsekiz mil bilinmitir.
7erkrenin yz"l$mnn tamam, yaklak, yirmibebin kere bin ve
$yzaltm$bin altyz otuzalt #ersah hesap olunmutur. %u kyas zere
yksek &isimlerin dahi !"klere uzaklklar belirlenmitir. Alemin
merkezinden ay #ele3inin alt yzeyinin uzakl3 yukarda a$kland3 zere,
yaklak otuziki yeryar$ap kadar oldu3u d"rt orant kaidesiyle dahi
zabtolunmutur. ;nk #eleklerde ve yer zerinde sipat ve #arz olunan
dairelerin hepsi, $yzaltm dere&eye ve her bir dere&e altm dakikaya
b"lnmtr. 4u halde yerkrenin bir dere&e mesa#esi ka$ mil yer olurH Onu
belirlemek i$in !eometri&iler ni&e sahrada kyas ve yz"l$m alp, bir
dere&e yeri, altmalt mil ve $ b"l iki mil bulmulardr.%u kyas o
yolla yapmlardr ki' sonsuz bir sahrann bir yerinde, bir iaret nasb
edip, !e&eleyin onda &edy yldz ki, ona sbit ve demir kazk derler. Onun
yksekli3ini rubu' ve sturlap ile almlard. imdi o yerden iki tai#e dz
bir hat zere hareket edip' bir tai#e !ney noktasna do3ru !idip, biri
kuzey noktasna do3ru !elmilerdir. Ge&e olduk$a o iki tai#e &edy
8demir kazk, kutup9 yldznn yksekli3ini alp, !ndz olduk$a dz olarak
yola devam etmilerdir. Sabit yldzlar belirli yerdeki yksekli3inden
!neye !idenlere bir dere&e noksan, kuzeye !idenlere bir dere&e #azla
olmakla, #arkllk !"sterdi3i iki yerde durmulardr. .er irinde bir iaret
dikip, iki tara#tan $ iaret arasn "l$p, iki mesa#eyi eit olarak
altmalt tam $te iki mil yer bulmulardr. Sonra o iki tai#e, o iki
yerin #arkndan yine kuzey ve !ney dosdo3ru !idip, o iaretler arasnn
"l$len milleri saysn&a mesa#e "l$p, nihayette kalmlardr. Ge&e
oldu3unda, her iki tai#e yldzn yksekli3ini almlardr. 7ine tamamen
birer dere&e ykselme ve al$alma ile #arkn bulmulardr. O zaman
altmalt tam $te iki mil, $yzaltma $arpmakla dairenin tamamna,
ondan $apa, ondan yar$apa ve ondan phesiz yerkrenin yz"l$mnn
tamamna vk# olmulardr. Ayn kyasa bir$ok lkelerde ayn sonu&a
149
varmlardr.

Drdnc Madde

3ara 'e deni%i ,)!e 'e seyr ie !esa.eerinin c$%erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, astronomlar ve !eometri&iler itti#ak ile
demilerdir ki0 %u yer unsuru her eyiyle bir tek kre yani bir yuvarlak
top eklinde olup, boylam ve enlem olarak yani !erek batdan do3uya ve
!erek !neyden kuzeye, ortasnda kuak misali #arzolunan daire, $yzaltm
dere&eye b"lnmtr. Geometri&iler' mesa#esi zere yeryz dmdz da3sz,
vdisiz #arzyla yerin bir dere&esi yirmiiki #ersahta ziyade&e bulunmutur.
.er #ersah $ il ve her il $bin zira ve her zira otuziki parmak ve her
parmak alt arpa -biri dik biri yan sralanarak- takdir olunmutur. 4u halde
bu takdir&e yerin bir dere&esi altmalt tam $te iki mil bilinmitir.
Oira hesabyle bir #ersah yer dokuzbin ziar bulunmutur. 7erin bir
dere&esi, yaya yryle, $ merhale klnmtr. %ir merhale yedibu$uk
#ersah mesa#e belirlenmitir. %ir #ersah, bir yry adm ile bir saatte
kat olundu3u te&rbe klnmtr. 4u halde bir !nde kat olunan mesa#e,
yirmiikibu$uk mil bulunmutur. 7erin bir dere&esi mesa#esi, tamam yzbin
adm ve her bir adm d"rt ayak ve her yaak onaltar parmak hesap
olunmutur. Okyanusun kenarlarnda ve k"r#ezlerinde ve karada olan k$k
denizlerde bulunan !emilerin, orta bir yzle bir !ne altm milden
ziyade deniz mesa#esi kat olunup' deniz&iler katnda bir me&ra tabiriyle
bir dere&e yer takdir olunmutur.
+ervan hareketi ve asker yryle bir eyr dere&esi $ merhaleye
b"lnmtr. 5esela =rzurum'dan bir !nde /endiban k"yne hareket etmek
!ibi, itibar olunmutur. =3er yry ve hareket bundan hzl olursa, ona
orta yry derler. %ir yer dere&esi onunla iki merhale bulunmutur.
5esela bir atlnn =rzurum'dan bir !nde Akale'ye yry !ibi, kyas
olunmutur. =3er hareket ve yry bundan daha sratli olursa, yerin bir
dere&esi onunla bir merhale olup, mesela ehrimizden bir !nde yaklak
+arakulak'a varmak !ibi, tahmin olunmutur. 4u halde birin&i ksmda $tebir
dere&e, ikin&i ksmda yarm dere&e, $n& ksmda tamam bir dere&e bir
!ne kat olunur, bulunmutur. Pelhasl, top zeminin bir dere&e mesa#esi, bu
hesap zere yzbin admdr, artk de3ildir. (kiyzbin ziradan ziyade
de3ildir. Oira ki bir zira iki ayakr ki, yarm admdr. %u kaideye !"re
zihin akl sahiplerine, toprak ve sudan ibaret olan top zemini, da3lar ve
denizleri hesaba katmadan, dz bi $iz!i zere yryle ne kadar zamanda
dolala&a3 ortaya $kmtr. 5esela temiz beldemiz =rzurum'dan yerkreyi
dolamak niyetiyle bir kimse batya do3ru hareketle, 2okat'tan Anadolu'dan
ve (stanbul'dan,:umelinden, <irenkistan'dan !e$erek, yeni dnyadan dolayp,
!nein yryne uyarak, ;in ve 5a$in'e ular. %uradan .it, Sint ve
2rkistandan, Semerkant, %uhara ve 2uran'dan !e$erek 4irvan denizinin !ney
yarsndan !e$mekle, Gen&e ve :evan eyaletlerinden yine ehrimiz =rzurum'a
ular. %"yle&e murad hsl olur. %ir kimse bize nispetle batdan !idip,
do3udan !elmi olur. %unun !ibi top zemini enlemler do3rultusunda dolamak
isteyen kimse, ehrimiz =rzurum'dan $kp, kuzeye azimetle +aradeniz'in
do3u sahilinden, <as, Abaza ve Azak'tan, moskova diyarndan, yeni
ke#olunan /"v"zemle yerlerinden !e$er ve !ne kuzey bur$larnda iken,
kuzey kutbu altndan !e$mekle bize nisbet taban tabana ve yeraltndan
150
yryerek, !ne !ney bur$larna vard3nda, !ney kutba ular. %uradan
okyanusla !e$er ve .abe memleketinden, 7emen'den, 5ekke-i 5kerremie'den,
5edine-i 5nevvere'den ve $"lden !e$ip 5usul'dan yine temiz beldemiz
=rzurum'a ular. %u kimse kuzeyden !idip, !neyden !elmi olur. %u
takdir&e top zemimi enlem ve boylam do3rultusuyla yryp dolamak, mutedil
bir yryle olursa, tamamen devri, binseksen konak olur' atl yry
!ibi, seri olursa yediyzyirmi konak olur. Rlak !ibi $ok hzl yrnrse,
$yzaltm !nde tamamen top zemin dz bir $iz!i zere ulalmak ve
yrmek mmkndr demilerdir.

Be&inci Madde

/,rtte *ir "t-r--r yerin *-r)ar $)#eni ie yedi #e%e#ene !ens-> "an *ede
'e y,nerini, haisinin ta'r 'e s.atarn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, (slm #ilozo#lar, bu oluum ve bozuum lemi
i$inde &ri olan durumlar ve eserler hakikatte Allah'n tesiriyle oldu3unu
ispat edip demilerdir ki0 =sr &isimler, #elek konumlar, unsurlar
leminde .ak'kn emriyle tesir eder. .albuki hakiki messir an&ak :abblerin
:abbidir. 7ldzlar ve #elekler aletler misalidir ve sebebdir. %u
unsurlarn ve bileiklerin #eleklere ve yldzlara ba3lants ve intisab
vardr. 7edi iklim hakikatte anlatlan tertip zere, yedi !eze!ene mensup
oldu3undan !ayri, memleketlerin ve beldelerin her biriyle oniki bur$
arasnda alka ve ba3lant ispat olunmutur. %u alka, beldelerin bur$lar
$!enine nispeti bulunmutur. %ur$lar $lleri yukarda kendi b"lmnde
ta#sil olunup, d"rt $l bulunmutur. %irin&isi, kuzeydeki atesel erkek
bur$lardr. 7"nlerde kuzeyle dbr aras buna nispet olunmutur. %u erkek
bur$lar' !ne, mteri ve merih oldu3undan, bu $lnn mdebbiri !ndz
!ne, !e&e mteridir. (kin&i $ bur$, !neyde topraksal ve diidir.
7"nlerden !neyle Saba aras buna mensup bulunmutur. %unlar' zhre, zhal
ve utarit oldu3undan, bu $ln mdebbiri !ndz zhre, !e&e utarittir.
6$n& $l do3uda, havahi ve erkektir. +uzeyle Saba aras buna nispet
klnmtr. %unlar, hal ve utarit oldu3undan, bu $lnn mdebbiri !ndz
zhal, !e&e utarittir. M"rdn& $l, batda, suya mensup ve diidir. Gne
ile dbr aras buna nispet klnmtr. %unlar' zhre ve ay oldu3undan, bu
$lnn mdebbiri !ndz zhre, !e&e aydr. %unun !ibi d"rtte ybir mesk*n
dahi bur$lar $llerine benzer d"rt ksm itibar olunup, her bir ksm bir
$lye nispet klnmtr. %irin&i ksm, Avrupa namyla isimlendirilen bat
ve kuzey aras oldu3undan "n&eki $lye mensup bulunmutur. %urada
oturanlar, "n&eki $lde olan riyaset sebebiyle ilerin $o3unda ak& ve
serke !"rnmtr. ;o3unlu3u, silah kullanmaya ve siyasete y"nelik,
yor!unluk ve meakkate dayankl, lti# ve temiz bulunmutur. ;nk !e&e
mteri ve merih tedbirde mterektir. 6$lnn "n&eki par$alar erkek,
sonraki par$alar diidir %u kavim ya $o3un&a kadnlar emrinde !a#let
zere olup, !ayretli olmazlar. +adnlardan ziyade o3lanlara sev!i duyup,
!nah bilmezler. 1zellikle (n!iliz ve /em$e ko$ ur&una ve merihe benzerdir.
Onun i$in skinleri vah ve mtehavvin olup, ahlk yrt& hayvan
ahlakna e3ilimlidir. :oma, <ransa aslan bur&unda ve !nee nispet
olunmutur. %u sebebten halknn $o3u riyaset ehli bulunmutur. (spanya ve
,ortekiz, yay ile mteriye mensuptur. Onun i$in ahalisi !enellikle
ahlakl, temiz ve sevimlidir. %unlardan sonra mesk*n b"lmn ortasna yakn
olan :umeli ve (stanbul $evresi, Girit, +brs ve k$k Asya sahilleri yani
Anadolu, Akdeniz ve +aradeniz nihayetleri aras, !er$i $lnn evveline
dahildir, lkin ikin&i $lye benzerdir. 4u halde bunlarn tedbirinde zhre
151
ve utarit mterek oldu3undan, skinlerinin $o3u siyaset$i, riyaset ehli,
anlayl #irasete mail, ilim ve "3renmeye meyyal olup, birbirine yakn ve
sa3lam miza$l, lti# suretli ve sirette mutedil bulunmutur. 7"neti&isi
zhre oldu3undan, musikiyi sevip ondan lezzet alrlar. Ak merep ve dost
&anls olurlar. 1zellikle (stanbul, o3lak bur&u ile zhal yldzna
benzer. Onun i$in bykleri mlk ve riyasete nil oluturlar.
(kin&i ksm, asya nmyle isimlendirilmitir. O do3u ve !ney aras
oldu3undan onun beldeleri ikin&i $lye nispet klnmtr. ;nk bu
$lnn mdebbiri, !ndz zhal ve zhredir. Orada oturanlar bu !eze!enlere
$ok itibar eder bulunmutur. Ohre yldzna benzeme iktizasn&a bunlarda,
sema ve raks, hareket ve &ima, kadnlara hrs ve muhabbet !alip olup,
elbise ve yay!larnda nak ve sse tlip, bedeneri tedbirinde, re#ahet ve
ehvete ra3bet edi&i olmulardr. =rkeklere meyl etmeyip, kadnlara
benzemeye "zenip, byk ilti#at ve ra3bet klmlardr. 5iza$ ve
tabiatlarnda hararet stn bulunmutur. Dkin tedbirde zhalin itiraki
iktiza eder ki, ne#esleri messir ve !$l, yrekleri e&aatli ve iddetli,
vehimleri yksek ola. %u ksmn bu $lye !enel benzerli3inin hkm budur.
Dkin &zlerinin tek tek nispetleri hkmleri bu tarz iledir ki0 A&em
beldeleri, bo3a bur&u ve zhreye mensup oldu3u i$in, halknn $o3u nakl
elbise !iyip, evlerinde nakl yay!lar sermilerdir. .atta !"mlekleri
dahi sade de3ildir. <rat ile Mi&le aras ve %a3dat $evresi baak bur&una
ve utarite' 7emen ve Arap yarmadasnn tm "n&eki $lye benzer
klnmtr. 4u halde bunlarn mdebbiri, mteri, merih ve utarit
bulunmutur. Onun i$in halknn $o3u stn ve t&&ar olmutur. .ile, tuzak,
tembellik, a3r davranma onlarna anna !elmitir. Arabistann mamur
yerleri yay ile mteriye mensup oldu3undan, o diyarn $o3u rahatlk zere
olmutur.
6$n& ksm, Saksonya ismi verilen do3u ve kuzey semti bulunmutur. %u
ksm $n& $lye mensup klnmtr. Gr&istan, Ma3stan, 5averannehir
yani 2rkistan .ta ve .otan memleketleri ve 2ataristan bu ksmda
klnmtr. %unun mdebbiri zhal, mteri ve utarit oldu3undan, halknn
$o3u halim, selim, hikmetli ve #tnet dolu, temiz ve i##etli mahede
olunmutur. 1zellikle Azerbay&an memleketleri ikizler ve utarite mensup
oldu3unda halknn $o3u hareket, mazarrat ve hyanet zere bulunmutur.
5averannehr semtleri kova ve zhale mensup oldu3undan, halknn $o3u vah
ve !addar bilinmitir.
M"rdn& ksm, A#rika ismi verilen bat ve !ney arasndadr. %u ksm
d"rdn& $lye mensup bulunmutur. %unun beldeleri olan 5sr, Sudran ve
5a3rip kendi misali bulunmutur. ;nk bu $lnn tedbirinde !ndz, merih
ve zhre mterektir. .alknn meliklerinin ilerine kadnlar mdahalede
!eri kalmaz. =rkek ve kadn $o3u ilerde kark olup, bir kadn birka$
kimse zev&e edinip, erkekleri de kadn kya#etinde !ezerler. ;o3u khin ve
remil&i olup azarlar. 1zellikle Akdeniz sahilleri yen!e$ ve aya mensup
olup, halknn $o3u t&&ar bulunmutur. Miyarlar yeterlilik ve rahat zere
oldu3u bilinmitir. Rzak bat lkeleri akrep ve merihe mensup oldu3undan,
halknn ahlak yrt& hayvanlara benzeyip, $o3un&a husumet edip,
birbirini "ldrmekten korkmazlar. Sait ve .abe memleketleri, tedbirinde
zhal, mteri ve utarit mterek oldu3undan, o diyarn halk muhteli#
!elenekler zere olup, "llerini tazim ederler. Mardan !elen hkimlere
tbi ve teslim olurlar. +adnlara #azla ra3bet edip, &imaa $ok hrsl ve
me!ul olurlar. %unlarn zay# ne#islileri korkak ve al$ak bir kavimdir.
1zellikle 5sr ve (skenderiye ikizlere ve utarite mensup oldu3undan,
halknn $o3u, idrak ve anlay sahibi olup, !izli srlar $karmaya ve
!arip ilimleri "3renmeye olduk$a e3ilimli bulunmutur. .abe memleketleri
152
ve ortalar kova ile zhale mensup oldu3undan halk balk yemeyi sever.
7aay ve i$kileri hayvanlar !ibidir. .er eyi bir sebebe ba3l olarak
yaratan Allah mnezzehtir.

Atnc Madde

Ea!ann, "ni(i hay'an $%ere d,n$>, her sene *irine *en%e!eye de0i&!esinden
yery$%$nde "an tesirerini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, .indistan #ilozo#ar, zamann oniki hayvan zerine
deveran edip, ylda birini ahlakyle nitelenip, &ihandakilere b"yle .ak'kn
emriyle sirayeteni bulup, te&rbe ve snama ile tesirlerini hkmlerini
ispat etmilerdir. 2rkistan ahalisi !enellikle ona itibar edip,
hkmleriyle !itmilerdir. Onun i$in zamann hkmlerini )2rkistan Senesi)
ismiyle adlandrmlardr. 4imdi zamann hkmlerini a$klayan manzumemiz
bunda yazlmak mnasip !"rlmtr.
/AO5
Allah ad ho iler evveldir
.er dem Allah diyen kii veldir
.amd lillah dahi salat ve selam
<ahr- kavneyn ve line be-devam
%ade ism-i ilah ve hamd ve salat
Sal-i 2rk oldu seksen$ ebyat
.akk der sal-i 2rk nazm ettim
/isbet-i hkm remzine yettim
mle ahkm sali 2rkan
.kema mezhebin&e bil an
.kema kavlin itimad edemem
.em de kll yala deyip !idemem
=kser ahvale vk# olmular
Akl ile te&rbe ile bulmular
Sal-i 2rkan ki devr-i daimdir
Oniki &anvar huyuyle revam
5uttasl ola &mle halk- zaman
<aredir pes bakarla kaplandr
Sonra tavan sinekle ylandr
Andan attr !anemle maymundur
5ru!dan sekle huk ol oyundur
binyzaltmbe oldu $nki bu yl
ikibin altmo$te rum yl
5ah-a zerdle bir muharrem hem
Sal-i hi&rin birini tarh et o dem
%ilmek istersen oldu3un sali
/isbeti kan! &anavar hali
bak bu tarih-i hi&rette o zal
Pki olan sinin-i rumien al
Ol $ sali tarh kl be neat
Sonra onikier edip iskat
+a$ sene kalsa #areden bala
%ir sene her birine ba3la
+an! hayvanda hir olsa heman
Ol yln hkimidir ol hayvan
7ldr $ #al ve evveli d"rt ay
M"rt ay ortas d"rt ay hiri say
153
Sal-i emsiledir $n nisbet-i hal
ibtida-y hameldir ol sal
%ulsa bir kimse do3du3u sali
%ilinir tab' ve huy ve ahvali
;n !elir sal-i #are holuk ola
=vsat- salde $ok ya3lk ola
Ahir-i salde #itneler uyanr
enk olur ni&eler deme boyanr
+dr hem draz hem srma
<areler !lleyi eder ya3ma
Mo3sa mevlt #i evail-i sal
Oeyrek olur ziyade h*b hsal
ol yln evastnda do3sa veled
Mediler ol yalan&dr huyu bed
Ahir-i salde do3a bed kerdar
Olur ol husut hem mekkar
;n bakar sali !else bimari
;o3 olur hem sudadan zari
<itnelerden mlk olur !amnk
;app nevine erie helak
+ mted olur dahi ktah
5eyveler hem so3uktan ola tebah
Ol salde do3sa kz ya o3ul
Gayriler iine olur me!ul
=vsatnda do3an olur pr nur
Oeyrek ve huyruy ve hem mesrur
Ahir-i salde do3sa peyveste
G"nl !aml olur teni hasta
;nk kaplan yl !elir be te'ab
.alka der adavet ile !azab
/asa $ok nakz- had olur pie
,es der &mle hav# ve tevie
ihtila#- mlk olur o zaman
Tsran &anavar $ok olur ol an
Oelzele ola baz sahrada
+etiye #et ere deryada
+ ksa ziyade so3uk ola
G"zler nehirler suyu $ok ola
Ol yln evvelde do3an uak
Ali himmetlidir yz yumuak
=vastnda do3arsa kmil olur
Ahirinde &ebban ve khin olur
;nk tavan yl olur vsat
;o3 olur meyvelerle her nimet
Sulh ile dola hep zemin ve zaman
.alk shhatle bula emn ve eman
.o k mutedil bahar bahar
7az yaz $ar #azl hub ve ni!r
Ol salde do3sa mal olur
%ed huy olur vel ve#al olur
=vastnda do3an olur yahi
Ahii mkesser ola hem vahi
;nk mahi yl !elir bisyar
Ola harb ile #itneer bdar
154
+endm ve &v $o3 ola hem erzan
+im kesir ola ber# ile baran
+ !ayte draz olur hem serd
+im ziyan eyleye a3$alara berd
Ol yln evveli do3an n$ar
Ahmak ve bed !her olur ber kr
=vsatnda do3an halim ola nerm
ahiri bed huy ola hem b erm
;ok !elir nevbetiyle sal-i ylan
A.er taamn ola bahas !iran
+ !ayetle nerm ve ksa olur
+aht olup her !"nlde !ussa olur
Ol sal do3an olur hmu
%il ki s"zleri hem ileri ho
=vsat do3an oa bed etvar
Ahiri ber ekl olur bed kr
;n !elir sal-i esb ba er ve ur
=yleye &enk ve harb ve #itne zuhur
Say#i hozer' ve !lle $o3 ola p[ak
;ar paya erie ren& ve helak
+ nerm ve draz olur !ayet
=rie meyve &insine #et
ol say do3an $eker zahmet
.em olur pr muhabbet ve hikmet
=vsat yahi ilidiry ho huy
Ahiri !aml bed huy ve bed !uy
;nk Sal-i !anem !elr !amnak
+etiler bahr i$inde bula helak
.arb olur srat ile sulh bulur
.ayr olur srat ile sulh bulur
.ayr ve ihsana say' eden $o3 olur
+ nerm ve draz olur vki
Ol sal do3an olur n#i
=vsatnda do3andr sude
Ahir olur pelid ve #ersude
;nk maymun yl !elir hayrsz
;o3 olur yankesi&i hem prsiz
Ol sene halka $ok sitemler olur
.astalk eter ile esbi bulur
+ !ayet kasr ve so3uk ola
Tneb az diiyle yiyi&iler $ok ola
ol sal do3an olur bed ruy
Dik handan ve ad olur ho ruy
=vsatnda do3arsa olur hasud
Ahirinde do3ar olur b sud
Sal-i mr! olsa hastalk yo3 ola
Glle erzan ve meyveler $o3 ola
k nerm ve draz olur !yaet
.amile zenlere erer #et
Ol sal do3anda hsn ve &emal
Olur az ksmeti #akir'l-hal
=vsat mezzi halk ona dman
Ahiridir sehi sever mihman
;nk it sali !else !lle ve nan
155
.em aziz ola hem bahas !iran
;o3 olur mevt ve katl-i insan
.em de dzd ve muhil ve etan
+ ha#i# ola meyveler hem u&uz
knde emn ve eman olur eb ve ruz
Ol salde do3a kz ya o3ul
Ola her !uy ve hem haris ve ekl
=vsatnda do3an eder !av!a
Ahirinde kanaat ee ve#a
;n !elir sal-i huk olur hasta
=mir ve ayan ehr peyveste
,adiahlar aralarna hila#
Pki olup $o3 ola &enk ve mesa#
;o3 olur hnta ve air kalil
A#et eyler darya hem ta&il
.alk yerden yere kona ve !"$e
.em reaya mevve ola ka$a
;o3 olur onda dzd tarraran
Ola k nerm hem draz o zaman
O salde do3sa bir #erzend
Olur ol tez !*y ve h pesend
=vsatnda do3arsa kzib olur
Ahirinde halim ve ra!p olur.
.em olur sal-i #are devr-i zaman
.o bu tertip ile eder deveran
.alk #ehm eyledinse ey .akk
5asivay yok eyle bul .ak'k
8Allah ad, ho ilerin evvelidir. .er dem Allah diyen kii veldir. .amd
Allah i$in salat ve selam, iki &ihann #ahri ve onun line olsun devaml.
Allah adndan, Allah'a hamd ve pey!ambere salattan sonra' 2rk yl
seksen$ beyit oldu.
.akk der0 2rk senesini nazmettim ve hkmne nispet edip, remzine yettim.
2rklerin senesinin btn hkmlerini #ilozo#lar mezhebin&e bil.
<ilozo#larn s"zne itamat edemem, #akat hepsi de yalandr deyip !idemem.
Onlar durumlarn $o3una vk# olmular. %unlar akl ve te&rbe ile
bulmular.
2rkleri senesi, srekli devreder ve oniki &anavar huyla akp !ider.
Oamann halk hep ona ba3ldr. %u oniki hayvan0 <aredir, inektir,
kaplandr, tavandr, sinektir, ylandr, attr, koyundur, maymundur,
kutur, k"pektir, domuz eni3idir.
%inyz altmbe oldu imdi bu yl. :um yl ise ikibi altm$tr. 5art
aynda altmd"rtt. Otuz$ ylda bir yl eksilir.
5art ile muharrem ayn zamana rastlasa' o zaman hi&r yln birini $kar.
=3er bilmek itersen han!i senede oldu3unu ve han!i &anavara nispet
oldu3unu0 %ak o hi&r tarihte, o sene, rum senelerden han!isine der. O
$ seneyi $kar sonra onikiere b"lerek d. +a$ sene kaldysa #areden
bala, her oniki yseneye karlk bir seneyi at. .an!i hayvanda son
bulursa, o yln hkimi o hayvandr.
7l $ mevsimdir. .er mevsim d"rt aydr. Murumun nispeti !ne
senesiyledir. Senenin ba ise ko$ bur&unun evvelidir. %ir kimse do3du3u
yl bulursa, tabiati, huyu ve durumlar bilinir.
<are senesi !elin&e holuk olur. Sene ortasnda $ok ya3 olur. Sene
sonunda #itneler uyanr. ek olur, ni&eleri kana boyanr. +, hem uzun
hem so3uk olur. <areler bu3day ya3ma eder. Senenin balarnda do3anlar
156
zeki ve iyi huylu olurlar. O yln ortasnda do3anlar, k"t huylu ve
yalan&drlar. Sene sonunda do3anlar, k"t ili, haset ve dzenbaz olurlar.
inek senesi !elin&e0 .astalk $ok olur, ba a3rs artar. <itnelerden dolay
melikler !aml olurlar. M"rt ayakllara helak eriir. + iddetli ve
ksa olur. 5eyveler so3uktan mahvolur. O sene do3an kzlar, o3lanlar,
bakalarn iiyle me!ul olurlar. Senenin ortasnda do3an, nurlu, zeyrek,
!zel yzl ve mesrur olur. Senenin sonunda do3an, !"nl !aml ve teni
hasta olur.
+aplan yl !elin&e0 .alka dmanlkla "#ke der. Oenaatkrlarn $o3u
insanlara verdi3i s"zde durmazlar. .erkes korku ve karkl3a der.
5elikler arasnda ihtila# olur. Tsran &anavar $ok olur o zaman. %az
yerlerde zelzele olur. Menizlerde !emiler #et erer. + $ok so3uk olur.
G"zler ve nehirlerin suyu $ok olur. Ortasnda do3an, ol!un olur. Sonunda
do3an peynir&i ve tembel olur.
2avan yl !eni olur. 5eyveler ve her nimet $ok olur. .er yerde sulh olur.
.alk emniyet i$inde shhat bulur. + ho ve lml, bahar bahar, yaz
yaz olur. M"rt mevsim de sevimli ve sev!ilidir. O yl do3ann mal olur,
k"t huylu #akat ve#al olur. Ortasnda do3an yahidir. Sonunda do3an kr&
ve vahi olur.
%alk yl !elir ;ok harb olur ve #itneler uyanr. %u3day arpa $ok olur.
+ar ve ya3mur $ok olur. + uzun ve sert olur. A3a$lara so3uk zarar verir.
O senenin evvelinde do3an, $aresiz, ahmak, k"t huylu ve k"t ilidir.
Ortasnda do3an halim ve yumuak olur. Sonunda do3an "t huylu ve utanmaz
olur.
7lan yl !eldi3inde0 7iye&ekleri #iyat artar. + olduk$a ksa ve yumuak
olur. +tlk olur, !"nllerde !ussa olur. o sene do3an, sessiz olur. Ayn
zamanda bil!ili ve s"zleri ho olur. Ortasnda do3an, k"t tavrl olur.
Sonunda do3a k"t ekilli ve k"t ili olur.
At yl, k"tlk ve karklkla !elin&e0 enk, harb ve #itne ortaya $kar.
7az hotur. =ki ve bu3day $ok ve temiz olur. M"rt ayakllara illet ve
helak erer. + olduk$a yumuak ve uzun olur. 5eyvelere #et eriir. Sene
banda do3an, zahmet $eker, ayn zamanda muhabbet ve hikmet dolu olur.
Ortasnda do3an, !zel ili ve ho huyludur. Sonunda do3an, !am, k"t
huylu ve k"t s"zl olur.
+oyun yl !aml olarak !elin&e0 Menizde !emiler helak olur. .arb olur,
hemen sulh olur. .ayr ve ihsana $alan $ok olur. + yumuak ve uzun
olur. O sene do3an #aydal olur. Ortasnda do3an, sude olur. Sonunda do3an,
k"t ve donuk olur.
5aymun yl !elin&e0 .ayrsz ve yankesi&i $ok olur. O yl halka $ok
sitemler olur. Meve ve atlar hastalanr. + !ayet ksa ve so3uk olur.
6zm az, #akat yiyi&isi $ok olur. O sene do3an, k"t yzl olur, #akat
!ler yzl ve iyi huylu olur. Ortasnda do3an, haset$i olur. Sonunda do3an,
#aydasz olur.
+u senesi olun&a0 .astalk yok olur, bolluk ve meyve $ok olur. +
yumuak ve olduk$a uzun olur. .mile kadnlara hep #et erer. O sene do3an
iyi ve !zel olur, ksmeti az, hali #akir olur. Ortasnda do3an, eza edi&i
olur ve halk ona dmandr. Sonunda do3an, &"mert ve misa#irperverdir.
+"pek yl !elin&e0 %u3day ve ekmek hem kymetli, hem pahal olur. inayet
ve "lm $ok olur. .rszlk, hile ve eytanlk artar. + ha#i# olur,
meyveler u&uz olur. +n !e&e-!ndz emniyet olur. O sene do3an kz veya
o3ul, k"t s"zl, hrsl ve obur olur. ortasnda do3an, kav!a eder. Sonunda
do3an ve#al ve kanaatl olur.
2avuk yl !elin&e0 %akan ve ehrin ileri !elenleri hep hasta olur.
,adiahlar arasna anlamazl der, sava $ok olur. %u3day $ok olur, arpa
157
az. Marya #et dokunur. .alk yerden yere konar ve !"$er. :eaya karr ve
ka$ar. .rsz ve soy!un&u $ok olur. + lk ve uzundur. O seni do3an
o3lan, $abuk konuur ve kendini be3enmi olur. Ortasnda do3an, yalan&
olur. Sonunda do3an, halim ve istekli olur.
Oamann d"n yine #are ylna !elir. %u dzen ile denir. .alk anladnsa
ey .akkK 5asivy yok anla' .ak'k bul.9
8Sal0 7l, sene, Sal-i 2rkn0 2rklerin yl. Ganem0 +oyun. 5ru30 +u.
Sek0 +"pek. .uk0 Momuz eni3i. 5ah- zer0 5art ay. ;r0 M"rt. 2edahl0
Geri kalma, !e&ikme. 2arh0 ;karma. Sinin0 Seneler. %e0 (le. /eat0 Sevin$.
<asl0 5evsim. Sal-i ems0 Gne yl. (btida0 %alan!$. .amel0 +o bur&u.
F<-BLM:DF<:

/@37E7NC7 BLM

7eni astronominin "hret buldu3unu, kaidelerinin kolay ve muhtasar
oldu3unu' yerin d"nle hareket kld3n ve yerin ekseninin, lemin
eksenine paralel ve kutbuna kar oldu3unu' yeni astronomlarn bunu ispat
etti3ini' !eze!enlerin bu astronomiye nispetle duydu3unu, !eri d"nd!n ve
dz !itti3ini' bu yeni astronomiye itirazlar olup, hepsine &evap
verildi3ini' #eleklerin tabiatlarinde astronomlarn ihtila# kld3n dokuz
madde ile a$klar.

Birinci Madde

?eni astr"n"!inin &,hret *--> iti*ar (a%and0n *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo# ve astronom olan eski ve yeni bil!inler,
esiri &isim kreleri 8#elekler9 ve unsur &isimlerden 8d"rt unsur9 ibaret
olan lem kresinin yap ve mahiyetini, konumlarn tertibini ve
tavrlarn' hareket ve duru halindeki key#iyetlerini' sair !izli
durumlarn a$kladklarnda iki !"re ayrlmlardr. <ilozo#larn
$o3unlu3unun isabetli !"rleri zere birini se$ip onda karar etmeleriyle,
eski astronomi nmiyle "hret bulmutur. %u !"r se$en eski astronomidir
ki, kendini tanmak ve Alah'n yarattklarn dnmek i$in bu
)5ari#etnme) de buraya !elin&eye dek, yazlm ve a$klanmtr.
(kin&i !"re meyl ve ra3bet eden #ilozo#larn !"rlerine !"re0 Ateten
ibaret olan !nei, btn unsurlarn en mkemmeli, btn &isimlerin merkezi
olmak zere, lemin merkezinde hareketsiz durup topzemini, !nein
$evresinde !eze!enlerden biri !ibi hareketli ve d"n&' !"kleri bir hal
zere hareketsiz #arz ve itibar etmilerdir. Sonra, bu !"rlerine dzen
verip sa3lamlatrmak i$in $alp ihtimam ettik$e, sade dil olan avam,
onlara, ta'n ve saldr talarn vururlard. Oira ki onlar, halkn akl ve
idrakine muhali# ve !"rdklerine aykr olan yerin hareketine kail
olurlard. %"yle&e insanlardan so3ukluk ve "#ke ve bu3z bulurlard. Dakin
bu &mle ile bile, eski zamandan son !nlere !elin&eye de3in yerin d"nd3
konusunda !"rler eksik olmayp' =#latun dahi "mrnn sonunda yerin
hareketine kail ve bu !"re y"nelmitir. Asrlar ilerledik$e devirler
!e$tik$e, rasat$lk !elimi ve !"zetleme ileri srm olup, #eleklerin
durumlar belirlenmi olup' sonraki bil!inler zamannda rasat letleri ve
kanunlar #azla kihtimam ve te&rbe edilip, !erekli !"zlemlerle #eleklerin
158
durumlar nizam bulduk$a, ikin&i !"r bir mertebe reva$ bulmutur. %"yle&e
sonrakiler $o3unun ter&ihi olup, yeni astronomi nmyle yay!nlap, mehur
olmutur. .ata bu !"re katlanlar, lemin yapsn taklitle evlerinde ve
kiliselerde $era3 ve ate yakarlar imi. An&ak !a#let olunmasn ki, bu
durumlara itikat ve itimat etmek, dini ilerden ve kesin eylerden
de3ildir. Oira ki, lem kresi ne ekil ve yapda olursa olsun, !"k ve yer
&isimlerinin terkibi her ne key#iyette bulunursa bulunsun ve bu $arh-
#elek her ne takdir ile d"nerse d"nsn' hi$bir zaman lemin sonradan
yaratld3n inkra me&al olmad3na ve btn bunlar Allah'n ol!un bir
ekilde yarattklar oldu3undan !ayri hayal, muhal bir i oldu3una itimat
ve itikat etmek din !ereklerden ve kesin ilerdendir. <ilozo#larn bu
&ihan $eitli bi$imlerde anlatmas, &ihann yarat&snn a&aip
sanatndandr. %u leme ne zan ile baklsa, o y"nle devran
lemin yarat&snn kudretinin kemalindendir.

kinci Madde

?eni astr"n"!inin (aideerinin ("ay 'e !a%*-t "d-0-n- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, yeni astronomlar demilerdir ki0 1n&e !ne sabit
bir yldz bulunmutur ki, lemin merkezinde, ortada, kuat& ve skin
konulmutur. %undan sonra !nee yakn olup, !nein &ismini lvi bulunan
utarit dairesinin dairesidir. %urada utarit yldz, !nein $evresinde
seyr ve deveran edip, $ ayda dairesini kateder !"rnmtr. %undan sonra
utaridin dairesini kuatan zhre dairesinin dairesidir. Ohre, dairesinin
sekiz ayda dolar. %undan sonra zhrenin dairesini kuatr bir byk daire
ispat olunmutur. 7erkre su ve hava unsuruyle kuatlm olup, onlarla
beraber yldz misali !eni daireyi bir sene tamamnda dolar bulunmutur.
7ine bu byk daire zere yer &isminin $evresinde ayn dairesi tayin
olunmutur. Ay dahi, yeri, kendisine merkez edip, $evresinde seyr ve
deveran edip bir ayda tamam kendi dairesini kateder bulunmutur. %undan
sonra merih dairesi, yerin byk dairesini kuatp' merih yldz iki
seneye yakn zamanda, kendi dairesinde bir devresini tamam eder,
bulunmutur. %undan sonra merih dairesini kuatan mteri dairesidir ki,
mteri yldz o "zel dairesini oniki senede kateder mahede klnmtr.
%undan sonra mteri dairesini kuatanzhal dairesidir ki, o yldz, o
dairesini otuz senede kateder hesap olunmutur. %u yldzlardan baka,
yerin byk dairesinde zikrolundu3u zere, ay, yeri merkez edip, $evresinde
seyir ve dev eran eyledi3i misali d"rt yldz, mteriyi' be yldz,
zhali merkez edinip' d"rd mteri etra#nda ve bei zhal etra#nda
hareket eder ve d"ner !"rnmtr. %u dokuz yldz, sonraki bil!inler
zamannda asat olunmutur. 7eni isimlerle bunlara0 Ay&klar ad
verilmitir.
%tn bunlardan sonra bu dairelerin tmn kuatan sabit yldzlar #ele3i
bur$lar !"3nden bilinmitir. Onun kalnl3, holu3unun !enili3i saysz
sabi yldzlarla ssl bulunmutur. Sabit yldzlardan her biri, byk bir
!ne &ismi menendi olup, lemin merkezinde konulmu ve kuat& !nein
beyan olunan tavr ve tarz zerine, basitlerden her birinin &ismi
$evre&inde, ni&e !eze!en yldzn hareket ve d"n zere olduklar rasat
zere bilinmitir. %u !"re !"re, lemin yapsn tahlil i$i vazolunan
ekiller ve daireler, bu b"lmn sonuna braklmtr.
159

)$nc$ Madde

=y aziz, mal*m olsun ki, yeni astronomlar demilerdir ki0 =vvela yerkre
kendi byk dairesi zerinde hareketiyle, batdan do3uya hareket edip,
bur$lar dairesini beher !n terti zere kat ederek, sene tamamnda o byk
dairesini tamamen bir kere devreder bilinmitir. ikin&i olarak, yer o
senelik hareketinden baka, yine batdan do3uya kendi ekseni zerinde
hareketiyle d"np, beher !n yirmid"rt saatte bir d"nn tamam eder
hesap olunmutur. 7er, !nlk hareketiyle batdan do3uya hareket
eyledi3inden, bize nispetle !ne ve btn yldzlar !nlk hareketle
do3udan batya hareket eder !"rnmtr. 7erin bu iki hareketinin misali
budur ki0 5&essem bir kre, dz bir araziye atlp, $evresinde d"nyor
#arzolunsa, d"nen kre, o dz yerin uzunlamasna meydanna tamamen
!e$in&eye dek kendi ekseni zere hareketiyle d"np, dolanmadan !eri
kalmad3 !ibi' yerkre dahi kendi byk dairesinde batdan do3uya hareket
ve seyir ile bur$lar #ele3inin meydann tamamiyle dolann&aya dek, kendi
merkezi $evresinde kendi ekseni zere d"np, srekli dolanr bulunmutur.
;nk yer, !ne ile bur$lar #ele3i arasnda vki bulunmutur. ;nk yer,
!ne ile bur$lar #ele3i arasnda vki bulunmutur. 4u halde yer,
bur$lardan birinin hizasna !else, ka$nlmaz olarak o vakitte !ne, o
bur$larn karsnda olan bur&u !elir !"rnmtr. 5esela yer, ko$ ile
!ne arasnda bulunup, ko$un hizasnda iken, elbette !ne onun karsnda
olan terazide bulunmutur. %unun !ibi yer, 7en!e$te oldu3unda yani yen!e&in
hizasna !eldi3inde, elbette o anda !ne, yen!e&in karsnda olan o3lak
bur&unda !"zlenmitir.
Pelhasl yer, kuzey bur$larnn birinin hizasnda oldu3unda, elbette o
esnada !ne dahi kuzey bur$larnn karsnda bulunan !ney bur$larnn
birinde !"rnmtr. Aksi dahi buna kyas ile bilinmitir. Gnein kuzey
bur$larnda sekiz-dokuz !n kadar #azla e3lenmesi, yerin !ney bur$larnda
o kadar zaman !e&ikmesinden bulunmutur. Oira ki yer, !ney bur$lar
hizasndan hareket ederken senelik dairesini bir miktar !eniletmekle,
dairesinin !ney yarsnda ziyade&e duraklamak lazm !elir bilinmitir.
8Murumun hakikatini en iyi Allah bilir.9

Drdnc Madde

?er($renin e(seni, sene'K dairesinin $%erinde #$ne&iteyici dairenin
e(senine >arae; (-t->ar, (-t->arnn hi%asnda "d-0-n- 'e "n-na #ece
'e #$nd$% saaterinin !-htei. "->, d,rt !e'si!in "-&t-0-n- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, yeni astronomlar demilerdir ki0 7erkrenin
ekseni, senelik dairesinin zerinde kendisine ve !neitleyi&inin yani
lemin eksenine paralel ve kutuplar kutuplarnn hizasnda bulunmutur.
7erin kua3 olan ekvator, senelik dairesiyle !neitleyi&inin yzeyinden
!ney ve kuzeyde bulunmutur. =3er yerin ekseni, dairesinin ekseni !ibi
bur$lar dairesinin eksenine paralel bulunsayd, daima her yerde !e&e ile
!ndz eit olup, asla bir vakitte ve hi$bir mekanda d"rt mevsimin de3iimi
ve birbirini takibi olmazd. 4u halde yer dairesinin ekseni, lemin
eksenine paralel olmayp, bur$lar ekseninin dairesi !ibi yirmi$bu$uk
dere&e uzak olur bulunmutur. ;nk yer, lemin eksenine #arz olunan
160
hizalanmasn daima koruyarak, her anda bur$lar #ele3inin hissedilen ve
"zel olan tara#na y"nelik olarak de3iir !"rnmtr. =lbette yer, senelik
hareketiyle !nein etra#n dolar olduk$a, mevsimlerin de3iimi belirli
zamanlarda olur.
5esela 7az mevsimi !eldi3inde, yani yer o3lak bur&una hizalanp, !ne onun
karsnda olan yen!e$ bur&unda !"rnd3nde yer, noktasnda konulup, yerin
ekseni olan 8S59 hatt, lemin eksenine paralel klnmtr. 7irmi$bu$uk
dere&e bur$lar dairesinin ekseninden uzaklap, yerin senelik dairesinin
yzeyine altmaltbu$uk dere&esinde, ki 8P + .9 a$s yanna e3ilir
bulunmutur. 4u halde bu surette !nein uas, dik olmak zere ular
!"rnmtr. Dakin !nein merkezinden yerin merkezine $kan ua, yerin
yzeyine, yerin !neitleyi&i dairesinde ulamayp, belki yen!e$
d"nen&esinde yirmi$bu$uk dere&e !neitleyi&i daireden kuzey kutbu semtine
do3ru uzak olmak zere ular bilinmitir. %u sebepten !ne, yerin kuzey
yarsn tamamen aydnlatp, kuzey bur$larda !"rnr olduk$a, !ney kutbu
tara#nda bir dere&e kadar yeri terk eder bulunmutur. %undan sora yer,
sonbahar mevsiminin balan!&nda 8A9 noktasna !e$ti3inde, yerin ekseni
olan 8S59 hatt, kendine ve lemin eksenine paralellik zere
#arz olunmutur. %u srada yer, ko$ bur&unun hizasnda bulunup, !ne onun
karsnda olan terazide !"rnmekle, !nein merkezinden yerin merkezine
$kan ua ki, lemin eksenine dik olur bulunmutur. O yerin yzeyine,
!neitleyi&i dairenin terazi bur&unun balan!& itibar olunan noktasndan
ular mahede olunmutur. (ki kutbun tara#larnda olan yere eitlik zere
yaylr bilinmitir. %undan sonra k mevsiminin balan!& eriip, yer 8.9
noktasna !eldi3i srada 8S59 ekseninin eitli3i oldu3u zere kalp,
!nein uas o3lak d"nen&esi yerinde yerin yzeyine dik eriti3inden,
yerkrenin !ney yarsn tamamen aydnlatp, kuzey kutbu tara#na bir
dere&e yeri terk eder mahede olunmutur. %ahar mevsiminin balan!&nda,
yer !nlk hareketiyle noktasna vard3nda yani terazi bur&unun
balan!&na eriti3ine, !ne o vakitte ko$ta !"rnmtr. 4u halde
!nein merkezinden yerin merkezine $kan ua, yeryzne !neitleyi&inin
ko$un balan!&na vki olan noktasna ular bulunmutur. %u surette yine
iki kutbun tara#larna eitlik zere k sa$lr bilinmitir. Dakin bu
takdir&e yerin aydnlk semti, !nee d"nk bulundu3undan, bizlere a$k
olmaz. Oira ki ekil d bir yerde bulunmutur. 4u halde yeni astronomiye
!"re, !e&e ve !ndzn birbirini takibi ve uzamas0 M"rt mevsimin de3iim
ve #arkll3 iki kutup altnda doksann& enlemin !e&e ve !ndz bu
yolla bilinmitir. 8Pallahi a'lem.9

Be&inci Madde

?eni astr"n"!inin (aideeri (-''et *-->, !-te*er "d-0-n- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, yeni astronomlar demilerdir ki0 7erin senelik
dairesinin hizasnda bulunan bitler #ele3inin, mesela 8% 9 noktasna,
yahut 8M 79 noktas, bize !ayet uzak oldu3undan, bir nokta kadar
!"rnmtr. 4u halde bunda ellbette lazm !elir ki, yerin ekseni, kendi
senelik dairesinin herhan!i noktasnda bulunursa, sbitler #ele3inin daima
onun ayns bir noktasna d"nk olmu !"rne. 7er kutunun yksekli3i daima
ayn tara#a ve tepemizde olan ayn yldza ve bir "l$ye bak ile ortaya
$km buluna. Ger$i yer, !er$ekte bur$lar #ele3inde yani kendi senelik
dairesinde bulunan hareketiyle kh oy yldza, kh bu yldza, kh !neye
ve kh kuzeye ziyade yakn olursa da' halbuki bizden pek uzak olan sbitler
#ele3ine nispetle yerin senelik dairesi an&ak bir nokta kadar !elmitir. 4u
161
halde yerin sbitler #ele3inden uzakl3 ve yaknl3 #ark olunmaz olmutur.
+udret-i (lahiyede son tayin etmeye &esaret edenlerin yannda s"z edilen
i, ziyadesiyle uzak ve !arip ise de, dikkatli bir bakla dnlse, iin
aslnda uzaklama yoktur. %u yeni astronominin !ere3i olan yerin hareketini
uzak !"rp, kabul etmeyenlere, #ikir ve mlahaza lazmdr ki' eski
astronominin dahi bundan ziyade ni&e ileri kabulden uzak !"rnr ve
bilinir olmutur.
%unlardan biri, ilk hareket ettiri&inin yani byk #ele3in !enilik ve
bykl3yle o a&aip ve !arip srattir ki, onunla beher !n do3udan batya
olan d"nn tamamlar bilinmitir. %iri dahi, byk #ele3in yirmid"rt saat
mddetinde kendi i$inde kuatlm olan #eleklerin hareketleri ve
hareketlerinde bulunan sratleridir ki' her biri, byk #ele3i muhale#et
ederek, kendi tabiatleri !ere3in&e batdan do3uya hareket ederlerken, yine
byk #ele3e uymakla her !n do3udan batya bir kere d"n hareketlerini
tamam ederler denilmitir. .albuki bir t#e3in kurunu seyrinde bulunan
sratten, o !nlak hareketle ilk hareket ettiri&inin mntkasnda olan
srat, $yzbin kat #azla ve iddetli olmak !erek. 2a ki bu mddette bir
d"nn tamamlamak mmkn ola. u halde o byk &isim olup, st yzeyinin
ekli henz bilinmeyen byk #ele3in i$inde bulunan byk #eleklerin
kendilerine nispetle bir habbe ve bir nokta kadar olan yerin $evresinde
dolanmalarndan bu kre eklinde olup, harekete daha #azla isidatl olan
yerin k$k &isminin, byk !nein etra#n senede bir kere dolanmas $ok
daha kolay ve layk olup, durumun !er$e3ine uy!un, iin aslna muva#k
!elip, akla daha yakn olmutur. 7erkrenin o senelik dairesinde hareket
eder olduk$a ekseni ayn eitli3ini korur, denildi3i "yle demek de3ildir
ki, yerin ekseni asla bir vakitte ve hi$bir &ihetle konumunu de3itirmeye.
Oira ki yerin eksenin !ayet yava olan hareketle yirmibebin sekizyz onalt
!ne senesinde bur$lar #ele3inin $evresindeki bir daire $izer bulunmutur.
7erin bu hareketinden lazm !elir ki, bur$lar kua3 dairesiyle
!neitleyi&i dairenin kesime yerleri ki, !e&e ve !ndzn eit oldu3u
nokta bulunmutur. O iki nokta bur$lar sras hila# zere yani do3udan
batya !e$erler. %u harekete onun i$in !e&e ile !ndz eitli3inin
tekaddm denilmitir.
4u halde sbit yldzlarn bur$lar sras zere yani batdan do3uya olan
hareketlerinin ortaya $kmas ve !e&e ile !ndz eitli3i noktasndan
do3uya do3ru bulunan uzaklklarnn #azlalamas, yerin bu hareketinden
$kar bilinmitir. 7erin bu hareketi bir tertip zere olmayp, kark
bulunmutur. Oira ki sbitlerin bur$lar sras yzere bulunan hareketleri,
kh yz senede bir dere&e, kh yetmi senede bir dere&e ve kh altm senede
bir dere&e miktar muayene klnmtr. 4u halde yerin ekseni, kuzeyden
!neye ve !neyden kuzeye yalnz yirmid"rt dakika miktar hareket eder
bulunmutur. 1yle ki yerin mihverinin u&u bu tr bkk ve sarmak
hareketle bir bkk ve sarmak daire meydana !etirir hayal edilip,
#arz olunmutur. 8Murumun hakikatini en iyi Allah bilir.9

Atnc Madde

?eni astr"n"!iye nis*ete *e& &a&r!& #e%e#enin ya'a& hare(et et!e 'e
d-ra(a!a (ey.iyetini, d$% #idi& 'e #eri d,n$& !ahiyetini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, yeni astronomlar demilerdir ki0 Geze!en
yldzlardan be armta bulunan yava hareket, duraklama, !eri d"nme ve
dz !idi bu yeni !"re !"re d"ndr& #ele3e muhta$ olmayp, kolaylkla
bilinmitir. Oira ki be armn duraklama ve !eri d"n !ibi muhteli#
162
durumlar an&ak bizim hareket halinde bulunan yerde bu yldzlara
bakt3mzdandr. Onlar bize kh yavalkla, kh duraklama ile, kh !eri
d"nle nitelinmi !"rnmtr. An&ak #araza lemin merkezi olan !ne
zerinde bulunmu olaydk' !"zmze bu tr hayaller asla !"rnmez olurdu.
Oira ki onlarn d"n hareketi benzerli ve dz!n bulunmutur. /itekim daha
"n&e a$klanmtr ki, utarit ile zhre !nein etra#nda bulunan senelik
dairesini !eri kalan $ yldzdan yani merih, mtei ve zhalden "n&e
bitirir. %u sebeptendir ki utarit ile zhre bazen !ne ile yer arasnda ve
yer yine !ne ile $ yldz arasnda bulunurlar.
$ ykse3in a$klanmasnda #arz ederiz ki dz ekile !ne 8A9 noktasnda
olsun. 7erin senelik dairesi 8%,.,A,,2,D9 dairesi olsun. 5esela merihin
dairesi dahi 82,M,+,:,7,%9 dairesi olsun ki merih bu dairenin bir yayn
kat edin&eye dek yer kendi dairesinde olan d"nn tamam eder. %undan sonra
sabit #elek 85,<,+,/9 dairesi olun. 4imdi deriz ki, yer 8D9 noktasnda ve
merih 829 noktasnda bulunduklar vakitte merih yldz, sabitler
dairesinden 859 noktasnda !"rlr. %undan sona yer 8D9 noktasndan 8%9
noktasna ve yldz dahi 829 noktasndan 8M9 noktasna !e$sin. 1yle ki yer,
yldz ile !ne arasnda yakn olmak zere intikal eder. %u vakitte
yldz, sabitler dairesinden 8Da9 noktasnda muayene olunur. 4u halde bu
surette bur$larn tertibine !"re olan hareketin 859 noktasndan 8Da9
noktasna ta&il etmesi mahede olunup, srat ve dz!n !idi denilir.
%undan sonra yer 8%9 noktasndan 8.9 noktasna ve yldz 8M9 noktasndan
8+9 noktasna varr. %u srada yine 8Da9 noktasnda hissedilip, yava !idi
ve duraklama "n&e hasl olur. %undan sonra yer 8A9 noktasna ve yldz 8:9
noktasna vardklarnda o vakit yine yldz 8<9 noktasnda bulunur. 4u
halde bur$lar tertibinin hila#nda !eri d"n !"rlr. =lbette bu surette
olan durumuna !eri d"n ad verilir. %undan sonra yer 89 noktasna ve
yldz 879 noktasna ulatklarnda bu srada yine yldz 8<9 noktasnda
!"rlm olup, ikin&i duraklama ve ikin&i yavalama hasl olur. %undan
sonra 829 noktasnda !"rnr. %ur$lar tertibi zerinde hareket eder bulunur
ki dz !idi ve srat denilir.
%u ta#sil ki utarit hakknda tasvir olunmutur. Ohre hakknda da ayns
!e$erlidir. An&ak #ark budur ki, bu de3iiklikler onda yava bulunmutur.
Oira ki, zhre, utaritten ziyade zamanda kendi dairesini dolar
!"rlmtr. /itekim yukarda a$klanmtr. %u b"lmde yazlan
a$klamalar yeni astronomiye belki pek eskiye nmune olmaya ki#ayet
etti3inden imdi bu !"re y"nelen sorular ve &evaplarn yazlmasna
!e$ilmitir.

?edinci Madde

B- yeni astr"n"!ara y,netien s"r-ar 'e ce'a>ar *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, yeni astronomlara, din konularda ve rasat ve
astronomi ile il!ili kanunlarda "n&e "yle itiraz olunmutur ki0 %u yeni
!"r tabir olunan !"rler' semav kitaplarn bildirdiklerine aykrdr.
Pe her eye ki, durumu ve an b"yle ola. Asla bir ve&ihle kendisine ra3bet
ve ilti#at olunmaya layk ve aheste de3ildir. (mdi, bu yeni !"r tabir
olunan tahayyllere dahi asla ra3bet ve ilti#at olunmak layk ve seza
de3ildir, &evabn dahi byklerde reddederek b"yle vermilerdir ki0 (in
asl olmak zere ra3bet ve ilti#at olunma3a mahal yoktur denilirse' her ne
kadar ki kabullenilirse de asla #aydas yoktur. <araza oldu3u itibariyle de
asla ra3bet ve ilti#ata layk ve seza de3ildir, denilirse memnudur.
+$kler de, konuarak bu minval zere &evap etmilerdir ki0 7er, bu yeni
163
astronomiye !"re dahi haddizatnda hareket ile nitelinmi olmayp,
hakikatte hareke edi&i olan kendisini, yani yeri kuatan o yumuak
maddeden ola !irdabdr. Oira ki yer, o !irdab olan in&e ve yumuak
maddenin belirli par$alar arasnda daima kuatl olup' hemen !emiye
!iren kimsenin !emi i$inde sakin oldu3u !ibi yer dahi yumuak maddenin
muayyen par$alar i$inde daima sakin olur. %ir daha bu tarz ile &evap
vermilerdir ki0 Min ilere ve yaratla ba3l olduklar takdirde,
m&erret !"rmze !"re, $ok kat hkmer semav kitaplarda irat
olunmutur bu &mleden olarak, 2evrat'ta aya0 %yk kandil, ad verildi3i
vrittir. %ununla beraber ki, vka bakar oldu3umuzda, ay di3er
yldzlardan k$k oldu3undan baka, nurunu dahi !neten alr bulunmutur.
7er daima sakindir, hkm ki, 2evat &iltlerinde erh olunmutur. +astedilen
mn ile !izli ve !er$ektir. Oira ki bu s"zn o yerde balan!& b"yledir
ki0 Oluumun biri !ider, biri !elir. %"yle olun&a s"zn tamam budur ki0
7er daima sakindir. 4u halde siyak ve sibaka !"re yer, daima sakindir,
demek' yer daima oldu3u !ibi baki kalr, inklap ve de3iimden uzaktr0 .er
ne kadar ki bazen kendisinde oluum ve bozuum vki olursa da, demektir.
Mi3er kitaplarn s"yledikleri bu mnya ir&a olunmutur. Oira ki yer,
toplam itibariyle asla ne da3lr, ne de bozulma kabul eder, deyip &evap
etmilerdir.
Astronomi ve rasat kanunlarna dayanlarak, bu !"rtekilere itiraz
olunmutur ki0 e3er yer, lemin merkezinden uzak olup, kendi senelik
dairesinde hareket eder olsayd' mesela kuzey kutbunun yksekli3i her zaman
bir slup zere kalmazd. %au&u noktamzda bulunan yldzlar, daima ortada
olmazd. .er vakitte sbitler #ele3inin belirli bir yars bize mukabil
!elmezdi. Moruk ile etek dahi bu minval zere tayin bulmazd. %unlarn
&evaplar dahi b"yle olmutur ki0 7er, ekseni yzere hareket etti3i
takdir&e, kuzey kutbunun yksekli3i her zaman bir slup zere olup, bau&u
noktamzda bulunan yldz, daima zhir olur. <elek kresinin belirli bir
yars yani belirli dokuz bur&u tamamyle er vakitte bizim karmzda olup,
bakt3mz yer olurdu. 4u kadar var ki, daima yerin bir belirli noktasnda
durmamz art ve lazm !elir. ;nk "n&e dedi3imiz !ibi, sabitler #ele3i
bizden o kadar uzaktr ki, ona nispetle yerin byk senelik dairesi, bir
nokta kadar !"rnr. ;nk yerin ekseni, lemin ekseni ile daima ayn
hizada bulunur.
4u halde belirtilen $ hkme !"re, daima yerin bir belirli ktasnda sabit
ve duru&u olmaz. Onun i$in art olunmutur ki, kuzey kutbunun daima tek yol
zere olan yksekli3i bizim !"rmze !"re bulunmutur. 7erin daima bir
belirli yerinde oldu3umuz zamanda bir kararda !"rnmtrki. 7ani bu art,
bizim i$in bulunan belirli u#ku ve bau&u noktamzda olan belirli noktay
kaybetti3imiz ve de3itirdi3imiz vakitte bulunmutur. Oira ki, mesela
kuzeyden !neye do3ru veya !neyden kuzeye do3ru yerkre zerinde hareket
edip, belirli yerimizi bau&u noktamzda bulunan belirli noktay
de3itirdi3imiz zamanda elbette bize #ele3in bir baka ktas zhir olur.
Maha "n&e onu biz, asla !"remezdir. Ona bedel, "n&e !"rr oldu3umuz ktas,
bize, tamamyle !izli olur. Ad !e$en kutbun yksekli3i ve bau&umuzda olan
yldzlar dahi de3iken olur.
Moruk ile ete3in tayinleri lzumuyle olan $elikiye b"yle kar olmutur
ki, bu y"n zere yer, o senelik dairesinde, !ney bur$lar hizasnda
harekette iken dahi !neten uzak olmak ve konumunu bulma3a doruk hsl
olur. +uzey bur$lar hizasnda harekette iken yine !nee yakn olmak
durumuna !eldi3inde, ete3i peyda olur. %u astronominin dour ve ete3i
hkmleri aynen eski astronomideki !ibidir. An&ak #ark budur ki, oda
uzaklk ve yaknlk !nein hareketinden, bu !"re !"re yerin hareketinden
164
bulunmutur. Onda de3ien doruk ve etek, bur$lar #ele3inin hareketinden ve
bunda yine yerin yavalamasndan bilinmitir.
%undan sonra bu &evaplarn koruyu&usu bulunan mukaddimeye itiraz
olunmutur. Sabitler #ele3inin bizden ta o miktar uzaklk mesa#esi ki,
onunla yerin senelik byk dairesi, yerin bir noktas, bir nokta kadar
!"rne. %u !"r inanlmaya&ak mertebe uzak bulunmutur. %u itiraza b"yle
&evap olunmutur ki0 ;nk kabul edilmeyen bu hkm, senede dayanmamtr.
bununla beraber, s"z edilen k$klk ile asl maksadmz bulunan
#eleklerin durumlarnn nizam ispat olunmutur. 4u halde bu tr ilimlerde
bunun !ibi olmaz !"rle&ek kati iler $ok bulunmutur. Onun i$in zarar
vermez denilmitir. 8Mo3rusunu en iyi bilen Allah'tr9.

