Literaire competentie onderbouw

Docentenhandleiding Lessen
in Literatuur

overgangsniveaus 1-2 / 2-3 / 3-4

Overzicht

Materiaal

Voor u ligt de handleiding Lessen in Literatuur die de bevordering van de literaire

competentie van de leerling in de onderbouw van het voortgezet onderwijs op
het oog heeft. De handleiding geeft u concrete handvatten voor de integratie
van fictie in uw lesprogramma. Deze fictie kan door de leerling zelf zijn gelezen
of worden gentroduceerd in de les. In de handleiding staat een specificatie van
de aansluiting van deze lessen bij de kerndoelen Nederlands in de onderbouw
en de literaire competentieniveaus zoals door Theo Witte beschreven in Het
oog van de meester uit 2008.

Aanbevelingslijst (jeugd)literatuur op
basis van de leesniveaus.

Deze lessenreeks biedt de docent de mogelijkheid literatuuronderwijs

gedifferentieerd aan te bieden aan een heterogene groep.

Praten in de les over verhalen en

personages:

http://www.lezenvoordelijst.nl/
http://boekenzoeker.org/

Overige informatiebronnen

Gesprek conform Aidan Chambers

Doelstellingen

Informatie over het bespreken van

literaire competentie in de klas. De
filmpjes hebben betrekking op de
bovenbouw, maar de werkwijze
kunnen eenvoudig worden omgezet
naar de onderbouw.

De verwerkingsopdrachten hebben de volgende doelstellingen:

o
o
o

persoonlijke verwerking van fictie op een aansluitend niveau

bevordering van de leescompetentie van de leerling en het kunnen
begeleiden en monitoren ervan door de docent
het kunnen beoordelen door de docent in welke de mate de leerling
de fictie heeft verwerkt.

een motiverende start

de boekenkeuze

Activiteiten
De docent inventariseert het leesniveau van de verschillende leerlingen of
weet het actuele leesniveau van de leerlingen.
De leerling leest of heeft een boek gelezen dat aansluit op zijn huidige
leesniveau en persoonlijke interesse.
De leerling maakt de bijpassende verwerkingsopdracht uit de reeks. Dit kan
in de les of in sommige gevallen ook thuis (huiswerk).

Docentenhandleiding Lessen in Literatuur

Aansluiting bij kerndoelen Nederlands onderbouw voortgezet onderwijs

1 De leerling leert zich mondeling en schriftelijk begrijpelijk uit te drukken.
2 De leerling leert zich te houden aan conventies (spelling, grammaticaal correcte zinnen, woordgebruik) en leert het belang van die
conventies te zien.
3 De leerling leert strategien te gebruiken voor het uitbreiden van zijn woordenschat.
4 De leerling leert strategien te gebruiken bij het verwerven van informatie uit gesproken en geschreven teksten.
5 De leerling leert in schriftelijke en digitale bronnen informatie te zoeken, te ordenen en te beoordelen op waarde voor hemzelf en
anderen.
6 De leerling leert deel te nemen aan overleg, planning, discussie in een groep.
7 De leerling leert een mondelinge presentatie te geven.
8 De leerling leert verhalen, gedichten en informatieve teksten te lezen die aan zijn belangstelling tegemoet komen en zijn
belevingswereld uitbreiden.
9 De leerling leert taalactiviteiten (spreken, luisteren, schrijven en lezen) planmatig voor te bereiden en uit te voeren.
10 De leerling leert te reflecteren op de manier waarop hij zijn taalactiviteiten uitvoert en leert, op grond daarvan en van reacties van
anderen, conclusies te trekken voor het uitvoeren van nieuwe taalactiviteiten.

Literaire competentieniveaus van Theo Witte

Competentieniveau

Kenmerken leerling

Kenmerken boek

Leesattitude

1 zeer beperkt

Doet beroep op kennis van

alledaagse situaties

Jeugdliteratuur in alledaagse taal

met eenvoudig perspectief

belevend

2 beperkt

Enige mensenkennis en
maatschappelijke basiskennis

Zeer eenvoudige literaire werken

in een eenvoudig genre

herkennend

3 enigszins beperkt

Kan zich verplaatsen in ongewone

situaties en complexe emoties van
personages. Heeft narratologische
basiskennis

Eenvoudige literaire werken met

alledaags figuurlijk taalgebruik

reflecterend

4 enigszins uitgebreid

Begrijpt literaire werken met een

gemiddelde moeilijkheidsgraad en
bekend met literaire begrippen

Gevarieerde en niet-alledaagse
woordkeus; vraagt om waardeoordelen van leerling

interpreterend

5 uitgebreid

Begrijpt complexe literaire werken

en heeft kennis van stromingen

Geraffineerde woordkeus,
complexe structuur

letterkundig

6 zeer uitgebreid

Begrijpt zeer complexe literaire

werken, wil nadenken over
abstracties en wereldbeelden

Intertekstualiteit, potisch,
experimenteel en of symbolisch
taalgebruik

academisch

De lessen zijn zo opgezet dat zij de leerling ondersteunen in de overgang van het actuele naar het nieuwe niveau (zone van
naaste ontwikkeling) en als zodanig ingedeeld: van niveau 1 naar niveau 2 (niveau 1-2); van niveau 2 naar niveau 3 (niveaiu 2-3);
van niveau 3 naar niveau 4 (niveau 3-4). Omdat niveau 4 het ideale startniveau is bij aanvang van de tweede fase zijn de overige
competenties niet meegenomen voor deze lessen in de onderbouw.
Boeken die de leerlingen lezen moeten wat complexiteit betreft overeenstemmen met de competentie van de leerling om de
leesbevordering en literaire competentie te stimuleren .
Verder zijn de lessen onder een bepaald thema geschaard, waarbij er voor elke leerling op zijn of haar niveau een
verwerkingsopdracht is gemaakt. Op deze manier wordt klassikaal ook de vaardigheid binnen een bepaald domein gestimuleerd:
schrijven, spreken, luisteren en of kijken.

