H ......................................

M IN IS T E R S T W O S P R ftW W O J S K O W Y C H .

ELEMENTARNY KURS

(i dolaniu opisu paszeiegdlnych malerjidu uisrbsohBCiyclt).

,:V

1 '

opracowa

G. D U G O W S K I
P U K O W N I K ARTYL ER JI .

::

W ARSZAW A -

1920

::

GWNA KSIGARNIA WOJSKOWA.

CBW

www.cbw.pl

CBW

www.cbw.pl

BD Y SPO STRZEO N E.
zamiast:

powinno by:

str.

wiersz

13

11 od dou

p = f(t:)

P ; = tf;()

46

20 od gry

stopniowo

postpowo

48

14 od dou

52

3 od gry

52

9 od gry

64
67
68

1 od gry
5 od gry
8 od gry

statystycznych
statystycznemu
Charbinnier

statycznych
statycznemu
Charbonnier

CBW

www.cbw.pl

MINISTERSTWO SPRAW WOJSKOWYCH.

ELEMENTARNY KURS

BALISTYKI WEWNTRZNEJ
(z dodaniem opisu poszczeglnych materiaw wybuchowych.)
opracowa

G. D U G O W S K I
PU K O W N IK ARTYLERJI.

CBW

www.cbw.pl

WARSZAWA - 1920 ::
GWNA KSIGARNIA WOJSKOWA.

CBW

www.cbw.pl

Zakady Graficzno-Wydawnicze KSIKA

l
Warszawa, ul. Moniuszki 11. Telefon 190-93.

Balistyka

wewntrzna

ma za zadanie studjowanie

mechanicznych, powstajcych w lufie dziaa od

zjawisk

chwili zapalenia

si prochu do chwili wylotu pocisku.

Przyczyn tych zjawisk jest spalanie si prochu; skutkiem
tego w lufie dziaa
pocisk

powstaj

przybiera ruch

cinienia,

pod

wpywem

przyspieszony, otrzymujc

ktrych

przy wylocie

szybko najwiksz, zwan szybkoci pocztkow.

Std wynika, e badanie nad dziaaniem prochu w lufie dziaa,
okrelenie i analiza powstajcych cinie oraz okrelenie pocztkowej szybkoci s to zadania b a l i s t y k i wewntrznej.
Aby

lepiej wywietli

charakter dziaania prochu w lufie

dziaa, balistyka wewntrzna zajmuje si take badaniem nad spalaniem

si prochu

warunkach studja
godny i cisy.

CBW

www.cbw.pl

w zamknitej

przestrzeni, poniewa w tych

m og by prowadzone w sposb bardziej

do-

R O Z D Z I A I.
Elementarna teorja materjaw wybuchowych.
I.

Materjay wybuchowe i ich formy rozkadu.

Ciaa zdolne do szybkiego chemicznego rozkadu z wytworzeniem duej iloci gazw o wysokiej temperaturze nazywaj si

materjaami wybuchowemi.
Podstaw dziaania wszystkich obecnie uywanych materjaw
wybuchowych jest zjawisko palenia. Kady materja wybuchowy
do chwili swojego rozkadu zawiera w sobie pewien zapas ukrytej
energji chemicznej, ktra, z chwil spalenia si ciaa przetwarza
si w ciepo, ktrego kosztem wykonywa si praca mechaniczna.*)
Spalenie si materjaw wybuchowych moe odbywa si
z rn szybkoci i naog mwic moe przybra jedn z form
nastpujcych:
1) normalne spalanie si gdy rozkad odbywa si mniej
wicej powoli pod um iarkowanym cinieniem; jako przykad takiego
rozkadu moe suy spalanie si prochu bezdymnego na wolnym
powietrzu;
2) wybuch zwyczajny czyli przyspieszone spalanie si
pod wpywem znacznych cinie, gdy proces ten jednak nie przybiera charakteru natychmiastowego rozkadu. Przykadem takiego
spalania si jest wybuch prochw w lufie dziaa, w przecigu
czasu od 0,01 do 0,001 sekundy pod wpywem cinie od 800
do 3000 kg. na cm.3) detonacja czyli prawie natychmiastowy rozkad, gdy proces odbywa si, jak dowiadczenie wskazuje, z szybkoci do
7000 m. na sekund.
Dla zapocztkowania rozkadu niezbdnem jest zuycie pewnej iloci energji z zewntrz w celu ogrzania czci materjau
wybuchowego do temperatury jego zapalenia si. Zapocztkowany
w ten sposb rozkad wywouje dalszy proces w caej masie m aterjau wybuchowego.
*) Aby przedstawi sobie w sposb bardziej pogldowy, jak ilo
energji chemicznej moe zawiera w sobie materja wybuchowy, wystarczy
zaznaczy, e jeden kilogram piroksyliny spalajc si w cigu 0,001 sekundy,
wykonywa prac, dla ktrej potrzebaby byo w tyme przecigu czasu wysiku
szeciu miljonw si koskich.

CBW

www.cbw.pl

Jak poprzednio ju zaznaczylimy, reakcja wybuchu trwa bardzo krtko, w ym aga jednak pewnego przecigu czasu i od chwili
zapalenia materjau wybuchowego, przechodzi dwie fazy swego rozwoju: zaponienie czyli rozpowszechnienie ognia po caej powierzchni substancji wybuchowej i spalenie si czyli przeniknicie
ognia w gb caej m asy materji (cakowity jej rozkad).
Gazy, wytwarzajce si wskutek wybuchu, bdc z pocztku
w stanie silnie zgszczonym i posiadajc w ysok temperatur,
d do szybkiego rozszerzenia si i wykonywuj przytem to lub
inne mechaniczne dziaanie.
Zjawisko detonacji byo odkryte przez Nobla przy jego dowiadczeniach z nitrogliceryn i polega na tem, e przy zastosowaniu pewnych sposobw w celu wywoania rozkadu materjau
w ybuchow ego mona wywoa niemal natychm iastowy rozkad caej m asy materji, przyczem, jak zaznaczylimy, reakcja dosiga
szybkoci do 7000 metrw na sekund.
Oczywicie, e przy takiej szybkoci rozkadu caa m asa m aterjau wybuchow ego prawie momentalnie przetwarza si w gazy,
ktre w cigu krtkiego trwania reakcji nie zd jeszcze rozszerzy si i pocztkowo bd zajmoway tylko objto sam ego m aterjau wybuchowego przed momentem jego rozkadu, a wic wytworz w przestrzeni tej wielkie cinienie.
Dziki tej charakterystycznej wasnoci detonacji, kruszca
sia jej dziaania przejawi si w tym nawet wypadku, gdy nabj
detonowanej materji nie bdzie przed detonacj zamknity w powoce.
Std wynika, e dla zniszczenia jakiegokolwiek przedmiotu,
wystarczy pooy na nabj bez adnej powoki i spowodowa
detonacj tego naboju.
W iksza cz materjaw wybuchowych w zalenoci od spo sobu ich zapalenia moe da wybuch zwyczajny lub detonacj.
Dla otrzymania wybuchu wystarczy ogrzanie czci materjau wybuchowego do temperatury jego rozkadu, bd to za pom oc ognia, lub rozpalonego ciaa, a nawet i tarcia.
S jednak materjay wybuchowe, ktre nawet i w tym wypadku daj detonacj, jak np. rt piorunujca, ktra posiada
waciwo detonowa przy wszelkim sposobie jej zapalania.
Dla spowodowania detonacji innych materji w ybuchow ych
w ym agane s odpowiednie warunki. W celu spowodowania
detonacji jakiegokolw iek materjau wybuchowego, uywa si innego
materjau wybuchowego, ktry posiada waciwo detonowa
samodzielnie. Tak np. przy zapaleniu od ognia sucha piroksylina wybucha; detonacja za sponki z niewielk iloci rtci piorunujcej wywouje w niej detonacj. W ilgotna piroksylina na
wolnem powietrzu pali si bez wybuchu; jeeli za detonowa niewielk ilo suchej piroksyliny za pom oc kapsla piorunujcej
rtci, to i wilgotna piroksylina te detonuje.
Materja, ktry uywa si w celu spow odow ania detonacji
innej materji wybuchowej nazywa si detonatorem. W ic rt

CBW

www.cbw.pl

piorunujca jest detonatorem wzgldem suchej piroksyliny, a ta

ostatnia jest detonatorem piroksyliny wilgotnej.
Detonacja moe by spow odow ana i bez udziau detonatora,
w tych wypadkach, gdy przy wybuchu wytworzy si bardzo wysokie cinienie, dziaajce podobnie jak gwatowne uderzenie mechaniczne. Tak powoduje si detonacja przy wybuchu duych
iloci materji wybuchowych, kiedy wytworzy si bardzo w ysokie
cinienie, oraz za pom oc m ocnego i gwatownego uderzenia m echanicznego.
Z punktu widzenia teoretycznego zjawisko detonacji moe
by wytom aczone za pom oc teorji fali wybuchowej francuskiego
uczonego Berthelot.
Analiza wykazuje, e skad produktw rozkadu, wytwarzanych przy detonacji prawie nie rni si od otrzymywanych przy
zwyczajnem spalaniu si substancji wybuchowych. Caa wic rnica polega na szybkoci, z ktr postpuje reakcja rozkadu.
Jeeli zapalenie materjau wybuchowego odbywa si drog
stosunkow o
postpowego ogrzewania
niektrych czsteczek
materji wybuchowej do temperatury ich rozkadu, to i dalszy
cig rozkadu materji postpuje t sam drog, t. j. rozoone
czsteczki ogrzewaj ssiednie do temperatury ich rozkadu,
te oddaj cz ciepa dalszym czsteczkom i t. d.
Przy detonacji zapalenie jest inne i wedug teorji fali
wybuchowej przedstawia si w sposb nastpujcy: gdy materja wybuchowa otrzymuje mocne uderzenie mechaniczne, bd
za pom oc twardego ciaa, bd za pom oc gazowych produktw rozkadu detonatora, energja kinetyczna uderzenia traci si
czciowo na deformacj substancji wybuchowej, a w wikszej
czci przetwarza si w ciepo; takie prawie momentalne dostarczenie duej iloci ciepa niewielkiej masie materji, poddanej
uderzeniu, wywouje w niej take prawie momentalny rozkad.
Rozoone czsteczki wywouj rozkad ssiednich czsteczek,
przyczem szybko reakcji dosiga 7000 metrw na sekund,
jak to wskazuje dowiadczenie.
Ten potrjny szereg zjawisk, uderzenie mechaniczne
przetwarzanie si kinetycznej energji uderzenia w ciepo i
rozoenie czsteczek materjau wybuchowego nazywa si fal
wybuchow.
Z punktu widzenia teorji fali wybuchowej mona wytomaczy zjawisko detonacji przez wpyw, gd y detonacja jednego
naboju, zwanego czynnym, powoduje detonacj drugiego biernego,
ktry znajduje si na pewnej odlegoci od pierwszego naboju.
Fala wybuchowa, ktra powstaje wskutek detonacji czynnego
naboju, wywouje w otaczajcem powietrzu lub innem rodowisku
mocne wstrznienie i wytwarza w nim fal mechaniczn, podobn do fali dwikowej, ale z daleko wikszym zapasem energji kinetycznej; ta fala mechaniczna, dosigszy naboju biernego oddziaywa jak mocne uderzenie mechaniczne i wywouje
w nim detonacj.

CBW

www.cbw.pl

Oczywicie, e odlego, na ktrej mona wywoa deto

nacj, zaley od wielkoci czynnego naboju, od siy jego i innych
warunkw.

2. Okrelenie cinienia i szybkoci rozkadu materjaw wybuchowych.

Jeeli wyobrazi sobie wycznie teoretyczny wypadek rozkadu materjau wybuchowego w zamknitej powoce, przy tym
warunku, e ciepo rozkadu nie uchodzi w otaczajc przestrze,
wtedy cinienie wewntrz powoki powinnoby byo dosign
pewnego m aksim um , odpowiadajcego zupenemu rozkadowi
materjau wybuchowego, i na tem m aksim um zatrzyma si.
W rzeczywistych jednak warunkach rozkadu, pokana cz
ciepa idzie na ogrzanie powoki i przez ni uchodzi w prze
strze. Przez to cinienie w powoce dosiga pewnego m aksi
m um i prdko spada wskutek ozibienia powoki.
Przeprowadzenie studjw dowiadczalnych nad m aksym alnem i
cinieniami, wytwarzanemi przez wybuch w zamknitej powoce,
ma du warto i jest rodkiem do okrelenia siy danego m aterjau wybuchowego.
Przyrzd, ktrego uywa si w tym celu, nazywa si monometryczn bom b (Rys. 1). Monom etryczna bom ba skada si:
z m ocnego stalowego cylindra A , ktry zam yka si korkam i B
i C; przestrze m idzy korkam i napenia
si b a d a n materj
wybuchow. W korku
C s dwa prciki,
z ktrych jeden jest
izolowany, a drugi poczony z metalem
bomby. Wewntrzne
Rys.1.
koce prcikw s poczone cienkim drutem platynowym. Jeeli przepucimy prd przez te prciki, to
drut platynowy rozpali si i wywoa wybuch materjau wewntrz
bomby. W drugim korku znajduje si ruchom y toczek m ;
pomidzy toczkiem a narubkiem n mieci si may miedziany
cylinderek r, zwany kreszerem. Przy wybuchu cinienie gazw
wypycha toczek, ktry naciska cylinderek i deformuje go, przyczyni w ysoko jego zmniejsza si.
Za pom oc wstpnego dowiadczenia przy okrelonych
cinieniach wyznacza si jaki wysiek potrzebny jest do wytworzenia tej lub innej deformacji takiego sam ego cylinderka.
Wymierzajc w ysoko kreszera przed i p o dowiadczeniu, mona
z dostateczn cisoci okreli wielko cinienia, ktre wytwarza si wewntrz bom by wskutek spow odow anego wybuchu.
Jednoczenie bom ba monometryczna suy do okrelenia szybkoci rozkadu substancji wybuchowych. W tym celu do toczka,

CBW

www.cbw.pl

ktry wywiera cinienie na kreszer przymocowane jest piro p,

ktre dotyka bbna W, pokrytego okopconym papierem. P od czas dowiadczenia bben W obraca si dookoa swej osi, przyczem do momentu wybuchu piro oczywicie kreli na jego
powierzchni prost linj, a w m omencie wybuchu toczek razem
z um ocow anym na nim pirem przesunie si o wielko kurczenia si kreszera, i piro znowu bdzie krelio inn prost linj.
G dyby bben W nie obraca si, piro nakrelioby krtk
poprzeczn linj, odpowiadajc wielkoci kurczenia kreszera;
wobec za tego, e bben obraca si, piro nakreli pewn
krzyw hf, przyczem punkt h oznacza pocztek wybuchu, a punkt
f m oment najwikszego cinienia.
W celu wymierzenia przecigu czasu pomidzy momentami
h a f przyrzd zaopatrzony jest w kamerton T, do jednej z wideek ktrego przymocowane jest piro. Podczas dowiadczenia
kamertonowi nadaje si ruch drgajcy i piro kreli na powierzchni bbna falist linj.
Poniewa czsto drga kamertonu jest wiadoma, przeto
dugo kadej fali odpowiada okrelonem u przecigowi czasu.
Jeeli wic przeprowadzimy z punktw h i f dwie proste rwnolege do tworzcej bbna, to na zasadzie liczby fal, zawartych po midzy temi linjami, mona zupenie cile oznaczy przecig czasu
od pocztku wybuchu do chwili powstania m aksym alnego cinienia.
Oczywicie, e cinienie m aksym alne zaley take od iloci
gazw wytworzonych przez wybuch, a wic od iloci materjau
wybuchowego, znajdujcego si w bombie.
Niej przytaczamy tablic ze wskazaniami przecigu czasu od
pocztku wybuchu do powstania m aksym alnego cinienia dla rnych materjaw wybuchowych przy rnych gstociach naboju.
Stosunek wagi materjau wybuchowego zapeniajcego pewn objto w ktrej powoduje si jego wybuch, do wagi wody
w teje objtoci nazywa si gstoci naboju.
TABLICA

1.

Materjay wybuchowe
Czarny proch sp ro sz k o w a n y................
Czarny proch k a r a b i n o w y ................
Czarny proch a r m a t n i ........................
Piroksylina sproszkow ana....................
Piroksylina s p r a s o w a n a ....................
Dynamit, zawierajcy .75% nitrogliceryny
Bezdym ny proch karabinowy . . . .
Bezdym ny proch armatni redniego rozmiaru .............................................
Bezdym ny proch armatni duego rozmiaru

CBW

www.cbw.pl

Gst.
nabj.

Czas
w sek.

0,7
0,7
0,7

0,2
0,2

0,00165
0,00255
0,0785
0
0,001
0,00026
0,0018

0,2
0,2

0,005
0,018

Z tych danych atwo zauway, e na szybko spalania si

materjaw wybuchowych wpywa nietylko ich skad, lecz i ich budowa fizyczna.
Naprzykad czarny proch karabinowy, majcy
ksztat drobnych ziarek, pali si znacznie prdzej ni proch armatni, majcy ksztat duych ziaren. Bezdym ny proch karabinowy w postaci wzkich wsteczek pali si prdzej ni grube
wstki prochu armatniego.

3.
rozkadu.

Skad materjaw wybuchowych, klasyfikacja ich i produkty

Poprzednio zaznaczylimy, e podstaw dziaania materjaw

wybuchowych jest zjawisko palenia si.
Palenie si cia, ktre zwykle obserwujemy w przyrodzie, od
bywa si kosztem tlenu, znajdujcego si w powietrzu.
Skadow e czci materjau wybuchowego spalaj si kosztem
tlenu, ktry wchodzi w ich skad w charakterze jednego z pierwiastkw.
Materje wybuchowe mona podzieli na dwie zasadnicze
grupy. D o pierwszej grupy nale mieszaniny mechaniczne,
w ktrych ciaa, obfitujce w tlen, zmieszane s mechanicznie
z ciaami spalinowemi. Najgwniejszym przedstawicielem tej
grupy jest czarny proch. D o drugiej grupy nale zwizki chemiczne, a wic: piroksylina, nitrogliceryna, kwas pikrynowy i wiele innych.
Przewaga zwizkw chemicznych nad mieszanin mechaniczn polega na tem, e pierwsze posiadaj skad cakowicie
jednostajny, co pociga i jednostajno ich dziaania; cecha ta
ma du warto przy praktycznem zastosowaniu substancji wybuchowych. Oczywicie, e w mieszaninach mechanicznych tej
jednostajnoci osign nie mona.
W zalenoci od mechanicznej budowy, materjay wybuchowe mona podzieli na ciaa stae, pyny i gazy.
W ikszo materjaw wybuchowych, nalecych do grupy
zwizkw chemicznych, otrzymuje si przez dziaanie kwasem
azotowym na ciaa organiczne.
Skad cia organicznych mona wyrazi oglnym wzorem
O H/y O z i przy dziaaniu na nie kwasem azotowym, wodr zastpuje si grup nitrow N 0 2 Im wicej czsteczek wodoru zam ienimy przez grup nitrow t. j. im wikszy bdzie stopie nitracji, tem wiksz energj chemiczn bdzie posiada materja
wybuchowy.
Badajc chemiczne produkty rozkadu, mona odrni dwa
wypadki rozkadu materji wybuchowych. Jeeli w skadzie m aterjau wybuchowego znajduje si dostateczna ilo tlenu dla spalenia wodoru na wod, a wgla na dwutlenek, to nastpuje cakowite spalenie si i wtedy mona teoretycznie przewidzie reakcj rozkadu. Za przykad cakowitego spalenia mona poda
reakcj rozkadu nitrogliceryny wedug rwnania:

CBW
www.cbw.pl

2 C ,H &(O N O ,)s = 6 C 0 2 + 5 H ,0 + 3N, + 0,50,

10

Jeeli ilo tlenu niedostateczna, to nastpuje niecakowite

spalenie,
przyczem
obok
dwutlenku
wgla
wytwarza si
lenek wgla i wydziela si wolny wodr. W tym przypadku reakcji rozkadu przewidzie teoretycznie nie mona i skad produktw rozkadu ustala si przez dowiadczenie.
Przykadem niecakow itego spalenia jest rozkad kwasu
p ikrynow ego i m oe by wyrany rwnaniem:
2CcH 2(N O ,)3O H = C 0 2 + 1 1 C O + H 20 + 2H, + 3N,
Jako zewntrzna cecha niecakowitego spalenia zjawia si
gsty dym; przy cakowitym spaleniu dym u niema.
Reakcja rozkadu moe odbywa si z rn szybkoci, ktra zaley przedewszystkiem od skadu sam ego materjau, pozatem
od warunkw fizycznych, przy ktrych nastpuje wybuch.
W ikszo materjaw wybuchowych, bdc zapalona na wolnym powietrzu, pali si stosunkow o powoli, przyczem nawet te
materjay wybuchowe, ktre maj dostateczn ilo tlenu, nie daj
cakowitego spalenia.
G dy rozkad materji wybuchowych bdzie spowodowany
w zamknitej powoce, to wytwarzajce si gazy wywieraj wysokie cinienie, skutkiem czego szybko rozkadu powiksza si.
Z dowiadcze Castan a, kapitana armji francuskiej, wynika,
e czarny proch spala si trzy razy prdzej w lufie dziaa ni na
wolnym powietrzu. W stka bezdymnego prochu pali si na
wolnym powietrzu bardzo powoli i przy dugoci 10 cm. w ym a
ga kilka sekund dla swego spalenia si; w lufie za dziaa ta sa
ma wstka spala si w przecigu setnych czci sekundy.
Zjawisko takie tomaczy si tem, e na wolnem powietrzu
wytwarzajce si gazy szybko rozchodz si w otaczajc przestrze i nie zdaj do prdko ogrza nastpnych czsteczek
materji. W zamknitej powoce rozkad odbywa si pod wpywem
w ysokiego cinienia produktw gazowych rozkadu, i ciepo od
jednej czsteczki do drugiej przechodzi o wiele prdzej, a w skutek tego nastpuje szybszy rozkad caej m asy materjau wybuchowego.
Jeeli spow odow a wybuch w zamknitem naczyniu, gdzie
jedna ze cian jest ruchoma, to moe wynikn jeden z nastpujcych wypadkw. Jeeli materja wybuchowy daje zwyczajny w ybuch t. j. gdy przetwarza si w gazy mniej wicej w sposb stopniowy wtedy ruchoma cz naczynia si gazw bdzie wyrzucona, naczynie za zostanie caym. Jeeli materja wybuchowy
detonuje, to naczynie zostanie zniszczone, poniewa w tym przypadku ruchoma cz nie bdzie miaa adnego znaczenia.
Z powyszego wynika, e charakter dziaania materjau wybuchowego zaley nietylko od iloci gazw, lecz i od prdkoci
z jak wytwarzaj si gazy.
Wybierajc takie materjay, ktre daj zwyczajny wybuch,
t. j. kiedy cinienie powiksza si stopniowo, mona zastosowa
je do miotania pociskw, nie niszczc przytem sam ego przyrzdu, z ktrego wyrzuca si pocisk.