2e(i%inci Madde

B- yeni astr"n"!ara, ta*iat (aideerine dayanara( "an itira%ar 'e
ce'a>arn *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, yeni astronomlara tabiat kaidelerine dayanlarak
itirazlar olunmutur ki' mekanlarn en aa3s, lemin merkezidir ve
mekanlarn en aa3nda yine a3r &isimlerden olan yerkrenin sakin olmas
en uy!un ve en !ereklidir. %undan baka, e3er yer hareketli olsa, elbette
hissolunurdu. %inalarn ve a3a$larn dahi alar aa3 !elip yklrlard.
A3r &isimler yukardan aa3ya dik olarak inemez olurdu. Oira ki, dmdz
vara&ak olduklar noktalar, yer yzeyiyle beraber harekette olurdu. +ular
havada u$arken, $nk yer onlarn yuvalarn alp birlikte !"trr, bu
durumda onlar, yuvalarn bir daha bulamazlard. %undan baka batya do3ru
atlp yuvarlanan top nesnenin hareketi, do3u tara#na do3ru yuvarland3
zamanda bulunan hareketinden pek $ok yava olurdu. =lbette bat semtine
atlan, do3u tara#na atlan oktan pek $ok ziyade menzil alrd. Oira ki
ok, batya !iderken, batdan do3uya !elen yerin yzeyi, onu karlamakla, o
okun yerin yzeyinden kat etti3i mesa#e $ok olurdu. Onun do3uya !itmesinde
bu hareket olmazd.
%u itirazlarn tek tek &evaplar b"yle verilmitir ki0 7er, mekanlarn en
aa3s mdr, de3il midirH .enz tespit edilip, belirlenmi de3ildir.
(spat delilleri pheli ve reddedilmitir. %undan baka yerin tabiatna
bakld3nda, sair yldzlardan a3r olmas dahi henz malum de3ildir.
%elki aa3da ve yukarda olmalar bize kyasla bulunmutur. Ger$i byk
talar ve a3r &isimler, yerden ayrldklar anda yine yere d"nerlerse de'
lakin yerkre hemen a3r bir &isim !ibi kendi yerinden hareket etme olmak
lazm !elmez. 7ine &evap olunmutur ki0 %iz, yerle birlik o yumuak madde
i$inde kuatlm olup, su !"rnts !ibi yerle beraber hareket eder
oldu3umuzdan, yerin hareketini hissedemeyiz. binalarn ve a3a$larn dahi
e3ilip krlmadklar bundan bilinir. %elki bu delilden, bunlarn ayakta
durmas ve sebat lazm !elir. 7er sakin olsun yahut yumuak madde ile
hareketli olsun, a3r &ismin yukardan aa3 do3ru dik olarak inmesine bir
en!el yoktur. ;nk a3rn inii, hareketinden !ayri s"z edilen yumuak
maddenin hareketinden dahi pay almas muhakkaktr. %u, ayniyle o ta
!ibidir, ki, !eminin sereninden dibine do3ru atlmtr. Oira ki, bu tr
talarn yukardan aa3ya atld3 halde serenin dibine dt3 te&rbe ile
bilinmitir. Gemi sakin olsun veya hareket halinde olsun ve buna dahi aynen
"yle sebeb, an dnden !ayri !eminin hareketinden dahi hissedar
olmasdr. %elki bu hususta do3rusu budur ki0 /e a3r &ismin ve ne ad
!e$en tan inii denilen hareketi kesinlikle dz de3ildir. belki kavisli
bir hat $izerek hsl olur. Geri bizim !"rmze !"re ki !eminin i$inde
165
dik tahayyl olunursa da' bu, tpk buna benzer ki, bir kimse bir !eminin
!vertesinden sereni dibine bir ta att3nda, do3ru hareketle indi3ini
muayene eder. Dakin !eminin dndan, yani denizin kenarndan bakanlara o
tata iki hareket olur ki' biriyle dik olarak iner, biriyle dahi !eminin
hareketine uy!unluk eder. 1yle ki, o iki hareketiyle bir e3ri $iz!i
$izdi3ini !"zlerler. %"yle olun&a, denizde balklar suyun hareketinin
etkisinde kaldklar !ibi, kular dahi havann hareketinin etkisinde
kaldklarndan, yuvalarndan uzaklamalar ve ayrlmalar lazm !elmez.
Mo3uya do3ru atlan yuvarlanan krenin hareketi daha hzl olmaz. %atya
do3ru atlan okun d mesa#esi ziyade bulunmaz.

/"(-%-nc- Madde

B- yeni astr"n"!iye #,re, #,(erin ta*iatarn 'e sayarn *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar, #eleklerin tabiatlarnda yani
#eleklerin maddelerinde ihtila# edip, eski astronomiye ra3bet edenler
yukarda a$kland3 zere, esir &isimlerin maddesine ve musammat
&isimlere, yani ha&im, salabet, sa##et ve e##et zere olup' #eleklerde
artma, azalma, yo3unlama, seyrelme, yarlma ve birleme olmayp, harekette
iddet ve zay#lama, !eri d"n ve duraklama ve yerlerinden $kma kabul
etmezler, demilerdir. %u yeni astronomiye tara#tar olanlar, !"klerin
maddelerinden ha&im ve salabeti kaldrp' #eleklerin tabiatlar sulu ve
yumuaktr0 7arlma ve birleme kabul eder &isimlerdir, demilerdir. %u
yeni !"re !"re0 G"klerin says $e hasredilmitir. =vvelki !"k,
unsurlar ve !eze!enlerin tmnden ibaret olan topluluktur. (kin&i !"k,
bize nzr olup !"zetledi3imiz sabitler #ele3idir. 6$n& !"k, sbitler
#ele3inin kalnl3 mesa#esi her ne kadar !eni ise de, "tesinde bu #ele3i
kuatan byk #ele3in snrsz ve sonsuz olmas aratrlarak kesinleip,
saadet ehli i$in dinlenme yeri tayin klnmtr.
%u yeni astronominin, eski astronomiye uy!un btn kaide ve hkmleri
kuvvet bulup, be yzyldan bu ana !elin&eye dek, sonraki bil!inleri
makbul bulunmutur. %izim muradmz ve maksadmz olan, yarat&y
tanmaya vesile bulunan insanlar lemine ayna olarak konulan byk lemi,
bu &evihle bu y"nden dahi seyr i$in bu miktar&a yazma ve a$klama ile
yetinilip' saadetnmemizden dahi !zelliklere ve sanatlara yol a$& ve
ileti&i olmak i$in onalt rubai yazarak, bu b"lm tamamlanp, metinde s"z
edilen ekillerin buraya $izilmesi mnasip !"rlmtr.
.alk eyledi ey .da bu ibret!h
=#lak ve anasr ve bu ems ve mh
+ur'an'da dedin #e semme ve&h'ullah
8=y .da, bu ibret!h yarattn0 <elekleri unsurlar, !nei e ay.
+ur'an'da0 ).an!i tara#a y"nelirseniz oras Allah'a ibadet y"ndr.) 8EA>>B9
dedin. (lah, eyann hakikatini bize !"ster.9
=#lak ve anasr ve mevald ey dil
=&sam ve tabayi ve suverdir hep bil
;n lemdir hakm-i sun'u mil
,es heyet-i lemi te#ekkr ho kl
8=y !"nl, #elekler, unsurlar, bileikler, &isimler ve tabiatlar hep
suretlerdir bilK ;nk hakm olan Allah'n sanat leme mildir. O halde
lemin hey'=tine iyi te#ekkr kl.9
=#lak ile devr eder kevakib her an
2esir edib imtiza& eder bu erkan
M"rt tab- muhali# olsa memzu& ey &an
166
5adenle nebat olur ve hayvan insan
8.er an yldzlar #eleklerle d"ner. Onlarn tesiriyle karr bu "zler.
M"rt #arkl tabiat karn&a ey &an' madenlerle bitkiler, hayvan ve insan
olur.9
.akk bu &ihan bil kitab- hikmet
=#lak ve anasr huru# ve kudret
2erkib ve mevalid ve kela- izzet
<ehm et kelimat- :abbi al $ok ibret
8.akk, &ihan ibret kitab bil. <elekleri ve unsurlar har#ler ve kudret'
btn bileikleri (zzet'in kelam bil, :abin kelimelerini anla, $ok ibret
al.9
%ulan kelimat- :abbi'den mny
.i$ olmaz o har#!r ve kor kav!ay
2uba ona kim o #ehm eder eyay
/e !"r iitse yd eder 5evla'y
8:abb kelimelerden mnay bulan, har#lere taklmaz ve kav!ay brakr.
=yay anlayana ne mutlu ki, ne !"rp iitse 5eva'y ydeder.9
.akk dile !el klma heves dnyaya
=mva& koyup kendini sal deryaya
bak bu kelimat- :ab olan eyaya
.o bu kelimat anla dal mnaya
8.akk, !"nle !elK Mnyaya heves klma. Mal!alar koyup, kendini denize
sal. %u :abbin kelimeleri ola eyaya bak' bu kelimeleri iyi anla mnaya
dal.9
%u bahr ne eksilir ne artar asla
=mva& !elir !ider o bahre asla
Alem ki o mev&ler !ibidir mesela
+almaz iki an i$inde bki #asla
8%ir deniz ki, asla eksilmez ve artmaz, dal!alar ona bitiik olarak !elir
!ider. Alem ki, o dal!alar !ibidir mesela' iki an i$inde tek #asl bki
kalmaz.9
.akk, ha i$in ver ehline dnyay
=dnay unut seversen ol lay
=mva& ile bo yorulma bul deryay
7o3 anla bu msivay bil 5evl'y
8.akk, .ak i$in dnyay ehline ver. 7&eyi seversen al$aklar unut.
Mal!alarla bouna yorulma, denizi bul. 5asivay yok anla, 5evla'y bil.9
.akk, onu iste bil &ihan #n
%ul mevt-i iradide hayat- &an
)5t kable en temt) tan
Mnya seni terk etmeden sen eyle an
8.akk, &ihan !e$i&i bil, Allah' iste. an hayatn irad "lmde bul,
)1lmeden "n&e "lnz) hadisini tan. Mnya seni terk etmeden, sen onu
terk et.9
Ah savmla ba3lasam dehan hani
Akl okusu nsha,i &ihan hani
Mil bilse o mana-y nihn hani
Mil bilse o mana-y nihn hani
an bulsa o &an- &an hani hani
8.ani, a3z oru$la ba3lasam, akl &ihan nshasn okusa hani G"nl o !izli
manay bilse hani. .ani haniK.. an bulsa &ann &annK9
Ah sumtla ba3lasam dehan hani
Mil s"ylese dinlesem nihan hani
an !"rse o mna-y &ihan hani
167
Akle bulaydm an hani hani
8Sk*tla ba3lasam a3z hani, !"nl s"ylese, dinlesem !izliyi haniK .ani o
&ihann mnasn &an !"rse. .ani hani... ak ile bulaydm O'nu.9
%ir bildim iki &ihan ma3rur oldum
Ahkam- meratibin koyup d*r oldum
;n halile vahdet-i v&uda buldum
,es #z- meratibiyle mesrur oldum
8(ki &ihan bir bildim, ma3rur oldum. 5ertebelerin hkmlerini koyup, uzak
oldum. ;n hl ile vahdet-i v&udu buldum, o anda mertebeleri korumakla
mesrur oldum.9
.ep varl3 bir bilin&e adn oldum
Ahkam- meratibinde ndn oldun
;n bildi3imi !"rb de hayran oldum
.er mertebede muti-i #erman oldum
8Parl3 hep bir bilin&e dn oldum. 5ertebelerin hkmlerinde ndn
oldum. ;nk bildirimi !"rp de hayran oldum ve her mertebede #ermana
itaatkr oldum.9
2evhid-i v&uda $nki hemrah oldum
Ahkam- meratibinde !mrah oldum
;n zevk-i hude erdim !ah oldum
.er mertebesinde ho maa'llah oldum
8;nk tevhid-i v&uda yolda oldum. 5ertebelerinin hkmlerinde yolumu
ardm. 5ahede zevkini erdim !ah oldum. .er mertebesinde Allah'la
beraber oldum.9
Oannm&a yakn ve sdkla sddkam
2evhid-i v&ud ile dolu tahkikam
.er mertebe $n v&ud eder hkm- di3er
,es h#z- meratib etsem zndkam
8Oannm&a yaknim ve sdkla sddkm, varl3 birli3iyle dolu ve
aratr&ym. .er mertebede varlk di3er hkm eder. 4imdi mertebeleri
korusam znd3m.9
%il vahdet-i lemi ki arz- hakdr
Ol eh ki !ay*rdur bu srr- mu3lakdr
=srar- &ihan s"yleyen ahmaktr
.#z edeni h#z eden eh mutlaktr
8Alemin birli3ini, .ak'kn arz bil. O eh ki !ayurdur, bu mu3lak srdr.
ihann srlarn s"yleyen ahmaktr. +oruyan koruyan mutlak ehtir.9

FA-BLM:DFA:

@N7NC7 BLM

%ileiklerin oluum key#iyetini, yani tam bileik &isimler olan $ bilei3i
8mevalid-i selse9 ki maden, bitki ve hayvandr. .epsini yedi madde ile
a$klar.

Birinci Madde

Ta*iierden *--nan *ie&i(eri t$!$n$n asarn 'e !addeerini; ta!
!$re((e> cisi!erin cinserini 'e ne'ierini t">-c- *idirir+
168

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 Oluum ve bozuum lemi
i$inde meydana !elen atmos#er ve $ bileik, yksek babalarn aa3
analarda bulunan tesirlerinin neti&esidir. 7ani ay #ele3inin i$inde v&uda
!elen bileik &isimlerin tam ve tam olmayan, btn yedi !eze!en yldzn
d"rt unsurda olan tesirlerinden hsldr. 7edi !eze!en ise, !e&e !ndz,
.ak'kn emrine itaatkr ve boyun e3i&idir. .epsi onun !$ ve kuvveti ile
hareketli ve tesirlidir. /itekim /azm- +erim'inde buyurmutur0 )Gnei,
ay ve yldzlar, Allah, emrine ba3l kld. dikkat ediniz ki, hem
yaratmak hem de emretmek ona mahsustur. Alemlerin :abbi olan Allah ne kadar
y&edir.)8?ABL9
%=72
;n yedi erden mdam hmiledir $r-zen
2#l- mevlid hem do3madadr dembedem
87edi erkekten d"rt kadn srekli hamiledir. 6$ bileik $o&uk srekli
do3maktadr.9
M"rt unsur ki, ate, su, hava ve topraktr. %u d"rdn birbiri ile kaynap
birlemesinden meydana !elen tam bileik &isimlerin, yani $ bilei3in
birin&isi maden &insidir ki, ta nevileri dahi ondandr. %alan!$ta
dumanlar ve buharlar, unsurlara !e$er ve de3iir. Ama dumanlar yerin
in&elikleridir ki, !nein stmas ile havaya ykselir, onunla karr.
%uharlar, nehir ve deniz sularnn in&elikleridir ki, yine !nein stmas
ile havaya $kp onunla karr. %uhar ve dumandan yar bileikler oluur
ki, yukarda a$klanan atmos#erdir. Sularn "zleri karlar ve ya3murlardr
ki, yerin karnna $ekildi3inde, orada toprak par$alar ile kararak
koyular. %undan sonra yerin derinli3ine sirayet eden !nein harareti o
koyulaan "zleri kaynatarak maden, bitki ve hayan maddesi eder. %u $
bileik an&ak birbirine art& bir tertiple, lti# nizamla suret
bulmutur. %tn bunlar yapn, zalimlerin s"ylediklerinden y&e olan,
Allah'dr.
%u kinatn ilk mertebeleri kesi# topraktr. Son mertebeleri temiz ne#stir
ki, !ayet lti#tir. Oira ki madenlerin evveli toprak ve suya, sonu bitkiye
bitiiktir. %itkileri nevveli madene ve sonu hayvana bitiiktir.
.ayvanlarn evveli bitkiye ve sonu insana bitiiktir. (nsan ne#islerin
evveli hayvan ve sonu melek temiz ne#islere ular. Ol!unlu3u an&ak onda
hsldr.
/AO5
%u kinat- &ihan hep tebeddl eyler md
Semadan arza dek ve zerrelerle t hurd
ihan kevn ve #esd i$re &mle ra3betle
+emalini talib eyler mrebbiden &avid
+emal-i hak nebat ve kemal-i hayvandr
+emal-i hayvan insandr oldur asl- nvd
+emal-i de olur hem visl-i ak- &emil
+i oldur asl- muradt !ayet-i her mid
; bahr-i mev& olur ondan buhar ve !ym ve matar
5atar ki sel olur asln bulur !arib ve bayid
; ak seyreder eyay devreder daim
.er anda kevn ve #esad oldu baka halk- &edd
O ki &ihan bu hikmetle seyreder .akk
Ol ehl-i dildir o vas-i dil oldu ar- me&d
8%u &ihan kinat mit hep de3itirir' !"kten yere dek zerrelerle ta
!nee. .epsi, oluum ve bozuum &ihan i$ire ra3betle, daii 5rebbi'den
kemalini ister. 2opra3n kemali bitkidir, bitkinin kemali hayvandr,
169
hayvann kemali insandr' mQdenin asl odur. (nsann kemali, elil'in
akna ulamaktr ki odur muratlarn asl ve her midin !ayesi. ;nk
dal!al deniz olur ve ondan buhar, bulut, ya3mur ve ysel olur, asln bulur
ve uzak ve yakn. Ak, eyay seyreder ve srekli devreder. Oluum ve
bozuum her anda yeni ve baka bir yaratl oldu. =y .akkK O ki, &ihan
bu hikmetle seyreder' o, !"nl ehlidir.O !eni !"nl, 5e&id'in ar oldu.9

kinci Madde

) *ie&i0in i(i "an !adenerin d-r-!arn ayrnt "ara( 'e
)e&iterin t">- "ara( *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 6$ bilei3in balan!&
bulunan madenlerin &mlesi, yerin i$inde hapsolan buhar ve dumanlardan
oluan &isimlerdir ki, ni&elik ve nitelikte muhteli# bulunan karmlar ve
bileimler olmutur. =3er bileimi kavi olup, $eki kabul ederse, yedi
mehur &isimdir ki0 Altn, !m, bakr, kalay, demir, kurun ve tun$tur.
%ileimi kavi olup, $eki$le ezilmezse, ta &insidir ki0 =lmas, la'l, yakut,
zmrt, zeber&et, seylan ve pruze !ibidir.
=3er buhar, duman zere stn !elirse' yeim, mermer, billur, &iva vesair
e##a# olan &evherler oluur. =3er duman buhar zere stn olursa' tuz,
karbonat, kkrt, niadr ve ap !ibi. %az talar, rutubetle $"zlr'
tuzlu &isimler !ibi. %azs atele $"zlr' kalsiyum ve kkrt !ibi.
7umuak ise, &va olur.
%tn madenlerin asllar, bir miktar yer i$inde oluup durdukta' onlardan
#ruu, asrlarn !e$mesiyle zeminin dibine !irip ve inip !itmektedir.
/itekim btn bitkilerin ve a3a$larn asllar, yerin altnda oluup, bir
sre durduktan sonra onlardan #ruu ve dallar zamanlarn !e$mesiyle havaya
$kmaktadr.
7edi mehur &ismin oluumu, an&ak &va ile kkrtn ni&elik ve nitelikte
#arkllklarndan ve karmalarndan hsl olur. vann oluumu, o su
par$alarndandr ki, topra3n in&e par$alarna karp, yksek hareketle
kaynamtr. +krt ise, iddetli hareketle karlaan ve su toprak
par$alarndan olutur ki, s&aktan ya3 !ibi olmutur.
4e##a# ve kat &isimlerin oluumu' o tatl sulardandr ki, madenlerde sert
talar i$inde ni&e bin yl uzun bekleyile sa#a bulup, madeni, hareketinden
talamtr. 4e##a# olmayan &isimlerin oluumu' o yapkan $amurla suyun
kaynamasndandr ki, !nein harareti ona, ni&e bin sene tesir etmitir.
:utubetle ayran &isimlerin oluumu' yerin yak& ve kuru maddelerine
suyun iddetli karmndan hsl olur.
7a3l &isimlerin oluumu' yerin i$inde bekleyen rutubetlerdendir ki,
madenin hararetiyle in&elip ve $"zlp, b"l!enin topra3na kart3nda,
madenin harareti onu, piirmekle ya3 !ibi koyu olmutur. 4u halde altn
madeni, da3lar i$inde ve yumuak tal, kumlu yerlerde oluur. Gm ve
benzerleri, da3larn i$inde yumuak toprak ile karan talar i$ine
oluurlar. +krt madenleri' nemli, slak, ya3l ve yumuak toprakta
oluurlar. 2uz, yumuak yerlerde hsl olur. +ire$ madeni, kire$ ile
karan kumlu yerlerde oluur. Oa&lar ve aplar, kra$ ve sert yerlerde
v&uda !elirler.
%u kyas zere her maden, bir b"l!eye mahsus bulunmutur. O madenin
oluumu, o b"l!enin "zelliklerinden bilinmitir. 2ek tek $ok olmalarna
170
ra3men, madenler $ neve mnhasr klnmtr0 +at madenler, ta madenler,
ya3l madenler.

nc Madde

Madenerden (at cisi!erin "-&-!-n-, ta*iatarn 'e 'as.arn
*idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 6$ tr madenden
evvelkisi katlardr ki, ad !e$en yedi mehur &isimdir. Onlarn hepsi
an&ak kkrtler ile &vadan oluurlar. =3er kkrt ve &va sa# olup,
biribirine tamamen kaynatlarsa, yer, suyun rutubetini $eker ki' o kkrt,
o &vann rutubetini emdiyse ve o kkrtn boyama !& olup, &va ile uy!un
bir "l$ bulduysa, madeni, hararetiyle ni&e bin yl piip yandysa, o
kaynap sar altn olur. =3er kkrt ve &va sa# olup, tamamen kartysa,
"l$leri de uy!un !elip uzun zamanda piip yandlarsa ve kkrt beyaz olup,
rutubetten kaldysa, o kaynap, beyaz !m olur. =3er pimezden "n&e ona
so3uk isabet ederse, kaynap tun$ olur. =3er &va sa# ve kkrt bozuk
olup, pitiyse bakr oluur. =3er bozuk kkrt yanmadysa, kalay oluur.
=3er kkrt ve &va ikisi de bozuk olursa, kurun hsl olur.
4u halde kat madenlere rz olan #arkllk, kkrt nevileriyle &vann ya
ni&eliklerinden veya key#iyetlerinden hsl oldu3u te&rbe ile bilinmitir.
Ama katlarn sultan bulunan altnn tabiati s&ak, yumuak ve lati#tir.
Atele yanmaz. Su zerre&iklerinin toprak zerre&iklerine iddetli
kaynamasndan, ayrmasna ate bile kdir olmaz. 2oprak i$inde bin yl
kalsa $rmez, paslanmaz. :en!i sar ve berraktr. 2abiat tatl, kokusu
hotur. ismi paktr. Dekesi olmaz. A3rdr. +endi !zeldir. Me3erlidir. 4u
halde tabii harareti, ate ren!i sarl3 oldu3undandr. 7umuakl3,
ya3ll3 #azla oldu3undandr. %errakl3, suyu sa# kald3ndandr. 2adnn
tatll3 ve kokusunun temizli3i kkrtnn sa# oldu3undandr. Deta#et ve
neza#eti, &vas sa# ve pak oldu3undandr. A3rl3, topraktan
olmasndandr. Gzellik ve de3eri, tabii ne#sin ona ua sald3ndandr. %u
sar altn, nakittir. (ki &ihann ender sermayesidir. =yann en
de3erlisidir. .da'nn nimetlerinin en ere#lisidir. Oira ki sar altn,
din ve dnyann kvamdr. Alem halknn nizamdr. .er iklimde reva$
bulmutur. .erkes ona muhta$ olmutur. Mnya erkeklerine kuvvet ve
izzettir. Ss isteyen kadnlara lezzettir. /itekim denilmitir0
/AO5
=y altn btn lezzetlerin toplay&snn
ihandakilerin her zaman sev!ilisi sensin
4phesiz .da de3ilsin velakin .da'ya yemin olsun
Ayplarn "rt&s ve ihtiya$larn kadssn
%eyaz !m0 5adeninde maddesi olan kkrt beyaz olmayp, karm par$alar
eksik kalsa, o sar altn olurdu. Gm, srekli atele erir. 2oprak i$inde
uzun zamanla $rr, beyazl3 simsiyah olur. Oira ki, Dekesi en yaknna
!ider. Ona &va yaklasa $eki$ kabul demeyip, krlr. +krt isabet
etti3inde, beyaz !m iken simsiyah olur.
%akr0 Gme yakndr. <ark, sade&e ren!inin krmzl3, kirinin $oklu3u,
tabiatnn kurulu3u, tadnn kekreli3i ve kokusudur. Onun krmzl3nn
#azlal3, kkrtnn hareketindendir. 4u halde onu, beyazlatmaya ve
yumuatmaya !& yeten kimse, her ihtiya&na za#er bulmutur.
171
Memir'in siyahl3, hararetinin arl3ndan bilinmitir. Mi3er kat
madenlerden ziyade sulu bulunmutur.
+alay0 %eyaz !m &insindendir. Dkin ana karnnda &enine #et eriip zayi
oldu3u !ibi yerin karnnda !me $ #et eritikte kalaya d"nr. 6$
#et0 Me3iken su, k"t kokuya rehavettir.
+urun0 %ozuk sn#dr, oluumu ve bozuumu onun !ibidir. 2un$0 2abiat
hepsinden daha so3uk ve daha kurudur. +okusu dahi pistir.
Allah'n sanatnn te#ekkr i$in katlarn durumlar bu miktar yeterlidir.

Drdnc Madde

Madenerden ta& cisi!erin "-&-! 'e ren(eni&ini (saca *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 %tn e##a# talar,
ya3mur sularndan yerde hapsolan rutubetlerden oluup, do3arlar. 4e##a#
olmayan talarsa, !nein hararetinin tesiriyle olan su ve yapkan $amurun
birlemesinden oluurlar.
4e##at talar oluumu ve renklenii, ya3mur sular ve rutubet, zemin ve
maden talar ve ma3aralar i$inde hapsolup' madenler ile karmayp, ni&e
bin yl onda kalmakla ziyade sa#a ve sertleme ve katlk kazanp, onlardan
"yle sert talar oluur ki, su ve ate ile etkilenip krlmazlar. 5uteber
&evherle olup, yerde kalmazlar. :enklerinin #arkll3, !eze!enlerin
klaryle v&ut bulmutur. .er yldz &evherlerin ni&e nevillerine
delalet edip, uasn o da3lar zerine salp, o madenlere b"yle istila
etmitir. Oira ki, zhalin siyahl3, mterinin yeilli3i, merihin
krmzl3, !nein sarl3, zhrenin mavili3i, utaritin ren!i ve ayn
beyazl3 onlar renklendirmitir.
evherlerin $eitleri olduk$a $oktur. .epsinin sultan ve kymette pahals
elmas &evheridir ki, madenlerin tmnden daha sert ve daha kavi muayene
klnmtr. btn madenlerden daha de3erli ve daha sa# yaratlmtr.
.epsine stn ve etkili iken, #akat kurunla ma3lup ve etkilenmesi .ak'kn
!ayretinden bilinmitir. %una yakn &evher zmrttr ki, ona bakann !"z
nur ve !"nl srur bulur. 4uasndan ylan k"r olur. Omrt &evherinin
#aydalar ve "zellikleri $oktur. Dakin burada ksa kesilmitir.
4e##a# talarn do3uu, yukarda anlatld3 zere, zamanlarn !e$mesiyle
!nein hararetinin tesirlerinden kaynaan su ve yapkan $amurdandr ki' o
$amur talap kalmtr. /itekim atein tesirinden so3uk st yo3urt
olmutur. 2alarn #arkll3, yerlerine ba3ldr. =3er yer, toprak ve
s&ak $amurdan bulunduysa, mutlak ta olunur =3er s&ak yerde olursa, ondan
tuz ve aplar oluur. =3er kra$ yerlerde bulunduysa,o yapkan $amurdan
krmz, sar ve yeil za&lar oluur. 4u halde her yerin bir baka
"zellikleri vardr ki, onlar yaratan alemin yarat&s Allah bilir. +h
olur ki, ta suda oluur. %unun sebebi, o suyun veya o yerin
"zelliklerindendir. +h olur ki, havaya ykselen duman zerre&iklerinin
s&akl3 so3uk isabetiyle so3uyup, havada ta oluur, de ki, ta ya3d
derler. +h olur ki, yldrm ile ta veya demir yahut bakr vki olur.
(mdi, madenlerin $ $eidinin ikin&i nevi olan talar, bu kadar&a a$klama
zerine ksa kesilmitir.
5adenlerin $n& $eidi bulunan ya3l &isimler, unlara kyas ile tamamiyle
atlanmtr. Oira ki madenlerin sn#lar, unsurlarn miza$larnn
itidalinden uzak oldu3undan, !ayet $ok bulunmutur. %itkilerin &insi, miza$
172
itidaline yakn oldu3undan $eitleri onlardan az bulunmutur. .ayvan &insi
miza$ itidaline bitkilerden daha yakn oldu3undan, $eitleri dahi ondan
daha az olup, onsekizbin nevi bulunup, her nevhi, bir lem olarak
isimlendirilmitir. %ir nevi dahi, insanlk lemi bilinmitir. %u insan
&insi, miza$ itidalinin ol!unlu3u zere bulundu3undan, #ertleri hepsinden az
olup, daha izzetli ve ndir bulunmutur.
4u halde 7arat&'nn sanatn dnmek i$in madenlerin durumlar bu miktar
ile yetinilmitir. Oira ki Allah'n kudreti sonsuz bilinmitir.

Be&inci Madde

) *ie&i0in i(incisi "an *it(ierin d-r-!arn t">-ca *idirir+

ey aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 6$ bilei3in ikin&isi
bitkilerdir. Onlarn bir uursuz kuvveti vardr. 7ani bitki &insinin bir
tabiat vardr ki, ondan #arkl hareketler ve de3iik letler vastasyla
muhteli# hareketler $kar. O kuvvete bitkisel ne#s derler ki, o tabii
&ismin an&ak do3u, art ve beslenme y"nnden ilk kemalidir. Pe bitkisel
ne#sin !da kuvveti vardr ki, ahsn bekas onunladr. %u o kuvvettir ki,
su !ibi olan "teki &ismi kendi buldu3u &ismin mira$, kvam, renk ve
&evheri benzerine de3iip, tabii hararetle &isminden $"zlen eksikli3e
bedel, ona benzedi3i ile yapr. Onun naml kuvveti vardr ki, ahsn
ol!unlu3u onunla hasldr. %u o kudrettir ki, oldu3u &ismi uzunluk,
!enilik ve derinlik tara#larndan artrr. 2 o &isim tabiat !ere3in&e
yetime ol!unlu3una ulan&aya dek !ider. Onun reme kuvveti vardr ki
&insinin bekas onunladr. %u o kudrettir ki kendi &isminden bir &z olup,
kendi benzeri v&ut bulmak i$in balan!$ ve madde olur. Ona bitki tohumu
denir. %eslenme kuvveti, besinleri $eker. Sonra tutar. Sonra hazmeder.
Sonra #azlasn atar. 4u halde onun d"rt hizmet$isi vardr ki' $ekme
kuvveti, tutma kuvveti, hazm kuvveti ve atma kuvvetidir. /aml kuvvet,
bitki yetime ol!unlu3unu buldu3unda duraklar. Ama beslenme kuvveti &iz
olun&aya dek iini srdrr. O &iz oldu3unda bitkiye "lp eriip, kurur.
%tn bitkiler, yerin bir miktar derinli3inde oluup e3lendi3inde yava
yava havaya $kar. Ama bitkilerin btn sn# ve $eitlerinin snrn ve
hesabn an&ak onlarn yarat&s bilir. Moktorlara lazm olan baz
par$alar ve ila$lar, "zellikleri ile tp kitaplarnda yazlmtr. .alka
lazm olan sebzeler ve meyveler, btn vas#lar ile insanlarn dillerinde
mehur oldu3undan, batki &insinin nevi ve sn#larnn isim ve
"zelliklerini saymakla mevzu uzatlmayp0 2ek yarat&sna ve Allah'
bilmeye vesile olmak i$in khn ve mahiyetini bu miktar&a a$klama ile
yetinilmitir. /itekim bitki &inslerine ibretle bakmak i$in denilmitir.
%=72
.er bitki ki yerde biter
Allah birdir ve benzersizdir der
%=72
Akll olann !"znde a3azlarn yeil yapraklar
.e yapra3 Allah' tantan bir de#terdir.

Atnc Madde

) *ie&i0in $)$nc$s$ "an hay'anarn d-r-!-n- t">-ca *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 6$ bilei3in $n&s
hayvan &insidir ki, o hayvani ne#stir. 5mtaz olmayan ne#s, tabii &ismin
173
ilk kemalidir. (radi hareketle hareket eder. %u hayvani ne#s i$in mahsus
olan eserlerden iki kuvveti vardr ki0 Anlama kuvveti ve hareket
kuvvetidir. Anlama kuvveti, ya bedenin dnda olur veya i$inde olur.
%edenin dnda olan be kuvvettir ki0 (itme, !"rme, koklama, tatma ve
dokunmadr.
(itme bir kuvvettir ki0 +ula3n alt yzeyinde d"enmi olan sinirlerde
konulmutur. %u sinirlerde davul !ibi hava hopsolmutur. =3er iddetli
ma3aradan veya kuvvetli kaleden hasl olan sesin key#iyeti ile nitelenen
hava dal!aland3nda, yakn olursa, o sinirlere ulap onu titretti3inde
orada bulunan iitme duyusu o sesi idrak eder.
G"rme bir kuvvettir ki' Mima3n "nnde bitip biribirine yaklamas ile
raslap ve kesiip ondan uzaklamakla !"zn ya3 tabakalarna ulaan iki
i$i bo sinirin ulat3 yerde konulmutur. Ona iki nurun toplanmas dahi
derler.
+oklama bir kuvvettir ki0 Mima3n "nnde olan ee balar !ibi iki #azlalk
i$ere konulmutur.
2atma bir kuvvettir ki0 Milin &ismi zerine d"enmi olan sinirler i$inde
bulunur. Onun idraki tkrk rutubetinin ara&l3 iledir. Ona yiye&ekten
in&e zerre&ikler karm olup, ondan dilin &ismine de3di3inde, yiye&e3in
tadn hisseder.
Mokunma bir kuvvettir ki' .ayvan &isminin $o3una karm olan sinirlerde
konulmutur.
.ayvann i$inde olan kuvvetler betir ki0 5terek his, hayal, vehmetme,
ha#za ve tasarru#tur.
5terek his bir kuvvettir ki0 Mima3da olan $ bolu3un birin&i bolu3u
"nne ba3lanmtr. M duyulara ulaan suretlerin hepsini, mterek his,
kabul edip i$ !$lere tev zi eder.
.ayal bir kuvvettir ki0 Mima3n birin&i bolu3unun sonunda konulmutur.
.issedilen btn suretleri, mterek histen alp, bu suretlerin
koybolmasndan sonra hepsini korur, nakeder, tasvir eder ve temsil eder.
%u hayal, mterek hissin hazinesidir.
Pehmetme bir kuvvettir ki0 Mima3da olan orta bolu3un sonunda konulmutur.
%u kuvvet, hissolunanlarda mev&ut olup, d hislerle idrak olunmayan &z
mnalar idrak eder. /itekim vehmetme kuvveti hkmeder ki, kurt kendisinden
ka$lmas !ereken bir hayvandr.
.a#za bir kuvvettir ki0 Mima3n arka bolu3unun "nnde konulmutur.
Pehmetme kuvvetinin &z mnalarn hissolunamayanlarndan idrak ettiklerini
h#zeder. %u ha#za, vehmetmenin hazinesidir.
2asarru# bir kuvvettir ki0 Mima3dan orta bolu3un "nnde konulmutur. %u
kuvvetin durum ve n, hayal ve ha#zadan olan suret ve mnalarn bazsn
bazsna biletirip, bazsn bazsndan ayrmaktr. =3er bir tasarru# etme
kuvvetini, akl, kendi al!ladklarnda kullanrsa buna0 Mnme derler.
=3er bunu, vehmetme kuvveti, kendi hissetliklerinden kullanrsa buna0 .ayal
etme derler.
.ayvan ne#sin hareket etme kuvveti iki ksmdr ki0 Sebeb olu&u kuvvet ve
yap& kuvvettir. sebeb olu&u ki, evk kuvveti dahi derler, o bir kuvvettir
ki, ka$an hayalde istenen ybir suret veya istenmeyen bir suret resmolunsa,
yap& kuvveti azalar tahrike sevk eder. =3er sebeb olu&u, yap&y
lezzetlerin meydana !elmesi i$in olan hayal edilen yararl eyay veya
zararly isteye&ek tahrike sevkederse, ona0 4ehvan kuvvet derler. =3er
sebeb olu&u, yap&y stn istek i$in hayal olunan zararl eyay veya
#aydaly de#ede&ek tahrike sevkederse, ona0 Gazap kuvveti derler. 7ap&,
bir kuvvettir ki' sinir, ba3, et ve zardan bileen kaslar, skmak ve
!evetmekle azalarn hareketi i$in hazrlar.
174

?edinci Madde

6ay'an cinsini en &ere.i ne'ieri 'e en #$%e sn.ar *--nan insan
.erterinin !ahiyetini t">-ca *idirir:

=y aziz, malum olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 .ayvan &insinin en
!zel nevileri bu insan nevidir ki, varlklarn ere#i, kinatn neti&esi
ve konuu&u ne#se sahip ve ayna odur.
+onuan ne#s, bir &evherdir ki0 +endisi hattzatnda maddeden m&errettir.
Dakin ilerinde maddeye yakndr. +lli ileri ve m&erret &z'ileri idrak
edip, #ikri iler etmek y"nnden vasta ve let olan tabii &ismin ilk
kemalidir. %u konuan ne#sin akl edi&i bir kuvveti vardr ki, onunla
tasavvur ve tasdik edilen ileri idrak eder. %u kuvvete nazari akl ve
nazari kuvvet derler. +onuu&u ne#sin bir yap& kuvveti dahi vardr ki,
onunla insan bedeni &z'i #iillerden yana kendine mahsus olan !"r ve
itikat !ere3i zere tahrik eder. %u konuu&u ne#sin akl edilenlerin
tmnden hal olup, $o&u3un yaz yazma istidad !ibi akl edilen eylerin
hepsine istidad olmasdr. %u mertebede ona kaos akl derler. (kin&i
mertebesi0 Ona bedihi akla uy!un eyler hasl olup bedihi olanlardan, #ikir
ile nazaryata !e$itir. %unda, ona, meleke ile akl derler. %u akl "yle
lati# olsa ki, ona btn nazaryat dnmeden hasl olup, #ikre ihtiya&
kalmas, buna' +uts kuvvet derler. 6$n& mertebesi' Ona akla uy!un nazar
eyler mtalaasz hasl olup, yannda bi haysiyetle saklanmaktr ki,
istedi3inde ihtiya$sz hepsini hazr etmesidir. %unda ne#se0 <iille akl
derler. M"rdn& mertebesi0 kazanlm, akla uy!un eyleri mtala
etmesidir. %u mertebede konuu&u ne#se0 5utlak akl derler.
.ayvanlarn btn nev'i ve isimlerini, tabiat ve ekillerini, vas# ve
durumlarn an&ak onlar yaratan Allah 2el .azretleri bilir. %az
kitaplarda yazlm ve dillerde mehur olan budur ki0 .ayvan &insi
onsekizbin nevidir..er nevi baka alemdir. 4u halde toplam onsekizbin lem
olur. %u onsekizbin lemi i&ad ve halkedip, says hesaba !elmeyen
sn#lar ve #erteri her an dirilten, terbiye eden ve "ldren Allah'n
kudret ve azametini #ikretme ve dnmeye vesile olmakla' byk lemin
durumlar ve i$inde bulunan lemleri bu miktar a$klama ile yetinilip,
sonsuz srlarn hakikatleri ve bedi sanatlarn yarat&s bulunan &isman
lem ilminde snrsz deniz olan rabban hikmete bundan ziyade dalnmayp'
kinatn aynas olan birin&i kitap burada bitmitir. Oira ki, insann zar#
ve kabu3u bulunan #elekler ve unsurlar leminden !e$ilip, insann emrinde
olan madenler, bitkiler ve hayvandan !e$ilip, &ihann "zlerinin "$ niansz
sultann der!ah ve kapusu olan insann &an ve &isminin anatomi ilmine
!irilmitir. ;nk y&e istek ve en ksa maksat .azreti 5evla'nn huzuru
bulunmutur. 4u halde lemin yarat&sndan !a#let edip, lemin durumlar
ile me!ul olmak' padiahn huzurunda bulunan k"le, sultandan yz d"ndrp
sarayn sslerini seyre dalp kalmak misali bilinmitir. /itekim u
beyitler ile ona iaret klnmtr0
%=72
.anenin lazm olan sahibidir
%ilmeyen hanesinin talibidir
2 ki bu &ihan hey'etine olmal hayran
=#lk u dil &na !el et lemi seyrn
8Dazm olan evin sahibidir. %ilmeyen evi ister. %u &ihann yapsna hayran
olmal. G"nl ve &an !"klerine !el, lemi seyret.9
/AO5
175
/azar eyle bu devr-i e#lke A Maire oldu nokta-i hke
Maire i$re lem-i imkn A Alem i$re behim ve insan
Oldu insan i$inde ar- zm A +be'tullah yani kalb-i selm
+alb i$inde muhabbet-i phn A Ahsen'el-hlikn ve lin
Ann ile v&uda !eldi &ihn A %ahr ile sanki mev&-i bpayn
+atreden demi klur peyd A An bahr- ul*m eder mahz
8%u d"nen #eleklere bak, topra3n noktasna daire oldu. (mkn lemi daire
i$inde lem i$ere hayvanlar ve insanlar0 (nsan i$inde oldu byk ar,
Allah'n kbesi yani selim kalb. +alb i$inde an yksek, yarat&larn en
!zeli sphan olan Alah'n sev!isi vardr. Onunla &ihan v&uda !eldi' sanki
denizle "l$sz dal!a. Mamladan insan peyda eder, onu ilimler denizi
klar.9
/AO5
+endedir &ehl ile zulmet ne#s-i ebnndadr
+andedir ilim ile hikmet bil n &nndadr
Ohiren ahkm- e#lkin e3er mahk*m isen
%tnen y u !n #elekler &mle #ermanndadr.
S*ret bu harman- lemde sen bi danesin
5n yznde ne kim var &mle harmanndadr
Saykal ur mirt- kalbe taraya bakma3 ko
ASen sana bak &mle lem halk divanndadr
Pe&h-i .akk'a yinesin sen "zn bir ho !"zet
5en ara#e srrndaki mden senin knndadr
8%il!isizlikle ykaranlk nerdedirH Moymayan ne#sindedir. ilimle hikmet
nerdedirH Onun &anndadr bil. G"rnte #eleklerin hkmlerinin
mahkumusun, aslnda ay, !n ve #elekler hepsi senin #ermanndadr. Sureta
bu lem harmannda bir tanesin. 5na yznde ne varsa hepsi senin
harmanndadr. +alp aynasna &il vur, darya bakmay brak. Sen, sana
bak' lemin btn halk divanndadr. .akk'n yzne aynasn sen. 1zn
iyi&e !"zet, )kendini bilen, :abbi'ni bildi) srrndaki maden, senin
kanndadr.

FB-BLM:DFB:

3NC 3TAB

%edenlerin aynas olan anatomi ilmi' &isim ve &ann hrriyetini, hayvan ve
bitkisel ve $leri, bedene ilikin olan insan ruhu ve !e$i&i olan ruhun
baz durumlarn be bahisle hakmne a$klar.

BRNC BAHS

Anatomi ilminin #aydalarn, &an ve &ismin !eldikleri ve !ide&ekleri yeri,
uzuvlarn tabiatlarn, insan &isminin bileim ve karmnn, do3uunu,
a$k ve !izli uzuvlarn "zelliklerini, isimlerini ve ksmlarn $ b"lm
ile anlatr.

BRNC BLM
176

Anatomi ilminin #aydalarn, hayvan ruhun bedende baz tasarru#larn,
insan bedeninin !eli ve !idi yerini, &isim ve &ann ykseli ve iniini,
bedenin de3iimini, !e$i&i ruhun bekasn, anne !ibi olan &ihan terbiyesini
alt madde ile a$klar.

Birinci Madde

Anat"!i i!inin .aydaarn t">-ca *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar, bedenlerin bileimi ilmine0 Anatomi ve
hrriyet adn vermilerdir. %edenlerin ve ruhlarn srlarna ve
tavrlarna yetmilerdir. (mam 4a#i 8Allah ondan raz olsun9 hazretleri0
)(lim ikidir0 %edenler, dinler ilmi,) hadisi zere, bedenler ilminin
8anatomi9 "nemli ve lzumlu ilimlerden oldu3unu duyurmutur. 4u halde
anatomi, bir aziz ve leziz ilimdir ki, hakikatin hikmetine ermilerin
neti&esi, mtehasss tabiblerin sermayesi, yakine ulaanlarn ne#islerinin
!das, din ve dnya hasletlerinin vesilesi, 5evla'y tanmaya vasta ve
yardm&dr. Oira ki, anatomi ilmini bilmeyen, tptan, hikmetten ve kendini
tanmaktan !a#il, .ak'k tanmaya ulamaktan uzaktr. .albuki insanlarn
$o3u onu bilmekte aldanmtr. =3er tahsil eden olursa da, tpla mhir
olmak i$in e3ilir. An&ak Allah' tanmak i$in onu tahsil eden metanet
bulup, kendini tanmaya ve ondan .ak'k tanmaya ular. 4u halde, e3er
anatomiyi mtalaa edip, yarat&nn kudretinin art&l3n onda
mahede edersen, sana $ trl #aydas olur. %irin&i #ayda budur ki0 %"yle
bir bileim eserini seyredip, bilirsin ki, bunun !ibi btn eyann
benzerlerini toplay& olan muhtasar binay ve ssl ekli' en mkemmel
nizam ve en !zel yaratl ve intizam zere yaratan .allak- z'l-elal'de
a&z ve kusur tasavvuru muhal itir. 4u halde ondan, hakm olan 7arat&nn
kudretini kesin ilimle bilirsin. (kin&i #ayda budur ki0 %un&uleyin #aydal,
anlayl ve ssl bilei3i i&at eden yorulmaz 7arat&'da ilmin kemali
olmamak ne ihtimaldir. 4u halde ondan yarat& olan Allah'n alm ve hakm
oldu3unu yakn !"zyle mtalaa edersin. 6$n& #ayda budur ki0 .ak
2al'nn sana ondan $eitli lt*# ve inayetlerini, e#kat ve
merhametlerinin kemalini idrak edip, ondan :abbinin seni, he an terbiye
kld3n yakn bir !er$ekle mahede edersin. Oira ki 7arat& 2al,
bedenlerin bileiminde, hikmetlerden, #aydalardan ve zinetlerden bir kusur
koymayp, hepsini en mkemmel yapmtr. Alemlerin :abbinin bu lt*# ve
keremleri, sade&e insana mahsus de3ildir. %elki onsekizbin leme mildir.
.atta atlar, kediler, &anavarlar, kular, sinekler, arlar, ylanlar ve
karn&alarn hayat ve bekasna, ziynet ve yaayna !er$ek sebeb olan'
durumlarnda ve tavrlarnda hi$bir kusur koymayp, hepsini kemal zere
tasvir ve tadil etmitir. /itekim (mam Gazali 8Allah ona rahmet etsin90
)(mkanlar leminde daha bedi durum olamaz,) buyurup, bu mny
duyurmutur.
4u halde anatomi, insan ne#sini tanmann anahtardr. Allah' tanmann
anahtardr. Ama ne#si tanmak, .ak'k tanmaya nispetle, !neten zerre,
denizden damladr.
%eden bir bileimdir ki, insan ne#si ona binmi !ibidir. Allah' tanmak,
asl maksattr. 4u halde bir kimse bedeninden, ne#sini idrak etmeksizin,
Alemlerin :abbini tanma davasn eylese, o kimse "yle bir m#lise benzer
ki' kendi yiye&e3i ve i$e&e3i olmayp, beldenin #akirlerini toptan ziya#ete
davet eder. .erkese lazmdr ki, "n&e kendi ne#sini bilmeye, sonra :abbini
177
bilmeye y"nele. 2a ki muhabbete nil ve sev!iliye ula&, muradn elde
edi&i ola. Oira ki ne#si tanmak, .ak'k tanmay !erektirdi3i !ibi, .ak'k
tanmak dahi sev!isini !erektirir. 5esela !zel bir yazy veya #asih bir
iiri !"rp okursan ve bunlarn yaz&sn bilip, ona sev!i duyup, onunla
karlamay !"nlden arzu edersin. O dahi sana dost olup muhabbet ve
muva#akat eyler. =y Allah'mz, bizi kendimizi tanmay ve kendini tanmay
nasip et. Sev!inle rzklandr. 7a Pedut, ya Allah, ya :ahman, ya :ahimK

kinci Madde

nsan *edeninde "an ?aratc1nn #ari> esererini, 6a(1(n e!riye hay'anK
ne.sin *a% tasarr-.arn, *edenerin a%aarnn *a% ,%ei(erini
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 (nsann en byk rkn
kalbi, en k$k rkn kalbdr ki kalbin kabu3udur. /itekim insan bedeni,
&ihann "zdr. %unun !ibi insan kalbi, bedenlerin "zdr. 4u halde "zlerin
"z olan !"nl, :ahman'n evidir. Astronominin anatomiye yardm oldu3u
!ibi, anatomi dahi kalb ilmine yardm& ve yol !"steri&idir. Oira ki,
bedenin yaratlnda o kadar a&ayip sanatlar, !arip hikmetler,renkli ssler
ve $eitli hizmetler vardr ki, snrlanamaz ve "zetlenemez ve
saylamazdr. A$k ve !izli olan azann her birinde ni&e #aideler vardr
ki, halkn $o3u onlardan habersizdir. 5esela insanda ni&e yz adet kemikler
ve ni&e yz adet sinirler ve ni&e yz adet damarlar ve ni&e yz adet
ihtiyar hareketler konulmu ve tertip klnmtr. .er biri bir baka
yapda bir baka s#atta, bir baka hizmette ve bir baka harekette
bulunmutur. .er biri bir baka yararl i i$in yaratlmtr. 7aknen
anlarsn ki, hepsi toplu&a kaleme alnmtr.
(nsanlarn $o3u, bunlardan bil!isi ve key#iyetlerinden !a#il bulunmutur.
(nsanlar an&ak bunu bilirler ki, !"z bakmak ve el tutmak i$in
yaratlmtr. Dakin !"z ki, on tabakadr. O tabakalar nedendir ve
#aydalar nelerdir bilmezler. =3e o tabakalarn birine halel !else, !"z
!"rmekten kalr. O halel neden !elir ve ni$in !"z !"rmez olur, bilmezler.
=lde ka$ kemik, ka$ sinir ve ka$ damar oldu3unu ve her biri ne yapda dzen
buldu3unu ve ne tarz ile hareket etti3ini bilmezler. %edenin i$inde olan
ruh uzuvlarnn ekil ve tabiatlar ni&edir, her birin kuvvet ve hizmeti
nedir ve ne#s kuvvetlerinin san'at ve men#aati nedir bilmezler. 5esela
i$eride yrek, mide, &i3er, dalak, "d kesesi !ibi uzuvlar' $ekme, tutma,
hazmetme, dar atma, ekil verme ve reme kuvveti !ibi kuvvetlerin hepsi,
bedende hizmet$i tayin olunmutur. .er biri kendi hizmetinde kaim, her n
mdavim bulunmutur. .er biri kendi hizmetinde kaim, her n mdavim
bulunmutur. Oira ki hayat kayna3 olan yrek, dembedem bu uzuvlara $eitli
areket ve kuvvet vermektedir. 5idede olan $ekme kuvveti muhteli# yemekleri
mideye $ekip' tutma kuvveti koruyup ve hazmetme kuvveti piirmektedir.
Ayr& kuvvet, pimi !dalarn kesi#ini lati#inden ayrp, atma kuvveti
kesi# olanlar mideden ba3rsaklara itmektedir. Ondan midede kalan lati#i,
&i3er kendine $ekip, &i3erde olan ekillendirme kuvveti, onu kan ren!inde
boyamaktadr. Onun zerinde ortaya $kan siyah k"pk ki, ona sevda derler,
onu dalak $ekip, kendinde de3iime u3ratmaktadr. Onda kalan sar k"pk ki,
ona sa#ra derer, onu sa#ra kesesi ki, "ddr, kendine $ekip de3itirmektir.
Onda olan bal!am dahi ak&i3ere $ekip, ne#esle !rtlak yoluna itmektedir.
178
Maha sonra bunlardan hsl olan kan, &i3er i$inde suyla karp, kvam
buldu3undan' ondan o suyu b"brek kendine $ekip de3itirmektedir.
%"breklerde kalan tortu sidi3e d"np, mesaneye !itmektedir. Sonra &i3erde
kalp, kvamna !elenden sa# kan, damarlar yoluyla btn uzuvlara
ulamaktadr. %yme kuvveti, ondan uzuvlara byme ve !elime verip, et ve
ya3 !ibi kuvvet ve kudret hsl olmaktadr. Sonra damarla i$inde kalan
kandan, reme kuvveti erkeklerde meni, kadnlarda yumurta ve st meydana
!etirip, her biri kendi yerlerine !elmekte ve dolmaktadr.
=3er dala3a bir illet eriip, kandan siyah k"p3 ayrp, devretmese' o
k"pk ile karm kalan kan, bedenin uzuvlarna !elip, ondan humma, &zzam
ve delilik !ibi hastalklar meydana !elir. =3e "d kesesine bir illet
eriip, sa#ray kadan ayrmasa, o kandan sarlk !ibi sa#rav hastalklar
peyda olur. %unun benzerleri, bedende olan aza ve kuvvetlerin her biri
kendi hizmetinde olur. =3er bunlarn biri noksan olsa ya hizmetten kalsa
$eitli hastalklar ortaya $kmas ile beden helak olup, insan ne#si onda
tasarru#tan kalr.

)$nc$ Madde

nsan *edeninin *a&an#) 'e s"n-n- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki' #ilozo#lar demilerdir ki0 %edenlerin balan!&
ve sonu topraktr. /itekim .ak 2al +elm- +adim'inde0 )Sizi yerden
yarattk' yine "lmnzden sonra sizi topra3a d"ndre&e3iz. .em de ondan
sizi baka bir de#a aha $kara&a3z.) 8E@ABB9 buyurmutur. Oira ki yukarda
a$kland3 zere yldzlarn ualarnn tesirleri ile d"rt unsur toplanp,
kaynamalar bir miktar itidal buldukta' toprak kendi suretini terkedip,
bitki suretine !elir. O bitki ya ekmek veya hayvan yemi olur. %"yle&e ekmek
ve hayvan, insan !das oldu3undan, s"z edilen kuvvetler bu minval zere
hizmetlerinde bulunup' $ekme kuvveti, ki itihadr, !day $ekip, tutma
kuvveti h#zedip, hazmetme kuvveti piirir. Ayrt etme kuvveti kaln
in&eden ayrp, itme kuvveti kaln ba3rsaklar yolundan $kartp !ider. %u
durumlar, kuvvet ve zay#l3a !"re iki saatte veya $ saatte veya d"rt
saatte midede meydana !elir ki, ona ilk hazm derler. Sonra in&eyi, &i3er
kendine $ekip s"z edilen kuvvetler midedeki ilemleri bir daha orada
ilerler. O zaman orada kesi# olan d"rt ksm olu ki0 %ir ksm dala3a
!idip siyah k"pk olur. %ir ksm sa#ra kesesine !idip sa#ra olur. %ir
ksm b"bre3e !idip sidik olarak mesaneyi bulur. %ir ksm ak&i3er tara#na
!elip, !"3ste bal!am olur. %u durumlar dahi kuvvet ve zay#l3a !"re iki,
$, d"rt saatte &i3erde meydana !elir ki, buna ikin&i hazm derler. Onda
kalan lati# halis kan olup, ana damarlara ve azaya akp !ider. %u
kuvvetler, ilemlerini bir daha damarlar i$inde belirli bir mddetle
tamamlarlar ki, buna $n& hazm derler. %u hazmn tortusu deliklerden
$kp' kulak kiri, $apak, burun kiri, kl, trnak, ter ve uzuvlarn kiri
olur. =3er bunlardan #azla o tortudan bir nesne kalrsa aknt, nezle,
yara, &erahat !ibi hastalklar olur. Mamarlar i$inde kalan lati# kann her
&z' bir uzva b"lnp, ekil verme kuvveti o &zleri bulundu3u uzuvlar
ren!i ile tasvir eyledi3i halde, o kuvvetler o ileri o mddette o damarlar
i$inde bir dahi ederler ki, buna d"rdn& hazm derler. %u hazmn kalnts
bedenden eksilen ksmlar doldurur, tamamlar. %elki #azla et ve ya3 olup,
o &ismi !zel ve ya3l eder. +alan lati#in "zn, reme kuvveti erkeklerin
sulbne $ekip, onda meni eder. +adnlarn !"3sne $ekip, onda hem meni ve
hem st eder. Sonra o !da hlasas olan meni, belirli bir kuvvette
birleme vastas ile kadnnki ile birleir. :ahme der. Orada krk !ne
179
dek meni suretini terk edip, kan phts suretine !elir. 7ani uyumu kan
olur. Pe bir krk !n daha !e$ti3inde yani seksen !n sonra o kan phts
et par$as olur. 6$n& krk !n tamamnda yani yzyirmi !n sonunda o et
par$as i$inde kemikler, sinirler, damarlar, uzuvlar, etler, ya3lar,
sa$lar, trnaklar v&uda !elir. M"rdn& ay tamamland3nda &eninin btn
azalar ol!unlap, onda hayvan ruh tasarru# sahibi olup, !"bek ba3
yolundan !das kan olur. ;nk nut#e rahimde karar bulup0 =vvelki ayda
zhalin terbiyesinde olur. (kin&i ayda mterinin terbiyesine !elir. 6$n&
ayda merihin, d"rdn& ayda !nein, bein&i ayda zhrenin, altn& ayda
utaritin ve yedin&ide ayn terbiyesini bulur. O halde e3er yedi aylk
do3arsa o $o&uk yaar. =3er sekiz aylk do3arsa "lr. Oira ki, sekizin&i
ayda zhalin terbiyesine !elir. Ohal, so3uk ve kuru oldu3unda tabiat "lm
olur. =3er dokuz aylk do3arsa mterinin terbiyesinde oldu3undan "lmez,
yaar. Oira ki mteri rutubetli ve s&aktr, tabiat hayat olur. Anlatlan
balan!$ yolunu, .ak 2al beyan edip buyurmutur0 )%iz insan muhakkak ki
$amurun "znden yarattk. Sonra Adem'in neslini sa3lam bir yerde 8rahimde9
az bir su nut#e yaptk. Sora o nut#eyi kan phts haline !etirdik. Ondan
sonra kan phtsn bir par$a et yaptk' o et par$asn da kemikler haline
$evirdik. +emiklere de et !iydirdik. Sonra ona baka bir yaratl verdik.
%ak ki ekil verenlerin en !zeli olan Allah'n ani ne y&edirK) 8EIA>E-
>L9
%u ta#silin "z b"yle olmutur ki0 (nsan bedeninin madde ve asl topraktr.
2oprak "n&e bitkiye !elip, ya ekmek veya hayvan yey!isi olmutur. O ekmek
ve hayvan insan !das olup, ondan erkeklerde ve kadnlarda meni suretini
bulmutur. Sonra ana rahminde nut#e, kan phts, et par$as olup' kemik,
sinir, damar, et ve ya3 ile dolmutur. Sonra ya kz veya erkek oldukta' ruh
bulup, do3up ortaya $kmtr. 7a yaayp kemalini bulmutur. Peya akl
bali3 olmayp $o&uk iken "lmtr. .albuki #eleklerin hareketleri ve
yldzlarn ualar ile toprak unsurunun bin &z'nden an&ak bir &z'
bitki olur. %itkinin bin &z'nden bir &z' an&ak ekmek ve hayvan olur.
.ayvann binde biri an&ak insan !das olur. Gdann bin &z'nden bir
damlas meni olur. %in damla meniden an&ak bir damlas rahme der.
:ahimlere den nut#elerden binde biri $o&uk olarak do3ar. %un&a do3ann
binde biri yaar. %un&a yaayann binde biri akl bali3 olur. /i&e bin
akllnn an&ak biri m'min olur. /i&e bin m'minin an&ak biri lim olur.
/i&e bin limin an&ak biri hakikat aratrr. /i&e bin aratr&nn an&ak
biri ri# olur. /i&e bin ri#in an&ak biri kemale ular. 4u halde
#eleklerin hareketleri ve unsurlarn birlemesinde, bileiklerin ortaya
$kmas ve btn kinatn yapsndan murat ve maksadmz an&ak kamil
insann varl3nn ere#i bulunmutur. +amil insann !ayrisi hep ona $o&uk,
hizmet$i ve tbi klnmtr. /itekim insano3lunun en mkemmeli .abib-i
=krem Sallallahu Aleyhi ve Sellem .azretlerinin annda0 )Sen olmasaydn,
sen olmasaydn #elekleri yaratmazdm,) denilmitir. %u mn bu beyt ile
bilinmitir0
%=72
.er bin senede bir !"nl bur&una !elir
Ak !"klerinden olmu bir yldz
(nsann bedeninin balan!&, bu a$klama ile ortaya $kmtr. 4u halde0
).er ey aslna d"ner,) hkmn&e, bedenlerin sonu dahi bundan ortaya $kp
anlalmtr.

Drdnc Madde

180
Cis!in 'e cann ini& 'e )(& (ey.iyetini, *edenin ("na(arn (at edere(
d,n$&$n$; insanK r-h-, *edenin de0i&i!ini 'e #e)ici r-h-n *e(asn
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 =3er bir kimse murat
eylese ki, kendisine vad olunan d"n yerini aratra ve d"nnn
menzillerini kat edip aslna !ide. O, hemen bunu bilsin ki, ihtiyarlktan
"n&e krarmt. Ondan "n&e &ivan olmu idi. ivanlktan "n&e $o&uk olmu
idi. ;o&ukluktan "n&e ana rahminde &enin olmu idi. Ondan "n&e et par$as
olmu idi. Ondan "n&e kan phts olmu idi. Ondan "n&e rahimde, kadnn ve
erke3in d"lnden birlemi nut#e olmu idi. Ondan "n&e, babann sulbnde ve
anann !"3snde meni olmu idi. Ondan "n&e damarlar i$inde kan olmu idi.
Ondan "n&e babann ve anann !das olmu idi. Ondan "n&e hayvan olmu
idi. Ondan "n&e bitkisel olmu idi. Ondan "n&e unsurlarn &zleriyle
karm toprak idi. 2opraktan "n&e mutlak &isimdi. Ondan "ne kll
tabiatt. Ondan "n&e m&erret &evherdi. 4u halde o kimse ki, hal ile bu
makama yetmitir. O, &isimlerin ve ruhlarn yollarn tamamyle kat edip
!itmitir. karanlk ve nur perdelerini toptan kaldrmtr. +endi ne#sini
anlayp bilmitir. 5evlasn tanm ve bilmitir. %alan!$ ve sonunu
bilip, kanden !elip !itti3ini anlayp, ri# ve .ak'ka ula& olmutur. %u
ruhan mira&la he mkl $"zp, her murad hsl olmutur.
%u de3iimlerden ortaya $kan budur ki, !er$i insan ruh, ileriyle bedene
yoldatr. Dkin zatyle bakadr ve ondan ayrdr. Oira ki ruh, m&erret
bir &evherdir ki, bir hal zere bakidir. %eden ise her anda de3ii&i ve
#nidir. :uh o y"nden bedenden !ayridir ki, o, bedenin menzillerinin
hepsini seyir edip, birbirinden #ark etmi ve ayrmtr. %alan!$ ve sonu
te#ekkrle !e$ip, tezekkrle nihayetine !itmitir. 2ahkik ve yakn ile
!ere3i !ibi durumlarn hakikatine yetmitir.
O halde bir kimse ki, "l$p bi$ebilmitir' o kimse o nesnein ayns
olmayp, !ayri olmutur. :uhun, &isimden baka oldu3una hikmet kitaplarnda
deliller $oktur. %urada uzatmaya ha&et yoktur. Dkin burada mnasip delil
budur ki0 :uh, an&ak o ruhtur ki, bu beden be yanda idi ama beden o
de3ildir. Oira beden bun&a ekillere !irip, ni&e s#atlar bulmutur.
Rzunlukta, !enilikte ve derinlikte hareketle byk olmutur. 7a "n&e &ivan
idi, imdi ihtiyar olmutur. Peya !$l idi, zay# olmutur. Dati# idi,
kesi# olmutur. 4u halde !er$ekte ihtiyar olan beden, !en$ olan bedenin
!ayrisidir. ivan olan beden dahi, $o&uk olan bedenin !ayrisidir. Ger$i
bedene bun&a de3iim ve #arkllk !elip, lakin insan ruhu yine "n&eki
durumda kalr. 2abii "lm vaktinde, ayrld3 bedenden ki, onu kabirde ve
maherde bulur. Onunla ya &ehennemde elem $eker ve &ennette nimetlenmi
olup kalr.

