20.

A M I N Y ALIFATYCZNE

21. AMINY AROMATYCZNE

Aleksander Koodziejczyk

2009. wrzesie

20.1 Wprowadzenie
Aminy s to organiczne pochodne amoniaku, w ktrym jeden lub wicej atomw wodoru zostao
zastpionych resztami organicznymi.
H

..
N

..
N

..
N

R
H
R'
aminy 2o
(drugorzdowe)

H
aminy 1o
(pierwszorzdowe)

H
amoniak

..
N

R'''

R
R''
R'
aminy 3o
(trzeciorzdowe)

R
R'

N+
R''

X
4o sole
amoniowe

R, R, R,R: alkil lub aryl

Warto zwrci uwag, e w alkoholach rzdowo dotyczya atomu wgla, z ktrym zwizana
bya grupa -OH, natomiast w aminach rzdowo odnosi si do liczby reszt organicznych
zwizanych z atomem azotu.
20.2 Budowa grupy aminowej
Atom azotu w aminach ma hybrydyzacj sp3, przy czym trzy orbitale tworz trzy wizania z
atomami wodoru lub/i atomami wgla grup R, a na czwartym orbitalu znajduje si wolna para
elektronowa. W trimetyloaminie kt midzy wizaniami C-N-C wynosi 108o, jest wic zbliony
do kta tetraedrycznego, troch bardziej ni w amoniaku. Wolna para elektronowa zajmuje wicej
miejsca w przestrzeni ni elektrony tworzce wizanie. Dugo wizania CN osiga 1,47 .
..

..

amoniak

N
H

H3C
H3C

H
107o

..
o

1,47 A

trimetyloamina

CH3

R
R'

108o

3o, a nawet 2o
aminy mog
R'' by chiralne

20.3 Chiralno amin

Konsekwencj tetraedrycznej budowy amin 3o jest ich chiralno w przypadku wystpowania
trzech rnych podstawnikw zwizanych z atomem azotu; czwartym podstawnikiem jest wolna
para elektronowa. Jednak niska bariera energetyczna przejcia jednego enancjomeru w drugi
uniemoliwia ich rozdzielenie. Energia ta wynosi okoo 25 kJ/mol (6 kcal/mol), jest wic
wielkoci niewiele wiksz od energii potrzebnej do pokonania bariery obrotu wok
pojedynczego wizania. Z tego powodu w temperaturze pokojowej i znacznie poniej niej,
wzajemna przemiana enancjomerw jest bardzo szybka. Stanem porednim pomidzy jedn, a
drug form enancjomeryczn jest paski atom azotu o hybrydyzacji sp2.
orbital sp3

orbital sp3

R
N

R'
R''

:
sp3

sp3

R R'
:

N
R''

orbital p

sp2

R'
R''

przemiana jednego
enancjomeru aminy 3o
w drugi enancjomer,
czyli tzw. racemizacja
jest bardzo szybka

Trwae natomiast s enancjomery 4o soli amoniowych. Udao si, np. rozdzieli na enancjomery
racemiczny chlorek N-etylo-N-metylo-N-propylobenzyloamoniowy.
CH2CH2CH3
N+
CH2

H3C

Cl

chlorek N-etylo-N-metylo-N-propylobenzyloamoniowy

CH2CH3

Zadanie: oznacz konfiguracj obu enancjomerw chlorku N-etylo-N-metylo-N-propylobenzyloamoniowego.

Trwae s take enenacjomery amin trzeciorzdowych, ktrych konfiguracja jest zamroona, np.
poprzez wbudowanie atomu azotu w piercie:

(R)-1,2,2-trimetyloazirydyna

..

..

H3C

H3C

CH3

H3C

CH3
CH3

(S)-1,2,2-trimetyloazirydyna

20.4 Wystpowanie
Metyloamina wystpuje w niewielkich ilociach w wielu rolinach, znajduje si take w
produktach pirolizy drewna. Trimetyloamina wydziela si w trakcie rozkadu ryb i nadaje im
bardzo nieprzyjemny zapach; jest te skadnikiem odchodw ryb.
Aminy pochodzce z rozkadu aminokwasw biakowych s substancjami powszechnie
wystpujcymi w naturze. Jako tzw. aminy biogenne tworz si w wyniku dekarboksylacji
aminokwasw. Czsto s to bardzo toksyczne substancje o silnym dziaaniu fizjologicznym.
Nale do nich: putrescyna (powstaje z ornityny), kadaweryna (z lizyny), tyramina (z tyrozyny),
histamina (z histydyny) i tryptamina (z tryptofanu).
CH2CH2CH2CHCOOH
ornityna

NH2

CH2CH2CH2CH2CH2
NH2

kadaweryna

NH2

- CO2

NH2

CH2CH2CH2CH2
NH2

CH2CH2NH2
HO

NH2

putrescyna
CH2CH2NH2

CH2CH2NH2

tyramina

N
H

N
H

histamina

tryptamina

Rys. 20.1 Aminy biogenne

Do amin zalicza si znane neurotransmitery, np. katecholoaminy.

OH

OH

eadrenalina
(epinefryna)
HO C H
CH2NHCH3

OH

OH
OH

noradrenalina
HO C H
CH2NH2

OH

CH2

dopamina

CH2NH2

Du grup amin naturalnych stanowi alkaloidy. Nazwa ta wywodzi si od sowa arabskiego

al-kali = pota i od greckiego eidos = posta, co oznacza zasadopodobny. Do alkaloidw naley
grupa kilkunastu tysicy odkrytych do chwili obecnej zwizkw pochodzenia gwnie
rolinnego, rzadziej zwierzcego; mog by te alkaloidy syntetyczne. Wszystkie one zawieraj
zasadowy atom azotu, najczciej w piercieniu heterocyklicznym. Znane s te alkaloidy z
alifatyczn grup aminow, zwane czasami protoalkaloidami (pseudoalkaloidami). W
produktach naturalnych alkaloidy i wikszo innych amin wystpuj w postaci soli.

CH3O
CH3O

CH3O

HO C H
CH3NH C H
CH efedryna

OMe
CN
N
H

CH2

CH2CH2CH3

N O
CH3
rycynina

koniina

CH2NH2 meskalina

CH3
N

NCH3
COOCH3
OCOPh

kokaina

nikotyna

Rys. 20.2 Przykady znanych alkaloidw; niektre z nich s narkotykami

Zadanie: ktre z tych alkaloidw nale do grupy protoalkaloidw?

Alkaloidy wykazuj zwykle silnie dziaanie fizjologiczne od stymulujcego, poprzez

narkotyczne do silnie toksycznego. Do alkaloidw nie s zaliczane aminokwasy, peptydy,
biaka i proste aminy alifatyczne nawet, jeeli posiadaj takie waciwoci.
Niektre alkaloidy maj mocno rozbudowane czsteczki.
HO
HO

O
H

CH3O
N

N
N

N
chinina

HO

N H
H

H
H3COOC

CH3
H
morfina

H
N H

OH johimbina

H
HO
strychnina

Rys. 20.3 Przykady alkaloidw o rozbudowanych czsteczkach

Do alkaloidw zaliczaj si tak powszechnie znane zwizki, jak kofeina, teofilina i teobromina.
H3C

kofeina

CH3

N N
CH3

HN
O

teofilina

N
N N
CH3

CH3

H3C
O

teobromina

O
N

N
N N
CH3

20.5 Nomenklatura
20.5.1 Nazewnictwo zwyczajowe

Dla wielu naturalnych amin, jak wida na przykadach podanych powyej, stosowane s nazwy
zwyczajowe. Rwnie niektre aminy syntetyczne znane s pod nazwami zwyczajowymi, np.
anilina, toluidyna czy amfetamina.
20.5.2 Nazewnictwo systematyczne amin 1o
Aminy 1o mona

nazywa czterema sposobami:

1o Sowo -amina poprzedzone jest nazw reszty alkilowej lub arylowej przyczonej do atomu
azotu, np. metyloamina, etyloamina, fenyloamina, benzyloamina itp.;
2o Sowo -amina poprzedzone jest nazw macierzystego wodorku (alkanu lub arenu), np.
metanoamina, etanoamina, benzenoamina, toluenoamina itp.;
3o Nazw alkilu lub arylu poczonego z atomem azotu dodaje si do sowa -azan, np.
metyloazan, etyloazan, fenyloazan, benzyloazan.
4o Sposb przedrostkowy
Przedrostek amino- dodaje si do rdzenia nazwy (nazwy wodorku macierzystego), np.
aminometan, aminobenzen.

Przykady

1o
2o
3o
4o

metyloamina
metanoamina
metyloazan
aminometan

CH2NH2

NH2

CH3CH2 NH2

CH3NH2

etyloamina
etanoamina
etyloazan
aminoetan

fenyloamina (anilina)
benzenoamina
fenyloazan
aminobenzen

benzyloamina
toluenoamina
benzyloazan
aminotoluen

Sposobu przedrostkowego uywa si najczciej wwczas, kiedy grupa aminowa nie jest grup
gwn, np. 4-aminobutan-2-on i pozostae podane niej zwizki.
NH2 O

O
H 2N
OH
kwas 4-aminobutanowy
(kwas -aminomasowy)

4-aminoheks-2-on

H2N

COOH

kwas 4-aminobenzoesowy
(kwas p-aminobenzoesowy)

OH
H 2N
2-aminoetanol
(etanoloamina)

20.5.3 Symetryczne aminy 2o i 3o

Symetryczne aminy 2o i 3o mona nazywa dwoma sposobami

1o Do sowa -amina dodaje si poprzedzon przedrostkiem di- lub tri- nazw alkilu lub arylu,
zwizanego z atomem azotu;
2o Do rdzenia -azan dodaje si poprzedzon przedrostkiem di- lub tri- nazw alkilu lub arylu,
zwizanego z atomem azotu.
Przykady
o
o diizopropyloamina
(CH3CH2)2NH 1 o dietyloamina [(CH3)CH]2NH 1 o

2 dietyloazan

NH

2 dipropyloazan

1o difenyloamina
2o difenyloazan

Niesymetryczne aminy 2o i 3o

Niesymetryczne aminy 2o i 3o o wzorach NHRR, NR2R i NRRR mona nazywa trzema

sposobami:
1o Jako pochodne amin 1o; do nazwy aminy 1o dodaje si nazw dodatkowej reszty alkilowej lub
arylowej, np. N-etylobutyloamina;
2o Sposb azanowy; do sowa -azan dodaje si (w nawiasach, jeeli trzeba) nazwy grup
alkilowych lub arylowych zwizanych z atomem azotu;
3o Sposb grupowy; nazwa rdzenia -amina poprzedzona jest nazwami wszystkich podstawnikw
uoonych alfabetycznie.
Przykady

CH3
ClCH2CH2NHCH2CH2CH3

N-(2-chloroetylo)propyloamina

CH3CH2CH2CH2NCH2CH3

N-etylo-N-metylobutyloamina

N-(2-chloroetylo)propano-1-amina N-etylo-N-metylobutano-1-amina

(2-chloroetylo)(propylo)azan

butylo(etylo)metyloazan

(2-chloroetylo)(propylo)amina

butylo(etylo)metyloamina

Jeeli zachodzi potrzeba to literk -N- (pisan kursyw) lub odpowiednimi lokantami zaznacza
si, czy dana reszta przyczona jest do atomu azotu, czy te do odpowiedniego atomu wgla.
CH3
(CH3)2N-CH2CH2CHCH2CH3

NHCH3

3,N-dimetyloCH3 cykloheksyloamina

N,N-dimetylo-(3-metylopentylo)amina

N(CH3)2

CH2CH3

4-etylo-N,N-dimetyloanilina

20.5.4 Aminy aromatyczne

Wiele amin aromatycznych znanych jest pod nazwami zwyczajowymi. Warto oswoi si z tymi
nazwami.
NH2

anilina

NH2

NH2

NH2
2-naftyloamina

CH3 p-toluidyna 1-naftyloamina

H2N

NH2

benzydyna

CH2NH2

benzyloamina

O2N

N
H

N
NO2
H
4,4'-dinitrodifenyloamina
(p,p'-dinitrodifenyloamina)

difenyloamina

NH2

NH2 p-fenylenodiamina

NH2

NO2

NO2 2,4-dinitroanilina

Zasady nomenklatury systematycznej dla amin aromatycznych s takie same jak dla
alifatycznych.
20..5.5 Aminy cykliczne

Aminy cykliczne najlepiej nazywa sposobem zamiennym atom azotu liczy si jako atom
wgla, dodaje si jednak przedrostek aza dla odrnienia.
H3C
N CH3

1,4-dimetylo-1azacyklooktan

Wiele amin cyklicznych zawierajcych odpowiednio uoone (sprzone) wizania podwjne ma

charakter zwizkw aromatycznych. Zostan one omwione w specjalnym dziale heterocykle
aromatyczne. Przykadem takich amin s, np. pirol i pirydyna. Uwodornione uzyskuj
waciwoci typowych amin alifatycznych, ktre czsto nosz nazw zwyczajow wywodzca
si od nazw heterocykli aromatycznych.
[H]

N pirol
H

[H]

N pirolidyna
H

N pirydyna

N
H

piperydyna

20.6 Otrzymywanie i zastosowanie

20.6.1 Alkilowanie amoniaku

Wydawa by si mogo, e alkilowanie amoniaku (amonoliza halogenkw alkilowych) powinno

by najprostsz i najatwiejsz metod otrzymywania amin. Faktycznie dziaanie na amoniak
halogenkami alkilowymi lub innymi odczynnikami alkilujcymi prowadzi do amin, jednak
powstaje trudna do rozdzielenia mieszanina produktw, poniewa reakcja nie zatrzymuje si na
aminach 1o, ale biegnie dalej i pojawiaj si aminy 2 o, 3 o, a nawet 4 o sole amoniowe. Przyczyn
tego zjawiska jest wzrost nukleofilowoci amin w wyniku doczania kolejnych grup alkilowych
reszty alkilowe maj efekt +I.