CBW

www.cbw.pl

11

Materjay takie nazywaj si miotajcemi.

Wybierajc materjay, ktre detonuj, mona zastosowa je
w tych wszystkich wypadkach, kiedy nam chodzi o zniszczenie
sam ego naczynia, w ktrem mieci si materja wybuchowy lub
ten przedmiot na ktrym on znajduje si.
Takie substancje nazywaj si kruszcemi.
D o miotajcych materjaw nale rnego rodzaju prochy,
do kruszcych piroksylina, rt piorunujca, trotyl i inne.

4.

Sia i energja potencjalna materjaw wybuchowych.

Z poprzedniego widzielimy, e dziaanie materjaw wybuchowych zaley od cinienia wywieranego przez gazy przy ich
wytwarzaniu si.
Cinienie to, jak nam w iadom o z fizyki zaley od trzech
warunkw: od objtoci, ktr zajmuj gazy, od ich temperatury
i od iloci ktra mierzy si ich objtoci przy cinieniu atmosferycznem i przy temperaturze 0C.
Zaleno pom idzy temi wielkociami wyraa si dla idealnych gazw wzorem nastpujcym:
P V = P0V 0(l + k t ) ................. (1)
gdzie:
P
V
P0
V 0

poszukiwane cinienie
objto gazw
cinienie jednej atmosfery
objto tych gazw przy cinieniu jednej atm osfery i przy temperaturze 0C

k spczynnik

rozszerzania si

gazw rwny

t temperatura gazw.
Zastpujc w rwnaniu (l)k przez

273 bdziemy mieli

PV = ^ ( 2 7 3 + t ) ........... (2)
W zr ten jednak nie moe by zastosowany do obliczania
cinienia, powstajcego wskutek rozkadu materjau wybuchowego,
poniewa, wytwarzajce si przy tem gazy nie s idealne.
Dowiadczenie wskazuje, e w tym w ypadku naley w rwnaniu (2) zmniejszy objto V o pewn wielko &, majc zupenie okrelon fizyczn warto i wyraajc objto bezwadnych czsteczek materjalnych gazw, niezdolnych do rozszerzania
si lub cienienia; objto & nazywa si kow olum em (fr. covolume).
A wic dla gazw, powstajcych wskutek wybuchu naley
posugiw a si wzorem:

CBW

www.cbw.pl

P (V - )=

^ "-(2 7 3 + 0

12

Zastpujc w tym rwnaniu (273 + t) (absolutna temperatura

gazw) przez T, bdziemy mieli: wyraenie dla P:
P

^
V a

273

(3}

Dla przykadu obliczymy cinienie, ktre powstaje wskutek

rozkadu n kg. materjau wybuchowego, zawartej w objtoci V;
oznaczymy przez V 0 objto, ktr zajmuj gazy, wytwarzane
przez jeden kilogram materjau wybuchowego, przy normalnych
warunkach (t. j. przy cinieniu jednej atmosfery i przy temperaturze 0C), przez P0 cinienie jednej atmosfery i przez &
k o w o l u m gazw (2) jednego kilogram u materjau wybuchowego;
na zasadzie wzoru (3) bdziemy mieli:
P0V 0 . n T

p =

273 . (V Podzieliwszy

m ianownik

na)

i licznik przez V

i oznaczajc n/v

przez A , otrzymamy:
p=

W
273

1-

A
a A

gdzie A wyraa gsto naboju t. j. stosunek

buchowego zawartego w pewnej objtoci do
objtoci.
Ze wzoru (4) wnioskujemy, e & wyraa
gazw, poniewa przy V = N&, a A = 1 i P

wagi materjau wy
wagi wody w teje
graniczn objto
rwna si niesko-

czonoci. W edug dowiadcze A m agat &= ~j5ixr ^ a 9azw

niedoskonaych.
Posugujc si wzorem (4) trzeba mie na uwadze, e gdy
wskutek wybuchu powstaj i niegazowe produkty rozkadu,
to naley zamiast & podstawi & , ktra jest rwna a - - - w,
gdzie & jest objto niegazowych produktw rozkadu, a to
z tego powodu, e w tym wypadku gazy wraz z ich kowolumem
bd zajmoway objto nie V lecz V w .
Cinienie, ktre powstaje wskutek rozkadu jednego kilogram u materjau wybuchowego w objtoci jednego litra+ objto kowolumu, a w razie wytwarzania si niegazowych produktw rozkadu + objto tych produktw, nazywa si si daneg o materjau wybuchowego.
Oznaczajc przez f t si, bdziemy mieli na zasadzie
wzoru (4)

CBW

www.cbw.pl

f = r ..PoV0T
273

V+ a
.

1-

* v+*

13

Poniewa w tym wypadku V = 1 litr przeto mamy:

f=

PV T- ................. (5)
273

Naprzykad dla piroksyliny dla ktrej:

V 0 = 900
a wic:

litr.;

t = 2400C

czyli

T = 2400 - f 273 = 2673* C

,
900.2673.
onnn .
f = --------------- = co 9000 kg.
273
Dla czarnego prochu: V o = 300 litr. i t = 2600C skd:
,
300.2837.
f = --------------- =
273
Zastpujc w rwnaniu (4) -

,
3300 kg.
PVT

przez f otrzymamy:

P = r f ...... ................. (6)

1- a a
Zbadam y bliej ten wzr. W zr ten wyraa, e przy spaleniu si pewnej iloci materjau wybuchowego (naprzykad wagi w)
w pewnej objtoci (naprzykad V) powstao cinienie P wskutek
cakowitego spalenia naboju co. W zr (6) moemy uoglni,
zastosowujc go dla kadej chwili przecigu czasu od pocztku
do koca spalania si materjau wybuchowego.
Przypumy, e za pom oc bom by manometrycznej okrelim y
prawo powstania cinie w zalenoci od czasu, t. j. e P = f (t).
W tedy dla dowolnego momentu t, (w granicach od 0 do
t cakowitego spalenia si naboju) mamy: P, f (t,); ale
w momencie t, spali si nie cay nabj w, lecz pewna cz
jego, przypumy x,; w takim razie gsto naboju ^ , o dpo wiadajca temu momentowi, rwna si stosunkowi wagi spalonej
(t) _
czci x,- do objtoci V
gdzie c jest ciarem waciwym materjau wybuchowego, a wic:
x,

A ,= y _

x , .................. (7)
c

Tej wanie gstoci naboju bdzie odpowiadao cinienie Pi.

Poniewa w rwnaniu (6) wielkoci F i a dla danego m aterjau s stae przeto moemy napisa:

CBW
www.cbw.pl

Pi =

f (t/) = f

, A - ~ ................. (8)
1 A;

14

A wic, gdy znamy posta funkcji P = f (t), moemy dla

dow olnego momentu t, okreli warto ^ ,- i ze wzoru (7) obliczymy X ; czyli okrelim y prawo spalania si materjau wybuchowego w zalenoci od czasu przez wzr x = & (t).
Std nie trudno okreli i szybko spalania si materjau
wybuchowego dla dow olnego momentu. Niech naprzykad linjowe
rozmiary ziarna, form y prostopadocianu bd a, b i c, a w m omencie t,- kady ten rozmiar zmniejszy si o w ielko 2 u , czyli
z kadej strony opali si o wielko u , wtedy:
x,- = a . b . c (a 2 u% ) (b 2 u, ) (c 2 u, ) ...............(9)
Poniewa poprzednio ju okrelilimy posta funkcji x = ^(t)
przeto znajdziemy, posugujc si wzorem (9), wyraenie dla u
w zalenoci od czasu, czyli okrelim y posta funkcji w = 0(t).
Std szybko dla dowolnego momentu t{ jest rwn
du
___ d B (t)_
dt

dt
Tej szybkoci odpow iada pewna warto cinienia w tyme
momencie, rwna P , - = f (t,-). Std wnioskujemy, e szybko
spalenia si jest proporcjonaln do pewnego stopnia cinienia,
przy ktrem spala si materja wybuchowy.
Praca mechaniczna, ktra wykonywa si wskutek rozkadu
materjau wybuchowego, jak poprzednio zaznaczylimy, jest wynikiem przetworzenia si energji chemicznej, zawartej w danym
materjale, na ciepo, a tej ostatniej na prac.
Ilo ciepa, ktra wydziela si przy wybuchu, mona okreli za pom oc przyrzdu, zwanego bom b kalorymetryczn.
Wiedzc ilo wydzielonego ciepa, nie trudno okreli
teoretyczne maksimum pracy, ktre moe wytworzy dany materja
wybuchowy. Poniewa jedna dua kalorja ciepa rwnowana jest
426 kgm. pracy, przeto, jeeli przy rozkadzie materjau w ybuchow ego wydziela si Q duych kalorji ciepa, to teoretyczne m aksim um pracy danej substancji bdzie rwna si:
W = Q . 426 kgm.
Teoretyczne m aksim um pracy jednego kilogram u materjau
w ybuchow ego nazywa si jego eneryj potencjaln.
Niej (w tabl. II) podajemy wartoci energji potencjonalnej
dla rnych materjaw wybuchowych.
T A B L I C A Il-ga.
Materiay wybuchowe
Rt p ioru n u jca.................................
Proch d y m n y ................................
Kwas p ik r y n o w y ................................
P ir o k s y lin a .........................................
N itro glice ry n a .....................................

CBW

www.cbw.pl

Ilo cie- Potencjalna

paw
du energja
kalor. w kilogrmtr.
407
637
767
1013
1590

173000
271000
319000
457000
677000

15

Dla celw praktycznych wan jest znajomo teoretycznego

m aksim um pracy, jakie wytwarza si przy rozkadzie materjau
w ybuchowego, zapeniajcego cakowicie pewn objto, t.j. przy
warunku najwikszej gstoci naboju. Niej przytaczamy tablic
ze wskazaniem wzgldnych m aksim alnych teoretycznych wartoci
pracy, przy warunku najwikszej gstoci naboju.
TABLICA

III-cia.

Materjay wybuchowe
Czarny proch . . .
W ilgotn a piroksylina
Sucha piroksylina
M e l i n i t ................
Rt piorunujca . .
Nitrogliceryna . . .
Galareta piorunujca

1
1,2
1,1
1,7
4
1.6
1.6

1
1,45
1,65
1,8
2,2
3,5
3,9

W tablicy tej gsto naboju i teoretyczne m aksim um pracy

czarnego prochu przyjte s za jednostk.
Trzeba zauway, e uyteczna praca materjaw wybuchowych o wiele jest mniejsza ni energja potencjalna, poniewa duo ciepa traci si bezuytecznie na nagrzewanie i deformacj naczynia, w ktrem powstaje wybuch; pozatem cz ciepa ulatnia
si w przestrze, a cz pracy traci si na przezwycienie szkodliwych oporw.
Naprzykad przy wystrzale z 75 mm. armaty polowej, uytkuje si tylko jedna trzecia cz potencjalnej energji naboju.
Praca wytwarzajca si wskutek rozkadu materjau w ybuchow ego okrela si za pom oc nastpujcego przyrzdu: do kanau wywierconego w oow ianym cylindrze A (rys. 2) pomieszcza si nabj m aterjau w ybuchowego i zakrywa si korA
kiem z oowiu b; nastpnie powoduje
si wybuch naboju, wskutek czego gazy
tworz rozszerzenie metalu wewntrz cylindru (rys. 3). Z wielkoci objtoci tego
Rys. 3.
Rys. 2.
rozszerzenia sdzi si o wykonanej pracy.
W kocu podajemy tablic ze wskazaniem wielkoci kowolum u i siy dla rnych materjaw wybuchowych.

CBW

www.cbw.pl

16
TABLICA

IV-ta.

Materjay wybuchowe
Czarny proch .
Bezdym ny proch
Trotyl i melinit
Piroksylina . .
Nitrogliceryna .

.
.
.
.
.

0,5
0,9
0,9
1,0
0,7

3370
9025-9075
9565
10084

Kow olum w wyej podanej tablicy wskazany jest w litrach

dla gazw, wytwarzanych przy spaleniu jednego kilogr. materjau
wybuchowego.

5. Wraliwo i odporno materjaw wybuchowych.

Skonno materjaw wybuchowych do eksplozji pod wpywem (mniej lub wicej silnego) oddziaywania z zewntrz nazywa
si wraliwoci.
W szystkie rodki, ktrych uywa si do wywoania wybuchu,
jak uderzenie, tarcie, lub zapalenie od ognia, waciwie mwic,
maj jednakowy cel ostateczny ogrzanie czci materjau wybuchowego do temperatury eksplozji.
Eksplozja prawie wszystkich materjaw wybuchow ych nastpuje przy ogrzaniu ich do temperatury 200 300 C. O grzanie to
jednak pow inno by szybkiem, w przeciwnym bowiem razie, zanim bdzie osignita temperatura wybuchu, niektre materjay
wybuchowe zaczynaj rozkada si bez wybuchu.
Rne materjay wybuchowe niejednakowo ulegaj s p o so
bowi wywoania eksplozji; niektre s wraliwsze na uderzenie,
ni na zapalenie od ognia, inne przeciwnie s wicej wraliwe
na zapalenie, ni na uderzenie.
Przy obchodzeniu si najczciej materjay wybuchowe m o g by naraone na uderzenie. Stopie wraliwoci materjau
w ybuchowego pod tym wzgldem, okrela si za pom oc uderzenia jego ciarem, spadajcym z pewnej wysokoci.
Kinetyczna energja uderzenia, przy ktrem powoduje si wybuch, suy miar wraliwoci materjau wybuchowego.
W raliwo materjau wybuchowego naog mwic moe
zm ienia si:
a) O d stopnia zmielenia; im bardziej jest miaki materja
wybuchowy, tem wicej wraliwy; naprzykad, py piroksylinow y
i sproszkow any trotyl s wicej wraliwe na zapalenie, ni prasowana piroksylina i trotyl przetopiony.
b) O d dom ieszek postronnych; niektre domieszki powikszaj wraliwo i dlatego naley uwanie ledzi, aby one nie
weszy w skad materjaw wybuchowych. Inne dom ieszki obni-

CBW

www.cbw.pl

17

aj wraliwo; dlatego bywaj domieszywane rozmylnie. N a przykad, w celu obnienia wraliwoci rtci piorunujcej d o m ie sza si siarczek antymonu; w piroksylinie powiksza si p ro cent wilgoci.
Dla celw praktycznych bardzo jest wanem, aby materjay
wybuchowe nie zm ieniay swojego skadu pod wpywem czasu
lub innych przyczyn.
W aciw o materjau wybuchowego dotyczca zachowywania
staoci swojego skadu nazywa si o d p o r n o c i .
W aciw o ta jest bardzo wana ze wzgldu na bezpieczestwo przy przechowywaniu i uywaniu materjaw wybuchowych.
Niektre dom ieszki m og przyczyni si do wywoania reakcji
chemicznej, skutkiem czego podwysza si temperatura i pow o
duje si sam ow olny wybuch.
Najwicej niebezpieczn jest, pod tym wzgldem, obecno
wolnych kwasw i dlatego przy fabrykacji materjaw w ybuchowych, naley uwanie ledzi, aby te kwasy, chociaby w najrfmiejszej iloci nie weszy w ich skad.

ROZDZIA ll-gi.
W rozdziale tym opisane s poszczeglne materjay wybuchowe oraz
podane w zarysie pojcia o ich fabrykacji.
Aczkolwiek ten dzia artylerji nie stanowi przedmiotu balistyki wewntrznej, znajduje si jednak z ni w cisej cznoci, traktujc o materjaach, dziaaniem ktrych zajmuje si balistyka wewntrzna i stanowi przeto
naturalne uzupenienie elementarnych wykadw zasad balistyki wewntrznej,
przyczyniajc si do lepszego ujcia caoci przedmiotu.

Opis poszczeglnych materjaw wybuchowych.

W 3 zaznaczylimy, e materjay wybuchowe wedug ich
mechanicznego dziaania mona podzieli na miotajce i kruszce
i wedug ich skadu na mieszaniny mechaniczne i zwizki chemiczne.
Materjay miotajce nazywaj si prochami, kruszce za
bdziemy nazywali eksplozytami.
Eksplozyty dziel si na:
A ) Eksplozyty nitrowe ktre otrzymuj si przez nitrowanie wglow odorw lub ich pochodnych. W skad ich wchodzi jedno z tych
cia organicznych, obrobionych kwasem azotowym; np. kwas pikrynowy, trotyl, tetryl, i inne.
B) Eksplozyty mieszane, w skad ktrych wchodzi kilka cia,
zmieszanych ze sob. Eksplozyty te mona podzieli na trzy
grupy: azotany, chlorany i dynamity.

CBW

www.cbw.pl

B a lis ty k a w e w n trz n a .

18

W skad pierwszych wchodzi w przewanej czci saletra

amonowa (NH4N 0 3), ktra atwo wydziela swj tlen, kosztem
ktrej spalaj si inne pierwiastki wchodzce w ich skad.
W skad drugich zamiast saletry amonowej wchodzi sl
Bertholefa, ktra odgrywa t sam rol co i saletra amonowa
w azotanach.
C) Eksplozyty metalo~podstawowe w skad ktrych, jako podstawowy materja, wchodz metale. Do tej grupy nale: rt
piorunujca i trjazotki.
Rt piorunujca otrzymuje si przez dziaanie kwasem azotowym na rt metaliczn. Trjazotki, s to sole trjazoto-wodorowego kwasu (HN3).
Obydwa te materjay wybuchowe uywaj si w charakterze
detonatorw dla innych eksplozytw.
A.
EKSPLOZYTY NITROWE.
PIROKSYLINA.

6. Krtki rys historyczny.

Pierwsze wiadomoci o piroksylinie pochodz z roku 1832,
kiedy francuski chemik Braconnot otrzyma j jako produkt przez
dziaanie kwasem azotowym na przdz lnian. Produkt ten by
nazwany przez Braconnot ksyloidynem.
Nastpnie chemicy Pelouse i Dumas powtrzyli te dowiadczenia, przyczem bliej zbadali natur tego produktu, a take
otrzymali go, dziaajc kwasem azotowym rwnie i na inne ciaa
organiczne.
Jednake te wszystkie produkty nie miay praktycznej war
toci, poniewa nie posiaday jednorodnoci i byy mao odporne
pod wzgldem chemicznym.
Dopiero w r. 1845 niemieckiemu chemikowi Schnbein owi
powiodo si otrzyma produkt, o wiele lepszej jakoci. Schnbein otrzyma piroksylin przez dziaanie kwasu azotowego na
bawen.
Otrzymany przez niego produkt zosta w krtkim czasie
powszechnie znanym i prawie we wszystkich pastwach Europy
zaczy si dowiadczenia nad fabrykacj piroksyliny w duych
ilociach i nad zastosowaniem jej zamiast czarnego prochu.
Najintensywniej w kierunku tym pracowano w Austrji, gdzie
zawdziczajc udoskonaleniom w sposobie fabrykacji piroksyliny,
wprowadzonym przez generaa Lenk a, powiodo si otrzyma
produkt tak dobry, e Austrja pierwsza przystpia do fabrykacji piroksyliny w duych ilociach i zastosowaa j w artylerji
zamiast czarnego prochu.
Jednake kilka wybuchw w fabrykach, zatrudnionych wyrobem piroksyliny, zmusiy Austrj do zaniechania dalszych prac
w tym kierunku.

CBW

www.cbw.pl

19

Dalsze studja i dowiadczenia nad technik fabrykacji pir oksyliny przeszy do Anglji, gdzie jedna z prywatnych firm w ybudowaa du fabryk, przygotowujc piroksylin wedug sp o sob u Le nka.
Z chwil, gdy angielski chemik Abel odnalaz przyczyn
sam orozkadu piroksyliny i poda sposb usunicia jej, fabrykacja piroksyliny wesza na waciwe tory i otrzymywany produkt zadosy czyni w ym aganiom praktycznym.
Zawdziczajc pracom Le nka i A b e la piroksylina posiada
te w ysokie zalety, ktre zapewniy szerokie zastosowanie jej
w praktyce.

7.

Skad piroksyliny i jej wasnoci.