Be&inci Madde

Bedenerin de0i&i!inin (ey.iyetini 'e #e)ici r-h-n *e(asn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 (nsan ruhu de3ii&i
olmayp, bedeni de3ii&i oldu3unun sebebi budur ki0 :uh ulv lemden
!elmitir. Rlvi lemde oluum ve bozuum olmad3ndan, onun &z bulunan
ruh dahi bir karar zere kalmtr. %u bedenin par$alar, bu s#l lemden
alnmtr. .albuki s#l lem oluum ve bozuuma mahl klnmtr. ;nk
beden d"rt unsurdan yaratlmtr. 4u halde insann bu bileimi, bu oluum
ve bozuum leminin bir &z bulunmutur. ,ar$alar ise daima btne d"n&
olup, btn dahi &zne e3ilimli ve #eyiz veri&i bilinmitir.
181
zn klle d"nnn delili budur ki0 (nsan ihtiyar olup, &n lemine
d"ner. )%iz Allah'n kuluyuz ve yine ona d"ne&e3iz,) 8EA>BC9 yet-i
kerimesi, hkmn bulur.
%tnn par$aya meyl ve #eyzinin delili budur ki0 Maima (lh #azln #eyzi,
klli akl vastasyle mlk lemine in&idir. /itekim0 ).amd lemlerin
:abbine mahsustur,) 8>A>9, yet-i kerimesi, buna ahit ve dildir. 4u halde
btn, par$aya meyledi&i ve #eyz veri&i oldu3u !ibi' par$a dahi btne
d"n& ve meyledi&idir. ,ar$ann btne d"nnn bir delili dahi budur ki0
(nsan a&k& ve susay& olur. Oira ki bedenin par$alarnn, btn
tara#na d"n her olur. 4u halde ondan bedene za'# ve noksan !elir.
7eme ve i$meye koyulmakla, beden i$in eksilen yerine !eli&i olur. 7ani
unsurlar tara#na !iden bedensel par$alarn yerine, !dadan bedene !elip
yine beden ondan kuvvet bulur. ;nk bedenin !das, yine kendi asl
bulunan unsurlardan hsl olan bitki ve hayvandr. 4u halde hakikatte
bedenlerimizin be senelik par$alar tmden ayrp, dembedem tedri& ile
bedenlerimizden dar $kp, btne !itmitir. 5esela ellibe yamzda
iken bedenlerimizde olan par$alar, elli yamzda olann !ayrisidir ki,
ayranlarn bedeli !dadan !elip, yine yava yava bedenimize par$alar
olup, btne !iden par$alarn yerine dolup, bedenin ekillerinde teekkl
etmitir. Dakin bu durumlara vk# olmayanlar, bedeni, ruh !ibi bi durum
zere sbit kalr zannetmilerdir. %unun misali b"yledir ki0 %ir kimse bir
sahrada ir $adr kurup, onun kazklar ve ipleri hep siyah olsa ve o
ha#tada bir de#a varp, bir siyah kazk $karp, yerine bir beyaz kazk
$aksa' bir siyah ipini $"zp, yerlerine baka beyaz kazklar ve ipler $akp
ve ba3lasa' o zaman bu de3iikli3in #arkna varmayanlara o $adr, yine
!e$en senede kuruldu3u hal zeredir ve btn par$alaryla sbit !"rnmtr.
.albuki onun btn kazklar ve ipleri yenilenip, de3itirilmitir. Oira ki
bu beyaz kazklar ve ipler, o siyah kazklarn ve ipleri !ayrisi
bulunmutur. Aynen bunun !ibi insan bedeni dahi her an a$k ve !izli
ayrp, ayranlarn yerine !dadan topland3ndan, her be senede bir
kere tamamen de3iip, #arkllk bulur, bilinmitir. 4u halde par$ann btne,
btnn par$aya meyli bu deliller ile ispat olunmutur. .akikatini en iyi
bilen Allah'dr.

Altnc Madde

B- cihann, *i%i !$&.i( *ir anne #i*i ter*iye eyedi0ini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 %u lem, bizim e#katli
annemizdir. /itekim anne, $o&u3unu terbiye eder. O !dalar ki, $o&uk elde
edemez, annesi onlar yer ki, onlardan st hsl olup, $o&u3una !da olmaya
layk ola. 5emenin yolundan $o&u3unu verilip, onunla beslene. %unun !ibi,
bu lem dahi bizim #ik annemizdir ki, iki !"3s mesabesinde bulunan bitki
ve hayva yolundan laykmz olan !dalarmz bize ulatrp, $eitli
renkte lezzetli meyveler ve ne#is yemeklerle bizi yetitirir.
%u anne ki, lem bilinmitir. %aka annelerin aksi bulunmutur. Oira ki
btn anneler, !"rnenlere y"nelmilerdir. Alem ise kendi i$ine
y"nelmitir. 2a ki bize bak& olup, yetimemizde hazr ola. 4u halde
hakikatte henz, halen biz kendi annemizin karnnda skinleriz ki0 )Sait,
anas karnnda saittir. 4aki, anas karnnda akidir,) hadis-i eri#ini
bazlar b"yle tevil etmilerdir. %u mn, bu yet-i kerimeye uy!undur ki,
.ak 2al0 )+im bu dnyada k"r olursa, artk o, ahirette de k"rdr ve yol
bakmndan da daha sapktr.) 8>?A?E9, buyurmutur. %u mny, bir kmil
182
bir beyt ile duyurmutur.
%=72
+im ki bu dnyada ri#-i .ak olmad
2a ebed bi!ne kald bulmad
%u mn $ok a$ktr ki, do3utan k"r olana asla il$ olmaz. 4u halde iki
&ihan saadetini hemen bu durumda elde etmek mmkndr. .enz anne
karnndayz, yani bu lemdeyiz. %urada k"r olmak budur ki0 (nsan kendini
bilmeye ve !"rmeye, kendi hakikatine ermeye. Oira ki kendini bilmeyen $o&uk
saylr. 5evlasn dahi bilmemi ve bulmam olur. 4u halde, o kimse iki
lemde k"r kalr. Onun i$in, pey!amberler, veliler ve limler !elmilerdir
ki, halk, 7aratan'a davet klarlar. ihan halk, +ur'an nuru, tevhid ilmi,
ir#an ve :ahman'a ibadetle k"rlk illetinden kurtulalar. +endini bilme
vastasyle, .da'ya ina ve se$ilmilerin se$ilmii olalar. =beden onunla
kalalar. =y hay ve kayyum olan, !"klerin ve yerin yarat&s, mlkn sahibi
&elal ve ikram sahibi olan AllahmzK izzetinle kalblerimizi diriltmeni,
!"zlerimizi seni tanma nuruyla nurlandrman dileriz. =y AllahK

4D-BLM:D4D:

3NC BLM

%edenlerin bileiminin key#iyetini, uzuvlarn tabiatlarnn mahiyetini,
insan hayatnn miza$larn, d"rt rknn karm ve bileiminin,
karmlarn sebeblerini, durumlarn ve #aydalarn ve onlardan oluan
d"rt madde ile uzun uzun a$klar.

Birinci Madde

Bedenerin *ie&i!inin (ey.iyetini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 M"rt esas ki,
8rkn9 basit &isimlerdir, insan bedeni ve di3er hayvanlarn ilk
&zleridir. Oira ki bileik &isimlerin $eitli nevileri, "zlerin
birlemesiyle meydana !elir. =saslar ise d"rttr0 (kisi ha#i#, ikisi
a3rdr.
.a#i#ler0 Ate ile havadr. A3rlar0 Su ile topraktr. ;nk ate unsuru,
hava &evherinin sirayetiyle di3er unsurlarda &ereyan edip, bileip,
hararetiyle iki a3r ve so3uk unsurun, so3ukluklarn krar. Onlar,
unsurluklarn terkedip, miza$lk mertebesine !iderler. 4u halde iki a3r
unsur, uzuvlarn sk*n ve oluumuna metin madde olur. iki ha#i# unsur,
uzuvlarn hareket ve hayatlarna yardm& olur.
(lk esaslarn kuvvetleri ki, d"rt key#iyettir, onlar, s&aklk, so3ukluk,
rutubet ve kuruluktur. %u d"rd, unsurlarn anneleridir. =saslarda
mev&uttur. %u unsur key#iyetler, tabi suretler zerine eklenmitir. Oira
ki onlar, s&aklk ve so3ukluk !ibi key#iyetlerde !e$i&i ve de3ii&idir.
.albuki tabi suretlerin her iri, kendi zatyle bakidir. =3er d"rt
key#iyet, tabi suretlerin asl olsayd, onlar dahi de3ii&i olup, sabit
kalmazlard. 4u halde e3er basit &isimler olan d"rt esas, k$lp biraraya
!elseler, tam bileik &isimler olan $ bileikde 8mevalid-i selase9 te3et
olup, bu zt key#iyetleriyle birbirine tesir etseler ve o bsitlerin her
biri "brnn iddetli key#iyetini krsa' o zt key#iyetler arasnda her
birinden tmnde eit ve benzer ara& key#iyet hsl olur ki, ona0 5iza$
derler. 6$ bileik yani maden, bitki ve hayvan hep onunla v&uda !elirler.
183
Dakin yar bileik &isimler olan bulut ve ihap !ibi atmos#erik eyler,
unsurlardan miza$sz meydana !elirler. Onun i$in sratle yok olurlar.

kinci Madde

Beden -%-'arnn ta*iatarnn !ahiyetini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 O ekil veri&i
ve yarat& olan Allah 2al hazretleri, lemde her nesneyi, mnasip ve
muva#k yerli yerinde, !zel ve mutedil yaratmtr. .er &anlya uy!un ve
her uzvunun haline muva#k olan miza& vermitir. alemin &zlerinin tmnde
olan miza$larn en layk ve en uy!ununu insan bedenine kerem klp, her bir
uzvuna en mnasip ola miza& bahetmitir. %az &zlerini ziyade s&ak,
bazsn ziyade so3uk, bazsn ziyade rutubetli ve bazsn ziyade kuru
etmitir.
%edende #azla s&ak olan o ruhtur ki, lati# buhardr. Sonra yrektir ki,
ruhun meneidir. Sonra kandr ki, muttasldr. Sonra kara&i3erdir ki, kan
ondan do3madr. Sonra halis olan ettir. Sonra sinirdir ki, et ile karm
olan sinirdir. Sonra dalaktr ki, onda kan vardr. Sonra b"brektir ki, kan
azdr. Sonra atardamarlardr ki, ruhun $evresinde olan kann zar#lardr.
Sonra toplar damarlardr ki, mutlak kann zar#lardr. Sonra el derisidir.
%edende !ayet so3uk olan bal!amdr. Sonra sa$lardr. Sonra kemiklerdir.
Sonra kulak kemi3idir ki, kkrdaktr. Sonra kirilerdir. Sonra
perdelerdir. Sonra sinirlerdir. Sonra murdar iliktir. Sonra dima3
8beyin9dir. Sonra i$ ya3dr. Sonra deridir.
%edende !ayet kuru olan sa$tr ki, duman buharndandr. Sonra kemiktir ki,
uzuvlarn en sertidir. Sonra kkrdaktr. Sonra kemik balardr. Sonra
kiritir. Sonra zardr. Sonra damarlardr. Sonra toplar damarlardr. Sonra
hareket sinirleridir. Sonra yrektir. Sonra bedenin sinirleridir. Sonra
deridir.

)$nc$ Madde

nsann ya&arnn !i%a)arn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 7alarn
miza$lar muhteli# oldu3undan, insann yalar toplu&a d"rttr. %iri byme
$a3dr ki delikanl ya da derler. %unun mddeti insann otuz yana
dektir. Sonra duraklama $a3dr. %una !en$lik ya dahi derler. %unun
mddeti insann altm yana dektir. Sonra a$k d yadr ki, buna
ihtiyarlk d"nemi dahi derler. %unun mddeti "mrn sonuna varn&aya dektir.
Dakin delikanllk $a3 da iki ksmdr. %iri $o&ukluk $a3dr ki, onbe
yana dektir. Sonra delikanllk $a3dr ki, delikanllk $a3nn sonuna
dektir.
;o&uklarn miza& mutedildir. Melikanll3n miza& s&aklk ve rutubettir.
Gen$li3in miza& s&ak ve hiddetlidir. Muraklama $a3nn mddetinden sonra
s&akl3n maddesi olan rutubeti, bizi kuatm olan hava $ekti3inden
s&aklk noksan bulma3a balar. Oira ki, !e$en b"lmde a$kland3 zere
&isman kuvvetlerin ve &zlerin hepsi nihayete erer. Ayranlarn bedeli
i$in eitlik ve bir minval zere srekli so3umadr. Dakin bozulma !n !n
artt3ndan ayran rutubetle beraber karl3 !elmez. 4u halde !elen ile
184
sar#olunan bedende eksilme ve !eri d"nme zere oldu3undan, rutubet yok
olup, hararet s"ner. 2abii "lm budur. 4u halde her bir ahsn ilk miza&
hasebin&e rutubeti i$ine alan kuvveti ne miktar ise, onun tabii e&el
miktar odur. =3er dardan bir kazaya u3ramazsa odur ki, "mr de odur.
Oira ki, Allah'n kudreti ile ulv &isimlerin s#l &isimlerde $eitli
tesirleri daima birbirini takip etti3inden btn halkn ekil ve durumlar
ahlak ve tavrlar henz analarn rahimleri i$inde nut#e iken tesad# eden
baht ve talihleri tesirleri ile ortaya $kmtr ki, ana karnna nut#e
dt3 saatte baba ve anann talihleri ne ite ise ve herbirinin yldz
neye bakyorsa0 =3er kutlu, u3ursuz, o nut#enin zatna tesiri ile
nakedilir. 5esela saadet, ekavet, anlay, hamakat, &imrilik, &"mertlik,
korku, e&aat, sev!i, dmanlk, hrs, kanaat, himmet, al$aklk, #akirlik,
zen!inlik, rahat, !zellik, kemal, yor!unluk ve znt her ne konum zerine
ise o mut#enin zatna ti olur. Oira ki o nut#e, &eninin &isminin levh-i
mah#uzudur Devh-i mah#uz bu lemin aynasdr. 4u halde her kim ki, sait
olmutur, o saadetini ana karnnda bulmutur. .er kim ki ak !elmitir, o
dahi ekavetini anas karnnda almtr. /itekim .abib-i =krem Sallallahu
Aleyhi ve Sellem .azretleri0 )sait anas karnnda saittir. 4aki anas
karnnda akidir,) buyurmutur. .erkesin talihinin tesirini remz ile
duyurmutur. ;nk halkn btn ekilleri, vas#lar ve miza$lar #elik
konumlar !ere3in&e rahimlerde muhteli# bulunmutur. 4u halde e&eli
msemmalar dahi miza$lar hasebi ile onda muhteli# takdir olunmutur.
=lhasl delikanl ve $o&uk bedenleri, itidal zere s&ak ve rutubetli
mahede klnmtr. Gen$lik bedenleri hiddetli, s&ak bilinmitir.
+rarma ve ihtiyarlk bedenleri, buhar ruhu ve s&ak kandan yukarda
anlatld3 zere !e$kin olduklar i$in so3uk ve kuru bulunmutur.
+adnlarn miza& erkeklerden daha so3uk ve daha rutubetli oldu3u te&rbe
klnmtr.

Drdnc Madde

Bedenerin d,rt (ar&!nn (ey.iyetini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %edenin ilk
rutubetleri olan d"rt karm ak& ve rutubetli &isimlerdir ki, !dalar
"n&e ona d"np, onlardan bedenin &zleri !dalanr.
Me3erleri karmn rutubetleri d"rt &instir ki0 =n #aziletlisi kan
&insidir. Sonra bal!am &insidir. Sonra sa#ra &insidir. Sonra siyah k"pk
&insidir. %u karmlarn her biri tabi ve tabi de3ildir. 2abi kan, s&ak
ve rutubetlidir. :en!i krmz, tad tatldr. <aydas et, ya3 ve uzuvlarn
!das olmaktr. 2abi olmayan so3uktur ve ren!i bulanktr. 2ad a&
olup, #aydas olmaz. 2abi bal!am, so3uk$adr. :en!i yumurtann beyaz
!ibidir. 2ad tatldr. <aydas ya kan veya kann yerini tutup, uzuvlarn
!das olmaktr. 2abi olmayan kuru miza$l ve de3iik renktedir. A&dr.
O, ya tuzlu veya asitli olur. 2abi sa#ra s&ak ve krmzya yakn,
yapkandr. <aydas kana karp ve yardm& olup bedenin &zleri
olmaktr. 2abi olmayan, yak&dr ve zehir &evheridir. 2abi siyah k"pk
tabi kann altnda kalan tortudur. 2ad tatlya yakndr. 7eri dalaktr.
<aydas a$l3 ve ehveti tahriktir. 2abi olmayanna zehirli kara k"pk
derler.
M"rt karmn do3u key#iyeti b"yledir ki0 1n&e !dann $i3nenme ile hazm
185
olmas vardr ki, a3z yzeyi ve mide yzeyi ile bitiik ve ba3lantldr.
4u halde onda dahi hazmetme kuvveti hsldr. Oira ki, $i3nenmi nesnenin
"n&eki tad ve kokusu !itmitir. Sonra $i3nenmi !da mideye vard3nda,
midenin a3z kapanp, tamamen ona hazmolunur. Dakin sade&e midenin harareti
ile de3ildir. %elki a3 tara#tan kara&i3erin, sol tara#tan dala3n ve onda
olan atar ve toplar damarlarn, harekete kabiliyetli olan i$ ya3nn,
midenin stnde ve zarnn "tesinde yre3in, btn bunlarn hararetleri ile
tamam olup iki $ saatte ilk hazm hasl olur. 5idede kekek suyu !ibi
ak& &evher olur. Sonra onun kesi#i mideden ba3rsaklara $ka yol bulur.
Dati#i mideye bitiik olan damarlar yolundan kara&i3ere bitiik olan in&e
kllar !ibi damarlar ile szlp, kara&i3ere $ekilir. 4u halde kara&i3er o
lati# &evhere kavuup' sn!er !ibi emer. Onda da "n&eki sindirim sresi
kadar zamanda pier. (kin&i hazm da hasl olur. O pien krmz ren!i
boyanp, onun yznde kaymak !ibi nesne ve dibinde tortu !ibi nesne hsl
olur. =3er i#rat dere&ede pierse bir yak& nesne hsl olur. =3er az
pierse hint kavunu !ibi bir nesne peyda olur. O kaymak sa#radr veya siyah
k"pktr. %u ikisi tabidir. 7ak& olann lati#i itilen sa#radr, kesi#i
itilen siyah k"pktr. %u ikisi tabi de3ildir. .it kavunu,tabi bal!amdr.
.epsinden sa# ve hasi olan kandr. Dakin suyu #azladr ki, kara&i3erden
ayrlmazdan "n&e suyu, b"breklere inen damarlarla $ekilip, kendilerine !da
ola&ak ya3 ve kan alp, art3 mesaneye szlp, dar $kmaya yol bulur.
+vam bulmu halis kan, kara&i3er stnde do3an byk damara $ekilip, ondan
ayrlan atardamarlara akar. Sonra yre3e ve buradan btn v&uda yaylr,
uzuvlarn besini olur.

Beinci Madde

3ar&!arn "-& se*e*erini, ta*iat 'e .aydaarn 'e hare(et
se*e*erini; *-harardan d"0an ta*iK r-h- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 2abi kann #ail
sebebi, mutedil hararettir. 5add sebebi, !dalarn ve i$e&eklerin mutedil
olmasdr. 2am sebebi bedenin beslenmesidir.
2abii sa#rann #ail sebebi, mutedil hararettir. 5add sebebi, s&ak, lati#,
tatl ve ya3l !dadr. Sureta olan sebebi, #azla $i3nenmektir. 2am sebebi,
kan karm ve bedenin beslenmesidir. 7ak& sa#rann #ail sebebi,
kara&i3erin ar hararetidir.
2abii siyah k"p3n #ail sebebi, mutedil hararettir. 5add sebebi, rutubeti
az olan $ok s&ak ve kat !dalardr. Sureta olan sebebi, akmayan ve
ayrmayan !dalardr. 2am sebebi, kan kuvvetlendirip, bedenin !das
yapmaktr. 7ak& siyah k"p3n #ail sebebi, az hararettir. 5add sebebi,
az $i3nemektir. 2am sebebi, kan karm ve bedenin beslenmesidir.
4u halde, karklarn do3u sebebleri, s&aklk ve so3ukluktur. Oira ki
mutedil hararetten kan' #azla hararetten yak& sa#ra ve $ok #azla
hararetten yak& siyah k"pk' so3ukta bal!am do3mutur.
+an ile damarlardan akan karmlarn, damarlar i$inde dahi iki $ saat
mddetinde $n& hazm vardr. Azaya tevzi edildi3inde' her uzuvda kendi
nasibinin bu mddet i$inde de d"rdn& hazm vardr. Mamarlar i$inde olan
$n& hazmn ve azada olan d"rdn& hazmn #azlalar !e$en b"lmde
a$kland3 !ibi kulak kiri, !"z $apa3, burun kiri olup, sa ve trnak
suretini bulup' bedenin azalarndan ayran ter, kir, yara ve &erahat
186
eklinde v&uttan atlr.
S"z edilen karmlarn do3u sebebleri oldu3u !ibi, hareket sebebleri de
vardr. Oira ki bedenin hareketi ve s&ak eya, kan ve sa#ray tahrik
eder. %az kere siyah k"p3 dahi tahrik eder. Dakin hareketsizlik, bal!ama
kuvvet verir. Gzel eyler dnmek de d"rt karm harekete !e$irir.
/itekim d"rt karmn kesa#etinden, bir kesi# &evher do3ar ki, uzuvdur
veya uzvun bir &zdr. %unun !ibi karmn lati# buharlarndan, bir miza$
hasebiyle lati# bir &evher do3ar ki, tabi ruhtur. .ayvan ruhu kabul
istidadn bulmutur. 5iza$ zere "n&e bu ruh do3up, sonra btn uzuvlara,
ne#san kuvvetleri ve bakalarn kabul istidadn veren budur. 4u halde
ne#san ve hayvan kuvvetler insan bedeninin uzuvlarnda hsl olmaz. An&ak
bu tabi ruh vastasyle olur. =3er bedenin bir uzvu ne#san ve hayvan
kuvvetlerden kesilip, tabi ruhtan kesilse, o uzuv henz hayattadr. Oira
ki uyumu veya #el$ olmu olan uzuv, his ve hareket kuvvetini yitirmiken
yine hayatiyeti vardr. =3er "lm olsa, kokuur ve bozuurdu. 4u halde
#el$ olmu uzuvda, onu koruyan bir kuvvet vardr ki, bu tabi ruhtur.

41-BLM:D41:

=NC BLM

Azann #ayda, mahiyet ve key#iyetlerini, isim ve kuvvetlerini, do3u ve
"zelliklerini d"rt madde ile ayrntl olarak a$klar.

Birinci Madde

A%aarn !ahiyet 'e (ey.iyetini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 M"rt esasn
birin&i miza&ndan do3an bedenin kark &isimleri oldu3u !ibi, d"rt
karmn dahi birin&i miza&ndan do3an beden azalarnn &isimleri
olmutur. %az aza tek ve bazs bileik suret bulmutur.
2ek uzuv odur ki, han!i his olunan &zn alsan, say ve &isimde &z
btnne ortak olur. +emik, et ve sinir !ibi. %unlara, &zleri benzeen
azalar denir.
%ileik uzuv odur ki, han!i &zn alsan, ne sayda, ne isimde btnne
ortak olmaya. 7z, el ve ayak !ibi. Oira ki, yzn bir &z, yz de3ildir.
%unlara0 Alet uzuvlar derler. Oira ki hareket ve ilerde tamamen ne#sin
letleri olmulardr. zleri benzeen azann birin&isi kemiktir. Sert
yaratlmtr. Oira ki kemik, bedenin esas, uzuvlarn hareketinin dire3i
bulunmutur. Sonra kkrdaktr ki, yumuaktr. +atlanabilir. O, kemikten
daha yumuak, sair uzuvlardan daha sert klnmtr. %unun yarar' yumuak
uzuvlara kemiklerin ba3lants bununla !"k$ek olmaktadr. 2a ki yumuak ile
sertin vastas olup' vurma ve dme zamanlarnda her uzuvdan, yumuak olan
uzuv in&inmeye. Sonra sinirlerdir ki, dima3dan ve omurilikten bitmilerdir.
+atlanmakta esnek, !erilmekte sert olan beyaz &isimlerdir. .is ve hareket
i$in olan aza, btnyle sinirlerle tamamlanr. Sonra kirilerdir ki,
adalelerin $evresinde bitmi, sinirlere benzer &isimlerdir. .areketli
uzuvlara tam ba3ldr. +h adalelerin sklmas ile kiriler dahi $ekilmi
olup' hareketli uzuvlar $eker. +h adalenin yaylmasyla ve kendi yerine
d"nmesiyle kiriler rahatlayp, uzuvlar durumu zere yayarlar. Sonra kemik
187
balarndaki iplik$iklerdir ki, kemiklerden bitmi, sinirlere benzeyen
&isimlerdir. %unlarn adalelere uzananlarna, mutlak ba3 derler.
+emiklerin ma#sallarn ve sair uzuvlar ba3layanlara "k$e ba3 derler. %u
Ad !e$en ba3larn hi$birin hissi yoktur. 2a ki kendilerine lazm !elen
hareket #azlal3yla di3er ilerde in&inmeyeler. %unlarn #aydas,
uzuvlar birbirine ba3lamaktr. Sora atar damarlardr ki,yrekten $karlar.
Rzun ve i$leri botur ki' uzunlar sinirlere, &evherleri ba3lara benzerler.
%unlarn "yle a$lp kapanan hareketleri vardr ki, sk*net ile
ayrlmtr. %unlar &an damarlardr. <aydalar budur ki, bunlar, yrekten
duman buharn sa$makla,ona rahat verip, ruhu bedenin uzuvlarna tevzi i$in
halk olunmutur. Sonra toplar damarlardr ki, toplar damarlara benzer
&isimlerdir. +ara&i3erden bitmilerdir. .epsi de sakindir. %unlar kan
damarlardr. <aydalar budur ki, bunlar kara&i3erden kan, bedene tevzi
i$in yaratlmtr. Sonra zarlar 8perdeler9dir ki, in&e ve hisleri olmayan
lati# sinirlerden dokunmu &isimlerdir. Sair &isimlerin yzeylerini
"rterler. /i&e #aydalar vardr ki0 %iri, btn uzuvlar yap ve ekilleri
zere korurlar. %iri dahi kendi li#ine bitiik olan sinir ve ba3lar
vastasyla uzuvlar birbirine ba3larlar. %"brekleri sulbe ba3ladklar
!ibi. %ir #aydas dahi ak&i3er, kara&i3er, b"brek, dalak benzeri hiss
olmayan uzuvlarn &evherlerinde, bu zarlarn kendilerine de3en bizzat
hassas olup, li#li olan &isimlerine de3eni riz olarak hissedi&i
olmalardr. Sonra ettir ki, bedende olan btn bu azann aralarndaki
boluklar doldurur.
Alet olan uzuvlar, bunlardan bileen uzuvlardr ki, inaallah bundan sonra
onlar dahi a$klanr.

kinci Madde

7%-'arn isi!erini 'e (-''eterini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 bedende olan
azadan her bir uzvun kendi ne#sinde tabii bir kuvveti vardr ki, o uzvun
beslenmesi ii, an&ak o kuvvetle olur. O kuvvet !day, $eker, tutar ve
ondan #azlay dar atar. Rzuvlarn hepsinden kuvvetli olan, dima3 ve
kara&i3erdir. Oira ki bu ikisi yrekten hayati kuvvet, tabi hararet ve
ruhu kabul edip, dima3 btn hislerin balan!& olup' kara&i3er, bedenin
btn uzuvlarnn besleyi&isi olmutur. 7rekten !ayri. Oira ki yrek,
!"3sn i$inde sol meme altnda kara&i3er nevinden ve onun ren!inde #in&an
eklinde ere#li ir uzuv ve lati#tir ki, onun aa3 tara#nda, alt yzeyi
ortasnda !"zbebe3i, benzeri siyah bir nokta vardr ki, en lati# azadr.
ismi sveydadr. :uhun kayna3 ve kuvvetlerinin toplamdr. .ayvan ruhun
ve insan ne#sin birlikte bulundu3u yer ve :abban ilhamlarn ini yeri,
.da'nn nazar!hdr. %tn uzuvlara hayat, hareket, idrak ve !da verip,
besleyendir. %tn kuvvetlerin ve uzuvlarn hizmet$isi ve ua3dr. O,
bedenin emridir. 4u halde bedenin baz uzuvlar reis, bazs reis hizmet$isi
ve bazs ne reistir ne de hizmet$i.
:eis uzuvlar, o azadr ki' bedende olan ilk kuvvetlerin balan!$
yerleridir. 4ahsn bekas ve nevin bekas onlara muhta$tr. 4ahsn bekas
hasebiyle olan reis uzuvlar $tr0 %iri yrektir ki, hayat kuvvetinin
balan!&dr. %iri dima3dr ki, his ve hareket kuvvetinin balan!$
yeridir. %iri dahi kara&i3erdir ki beslenme kuvvetinin balan!$ yeridir.
188
/evin bekas hasebiyle reis ola uzuvlar, yine yukarda saylan bu $dr.
/evin bekasna mahsus olan d"rdn& uzuv tenasldr ki, onlar nesli koruyan
meniyi do3urmak i$in kendilerine muhta$ olunandr. =rkek ve kadn
or!anlarnn tam yaps olan miza& i#ade ederler.
.izmet$i olan uzuvlarn bazsna hazrlay&lk, bazsna yerine
!etiri&ilik !ibi hususi hizmetler vardr. .azrlay&lk hizmeti reisin
iinden "n&e, yerine !etiri&ilik hizmeti reisin iinden sonradr. 7re3in
hazrlay&lk hizmetini !"ren ak&i3er, yerine !etiri&ilik hizmetini !"ren
atar damarlar !ibi. Mima3n hazrlay& hizmet$isi kara&i3er ve sair ruh
uzuvlar ve !da uzuvlar !ibidir. 7erine !etiri&i hizmet$isi sinirler
!ibidir. +ara&i3erin hazrlay& hizmet$isi mide !ibidir. 7erine !etiri&i
hizmet$isi toplar damarla !ibidir. 2enasl uzuvlarnn hazrlay&
hizmet$isi, onlardan "n&e meniyi do3uran aza !ibidir. 7erine !etiri&i
hizmet$isi, erkeklerde zekerin deli3i ve husyeler arasnda olan
damarlardr. +adnlarda meniyi iten damarlardr. :ahimdir ki, meninin
yararlan onda tamam olup, &enin olua&ak yerdir.

nc Madde

Ceninin a%asn "-&-!-n- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 zleri benzer
olan beden uzuvlarnn hepsi, iki meniden oluur. =t ve ya3 buna !irmez.
Oira ki bu ikisi, kandan oluur. 4u halde et ve ya3dan baka &zleri benzer
olan uzuvlar, peynir mayadan ba3land3 !ibi, babann menisinden ba3lanr.
%tn bu uzuvlar peynir stten olutu3u !ibi anann menisinden oluur.
/itekim mayann ve stn her biri, kendilerinden hsl olan peynirin btn
&evherlerinden birer &zdr. %unun !ibi menin her birisi, rahimde olan
&eninin btn &evherlerinden birer &zdr. %undan sonra hamile kadnn
hayz kan, rahimde oluan &eninin !"be3i yolundan !das olup, onunla
byyp !eliir. ,htlap, "neki azas arasnda olan bo yerleri
doldurup, et ve ya3 olur. +ann #azlas, ni#as vaktine kadar kalp, ondan
analk tabiat dar atar. Mo3umda sonra, $o&u3un kara&i3erinin oluturdu3u
!da kan, !"bekten ald3 kann yerine !idip, !"be3i kapayp, o kandan
oluan et ve ya3, bu kandan olumaya balar.
=t, kann metininden oluup, s&aklk ve kurulukla ba3lanr. 7a3, kann
sulu ve ya3lsndan oluup, ba3lanr. Onun i$in s&aklkla $"zlr. (ki
meniden oluan azann birisi bedenden ayrlsa, bir daha o uzuv hakiki bir
bitimeyle yerine !elmez. %ir &z eksik olsa, onun karl3nda bir ey
bitmez. An&ak $o&ukluk $a3nda, $o&u3un dii biter. +andan oluan uzuv,
tele# olmasndan sonra yine tamam bitip, benzerine ba3lanr. =t !ibi.

/,rd$nc$ Madde

Beden -%-'arnn .aydaarn 'e ,%ei(erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 .assasve
hareketli olan btn uzuvlarn his ve hareketinin balan!$ yeri kh biry
sinir olur ve kh #arkl olup, her kuvvetin balan!$ yeri bir baka sinir
olur. Oarlara sarlm ola i$ or!anlarn zarlarnn kayna3, !"3s ve
karnn iki tara#nda bulunan zarlarn birisindendir.
189
G"3ste olan zarlar' ak&i3er, atar ve toplar damarlar !ibi azann
zarlarnn kayna3 kabur!a kemi3idir. %olukta olan aza ve damarlarn
zarlarnn kayna3 karn adalesindendir.
=tten olan btn aza, ya li#lidir, adalede olan et !ibi. Peya onda li#
olmaz, kara&i3er !ibi. %edenin hareketleri ise an&ak li#i ile olur. Gerek
irad olsun, !erek tabi olsun0 (rad hareket, adale li#iyle olur. 2abi
hareket, et ve damar !ibi. (rad hareketle tabi hareketten bileen
hareket0 %u iki hareket uzunluk ve en bulunan bir yapya mahsus li# olur.
4u hale $ekmek i$in uzlaan, itmek i$in tersi ve tutmak i$in ikisi aras li#
!ereklidir. Azadan aort !ibi bir tabakal olan uzvun $ ksm li#i
birbirine benzerdir. (ki tabakal olan uzvun d tabakasnda li# birbirine
muhali#tir. ($ tabakasnda li# enlidir. ($inin i$ yzeyinde li#
uzunlamasnadr. An&ak bir tarz zere yaratlmtr ki, $ekme li#i ile itme
birlikte olmayp, belki $ekme li#i ile tutma li#i birlikte olsunlar. An&ak
ba3rsaklarda de3il. Oira ki, ba3rsaklarn tutmaya iddetle ihtiya& yoktur.
.er zaman $ekmeye ve itmeye muhta$trlar.
+endi &evherinden uzak olan &isimleri kuatan sinirsel azalarn bazs bir
tabakal, bazs iki tabakal bulunmutur. (ki tabakal yaratlanlarnda
ni&e #aydalar vardr. %irin&i #ayda0 ($lerinde olan &isimlerin hareketi
kuvvetiyle yarlmaktan korumaktr. an damarlar !ibi. (kin&i #ayda budur
ki0 ($lerinde bulunan sakl &isimler, ayrma ve $kmadan iki kat korunmu
olur. an damarlarnda olan ruh ve kan !ibi. 6$n& #ayda budur ki0 (tme ve
$ekmede, o uzuv kuvvetli harekete muhta$ oldu3unda, itme leti bir
tabakasnda, $ekme leti bir tabakasnda baka bulunsunlar. mide ve
ba3rsaklar !ibi. M"rdn& #ayda budur ki0 O uzvun sinirsel i$ tabakasn
korumak i$in, d et tabakas hazm i$in ayrlm olsun. Oira ki hazmeden,
hazmedenle karlamakszn kuvvetiyle ular olmak mmkndr.
%az uzuvlarn miza& kana yakn olup, kan ona !da olmak i$in bir$ok
de3iikliklerde tasarru# etme3e muhta$ olmaz. =t !ibi. Onun i$in ete ulaan
!da, bir mddet kalp sonra et !das olmak i$in onda boluk ve karn&k
yoktur. !da, ete dt3 saatte, ona meyledi&i olur. %az aza, kandan uzak
miza$l olup, kan ona de3imekte $ok de3iime muhta$ olur' kemik !ibi.
Onun i$in !das, onda bir mddet kala&ak ya bir boluk vardr' ayak ve
bilek kemi3i !ibi. Peya ayr boluklar vardr' alt $ene kemi3i !ibi. %"yle
olan aza, vaktinde !dadan ihtiya$ st alr ve $eker. 2a ki yavalkla
kendi ne#sine d"ntre. +uvvetli aza, kendi #azlalklarn zay# olan
komularna iter. 7rek i$ or!anlara, dima3 kulak arkasna, kara&i3er bunun
iki yanna ittikleri !ibi.

44-BLM:D44:

3NC BLM

Omur!a kemikleri, boyun kemikleri, kabur!alar, e3e kemikleri ve k"pr&k
kemiklerinin bileim key#iyetini be madde ile a$klar.

Birinci Madde

@!-r#a (e!i0inin *ie&i! (ey.iyetini *idirir+
190

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!ileri demilerdir ki0 Omur!a kemi3i
ni&e #aydalar i$in yaratlmtr. %ir #aydas budur ki, &anlnn bekasnda
kedisine muhta$ olunan murdar ili3i 8omurilik9 i$inde bulundurmutur. zira
ki btn uzuvlarn sinirlerinin $ak yeri dima3 olsayd, insann ba
imdiki !"rnnden #azla byk olmak !erekirdi. %edene a3r bir yok olurdu.
sinirler, uzak uzuvlara ulamakta, uzun mesa#eye muhta$ olup' #etlere ve
kopuntulara a$k olmaktan baka, a3r uzuvlar yerlerine $ekmekte
kuvvetleri az olurdu. 4u halde yarat& Allah 2al, hikmet ve inayetiyle
dima3dan bir &z olan omurili3i bedenin aa3sna erimi bir maden !ibi
aktp, omur!ay ona muha#z etmitir. 2a ki omur!a etra#nda sinirlerin
b"lmleri tevzi olunmak uy!un olup, daha !zel ola. Omur!ann bir #aydas
budur ki0 1nnde konulmu olan azalarn koruyu&u kalkan bulunmutur. Onun
i$in bo3umlar ve $kntlar vardr ki, onlar0 Senaen ismiyle
isimlendirilmilerdir. %ir #aydas dahi budur ki, beden kemiklerinin
yaratlna esas ve temel bulunmutur. /itekim !emi omur!as !ibi oldu3u
yukarda bilinmitir. Onun i$in omur!a kemi3i !ayet metin ve muhkem
yaratlmtr. %ir #aydas dahi budur ki, insann aya3a kalkmas i$in ve
hareketine imkan i$i mstakil bulunmutur. Onu i$in omur!a kemi3inin dzeni
omurlarla nazm olunmutur. .epsi tek kemik veya byk kemikler olmayp, !zel
intizam, en iyi yaratl zere klnmtr. Omurlar arasnda bulunan
ma#sallar e yumuaktr ki, kvam za'# bula ve ne serttir ki katlanmaya
en!el ola. %elki b"yle ara ara yaratlmtr. Omur!ann omurlar bir
kemiktir ki, ortasndan omurilik n#uz ede&ek delikleri vardr. %az
omurlarn sa3 ve solundan deli3in iki tara#ndan d"rt $knts
bilinmitir. %azs yukarya ait, bazs aa3ya aittir. %az omurlarn at
$knts olup, d"rd bir tara#nda, ikisi bir tara#nda bulunmutur. %az
omurlarn sekiz $knts mahede klnmtr. %u $kntlarn
#aydalarnn biri budur ki0 %unlarla a#sala nasb ve bitime ile omurlar
aras muntazam olup' birinin $kntlarnn balar, birinin oyuklarna
!rimi olup, metanet bulmutur. %u omur!a omurlarnn $kntlarndn
!ayri, baka $kntlar vardr ki, onlarn #aydalar' $arpmadan koruyup,
mukavemetleriyle kalkan olmaktr. %u $kntlar, sert ve !eni kemikler
bulunmutur ki, omurlarn uzunlamas zerine konulmutur. %unlarn
!erisinden yana yerlerine evk ve senasen denilmitir. Sa3da ve solda
ulunanlarna kanatlar derler. %unlar, bedenin uzunlamasnda olan sinir,
damar ve adaleleri korurlar. +enarlara yakn olan kanatlarn bir #aydas
dahi budur ki0 +enarlarn st tepeleri bunlara $aklm olup, oyuklaryla
raptedilmi olu. Oira ki her kanadn iki $ukuru ve her kenarn iki yumru
$knts vardr. %u omurlarn orta deliklerinden baka in&e delikleri
vardr ki onlardan sinirler $kp, damarlar !irer. %u delikler onun i$in
omurlarn iki tara#ndan yaratlp, !erisinde bulunmamtr. Oira ki onda,
!iren ve $kan damarlar $arpmadan koruma !erekmez.
Mamarlar ve sinirler, e3er omur!ann "nnde yaratlsayd, bedenin tabi
a3rl3yle ve irad hareketiyle meyilli olan yerlerde vaki olmakla, zay#
olup, raptedemezlerdi. %u, koruma i$in olan $kntlarn zerine sinir ve
rutubet ak& olup, kaplam ve "rtmtr ki, te3et oldu3u et, in&inmesin.
5a#sallarn $kntlarnn da durumu budur. Onar, birbirini takip ile
muhtem tutup, her tara#tan raptederler. Dakin "nden olan takip !ayet
sa3lamdr. Geride ola selistir. Oira ki "n tara#a e3ilme, arkaya e3ilmekten
ziyade !erekir. 4u halde omur!ann omurlar, takip ve irtibatlaryle b"yle
muhkem olduklarndan, tek bir kemik !ibi sebat ve sk*n i$in
yaratlmamtr. =3ime ve katlanmay kabul etmeleriyle esnek olduklarndan,
bir$ok kemikler !ibi hareket ve esneklik i$in konulmutur.
191

(inci Madde

B"y-n "!-rarn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %oyun omurlar
ak&i3er i$in, ak&i3er ni&e #aydalar i$in yaratlmtr ki, a$klansa
!erektir. %oyun omurlarnn, omur!a omurlarnn stndeki, altnda olan
omurun zerinde yklenmi oldu3undan, her bir omur, kendi tay&sndan
k$k ve ha#i# yaratlmtr. 2a ki zann hareketi hikmeti bir dzen zere
bulunmutur. Omur!ann en altnda ve sonunda olan omur, hepsinden daha
byk ve daha sert yaratlmtr. Ana karnnda, kemiklerin nizamndan "n&e
bulunmutur. +air i$inde hepsinden sonra $ryp, toprak olur
denilmektedir. Omurili3in en st, yer altndaki su yolu !ibi $ok ve kat
oldu3u i$in boyun omurlarnn delikleri daha !eni klnmtr. Oira,
sinir b"lmlerinden yukarya mahsus olan, aa3ya mahsus olandan $oktur. 4u
halde boyun omurlar k$k ve delikleri !eni olmas, in&e &isimlerin
!ere3i olarak, hepsinden sert ve sa3lamdr. Senasenleri k$k, kanatlar
byk ve ikier bal yaratlmtr. %u omurlarn harekete ihtiya&, sebata
ihtiya&ndan #azla oldu3undan, st ma#sallar alt ma#sallarndan selis ve
yumuak klnmtr. %u ma#sallarn iddet ve sa3laml3a ihtiya& az
oldu3undan boyun altndaki !ibi, st alta ba3l olan ma#sal $kntlar
byk ve !eni olmayp, k$k bulunmutur.
%oyun omurlarnn says yedi olmas, uzunlu3u mutedil olmak i$indir. %u
omurlarn birin&isinden baka, her birinin onbirer $knts vardr ki,
birer sinse, ikier ube, ikier kanat ve yukar tara#a $km olan d"rder
$knt ve aa3ya d"rder $kntldr. Sinirlerin $k yerinin yuvarlak
deli3i, her iki omur arasnda, yarm zere taksim olunmutur. <akat ilk
omur ile ikin&i omurun ni&e "zellikleri vardr ki, sair omurlarda bulunmaz.
Oira ki, ban sa3 ve sola olan hareketi, kendi ile birin&i omur arasnda
bulunan ma#sal ile ba3ntl olmutur. %an "n ve arkaya olan hareketi,
kendisi ile ikin&i omur arasndan bulunan ma#sal ile v&ut bulmutur. Ama
ilk ma#sal, birin&i omurun ahsiyeti zerinde sabit olmutur. %u omurun t
tara#nda iki oyu3u vardr ki, onlara ba kemi3inin iki $kntl tara#
!irmitir. Pakta ki bu iki $kntnn birisi oyu3undan yukar $kp, "br
oyu3una tamamiyle !"mlse' ba ondan yana meyledip, o tara#a e3ilir. Ama
ikin&i ma#sal, ikin&i omurda bulunmutur. %u omurun "n tara#nda uzun bir
$knt yaratlmtr ki, birin&i omurun omurili3in "nnde olan deli3inden
!irip, ba kemi3inde bulunan omuruna ular. Pakta ki, s"z edilen $knt,
o omurun deli3inden !e$ip, omura !irse, ba "n tara#a meyledip e3ri olur.
=3er $knt oyu3undan $karsa, ba dz durur. =3er $knt, deli3inden dahi
$karsa ba arka tara#a kayklr. (kin&i omurun !erisinde dahi ksa bir
$knt vardr ki, an&ak birin&i omurda olan $ukuru it$inde hareket
edip,onu !e$mez. Ama birin&i omurun "zelli3idir ki, sensenesi olmaz.
Olmad3nn #aydas budur ki, a3r olmayp $evresinde olan sinir ve
adalelere zahmet vermez. %u $ukur ba kemi3inde !"mlm !ibi oldu3u i$in
kanatlar dahi yoktur. Oira ki, sinirlerin balan!$ yerine yakn olup,
yerleri dar oldu3undan kanatlar bulunmamas hikmet-i ilhidir. %u omurun
"zelliklerindendi ki, sinirle ondan do3arlar. Sair omurlar !ibi iki
tara#ndan ve ortak noktadan do3mazlar. An&ak !eri tara#nn stnden iki
delikten hepsi li# !ibi in&e olduklar halde dar $karlar. Rzadk$a yava
yava alnlarlar' yerlerine !"re kaln olup, metanet bulurlar. (kin&i
omurun ksa $knts, !erisinin stnde bulunup, onda sinir $k yeri
deli3i mmkn olmad3ndan, bunun delikleri sensenesinin yanlarnda
192
krlmtr. %u ikin&inin $kntlar sa3lam ba3larla birin&i omura
ba3lanmtr. ba ma#sal, birin&i omur ile selis bulunmutur. (kin&i omur
ile sair omurlar ma#sallardan daha selis klnmtr zira ki, bu iki ma#sal
ile olan ba hareketlerine ihtiya$ #aza bulunmutur. .epsi yarat&nn
san'at bilinmitir.

nc Madde

C,0$s "!-rarn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 Omurlar
kemiklerdir ki, kabur!a kemiklerine bitiik olup, "nemli azalar toplay&
ve muha#zdr. %unlar oniki omurdur ki, onbirinin sensenesi ve kanatlar
vardr. %irinin kanad yoktur. Senseneleri eit de3ildir. Oira ki,
bunlardan yrek !ibi mhim azaya en yakn olup, bitiik oan daha byk ve
daha kuvvetlidir. G"3s omurlarnn kanatlar di3erlerinden sert olup,
kabur!alar onlara ulamazlar. G"3sn yedi st omurunun senseneleri byk ve
kanatlar kaln olup metanet bulmutur. 2a ki, uzuvlarn demiri olan yre3i
en iyi ekilde koruyalar. ;nk bu omurlarn &isimleri, sensene ve
kanatlarna !itmitir. 4u halde bunlarn ma#sal $kntlar, ksa ve !eni
suret bulmutur. Onun&u omurun zerinde bulunan omurlarn st tara#a do3ru
olan ma#sal $kntlarnda setli $ukurlar vardr. Aa3ya do3ru olan
$kntlar yumru tara#lar, o $ukurlara !irip, senseneri aa3ya
varmtr. Onun&u omurun sensenesi kubbe !ibidir. 5a#sal $kntlarnn iki
tara#nda olan $ukurlar setsiz bulunmutur. Oira ki, st, altyla birlikte
setlenmitir. Onun&unun altndaki $kntlar st tara#na ve $ukurlar
aa3 tara#na meyilli olup, senseneleri st tara#na kavisli bilinmitir.
Onikin&i omurun kanatlar olmaz0 Oira ki, onda kabur!a kemi3i varken !erek
kalmaz.
5idenin zarlar tara#, bu onikin&i omura bitiiktir bu omurun st k$k
yapl oldu3undan, kendisinde #azla ma#sal $knts yoktur. G"3s omurlar,
boyun omurlarndan byk oldu3u i$in mterek delikleri iki omur arasnda
eit b"lnmeyip, dere&e dere&e yukardakinde #azla ve aa3dakinde az olup,
sinir deli3i tamamyle onun&u omurda bulunmutur. G"3sn di3er omurlar ve
iki uyluk aras olan b"3rn btn umurlar, bu delikleri tamamiyle i$ine
ald3 i$in onlarn olmalar ve sinirlerin $k i$in bu omurlarn sa3 ve
solunda birer delik yaratlmtr. G"3sn omurlarnn zerinde sensene ve
!eni kanatlar vardr. 5a#sal $kntlarnn aa3lar, koruyu&u kanatlara
benzer !eniliklerdir.
%"3rn omurlar be kemik olmutur. %"3r, kuyruk sokumu ile beraber
kas3n tamamna kaide !ibi olup, o direk kemi3in tay&s ve ba&ak
sinirlerinin $k yeri olmutur. %"3r kemikleri $tr ki, onlar btn
omurlardan daha sert, ma#sallar daha sk ve kanatlar daha !eni
bulunmutur. sinirler i$in "n ve arka tara#larnda delikler vardr ki,
oyluk ma#sallar onlara mni olmaya. %u b"3r kemikleri a$klanan b"3r
kemiklerine benzer.
+uyruk kemi3i, $ kkrdak omurdan meydana !elmitir. ;kntlar yoktur
+$k olduklarndan, boyun omurlar !ibi sinirleri ortak deliklerden
bitmitir. 6$n& omur tara#ndan bir sinir $kmtr. 4u halde bu
a$klamadan anlalmtr ki, omur!ann tamam bir tek nesne !ibidir.
<azlalk ve ekillerse yuvarlaktr. Oira ki $arpma #etlerini kabul
etmekten en uzak ekiller, yuvarlak ekillerdir. Onun i$in omur!a
omurlarnn yukardakinin ba aa3ya, aa3dakinin ba yukarya
193
kayklm olup, orta omur olan onun&usu yannda hepsi toplanmtr. %u
onun&u omur, omur!ann uzunlu3u hasebiyle senasenin ortas olup, iki
y"nden birine bklmtr. 2a ki iki tara#tan her irinde bulunan dokuz
omur, bu onun&u omurun zerine toplanm olup, nizam bulalar. 4u halde
boyun omurlar ile omur!a omurlarnn toplam, yirmialt omuru bulmutur.

/,rd$nc$ Madde

3a*-r#a (e!i(erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 +abur!a
kemikleri, kuattklar ne#s detlerini ve !da letlerinin ykseklerini
korumak i$in yaratlmtr. 4u halde bunlara a3rlk olmak i$in ve birine
eren #et hepsine ermek i$in !da ve ne#esten !"3s bolu3u dolup, !eni
yere muhta$ oldu3undan a$lmak kolay olmak i$in ve tene##s ilerine tayin
olunan !"3s adalesi $"zlmemek i$in mteaddit kabur!a kemikleri olup,
hepsi tek kemik olmamtr. %u !"3s kemikleri, ba aza olan yre3i ve onun
ardnda bulunan azay kuatmlardr. Oira ki, o azalara rz olan
#etlerin tesiri, byk i oldu3undan, onlar tam bir ihtiyat ile korumak
lazmdr. Onun i$in stteki yedi kabur!a, kedi i$lerinde olan ne#san aza
zerinde, !"3s yannda birleip, yre3i her y"nden korumakla her y"nden
kuatmlardr. Ama !da azasna komu olan alt kabur!alar, arka tara#tan
koruyu&u kalkan !ibi, kara&i3er dalak vesair azay korumak i$indir ki,
birbirine bitiik olmayp dere&e dere&e ksalmtr. 7ukardakilerin u$ar
aras yakn ve aa3dakilerin uzak bulunmutur. 2a ki, midein yeri !eni
olup, !da ve ne#esten doldu3unda !$lk $ekip, in&inmi olmasn.
6stteki yedi kabur!a, !"3s kabur!alar ismiyle isimlendirilmitir. %unlar,
her tara#tan yedier kabur!adr ki, iki ortalar byk ve uzun, etra# ksa
klnmtr. Oira ki bu ekil, her y"nden insann uzuvlarn daha iyi
sarmtr. %u kabur!alar, yumrular zere, "n&e aa3ya meyledip, ondan
yukarya d"nerek, kemikler, !"3se bitimitir ki, sardklar mekan !eni
bulunsun. /itekim kabur!alarn her birinden iki $knt, omur!a omurlarnn
her bir kanadnda olan iki $ukur omura !irip, katmerli ma#sal hsl
olmutur. %unun !ibi, bu yedi kabur!ann !"3s kemikleri ile bulunan
bileimi, aynen omur!a omurlarnn omur!a ile olan bileimi !ibi suret
bulmutur.
Geri kalan be ksa kabur!a, arka kemiklerdir. R$lar sivridir. R$lar
kkrdaklarla korunmutur ve $arpmalardan uzaktr. +rlmaktan emin,
yumuaklkla sertlik arasnda ota bir kkrdak &isim ile yumuak uzuvlara
bitiik ve !"mlktr.
G"3s kemi3i, yedi kemikten olumutur. Onun tek kemik oldu3u, yine
ha#i#lik i$in bilinmitir. +endi, yumuak kkrdaklarla ba3lanm ve
ma#sallar sa3lam yaratlmtr. 2a ki, solunum or!anlarnn !enilemesinde
yumuaklkla msaadeleri bulunsun. %u kemiklerin says, kendilerine ba3
olan kabur!alar saysn&a yedi bulunmutur. G"3s kemi3inin en altna
!eni bir kkrdak kemik bitimitir ki, onun aa3 tara# yuvarlak !ibi
olup, han$ere benzemekle, han$er kemi3i nmyle "hret bulmutur. %u
kemi3in #aydalar0 5idenin a3zn koruyup, !"3s kemi3i ile yumuak uzuvlar
arasnda ara&lk edip, sert ile yumuak arasn birletirmekte uyuntu
vermektir.

Beinci Madde
194

3,>r$c$( (e!i0ini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 +"pr&k
kemi3i, !"3s kemi3inin iki yanndan her birinin zerine konulmu bir
kemiktir ki, onun bolu3undan bo3azn yannda bo bir a$klk kalmtr. 2a
ki ondan dima3a ykselen damarlar ve inen sinirler !e$ip yol bulmutur. %u
kemik, bolu3a meyledip, omuz tara#nada bitimitir. Omuz, bu kemikle
ba3lanm olup, ikisi birilikte kol kemi3ine ba3lanmtr.
Omuz kemi3i in&e #aydalar i$in v&uda !elmitir. %ir #aydas budur ki0 +ol
ile el ondan asl olup, !"3se bitisin. iki elin, birbirine hareketi kolay
olup, selasetten kalmasn. %ir #aydas budur ki0 Omuz, kabur!a
kemiklerinden uzak olup, iki kolun hareketi !eni kalp, en!el olmasn. %ir
#aydas budur ki0 G"3se hasredilmi olan uzuvlara kalkan olup, omur!a
omurlarnn senasin ve kanatlar makamnda durup, !"3se #et ermesin. %u
omuz kemi3i, !"3s bolu3undan yana in&e, enseden yana kaln olmutur.
%oluk tara# zerinde bklmemi bir boluk vardr ki, kolun d"nen tara#
ona !irmitir. %unun i$i $knts vardr ki, birisi arka ve st tara#na
kalklmtr. O, kar!a burnu nmn bulmutur. Onunla omuz, k"pr&3e
ba3lanmtr. O $kntdr ki, kolun u&unu st tara#a e3ilmekten en!el
olmutur (kin&i $knts, aa3 ve "n tara#a !elmitir. 7ine kol kemi3inin
$kmasna en!el olmutur. 4u halde !"3sten yana uzaklatk$a, !eni olup,
yaylmtr. %u $kntnn d zerinde $!en !ibi bir $knt vardr ki,
onun kaidesi, boluktan yana, dar a$s !"3ste yana !elmitir. 2a ki
srtn dz olmasna halel !elmemek i$in, omur!a omurlarnn senasini
yerinde koruyu&u olmutur. %u $kntya bitiik olan kkrda3n yuvarlak
tara#yle omuz !enili3i son bulmutur. %u kkrda3n bitimesi de, di3er
kkrdaklar !ibi bilinmitir.

45-BLM:D45:

=NC BLM

(ki el ve iki ayak kemiklerinin bileik key#iyetini, isim ve "zelliklerini
yedi madde ile a$klar.

Birinci Madde

i(i >a%- (e!i(erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 ,azu kemi3i
yuvarlak ekil zere suret bulmutur. 2a ki #et kabulnden uzak olmutur.
6st tara# yumru olu, omuz $ukuruna !evek bir ma#salla !irmitir. %u
ma#sala !evekli3inden, $ok $kma rz olmutur. %u !eveklikte iki #ayda
vardr0 biri ihtiya$tr, biri emniyet ve selamettir.
(htiya$0 %tn y"nlerde selamet harekettir. emniyet ise, sbittir. Oira ki
pazu, her tara#tan yana hareket etme3e muhta$tr. Dakin o hareket, onda $ok
ve devaml !elir. 2a ki, ba3larnn kopmasndan korkula. %elki pazu, $o3u
durumlarda skin ve sair ma#sallar hareketli bulunmutur. O ma#allar
pazudan ziyade muhkem yaratlmtr. ,azu ma#saln d"rt ba3 tutmutur.
195
%iri, enine perde !ibidir ki, o ma#sal, sair ma#allar !bi kuat&
olmutur. (kisi sonundan inmitir. %irinin tara# !eni olup, pazu tara#n
$evrelemitir. biri byk ve sert olup, d"rdn& ba3 ile kar!aburun
$kntsndan inmitir. 4ekilleri !eni olup, pazuya temas etmitir. ,azu
kemi3i !"3sten yana $ukur olup, boluktan yana yumru klnmtr. 2a ki
zerinde toplanm ve tertip edilmi olan adaleler, sinirler ve damarlar
"rtlm olup, avu$lad3 nesne !"k$ek ve kolay avu$lansn. iki el,
birbirinin zerine rahat ulasn.
,azunun alt tara#n zerine iki bitiik $knt bilemitir ki, i$
tara#nda olan uzun ve in&i bulunup, bir nesne ile ma#sal olmayp, an&ak
sinir ve damarlar korumak i$in yaratlmtr. M tara#nda olan $knt
ie ve stte olan $ukurda bulunan lokma ile dirsek ma#sal tamam olmutur.
(kisi arasnda bir yeri vardr ki, onun iki tara#nda iki oyuk vardr.
6stteki oyuk "nde ve alttaki oyuk arkada vki olmutur. 6st oyu3un en!eli
yoktur. Mz!ndr. <akat ikin&i oyuk, daha byktr. G"3s oyu3una yakn
olan yeri dz olmayp, oyu3u dahi yuvarlak bulunmayp, duvar !ibi dz
yaratlmtr. 2a ki onda, kol $knts, boluk tara#ndan yana hareket
edip, ona ulat3nda dursun. %u iki oyu3a, iki atabe ad vermilerdir. %u
ma#sallar, bu yap zere dzen tutmutur.

kinci Madde

Bie( (e!i(erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %ilek,
uzunlamasna iki kemikten olumutur. Onlara0 iki bilek kemi3i derler.
%unlarn baparma3a yakn ola stteki in&e olup, ona, st bilek kemi3i
derler. +$k parma3a yakn olan alttaki, tay& oldu3undan alt kemik
adn almtr.
6st bilek kemi3inin #aydas0 Onunla bile3in hareketi e3ilip, bkl&
olmaktr. Alt kemi3in #aydas0 Onunla bilek kavrama ve yaylmadan yana
hareket eder. %u iki kemi3in her birinin ortas in&e ve lati#
yaratlmtr. 2a ki, kaln adaleler onlar skmasyle a3rlk veren
kalnlklarndan kurtulmu olalar. ama etra#, et ve adaleden arnm ve
ba3lar ile !izlenmi olduklar i$in, ma#sallarn hareketiyle sert
$arpmalara u3radklar i$in kaln ve metin klnmtr. 6st kemik,
!irintili-$kntl olup' #aydas, e3ik hareketlere kabiliyeti olmak
bilinmitir. alt kemik, yumma ve a$maya yarad3 i$in dz yaratlmtr.
Mirsek ma#sal, adale ile st ve alt kemi ma#sallarndandr. 6st kemi3in
tara#nda k$k bir $ukur vardr ki, pazunun boluk tara#nda olan $knt
onda raptedilmitir. O $ukurda, bu $kntnn d"nmesiyle e3ri hareketler
hsl olmutur. Alt bilek kemi3inin iki $knts vardr ki, aralarnda
8sin9 har#ine benzer benzer bir yer bulunmutur. Onun $ukurunda olan yzeyi
yumru klnmtr. 2a ki pazunun $ukur tara#nda olan yere !irip, dirsek
ma#sal ondan bilee. Pakta ki !iren yer, $ukur yer zerinde !eri ve st
tara#larna hareket eylese, el yaylr. +a$an $knty haseden $ukurdan
duvar eri ayrlsa' eli ziyade yaylmaktan haps ve men edip, adale ile bilek
istikametine yakn olur. +a$an iki yer birbirinin zerinde "n ve st
tara#larna hareket eylese, el yumulup, bile3i pazuda "n tara#a te3et
olur. (ki $kntnn aa3 tara#lar, tek bir ey !ibi toplanm olup,
onlardan !eni ve ortak bir $ukur meydana !elir ki, $o3unlukla alt
196
$kntda bulunmutur. %u $ukurdan #azla kalan #etlerden uzak olmak i$in
yumru ve kay!an yaratlmtr. Alt bilek kemi3inin $ukuru !erisinde
uzunlamasna bir $knt vardr ki, #aydas0 +orumak ve kollamaktr.