W reakcji amoniaku z halogenkiem alkilowym powstaje halogenek alkiloamoniowy (sl), z

ktrego pod wpywem nadmiaru amoniaku zostaje uwolniona amina 1o. Z tego powodu w reakcji
stosuje si dwukrotny nadmiar amoniaku, albo prowadzi si j wobec zasady wicej
wydzielajcy si halogenowodr. W praktyce do alkilowania stosuje si chlorki, bromki i jodki
alkilowe, a take estry niektrych kwasw, jak siarczany, tosylany
czy fosforany.
..
+ -

..
NH3 +
amoniak

+ H3C NH3 Cl

H3C Cl

NH3
- NH4Cl

..
H3C NH2

metyloamina (amina 1o)

chlorek metylu chlorek metyloamoniowy

Metyloamina jest reaktywniejsza od amoniaku i dlatego ulega dalszemu alkilowaniu do

dimetyloaminy. Pocztkowo szybko tworzenia dimetyloaminy jest maa, poniewa w pierwszej
fazie reakcji stenie metyloaminy jest niskie.
..
H3C NH2

+ -

metyloamina

+
(CH3)2NH2 Cl

H3C Cl
chlorek metylu

..
NH3

..
(CH3)2NH

- NH4Cl

dimetyloamina (amina 2o)

chlorek dimetyloamoniowy

Wydajno dimetyloaminy mona zmniejszy stosujc duy, np. dziesiciokrotny nadmiar

amoniaku, wwczas uprzywilejowane bdzie alkilowanie amoniaku, ze wzgldu na jego nadmiar
zgodnie z zasadami kinetyki.
W kolejnym etapie tworzy si amina 3o, po czym powstaje 4o sl amoniowa.
..
..
(CH3)2NH
dietyloamina

+ (CH3)3NH Cl

H3C Cl

chlorek metylu

NH3
- NH4Cl

chlorek trimetyloamoniowy

..
(CH3)3N

trimetyloamina (amina 3o)

Stosujc duy nadmiar odczynnika alkilujcego mona sprawi, e gwnym produktem reakcji
bdzie 4o sl amoniowa.
H3C
H3C
trimetyloamina

..
N
CH3

+ H3C Cl
chlorek metylu

CH3
N +
(4o sl amoniowa)
Cl
H3C
CH3 chlorek tetrametyloamoniowy
HC
3

Amoniak w zasadzie nie ulega reakcji arylowania pod wpywem halogenkw arylu. Jest
moliwo jej przeprowadzenia w bardzo drastycznych warunkach lub za pomoc
pochodnych uaktywnionych obecnoci w piercieniu podstawnikw silnie
wycigajcych elektrony, najlepiej grupy -NO2, dobrze znanym odczynnikiem
arylujcym jest 2,4-dinitrofluorobenzen DNFB.
F

NO2

NO2 2,4-dinitrofluorobenzen

3o Halogenki alkilowe pod wpywem amoniaku (zasady) ulegaj reakcji eliminacji (wydziela si
halogenowodr), a wic ten sposb nie nadaje do otrzymywania amin zawierajcych grup NH2
przy 3o atomie wgla.
CH3
bromek t-butylu

H3C C CH3
Br

NH3

CH3
H3C C CH2 +
izobuten

NH4Br

Amoniak mona alkilowa nawet tak sabymi odczynnikami alkilujcymi jak metanol. Reakcja
biegnie, co prawda wolno, ale trzeba o takiej moliwoci pamita uywajc jako odczynnika
roztwr amoniaku w metanolu. Taki roztwr powinien by zawsze wieo sporzdzany, poniewa
ju kilku dniach pojawia si w nim znaczca ilo metyloaminy.
metanol CH3OH

NH3 amoniak

HOH

CH3NH2 metyloamina

Oceniajc alkilowanie amoniaku, jako metod otrzymywania amin mona stwierdzi, e nadaje
si ona do otrzymywania alifatycznych amin 1o (z grup aminow najlepiej przy 1o atomie
wgla), jeeli zastosuje si znaczcy nadmiar amoniaku i do wytwarzania 4o soli amoniowych,
jeeli uyje si nadmiaru rodka alkilujcego. Wyczerpujce metylowanie prowadzi si midzy
innymi, eby przygotowa substrat do eliminacji Hofmanna.
CH3(CH2)3CH2CH2NH2
heksyloamina

MeI

+
+
CH3(CH2)3CH2CH2N(Me)
3I

- Me3N
+
CH3(CH2)3CH=CH2
CH3(CH2)3CH2CH2N(Me)3 OH
, - HOH
wodorotlenek trimetyloheksyloamoniowy
heks-1-en
Ag2O

Poprzez alkilowanie aniliny otrzymuje si z powodzeniem dialkilowan anilin, poniewa reszta

fenylowa obnia aktywno nukleofilow grupy aminowej i wprowadzenie trzeciej grupy
metylowej biegnie trudniej.
NH2

+
anilina

2 (CH3O)3PO
fosforan trimetylu

NaOH

N(CH3)2

N,N-dimetyloanilina (76%)

20.6.2 Synteza Gabriela

Problem polialkilowania amoniaku rozwizuje synteza opracowana przez

Zaproponowa on alkilowanie ftalimidku potasu.

Gabriela.

Sieggmund Gabriel (1851-1924); ur. w Berlinie; doktorat na Uniw. w Berlinie (1874); prof. Uniwersytetu Uniw. w
Berlinie.

Ftalimid, ktry otrzymuje si atwo w reakcji bezwodnika ftalowego i amoniaku (wydajno

96%) zawiera tylko jeden atom wodoru przy atomie azotu i na dodatek znacznie kwaniejszy ni
w aminach, a przez to bardziej podatny na alkilowanie. Hydroliza, jeszcze lepiej hydrazynoliza
N-alkiloftalimidu prowadzi do czystej aminy 1o.
O

O
O

O
NH3 st.

bezwodnik ftalowy

NH

KOH

ftalimid (98%)

CH2CH2Br

NK
O
ftalimidek
potasu

bromek
2-fenyloetylu

O
NCH2CH2
O
N-(2-fenyloetylo)ftalimid

NH
NH

NH2NH2

ftalazyna

CH2CH2NH2
(92%) w stosunku
do ftalimidu

fenyloetyloamina

Kwasowa hydroliza podstawionego ftalimidu biegnie wolno, nawet w podwyszonej

temperaturze. Natomiast hydrazynoliza podstawionego ftalimidu jest reakcj szybk, a produkt
amin 1o otrzymuj si z du wydajnoci i wysok czystoci. Istotn wad syntezy
Gabriela jest jej niska wydajno atomowa, co oznacza, e uywa si surowcw porednich
(tutaj ftalimid i hyrazyna) i powstaj produkty towarzyszce (w tej reakcji ftalazyna), o duej
masie czsteczkowej. Produkty towarzyszce stanowi odpad.
20.6.3 Redukcyjne aminowanie

Aldehydy i ketony redukowane katalitycznie wodorem w obecnoci amoniaku, amin 1o lub 2o

ulegaj przeksztaceniu w odpowiednie aminy. Porednio tworz si iminy, ktre znacznie
atwiej ulegaj redukcji katalitycznej ni zwizki karbonylowe.

zwizek
C
R'
karbonylowy R

: NH

+ :NH3
R

CHO

: NH2

H2/Ni

R'

CH

imina
CH2NH2

NH3/H2/Ni

benzyloamina

benzaldehyd

W ten sposb produkuje si amfetamin.

: NH2

O
1-fenylopropan-2-on

R' amina 1o

CH2CCH3

CH2CHCH3

NH3/H2/Ni

amfetamina

Uycie w reakcji amin 1o lub amin 2o prowadzi odpowiednio do amin 2o lub 3o.
W laboratorium do redukujcego aminowania najczciej uywa si cyjanotrihydroboranu sodu
NaBH3CN. Jak nietrudno domyli si jest to pochodna tetrahydroboranu sodu, odczynnika z
wyboru w redukcji zwizkw karbonylowych. W przemyle wodorki s rzadko wykorzystywane,
ze wzgldu na ich wysok cen, szczeglnie drogie s wodorki modyfikowane, takie jak
NaBH3CN czy DIBAH. Wydajnoci atomowe z ich udziaem
s nadzwyczaj niskie.
..
O

cykloheksanon

..
+ NH(CH3)2
dimetyloamina

N(CH3)2

NaBH3CN

(85%)
N,N-dimetylocykloheksyloamina

CH3OH

NR NaBH CN
NHR
O
Cyjanotrihydroboran sodu umoliwia
+ RNH2
C
C
C
redukcj w rodowisku umiarkowanie
MeOH
H
kwanym, przy pH = 2-3. W tych
o
warunkach rwnowaga reakcji
zwizek karbonylowy amina 1
imina
amina 2o
zwizek karbonylowy imina
przesunita jest na prawo, co uatwia redukcyjne aminowanie zwizkw karbonylowych.
3

R'

O
C

R''
H2/kat.

W redukcyjnym aminowaniu otrzymuje

si aminy o jeden rzd wysze ni aminy
uyte jako substraty.

NH3

RNH2

NH2

R2NH

NHR

CH
R'' amina 1o
R'

R'

CH
R'' amina 2o

NR2
CH
R'' amina 3o

R'

Substratami w redukcyjnym aminowaniu mog by alkohole, szczeglnie 2o, ktre atwo

utleniaj si do ketonw. Warto przy tym zwrci uwag, e przeksztacenie alkoholi 2o w
halogenki i poddanie ich dziaaniu NH3 prowadzi do eliminacji, a nie substytucji.
OH

Br
NH3

cykloheksen

PBr3

bromek
cykloheksylu

cykloheksanol

K2CrO4/
H2SO4

NH2
NH3/H2/Ni

cykloheksanon

cykloheksyloamina

Z alkoholi, w zalenoci od wybranej metody, mona otrzyma rne aminy: o tej samej
dugoci acucha wglowego, o skrconym bd wyduonym acuchu.
8

R-CH2-OH

R C

O
OH

NH3

R C

lub ftalimidek
NaCN
potasu

O
H

NH3 H2/Ni

O
R-CH2-NH2

Cl

NH3
[H]

R C

K2Cr2O7

R-CH2-Br

R-CH2-Br

SOCl2

R C

PBr3

PBr3

KMnO4

[H]

taka sama
liczba atomw C
jak w substracie

R-(CH2)2-NH2

NH2

wicej o jeden atom C

ni w substracie

-OBr

R-NH2

R-CH2-NH2

R-CH2-CN

taka sama
liczba atomw C
jak w substracie

mniej o jeden atom C

ni w substracie

20.6.4 Przegrupowanie Hofmanna i Curtiusa

W przegrupowaniu Hofmanna z amidw, a w przegrupowaniu Curtiusa z azydkw powstaj

aminy 1o, zawierajce jeden atom wgla mniej ni zwizki wyjciowe.
August Wilhelm von Hofmann (1818-1892); ur. w Giessen, Niemcy; prof. w Bonn, w Royal College of Chemistry
w Londynie i na Uniw. w Berlinie.
Theodor Curtius (1857-1928); ur. w Duisbergu, Niemcy; doktorat w Lipsku, prof. na uniwersytetach w Kolonii,
Bonn i Heidelbergu.