Obecnie piroksylina przygotowuje si przez dziaanie na

bawen kwasem azotowym i siarczanym.
Ze wzgldu na swj skad chemiczny piroksylina naley do
klasy estrw kwasu azotowego i jest nitroceluloz.
Bawena jest jednym z cia w szeregu zwizkw organicznych i skad jej przyjto wyraa, na w niosek francuskiego chem ika V ie ilea, wzorem C 24H 4ft020 *).
Jak nam w iadom o z chemji, wodr cia organicznych moe
by zastpiony przez grup nitrow NO 2 przyczem ilo tych
grup charakteryzuje stopie nitracji.
Bezporednie dowiadczenie wskazuje, e najwikszy stopie nitracji baweny odpow iada nitrocelulozie, zawierajcej 12
grup nitrowych; a najmniejszy nitrocelulozie, zawierajcej 4
grupy nitrowe.
W ten sposb wszystkie moliwe rodzaje nitrocelulozy bd
odpow iaday wzorowi C24H (40_,)020 (N02)/, gdzie
zmienia si
od 4 do 12.
W praktyce uywa si dwch gatunkw nitrocelulozy:
1) tak zwana piroksylina nierozpuszczalna, zawierajca
blisko 1 3 % azotu i odpowiadajca wzorowi C 24H 29020(N 02)11;
2) prioksylina rozpuszczalna, zawierajca blisko 12/0 azotu i odpowiadajca wzorowi C 24H 31020(N02)9. Ten gatunek nazywa si take piroksylin kolodjonow.
Piroksylina nierozpuszczalna posiada wiksz si, prdko
rozkadu i energj detonacji, ni piroksylina rozpuszczalna. Uywa
si jej do robt minowych, nabijania pociskw i t. p.
Temperatura wybuchu piroksyliny nierozpuszczalnej wynosi
blizko 180 C.
Piroksylina kolodjonow, rozpuszczona w mieszaninie spirytusu i eteru etylowego zmienia swoj struktur i kolor oraz
przybiera wygld zewntrzny podobny do elatyny i w tym sta*) Ciar czsteczkowy baweny a wic i wzr czsteczki nie s wiadome; chemja ustalia tylko procentow zawarto pierwiastkw, wchodzcych
w jej skad. W ten sposb skad baweny wyraa si wzorem (C5 HI0O5)x,
gdzie x jest niewiadom wielkoci. Na wniosek francuskiego chemika
Vieillea, x przyjmuje si rwnym 4.

CBW

www.cbw.pl

20

nie uywa si do fabrykacji prochu bezdymnego. Temperatura

jej zapalenia jest blizk 200C.
Z wygldu zewntrznego, piroksylina prawie nie rni si
od tego materjau, z ktrego bya przygotowana. W dotyku jest
cokolwiek grubsza i bardziej szorstka od baweny.
Ciar waciwy startej na miazg piroksyliny 0,2 0,3 a prasowanej od 1 do 1,4 w zalenoci od cinienia, ktremu poddana zostaa przy prasowaniu.
Piroksylina, zawierajca od 2 do 3 % wilgoci nazywa si
such i wwczas jest bardzo wraliwa na uderzenie.
Piroksylina wilgotna, przy nizkiej temperaturze zamarza
i wwczas stosownie do swych wasnoci zblia si do piroksyliny suchej, a wic wymaga bardzo ostronego obchodzenia
si z ni.
W zalenoci od rozpuszczalnoci w mieszaninie spirytusu
winnego z eterem etylowym, piroksylina dzieli si na dwa gatunki rozpuszczaln i nierozpuszczaln; pierwsza zawiera w sobie okoo 12% azotu, druga okoo 13% azotu.
Piroksylina kolodjonowa (rozpuszczalna) rozpuszcza si w nitroglicerynie; na tej wasnoci opiera si przygotowanie tak zwanej elatyny wybuchowej.
Wszystkie gatunki piroksyliny rozpuszczaj si w acetonie
(CHsCOCH3) i eterze octowym (CHjCOOC3H5).
Przy powolnem nagrzewaniu do 65C przez duszy czas piroksylina zaczyna rozpada si bez wybuchu. Przy temperaturze
25C nie ulega adnym zmianom i moe by przechowywana bez
adnej obawy.
Aeby wywoa detonacj wilgotnej piroksyliny naley uy
w charakterze detonatora poredniego pizoksylin such, ktra
detonuje pod wpywem sponki z rtci piorunujc.
Rozkad jej wskutek eksplozji moe by wyraony za po
moc wzoru:
C24H29O,0(NO2)n = 12C03+ 12CO + 6H20 + 8,5H2+ 5,5N,
Wskutek obecnoci w produktach rozkadu duej iloci
tlenku wgla, ktry jest gazem trujcym, piroksylina nie nadaje
si do robt podziemnych.
8.

Fabrykacja piroksyliny.

Podstawowym materjaem dla fabrykacji piroksyliny suy

bawena w postaci zwyczajnej waty lub resztek bawenianych,
nie nadajcych si do fabrykacji w warsztatach tkackich.
Bawen przed uyciem jej do przygotowania piroksyliny
poddaje si dokadnemu oczyszczeniu od rnych domieszek
mechanicznych (kawakw drzewa, kamieni i t. p.) nastpnie roz
trzsa si na specjalnych maszynach i suszy si do zawartoci
1 % wilgoci.
Dalszy cig fabrykacji mona podzieli na nastpujce czyn
www.cbw.pl
noci:

CBW

21

1) nitrowanie baweny.
Czynno ta jest zasadnicz, poniewa w czasie jej zachodzi
przemiana baweny na nitroceluloz i powinien by otrzymany
produkt o podanej jakoci.
W praktyce dla nitrowania baweny uywa si nie sam ego
kwasu azotowego, lecz mieszaniny tego kwasu z kwasem siarczanym; ten ostatni suy dla pochonicia wody, wydzielajcej si
wskutek reakcji i tem sam em utrzymuje stae stenie kwasu
azotowego, ktrego kosztem odbywa si nitrowanie baweny. D la
otrzymania piroksyliny, uywa si mieszaniny mniej-wicej z jednej czci kwasu azotowego i trzech czci kwasu siarczanego,
przyczem w ysoko nitrowania zaley od czasu trwania reakcji.
Sa m o nitrowanie odbywa si w dwch stadjach: z pocztku
w wanienkach z lanego elaza, nastpnie w garnkach glinianych.
W anienki do nitrowania maj ksztat wyduonych naczy (rys. 4)
o podwjnych cianacn i dnach. Podczas reakcji wydziela si duo ciepa, wobec czego
______
wanienki ochadza si zimn wod, ktra krV
A
_.
y pomidzy podwjnemi cianami a dnem.
j 3etvney%* i
W celu pom ylnego wyniku reakcji, koh o tf a
nieczna jest odpowiednia ilo kwasw wzgldem iloci zanurzonej w te kw asy baweny.
W fabrykach uywa si mieszaniny w stosunku od 50 100 razy wicej od samej baweny. Reakcja trwa od
5 do 6 minut, przyczem bawena zamienia si na nitroceluloz,
wedug wzoru:
C24H40020+ 11HN0, = C24H2902o(N02) +_11H20

Otrzymany w ten sposb produkt nie jest jeszcze do jednorodny; aeby otrzyma produkt o jednakowym stopniu nitracji,
wyjt z wanienek piroksylin, umieszcza si w garnkach glinianych, gdzie pozostaje ona w cigu 6 12 godzin.*)
Dalsze czynnoci maj na celu usunicie z piroksyliny kwasw, obecno ktrych, chociaby w najmniejszych ilociach, robi
piroksylin skonn do samorozkadu co moe wywoa jej wybuch.
2) Wyciskanie kwasw.
Po nitrowaniu piroksylina zawiera w sobie 10 15 razy wicej kwasw, ni wynosi sam a jej waga. Pocztkowe oddzielanie
kwasw wykonywa si za pom oc centryfug. Przyrzd ten (rys. 5)
skada si z cylindra A, w ktry umieszcza
si piroksylin wyjt z garnkw. W cianach tego cylindra s dziury, przez ktre wyciskaj si kwasy, wskutek szybkiego ruchu
obrotowego, ktry nadaje si cylindrowi.
Ilo obrotw cylindra wynosi 1000 1200
na minut.
Cylinder A jest umieszczony wewntrz
drugiego cylindra B, w ktrym zbieraj si
wycinite kwasy i std przez otwr F wychodz na zewntrz.

CBW
www.cbw.pl

uywa si take sposb nitrowania celulozy w centrofugach.

22

3) Przep ukiwatnie piroksyliny.

Wyjta z centryfugi piroksylina przenosi si do duych naczy drewnianych, gdzie przepukuje si zimn wod z domieszk sody.
4) Gorce przepukiwanie.
W celu lepszego oddzielenia kwasw i niszych nitratw,
piroksylina podlega gorcem u przepukiwaniu w duych drewnianych naczyniach, napenionych wod z dom ieszk sody. W naczyniach tych piroksylin poddaje si silnemu wrzeniu w cigu
50 100 godzin, przyczem woda si zmienia kilka razy.
5) Starcie piroksyliny na miazg.
Dowiadczenie wskazuje, e nawet gorce przemycie nie
moe usun zupenie kwasw z piroksyliny z przyczyny nastpujcej: bawena ma struktur cienkich woskw, majcych wewntrz kanay, w ktrych zatrzymuj si kwasy. Aczkolwiek ilo
tych kwasw jest bardzo niewielka, dostateczna jest jednake,
aeby wywoa rozkad piroksyliny i przez to zrobi j niezdatn
do uycia. Usun kwasw z kanaw nie mona adnem przepukiwaniem.
Na wniosek angielskiego chem ika A b ela, ktry
odnalaz t przyczyn sam orozkadania si piroksyliny, zaczto
rozciera j na miazg, przyczem kanay podlegaj zniszczeniu
i nastpnemi przepukiwaniami mona cakowicie usun kwasy
z piroksyliny.
cieranie na miazg odbywa si w aparatach drewnianych,
majcych ksztat podugowatych naczy. Aparaty te, zwane holendrami s podzielone na dwie czci przegrdk B ; (rys. 6);
po jednej stronie naczynia znajduje si bben A , na ktrego po-

CBW
www.cbw.pl

Rys. 6 (d).

23

wierzchni przymocowane s wizki stalowych noy

dno holendra pod bbnem jest podniesione i zaopatrzone te w wizk
noy m " . W holendrze napenionym wod, umieszcza si piroksylin i bben wprawia si w szybki ruch obrotowy. Przechodzc
pomidzy noami bbna a dna, piroksylina ciera si i po 20
30 godzinach obrbki ma posta jednorodnej zmiadonej masy,
podobnej do papierowej.
6) Przepukiwanuie
Zmiadon w ten sposb piroksylin poddaj znowu przepukiwaniu w przyrzdach, zwanych lawerami, ktre s podobne
do holendrw i maj zamiast bbna koo zaopatrzone w opatki.
W aparatach tych piroksylina przepukuje si tak dugo, dopki
nie bd z niej cakowicie usunite najmniejsze lady kwasw.
Nastpnie nadmiar wody usuwa si centryfug i otrzymuje
si gotow y produkt, zawierajcy do 25 30n/o wilgoci.
Przed wypuszczeniem z fabryki, poddaje si piroksylin szeregowi prb, majcych na celu zbadanie jej skadu chemicznego
oraz jej waciwoci. Prby te s nastpujce:
1) okrelenie iloci azotu;
2) okrelenie rozpuszczalnoci w mieszaninie spirytusu
z eterem;
3) okrelenie iloci popiou;
4) okrelenie chemicznej odpornoci przy 65 C;
5) okrelenie chemicznej odpornoci przy 105 C.
N IT R O G L IC E R Y N A .
Nitrogliceryna bya wynaleziona przez woskiego chemika
Sobrero w roku 1832. Wynalazek ten jednak przez dugi czas
nie znalaz zastosowania w technice, poniewa nitrogliceryna
majc posta pynu i bdc przytem bardzo wraliw na uderzenie jest niewygodna i niebezpieczna w uyciu.
Dopiero w roku 1867 szwedzki chem ik Nobel przygotowa
z niej dynam it i odtd nitrogliceryna znalaza szerokie zastoso
wanie do celw praktycznych.
Zachowujc wszystkie wasnoci nitrogliceryny, dynamit jest
ciaem staem i przez to dogodnem w uyciu.
Przez Nobla byy wybudowane pierwsze fabryki nitrogliceryny
i dynamitu.

9.

Skad i wasnoci nitrogliceryny.

Ze wzgldu na skad chemiczny nitrogliceryna naley do

klasy estrw gliceryny i kwasu azotowego. Reakcja otrzymania
nitrogliceryny przy dziaaniu kwasu azotowego na gliceryn
(C ,H s(O H ):) moe by wyraona rwnaniem:
C ,H 5 [OH]s + 3 H N O , = C ,H s [O N O ,]:1-+ 3H20.

CBW

Przy dziaaniu alkalji nitrogliceryna rozkada si, jak estry,

i wydziela gliceryn.

www.cbw.pl

24

Czysta nitrogliceryna ma posta przezroczystego pynu tustego o ciarze waciw ym 1 ,6 . Nitrogliceryna ma sm ak sodkawy i jest substancj bardzo trujc; dotknicie si do niej rkom a wywouje zawrt gow y i omdlenie.
Przy 12 C. nitrogliceryna ma posta dugich biaych krysztaw.
W skutek dugotrwaego nagrzewania przy temperaturze
45 50 C. zaczyna rozkada si bez wybuchu. Zapalona na wolnem powietrzu pali si dosy spokojnie; przy szybkim nagrzaniu
do 180 C. lub od uderzenia wybucha. Reakcj rozkadu mona
wyrazi rwnaniem:
2C 3H 5(0N0 2)3 = 6C0 2+ 3 N 2 + 5 H 20 + 0,50,2
Nitrogliceryna posiada w swym skadzie, jak to widoczne
jest z reakcji jej rozkadu, dostateczn ilo tlenu dla cakowi
tego spalenia si. W aciw o ta m a due praktyczne znaczenie,
gdy wskutek braku w produktach rozkadu tlenku wgla, mona
jej uywa do robt podziemnych.
Nitrogliceryna rozpuszcza si w spirytusie, eterze i acetonie,
a sam a rozpuszcza piroksylin kolodjonow, wytwarzajc tak zwan
elatyn wybuchow.

10.

Przygotowanie nitrogliceryny.

W celu wyprodukowania nitrogliceryny uywa si mieszaniny

kwasw azotowego z siarczanym jak i przy fabrykacji piroksyliny.
Zw ykle uywa si mieszaniny z 5 czci kwasu siarczanego
i 3 czci kwasu azotowego.
Fabrykacja nitrogliceryny odbyw a si w sposb nastpujcy:.
1 ) nitrowanie gliceryny odbywa si w cylindrycznych oowianych naczyniach (rys. 7) A, zaopatrzonych w rur F. przeznaczon do usunicia wytwarzajcych si w skutek reakcji tlenkw azotu. Przez rurk B wlewa si do naczynia odpowiedni ilo m ieszaniny kwasw, nastpnie z cylindra M stopniowo wlewa si gliceryn. W celu lepszego
zmieszania si pynw, do naczynia w dm uchuje si rurami H strumie powietrza pod
pewnem cinieniem. Poniewa reakcja odbywa si z wydzieleniem duych iloci ciepa,
a dla bezpieczestwa reakcji potrzeba, eby
temperatura bya nie wysza od 15 C, przeto
mieszanin pynw ozibia si zimn wod,
ktra kry w rurach spiralnie zwinitych
wewntrz naczynia.
2) oddzielenie nitrogliceryny.
Poniewa nitrogliceryna jest lejsz od
kwasw, przeto w miar wytwarzania si wy
pywa na powierzchni tych kwasw.
W maych ilociach, nitrogliceryn moRys. 7.
na oddzieli od kwasw za pom oc zwy-

CBW

www.cbw.pl

25

czajnego lejka; do lejka wylewa si mieszanin nitrogliceryny

i kw asw i po rozdzieleniu si pynw na dwie warstwy, kwasy
wypuszcza si przez kran, znajdujcy si na dole lejka.
Przy fabrykacji nitrogliceryny w duych ilociach uywa si
specjalnych przyrzdw zwanych separatorami, ktre urzdzone
s na tej samej zasadzie.
3) przepukiwanie.
Nastpnie nitrogliceryna podlega bardzo skrupulatnemu przemyciu w celu usunicia kwasw, ktrych obecno nawet w najmniejszych ilociach moe spow odowa samorzutny rozkad nitrogliceryny i wybuch.
Nitrogliceryn przepukuje si w duych oowianych rezer
wuarach, napenionych wod, ktra musuje si za pom oc m oc
nego strumienia cinitego powietrza. Przepukiwanie powtarza
si kilkakrotnie, dopki nie bd cakowicie usunite z niej kwasy,
co ma miejsce, jeeli nitrogliceryna nie daje kwanej reakcji.

II.

Dynamity.

Poprzednio ju powiedzielimy, e w praktyce uywa si nie

czystej nitrogliceryny, lecz cia staych, przesiknitych ni, ktre
nazywaj si dynamitam i.
Ciao, ktre jest przesiknite nitrogliceryn, nazywa si
podstaw dynamitu.
W zalenoci od natury ciaa, sucego za podstaw, dyna
mity s dwch rodzajw: z podstaw biern i podstaw czynn.
W dynamitach pierwszego rodzaju podstaw jest ciao mineralne,
niepalne, a wic nie biorce udziau w spalaniu si nitroglicery
ny i zastpujce gbk, przesiknit ni.
W dynamitach drugiego rodzaju w charakterze podstawy
uywa si cia palnych, ktre z chwil wybuchu przetwarzaj si
w gazy i w ten sposb bior w nim udzia.
Z dynam itw z biern podstaw mona wskaza tak zwany
dynam it okrzemkowy, ktry zawiera do 8 0 % nitrogliceryny i 2 0 %
ziemi okrzemkowej.
Z dynamitw o czynnej podstawie mona wymieni nastpujce:
Karbonit, skadajcy si z:
25 czci nitrogliceryny
411/2 czci mki drzewnej
34 czci saletry
1|2 czci sody
Karbo-dynamit, skadajcy si z 9 0 % nitrogliceryny i 1 0 %
wgla.
Piroksylino-dynamit:
73 czci nitrogliceryny
25 czci piroksyliny
2 czci wgla drzewnego.
N akoniec do rodzajw dynam itw naley zaliczy tak zwan
elatyn wybuchow, ktra skada si z 9 0 % nitrogliceryny i 1 0 %
piroksyliny kolodjonowej.

CBW

www.cbw.pl

26

KWAS

PI KRYNOWY.

Skad chemiczny kwasu pikrynowego by ustalony przez francuskiego chem ika Laurana w roku 1843, chocia jeszcze w roku
1783 G ausm an otrzyma go dziaajc na indygo kwasem azotowym.
Ze wzgldu na swj skad chemiczny kwas pikrynowy naley
do nitropochodnych fenolu i jest trj-nitrofenolem, a wic moe
by otrzymany przez nitracj fenolu kwasem azotowym.
Kw as pikrynowy dugi czas uwaano za ciao zupenie bezpieczne i niewybuchowe.
D opiero w roku 1886 francuski chem ik Turpin, wskaza, e
sprasowany lub zastygy po stopieniu kwas pikrynowy jest skonny do wybuchu, przyczem sia jego eksplozji jest o wiele wiksza
od dynamitu lub piroksyliny.

12.

Przygotowanie i wasnoci kwasu pikrynowego.

Otrzymanie kwasu pikrynowego drog bezporedniego dziaania kwasu azotowego na fenol,

C fl H, 0 H + 3 H N 0 3 -

Q H , ( N 0 2):(0 H + 3 H 20.,

nie jest dogodne wskutek duej iloci ciepa, ktre wydziela si

przy tej reakcji.
W obec tego z pocztku dziaa si kwasem siarczanym na
fenol (C fiH 5O H),
C 6H sO H - r H 2S 0 4 = C H 4O H . H S O 3 + H ,0
i na otrzymany w ten sposb kwas sulfofenolowy (C 6H 4O H .H S O ,)
dziaa si kwasem azotowym, przyczem wedug reakcji:
C flH 40 H . H S 0 3 + 3 H N O s = Q H 2( N 0 2)s0 H + H 2S 0 4 + 2 H ,0
otrzymuje si kwas pikrynowy Q H 20 H ( N 0 2);3 w postaci adnych
tawych krysztaw.
Nastpnie, dla usunicia kwasw, trjnitrofenol przepukuje
si w wodzie, wyciska si w centryfugach i suszy si przy temperaturze 35 40 C.
Czysty kwas pikrynowy ma posta adnych tych krysztaw. W zimnej wodzie rozpuszcza si sabo, na jedn cz wym aga 90 czci wody; w gorcej rozpuszcza si lepiej, w ym agajc na jedn cz 20 czci wody. W spirytusie i eterze rozpuszcza si dobrze i wwczas m ocno farbuje wszystkie tkaniny
organicznego pochodzenia (wen, skr i t. p.)
Kw as pikrynowy ma sm ak gorzki i jest ciaem trujcem.
Przy nagrzewaniu do 122 C. topi si, a przy prdkiem nagrzewaniu do 300 C. w zamknitem naczyniu wybucha. Zastygy
po stopieniu kwas pikrynowy nazywa si melinitem i w tej
postaci uywa si do adowania pociskw. A eby wywoa detonacj kwasu pikrynowego naley uy w charakterze detonatora
suchej piroksyliny lub sproszkowanego kwasu pikrinowego.