)$nc$ Madde

E ayasnn (e!i(erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 =l ayas, bir
$ok kemiklerden meydana !elmitir. 2a ki &zne erien #et, btnne
erimesin. =l ayas, eli yumdu3unda, o kemiklerle $ukurlamakta ve byk
&isimler zerinde avu&un $ukur olmasyle, kay!anlarn tutulmas mmkn
olsun. %u kemiklerin ma#sallar birbirine zaptolunmutur, ta ki da3lmasn.
Avu&un ald3 nesnelerde tutuu zay# olmasn. .atta ayann derisi soyulsa,
bu kemiklerin hepsi bitiik ve tek !"rnr. %u bitime ile bile bu
kemikleri birbirine bir$ok ba3lar, sa3lam ba3layp' bir miktar mutavaat
vermitir. 2a ki avu&un i$inde kavramaya yarayan $ukurluk meydana !elsin.
Aya kemikleri yedi ve bir de #azla kemik yaratlmtr. Ama yedi asl
kemik, iki sa# klnmtr. %ir sa#, bilekten yanadr ki, &isimleri in&e
ve saylar $ bulunmutur. (kin&i sa#n kemikleri, parmak taraklarndan yana
bulunduklar i$in !eni olup, says d"rt bilinmitir. 4u halde $ araya
sktrlp, bile3e yakn olan tara# in&e ve !ayet bitiik bulunmutur.
1teki sa#a yakn olan tara#, !eni ve bitiiklikleri az klnmtr.
Sekizin&i kemik ise, el ayasnn iki sa#n dzenlemek i$in de3il, belki
ayaya yakn olan siniri korumak i$indir. $ kemi3in a$larnn
birlemesinden, onun tek u&u hsl olup, iki bilek kemi3i u$larndan hsl
olan !eni $ukura !irip, ondan ma#sal yumulur ve a$lr. Alt bilek kemi3inde
a$klanan $knt, aya kemiklerini yakn ola kemi3in $ukuruna !irip, onunla
ma#sal, e3ik ve a$k olmutur.
2arak kemikleri d"rt olup, d"rt parma3a mukabil !elmitir. %u tarak
kemikleri, ayaya yakn olan tara#ta birbirine yakn olmutur. 2a ki bitiik
!ibi olan kemikleri ayaya bitimesi !"k$ek olsun. ,armaklar tara#ndan yana
bir miktar&a a$k olmutur. 2a ki kemikler, #arkl a$klklara !zel
bitisin. ($ tara#ndan $ukur olmutur, ta ki !enilik ve skkl3a
yardm& olsun. Aya ma#sal ile tarak kemikleri, aya etra#nda olan
$ukurlara, kkrdaklara brnm olan tarak kemiklerinden $kntlar
!iriiyle teli# edilmi yaratlmtr.

Drdnc Madde

Oar!a( (e!i(erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 =l parmaklar
eyay kavramakta yardm& letlerdir. ,armaklarn eti, kemiklerden hli
yaratlmad. Ger$i muhteli# hareketleri slk ve balk hareketleri !ibi
mmkn idi. Dakin parmaklarn ileri, el titremesi !ibi zay# olmayp,
metin ve kavi olmak i$in kemiklerle dolu yaratlmtr. %u parmaklar, birer
kemikten yaratlmayp, mteaddit kemiklerle bulunmutur. 2a ki ileri zor
olmasn. .er parmak $ kemikten yaratlmtr. Oira ki, $den ziyade olsa,
a3r eyay zaptetmekten &iz kalrd. 6$ten az olsa, parmaklarn
hareketleri eksik olurdu. ,armak kemiklerinin u$lar in&e, kaideleri
197
!enitir. 6sttekiler alttakilerden boy boy byk yaratlmtr. 2a ki
ykleni&i ve yklenen arasnda mnasebet !"k$ek olsun. %u kemikler yuvarlak
klnmtr. 2a ki #etlerden korunmu kalsnlar. %oluksuz ve iliksiz,
sertlik zere yaratlmtr. 2a ki $ekme ve kavrama hareketlerinde
metanetleri sa3lam ve kuvvetli olsun. Mlar yumru, i$leri $ukur
bulunmutur, ta ki tutma ve o3ma kolay olsun. M tara#lar dahi ba parmak
ve k$k parmak !ibi parmak olmayan tara#lar yumru klnmtr' ta ki
skma annda #etlerden korunmu olan yuvarlak ekle benzesin. ($lerinde
et az olmutur. 2a ki onlar koruyup ve "rtp, kavrama ile temas olunan
nesnelerin altnda e3ili&i olsun. M tara#lar etsiz klnmtr. 2a ki,
a3r olmayp, ha#i#lik bulsun. ,armaklarn etra#nda trnaklar olmutur. 2a
ki u$lar, etkili silah yerini tutsun. ,armaklarn u$ etleri $oktur. 2a ki
birine yapt3nda iyi&e tutsun. Orta parma3n ma#sal uzun olup,
"tekilerininki daha ksa olmutur. 2a ki, kavrama srasnda parmaklarn
etra# eit olup, avu&un i$inde bo yer kalmay, muntazam olsu. +avranan
yuvarlak zerinde el ayas ve parmaklar $ukurlap, her tara#tan ona temas
klsn.
%a parmaklar, di3er d"rdnden daha ksa ve kaln yaratlmtr. 2a ki
hepsine mukavemette muadil kalsn. =3er ba parmak, kendi yeri !erisinde
konulsayd, #aydas kalmayp, en!elleri peyda olurdu. Oira ki e3er
ba parak, elin i$inde olsayd, el i$iyle ola ilerin $o3u yaplamazd. =3er
k$k parmak tara#nda konulsayd, iki el, kavradklar nesnede, birbirine
mukabil ve uy!un !elmezdi ve birbirine yardm edebilmezdi. =3er elin
srtna olsayd, ziyade uzak olup, yarar kalmazd. %aparmak, tarak
kemi3ine ba3lanmad. 2a ki kendi ile d"rt parmak arasnda mesa#e dar
olmaya. 4u halde, vakta ki, d"rt parmak bir tara#tan, bir nesneyi kuatp,
baparmak ta onlara mukavemet eylese' elin, bir byk nesneyi alp
kavramas mmkn olur ve bir tara#la baparmak, avu&un kavrad3 nesnenin
azas benzeridir ki, onu "rter. %tn parmaklarn asyii, rutubetli ve
yapkan klnp, birine !iren rutubetli ve yapkan kkrdak ve $ukurlara
bitiik yaratlmtr. 2a ki onunla rutubetleri srekli olup, onlara
hareketlerinden kuruluk !elmesin. 5a#sallarn, kuvvetli ba3lar sarp,
kkrdak "rtleriyle bitiik yaratlmtr. 2a ki muhkem olsunlar. Oiyade
sa3lamlk i$in ma#sallarnda bulunan a$klklar, k$k kemikler ile
doldurulup, metanet verilmitir. %unlara0 Semsemaniye derler.
2rnaklar d"rt #ayda i$in yaratlmtr. %irin&i #aydas0 %ir nesneyi
ba3layp d3mlemekte' parmaklara dayanak olmaktr. (kin&isi0 Onlarla u#ak
nesneleri kaldrp toplamaya kudret bulmaktr. M"rdn&s0 %az vakitler,
!erekti3inde, silah !ibi onlarla dmandan intikam almaktr. 2rnaklarn
etra#, yuvarlak klnmtr. 2a ki $arpma #etlerinden korunsunlar.
7umuak kemiklerden yaratlmtr. 2a ki sert nesnelerle karlamada
kolaylkla e3ilip, selametle bklsnler. 5ukavemetle yarlp ve krlmayp,
sa3lam kalsnlar. +aznma ve t"rplenme tara#larnda bulunmulardr. Onun
i$in byyp ve !eliip, uzar klnmlardr. 2a ki $arpmalarda mahvolduk$a
yine tamam olsunlar. Rzadk$a, kesmekle karar bulsunlar.

Be&inci Madde

3as( (e!i(erini 'e (a)ay *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %edende bulunan
kemiklerin biri dahi kask kemi3idir. O, kuyruk sokumu yannda sa3l ve
sollu iki kemiktendir ki, kas3n ortasnda sa3lam bir ma#alla birbirine
bitimitir. %unlar, ad !e$en stteki kemiklerin yesas !ibi bilinmitir.
198
Alttaki kemiklerin hepsinin ykleni&isi ve nakledi&isi bulunmutur. %u iki
kemi3in her biri d"rt &ze taksim olunmutur. %oluktan yana olan
par$alarna hsla kemi3i ve harka#e kemi3i ad verilmitir. 1nden yana
olan par$alarna kask kemi3i denmitir. Arkadan yana olan par$alarna virek
kemi3i denilmitir. i$e ve aa3ya olan par$alarna kal$a pay denilmitir.
Oira ki, bularda, iki kal$a kemiklerinin yumru u$lar !ire&ek oyuklar
bulunmutur. %u iki kemik zerinde meni letleri, rahim, makat, mesane !ibi
lati# azalar konulmutur.
(ki aya3n #aydas0 iki nesnedir. %iri nizam, zere ayakta durmaktr ki,
iki ayak ile sabit ve kaimdir. %iri yukar $kma, inme ve dz durma
durumlarnda intikallerdir. iki kal$a ve iki ayak ile bu intikaller
yaplr. Oira ki, e3er aya3a bir #et erise, ayakta durma dzeni zor olur.
(ntikal kolay ve rahat olur. =3er kal$a ve baldr adalesine bir #et
erise, o vakitte ayakta durma kolay olur, intikal zor olur. Ayak
kemiklerinin birin&isi iki kal$a kemi3idir ki, bedende olan kemiklerin en
by3dr. Oira ki, bu iki kemik, stlerinde olan ykleni&i ve altlarnda
olan nakledi&idir. %u iki kemi3in st tara#lar kubbe !ibi yumru olup,
hakk'u-l vikete olan $ukura !irmitir. %u iki kemik, "nden ve boluktan yana
yumru, !eri ve i$eriden yana $ukur ve kesik klnmtr. 2a ki byk
adleleri, sinirleri, bir$ok damar !"k$ek koruyup' hepsinden dz bir nesne
hsl olup, onula oturu daha !zel olsun. =3er hakk'u-l virek beraberinde
dz konulsayd, iki oyluk aras uy!unsuz ve !eni olup, yamuk olurdu. %u
iki kemi3in alt tara#nda diz ma#sallar i$in her birinin iki $knts
vardr. Miz ma#salndan "n&e baldr kemiklerini beyan ederiz, ta ki ondan
diz ma#sal ortaya $ka.

Atnc Madde

Badr (e!i(eri 'e i(i di% !a.san *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 bilek !ibi
baldr dahi iki kemikten yaratlmtr. %iri byk ve uzundur ki, ona byk
kasba denilmitir. %iri k$k ve ksadr ki' st tara# kal$a kemi3ine
bitiik olmayp, ona k$k kasba ad verilmitir. +al$a !ibi baldr
kemi3inin boluktan yana yumrulu3u bulunmutur. +$k kasba, alt tara#ta
i$ten yana yumru yaratlmtr. 2a ki onlarla baldr adaleleri ve sinirleri
muntazam olsun. .akikatte baldr, o byk kasbadr ki, kal$a kemi3inden
ksa bulunmutur. 2a ki, hareket i$in ha#i# olsun. %u baldra bir mutedil
miktar verilmitir ki' ne stn tamaktan &iz olur' ne hareketten zorluk
bulur. %ununla bile k$k kasba ile dahi ona kuvvet ve sa3lamlk
verilmitir. +$k kasbann bu sa3laml3ndan dahi byk kasba ie
aralarnda olan sinirleri ve damarlar "rt& ve koruyu&u bulunmutur.
5a#sal "nnde byk kasbaya itirakle yumulma ve yaylmaya kuvvet vermek
i$in yaratlmtr.
Miz ma#sal0 +al$a kemi3inin alt tara#nda olan iki $kntnn baldr
kemi3inin st tara#nda bulunan iki $ukura !irmek ile hsl olmutur.
%unlar, birer li# ba3 ile ba3lanm olup, iki tara#tan iki metin ba3 ile
muhkem d3mlenmitir. (kisinin "nleri diz kapa3 kemi3inde yerlemitir.
Miz kapa3 ayr bir yuvarlak kemiktir ki, ona diz !"z denilmitir. %unun
#aydas, diz zerinde oturma annda diz ma#saln ayrlmaktan bu kemik ile
koruyup, emniyet bulmaktr. %u a3r bedeni tayan ma#sal, hareketi ile
kuvvet verip, ona direk olmaktr. Pe bu kemi3in yeri bu ma#saln "nnde
bulunmutur. zira ki bu ma#sala ani saldr ve $arpma $o3u zaman "n
tara#tan olur, bilinmitir. ama !eri tara#tan yana ani $arpma olmayp, sa3
199
ve sol tara#a e3ilmesi az bulunmutur. 4u halde ani kalkma ve oturmalarda
diz ma#salna "n tara#tan zor zahmet !elmekle ihtiyat klnmtr.

?edinci Madde

Aya( (e!i(erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 Ayak, ayakta
sebat i$in let yaratlmtr. 4ekli, ayaku&u tara#na uzam bulunmutur.
2a ki zerine dayanma ve dinelmeye yardm& olsun. ($ tara#tan yana beli
in&e klnmtr. 2a ki ayakta durma durumunda "n tara# ayaktan yana d"nk
olup, yrrken atla&ak aya3n dayanmakla, yrme dzeni uy!un olsun.
Mikenli olan yere, ayak bast3nda taban zere olup, diken ona iddetle
batmasn. 7uvarlak nesnelere ayak ayas, kolay ve sa3lam basp, bir tara#a
kayp !itmesin. Aya3n $ok kemikten olutu3undan ni&e #aydalar
bilinmitir. %iri budur ki0 Ayak, bast3 nesneyi !erekti3inde sa3lam basp
sabit olmaya kadir bulunmutur. Oira ki ayak, bast3 nesneyi el ayasnn
kavrad3 !ibi kavrar bilinmitir. Sair #aydalar, $ok kemikli olan azann
saylan #aydalarnn ayns bulunmutur.
%ir aya3n kemikleri yirmialt adet olmutur. %iri topuk kemi3idir ki,
onunla ba&ak ma#sal tamamlanmtr. %iri "k$e kemi3idir ki, ayakta
durmann temel dire3i onunla bulunmutur. %iri kayk kemi3idir ki, aya3n
ortas onuna yerden kalkp "n tara# dahi onunla yere !elir. Ayak bile3inin
d"rt kemi3i vardr ki, onlarla ayak taraklara ba3lanr. %iri merdiven
kemi3idir ki, alt!en eklindedir. O, aya3n d tara#ndan yana
konulmutur. 2a ki, yer zerinde o tara#n sebat !"k$ek bulunsun. %e
kemik dahi tarak i$in yaratlmtr.
insann ayak topu3u di3er hayvanlarn topu3undan daha $kntl klnmtr.
Aya3n hareketinde #aydal olan kemiklerin en yararl topuk bulunmutur.
/itekim aya3n sebatnda #aydal olan kemiklerin en lzumlusu topuk
bilinmitir. 2opuk, daha "n&e a$klanan iki baldr kemi3inin yuvarlak
tara#lar arasnda konulmutur ki, onu st tara#ndan, ka#asndan, d
tara#ndan ve i$ tara#ndan kuatmtr. Onun iki tara#, topuk kemi3indeki
$ukura !irmitir. %u topuk, ba&ak ile "k$e arasnda bir vastadr ki,
onunla birbirine !"k$ek bitimesi bulunmutur. O ikisi arasnda ma#sal,
metin olmutur. 2opuk ortada bulunup "nnden kayk kemi3ine, ma#sal ba3
ile ba3lanmtr. +ayk kemi3i, !eri tara#ndan "k$e kemi3ine, "n
tara#ndan bilek kemi3inin stne, d tara#tan yana ba&ak kemi3ine
bitimitir. "k$e, topu3un altnda konulup, kendi sert, arka tara#
yuvarlak yaratlmtr. 2a ki, a#etlere mukavemet edip, sertlikle isabet
eden nesneleri iyi tara#a atsn. Alt tara# dz klnmtr. 2a ki, dz
basmas kolay olup, bast3 nesne zerinde rahatla karar etsin. 1l$s
byk olmutur. 2a ki, bedenin ykn tamaya kudreti yetsin. 4ekli, uzun
$!en olup, yava yava in&elip, aya3n ortasnda d tara#na ulat3nda
son bulmutur. 2a ki, aya3n $ukuru arkadan ortaya do3ru yavalkla !itsin.
Ayak bile3i, el bile3ine uymaz. Oira ki, ayak bile3inin kemikleri bir sa#'
el bile3ininkiler iki sa# bilinmitir. %u bile3in kemik says, ondan az
klnmtr. Oira ki, kavrama ve harekete ihtiya$, elde $ok bulunmutur.
Ayaktan istenen, sebat ve sa3lamlk bilinmitir. 5a#sal ve kemiklerin
$oklu3u sebat ve sa3laml3a zararl oldu3u !ibi, yokluklar dahi sebat ve
sa3laml3a zararl oldu3undan, insan aya3 bu bi$imde yaratlmtr.
Ayak tara3, be kemikten biletirilmitir. 2a ki, her birine be parmaktan
biri bitiip, bir sa#ta dizilsinler. Aya3n parmaklar, elinkilerden daha
ksadr. Oira ki, ayakta istenen metanet, elde kavramak bulunmutur. Ama
200
ba parmak iki byk bo3umdan ve ondan baka parmaklarn hepsi $er
bo3umdan yaratlmtr. 2a ki, yrme hareketi dzenini bulup, yrynde
henk olsun.
%"yle&e insan bedeni semsemelerle 8susam eklinde kemik9 birlikte toplam
$yz kemikten olumutur. %u bileim zere bulunan art& terkipler,
akl sahiplerine ibret olmutur. 4art& ekillerinde benzersiz yarat&y
#ikreden ve dnne aklllara hayret !elmitir. 4aanlar, bu sanat
aheseri binadan $ok ibret alp, ni&e izzet ve lezzet bulmutur. 7arat&
ve ekil veren Allah, mnezzehtir, deyip hayrette kalmtr.

49-BLM:D49:

=NC BA62

Rzuvlarn hareketleri key#iyetini, adalelerin mahiyetini, &zlerini,
metanet ve "zelliklerini $ b"lmde ayrntl olarak bildirir.

BRNC BLM

Adalelerin dizili key#iyetini, onlarla ba ve boyunda bulunan hareketleri
yedi madde ile a$klar.

Birinci Madde

Adaeerin di%ii&ini 'e "nara hs "an hare(eteri t">-ca *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 (nsan bedeninde
mev&ut olan d"rtyzyirmi tane irade-i ihtiyar hareketin tamam sinirler
vastasyle yrekten dima3a, ondan uzuvlara ulaan kuvvetle hsl olup,
hareketli azann temeli bulunan sert kemikler ile in&e sinirlerin bitimesi
uyumsuz oldu3undan yarat& olan Allah, inayeti ile lut#edip, uzuv
kemiklerinden sinire benzer ba3lar bitirip' sinirler ile tek bir ey !ibi
toplam ve birletirmitir. %a3lar ile sinirlerden bileen ba, beyin e
omurili3in ha&imleri tahammln&e $kt3 yerde in&e bulunup, "zellikle
uzuvlara b"lnp ve yayld3na her bir kemi3in pay, olduk$a in&e zay#
olup, asl $k yerinden uzaklatk$a bozuumu ortaya $kt3 i$in
yarat& Allah, hikmeti ile tedbir edip, sinirlerle ba3lardan bileen
uzuvlar az yaratmakla kaln edip, aralarn et ile doldurup, zar ile perde
$ekip, sinir &evherinden olan belkemi3ini ortasnda korumutur. 4u halde
bunun hepsi sinirden, li#ten, etten ve zardan meydana !elmi bir uzuv
olmutur ki, ona adale derler. %u adale topland3nda ksalr. Ondan uzuv
tara#na !iden kirii $eker. O durumda o uzuv buruup, $ekilmi olur. 7ine
bu adale kendi yaylmas ile uzad3nda, o kiri !ever. O vakitte, o uzuv
a$lp, uzar. (rad hareketlerin hepsi bu key#iyetle hsl olup, $eitli
nevilerle yerine !"re suret bulur.

kinci Madde

201
?$% adaeerinin *a%arn 'e "nara hs "an hare(eteri *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 7z adaleleri,
onda olan hareketli uzuvlarn hareketleri saysn&a bulunmutur.
7zn hareketli uzuvlar, aln, !"z, !"z kapaklar, yanaklar, burun u$lar,
alt $ene ve dudaklardr.
Alnn hareketi, in&e, !eni ve "r!tl bir adale iledir. %u adale, alnn
derisi altnda yaylm olup, ona bir dere&e karmtr ki, alnn
derisinden bir &z olup, ondan te&ridi imkansz bulunmutur. Alnn derisi
adaleden hareketli olan uzva kiri bitimitir. %u adalenin toplanmas ile
iki ka kalkp, !evemesi ile inip, !"z krpmalarna dahi yardm&
klnmtr.
G"zbebe3i ki, !"zn i$indedir. Onu hareket ettiren alt adaledir. M"rd,
!"zn d"rt tara#ndadr ki, her biri !"z bebe3ini kendi y"nne hareket
ettirmiti. ikisi, !"zn !erisinde yani kayka&nda korunmutur. Onlarla !"z
bebe3inin daire zere olan hareketi bulunmutur. G"zbebe3inin !erisinde
bir adale vardr ki, a$klana&ak i$i bo sinire dayanak olup, ona kendi
perdeleri ile metnet veritir. Onu yumrulama srasnda !evemekten men
ile zaptetmitir <akat !"zn st kapaklar hareketi ile maksat tama olup,
!"zn yumulmas !er$ekleti3inden alt kapaklar hareketine !erek
kalmamtr. .akk'n inayeti ise mmkn olduk$a letlerin azalmasna sar#
olunutur. Oira ki, letlerin $oklu3unda #etler $ok bulunmutur. 6st kapak
sakin olup, alt kapa3n hareketli olmas mmknd. Dakin .akm olan
Allah'n inayeti, ileri $k yerine daha yakn olmakla sinir ona
ulat3nda bklme ve de3iime muhta$ olmad3 bilinir. 6st kapak i$in
!"zn a$lmas srasnda kalkma hareketi ve kapanmas vaktinde inme
hareketi !erekip, kapanma ise aa3 tara#a $eken adalelere muhta$
oldu3undan !"zn iki tara#nda iki adale yaratlmtr ki, !"z kapa3n
aa3ya $eker bulunmutur. G"z kapa3nn a$lmas i$in ortasna bir adale
inip, kiriinin tara# kapa3nn tara#na yaylmtr ki, o kslp
topland3nda !"zn a$lmas hsl olur. Onun i$in bir adale yaratlp,
do3ru inip, kapa3n iki perdesi arasnda kkrdak !ibi !eni bir &isim
olup, kirpiklerin bitti3i yerin atnda yaylmtr. G"z kapa3, !"z
bebe3ini korumak i$in ve kirpikler onu tozlardan korumak i$in
yaratlmtr. 4u halde btn beden azalar, ni&e hikmetler ve #aydalar
i$in yaratlmtr.

nc Madde

?ana(arn, d-da(arn 'e *-r-n (anatarnn hare(eterine 'esie "an
adaeeri *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 7ana3n iki
hareketi vardr. %iri, alt $eneye tbidir. %iri, duda3a ortak olarak, di3er
bir uzvun hareketine tbi olan kendi hareketidir. Onun i$in yanak ile o
uzvun mterek bir adaleleri vardr. O adale her bir tara#ta !eni olup, bu
isim ile bilinmitir. %u iki hareketin iki adalesinin her biri, d"rt &zden
bileik bulunmutur. Oira ki her birine d"rt yerden li# !elmitir. %ir &z
k"pr&k kemi3inden $kp, sonlar iki duda3n iki tara#na, alt tara#tan
bitiik olup, a3z yana ve aa3ya $ekmitir. (kin&i &z, iki tara#ta,
b"3r ve k"pr&k kemi3inden $kp, li#leri yanlara !itmitir. Sa3dan
$kan, soldan $kanla kesiip, !e$mitir. 4u halde a3dan !elen li#, duda3n
sol alt tara#na ve soldan !elen li#, onun st sa3 tara#na yetmitir. %u
202
iki li#in toplanmasyle, a3z daralp, dudaklar "n tara#a !elir. kesenin
ipli3i, kendi a3zn toplad3 bi$imde olur. 6$n& &z, omuzda olan kemik
yannda bitip, o adalenin bititi3i yerin stnde bitimitir Muda3 iki
tara#a eit ve imale ile meyilli kalmtr. M"rdn& &z, boyundaki
susam&klardan !elip, iki kulak hizasndan !e$ip, yanak &zlerine
ulamtr. ;iz!i, onunla "yle a$k harekete !elmitir. O harekete dudak
dahi uymutur.
Muda3n adalelerinin biri, yanak ile mterek olan adaledir ki,
a$klanmtr. Muda3a mahsus adaleler d"rt bulunmutur. (kisi, elma&k
kemikleri zerinden !alip, duda3n iki tara#na bitimitir. iki adale dahi
aa3dan !elip, duda3a ulamtr. Muda3n hareketinde bu d"rd yeterli
olmutur. Oira ki, bu adalelerin her biri tek bana hareket etti3inde,
duda3 kendi tara#na hareket ettirir. (kisi iki tara#tan beraber hareket
etseler, dudak iki tara#a yaylp !ider. M"rd birlik hareket etseler,
duda3n hareketleri d"rt tara#a tamam olup, kusuru kalmaz. %unlardan !ayr
onun hareketi olmaz. 5terek olan adalelerin etra# duda3a bir dere&e
kaynamtr ki, onun &evheri olan etten #ark olunmaz.
%urun kanatlardr ki, ikisine iki k$k sa3la adalenin birlemesi dildir.
+$k olduklarna, $ok hareketli olan yanak ve duda3n adalelerini
yerlerinin lzum ve !enili3i yol a$mtr. Sa3lam olduklar, onlarda kemik
olmad3ndandr. %u iki adalenin $k yeri elma&k kemikleri tara#nda
bulunmutur. Oira ki, elma&klarn li#ine karm olup, burun kanatlarn
o tara#a hareket ettirir bilinmitir. .epsi Allah'n hikmeti ile
konulmutur.

Drdnc Madde

At )enenin hare(etini, .aydaarn 'e adaeerini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 6st $ene
hareket etmeyi, alt $ene hareketli oldu3unda ni&e #aydalar vardr. %iri
budur ki, en ha#i# olann hareketi uy!un ve kolaydr. %iri budur ki,
hareketle zahmet $eken uzuvlar kuatmayan hareket ettirmek daha do3ru ve
daha !zeldir. %iri budur ki, st $ene sakin oldu3undan, ma#sal ile
ma#sal u&u metin ve sa3lamdr.
.areketli olan alt $enenin $ hareketi vardr ki0 %iri a3z a$ma
hareketidir. %iri kapama hareketidir. %iri $i3neme ve "3tme hareketidir.
A$ma hareketi, $eneyi aa3ya indirir. +apama hareketi, $eneyi yukarya
kaldrr, "3tme hareketi, $eneyi iki tara#a meyil ile d"ndrr. 4u halde
kapama i$in iki adale yaratlmt ki' st tara#tan inip, $eneyi yukarya
$ekerler. (nsan $enesi ha#i# olup, hayvan !ibi kesme ve koparmaya #azla
muhta$ olmad3ndan bu iki adalenin miktar k$k yaratlmtr. Olduk$a
yumuak olan beyin &ismi ki, bunlarn $k yerleri klnmtr. %eyine
yakn olduklar i$in bunlar dahi yumuak bulunmutur. Oira ki bu adalelerle
dima3 arasnda an&ak bir kemik yaratlmtr. Mima3dan $ktklar yer
yannda bir $i#t kemik i$inde o yarat& Allah bunlar de#nedip, perdeden
!e$irmitir. 2a ki, bu kemik sinirlerin balan!$ yerinden uzaklamakla
&evherleri bir miktar sertlemi olsun. %u iki adaleden her birinin birer
byk kirii vardr ki,alt enenin kenarn $evirmitir. 2oplandk$a o $eneyi
yukar kaldrp, st $eneye bititirirler. %u iki adaleye iki adale dahi
yardm& olmutur ki, onlar a3zn i$inden !elip alt $enede bolu3a
inmitir. A3zn i$inden !elen adalelerden biten kirilerin metanetleri i$in
ortalarndan $kmtr.
203
A3zn a$lmas ve $enenin indirilmesi, adalelerinin li#leri kula3n
arkasnda olan ebriye $kntlarndan inip, toplanp, tek bir adale
olmutur. Ondan ziyade sa3lamlk i$in ksa ve halis bir kiri oyup, $ene
kemi3ine a3lana&ak yerde bitiip, birleti3inde $eneyi arka tara#a $ekip
aa3ya indiri&i olur. ;nk bu $enenin tabii a3rl3 iniine yardm&
klnmtr. 4u halde ona iki adale ki#ayet edip, baka bir yardm&ya
ihtiya& kalmamtr.
;i3neme ve "3tme i$in iki adale yaratlmtr ki, her tara#ta birer $!en
adale bulunmutur. +a$an a$larnn dar olan tara# elma&k kemi3ine
!irse, iki kenar uzayp' biri alt $eneye iner ve biri $i#t kemi3e
ykselir. 6$!enlerin tabanlar, aralarnda dz olarak birleip, her bi a$,
kendi yerine !ider. 2a ki s"z edilen $!en adalesinin toplanmasndan,
muhteli# y"nleri meydana !elip, $i3neme ve "3tme onunla hsl olsun.

Beinci Madde

Ba& 'e *"y-n-n hare(eterini 'e adaeerini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %a i$in
kendine "z! hareketler vardr %o3azn be kemi3iyle dahi ortak hareketleri
vardr ki, ban e3ilmesine boynun e3ilmesi denir. %u iki tr hareket ki,
"zel ve ortaktr. .er biri ya "n tara#a veya arka tara#a do3rudur. Peya sa3
tara#a e3ik veya sol tara#a e3iktir. +h bu iki tr hareket arasnda iltiat
do3ar ki, daire eklini bulur.
%an aa3 dmesi ve kendine has olan hareketinin iki adalesi vardr.
%an iki nahiyesinden !elmitir. Oira ki li#leriyle yukarda kulak
!erisinden ve aa3da b"3r kemi3inde $kp, tek bir ba3lant !ibi olup,
baa $kmtr. 4u halde e3er biri hareket eylese, ba, o tara#a e3ik ve
dk eder. (kisi birlikte hareket etseler, ba, itidal zere "n tara#a
dm olur.
%a ile boyunu birlikte "n tara#a e3er adaleler bir $i#tti ki, yemek borusu
altnda konulmutur. %irin&i omura ve ikin&i omura ulap, onarla kaynam
bulunmutur. 4u halde, e3er yemek borusuna yakn olan &zleri toplandysa,
ba aa3 der. e3er omurlara kaynam olan &zleri dahi toplandysa,
boyun da "n tara#a e3ik olur.
%a !eri tara#na kaykltan adaleler d"rt $i#ttir ki, a$klanan bir $i#t
adalenin altnda "rtlmtr. %u $i#tlerin biti yeri,ma#saln stnde
bulunmutur. %ir $i#t, birin&i omurun iki kanadna !elmitir. %ir $i#ti,
ikin&i omurun sensenesine 8susams9 bitiik olmutur. %unun "zelli3i, ban
e3ilmesini, kayklma srasnda dz edip, tabii haline !etirmektir. M"rdn&
$i#tin balan!$ yeri, onlarn zeri olup, $n& $i#tin altnda dtan
yana !e$ip, birin&i omurun kanadna !elmitir. iki "n&eki $i#t, ba iki
tara#a meyilsiz !eri tara#na d"ndrrler. 6$n& $i#t, ba, dz tutar.
M"rdn& $i#t, ba, e3ik olarak !eri tara#a d"ndrr.
%a, boyun ile birlik !eri tara#na e3er adaleler d"rt $i#ttir ki, $
$i#ti, d"rdn&nn altnda "rtl olup, o, onlar kuatmtr. %u d"rdn&
$i#tin her biri bir $!endir ki, taban, dima3n bir baka kemi3i olmutur.
Onda olan, boyuna inmitir. %unun altnda yaylm olan $ $i#tin birisi,
boyun omurlarnn iki tara#yle aa3ya inmitir. %ir $i#ti, #azla&a
kanatlara meyl ile !itmitir. %ir $i#ti dahi omurlarn iki tara#yle,
kanatlarn arasn ba3lamtr.
%a, iki tara#a meylettiren adaleler iki $i#ttir ki, ba ma#salna
bitimitir. %ir $i#tin yerleri, "ndedir ki, onun biri ba ile ikin&i
204
omurun arasn, sa3 tara#tan' biri sol tara#tan birletirmitir. (kin&i
$i#tin yeri, arkadr ki, onun biri, ba ile birin&i omurun arasn sa3
tara#tan, biri sol tara#tan toplamtr. 4u halde bu d"rt adalenin, han!isi
toplanp, ksalrsa, ba, onun tara#na meyleder. %unlarn han!i ikisi bir
tara#ta beraber toplanp, kslrsa, ba onlarn tara#na dmdz meyl eder.
=3er bunlarn d"rd birlikte hareket ederse, ba, yerinde dz olarak skin
olur. %u adale, di3er adalelerden k$ktr. Dakin yerleri yakn ve
dzenleri sair adalelerin altnda muntazam oldu3undan, byk adalelerin
!"revini !"rmlerdir.

Altnc Madde

2esin yeri "an han)erenin ((rda(arn, adaeerini 'e hare(eterini
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 .an$ere,
kkrdaktan bir uzuvdur ki, ses i$in let yaratlmt. %u han$ere $
kkrdaktan olumutur. %iri o kkrdaktr ki, bo3azn "nnde ve $enenin
altnda, hissedilen ve dokunulandr. onun i$i $ukur, d yumru oldu3undan,
ona0 +alkan derler. (kin&i kkrdak, onun !erisinde, bo3aza yakn konulup,
bo3aza raptolunmutur. 6$n& kkrdak, ikin&i zerinde tas !ibi kapanm
olup, ikin&iye bitiip, kalkana bitiiksiz kavumutur. +apanm kkrdak
ile bitiik oldu3u ikin&i arasnda $ukurlu bir ma#sal vardr ki, ikin&i
kkrda3n iki $knts o iki $ukura !irip, han$erenin daralma ve
!enilemesinde, birbirinden uzaklar ve birbirine ayr derler. ikin&i
kkrda3n, kalkan kkrdak zerine kapanma ve kavumasyle ve odan
uzaklamasyle han$erenin kapanmas ve a$lmas bulunur. .an$ere "nnde
$!en bir kemik vardr ki, yunan&a lam eklinde oldu3undan, ona0 Dam kemi3i
denilmitir. /itekim kemiklerle a$klanmtr. %u kemi3in #aydas budur ki0
.an$ereye dayanak olup, onun lati# adaleleri bundan $kmtr. 4u halde
kalkan kkrda3na, ikin&i kkrda3 yaptrmak i$in, $n& kkrda3
ikisine tatbik i$in ve $n&y ikisinden uzaklatrmak ile han$ereyi a$mak
i$in ni&e adaleler !erekmitir.
.an$ereyi a$an adaleler bir $i#ttir ki, lam kemi3inden $kp, kalkan
kkrda3nn "nne !elip, zerine yaylp, bitimitir. Pakta ki, bzlme
ile toplanp, kapanm kkrda3, "n ve st tara#na $ekse, han$ere a$lma
ile !eniler. %ir $i#t adale, bo3az aa3ya $eken adalelerle mterektir.
%unlarn $k yerleri, kalkandan yana olan i$ kemik ksmndandr. (ki $i#t
adalesi dahi vardr ki, bir $i#ti iki adaledir. Onlar kapanm kkrda3a
!elip, !erisinden ona bitimitir. Pakta ki ayn bzlmeyle toplansa,
kapanm kkrda3 yukar kaldrp, !eri tara#a $ekse' kalkandan uzaklap,
han$zere !eniler. (kin&i $i#tin iki adalesi, kapanm kkrda3n ii
tara#na !elip, yaylmtr. Pakta ki bzlseler, kapanan kalkandan yerine
uzatp, han$erenin yaylmasna yardm& olur.
.an$ereyi daraltan adalelerin bir $i#ti, lam kemi3inden !elip, kalkan
kkrda3na bitiir. sonra !enileyip, ikin&i kkrda3a sarlp, onun
!erisinde iki adalenin iki tara# bitiik olmutur. 4u halde vakta ki,
bzlseler, han$ere daralr. M"rt adalesi dahi kalkan kkrda3yle, ikin&i
kkrda3 iki tara# arasn birletirmitir. 4u halde bunlar bzldk$e,
han$erenin aa3 tara# daralr.
.an$ereyi kuatan bir $i#t adaledir ki, kalkan kkrda3nn k"knden $kp,
i$inden !idi, ikin&i kkrda3n k"kne kapanm olup, $n&nn etra#na sa3
ve solundan bitimitir. Pakta ki, yukar kalksalar, ma#sal raptedip,
205
han$ereyi "yle kaplarlar ki, ne#esi hapsetmekte !"3s adaleleri ve
zarlarna mukavemet ederler. %u iki adaleler, k$k ve sa3lam
yaratlmtr. 2a ki han$erenin i$inde skmasz, kuvvetle onu kaplayp,
ne#esi hasreylesinler. %u iki adalenin e3imleri az olup, dz olarak
ykselmitir. +alkan kkrda3yle ikin&i kkrda3n aralarn birletirme3e
!itmilerdir. (ki adale de kapanm olann altnda ad !e$en k$k
adalelere yardm& olmak i$in konulmutur. %unlarda ni&e sanat bulunmutur.
SbhanallahK

edinci Madde

B"0a%n, a! (e!i0ini 'e *"yn-n adaeerini 'e hare(eterini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %o3az bir
&mledir. Onun iki $i#t adalesi vardr ki, onu aa3ya $eker. %ir $i#ti,
han$erede ad !e$endir. "teki $i#ti, b"3r kemi3inden bitip, st tara#a
$kp, lam kemi3ine ve ondan bo3aza bitiip, onu aa3ya $ekerler.
%o3azn adaleleri, bo3azn i$ine konulmu iki et par$asdr ki, onun iki
adalesi onlar bulunmutur. Onlar, yutma3a yardm& olmak i$in
yaratlmtr.
Dam kemi3inin hem kendine "z!, hem de "teki adale ile ortak adaleleri
vardr. Ama kendine "z! olan adaleleri, $ $i#ttir ki, bir $i#ti, $enenin
iki tara#ndan !elip, bu kemik zerinde olan dz $iz!iye bitiip, kemi3i
$ene tara#na $ekmitir. %ir $i#ti, $ene altndan $kp, dil altndan
!e$ip, bu emi3in st tara#na yetmitir. %u dahi, bu kemi3i $ene tara#na
$ekmitir. %ir $i#ti, iki kulak yannda olan $kntlardan $kp, bu
kemi3in zerinde bulunan dz $iz!inin aa3 tara#na bitiip, onu aa3ya
$ekmitir.
Dam kemi3inin ortak olan adaleleri, yaknda a$klana&aktr. Ama dili
hareket ettiren dokuz adaledir ki, ikisi $kntlardan bitip, !eni olup,
dilin iki tara#nda bitimilerdir. (kisi lam kemi3inin yukarsndan bitip,
uzun olup, dilin ortasna bitimilerdir. (kisi, lam kemi3inin aa3
kabur!asndan bitip, uzun ve !eni adaleler arasndan dili !e$ip, onu
hareket ettirir. (kisi dahi dili yayar, bulunmutur. Onlarn yerleri, ad
!e$enlerin altnda olup, li#leri dil atnda !enilemesine d"enmitir. 4u
halde bu iki adale, alt $ene kemi3inin tmne bitiik klnmtr. %iri dil
ie lm kemi3i arasn birletirir ve birbirine $eker bilinmitir.
%oynu hareket ettiren iki $i#t adaledir ki, bir $i#ti sa3da ve bir $i#ti
soldadr. 4u halde herhan!isi tek bana bzlp, toplanrsa boyun onun
tara#na $ekilir. ikisi birlik bir tara#tan bzlrse, boyun o tara#a e3ik
olur. =3er d"rd beraber bzlseler boyun e3ilmeksizin yerinde ksa olur.
=3er d"rd birlik durumu zere kalrlarsa boyu dahi durumu zere kalr. 4u
halde bir kere dnlsn ki, insann sade&e ba ve boynunda yara& olan
Allah'n ni&e benzersiz sanatlar bulunmutur. 87arat&larn en !zeli
olan Allah'n an ne y&edir9.

4:-BLM:D4::

3NC BLM

G"3s, omuz, el ve parmak adalelerinin key#iyet ve hareketlerini alt madde
ile a$klar.
206

Birinci Madde

C,0s$ (a'rayan 'e yayan adaeeri *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!ileri demilerdir ki0 G"3s hareket
ettiren adalelerin bazs, an&ak yayar kavramaz. G"3sn bu adalelerindendir
ki, ne#s uzuvlaryle !da uzuvlar arasnda perde olan a$klana&ak adaleler
bunlardandr. %ir $i#t adale dahi boyun kemi3i altnda konulmutur ki, biti
yeri omuz bana uzayan ad !e$e&ek &zden bulunmutur. G"3sn birin&i
kabur!asna sa3 ve soldan bitiip, o kabur!ay $ekmek i$indir. bir $i#t
adalesinin iki kat #erdinin iki &znn stleri boyuna bitiik olup, onu
hareket ettirmitir. Aa3lar, !"3s hareket ettirme3e yetmitir. G"3sn
bein&i ve altn& kabur!asna bitiik olan, aa3da anlatla&ak, bir
adaleye karp !itmitir. %ir $i#t adalesi dahi omuzdan bir $ukur yerden
bitmitir ki, birin&i omurdan omuza inen bir $i#t adaleye yetmitir. (kisi
bir adale !ibi olup, arkadaki kabur!alara !itmitir. M"rdn& $i#t
adalesi, boyunun yedin&i omurundan ve !"3sn birin&i ve ikin&i omurundan
$kp, b"3r kabur!alarna bitiik olmutur ki, !"3s yayan adaleler
bunlardr.
G"3s kavrayan adalelerin biri tali olarak kavray& perdeden ve bizzat
kavrayan adalelerden bir $i#t adaledir ki, st kabur!alarn esaslar altnda
uzayp, !"3s ba3lam ve toplamtr. %ir $i#ti dahi bu kabur!alarn
etra# yannda, $ene ile han$ere arasnda bitiip, karnn dz adalelerine
karmtr. (ki $i#t adale dahi bu $i#te yardm& klnmtr.
G"3s hem kavran, hem de yayan adaleler onlardr ki, kabur!a aralarn
birletirmilerdi. 4u halde her kabur!a arasnda d"rt adale vardr ki,
li#lerinin bazs, kabur!alarn dna, bazs i$ine varp
bitimilerdir. (ki adale boynun omuz tara#na !elip, evvelki kabur!aya sa3
ve soldan bitimitir. Onu yukarya kaldrp, !"3sn ayrlmasna yardm&
klnmtr. 4u halde !"3s adalelerinin hepsi doksana ulamtr.
Omuzu hareket ettire yedi $i#t adaledir ki, iki $i#ti ban sonundan !elip,
bir $i#ti omuzun stne, boyun kemi3ine varn&aya dek yetmitir. %a
nahiyetinde e3im ile omuzu kaldrmtr. 1br $i#ti dahi, omuzun aslna
bitiik olup, onu, ba hizasna kaldrmtr. %ir $i#t adale dahi birin&i
omurdan !elip, omuz stne bitiip, onu boyuna yakn etmek i$in yetmitir.
M"rdn& $i#t, lam kemi3inden bitip, yine omuzun zerine !idip, onu
kaldrmtr. (ki $i#t adale, !"3s omurlarnda ve boyun omurlarnda olan
susamslardan bitip, omuzu, !eriye ve aa3ya hareket ettire !itmitir.
7edin&i $i#t, kalandan $kp, sade&e omuzu aa3ya ve "ne $ekerler. Omuzu
adale ile beraber yukar tara#a kaldrrlar. G"3sn yaylmasnda dahi
yardm ederler.

kinci Madde

@!-% !a.san >a%- ie hare(et ettiren adaeeri *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 Omuz ma#saln
207
hareket ettiren pazu adaleleridir ki, onlarn $ !"3sten !elip, pazuyu
aa3ya $ekerler. %u $ adalenin biri, meme altndan $kp, pazuya yakn
olan omurun "n yannda pazunun "nne bitiik olup, omuzu aa3 !etirmek
ile, pazuyu !"3se yakn eder. Ad !e$en $ adalenin biri dahi ba3r
kemiklerinden $kp, pazunun u&u i$ tara#nda bitiip, pazuyu
kaldrmasyla !"3se yakn eder. 6$n& byk adale, ba3r kemi3inden
$kp, pazunun "n aa3sna bitimitir. e3er stteki &z' li#i ile amel
ederse pazuyu kaldrarak, !"3se !etirir. =3er iki &z' ile beraber amel
ederse pazuyu dz olarak !"3se !etirir ,azunun iki adalesi koltuk altndan
$kp, byk adalenin bitimesinden ziyade bitiip, bir by3 b"3r
kemi3inden ve kabur!alar !erisinden !elip, pazuyu bu kabur!alar tara#na
dz olarak $eker. (kin&i in&esi koltuk alt derisinden ortaya e3ik !elip,
meme semtinden st tara#a $kan adalenin kiriine bitiip, arka tara#a
e3ilip, batmtr. =vvelki adaleye yardm& olmutur. %u pazunun be
adalesi dahi vardr ki, hepsi omuz kemi3inden $kmtr. %unlarn biri,
omuzun st kabur!as ile diya#ram doldurup, u&u pazu tara#ndan d
tara#n st &z'ne !e$ip !itmitir. %unlarn ikisinin $k yereri omuzun
st e3esi olmutur. %iri byktr ki, li#ii alttaki &z perdelerine
!"nderip, diya#ram ile alt e3enin arasn doldurmutur. ,azunun u&una d
tara# sonunda bitiip, pazuyu dtan yana meyil ile uzaklatrmtr.
(kin&isi, birin&isine bitiik olup, bununla bunun !"revini yerine
!etire !elmitir. Dakin ikin&i adale, omuz stne ba3l olup, pazunun dna
bitiip, onu dtan yana e3ik klmtr. M"rdn& adale omuz kemi3inin $ukur
yerini doldurup, kirii pazunun u&unun i$ tara#ndan !iren adalenin
&z'lerine bitiip, pazuyu !eriden yana kaykltmtr. %ein&i adalenin
biti yeri omuzun alt e3esinin aa3 tara#ndandr. +irii koltuk altnn
stnden ykselip, k$k adalenin birleimi stnde pazuda bitiik
olmutur. %u adalenin ii, pazunun t u&unu yukar tara#a $ekmektir.
,azunun iki bal bir adalesi dahi vardr ki, onun ii boyunun altndan ve
boyundan !elip, pazuyu kuatmaktr. %unun bir ba pazuya !irmitir. 1teki
u&u pazunun dndan omuz altndan hasldr. %ir miktar dolak ekilde
da e3imlidir. 4u halde e3er iki &z' ile amel ederse, pazuyu dz olarak
kaldrr. ,azunun iki k$k adalesi dahi vardr ki, biri meme stnden
!elir. %iri omuz ma#salnda !"mlmtr.

nc Madde

3"-n adaeerini 'e hare(eterini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 +olu hareket
ettiren adalelerin bazs yayar, bazs kavrar. %unlar pazu zerinde
konulmutur. %unlarn bazs pazunun yz zerine kapanr. %azs yayar ve
!evektir. %u adaleler pazu zerinde de3ildir. Dakin yayanlar, bir $i#t
adaledir ki, ikisinden biri i$eride meyl ile kolu a$ar. Oira ki bu, pazunun
"n altnda ve omuzun alt e3esinden $kp, dirse3e i$ &zleri yannda
bitimitir. ikin&isi darya meyleder. +olu yayar. Oira ki bu adalenin
ka#asndan !elip, dirsekten $kan &zlere bitiir. %u iki adale, ite
topland3nda, kolu dz olarak yayarlar.
+avrayanlar, bir $i#t adaledir ki,ikisinden by3 kolu, i$e meyl ile
kavrar. Oira ki bu, omuzun alt $kntsndan kar!a burnun tepesinden $kp,
pazunun i$ine meyledip, dirse3in "n st kiriine bitiir ikin&isi kol
208
dna meyledip, kavrar. Oira ki bunun $k yeri pazunun d !erisindendir.
%u bir adaledir ki, iki et ba vardr. %iri pazunun arkasndan, biri
"nnden !e$ip, darya meyl ile kavrayan, alt dirse3in alt "nne ve i$ine
meyl ile kavrayan stne bitimitir. 2a ki, sa3la $ekeler. %u iki adale,
bu iki ite birleti3inde kolu dz olarak toplarlar. %u iki yay& adalenin
i$inde bir adale vardr ki, pazu kemi3ini kuatp kavrar. +olu yz zere
kapayan adaleler, bir $i#ttir ki, darda konulmutur. %u iki adalenin
birisi pazu bann i$ tara#nn stnden $kp, dirse3in stne bitiip,
bilek ma#sal olmutur. (kin&isi, ondan k$k, li#i !eni, u$lar sinirli
olup, dirse3in altndan do3up, bilek ma#sal yannda bilek kemi3i stne
bitimitir.
+olu, d zere yayan adaleler, bir $i#ttir ki, ikisinden biri iki bile3in
dnda konulmutur. %ilek stne kirisiz bitimitir. ikin&isinin $k
yeri, pazunun d u&undan yana, stteki &znden uzayan in&e kemikten olup,
koldan !e$erek, n#uz etmitir. 2a bilek ma#salna yakn olun&aya de3in
!itmitir. %"yle&e bile3in st tara#ndan i$ &zne !elip, kiri
perdeleriyle bu adaleye bitimitir.

Drdnc Madde

Bie( adaeerini 'e hare(eterini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %ilek ma#saln
hareket ettire adalelerin bazs yay&, bazs kavray&' bazs d
zere yay&, bazs yz zere kapanmtr.
%ile3i yayan adalelerin bazs birbirine bitiik olup, birbirinin alt
ortasndan $kp, kirii baparma3a bitiik olup, onunla iaret parma3ndan
uzaklar. %iri dahi st bilek kemi3inden $kp, kirii bilek kemi3inden
baparma3n hizasa konulan evvelki kemi3e bitimitir. %u ikisi bile
hareket etti3inde bile3i biraz a$arlar. =3er sade&e ikin&i adale hareket
eylese, bile3i srt zere e3er. e3er yalnz pazu hareket eylese, hem
bile3i drr ve hem baarma3, iaret parma3ndan uzaklatrr. %ir
adale, pazunun u$ altlarndan $kp, bilek stnn d tara#ndan yana
konulup, iki bal bir kiriini !"nderip' bir ba, iaret parma3yle "n
ortasnda konan tara3n ortasna bitiik olup, "br ba bilek yannda
bile3in st zerine dayanp, bile3i yaymtr.
%ile3i kavrayan adalelerin bir $i#ti, kolun d tara# zerindedir ki, onun
bir adalesi pazu u&u tepesinden bitip, ser$e parma3n "nnde olan tara3a
bitimitir. 6st adalesi, onun stnden $kp, yine s"z edilen tara3a
bitimitir. Onunla bi adalesi, pazunun alt &zlerinden $kp' a$klanan
iki adalenin yerleri arasna !irmitir. %unun iki u&u vardr ki, birine
ha$ !ibi !irmi olup, iaret parma3yle ortas arasnda olan yere
bitimitir. %u ikisi birlikte hareket etti3inde, bile3i kavrarlar. 4u
halde a$klanan kavray& ve yay& adaleler bizzat bile3i e3ri ve bombeli
dahi ederler. =3er k$k parma3n "nnde bulunan tara3a itien adale yalnz
hareket ederse, avu&u bir miktar srt zere d"ndrr. =3er baparma3n
a$klana&ak adalesi, bu adaleye yardm ederse, avu&u tamam d"ndrr. =3er
baparmak "nnde bile3e bitiik olan adale tek ve hareketli olsa, avu&u bir
miktar yz zere katlar. =3er k$k parma3n a$klana&ak adalesi buna
yardm& olsa, avu&u tamamen katlam, kapam olur.

209
Beinci Madde

Oar!a(arn adaeerini 'e hare(eterini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 =lin
parmaklarn hareket ettiren adalelerin bazs, aya kemiklerinde hsldr.
%azs bilek kemiklerine bitiiktir. =3er hepsi ayada olsalard, etin
$o3almasyle aya byk olup, ha#i#lik olmazd. Onda bu leta#et kalmazd.
;nk bilek adaleleri parmaklardan uzak olmutur. 4u halde onun i$in
kirileri yuvarlak, metin ve uzun olup, her tara#tan !elen perdelerle
sa3lamlk bulmutur. .areketli azaya bitimeleri i$in, li#leri !eni ve
kuat& klnmtr. ,armaklar a$p, aa3ya hareket ettiren adalelerin
hepsi bilek kemi3i zerinde konulmutur. 4u halde parmaklar aa3ya
hareket ettirmekle a$an adalelerin biri bile3in srtnn zerinde
konulmutur. 4u halde pamaklar aa3ya hareket ettirmekle a$an adalelerin
biri bile3in srtnn zerinde konulmutur ki, pazunun alt u&unun d
&znden $kp, kirilerden d"rt parma3a !"nderip, onlar aa3ya hareket
ettirmekle a$m ve yaymtr. %u a$an adalelerin $ dahi bir tara#ta, biri
irine bitiik olup, biri pazunun u$ ve dnn iki $knts arasnda orta
&znden $kp, k$k parmakla yanndakine iki kiri !"ndermitir. %u
bitiik o an adalelerin ikin&isi pazu kemi3inin iki $knts altndan ve
alt $knt tara#ndan $km, ortas ile k$k parma3a iki kiri
!"ndermitir. 6$n&s st bile3in stnden $kp, baparma3a bir kiri
!"ndermitir. %u adale yannda bir adale dahi vardr ki, bilek adalelerinde
a$klanmtr. Onun $k yeri, bile3in alt ortasdr ki, onun kirii
k$k parmaktan baparma3 uzak etmitir.
,armaklar a$an ve kapayan adalelerin bazs, bilek kemi3i zerinde,
bazs avu$ i$inde konulmutur. Ama bilek zerinde olanlar, $ adaledir ki,
kolun ortasnda biri birini zerinde tertip zere konulmutur. =n
de3erlileri aa3da !"ml olup, bile3in alt kemi3ine bitiik ola adale
bulunmutur. %unun ii, "nemli oldu3undan yeri dahi korunmutur. %u alt
adale, pazunun d u&unun ortasndan $kp, ondan kirii !eni olup, be
kirie ayrldkta' her bir parma3a !irip, d"rt parma3n evvelki, ikin&i ve
$n& ma#sallarn kavramtr. %aparma3n kirii, ikin&i ve $n&
ma#saln kavramtr. (kin&i adale, bunun stnde, bundan k$k olup, pazu
kemi3inin u&u i$inden $kp, bilek altna bitimesi azdr. %ile3in t
yzeyi ki, i$ ve d tara#a mterektir, onun zerinden !e$ip, ba parmak
tara#na ulatkta' i$eriye meyledip, kirilerini d"rt parma3n
ma#sallarna !"nderitir. 2a ki onlar kavrasnlar. Ama $n& adale,
kavramak i$in de3ildir. Dakin kiriiyle avu$ i$ine !irip, aya i$inde
!enilemi ve yaylmtr. 2a ki el ayasna dokunma ve his duy!usu bahsedip,
ki bitmesinden ani olup alma ve yakalamada kuvvet ve metanet vere.

Atnc Madde

E ayasnda(i adaeeri 'e .aydaarn *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdi ki0 +ol
adalelerinden baparma3 kavramak i$in bir tek adaleye ihtiya$ olup, d"rt
parmak, ikier adale ile kavranm olmalarnda hikmet budur ki, d"rdnn en
"nemli ileri, kavramaktr. %aparma3n ise en lzumlu ileri, a$lmak ve
iaret parma3ndan uzaklamaktr.
=l ayasnn kendinde olan adaleler, onsekiz bulunmutur ki, biri birinin
zerinde iki sa# klnp, tertip ile dzen olmutur. %irin&i sa#,
210
el ayasnn i$ aa3snda ve bu sa#, el ayasnn d stnde klnmtr. Ama
aa3 sa#ta muntazam olan yedi adaledir ki, biri, parmaklar st tara#a
$ekip, me3illi edenlerdir. %aparma3n adalesi bilek kemiklerinin
evvelinden $k&dr. Altn& adalesi, ksa ve !eni bulunup, li#i kvrml
klnmtr ki, u&u ve ortas hizasnda tarak kemi3ine ba3lanmtr.
+irii, baparma3a bitiik olup, onu aa3ya !"ndermitir. 7edini adalesi,
k$k parmak yannda olan tara3n kemi3inden $kp, k$k parma3 aa3
indirmiti. %u yedi adaleden hi$biri parmaklar kavramak i$in de3ildir.
%elki bei yukar kaldrmak ve ikisi indirmek i$indir. Ama st sa#ta
muntazam olan onbir adaledir ki, sekizinden her ikisi, d"rt parmak
ma#sallarndan evvelki ma#sallarna, biri birinin zerinde bitiiktirler. 2a
ki evvelki ma#sallar sa3lam kavrayalar. Ama $ baparmak ile k$k
parma3a $er adale indiri&i tayin olunup, !eri kalan $nn her birine
ikier adale indiri&i verilmitir. .er parma3n kavray&s d"rt,
kaldr&s birer adale yaratlmtr.

4<-BLM:D4<:

=NC BLM

+arn ve bel adalelerini, tenasl uzuvlarnn, ayak ve ayak parmaklarnn
adaleleri key#iyetini' bunlarn hareketlerini ve #aydalarn yedi madde ile
a$klar.

Birinci Madde

Be adaeerini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %eli hareket
ettiren adalelerin bazs, onu, "n tara#a ve bazs arka tara#a e3er ve
bker. %elin di3er hareketleri dahi bu iki hareketten hsl olur.
%eli, "n tara#a e3en adaleler iki $i#ttir. %ir $i#ti st tara#ta
konulmutur. O, boynun u&unun hareket ettiren adalelerden bilinmitir. %u
$i#t, yemek borusunun iki tara#ndan !e$ip, alt tara#, !"3sn stteki
omurlarndan be omura bitiip, st tara# boyun ve baa !elmitir. %unun
ikisi dahi !"3sn onun&u ve onbirin&i omurlarndan $kp, aa3ya inip,
beli "n tara#a ziyade&e e3ik eder. %eli arka tara#a e3ik ve bkk eden iki
adaledir ki, onlara, belin iki adalesi derler. .er biri yirmi$ adaleden
meydana !elmitir. Oira ki bu iki adalenin her birine, birin&i omurdan
!ayri, er bir omurdan birer adale !elmitir. 4u halde bu adalelerin hepsi,
itidal zere uzasalar, beli dz olarak tutarlar. =3er i#rat ile uzasalar,
beli arka tara#na e3ik ve bkk ederler. =3er sade&e bir tara#ta olan
adaleler hareket edip, uzasalar, bel o zamanda "br tara#a e3iklik ve
bklr. %u ad !e$en adaleler, belin di3er normal hareketlerine ka#
!elmilerdir. Oira ki belin her semtine e3ilip, bklmesinde, "n ve arka
hareketlerine uyumu bulunmutur.

kinci Madde
211

3arn adaeerini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 +arn adaleleri
sekiz adaledir ki, ni&e #aydalar mterektir. %ir #aydas mesanede bulunan
#azla idrar ve rahimde bulunan &enini tutma ve korumaya yardm etmektir.
%i #aydas dahi diya#rama destek olup, kuvvet verip yel ve kabzla dolu
oldukta, yardm& olmaktr. %ir #aydas dahi mideyi ve ba3rsaklar
s&aklklar ile stmaktr. 4u halde o sekiz adaleden bir $i#t dz adale
han$ere kkrda3 yanndan dz olarak inip, li#i kas3a varn&aya
dek uzunlamasna uzam olup, etra#n kask zerine yaymtr. %u $i#tin
&evheri, balan!&ndan sonuna dek ettendir. iki adale dahi, karn
zerinde uzanm olan perdenin zerinden $kp, o uzam iki adale ile
enlemesine dik a$lar zere kesiip, aa3ya !itmitir. (ki $i#t adalesi
dahi bu adalelerin kvrm zere dik olup, her biri bir tara#ta, sa3 ve
solda bulunmutur. .er $i#ti iki adaledir ki e3eden kas3a dek, koltuk
altndan han$ere kkrda3n dek $apraz olarak kesiip, iki adalenin iki
tara# sa3 ve soldan kask yannda kavuup' "br ikisinin iki tara# dahi
han$ere yannda kavumutur. %u ikisi her tara#tan iki !eni adalenin et
&zleri zerine konulmutur. %u iki $i#t adalenin dahi &evherleri, ta dz
adaleye perde !ibi !eni kirilerle temas edin&eye dek ettendir. %u iki
$i#t, !eni adale zerine konulan iki uzun adale zerine konulmutur. %u
dahi Allah'n sanat bilinmitir.

nc Madde

Tenas$ adaeerini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 =rkekler i$i
iki husye adaleleri d"rt bulunmutur. Onlar korumak ve kaldrmak i$in
yaratlmtr. 2a ki husyler aa3 sarkmay, !eveklikle aa3 inmeyip,
$arpmalardan yumurtalar korunmu olsun. 4u halde onun her biri i$in bir $i#t
adale tayin olunmutur. O yumurtalar sert olup, tabiatleri s&ak bulundu3u
i$in, dumanndan erkeklerin yznde sakal bitmitir. Oira ki, yumurtas
olmayann veya s&ak olmayann sakal olmaz. 7umurtalar koparlsa, sakal
varsa d"klr, kalmaz. Ama kadnlar i$in onlara bir $i#t adale yeter. Oira
ki onlarn iki husyesi, erkeklerinki !ibi darda asl de3ildir, i$erde
yapktr. 4u halde her bir husye i$in bir adale tayin olunmutur. Ama
rahimin a3z zerinde ir adale vardr ki, onun li#i olduk$a !eni olup
rahmi ve a3zn tmde kuatmtr. %u adalenin bir #aydas, hayza dek
rahmin a3zn sa3lam kavrayp, rahim kann onda hapsetmektir. .ayz zaman
oldu3unda !evemektir. 2a ki toplanm kandan rahim boalsn ve
temizlensin. %ir #aydas dahi &ima annda !evemektir. 2a ki rahmin a3z
a$lp, nut#eyi $ekip, i$ine alsn. Sonra rahmin a3zn yine sa3lam
ba3layp, &enini korumaktr. 2a ki do3um zaman !elsin. %undan sonra
olduk$a !evek ve yay!n olmaktr. 2a ki do3um mmkn olsun.
5esane a3z zerinde bir adale vardr ki, onun dahi li#i enli olup, mesaneyi
ve a3zn kuatmtr. %u adalenin #aydas, idrar vaktine dek idrar
hapsetmektir. +a$an idrar d"kmek istense, bu adale !eveyip, karn
adaleleri dahi mesaneyi skp, itme kuvvetinin yardmyle idrar ondan $kar,
akar.
212
Oekeri hareket ettiren adale iki $i#ttir ki, bir $i#ti kask kemi3inden
bitip, zekerin iki yanndan !e$mitir. Pakta ki bunlar !evek olurlar,
idrar yolu a$lp, !enilik bulur. O zaman ondan idrar ve meni kolaylkla
akar. %ir $i#ti yine kask kemi3inden bitip, zekerin k"knde kvrmlarla
bitimitir. 4u hale bunun ikisi beraber uzasa, let dz olarak yaylr.
=3er yrekten ehvet rz!r !elip, zekerde olan damarlara dolduysa, let
kvama !elir. =3er iddetle dolduysa, let byk ve sert olup, kask
tara#na e3ik olur. =3er bu uzama ad edilen $i#t adalenin birine rz
olduysa, let "br tara#a meyl ile yaylr.
5akat adaleleri d"rttr ki, biri onun $k etra#n tutmutur. etine
!ayet karmas !ereklidir. %u adale, kesenin ipi !ibi makatn etra#na
toplama ve bzme ile kapam ve d3mlemitir. 5en#ezde kalan #azlal3
skma ve indirme ile atmtr. Onda bir adale daha konulmutur ki, s"z
edilen adalenin zerinde yani makatn i$inde olup, ba&ak tara#nda zekerin
k"kne bitiip' kadnlarda #er&in etra#n kuatmtr. %u iki adalenin
zerinde bir $i#t adale vardr ki, makatn etini kaldrp, i$eriye $ekmek
i$indir. %unun !evemesi ile makat darya $kar bulunmutur. %u
adalelerin hepsi ekil veri&i ve hakm olan Allah'n i&ad bilinmitir.