Amidy pod wpywem bromu ulegaj w zasadowym rodowisku przegrupowaniu Hofmanna. W

nastpujcych po sobie reakcjach: przeksztaceniu w izocyjaniany, hydrolizie i dekarboksylacji
tworz si aminy 1o. Mechanizm tej reakcji jest przedstawiony w rozdziale AMIDY.
O

amid R

Br2/NaOH

NH2

HOH

R-NH2 + CO2
amina 1o

CONH2

NaOH

NH

1. Br2/NaOH

NH2

HOH
COOH
COONa 2. H /HOH
O
ftalimid monoamid kwasu ftalowego kwas antranilowy (62%)
+

Azydki acylowe, substraty w reakcji przegrupowania Curtiusa, s otrzymywane z chlorkw

kwasowych i azydku sodu. W podwyszonej temperaturze reszta organiczna -R w azydkach
acylowych przegrupowuje si z CN, przy czym powstaj izocyjaniany alkilowe, a te z kolei
wydzielajc CO2 rozkadaj si do amin 1o.
O
R

NaN3

Cl

chlorek acylu

C .. - +
R
N
.. N N

- N2

azydek acylu

O C N R

- CO2

R-NH2
amina 1o

izocyjanian alkilu

Przegrupowanie Curtiusa jest wykorzystywane zarwno w syntezach laboratoryjnych, jak i w

przemyle. Suy, midzy innymi do produkcji przeciwdepresyjnego leku tranylocyprominy.
H
chlorek trans-2-fenylocyklopropanokarbonylu

COCl
H

1. NaN3; 2.
3. HOH

NH2
H

tranylocypromina

20.6.5 Redukcja nitrozwizkw, azydkw, nitryli i oksymw

Nitrozwizki, zarwno alifatyczne, jak i aromatyczne mona redukowa do amin 1o.

Aromatyczne nitrozwizki otrzymuje si stosunkowo atwo poprzez nitrowanie arenw
mieszanin nitrujc (HNO3/H2SO4). Natomiast nitrozwizki alifatyczne powstaj w reakcji
alkilowania anionu azotynowego, ktry jest ambidentnym odczynnikiem nukleofilowym (tzn.
ma dwa centra reaktywne), dlatego produktem alkilowania anionu azotanowego bywa zwykle
mieszanina nitrozwizkw i estrw kwasu azotowego (III).
.
- .. .. ..
:O
.. N O :

..- ..
:O
.. N O :

.. .. :O
.. N O
.. :

.
+ O. .
R N .. - +
nitroalkan O
.. :

- X-

R-X

anion azotynowy

.. .. ..
R O
.. N O :

azotyn alkilu

W przemyle, nitroalkany otrzymuje si w reakcji bezporedniego nitrowania alkanw kwasem

azotowym lub ditlenkiem azotu.
Do redukcji nitrozwizkw uywa si wodoru wobec katalizatorw (Pt, Pd), niklu Raneya,
metali (Fe, Zn, Sn) w rodowisku kwanym, wodorkw (LiBH4, NaBH4), cykloheksenu wobec
Pd (przeniesienie wodoru), sodu lub litu w alkoholu i innych reduktorw.
, Pd

CH3(CH2)2NO2
nitropropan

o-chloronitrobenzen

NO2

NH2

H2/NiRa

, -HOH

CH3(CH2)2NH2

NO2
kwas
m-nitrobenzoesowy COOH

(90%)

Cl o-chloroanilina

Cl

(55%)

propyloamina

NaBH4

NH2
COOH

kwas (52%)
m-aminobenzoesowy

Redukcja nitrobenzenu elazem w rodowisku kwasu solnego, zwana metod Bchampa, bya
dawniej w przemyle gwn metod otrzymywania aniliny. Obecnie ze wzgldu na due iloci
produktw ubocznych powstajcych w reakcji (zanieczyszczonych tlenkw elaza) jest
wypierana przez uwodornienie katalityczne. Niemniej stosuje si j jeszcze w laboratoriach,
obok redukcji cynkiem czy cyn. Kwas solny dodawany jest jedynie w ilociach katalitycznych
do zapocztkowania reakcji, tj. wytworzenia potrzebnego elektrolitu.
NH2

NO2

nitrobenzen

HCl

+ 9 Fe + 4 HOH

(90%)
+ 3 Fe3O4

anilina

Najnowoczeniejsza metoda produkcji aniliny polega na amonolizie fenolu spenia ona

wysokie wymagania ekologiczne, poniewa jest bezodpadowa.
OH

fenol

NH3

kat. 425oC
20 MPa

NH2

+ HOH

anilina

Aminy mona otrzymywa z innych pochodnych azotowych, ktre syntezuje si stosunkowo

atwo; powstaj w wyniku redukcji oksymw, azydkw i nitryli.
NOH
oksym 4-oksoheksanonitrylu CH3CH2C(CH2)2CN

LiAlH4

NH2
(62%)
CH3CH2C(CH2)3NH2 4-aminoheksyloamina

Heksametylenodiamin, wany surowiec w produkcji wkien syntetycznych, otrzymuje si w

wyniku katalitycznego uwodornienia nitrylu kwasu adypinowego.
heksanodinitryl N C(CH2)4C N

H2/Cu/Co, NH3
125oC, 60 MPa

H2N(CH2)6NH2 heksametylenodiamina (92%)

10

Azydki najczciej redukuje si tetrahydroglinianem litu.

CH2CH2N3

CH2CH2Br

bromek
2-fenyloetylu

NaN3

azydek
2-fenyloetylu

CH2CH2NH2

LiAlH4

2-fenyloetyloamina

20.6.6 Reakcja Rittera

Otrzymywanie amin zawierajcych grup aminow przy 3o atomie wgla, np. t-butyloamin, jest
zadaniem trudnym. Jednym z nielicznych sposobw syntezy tego typu amin jest reakcja
Rittera, polegajca na dziaaniu na nitryle, w obecnoci silnego kwasu, 3o alkoholami lub
innymi zwizkami (alkenami, pochodnymi allilowymi czy benzylowymi), zdolnymi do
generowania stabilnych karbokationw. Powstajcy karbokation reaguje z nitrylem tworzc
amid, a z niego po hydrolizie powstaje oczekiwany produkt.
CH3
H3C C OH
CH3
t-butanol

CH3
H3C C CH2
izobuten

H+

N
CH3
..
+
C
CH3
H3C

CH3
H3C C N
..
CH3

+
C R

CH3

H
H3C C N
.. C
O+
CH3
H

..
HOH
..

kation t-butylowy

- H+

CH3
R
C
H3C C N
..
O
CH3
H

CH3 O
H3C C-NH-C-R
..
CH3
amid podstawiony
reszt t-butylow

Kady amid mona atwo zhydrolizowa do odpowiedniej aminy.

CH3
H3C

O
NH

C R

CH3

1. H+/HOH

H3C

2. NaOH

NH2

O
+ Na O-C-R

CH3 t-butyloamina

CH3

20.7 Waciwoci fizyczne i fizjologiczne

Aminy o niskim ciarze czsteczkowym s gazami o temperaturach wrzenia odpowiednio:
metyloamina -6,7oC, dimetyloamina 7,3oC, trimetyloamina 2,9oC, etyloamina 16,6oC.
Wysze s cieczami, np. trietyloamina wrze w temp. 89oC, a n-propyloamina, di-n-propyloamina,
n-butyloamina i t-butyloamina wr odpowiednio w 49oC, 109oC, 77,9oC i 45oC. S oczywicie i
stae aminy, np. p-toluidyna topnieje w 45 oC, a naftyloaminy, - w 50 oC i - w 112oC. Wysze
temperatury wrzenia amin w porwnaniu z alkanami, eterami, czy aldehydami wynikaj z
moliwoci tworzenia si wiza wodorowych w aminach.
R'

Wizania wodorowe
w aminach 1o i 2o
R
R'

H
..
N

N:

H
R'

:N
R

R'

N:
R
H
R'

:N
R

N:
H
R'

Pytanie: dlaczego trietyloamina wrze w niszej temperaturze ni dietyloamina?

Aminy gazowe, a nawet te nisze cieke, rozpuszczaj si dobrze w wodzie, a ich rozpuszczaniu
towarzyszy wydzielanie si ciepa, podobnie jak podczas rozpuszczania amoniaku, z tym e wraz
ze wzrostem masy czsteczkowej amin zmniejsza si ilo wydzielanego ciepa.

11

Zapach amin o niskim ciarze czsteczkowym jest zbliony do zapachu amoniaku, wysze lotne
aminy zapachem przypominaj psujce si ryby, jest on nieprzyjemny, wrcz odraajcy. Nazwa
putrescyny (1,4-butanodiaminy) wywodzi od aciskiego sowa putrescere, co znaczy gni,
poniewa ta amina wydziela si w trakcie rozkadu substancji biakowych. Mniej lotne aminy te
charakteryzuj si te nieprzyjemnym zapachem, jednak jest on mniej intensywny.
Niskolotne aminy, podobnie jak amoniak, maj dziaanie duszce, a w zetkniciu ze skr
powoduj oparzenia. Aminy biogenne zwykle s bardzo toksyczne, niektre z nich, take aminy
syntetyczne o zblionej budowie, wykazuj waciwoci narkotyczne, np.: fenyloetyloamina,
amfetamina, tyramina czy tryptamina.
20.8 Waciwoci chemiczne
20.8.1 Zasadowo

Aminy s zasadami, przy czym aminy alifatyczne wykazuj zwykle silniejsze waciwoci
zasadowe od amoniaku, a aminy aromatyczne sabsze. Ich zasadowo wynika z obecnoci
protonoakceptorowej wolnej pary elektronowej przy atomie azotu. W reakcji amin z kwasami
tworz si sole amoniowe (aminiowe) poprzez przyczenie protonu do wolnej pary elektronw.
amina
(zasada Lewisa)

R
R'

..
N

H
R''

H A
kwas

R
R'

N+ A
R'' sl amoniowa

Woda dziaa na aminy jak saby kwas i ustala si rwnowaga pomidzy form niezdysocjowan a
zdysocjowan.
..
amina R NH2 +

H OH
woda jako kwas

+
OH
R NH3
kation amoniowy

Na podstawie tego rwnania mona zdefiniowa sta rwnowagi Kb, z ktrej wyprowadza si
sta zasadowoci pKb.
Kb =

+ [R-NH3 ] [ OH]
[R-NH2]

pKb = -logKb

Im wiksz warto przyjmuje Kb (rwnoczenie mniejsz warto osiga pKb),

tym amina (zasada) jest mocniejsz zasad i odwrotnie.
Podobne stae uywa si do okrelania kwasowoci Ka i pKa. Czsto zamiast Kb i pKb stosuje
si Ka i pKa, zarwno do porwnywania mocy kwasw i zasad, gdy s to wartoci powizane z
sob, poniewa kwasowo jonu amoniowego (RNH3+) wiadczy o zasadowoci aminy, z ktrej
powsta.
Powysze konkluzje mona
przedstawi na nastpujcym
schemacie:

niska warto pKa kationu

amoniowego wiadczy, i
jest on mocnym kwasem i oznacza, e

+
R NH3

+ HOH

powsta on z
aminy, bdcej
sab zasad

..
+
R NH2 + H/HOH

wysoka warto pKa kationu

powsta on z aminy,
bdcej mocn zasad
amoniowego wiadczy, i
jest on sabym kwasem i oznacza, e

12

Warto pamita, e pKa + pKb = 14

Zasadowo wybranych amin
Nazwa

Tabela 19.1
Wzr
NH3

amoniak
10,64metyloamina
aminy alifatyczne 1o
etyloaminaCH3NH2 3,36
CH3CH2NH2
n-propyloamina
CH3CH2CH2NH2
aminy
alifatyczne 2o
10,73dimetyloamina
dietyloamina(CH3)2NH 3,27 (CH3CH2)2NH
di-n-propyloamina
(CH3CH2CH2)2NH
pirolidyna
NH

pKb
4,74

pKa
9,26

3,36
3,32

10,64
10,68

3.51
3,00
2,73

10,49
11,00
11,27

2.99
3,35

11.01
10,65

9,21

4,79

8,94

5,06

8,7

5,3

13,0

1,0

aminy
alifatyczne 3o

9,81trimetyloamina
trietyloamina(CH3)3N 4,19 (CH3CH2)3N
tri-n-propyloamina
(CH3CH2CH2)3N
aminy
aromatyczne
4,63anilina
N-metyloanilina
9,37
N,N-dimetyloanilina

NH2

NHCH3

N(CH3)2

p-metoksyanilina
p-nitroanilina
heterocy
kliczne aminy aromatyczne
~ - 1pirol
pirydyna

NH

~ 15

NH

8,75

5,25

Czwartorzdowe zasady amoniowe maj moc podobn do wodorotlenkw alkalicznych, pH ich

wodnych roztworw wynosi 14.