CBW

www.cbw.pl

27

W melinicie jak i w piroksylinie nie wystarcza tlenu dla cakowitego spalenia. W skutek znajdowania si w produktach rozkadu tlenku wgla, melinit nie nadaje si do robt podziem nych.
Reakcja rozkadu moe by wyraona rwnaniem:
2CfiH 2O H ( N O , ) ;s = C O , + 11CO + H.,0 + 2H, + 3N,
Ze wzgldu na swoj wasno chemiczn kwas pikrynowy
jest do silnym kwasem, skonnym do wytwarzania soli przez
zastpienie wodoru grupy hydroksylowej przez metale. Sole trjnitrofenolu nazywaj si pikrynjanami i s o wiele wraliwsze na
eksplozj, ni sam kwas pikrynowy. Z tego powodu naley bezwarunkowo unikn zetknicia si melinitu z metalem adowanego pocisku. W tym celu wewntrzn cz pocisku pobiela si
i lakieruje.
Z pikrynjariw najwicej uywa si nastpujce:
pikrynjan potasu
C fiH 2(N O ,)3O K
pikrynjan am m onu C t,H ,(N 0 2)30 N H 4
pikrynjan baru
[CcH 2( N 0 2)30 ] 2Ba
W niektrych pastwach uywa si zamiast melinitu innych
materjaw wybuchowych analogicznych do kwasu pikrynowego.
Naprzykad we Francji ma zastosowanie trj-nitro-krezol
C f, H ( N 0 2)30 H . C H 3 zwany krezolitem.
T R O T Y L .

13. Skad i wasnoci trotylu.

Ze wzgldu na swj skad chemiczny trotyl naley do nitropochodnych toluolu i jest trj-nitro-toluolem. W praktyce trotyl
otrzymuje si przez dziaanie mieszaniny kwasw azotowego i siarczanego na toluol C 6H r)C H :!. Reakcj wytworzenia si trotylu
mona wyrazi rwnaniem:
C ,H 5C H 3+ 3 H N O 3 = C 6H s( N 0 2)3C H 3+ 3 H ,0.
Otrzymany w ten sposb trotyl ma posta ciaa krysztalicznego o kolorze cokolwiek ciemniejszym od kwasu pikrynowego.
Trotyl topi si przy temperaturze 78 C i po skrzepniciu
ma ciar waciwy 1,5.
Gwna przewaga trotylu nad melinitem polega na tem,
e jako ciao obojtne, nie wytwarza z metalami, jak kwas pikrynowy, niebezpiecznych zwizkw bardzo wraliwych na wybuch.
W aciw o ta jest cech wysoce dodatni, poniewa znacz
nie upraszcza przygotowanie pociskw kruszcych oraz obnia
koszta tego przygotowania. Dziki tym cechom nie potrzeba
pobiela ani lakierowa wewntrznych czci pociskw.
O d nagrzewania trotyl z pocztku topnieje, a nastpnie
zapala si i pali si bez wybuchu. W skutek niedostatecznej

CBW

www.cbw.pl

28

iloci tlenu dla cakowitego spalenia si, produkty spalenia,

zawierajce duo tlenku wgla, s bardzo trujce.
Ze wzgldu na swoj ma wraliwo na uderzenia, trotyl
jest o wiele dogodniejszy w uyciu ni inne substancje wybu
chowe i obecnie ma szerokie zastosowanie w artylerji.
Niektre ciaa chemiczne, maj t wasno, e bdc
domieszane do substancji wybuchowych obniaj wraliwo tych
materji na uderzenie.
Ciaa te nazywaj si flegmatyzatorami.
Z dowiadcze, przeprowadzonych w Niemczech, wynika,
e dom ieszka 5 % naftaliny do trotylu, znajdujcego si w naa
dow anym pocisku, czyni go zupenie niewraliwym nawet na tak
mocne uderzenie, jakie ma miejsce przy wystrzale.
Przy jednakowych wagach naboju kruszca sia trotylu jest
mniejsza od melinitu, przy jednakowych za objtociach sia
dziaania trotylu jest wiksza, wskutek wikszego w aciwego jego
ciaru.
Naley doda, e trotyl jest znacznie taszy od melinitu,
co w poczeniu z innemi jego cechami daje mu pierwszestwo
nad melinitem.

14. Tetryl.
Ze wzgldu na swj skad chemiczny tetryl naley do nitropochodnych m etylaniliny (C h L N H .C H ,) i jest cztero-nitro-metylanilin: C6H ( N 0 2)4N H C H 3.
Obecnie tetryl przygotowuje si z dwu-m etylaniliny
C 8H i N (C H 3)2
Przebieg fabrykacji w krtkich zarysach przedstawia si w spo sb nastpujcy: z pocztku przygotowuje si sulfom ieszanina
z dwu-m etylaniliny (patrz fabrykacj kwasu pikrynowego) i kwasu
siarczanego i nastpnie mieszanina ta podlega dziaaniu kwasu
azotowego. Nitrowanie wykonywa si w cylindrycznych elaznych
naczyniach, wyoonych wewntrz oowiem. W naczynia te najwpierw wlewa si kwas azotowy i nastpnie po trochu przygotowan poprzednio sulfomieszanin. Poniewa wskutek reakcji wydziela si duo ciepa, przeto zawarto naczynia ochadza si
zimn wod, ktra kry pom idzy podwjnem i cianam i i dnem
naczynia.
Po nitrowaniu, w celu pocztkowego oddzielenia tetrylu od
kwasw, mieszanina umieszcza si do centrofug, za pom oc ktrych wyciska si kwasy.
Nastpnie, dla ostatecznego usunicia kwasw, tetryi przepukuje si z pocztku zimn, a nastpnie gorc wod w duych
drewnianych naczyniach, wyoonych wewntrz oowiem.
Przepukany tetryl filtruje si, wyciska si w centrofugach
dla usunicia z niego w ody i suszy si. W celu otrzymania produktu moliwie czystego tetryl podlega procesowi przekrystalizowania; proces ten polega na tem, e otrzymany poprzednio produkt rozpuszcza si w acetonie i odpdza si przez nagrzewanie
rozczynu za pom oc gorcej pary.

CBW

www.cbw.pl

29

Ochodzony rozczyn przepuszcza si przez lejek, na ktrego

filtrze zbieraj si krysztay tetrylu.
Produkt ten ma posta krysztaw rombowych blado-tawozielonawego koloru, nie majcych zapachu i o sm aku nieco sonym.
Tetryl prawie nie rozpuszcza si w wodzie i bardzo mao
w zim nym spirytusie; przez prasowanie mona mu nada ciar
w aciwy 1,7.
J ego temperatura topnienia rwna si 128 C; w tej postaci
materja ten nie nadaje si do uycia, poniewa przy wskazanej
temperaturze traci odporno chemiczn, rozkada si i po czci
ulatnia.
Tetryl jest dobrym detonatorem dla innych eksplozytw
i dla tego uywa si do przygotowywania sponek-detonatorw,
w ktrych skad wchodzi przewanie tetryl (1,2 gr.) i w mniejszej
iloci rt piorunujca (0,8 gr.).
Eksplozyt ten nie dziaa na metale i pod tym wzgldem
znacznie przewysza melinit.
W skutek duej iloci grup nitrowych i bardzo szybkiego rozkadu, tetryl jest bardzo silnym eksplozytem znacznie przewyszajcym trotyl.

15.

Krezylit.

Ujem ne cechy melinitu, a m ianow icie jego szkodliwe dziaanie na organizm wskutek duej iloci w produktach rozkadu
tlenku wgla, a take jego skonno do wytwarzania przez poczenie z metalami niebezpiecznych pikrynjanw, spow odow ay
zastpienie go przez inne materjay wybuchowe.
W ten sposb, niedugo po wynalezieniu melinitu, przygotowano inne substancje wybuchowe, majce na celu zastpi m elinit. Tak we Francji przygotowano krezylit.
Ze wzgldu na swj skad chemiczny krezylit jest nitropochodn krezolu (CcH 4C H 3O H ) i jest trj-nitrokrezolem
CcH / N 0 2/3C H 30 H
Fabrykacja jego jest podobna do fabrykacji kwasu pikrynowego i w oglnych zarysach przedstawia si w sposb nastpujcy: z pocztku przygotowuje si sulfom ieszanin z krezolu i kwasu
siarczanego i nastpnie na mieszanin t dziaa si kwasem azotowym.
Otrzymany trj-nitrokrezol przepukuje si wod, stapia si
par pod wod i wylewa si w drewniane korytka, pokryte arku
szami z gutaperki.
Po zastygniciu, wytwarza si twarda masa, ktra rozdrabnia
si na kawaki, proszkuje si i nastpnie suszy do zawartoci
0 ,5 % wilgoci.
Trj-nitrokrezol (lub po stopieniu krezylit) ma posta m asy
krystalicznej struktury o brunatnym kolorze z temperatur topnienia si, 105C. Trj-nitrokrezol prawie nie rozpuszcza si zarwno
w zimnej jak i w gorcej wodzie, natom iast dobrze rozpuszcza si
w spisytusie, eterze i acetonie.

CBW

www.cbw.pl

30

Krezylit podobnie jak i kwas pikrynowy, jest zdolny do wytworzenia soli przez poczenie z metalami; sole te jednak nie
maj niebezpiebznych cech pikrynjanw i przez to materja ten
bardziej nadaje si do uycia ni kwas pikrynowy.

16.

Nitronaftaliny.

Jeeli dziaa na naftalin (C 10H 8) kwasem azotowym, to

jej cztery atom y wodoru m og by zastpione przez grup nitro
i w ten sposb mona otrzyma produkty o jednym, dwch, trzech
i czterech stopniach nitracji.
W praktyce maj zastosowanie jedno, dwu i trj-nitronaftaliny. Przygotowanie jedno-nitronaftaliny (C 10H 7N O 2) w oglnych
zarysach jest nastpujce: do kam ionkowych naczy, napenionych
kwasem azotowym, umieszcza si naftalin, w stosunku 35 czci
na 200 czci kwasu azotowego.
Otrzym any produkt w postaci twardej m asy o krystalicznej
strukturze, podlega przepukiwaniu, proszkuje si i znowu przepukuje si gorc wod. O sw obodzony w ten sposb od kwasw, jedno-nitronaftalina umieszcza si do centryfug, za ktrych
pom oc usuwa si z niej wod.
D la przygotowania nitronaftalin o wyszej nitracji uywa
si jedno-nitronaftalin, ktr poddaje si dziaaniu kwasu azotowego, zm ieszanego z kwasem siarczanym.
W celu przygotowania trj-nitronaftaliny C 1 0H 5(N O 2)3] um ieszcza si 1 cz jedno-nitronaftaliny z 3 czciami saletry sodowej *)
do specjalnych nitracyjnych aparatw i mieszanin poddaje si
dziaaniu kwasu siarczanego.
Nastpnie aparaty nagrzewaj si par w cigu dwch g o dzin, przyczem zawarto naczynia wci miesza si za pom oc
strumienia cinitego powietrza w celu lepszego postpowania
reakcji. Mieszanie powietrzem trwa przez 7 godzin.
Otrzym any produkt przepukuje si zimn wod, proszkuje
si za pom oc walcw, przepukuje si znowu ciep wod (30 C),
wyciska si w centryfugach i topi si w wanienkach.
N akoniec stopiona trj-nitronaftalina podlega ziarnowaniu
przez wlewanie jej do gorcej wody i zastygnicie w tej wodzie.
Otrzymane w ten sposb ziarna proszkuj si i suszy przy
temperaturze 56 C.
Trj-nitronaftalina jest ciaem dosy nieczuem na uderzenie;
dla spow odow ania jej wybuchu przez uderzenie, naley uy
ciar w 2 kilogr. spadajcy z w ysokoci 175 cm.

17.

Nitrobenzole.

Ze wzgldu na swj skad chemiczny nitrobenzole, jak w skazuje sam a ich nazwa, nale do klasy nitropochodnych benzolu
(C 6H6).

CBW

*) Saletra
www.cbw.pl

sodowa zastpuje kwas azotowy.

31

D o fabrykacji substancji wybuchowych uywa si przewanie dwu i trj-nitrobenzoli.

Przygotowanie dwu-nitrobenzolu w oglnych zarysach jest
nastpujce: w dwch czciach kwasu azotowego rozpuszcza si
jedn cz benzolu przy nagrzewaniu; po ochodzeniu dodaje si
jeszcze trzy czci kwasu azotowego i mieszanin poddaje si
wrzeniu.
Nastpnie dolewa si nadmiaru wody i wtenczas dwu-nitrobenzol osiada w postaci bezksztatnej masy.
W celu oddzielenia dwu-nitrobenzolu od izomerw, mas
rozpuszcza si w gorcym spirytusie, z ktrego wykrystalizowuj
bezbarwne krysztay czystego produktu.
Dwu-nitrobenzol (CgHj (N 0 2) 2) jest ciaem trujcem i ma
posta krysztaw o tawym kolorze; rozpuszcza si on w g o rcej wodzie, spirytusie, w eterze, oraz w kwasie azotowym, przyczem roztwr ten staje si pynem wybuchowym.
Eksplozyt ten jest ciaem mao czuem na uderzenie; dla
spowodowania jego wybuchu przez uderzenie naley uy ciaru
dwu kilogram owego, spadajcego z w ysokoci 120 cm.
Trj-nitrobenzol C cH 3 [ N 0 2]3.
W celu przygotowania trj-nitrobenzolu uywa si dwunitrobenzolu, ktry podlega dziaaniu mieszaniny kwasu azotowego
i siarczanego.
Trj-nitrobenzol jest ciaem o krystalicznej strukturze z temperatur topnienia 121" C. Dobrze rozpuszcza si w spirytusie
i eterze.
Eksplozyt ten jest wicej czuy na uderzenie, ni trotyl.
W ybuch jego mona spow odow a przez uderzenie ciaru dwu
kilogram ow ego spadajcego z w ysokoci 50 cm.

B.
E K S P L O Z Y T Y M IE S Z A N E .

18. Azotany.
1) Amonal (Francja) w skad ktrego wchodzi: 86% saletry amonowej,
8% glinu i 6% kwasu stearynowego.
2) A
lmonal A. mL, 16% saletry amonowej, 11% sulfocyanjanu amonu
i 130|0 glinu.
Glin domiesza si w celu nastpujcym: saletra amonowa, wchodzca
w skad tych eksplozytw, jest ciaem bardzo higroskopijnym, obecno za
chocia nieduej iloci wilgoci oddziaywa bardzo ujemnie na chemiczn
odporno substancji wybuchowej, wywoujc jej rozkad. Glin ma t waciwo, e powiksza odporno chemiczn tych eksplozytw.
3) Amonal austryjacki skada si z 12% saletry amonowej, 23,50\0 glinu
i 4,5% wgla.
4) lAmonal NI (Rosja) skada si z 40% saletry amonowej i 60,% trotylu.
5) A
lmonal pod nazw angielskiego: 66% saletry amonowej, 14% trotylu,
17% glinu w proszku i 3% wgla.
6) Amonal N 3: 82% saletry amonowej i 18% ksylitu.
7) Amonal
4: 82% saletry amonowej, 12% ksylitu i 6% glinu w proszku.
8) Sznederyt (Francja): 87,5% saletry amonowej i 12,5% dwunitronaftaliny.

CBW

www.cbw.pl

32

9) Eksplozyt N. X (Francja) 77% salerty amonowej i 23% ksylitu.

10) Belit: 85% saletry amonowej i 15% dwunitrobenzolu.
11) Ruburit: 90% saletry amonowej i 10% dwunitrobenzolu.
12) Sabulit (A
lnglja) 80% saletry amonowej i 20% CaSi03; do niego zwykle dodaje si jeszcze od 2,5% do 8% trotylu.
13) Echo (Francja) 79% saletry amonowej 8% ferro-krzemu, 7% hipozanu,
3$ glinu w proszku i 3% nitro-celulozy14) Sikryt: 68,5% saletry amonowej, 10% nitrogliceryny, 8% trotylu i 13,5%
ferro-krzemu.

19.

Chlorany.

1) Chloran O. N. 6B (Francja): 90% sl Bertholefa, 7% parafiny i 3%

wazeliny.
2) 86/14 (Francja) 85% nadchloranu amonu (NH,CI04) i 14% parafiny.
3) Chloran 90/14 (Francja) 90$ nadchloranu amonu i 10$ parafiny.
4) Rekerok (Ameryka) 75% soli Bertollefa i 25% jednonitrobenzolu.
5) Szedit: 80% soli Bertollefa 2% dwunitrobenzolu, 8% oleju rycinowego
i 10% dwunitronaftaliny.
6) Cemencit (Rosja) 88% soli Bertollef"a i 12% mieszaniny z parafiny,
kalafonji i wazeliny.
7) Miedziankit: 90% soli Bertollefa i 10% nafty.
8) Chloran,skadajcysiz70%soli Bertollefa 15% cukru i 15% likopodjum,

c.
EKSPLO ZYTY M ET A LO PO D ST A W O W E.

20c

Rt piorunujca.

Rt piorunujca bya odkryta przez Howarda jeszcze w roku 1799-tym, ale wskutek swych bardzo wybuchowych wasnoci
przez duszy czas pozostawaa mao zbadana, i skad jej chemiczny H g C 2N 20 2 by ustalony przez Kekulego znacznie pniej.
Dla otrzymania rtci piorunujcej uywa si rtci metalicznej, ktra z pocztku rozpuszcza si w kwasie azotowym, a nastpnie ten rostwr wylewa si do szklanego balonu, napenionego spirytusem. Zwykle uywa si proporcji z jednej czci
rtci i 10 czci spirytusu winnego.
Po upywie p godziny reakcja ustaje i rt piorunujca
opada na dno balonu w postaci szarego proszku.
W celu oddzielenia kwasw od rtci pioronujcej przepukuje si je zimn wod.
Rt piorunujca ma metaliczny, cokolwiek sodkaw y sm ak
i ak wszystkie zwizki rtciowe jest bardzo trujc.
Materja ten jest bardzo wraliwy na uderzenie; nawet lekkie uderzenie lub tarcie wywouj jej detonacj. Reakcja rozkadu moe by wyraona przez rwnanie:
H g C 2N 20 2 == H g + 2 C O + N 2.

CBW

Rtci piorunujcej uywa si w charakterze detonatora dla

piroksyliny: dynamitu i innych materji wybuchowych; prcz tego

www.cbw.pl

33

uywa si jej do przygotowania sponki dla naboji karabinowych

i pociskw artyleryjskich.

21.

Trjazotek oowiu.

Znane s trjazotki rnych metali, ale w praktyce znalaz

zastosowanie trjazotek oowiu (P bN 6). Trjazotek ten ma posta
biaego byszczcego proszku nieco rowego odcieniu o ciarze waciwym 4,8.
Eksplozyt ten moe w zupenoci zastpi rt piorunujc,
poniewa jest bardzo dobrym detonatorem wzgldem innych
materjaw wybuchowych.
Pod wieloma wzgldami przewysza on rt piorunujc,
a to z przyczyn nastpujcych: wraliwo jego na uderzenie
i tarcie jest znacznie mniejsza, ni rtci piorunujcej, obecno
wody w trjazotku prawie nie oddziaywa na jego wybuchowe
wasnoci, obecno za wody w rtci piorunujcej ma znaczny
wpyw na jej wasnoci; sia wybuchowa trjazotku jest znacznie
wiksza od siy rtci piorunujcej (prawie o trzy razy), i nakoniec ciao to jest bardzo mao hyaroskopijne. Temperatura jego
wybuchu
300C.

ROZDZIA Ill-ci.
PROCHY.
PROCH

22.

CZARNY.

Krtki rys historyczny.

Miotajce dziaanie prochu czarnego byo wiadome Chiczykom ju w czasach zamierzchej staroytnoci. Chiczycy jednak nie zastosowali prochu w celu miotania pociskw, a wic
nie zuytkowali go jako potnego rodka do prowadzenia walki.
O d nich wiadom oci o prochu przeszy do Arabw, a ci
przekazali wiadom oci te Europie.
W wieku Xlll-ym Marcus Grecus (1220 r.) podaje recept
przygotowania materjau wybuchowego, skadajcego si z szeciu
czci saletry, jednej czci wgla i jednej czci siarki *), przyczem wskazuje dwa sposoby uycia jej: w charakterze rodka
miotajcego (tunica ad volandum materja do miotania) i w charakterze petardy (tunica tonitruum faciens materja tworzca
grzmot).
W ten sposb legenda, ktra przypisuje odnalezienie prochu niem ieckiem u mnichowi Schwarcowi, niema adnej historycznej podstawy (Bertold Schwarc y w X IV wieku).
W pierwszej poowie wieku X IV czarny proch otrzyma sze
rokie zastosowanie dla celw wojskowych w caej Europie.

CBW

*) Obecnie uywany czarny proch wedug swego skadu prawie nie

rni si od prochu Marcusa Grecusa, a mianowicie skad jego jest nastpujcy: 6 czci saletry, 1,2 czci wgla i 0,8 czci siarki.

www.cbw.pl

B a li s t y k a wew n trz na.

23.

34

Skadowe czci czarnego prochu i ich przeznaczenie.

W skad czarnego prochu wchodz: saletra, wgiel i siarka.

D o fabrykacji prochu uywa si wyjtkowo saletry potasowej
( K N 0 3). Aczkolw iek w przyrodzie znajduje si przewanie saletra sodowa ( N a N 0 3) jednak do prochu uywa si saletry potasowej ze wzgldu na mniejsz jej hygroskopijno.
W giel otrzymuje si z pewnych gatunkw drzewa przez
such destylacj w specjalnych retortach bez dostpu powietrza,
a to w tym celu, aby unikn otrzymania popiou.
Siark rodzim, przed jej uyciem, dwukrotnie oczyszcza si,
najpierw przez stopienie w celu oddzielenia domieszek, nastp
nie przez rektyfikacj.
Jak poprzednio ju zaznaczylimy czarny proch naley do
grupy materjaw wybuchowych, ktre s m ieszaninam i mechanicznemi, t. j. skadaj si z cia obfitujcych w tlen i cia palnych, poczonych ze sob w sposb mechaniczny. Pierwsze
s przeznaczone do dostarczenia tlenu, potrzebnego dla spalania
si drugich.
Takiem ciaem, obfitujcem w tlen, w czarnym prochu jest
saletra, ktra przy ogrzaniu wydziela tlen, ktrego kosztem spala
si drugi pierwiastek wgiel.
Siark za dodajem y w celu lepszego zwizania czsteczek
prochu. Oprcz tego siarka ma jeszcze inne znaczenie a m ia
nowicie:
1) sprzyja wytworzeniu si wikszej iloci ciepa przy
wybuchu,
2) zmniejsza hygroskopijno prochu i
3) uatwia zapalenie si prochu, poniewa temperatura
jej zapalenia jest nisz od temperatury zapalania si wgla.
Obliczajc skad czarnego prochu zgodnie z reakcj zupenego spalania si jego wedug r w n a n ia:
2 K N O s + 3C + S = 3 C 0 2 + N 2 + K2S
naleaoby wzi 74,8% saletry, 11,9% siarki i 13,3% wgla.
W rzeczywistoci skad prochu, wytworzony sposobem prak
tycznym, niewiele si rni od wyej podanej teoretycznej pro
porcji i zawiera w sobie: 7 5 % saletry, 1 5 % wgla, 1 0 % siarki.
Gazowe produkty rozkadu czarnego prochu, skadajce si
z dwutlenku wgla, azotu i niewielkiej iloci tlenku wgla, stanowi okoo 4 0 % caej m asy materji wybuchowej; reszta za,
czyli 6 0 % wypada na niegazowe produkty rozkadu. Te ostatnie, pokrywajc powierzchni lufy ogarkiem zanieczyszczaj j
i nagrzewaj, wylatujc z otworu lufy wytwarzaj gsty dym.