Drdnc Madde

@y-( adaeerini 'e hare(eterini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki0 Anatomi bil!inleri demilerdir ki0 Oylu3u hareket
ettiren adalelerin by3 onun ma#saln yayan ve a$an adalelerdir. Sonra
onu kapayan adalelerdir. Oira ki, ilerin en "nemlisi oylu3un yaylmas ve
kavranmasdr. 7aylma ile aya3a kalkma hasl oldu3undan yaylma kavramadan
daha "nemlidir. %undan sonra oyluklar birbirine yaklatran byk
adalelerdir. Sonra oylu3u arka tara#na e3ik eden adaleler byktr.
Oyluk ma#saln yayan adalelerin en by3, bedende olan adalelerin
hepsinden daha byktr. %u bir adaledir ki, kuyruk sokumu kemi3i ve kask
kemi3ini kuatp, oylu3un arka ve i$ tara#larna bitiik olup, diz kapa3na
dek ulamtr. %unun li#lerinin balan!$ yerleri muhteli# oldu3undan
trl ileri dahi muhteli# olmutur. zira ki, baz li#inin balan!& kask
kemi3inin altndan olup, oylu3u i$ tara#a meylettirerek, yaymtr. %az
li#inin biti yeri bunun bir miktar stnden olup, oylu3u an&ak st tara#a
kaldrmtr. %az li#inin biti yeri bunun az stnden olup, oylu i$
tara#a imale ile kaldrmtr %az li#inin biti yeri kuyruk sokumu
kemi3inden olup, oylu3u dz olarak yayar. %ir adalesi, kuyruk sokumu
ma#saln "nnden yana kuatp, oylu3u yine dz olarak yaymtr. %ir
adalesi kuyruk sokumu ma#saln arkadan yana kuatmtr ki, $ enli
kirii ve iki u&u vardr %u $ kiriin biti yerleri le3en kemi3inden,oyluk
kemi3inden ve kuyruk sokumundandr ki, o makat yannda olan byktr. %u
$ kiriten ikisi ettendir, birisi zardandr. (ki u&u oylu3un tepesinden
"br &z'ne bitiiktir. 4u halde bu adale e3er, bir tara# ile $ekerse,
oylu3u kendine meyl ile yayar. =3er iki tara# ile $ekerse, oylu3u dz
olarak yayar. %ir adalenin biti yeri le3en kemi3inin btn yzeyinden
olup, byk $kntnn st semtine bitiip, bir miktar "n tara#ta uzadk$a'
oylu3u i$e do3ru e3erek yayar. %unun benzerleri adaleler "n&e k$k
$kntnn altna bitiip, ondan inip, evvelki adalenin iini !"rrler. %u
adalenin #ark budur ki, bunun yaylmas az ve e3ilmesi $oktur. ;k yeri
213
le3en kemi3inin d altndadr. %ir adalesi dahi oyluk kemi3inin altndan
arka tara#na e3ik bitip, oylu3u o tara#a az bir meyil ile ve i$ tara#a $ok
meyil ile yayar.
Oyluk mahsaln kavrayan adalenin biri, oylu3u i$ tara#na az meyil ile
kavrar %u bir dz adaledir ki, le3en kemi3inden bitip, ondan inip, iki
kiriinin biri metin kemi3inin sonuna, biri k$k $kntya bitimitir.
%ir adalesi kask kemi3inden bitip, k$k $kntnn alna bitimitir. %ir
adalesi dahi, bu ikin&i adalenin tara#na kvrm zere uzayp, byk
$kntdan yir &z !ibi olmutur. M"rdn& adalesi le3en kemi3inden dikilen
dik nesneden $kp, oylu3u kavrayarak baldr dahi $ekmitir.
Oylu3u i$ tara#a e3en adalelerin bazs yayma ve kavrama bahsinde
a$klanmtr. %u tr hareket ettirmenin bir hususi adalesi vardr ki,
kask kemi3inden bitip, olduk$a yuvarlak olup, dize ulamtr. Oylu3u d
tara#a e3en iki "zel adaledir ki, biti yerleri enli kemiktendir Oylu3u
arka tara#a e3en yine iki adaledir ki, biri kask kemi3inin d tara#ndan
ve biri i$ tara#ndan $kp, birbirine kavuma ile kvrml olup, byk
$kntnn sonu yaknnda olan $ukur yerde etle karmtr. %unlarn
han!isi $ekerse, oyluk az yaylma ile onun tara#na meyl eder. =3er ikisi
birlik $ekerlerse, oyluk dz olarak arka tara#na e3ik olur. %tn bunlar
ibretle dnen kimse Allah 2al'nn art& sanatn bilir.

Beinci Madde

/i% !a.sa adaeerini 'e hare(eterini *idirir+

=y aziz malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 Miz ma#saln
hareket ettiren adalelerin $ oyluk "nnde konulmutur. %unlar oylukta
bulunan adalelerin en by3 ve en ne#isi bulunmutur. (leri yaymak
bilinmitir. %u $ adalenin biri iki kat !ibi !"rnmtr. %unun iki u&u
vardr ki, biri byk $kntdan ve biri oyluk "nnden bitmitir. Pe bu iki
u&un biri etten olup, kiri olmadan diz kapa3 kemi3ine bitimitir. 1br
u&u zardan olup, oylu3un i$ tara#nda son bulmutur. +alan iki adalenin
birisi oylu3u kavrayan adaleler ile a$klanmtr ki, le3en kemi3inden olan
k"prden $kt3 bilinmitir. (kin&isi, d $kntdan bitip, diz kapa3
kemi3ini kuatarak, altnda olan &zlere metanet vermek i$in !itmitir.
Ondan baldr kemi3ine yetip, dizi yayma ile baldr uzatmtr. %ir yay&
adalesi kask kemi3i bitii3inden $kp, oylu3un i$ tara#ndan kvrm
zere inip !itmitir. %aldr kemi3inin stnden olan $ukura yetmitir.
%aldr, i$ tara#na e3ime yayp, bir di3er adale oyluk kemi3inden
yetmitir. M tara#tan oyluk zere inip, s"z edilen adalenin mukabiline
yetmitir. Odan !e$ip, derin yere !itmitir. %aldr d tara#na e3im ile
yaymtr. =3er bu ikisi bereler yaysalar, baldrn yaylmas dz olur.
%aldr kavrayan adalelerde biri, bir in&e ve uzun adaledir ki, le3en
kemi3inden, kask kemi3inden bitmitir. 7ay& i$ adalenin biti yerine
le3en kemi3i ortasnda bulunan k"prye yakn !itmitir. Odan dizin iki
tara#na kvrm zere !irip, ondan !iren da !elmitir. Miz alt $ukurunda
son bulup, ona yapmtr. %ununla baldr, st tara#a $ekilip, aya3,
u&una do3ru meyillendirmitir. 6$ adalesi dahi vardr ki, biri i$te, biri
dta ve biri ortada bulunmutur. Mtaki ile ortadaki, aya3 d tara#na
e3im ile kavramtr. Ama i$tekinin biti yeri oyluk kemi3i tabanndan
olup, kvrm ile oylu3un !erisine !e$ip, ta i$ tara#ta baldrda olan oyu3a
214
varp, ona bitimitir. Onun ren!i, yeile yakn !elmitir. Mtaki ile
ortadakinin biti yerleri, yine oyluk kemi3inin tabanndan olup, ondan
yetmitir. Dakin bunun ikisi $ukur &ze bitimede, dtan yana meyl
etmitir. Miz ma#salnda !"mlm bir adale vardr ki, ortadakinin
yardmna yetmitirH 4u halde bu sanatlar seyreden hayrete !itmitir.
+endine !elip a&ayip hikmet seyretmitir. %edeni tanmakla, kendini tanmaya
yetmitir.

Atnc Madde

Aya( !a.san hare(et ettiren adaeeri *idirir+

=y aziz, maum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 Ayak ma#saln
hareket ettiren adalelerin bazs, aya3 st tara#na kaldrr. %azs
aa3ya kaldrr. Aya3 aldranlarda bir byk adale vardr ki aya3n i$
"nnde konulup, ayak u&unun d &znden bitip, baparmak tara#na !e$me
ile baldra meyilli !itmitir. %a parma3n k"kne yakn yere bitiip,
aya3 kaldrmtr. %ir adale yine d u&undan bitip, ondan bir kiri
yetmitir. +$k parma3a yakn yere bitiip, aya3 kaldrmtr. 1zellikle
birin&i adale buna mutabk olun&a, ikisi birlik aya3 dz olarak
kaldrmtr.
Aya3 aa3ya indiren adalelerin bir $i#ti, oyluk u&undan bitip, sonra
bitiip, aya3n "br i$ine meyledip, et yolmutur. Onlardan bir byk kiri
bitip, topuk kemi3ine bitimitir. 2opuk kirii nmyle "hret bulmutur.
4u halde bu kiri, topu3u d tara#na kvrml $eki&i olmutur.
2a ki ayak, yer zerinde sbit olsun. %una bir adale yardm& olmutur ki,
ren!i patl&an olmutur. M u$tan bitip, kiri !"ndermeksizin et oldu3u
halde kendi inip, topuk arkasna birin&i adalenin birleti3i yerin stnde
bitimitir. =3er bu iki adaleye veya kirilerine bir #et rz olsa, ayak
k"trm olur. %ir adale dahi topuk u&unu i$inden bitip, aa3ya !idip, iki
kiri ayrlmtr ki, biri baparmak "nnde bilek altna bitimitir. 4u
halde bu kirile ayak, aa3 dm ve toplanmtr. (kin&i kiri, birin&i
kirii !e$ip, baparma3n evvelki ma#salna !idip, onu i$ tara#a kvrml
yaymtr. Oylu3un d u&undan bir adale bitip, bu iki adalenin birine
yetmitir. Sonra baldrn i$ini !e$tikte' yine ondan ayr !itmitir.
+irii, aya3n aa3sna !e$ip, aya3n i$ine yaylan adale !ibi bu dahi
aya3n altna tamamyle yaylp, kuatmtr. 2a ki el ayasnda bulunan
#aydalar, ayak tabannda da bulunsun. %u sanatlarda ni&e hikmetler
bilinsin. Allah'n kudretinden ni&e ibretler alnsn. Sni ve hakm olan
Allah mnezzehtir, denilsin. .er ayp ve noksandan tenzih ve takdis
olunsun. 4annn azametine huu ile huzu' klnsn.

?edinci Madde

Aya( >ar!a(arnn adaeerini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 Ayak
parmaklarn hareket ettiren adalelerden $o3u, kavray& adalelerdir.
Onlarn biri topu3un d u&undan bitip, onun zerinde uzama ve inme ile
!itmitir. %ir kiri !"ndermitir ki, iki kirie b"lnp, ortas ile k$k
parma3 kavramtr. %ir adale dahi budan k$k olup, baldr !erisinden
!elip, ayak srtna bir kiri !"ndermitir ki, yine iki kirie b"lnp,
orta parmak ile k$k parma3 kavramaya !itmitir. %undan sonra bu iki
ksmn her birinden birer kiri ayrlp, "brnden ayrlan kirie bitiip,
215
ikisi bir kiri oldukta' baparma3a !elip, onu kavramtr. 6$n& adale ki,
yukarda !e$mitir. O, i$ topu3un d tara#ndan bitmitir, iki topu3un
arasndan aa3ya inmitir. %ir &zn, aya3 kavramak i$in !"ndermitir.
1br &zn baparma3 kavramak ve hareket ettirmek i$in onun evvelki
bo3umuna indirmitir. %unlar baldr kemi3i zerine konulup, parmaklar
kavramak ve hareket ettirmek i$in klnmtr.
Ayak topu3unda konulan adalelerden, on adale, be parma3a !elip, her birine
sa3 ve soldan bitiik bulunmutur. 4u halde e3er ikisi birlik hareket
ederlerse, parma3 dz olarak kavrarlar. =3er biri yalnz hareket ederse,
kedi tara#na e3imle kavrar. M"rt adale bilek zerinde konulup, her biri
bir parma3a bitiip, onu kavramtr. (ki adale dahi ba parmak ile k$k
parma3a has olup, onlar kavramaya yetmitir. Aya3 kavrayan adalelerin
$oklu3unda hikmet budur ki0 ,armaklarn hepsine sa3lamlk ve kuvvet
vermitir. 2a ki oturmada ve kalkmada bedenin a3rl3na metanetleriyle
mukavamet edeler. 7rme durumunda iyi !idile, dzen zere !ideler. ayak
parmaklarnn adalelerinden be adale, aya3n stnde konulmutur. 2a ki
parmaklar d tara#a e3eler. %e adale dahi ayak altnda konulup, her
biri, i$ yarktan kendine yakn olan parma3a !idip, onu i$ tara#a e3mitir.
O halde, insan edeninde bulunan d"rtyzyirmi adet irad ve ihtiyar
hareketlerin tamam ve kemaline vsta olan adalelerin hepsi a$kland3
zere tamam, beyz otuz adet adaleye ulamtr. 87arat& ve ekil veri&i
olan Allah mnezzehtir.9 %u ne sanattr ki bu art& tertip zere, b"yle
nizam bulmutur. .akka ki, bunu dnen akll kimse $ok ibret almtr. %u
sanattan sanatkrn bilmitir. 8=y Allah'mzK %izi ilerini dnenlerden
kl. P&ununun &zlerini senin nimetlerinden !"renlerden kl. /imetlerine
kredenlerden kl. Seni isimlerinle zikreden, s#atlarnla tanyan, kazna
rza !"steren, btn durumlarda senin rzan isteyen kimselerden ki.
Sbhanallahi ve bi hamdihi Sbhanallah'l-azim.9

4A-BLM:D4A:

/R/NC BA62

Sinirlerin, atar ve toplar damarlarn key#iyetini' bedenlerin kuvvetlerini,
kya#etle insanlarn ahlk ve tavrlarnn bilinmesini' uzuvlarn ekil
#arkll3 haseiyle olan insan vas#lar' uzuvlarn $ekme ve seyrilmesine
ba3l olan durumlar be b"lm ile hakimne ta#sil eder.

BRNC BLM

Sinirlerin bitme yerlerini ve #aydalarn be madde ile a$klar.

Birinci Madde

2inirerin ("n--& hi(!eterini 'e &e(ierini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %edende olan
sinirlerin bazsnn #aydas, bizzat' bazsnn dolayldr. Oat olan
#aydas budur ki, sinirler vastasiyle dima3, di3er uzuvlara his ve hareket
216
baheder. Molayl olan #aydas budur ki, eti sa3lam ve bedeni kuvvetli
etmitir. Sinirlerin k"klerinin balan!$ yeri dima3, dallarnn biti yeri
insan &ildidir. Mima3 8beyin9 iki y"nle sinirlerin balan!$ yeri olmutur.
Oira ki dima3 sinirlerin bazsna bizzat balan!$ bulunmutur. %azsna,
kendisinden omur!a omurlarna akan omurili3in vastasyle balan!$ yeri
bilinmitir. Ama dima3n kendisinden biten sinirlerde an&ak ba, yz ve i$
or!anlar his ve hareket bulmutur.
Mi3er uzuvlarn sinirleri, omurilikten his ve hareket almtr. Ger$ekte
ki, o n &elil olan, ihsan !enel olan .annan ve 5ennan Allah 2aala
hazretleri, lut# ve inayet edip, dima3dan i$ or!anlara inen hareket
sinirlerini koruma ve himayede byk ihtiyat etmitir. Oira ki
balan!$larndan uzak olduklar i$in, ziyade metanet !erekti3inden, $
yerde kkrdaklarla sinir arasnda kvam orta olan &isimler ile
perdelemitir ki0 %irin&i yer han$ere, ikin&i yer kabur!alarn k"kleri,
$n& yer !"3sn altdr.
Mima3n sair sinirlerinden o sinir ki, onun #aydas azaya his vermektir.
Ama balan!$ yeride bulunan tesiri kavray& ve kuvvetli olmak i$in o
sinir kastedilen uzva en yakn tara#ndan !irmi ve bitimitir. %u his
sinirleri ziyade yumuak olduk$a, his kuvvetini ziyade eda ederler.
5etanete muhta$ olduklar i$in bunlar, hareket sinirleri !ibi sert ve metin
olmayp, lati# ve yumuak bulunmutur. Mima3n "n, "br tara#ndan daha
yumuak ve ziyade hassas oldu3undan, his sinirleri "nden, hareket sinirleri
"br tara#tan yaratlmtr. 7arat& ve ekil veri&i olan Allah 2aala'nn
bu ilerinden $ok ibret alnmtr.

kinci Madde

/i!a0dan *iten (ar&( sinireri *idirir+

ey aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 Miman
kendisinden biten sinirlerin hepsi, yedi $i#t sinir bilinmitir. %irin&i
$i#ti koklama letinin balan!& olan, meme u&una benzer iki $knt
yaknnda dima3dan "n bolu3un i$indendir ki, o bir k$k boluktur. %u
$i#tin solundan biten teki sa3na, sa3ndan biten teki soluna !elip, biri
birine kavuup, $apraz ekilde kesimitir. Sonra bklp, sa3dan biten sa3
!"ze, soldan !elen sol !"ze !itmitir. O&&&iye 8&ams9 ad verilen
rutubeti kuatmak i$in a3zlar !enitir. %u kesimenin #aydas $tr. %iri
budur ki, iki !"zn birine akan ruh, "brne dahi akmasn. %irine #et
erdi3inde, "br onun yerini tutsun. Onun i$in bir !"z kapand3nda, a$k
!"zn !"r kuvvet bulur. Oira ki kapal !"zn nuru ona akar. (kin&i
#aydas, iki !"zn kavramas birlikte olup, ikisinin !"r, kesime i$inde
tek !"r olsun. 2a ki !"rnen bir nesne mterek $iz!ide bir ekillensin.
Onun i$in a kimse bir nesneyi iki !"rr zira ki, onun bir !"z st
tara#a, bir !"z alt tara#a kayp, !"z ile kanaln kesimesine do3ru n#uzu
btl olmutur. 5terek $iz!i "nnde, sinir krlmasndan bir baka $iz!iyi
v&ut bulmutur. 6$n& #aydas budur ki, s"z edilen iki sinir, biri birine
dayanak olup, biri birini dayanma ile kuvvet bulsun ve bir yaklama ile
biti yerleri !"ze yakn olsun.
Mima3 sinirlerinin ikin&i $i#ti, a$klanan birin&i $i#tin biti yeri
arkasndan, d tara#tan bitip, !"z kuatan $ukurun deli3inden $kp, !"z
adalelerine b"lnmtr. %u $i#t sinir !ayet kaln bulunmutur. 2a ki onun
kalnl3 balan!&na yaknl3ndan lazm !elne yumuakl3na mukavamet
klsn. Onunla kuvvet bulup, hareket ettirmeye !& yetsin.
217
G"zn on tabakasnn ta#sili uzun olup, bu "zetleme dahi 5evla'nn
kudretinin kemaline delil oldu3undan, azann a$klanmasnda uzatmaya ha&et
kalmamtr. 7arat&, bri, ekil veri&i ve !$l olan Allah mezzehtir.
.i$bir ey onun den!i de3ildir. O iiti&idir, !"r&dr. /e !zel 5evla, ne
!zel yardm&. =y :abbimiz, ba3 senden, d"n sanaK %yk ve y&e
Allah'dan baka !$l ve korkula&ak yoktur.

nc Madde

/i!a0dan *iten sinirerin #eri (aan *e& )i.tini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 Mima3
sinirlerinden $n& $i#t, mterek bir $iz!iyle dima3n "n, arkas ve
tabas arasndan bitip, "n&e d"rdn& $i#te bir miktar karp, ondan
ayrlp, d"rt ubeye b"lnmtr. =vvelki ubesi, a$klana&ak boyun damar
!iriinden $kp, boyundan inip, mide zarn !e$ip, onun altnda bulunan
or!anlarda da3tlmtr. (kin&i ubesi, elma&k kemi3i deli3inden $kp,
ayrldkta' a$klana&ak bein&i $i#tten ayrlan sinire bitimitir. 6$n&
ubenin maksad, yz "nnde konulan sinirler olup, ikin&i $i#t $kt3
delikten "nemi sinirler olan birin&i $i#tin bo men#ezinden !e$meyip,
izdiham ile onun bolu3unu doldurmutur. 4u halde bu ube, o delikten
ayrldkta' $ ksma b"lnmtr. %irin&i ksm !"z pnarna meyledip,
elma&klar, iki !"z pnar, iki !"z kapa3, kalar ve aln adalelerine
bitimitir. ikin&i ksm, !"z u&u yannda olan deliklerden burun i$ine
!e$ip, burnun i$i tabakasnda !"mlmtr. 6$n& ksm byk olup, elma&k
kemi3inde bulunan bolu3a inip, iki kol olmutur. %ir kolu, a3 zi$i
bolu3una !irip, s dilere ve onlarn k"llerinde olan etlere da3lma ile
ulamtr. 1br kolu, onda olan elma&3n, burun u$larnn ve duda3n
derisi !ibi !"rnen uzuvlara da3lmtr. %unlar, $n& $i#tin $n&
ubesinin $ ksmdr. Ama onun d"rdn& ubesi, st $ene deli3inden dile
!e$ip, d tabakasnda da3lp, dil ondan tatma duy!usunu bulmutur. Onun
ziyadesi, alt diler arasda ve k"klerinde bulunan etlerine, alt duda3n
i$ine da3lmtr. Mile !elen ube, !"z sinirinden inme oldu3undan daha
sert olmutur. %unu sertli3i, onun kalnl3na eit olup, muadil !elmitir.
M"rdn& $i#tin biti yeri, $n& $i#tin !erisinden dima3n tabanna
e3imli olmutur. 6$n& $i#te bir miktar karp, sonra ondan ayrlmakla
dama3a $ktkta, bundan damak his bulmutur. %u d"rdn& $i#t, $n&
$i#tten daha k$k ve daha sert olmutur.
%ein&i $i#tin her bir siniri, bir $i#t olup, dima3n iki tara#ndan
biterek v&ut bulmutur. %unun her bir $i#tinin birin&i ksm kula3n i$
perdesine dayanp, onun i$inde hepsi da3lmtr. +ula3a duyma hissi ondan
!elmitir. (kin&i ksm, birin&iden k$k olup, han$ere kemi3inde m ad
verilen 8k"r delik9 delikten !irmitir. Ortaya $ktkta' $n& $i#tin
sinirine karmtr. (kisinin $o3u, elma&k adalesi tara#na !elmitir.
Mi3erleri akak adalelerine varp, da3lmtr.
Altn& $i#t, dima3n arka tara#ndan bein&i $i#te bitiik bitip, lam
kemi3i yivinin sonunda olan delikten $kp, $ ksma b"lnmtr. %ir
ksm, yedin&i $i#tin hareket ettirmesine yardm i$in, bo3az adalelerine
ulaan dile !elmitir. (kin&i ksm, omuz adalelerine da3lmtr. 6$n&
ksm, ikisinden daha byk bulunup, boyun damarnn yksele&e3i yerde ona
ba3lanmtr. Ondan i$ or!anlara inerken, han$ere paraleline !eldi3inde,
ondan ubeler ayrlmtr. .an$ereyi kkrdaklaryle kaldran etra#
stnde olan adaleleri bitimitir. .an$erden ykseldikte' ondan yine
218
ubeler $kp, han$erenin $n& kkrda3n kapayan ve a$an alt $evresini
kuatm olan adalelere !elmitir. Onun i$in tp$lar nazarnda bunun ismi0
M"nen sinir, olmutur. %u sinir, omurilikten $kmayp, dima3dan inip
!elmitir. 2a ki dz olup, $ekilmesi sa3lam olsun. %u sinir, bein&i
$i#tten ve yedin&i $i#tten olmayp, altn& $i#tten olmutur. Oira ki bunun
balan!& yumuak, sonu kvrml oldu3undan, bunun !ibi sertlik ve dzlkle
inmezler ki, metanet bulup, ykselme ve d"ne kabiliyetli olurlar. %u
d"nen ubeleri, balan!$larndan uzaklatrmann hikmeti, sertlik ve
kuvvet kazandrmaktr. M"nen sinirlerin en sa3lam, han$ereyi, adalelerin
"rtsne yay& olan sinirdir. Sonra bu sinirin ziyadesi, ondan inip,
ubeleri diya#ram ve !"3sn zar ve adalelerine !idip, onda yrek, ak&i3er
aort ve atar damarlara da3lmtr. Ama kalan diya#rama !e$ip, a$klanan
$n& $i#tten inen ubeye itirakle, i$ or!anlarn zarlarna da3lp,
krek kemi3inde son bulmutur.
7edi&i $i#tin bitiik yeri, dima3 ile omurili3in ortaklamasndan olup,
$o3u, dili hareket ettiren adalelere !elmitir. Ondan ubelere ayrlp,
kalkan kemi3iyle lam kemi3inin ortak olan adalelerine varp, da3lmtr.
Az, bunlara komu olan sinirlere da3lmtr. %u art& tertip ve a&aip
bileim, o yarat& Allah'n kudret ve hikmetiyle nizam bulmutur.

Drdnc Madde

B"y-n "!-rar "!-rii0inden *iten sinireri *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %oyun
omurili3inden $kp, omurlarndan ilerleyen sinirlerin hepsi sekiz $i#t
sinir bilinmitir.
%irin&i $i#ti, birin&i omurun iki deli3inden $kp, m&erret adale
u$laryle da3lmtr. %u $i#t, in&e ve k$k klnmtr. 2a ki $k yeri
dar olsun ve omur kemi3i metaneti zere kalsn. (kin&i $i#tin $k yeri,
birin&i omur ile ikin&inin aryasnda a$klanan ortak deliklerden
bulunmutur. %u $i#tin $o3undan uzuv u$lar his ve dokunma duy!usu
bulmutur ki, ka#ann st dolap ykselip, ba "nne e3ilmitir. (ki
kula3n du tabakalarnda yerleip, a$klanan k$k $i#tin eksi3ini tedarik
klmtr. %unun kalan boyun arkasnda olan adalelere ve !eni adaleye
!elmitir. Onlar onunla hareket bulmutur.
6$n& $i#tin $k yeri, ikin&i omur ile $n& arasnda mterek olan
deliklerdendir ki, her bir siniri, iki kola ayrlp, bir kolu onda bulunan
adalelere da3lmtr. 1zellikle a ile boyunu ba3layan adalelere bu
sinirin uberi !elmitir. Onda ola omurlarn dikenlerine ykselip, onlarn
k"kne yapmtr. Ondan onlarn balarna $kp,o susamslardan biten zar
ba3lar ile karmtr. Ondan !e$ip, iki kulak etra#na e3ilmitir.
.ayvanlarn bedenlerinde iki kula3 hareket ettirmek i$in, iki kula3a
ulamtr. (kin&i kolu, "n tara#a e3ilip, !eni adaleye !elmitir. ;ka
balad3nda, ona damar ve adaleler rastlamtr. Onlarla metanet ve
sa3lamlk bulmutur. %u ikin&i kol, hayvanlarda akak ve kulak adalelerine
karmtr.
M"rdn& $i#tin $k yeri, $n& omur ile d"rdn& arasnda mterek olan
Meliklerden olmutur. 6zerinde bulunan $n& $i#t !ibi bir &z "ne, bir &z
!eriye b"lnp, "n &z k$k oldu3undan, bein&i $i#te karmtr. 1br
&z, !eriye d"np, o adalelere ubeler !"nderip, ondan omur!aya inip, son
bulmutur.
%ein&i $i#tin $k yeri, d"rdn& omur ile bein&i arasnda mterek olan
219
deliklerden olmutur. 7ine yukardaki !ibi iki yok olup, "n kolu k$k
oldu3undan yanak adalelerine !elmitir. %a, "n tara#a e3ilimli edip, ba
ve boyun adaleleri ile mterek olan adalelere da3lmtr. 1br kolu, iki
ube olup, bir ubesi "n kol ile ikin&i ube arasnda ara& olmutur.
Omuzun stlerine !elip, altn& ve yedin&i $i#tin birer miktarna
karmtr. (kin&i ube dahi, altn& ve yedin&i $i#tin ubelerine
karp, diya#ram ortasna !e$mitir.
Altn& ve yedin&i $i#tin $k yerleri, a$klanan deliklerin dzeni zere
altnda bulunan deliklerden olmutur.
Sekizin&i $i#tin $k yeri, boyun omurlarnn &zleriyle omur!a
omurlarnn evvelsi arasnda mterek olan deliklerden olmutur. %u $
$i#tin ubeleri, biri birine karmtr. Altn& $i#tin $o3u, omuz yzeyine
!elmitir. Az, d"rdn& ve bein&i $i#tin azlaryla diya#rama inmitir.
7edin&i $i#tin $o3u !elip, az bein&i $i#tin azlaryla diya#rama inmitir.
7edin&i $i#tin $o3u !elip, az bein&i $i#tin azyle ba, boyun ve
omur!ann adalelerine ve ondan diya#rama ulamtr. Sekizin&i $i#tin az,
omuza !alip, $o3u adale ve kola da3lmtr.
Miya#ram, s"z edilen sinirlerden nasibini ald3ndan hikmet budur ki,
diya#rama !elen yukardan indi3inden, b"lnmesi kolay olmutur. Miya#ramn
ii "nemli oldu3undan, sinirleri mteaddit yerlerden !elmitir. 2a ki bu
balan!$ yerlerine isabet eden #etle ii btl olmasn. 7arat&, bri,
ekil veri&i ve an y&e Allah her eyden mnezzehtir.

Beinci Madde

C,0$s 'e "!-r#a "!-rarnn "!-rii(erinden *iten sinireri *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 G"3s
omurlarnn ili3inden biten sinirlerin &mlesi oniki $i#t sinir
yaratlmtr.
%irin&i $i#tin $k yeri, !"3s omurlarndan birin&i omurla ikin&inin
arasnda mterek olan deliklerden bulunmutur. iki &ze b"lnmtr. %yk
&z, sert adalelere ve kabur!alara da3lmtr. +$k &z, iki evvelki
kabur!aya uzanp, boyun sinirlerinin sekizin&i $i#ti eli3iyle birlik el
tara#larna !elip, kol ve omuzlara ulamtr. Sekizin&i $i#tin $k yeri
ise a$klanan mterek deliklerden olup, iki &ze b"lnmtr. %ir &z,
pazunun dna y"nelip, ona his ve dokunma bahetmitir. %ir &z dahi
di3er &zlerle toplanp, omuz ma#saln ve beli hareket ettiren adalelere
!itmitir.
%el omurlarndan biten sinirlerin omuza !elmeyen ubeleri, bel ve kabur!a
adalelerine !elmitir. +abur!a omurlarndan biten sinirler, an&ak
kabur!alar arasnda bulunan adalelere ve karn adalelerine ulamtr. %u
sinirlerin ubeleriyle beraber atar ve toplar damarlara akp, a$klanan
sinir $k yerlerinden hepsi i$eri !irmitir.
+atan 8kask9 sinirleri, karn ve bel sinirleriyle mterek bulunmutur
Oira ki kask sinirleri, iki &ze b"lnmtr. Onun bir &z, $ $i#t
klnmtr ki, adaleler onlarla bilinmitir. Mi3er &z, iki $i#t
bulunmutur ki, karn adaleleri onlar klnmtr. =velki &zne dima3dan
inip, sinir karmtr. (kini &z ki, karndan !elen iki $i#t adale
olmutur. On baldrlar tara#na byk ubeler !"nderip, evvelki &znn
ikin&i $i#tinden onlara ubeler !elmitir. %ir &z dahi kuyruk sokumu
sinirlerinin evvelkisinden !elip, hepsi biri birine karmtr. %azlar
kaskta alp, bazlar baldrlar aa3sna inmitir. Ama bedenin arkasnda
220
ve oyluklar i$inde $ok damarlar ve $ok adaleler oldu3undan, kask kemi3i
tara#ndan biten adalelerin bedenin !erisinden ve oyluklar i$inden ayaklar
tara#na yolu oldu3undan, ba&ak adaleleri i$in "zel sinirlerden bir &z,
husyeler i$ine inen kanala varp, !irmitir. 2a ki kask adalelerine
y"nelip, ondan dizlere inip !itsin.
+uyruk sokumudur ki, adaleleri alt $i#t oldu3u art&dr Onun ir $i#ti,
kask adalesine karmtr. +alan be $i#t sinir, kuyruk sokumu yanndan
biten bir tek sinir, bunlardan hepsi makat, zeker, mesane ve rahim
adalelerine, karn zarlarna, kask kemi3inin i$inin da bakan tara#larna
ve kuyruk sokumu kemi3inden !elen adalelere, btn bunlara da3lmtr.
%u b"lmde a$klanan sinirlerin says, daha "n&e anlatlan adalelerin
says miktar tamamen, beyzotuz sinirde son bulmutur. A$klanan
bedeninin&e sanatlar, o sni ve hakm Allah'n kudretinin kemaline delalet
edip, insan trne olan byk nimetine, beden azalarnn &zleri her an
ahadet klmtr. 4u halde bu surette toplanan sanatlar seyreden uyank
kimse, yarat&sn bilmitir. +endisini nimet denizine !ark olmu
bulmutur. 5evla'sna &an ve !"nlden muhabbet klmtr. .er halde ona
y"nelmitir.

4B-BLM:D4B:

KNC BLM

Atar damarlarn bitti3i yerleri ve #aydalarn ayrntl olarak be madde
ile a$klar.

Birinci Madde

?$re(ten *iten atar da!arar *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %edende olan
atar damarlar ki, onlara, iryan derler. %unlar hareket eden &an
damarlardr. %unlarn birden maade hepsi hareketli bulunmutur.
($indekileri korumak i$in btn damarlardan daha sert yaratlmtr. Oira
ki bunlar, ruh &evherinin kastedilen kuvvetli hareketinin artmasna
yararlar. %unlarn biti yeri, yre3in iki bolu3undan sol bolu3u
klnmtr. Oira ki sa3 bolu3u kara&i3ere yakn oldu3undan !day $ekmek
ve sindirmekle me!ul bilinmitir.
+al$a damarlar ki, hepsinden "n&e ve k$k olmutur. 7re3in sol
bolu3undan bitip, ak&i3erde b"lnme ve tene##s yeri olan derinli3e
!elmitir. %u atardamarlar, ak&i3erin !das olan kan yrekten ona
ulatrmlardr. Oira ki ak&i3er !dasn yrekten almtr. %u damarlarn
biti yeri, yre3in boyun &zlerinden kan damarlarna !e$e&ek yerden
olmutur. %u damar, "tekilerin hila#n&a bir tabakadan v&uda !elmitir. 2a
ki a$lma ve kapanma i$in daha yumuak ve daha selis olsun. Ak&i3er
&evherine, mlayim bunlara mensup olan lati# kan, yrekten ak&i3er i$ine
sa$ldkta' ondan o sa$lma kolaylk bulsun. A$klana&ak kan damar i$inden
aka&ak kann ziyade pimesine muhta$ oldu3u !ibi bunda ihtiya$ olmaya.
1zellikle bunun yeri yre3e yakn olmutur0 %una s&aklkla piiren stma
221
kuvveti, kolaylkla ulamtr. %u kan damarnn iki perdesi vardr ki,
$k yeri dndan i$ine n#uz etmitir. unun sa3laml3a ihtiya&
olmad3ndan iki perde ile yetinilmitir. 2a ki duman buharnn ve s&ak
olarak piirilmi kann ak&i3er semtine !"nderilmesi kolay olsun. ama
a$klana&ak bo kan damar !er$i ak&i3erin komusudur, lakin omur!a
yaknnda, ak&i3ere arka tara#ndan !elmitir. 1nnden kollara ayrldkta'
&z ve ubeleri ak&i3er i$ine n#uz bulmutur. %unlar dahi %ri 2aala
hazretlerinin kudretine delalet edip, inayetinin kemaline ehadet
klmtr. SbhanallahK

kinci Madde

?$re(ten *iten *$y$( atarda!arn '$c-d-n-, &-*eeriye e 'e a'-ca )(&n
*idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 byk atardamar
yre3in sol bolu3undan bitip, iki ube olmutur. %yk ubesi, yre3in
etra#n tava# ve devredip, yre3in &zleriyle karmtr. +$k ubesi
dahi yre3in arkasndan !e$ip, az, sa3 bolu3a yaylmtr. %u iki ubenin
$oklar, yine iki ksm olmutur ki, k$k ksm yukarya $kp, byk
ksm aa3ya inmitir. (nen ksmn miktar, $kan ksmdan daha byk
oldu3unda bu hikmet bu olmutur ki, inen ksm, yrekten aa3da konulan
byk ve k$k uzuvlar s&akl3yle yetitirip, &an ve !$ vermek
olmutur. 7re3in stnde bulunan "nemli uzuvlar, k$k ve az oldu3undan,
onlar besleyen yukar $kan ksm, k$k klnmtr. %u byk
atardamarn $k yeri zerinde $ sa3la kapak vardr ki, yre3in i$inden
onunla beraber dar yay $kp, ona sa3lamlk vere!elmitir. %u iki ksmn,
yukar $kan ksm, yre3in stnde yine iki ksm olmutur. %unun byk
ksm !erdana $kp, ondan sa3 tara#a kvrml d"np, onda olan yumuak ete
eritikte' bu dahi $ ksm olmutur. %unun iki ksm, iki sbab olup,
a$klana&ak ahdamarlarla boyunun sa3 ve solundan baa $kp, b"lnmede
onlara elik etmitir. 6$n& ksm, b"3re ve iki evvelki kabur!alara, st
boyun omurlarnn altsna ve boynun halka kemi3ine da3lp, omuz zerine
varmtr. Ondan iki el uzuvlarna inip, onlarda da3lmtr ve son
bulmutur. 7ukar $kan ksmn, k$k ksm sol omuza $kp, hemen byk
ksmn $n& ksm !ibi da3lmtr. 4u halde atardamarlar vastasyle
beden uzuvlar hayat ve &an bulmutur. 7arat& ve bri olan Allah ne
byktr ki, bedenlerin bileimini, tertip ve nizamn trl uzuvlarla
klmtr. .er uzva, &an damarlarndan hayat, kan damarlarndan !da
bahetmitir.

nc Madde

Ba& -%-'arna )(an atar da!arar *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %edende olan
atar damarlar ki, onlara, iryan derler. %ular hareket eden &an
damarlardr. %unlarn birden maade hepsi hareketli bulunmutur.
i$indekileri korumak i$in btn damarlardan daha sert yaratlmtr. Oira ki
bunlar, ruh &evherinin kastedilen kuvvetli hareketinin artmasna yararlar.
%unlarn biti yeri, yre3in iki bolu3undan sol bolu3u klnmtr. Oira
ki sa3 bolu3u kara&i3ere yakn oldu3undan !day $ekmek ve sindirmekle
222
me!ul bilinmitir.
+al$a damarlar ki, hepsinden "n&e ve k$k olmutur. 7re3in sol
bolu3undan bitip, ak&i3erde b"lnme ve tene##s yeri olan derinli3e
!elmitir. %u atardamarlar, ak&i3erin !das olan kan yrekten ona
ulatrmlardr. Oira ki ak&i3er !dasn yrekten almtr. %u damarlarn
biti yeri, yre3in boyun &zlerinden kan damarlarna !e$e&ek yerden
olmutur. %u damar, "tekilerin hila#n&a bir tabakadan v&uda !elmitir. 2a
ki a$lma ve kapanma i$in daha yumuak ve daha selis olsun. Ak&i3er
&evherine, mlayim bunlara mensup olan lati# kan, yrekten ak&i3er i$ine
sa$ldkta' ondan o sa$lma kolaylk bulsun. A$klana&ak kan damar i$inden
aka&ak kann ziyade pimesine muhta$ oldu3u !ibi bunda ihtiya$ olmaya.
1zellikle bunun yeri, yre3e yakn olmutur0 %una s&aklkla piiren stma
kuvveti, kolaylkla ulamtr. %u kan damarnn iki perdesi vardr ki,
$k yeri dndan i$ine n#uz etmitir. %unun sa3laml3a ihtiya&
olmad3ndan iki perde ile yetinilmitir. 2a ki duman buharnn ve s&ak
olarak piirilmi kann ak&i3er semtine !"nderilmesi kolay olsun. Ama
a$klana&ak bo kan damar !er$i ak&i3erin komusudur, lakin omur!a
yaknnda, ak&i3ere arka tara#ndan !elmitir 1nnden kollara ayrldkta'
&z ve ubeleri ak&i3er i$ine n#uz bulmutur. %unlar dahi %ri 2aala
hazretlerinin kudretine delalet edip, niyetinin kemaline ehadet klmtr.
SbhanallahK

Drdnc Madde

?$re(ten a&a0ya inen atar da!arn *$y$( (s!n *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 7rekten beden
uzuvlarna da3la atardamarn a$klanan byk ksm, "n&e yrekten dz
olarak bein&i omura dayanmtr. Oira ki onun yeri yre3in ba karsnda
olmutur. Ad !e$en omurdan aa3ya e3ilip, omur!a omurlar zerinde inip,
kuyruk sokumu kemi3ine ulamtr. %u byk ksm inerken yre3in sa3
bolu3unda da3lan atardamar, !"3sn hizasna !eldikte' bir k$k ube
!"ndermitir ki ak&i3erin !"3sten olan tara#na da3lp, ak&i3erin soluk
borusu etra#na dahi ulamtr. Sonra bu inen ksm, !"3sn hizasnda olan
omurlara !eldi3inde, her birine birer ube !"ndermitir ki, omurilik ve
kabur!a aralarna da3lmtr. Sonra !"3s !e$tikte' ondan iki atardamar
ayrlp, sa3 ve soldan diya#rama !idip, onun &zlerine ayrlmtr. Sonra
bu inen ksmdan atardamar uzanmtr ki, bir ube kara&i3ere, bir dala3a,
biri dahi makada ulamtr. +ara&i3er ubesi ondan !e$ip, mesaneye dahi
!elmitir. Sonra bu inen ksmdan bir atardamar uzanmtr ki,
ba3rsaklarn $evresinde olan in&e deriyi bulmutur. Sonra bu inen ksmdan
$ atardamar ayrlmtr ki, en k$3 "zellikle sol b"bre3e !elmitir. o,
bundan hayat bulmutur. O b"bre3in li#lerine ve onu kuatanlara
da3lmtr. O iki by3, iki b"brek i$ine !irmitir. Onlardan iki b"brek,
kan suyu !ibi kara&i3eri anlatlan bi$imde $eki&i olmutur. Oira ki
kara&i3erin i$inde ikin&i hazmdan kvama !elmeyen kann lati# suyu,
b"breklere dolup, ondan !dalardan aldkta' onlarda kalan kesi# su,
mesaneye !elmitir. b"breklerden dahi iki damar ayrlp, erkeklerde ve
kadlarda tenasl uzuvlarna inmitir. Sa3 b"brekten ayrlan, sa3 yumurtay
bulmutur. Sol b"brekten ayrlan sol yumurtaya !elmitir. Sonra bu inen
ksmdan bir$ok damarlar ayrlp, dz ba3rsa3n $evresinde bulunan $aba, o
damarlara ayrlmtr. 4ubeleri, omurlar deliklerinde omurili3e !irip, onda
hepsi da3lmtr. Sonra bu inen ksmdan $ damar uzanp, ikisi le3en
223
kemi3ine, birisi tenasl or!an &ildine varp, onda da3ltr. Sonra
inenin k"knden bir k$k $i#t atardamar ayrlp, erkeklerde ve kadnlarda
"ne !elmitir. Onda olan damarlara karmtr. Sonra inenin k"knden ki,
byk ksmdr, o, omur!a omurlarnn sonuna vardkta' a$klana&ak
damarlarla birlik iki ksm olmutur. %ir ksm sa3a, bir ksm sola,
!idip, her biri kuyruk sokumu kemi3ini kuatp, onda iki oylu3a inmitir.
.er birinden kuyruk sokumu altnda birer ube ayrlp' biri mesaneye, biri
!"be3e ulamtr. G"bek yannda biri birine kavuup, ikisinden bir$ok
kollar ayrlmtr. %azs kask kemi3i zerinde konulan adalelere
da3lmtr. %azsnn u$lar, mesane yolundan erkeklerde dz olarak lete
!elmitir. +adnlarda "nlerin u&una !elip, i$e katlanp, yine onda
yapmtr. Ondan bir k$k $i#t kalmtr ki, rahme !elip, !irmitir.
Sanatlarnn benzersizli3inde akllar hayrete dren Allah mnezzehtir.
(nsan, kusursuz olarak en !zel suretle suretlendiren Allah mnezzehtir.
Onlardan bir ksmn erkek, bir ksmn kadn yapmtr. A&izlikten
unutkanlktan ve eksiklikten uzak olan Allah mnezzehtir.

Be&inci Madde

@y-(ara, *adrara 'e aya(ara inen atarda!arar *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 %a&aklar
tara#na inen iki ksmdan her biri, ikier byk ube olmutur. %ir ubesi
d, bir ubesi i$ nmyle "hret bulmutur. %aldrda konulan adalelere
ubeler !"ndermitir. Sonra ba&aklara inerken, onda olan adalelere dahi
ubeler indirmitir. Sonra aya3a inip, "n tara#a ba parmak ile orta parmak
arasna byk ubesiyle meyletmitir. +alan ubeleri, ayak &zlerinin
$o3unda !"mlmtr. A$klana&ak kan damar ubelerinin altndan !e$ip,
di3er parmaklara !elmitir.
A$klanan atardamarlar ki, &an damarlardr, bunlarn bazs atar kan
damarlarnn ubesi !ibi bein&i omura !iren atar damar ubeleri !ibi omuz
mevziine $kan atardamar ubeleri !ibi i$lere meyleden atar damarn
ubeleri !ibi, ebekede da3lan iki sbab ve meime !ibi, diya#rama !elen
atar damarn ubeleri !ibi, bir ube ile omuza n#uz eden atar damar !ibi,
mideye, kara&i3ere, dala3a ve ba3rsaklara inen atar damarlar !ibi, karn
tara#ndan kuyruk sokumu kemi3ine tek bana inen atar damarlar !ibi, i$
or!anlarda olan atar damarlarn hepsi, $arpmalardan korunmak i$in damarlar
altnda "rtl kalp, kan damarlar, atardamarlara kalkan !ibi koruyu&u
olmutur. Aort ad verilen damarlar ki, kan damarlardr. Atar damarlar ad
verilen &an damarlar, iki #ayda i$in biri birine yakn olmutur. %irisi
budur ki, kan damarna 8aort9 parmak bir zar ile ba3l olup, onlara te3et
olan aza, ikisinden kan ve &an isti#ade ederler. (kin&i #aydas budur kik,
&an damarlar ile kan damarlar biri birlerinden &an ve kan kazanr. 4u
halde insan bedeninde onulan ve dzenlenen &an damarlar bunlardr ki,
a$klanmas kaleme !elmitir. .epsi tamam, ikiyz adet atardamara
ulamtr. (nsan en !zel surette yaratan Allah mnezzehtir. %izim i$in
byk ve y&e Allah'dan baka kudret, kuvvet ve korkula&ak kimse yoktur.
=y lemlerin :abbiK bizi limlerden ve amel edenlerden klK

5D-BLM:D5D:

=NC BLM

224
Sakn damarlarn biti yerlerini ve #aydalarn alt madde ile ayrntl
olarak a$klar.

Birinci Madde

3araci0erden *iten ** da!arnn daarn 'e .aydaarn *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, anatomi bil!inleri emilerdir ki0 Sakin damarlarn
hepsi kara&i3erden bitmitir. +ara&i3erden "n&e iki damar v&uda !elmitir
ki, biri kara&i3erden, dip tara#ndan vu&tu bulmutur. Onun $o3unlukla
#aydas, !day mideden kara&i3ere $ekmektir. %u damar, tabibler arasnda,
bb ismiyle "hret bulmutur. (kin&i damar, kara&i3erin yumru tara#ndan
meydana !elmitir. Onun $o3unlukla #aydas, budur ki, !day kara&i3erden
uzuvlara ulatrmak ve da3tmaktr. %u damar, e&ve# nmn almtr.
%b olan damarn, kara&i3er bolu3unda ayrlan tara#, "n&e be ksma
yetmitir. R$lar kara&i3erin yumru tara#na yettikte' ubelere
ayrlmtr. %ir ubesi, "d kesesine !itmitir. %unun ubeleri, yeraltnda
olan k"kler !ibi kara&i3er i$inde da3nk bitmitir. Ama babn kara&i3er
dibine bitiik olan u&u, ondan ayrldkta' sekiz ksm olmutur. (ki ksm
k$k, alt ksm byk suret bulmutur. iki k$k ksmn biri, oniki parmak
ad verilen ba3rsa3n kendisine bitimitir. Ondan !day $eke !elmitir.
%undan dahi ubelere ayrlp, pankreas ad verilen &isme da3lmtr.
(kin&i ksm, midenin altna inip, idenin alt a3z olan kapak$klar yannda
da3ltr ki, ondan !da &ezbetmitir. Ama !eri kalan alt ksmn biri,
mide yzeyi tara#na !elmitir ki, midenin dnda !dasn ondan almtr.
Oira ki mideni n i$inde !dalara kavumakla !dalanr olmutur. Alt ksmn
ikin&isi, dala3a ulamtr ki, dala3a ulamasndan "n&e ondan ubeler
ayrlp, pankreasa !elmitir ki, ona !da vermitir. Mala3a bitimesiyle
bile ondan bir ube !eri d"np, midenin sol tara#nda b"lnmtr ki, o
tara# ondan !dasn bulmutur. Mala3a !iren ulbe ortaya !eldikte' iki
&ze b"lnmtr ki, bir &z yukar $km, bir &z aa3 inmitir.
7ukar $kan &z, iki &ze b"lnp, bir &znden dala3n st &znde yani
yarsnda ubeler ayrlmtr ki, o yarya onlardan !da !elmitir. (kin&i
&z da !elip, midenin yumrusu sonuna erip, onda iki &z olup, biri
midenin sol d tara#na da3lmtr ki, o tara# !dasn ondan almtr.
%ir &z mide a3zna da3lmtr ki, siyah k"p3n #azla asidini ona
itmitir. <uduldan $kp, mide a3zn duraklatmaya ve hareket ettirmeye
yetmitir. 4ehve ve itihay uyarp, dal!alandrmtr. Mala3n ortasnda
olan ubeden inen &z dahi iki &z olmutur. %irinin ubeleri, dala3n alt
yarsna da3lmtr ki, o yar ondan !dalanmtr. (kin&i &z i$ya3ndan
meydana $kp, onda da3lmtr ki, ondan i$ya3na !da !elmitir.
Alt b"lmn $n&s, sol tara#a varp, dz ba3rsa3n $evresinde olan
damarlarn in&e kanallarna da3lmtr ki, !dann aa3da bulunan
hslndan !dasn almtr.
Alt ksmn d"rdn&s, sa$ !ibi in&e ubelere ayrlp, bazs midenin
yumrusunun sa3 tara# dnda dalak tara#ndan idenin soluna !elen &ze
karlk oldu3u halde da3lmtr. %azs i$ya3nn sa3na y"nelip, dalak
damarnn ubelerinden ve midenin solundan sa3na !len &ze kar oldu3u
halde da3lmtr.
Alt ksmn bein&isi, kalnbar3saklarn $evresinde olan in&e kanallara
da3lmtr ki, !day ondan ala!elmitir. Ama altn& ksmn $o3u, yukar
225
$kann $evresinde, bazs a'ver 8&oe&um9e bitiik olan in&e li#ler
$evresinde a3lmtr ki, !day onlardan almtr. SbhanallahK +udreti
kemal bulmu, azaeti &elal bulmu olan, rzk veri&i ve yarat& Allah
mnezzehtir.

(inci Madde

3araci0erden *iten ec'e. da!arn *a% ("arn 'e .aydaarn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 e&ve# damarn
k"k "n&e kara&i3er i$inde kl !ibi da3ltr ki, yine kl !ibi ubelere
ayrlan bab damarnn ubelerinden !day $eke!elmitir. =&ve# damarn
ubeleri, kara&i3erin yumru d bolu3unda vrit olmutur. %ab damarnn
ubeleri, kara&i3erin dibinden bolu3a !elmitir. 4u halde bu e&ve#in
!"vdesi, kara&i3erin yumru yznde do3up, iki ksm olmutur ki, biri
byk, biri k$ktr. +$k ksm, yukar $km, byk ksm aa3
inmitir. 7ukar $kan k$k ksm, diya#ram i$ine !e$ip, ona iki damar
verip, onda da3lmtr ki, ona !day lut#etmitir. Sonra yukar $kan
ksm, yre3in "rts hizasna !elip, ona bir$ok kollar !"ndermitir.
Onda kl !ibi da3lmtr. Miya#rama !da ondan !elmitir. Sonra yukar
$kan ksm ikiye b"lnmtr ki, biri byk, biri k$k suret bulmutur.
Ama byk ksm yre3e !elip, onun sa3 kulak$3 yannda i$ine !irmitir.
%u damar, yrek damarlarnn en by3 oldu3unda hikmet bu olmutur ki,
di3er damarlar, havay $karmak i$in bulunup, bu byk damar, !da i$in
kalmtr. Gda ise havadan kaln oldu3undan, men#ezi daha !eni, zar#
daha byk olma3a muhta$ olmutur. %u byk damar yre3e !irdi3inde, ona $
perde vermitir ki, #aydalar dardan i$eriye !elmitir. %u $ perde,
di3erlerinden daha sert olmutur. 2a ki yrek uzama srasnda onardan
!day $ekip, yayldkta, !eri d"nmesin. Ama k$k damar budur ki, "bryle
birlikte $ktkta, ona $ sm damar !"ndermitir ki, biri yrekten
ak&i3ere !itmitir. Atar damarlarn biti yeri yannda yre3in a3na yakn
yerde bitmitir. Sa3 bolukta ak&i3er tara#na d"np, ona yetmitir. %u
damar, atardamarlar !ibi iki zardan bitmitir. Onun i$in tabibler buna,
iryan 8atar damar9 adn vermilerdir. %unun #aydas bu olmutur ki,
bundan sa$lan kan olduk$a in&elmitir. Ak&i3er &evherine benzemitir. zira
ki bu in&e kan, yrekte $ok az kald3ndan, bunda pime olmayp, atar
kan damarna !irdikte, onda hararetle pimitir.
6$ ksmn ikin&isi, yrek $evresinde dolap, i$inde da3lmtr ki, yre3e
!da ondan !elmitir. 6$n& ksm, "zellikle insandan sol tara#a meyledip,
!"3s omurlarndan bein&i omura !idip, ona dayanp, sekiz alt kabur!aya ve
onlara yakn olan kabur!alara da3lmtr. 7ukarya $kan ksm, yre3in
nahiyesini !e$tikte' ondan !"3s ikiye b"len perdelerin ve kl#larn
yukarlarna ve tev'e ad verilen yumuak ete sa$ !ibi ubelerle
da3lmtr. Sonra yukar $kan ksm boyun kemi3i hizasna !eldikte' ondan
iki ube ayrlmtr ki, birbirinden uzaklaarak, boyun kemi3i nahiyesine
!elmitir. .er bir ube, iki kola b"lnmtr. .er tara#tan, biri ba3r
kemi3i zerinde sa3 ve soldan inmitir. 2a ki han$ereye varmtr. Sonra
yukar $kan, $ ubeye ayrlmtr. iki ubesi, kabur!alar arasnda
bulunan adalelere da3lmtr. A3zlar onda da3lm olan atar damarlarn
a3zlarna kavumak ile mutabk !elmitir. %u iki ubeden bir$ok damar,
!"3sten dar olan adalelere da3lmtr. .an$ereyi tamamladkta' bir
b"lk damar dahi omuzu tamir edip, onda sralanan adalelere da3lmtr. %u
iki ubeden bir b"lk damar dahi, dz adalelerin altnda aa3 inmitir.
4ubeleri onlara da3lmtr. Sonlar, a$klana&ak kuyruk sokumu kan
226
damarnda, yukar $kan adalelere ve atar damarlara bitimitir. 7ukar
$kan ksmn $n& ubesi, iki omuza !da vere !elmitir. 7arat&, bri ve
ekil veri&i olan Allah mnezehtir. %u ne yaratltr ve bu ne sanattr ve
ne hikmettir ki, !er$eklerinin in&eli3inde akl sahipleri arp kalmtr.
Sbhaneh ve 2alK

nc Madde

3ara ci0erden *iten ec'e. da!arn; #,0$s, "!-%ar, )eneer, *"y-n, *a& 'e
yana( ayasna )(an (arn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 G"3s ve omuz
adalelerine da3lan iki ubenin !eri kalan bir $i#t ubedir ki, her bir
damar beer ubedir. .er bir damarn birer ubesi, !"3ste da3lmtr
ki, stteki d"rt kabur!aya onlardan !da !elmitir. (kin&i ubeleri
omuzlara da3lmtr ki, o iki yerde olan adaleler, onlardan !dalarn
almtr. 6$n& ubeleri, iki tara#tan boyunda !"mlm olan adalelere
da3lmtr ki, o adaleler onlardan !da bulmutur. M"rdn& ubeleri
boynun stteki dokuz omuru deliklerine b"lnmtr. (ki tara#ndan onlara
!irip, baa ykselmitir. Onda olan adalelere bunlardan !da !elmitir.
%ein&i ubeleri, hepsinden daha byk olup, iki tara#tan omuz i$ine !elip,
her biri d"rt kol olmutur. Ama her ubenin birer koku, b"3r kemi3i
zerinde, omu ma#saln hareket ettiren adalelere da3lmtr. ikin&i
kollar yumuak ete ve atar damarlar i$lerine da3lmtr. 6$n& kollar,
!"3 zerinde !e$ip, yumuak ksma inmitir. M"rdn& kollar byktr ki,
her biri $er &ze b"lnp, ikier &zleri omuz diplerine !elmitir. Onda
olan byk adalelere ve k$k adalelere ve i$inde olan byk adalelere
da3lmtr. 6$n& &zleri byk olup, her biri ikier ube olmutur.
G"3s zerinden !e$ip, iki el nahiyesine !idip, onlarda olan adalelere
da3lmtr. 2p$lar onlara, bti 8koltukalt9 adn vermitir.
7ukar $kan ksmn, $n& ubesi, boyuna $karken iki ksm olmutur ki,
biri d, biri i$ ah damar suretini bulmutur. d damar, boyun kemi3ine
ykseldikte' iki ksm olmutur ki, biri ondan ayrldkta, "n tara#a
ykselmekle !elmitir. (kin&i ksm, "ne "n tara#a inip, ondan ykselip,
boyun kemi3inin dna ulamtr. Ondan ykselip, boynun dna !idip,
evvelki ksma ulam ve karmtr. 4u halde iki ksmdan, bilinen ah
damar meydana !elmitir. %u ikin&i ksm, birin&i ksma karmadan "n&e,
bundan iki &z ayrlmtr ki, bir &z enlemesine !idip, i$eri !ire&e3i
yerde, iki boyun halka kemi3inin kovutu3u yerde, yine birlemitir. (kin&i
&z, boyunun dnda kvrml olup, sonra iki damarndan ayrlmtr. %u
iki $i#t damardan "rm&ek a3 !ibi da3lp, omuz zerinde uzadklarndan,
her biri omuz damar nmyle "hret bulmutur ki, ba damar dahi bunda
olmutur. %u iki omuz damarnn iki tara#ndan iki damar, omuz stne dek
buna elik etmitir. Dakin biri onda haps olup, da3lmtr. biri omuz
stn !e$ip pazu bana !idip, onda da3lmtr.
Omuz damar, ikisini dahi !e$ip, ellerin sonuna !itmitir. M ah
damarnn iki damar karmalarndan sonra iki ksm olmutur. %iri i$e
!"mlp, k$k kollara ayrlmtr ve st $eneye da3lmtr. Onlardan byk
ube ayrlm ve alt $enede da3lmtr. %u iki sn# ubelerden in&e damar
&zleri dilin $evresine !elmitir. (kin&i ksm dta olup, iki kulak ve
baa akn olan yerlere da3lmtr ($ ah damar, yemek borusuna elik
227
edip, onuna do3ru st tara#a !idip, ube !"ndermitir ki, d ah
damarndan !ene ubelerle karmtr. .epsi yemek borusuna, han$ereye ve
!"mlm adalelere b"lnp, sonu nihayet lam yivine !elmitir. Sonra ondan
ni&e ubeler da3lmtr ki, birin&i ve sekizin&i omurdan $kan sinirle
da3lmtr. Ondan bir sa$ !ibi ba damar ve boyun ma#salan !elmitir.
Ondan kollar hsl olup, beyin stndeki ka#a kemi3i perdesi mahalline
ulamtr. +a#a kemi3inin iki ha&minin birleti3i yere $kp onda ka#a
kemi3inin i$ine !"mlmtr. Ad !e$en kollar !"nderdikten sonra kalan
damarlar, lam yivi sonunda, ka#a kemi3i bolu3una !irmitir. Ondan dima3
zarlarna ubeler da3lmtr. O zarlar !dasn bu ubelerden almtr.
Sert zarlar, $evrelerinde bulunan &zlerle bu ubeler raptedip, ondan
ayrlmtr. %unlardan ka#atasnn perde mahalline !da !elmitir. Sonra
in&e perdelerden dima3a inip, atar damarlarn da3lmas !ibi, onda
da3lmtr. %tn atar damarlar sa3lam raptedip !eni yerde
karlamtr ki, a3zlarna kan d"klp, onlarda toplanp, pisin. Sonra
iki tak arasna da3lmtr ki, o, sk& nmn almtr. Ondan kollanan
kanallardan kan $ekip, ondan orta karndan iki "n karna uzanp, oraya
ykselen atar damarlara kavumutur. (te bu perde meime ebekesi ile
"rlmtr. %unlarn hepsi, Allah 2al'nn kudretinin kemaline delalet
klmtr. 8.erkese rzk veren, an y&e olan, ekil ver&i ve yarat&
Allah her eyden mnezzehtir.9

Drdnc Madde

3araci0erden *iten ec'e. da!arn (" 'e eere #een ("arn 'e
.aydaarn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 +ol damarnn
asl, omuz damardr. Ondan ayran ulelerin balan!& kol damardr ki,
o, pazuya hizalandkta' ondan pazunun d &zlerine ve derisine da3lan
ubelerdir. Sonra dirse3in ma#saln yakn olmasyle $ ksm olmutur ki,
biri kol ipidir. %u ksm st oyna3n d zerinde uzanmtr. Ondan d
tara#a da3lmtr. (kin&i ksm kolun dnda dirsek bo3umuna y"nelip,
i$eriden bir ubeye bitimeye !idip, ikisinden ekhal damar v&ut
bulmutur. 6$n& ksm derine inip, onda olan adalelere da3lp, son
bulmutur. An&ak bir ubesi, kol kemi3ine varmtr. %u, dirse3in i$
ma#salna yakn !eldikte' iki ksm olmutur. %ir ksm derine !idip, ka#a
damarndan !"mlen ubeye bir miktar bitiip, sonra ayrlmtr. 4u halde
bu ma#saln biri, i$ tara#a inen ser$e parmak ve yanndakinin hepsine ve
orta yarma varmtr. (ki&i ma#sala ykselen kemiklere temas eden et
&zlerine b"lnmtr. ($tekinin ikin&i ksm, kol i$inde d"rt kol olmutur
ki, bir kolu, kolun aa3larnda bile3e varn&aya dek da3lmtr. (kin&i
kolu, birin&i kolun stnde onun !ibi da3lmtr. 6$n& kolu, hepsinden
byk !elip, stte ve dta olup, onun bir kolu, kol damarnn bir ubesine
bitiip, ikisinden ekhal hsl olmutur. +alanlar, basilik damardr ki,
bir dahi !"mlp, derine !itmitir.
=khal damar, i$ tara#tan bitip, st oyna3a $kp, ondan d tara#a !idip,
yunan lam eklinde iki kol olmutur. st kolu, st oyna3n tara#na inip,
dirse3e y"nelmitir. %aparma3n arkasnda ve onunla iaret parma3 arasna
ve iaret parma3nn kendinde da3ltr. Aa3 kolu, aa3 oyna3n
tara#na inip, $ kol olmutur ki, bir kolu, iaret parma3 ile orta
228
parma3n arasna !elip, st kolan iaret parma3na !elen damarn bir
ubesine bitiip, onunla tek bir damar olmutur. ikin&i kolu ki, eslmdir.
Orta parmak ile yanndaki arasnda da3lmtr. 6$n& kolu ser$e parmak ile
yanndaki arasna y"nelmitir. %unlarn hepsi, parmak ma#sallarna
b"lnmtr. %unlardan iki elin parmaklar her an Allah'n kudretiyle
beslenmitir. (nsann en !zel ekilde yaratan hakm ve sni Allah
mnezzehtir.