13

Wpyw podstawnikw na zasadowo amin

Porwnujc dane zawarte w tabeli nietrudno stwierdzi, e aminy alifatyczne s kilkanacie razy
silniejszymi zasadami ni amoniak. Nietrudno te domyli si, e przyczyn wzrostu
zasadowoci amin alifatycznych w stosunku do NH3 jest efekt indukcyjny +I reszt alifatycznych.
H

N:

+
+ H

+
N H

Zwikszenie liczby reszt alifatycznych w aminach 2o i 3o ma niewielki wpyw na moc amin. Co

prawda wzrasta efekt indukcyjny, ale zwiksza si zarazem hydrofobowo czsteczki, przez co
tworzcy si kation amoniowy jest trudniej solwatowany przez czsteczki wody. Z tego samego
powodu pirolidyna jest silniejsz zasad ni 2o aminy alifatyczne, poniewa obie reszty
przyczone do atomu azotu tworz piercie, przez co atom N jest z jednej strony odsonity, a
to uatwia solwatacj.
W aminach aromatycznych efekty mezomeryczny -M i indukcyjny -I piercienia fenylowego
zmniejszaj adunek ujemny przy atomie azotu, przez co zmniejsza si jego powinowactwo do
protonu i aminy te staj si mniej zasadowe.
..
N

N+

: NH2

N+

- ..

..

amina

+
NH3

+
+ H

kation
amoniowy

Podstawniki elektronoakceptorowe (EWG), np. grupa nitrowa, jeszcze mocniej obniaj

zasadowo amin aromatycznych, a podstawniki elektronodonorowe (EDG) wpywaj na wzrost
ich zasadowoci.
..
N

EWG

podstawniki elektronoakceptorowe
(EWG) zmniejszaj zasadowo
amin aromatycznych

O
O
O
+
EWG: -NH3, -C-H, -C-R, -C-OR, -NO2, -SO2R(H), -SO3R(H)

..
N

podstawniki elektronodonorowe
(EDG) zwikszaj zasadowo
EDG amin aromatycznych
..

..

EDG: -NH2, -OR(H),

-R (alkil)
..

Jeszcze silniejszy efekt wywouje grupa karbonylowa bezporednio zwizana z atomem azotu,
np. w N-acylowanych aminach czyli amidach. Na skutek mezomerii, na atomie azotu kumuluje
si czciowy adunek dodatni, a przez to amidy nie tylko trac waciwoci zasadowe, ale atomy
wodoru przy atomie azotu w amidach staj si bardziej kwane ni w aminach (pKa H amin ~
40, pKa H amidw ~ 20) .
..
..
O:

C ..
NH2

.. : O:

C ..
R + NH2

: O:

C +
NH2

Amidy powstaj z amin w wyniku ich acylowania, a w reakcji hydrolizy amidw odtwarzaj si
aminy.

14

O
R'-C-Cl

acylowanie
amin

- HCl

O
R NH C R'

..
R NH2

amina

amid
hydroliza
amidw

-OH/HOH lub
1. H+/HOH 2. -OH

Aminy o niskim ciarze molowym s rozpuszczalne w wodzie i wykazuj odczyn zasadowy.

Otrzymane z nich amidy staj si nierozpuszczalne lub trudno rozpuszczalne w wodzie i
wykazuj odczyn obojtny wobec uniwersalnego papierka wskanikowego.
20.8.2 Nukleofilowo

Aminy, dziki wolnej parze elektronw przy atomie azotu wykazuj waciwoci nukleofilowe,
co objawia si ich podatnoci na alkilowanie, arylowanie i acylowanie.
20.8.2.1 Alkilowanie

Aminy pod wpywem odczynnikw alkilujcych zwikszaj rzdowo, tzn. z amin 1o

przechodz w aminy 2o i dalej w 3 o i w 4 o sole amoniowe. Praktyczne znaczenie ma alkilowanie
amin aromatycznych do 3o N,N-diakliloaryloamin i otrzymywanie 4o soli amoniowych.
Dokadne schematy reakcji zostay przedstawione w podrozdziale otrzymywania amin poprzez
alkilowanie amoniaku.
..
N H

+
N H X

R-X

20.8.2.2 Arylowanie

Aminy mona rwnie arylowa, najlepiej fluoroarenami, w ktrych fluor jest uaktywniony
podstawnikami typu EWG, zwizanymi z piercieniem aromatycznym w pozycjach orto- lub/i
para-. Znanym odczynnikiem do arylowania amin, w tym aminokwasw, np. wchodzcych w
skad biaek, jest 2,4-dinitrofluorobenzen.
O2N
..
N H + F

amina

NO2

:B

2,4-dinitrofluorobenzen

O2N
..
N

NO2

2,4-dinitrofenyloamina

20.8.2.3 Acylowanie

Aminy pod wpywem takich reagentw, jak halogenki acylowe, bezwodniki kwasowe i aktywne
estry ulegaj acylowaniu, przy czym powstaj amidy, pochodne amin pozbawione waciwoci
zasadowych i w znacznej mierze nukleofilowych.
odczynnik
acylujcy

+ H N
C
Y amina
R

:B

N amid

Y: -F, -Cl, -Br i -I w halogenkach kwasowych;

lub -OCOR w bezwodnikach kwasowych
lub -OR i -OAr w estrach aktywnych

Amidy mog pochodnymi nie tylko kwasw karboksylowych, ale i innych kwasw. Powszechnie
znane s sulfonoamidy, czyli amidy kwasw sulfonowych. Znalazy one szerokie zastosowanie
jako leki. W chemii organicznej uywa si ich do rozrniania rzdowoci amin.
20.8.3 Rozrnianie rzdowoci amin

Aminy o nieznanej rzdowoci poddaje si dziaaniu chlorku benzenosulfonowego. Aminy 1o

tworz z nim nierozpuszczalne w wodzie monopodstawione sulfonoamidy, ktre posiadaj tak

15

kwany amidowy atom wodoru, e tworz z wodorotlenkami alkalicznymi, np. z NaOH sole,
rozpuszczalne w wodzie. Ssiedztwo atomu siarki powoduje wzrost kwasowoci amidowego
atomu wodoru.
kwany atom wodoru
O H
NaOH
:B
R
N
S
S Cl + H2N
R
..
- HOH
..
O sulfonoamid
O
amina 1o
monopodstawiony;
chlorek kwasu
nierozpuszczalny
benzenosulfonowego
w wodzie

.. +
S N
.. R Na
O
sl sodowa
sulfonoamidu;
rozpuszczalna
w wodzie

Rozpuszczalno sulfonoamidu w wodzie zawierajcej NaOH wiadczy o tym, e powsta on

z aminy 1o.
..
SO2 NH R

.. SO2 N
.. R + HOH

-OH

Aminy 2o reaguj z chlorkiem benzenosulfonowym dajc dipodstawiony amid, ktry z braku

amidowego atomu wodoru nie tworzy soli rozpuszczalnych w wodzie.
O

..
S Cl + H NR2

..
S NR2

:B

NaOH

O
sulfonamid dipodstawiony,
nierozpuszczalny w alkaliach

O
amina 2o
chlorek kwasu
benzenosulfonowego

Aminy 3o nie reaguj z halogenkami kwasowymi.

SO2Cl +

..
NR3

:B

20.8.4 Czwartorzdowe sole amoniowe

20.8.4.1 Otrzynywanie

Czwartorzdowe sole amoniowe R4+N -X powstaj w reakcji alkilowania amin nadmiarem

rodka alkilujcego (jest to tzw. wyczerpujce alkilowanie). Czwartorzdowy kation amoniowy
jest kationem silnej zasady, dlatego trudno otrzyma 4o wodorotlenki amoniowe, np. w reakcji
NaOH z 4o solami amoniowymi. Mona te wodorotlenki wydzieli z ich soli pod wpywem
wilgotnego Ag2O. Obecnie zamiast drogiego tlenku srebra stosuje si znacznie tasze ywice
jonowymienne (anionity).
..
R NH2
amina 1o

R-X
:B

..
R NH R
amina 2o

R-X
:B

R3N:
amina 3o

R-X

R4N

+X

4o sl amoniowa

Ag2O/HOH
AgX

+ R4N OH
4o wodorotlenek amoniowy

20.8.4.2 Chiralno

Czwartorzdowe sole amoniowe zawierajce cztery rne podstawniki tworz trwae

enancjomery,
ktre
daj
si
rozdzieli.
Przykadem
moe
by
bromek
o
benzyloetylometylopropanoamoniowy. Atom azotu w 4 solach amoniowych ma hybrydyzacje
sp3.

16

H3CH2CH2C
bromek (S)-benzyloetylometylo-n-propyloamoniowy

H3C N CH
2
CH3CH2

CH2

CH2CH2CH3

bromek (R)-benzyloetylometylo-n-propyloamoniowy

CH3
CH2CH3

enancjomery

20.8.4.3 Reakcja eliminacji Hofmanna

Grupy -NH2, -NHR i -NR2, podobnie jak -OR i -OH nale do grup trudnoodchodzcych i
dlatego aminy 1o, 2o i 3o s zwizkami trwaymi. Nie ulegaj termicznemu rozkadowi do
alkenw, podobnie z reszt, jak alkohole i etery. Natomiast 4o wodorotlenki amoniowe s
nietrwae w podwyszonej temperaturze, rozkadaj si do alkenu, przy czym wydziela si 3o
amina, szczeglnie atwo eliminacji ulega trimetyloamina. Reakcja ta nazywa si eliminacj
Hofmanna.
..
CH3(CH2)3CH2CH2NH2

+
CH3(CH2)3CH2CH2N(CH3)3I

CH3I

nadmiar

heksyloamina

Ag2O/HOH,
- AgI, - HOH

jodek N,N,N-trimetyloheksyloamoniowy

(CH3)3N : + CH3(CH2)3CH=CH2
heks-1-en (60%)

trimetyloamina

Mechanizm reakcji przypomina eliminacj typu E2 halogenkw alkilowych. Zaczyna si od

oderwania przez zasad protonu z atomu wgla ssiadujcego z grup aminow i odszczepienia
kationu trialkiloamoniowego. Reakcja biegnie jedynie w rodowisku zasadowym, dlatego do
eliminacji Hofmanna dochodzi dopiero po przeksztaceniu 4o soli amoniowej w 4o
wodorotlenek amoniowy.
H
4o sl amoniowa

X
N(CH3)3
+

, Ag2O/HOH

- AgX

OH
N(CH3)3
+

..
- HOH
..