24.

CBW

Fabrykacja i gatunki czarnego prochu.

Jednostajno dziaania czarnego prochu zaley od jednostajnoci jego skadu, a wic dla otrzymania produktu podanej

www.cbw.pl

35

jakoci, naley osign moliwie zupene i jednorodne zm iesza

nie wszystkich cia, wchodzcych w skad prochu.
Cel ten osiga si przy fabrykacji, ktra skada si z nastpujcych czynnoci:
1) p roszkowanie skadowych czci:
Z trzech cia, wchodzcych w skad prochu, proszkuje si
tylko wgiel, poniewa saletry uywa si w postaci proszku,
a siarka o tyle jest krucha, e bez trudnoci proszkuje si przy
sam em mieszaniu tych czci. Starty na proszek wgiel prze
siewa si przez sito w celu oddzielenia grubych czsteczek wgla.
2) zmieszanie:
W celu otrzymania jednorodnej masy, skadowe czci prochu
podlegaj zmieszaniu. Dla bezpieczestwa roboty najpierw przy
gotowuje si mieszanin saletry z siark i siarki z wglem, a na
stpnie te m ieszaniny podlegaj oglnem u zmieszaniu w spec
jalnych przyrzdach.
3) prasowanie:
Przygotowana w ten sposb m asa prasuje si w celu otrzy
m ania gstego placka, z ktrego wyrabia si ziarna.
4) ziarnowanie:
Czynno ta wykonywa si za pom oc maszyn rozdrabniajcych, w ktrych placek przechodzc pomidzy dwom a bronzowymi trybami, kruszy si na ziarna.
5) suszenie:
Otrzymane z poprzedniej czynnoci ziarna podlegaj suszeniu
przy temperaturze 20 30C, dopki nie bd zawieray w sobie
2 % wilgoci; aczkolwiek ostateczny produkt powinien zawiera
tylko 0 ,5 % wilgoci, jednak w skazany % potrzebny jest dla dalszej fabrykacji prochu.
6) polerowanie:
W celu dodania ziarnom wikszej twardoci, ktra zabezpiecza ich od cierania si przy przewoeniu, a take w celu zmniejszenia hygroskopijnoci prochu, powierzchnia ziaren poleruje si
w aparatach, majcych ksztat bbnw; przy obracaniu si bbnw ziarna cieraj si pomidzy sob i otrzymuj gadk
i lnic powierzchni.
7) sortowanie:
Gotow y proch przesiewa si przez rzeszota i sortuje si
wedug wielkoci ziaren.
8) suszenie.
Przygotowany w ten sposb proch zawiera w sobie jeszcze
do 2 % wilgoci, poniewa za ostateczny produkt powinien mie
nie wicej nad 0 ,5 % wilgoci, przeto suszy si w specjalnych
pomieszczeniach przy temperaturze 40 C.
Dla celw wojskowych uywa si kilku gatunkw prochu,
odrniajcych si zarwno wedug form y i wielkoci ziarn, jak
stopnia spalania si wgla, ktry wchodzi w jego skad. W pyw
wielkoci i formy ziarna, oraz stopnia spalania si wgla na w asnoci prochu bdzie wskazany w rozdziale IV.

CBW

www.cbw.pl

36

P R O C H B E Z D Y M N Y P IR O K S Y L IN O W Y .

25.

Krtki rys historyczny.

W miar udoskonalenia fabrykacji piroksyliny i otrzymania

jej w dobrym gatunku, niejednokrotnie prbowano zamieni ni
czarny proch.
Jednake piroksylina, przewyszajc czarny proch, tak ze
wzgldu na swoj si, jak i ze wzgldu na waciwo spalania
si bez wytwarzania twardego osadu, nie m oga by dugo
zastosowan do broni palnej, poniewa niszczya j, wskutek
wywierania wysokich cinie, prdko powstajcych od nadmiernie
szybkiego palenia si.
W celu obnienia szybkoci spalania si piroksyliny zastosowany by cay szereg rodkw: jak przygotowanie nabojw
z dom ieszk nieczynnej materji, np. baweny (Pelouse), zestawienie nabojw z m ieszaniny czarnego prochu z piroksylin (Seguire)
prasowanie nabojw pod w ysokiem cinieniem (Abel); wszystkie
te rodki jednak nie m ogy osign podanego celu.
Zadanie przygotowania prochu z samej piroksyliny zostao
rozstrzygnite przez francuskiego chem ika Vieillea, ktry po dugich badaniach i dowiadczeniach wypracowa nareszcie sposb
fabrykacji prochu piroksylinow ego (1885 r.), ktry cakowicie odpowiada wszystkim w ym aganiom wojskowym.
Sp o s b Vieillea polega na wasnoci rozpuszczania si pyroksyliny kolodjonowej w mieszaninie spirytusu winnego (C2H 5O H )
z eterem etylowym (C 2H 5O C 2H 5), wytwarzajc przytem jednorodn mas, podobn do elatyny.
Po wskazanem przerobieniu piroksylina, nie zmieniajc sw ojego skadu chemicznego, zmienia cakowicie swj wygld zewntrzny, struktur i waciwoci oraz z materjau wybuchowego
kruszcego, robi si miotajca.

26.

Fabrykacja prochu piroksylinowego.

D o fabrykacji prochu piroksylinow ego uywa si mieszanin

z dwch gatunkw piroksyliny, przyczem wiksza cz m ieszaniny skada si z piroksyliny nierozpuszczalnej (blizko dwie trzecie) i mniejsza cz z piroksyliny rozpuszczalnej (blizko jedna
trzecia).
Z powikszeniem stosunkowej zawartoci piroksyliny rozpuszczalnej zmniejsza si sia i szybko spalania si prochu;
kom binujc zatem stosunkow zawarto tej piroksyliny mona
przygotowa prochy o ronych balistycznych wasnociach.
Fabrykacja prochu bezdymnego skada si z nastpujcych
czynnoci:
1) Zmieszanie dwch gatunkw piroksyliny w odpowiedniej
proporcji dla danego gatunku prochu wykonywa si w fabrykach
piroksyliny podczas przepukiwania miazgi w lawerach, przez co
osiga si zupen jednorodno m asy prochowej.

CBW

www.cbw.pl

37

2)
Odwodnienie piroksyliny. Miazga piroksylinowa, ktre
dostarcza si fabryce prochowej, zawiera w sobie do 30% wilgoci i zanim przystpimy do fabrykacji koniecznem jest odwodnienie jej. Poniewa odwodnienie za pomoc suszenia jest
rzecz wysoce niebezpieczn ze wzgldu na moliwo wybuchu
piroksyliny, przeto w tym celu uywa si spirytusu. Piroksylin
kadzie si do specjalnych przyrzdw, gdzie podlega dziaaniu
95% spirytusu. Woda rozpuszcza si w spirytusie i razem z nadmiarem tego oddziela si od piroksyliny, ktra przesika czystym
spirytusem.
Nastpnie piroksylina podlega wyciskaniu pod pras w celu
usunicia nadmiaru spirytusu, przyczem pozostaje w niej do 50%
spirytusu potrzebnego do procesu elatynowania.
8)

elatynowanie:

Odwodniona w ten sposb piroksylina podlega procesowi elatynowania za pomoc ktrego nadaje si jej posta kolodjonow. Aparat, sucy do tego celu, skada si: z cylindra A
z lanego elaza (rys. 8), dno B, ktrego moe by odejmowane;
na powierzchni cylindra znajduje si otwr F z hermetyczn
pokryw P. Przez drugie dno przechodzi o H
z umocowanym na niej noem M, ktry moe by wprawiony jednoczenie w ruch postpowy i obrotowy. Piroksylin zawierajc 50%
spirytusu wkada si do aparatu przez otwr
F, w aparat wlewa si eteru w stosunku dwa
razy wikszym ni spirytusu i n wprawia si
w ruch. Po upywie 2 3
Rys. 8.
godzin obrbki otrzymuje si gst jednorodn mas elatynow.
4)

Prasowanie wstg:

Z przygotowanej masy wyrabia si proch

w formie wstg lub ramek rnej dugoci
i gruboci, zalenie od przeznaczenia prochu.
W tym celu uywa si prasy hydraulicznej;
(rys. 9) do cylindra A wkada si mas piroksylinow i pod naciskiem toku T wyciska si wstgi lub rurki przez otwr a, znajdujcy si w dnie prasy.
5)

Suszenie wstg:

W celu usunicia rozczynnika (mieszaniny spirytusu z eterem), suszy si wstgi

przy temperaturze 35 40 C, do zawartoci
w nich 20% rozczynnika, przyczem wstgi
s dostatecznie plastyczne, aby mogy podlega dalszym obrbkom.
(6)

K rajanie wstg:

CBW

Rys. 9.

Kady gatunek prochu powinien mie wstgi okrelonej dugoci i gruboci. Wymagana grubo wstg nada si im przy prasowaniu. Dla nadania za odpowiedniej dugoci uywa si spe
www.cbw.pl

38

cjalnych przyrzdw. Wstki prochu karabinowego wyrabiaj za

pom oc maszynek, podobnych jak do krajania tytoniu. Dla wyrabiania wstg prochu arm atniego uywa si maszyn, w ktrych
wstga przeciga si za pom oc wal
cw A (rys. 10) pod walce B, z kt
rych jeden zaopatrzony jest w noe.
7) Suszenie wstg:
Poniewa wstgi zawieraj w so bie do 2 0 % rozczynnika, a gotow y
proch powinien zawiera w sobie
znacznie mniejsz ilo rozczynnika,
przeto wstgi
podlegaj suszeniu
w specjalnych pomieszczeniach, ktre
ogrzewaj si ciepem powietrzem, majcem temperatur 40 45a
C. Zalenie od gruboci wstg, suszenie trwa do 2 tygodni.
Przygotowany proch podlega szeregowi bada, majcych na
celu okrelenie jego skadu i wasnoci. Badania te s na
stpujce:
1) Ogldanie zewntrzne:
Dobry proch powinien odznacza si jednakowym rwnym kolorem. W stgi powinny by przezroczyste i nie mie plam biaych, ktrych obecno wskazuje niedostateczn elatynizacj
.
Nastpnie wstgi powinny mie odpowiednie wymiary i by dostatecznie spryste.
2) Badanie skadu prochu:
Tu okrela si zawarto nierozpuszczalnej i rozpuszczalnej
piro syliny oraz ilo popiou, azotu i rozczynnika.
3) Badanie chemicznej odpornoci prochu:
Badanie to ma zasadnicze znaczenie, poniewa za pom oc jego,
okrela si te wasnoci prochu, ktre s w ym agane ze wzgldu
na bezpieczestwo przy przechowaniu i uyciu. Chem iczna od
porno prochu ustala si za pom oc okrelenia stopnia oporu
jego wzgldem rozkadu przy nagrzewaniu. Zwykle badaj od
porno prochu przy temperaturach 65 C i 105 C.
4) Okrelenie balistycznych wasnoci prochu:
Badania te polegaj na okreleniu pocztkowej szybkoci po cisku, nadanej przy strzelaniu tym prochem, oraz na okreleniu
cinie, powstajcych w armacie.

27.

Wasnoci prochu piroksylinowego.

Fizyczne: kolor wstgi prochu bezdymnego podobny jest do

koloru korku i zalenie od ich gruboci zmienia si od jasnotawego do ciemno-brunatnego.
W stgi s twarde, spryste i dosy atwo kraje si je noem;
przy rozpatrywaniu pod m ikroskopem atwo zauway pord
przezroczystej m asy wstgi nieprzezroczyste czsteczki piroksyliny
nierozpuszczalnej. W aciw y ciar prochu bezdymnego rwna
si 1,5 1,6.

CBW

www.cbw.pl

39

Hygroskopijno prochu bezdym nego jest o wiele mniejsza

ni prochu czarnego. Pod wpywem w ilgoci proch bezdymny
moe nasikn wod do 3 % - w . Skad jego wskutek zwilgotnienia nie zmienia si i po ostronem wysuszeniu balistyczne w asnoci wracaj, aczkolwiek niekiedy odm ienne od pocztkowych,
a to z nastpujcej przyczyny: podczas suszenia mona prochu
nie dosuszy a wtedy balistyczna wasno jego obnia si, lub
przesuszy t. j. wywoa ulotnienie nietylko wody, lecz i rozczynnika, a wwczas balistyczne wasnoci powiksz si. Std jednoczenie z wiksz pocztkow szybkoci pocisku osiga si
i wiksze cinienie w lufie dziaa przy strzelaniu za pom oc tego
prochu. To sam o bywa z normalnym prochem, wystawionym na
dziaanie soca.
W obec tego nie naley miesza wysuszonych naboi z nabojami normalnymi, aby przez to nie zwiksza rnorodnoci
ich dziaania. O glnie mwic, suszenie zwilonego prochu nie
powinno prowadzi si w oddziaach wojskowych i bezwzgldnie
niedopuszczalnem jest w tym wypadku, gdy skutkiem zwilgotnienia wstgi pokryj si pleni, ktra obnia chemiczn odporno
prochu.
Temperatura spalenia si prochu nie jest okrelona do cile;
dowiadczalny sposb okrelenia wysokich temperatur jest utrudniony wskutek braku do cisych przyrzdw; teoretyczne za
okrelenie utrudnione jest z powodu niecisych w iadom oci o cieple waciwym gazw, ktre zmienia si wraz z temperatur tych
gazw. W przyblieniu mona uwaa, e temperatura palenia
si prochu jest rwna 2400C.
Nie zwaajc na to, e temperatury palenia si prochw
bezdym nego i czarnego s prawie rwne, pierwszy mniej nagrzewa luf dziaa, poniewa jego wycznie gazowe produkty rozkadu s gorszym i przewodnikami ciepa, ni twarde osady spalania si prochu czarnego, ktry wytwarza tylko 4 0 % gazw,
reszta za czyli 6 0 % wypada na niegazowe produkty rozkadu.
Oprcz tego pomidzy produktami rozkadu czarnego prochu
powstaj dalsze chemiczne reakcje, przy ktrych wytwarza si
ciepo.
Chemiczne:
W ynalezienie prochu bezdymnego nie jest o tyle dawnem,
aby powzi zupenie stanowcze m niem anie o stopniu jego
odpornoci. N a m ocy istniejcych dotychczas dowiadczalnych
danych, mona uwaa jednak, e mona go przechowywa
w wskadach przez 10 lat zupenie bezpiecznie.
W skutek dugotrwaego nagrzewania przy temperaturze 50 C,
nastpuje rozkad pow olny prochu bezdym nego i bez wybuchu.
Mniejsze temperatury nie wywouj w nim adnych zmian. Gw atowne zm iany temperatur oraz w ysokie temperatury oddziaywuj
ujemnie na jego odporno. Przy dostpie powietrza proch ten
wysycha, szczeglnie w grubych wstgach. W skutek powyszego
naley przechowywa proch w hermetycznie zamknitych naczyniach i przy temperaturze nie wikszej ni 25 C.

CBW

www.cbw.pl

40

Ilo ciepa, ktra si wydziela przy spalaniu si 1 klgr.

prochu bezdymnego rwna si 900 duych kalorji i jest o ptora
raza wiksza od iloci ciepa, wydzielonego przez spalanie si takiej samej iloci prochu czarnego.
Z powyszego wynika, e potencjalna energja prochu bezdym nego jest wiksza o ptora raza od energji potencjalnej prochu czarnego (W = 4 2 6 . Q 4).
Objto gazw, wytwarzanych przez jeden kilogram prochu
bezdymnego jest trzy razy wiksza od objtoci gazw, powstajcych przy spalaniu si kilogram u prochu czarnego, przeto i sia
jego jest trzy razy wiksza.
Balistyczne.
Proch bezdymny, jak poprzednio ju powiedzielimy, posiada wiksz potencjaln energj, a wic jest zdolny do w ykonania wikszej pracy, t. j. przy jednakowych cinieniach nada
pociskow i wiksz pocztkow szybko ni proch czarny.
Przy jednakowych za pocztkowych szybkociach naley
uy nabj prochu bezdymnego 2 3 razy mniejszy od naboju
prochu czarnego.
Taktyczne.
Gw na przewaga prochu bezdymnego wobec czarnego pod
wzgldem taktycznym polega na wyszych jego balistycznych
wasnociach (wiksza szybko pocztkowa pocisku) wskutek
czego osiga si wiksz skuteczno strzelania: celno, dalekonono i pasko strzau.
Bezdym no te ma due znaczenie. D ym prochu czarnego
przeszkadza w celowaniu, przez co obnia si szybkostrzelno;
produkty za spalania zanieczyszczaj luf dziaa i wym agaj wycierania jej, co znowu wywouje strat czasu i przez to obnianie
szybkostrzelnoci.
Proch bezdymny nie daje dymu, przez co nie wywouje przer
wy w celowaniu.
Ekonomiczne.
Aczkolw iek proch bezdymny jest znacznie droszy od prochu czarnego, jednake oszczdno w wadze naboju prawie rwnoway wydatki przy ich zuyciu.
Biorc na uwag inne dodatnie cechy prochu bezdymnego,
naley mu odda bezwzgldnie pierwszestwo.

28.

Prochy nitroglicerynowe.

W skad prochw nitroglicerynowych, jak to wskazuje sam a

ich nazwa, wchodzi nitrogliceryna zmieszana z piroksylin. Z prochw tych najwicej zasuguj na uwag balistyt i kordit.
Balistyt skada si z nitrogliceryny i piroksyliny kolodjonowej, przyczem procentowa zawarto nitrogliceryny i piroksyliny
zaley od gatunku prochu.
W celu wyprodukowania balistytu miesza si odpowiednie
iloci nitrogliceryny i piroksyliny (wedug wagi) i nastpnie
mieszanin umieszczon w specjalnych aparatach ogrzewa si do

CBW

www.cbw.pl

41

temperatury 60 90 C; piroksylina przytem rozpuszcza si i wytwarza si jednorodna masa elatynowa, z ktrej przygotowuje
si proch w formie malekich szecianw, wstek, nici lub rurek.
K o r d i t skada si z nitrogliceryny, nierozpuszczalnej piroksyliny i 5 % wazeliny. Dla przygotowania korditu miesza si
odpowiednie iloci nitrogliceryny i piroksyliny, wkada si do
aparatu, w ktrym poddaje si dziaaniu acetonu, i z wytworzonej gstej masy, podobnej do ciasta, wyrabia si proch. Stosunek
nitrogliceryny do piroksyliny waha si od 15% do 50% i zaley
od przeznaczenia wyrobionego prochu.
Prochy nitroglicerynowe odznaczaj si doskonaemi wanociami balistycznemi, ale prdzej gryz luf dziaa, przez co prdzej j niszcz ni proch piroksylinowy.
Balistyt ma zastosowanie gwnie we Woszech, Kordit
w A nglji a prochy piroksylinowe we Francji.

CBW

www.cbw.pl

CBW

www.cbw.pl

C Z

I I - g a.

R O Z D Z I R IV .
D Z IA A N IE P R O C H U W L U F IE D Z IA A .
Mechaniczne dziaanie gazw prochowych w lufie dziaa
wyraa si w nadaniu pociskowi pocztkowej szybkoci przy jego
wylocie z lufy i w cinieniach, wytwarzanych na dno pocisku,
na dno i ciany lufy. Studjowanie tych mechanicznych zjawisk
jest konieczne tak ze wzgldu na budow dzia, jak te na wyrobienie odpowiednich gatunkw prochu. Poniewa przyczyn tych
zjawisk jest spalenie si prochu, przeto naley take rozpatrzy
warunki spalania si jego w lufie dziaa. W celu wymierzenia cinie, powstajcych w lufie dziaa, a take szybkoci pocztkowych pociskw uywa si specjalnych przyrzdw. Dziki tym
przyrzdom otrzymuj si dane, na ktrych przewanie opieraj
si studja balistyki wewntrznej.
A wic zadaniem tego rozdziau bdzie:
1) rozpatrzenie warunkw spalania si prochu w lufie
dziaa.
2) rozpatrzenie cinie, powstajcych w lufie dziaa i zaleno pocztkowych szybkoci pocisku od tych cinie.
3) opisanie przyrzdw i sposb ich uycia.

29. Spalanie si prochu w lufie dziaa.

Rozpowszechnienie ognia po caej powierzchni ziarna prochu czarnego odbywa si na wolnem powietrzu do prdko
(2,45 metr. na sekund) w lufie za dziaa dosiga znacznie wikszej szybkoci.
W stga prochu bezdymnego, zapalona na wolnem powietrzu,
nie otacza si ze wszech stron ogniem, lecz stopniowo spala si
na caej dugoci od pocztku do koca, t. j. szybko z jak
rozpowszechnia si ogie po powierzchni wstgi jest jednoczenie
i jej szybkoci spalenia si. W lufie za dziaa wstga naboju
spala si na caej powierzchni wskutek dziaania cinienia gazw
prochowych.