Beinci Madde

Ec'e. da!arn (ara ci0erden *edenin a&a0sna inen *$y$( (s!nn ("arn
'e .aydaarn *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki @ =&ve#in inen
&z ki, by ksmdr. O kara &i3erden do3dukta' omur!aya dayanmazdan "n&e,
ondan bir byk damar ayrlp, kl&al damarlara da3lmtr. Sa3 b"bre3in
li#lerine ulap, onda ve ona yakn olan &zlerde da3lmtr. .epsine
!da vermitir. Sonra bu inen ksmdan bir byk damar ayrlp, yine
kl&allar !ibi damarlara dallanmtr. Sa3 b"bre3e !elip, onun li#lerini
bulup, &ivarnda olan &isimlerde da3lmtr. .epsine bu dallarla !da
!elmitir. Sonra bu inen ksmdan byk damar da3lmtr ki, onlara
do3nalar ismi uy!un !elmitir. %unlar, !da vermek i$in iki b"brek i$ine
!irmitir. Oira ki a$klanan atar damarlar !ibi, bu do3anlar dahi
b"breklerin !dalarn $eki&i olmutur ki, kara&i3er kan suyu onlara !da
!elmitir. %u do3nalarn solundan bir damar ayrlp, erkekler ve kadnlarda
sol yumurtaya inmitir. %ir damar dahi, sa3dan ubelere ayrlp, sa3
yumurtaya !elmitir. %"breklerden, tenasl or!anlar i$ine, sa3dan sa3a ve
soldan sola !elen iki sert damar tara#na bklm ve ekilleri yuvarlak
oldu3undan, b"breklerden onlarda yumurtalara akan halis kan s&aklkla
piip, krmz kan d"ken beyaz meni olmutur. (ki damar dahi omur!adan iki
yumurtaya ulamtr. bu duarlar zekerde, #er$de ve rahmin derinli3inde
kaybolmutur. Sonra bu inen ksm omur!aya dayanp, inerken her bir omur
yannda ondan yine ubelere ayrlmtr ki, bazlar o omurlara !irip,
omurili3e ulamtr. %azlar yannda konulan adalelere da3lmtr.
%azlar iki le3en kemi3ine !elip, karn adalelerinde son bulmutur. %u
inen ksm anlatlan durumlar ile omur!a omurlarnn sonuna ulat3nda,
onda iki ksm b"lnmtr ki, bir ksm sa3 oylu3a ve bir ksm sol oylu3a
yol bulmutur. %u iki ksm oyluklara inmezden "n&e her birinden on tabaka
damar ayrlmtr. =vvelki tabakalar sert yerlere !elmitir. (kin&i
tabakalar kllar !ibi da3lp, kuyruk sokumu altlarna yaylmtr. 6$n&
tabakalar kuyruk sokumu kemi3i zerinde olan adalelere da3lmtr.
M"rdn& tabakalar makat adalelerine ve kuyruk sokumu dna b"lnmtr.
%ein&i tabakalar, kadnlarda rahme y"nelip, bazs onda ve ona bitiik
olan &zlerde da3lmtr. +alanlar mesane tara#na !elip, iki ksm
olmutur. %iri mesanede da3lp, biri mesanenin boynuna !elmiti. %u
bein&i tabaka erkeklerde $ok olmutur ki, hem mesaneyi kuatp, hem zeker
olmutur. Altn& tabakalar oyluk kemi3i zerinde konulan adalelere
y"nelip, onda da3lmtr. 7edin&i tabakalar karn zerinde beden
do3rultusunda !iden adalelere ykselmitir. %u damarlar, o damarlarn
u$larna bitimitir. G"3sten onlar karn bolu3una inmitir. %u
damarlarn k"knden kadnlarda d"rt damar bitip, d"rt tara#tan rahme
229
!elmitir. Onlardan sekiz damar iki meme tara#na ykselmitir ki, bu
damarlarla rahim, memelere e olmutur. sekizin&i tabakalar erkeklerde
zeere, kadnlarda bz'a !elip, onlarda da3lmtr. Mokuzun&u tabakalar,
oylu3un i$ adalelerine inip, onlarda da3ltr onun&u tabakalar iki le3en
kemi3ine $kp, eller tara#ndan inen damarlarn i$lerine ulamtr.
.epsinden bir &z' byk hasl olup, yumuak adalelere inip, onda
b"lnmtr ki, yirmi tabakaya varmtr. %u damarlarn bu tevzi ve
ayrlmalarndan ni&e kimseler ibret almtr. 8Mamarlarda kan nehirler !ibi
aktan kahredi&i ve tek olan Allah mnezzehtir.9

Atnc Madde

Ec'e. da!arn inen (s!nda "y-(ar atna #iden daarn 'e .aydaarn
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 S"z edilen iki
ksmn ad !e$en tabakalarndan arta kalan, oyluklar i$ine inip, her bir
ksm bir oyluk i$inde onbeer ube olmutur ki, biri oylu3un "n zerinde
konulan adalelere b"lnmtr. %iri oylu3un arkasnda olan adalelere
da3lmtr. %iri i$ tara# adalelerine da3lmtr. %iri d tara#
adalelerine inmitir. ikisi diz ma#sal adalelerine !elmitir. 6$ ubenin
kalanlarnn dtakileri k$k kemik zerinde topuk ma#salna dek
uzanmtr. Orta ubesi diz sonundan baldr i$i adalelerinde ubeler
brakarak inmitir. Ondan iki ube kaldkta, biri baldr &zlerinin i$inde
kaybolur. %iri iki kemik arasnda uzayp, ayak "nne inite s"z edilen d
damarn bir ubesine karmtr. $n& i$ ubesi baldr derinli3ine
y"nelip, byk kemi3in yumru tara#ndan topu3un altna !idip, aya3n i$
tara#na !elmitir. A$klanan $ ube, onda d"rt ueye b"lnmtr. ikisi
i$tedir ki, k$k kemi3in tara#ndan aya3a !irmitir. ikisi i$tedir ki, iki
dtakinin birine i$tekinin en i$teki ulamtr. Aya3n stne $kp,
stlerinde da3lmtr. ikin&isine i$ ksmn d ubesi bitiip, aya3n alt
&z'lerine da3lp son bulmutur. 4u halde insan bedeninin tmnde bulunan
kan damarlar bunlardr ki, a$klamaya !elmitir. .epsi tamam $yzaltm
kan damarna varmtr. .akm ve ekil veri&i olan Allah'n en !zel
ekilde yaratt3 insan bedeninde olan benzersiz sanatlar #ikiretmeye ve
dnmeye vesile olmak i$in onda bulunan birbirine benzer par$alar bu
miktar&a a$klamakla yetinilmitir. %undan sonra baz !$ ve hisleri,
uzuvlarn ekil #arkll3n dahi iki b"lm ile a$klama3a lzum
!"rlmtr. %edende bulunan sonsuz in&e sanatlardan a$klanan azalarn
anlatm ksa kesilmitir. Oira ki, bedende yaratlan btn uzuvlarn
$eitli &zlerinin uzun uzun anlatlmas ve durumlarn #ilozo#lar ni&e yz
kitap ile an&ak a$klamlardr. 87arat&larn en !zeli olan Allah ne
y&edir.9

51-BLM:D51:

/R/NC BLM

(nsan bedeninde bulunan &insleri ve kuvvet $eitlerini, uzuvlarnn
i$lerinin balan!&n ve hayat veri&i d"rt ne#si, his ve kuvvet !ibi
hizmet$ileri olan eyay alt madde ile a$klar.

230
Birinci Madde

insan *edeninde "an (-''eterin t$r 'e cinserini, -%-'arn i)erinin
*a&an#)arn (saca *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 +uvvetler ile
#iiller birbirinden anlalmtr. Oira ki, her bir kuvvetin balan!& bir
#iil olup, her bir #iil an&ak bir kuvvetten $kmtr. 4u halde #iiller !ibi
kuvvetler dahi iki &ins olmutur ki, biri tabii kuvvetler, biri ne#san
kuvvetler bulunmutur. %u kuvvetlerden her birisi i$in bir ba uzuv vardr
ki, o uzuv o kuvvetin madeni olup, #iilleri o uzuvdan v&uda !elmitir.
2abii &ins ki, bitkisel ne#s olmutur. O iki tr i$ine almtr. %ir
trnn !ayesi, bedeni tedbir ile korumaktr. %u tr !da iinde
mutasarr#tr ki, bedenin bekas sonuna dek ona !da vermitir. %ymesi
sonuna dek ona !elime vermitir. %u trn yeri ve #iilinin $k
kara&i3er bulunmutur. ikin&i trn !ayesi bedenin o trn korumak
bilinmitir. %u tr tenasl iinde mutasarr#tr ki, beden karmndan
meni &evherini ayrp, ondan .ak'kn emri ile bedenin benzeri
ekillenmitir. %u trn yeri ve #iilini $k tenasl or!anlar
bulunmutur.
/e#san &ins ki, ona hayvan ne#s denilmitir. O iki tre kuat&
bilinmitir. Onun bir tr mdrike kuvveti iki, bir tr hareket kuvveti
bulunmutur. 5drike kuvveti ki, iki ksmdr. %irine d ve birine i$
denilmitir. %edenin dnda idrak edi&i olan be kuvvettir ki0 Muyma,
!"rme, koklama, tatma ve dokunmadr. %edenin i$inde idrak eden dahi be
kuvvettir0 .is, hayal, #ikir, vehim ve ha#zadr. %u tr mdrikenin yeri ve
#iilinin $k dima3 bulunmutur. Ama hareket kuvveti bir trdr ki,
hareketlerin balan!& hasebin&e ksmlara b"lnmtr. Oira ki her bir
adele, bir baka tabiatta yaratlmtr. %ir tr damarlarn hareketi olup,
bedenin kirilerini, titreim ile kavrama ve salvermeyle yayan
kuvvetlerdir ki, bunlarla ma#sallar yaylp, uzuvlar hareket klmtr. %u
kuvvetlerin yerleri ve men#ezleri adalelere bitiik olan sinirler olmutur.
%u hareket kuvvetinin bir ksm !azap kuvveti, bir ksm ehvet kuvveti
klnmtr.
.ayvan ne# !azabna rz olan, kavrama bilinmitir. 4ehvet de ona rz
olan yaylma bulunmutur. Gazapla ehvetin yerleri ve hareketlerinin $k
yerleri yrek klnmtr. .akikatte btn kuvvetlerin balan!& yrek
bulunmutur. Dakin bu merkezler, nitelendirilen kuvvetlerin #iillerinin
ortaya $k yeri bulundu3undan her biri balan!$ yeri adn almtr.
/itekim hislerin balan!$ yeri dima3 iken yine her his i$in tek bir uzuv
olunmutur. Oira ilk o hissin #iili kendine mahsus o uzuvdan meydana
$kmtr. ama baz tek #iiller, !day hazmetmek !ibi, tek bir kuvvet
ile tamam olmutur. %azs yemek itihas !ibi iki kuvvetle kemalini
bulmutur. Oira ki bu itiha $eki&i bir kuvvetle, bir de hem midede konulan
hassas kuvvetle tamam olmutur. ;ekme kuvvetini uzun li#, rutubetle
harekete !e$irir. 5idenin !iriindeki his kuvveti, bu ilemle itihay
uyaran siyah k"p3 ekidir. Oira ik bu hisse bir #et rz olsa, a&kma ve
itiha btl olup !ider. Sebeblerin msebbibi Allah mnezzehtir. :ablerin
rabbi Allah mnezzehtir.

231
kinci Madde

insan *edeninde "an ta*ii ne.si 'e *it(ise ne.si, *-narn hi%!et)ieri
*--nan (-''eteri ayrnt "ara( *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 Ana karnndan
dnyaya !elen $o&uk, d"rt &an ile zinde oldu3u halde do3mutur. O d"rt
ruhun birisi tabii ne#s, biri bitkisel ne#s, biri hayvan ne#s ve biri
insan ne#s bilinmitir.
2abi ne#s0 %ir kuvvetten ibarettir ki, &ismin &zlerini koruyup,
birbirinden ayrlp da3lmaktan mni bulunmutur. %tn beden bu ne#sin
yeri klnmtr. %unun iki hizmet$isi vardr. %irine ha#i#lik, birine
a3rlk ad verilmitir. .a#i#lik o kuvvettir ki, $evreye meyilli
bulunmutur. A3rlk, onun aksidir ki, merkez tara#na meyilli bulunmutur.
%itkisel ne#s0 %ir kuvvetten ibarettir ki, &ismi, uzunluk, !enilik ve
derinlikte uzatp, miktarn byk klmtr. %u ne#sin yeri kara &i3er
olmutur. S"z edilen tabi ne#s, iki hizmet$isiyle birlikte bu bitkisel
ne#sin hizmetini klmtr. %itkisel ne#sin, bunlardan baka kendisi i$in
dokuz yardm&s dahi bulunmutur0 $ekme kuvveti, tutma kuvveti, hazmetme
kuvveti, ayrt etme kuvveti, itme kuvveti, reme kuvveti, ekil verme
kuvveti, !da alma kuvveti ve byme kuvveti.
;ekme0 %ir kuvvettir ki, #aydal !day dardan &ismin i$ine $eker,
demiler. %u kuvvet bu #iili, kendi yeri olan idenin st a3nn uzun li#i
ile iler.
2utma0 %ir kuvvettir ki, !day i$eride korur. %u kuvvet bu #iili, kendi
yeri bulunan midenin alt a3znn enlemesine kvrk li#i ile eder.
.azmetme0 %ir kuvvettir ki, $ekmenin $ekti3i, tutmann korudu3u #aydal
!day de3itirir. Onu bir kvama !etirir ki, remenin a$klana&ak #iili
i$in hazrlar. +alan karp, uzuvlarn !das olur, !ider. %u ileme hazm
ad verilir. %u kuvvet, bu piirme ve kartrmay kendi yeri olan mide,
kara&i3er ve damarlar i$inde onlarn hararetiyle iler.
Ayrma0 %ir kuvvettir ki, !day i$eride korur. %u kuvvet bu #iili, kendi
yeri bulunan midenin alt a3znn enlemesine kvrk li#i ile eder.
(tme0 %ir kuvvettir ki, !dadan !da almaya layk olmayan #azlay veya
yeterli miktardan ziyade kalan #azlay iki yoldan, ya ona mutad olan
men#ezlerden $karr. /itekim a3a$tan zamk $karr. Peya o ziyade yolan
#azlay, "nemli azadan daha az "nemli azaya ve katdan yumua3a iter. %u
kuvvet bu #iilleri, mide altnda konulmu olan enli ve sk& li#in bir
kiriinden toplamasyle eder.
6reme0 %ir kuvvettir ki, en lati# !day toplar. 2a ki ondan o &ismin
benzeri hsl ola. /itekim o toplama bitkilerde tohum, hayvanlarda nut#e
denilmitir. %u kuvvet iki trdr ki, bir tr erkek ve diide meniyi
do3urur. %ir tr, rahmin i$ine !elen nut#ede olan kuvvetleri, birbirinden
ayrp, her uzva mahsus bir miza$ hsl olun&aya dek me&zeder. %u kuvvet,
bu #iilleri, kendi yerleri olan beden damarlarnda iler.
4ekil verme0 %ir kuvvettir ki, .ak'kn kudretiyle btn azann teekkl,
karm, miktar, yer, boluk ve delikleri sonlarna ba3l olan btn ileri
!"rp, korumak i$in !da trnde tasarru# sahibi olup, onu &ismin ren!i
eder. %u kuvvet bu #iilleri, kendi yerleri olan atar damarlar i$inde eder.
Gda alma0 %ir kuvvettir ki, alnan !dann benzerli3ine $evirip, bedenden
ayrlann yerine verir. %u kuvvet bu #iilleri, kendi yerleri olan btn
azalarda eder.
232
%yme0 %ir kuvvettir ki, &ismin btn $aplarn tabii uy!unlu3u zere
ziyade eder. %ymesinde imdat eder ki, &isme !iren !da ile !eliir ve
byr. %u kuvvet bu #iilleri, kendi yerleri olan bedenin tmnde iler.
%u iki ne#s, ad !e$en hizmet$ileriyle, a$klana&ak hayvan ne#in
hizmet$isi olmutur. .akm ve kadr olan Allah'n boyun e3dirmesiyle, o
ne#se boyun e3erek itaat klmtr. .ayvan ne#s dahi, konuu&u ne#sin
binek ve at olmutur. 8%unu bizim emrimize veren ve bizi onun emrinde
etmeyen Allah mnezzehtir. 4phesiz biz :abbimize d"n&leriz.9

)$nc$ Madde

insan *edeninde "an hay'anK ne.si 'e "n-n *edende "an hi%!et)ierinden
d&ta(i *e& d-y-y- ayrnt "ara( *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 .ayvan ne#s,
bir kuvvetten ibarettir ki, o bedenin tmnde sirayet klmtr. %eden onun
ihtiyaryle hareketli olup, hissiyle eyay bilmitir. %u hayvan ne#sin
yukarda a$klanan hizmet$ilerinden baka oniki hizmet$isi dahi vardr ki'
onu, on duyudur, biri !azap ve biri ehvettir. On histen bei bedenin
dnadr ki, yerleri0 +ulak, !"z, burun, a3z ve bedenin tmdr. %ei
bedenin i$indedir ki' onlarn yerleri, dima3 boluklardr. Onlar0 Ortak
his, hayal, vehm, #ik ve h#zadr. %tn bu on histen her birinin "zel bir
u3ulu vardr ki, onun ii o hizmettir.
%e d hissin biri iitme kuvveti, biri !"rme kuvveti, biri koklama
kuvveti, biri tatma kuvveti ve biri dokunma kuvvetidir. (itme kuvvetinin
u3ulu budur ki, sesleri ve har#leri iitip, birbirinden ayrt eder. An&ak
bunun vastasyle kelam iitilip, anlanp, intikal olunur. %u idrak, bu
kuvvete mahsustur ki, sair kuvvetler bu iten &iz kalmtr. %u iitmenin
yeri, kulak i$inde sv olmutur. O bir nohut kab kadar zar# i$inde lati#
buhar dolmutur.
G"rme kuvvetinin u3ulu budur ki, ekilleri ve renkleri !"rp, idrak eder
ki' beyaz ve siyah, uzun ve ksay, byk ve k$3, uzak ve yakn, !zel
ve $irkini, aydnlk ve karanl3 birbirinden #ark edip ayrmtr. %u idrak
ise, bu kuvvetin kendine "z! anna !elmitir ki, sair kuvvetler, bu iten
&iz kalmtr. %u kuvvetin yeri, !"zbebe3i olmutur.
+oklama kuvvetinin u3ulu bu olmutur ki, !zel kokular ve k"t kokular
idrak edip, birbirinden #ark edip, ayrmtr. %u idraki bu "zel kuvvet
almtr ki, sair kuvvetler bu iten &iz kalmtr. %u kuvvetin yeri,
dima3n "nnde meme u&u !ibi iki pre et !elmitir.
2atma kuvvetinin u3ulu, eyann tadn tatmaktr. 4u halde a&y tatldan,
ekiyi tuzludan ayrmaktr. %tn yiye&ek ve meyvelerin tat ve lezzetleri
idrakine yetmek bu kuvvete mahsus olmutur. %u idrak an&ak bu kuvvetin
anna !elmitir ki, sair kuvvetler bu tat ve lezzetten &iz kalmtr. %u
kuvvetin yeri, bo3az i$i ile di stne yaylm olan adale olmutur.
Mokunma kuvvetinin u3ulu budur ki, yumua3 sertten, s&a3 so3uktan, ya
kurudan, ha#i#i a3rdan tehis edip, ayrmtr. %u idrak ise an&ak bu
kuvvetle v&uda !elmitir ki, sair kuvvetler bu iten &iz kalmtr. %u
kuvvetin yeri, bedenin dnn tm olmutur. Dakin el ayasnda ve
parmaklarda ziyade ortaya $kp ban ortasnda kemalini bulmutur.
%u konum ve dzen, o yarat& Allah'n kudretinin kemalini, nimet
veri&ili3inin nimetini a$klamtr. .ayret edi&iler bu sanattan ni&e ibret
almtr.

/,rd$nc$ Madde
233

6ay'anK ne.sin insan *edeninde "an *eyan "-nan hi%!et)ierinden *e& i)
d-y#-y- ayrnt "ara( *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 Mima3n $
bolu3unda olan be i$ hissin biri mterek his, biri hayal kuvveti, biri
#ikretme kuvveti, biri vehmetme kuvvet i ve biri ha#za kuvvetidir.
5terek his kuvveti0 ilk hizmet$idir. %una iki mn y"nnden mterek his
denilmitir. %irin&i mn budur ki, iki !"zn idrak eyledi3i bir nesnenin
sureti, mterek hisde yine bir mahade klmtr. Oira ki bir kimsenin
!"zyle mterek hissi arasnda bir bozulma vki olsa, o kimse a olup,
bir nesneyi iki !"rmtr. (kin&i mns budur ki, mterek his, d
hislerin sonunda ve i$ hislerin evvelinde ara& oldu3undan, d hisler ile
idrak olunan eya, "n&e bu mterek hisse !elip, o nehirler bu denizde
toplandkta' ondan i$ hislere ulamtr. +albe !elen #ikirler, "n&e dima3a
$kp, onda olan hisleri !e$ip bu mterek hisse !elip, o pnar ve
kaynaklar ona doldukta' ondan d hislere ulamtr. 4u halde onun i$in bu
kuvvete terek his denilmitir. %unun u3ulu, yazlan ter&manlk
bulunmutur. %u kuvvetin an, bir ter&manlk bilinmitir ki, sair
kuvvetler bu iten &iz kalmtr. %u kuvvetin yeri, #iilin balan!&
beyan olundu3u zere $ boluktan birin&i bolu3un "n &z olmutur.
ikin&isi hayal kuvvetidir. %unun ii ve sanat budur ki, d hislerden bir
nesne idrak olunsa, mesela bir kimseyi !"rm bulunsa, o kimse hazr
bulunmasa, bu hayal kuvveti, onu kayp iken mahede edebilir. 7ahut bir
kimse bir ehri seyredip, bir baka yere !itmi olsa, o ehri murat
eyledik$e, !aip iken mahede edebilir. ;nk hayalin ii, hayal emekle
mnlar idraktir. 4u halde hakikatte hayal, ktib misalidir ki, mnlar
suretten uzak etmek onun halidir. 7ani madem ki bir kelam, tela##uzla suret
bulmadk$a mns hsl olmaz ve bir kimseye ulamaz. Dakin suretsiz,
ktip, suret ve la#z olan mnlar !ayriye ulatrabilir. %unun !ibi hayal
de, sureti hazr olmayan eyay, di3er hislere !"sterebilir. %u mnlarn
idraki, bu kuvvete mahsus olmutur. di3er kuvvetler bu iten &iz
kalmtr. %u hayal kuvvetinin yeri ve #iilinin balan!&, mterek hissin
arkasnda, ona bitiik olan birin&i bolu3un di3er &z olmutur.
6$n&s #ikretme kuvvetidir. =3er bunu, insan konuma kuvveti kendi
#aydasna kullanrsa, o anda bu kuvvete mte#ekkire, m#ekkire, mutasarr#a
ve zkire derler. =3er hayvan vehmetme kuvveti bunu kullanp, onun #iili
i$in hazr olursa, o durumda bu kuvvete, hayal etme derler. %u #ikretme
kuvvetinin ii budur ki d ve i$ hislerden ha#za kuvvetide her ne yazl
ise, bu, o ekilleri !"rp, okur. %u kuvvetle, birin&i ve ikin&i kuvvetlerin
#ark budur ki, hissolunanlardan $karak onlara !elenleri an&ak biri kabul
ve toplayp, biri o toplam h#zeder Dakin bu $n& kuvvet, ikin&i kuvvette
olan suretlere mutasarr# olduktan baka o suretlere uy!un ve uy!unsuz olan
muhalleri dahi hazr edebilir. Onun i$in bu #ikretme kuvveti, vehmetmeye
let !ibi !elmitir. %u idrak an&ak buna mahsus olmutur ki, sair kuvvetler
bu sanattan &iz kalmtr. %u #ikretmenin yeri ve #iilinin balan!&,
dima3dan orta bolu3un "n &z olmutur.
M"rdn& vehmetme kuvvetidir ki, bunun u3ulu ve sanat odur ki, !"rd3 ve
!"rmedi3i nesneleri, do3ruyu ve yalan ne#se !"sterir. 4ehadetler leminde
8dnyada9 sureti olan ve olmayan mnlar idrak eder bulunmutur. Pehmetme
kuvveti, mesela lemde yzbin !ne vehmedebilir. .albuki lemde tr
#erdine mnhasr olan !ne, birden ziyade de3ildir. Peyahut &vadan bin
deniz vehmeder. .albuki biri dahi bulunmaz. Peyahut altn ve !mten ve
trl &evherlerden binler&e tepe ve da3 vehmedebilir. .albuki lemde iri
234
dahi olmaz. konumayan hayvann akl, an&ak bu vehmetme kuvvetidir ki,
bununla kuzu, bir srde annesi benzeri bin koyun i$inde kendi annesini
bilir. ;obann sadakatiyle kurdun dmanl3n bu kuvvetle hissedip, bilir.
4u halde bu vehmetme kuvveti di3er hayvanlardan insana mahsus olan akl
makamnda olur. Oira ki hisle de3il aklla al!lanan sadakat ve dmanl3,
ko$, vehmetmenin hkmyle bilir. (nsan dahi bu kuvvetin baz hkmlerine
tbi olup, hayvanlk eder. Oira ki vehmetme kuvveti, hayal etme kuvvetini
kullanp, olan duruma aykr ve iin !er$e3ine ters ni&e yollara !ider /i&e
yalan& hayaller i&at eder ki, akl hkmn&e muhal ve tldr. /akil
hkmnde sapk ve btldr. Onun i$in vehmetme kuvvetine beden eytan ad
vermilerdir. Oira ki beden kuvvetlerinin tm, insan aklnn hkm altnda
emriyle !itmilerdir. illa ki, vehmetme insana itaatkr ve boyun e3i&i
de3ildi. /i&e ki :ahman'n mekleklerinin tm, hazreti Adem'e se&de
etmilerdir, an&ak iblis ona se&de eder de3ildir. .abib-i =krem Sallallah
Aleyhi ve Sellem hazretleri, hadis-i eri#te@ ).er do3an ki, ana rahminden
dnyaya !elir. Onunla eytan beraber do3ar,) buyurdu3u vehmetme
kuvvetinden kinayedir, demiler. (ra ki vehmetme kuvveti, yalan s"ylemekten
ve eyay ters !"sterip, hile yapmaktan asla hli kalmaz. Onun tasallutu
oldukta' akln hkm kalmaz. Pehmin #ehme !alebesinden Allah'a s3nrz. %u
kuvvetin yeri, dima3 tmdr. Dakin #iilinin balan!&, orta bolu3un
sonu olmutur.
%ein&isi h#za kuvvetidir. %u kuvvet levhaya benzer olmutur. (nsann
levh-i mah#uzu bilinmitir. Oira ki i$ ve d hisler, buna her ne ekil ve
suret !elirse, onun nak oldu3u !ibi bu levha zerinde sbit olup,
!"rnmtr. 5esela iki kimse birbirini bir kere !"rm olsalar, sonra bir
dahi !"rmeseler, elbette birbirini tanyp bilirler. Oira ki "n&e
!"rt3nde, ikisinin de sureti h#za kuvvetlerinde resim ve
nakolunmutu. 4u halde o evvelki nak ki, h#zalarda yazlmt. %u
ikin&i kerede yazlan naka tatbik olundu3unda, iki nak uy!un !elip,
beraber olurlar. Ondan bilir ki, bundan "n&e bir dahi !"rmlerdir. %u
h#za kuvveti, hissolunan ve olunmayan suretlerden,vehmetme kuvvetine
!elen mnlarn hazinesi bulunmutur. /itekim hissolunan suretler mterek
hisse !elen mnlarn hazinesi hayal bilinmitir. %u h#z, an&ak bu kuvvete
mahsustur ki, sair kuvvetler bu iten me'yustur. %u h#zann yeri ve
#iilinin balan!&, dima3n $ karnndan son karnnn &znn
balan!&dr. 4u halde hakikatte bu h#za kuvveti yazlm bir levha
misalidir. <ikretme kuvveti onu okuyan lim !ibidir. .ayal kuvveti ktip
misalidir, vehmetme kuvveti eytan !ibidir, mterek his bir deniz
misalidir ki, d nehirler ve i$ kaynaklarn hem toplam, hem taksim edi&isi
bulunmutur. .emen yukarda a$klanmtr. %eden ehrinin sultan insan
ruh, ne#sler ve kuvvetleri onun avanesi bilinmitir.
/AO5
2enin ehr oldu &ann pdiah
G"nln ar ve dima3n taht!h
.ayalin ktib h#zn $ de#ter
Rl*m-u #ikr o de#terde musavver
Ases akl ve behim ne#s bdad
; eytan vhime ak oldu &ellad
82enin ehir oldu, &ann onun padiah. G"nln ar, dima3n onun
taht!hdr. .ayalin ktib, h#n de#terdir. <ikrin ilimleri o de#terde
ekillenmitir. ,olisi akldr. .ayvan, adaletsiz ne#stir. Pehmetme eytan
!ibidir. Aksa &ellat !ibidir.9

235
Beinci Madde

6ay'anK ne.sin insan *edeninde *--nan *- hi%!et)ierinden, aha(n (ayna0
"an asa*K (-''eti 'e &eh'anK (-''eti ayrnt "ara( *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 .er bir hareket
ki o, muzr de# i$in veya !ayre stnlk i$in hayvan ne#sten yrekte
meydana !elmitir' o hareketin ismi !azap kuvveti olmutur. %u !azap, o de#
ve !alebeyi, kendisine u3ul ve rehber klmtr. %unun yeri ve #iilinin
balan!& yrek olmutur. Gazabn itidali e&aattir ki, onunla "ne
alna&ak iler, "ne alnmtr. O "vlm ahlak olup, eriat ve mrvvette
makbul bulunmutur. Gazabn i#rat, tehevvrdr ki, onunla "ne alnmaya&ak
i, "ne alnmtr. O, k"t ahlak bilinmitir. Gazabn azl3 &bndr.
Onunla "ne alna&ak ilerden imtina olunmutur. %u k"t ahlak, tehevvr
!ibi bulunmutur.
.er bir hareket ki, o men#aati $ekmek i$in veya lezzeti istemek i$in
hayvan ne#sten yrekte bulunmutur.O harekete ehvet kuvveti denilmitir.
%u ehvetin u3ulu ve sanat o $ekme ve isteme bilinmitir. %unun dahi
yeri ve #ilinin balan!& yrek #iili bulunmutur. %u ehvetin itidali
i##ettir ki, onunla eriat ve mrvvete uy!un olan arzulara !iriilmitir.
%u iyi ahlak, !zel bulunmutur. 4ehvetin i#rat erehtir ki, onunla eriat
ve mrvvete uy!un !elmeyen arzulara !iriilmitir. O k"t ahlak
bulunmutur. 4ehvetin azl3 hamuttur ki, onunla yararlanlmas lazm !elen
arzular edadan kusur olunmutur. %u k"t ahlak,onun !ibi k"t bilinmitir.
4u halde e3er !azap kuvveti ve ehevhi kuvvet, a$klana&ak insani ne#sin
hkm altna !elip, k"leler !ibi her durumda emrine itaatli ve boyun e3i&i
oldularsa, ikisi dahi itidal bulup, iki iyi ahlak hsl olur ki, biri
e&aat, biri i##ettir. Gazap ve ehvete stn ve mlik olan insni, ne#s,
hr ve ol!undur. =3er i, aksine d"np, !azap ve ehvet insani ne#sin
zerie stn !elip, onu hkmleri altna alp, k"leler !ibi kullandlarsa,
o zaman !azap ve ehve itidalden kalp, ikisinden d"rt k"t ahlak v&uda
!elir ki, onlar0 2ehevvr, &bn, ereh ve hamuttur. /i&e k"t ahlak, bu
d"rdnden do3up, $o3alr. Gazap ve ehvete ma3lup olan insan ne#s, esir ve
eksiktir ki, kendini bilmez. ahildir. 5evla'sndan dahi !#ildir.
;n ne#s-i behim kuluyuz kl bizi zad
+ul eyle sana kl !azab ve ehvete mlik

A"#$nc$ Madde

insan *edeninde !-tasarr. "an d,rt ne.in s"n-nc-s- insanK ne.si,
hi%!et)ieriye ha(i!ne *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 +onuan insan ne#s ki,
insan ruh ve rabban emridir. O bir &evherdir ki, kendi zatnda her maddeden
m&erret iken ak ile ba3land3 bedenin ilerini tedbir i$in hayvan
ne#sin yeri olan yre3in ortasnda bulunan siyah nokta sveydada hayvan
ne#s ile yaknlam ve ku&aklamtr. Onun vastasyle beden &zlerenin
tmnde mutasarr# olma3a yer bulmutur. Oira ki toprak &isim !ayet kesi#,
pak ruh !ayet lati# ve hayva ne#s "nemli ve "nemsiz arasnda oldu3undan
236
ikisinin arasnda ara& olmutur. %ununla kesi# bedene milli olan lati#
ruh mnasebet kazanmtr. .ayvan ne#s ile ku&aklamaktan bu ulvi ruhun
ismi !"nl olmutur. %u eri#li ne#sin bir semtini, hayvan ne#sin kesa#eti
karanlk klmtr. Onun i$in emal'in aynas ve O'l-elal'in nazar!h
olmutur. %u mertebe itibar, izzet ve ere# bulmutur. lakin bu ayna,
hayvan s#larla tozlanmtr. =nniyet kl#nda "rtl kalmtr. Onun
i$i bu ruh, kendini bilmez ve 5evla'y bulmaz olmutur. +endi leminden yz
$evirmitir. hayvan ne#sin hkm altna !elmitir. +endi hizmet$isinin
hizetinde esir olup kalmtr. .albuki s"z edilen $ ne#s, hizmet$ilerle
bile bu insan ne#s sultan i$in, beden memleketine hizmet$iler ve reaya
!elmitir. %u sultann bun&a hizmet$isinden baka $ "zel hizmet$isi dahi
vardr ki, biri nutuk, biri nazar akl ve biri amel akldr.
/utuk, bir idrak kuvvetidir ki, onunla mnlarn in&elikleri birbirinden
#ark edilip, se$ilir. %u nutkun itidali hikmettir ki, onunla sevap hatadan
#ark olunmutur. /utkun i#rat &erbezedir ki, anlalmas mmkn olmayan
mnlarn idraki arzu klnmtr. /utkun azl3, beldettir ki, onunla
hayr erden #arkolunmaz, ikisi eit bilinmitir. 4u halde nutkun durum ve
n mnlar idraktir.
/azar akln i ve sanat, nizam ve ileri tasavvur etmektir. 5esela bina
ola&ak imaretleri, "n&e bu nazari akl tasavvur eder ki, ka$ oda ve ka$
pen&eresi olmak lazmdr hepsini mnasebeti ile tasavvur eder ki, bunun ii
budur.
Amel akln u3ul ve rehberi budur ki, nutkun idrakini ve nazari akl ile
tasavvurunu kuvvetten #iile !etirip, amel etmitir. 4u halde bu yeryznde
olan btn ehir ve kasabalarda bulunan binalar, sanatlar, zinetler,
lisanlar, l!atlar, yiye&ekler, !iye&ekler, kitaplar, ilimler,naklar,
$iz!iler, bostanlar, umum ve husus detler ki, lemde vardr' hepsi nutuk
kuvvetinden ve nazar akl kuvveti ile v&ut bulmutur. Ameli akln onlara
itaatinden bil#iil v&ude !elmitir. /itekim bu yaratklar lemi o emirler
leminden ortaya $kmtr. %unun !ibi ad !e$en eyalar, nazar akldan ve
nutuk kuvvetinden amel akl vastas ile v&uda !elip, bu nizam
bulmutur. Oira ki, amel akl ise nazar akl bilinmitir. .epsi ona boyun
e3i&i ve itaatli bulunmutu. 4u halde kendisine hizmet edilen bu mkerrem
insan ne#s bedende bulunan hizmet$ileri tamamen yirmisekiz kuvvettir ki,
a$klanmtr. %u insan ne#se !"l!e akl odur ki, o akl, va&ib'l-v&ut
olan Allah'n nurundan v&ut bulmutur. %u kll akl, iza# ruh ve ilh
ak namn almtr. 4u halde irad "lmle bu ne#sten #ena bulan o ruh ile
zinde olmutur. .er ne ki lemde vardr, kendi v&udunda bulunmutur G"nl
yznde enaniyet perdesi kalkp, kedini ve rabbini bilmitir. :uhu,
dolunay !ibi zevalsiz !nee mukabil !elmitir. G"nl n*r, huzur ve sr*r
ile dolmutur. %u &ihan !"rntlerinden, bu &isim ve &andan !e$ip, kal
lemine !"$p asl vatanna d"nmtr. /ereden !elip !itti3ini bilip,
muradn alp, olmazdan evvel olup, ebed ahayt bulup, dmandan kurtulup,
dostu ile kalmtr. 5esel insan bedeni bir duvar benzeridir ki, onun bir
semti m&erret kayplar lemi, "br semti ehadet alemidir. O duvar
yenilenmesi ve tamiri, yeme ve i$me uyku ile !n !n adettir. Onun
kalnl3 i$inde bin kadar bo $atlaklar ve de3iik a$lar vardr ki'
kemik boluklar ve damarlara iarettir. O duvarn !ayp semtinde bir ayna
konulmutur ki,o !"nlden ibarettir. Onun bill*r yz !ayba y"neliktir ki,o
durum insan ruhtur. %ill*run arkas duvar i$inde !"l!elidir ki, onu !azap
ve ehvet sarmtr. Aynann arkas o yalml lambann mekandr ki,
hayvan ruh misalidir. Onun bekas #itili ile ya3n kavumas zamandr
ki,onlar hararet ve ruh rutubettir. O lambann nuru, hisler ve
kuvvetlerdir ki, duvarn a$lar ve yarklar onunla aydnlanmtr. O
237
btn azalarn hayatdr. O duvarn ehadet semtinde be pen&eresi a$k
olup, onlar be ruh duyudur. O aynann yzne tozlar durulmutur ki,
k"t ahlaktan ona bulanklk !elmitir. +endi kl#nda "rtlmtr ki,
enaniyetinde mah&up ve akn kalmtr. O halde, onun i$in !azap ehvetine
ma3lup ve enaniyetinde mah&up olan !"nl, kendi ne#sini &ahildir ve
5evlasndan !a#ildir. +endini duvar ve lamba anlad3 btl bir hayaldir.
O an&ak be pen&ereden duvarn yzne e3iktir. A$k durumlar ise uyuyann
uykusu ve !idenin !"l!esidir. ;nk o aynann kl# kendisi ile !ayp lemi
arasnda !"l!edir. 4u halde o lemden tamamyle yz $evirmekle zuhur
etmitir. .alk tara#na d"n& ve be his pen&eresinden ehadet lemine
tam bir ilti#atla y"nelik ve meyledi&idir. Oira ki o !"nl, bu dal k"k ve
bu ayrl3 kavuma, bu bulan3 sa# ve bu karanl3 aydnlk, bu !urbeti
vatan ve bu mezbeleyi mesken, bu !erilemeyi ilerleme ve bu noksan kemal,
bu nikbeti nimet ve bu hapishaneyi &ennet sanp, bu !urur dnyas ile
ma3rur olmutur. .ayvan ne#sin esiri olup, k"t ahlak ile dolmutur.
(nsan suretinde hayvan olup, iki lemde "r kalmtr. =naniyet !"l!esi ile
&ehalet karanl3nda akn olmutur. .akk' anmaktan yz $evirip, ne#san
vesveselerle belasn bulmutur. emiyet nimetinden mahrum olup, te#rika
!azabna dp kalmtr. .akk'n huzurunda uzak olup, masiva #ikirlerine
dalmtr. 1mrnn vakitlerini ziyan edip, kendini yksekten al$a3a
salmtr. Oira ki 5evl'nn huzurundan dmann ku&a3na !elmitir.
=yann en lezzetlilerini verip, dnya nimetini almtr. iimiz hemen
.akk'n hidayetine kalmtr.
/AOT5
Ahir-i dirhem ki hemdir ahir-i dinar nr
Ahir-i devlet ki lettir hir-i timr mr
Oevk-i ruhniden ol kim meyl-i zevk-i &ism eder
Saltanattan eylemitir irtikb- zl- dr
Tz ve &h- #niyi bil zl- akl ve $ah- &n
=y azzim $h- zilletten hazer kl zinhr
Gazaba ve ehvet, ne#se !alip olur ve &ihan nimetinden kendi lemine ka$ar.
5evl'nn muhabbet ve mari#etini talip olan !"nl enaniyet perdesini
yrt& ve a$&, ne#sini ve :abbini mahede&i ve ri#, btn durumlarla
anlatmtr ki, !ayp semasnn n*r* o aynaya ular. Pe kendisini ayn !"z
bilmitir ki, va&ib'-l v&udun !neine kardr. +ll akln 3n
kendinde bulmutur ki, leme amildir. +ll akl ise ruhalr vatan
benzerlerin asldr ki, onu bulan ri# ve :abbi'ne ula&dr. .er murad
onunla hsldr. 4u halde o !"nl ki, kendi leminde bu devlete naildir. O
duvar, lamba ve aynadan !e$mi dolunaydr.
/AOT5
Gn"l hlasa-i lemsin es#er-i e#lak
Peli ne #aide kim kendin etmedin idrak
; #itab- yansn zemin-i tende nihan
5isal-i !evherknsn mekarin-i kl ve hk
emal-i ak-i ilh i$in bir yinesin
Peli ne hsl ol yineden ki olmaya pk
P&ud-u &mle &ihandan !araz v&udundur
<em tekn #i'l-kevn keenne levlak
mle seninle olur d ve hurrem ve handan
/i$in yatp oturursun hemie sen !amnk
O ruhu nur-u basit anla mev&-i bahr-i muhit
%u &ismi ko ki budur zulme ve has ve hk
.ayat buldu o kim bildi ne#sin ey .akk
+im oldu3un bilen asla ne !am !"rr ve helk
238
8G"nl, lemin hlasassn ve #eleklerin ta&sn. <akat ne #ayda ki,
kendini idrak etmedin. Gne !ibi a$ksn, ten zemininde !izlisin.
%enzersiz bir &evhersin, !l ve toprakla birliksin. (lh akn &emali i$in
bir aynasn. <akat pak olmayana aynadan ne hsl olur. %tn &ihan
varl3ndan maksat, senin varl3ndr. Sen olmasaydn &ihanda hi$bir ey
olmazd. ihan seninle d, sevin$li ve handan olur. /i$in srekli !am
$ekerek yatp oturursunH7 O ruhu,basit bir nur anla, okyanus dal!as bil.
%u &ismi kor ki, budur karanlk, yararsz ot ve $er$"p. O ki ne#sini bildi,
hayat buldu ey .akkK +im oldu3unu bilen asla ne !am ne helak !"rr.9

5F-BLM:D5F:

BEGNC BLM

%eden uzuvlarndaki ekillerin hikmetini, kya#etlerin #arkll3 hasebiyle
muhteli# olan &ann vas#larn, insan uzuvlarnn se3rimesinin bkmlerini
sekiz madde ile hakmne a$klar.

Birinci Madde

Ba& -%-' &e(ierinin hi(!etini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, anatomi bil!inleri demilerdir ki0 ihann
yarat&s, insan bedenini kmil bir !zellik zere en lati# &isimler ve
en !zel ekiller klmtr. Onun uzuvlarnn uy!unlu3u bir mertebe
leta#et, nezaket ve melahat olmutur ki, onun vas#larnda nutuk ve
a$klama &iz kalmtr. Onun pk ruhu, anlay ve #erasetle, ilim ve
hikmetle "yle dolmutur ki, sonsuz bir deniz olmutur. Gzel suret ve ol!un
siretle !zel bah$e ve #asih leh$e ile &ihana benzersiz !elmitir. Gzel
yry, irin s"z, !zel eda ve lati# sada ile lemin akln almtr.
;eki&i !zellik ve tatl &an ile &ihann sev!ilisi, ir#an ehlinin ra3bet
edileni olmutur. Onda klara ni&e hlet !elmitir.
%=72
Serv-i kadlerde olan ive-i re#tarndr
Gon&a-i #emlerde olan lezzet-i !#tarndr.
8Servi boylarda olan !idiinin ivesidir. Gon&a a3zlarda olan s"zlerinin
lezzetidir.9
O halde imdi, nimet veri&i ve ekil veri&i Allah, insan bedeninde olan d"rt
karmn dumanndan, ere#li bana lati# sa$lar ihsan edip, iki yumurta
dumanndan erkeklerin yz ve !"3snde kllar ortaya $karmtr. 2a ki sa$
ile kadnlar sslenmi ve sakal erkekler belirlenmitir. +alar ile de
hepsi nvanlanm olsun. Sa$n siyah olmas, dumann $oklu3undandr. Sar
olmas bal!amn $oklu3undandr. %eyaz olmas, tabi hararetin
zay#l3ndandr. .araretin za'#, $ok inzalden, $ok &imadanve iddetli
!amdandr.
Alnn nuru, !"nller sr*rudur. (ki ka, !"zlere !"l!e olup, bir dolunay
zerinde iki hilal olmutur. G"zlerin yeri kalar ve buruna arasnda oldu3u,
$arpmalardan korunmu olmasna yarar. (ki !"zn "nde yaratld3, &ismin "ne
ala&a3 ilerde ona !"r& olmak i$indir. G"z kapaklar, mekruhlara
bakmaktan mni olup, uyku hlinde perde olmaktr. +irpikler, ebru !ibi !"z
239
ssleyip, topland3na !"zleri toz ve dumandan korumutur Aralarndan
bakan, yoluna do3ru !itmitir. !"z bebe3inin siyah, !"zn beyaz oldu3u, ss
i$indir. (nsann bann yuvarlak oldu3u, $arpmalardan emniyet bulmak
i$indir. Pe dima3 azasna !eni mekan olmak i$indir. bykl3 bu miktar
oldu3u uy!un olmak i$indir. (nsan yznn yuvarlak oldu3u, !zellikle !ne
ve aya benzemek i$indir. Mudaklarn krmz, dilerin beyaz in&i oldu3u,
zinet ve leta#et i$indir. %urnun iki delikli oldu3u, biri tene##s ve biri
temizlik i$indir. +krdak oldu3u, ha#i#lik ve $arpmalardan ihtiyat
i$indir. %urun kanatlarnn !eni oldu3u, #azla hava almak i$indir. %u yapya
bulundu3u, #azlalklarn inmesi ve nezle i$indir. Milerin dar olanlar,
kesmek ve krmak i$indir. Genileri, $i3neme ve "3tme i$indir. Mzenli
olduklar, konuma annda sadann &zleri i$indir. Milin kemiksiz oldu3u,
lokmay hareket ettirme ve har#leri eda i$indir. ses, kelam ykseltmek
i$indir. Milin diler ve dudaklarla haps oldu3u, az kelam i$indir. Milin
bir, !"z ve kula3n iki oldu3u, $ok !"rme ve $ok dinleme i$indir.
+ulaklarn iki tara#ta olduklar, her tara#tan !elen sesleri duymak
i$indir. Meli3inin $evresi bu yapda oldu3u, sesleri $ekmekle uyanmak
i$indir. +krdak oldu3u,ha#i#lik, leta#et ve $arpmalardan korunmak
i$indir. %oyun eni ve boyu bu miktar oldu3u, ba ile uy!unluk ve onu
tamaya metanet i$indir. 2ek kemik olmayp, yedi omur oldu3u, her tara#a
d"nme ile nezaket i$indir. (nsan bann btn azasndan yksek oldu3u,
annn y&eli3i ile mehabet i$indir. Akl &evherinin banda oldu3u, ona
tazim i$indir. %tn on hissi ere#li banda oldu3u, onu ere#lendirmek ve
keremlendirmek i$indir. %un&a aza ve kuvvetlerin birbirine toplad3, kerim
Allah'n kudretini ortaya $karma, hakim Allah'n sanatn !"stermek
i$indir.

(inci Madde

(nsann sair -%-'arnn &e(ierinin hi(!etini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 bu insan trnn itidal
zere dik klnd3 ve iki aya3 ile yrr bulundu3u onu tadil ve
#aziletlendirmek i$indir. (ki omuz ve iki kolun bu ekil ve yapda
klnd3, ahbab sineye $ekip, kabul etmek i$indir. =llerin, parmaklarn
ve trnaklarn b"yle olduklar, yzbinler men#aat ve sanat i$indir. %a
parma3n kaln ve ksa oldu3u, d"rt parma3a kar !eldi3inde mukavemet
i$indir. 2rnaklar byk ve yumuak olduklar, uzuvlarn derilerini kamak
eyay toplamak ve yarmak i$indir. ;arpmalardan korunmak i$indir. !m
sine levhas zerinde !l ve nar !ibi iki meme erkeklerde !zellik,
kadnlarda zinet ve $o&uklara st i$indir. St memesinin !"3ste bulundu3u,
otururken $o&u3u emzirilmesi kolay olmak i$indir. (nsan derisinin lati# ve
in&e oldu3u, ondan terin kolaylkla se$ilip, &isim ve &an rahat bulmak
i$indir. Meri i$ or!anlar "rtmek, dtaki uzuvlar sslemek i$indir. =t,
beden i$ini korumak ve dn !zelletirmek i$idir. 5eme ve !"bek
men#ezlerinde $evredeki havann beden i$ine ulamas ruha #erah ermek
i$indir. +oltuk altlarnda ve kask !ibi yerlerde kl oldu3u, men#ezlerinden
kark kokuyu darya vermek i$indir. Aksrmak !enize ka$an eyi dima3a
n#uzdan men i$indir. "ksrmek,bal!amn so3uklu3unu yrekten atmak i$indir.
Glmek, !"nlde olan sevin$ ve hayreti ortaya $karmak i$indir. A3lamak,
!"nlde bulunan dert ve elemi da vurmak i$indi. 2itreme, sinirlerin
!evemesindendir ki, intizam ve sa3lamlk iste3i i$indir. =snemek, uyku ve
yeme3i istemek i$indir. Ryuklama, beyin damarlarnn !evemesidir ki,
yeme3in buharnn $kmas i$indi. Ryku ise, kuvvetlerin rahatn ve !dann
240
hazmn, uzuvlarn ol!unlu3unu sa3lamak i$indir. Omur!a kemi3i, tek
olmayp, omurlar ile nizam buldu3u, her tara#a bklme ve e3ilme i$indir.
=rkeklerde, letin dik silindir eklinde bulundu3u, yrme ve oturma
halinde, oyluklar arasnda bulundu3undan hareketi kolay olmak i$indir.
evheri kemik olmayp, sinirler ve damarlar oldu3u, yrekten damarlarla
!elen ehvet rz!rlaryla byyp, dolmak, ta ki, rahim a3zna ulap,
nut#eyi ona verip, ayrld3na yine evvelki ekline !elip, kl#na $ekilip,
rahat bulmak i$indir. +av!a dolu bann et bulundu3u, bzrn i$ etine
uy!un !elip, !irme temasnn tamamen hissedip, tam vuslat hasl olmak
i$indir. %elal ba kertek oldu3u kendisinde ve bzr i$inde bulunan &an
damarlarn srtmesiyle meninin inmesi lezzetli olmak i$indir.
4ehvet,yemek ehveti ve inzal i$indir. (nzal ehveti, $o&uklarn meydana
!elmesi i$indir. =3er &elal sahibi olan yarat& Allah, $o&uklarn meydana
!elmesini bu lezzetler ile kaytl ve ba3l klmasayd, bu lezzetlerin
sonu&u evlat olmasayd, bir kime ihtiyar ve iradesiyle bu #itne ve belalara
kail ve meyilli olmazd. 4u halde insan nesli kesilip, yer yznde kimse
kalmazd.
+adnlarda, #er& iki oyluk arasnda bulundu3u, &ebri &imadan emniyet !elip,
sabit olmak i$indir. <er& rutubeti, onda letin &evelan kolay olmak
i$indir. %zrn harareti, ona &an &ana katlmak i$indir. 2ekrar tekrar
ileri !eri !"trme, kavuma ve birleme bulmak i$indir. Ama bzrn
uzunlamasna oldu3u erke3in emnisinin in&elmesinin kolaylkla olmas
i$indir. %zrn sinir ve damarlar, makat hizasna !elip, ondan !eri
d"np, her biri kendisine yapma ile yine bzrn i$ine katlanp, katlanma
yeri hurma eklinde akp, zekere uy!un oldu3u erkek aleti !ibi rahim
a3zna yakn !elip, nut#enin tabiat bozulmadan onu selametle rahimine
sokmak i$indi. :ahim a3znn iki $eme arasda bulundu3u ondan do3an
mtevazi olmak i$indir. =rkeklerde yumurtalarn darda bulundu3u, byk
ve sert olmak i$indir. %yk olduklar, sahibi yi3it olup, &esaret bulmak
i$indir. Sert olmalar ,nut#e &evherine sertlik verip, krmz iken beyaz
klmak i$indir. nitekim, meme eti ona !elen krmz kan beyaz st etmek
i$indir. +adnlarn yumurtalar k$k ve yumuak oldu3undan, kendileri
$ekin!en olup, nut#eleri sar ve sv bulunmutur. (ki bulunmalar, mhim
olan birleme iinde ihtimam olunmak i$indir. =3er birine #et isabete
dese, biri selamet kalp, nesli baki bulunmak i$indir. 7umurta zar#nn
!eni bulundu3u, oyluklar arasnda skld3nda zar# i$inde !enili3e
erip, selamet bulmak i$indir. +adnlarda, tenasl uzuvlarnn bzr i$inde
bulundu3u, tam vuslata imkan bulunmak i$indir. Ama iki yumurta onlarda daha
k$k ve daha yumuak oldu3u, yz ve sineleri tysz, parlak, taze, temiz,
!zel ve "pmeye layk olmak i$indir. Merileri in&e ve nazik oldu3u,
erkekler onlara meyil ve muhabbet klmak i$indir. Oyluklar, etli oldu3u,
oturma durumunda yumuak d"ek !ibi makat halkasn korumak i$indir. Oarta
yani kavara 8yellenme9 !eldi3i midede !dadan hasl olup, kalbe ve karna
a3rlk veren k"t rz!r $kp !itmek i$indir. Oyluk adalelerinin kaln
olmas, ayaklara mukavemet verip, dere&e dere&e in&elip, alttaki uzuvlar ve
"teki uzuvlar uy!un klmak i$idir. Miz kapaklar ve topuklar bu ekil
zere bulunduklar, trl yrme ve oturma mmkn olmak i$indir. Ayaklarn
"n tara#a uzun olup, ayak parmaklar bu yaplarnda yaratld3 d"rt
ayakllar !ibi, ayakta durmak mmkn olup, yrme bir karar zere bulunmak
i$indir.
A$klanan insan v&udu uzuvlarnn hikmetinde mev&ut olan #ayda ve
men#atalerin aznn azdr. %tn &isimlerin en !zel duran, en tam, en
"nemlisi, en do3rusu, en !zeli, en sa3lam, en ol!unu ve en !zeli insann
bedeninin oldu3unun delili0 (nsan, :abbin binasdr. Onu ykan mel'undur,9
241
.adis-i 4eri#i brhan ve delildir. /itekim .ak 2al +itab, +adm'inde0
)Ger$ekten biz, insanlar stn kldk, karada ve denizde tatlara
ykledik ve onlara ho rzk verdik. +endilerini, yarattklarmzdan
$o3unun zerine stn kldk,) 8>?A?@9 buyurmutur. O halde, bu insan tr
btn lemin mahdum ve mkerremi, yaratklarn $o3unun en #aziletlisi ve
muhteremi oldu3unu &mleye duyurmutur. (nsan en !zel ekilde yaratan
Allah mnezzehtir. 7arat&larn en !zeli Allah, ne 7&edir.
/AO5
5uin etti bu mny h&&et burhn
+i zbde-i d-&ihndr hazret-i insn
.ezr kerre sana bu s"z dedim tahkk
+i kendi kadrini bil ey hlasa-yi devrn
%ilinse mereb-i ir#n hayat- &n bulunur
+i ayn- b- hayt oldu mereb-i ir#n
85uin olan Allah bu mny h&&et ve brhan etti' hazreti insan iki &ihann
zbdesidir. sana bin kere bu s"z dedim' ey devrann "zeti,kendi kadrini
bil. (r#ann merebi bilinse, hayat ve &an bulunur. Ab- hayatn !"z ir#an
merebi oldu.9

)$nc$ Madde

nsan -%-'ar &e(ierinin (ya.eterine anay& 'e .irasete *a(!ann
#,n$ 'e cana "a e!niyet 'e sea!etini, $t-. 'e (era!etini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 Alemi bu kapda yaratan
ve takdir eden hakm ve kadr Allah'n, kendi benzeri olan insan lemini,
en !zel ekil zere oldu3u surette tasvir edip' ruh #lemekle sslemi ve
nurlandrmtr. .ayvan &insinde bu insan !zellik ile en !zel ve en
mutedil klp, nutuk ve beyan ile en #aziletli ve en mkemmel klmtr.
Ger$i adem o3lunun hepsini zinet ve yaratlta bir yaratmtr. Dakin
ademo3lu #ertlerini suret ve sirette birbirine muhali# ve #arkl etmitir.
Sonra lt*# ve inayetiyle hikmetinin hakikatlerini ve sanatnn in&eliklerini
bu insan leminde a$klayarak ortaya $karp' sureti sirete,e azay ahlka
lamet ve nian etmitir. 2a ki "n&e insan kendi kya#etinden kendi
vas#larn tamamyle biip, ihtimamyle ahlkn !zelletirsin. sonra
akran ve yrn kya#etlerine anlay ve #erastle bakp, her birinin
zatnda !izli olan durumlarna ve ahlkna vk# ve muttali oldukta' onlara
ya ahlkn&a ra3bet ve muhabbetle muamele etsin veya akln&a iyi idare ile
!e$inip !itsin. Peya hepsinden uzlet edip, emniyet ve selamete, izzet ve
rahata yetsin. /e kimseden in&inip, ne kimseyi in&itsin. G"nl bolu3uyla
tenha oturup, yatsn.
/AO5
ihan ba3nda ey kl budur makbul-i ins ve &in
/e kimse senden in&insin ne sen bir kimseden in&in
.adis-i eri#te0 ).ayr, !zel yzller yannda arayn,) buyurmutur. 7ani
!"k$ek insandan !le$ yz ve irin s"z !"rlp, iitildi3ini' !zel huylar
ve yahi iler v&uda !eldi3ini herkese duyurmutur.
%=72
+im ki hikmetle nsal kld nazar
.er ii mukteza- zat sezer
8.ikmetle insanlara bakan, her ii at !ere3in&e sezer.9
.ak 2al kemal-i keremiyle0 )Me ki, herkes yaratlna !"re davranr,)
8>?ANL9 vaad ve mQdesini iaret buyurmutur. 4u halde herkese kar !a#ur,
halim, &evat, kerim, rau# ve rahim oldu3unu la#zyle duyurmutur. Oira ki
242
herkes kendi laykn iledi3ini, herkes !"rmtr.