- N(CH3)3

alken

4o wodorotlenek amoniowy

Rnica pomidzy eliminacj halogenowodoru, a reakcj eliminacji Hofmanna polega na tym,

e ta druga biegnie niezgodnie z regu Zajcewa z dwch moliwych izomerw
konstytucyjnych powstaje ten alken, ktry zawiera mniej podstawnikw przy C=C. Jako
przykad suy moe termiczny rozkad wodorotlenku N,N,N-trimetylobutyloamoniowego,
prowadzcy do pent-1-enu jako produktu gwnego.
+ N(CH ) - I Ag O/HOH
2
3 3

wodorotlenek N,N,N-triCH3CH2CH2CHCH3
metylo-2-pentyloamoniowy

CH3CH2CH2CH=CH2
pent-1-en (57%)

CH3CH2CH=CHCH2
pent-2-en (3%)

Przyczyn przebiegu eliminacji Hofmanna niezgodnego z regu Zajcewa upatruje si w duej

objtoci grupy odchodzcej. Podstawnik trimetyloamoniowy preferuje tak konformacj, w
ktrej bardziej prawdopodobne staje si oderwanie protonu prowadzce do produktu Hofmanna,
a nie Zajcewa.
CH2CH3
H
OH
H
H
+ N(CH3)3

H3C

bardziej stabilny konformer, ale

eliminacja E2 jest niemoliwa

H3C
H

OH
H

CH2CH3
+N(CH3)3

mniej stabilny konformer

umoliwiajcy reakcj E2

17

Reakcja eliminacji E2 jest moliwa tylko dla tego konformeru, w ktrym odrywany atom H i
grupa odchodzca +N(CH3)3 przyjmuj pooenie naprzemianlege. W konformacji
prezentowanej przez wzr z lewej strony nie ma sprzyjajcych warunkw do oderwania atomu
wodoru z atomu wgla C3 i dlatego trudno tworzy si alken zawierajcy podwjne wizanie
pomidzy C2 i C3 (pent-2-en).
Natomiast w konformacji prezentowanej przez wzr z prawej strony (energetycznie mniej
korzystnej) obie grup odchodzce przy C2 i C1 uoone s wzgldem siebie s-trans, wobec
czego eliminacja jest moliwa. Podczas takiej eliminacji zostaje oderwany atom H z C1 i jako
gwny produkt tworzy si pent-1-en.
H

CH3CH2CH2
H

OH
H

H
+N(CH3)3

1
H H H H CH
2
4
3
3
H3C 5
6 H H H N(CH3)3

Eliminacja Hofmanna odegraa du rol podczas oznaczania struktur amin o skomplikowanej

budowie, szczeglnie amin naturalnych, w tym alkaloidw. Dzisiaj badania strukturalne
prowadzi si gwnie metodami spektralnymi, a do otrzymywania alkenw stosuje si inne,
wydajniejsze reakcje, tak wic eliminacji Hofmanna obecnie ma przede wszystkim znaczenie
poznawcze oraz historyczne.
Zadanie: co powstanie w wyniku ogrzewania wodorotlenku N,N-dimetylopiperydyniowego?

21. AMINY AROMATYCZNE

21.1 Otrzymywanie
21.1.1 Redukcja

Najczstszym sposobem otrzymywania amin aromatycznych jest redukcja odpowiednich

nitrozwizkw, ktre atwo powstaj w wyniku bezporedniego nitrowania arenw. W
laboratorium do redukcji nitrozwizkw uywa si metali, np. cynku, cyny czy elaza w
rodowisku kwanym. W przemyle redukcj nitrobenzenu do aniliny elazem w kwasie solnym
zarzucono z uwagi na powstajce w duych ilociach, trudne do zagospodarowania odpady
(zakwaszone tlenki elaza) i obecnie nitrobenzen redukuje si katalitycznie, wobec tlenkw
Cu2O lub Cr2O3 osadzonych na krzemionce albo te NiS/Al2O3.
NO2

Sn/HCl

NaOH

NH2

CH3
(97%)

anilina

H2/kat

(98%)

nitrobenzen

NO2

2,4-dinitrotoluen NO
2

CH3
1. Fe/HCl
2. NaOH/HOH

NH2

(74%)

toluenoNH2 -2,4-diamina

Redukcj grup nitrowych mona przeprowadzi selektywnie, np. 3-nitroanilin otrzymuje si z

1,3-dinitrobenzenu w reakcji z siarczkiem sodu, a 3-aminobenzaldehyd z 3-nitrobenzaldehydu
pod wpywem chlorku cyny (II).
NO2

1,3-dinitrobenzen

NH2
Na2S

NO2

woda

(70%)

3-nitroanilina
NO2

CHO

3-nitrobenzaldehyd

NO2

1. SnCl2/HCl
2. NaOH/HOH

CHO

3-aminobenzaldehyd (90%)

NH2

18

Nitrozwizki aromatyczne mona te redukowa tetrahydroboranem sodu, a nawet

elektrolitycznie. Sposb elektrolityczny zapewnia dobr wydajno i czysty produkt, ale
jest kosztowny. Obecnie najlepsz przemysow metod wytwarzania aniliny jest
amonoliza fenolu. Biegnie ona w drastycznych warunkach, ale jest technologi
bezodpadow.
OH

+ NH3

fenol

NH2

425oC
20 MPa, kat.

+ HOH
anilina

21.1.2 Amonoliza halogenkw arylowych

Halogenki arylowe s mao reaktywne w reakcjach SN i z tego powodu rzadko wykorzystuje si

je do otrzymywania amin; wyjtkiem byo przemysowe otrzymywanie aniliny, jednak
amonoliza chlorobenzenu zostaa zarzucona w 1967 r., z powodu zuywania duych iloci
drogiego chloru do produkcji chlorobenzenu i wytwarzania uciliwych ciekw. Fluorki
arylowe, szczeglnie te uaktywnione obecnoci grup EWG w piercieniu aromatycznym su
do arylowania amin.
21.2 Waciwoci chemiczne
21.2.1 Reakcje substytucji elektrofilowej

Aminy aromatyczne, jak ju to zostao wyjanione wczeniej s sabszymi zasadami i sabszymi

nukleofilami ni aminy alifatyczne. To reszta arylowa poprzez efekt -M i -I osabia waciwoci
zasadowe i nukleofilowe, wynikajce z obecnoci wolnej pary elektronw na atomie azotu. Z
drugiej strony grupa aminowa (EDG) te modyfikuje waciwoci piercienia aromatycznego
czynic go bardziej aktywnym w reakcjach SE. To uaktywnienie widoczne jest, np. w reakcji
bromowania aniliny; zachodzi ona w wodzie bez katalizatora tak atwo, e powstaje od razu
tribromoanilina.
NH2

Br2

Br

NH2

Br

2,4,6-tribromoanilina (100%)

woda

anilina

Br

W celu otrzymania monobromowanej aniliny naley zdezaktywowa grup amin, np. przez jej
acetylowanie.
NH2

NHAc
Ac2O

Br2

Py

- HBr

4-toluidyna CH3

N-acetyloCH3 -4-toluidyna

Br

NHAc
NaOH

N-acetylo-2-bromoCH3 -4-metyloanilina

Br

HOH

NH2

(79%)
2-bromo-4CH3 -metyloanilina

Aminy aromatyczne mona acylowa w piercieniu za pomoc reakcji Friedela-Craftsa, ale po

uprzedniej ochronie grupy aminowej (dlaczego?), np. poprzez jej acylowanie. Postpujc w ten
sposb w reakcji chlorku benzolilu z N-acetyloanilin otrzymuje si 4-aminobenzofenon.
NH2

Ac2O

NHAc

Py

anilina

acetanilid

COCl

AlCl3

O
C

NaOH/HOH

NHAc

O
C
4-aminobenzofenon

(80%)

NH2

20.2.3. Sulfanilamidy

19

Jeeli zamiast halogengw acylowych uyje si kwasu chlorosulfonowego, po czym produkt tej
reakcji podda si amonolizie to powstan sulfonamidy (sulfanilamidy), znane leki
przeciwbakteryjne.
..
..
..
NHAc

..
NHAc

NHAc

NaOH/HOH

NH3

HOSO2Cl

..
SO2NH2

HOH

N-acetyloanilina

SO2Cl

Sulfanilamid jest amidem kwasu sulfanilowego.

..
kwas
sulfanilowy

NH2

..
SO2NH2

NH2

..
NH2

SO3H

..
SO2NH2

sulfanilamid
(4-aminobenzenosulfonamid)

sulfanilamid

Pord popularnych lekw sulfamidowych mona wymieni przykadowo Sulfaguanidyn,

Madroxin czy Sulfatiazol.
H 2N

SO2 N C

Sulfoguanidyna

NH2

OCH3
H2N

NH2

SO2 NH

Madroxin

H2N

SO2 NH

S
N

Sulfatiazol

OCH3

Kwas sulfanilowy otrzymuje si w reakcji spiekania aniliny z kwasem siarkowym. Powstaa

pocztkowo sl traci wod w podwyszonej temperaturze przeksztacajc si w kwas Nfenylosulfamidowy,
ktry
nastpnie
ulega
przegrupowaniu
do
kwasu
4aminobenzenosulfonowego, czyli kwasu sulfanilowego (nastpuje przejcie grupy sulfonowej z
atomu azotu na atom wgla).
NH2

H2SO4

+NH -O SOH
3
3

NH2

NHSO2OH
180oC

- HOH

anilina

wodorosiarczan aniliniowy

kwas N-fenylosulfamidowy

kwas sulfaniliowy
SO2OH

(55%)

W takiej samej reakcji z 1-naftyloaminy powstaje kwas naftionowy (4-aminonaftaleno-1sulfonowy).

Zadanie: napisz schemat reakcji otrzymywania kwasu naftionowego z 1-naftyloaminy.

Kwas sulfanilowy (4-aminobenzenosulfonowy) zawiera w obrbie swojej czsteczki grup

kwasow obok zasadowej. W tej sytuacji dochodzi do reakcji midzy nimi, tzn. proton z grupy
karboksylowej zostaje przeniesiony na atom azotu tworzc sl, zwan sol wewntrzn, inaczej
jonem obojnaczym (zwitterjonem).
NH2

+ NH

jon obojnaczy

SO3H

SO3

W wyniku zmiany kwasowoci rodowiska nastpuje przemiana w obrbie czsteczki jonu

obojnaczego.

20

+ NH

+ NH

- H+
H+

kation

- jon
SO3 obojnaczy

SO3H

NH2

-OH

H+

SO3 anion

Sl wewntrzna (jon obojnaczy) charakteryzuje si zwykle du polarnoci (jest trudno

rozpuszczalna w niepolarnych rozpuszczalnikach) i ma wysok temperatur topnienia; tt. kwasu
sulfanilowego wynosi 280-300oC (z rozkadem).
20.2.4 Reakcje amin z kwasem azotowym (III)
20.2.4.1 Reakcja alifatycznych amin 1o

Aminy alifatyczne 1o pod wpywem kwasu azotawego ulegaj przemianie, w wyniku ktrej
powstaje mieszanina zwizkw, takich jak alkeny, alkohole i inne produkty podstawienia;
wszystkie zawieraj ten sam szkielet wglowy co amina.
CH3
H3C C CH3
t-butyloamina

CH3

NaNO2

H3C C CH3

NH2

H3C C CH2 +

+
OH t-butanol

HCl

CH3

CH3

H3C C CH3
Cl chlorek t-butylu

izobuten

Mechanizm reakcji

Reakcja zaczyna si od utworzenia kationu nitrozoniowego: +NO.

+ + Na NO2 + H Cl

HOH
- NaCl

.. ..
+ H O
.. N O + Na Cl

H .. ..
O N O
H +

H+/HOH

- HOH

.. ..
+ O: kation
N
nitrozoniowy

Kation nitrozoniowy w reakcji z amin 1o tworzy sl diazoniow. Alifatyczne soli diazoniowe s

nietrwae, szybko ulegaj rozkadowi do karbokationu.
..
R NH2 + + N
.. O:
amina

H
H
..
.. - H+
O:
N
:
R N N
O
R
N
..
..
..
+
H

..
R N
.. H
.. N
.. O

H+/HOH

.. H - HOH
- N2
+
+
R
R N
R N N
.. N
.. O +
sl diazoniowa karbokation
H

Karbokation stabilizujc si odszczepia proton i powstaje alken.

H CH2
C
H3C + CH3

karbokation

- H+

CH2
C
CH3 izobuten
H3C

lub przycza nukleofil znajdujcy si w rodowisku reakcji, np. czsteczk wody, anion Cl-, itp.
tworzc odpowiedni pochodn.
CH3
C
H3C + CH3

-Nu, np.

HOH czy Cl-

CH3

H3C C CH3
Nu

20.2.4.2 Reakcje 1o amin aromatycznych

Aminy aromatyczne 1o reaguj z HNO2 identycznie jak ich odpowiedniki alifatyczne, ale
powstajce aromatyczne sole diazoniowe s znacznie trwalsze. Ze wieo otrzymanych, pod
wpywem rnych odczynnikw powstaje w niskich temperaturach (0-10oC) wiele cennych
produktw.
Ar NH2

anilina

NaNO2/HCl
5oC

NH2

NaNO2
HCl

+
Ar N N: Cl

chlorek arenodiazoniowy

+
N N : Cl

chlorek benzenodiazoniowy

21

20.2.4.3 Reakcje 2o amin aromatycznych

W reakcji z kwasem azotawym zarwno 2o aminy alifatyczne jak i aromatyczne zostaj

przeksztacone N-nitrozaminy.
..
.. H NaNO2
N
HCl
N-metyloanilina CH3

.. ..
(CH3)2N N O
N-nitrozodimetyloamina

NaNO2

(CH3)2NH
dimetyloamina HCl

.. N O
N
N-nitrozo-NCH3 -metyloanilina

20.2.4.3 Reakcje 3o amin aromatycznych

W reakcji kwasu azotawego z 3o aminami alifatycznymi powstaj zwyke sole azotyny

trialkiloamoniowe, natomiast 3o aminy aromatyczne ulegaj nitrozowaniu,
wg mechanizmu SE.
..
..
N(CH3)2

..
N(CH3)2

NaNO2
HCl

N,N-dimetyloanilina

+ N(CH )
3 2

+
..
N
.. O. .