CBW

www.cbw.pl

44

Z dowiadcze, przeprowadzonych nad spalaniem si pro

chw w lufie dziaa, wynika, e:
1) Szybko spalania si prochw w lufie dziaa jest o wiele
wiksz, ni na wolnem powietrzu.
2) Szybkoci rosn z cinieniem, ktre wytwarza si w lu
fie dziaa.
3) Szybkoci spalania si s tem mniejsze, im prochy s
bardziej wilgotne.
4) Szybko spalania si cza nego prochu jest tem m niejsza, im wiksza jest gsto ziaren jego lub im mniej opalony
jest wgiel, wchodzcy w jego skad.
5) Szybko spalania si prochu bezdym nego jest tem mniejsza, im wicej zawiera on w sobie piroksyliny kolodjonowej.
Zaleno szybkoci spalania si prochw od cinie moe
by wyraona nastpujcemi wzorami:
Proch czarny .
U = K P 1|2,
Proch bezdymny
U = K P 2/3
Kordit z 50/o nitrogliceryny
Kordit z 3 0 % nitrogliceryny
B a l i s t i t .................................
gdzie P = cin ie n ie , K = sp c z y n n ik proporcjonalnoci i U = s z y b ko spalania si.
Piobert, przeprowadzajc dowiadczenia nad spalaniem si
prochu czarnego na wolnem powietrzu, ustali, e: 1) szybko
sp a l nia si prochu nie zaley ani od formy, ani od wielkoci powieizchni ziarna i 2) ziarno spala si warstwami koncentrycznemi,
t. j. e w jednakowy przecig czasu spala si warstwa jednakowej gruboci.
Piobert przypuszcza, e spalenie si ziarna w lufie dziaa
ma ten sam charakter. Dow iadczenia V ieillea dow iody mylnoci tego przypuszczenia i jednoczenie wskazay, e ziarna w skutek cinienia rozdrabniaj si i palenie nie odbywa si warstwami koncentrycznemi.
Z dowiadcze W ieillea nad prochem bezdymnym wynika,
e proch ten posiada w aciwo spalania si luarstwami koncentryeznemi. D ow odem tej waciwoci m og suy resztki niedopalonych wstg, ktre niekiedy znajduj si przed dziaem po
wystrzale; forma tych wstg jest geometrycznie podobna do forierwotnej lecz wstgi te rni si wymiarami.

30. Wpyw formy i rozmiarw ziarn (wstg) na cinienia, powstajce w lufie dziaa.
W aciw o spalania si warstwami koncentrycznemi ma nader wane znaczenie i daje mono, kombinujc rozmiary i form
wstg, regulowa przyrost gazw przy spalaniu si prochu, a przez
to regulowa i sam o cinienie w lufie dziaa.
Rozpatrzymy, w jaki sposb oddziaywa wielko i forma ziaren na stopniow y przyrost gazw. Niech bd naprzykad ziarna

CBW

www.cbw.pl

45

form y kulistej lub szeciennej (rys. 11); rozdzielimy je na warstwy o jednakowej gruboci.
Kada taka warstwa spali si przy
jednakowych warunkach w jednakow ym przecigu czasu, a wic
objto gazw bdzie stopniowo si zmniejsza, poniewa powierzchnia ziarn, a razem z ni
i objto spalajcej si czci
bd stopniow o si zmniejszay
w miar spalania si ziarn.
Poniewa z pocztku p ocisk rusza si powoli i przestrze pom idzy nim a dnem
lufy jest maa, przeto dua ilo
gazw, powstajcych w pierwRys. 11.
szych chwilach spalania si naboju, wytwarza w ysokie cinienie, ktre rujnujco oddziaywa na
ciany lufy. Nastpnie wskutek przyspieszonego ruchu pocisku
przestrze zapociskowa cigle si zwiksza, a przyrost gazw
cigle si zmniejsza i przez to cinienie, osignw szy poprzednio
prdko pewne m aksim um , odrazu spada.
Oczywicie, e takie spalanie si prochu jest niewygodne,
poniewa odrazu rozwija w ysokie cinienie, ktre w ym aga odpow iedniego um ocnienia cian dziaa; nastpnie za przybiera wartoci znacznie nisze, ni na to pozwala moc dalszej czci armaty.
Im drobniejsze s ziarna, tem wicej wystpuj te niedogodnoci spalania si prochu. W samej rzeczy: niech bd dwa
naboje, skadajce si z ziarn form y kulistej, przyczem ziarna
jednego naboju s dwa razy wiksze, ni ziarna naboju drugiego.
Objto duego ziarna bdzie osiem razy wiksza, a powierzchnia
jego cztery razy wiksza, ni objto i powierzchnia m aego
ziarna. Przez to przy jednakowej wadze nabojw oglna powierzchnia ziarn duych bdzie dwa razy mniejsza ni oglna
powierzchnia ziarn maych, a wic te ostatnie wytworz w pierwszej chwili spalania si dwa razy wicej gazw.
Aeby otrzyma moliwie najwiksz szybko pocztkow
pocisku przy danej m ocy cian lufy, naley oczywicie nie do
puszcza raptownego spadania cinienia, lecz podtrzymywa go
nadal w takiej mierze, na jak pozwala m oc dalszej czci
armaty.
Poniewa za szybko pocisku wci wzrasta a gazy w skutek wytwarzanej przez nich pracy ochadzaj si, przeto potrzebnem jest aeby przyrost gazw nie zmniejsza si, lecz odwrotnie
wci wzrasta, czyli potrzeba, aby proch spala si postpowo.
Dla osignicia tego celu prbowano fabrykowa proch czarny w ten sposb, aeby ziarna z pocztku paliy si wolniej,
a nastpnie prdzej i prdzej; w tym celu wyrobiono ziarna wicej gste na wewntrz i mniej gste zewntrz. Jednake w skutek rozdrabiania si ziarn w lufie dziaa proch ten nie da naleytych wynikw.
Lepsze wyniki osignito przez nadania ziarnu takiej form y
aby powierzchnia jego podczas spalania si pozostawaa sta,

CBW

www.cbw.pl

46

a wtedy wskutek powikszajcych si cinie w lufie dziaa proch

ten spala si stopniowo. Naprzykad, jeeli ziarna maj form
cylindryczn z wewntrznym kanaem (rys. 12), to przy spalaniu
s i wewntrzna powierzchnia wci wzrasta, a zewntrzna odwrotnie zmniejsza si, nie trudno zatem nada takie pocztkowe rozmiary ziarnu, aby sum a tych powierzchni pozostawaa sta w m iar spalania si ziarna.
Paska form a wstg prochu
bezdymnego, bdc bardzo dogod Rys. 12.
n dla jego fabrykacji jednoczenie najlepiej odpowiada warunkowi postpowego spalania si.
Istotnie, caa wstga spali si, gdy ogie przeniknie do poowy
jej gruboci h (Rys. 13); w ten sposb powierzchnia, ktr ogarnia ogie od pocztku do koca spalania si wstgi, zm ienia si
od wielkoci A B do ab, czyli wskutek niewielkiej gruboci wstgi
powierzchnia ta pozostaje niemal sta. W lufie za dziaa pod
wpywem cinie gazw prochowych szybko palenia si wstgi
wzrasta, czem osiga si stepniow o spalania si prochu.

1|2h

1\h
Rys. 13.

Std wnioskujemy, e przy jednakowej dugoci wstg, gru

bo wstgi ma duy wpyw na powikszenie szybkoci jej spa
lania si, a wic i na sposb wytwarzania cinie. W skutek tej
wanie przyczyny gatunki prochu bezdymnego rni si gru
boci i rozmiarami ich wstg.
N a charakter dziaania prochu w lufie dziaa ma oczywi
cie wpyw take gsto naboju, przy ktrej odbywa si wystrza,
poniewa z powikszeniem gstoci naboju powiksza si i g
sto gazw, a przez to powiksza si i wytwarzane przez nie
cinienie.
Z dowiadcze, przeprowadzonych nad spalaniem si prochw przy rnych gstociach naboju, wynika, e zaleno p om idzy cinieniami a gstoci naboju wyraa si jak to wskazane na Rys. 14. Jeeli odetniem y na osi odcitych gstoci naboju, a na osi rzdnych powstajce cinienie, to krzywe A i B
bd wyraay zaleno pom idzy cinieniem, a gstoci naboju dla prochu czarnego i bezdymnego. Z rozpatrzenia tych
krzywych widocznem jest, e:

CBW

www.cbw.pl

47

1) - c zarny proch jest mniej wraliwy na powikszenie g stoci naboju, ni proch bezdymny (krzywa A mniej gwatownie podnosi si ni krzywa B).
2) c i n i e n i a
gazw prochu bezdym nego
wzrastaj
prawie proporcjonalnie do
pierwszego
stopnia gstoci naboju (krzywa B jest
prawie linj prost).
Cinienia za prochu
c z a r n e g o wzrastaj
p r o p o r c j o n a l n i e do
stopnia c o k o l w i e k
wikszego, ni pierwszego;
3) przy jednakowych
gstociach
naboju
cinienia
prochu bezdymnego
w przyblieniu s trzy
razy wiksze ni cinienia prochu czarnego.
31. Cinienia na dno pocisku i na ciany lufy, powstajce
podczas spalania si prochu w lufie dziaa.
Dla celw praktycznych jest bardzo wane aby zna stosunek
pomidzy powstajcemi w lufie dziaa cinieniami, a odpowiedniemi przesuniciami pocisku; jest to koniecznem tak ze wzgldu na budow armat, jak i ze wzgldu na wyrobienie odpowiednich gatunkw prochu.
Rozpatrzymy najwpierw cinienia na dno pocisku. W tym
celu przedstawimy zaleno pom idzy cinieniam i na dno pocisku a jego przesuniciami w sposb graficzny. Obierzem y za
o odcitych prost rwnoleg do osi lufy (Rys. 15), za o rzdnych prost do niej prostopad i za pocztek sprzdnych punkt
O, znajdujcy si w miejscu pocztkowego pooenia dna pocisku.
Bdziemy odkadali zatem na osi odcitych przesunicia pocisku,
a na osi rzdnych odpowiednie cinienia, okrelone przez dowiadczenia i otrzymamy zaleno t w formie krzywej O A M m .
Przez rozpatrzenie tej krzywej m oem y wysnu nastpujce
wnioski: w miar spalania si prochu cinienie wzrasta i szybko
dosiga pewnej wielkoci O A , dostatecznej dla przezwycienia
oporu wrzynania si piercienia prowadzcego w gwinty dziaa
i tarcia pocisku o ciany lufy.
Nastpnie pocisk zaczyna si
rusza, a cinienie wci szybko wzrasta do pewnego m aksim um
a M, znajdujcego si na pewnej odlegoci O a do punktu O;

CBW

www.cbw.pl

48

odlego O a rwna si mniej wicej 1|16 caej dugoci lufy, dla

dzia dugich i 1|10 dla dzia krtkich. Pozatem, nie patrzc na
dalszy przyrost gazw, przewaga idzie w stron powikszenia
pozapociskowej przestrzeni i cinienie wci spada, osigajc najmniejsz warto u wylotu dziaa.
Gdyby gazy prochowe, zapeniajce stopniowo zmieniajc
si przestrze pozapociskow, posiaday jednakow gsto w tej

Rys. 15.
caej przestrzeni, to wytworzyyby jednakowe cinienie zarwno
na dno dziaa, jak i na ciany lufy w kadym przekroju jej i ci
nienia te byyby rwne cinieniu na dno pocisku w tym sam ym
momencie.
Dowiadzenie jednak wskazuje, e:
1) cinienia na zamek s zawsze wiksze od cinie na
dno pocisku i wedug dowiadcze Sarrau wyraa si rwnaniem:

P ^R -O +lf)
gdzie P cinienie na dno lufy P1, cinienie na dno pocisku,
p waga pocisku i w waga naboju.
2) cinienie na ciany lufy w kadym danym momencie nie
s jednakowe w rnych miejscach przekroju lufy; z pocztku
one cokolw iek spadaj, nastpnie zwikszaj si i, osignwszy
m aksim um na pewnej odlegoci od dna lufy, znowu zmniejszaj si (do miejsca znajdowania si pocisku w rozpatrywanym
momencie). Jeeli wemiemy naprzykad moment, w ktrym znajduje si pocisk w punkcie a , odpowiadajcym m aksym alnem u
cinieniu na jego dno, to cinienia na ciany lufy bd wyraay
si nie prost N M (co byoby, gdyby gazy prochowe rozwijay jednakowe cinienie w caej zajmowanej przez nich przestrzeni), lecz
krzyw F T M (Rys. 15). Krzywa ta wskazuje, e, gdy pocisk znajduje si w punkcie a i odczuwa cinienie aM, na zamek dziaa

CBW

www.cbw.pl

49

cinienie 7.F i na ciany lufy dziaaj cinienia, wyraone rzdnymi krzywej FTM. M aksym alne cinienie na luf RT dla danego
momentu jest prawie rwne cinieniu na zamek Z F i znajduje
si na odlegoci RZ od zamku. Jeeli zatem bdziemy odkadali na osi rzdnych wzdu caej lufy sam e m aksym alne cinienia, ktre wytwarzaj gazy prochowe na ciany lufy w cigu caego czasu ich dziaania, t. j. od chwili zapalenia si naboju do
chwili wylotu pocisku, to otrzymamy krzyw FTMm.
Pooenie punktu R, odpowiadajcego m aksym alnem u cinieniu na luf dziaa, moe by okrelone z bardzo niewielk
dokadnoci i znajduje si w 3 4 kalibrach od dna lufy. D la tego te, biorc pod uwag t niedokadno, przeduaj um ocnienie dziaa na 5 6 kalibrw za punktem R.
W ielko m aksym alnego cinienia oczywicie zaley od typu
dziaa, gatunku prochu i innych danych. Dla krtkich dzia zmienia si ono od 1300 kgr. na cm.2 do 1800 kgr. na cm.2; dla dugich dzia dochodzi do 3000 kgr. na cm.2 i wicej.

32.

Szkodliwe i poyteczne dziaanie gazw prochowych.

Cinienia na luf dziaa i na jego dno s szkodliwe, poniewa rujnujco oddziaywuj na nie i wym agaj odpowiedniego
ich umocnienia. Poniewa m aksym alne cinienia na luf mao
rni si od cinienia na zamek, ktre atwo okrela si przez
dowiadczenie, przez to za miar szkodliwego dziaania gazw
prochowych przyjmuje si m aksym alne cinienie na zamek.
Poyteczne dziaanie gazw wyraa si w poytecznej ich
pracy, ktra polega na nadaniu pociskowi kinetycznej energji
przy wylocie z lufy dziaa. Std za miar poytecznego dziaania gazw przyjmuje si kinetyczna energja pocisku w momencie
wylotu jego z lufy dziaa.
Potencjalna energja danego naboju prochu, jak nam w iadomo, (patrz 4) rwna si wQ426 kgrmt., gdzie w ciar naboju
i Q ilo ciepa wydzielonego przy spalaniu si jednego kgr.
prochu.
Jednake poyteczna praca gazw tego naboju o wiele jest
mniejsza, ni jego potencjalna energja, a to z nastpujcych
przyczyn: przedewszystkiem pozostaje zupenie niezuytkowany
ogrom ny zapas energji w postaci ciepa, zawartego w gazach,
ktre uchodz razem z pociskiem z lufy dziaa; nastpnie cz
ciepa idzie na nagrzewanie lufy; oprcz tego pokana cz pracy wydatkuje si na deformacje dziaa, na odrzut dziaa i nakoniec na nadanie kinetycznej energji gazom, wylatujcym z lufy.
Poyteczna praca gazw, t. j. nadanie pociskowi kinetycznej
energji powstaje wskutek dziaania cinie na dno pocisku podczas
jego ruchu w lufie dziaa. Gdyby praca tej siy nie wydatkowaa si
na przezwycienie oporu pocisku wzgldem ruchu i na nadanie
mu ruchu obrotowego, wtedy na zasadzie prawa mechaniki
o rwnowanoci pracy i energji kinetycznej mielibymy, e:

CBW

www.cbw.pl

B a l i s t y k a w e w n tr z n a .

gdzie m m asa pocisku, V 0 jego pocztkowa szybko, P

cinienie gazw prochowych i l dugo lufy.
Caka za / Pdl wyraa sob pole figury, wytworzonej przez
O

krzyw cinie, przez rzdne tej krzywej. Poniewa na przezwy

cienie oporu pocisku i na nadanie jemu ruchu obrotowego
wydatkuje si nie wicej nad 1 0 % caej pracy siy P, przez to
m oem y uwaa z dostateczn dokadnoci dla celw praktycz
nych, e pole to wyraa poyteczn prac gazw prochowych.
Stosunek poytecznej pracy do potencjalnej energji naboju
nazywa si spczynnikiem poytecznego dziaania prochu, a wic
wyraa si rwnaniem:
K =

w Vq2

2 w Q 426
gdzie w waga naboju i Q 4 2 6 potencjalna energja jednego kilogram u naboju. Spczynnik ten przybiera wartoci od 0,17 do 0,30
zalenie od typu dziaa i gatunku prochu.

33. Porwnanie krzywych cinie dla prochw rnych gatunkw.

A b y wywietli znaczenie rnych gatunkw prochu, porwnam y krzywe cinie dla dwch naboji o jednakowej wadze, przygotow anych z prochu jednakowego skadu, lecz rnych gatunkw. Niech to bd naboje prochu piroksylinow ego o rnych
grubociach wstg.
Poniewa skad prochu jest jednakowy, a wic i szybko,
z jak przenika ogie w gb wstgi, te jednakowa (jednakowa
szybko spalania si) przeto mniej grube wstgi jednego naboju
spal si prdzej, ni wstgi drugiego naboju.
W yobram y sobie luf dziaa tak dug, aby przy spalaniu
si w niej prochu zostaa cakowicie zuytkowana caa praca
gazw prochowych.
Niech wtedy krzywa O M m (Rys. 16) wyraa cinienie na dno
pocisku prochu prdzej spalajcego si, t. j. o wstgach mniej
grubych. Rozpatrzym y teraz jak posta powinna mie krzywa
cinie prochu powolniej spalajcego, t. j. o wstgach grubszych.
W em iem y np. m oment a , w ktrym proch prdzej spalajcy
si wytwarza cinienie a M; oczywicie, e drugi proch, wskutek
bardziej pow olnego spalania si da w tym sam ym m omencie
mniej gazw, a poniewa bd one zajmoway t sam objto,
co i gazy pierwszego prochu, przez to wytworz mniejsze cinienie a H.
Po cakowitem spaleniu si obydwch naboi, wytworz one
jednakow poyteczn prac, poniewa s jednakowej wagi

CBW

www.cbw.pl

51

i skadu; a wic pola wyraajce ich poyteczn prac powinny

by rwne.
Poniewa za rzdne krzywej O M z pocztku s wiksze
od rzdnych OT, a pola, wytworzone przez nie s rwne,
to oczywicie krzywa O T powinna przeci gdziekolwiek krzyw
O M i od tego punktu przecicia i wyej od krzywej O M . Std
wynika, e: a) m aksym alne cinienie prochu powoli spalajcego
si przesuwa si w stron lufy, b) osiga mniejsz warto,
ni u prochu prdzej spalajcego si.

Przejdziemy teraz do rzeczywistych warunkw palenia si

prochw, t. j. w dziale mniejszej dugoci ni to przyjlimy przy
rozwaaniach poprzednich. Niech naprzykad lufa dziaa bdzie
dugoci O f ; wtedy poyteczna praca prochu prdko spalajcego
si zmniejszy si o w ielko pola fcmn, a prochu powoli palcego si o wielko pola fbhn; poniewa pole fbhn, jest wikszem od pola fcmn, przeto wskutek skrcenia dziaa wicej
ucierpia na tem proch powoli spalajcy si. Im krtsze dziao,
tem oczywicie jest wiksz ta rnica. Std wynika, e przy
jednakowych ciarach naboji jednakowego prochu, proch powolniej palcy si daje: a) mniejsz pocztkow szybko pocisku
i b) mniejsze m aksym alne cinienie i wicej posunite do wylotu lufy, ni u prochu prdzej spalajcego si.

34.

CBW

Krzywe pocztkowych szybkoci pocisku.

Pocisk pod dziaaniem gazw prochowych porusza si postpowo wzgu caej lufy i u wylotu ma pewn szybko V
Poniewa pole, wytworzone krzyw cinie, wyraa poyteczn

www.cbw.pl

prac czyli kinetyczn energj pocisku, przeto szybko V 0 moem y okreli ze wzoru:

mV . 2

(6)

O
N a tej samej zasadzie, wskutek tego, e kada poszczeglna
cz pola, ograniczona krzyw cinie i pewn rzdn, odpow iadajc pewnemu pooeniu pocisku, wyraa kinetyczn energj
jego w tym sam ym punkcie, przeto moem y okreli szybko
pocisku w dowolnym punkcie x ze wzoru:

(7)
O

W ten sposb dla otrzymania krzywej szybkoci pocisku

w lufie dziaa naley dla kadego poszczeglnego punktu w ym ierzy w ielko pola, ograniczonego krzyw cinie i rzdnemi tych
poszczeglnych punktw i za pom oc wzoru (7) obliczy poszczeglne szybkoci; nastpnie przeprowadzamy rzdne, wyraajce
wielkoci szybkoci pocisku w odpowiednich punktach, w ktrych
znajduje si pocisk, czymy linj te rzdne i otrzymujemy krzyw
szybkoci pocisku, jak to wskazane na rys. 16.