Drdnc Madde

Ba& 'e *"y-n -%-'arnn (ya.etini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0
+im ki boyudur tavil Sade dil olu &emil
+im ki boyudur kasir .ilesi vardr kesir
+im ki vasat boyludur Akl ve ho huyludur
+im ki sa$ sert olur Aklla &r'et bulur
+im ki sa$ nerm olur =bleh ve b erm olur
kim ki sa$ sardr +ibr ve !azab krdr
+im ki sa$dr kara Sabr var onu ara
+umral ise sa$ !zel Sahibidir b bedel
Sa$ az olan lati# Oldu ri# zari#
Sa$ $ok olsa zenin <ehmi az olur ann
%a k$k akl az Olsa ona deme raz
%a byk olann Akl $ok olur ann
7ass ise #ark- ser Sahibi $ekmez keder
ild-i seri berk olan .ayr eder etmez ziyan
=kra'a olma yakn %ed huy olur pek sakn
ebhesi zyk olann Oyk ola hulki ann
7umru olursa &ebin Sahibi zit ve !abin
ebhesi olan ariz %ed huy olur $n mariz
5utedil olsa &ebin Sahibini bil emin
ebhesi b $n olan +hil olur b!man
;ini uzundur #ehim Az ise olmu kerim
+a aras $n olan Gam ykdr ol heman
6zn kebir olsa bol ahil ve khildir ol
6zn k$k u3rudur =vsat olan do3rudur
(n&e olan ka u&u <itnedir ii !&
+ata $ok olan kl 5kesser olur !ussal
+a a$k do3rudur ;atma ise u3rudur
(n&e olan ka u&u <itnedir ii !&
+ata $ok olan kl 5kesser olur !ussal
+a a$k do3rudur ;atma ise u3rudur
(n&e ka olur &emil +ibre tavili delil
+a mukavves olan Milber olur her zaman
G"z $ukur olsa kalil Olmu o kibre delil
;emi k$ktr ha#i# ;emi kzldr e&i
G"zleri !"ktr lebib Dik ela !"zl edib
;emi k$ktr ha#i# ;emi byktr zari#
Midesi yumru hasut =vsat olandr ved*t
;emi kpk oldu in %ak sst oldu zn
/oktal !"z ok olur Me3mesi pek $ok olur
A'vere olma yakn Ok bakan olmaz emin
4aya etme nazar +im sana e3ri bakar
;emi !le$tir !zel +irpi3i zk b bedel
Pe&hi byktr alil +ibre k$ktr delil
7umru olandr bahl 7ass olandr &emil
243
Pe&hi arktr muhil =tli olandr sakil
Pe&hi pek uzun olan Da# ile s"yler yalan
+im ki tiretir yz 2elh olur ekser s"z
Pe&hi mdevver !erek %edrden enver !erek
;n mtebessim olur An !"ren km alr
%enzi kzldr edib =smer olandr lebib
%enzi sard alil =svede mil muhil
G"zleri !"k krak Olsa ol ondan rak
Devni olan mutedil .em ak olur hem kzl
=n# e3er olursa draz Sahibidir #ehmi az
=n# e3er olsa kasir .av# olur onda kesir
=n# u&u !er ola top Sahibi olur turup
=n# u&u a3za yakn Olan adamdan sakn
Skbe-i en# olsa bol +ibr ve haset dolmu ol
Olsa kulkul-i kanat em' ola kah ve inat
=n#i kim olsa ariz 4ehvet iledir mariz
=n#i o kim e3ridir .immeto nun #ikridir
A3z k$ktr !zel Dakin olur pr ve&el
A3z byktr e&i' =3ri olandr eni'
A3z !ibidir zenin .eyLet-i bz' onun
Gunneli s"z olsa !er +ibirden oldur haber
Savt dakik er kii 4ehvet-i zendir ii
=r kii sesli zenan =kseri s"yler yalan
S"zde kim olsa seri <ehmidir onun re#i
+im ki sesidir kaba .immeti var merhaba
Ses $atal olsa o &an .alka eder bed !man
.andesi $ok olsa ha Rmma sen onda haya
7z !le$ ve s"z leziz Olsa o &andr aziz
7u#ka ve ahmerdudak Sahibi anlar sebak
4e#e !aliz olsa bil Sahibi mu3zip sakil
Mileri iri olan (ler ol ekser yaman
5utedil olan dii Sdk ve sa#adr ii
/kheti ho olann .ulki de hotur onun
(n&e zekanl heri# Akl da onun ha#i#
Ger zekan enli olur Sahibi !lzat bulur
5utedil olsa zekan Akl olur hem hasan
Dihye tavil olsa !er Sahibidir b hner
Dihyesi sktr sakil Sohbeti eyler tavil
:i i siyah ve kalil Oldu zekaya delil
k"se ki hi$ rii yok Onun olur mekri $ok
Olsa de3irmi sakal Sahibidir pr kemal
Olsa ka#as ariz Ahmak iledir ol mariz
%oynu olan $ok draz :t onun olur az
(n&e ki !erdan olur Sahibi ndan olur
%oynu !aliz olsa ol :uz ve eb olur ekl
%oynu olursa kasir mlesi olur kesir
%oynu olan mutedil .ayr iledir mte3il
.er yeri evsat olan Milber olur b !man
8%oyu uzun olan !zel ve sde dil olur. %oyu ksa olann $ok hilesi vardr.
%oyu orta olan, akll ve ho huylu olur. Sa$ sert olan akll ve atl!an
olur. Sa$ yumuak olan, ebleh ve arsz olur. Sa$ sar olan, kibirli
!azal olur. Sa$ kara olan, sabrldr, onu ara. Sa$ kumral ise !zeldir
ve sahibi bedelsizdir. Saz az olan lt#kr, bil!ili ve nazik olur. Sa$
$ok olan kadn, anlaysz olur. %a k$k olann akl azdr. ona sr
244
s"yleme. %a byk olann, akl $ok olur. %ann tepesi yass ise, sahibi
kede $ekmez. %ann derisi parlak olan, hayr yapar, ziyan vermez. kele
yaklama sakn, k"t huylu olur aln dar olann ahlak da dar olur Aln
yumru olan,k"t ve aldat& olur. Aln normal olan, emin olarak bil. Aln
krksz olan, mutlaka tembel olur. aln uzun olan anlayl, az ise &"mert
olur. +a aras krk olan, her zaman !am ykldr. +ula3 uzun ve bol
olan, &ahil ve tembeldir. +$k kulakl olan u3ursuz' orta olan do3rudur.
+a u&u in&e olann ii !& #itnedir. +ann kl $ok olan, krk ve
!ussaldr. +a a$k olan do3rudur, $atma olan u3ursuzdur. (n&e ka !zel
olur' uzunu kibre delildir. +a kavisli olan, her zaman dilber olur. G"z
$ukuru az ise, o kibre delil olmutur. siyah !"zl olan itaatli, kzl
!"zl olan &esurdur. G"k !"zl olan zeki, ela !"zl olan edb olur. +$k
!"zl olan, ha#i#' byk !"zl olan zari# olur. G"z yumru olan haset$i,
orta olan dost olur. +pk !"zl olan, yaramazdr' bak tembeldir.
/oktal !"z ok olur, demesi pek $ok olur. 2ek !"zlye yakn olma,sk bakan
olmaz emin. 4aya bakma, $nk sana e3ri bakar. Gle$ !"zl lan !zeldir,
kirpi3i sk olansa bedelsizdir. %yk yzl olan illetlidir' k$k yz
kibre delildir. 7umru yl olan &imridir, yass olan !zeldir. Ark yzl
olan bor&una sadk de3ildir' kaln ve etli yzl sevimsizdir. Rzun yzl
olan,la#la yalan s"yler. yz sert olann, $o3u s"z a& olur. 7uvarlak
yzl olan, aydan daha nurlu olsa !erektir. ;nk b"yleleri mtebessim olur
ve onu !"ren km alr. %enzi kzl olan edib, esmer olan zeki olur. %enzi
sar olan hastalkl, siyahms olan tevekkeli olur. G"zleri !"k ve mavi
olsa, ondan rak ol. :en!i normal olan hem ak, hem kzl olur. %urun e3er
uzun olsa, sahibinin anlay kttr. %urnu ksa olan, $ok korkak olur.
%urun u&u top olan, neeli olur. %urun u&u a3za yakn olan adamdan sakn.
%urun deli3i bol olsa, o, kibir ve haset dolmutur. %urun kanatlar
hareketli olanda kahr ve inat toplanmtr. %urnu !eni olan, ehvet
dkndr. %urnu e3ri olann #ikri himmettir. +$k a3zl olan !zel,
#akat $ok korkak olur. A3z byk olan &esur, k$k olan k"t olur. +adnn
tenasl uzvunun yaps a3z !ibidir. Genizden !elen s"z, kibirden olsa !erek.
(n&e sesli erkek, kadna dkndr. =rkek seli kadnlar $o3un&a yalan
s"yler. s"z seri olann anlay yksektir. +aba sesli olann himmeti
vardr. ;atal sesli olan, srekli halktan kukulanr. Glmesi $ok olandan
haya umma. 7z !le$, s"z lezzetli olan, &andr, azizdir. 7u#ka ve krmz
dudakl olan dersi iyi anlar. +aln dudakllarn muzipli3i a3rdr. (ri
dili olan, $o3un&a yaman iler yapar. 5utedil dili olann ii ho ve
do3rudur. A3z kokusu ho olann, ahlak da hotur. (n&e $eneli olann akl
ha#i#tir. =nli $eneli olan, kaba olur. ;enesi normal olan, akll ve !zel
olur. Rzun sakall olan, hnersiz olur. Sk sakall olan kabadr ve sohbeti
uzatr. Siyah ve az sakal, zekaya delildir. .i$ kl olmaya k"senin hilesi
$ok olur. Me3irmi sakallnn ol!unlu3u $oktur. =nli ka#al olan, ahmaktr.
%oynu $ok uzun olann ol!ulu3u azdr. %oynu in&e olan, ndn olur. %oynu
kaln olan, !e&e !ndz obur olur. %oynu ksa olann hilesi $ok olur. boynu
orta olann ii hayr yapmaktr. .er yeri orta olan, phesiz dilber olur.9
:R%A(
ehd eyle bir ri#-i dny bul
7a bir sanem-i lati# ra'ny bul
%u ikisinin biri nasib olmazsa
=vkatn zyi etme tenhay bul
8;al, bil!in bir ri# bul. 7a bir lati# sev!ili ve !zel s"zly bul. %u
ikisinin biri nasib olmazsa, vaktini zayi etme, tenhay bul.9

245
Beinci Madde

3aan *eden -%-'arnn (ya.etini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0
Omuzu sivri olan Mzd olur iler yaman
=3ri omuzlu kii =3rilik olur ii
+sa omuz eblehin Mkn omuz es#ehin
5utedil olan omuz Sahibi anlar rumuz
Saidi e3ri kasir Olsa olur ol erir
:us!i olura draz %ahi eder b niyaz
Ger k$k olduysa el % bedel oldur !zel
6sbuu olan uzun =hl-i .ner z #nun
6sbuu yumuak olan Oeyrek olur !man
O#ri ariz olmasa Sev onu sb ve mesa
2rna3 yumru $izik Olsa o bilmez yazk
2rna3 yass ve dz Olsa olur desti uz
Sadr $kk olann .ulki de beddir onun
Sadr e3er olsa dar Gam yer ol leyi ve nehar
Sine ariz olsa o G"nl hi$ olmaz mell
Sadr ve omuzdaki kl r'ete olmu delil
Sedy-i zen olsa kebir 4ehveti olur kesir
Sedy-i !er olsa tavil Onda lebendir kalil
Sedy-i zen olsa sa3r 4r olur onda kesir
Sd memeli velt Oev&inedir ol vedt
5utedil olsa meme Oev&i hem onu eme
Dahmi mlayim olan 2ende olur lt#-i &an
Dahmi olan ho lati# Oldu ar# ve zar#
Dahmi olan pek kat Oldu kavi !lzat
Arkas yass kii Oldu se#ahet ii
arkas !zek dem Ot olur ahlak hem
Oahri arz olann +uvveti $oktur oun
Ger beli in&e olur 4ekli yerin&e olur
Arkada bittiyse kl 4ehvete olmu delil
%atn byktr !abi %atn k$k $elebi
%atn byk hem akisr %ed huy olur pek asir
Anede bitmezse kl Pahi olur tab bil
Oylu3u enli olan 2enbel olur b !man
Aleti olan sa!ir Oldu reit ve habir
Aleti olan tavil .umkuna olmu delil
Ger zeker olsa azim 5alikidir pek leim
Olsa k$k nsiyan Sahibi olmu &eban
Olsa byk husyetan .amilidir pehlivan
%z' olsa sa!ir Sahibesidir hatr
Olsa mlehhem kebir 4ehvet-i zendir kesir
<ahzi olan pek tavil 4ehveti olur kalil
A'ra$ olan bir k$ +ibir ve hasettir i$i
rukbesi olan byk 7klenir o hayli yk
sak !aliz olann Olmaya lt#u onun
ka'b mlehhem zeni 4iveli addet onu
1k$esi yu#ka olan Milber olur b !man
1k$esi kaln o mert Oldu e&aatte #ert
246
Aya3 enli kii evr &e#adr ii
Ger uzun olursa pa Sahibidir pr hya
Rbuu olan uzun <ehm ileir pr #nun
.atvesi dar olann nb hotur onun
;nk hraman olur Akl ona hayran olur
%=72
Ademi "ldrr o re#tar 5rde ihya eder o !#tar
8Omuzu sivri olan hrsz ve ileri yaman olur. =3ri omuzlu kiinin, ii
e3ri olur. +sa omuz eblehin, dkn omuz, e#ilindir. 5utedil olan omuz
sahibi, rumuz anlar. +olu e3ri ve ksa olsa, o erli olur. %ile3i uzun
olursa, istemeden bahi verir. e3er k$k olduysa el, o misilsiz ve
!zeldir. ,arma3 uzun olan, bil!i sahibi ve hner ehlidir. ,arma3 yumuak
olan, phesiz zeyrek olur. 2rna3 !eni olmasa, akam sabah sev onu.
2rna3 yumru ve $izik olsa, o bilmez yazk. 2rna3 yass ve dz olsa,
olur eli uz. G"3s $kk olann ahlak da k"tdr. G"3s e3er dar olsa,
!e&e !ndz o, !am yer. Geni olsa, onun !"nl hi$ mel*l olmaz. G"3s ve
omuzdaki kl, &r'ete delil olmutur. +adnn !"3s byk olsa, ehveti $ok
olur. G"3s uzun olsa onda st az olur. +adnn !"3s k$k olsa, st onda
$ok olur. Stl memeli ve do3ur!an kadn, eine dosttur. Orta memeli olann
memesini ei emer. =ti yumuak olan tende, &an ve ltu# olur. =ti ho ve
lati# olan,bil!ili ve zari# olur. =ti pek kat olann kabal3 kat oldu.
Arkas yass kiinin ii, se#ahet oldu. Arkas kambur adamn huyu da k"t
olur. Srt !eni olann,kuvveti $oktur. =3er beli in&e olursa, ekli
yerin&e olur. Arkada kl bittiyse, ehvete delil olmutur. +arn byk olan
!abidir. +arn k$k olan $elebidir. +arn hem byk hem ksa olursa, k"t
huylu ve zorlu olur. +askta kl bitmezse, tabiati vahi olur. Oylu3u enli
olan, phesiz tembel olur. Aleti k$k olan, ol!u ve bil!ili oldu. Aleti
uzun olan, ahmakl3na delildir. =3er aleti byk olsa, $ok k"tlk
sahibidir. .usyeler k$k olsa sahibi korkak oldu. .usyeler byk olsa, o
kii pehlivand. <er&i e3er k$k olsa, o kadn tehlikelidir. =3er etli
byk olsa, kadnn ehveti $oktur. Oylu3u pek uzun olann ehveti az olur.
%ir k$ e3ri olann i$i kibir ve hasettir. Mizi byk olan, hayli yk
yklenir. %aldr kaln olann, lt#u olmaz. topu3u etli kadn, iveli say.
"k$esi yu#ka olan, phesiz dilber olur. 1k$esi kaln olan mert, e&aatte
tek oldu. Aya3 enli kiinin, &evr ve &e#adr ii. =3er "k$e uzun olursa,
sahibi $ok hyldr. ,arma3 uzun olan, anlayla bil!i doludur. Adm dar
olann &nb hotur ;nk salnarak yrr, akl ona hayran olur.9
8Adam "ldrr o !zel yry, "ly diriltir o !zel s"zleri.9

Atnc Madde

3adnarn #$%ei( a!eterini 'e #$%ei( )i%#ierinin deierini
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar, kadn uzuvlar kya#eti konusunda
demilerdir ki0
.sn- zenane delil Otuziki resm bil
M"rt yeri lazm siyah Sa$ ka kirpik !" h
d"rt yeri ak ola zeyn Devn ve di ve zu#r ve ayn
M"rt yeri lazm kzl .ad ve leb ve lisse dil
M"rt yeri vsi !erek +a !"z ve sine !"bek
M"rt yeri ziyk ola der& =n# ve simah bt ve #er&
M"rd kebir ola niz Sedy ve serin bz' ve diz
d"rd k$k olmal =n# a3z aya3 eli
247
Savt beli in&e hem 4ekli de bir ni&e hem
Dahmi semin ve tari Olmal kldan beri
%"yle kya#etli ten Olsa !zeldir ol zen
b"yle ki zen .*b olur .ulki de mahbub olur
8+adnn !zelli3ine delil olarak otuziki resim bil. M"rt yeri siyah lazm0
Sa$, ka, kirpik ve !"z. M"rt yeri ak ola0 :enk, di, trnak ve !"z. M"rt
yeri kzl lazm0 7anak, dudak, dieti ve dil. M"rt yeri !eni !erek0 +a,
!"z, !"3s ve !"bek. M"rt yeri dar olmal0 %urun, kulak, koltukalt ve
#er$. M"rd de byk olmal0 G"3s, kask, bz've diz. M"rd k$k olmal0
%urun, a3z, ayak ve el. Sesi ve beli in&e, ekli de ni&eK =ti dol!un ve
tazi olmal, kldan da beri olmal. %"yle kya#etli ten olsa, !zeldir o
kadn. %"yle kadn !zel olur. Ahlak da sevimli olur.9
/itekim .amdi-i Sirin, kadnlarn !zellik belirtilerini, hazreti
Oleyha'nn annda "yle a$klamtr0
/AO5
Gre$i hsn beyana s3maz idi /itekim ak &ana s3maz idi
Dik bir har# iit kitabndan Miye ben zerre #itabdan
+ameti serv- ba3- ra3met idi %erk br sa#a ve lezzet idi
Ab- lt#iyle buldu nem .l'at olmu idi leta#et ona
Mam- akl idi #arknn m*yi <ark olunmazda miskten b*yi
(n&e kl yard e sa'y ile &st <ark nzn kodu miyane drst
(ki d$r-i tr zl#eyni Deyl i$inde nehar mabeyni
alnn levh-i ur edip allah Sebk-i hsn alrd ondan mh
+a ol sa#ha-i srur zre /urdan san yazld nur zre
/unu altnda any sad misal ikisinden !"rnd nass- &emal
!"zleri ehl-i mekrin ellisidir Ay yznn !ne zevallisidir
Dale haddinde hl,i anberve Gyiya !listanda t#l- .abe
=li#-i n# ve sa#er nokta-i haK em' oup bir iken on oldu &emal
Arz &ennete mune idi Glleri anda !*ne !*ne idi
diheni s3mad onun suhane %ir suhan s3maz ien ol dihene
/e denilsin leb-i zlalinden Sulanrken dihen hhayalinden
Miheni drr- #ean tekellmde Debleri kuvvet-i &an tebessmle
Glse nur aktr sreyyadan S"z lezzetli kand helvadan
Glse lut#ile lal-i handan Rkde-i dil a$ard dendan
Mrr-i dendan la'l-i handandan G"rnr nur-u hak !ibi &andan
zenhan kld .ak ekerden sb .sna deyne verdi zinet zb
4eker-i sb iken zehandan ;h sib olurdu endan
/i&e dili &an verirdi ol sbe Mer idi o $h- sbe
Oehan sbinin halaveti &an Gab!ab siminin zekat- &ihan
Gab!ab kim muallak- b idi Sanki ter iede !lab idi
%oynu olmudu zl# ile mestur %irisi k#ir ve biri k#ur
Gn !ibi do3ru $n o smin ber %ildi noksann kul oldu kamer
%ir !m levh idi o sine hemen Ol !m levha nakibend &ihan
(ki nak eylemi turun&a !ibi %ir !l stnde iki !on&a !ibi
(ki said idi sebke-i sim Rmar ondan ekat drr- yetim
.sn i'&azna onun brhan 7ed-i beyzas k#i idi heman
+#i uaka rahat'l-ervah ,arma3 dil kilidine mi#tah
.snn ol dilberin kim ede yan +i beyannda &iz idi beyan
Dakin ondan yazlsa bir parmak +aleme u kadar !elir an&ak
+im onun parma3n !"ren dem Oldu divane re#' olundu kalem
+ollarn !her ko$ard heman (n&e belin kemer ko$ard heman
1yle h*b idi beli kim onu +l&a kalrd !"renin &an
Seyr eden ol hmay tkndan %ir kebuter sanrd sakndan
Alem-i hsn ona musahhar idi 5ehr ile mah keniz $aker idi
248
7o3 iken zib zivere h&et =yledi meyl ziver zinet
Oamane kadnlar, merhametli olmayp, baa kak& olduklar i$in, ol!unluk
ve !zelli3 emlik olann bile tatl kavumasndan ise, !zelli3ini hayal
etmek bin kat daha lezzetli ve evladr.
%=72
2ahayyl eylesem an !"nl huzuru bulur
2ezekkrnde visali kadar telezzz olur
8Onu hayale etsem, !"nl huzuru bulur' onu dnmek, kavumak kadar lezzetli
olur.9
%=72
%ana bi!anedir dilber hayali &ana mahremdir
=nisim munisim yarim odur kim dilde hemdem olur.
8bana yaban& olan dilberin hayali, &ana mahremdir. =nisim, munisim ve
yarim srekli !"nlde olandr.9
Ger$i dilberdir ho yindir kadn /aksat-l-akl ve ve'd-dindir inan
Oinhar ey merd-i kl zinhar +mil isen nks ile olma yr
.i$ olur mu lyk ehl-i kemal Sahra-i her ks olmak mah sal
/e#s eline verme bu &an yakasn 4ehvet oduyle ni$in &an yakasn
/ut#e tende mye-i &anbahtr 4ensvar ruha $abu rahtr
=tme onu rh- .ak'da lenk lk =demezsin $nk yb merkeb slk
; hayal-i dilbere an eyl eder Ol per ile semt-i a'lya !ider
,er bl &an olur hubb- hayal /ut#eden peyda olur ol per bl
,er bl-i ruhu kesr eyler &ima' .alk ise za eyler onu inti#a'
Arzu-yu mert zendir ittihat Raka enden tahayyldr murat
+ble-i suretperest oduysa zen +ble-i ashab- dildir zl-menen
.amW bunekkeh uu' yineni =yle mir't- meni sineni
2a derunun nur-u .ak'dan ola pr Mer&-i ruhun mari#ette doladr
8Ger$i kadn, dilberdir ve ho resimdir, #akat inan ki, onda akl ve din
eksiktir. Oinhar, ey akll kii zinharK Ol!un isen eksikle yr olma. Ay ve
yl eksi3in bysne tutulmak hi$ ol!unlara layk olur muH %u &an yakasn
ne#s eline verme. 4ehvet ateiyle ni$in &an yakasnH /ut#e, tende &an
beheden sudur iyi bini&i, &evelan $abuk attr. Onu .ak yolunda topal
etme. ;nk bineksiz sluk, edemezsin. /e zaman ki dilber hayaline &an
meyleder' o kanaty ile en yksek semte !ider. ann kanatlar hayal
sev!isi olur. O kanat, nut#eden peyda olur. :uhun kanatlarna &ima krar.
.alk ise onu #aydalanma sanr. +adn ve erke3in arzusu birlemedir.
Aklara kadndan murat hayal etmedir. +adn, suretpereste kble olduysa'
G"nl ashabnn kblesi, ihsan veri&i Allah'dr. Suret nakndan aynan
uyup' sineni mnlarn aynas eyle. 2a i$in hak nurundan dopdolu ola. :uh
kutun, onun mari#etinden in&i dola.9

?edinci Madde

7%-'arn (ya.et tadiinin %t deierini 'e ne.serin ihtia.ya "an
h$($!erini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 Rzuvlarn kya#etinde
anlan zt deliller, bir ahsta toplansalar, hepsini itidal zere mamur ve
en eyler. 5esela k"senin boyu uzun olsa,o k"sedir diye ona ta'n olunmaz.
Oira ki itidal bulmutur. =3er yz de nurn olduysa, !"renler artk onu
nur anlar. 4u halde bir kimsede han!i tara#n delilleri $ok bulunduysa, o
kimse o tara#ta bilinmitir. =3er bir kimseye .ak'kn nuru !"z olsa, onun
#eraseti, ad !e$en delillerden msta3ni bulunmutur. Oira ki haberde, .abib-
i =krem sallallah aleyhi ve sellem hazretlerinden0 )5'minin #erasetinden
249
saknn, $nk o Allah'n nuruyla bakar,) naklolunmutur. ;nk anlan
almetlerin hepsi, hayvan ne#sin ahlakv e vas#larnn delilleridir. u
halde e3er insan ne#s, emmre ise,o ne#s, hayvanye esiri oldu3undan,
onun hkmnn i$indedir ki, zulm ve zulmetten, &ehil ve bulanklktan
vas#lar arnm de3ildir. +h eytan s#atl, kh yrt& hayvan s#atl,
kh hayvan s#tal bulunmutur. .albuki sureta insan !"rnmtr. =3er
insan ne#s, levvme ise, kh hayvan ne#sin ma3l*bu olup, kh ona !alip
oldu3undan' bu ne#s, kh hayvan s#atl, kh insan s#atl bilinmitir.
=3er insan ne#s, mlhime ise, hayvannin zerine !alip olup' mutmainne
olduysa &en!i sulha ve nizay rzaya d"ndrp, erler ona hayr olur.
bu hayr ve er onun kayd olmay, ne#si, mutlak ruh olur. %tn varn terk
etti3inden, a3yar ona yr olur. +endinde nian ve almet kalmaz. Onun
vas#, beyana !elmez.
Gel ey .akk, unu halk
%u benlikten !e$ip, kendini toprak eyle ve nazar!h .da olan kalbini,
msivadan pak eyle. Ondan onun kalblerin enisi oldu3unu idrak eyle.
5uhabetiyle deti yrtp, $k eyle.
+im ki isterse ns-i dildrn Permesin msivaya dildrn
8Sev!ilinin nsiyetini isteyen, sev!ilisini msivaya vermesin.9
+T2A
Oamane halkn #ehm eyle olma sen ma3rur
G"nlde dostu buup her nazardan ol mestur
/e lt#u var bir alay kalbi hasta bestelerin
+oy ehl,i !a#let ve &ehli sen eyle dilde huzur
; nsa nsdr #et bu ns ol nsi
+i :abb-i ns ile bulsun dil ns olup huzur
8Oamane halkn anla, sen ma3rur olma. G"nlde dostu bulup, he baktan
"rtnm ol. +albi hasta ve ba3l olanlarn ne lt#u varH Ga#illeri ve
&ahilleri brak, !"nlde huzur eyle. ;nk insanlara insanlardr y#et, bu
insanlar unut ki, insanlarn :abbi ile !"nl nsiyet bulsun.9

Seki%inci Madde

nsan *edeninde da!arar i)inde a(an (ann se*e*iye deri $%erinde #,r$nen
-%-'arn ihtiacn Ise0ri!e 'e titre!e #i*i hare(eteri h$($!eriye
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0
ihtila&- #ar- ser ahden verir habir
(htila&- pi-i ser Oldu devlete eser
(htila&- &enb-i ser Sa3 ve solu hayr eder
ihtila&- &ebhe ter Sa3 iy ve sol haber
(htila&- h.a&ib ol Mostluk oldu sa3 ve sol
=vsat ederse !er Sa3 zevk sol keder
(htila& etse enb Sa3 hzn ve sol tareb
(htila&- zahr- ayn Sa3da levm ve solda zeyn
ihtila&- beyt-i nur Sa3 ren& ve sol srur
ihtila&- dnbal Sa3da mehrve solda mal
(htila&- zir-i $em Sa3da mihrve solda hm
ihtila&- rahda dal Sa3da hayr ve solda mal
(htila&- en#e rah Sa3da kahrve solda &h
250
ihtila&- #ek-i leb Sa3da rzk ve solda tareb
Rsbu-u sni eder Sa3da solda ho haber
Rsbu-u vustadan al Sa3da ve solda &idal
Rsbu-u binsr bulur Sa3da &edl ve ysol srur
Rsbu-u hnsrda kal Sa3 solu rzk mal
5uhteli& olsa e3er %ir yerin eyle nazar
%unda kim ahkm yd 4phesiz et itimad
+im dmar oynar neden .ak'dr onu debreden
Anla irtn %ekle beartn
8%an tepesinin se3rimesi, makamdan haber verir. %an "nnn se3rimesi,
devlete yeser oldu. %an yan tara#nn se3rimesi, !erek sa3 ve !erek sol,
hayrdr. Aln se3rimesinde' sa3 iy, sol haberdir +a se3rimesinde' sa3 ve
sol dostluktur. +alarn ortas se3rirse' sa3 zevk, solu kederdir. Mil
se3rirse' sa3 hzn, solu enliktir. G"zn dnn se3rimesinde' sa3da
k"tleme, soldazinettir. !"z bebe3i se3rimesinde' Sa3 a3r, solu srurdur.
G"z kuyru3u se3rimesinde' sa3da sevin$, solda maldr. G"z alt se3rimesinde'
sa3da sevin$, solda hmdr. 7anak se3rimesinde' sa3da hayr solda maldr.
%urun kanmas yoldur0 Sa3da kahr, solda mevkidir. Mudak st
se3rimesinde' sa3da rzk, solda enliktir. Mudak u&u se3rimesinde' sa3da
zarar, solda enliktir. Mudak alt se3irmesi' sa3 ve solda yahidi.
Se3riyen $ene' sa3da iy, solda !zelliktir. +ulak se3rir' sa3 ve solda ho
haberdir. %o3az da kulakla se3irirse' sa3da mal, solda !amdr. M" se3rirse'
sa3da hzn, solda kederdir. ,azu ve el se3rimesi' sa3da rzk, solda
maldr. Mirsek se3irir' sa3da ve solda ho haberdir. +ollarn se3rimesi'
sa3da k"tleme, solda manev ayptr. %ilek se3rimesi' sa3da mal, olda
meakkattir. el st se3irmesinde' sa3da hzn solda ere#tir. =l se3irmesi'
sa3 ve sola rzk ve mald. %aparmak se3rimesine' sa3da yk, solda kmdr.
4ahadet parma3 titrerse' sa3da ve solda sebeblerdir. Orta parmak' sa3da
hzn, solda enliktir. Ser$e parmak se3rimesi' sa3da mevki, solda !amdr.
7zk parma3 se3rimesi' solda hayr, sa3da maldr. G"3s se3rimesi olur'
a3 hzn, solu srurdur. 5eme se3rimesi' sa3da mevki, solda enliktir.
+arnn tam se3rimesi' sa3da birleme, solda kmdr. G"bek se3rimesi' sa3da
hzn, solda srurdur %edenin bir yannn se3rimesi' sa3 sevin$, solu
mald. %"3r se3rimesi, solu rzk, sa3 mevkidir. oyluk se3rimesi' sa3
mihr, solu o3uldur. +ask se3rimesi' sa3 &ima, sol se#erdir .usye
se3rimesi' sa3da $o&uk, solda !amdr. 5akat se3rimesi, solda yol, sa3da
maldr. %aldr se3rimesi' sa3 iy, sol se#erdir. Miz se3rimesi' sa3da
hzn, solda srurdur. Miz al se3rimesi' sa3da yol, solda kaderdir. %a&ak
se3rimesi' sa3da mal, solda mevkidir ve yol&uluktur. %a&ak d se3rimesi'
sa3da yol, solda erzaktr %a&ak i$i se3rimesi' sa3da mal, solda
ayrlktr. 2opuk se3rimesi' sa3da kavuma, solda se#erdir. Ayak arkas
se3rimesi' sa3da hzn, solda sa#adr. 2opuk ve el se3rimesi' sa3da yrme,
solda maldr. 2aban se3rirse' sa3da yrme, solda ere#tir. %aparmak
se3rimesi' sa3da mal, solda kmdr. (kin&i parmak se3rimesi' sa3a ve solda
ho haberdir. Orta parmak' sa3da ve solda &idaldir. Ser$e parmak se3rimesi'
sa3da &idal, solda srurdur. Ser$e parmak yanndakinin se3rimesi' sa3 ve
solu rzk ve maldr. =3er bir yerin se3rise, bak, burada hkmleri hatrla
ve phesiz itimat et. Mamar neden oynarH .ak'dr onu depreten O an
iaretlerini anla ve mQdelerini bekle.9
%=72
.er ne &an kim duyar iretten
.rrem olsun dili bearetten
Anatomi ve bedenle &ann "z!rl3nn #aydalar ve men#aatleri' azann
kuvvetlerinin ayrntl olarak anlatlmas uzun olup, bizim maksadmz olan
251
.ak'k tanmaya bun&a temsil ve teshille bu "zetleme dahi yardm& ve delil
olmakla, beden durumlarnn a$klanmas, insanlk leminde uzatlmadan ksa
s"z ile meramn elde edilmesi, izamn dzenlenmesi ve makamn tamamlanmas
olmutur. Oira ki en !zel bi$imde yaratlan ve iki &ihan toplam bulunan
insann ere#i bedeninin, her bir lati# uzvunda oln yarat& ve bri
Allah'n in&e kanatlarna hayretle bakp, ibretle seyir ve temaa klnp,
dnme ve #ikretmeyle hayal olundukta' anlay ve idrakte, akllar &iz ve
ksa kalp, vas# ve beyannda akn bulunmutur. insan en !zel ekilde
yaratan, benzersiz hakm, ekil veri&i bri ve yarat& olan Allah
mnezzehtir.O, ne !zel mevla, ne !zel yardm&dr. 7arat&larn en
!zeli olan Allah y&edir.
2=<P(O/A5=
Milden !ami d*r eyle
:abbnla huz*r eyle
2e#vz-i um*r eyle
5evl !"relim neyler
/eylerse !zl eyler
Sen adli zulm sanma
2eslim ol oda yanma
Sabret sakn usanma
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
Meme u, ni$in "yle
7erin&edir o, "yle
%ak sonuna sabreyle
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
.i$ kimseye hor bakma
(n&itme !"nl ykma
Sen e#sine yan $kma
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
5min ii renk olmaz
\kl huyu, &enk olmaz
\ri# dili tenk olmaz
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
.o sabr- &emilimdir
2akdir, ke#ilimdir
Allah ki vekilimdir
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
.er dilde nn ad
.er &anda nn yd
.er kuladr imdd
5evla !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
/$ar kala&ak yerde
/a!h a$ar ol perde
Mermn eder ol derde
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
2=<.(O/A5=
.er kuluna her anda
252
Geh kahr-u !eh ihsanda
.er anda o bir anda
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
Geh mu'ti-u !eh mni
Geh dar-u !ehi na#i
Geh h#z-u !eh r#i
5evla !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
Geh abdin eder ri#
Geh eymen-u !eh hi#
her kalbi odur sri#
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
Geh kalbini bo eyler
Geh hulkunu ho eyler
Geh aka du eyler
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
Geh sade ve !eh ren!in
Geh tabn eder sen!in
Geh hrrem-u !eh !am!in
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
Az ye az uyu az i$
2en mezbelesinden !e$
Mil !lenine !el !"$
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
%u nas ile yorulma
/e#sine dahi kalma
+albinden ira3 olma
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler
Ge$mile !eri kalma
5stakbele hem dlma
.al ile dahi olma
5evl !"relim neyler
/eylerse !zel eyler

54-BLM:D54:

BEGNC BA62

(nsan leme tatbik, en#s #aka tev#ik edip' &ihann mn ve
&zlerinin benzerlerini bu insan v&udunda bulup, bedeninde olan aza e
kuvvetlerin btn eyaya tek tek v&uh il benzerli3ini' bedenin shhatinin
korunma ve devamll3n' tabii "lmle ruhun bedenden ayrlmasn d"rt
b"lm ile ayrntl olarak anlatr.

BRNC BLM
253

(nsan bedeninin zamanlara ve mekanlara benzerli3i sekiz madde ile bildirir.

Birinci Madde

Pe!, Pde! i)in yaratd0n *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, ri#ler demilerdir ki0 .ak 2al iki &ihan ve
onlarda olann tamamn insan i$in i&at ve mev&ut eylemitir. 2a ki lemde
olan sanatlara bakp, eyada bulunan hikmetleri bilsin. .epsinin benzerini
kendi v&udunda buldukta' ne#sini bilmeye erip, ondan Allah' tanma kolay
olsun. Oira ki .ak 2al /azm- +erim'inde0 %en insanlar ve &inleri an&ak
bana ibadet etsinler diye yarattm,] 8B>ABC9, buyurmutur. .adis-i kudside0
=y insanK %eni tanmak i$in ne#sini bil, emr-i eri#iyle, ne#si bilmenin
:abbi tanmaya vesile oldu3unu duyurmutur. ;nk .ak 2ala insan, kendi
tannmas i$in yaratp, kendi tannmasn, insann ne#sini tanmasna ba3l
klmtr. 4u halde elbette insana, kendi ne#sini bilmek istidadn
vermitir. 2a ki ne#sini bilmekten, yarat&sn bilmeye erisin. /itekim
haberde0 /e#sini bilen, :abbini bildi,] vrit olmutur. Allah' tanmann
anahtar, ne#si bilmek bilinmitir. /e#si bilmenin anahtar, lemi bilmek
klnmtr. Dakin .ak 2al'nn lemin u#uklarnda olan eserlerinin
benzersiz sanatn herkes !"rp, srlarna ermek, insana ne#slerinde
bulunan kudretinin kemal ve tavrlarn tamamyla bilip, nurlarn !"rmek,
ondan y&e istek olan 5evla'y tanmaya ermek $ok su3ul, zor ve esrarl i
bulunmutur. Oira ki insana, mmkn ve myesser de3ildir ki' da3larn
tepesine $ka, denizlerin dibine ine ve yerin i$ine !"rp, s#l lemin her
birini !"rebile ve btn durumlarna ve srlarna muttali ola. G"3n stne
$kamaz ki, #eleklerin ve yldzlarn in&elik ve hakikatlerine tamamiyle
erip, ulv limin durum ve srlarna !ere3i !ibi vk# ola. G"klerin
melek*t lemine !iremez ki, ruhlar leminin durum ve srlarn !ere3i !ibi
vki# ola, #eleklerin ne#s ve akllarn mahede kla. Ondan alemin
yarat&snn bun&a kinat yaratmasndan ve limin &zlerini zerre zerre
an an de3itirip, yetitirmesinden ilerini temaa ile isim ve s#atlarna
muttali olup, ondan zatn tanmaya yol bula.
4u halde rau# ve rahim olan lemlerin :abbi hazretleri, esir!emesinin
ol!unlu3undan, inayetinin sonsuzlu3undan, i$ ve d lemde, ulvi ve s#l
eyadan her ne ki bu insan v&udunun dahi i$ ve dn o tavr ve tarz ile
en !zel bi$imde zere limin nmunesi olarak yaratm ve tasvir etmitir.
.er ne vas#lar ile ki, pak zat s#atlanmtr, bu insan ruhu dahi o
vas#lar ile s#atlanmtr. /itekim lemi, btn &zleriyle kendisine
itaatli ve boyun e3i&i eylemitir. 2a ki bu insan, kendi v&uduna bakp,
azasnn bileiminden ve kuvvetlerinin dzeninden s#l ve ulv lemde
kolaylk zere benzer ve almetlerini bulup, kendini lemin numunesi
bilsin. +endi ruhunun &isminde olan trl tasarru# ve tedbirlerinden .ak
2al'nn lemde olan trl tasarru# ve tesirlerini bulsun. Ondan
#iillerine ve s#atlarna vk# olup, pak ztna muhabbet ve ibadet klsn.
Onu tanma saadetine erip, ri#lerden olsun.
/AO5
%il ey insan A =lbet sen kinatn toplamsn
Parl3 i$ine alansn A Parlk senin yannda !"resin
G"rnmez sana !"rnr A %asiret ve ir#anla
Onu u anda hatr bil A ismin karanlk ve s#l
:uhun nurlu ve ulv A Srrn :abban ve sa#
254
Oatnla sevin A S#atn anla ve oku
5Qde sana, topla da3nkl3n A +albin :ahmen'n evidir
%eyann yksek ve !eni 9 =y ri# kadrini bil
Gzel tatl lati#elerin A %il!iler sendedir uyan
Mostlar i$inde !iy ta$ A Oamanlar i$inde an hayatn
Sabit ve sakin ey akn A Mairelerin kutbu sensin
G"zler senden klanr A Ondan "3ren ey insan
Sen elbette hazreti insansn

kinci Madde

nsan e!ini, *$y$( i!e tat*i( 'e *a% -%-'arn yery$%$ne -yd-r!a(
y"-n- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, ri#ler demilerdir ki0 (nsan bedeni, k$k
lemdir. (nsan ruhu, byk lemdir. Oira ki, her ne ki lemde
yaratlmtr, hepsinin benzeri insan v&udunda bulunmutur. 4u halde
insann &isim ve &anl, btn lemin nshasdr. (ki lem tamamyle insanda
mev&ut ve belirli bilinmitir. 5esele btn hissedilen &anszlara misal
uzuvlardr. %tn &anllara misal, insan ahlakdr. M"rt mevsime misal,
insan dileridir. Adet ve sanayie misal, insann his ve kuvvetleridir.
%erzah lemine misal, insann hatra ve #ikirleridir. 5elek*t lemine
misal, insann !"nl ve &andr. %u misal ve benzerliklerin ayrnts
snrszdr. %u kitaba de3il, b"yle yzbin kitaba s3maz. An&ak ri#in
kalbine s3ar. %iz burada, !neten zerre, deryadan damla a$klarz. 2a ki
bu insan, byk lem oldu3unu "3renip, ne#si bilmeye brhan ola, Onunla
Allah' tanma kolay ola.
\lemin nshas olan insann ere#li bedeni, yer ve !"kler mesabesindedir
ki, bu &ihandr. Ay ve yl mesabesindedir ki, zamandr. %elde
mesabesindedir ki, mekndr.
(nsan bedeninin yere bir benzerli3i budur ki, yerde da3lar oldu3u !ibi,
bedende de kemikler olur. 7erde a3a$lar ve bitkiler oldu3u !ibi, bedende de
sa$ ve uzuvlar olur. %ir benzerli3i budur ki, yerde iklimler ve ktalar
oldu3u !ibi, bedende uzuvlar vardr. 7erde zelzele oldu3u !ibi, bedende
titreme ve aksrma vardr. 7er vadileri arasda akan nehirler var ise,
beden damarlarnda akan kan vardr. 7erde de3iik tatta kaynaklar varsa,
bedende de, kulak aknts, !"z ya ve burun aknts !ibi de3iik
tatlarda kaynaklar vardr. +ulak akntsnn a& oldu3una hikmet budur ki,
insan uykuda iken kula3na yer haereleri !irmek istedi3inde, kulak
akntsnn hissine ulap, !eri d"nsnler. O uyuyann kula3na !irmekle
onu helak etmesinler. G"zya o y"nden tuzludur ki, !"zn ak ya3dandr.
7a3 ise tuzsuz bozulur. 2a ki, ak taze kalp, srekli !"z aydnlk olsun.
%urun karmlar onun i$in nhotur ki, onda olan koklama hissi, !zel
kokulardan kokulanp, lezzet alsn. Oira ki eya, ztlaryle bilinir. A3z
suyu onun i$in hotur ki, dilde olan tat alma kuvveti, daima lezzette
bulunsun. (nsan bedeninde bulunan ilah hikmet sonsuz bilinmitir. %urada
an&ak iki lem birbirine tatbike ve uyuma ihtimam olunmutur. /itekim d
lemde bulunan eya, insan leminde bulunan eyaya nmune bulunmutur.
:R%A(
=y ilah nsha ki sensin
Alemde olanlar hep sendedir
=y 4ah'n &emal aynas ki sensin
(stedi3ini kendinde ara ki sensin
255

nc Madde

nsan e!inin .ee(ere *en%eri0ini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, ri#ler demilerdir ki0 (nsan bedeninin !"klere
bir benzerli3i budur ki, bur$lar sahibi !"3n oniki bur&u oldu3u !ibi,
bedenin de dndan i$ene oniki yolu vardr0 (ki kulak, iki !"z, iki burun
deli3i, a3z, iki meme, !"bek ve iki abdest yollar. %ir benzerli3i dahi
budur ki, #eleklerde yedi !eze!en oldu3u !ibi bedenin i$inde de yedi asl
uzuv vardr0 Ak&i3er aya, mide utarite, b"brek zhreye, yrek !nee, sa#ra
merihe, kara&i3er mterie, dalak zhale benzer bulunmutur. G"kte bir $ok
sabit yldz oldu3u !ibi, bedende de $ok sinir vardr. <elekte yirmsekiz
mehur menzil oldu3u !ibi, bedende de yirmisekiz his ve saylan !$ler
vardr. <elekte $yzaltm dere&e oldu3u !ibi, bedende de a$klanan
$yzaltm kan damar vardr. +ll ve &z #eleklerin, sabit ve !eze!en
yldzlarn trl tabii hareketleri oldu3u !ibi, bedenin de bu tavr zere
trl zorunlu ve ihtiyar hareketleri vardr. <elek d"rt unsuru kuatt3
!ibi, beden dahi d"rt karm kuatmtr ki0 Sa#ra, ate !ibi kuru ve
s&aktr. +an, hava !ibi s&ak ve rutubetlidir. %al!am, su !ibi rutubetli
ve so3uktur. Siyah k"pk, toprak !ibi so3uk ve kurudur. M"rt unsurdan $
ana bileim do3du3u !ibi, bedende de d"rt karmdan uzuvlar do3mutur.
Gndze misal, insann srurudur. Ge&eye misal, onun hzndr. a$k havaya
misal, yaylmasdr. %uluta misal, sklmasdr. G"k !rltsne misal,
sesidir. 4ime3e misal, onun !lmesidir. 7a3mura misal, onun a3lamasdr.
:z!ra misal, onun ne#esleridir. Oluum ve bozuuma misal, kelamnn
la#zlardr. G"kkua3na misal, yay kadr. .ilale misal, kula3dr.
Molunaya misal, yuvarlak yzdr. Ge&e karanl3na misal, onun sa$dr.
Sabaha misal onun alndr. M lemin, bu insan leminin a$klanan
benzerliklerinden !ayri, benzerli3i $oktur. Dakin ri#e iaret yetmekle,
uzatmaya ha&et yoktur.
/AO5
an vilayetinde !"kler snrsz
:uh yolunda alt ve stler vardr
ihan !"kleri !ibi i yaparlar
7ksek da3lar en!in denizler vardr.

Drdnc Madde

nsan *edeninin %a!an 'e !e(ana yani ay 'e ya 'e "nda, r-h-n s-tana
*en%eri0ini *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, ri#ler demilerdir ki0 (nsan bedeninin ay ve yla
benzerli3i budur ki, bir senede d"rt mevsim oldu3u !ibi bedende de d"rt
karm vardr ki0 %al!am, ilkbahar !ibi rutubetli ve so3uktur. Sa#ra, yaz
!ibi s&ak ve kurudur. +an, sonbahar !ibi s&ak ve rutubetlidir. Siyah
k"pk, k !ibi kuru ve so3uktur. %ir benzerli3i dahi budur ki' (lkbahara
uy!un, $o&ukluk yadr. 7aza benzer, !en$lik ve ol!unluk yadr.
Sonbahara uy!un duraklama yadr. +a uy!un ihtiyarlk yadr. %ir
benzerli3i dahi budur ki, bir senede oniki ay oldu3u !ibi, bedende de oniki
men#ez vardr. %ir ha#tada yedi !n oldu3u !ibi, bedende de yedi uzuv
vardr. %ir ha#tada yedi !n oldu3u !ibi bedende de o sayda kan damar
256
vardr.
%edenin ehre benzerli3i budur ki, ehre bir padiah olur. Sonra veziri,
emniyet miri, maliye&isi olur. ,adiahn saray, memleketi, bine3i,
tabas, hazinedar, bek$ileri, el$ileri, &asuslar ve hakimleri olur. 4ehir
i$inde sanatkrlar olur. 5esela mimar, yap ustas, ekmek$i, tabib, kasap,
kuyum&u vesaire oldu3u !ibi, insan bedeninde de btn bunlarn benzeri
vardr ki0 (nsan ruhu, lemin padiahdr. /azari akl, veziri azamdr,
!azap kuvveti emniyet miridir. 4ehvet kuvveti, maliye&idir. %u padiahn
saray, yrektedir. 5emleketi bu bedendir. %ine3i, hayvan ne#stir. 2abas,
beden uzuvlardr. .azinedar, tutma kuvvetidir. %ek$ileri, !"zlerdir.
=l$ileri, kulaklardr. ,olisleri, ellerdir. asuslar, koku alma
kuvvetidir. .akimi, tatma kuvvetidir. %edende de sanayi erbab vardr ki0
5imar, ameli akldr. %ina tabiattr. 5aran!oz, $ekme kuvvetidir. Me3irmen,
dilerdir. =kmek$i, sindirim kuvvetidir. 2abib, ayrma kuvvetidir. +asap,
ekil verme kuvvetidir. +uyum&u, bytme kuvvetidir ki, beden ehrine nev
nema verip, zen!in eder. ;"p$, itme kuvvetidir ki, beden ehrinden
#azlalklar itip, $karr. 4ehrin sair sanat erbab benzerleri, bedenin
sair kuvvetleridir. 4imdi, bu a$klamadan ortaya $kan budur ki' insan
ruhu, ehrin sultandr ve v&ut ve bedende, diri ve dost olan Allah'n
hali#esi olmutur.
/AO5
Seyyid-i lemdir dem !ayriden sevday kes
Ohidin vehmi !er$i raktan sevk eyler #eres
Milde dildarn misali mahmil i$re yrdr
%u maiyyetten habir olmaz #i!an eyler $eres
8(nsan, lemin e#endisidir, !ayriden sevday kes. Oahidin vehmi !er$i
raktan at sevk eder. G"nlde sev!ili misali, mahmil 8hayvan srtndaki
ka#es9 i$inde yrdir. %u beraberli3i bilmedi3i i$in $eres #i!an eyler.9

Beinci Madde

nsann (a*inde *--nan (,t$ aha(n hay'an s-reterine *en%e!esini,
'a(aarn 'e r$yaarn ta*irerini har. srasya *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, ri#ler demilerdir ki0 ^lemde insan ahlk, trl
hayvanlarn ekil ve suretlerinin benzer ve misalleri, insan ne#sinde de
vardr ki, hayvan k"t ahlklardr. 5esel kibir sureti, kaplana
benzerdir. 2asallut sureti, aslana benzerdir. .aset sureti, kurda
benzerdir. /itekim hazreti 7akub aleyhisselam evladnn hazreti 7usu#
aleyhisselama olan hasetlerinden, ayrlk olayndan "n&e, ryasnda, yedi
kurt suretinde 7usu# aleyhisselamn zerine hamle ile h&um eder !"rmt.
Onun i$in $o&uklar ona0 Onu bizimle !"nder, dediklerinde, onlara0 Onu
kurt yemesinden korkarm. demesiyle bahane buyurmutu. 4u halde, !"nlde
!azap sureti, k"pektir0 hile sureti, tilkidir' !a#let sureti, tavandr'
#er&e y"nelik ehvet sureti, eektir' arkadan yaklama sureti domuzdur'
midev ehvetin sureti, koyundur' oburluk ehvetini sureti, inektir' tama
sureti, karn&adr, &imrilik sureti, #aredir' kin sureti, beyaz devedir'
ve&din sureti, krmz devedir' dmanlk sureti, ylandr' ezann sureti,
akreptir' vesvese sureti, sar ardr ve di3er ahlk suretleri, sair
hayvanlarn ekillerine benzerdir. .atta k"t ahlaktan birine !alip olan
!"nl, ryada kendini o surette olan hayvana dahi !alip !"rr. 5esela #er&e
257
y"nelik ehvete stn !elen kimse, ryasnda bile ee3e bini&i olur. =3er
ma3lup ise, kendini ee3in altnda bulur. Mi3er ahlaklar dahi bu kyas ile
mal*m olur. ;nk insan, dolay& berzah ve her eyin ortaya $kt3 yerdir.
%u durumda, btn hayvan suretleri ve kinatn ekilleri, insann i$inde ve
dnda suret bulup, ekillenmitir. Gere3in&e meydana !elmitir. Ahlakn
!zelletiren !"nl, ayna !ibi sa#ia olup, her eyi kendinde bulmutur. Sa#
olmayan !"nl, uyku halinde rya ile !e$mi ve !ele&ek ilerden haber
almtr' ya misal ile veya tabir ile bilmitir. Anlalmas !$ olan rya,
bu manzume ile a$k olmutur.
/AO5
;n buhar- !da dima3a !elir
:uh-u hayvan ol zaman ne eder
,es havass- burun muattal olur
;n dima3n havass kalbe iner
+albe ilham olur iaretler
% vesait bulursa n#iadr
+alb e3er vasta ile olsa habr
,es !elir kalbe !"rd3 rya
Arab ismin evveli alnr
=li# ululu3a iaret olur
=vvel havas buruna hail olur
Oahir-i &ismi kor derune !ider
.alet-i nevmi &ism onunla bulur
+alb o dem enderun-u ruha d"ner
Asldan kalb alr bearetler
Ayn vki olur ki vkadr
G"rd3 dten olunur tabir
7a iaret veya bearet ona
/e ise ol huru# ile bilinir
:e#'at-i !adrine bearet olur
%a ise &ism ve &ana rahattr
Se ise dman zre nusrettir
.a ise izzet ve saadettir
Mal ise zahme ve meakkattir
:a dahi devlete delalet eder
Sin emin olma3a almettir
Sat km olma3a bearettir
2 ise dman helak ola&ak
Ayn ise dilde bula tevii <e ise rtbesi olur li
+e# ise !aibi !elr hurrem
5im olursa muradn ala&ak
Pav ise ileri olur sn
7a ise taate muva##ak olur
2a ise ol husul- ha&ettir
im ise #rsat ve !animettir
. ise her murada vuslettir
Oel ise mal lk devlettir
O metin itakade kalbi yeder
4in ise #iiline nedamettir
Mad mal bulma3a iarettir
O ise kalbi hzn ile dola&ak
Gayn ise zulm ne#s olur ii
+a# ise bula devlet ve mali
Dem ise ol emin olur ho dem
258
/un ise htr mell ola&ak
.e ise hzn ile olur !iryan
.ep bu tabirler muhakkak olur
8Gdann buhar beyne !eldi3inde, "n&e burun hislerine hail olur.
.ayvan ruh o zaman ne ederH P&udun dn brakp, i$ine !ider, O an
burun hisleri muattal olur. Ryku halini &isim, onunla bulur. %eynin
hisleri kalbe indi3inde, kalb o an ruhun i$ine d"ner. +albe iaretler ilham
olur. Asldan kalb mutular alr. Pastasz bulursa #aydaldr. Ayns
$karsa vakadr. +alb e3er vasta ile haberdar olsa, !"rd3 dten tabir
olunur. O an !elir kalbe !"rd3 rya' ona ya iaret veya mQdedir. :yada
!"rlen eyin arap$a isminin ilk har#i alnr. /e ise o har#lerle bilinir.
=li#, ululu3a iaret olur. kadrinin yksele&e3ine mQde olur. %e ise, &isim
ve &ana rahattr. 2e ise, ha&etin elde edilmesidir. Se ise, dman zere
yardmdr. im ise, #rsat ve !animettir. .a ise, izzet ve saadettir. .
ise, her murada kavumaktr. Mal ise, zahmet ve meakkattir. Oel ise mal,
mlk ve devlettir. : ise, devlete delalettir. O, metin itikade kalbe
yeder. Sin, emin olma3a almettir. 4in, yapt3na nedmettir. Sad, km
alma3a mQdedir. Mad, mal bulma3 iarettir. 2 ise, dman helak ola&ak.
O ise, kalbi hzn ile dola&ak. Ayn ise, !"nlde karklk bula. Gayn
ise, ne#sine zulm olur ii. <e ise, rtbesi ykselir. +a# ise, devlet ve
mal bula. +e# ise, kaybetti3i sevin$li !elir. Dem ise, o emin olur ho
dem. 5im olursa, muradn ala&ak. /un ise, hatr mel*l ola&ak. Pav ise,
ileri kolay olur. .e ise, hzn ile !"zya d"ker. 7e ise, taate muva##ak
olur. %u tabirler hep, muhakkak olur.9

Altnc Madde

7.-(arn 'e ne.serin *ir*irine tat*i( "-nd-0-n-, insan e!i &e(inin
*$y$( e!in ya>snn a(si (nd0n 'e i(i e!in #,n$ e!inde
ta!a!en *--nd-0-n- *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, ri#ler demilerdir ki0 .er y"nden a#ka her
ve&ihle ne#sler uy!un ve mutabk bulunmutur. Oira ki, btn lemin baz
&zleri a$k, baz &zleri !izli klnmtr. A$ktakiler, dokuz #elekler,
d"rt unsur ve $ bileiktir. Gizli olanlar, on akl, dokuz ne#stir. (nsann
dahi d ve i$in vardr ki, d beden uzuvlarnn hepsidir. ($i, on
histir ki, btn eyay idrak edendir. 4u halde insan v&udu &ihan
kitabdr. %ir me&mua klnmtr ki, lemde her ne bulunmusa, bir insanda
da bulunmutur. %u insan sureti, bir k$k lemdir ki, byk lemde bulunan
#eleklerin ve unsurlarn benzerleri, onda da bulunmutur. /itekim de#alar&a
a$klanmtr. Dakin bu k$k lem, byk lemin yaps aksin&e
bilinmitir. Oira ki, byk lemin d kabu3u $evresi hududu bulunan atlas
#ele3idir ki, eriat$larn dili ile en byk yerdir. Onun i$inde bur$lar
#ele3idir ki, o krsden ibarettir. Onun i$inde zhal #ele3idir, onun
i$inde mteri #ele3idir. Onun i$inde merih #ele3idir. Onun altnda !ne
#ele3idir. Onun altnda zhre #ele3idir. Onun altnda utarit #ele3idir.
Ondan i$eri ay #ele3idir. Onun i$inde su kresidir. Onun i$inde lemin i$
duda3 olan toprak kresidir ki, byk lemin yap ve ekli b"yledir.
(nsan leminin yap ve ekli onun aksidir. Oira ki, bunun kuat& kabu3u
topraktr ki, bu bedenin derisidir. Onun i$inde sudur ki, kandr Onun
i$inde havadr ki &ann buhardr. Onun i$inde atetir ki, yrekte hayvan
ruhtur. Onun i$inde yedi yedi !"ktr ki, kalbin yedi tavrdr. G"nl i$inde
insan ruhtur ki, onun d krsi ve i$i :ahman'n Ar'dr. Oira ki,,
259
ri#lerin kalbe .azret-i :ahman'n evidir. /itekim .ak 2al0 '7ere !"3e
s3mam, lakin vera' sahibi m'min kulumun kalbine s3arm,' buyurmutur. %u
insan ruhu, en byk lem oldu3unu duyurmutur. 4u halde bu .azreti insan,
mnda en byk lemdir. Ger$i surette en k$k lemdir. :uh ile lemin
babasdr. Ger$i bedenle insann $o&u3udur. .uzur ile hepsinden "n&edir.
Ger$i meydana !elile hepsinden sonradr. 5esel0 %yk lem &z'leri ile
bir a3a$tr ki, insan lemi ondan v&uda !elmi meyvedir. 4u halde lemin
son !ayesi bu insan trdr. /itekim a3a&n asl meyvenin $ekirde3idir.
%unun !ibi &ihann asl, bu insan ruhudur. /itekim a3a&n neti&esi
ortadadr. Onun !ibi lemin sonu&u insan bedenidir. /itekim her meyvenin
$ekirdeklerinde kendi a3a& toplu&a mev&uttur. Onun !ibi bu insan ruhunda
btn kinat toplu olarak mev&uttur. /itekim meyvenin v&udu, dallarn
ol!unlu3u sonu&udur. Onun !ibi insann v&udu esaslarn mizas sonu&udur.
/itekim meyvenin &z'leri a3a&n btn &z'lerinden ykselip, tepesinden
ortaya $kmtr. Onun !ibi insan v&udunun &z'leri btn &ihan
&z'lerinin ykseklerinden !e$me ve al$aklarndan ykselme ile her
&z'nden bir men#aat, bir zarar ve bir "zellik alp, hepsini toplayarak
ortaya $kmtr. <eyz kabulne istidatl olup, bu dere&e ile sair
yaratklar arasnda tek olup, bun&a kerem, #azilet ve en !zel ekil ile bu
yksekli3e yetmitir.
%=72
;r unsurdan mrekkep ne#s-i vhittir &ihn
Sen !erek dem-i hayal eyle, !erek lem hayal eyle
8M"rt unsurdan bilemi tek ne#stir &ihn, sen ister insan hayal et, ister
lem hayal et.9
%=72
(ki !"rmek alktr, !ayr- bilmek ayn- &ehK
\lemi hem demi bir kendi ne#sin buldu ehK
8(ki !"rmek alktr. %aka bilmek !"z yanlmasdr. \ri#ler, lemi de
insan da sade&e kendi ne#si buldu.9
;nk &ihann balan!& ve asl bu insan ruhu bulunmutur. ihann d"n
yeri yine bu ruh klnmtr. Oira ki, bu insan ruh, ilhi akn #eyzi
bilinmitir. .albuki ilhi ak kll akl ve iz# ruhtur. +ll akl ise
btn &ihan &z'lerini kuat&dr. .er anda btn ileri tedbir edi&idir.
4imdi ne#si b"yle mahade eden ri#, 5evl'sn bilmitir' &ihana &an olup
ebedi hayat bulmutur. %yk lemi !"nlnde !"rp, en byk lem olmutur.
/itekim bir ri#, bu mny eda klmtr0
/AO5
Mevan sendedir, uurunda de3ilsin (la&n senden, !"rmyorsun
isminin k$k oldu3unu sanrsn =n %yk lem sende toplanmtr.