Docentenhandleiding Lessen in Literatuur

Themas
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Schrijven
Transmedialiteit
Overtuigen
Gesprekken
Film
Creatief schrijven

Overzicht lessenreeks
1 Thema: Schrijven (n.a.v. boek)
A Niveau 1-2 De leerling schrijft een brief aan het hoofdpersoon in zijn boek geeft daarin aan wat hij of zij goed heeft gedaan.
Maar de leerling levert ook kritiek op een negatieve eigenschap dat gevolgen had voor het verhaal.
B Niveau 2-3 De leerling verplaatst zich in een bijfiguur uit het boek en schrijft een dagboekfragment (ca. 400 woorden) over een
voor hem of haar belangrijke passage in het boek. De leerling geeft daarin zijn visie (als bijfiguur) over wat er is gebeurd en wat de
leerling (als bijfiguur) er van vond.
C Niveau 3-4 De leerling zoekt een actueel achtergrondartikel in een tijdschrift of krant dat te maken heeft met een voor de
leerling belangrijk thema of motief in het boek, bijvoorbeeld kindsoldaten, pesten, van huis weglopen, scheiding, verliefd zijn,
school etc.. Aan de hand van dit achtergrondartikel schrijf de leerling een informatief artikel voor een specifiek blad. Het blad sluit
aan op het door de leerling gekozen onderwerp en verwijst in het artikel naar passages in het boek. Let op: de leerling schrijft dus
voor een specifieke doelgroep.

2 Thema: Transmedialiteit (n.a.v. boek)

A Niveau 1-2 De leerling speelt (samen met anderen) een scene uit het boek na en vertaalt het fragment naar zijn of haar wereld
en legt dit vast op film, inclusief tekst en muziek.
B Niveau 2-3 De leerling maakt een digitale, samenvattende vertelling van het door hem of haar gelezen boek. Alles mag, zolang
het einde van het verhaal maar niet verklapt wordt en de kijker overtuigd wordt van het belang om dit boek zelf te gaan lezen.
C Niveau 3-4 De leerling bewerkt een sleutelscne in het boek tot een toneeldialoog. Daarbij moet erop worden gelet dat de
motieven en emoties van de hoofdpersonages duidelijk moet worden gemaakt door middel van de teksten die door de
personages worden uitgesproken. Maar dan nog: show it, dont tell!

Docentenhandleiding Lessen in Literatuur

3 Thema: Overtuigen (n.a.v. boek)

A Niveau 1-2 Je schrijft een wervende tekst voor het boek dat je gelezen hebt die zal worden gebruikt door de boekhandel als
flyer. In de flyer maak je duidelijk maakt wie het hoofdpersonage is, wat voor type dat is en wat zijn of haar doel is. Je geeft ook
een kleine inkijk in de belangrijkste verhaallijn en in wat voor genre het boek past. Ook vertel je kort iets over de schrijver en ander
werk van hem of haar. Zoek er fotos of maak er plaatjes bij de het verhaal in het boek versterken en je leeftijdgenoten
nieuwsgierig maken.
B Niveau 2-3 7Days vraagt om recensie van een boek dat jij net hebt gelezen. Wat let je? Ze willen wel dat jouw mening gegrond
is. Dat wil zeggen, je kunt met tekst uit het boek aantonen waarom je het wel of geen goed boek vindt. Je let daarbij vooral op
de personages en de verhaallijn.
C Niveau 3-4 Het literaire katern van de Volkskrant vraagt jou een recensie te schrijven voor een jeugdroman. Ze willen dat je een
waardeoordeel geeft over de themas in het boek, de gelaagdheid van de personages en de schrijfstijl van de schrijver. Ze willen
daarbij citaten zien. Let op: je kunt het boek maken of breken en dat geldt dus ook voor je eigen carrire als recensent.

4 Thema: Gesprekken (los van boek)

A Niveau 1-2 Karaktereigenschappen personages (filmfragment Oorlogswinter)
B Niveau 2-3 Emoties en tekst (Songtekst en muziek Zeg me dat het niet zo is van Frank Boeijen)
C Niveau 3-4 Het is de liefde die we niet begrijpen Bart moeyaert

5 Thema: Film (los van boek)

Alle niveaus De leerlingen vormen een groepje (maximaal vier personen) en kiezen uit de opgegeven lijst een film. Vervolgens
beleggen zij bij iemand thuis een filmavond. Ze maken een onderverdeling van de taken en de te beschrijven invalshoeken. Iedere
leerling schrijft naar eigen inzicht op basis van de in de les geleerde literaire begrippen moraal, perspectief, tijd en spanning uit de
methodiek. Na afloop van de film bespreken ze deze invalshoeken waarbij de uiteindelijk verantwoordelijke schrijver van de
invalshoek daar verslag van doet. Alle verslagen van de invalshoeken worden gebundeld met een inleidend voorwoord en
passende opmaak naar de docent verzonden per e-mail.

6 Thema: Creatief schrijven (los van boek)

Alle niveaus De leerling schrijft naar aanleiding van een les over karakters en plot een zelfverzonnen verhaal. De leerling kiest een
foto (zie lesblad), schrijft daar karaktereigenschappen, gemoedstoestand en overige omstandigheden aan toe. Vervolgens kiest
de leerling een genre en bedenkt bij al deze informatie een kort plot en zet dat om in een kort verhaal van circa 1000 woorden.

Docentenhandleiding Lessen in Literatuur