N(CH3)2

- H+

N,N-dimetylo-p-nitrozoanilina

..
N
.. O..

NO

20.2.5 Sole diazoniowe

Sole diazoniowe zarwno alifatyczne, jak i aromatyczne s nietrwae. Alifatyczne rozkadaj si

ju w niskiej temperaturze, a aromatyczne s wzgldnie trwae w pobliu 0oC. Oba rodzaje soli
diazoniowych rozkadaj si do odpowiednich karbokationw, ktrych istnienie mona
wywnioskowa na podstawie produktw, ktre z nich powstaj. Produkty te tworz si w wyniku
reakcji karbokationu z odczynnikami nukleofilowymi obecnymi w rodowisku reakcji.
Aromatyczne sole diazoniowe s na tyle trwae, e su jako substraty w rnego rodzaju
reakcjach, np. mona w nich wymienia grup -N=N- na inne funkcje, gdy czsteczka N2 jest
atwo odchodzc grup. Mona je redukowa do pochodnych hydrazyny, lub stosowa w
reakcjach SE kation arylowy ma sabe waciwoci elektrofilowe.
20.2.5.1 Reakcje substytucji soli dizazoniowych

Aminy aromatyczne s stosunkowo atwo dostpne i z tego powodu znalazy szerokie

zastosowanie w syntezie organicznej. Sole diazoniowe, bezporednio po otrzymaniu ich z 1o
amin aromatycznych przeksztaca si w rnego rodzaju pochodne, np. w fenole, halogenki
arylowe, cyjanki i wiele innych. S te wykorzystywane do czasowego blokowania okrelonej
pozycji w piercieniu aromatycznym, na czas zaplanowanych przemian, a nastpnie usuwane w
reakcji odaminowania.
Br
CuBr

Cl

I
HBr

NaI

N N:
+
X

HCl
CuCl

KCN

CN

CuCN

sl arenodiazoniowa
H3PO2

H+/HOH

OH

20.2.5.2 Reakcja zagotowania otrzymywanie fenoli

Podgrzanie soli diazoniowych w wodnych roztworach powoduje ich hydroliz, przy czym
tworz si fenole i wydziela si gazowy azot. Drobne pcherzyki azotu pojawiaj si w caej
objtoci roztworu zanim temperatura osignie 100oC, co stwarza wraenie wrzenia. Z tego

22

powodu ta reakcja nazywa si reakcj zagotowania. Rni si jednak od normalnego wrzenia

tym, e pcherzyki azotu s znacznie drobniejsze ni pary wodnej podczas normalnego wrzenia.
W reakcji zagotowania przejciowo powstaje karbokation, ktry przycza czsteczk wody, a
nie anion wodorosiarczanowy, poniewa woda jest znacznie silniejszym nukleofilem ni HSO4-.
Reakcja wymaga silnie kwanego rodowiska i podwyszonej temperatury.
+
N N HSO4

wodorosiarczan
benzenodiazoniowy

- N2

OH

..
HOH
..

kation diazoniowy

fenol (75%)

- H+

Innym przykadem zastosowania reakcji zagotowania moe by synteza 3-nitrofenolu, ktry

poprzez sole diazoniowe powstaje z wysz czystoci, ni w wyniku halogenowania
nitrobenzenu i hydrolizy powstaego 3-halogenonitrobenzenu. Aminy, z ktrych otrzymuje si
sole diazoniowe pochodz najczciej z odpowiednich nitropochodnych.
NO2

HNO3
H2SO4

benzen

NH2

H2S
NH3

NO2
m-dinitrobenzen

+
N2 HSO4

H2SO4

NO2
m-nitroanilina

NaNO2

OH
HOH

(56%)

, - N2

NO2

NO2
wodorosiarczan m-nitrobenzenodiazoniowy

3-nitrofenol

Mona te w ten sposb otrzyma 3-bromofenol, trudnodostpny na innej drodze.

NH2

3-bromoanilina

NaNO2

Br

+
N2 HSO4

OH

wodorosiarczan 3-broBr mobenzenodiazoniowy

H2SO4

HOH

Br 3-bromofenol

20.2.5.3 Reakcja Sandmeyera

Reakcja Sandmeyera polega na katalizowanej jest przez sole miedzi (I) wymianie grupy
NN na nukleofil.
Traugott Sandmeyer (1854-1922); ur. w Wettingen, Szwajcaria; doktorat w Heidelbergu u Gattermana; zatrudniony
w Geigy Company, Bazylea, Szwajcaria.

W reakcji Sandmeyera otrzymuje si chlorki, bromki i cyjanki arylowe. Jodki arylowe powstaj
w reakcji soli diazoniowej z jodkiem sodu lub potasu, bez potrzeby stosowania katalizatora.
Reakcja Sandmeyera jest alternatywn metod otrzymywania halogenkw arylowych do
bezporedniego halogenowania arenw w reakcjach SE. Daje ona moliwoci wprowadzenia
halogenu w inne miejsce piercienia i utworzenia takiej pochodnej, ktr trudno byoby otrzyma
na drodze bezporedniego halogenowania. Przykadem moe by synteza 2-chlorotoluenu. W
wyniku chlorowania toluenu powstaje mieszanina izomerw.
CH3

NH2

o-toluidyna

NaNO2
HCl

CH3 + HCl
N2 Cl
chlorek o-tolueno- Cu Cl
2 2
diazoniowy

CH3

Cl

+ N2
o-chlorotoluen (70%)

Kwas antranilowy powstaje bardzo prosto z ftalimidu, a z niego w reakcji Sandmeyera

otrzymuje si kwas o-bromobenzoesowy.
kwas antranilowy

NH2

NaNO2

COOH

HCl

Cu2Cl2

Cl
COOH

(87%)

kwas o-chlorobenzoesowy

23

Cyjanki arylowe tworz si w wyniku rozkadu odpowiednich soli diazoniowych w obecnoci

cyjanku miedzi (I).
NO2

NH2

NO2 + N2 Cl

NaNO2

CN

- N2

HCl

o-nitroanilina

NO2

CN-/CuCN

chlorek o-nitrobenzenodiazoniowy

2-nitrobenzonitryl (76%)

Mechanizm reakcji Sandmayera

Reakcja biegnie mechanizmem rodnikowym. W pierwszym etapie elektron dostarczony na

drodze SET przez kation Cu+ przeksztaca kation diazoniowy w rodnik arylowy i wydziela si
azot. Rodnik z kolei w reakcji z anionem przechodzi w anionorodnik, z ktrego nastpnie znw
na drodze przeniesienia pojedynczego elektronu powstaje odpowiednia pochodna arylowa i
odtwarza si katalizujcy reakcj kation Cu+.
.

+
N N + Cu+

2+

SET

+ Cu

kation diazoniowy

2+ SET

produkt
substytucji

+
Cu +

+ Cu

+ N2

anionorodnik

rodnik

20.2.5.4 Jodowanie

Jodki arylowe powstaj w reakcji soli diazoniowych z jodkiem potasu.

NO2

NO2

NO2
NaNO2

KI

H2SO4

4-nitroanilina

- N2
- wodorosiarczan 4-nitroN2+ HSO4 benzenodiazoniowy

NH2

4-nitrojodobenzen

Jodowanie nie wymaga katalizatora, t rol spenia anion jodkowy (I-), ktry w procesie SET
atwo oddaje elektron kationowi diazoniowemu i staje si rodnikiem (I. jodem atomowym),
rwnoczenie powstaje rodnik arylowy. Ten z kolei w reakcji z nastpnym anionem jodkowym
tworzy anionorodnik i zaczyna si podobna reakcja acuchowa jak w obecnoci soli Cu (I). Z
anionorodnika i kationu diazoniowego powstaje jodek arylu oraz rodnik arylowy, ktry zawraca
do reakcji.
+
N N +I

SET

+ I + N2

SET
-I

jodek benzenodiazoniowy

rodnik

(75%)

- N2

anionorodnik

(kation diazoniowy)

jodek fenylu
(produkt
substytucji)

N N

20.2.5.5 Fluorowanie

Najdogodniejszym sposobem fluorowania piercienia aromatycznego jest termiczny rozkad

tetrafluoroboranu diazoniowego.
CH3

CH3
NaNO2
HCl

NH2

p-toluidyna

NaBF4

+ N2 Cl

chlorek p-toluenodiazoniowy

CH3

CH3

N2+ BF4

- BF3, - N2

tetrafluoroboran p-toluenodiazoniowy

4-fluorotoluen (50%)

24

Br

Br

Br

1. NaNO2/HCl
2. NaB4

4-bromonaftylo-1-amina

- BF3, - N2

+N2 BF4

NH2

tetrafluoroboran 4-bromonaftylo-1-amoniowy

1-bromo-4-fluoronaftalen

Synteza zwizkw fluoroorganicznych poprzez sole arenodiazoniowe jest znacznie atwiejsza

ni innymi metodami.
20.2.5.6 Arylowanie

Z nitrobenzenu pod wpywem tetrafluoroboranu benzenodiazoniowego powstaje 3-nitrobifenyl.

Jest to reakcja SE nastpuje arylowanie nitrobenzenu kationem fenylowym.
NO2

tetrafluoroboran
benzenodiazoniowy

+
N N BF4

O2N

3-nitrobifenyl
- N2

F
-

fluorek
fenylu

BF3

Wyej zaprezentowane produkty mog powsta jedynie z karbokationu.

Tetrafluoroborany arenodiazoniowe otrzymuje si atwo z odpowiednich soli diazoniowych.
Krystalizuj one po wprowadzeniu kwasu fluoroborowego HBF4 do roztworu soli ArN2+ z
innymi kationami.
ArN2+X- + HBF4 ArN2+BF4- + HX
Karbokation tworzcy si z soli diazoniowej otrzymanej z kwasu antranilowego bierze udzia w
reakcji SE prowadzcej do kwasu 2,2-bifenylodikarboksylowe. Kwas ten powstaje w wyniku
arylowania soli diazoniowej, karbokationem pochodzcym z jej rozpadu.
kwas
2
antranilowy

NH2

NaNO2

HCl

COOH

+ N2 Cl

sl diazoniowa COOH

+
2 Cu/NH3

HOOC

- N2

COOH

kwas 2,2'-bifenylo- (82%)

dikarboksylowy
(kwas difenylowy)

Zadanie: napisz mechanizm powyszej reakcji.

20.2.5.7 Reakcja odaminowania

W ten sposb mona czasowo osoni odpowiednie miejsce w piercieniu aromatycznym, po

czym w inne miejsce wprowadzi podany podstawnik, a nastpnie usun oson aminow
poprzez sl diazoniow. Jest to sposb na czasow oson odpowiedniego miejsca w piercieniu
aromatycznym, eby w inne miejsce wprowadzi dany podstawnik, a nastpnie usun oson
aminow poprzez sl diazoniow.
T metod otrzymuje si, np. 3-bromotoluen i 3,5-dibromotoluen, pochodne niedostpne poprzez
bezporednie bromowanie toluenu.
Produkty bezporedniego bromowania toluenu:
CH3

Br2
FeBr3

benzen

CH3

CH3

+
Br 4-bromotoluen Br

Br

2,4-dibromotoluen

25

W celu otrzymania 3,5-dibromotoluenu naley wyj z 4-toluidyny. Jej dibromopochodn, ktra

powstaje w reakcji aniliny z bromem, przeprowadza si w sl diazoniow, a nastpnie poprzez
odaminowanie za pomoc kwasu fosforowego (I) usuwa si grup aminow. Stosujc toluen
jako substrat, cig reakcji prowadzcych do 3,5-dibromotoluenu wyglda nastpujco:
CH3

CH3

HNO3
H2SO4

toluen

NO2
p-nitrotoluen

CH3

CH3

1. Fe/H+/HOH

CH3

H2SO4

Br2

Br

2. -OH

Br NaNO2
Br
Br
NH2
+N
2 HSO4
2,6-dibromo-4-metyloanilina

NH2
4-toluidyna

CH3

H3PO2

Br

Br

3,5-dibromotoluen

H3PO2 peni w tej reakcji rol reduktora utleniajc si do kwasu fosforowego (III) H3PO3.
Zadanie: napisz stechiometrycznie rwnanie reakcji odaminowania.