35. Porwnanie krzywych cinie i szybkoci dla prochw, dajcych jednakowe maksymalne cinienia, ale spalajcych si z rozmaitemi szybkociami.
W em iem y dwa naboje prochw, ktreby day jednakowe
m aksym alne cinienie, z tym warunkiem, e prochy te niejednakow o prdko spalaj si. Niech wtedy krzywa O M a wyraa
cinienie prdzej spalajcego si prochu (Rys. 17), ktry wytwarza cinienie m aksym alne nM. W obec tego, e powolnie spalajcy
si proch wytwarza
M
z pocztku mniejsze
cinienia, ni proch
spalajcy si prdko,
przeto krzywa cinie
tego prochu z pocztku powinna i niej
od krzywej O M a, nastpnie przeci j
w jakim kolw iek punkcie c i dalej, o sig0
n
r
nwszy m a x i m u m
h
w punkcie h, spada,
Rys. 17.
pozostajc wci wyej od krzywej O M a . W punkcie c pole, wytworzone krzyw, przy
powoli spalajcym si prochu, jest mniejsze od pola prdzej spalajcego si prochu, a przez to i szybko pocisku w tym punkcie

CBW

www.cbw.pl

53

bdzie mniejsza dla prochu powoli spalajcego si. Nastpnie

w jakim kolw iek punkcie r pola te bd rwne, a zatem i szybkoci pociskw w tym punkcie bed te rwne. Za punktem r
pole, wytwarzane krzyw cinie powoli spalajcego si prochu,
bdzie wiksze (poniewa krzywa jego od punktu c idzie wyej),
a wic i szybkoci pocisku poza punktem r bd wiksze dla
prochu powoli spalajcego si.
Oczywicie rozwaania te bd wtedy tylko suszne, gdy
lufa dziaa jest wiksz od O
r. j. dostateczn, aby powierzchnie, wytwarzane przez krzywe cinie tych prochw, zdyy nie
tylko zrwna si, lecz, eby krzywa powoli palcego si prochu
zdya wytworzy pole, przewyszajce pole krzywej szybko
palcego si prochu.
Jeeli skrcim y dziao do dugoci O
to otrzymamy szyb
koci pocztkowo rwne; wikszym skrceniem dziaa osigniem y
rezultat, przy ktrym proch prdzej palcy si nada wiksz
pocztkow szybko, ni proch palcy si powoli.
Z rozwaa poprzedzajcych widzielimy, e przy dostatecznej dugoci dziaa, zastosowujc odpowiednie gatunki prochu,
m oem y osign jednakowe pocztkowe szybkoci pocisku przy
niejednakowych m aksym alnych cinieniach i niejednakowe szybkoci przy jednakowych m aksym alnych cinieniach.
Std wynika, e chcc otrzyma najlepsze wyniki, t. j. najwiksze pocztkowe szybkoci pocisku przy najmniejszem maksym alnem cinieniu, naley dla kadego typu dziaa, wybra najodpowiedniejszy gatunek prochu.

36. Wpyw na maksymalne cinienie i pocztkowe szybkoci

wagi naboju, gstoci naboju i wagi pocisku.
Przypomnimy, e gstoci naboju nazywa si stosunek wagi
naboju do wagi wody w objtoci, w ktrej mieci si nabj.
A wic w danym wypadku gstoci naboju bdzie stosunek
wagi naboju do objtoci adunkowej kom ory dziaa.
Dowiadczenia wskazuj, e, jeeli bdziemy zmienia wag
naboju, pozostawiajc niezmienn gsto naboju, t. j., jeeli
bdziemy zmienia objto kom ory adunkowej, proporcjonalne
do wagi naboju, to wtedy:

1) m aksym alne cinienia powikszaj si proporcjonalnie

do wagi naboju,
2) pocztkowe szybkoci powikszaj si proporcjonalnie
do pierwiastkw kwadratowych z wag nabojw.
Prawie ta sam a zaleno powstaje przy zmianie gstoci
naboju i pozostawieniu bez zmian wagi naboju, (t. j. przy zwik
szaniu lub zmniejszaniu tylko objtoci kom ory adunkowej dziaa).

CBW
www.cbw.pl

W praktyce artyleryjskiej s rodzaje strzelania, przy ktrych,

dla osignicia pewnych celw, uywa si rnych co do wagi

54
nabojw dla tego sam ego dziaa, t. j. powstaje wypadek zm iany
i wagi naboju i gstoci naboju. Wtedy, jak dowiadczenie
wskazuje:
3) pocztkowe szybkoci powikszaj si proporcjonalnie
do pierwiastka stopnia drugiego z wagi napoju,
4) m aksym alne cinienia powikszaj si proporcjonalnie
do kwadratu wagi naboju.
Std wynika, e wszystkie wyej wskazane zmiany, o ile
id w stron zwikszenia, w wikszym stopniu powikszaj
szkodliwe dziaanie prochu (m aksym alne cinienie), ni jego
poyteczne dziaanie (powikszenie pocztkowych szybkoci).
W pyw wagi pocisku wyraa si w powikszeniu m aksym alnego cinienia i zmniejszeniu pocztkowej szybkoci razem
z powikszeniem jego wagi. W rzeczy samej, ciszy pocisk stawia w ikszy opr ruchowi, przez co pozapociskow a przestrze
powolniej zwiksza si i gazy wytwarzaj wiksze cinienie:
z drugiej strony, poniewa poyteczna praca pozostaje t sam
( .P d l )

a m asy pociskw

s rne, przeto ciszy pocisk otrzy-

m a mniejsz szybko pocztkow; naprzykad wemiemy naboje

m asy m i m 1 wtedy na zasadzie wzoru (6) bdziemy mieli:
p d l ^ m V o2 _ m i V i 2

gdzie V 1 szybko pocisku o wadze m 1

skd:
Z dowiadcze Sarrau wynika e:
5) pocztkowe szybkoci zmieniaj si odwrotnie proporcjonalnie do kwadratowych pierwiastkw z wag pociskw
6) m aksym alne cinienia zmieniaj si proporcjonalnie
do pierwiastkw czwartego stopnia z wag pociskw.
Na zasadzie poprzedzajcych danych obliczymy, jak wag
naboju pow innim y wzi, aeby otrzyma jednakowe pocztkowe
szybkoci przy strzelaniu z jednego dziaa pociskam i niejednakowej wagi. Niech naprzykad pocisk o wadze m przy naboju
to otrzymuje pocztkow szybko V; trzeba okreli, jak wag
naboju naley wzi, aeby pocisk o wadze
m1-otrzyma t sam
pocztkow szybko.
Zm ie nim y zpocztku wag pocisku, pozostawiajc niezmienn w ag naboju; wtedy na zasadzie uwagi (6) pocisk otrzyma
pocztkow szybko Vx, ktra okreli si na zasadzie uwagi
(5) ze wzoru:

CBW

www.cbw.pl

55

skd:

Vx = V l / 2 ! L
I mi

a wic mamy, e pocisk o wadze

przy naboju w otrzymuje

pocztkow szybko = V 7 / ; zm ienim y zatem wag naboju

/ mi
z w na w1, a wtedy pocisk otrzyma szybko V 1 ktra na zasadzie uwagi (2) okreli si ze wzoru:
Vi

__

r7 / m
/

l/
r

to

ml

skd: V l = V 7 /
t. j.

pocisk

Vt

o wadze
.

Jm

przy naboju

w1 otrzymuje

szybko

Jeeli za chcemy, aby szybko V = V 1 wte-

1 w

dy bdziemy mieli:

czyli:
(7) A wic dla nadania pociskom niejednakowej wagi jedna
kowej szybkoci (przy strzelaniu z jednego dziaa) naley aeby
stosunek wagi ich do wagi nabojw by jednakowy.

37. Wpyw dugoci lufy i kalibru dziaa na maksymalne ci

nienie i pocztkow szybko.
Z powikszeniem dugoci lufy powiksza si i pole wytwarzane krzyw cinie, t. j. poyteczna praca gazw, a wic
powiksza si i pocztkowa szybko pocisku. W obec tego, e
m aksym alne cinienie pozostaje bez zmiany, przeto powikszenie
dugoci dziaa wpywa tylko dodatnio na dziaanie prochu.
Oczywista rzecz, e przedua luf w celu powikszenia po
cztkowej szybkoci mona tylko do pewnej granicy, a m iano
wicie o tyle, aeby cinienie na dno pocisku nie byo mniejsze
od siy oporu pocisku wzgldem ruchu. Dalsze przeduenie lu
fy wywoa oczywicie zmniejszenie szybkoci ruchu pocisku.
W praktyce dugo lufy zawsze jest o wiele mniejsza od
granicznej dugoci, poniewa poza pewn dugoci zysk otrzy
m any przez nadanie pociskowi wikszej szybkoci kosztem prze-

CBW

www.cbw.pl

56
duenia lufy, nie opaci tych niedogodnoci, ktre s poczone
z budow dugich armat, ich kosztem i dogodnoci praktycznego
zastasowania.
Rozpatrzymy teraz wpyw kalibru.
M iejm y dwa dziaa jednakowej dugoci, przyczem kaliber
jednego jest n razy wikszy od kalibru drugiego, a pociski ich
s geometrycznie podobne. W tedy pole przekroju duego dziaa
bdzie n2 razy wiksze, a pocisk jego n3 razy ciszy ni pole
przekroju i ciar pocisku m aego dziaa. Std wynika, e na
kad jednostk pola przekroju duego dziaa wypada n razy
wikszy ciar pocisku.
U w aga (7) poprzedniego mwi, e dla nadania pociskowi
rnej wagi jednakowej szybkoci przy strzelaniu z tej samej
armaty, naley uy wzgldnie jednakowej wagi nabojw, czyli
waga naboju, przypadajca na jednostk przekroju lufy, ma by
powikszona proporcjonalnie do powikszenia wagi pocisku.
W rozpatrywanym przez nas wypadku na jednostk przekroju
lufy duego dziaa wypada n razy wiksza waga pocisku, ni
u dziaa m aego kalibru. Poniewa za takich jednostek due
dziao zawiera n2 wicej, przeto dla otrzymania jednakowej szybkoci naley uy n 2n = n 3 razy wikszy nabj, ni to potrzeba
dla dziaa maego, czyli e naley powikszy nabj proporcjonalnie do wagi pocisku.
Std wnioskujemy, e w kadym przypadku przy powikszeniu wagi pocisku naley o tyle powikszy i wag naboju, t. j.
uy tozgldnie jednakowej wagi naboju.
Rozpatrzymy zatem, jak wpynie zmiana wag pociskw i nabojw na m aksym alne cinienie. Przypumy, e w duem dziale
pow ikszylim y o tyle kamer adunkow, aby gsto naboju pozostaa niezmienn; wtedy na zasadzie uwagi (1) mwimy, e m aksym alne cinienie powikszy si proporcjonalnie do wagi naboju;
a wic nawet przy jednakowych wzgldnych wagach nabojw,
m aksym alne cinienie wzrasta jednoczenie z powikszeniem ka
libru. Dlatego te dziaa duego kalibru powinny by wicej
wzmocnione nawet w tym razie, gdyby gsto naboju i sto
sunek wag ich pociskw do wag nabojw byy jednakowe.
W celu zmniejszenia m aksym alnego cinienia u dzia duych uywa si takiego gatunku prochu, ktryby, spalajc si bardziej powoli, rozwija mniejsze cinienie. A le wtedy naley powikszy i luf dziaa, poniewa w przeciwnym razie proch ten
nie zdy spali si do chwili wylotu pocisku i zostanie niezuytkow any cakowicie.
Dowiadczenie wskazuje, e przeduenie dziaa powinno
by zrobione do tej samej wzgldnej dugoci, co i w dziale
m aego kalibru. Np., jeeli kaliber jednego dziaa jest r, a dugo lufy jest l, to dla dziaa kalibru R pow innim y wzi luf

CBW
www.cbw.pl

dugoci L = l ~

(t. j. tak by

57

Z rozwaa poprzedzajcych m oem y wysnu oglny wniosek: jeeli m am y dwa dziaa naadowane geometrycznie podobnemi pociskam i i majce jednakow gsto naboju, to dla
otrzymanych jednakowych szybkoci naley uy wzgldnie jednakowych nabojw; chcc pom im o to mie jednakowe cinienie
naley nada dziaom jednakowe wzgldne dugoci. N a tej wanie zasadzie wszystkie dziaa jednego typu maj podobn konstrukcj.

38. Wpyw na maksymalne cinienie i pocztkow szybko

Warunkw nabijania oraz temperatury i wilgotnoci prochu.
Dowiadczenie wskazuje, e, gdy pom idzy nabojem a dnem
pocisku pozostaje przestrze wolna, to m aksym alne cinienie
przybiera znacznie wiksz warto ni w tym przypadku, kiedy
pom idzy pociskiem a nabojem niem a niezapenionej przestrzeni.
Nienorm alne powikszenie cinienia m og take wywoa
i inne nienormalne warunki strzelania, jak: przypadkowe prze
szkody ruchu pocisku w lufie dziaa, wskutek zanieczyszczenia
lufy, duego okopcenia lub przekrzywienia si pocisku; ostatnia
przyczyna moe spowodowa zaklinowanie pocisku w lufie dziaa,
czego nastpstwem moe by rozbicie pocisku lub rozerwania
dziaa.
W pyw temperatury i wilgotnoci prochu wyraa si w po
wikszeniu m aksym alnego cinienia i pocztkowej szybkoci razem
z powikszeniem temperatury i obnieniem stopnia wilgotnoci
prochu.
Dowiadczenie wskazuje, e:
z powikszeniem temperatury o 1.C
pocztkowa szybko powiksza si o 0 ,1 %
m aksym alne cinienie zmniejsza si o 0 ,4 %
z powikszeniem wilgotnoci o 1 % ,
pocztkowa szybko zmniejsza si o
5%,
m aksym alne cinienie zmniejsza si o 2 0 %

PO SZCZEG LN Y OPIS PRZYRZ DW BALISTYCZNYCH .

39.

Chronograf le Boulange-Breger i ramy-tarcze. *)

Przyrzdy te s przeznaczone dla okrelenia pocztkowych

szybkoci pociskw. Zasada ich uycia jest nastpujca:
przed dziaem, dla ktrego chcemy okreli pocztkow
szybko pocisku, stawia si dwie ramy-tarcze, ktre s poczone z chronografem i nastpnie si strzela z tego dziaa. Przecig czasu, ktry zuywa pocisk na lot od jednej do drugiej tar-

CBW
www.cbw.pl

*) Wynalazca tego przyrzdu jest le Boulang, kapitan armji belgijskiej

i Breger, kapitan armji francuskiej, ktry udoskonali ten przyrzd.

58

czy, wymierza si za pom oc chronografu i w ten sposb okrela si poszukiwana szybko. Niech np. odlego pom idzy
ramami-tarczami bdzie D, a czas przelotu pocisku od jednej do
drugiej ramy A t ; wtedy rednia szybko pocisku V na odcinku
D
D rwna si ^ + Szybko ta moe by przyjta za rwn szybkoci pocisku w punkcie, lecym porodku ramy-tarczy, a wic
D
na odlegoci
X+
od dziaa, gdzie X odlego pierwszej
ramy od dziaa. Za pom oc formu balistyki zewntrznej mona
okreli szybko pocisku przy lufie dziaa, majc dan szybko
jego na pewnej odlegoci od dziaa. W celu okrelenia przecigu
czasu A t uywa si chronograf le Boulange, ktry urzdzony jest
w sposb nastpujcy:
D o kolum ny A (rys. 18) s przymocowane dwa elektromagnesy E i e; do elektromagnesu E podwiesza si metalowy trzon
T, na ktry wkada si rurk cynkow; trzon ten nazywa si
_
chronometrem. D o elektromagnesu e przywiesza
si trzonek R; jeeli przerwa prd w zwojach
elektromagnesu e, to trzonek upadnie i uderzy
cyngiel C; ten ostatni uwolni n N, ktry pod
dziaaniem spryny S wysunie si naprzd
i uderzy w chronometr, robic na rurce jego
znak. Elektrom agnes E wprowadza si w o g l
ny acuch z drutem, nacignitym na pierwszej ramie-tarczy, ktra znajduje si bliej dziaa, a elektromagnes e wprowadza si w oglny
acuch z drutem, nacignitym na drugiej ramie-tarczy. Jeeli zatem za pom oc noa N
zrobimy zawczasu na chronometrze znak, gdy
O
ten ostatni znajduje si w swojem pocztkowem pooeniu, t. j. gdy jest przywieszony do
elektromagnesu, i wystrzelimy z armaty, to poWcisk przelatujc przez pierwsz ram rozerwie
w niej druty, przerwie prd w elektromagneRys. 18.
sie E i trzon T zacznie spada; nastpnie, przelatujc przez drug tarcz, rozerwie w niej druty i, przerwawszy
prd w elektromagnesie e , wywoa spadanie trzonu R, ktry,
uderzywszy o cyngiel c, uwolni n N, a ten ostatni zrobi znak
na chronometrze w tem miejscu, ktre bdzie znajdowao si
przed nim w m oment jego uderzenia. Niech pierwszy znak na
chronometrze, kiedy ten znajdowa si w pooeniu pierwotnem,
bdzie w punkcie a i znak odpowiadajcy chwili uderzenia
noa wskutek przerwania prdu w eloktrom agnesie e niech bdzie w punkcie b, wtedy czas T od chwili pocztku spadania
chronometru do chwili zrobienia na nim znaku noem N odpowiada przecigowi czasu, w ktrym ciao pod wpywem ciar
opuszcza si na wielko ab.

CBW

www.cbw.pl

59

Std na zasadzie prawa mechaniki:

T=

2ab
fj

Chwile pocztkw spadania chronometru i trzonu R cile

odpowiadaj m om entom znajdowania si pocisku w miejscach
pooenia ram-tarczy i, gdyby spadanie trzonu R, oswobodzenie
noa i uderzenie tego w chronometr, nie zabierao pewnego
czasu 0, wtedy czas T cile odpow iadaby czasowi lotu pocisku
od jednej do drugiej ramy tarczy.
A wic istotny czas lotu pocisku rwna si: A t = T 0.
W celu okrelenia czasu 0 przerywa si prdy jednoczenie
w obydwch elektromagnesach; z chwil przerwania prdw
obydwa trzony zaczynaj spada jednoczenie i nim n N zdy
zrobi znak na chronometrze, ten ostatni opuci si na pewn
wielko ac ktra odpowiada wanie poszukiwanem u spnieniu

w zrobieniu

przeto: A t =

znaku, t. j. czasowi 0; poniewa 0

T - 0

jf/

2ab
D

skd: V 0 =

_D_
A t

_ j / 2ac

-Pr
2 ac

9
t
U
W ielkoci ab i ac wymierzaj si w sposb, ktry pozwala
oblicza je z dokadnoci do 0,1 m/m.
Zw ykle w praktyce chronograf jest wyregulowany w ten sp o sb, aby spnienie 0 m iaoby okrelon warto (zwykle 0,15 sek.)
a to w tym celu, aby nie oblicza tego w kadym poszczeglnym
wypadku.
Rama-tarcza przedstawia sob zwyczajn drewnian ram A
(rys. 19), na ktrej naciga si cienki miedziany drut m; aeby
zapewni przerwanie drutu przy przelocie pocisku przez ram, odlego pom idzy dw om a
ssiedniem i zwojami przyjmuje si rwn 1|3
kalibru pocisku.
Przy dowiadczeniu nad okreleniem p ocztkowej szybkoci pocisku ramy-tarcze um ieszcza si przed dziaem jedna od drugiej na odlegoci 0,1 przewidywanej szybkoci pocisku,
co odpowiada 0,1 sek. lotu pocisku. Taka odlego pom idzy tarczami uzasadniona jest rozRys. 19.
waaniem nastpujcem: obliczanie pocztkowej szybkoci za pom oc chronografu bd tem dokadniejsze,
im bd odpow iaday wikszem u przecigowi czasu, t. j. im dusze bdzie spadanie chronometra; z drugiej jednak strony wiel

CBW

www.cbw.pl

60

ko tego przecigu czasu ogranicza si pewn dugoci chronometra, a to z nastpujcej przyczyny: d okadno- w zrobieniu
noem znaku na chronometrze zmniejsza si w miar szybkoci
spadania chronometra i ta wanie przyczyna stawia pewn granic dla jego dugoci, ktra na m ocy dowiadczalnych danych
przyjta jest rwna 330 m/m, co odpow iada 0,25 sekundy.
Jeeli teraz wemiemy pod uwag, e chronograf zregulowany
jest w ten sposb, e spnienie noa w zrobieniu znaku rwna
si 0,15 sek., to okrelenie pocztkowej szybkoci powinno by prowadzone dla takiego odcinku lotu pocisku, ktry odpowiadaby
0,25 0,15=0,1 sekundzie, czyli 0,1 jego pocztkowej szybkoci.