?edinci Madde

nsann i) 'e d&nn, cihann i) 'e d&na -y#-n "d-0- h(i!ne *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, #ilozo#lar demilerdir ki0 (nsana "n&e kendi
ne#sini bilmek lzmdr. ($ ve d ne hakikat ve yaratlta, ne
"zellikler tamakta. 2a ki bu sanattan sanatkrn bilip, onun isim ve
#iillerini, te&elli ve tasarru#larn lemin i$inde ve dnda bula.
/e#sinden, :abbine !"nl yolundan d"nle revan ola. Ona eyann
hakikatleri ve mnann in&elikleri a$k ola. .uzur ve nsiyet ile ebed
kala. Oira ki insan suretinde bir k$k lemdir ki, ondan dta bulunan
byk lemdir. ;nk byk lemde her ne var ise, onun benzeri bu k$k
lemde de bulunmutur. /itekim byk lemin, d"rt denizi bilinmitir. Onun
260
!ibi insan leminin dahi d"rt denizi bulunup, ona uydurulmutur. %yk
lemin d"rt denizi0 Gizli hazine sev!isi, ilk &evher, melek*t lemi ve mlk
lemidir. (nsan leminin d"rt denizi0 %aba slbnde meni, ana rahminde
nut#e, i$ ruh ve d bedendir. ;nk .ak 2el ezeli sev!isiyle0 '%en !izli
bir hazine idim, bilinmeyi sevdim,' buyurmutur. 7ani sev!i, lemin
yaratlma esas oldu3unu duyurmutur. O ilh sev!i, byk lemin &evher
v&uda !elmitir. O, byk lemin ikin&i denizi olmutur. O &evherin i$i ve
d vardr ki, i$inden #elekler ve unsurlarn hayat hsl olmutur. O,
melek*t lemidir ki, byk lemin $n& denizidir. O &evherin dndan
#elekler ve unsurlar olan basit &isimler v&uda !elmitir. O, mlk lemidir
ki, byk lemin d"rdn& denizi olmutur. Onun d"rt denizi bununla son
bulmutur.
7edi !eze!en #ele3ine yksek babalar' unsurlara ve d"rt tabiata aa3
analar denilmitir. %u babalar ve analar srekli hareket klmaktadr.
%unlardan $ bileik v&uda !elmektedir. /itekim .ak 2al0 '/un ve kalem,
bir de yazdklarna andolsun,' ACIA>9, buyurmutur. 7ani 8nun9 !izli hazine
sev!isi, 8kalem9 ilk &evher, 8yazdklar9 mlk leminin m#redat ve
melek*t leminin m&erretleri oldu3unu duyurmutur. <ertler ile m&erretler
an an yazlmadadr. O yazlmadan, bu bileik &isimler v&uda !elmededir ki,
bunlar kitabn kelimeleri benzeri hikmetle dzen bulmutur. (lh kelimeler
sonsuz oldu3unu, .ak 2al bize lt*yle duyurmutur. /itekim +ur'an'da0
'Allah'n kelimeleri tkenmez,' 8I>AE?9, buyurmutur.
/AO5
Aya ni&e bir devr ide bu $r ansr +im ona ne evvel ola mal*m ve ne hir
+h eyleyeler lem-i te#ridde seyran +hi olalar lem-i terkibde sir
2e#ridde $r ola ve n$r ola devri 2erkibe !elin&e se mevalid ola zhir
%u &mle mezahirde ola muteber (nsann ola &mle tu#eylisi mezahir insan
(nsan leminin yaratl myesi, baba slbnde olan menidir ki, o, onun
evvelki denizi bulunmutur. %irin&i &evher, ana rahminde bulunan nut#edir
ki, o, onun ikin&i denizi bilinmitir. /ut#enin i$ ve d vardr ki,
melek*t ve mlk lemlerine tatbik olunmutur. /ut#enin i$inden &eninin his
ve kuvvetleri hsl olmutur ki, onun $n& denizi klnmtr. Mndan
&z ve uzuvlar v&uda !elmitir ki, onun d"rdn& denizi itibar
olunmutur. (nsan leminin dahi d"rt denizi bununla son bulmutur. Oira ki
meni, baba slbnde !izli iken, salt sev!i idi. Ondan bir hareketle ortaya
$kp, ana rahminde birin&i &evher olmutur ki, i$ ve d, do3ann &an ve
&ismi olup, insan lemi v&uda !elmitir. %yk lem, bu insan lemine
hizmet$i ve dalkavuk olmutur.
/AO5
/edir hikayet-i leyl ki doldu arsa-i hak
/e idi halet-i me&nun-u mest damen-i $ak
4arab- ak idi nu etti hsn- leylden
Oehi arab- musta#a zehi piyale-i pk
emal ak- hdadan bulur bu mev&udt
(lh ente ilah ve la ilahe sivak
ihan mezahir-i sun'-u s#at- 5evladr
%u seyr zevkin eder &an- ri# $lk
Pelik mazhar- insan ki hs mazhar odur
+yas olunmaz ona !ayri mazhar et hk
<elek-i mlkte yo3 insan misali bir &evher
.ezr br aradm onu bulmuum derrk
+emal-i illet-i !aiye nev-i insandr
Melil .akk edersen taleb oku levlk
8Deyla hikayesi nedir ki, yeryz dolduH /i idi mest olmu ve ete3i
261
par$alanm 5e&nun'un haliH Deyla'nn !zelli3inden i$ti3i ak arabyd.
5usta#a'nn arab ne ho, pk piyale ne hoK Gzelli3i ve ak .da'dan
bulur bu varlklar. ilah, sensin (lah, senden !ayri ilah yok. ihan,
5evla'nn sanat ve s#atlarnn tezahrdr. Ari#in hareketli &an, bu seyr
zevkini eder. lakin insann ortaya $k ki, has mazhar odur. G"rnen
hi$bir ey ona kyas olunmaz. 5lk #ele3inde insan benzeri bir &evher yok.
%inler&e kez aradm onu, bulmuum onu sratli idrak edi&i. %u sebebin
kemalinin !ayesi, insan trdr. .akk, delil istersen, oku 'levlak'
hadisini.9

!eki"inci Madde

nsan e!inin hiret e!ine )e&iti y,nere *en%eri( 'e "rta((arn
*idirir+

=y aziz, mal*m olsun, ki, ri#ler demilerdir ki0 ,ey!amberlerin 8selam
onlara olsun9 rumuzlarnn bir mnasebeti, yani insan leminin bek lemine
bir benzerli3i budur ki, beka leminin !iri yeri olan "lme misal, insan
lemidir. %irin&i, !dann hazmdr. %edenin yok olmasna misal, ikin&i
hazmdr. (kin&isi neveye misal, $n& hazmdr ki, halis kan v&ut bulur.
esetlerin harine misal, d"rdn& hazmdr ki, men hsl olur. 5ahee
misal, babann slbdr ki, meni onda toplanr. .esap, kitab ve mizana
misal, nut#e &evherinde hsl olan #elek konumlarnn tesirleridir. Srata
misal, babann mesane yoludur. ehenneme misal, #er&in i$idir. +evsere
misal, anann nut#esidir. ennete misal, rahimdir ki, onda nimet trleri
olan his ve kuvvetler ile hayat ve &an bulur. 5evla'ya kavumaya misal,
ondan do3maktr ki, insann !zellik ve &emalini !"rp, yerin diyarna
hayran olur.
%ir benzerli3i budur ki, "lme misal, uykudur. 4eytana misal, vehmetmedir.
%erzaha misal, ryadr. 5elek*ta misal, sadk ryadr. 5ezara misal, !"3sn
i$idir. 5nker ve nekire misal, tedbir ve ihtiyardr. +abir karanl3na
misal, .ak'dan !a#lettir. +abir azabna misal, kendini bilmemektir. +abir
nuruna misal, !"nl huzurudur. +abir nimetine misal, kendini bilmektir.
(sra#il'e misal, (lh aktr. Sura misal, insan bo3azdr. 5ahere misal,
mterek histir. amel de#terine misal, ha#za kuvvetidir. 5izana misal,
nazar akldr. Srata misal, #ikretmedir. ehenneme misal, tabiat
zindandr. Oebanilere misal, k"t ahlaktr. A&kl azaba misal, irk ve
hevadr. 5asivayla u3ullanmaktr. (tiraz ve ikayettir. Oira ki hep edip
eyleyen bir 5evla'dr. +evser havuzuna misal, muhabbet arabdr. ennet-i
lya misal ri#in kalbidir. .uri ve !lmana misal, !zel ahlaktr. M"rt
nehre misal, ilim suyu, ilim st, rza bal ve ak arabdr. =bed nimete
misal, $oklukta teklik bulmaktr ki, toplulukta halvettir.
%=72
=bediyet nimeti helldir
=lini ve duda3n dnya nimetlerine srmeyene
5evla'ya kavumaya misal, hakiki #akr bulup, #ni olmaktr. Sidreye misal,
insann ba ve yzdr. 2uba a3a&na misal, kadnlarn sa$dr. Ssl
tubaya misal, dzenli beden uzuvlardr. Oira ki eller, ayaklar ve
parmaklar, turbann allar !ibi aa3ya do3rudur. Devh-i mah#uza misal,
h#za kuvvetidir. +aleme misal, hayal kuvvetidir. Geni krsiye misal,
dima3n tamdr. Onda olan yerde ve !"kte bulunan meleklere misal, bedenin
his ve kuvvetleridir. %yk ara misal, kmil insann srrdr. O .ak'ka
ula&dr.
262
%=72
G"nl taht mamur ve hevadan pak oldu
:ahman olan Allah, ar zerine hkmrandr.
.ak 2al'nn misali olmaz ki, insan ruhuna misal ola. /itekim +ur'an'da0
'.i$ bir ey onun misli olmad,'8LEAJ9 buyurmutur. Allah'n misilden
mnezzeh oldu3unu duyurmutur.
/AO5
=y !"nl sendedir ol ka#- kanaat sende
Sendedir akl edeb nutk bela!at sende
Sendedir baht- la ne&m-i saadet sende
Sendedir ilm-i ledn remz-i bearet sende
Sendedir srr- .da br- emanet sende
Sendedir !en&-i nihan ayn- keramet sende
Sendedir drr- kan- kerem zt- hidayet sende
Sendedir hamr- ezel sekr #era!at sende
Par iken tan "zn bun&a #eraset sende
Sendedir nur-u .da lt# inayet sende
.sl sendedir ol !ayet-i !ayet sende
Sendedir drl hner drl maharet sende
Sendedir zabt ile rabt emre itaat sende
Sendedir hulk- &ihan &mle imaret sende
Sendedir bahr ile ber &mle vilayet sende
%u &ihan varl3 ho buldu nihayet sende
Parl3n aka de3i eyle #era3at sen de
Sendedir d*zih-i s*zan dahi &ennet sende
Sendedir iki &ihan mlk tamamet sende
Ga#il olma !"zn a$ lem-i kbra sensin
Sidre levh alem ar- mualla sensin
8=y !"nl, o kanaat da3 sendedir. Akl ve edeb, konuma bela!ati sende.
Sendedir ak ile &an, !zellik ve melahat. Saadet yldz ve y&e baht
sendedir. 5Qde remzi ve ledn ilmi sendedir. .da'nn srr ve binler
emanet sendedir. +eramet pnar, !izli hazine sendedir. .idayet veri&i zat,
kerem ve km in&isi sendedir. =zel arab, sekr ve #era!at sendedir. Sende
bun&a #eraset varken "zn tan. .da'nn nuru, lt#u ve inayeti sendedir.
.sl, o !ayelerin !ayesi sendedir. 2rl hner, trl maharet sendedir.
Oabt ile rabt ve emre itaat sendedir. ihann halk ve btn imaret
sendedir. +ararlar, denizler ve btn beldeler hep sendedir. %u &ihan
varl3, sende nihayet buldu. Parl3n aka de3i, sen de #era!at eyle.
ehennem atei ve &ennet sendedir. (ki &ihan mlknn tamam sendedir.
Ga#il olma, !"zn a$, byk lem sensin. Sidre, levh, kalem ve ar
sensin.9

59-BLM:D59:

=NC BLM

5uha#azas lazm olan &nn bileik uzuvlarnn mahiyet, yer ve
men#aatlerini' insan bedeninin shhatinin esaslarn' baz mn#erit !da ve
ila$larn tabiat ve hkmlerini' baz yiye&ek ve meyvelerin #ayda ve
#aziletlerini' insan v&udunu stan ve !zelletiren baz elbisenin ekil
ve renklerini onbir madde ile bildirir.

263
Birinci Madde

R-h-n, !-ha.a%as a%! #een *ie&i( -%-'arnn !ahiyet, yer 'e
!en.aaterini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, tabibler demilerdir ki0 insan bedeninde bulunan
&ann bileik uzuvlar, bu saylandr ki0 Mima3, !"zler, kulaklar, dil,
ak$i3er, kalb, diya#ram, !"3s, mide, ba3rsaklar, kara&i3er, sa#ra, dalak,
b"brekler, mesane, husyeler, kam ve kadnlarda rahim ve memelerdir.
%unlarn hepsi, muha#azas v&ib olandr.
Mima3 8beyin90 7umuak ve ba3ml bir &evherdir ki, ren!i beyaz
bulunmutur. O, atar ve toplar damarlarn "znden, dima3n anas olan zardan
ve ka#atasna bitiik olan zardan bilemitir. Mima3n yaps bir $!ene
benzer ki, onun taban ban "n tara#nda, iki kenar ile kuatlm olan
a$lar ban arka nahiyesinde klnmtr. %edenin his ve hareketi, dima3
ile tamamlanmtr ki, beden hisleri yumuak sinirler ve uzuvlarn
hareketleri, sert sinirler vastasyle bulunmutur. .ikmetleri yukarda
bilinmitir.
G"zler0 (kisinden her birisi yedier tabakadan ve $er rutubetten
bilemitir. 2oplam, on tabaka demekle bilinmitir. %irin&i tabaka,
mltehimedir ki, havaya temas eden tabakadr. (kin&i tabaka, kariniyyedir
ki mltehimeden sonradr. O, renksiz yaratlmtr ki, altnda olan
tabakann ren!iyle renkli klnmtr. 6$n& tabaka, ayniyyedir ki, ya
siyah veya ehldr. 7a sar veya mavidir. 5ltehimenin altnda, ren!iyle
benzemi zehradr. Ayniyye tabakasndan sonra beyaz rutubettir ki, e##a#
ve berraktr. bundan sonra &ams rutubettir ki, erimi &ama benzer. %ein&i
tabaka, ebekiyedir ki, &ams rutubetten sonradr. altn& tabaka,
meimiyedir ki, ona benzemitir. 7edin&i tabaka, salbeyidir ki, hepsinden
sert ve !"z kemi3ine bitiik bulunmutur. %u tabakalarn #aydalar uzun
bir zeyl oldu3undan, ksa !e$ilmitir.
+ulaklar0 (kisinden her birisi sade&e et, kkrdak ve hassas sinirden
bilemitir. 5en#aatleri, sesi kabul etmek bilinmitir.
Mil0 =t, atar ve toplar damarlar ile hassas sinirden ve yemek borusuna
bitiik olan zardan bilemitir. 5en#aati, yeme3in tadn almak, lokmay
$evirmek, kelam eda etmek ve yutmay tamamlamak bulunmutur.
Ak&i3er0 +rmz !l ren!inde olan etten ve kendi borusunun
kkrdaklarndan ve yrekten biten atar damarlardan bilemitir. Ak&i3er,
kendi zatnda hissizdir. Dakin zarnn az bir hissi vardr. %unun men#aati,
yrekte do3an tabii hareketten bedeni reva$landrmak bilinmitir.
7rek0 +ozalak eklinde koni bir &isimdir ki, taban !"3sn ortasnda,
tepesi sol tara#ta konulmutur. :en!i krmz nar bulunmutur. O, lati# et
ile sert zardan bilemitir. O, tabii hareketin menba bilinmitir. Onun
iki karn&3 vardr ki, sa3 karn&3, az ruh ve $ok kan ile dolu olmutur.
Onun kanallar vardr ki, onlarla yrekten ak&i3er tara#na !da !idip,
ak&i3erden yre3e #erah hava !elmitir. Onun sol karn&3, az kan ve $ok
ruh ile dolmutur. O, atardamarlarn biti yeri olmutur.
Miya#ram yani !"3s perdesi0 Sa3lam et, hassas ve hareketli sinirden
bilemitir. %unun men#aati, !"3sn yaylmas ve bzlmesi bulunmutur.
5ide0 7umru bir or!andr ki, et, sinir, atar ve toplar damarlardan
bilemitir. O, $ &ze b"lnmtr. %ir &zne yemek borusu, birine mide
a3z ve birine mide dibi denilmitir. 7emek borusu, a3zdan !elip, ba3r
kemi3i bitiminde son bulmutur. 5ide a3z, yemek borusu bitimindedir ki,
264
etsiz klnmtr. 5ide dibi, etli yaratlmtr. 7eri, !"be3in stdr.
5idenin men#aati, !day hazmetme bilinmitir.
%a3rsaklar0 +atlanm hassas sinirsi &isimler bulunmutur. Sinri, ya3, atar
ve toplar damarlardan bilemilerdir. %unlar say&a yedidir ki' birine
kapak$k, birine oniki parmak, birine tutu&u, birine in&e, birine e3ri,
birine kolon ve birine dz denilmitir. Mz barsak, makat halkasna
bitiiktir. %unlarn men#aatleri artk !day atmak bilinmitir.
+ara&i3er0 =t, atar ve toplar damarlar ile kendini "rten zardan
bilemitir. %unun kendi zatnda hissi olmayp, zarnn hissi $ok
bulunmutur. %unun ren!i, donmu kana benzetilmitir. +ara&i3er ki,
kandamarlarnn bitiik yeri bulunmutur. %unun yeri, sa3 tara#ta uy!undur.
M, arka kabur!alara bitiik, i$i mideye mutabk, st !"3s diya#ramna
yetiik, alt, le3en kemi3ine ulak bulunmutur. %unun men#aati, uzuvlara
!da vermek i$in, kan retmek bilinmitir.
Sa#ra0 +ara&i3ere yapk yaratlmtr. O, sa#ra 8"d9 kesesi klnmtr.
%unun men#aati, sa#ray, kara&i3erden $ekmek bilinmitir.
Malak0 %o3umlu bir &isimdir ki, et ve atardamarlardan bilemitir. :en!i,
kara&i3ere benzer bulunmutur. +endi zatnda hissi olmayp, zar hassas
klnmtr. %unun yeri, sol tara#ta, arka kabur!alar ile midenin arasnda
tayin olunmutur. Siyah k"p3e kese bulunmutur. %unun men#aati, o "d
kara&i3erden kendine $ekmek bilinmitir.
%"brekler0 (kisinden her birisi, az krmz olan sert et ile $ok ya3dan ve
atar damarlardan bilemitir. %"brek ki, onun kendi ne#sinde hissi olmayp,
zarnn hissi $ok bulunmutur. %unun yeri, srtn altnda klnmtr.
5en#aati, &i3erden idrar $ekip, mesaneye aktmak bilinmitir.
5esne0 Mamarlar ile katlanm sinirsel bir &isimden ve atar damarlardan
bilemitir. %unun yeri, makat ile kask aras bulunmutur. 5en#aati,
idrar toplama ve dar atma bilinmitir.
.usyeler0 (kisinden her birisi, ya3l beyaz etten ve $ok sayda
atardamardan bilemitir. 5en#aatleri, meniyi piirip, oluturmak
bulunmutur.
+am0 Az etten, $ok sayda atar ve toplar damardan bilemitir. 5en#aati,
yukarda uzuvlarn hikmeti bahsinde bilinmitir.
:ahim0 Sinirsel bir &isimdir ki, kadnlarda yaratlmtr. 7eri, dz
barsak, !"bek ve mesne arasnda klnmtr. Onun boynu uzun olup, #er&e
ulap, dibinde iki husye konulmutur. 5en#aati, nut#eyi $ekme ve &enini
koruma bulunmutur.
+adn memeleri0 (kisinden her birisi yumuak et, beyaz ya3, $ok sayda atar
ve toplar damarlardan bilemitir. 7eri, sinenin dnda, mahede
klnmtr. 5en#aati, kan piirmek ve st oluturmak bilinmitir.
(te b"yle sanat aheseri bir binay, sn# sn# imaretlerle tamir edip
!zelletirmek, dn ve i$ini trl kemallerle ssleyip, !zelletirmek,
hepsinden daha "nemli ve lzumlu bulunmutur. %u sanatlar hayretten ni&e
yz ibret alnmtr. 8(nsan en !zel bi$imde yaratan, hakm, musavvir,
bri ve hlik olan Allah mnezzehtir. 7arat&larn en !zeli Allah ne
y&edirK9

kinci Madde

nsann *eden shhatinin ("r-n!as esasar "an !i%acar *idirir+

265
=y aziz, malum olsun ki, tabibler demilerdir ki0 2b ilmi, beden ilmidir
ki onun nazarisi ve amelsi haddizatnda iki ilimdir. %irin&i ilim,
h#szshha, shhati koruma ve ikin&isi tedbir-i illet, tedavidir. .albuki,
beden shhati bir byk nimettir. Min ve dnya ehline devlet serayesidir.
P&udu korumak saadettir. +adir ve kymetini bilip, kaide ve erkanyle mil
olmak ho !animettir. ;nk v&udunun shhatini koruyan akll kimse,
#iyet bulur. ismine illet rz olmayp, selamet kalr. 2edbir ve ila&a
ihtiya& kalmayp, rahat bulur. bol vakit bulup, 5evla'nn mari#etine nail
olur. 4u halde '5ari#etnme' de an&ak shhati korumann kaide ve esaslarn
yazmak ve a$klamak lazm !elir. 2a ki, o devlet ve saadetin kadir ve
kymetini bilip, #rsat elde iken onu koruyasn. 1mrn olduk$a shhat ve
#iyette kalasn. Allah ile dolup, 5evla'y tanmaya me!ul olasn. Shhati
korumann kaidelerini bili, amel eden kimse, .ak'kn yardm ile v&ut
shhatine malik olabilir. Dakin mtahasss tabib olsa bile, !en$lik ve
kuvveti baki edemez. .er ahs, en uzun e&el olan yzyirmi sene yana
!idemez. 1zellikle zaruri i bulunan tabii "lmn vakti !eldi3inde, o nu
bir kimse tehir edemez. Oira ki bedenin oluum ve bekas, o rutubetle
mmkndr ki, onu !da edip, #azlalarn atan s&akl3a yakndr. 4u halde
bu tabii hararet, o maddesi olan tabi rutubeti ayrtrarak, o rutubet az
kald3nda, bu hararet dahi azalp, !da hazm da zay# olur. O rd
noksan bulur ki, e3er o rat olmasayd, bu beden oluum mddetinde beka
bulmazd. O halde bedene dahi !n !n zaa# ve noksan !elir. 2a tabii
rutubet yok oldu3unda, tabii hararet dahi s"ner. .er ahsn kendine mahsus
olan miza& ve kuvveti hasebiyle "mr mddeti ve mukadder e&eli bulunan
tabii "lm an&ak budur.
%u durumda shhati korumann !ayesi budur ki, "n&e miza&lar bilip, onda
zaruri sebebleri, a$k sebeblerle bedende bulunan tabii rutubeti
bozulmaktan korumak ve #azla ayrmadan koruyup, e&ele varn&aya dek,
dardan bir zarar isabet etmezse, d"rt $a3dan her ya, kedi !ere3in&e
koruyarak, shhat ve #iyette !"nl sa#asyle "mrn tamam eder.
%edenin miza&lar, on almetle bilinmitir. Oarur sebebleri alt adet
bulunmutur.
(kin&isi0 =t, ya3 ve i$ ya3dr. %unlarn $oklu3u bedenini rutubetine, azl3
kurulu3una almettir. <akat etin $oklu3u, bedenin rutubet ve hararetine,
sade&e ya3 ve i$ya3n $oklu3u, bedenin rutubet ve so3uklu3una almetidir.
M"rdn&s, beden ren!idir ki, onun beyaz, so3uklu3una ve bal!am $oklu3una
almettir. +rmzl3, hararetine ve kan stnl3ne almettir. (kisinin
bileimi, itidale almettir. %u3day ren!i, hararetine almettir. Sarl3,
hararetine ve sa#ra stnl3ne almettir. Siyahl3, so3uklu3unun i#ratna
ve siyah k"pk stnl3ne almettir.
%ein&i, uzuvlarn yapsdr ki, !"3sn !enili3i, nabzn #azla hareketi,
damarlarn dta oluu ve kalnl3, el, ayak ve kemiklerin bykl3,
bedenin hararetine almettir. %u uzuvlarn zt olmas, bedenin so3uklu3una
almettir.
Altn&s in#ial key#iyetidir ki, sratli in#ial han!i key#iyetten olursa
beden dahi o key#iyette oldu3una delalet eder. 5esela so3ukluk
key#iyetinden sratle mteessir olmak, o bedenin so3uklu3una telalet eder.
7edin&isi tabii #iillerdir ki, #iillerinde ol!un olan tabiat, kendi
itidaline, eksik veya btl olan so3uklu3una, yava bulunan hararetine
almettir. 2abiat srati hararetine, yaval3 so3uklu3una almettir.
Sekizin&isi uyku ve uyanklktr ki, uykunun $oklu3u bedenin so3ukluk ve
rutubetine, uyankl3n $oklu3u, hararet ve kurulu3una almettir. (kisinin
itidali bedenin itidaline almettir.
Mokuzun&usu byk abdesttir ki, onun keskin kokulusu ve sa3lam renklisi
266
bedenin hararetine, bunun ztt bedenin so3uklu3una almettir.
Onun&usu ne#sn intikallerdir ki, onlarn kuvvet, srat ve $oklu3u bedenin
hararetine, yava hissi bedenin so3uklu3una almettir. Mevamllk ve sebat
bedenin kurulu3una, $abuk bitii rutubetine alamettir. Gazap ve iddet,
&r'et ve hiddet, kelamda srat ve $okluk bedenin hararetine' vakar ve haya
$oklu3u so3uklu3una' kalp zaa# rutubetine' korkaklk ve rkeklik onun
kurulu3una almettir.
Saylan bu on almetten baka insan bedeninde olan d"rt karmdan her
birinin ziyadeleme ve !alebesinin ni&e al_metleri vardr ki, bu
s"ylene&eklerdir0 +an stnl3nn almeti, ba a3rs, sallanma, esneme,
dur!unluk, hislerin bulankl3, dil kzarmas, $ban ve basur $kmas, yz
yarlmas ve burun kanamasdr. :yada kzl eya !"rmek, uyanma annda
a3z tatll3dr.
%al!am stnl30 %eyaz renk, hissizlik, deri yumuakl3, deri so3uklu3u,
tkrk $oklu3u, susama azl3, hazm zay#l3, vurdumduymazlk, !e3irme,
$ok uyuma, ryada su ve kar !"rme, uyanma annda a3zn tuzlulu3udur.
Sa#ra stnl3nn alametleri0 :enk sarl3, !"z sararmas, a3z
kurumas, burun u&u kurumas, iddetli susama, itah zay#l3, kusma
$oklu3u, dil sertlemesi, dte ate !"rme ve uyann&a a3z ekili3idir.
2p$larn te&rbe ile bildikleri bunlardr. .er eyi en iyi bilen
Allah'dr.

nc Madde

nsan *edeninin shhatini ("r-!a (aide 'e esasarndan "an at %ar-rK
se*e*i *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, tabibler demilerdir ki0 %edenin oluum bekasnn
zarur sebebleri altdr.
%irin&i sebeb0 %izi kuatan havadr ki, onu tene##s edip, ak&i3er i$inde
ruhun dumans buhar olan #azlalklarn ne#esin itilmesiyle $karp, ruha
itidal vermek i$in zorunlu olmutur. %u hava, madem ki hali zere sa# ve
mutedil kalp, pi rz!rlar ve $irkin dumanlarla karmamtr. %edenin
oluum bekasn ve v&ut shhatini koruyu&u bulunmutur. =3er hava, k"t
duman ve rz!rlarla de3itiyse, hkm dahi de3imi bilinmitir. u halde
d"rt mevsimin her biri, kendine uy!un olan hastal3 verip, zttn
!iderir. Ger$ekten, yaz mevsimi, sa#ray $o3altmakla hastalklar verip,
rutubeti ayrtrma ve kalbi stma ile susuzluk ve hareketi ortaya
$karr. Sonbahar, !e&e ve !ndz, s&aklk ve so3uklu3u de3itirmekle
hastalklar $o3altp, meyveleri $o3altma ile kan azaltr, sevday
$o3altr. + mevsimi, bal!am $o3altma ile hastalklar verip, ban
maddelerini skma ile nezle ve "ksr3 ortaya $karr. (lkbahar,
karmlar hareket ettirmekle badem&ikleri iirip, kan $o3altma ile
maddeli hastalklar ortaya $karr. %u mevsim, mevsimlerin en
shhatlisidir. .ayat ve shhat i$in en uy!un ve en lati# ve en tatldr.
(kin&i sebeb &ismani skun ve harekettir. %u beden hareketi, zaa# ve
kuvvete, azlk ve $o3unlukta, yavalk ve sratte muhteli# oldu3undan' az ama
$ok kuvvetli ve sratli hareketin, bedeni ayrtrmasndan stmas daha
$ok bulunmutur. Oay# ve yava olan $ok hareketin tesiri, onun aksi
bilinmitir. .areket ve skunun i#rat bedeni so3utur. .areketin itidali,
yeme ve i$meyi dzenler ve hazma yardm eder.
267
6$n& sebeb0 /e#san hareket ve skundur. %u ne#s hareketi, ruh ile kann
hareketiyle olur. %u durumda ruh, ya bedenin dna de#aten hareket eder,
iddetli !azap halinde oldu3u !ibi. Peya tedri& ile hareket eder, #erah ve
lezzet srasnda bulundu3u !ibi. Peya ruh bedenin i$ine de#aten hareket
eder. +orku ve rperme halinde oldu3u !ibi. Peya yavalkla hareket eder,
hzn ve keder vaktinde bulundu3u !ibi. Peyahut i$ ve da ard arda hareket
eder. .a&alet zamannda bulundu3u !ibi. :uhun bu anlan hareketlerinde
bedenin zerine hareket olunan tara#nn suhuneti ve kendisinden hareket
olunan tara#n so3uklu3u lazmdr. Oira ki, bedenin snmas kann
hararetindendir. So3umas, azl3ndandr. %u hareketin i#rat helak
edi&idir. %u dur!unlu3un i#rat, so3utu&udur.
M"rdn& sebeb, uyku ve uyanklktr ki, uyku skuna benzer, uyanklk
harekete benzer. Oira ki uyku halinde, ruh, kendi hararetiyle yeme3i hazm
i$im beden i$ine y"nelip, bedenin d, so3uklu3u zere kalr. Onun i$in
beden, uyurken uyanklk halinden ziyade "rtnmeye muhta$ kalr. Rykunun
i#rat, bedeni ziyadesiyle rutubetlendirir ve so3utur. =3er uyku, ruhun
!irmesiyle beden i$inde hazm kabil !da bulduysa, onu hazmedip, bedeni
str. =3er hazm kabil olmayan !day veya karm bulduysa harareti
hareket ettirmekle onu neredip, bedeni so3utur. Ge&e uykusuzlu3unun
$oklu3u, dima3 zay#, hazm bozuk edip, maddeyi ayrtrarak tabii
rutubetle a$l3 verir. Gndz uykusu dahi iyi de3ildir. Oira ki, o, ren!i
bozar, dala3a zarar verir ve znty artrr. =3er !ndz uykusu itiyat
olunup, ikin&i tabiat bulunduysa, terki &aiz olmaz. An&ak yava yava terki
!ereklidir. Ryku ile uykusuzluk arasnda tereddt dahi k"t olup, aknlk
ve eleme sebep olur.
%ein&i sebeb yiye&ek ve i$e&eklerdir. O, bedene ya key#iyetiyle tesir eder
ki, o halis ila$tr. 7a salt maddesiyle tesir eder ki, o halis !dadr.
Peya sade&e suretiyle tesir eder ki, e3er onun "zelli3i bedenin miza& ve
hayatna uy!un ise tiryaka amildir. =3er muhali# ise, "ldr& zehir
!ibidir. Peya hem maddesiyle, hem key#iyetiyle tesir eder ki, o has !dadr.
Peya hem key#iyeti hem suretiyle tesir eder ki, o, "zel etkisi olan ila$lar
b"yledir. Sekmoniya !ibi. Peya hem maddesiyle hem suretiyle tesir eder ki,
o, "zelli3i olan !dadr. =lam !ibi.
Gda ise kh lati#, kh kaln ve kh orta olur. bunlarn her birinin bedene
!das ya $ok olur veya az olur. 5utlak su basit oldu3undan bedene !da
olmaz, an&ak o, !day yumuatmak ve piirmek i$in ve onu dar yollara
!e$irmek i$in kullanlr.
Altn& sebeb isti#ra ve hapsetmedir. bunlarn mutedili &isme #aydal ve
shhati koruyu&udur. (sti#rann i#rat, bedeni so3utur ve boaltr. 5e3er
ki o isti#ra olunan kan ve sa#raya stn olan bal!am ve sevda !ibi so3uk ve
kuru ola. O surette i#rat dere&ede isti#ra, bedeni rutubetlendirir. (#rat
dere&ede hapsetme, kan kanallarn doldurur, kokuma, rutubet, itah
kesilmesi ve a3rlk yapar. So3uk su ile !l suyu yze $arplsa, her
hareketi itip, tabii harekete takviye verip, #enal3 "nler. An&ak ri# ve
!ah olan hepsini Allah' dan bilir.

Drdnc Madde

At %ar-ri se*e*den $) se*e*in tadierini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, tb bil!inleri demilerdir ki0 Shhati koruma,
268
v&udunu !"zetme !erekli itir ki, saylan alt zaruri sebebi tedbir ile
!"zete. Ama kuatan havay !"zetmek "n&e !ereklidir. (lkbahar kan aldrma,
ile karlayp, kusarak isti#ra ede. +avrulmu eyleri kullanp, nar !ibi
teskin edi&i maddeleri yiye. +uvvetli hareketler, tatllar, s&ak hamamlar
!ibi s&aklklardan ka$np, !day azaltma ve elbiseyi ha#i#lete. 7az
mevsiminde hareketsizli3e devam, !"l!eye s3nma, sa#ray mahveden lati#
so3uk !dalar yiyip, her stan ve boaltan !dadan sakna. .yar, kavun
ve karpuz !ibi rutubetli meyveleri se$ip, beyaz elbise ve so3ukluk veren
keten !iye, Sonbaharda $ok &imadan, so3uk su ile ykanmaktan ve btn kuru
eylerden ka$np, so3uk i$e&eklerden, ya meyve yemekten, kusmaktan, ba
a$maktan, !e&enin so3u3undan ve "3le s&a3ndan sakna. + mevsimini krk
ve kaln !iye&eklerle karlayp, et ve kekek !ibi $ok s&ak !dalar
se$e. %u mevsimde ani ve kuvvetli hareketler bedene #aydaldr. %unda
kusmak, kuvveti zay# edendir.
isman hareket ve skunda itidal0 $nk bedenin i$inden ve dndan
bulunan sebebler ile daima ondan ayran &zlere bedel, !daya muhta$
olmakla, beden !dasz beka bulmaz. .i$ bir !da yendi3i ekilde bir uzva
& olmaz. belki d"rt hazmdan her birisi yannda !dadan bir #arzla bir
lahza kalr ki, onda bir #ayda kalmaz. O #azlann atlmasna, tabiat #rsat
buldu3undan, ona ilti#at klmaz. 4u halde e3er o #azlalar terk olunup, uzun
mddetle $o3alrsa, o kadar madde toplanr ki, bedene key#iyetle zarar
verir. 7ani bedeni ya str, ya p"rstr, ya so3utup yahut s&akl3n
s"ndrr. Peya kemiyeti ile zarar verir. 7ani kan kanallarn kapatp
bedene a3rlk verip, kabzlk hastalklarn verir. =3er o toplanan madde
isti#ra olursa elbette beden o tedaviden in&inir. Oira ki isti#ra edilenin
$o3u zehirlidir ki, bedene yararl olan karm dar $karmaktan hali
de3ildir. 4u halde biriken #azlalklar terk olunsa da, isti#ra olunsa da
zararldr. .albuki riyazet ad verilen beden hareketi o #azlalklarn
do3urdu3unu bile men eder. Oira ki beden hareketi btn uzuvlar stp,
#azlalklarnn "yle bir dere&e izale eder ki, hi$bir hazm yannda bir
#azla kalmaz. =3er mutedil hareket a$klana&ak zamanlarnda yaplrsa o bir
riyazettir ki, &isme srur ve ha#i#lik verip, onu !day kabul edi&i eder.
5a#sallara sertlik verir, rutubetleri ayrtrma ile sinir ve damarlara
metanet verir. %tn maddi hastalklardan emin edip, miza&i hastalklarn
$o3undan uzak eder. %u riyazetlerin vakti, !dann alnmas ve hazmnn
tamamlanmasndan sonradr. 7ani akam yeme3i, mide, kara&i3er ve damarlar
i$inde hazm olunup, son yeme3in vakti !eldi3i zamandr. 5utedil hareket odur
ki, onunla yz ren!i kzarp, deride damar ortaya $kar. ama o hareketler
ki, onda kann ak $o3alr. (#rat ola odur ki, onunla bedene hararet
!elip, kuruyup rutubeti !ider. .an!i uzvun mutedil hareketi $ok olursa, o
uzuv dahi kuvvetli olur. 1zellikle o hareketin trnde ziyade kuvvet bulur.
5esela elin hareketi, yk tamada $ok olsa, onun kuvveti eyay itmede ham
ellerden ziyade olur. %elki her kuvvetin an uzvun hareketi !ibidir.
/itekim, h#za devam edenin ha#za kuvveti kuvvet bulur. ;nk her uzvun
bir "zel riyazeti olur. 4u halde dima3n riyazeti aksrmak olur ki, o
hareketle tabiat, onda bulunan ezay ve onu !enizden bitien habis
rz!arlar iter. Ak&i3erin riyazeti, "ksrktr ki, o hareketle tabiat,
onda olan !aliz bal!am veya !"3se isabet eden iddetli so3u3u ondan atar.
Rzuvlarn ihtila$ 8se3rime9 illeti bir !aliz riz!ardr ki, onunla adaleler
ve onlara yapk olan deri hareket eter. 2ak ki, o yel onlardan ayrlsa.
titreme, hareket etme kuvvetinin adaleyi hareket ettirmekten a&zi srasnda
hsl olur. /itekim, o, korku, !azap, zihin karkl3, !am ve !ayretten
meydana !elir. G"3sn riyazeti okumadr. Onda yavalkla balayp dere&e
dere&e sesi ykseltmek rahattr. +ula3n riyazeti !zel sesler ile leziz
269
nameleri dinlemektir. G"zn riyazeti, !zel eyaya bakmaktr. =lin
riyazeti, yakalamak ve aya3n riyazeti !itmektir. 5utedil olan at binme
!zel bir beden riyazetindendir. %edeni stmasndan ziyade ayrtrandr.
%a3lanlm iple 8saln&ak9 sallanmaktr. %u, at srtnda mutedil !itme
!ibidir. top ve $ev!an oyunu ne#islerin ve bedenlerin riyazetidir. Oira ki,
!alip olan sevin$li ve neelidir. 5a3lup olan !aml ve !azapldr. 5sabaka
dahi ne#s ve bedenlerin riyazevtidir. Gemiye binme, karmlar hareket
ettiri&i ve mideye #aydaldr. (stiska ve &zzam !ibi mzmin hastalklar
de# edi&idir. Oira ki, ne#s onda #erah ve elemi ardarda toplay&dr. e3er
onda kusma !erekirse, tutmas ki, beden !ayet #aydaldr. Rzuvlar ovma
dahi, bu riyazetten saylr. =3er ovmak sert hrka ile olursa, kan derinin
dna $ekip, ren!i krmz !"rnr. /ormal ovma uzuvlara kuvvet verip,
i#rat zahmet verir.
/e#sani sk*n ve hareketin itidali !er$ekten ruh hareketlerinin kayna3 onun
kendisinde olan !azap ve ehvettir. Gazabn ars tehevvr, az &ben ve
itadali e&aattr. %u mutedil hareket bedene shhat, ne#se izzet, dnya ve
diyaneti korumaktr. 4ehvetin ars ere, azl3 humut ve itadali
i##ettir. %u mutedil hareket bedene shhat, ne#se lezzet ve iki &ihanda
rahat ve selamettir. 4ere ne#sin istilasi ile akl yendi ise, ona me&ezi
ak derler ki, mal-i hlyann bir trdr. O bir hastalktr ki, $o3unlukla
!en$lere ve bekarlara rz olup, k olduklarndan bakasndan onlar yz
$evirttirir. %u akn sr ve sebebi, sev!ilinin ekil ve emalini ar
dere&ede !zelletirme ile #ikretme ve dnmeye yapma ve devam etmedir.
;o3un&a o #ikir ile &ima, ehveti dahi bulunur. %unun alameti renk
sararmas, beden zaa#, ya3 kurumas, !"z morarmas bilinir. %u 3n
!"znn hareketi !le$ ve sevin$lidir, sanki bir leziz nesneye bakar
!ibidir. ($iah ile, sesi hazin !elir. Onun tavr ve halleri, dzensiz olur.
az uyumaktan seherlerde uykusuz kalr. =3er bir tabib onun nabzna el
basp, ni&e akran ve yaran vas#larn saysa, han!i isim il enabz
de3iip, yznn ren!i de3iirse o ismi, onun sev!ilisi oldu3unu bilir. Ona
kavuma !ibi ila$ olmaz. =3er ona sev!iliye kavuma meru yol zere mmkn
de3ilse, ona sev!ilisini k"tleme ve bu3uz etme ile ila$ verilir. =3er, o
akllardan ise, nasihat kabul edip, o sevdadan vaz!elir. An&ak onu
k$mseme ve alay etme, aka delilik ve sevda deme bu hastalktan kurtarr.
=3er dinlemeyi terk ve &imay $o3altma ile a&ilen ila$ olunsa, ak onun
tabiatna tahi istila edip, helak olur.
%=72
Aka #eda olana ila$ yoktur.
5esih ona tabib olsa bile

Beinci Madde

Ear-ri at se*e*den (aan $)$n$n itadaini *idirir+

=y aziz malum olsun ki, top limleri demilerdir ki0 %edenin shhatn
korumaya taahht ve iltizam eden kimseye !erekli itir ki, mehur alt
sebebin kalan $n dahi tedbir ile itidal edip, "mrnn sonuna dek shhat
a#iyetle !ide.
Rykunun itidali ve uyankl3n itidali0 Rykunun en iyisi odur ki, sresi
mutedil ola. 7ani d"rt saat !e$e&ek kadar de3in ola. .azmolunduktan sonra
kestirirse yani yemem i$meden sonra iki $ saat !e$mesinde uyku bastrp,
270
ikin&i hazmda bulunma. =3er midesi zay# olan kimse yemek hazmna uyku il
yardm& olursa, "n&e yarm saat kadar sa3 tara# zerine yatmak lazmdr.
2a ki, !da, sa3 tara#a e3it olan mideye kara&i3erin $ekmesi ile kolay
olup, kara&i3erin harareti onu sta. (ki saat kadar solu zerine yatp
uyumak lazmdr. 2ak ki, kara&i3er mide zerine yor!an !ibi "rtlp, onu
stp, birin&i hazmda mideye yardm& ola. Sonra yine iki saat kadar sa3
tara# zerine yatp uyumak !erektir. 2a ki ikin&i hazm i$i kara&i3er
!dann iniine yardm ede. uykunun i$teki hareketi uyanklktan #azladr0
5addenin tabiatn istila bakmndan. Oira ki uyku halinde hararet i$eride
ziyade oldu3undan, maddeye ziyade stn olur. uyankl3n terletmesi,
maddenin rutubetini istila bakmndan daha $oktur. Oira ki uyku halinde
hararet i$eride ziyade oldu3undan, maddeye ziyade stn olur. Ryankl3n
terletmesi, maddenin rutubetini istila bakmndan daha $oktur. Oira ki
uyanklkta hararet da y"nelip, maddeyi ayrtrr ve aktr. +imin ki
uykuda terlemesi sebebsiz $ok olur, o, !da ile ya karm ile dolu olur.
+imin ki uykusu a3r ve uzun olur, yani sekiz saatten ziyade uyur kalr,
onun dima3nda rutubet stn olur. O, kuru !dalarla uykusu ha#i# olup,
itidal bulur. +im ki uykusuzlukla mbtela olur, yani yirmid"rt saatte
ziyade uykusuz kalr' o hamam ile rahat bulur. St ve arpa suyu benzeri
rutubetler ile uyku !elir.
%o3u&u kbus ki, uyuyan uyku esnasnda tahayyl eder ki, zerine bir a3r
nesne dp, onu sokup, hareketten menedip, ne#sini daraltr' bu bo3u&u
kbus buhar ayrtran uyanklk ve hareketinin yoklu3u srasnda kann ya
bal!amn veya sevdann buhar dima3a $kmasndan ortaya $kar. 4u halde
bunun ila&, isti#ra ile beynin temizlenmesidir.
7iye&eklerde itidal0 .er shhat ki, onun hali zere kalmas murat olunur. o
bedenin key#iyetinde benzeri ona verilmek !erektir. =3er bozulmu bir
shhati, kendisinden daha iyi olan shhate nakletmek murat olunsa, ona
ztt verilmek lazmdr. 4u halde v&udunun shhatini hali zere korumaya
"zenen kimseye lazmdr ki, !dalardan siah taneler !ibi pisliklerden
temizlenmi bu3day ekme3iyle, mlayim tatllar, koyun eti, kmes hayvanlar
eti ile yetine. Dokmay k$k alp, $i3nemeyi $ok ede. 5eyvelerden an&ak
in&ir, zm kuru zm se$e. Ama ila$ olan meyvelere ilti#at etmeye. 5e3er
ki, miza& itidali i$in yenile. Peyahut hazr yiye&ek onda buluna. Oinhar
itihasz yemek yemeye, (stihasn !iderip, !eri brakmaya. 7az !nlerinde
so3uk !dalar, kta s&ak !dalar ala. .azmolunmu yemek zerine baka
yemek sokmaya, 7emek saatlerini uzatmaya. 2a ki !dann evveliyle sonun&usu
hazmda karmaya. yemek $eitlerini $o3altmaya, ta ki hazmda tabiata
aknlk !elmeye, ;ok olmazsa leziz !dalar en #aydaldr. =ki !dalar
zararldr, ihtiyarl3 $abuklatr& ve uzuvlar kurutu&udur. 2atl
!dalar, mideyi rahatlat&, bedeni st& ve sa#ray hareket ettiri&idir.
2uzlu !dalar, bedeni kurutu&u, sa#ray do3uru&u ve uzuvlarla kuvvetlere
zarar veri&idir. Oararl tatly, eki de#eder. ekiler, tatl ile !ider.
2uzsuzlar tuzluyu, tuzlular tuzsuzu mutedil eder. /e#sinden !da itihas
kalm iken, ondan el $ekmek lazmdr. 7emek vakitlerini !"zetmek elbette
lazmdr, va&ibtir. Dakin k"t !dalar alm olan, devam etmeyip, yava
yava terk etsin. 7emek vakitlerini drerek, birle yetinsin. Oira ki
!ndzde bir kere !dalanmak, bir kere !e&ede yemek, kartrmak
tabiata mkldr. Oira ki bu iki su, biri birine in&elik ve kalnlkta
uy!un de3ildir. Sularn en iyisi nehir suyudur. 1zellikle pak yerde akp,
her eyden sa# !ele veya taar zerinde akp, kokumu eylerden uzak ola.
"zellikle kuzeye veya batya aka. 7ksek bir yeden aa3ya inip !ide.
+ayna3 uzak olup, uzun sre akmakla in&ele, (n&eli3inden a3rl3 ha#i#
ola. ;ok olup, iddetli aka !ele. %u vas#lar ile vas#lanm olan bir sudur
271
ki, #aziletten nihayet bulmutur. 5barek nil suyu bu !zelliklerin $o3unu
toplamtr. 5enba suyu hareketinin azl3ndan kaln kalmtr. 2oprak
altnda olan kerizler i$inde akan sular sertlik bulmutur. 5a3ara sular ve
kuyu sular onlardan daha serttir. Su i$mek, yemekten iki $ saat
!e$mesinden sonra #aydal bilinmitir. 7emek arasnda su i$mek, hastal3
k"rkler. .emen sonra i$mek, bozu&u ve k"tdr. Dakin midesi s&ak olan
kimse yeme3in arasnda ve akabinde su i$mekle isti#ade eder. itihas zay#
olan kuvvet bulur. zira ki, o zaa#, hararet $oklu3undan !elir. 4u halde su
i$mekle hararet mutedil olur. A$ karnna ve terli iken, "zellikle &ima,
hamam, mshil i$me kaplarnda, meyveler zerine "zellikle kavun zerine su
i$mek' so3uk i$e&ekler olduk$a k"tdr. =3er bu vakitlerde susuzlu3a
tahamml olunmazsa, $o&u3un meme emdi3i !ibi, dudak ile kse kenar arasnda
yalama ile i$ip $ ne#esten !e$mesin. .er ne#este, $ yudumdan ziyade
i$mesin. Oira ki, $ok olur ki, susuzluk yap& bal!amdan veya tuzlu
bal!amdan dolay olur. .albuki su i$meye ilti#at olunduk$a, susuzluk
$o3alr. =3er o susuzlukta sabr olunsa, tabiat o susatan maddeyi eritip,
susuzluk dahi !ider. $ok olur ki, bunun !ibi susuzluk maddesini bal !ibi
s&ak eyler yattrr. .er zaman ayakta su i$mek hataldr. An&ak zemzem
suyu i#adr.
/AO5
%e yerde su i$mekten sakn
;nk o hastal3 $eker
.amam, yor!unluk akabinde
7emek akabinde ve yatakta
2utma ve isti#rada itidal0 P&ut shhatini muha#aza edene !ereklidir ki,
daima kendi tabiatn mukayyet ve !"zetleyi&i ola. =3er tabiat kabz
olursa, onu in&ir ve sinemaki !ibi i$e&eklerle yumuatsn. "zellikle
ihtiyarlk tabiatna yumuaklk, rahat ve selamettir. =3er tabiatnda ar
yumuaklk bulursa, onu sumak ve kavruk !ibi eylerle tutsun. =3er dolarsa
!da #azlal3ndan midede hasl olup, !e3irmekle $akan duman ile ekime ile
veya sade&e a3rlkla !day bozu&u bulursa, o saat kusmaya &an atsn. =3er
kusmak ona zorsa veya vakti de3ilse, sakzla kaynam s&ak su i$ip, sa3
yan zerine yatsn. Peyahut bir parmak bala in&e tuz katsn. Pe pamuk ile
makatnda yarm saat kadar tamaya tahamml etsin. 2a ki, yumuaklk bulup
rahatla o bozu&u !da !itsin. Sonra elma !ibi mideye kuvvet veren eyleri
yiyip hamamda yatsn. =3er ishal olursa !l yapra3, d"vlm maz, nohut
sakz, ermeni $amuru, #esle3en tohumu, tebeir ve kimyon !ibi kuru
eylerden yesin. Peyahut elma, se#er&en ve eki nar !ibi meyveler yesin. 2a
ki, tabiatn yine normale yetsin. +$k ve byk abdesti #azla tutmak
zararldr. 2itreme verir ve ihtiyarl3 $abuklatrr. Allm olan
boalmalarn en kolay &ima ve hamamdr.
(nsan hayatnn temeli mide
=3er ba3lanrsa ki a$lmamal
=3er ba3lanmama&asna a$lrsa
M"rt tabiat muhali# ve serke
=3er !lib olursa d"rtten biri
=lbette ri# ve kmil olanlar
7ava yava !itmeli olmamal !am
%a3lanrsa !"nle elem verir
dnya hayatndan !"trr "lme
/i&e !nler ho kaynamlar
S"ker kalptan &an koymaz diri
Ge$i&i dnyaya !"nl ba3lamazlar

272
A"#$nc$ Madde

2hhat d-r-!-nda a&an isti.rann en #$%e t$reri *--nan ci!a 'e
ha!a!n itidaini *idirir+

=y aziz, malum olsun ki, top bil!inleri demilerdir ki0 Shhatteyken
allan boalmlarn en kolay ve en #aydals, &ima ve hamamdr. imann
en #aydals, birin&i hazmdan sonra vki olandr. %edenin hararet,
rutubet ve kurulu3unda, boluk ve dolulu3unda itidali srasnda bulunandr.
=3er o, hata ile bu itidallerin dnda bulunduysa' bedenin hararet,
rutubet ve dolulu3unda bulunan &iman zarar, onun so3ukluk, kuruluk ve
bolu3unda bulunandan daha az ve daha kolaydr. ima ehveti kuvvet
bulmadk$a, let dnmeksizin ve bakmakszn yaylmadk$a, ona "ne alma
ile !irime, v&uda zararl bir oyundur.
<aydal &iman almetleri odur ki0 Onun akabinde v&uda ha#i#lik, tam nee,
yemek iste3i ve uyku !ele. 2a ki #azla maddenin boalm hsl olmu ola.
zira ki mutedil &ima, tabii harareti de# ile bedeni #erahlandrr. 7emem ve
beslenmeye bedeni hazrlar. Gazab zay#latp, k"t vesveseyi ve sevda
dn&elerini !iderir. %al!am hastalklarnn $o3u onunla !ider. ;ok olur
ki, &imay terk edenin menisinden k"t buharlar dima3na $kp, ba d"nmesi
ve !"z kararmas !ibi belalar bana !elir. 5eni buhar, bedenin
i$inde hapsolup, kaplarna doldu3unda husyeleri ier, kask a&s ve beden
a3rl3 hsl olur. ima yapld3nda srakte ha#i#lik ve i#a bulur. $ok
&ima, endam boaltr, kuvveti drr ve !"z zay#latr. 5btelasn
titretip, sinirlerini boaltr. A&uzeye, $irkine, hastaya, k$k bkireye
ve uzun sredir &ima olunmayan dula &imadan ka$nlmak elzemdir. Oira ki
bular, elbette kuvveti $eker, leti yumuatr, rutubeti kurutur ve znt
verir. ,imanl3a sebep olur. Divata, tabiata aykr ve zararldr. zira
ki ihanet ve eziyeti toplar, inzal zevkini "nler. Gen$ ve !zel kadnla
&ima, v&uda shhat, hislere kuvvet verip, tabiat mesrur ve kalbi huzur
dolu eder. Oira ki tabiat ona e3ilimli oldu3undan, meni boalmas $ok olup,
o #azla madde bedenden !ider. ima ekillerinin en iyisi odur ki0 +adn
srt zerine yatrp, a$lm baldrlar arasnda dize !ele. "n&e uyun,
konuma ve ilti#at ile !"3s, dudak ve yana3n "pmeli. G"3s ve kas3n
ovmal. Sonra letiyle bz'a srmeli ve kadnn !"zne bakmal. ta ki
ehvetin iddetinde ikisi de eit ola. Pakta ki kadnn !"z de3iip,
!"3snden menisi ayrlmakla ister ki erke3i !"3sne ala. O zaman zerine
dp, sokma ve $ekme ile inzali vaktine hazr ola. (nzalden sonra kadnn
karn zerinde bir miktar kala. 2a ki iki meni karp, rahme !irmeye yol
bula. =vlat arzu eden bu dab zere hareket kla. 2a ki inzal kolay olup,
kadn dahi ondan lezzet ala. 2am bir $o&uk v&uda !elip, hepsi #iyet bula.
%oalma tamam ola. Oinhar kendi yatp kadn zerine almasn. 2a ki artan
meni mesane yolunda kalmasn ve onda kokuup, hastlak olmasn. %z'n
rutubeti ona damlayp, ondan, ondan, mesane iltihab kalmasn. ima tahrik
eden eylerin biri, insanlarn &ima etti3ine muttali olmaktr. %iri kadn
seslerinin na3mesini duymaktr. %iri dahi hayvanlarn &ima etti3ini
!"rmektir. biri de &ima ile il!ili hikayelerdir. +ask kllarn kesmek te
ehveti uyandrr. %u durumda baka eyler dnerek, bu arzuyu yenmek
!erekir.
%=72
/azar- ehvet i$in rup-u zenan a3 olsun
Oeni olmazsa kiinin sa3 eli sa3 olsun
273
Meyip, eliyle istimna etmek, znt ve skntya sebebtir. ima ile
boalm terk edinin &ildinin i$inde olan hararetle rutubetten bit oluup,
harekitiyle rer. +h olur ki, bit bedende de#aten hsl olur. bu dere&e
$o3alr ki, ren!i sarartp, uykuyu ka$rr ve ehveti keser. Onun i$in
erkekler ziyade bitli olur. Onun ila& beden ve elbiseyi temizlemede
ihtimamdr. 2uzlu su ile ykanmaktr. Sonra tatl su ile ykanma ve ipek
!"mlek ile tamamdr.
.amamn en iyisi, binas eski, i$i !eni, suyu tatl, s&akl3 orta
olandr. Onun ilk odas so3uk ve rutubetli, ikin&isi s&ak ve rutubetli,
$n&s s&ak ve kuru olandr. %"yle&e v&ud shhatini koruyup, ter
boalm i$in hamama !iden onun s&ak olan $n& odasna yavalkla
!irsin. Ondan $kt3nda yine yava yava dar !elsin. .amamn i$inde
uzun bekleme, bay!nlk, bulanklk, ztrap, kuruluk ve ha#akan verir.
5iza& kuru olan, suyu havadan $ok kullanmaldr. 4u halde rutubete
iddetli ihtiya&ndan, evinin d"emesine su serpip yatmaldr. :utubetli
buhar $o3altmak i$in, hamamn i$ine su d"kmeli ve hapsetmelidir. 5iza&
rutubetli olan havay, sudan $ok kullanmaldr. 4u halde ayrma ve
kurumaya ihtiya&nn $oklu3undan, su kullanmadan "n&e, $ok terlemelidir.
Shhatini koruma bakmndan hamamda $ok ter ayrmas !erekir. Oira ki
&ildi, rutubetli ve kzarmtr. %eden p"rsmeye ve sknt !elmeye
balarsa, o vakit sratle darya !elmelidir. .amamdan sonra, "rtnme ve
kurulanma her mevsimde ziyade klnmaldr. Oira ki beden, hamamn
havasndan daha so3uk olan havaya $kar. %eden hamamn suyundan emip,
$ekti3inden, onun riz hareketi, ondan sretle !idiy, tabii olarak so3uk
olan su, so3uklu3unu buldu3unda, bedeni dahi so3utur. =3er hamam, yemekten
sonra vki olduysa, bedenin ya3lanmasna sebeb olur. Dakin sirke bal
i$erse, hastalktan emin olur. (tidal zere ya3lanr. =3er hazmolunduktan
sonra hamama !iderse, ya3lanr ve hastalktan emin olur. 5idenin bo oldu3u
zaman hamam yapmak, bedeni kurutur. Oira ki asl hareket ile araz harareti
toplar. :iyazeti az olan kimse, hamamda terlemeyi $o3altsn. 2a ki riyaz
hareketlerle ayra&ak #azlalklar, hamam ile ter olup !itsin. %u boalma
ile v&ut, miza&nn itidaline yetsin.
So3uk su ile ykanma, !en$lerin bedenine !$ verir. 7az !nlerinde, "3le
"n&esi s&ak miza&l ve normal etli olan kimselere shhattir. Ama
ihtiyarlarn, $o&uklarn, ishal ve nezlesi olann, hazm eksik olann
bedenine zarar ve ziyan eder.
+ltrl kapl&alar kullanma, yani kkrtten kaynayan ve !aleyan eden
s&ak su ile ykanma, #azlalklar at&, titreme ve #el&e ila$tr. Ryuzu
iyiletirir, ma#sal ve romatizmaya i#a verir. 5aden sularn hepsi, beden
kokularn !iderir, yaralara merhemdir. %u ila$larn v&uda olan
men#aatlerini Allah 2al en iyi bilir.

?edinci Madde

="( (-anan ia) 'e #daarn ta*iat 'e !en.aaterini, ,%ei( 'e
h$($!erini Ie*cedJ har.erinin ter(i*ince *idirir+

=y aziz, mal*m olsun ki, tp bil!inleri demilerdir ki0 .erkes kendi
v&udunun hekmi olmaldr. +ulland3 ila$ ve !dalarn tabiat ve
men#aatlerini bilmelidir. .er birisini hkmyle kullanmaldr. 2a ki v&udu
shhat zere kalmaldr.
Gdalardan her birinden her bir deva ki, insan bedeninde key#iyetiyle tesir
eder. Ger$ek o ila$, insan bedenine !elip, onunla beden kendi tabii
hareketinden uyanrsa' e3er bedene insan key#iyetten ziyade tesir etmezse,
274
o ila$ mutedil' e3er bedene key#iyyetten ziyade tesir ederse, o ila$
itidallerden ve o key#iyetten yana dardadr. 4u halde e3er o tesir az
olup, hissedilmezse, o ila$ birin&i dere&edir. =3er bedene zarar verirse,
lakim zarar helak edi&i de3ilse, o ila$ $n& dere&ededir. =3er zarar
"lme varrsa, o ila$ d"rdn& dere&ededir. Ona zehir ila$ ad verilmitir.
Gdalarn da hkmleri, bu ila$lar !ibi bulunmutur. .epsinin hkmleri
he&e har#leri tertibiyle a$klanmtr.
8=D(<9
(briim0 S&ak ve rahattr. 1zellikle ham #aydaldr. +urusu, bit
tremesine en!eldir.
(&sas 8erik90 (kin&i dere&ede so3uk ve rutubetlidir. Onun tatls mideyi
bozar ve ishal eder. =kisi, kalbi teskin edip, sa#ray s"ker. =ksisi,
tatlsndan daha az ishal eder.
Tspanak0 %irin&i dere&ede so3uk ve rutubetlidir. Gdas iyidir. S&ak ve
kuru olan ak&i3ere ve !"3se #aydaldr. +arn yumuatr. %el ve srttaki
kan a3rlarn !iderir.
=#timon0 %ir kuru ottur ki, birin&i dere&ede kuru ve ikin&i dere&ede
s&aktr. +okusu msekkin, dkn ve yallara #aydaldr. Sevda
hastalklarn ve bal!am !ideri&idir. Sara ve malihlyay de#edi&idir.
Gen$leri ve hararetlileri susatr.
Anason0 %ilinen bir tohumdur ki, $n& dere&ede kurutu&u ve st&dr.
%"brek, mesane, rahim, kara&i3er ve dalak tkanklklarn a$ar. 7eli
ayrtrmada tam etkisi vardr. %a a3rs ve sa#rav hastalklar teskin
i$in buhar ve suyu #aydaldr. =zilmii !lya3 ile kula3a damlatrsan,
kulak i$inde $arpma ve dmeden rz olan a3rlar dindirir. %evli ve hayz
s"ker. %al!amdan do3an susuzlu3a #aydaldr. St ve meniyi $o3alt&,
zehrin zararn !ideri&idir.
(smet0 (s#ahan srmesi denir. 1ldr& kurun madeninin &evheridir. %irin&i
dere&ede so3utu&u ve ikin&i dere&ede kurutu&udur. =kisiz kurutu&u ve
kabz edi&idir. G"z kuvvetlendirir, burun kann keser.
6rz 8pirin$90 %ilinen !dadr ki, birin&i dere&ede st& ve ikin&i
dere&ede kurutu&udur. Suyuyla ykanmak, uzuvlar kirden pak eder. 7enmesi,
mideyi temizler. St ile piirilmesi meniyi #azlalatrr.
8%=9
%asal 8so3an90 (kin&i dere&ede kurutu&udur. 6$n& dere&ede st&dr. O,
ayrtr&, kesi&i, yumuat& ve a$&dr. Mamarlarn a3zlarnn a$mak,
onun halidir. +uvvetlisi, yz kzartr. 2uz ile si3ili s"kker. /ormal
olarak yenmesi, mide ve itihaya kuvvet verir, $ok yenmesi, ba a3rs yapar
ve akl ha#i#letir. ,imi so3an $ok !daldr. Dakin susat&dr.
,arlamaya #aydal, basur a3zlarn a$&dr. (drar kuvvetlendiri&i,
tabiat yumuat&, zehirli rz!ra #aydaldr. ,imii yarann zerine
sarlrsa, a3ry dindirir.
%tth- as#ar 8kavun90 %irin&i dere&ede st&dr. Sratle sa#raya
d"nr. Onu sirke bal dzeltir.
%tth- ahzar 8karpuz90 (kin&i dere&ede rutubet veri&i ve so3utu&udur.
%edeni kirden a$ar. (drar $o3altr. 5esanede oluan ve b"brekte peydalanan
talar dr&dr. 7emek ile yenmesi #aydaldr.
%eyz 8yumurta90 =n iyisi, ya3 i$inde yar piirilen tavuk yumurtasnn
sarsdr. =n #aydals, taze olan yumurtadr. Sars hararete, beyaz
so3uklu3a ziyade meyilli olmutur. ikisi dahi rutubetli ve #aydaldr.
%eyaz yze srlse, !ne tesirini ve ate s&akl3n manidir. Sars bal
ile kartrlp, yzdeki sivil&elere srlse, onu !iderir. %eyaz,
!"z a3rlarna, bo3az sertli3ine, ses kesilmesine, ne#es darl3na, "ksr3e
ve kann havalandrlmasna #aydaldr. 2avuk yumurtas, $abuk n#uz
275
edi&i, en iyi kimyon ve en $ok !da ve meni veri&idir. %ayat yumurtann
sars kabz edi&idir. M"vlm maz ile ishali kesi&idir. 7umurta et
kuvvetindedir. zira ki o, hayvann &zdr. %elki kuvvetli hayvandr.
%azi&an 8patl&an90 (kin&i dere&ede st& ve kurutu&udur. Sevda, ba
d"nmesi, tkanklk, uyuz ve &zzam do3urur. :en!i bozar, sar ve siyah
eder.
%indk 8#ndr90 .araret ve kurulu3a meyillidir. .azm a3rdr. ins
kuvveti artrr. %a a3rs ve mide bulants do3urur. Mima3a yararl olup,
"ksr3 de#eder.
8(59
eviz0 %irin&i dere&ede kurutu&u ve ikin&i dere&ede st&dr. Onun
ba a3rs vardr. .azm !z ve harareti $oktur. "zelli3i, a3z tebirdir.
%al ile so3uk mideye #aydas iyidir.
.indistan &evizi0 (kin&i dere&ede st& ve kurutu&udur. G"z
kuvvetlendiri&i ve sebel hastal3na #aydaldr. +okusu !zel, yeme3i
hazmettiri&idir. kara&i3er, dalak ve mideyi kuvvetlendiri&i, idrar
!etiri&i ve tabiat kabzedi&idir.
bn 8peynir90 2azesi, rutubetli ve so3utu&udur. =skisi, st& ve
kurutu&udur. /ormali !da veri&idir. 2uzlusu eski olursa zay#lat&dr.
5esanede ta yapar.
zr 8havu$90 Asl ikin&i dere&ede hararet veri&i ve birin&i dere&ede
rutubetlidir. 5ideyi #r& ve ehveti dal!alandr&dr. Onun tohumu
idrar !etirir.
8MAD9
Mar$n0 6$n& dere&ede st& ve kurutu&udur. Olduk$a lati# ve $eki&idir.
tkanklklar a$&dr. .er bozuklu3u dzelti&idir. Onun ya3, a$&,
ayrtr& ve eriti&idir. <aydas, yzdeki si3illere ve titremelere
$oktur. %a ve !"3s a3rlarna #aydaldr. So3uk nezleyi, rutubetli
"ksr3 de#eder. 5ideyi kuvvetlendiri&i, kalbi a$&dr. kara&i3er
tkankl3na, rahim ve b"brek a3rlarna #aydaldr. G"z perdelenmesini ve
kararmasn de#edi&idir.
<span lang=IT style='mso-bidi-ont-si!e"16#0pt$ont-amily" %&ial$'olo&"bla'($mso-ansi-lang)

276