Do otrzymania tym sposobem monobromopochodnej (3-bromotoluenu) naley zdezaktywowa

grup aminow p-toluidyny, najlepiej poprzez acetylowanie, przeprowadzi bromowanie, po
czym przed diazowaniem usun oson acetylow.
CH3
Ac2O

NH2

CH3

NHAc

CH3

Br2

Br

p-toluidyna N-acetylo-p-toluidyna

CH3

-OH/HOH

NHAc 2-bromo-4-metylo-N-acetyloanilina

Br

CH3

H2SO4

H3PO2

CH3

NaNO2

Br
- +
HSO4 N2
2-bromo-4-metylooanilina

Br

NH2

(38%)

3-bromotoluen

Podsumowanie zastosowania reakcji Sandmeyera i pokrewnych

Ar H

HNO3
H2SO4

Ar NO2

1. Fe/H+

2. -OH

Ar NH2
NaNO2/H+

diazowanie

+
Ar N N

Cl-/Cu+

Br-/Cu+ CN-/Cu+ I-

Ar-Cl Ar-Br Ar-CN Ar-I

reakcje Sandmeyera

BF4-

Ar-F

HOH

H3PO2

Ar-OH Ar-H

20.2.5.8 Redukcja soli diazoniowych do arylohydrazyn

Sole diazoniowe mona redukowa nadmiarem gorcego roztworu siarczanu (IV) sodu;
powstaj przy tym odpowiednie arylohydrazyny. W ten sposb z chlorku benzenodiazoniowego
otrzymuje si fenylohydrazyn.
chlorek benzenodiazoniowy

+ - 1. Na2SO3/HOH
N2 Cl
2. OH

NH NH2 fenylohydrazyna (64%)

20.2.5.9 Sprzganie soli diazoniowych

Kation diazoniowy jest sabym elektrofilem, ale wchodzi w reakcj z silnymi nukleofilami,
tworzc produkty substytucji elektrofilowej SE, zwane azoarenami. Reakcja ta nazywa si
reakcj sprzgania.
kation
benzenodiazoniowy

+
N N +

OH

- H+

fenol

N N

OH

p-hydroksyazobenzen

26

Sole diazoniowe nie reaguj z nieuaktywnionymi arenami, np. nie wchodz w reakcj z
benzenem. Nie da si otrzyma p-hydroksyazobenzenu z benzenu i chlorku phydroksybenzenodiazoniowego.
+
N N

benzen

N N

OH

kation p-hydroksybenzenodiazoniowy

OH

brak reakcji

Sprzganiu ulegaj natomiast aminy aromatyczne.

+
N N

kation benzenodiazoniowy

- H+

N(CH3)2

N N

N,N-dimetyloanilina

N(CH3)2

p-(dimetyloamino)azobenzen (cie masowa)

Zwizki azowe s krystaliczne i barwne. Ich

zabarwienie wynika ze sprzenia wielu par
elektronw i wolnych par elektronw na atomach
azotu.

CH3
cie masowa
N
.. CH
3

p-(dimetyloamino)azobenzen

..
N

N
..

te krysztay
t.t. 127oC

Sprzganie soli diazoniowych jest reakcj substytucji elektrofilowej SE, w ktrej kation
diazoniowy peni rol elektrofilu. Jako saby elektrofil wchodzi w reakcj sprzgania jedynie z
arenami uaktywnionymi na podstawienie elektrofilowe, a wic z tymi, ktre zawieraj
podstawniki oddziaujce silnie elektrodonorowo (EDG). W wyniku substytucji wymianie ulega
proton, najczciej w pozycji para- do EDG, a jeeli pozycja para- jest zajta to grupa azowa
zajmuje pozycj orto-.
+
N N

EDG

- H+

N N

kation diazoniowy uaktywniony aren

..
..
..
..
EGD: -OH;
-NH2; -NHR; -NR2
..

EDG

zwizek azowy

Mechanizm reakcji jest typowy dla SE. Kation diazoniowy atakuje uaktywnion pozycj para-,
tworzy si stabilizowany mezomerycznie addukt, ktry pod wpywem zasady, np. Cl- traci proton
i odzyskuje aromatyczno.
chlorek
benzenodiazoniowy

+ .. ..N N : Cl
.. : +

..
N(CH3)2
N,N-dimetyloanilina
.. ..
N N

N,N-(dimetyloamino)azobenzen

..
N(CH3)2

- HCl

.. ..
N N
.. - +
: Cl
.. :

.. ..
N N
.. - H
: Cl
.. :

: -

+
N(CH3)2

+
N(CH3)2

Sprzganie soli diazoniowych pomimo tego prostego mechanizmu, jest skomplikowan reakcj,
poniewa konkurencj dla niej stanowi hydroliza prowadzca do fenoli. Kierunek reakcji zaley
od warunkw, gwnie od temperatury i kwasowoci rodowiska. Im wysza temperatura, tym
szybciej biegnie hydroliza soli diazoniowych (reakcja zagotowania).
Drugim parametrem decydujcym o wydajnoci reakcji sprzgania jest pH rodowiska. Sole
diazoniowe s zdolne do sprzgania jedynie w rodowisku lekko kwanym, obojtnym lub
lekko zasadowym, poniewa pod wpywem silnych zasad tworz si wodorotlenki diazoniowe,
w ktrych grupa -OH zwizana jest z atomem azotu kowalencyjnie, a nie jonowo; w tych
warunkach zanika kation diazoniowy, ktry jest elektrofilem.
+
Ar N N

-OH

H+

Ar N N OH

-OH

H+

Ar N N O

27

ulega sprzganiu

nie ulega sprzganiu

nie ulega sprzganiu

rodowisko reakcji nie moe zbyt kwane, poniewa wwczas aminy aromatyczne przestaj by
podatne na sprzganie. Przy niskim pH grupa aminowa ulega protonowaniu i zamiast
uaktywnia piercie aromatyczny na substytucj elektrofilow dezaktywuj go.
sprzga si w
rodowisku lekko
kwanym pH 5-7

..
NH2

aktywacja
piercienia

+
NH3

H+

dezaktywacja
piercienia

-OH

nie ulega sprzganiu

Natomiast aktywno fenoli w reakcji sprzgania ronie wraz ze wzrostem pH, poniewa jon
fenyloksylanowy silniej uaktywnia piercie aromatyczny na reakcj typu SE, ni wolna grupa
-OH.
..
..
:O H

sprzga si
powoli

:O :

-OH

sprzga si
bardzo szybko

H+

Zaleno szybkoci reakcji sprzgania amin aromatycznych i fenoli z solami diazoniowymi od

kwasowoci rodowiska pozwala na prowadzenie jej selektywnie. Dziki temu, w czsteczce
zawierajcej zarwno grup aminow, jak i hydroksylow mona tworzy ukady azowe w
rnych czciach czsteczki, z rnymi solami diazoniowymi. Jako przykad suy sprzganie
wielofunkcyjnej pochodnej naftalenu, jak jest kwas H kwas 8-amino-1-hydroksynaftaleno-3,6disulfonowy. Pozycje 4 i 5 w tym kwasie s mocno zdezaktywowane przez funkcje sulfonowe,
dlatego reakcja sprzgania z sol diazoniow zachodzi w pozycjach 2 i 7 zalenoci od
wartoci pH w miejscu uaktywnionym przez grup aminow (7) lub przez grup fenolow (2).
NH2 OH

przy pH
5-7
7
6

HO3S

2
3

przy pH
8-10

SO3H

Miejsca reakcji sprzgania z kwasem 8-amino-1-hydroksynaftaleno-3,8-disulfonowym

20.2.5.10 Barwniki azowe

Azoareny charakteryzuj si zwykle intensywn barw, s stosunkowo atwe w syntezie i trwae,

a dziki moliwoci posiadania rnego rodzaju podstawnikw wykazuj powinowactwa do
wielu substancji speniaj wic wymogi dobrego barwnika. Faktycznie zwizki azowe
znalazy szerokie zastosowanie, w tym do wybarwiania tkanin i innych materiaw, su take
jako wskaniki zmieniajce barw w zalenoci od pH rodowiska. Pord barwnikw azowych
znane s prawie wszystkie moliwe barwy i ich odcienie. Barwa azoarenw zmienia si w
zalenoci od rodzaju, liczby i pooenia grup funkcyjnych w piercieniach aromatycznych.
Szczegln rol peni grupy aminowe i hydroksylowe, ktre nie tylko uatwiaj sprzganie, ale i
pogbiaj barw. Natomiast reszta sulfonowa zwiksza zarwno rozpuszczalno barwnika w
wodzie, jak i jego powinowactwo do podoa.
Barwniki, z uwagi na sposb wybarwiania dziel si na bezporednie, zaprawowe,
wywoywane, kadziowe i inne. Barwniki bezporednie s rozpuszczalne w wodzie i wykazuj
powinowactwo do wielu wkien, dziki czemu barwnik bezporednio z roztworu adsorbuje si
trwale na wknie; wystarczy je zanurzy w roztworze barwnika (kpieli). Zaprawowe to takie,
ktre tworz trwae, trudno rozpuszczalne, metaliczne kompleksy. Zaprawianiem nazywa si
etap dodawania soli odpowiedniego metalu w trakcie barwienia (po adsorpcji barwnika na
podou); tworzy si wwczas podany kompleks, trwale zwizany z podoem. Rol
28

zaprawiaczy peni gwnie sole chromu i miedzi. Przykadem tego typu barwnikw jest
cie kwasowa chromowa. Przymiotnik kwasowa oznacza, e barwnik jest kwasem zawiera
grupy kwasowe.
COOH
HO3S

N N

OH

cie kwasowa chromowa

Zadanie: zaproponuj otrzymywanie cieni kwasowej chromowej

Barwnikami wywoywanymi nazywane s barwne, nierozpuszczalne w wodzie zwizki,

syntezowane bezporednio na wknie podczas procesu farbowania. Takim barwnikiem jest
czerwie para, suca do barwienia weny. Proces farbowania ni polega na wysyceniu weny
alkalicznym roztworem -naftolu, wysuszeniu tkaniny i nastpnie przeprowadzeniu na niej
sprzgania poprzez umieszczenie jej w zimnej (lodowej) kpieli zawierajcej chlorek pnitrobenzenodiazoniowy. W tracie tej operacji pojawia si barwa (zostaje wywoana) std
nazwa tego typu barwnikw.
Pord barwnikw kadziowych nie ma zwizkw azowych. Nale do nich inne barwne,
nierozpuszczalne w wodzie substancje, ktre staj si rozpuszczalne po przeprowadzeniu ich w
form zredukowan. W tej postaci nanoszone s w kadzi na podoe (wkno), po czym w
wyniku, np. utlenienia pojawia si zabarwnienie. Do barwnikw kadziowych naley indygo.
Popularne barwniki azowe znane s po nazwami zwyczajowymi, np. omawiany uprzednio p(dimetyloamino)azobenzen nosi nazw cieni masowej, bowiem kolorem przypomina maso.
Do popularnych barwnikw naley cie anilinowa, czerwie para, cie alizarynowa, oran
metylowy, pons krystaliczny, czerwie Kongo, benzopurpuryna czy chryzofenina G.
Pierwszy, syntetycznie otrzymany barwnik azowy cie anilinowa (1859 r.). nie jest ju
obecnie stosowany do wybarwiania tkanin, ze wzgldu na jego nisk trwao. cie anilinowa
powstaje w reakcji chlorku benzenodiazoniowego z anilin. Naley do tzw. barwnikw azowych
zasadowych, ze wzgldu na obecno grupy -NH2.
Zadanie: napisz schemat reakcji prowadzcej do cieni anilinowej.