40.
Gossof'a.

Okrelenie szybkoci za pomoc przyrzdu pukownika

W tych wypadkach, gdy zastosowanie ram-tarczy jest niedogodne lub niemoliwe (naprzykad dla punktu padania pocisku)
uywa si przyrzdu elektro-akustycznego G o sso ta.
Urzdzenie tego przyrzdu polega na nastpujcej zasadzie:
jeeli przy strzelaniu z armaty um ieci obserwatora gdziekolwiek
w punkcie R, znajdujcym si w paszczynie strzelania (rys. 20)
na odlegoci O R od dziaa, to obserwator usyszy dwa dwiki:
jeden, jak gdyby po*
chodzcy z niejakiego
-|
punktu A, znajdujcego si na wewntrz
paszczyzny strzelania
i nastpnie po kilku
chwilach ciszy zupenej drugi dwik, ktry wyranie pochodzi
R od wystrzau z punktu
O
gdzie zn
Rys.20
armata.
Zjaw isko tych dwch dwikw moe by obserwowane, lecz
tylko w tym wypadku, gd y szybko lotu pocisku jest znacznie
wiksza od szybkoci rozchodzenia si dwiku i moe by
objanione w sposb nastpujcy: przypuszcza si, e pocisk podczas lotu przez uderzenie o czsteczki powietrza wytwarza fal
dwikow, ktra rozpowszechnia si z szybkoci dwiku; pierwszy dwik, ktry daje si sysze obserwatorowi powinien oczywicie pochodzi z takiego punktu A, ktry zado czyni warunkowi, e czas zuyty na przelot pocisku od dziaa do tego punktu
zoony z czasem zuytem na przybycie fali dwikowej od punktu
A do oberwatora bdzie najmniejszy. Oznaczajc zatem przez
t czas lotu pocisku do punktu A, przez p odlego punktu A od
obserwatora i przez w szybko rozpowszechnienia dwiku, p o wiemy, e cay wyej wskazany czas T powinien zado czyni
V
warunkowi m inim um funkcji
T = t+ -

CBW

www.cbw.pl

61

zastpujc dp przez dcCosy , gdzie dc jest elementem toru pocisku

i y ktem pom idzy styczn do toru w punkcie A, z kierunkiem
AR, bdziemy mieli:

dc

C o sy = O

poniewa za d c = V d t, gdzie V jest szybkoci pocisku, przeto:

W iedzc zatem C o sy , m oem y obliczy V.

N im przejdziemy do opisania sposobu uycia przyrzdu G ossota, pow iem y kilka sw o fali dwikowej, powstajcej wskutek
lotu pocisku. W em iem y jakikolw iek odcinek toru 0 0 ; w cigu
pewnego przecigu czasu A t fala dwikowa (rys. 21), pow stajca z centrum O, rozpowszechni si w przestrzeni po powierzchni
sfery o promieniu
A t, w przecigu czasu A t, pocisk przeleci pewien odcinek OC, i kady punkt tego odcinka bdzie ogniskiem ,

Rys. 21.

Rys. 22.

z ktrego rozpowszechnia si fala dwikowa, jeeli zatem wem iem y powierzchni obwijajc fale dwikowe, powstae w kadym punkcie odcinku O C w kocu wyej w skazanego przecigu
czasu, to otrzymamy stoek dwikowy, ktry przesuwa si wzdu
toru z szybkoci lotu pocisku, a szybko czsteczek powietrza
tego stoka w kierunku norm alnym do toru rwna si szybkoci,
rozpowszechniania dwiku.
Fala dwikowa jest zdolna do wytwarzania mechanicznych
efektw i moe by nawet sfotografowana.
Przyrzd pukownika G o sso ta skada si z dwch przerywaczy, rozmieszczonych jeden od drugiego na pewnej odlegoci
i poczony z chronografem.
Niech punkty C i C1 (rys. 22) ogniskam i fal dwikowych,
ktre si pochwytuj przerywaczami P i P1 rozmieszczonymi na

CBW
www.cbw.pl

*) Std midzy innemi wynika, e, aby Cosco by wielkoci realn, konieczne jest aeby w byo mniejszym od V.

62

odlegoci D. Przyjmujemy odcinek toru C C 1 za linj prost,

a szybko pocisku na tym odcinku za wielko sta. Kty, wytwarzane prostemi C P i C 1P1 z odcinkiem toru rwne ktowi y .
Jeeli zatem przeprowadzimy z punktu P prost, prostopad do
CP, to stoek C N M P bdzie stokiem dwikowym, odpow iadajcym m om entowi pochwycenia fali dwikowej przez I-szy
przerywacz. Drugi przerywacz pochwyci fal dwikow przez
pewien czas A t, ktry jest rwny przecigowi czasu, zuytemu
przez dwik na przejcie odlegoci MP.
Czas A t, wymierza si za pom oc chronografu, poczonego
z przerywaczami; poniewa
M P 1= D C o s z
i jednoczenie M P t= : A t w przeto: oznaczajc przez 0 kt nachylenia toru bdziemy mieli: y = 0+ & i
w A t = D C o s(y 0)
Poniewa D, 0, w i A t s wiadome, przeto m oem y obliczy kt y i ze wzoru (8) obliczymy szybko pocisku V.
Przerywacz skada si (rys. 23) z parabolicznej powierzchni
F, metalicznej m em brany d i kontaktu R, do ktrego stale przyciska si za pom oc spryny S kulka B. Trzonek
kulki i powierzchnia s poczone z elektrom agnesem chronografu.
G d y fala dwikowa uderzy w membran, ta
ostatnia odrzuci kulk i prd w elektromagnesie
zostaje przerwany.
Przyrzd ten jest bardzo czuy i dobrze od
czuwa nawet tak sabe fale, jakie powstaj w sku
tek lotu kuli karabinowej.
Rys. 23.

41.

Okrelenie cinie.

Kreszery.

W celu wymierzania cinie, powstajcych w lufie dziaa,

uywa si kreszeru, ktrego urzdzenie w oglnych zarysach po-

CBW
www.cbw.pl

Rys. 24.

dalim y w 2. Sp o s b uycia tego przyrzdu jest nastpujcy:

w tem miejscu lufy, gdzie chcemy wymierzy cinienie wywid-

63

rowuje si gniazdo, do ktrego wkada si kreszer n pomidzy

kow adekiem b, toczkiem m, jak to wskazane na Rys. 24; toczek szczelnie przyciska si do kreszera za pom oc spryny,
umieszczonej pom idzy korkiem a toczkiem; aby zapobiedz odchylaniu si kreszera, wkada si na niego piercie kauczukowy d. Nakoniec przyrzd zaopatrzony jest w uszczelniacz c,
ktry przeszkadza przenikniciu gazw wewntrz przyrzdu.
Przy wystrzale gazy cisn na toczek, ten ostatni na kreszer, ktry wskutek cinienia kurczy si.
Aeby w zalenoci od wielkoci skurczenia kreszera sdzi
o wielkoci cinienia za pom oc uprzednich dowiadcze, okrela
si zaleno pomidzy cinieniem a wielkoci deformacji
kreszera.
N a m ocy tych dowiadcze ukada si skal, ktr posu
guje si przy dowiadczeniach.
W celu okrelenia prawa powstania cinie w zalenoci od
czasu uywa si kreszera zapisujcego.
W kreszerze tym, wewntrz toczka umieszcza si okopcon
blaszank b; (Rys. 25) do korka za przymocowuje si breszczot f , ktrego piro dotyka si okopconej blaszanki. Breszczotowi nadaje si ruch drgajcy z okrelon liczb drga na sekund.

Rys. 25,

Rys. 26,

Jeeli zatem toczek wskutek skurczenia kreszera zacznie

si przesuwa to piro breszczota zacznie kreli na blaszance
falist linj, jak to wskazane jest na Rys. 26. W ten sposb
linja A B bdzie wyraaa cakowite skurczenie kreszera, czyli
m aksym alne cinienie, a ilo fal, zawartych w tym odcinku
wskae przecig czasu od pocztku skurczenia kreszera do powstania m aksym alnego cinienia. A zatem kady poszczeglny
odcinek linji A B wyraa poszczeglne wartoci cinienia, a ilo
fal, przypadajcych na ten odcinek, wskae przecig czasu, o d powiadajcy powstaniu tego cinienia. W ten sposb okrelim y
zaleno powstania cinie od czasu czyli posta funkcji P = f(t).

CBW

www.cbw.pl

42.
cznych.

64

Przyrzd manometryczny dla okrelenia cinie statysty-

W celu okrelenia zalenoci pom idzy skurczeniem kreszera a cinieniem, uywa si m anometrycznego przyrzdu (Rys.
27) skadajcego si z pom py A, ktra jest poczona z jednej
strony z pochaniaczem B, z drugiej za z manometrem M.

Pom p napenia si rtci, na ktr nalewa si oleju rycynowego. N a powierzchni oleju znajduje si pywak E z kowadekiem
N. Pomidzy tem kowadekiem, a rub F umieszcza si kreszer.
Przepumy e, wskutek wywierania pewnego cinienia na kreszer za pom oc ruby F, manometr wskazuje cinienie rwne
P, a kreszer skurczy si o w ielko u; wtedy
P= Q f ....

(1)

gdzie Q cinienie na kreszer a f tarcie pywaka o pomp.

Bdziem y teraz wywiera cinienie na kreszer za pom oc
pochaniacza, dopki manomert nie wskae togo sam ego cinienie P; wtedy

P = Qt + f ------ (2)
gdzie

cinienie na kreszer.
Przypumy, e w tym wypadku skurczenie kreszera rwna
si U1.
W yniki tych dwch dowiadcze s nastpujce:
wskutek cinienia Q kreszer skurczy si o w ielko u

CBW
"

www.cbw.pl

"

Q 1

"

"

"

"

U1

65

Przypuszczamy, e wskutek cinienia o wielko

U+U1

kreszer skurczy si

(rednia warto arytmetyczna).

Poniewa za ze wzorw (1) i (2)

rwna si P, przeto

mamy, e wskutek cinienia P, ktre okrelim y za pom oc m a

nometru, kreszer otrzymuje skurczenie

U - +- U

2,

ktre

okrelim y

przez wymierzanie kreszerw przed i po dowiadczeniu.

W ten sposb m oem y za pom oc dowiadcze uoy po
szukiwan skal.
O dkadajc wzdu osi rzdnych cinienia, a wzdu osi odcitych odpowiednie odksztacenia, otrzymamy krzyw O A B (Rys.
28), ktra przedstawia w sposb graficzny zaleno pomidzy
cinieniami a odpowiedniem skurczeniem kreszera.
Odcinek A B tej krzywej,
odpowiadajcy
cinieniom
w granicach od 1800 3000
klgr. (wielkoci cinie, ktre
powstaj w lufie dziaa) mona uwaa za linj prost
z dokadnoci zupenie d o stateczn do celw praktycznych.
Rwnanie tego odcinku
wyrazi si wzorem:
P = K 0 + K u ..........(3)
gdzie Ko jest cinieniem,
przy ktrem zaczyna si skurczenie kreszera (t. j. jest graRys. 28,
nic sprystoci materjau
kreszera) i K wspczynnik, charakteryzujcy opr metalu przed
deformacj.
Teraz zachodzi pytanie, czy mona zastosowa skal uoon na m ocy dowiadcze z przyrzdem manometrycznym do
obliczania cinie powstajcych w lufie dziaa.
Ot naley powiedzie, e warunki wytwarzania cinie w lufie
dziaa i w przyrzdzie manometrycznym nie s identyczne, a przeto nie mona utrzymywa a priori, e jednakowe skurczania
kreszera w tych dwch wypadkach, odpowiadaj jednakowym
cinieniom.
A wic pow innim y zbada, jakie przyczyny i w jakiej mierze m og wpywa na dziaanie kreszera w lufie dziaa.
Rozpatrzymy wpyw m asy toczka.
Zgodnie z zasad d Alem berta, rwnanie rwnowagi toczka
kreszera w m omencie t wyraa si wzorem:
d 2u
_
m ------- = P R
dt2

CBW

www.cbw.pl

66

gdzie m m asa toczka, P cinienie i R opr kreszera przed

deformacj.
M a sa toczka jest bardzo niewielka (35 gr.); jeeli zatem
U

przyspieszenie ruchu toczka dt2

iloczyn m

bdzie te niewielkie, takie, e

mona odrzuci w porwnaniu z wielkoci siy

P, wtedy m oem y powiedzie, i:

P = R
Przypuszczajc zatem, e opr kreszera (R) pozostaje zawsze
jednakowy przy wszelkich warunkach wywierania cinie, m oemy powiedzie, e, gdy mona odrzuci wielko m

^ -, wte-

dy do obliczania cinie w lufie dziaa mona posugiwa si

skal, poniewa dziaanie kreszera w tym wypadku bdzie statystyczne jak i w przyrzdzie manometrycznem.
Za pom oc zapisujcych kreszerw, umieszczonych w zamku
dziaa, okrelona zostaa zaleno pomidzy skurczeniem kreszera i czasem t. j. ustalona posta funkcji u = f(t).
W tym przypadku, jak obliczenie wskazuje,
niewielkie, e iloczyn m

d2u

dt2

jest o tyle

mona odrzuci, a wic uwaa, e

kreszery w zam ku dziaa dziaaj statycznie.

Powtarzamy, e taki w niosek bdzie wtedy suszny, gdy
opr kreszera pozostaje jednakowym przy wszelkich warunkach
wywierania na niego cinie.
Kreszery zapisujce, umieszczone w lufie dziaa, przed pociskiem, wskazuj, e w tym wypadku, przyspieszenie ruchu
toczka jest o tyle znaczne, e nie m ona nie zwraca uwagi na
wpyw bezwadnoci m asy kreszera, a wic dziaanie tych kreszerw nie jest statyczne.
Aeby w tym wypadku obliczy cinienie gazw na mocy
skurczenia kreszera, przyjmiemy dwa przypuszczenia: 1) e w czasie skurczenia kreszera, ktry trwa bardzo krtko, cinienie jest
bliskie swojej maksymalnej wartoci, a wic jest wielkoci
sta i 2) e opr przed deformacj kreszera nie zaley od warunkw przy ktrych wywiera si na kreszer cinienie, t. j. e
R = KoO | Ku.
W tedy m oem y powiedzie, e praca T, pochaniana przez
kreszer, jest rwna
T = Pu
u

i rwna si pracy oporu kreszera, t. j. J Rdu

O

A wic

CBW

www.cbw.pl

P u = /(K 0 + Ku) du = K0u -}- K H2

67

Skd

Rozwizanie poprzednie mona sformuowa w sposb nastpujcy: cinienie P, odpowiadajce skurczeniu u, gdy kreszer
zosta poddany bardzo krtkotrwaemu dziaaniu staego cinienia,
jest rwne cinieniu statystycznemu, ktremu odpowiada skur-

Takie dziaanie kreszera nazywa si dynamicznem.

Rozpatrzymy teraz wpyw szybkoci skurczenia.
W rozwaaniach poprzednich przypuszczalimy, e opr kreszera nie zaley od warunkw, przy ktrych poddaje si kreszer
dziaaniu si.
Liczne dowiadczenia jednak wskazuj, e szybko skurczenia wpywa i to bardzo znacznie na opr kreszera.
W iadom o, e granica sprystoci zdeform owanego metalu
rwna si wysikowi, ktry wytworzy t deformacj.
Jeeli zatem okrelim y granic sprystoci dwch jednakowo zdeformowanych kreszerw, z ktrych jeden zosta zdeform ow any w armacie, a drugi w przyrzdzie manometrycznym, to,
jak dowiadczenie wskazuje, granica sprystoci kreszera zdeform ow anego w armacie jest o 8 % wiksza ni kreszera um ieszczonego w przyrzdzie manometrycznym.
A wic, gdyby uwaa, e powysze prawo tyczce si deformacji nie zaley od warunkw wytwarzania deformacji, to dla
okrelenia cinie w armacie m onaby posugiw a si skal manometryczn, powikszywszy w niej o 8 % cinienia.
Dowiadczenie jednak wskazuje, e prawo to ma miejsce
lecz w tym wypadku, gdy warunki dziaania si na metale s
jednakowe.
Poniewa za dziaanie gazw prochowych jest blizko 20000
razy krtsze ni dziaanie siy w przyrzdzie manometrycznym,
przeto wynika konieczno zastosowania takiego sposobu, ktryby dawa m ono atwego obliczenia cinienia i jednoczenie
przy ktrymby warunki dziaania si na kreszer byby moliwie
identyczne z temi, ktre maj miejsce przy dziaaniu gazw prochowych w armacie.
W tym celu zastosowano sposb nastpujcy: na kreszer
dziaano przez uderzenie ciarem spadajcym z pewnej w ysokoci. Niech np. ciar wagi Q, spadajcy z w ysokoci h, wytwarza skurczenie kreszera w ielko u, wtedy, nazywajc przez T prac
siy Q i przez R opr kreszera przed deformacj bdziemy mieli:
U

(4)
O

Zm ieniajc zatem w ysokoci spadania ciaru, moem y ustali zaleno pom idzy prac siy Q i deformacj kreszera, t. j.
odnale posta funkcji T = f (u)

CBW

www.cbw.pl

68

Poniewa za z rwnania (4) mamy, e : =

R, przeto m o-

emy obliczy opr kreszera, odpowiadajcy pewnemu jego skurczeniu. Dowiadczenie wskazuje, e przy zastosowaniu tego spo sobu granice sprystoci kreszerw jednakowo zdeformowanych
w armacie i w sposb wyej wskazany s jednakowe, a biorc
pod uwag, e czas dziaania siy spadajcego ciaru jest tego
sam ego porzdku, co i dziaanie siy gazw prochowych, przeto,
jak utrzymuje ppukow nik armji francuskiej Charblhnier,*) cinienia te najbliej odpowiadaj rzeczywistym cinieniom, istniejcym
w armacie podczas wystrzau.
Odnaleziona w ten sposb krzywa zalenoci oporu kreszera,
od cinie jest o 20% wiksza ni, krzywa skali manometrycznej.
Nakoniec, jak dowiadczenie wskazuje, na opr kreszera ma
take wpyw temperatura, przy ktrej wytwarza si deformacja.
Temperatura, przy ktrej spala si proch w lufie dziaa, obnia
opr kreszera o 3 % .
Biorc pod uwag wszystko wyej wskazane, przyjdziemy do
oglnego wniosku, e cinienia, powstajce w armacie s wiksze
ni o 8 % i mniejsze ni o 2 0 % od cinie, wskazanych przez
skal manometryczn.

Skadam serdeczne podzikowanie za uprzejme przejrzenie

rkopisu p. prof. Brynkowi ozaz p. prof. Uniwersytetu W arszawskiego Drow i Jabczyskiemu, za askawe przejrzenie terminologji
i wzorw chemicznych.

Autor.

CBW
*)

Ktry powzi t myl okrelenia cinie.

www.cbw.pl

T R E .

R o z d z i a I.
Elementarna teorja materjaw wybuchowych. ......................... str.
1. Materjay wybuchowe i ich formy rozkadu...........................4
2. Okrelenie cinienia i szybkoci rozkadu materjaw wybuchowych
............................................................. 7
Tablica 1 (materjay w y b u c h o w e ) ..................................... 8
3. Skad materjaw wybuchowych, klasyfikacja ich i produkty
r o z k a d u ............................................................. 9
4. Sia i energja potencjalna materjaw wybuchowych
- 11
Tablica II (materjay w y b u c h o w e )..................................... 14
Tablica III (materjay w y b u ch o w e )..................................... 15
Tablica IV (materjay w yb u ch o w e)..................................... 16
5. Wraliwo i odporno materjaw wybuchowych - 16
R o z d z i a II.
Opis poszczeglnych materjaw wybuchowych
- 17
6. Krtki rys h is t o r y c z n y .....................................- 1 8
7. Skad piroksyliny i jego w a sn o c i.............................. 19
8. Fabrykacja p i r o k s y l i n y ........................................... 20
9. Skad i wasnoci n it r o g lic e r y n y ...............................23
10. Przygotowanie nitrogliceryny..................................... 24
11. D y n a m it y ....................................................... - 2 5
12. Przygotowanie i wasnoci kwasu pikrynowego
- 26
13. Skad i wasnoci trotylu 27
14. Tetryl................................................................... 28
15. K r e z y l i t ............................................................. 29
16. N itro n a fta lin y ....................................................... 30
17. N it r o b e n z o le ....................................................... 30
18. A z o t a n y ................................................. 31
19. Chlorany
..................................... 32
20. Rt p i o r u n u j c a ...............................
- 32
21. Trjazotek o o w i u .................................................33
R o z d z i a III.
Prochy.
22. Krtki rys h isto ry c z n y ........................................... 33
23. Skadowe czci czarnego prochu i ich przeznaczenie
- 34
24. Fabrykacja i gatunki czarnego p ro c h u .........................34
25. Krtki rys h isto ry c z n y ........................................... 36

CBW

www.cbw.pl

70

S tr.

26. Fabrykacja prochu p ir o k s y lin o w e g o .........................36

27. Wasnoci prochu piroksylinowego...............................38
28. Prochy nitroglicerynowe........................................... 40
R o z d z i a IV.
Dziaanie prochu w lufie dziaa.
29. Spalanie si prochu w lufie dziaa...............................43
30. Wpyw formy i rozmiarw ziam (wstg) na cinienia, powstajce w lufie d z i a a ........................................... 44
31. Cinienia na dno pocisku i na ciany lufy, powstajce podczas spalania si prochu w lufie dziaa......................... 47
32. Szkodliwe i poyteczne dziaanie gazw prochowych - 49
33. Porwnanie krzywych cinie dla prochw rnych gatunkw 50
34. Krzywe pocztkowych szybkoci pocisku
- 51
35. Porwnanie krzywych cinie i szybkoci dla prochw, da
jcych jednakowe maksymalne cinienia, ale spalajcych si
z rozmaitemi szybkociami
.
............................... 52
36. Wpyw na maksymalne cinienie i pocztkowe szybkoci
wagi naboju, gstoci naboju i wagi pocisku
- 53
37. Wpyw dugoci lufy i kalibru dziaa na maksymalne cinienie i pocztkow s z y b k o .........................- 55
38. Wpyw na maksymalne cinienie i pocztkow szybko warunkw nabijania oraz temperatury i wilgotnoci prochu - 57
39. Chronograf le Boulang-Breger i ramy-tarcze
- 57
40. Okrelenie szybkoci za pomoc przyrzdu pukownika
Gossot'a ............................................................. 60
41. Okrelenie cinie. Kreszery..................................... 62
42. Przyrzd manometryczny dla okrelenia cinie statystycznych .........................

CBW

www.cbw.pl

Centralna Biblioteka Wojskowa

nr inw.: B8 - 329928

M G 329928 1920

CBW

www.cbw.pl

r.