Czerwie para tworzy

nitrobenzenodiazoniowym.

si

wyniku

chlorkiem

p-

OH

OH
+
-naftol

-naftolu

sprzgania

- +
Cl N2

NO2

chlorek p-nitrobenzenodiazoniowy

N N

NO2
czerwie para

Sprzganie powyszych reagentw nastpuje w pozycj 1- -naftolu poniewa pozycja

odpowiadajca pooeniu para- jest niedostpna. Z dwch moliwych pooe orto- (1- i 3-) do
podstawienia dochodzi w pozycji 1-, gdy jest to najbardziej reaktywne miejsce w naftalenie.
Do wybarwiania weny stosuje si czsto barwniki kwasowe (z grupami sulfonowymi -SO3H),
bowiem w biaku weny wystpuje wiele aminokwasw zasadowych zawierajcych wolne grupy
-NH2. Do takich barwnikw naley barwnik bezporedni oran G. Barwniki kwasowe wi
si z aminokwasami zasadowymi poprzez wizanie jonowe: barwnik-SO3- H3N+-biako). Wena

29

o masie 1,2 kg jest zdolna do zwizania rednio 1 gramorwnowanika kwasu lub barwnika
kwasowego.
Znane s te barwniki diazowe i poliazowe. Do diazowych naley czerwie Kongo.
HO

NH2

N N

NH2
N N

N N

oran G

HO3S

SO3Na

SO3H

czerwie Kongo

SO3Na

Zadanie: zaproponuj sposb otrzymywania oranu G i czerwieni Kongo.

Przedstawicielami barwnikw diazowych s te benzopurpuryna 10B (czerwonokarminowa) i

czer bezporednia M.
NH2

CH3O
N N

CH3O

NH2

NH2

N N

N N

N N

OH

SO3Na

benzopurpuryna 10B SO3Na

OH
COOH

czerwie bezporednia M

SO3H

Zadanie: z jakich substratw i w jaki sposb mona otrzyma benzopurpuryn 10B i czerwie bezporedni M.

Zwizki azowe zawierajce w czsteczce grupy zarwno kwasowe jak i zasadowe s zdolne do
zmiany zabarwienia pod wpywem zmiany pH roztworu. Nie nadaj si one do wybarwiania
tkanin, ale znalazy szerokie zastosowanie jako substancje wskanikowe, czyli zmieniajce barw
przy okrelonym pH. Do jednych z najpopularniejszych barwnikw wskanikowych naley
oran metylowy, zmieniajcy barw w zakresie pH 3,1-4,5 z topomaraczowej w roztworze
zasadowym i obojtnym na czerwon w rodowisku kwanym. Ta przemiana oranu metylowego
zwizana jest z przeksztaceniem struktury elektronowej czsteczki.
topomaraczowy

..
..
(CH3)2N
N N
..
rodowisko zasadowe
i obojtne
oran metylowy

SO3

- H+
+ H+

+
(CH3)2N

pH 3,1-4,5

.. ..
N N
H
oran metylowy

- czerwony
SO3 rodowisko
kwane

Zwizki azowe syn nie tylko z tego powodu, e przyczyniy si do rozwoju przemysu
tekstylnego jako doskonae barwniki oraz odegray i nadal odgrywaj wan rol w chemii
analitycznej jako wskaniki pH, ale wniosy rwnie istotny wkad do farmakologii. Protoplast
wanych przeciwbakteryjnych lekw sulfonoamidw sta si barwnik prontosil rubrum,
zwany po polsku prontosilem czerwonym. Zosta on wyprodukowany w firmie Bayer i
wprowadzony do terapii w 1936 r.
Firma Bayer zostaa utworzona w 1863 r. przez Fridricha Bayera, waciciela sklepu
farbiarskiego i Fridricha Weskotta, mistrza farbiarskiego. Pocztkowo produkowaa ona gwnie
barwniki, w tym alizaryn, indygo, bkit metylenowy i czerwie trypanow.

30

OH

O
OH
N
H

O
alizaryna

H
N

..
N
..
(CH3)2N

..
N(CH3)2

indygo

Cl-

SO3Na
N N
NH2
NaO3S

S
.. +

SO3Na

N N
H2N
NaO3S

czerwie
trypanowa

..
(CH3)2N

SO3Na

..
N
..
S
..

+
N(CH3)2

bkit metylenowy

20.2.5.11 Historia odkrycia sulfonoamidw

Pniej drugim, obok barwnikw profilem firmy Bayer stay si farmaceutyki. W 1888 r. z
odpadw po produkcji barwnikw wyizolowano pierwszy lek tej firmy fenacetyn, analog do
dzisiaj uywanego paracetamolu. W 1899 r. wyprodukowano synn bayerowsk aspiryn; od
1853 r. do dzisiaj stosowan w lecznictwie.
NHAc

NHAc

OEt fenacetyna

OH

COOH
OAc

paracetamol

aspiryna

Na przeomie XVIII i XIX w. w firmie Bayer postawiono na rozwj dziau farmaceutycznego,

tworzc w 1910 r. now pracowni badawcz z laboratorium chemoterapeutycznym. Testowano
w nim midzy innymi rnego rodzaju barwniki, w tym azowe pod ktem ich przydatnoci w
terapii. Przy okazji stwierdzono, e zwizki azowe zawierajce grup sulfonow wykazuj due
do powinowactwo biaka, w zwizku z czym wysunito przypuszczenie, e mog one dziaa
przeciwbakteryjne. Testy in vitro (badanie aktywnoci w szklanych naczyniach, bez udziau
ywych organizmw) nie potwierdziy jednak tych przypuszcze. Naukowcy s zwykle bardzo
przywizani do swoich koncepcji i prbuj rnymi sposobami wykaza ich suszno.
Prowadzcy badania Gerhard Domagk, postanowi przeprowadzi testy in vivo (na ywych
organizmach) i okazao si, e pomimo negatywnych wynikw in vitro niektre kwasowe zwizki
azowe w badaniach wykazay znaczc aktywno przeciwbakteryjn. W 1932 r. stwierdzono, e
zwizek o nazwie prontosil czerwony charakteryzowa si wysok aktywnoci w leczeniu
zwierzt, zakaonych dowiadczalnie. W grudniu 1933 r., w trakcie kontynuowania bada na
aktywnoci tego preparatu, 4-letnia crka Domagka ukua si ig i grozia jej amputacja rki na
skutek zakaenia. Przejty Domagk postanawia ratowa crk za pomoc potencjalnego leku,
jakim by prontosil czerwony. Najpierw wyprbowa go na sobie, dla stwierdzenia czy nie jest
niebezpieczny dla ludzi, po czym zaaplikowa go crce. Kuracja tym preparatem szybko
uzdrowia dziecko. Obecnie takie postpowanie, tzn. podanie preparatu pacjentowi bez
wielostronnego potwierdzenia jego skutecznoci i wykazania, e nie powoduje niebezpiecznych
skutkw ubocznych, jest przestpstwem. Kady nowy lek musi mie przewidziany prawem
certifikat zezwalajcy na wprowadzenie go do lecznictwa.
W 1935 r. Domagk opublikowa wyniki bada nad aktywnoci przeciwbakteryjn prontosila
czerwonego i w tym samym roku firma Bayer rozpocza produkcj leku pod nazw Prontisil. W
1937 r. Prontosil otrzyma zoty medal na wiatowej Wystawie w Paryu.

31

Prontosil czerwony otrzymuje si poprzez sprzganie meta-fenylenodiaminy z sol diazoniow,

uzyskan z sulfanilidu.
+ N2 Cl

NH2

H2N

NH2

NH2

NaNO2

sulfanilamid

SO2NH2

N N

H2N

HCl

SO2NH2

prontosil czerwony

SO2NH2

Dalsze losy prontosilu czerwonego, tego cudownego leku, s nie mniej fascynujce ni odkrycie
jego waciwoci terapeutycznych. Systematyczne badania nad tym preparatem wykazay, e w
ywym organizmie prontosil czerwony ulega biodegradacji do sulfanilidu (paminobenzenosulfoamidu), ktry jest aktywn form leku. Znacznie taszy produkt degradacji
okaza si by tak samo skuteczny w leczeniu zakae, jak jego prekursor. Wyjanio si te,
dlaczego prby in vitro nie wykazay aktywnoci prontosilu czerwonego. Potrzebne byy enzymy
ywego organizmu do uwolnienia sulfanilamidu. Sulfanilamid szybko wypar z terapii prontosil
czerwony, a ze wzgldu na brak zabarwienia w odrnieniu od preparatu wyjciowego by
pocztkowo nazywany prontosilem biaym. Obecnie ta nazwa nie jest uywana. Tak, wic
prontosil czerwony, pomimo e by prekursorem nowej wwczas grupy lekw
przeciwbakteryjnych sulfonoamidw szybko przesta by stosowany w terapii, zastpiy go
skuteczniejsze i czsto prostsze w syntezie zwizki, w tym sam sulfanilamid, ktry szybko sta
si popularnym lekiem. Jego synteza zostaa opublikowana ju w 1908 r., z tego te powodu nie
mona byo go obj ochron patentow i szereg firm rozpoczo jego produkcj.
NH2
prontosil
HN
czerwony 2

N N

hydroliza

SO2NH2

enzymatyczna

sulfanilamid
SO2NH2 (p-aminobenzenosulfoamid)

H2N

Sulfonoamidy s nadal popularnymi i skutecznymi przeciwbakteryjnymi lekami, pomimo

odkrycia nowych rodkw leczniczych, chociaby antybiotykw.
20.2.6. Redukcja zwizkw nitrowych w rodowisku zasadowym

Redukcja nitrobenzenu w rodowisku kwanym prowadzi do aniliny. Mona przypuszcza, e

biegnie ona etapami poprzez nitrozobenzen i fenylohydroksyloamin, ale ze wzgldu na du
szybko reakcji jej produkty porednie nie s wyodrbniane.
nitrobenzen

NO2

nitrozobenzen

NO

1. Zn/HCl
2. -OH

NH2 anilina

NHOH fenylohydroksyloamina

Natomiast w rodowisku zasadowym, obojtnym lub sabo kwanym reakcja redukcji

nitrozwizkw biegnie wolniej. Dobierajc odpowiednie warunki, w tym czynniki redukujce,
mona reakcj zatrzyma na niektrych etapach, np. pochodnych hydroksyloaminy.
nitrobenzen

NO2

Zn/NH4Cl
HOH

NHOH

(66%)

fenylohydroksyloamina

W innych warunkach, czciowo zredukowane zwizki wywodzce si z nitrobenzenu reaguj z

sob i powstaj produkty addycji, np. azoksybenzen; otrzymuje si go poprzez redukcj
nitrobenzenu za pomoc soli As (III), glukozy, a nawet metanolu.

32

nitrobenzen

NO2

.. : O:

..
N N
+

CH3OH/KOH
- HCOOK

azoksybenzen (85%)

Zadanie: napisz rwnanie reakcji redukcji nitrobenzenu metanolem uwzgldniajc stechiometri

Mechanizm reakcji

Nitrozobenzen i fenylohydroksyloamina powstajce podczas redukcji nitrobenzenu w

rodowisku zasadowym reaguj z sob, powstaje addukt, z ktrego po utracie wody tworzy si
azoksybenzen.
N
..

- .. ..
: O: : OH

..
: OH

..
:O
+

N
..

:N

H
nitrozobenzen fenylohydroksyloamina

H .. .. H
O: : O

- -OH

N
+
H

N
..

- HOH

N
..

+
N
..

.. : O:
N
..

.. : O:
N
.. N
+

azoksybenzen

Nitrobenzen redukowany cynkiem w rodowisku zasadowym zostaje przeksztacony w

azobenzen.
nitrobenzen

Zn/-OH

NO2

N N

azobenzen (86%)

Pytanie: czy za pomoc reakcji sprzgania mona otrzyma azobenzen?

Azobenzen jest substratem do otrzymywania hydrazobenzenu i benzydyny. Hydrazobenzen

powstaje w wyniku redukcji azobenzenu, lub prociej redukcji nitrobenzenu.
nitrobenzen

NO2

Zn/-OH

NH NH

hydrazobenzen (40%)

Redukcj nitrobenzenu cynkiem do azobenzenu lub hydrazobenzenu prowadzi si w podobny

sposb, jedyna rnica polega na tym, e w trakcie otrzymywania hydrazobenzenu stosuje si
odpowiednio wiksze iloci pyu cynkowego.
Benzydyna powstaje z hydrazobenzenu pod wpywem silnych kwasw w reakcji zwanej
przegrupowaniem benzydynowym.
hydrazobenzen

NH NH

1. H+
2. -OH

H2N

NH2 benzydyna

33