Jan Szczepaski - Elementarne Pojcia Socjologii

Spis treci:
Od Autora

I. Wstp

Zakres bada

Metody

Socjologia i inne nauki spoeczne

Ukad i zadania niniejszego opracowania

II. Przyrodnicze podstawy ycia spoecznego

10

Pojcie ycia spoecznego

11

Spoecznoci zwierzt

12

Biologiczne podstawy ycia spoecznego ludzi

14

Geograficzne warunki ycia spoecznego

16

Demograficzne podstawy ycia spoecznego

18

III. Ekonomiczne podstawy ycia spoecznego

21

IV. Kultura

25

Definicje

26

Struktura wewntrzna kultury

29

Wpyw kultury na ycie spoeczne .

33

V. Socjologiczna koncepcja czowieka i osobowoci

39

Rne teorie czowieka

40

Pojcie natury ludzkiej

41

Zagadnienie instynktw

43

Osobowo spoeczna i jej elementy skadowe

45

Integracja elementw osobowoci .

51

Typy osobowoci

53

Jednostka i spoeczestwo

55

VI. Wi spoeczna

59

Styczno przestrzenna

61

Styczno i czno psychiczna

62

Styczno spoeczna

63

Wzajemne oddziaywania

64

Wzory dziaa spoecznych

68

Stosunki spoeczne

71

 Zalenoci spoeczne

73

Instytucje spoeczne

75

Kontrola spoeczna

80

Organizacja spoeczna

86

Wi spoeczna

89

VII. Zbiorowoci spoeczne

91

Przykady i definicje

91

Pary i dwjki

95

Krg spoeczny

96

Grupa

97

Struktura grupy

103

Przynaleno do grupy

108

Rodzaje grup

109

Grupy mae i due, pierwotne i wtrne

formalne i nieformalne

111

Rodzina

112

Grupy celowe

128

Biurokracja

136

Pastwo

138

Zbiorowoci terytorialne

140

Klasy spoeczne

145

Warstwy spoeczne

151

Kasty

154

Zbiorowoci wyrniane na podstawie

odrbnej kultury

156

Zbiorowoci oparte na podobiestwie

zachowa

160

Spoeczestwo globalne

167

Ontologiczne zagadnienia rzeczywistoci

spoecznej

170

VIII. Procesy spoeczne

174

Pojcie procesu spoecznego

175

Rodzaje procesw spoecznych

178

Waniejsze procesy spoeczne

179

IX. Zagadnienia rozwoju spoecznego

191

 Wstp .

191

Innowacje naukowe i techniczne

193

Przenikanie kultur

194

Ruchy spoeczne

197

Prawo jako czynnik rozwoju spoecznego

202

Zagadnienia rozwoju kierowanego i postpu

203

Dodatek do rozdziau III s. 206

Dodatek do rozdziau IV s. 210

Od autora:
Niniejsze wydanie jest przedrukiem rozszerzonego wydania, ktre ukazao si wiosn 1970
roku. Nakad rozszed si tak szybko, e nie zdyem przygotowa zapowiedzianego
sowniczka pomocniczego terminw socjologicznych. Zostay w tym wydaniu poprawione
tylko bdy rzeczowe, jakie zakrady si do poprzedniego wydania, oraz usunite niektre
potknicia stylistyczne. Poza tym tekst pozosta bez zmian. Nie zdyem take wykorzysta
yczliwych uwag kolegw, posugujcych si tym podrcznikiem w nauczaniu. Dzikujc im
za przychylne ustosunkowanie si do podrcznika i proszc o dalsze uwagi krytyczne, chc
ich zapewni, e wykorzystam je, jeeli ksika bdzie wznowiona. Pastwowemu
Wydawnictwu Naukowemu a przede wszystkim jego Redakcji Socjologii serdecznie dzikuj
za yczliwo i pomoc w przygotowaniu kolejnych, mam nadziej lepszych, wyda tego
podrcznika. Warszawa, lipiec 1970 I.
Wstp
Ksika ta jest pomylana jako wprowadzenie do podstawowych poj, przy pomocy ktrych
socjologia opisuje i wyjania zjawiska i procesy zachodzce w zbiorowociach ludzkich. W
ten sposb zosta take wstpnie okrelony przedmiot socjologii. Najoglniej mwic,
najczciej spotykana definicja socjologii orzeka, e jest ona nauk o spoeczestwie.
Zatrzymajmy si wic krtko i rozwamy, co przez ten termin na og si rozumie. Kady
czowiek yje w spoeczestwie, kady te na swj uytek jako sobie ten termin okrela i co
sobie wyobraa, gdy go uywa. Pytajc w rozmowach z kolegami czy znajomymi, co przez
ten termin rozumiej, najczciej usyszymy, e jest to og obywateli naszego pastwa, czy
dowolnego pastwa, e jest to mniej wicej to samo co jaki nard. Czasami kto powie, e
mieszkacy jakiego miasta te stanowi spoeczestwo, gdy w prasie czsto mona spotka
takie zwroty, jak: "spoeczestwo Warszawy zamanifestowao swoj wol" lub
"spoeczestwo polskie jest niezomnie przekonane", czasami "spoeczestwo lska" itp. Ju
na pierwszy rzut oka wida, e te trzy zwroty mwi o rnych typach zbiorowoci ludzkich,
z czego mona by wycign wniosek, e termin "spoeczestwo" jest nazw ogln dla
wszystkich typw zbiorowoci. Rzeczywicie, w jzyku potocznym nazwa ta jest uywana w
tym znaczeniu. Taki stopie precyzji w okreleniu wystarcza dla porozumiewania si w yciu
codziennym, jest jednak niewystarczajcy dla opisu i wyjanie naukowych. Dlatego poniej
podamy dokadniejsze definicje, jakimi posuguj si socjologowie w swoich teoriach
spoeczestwa. Socjologia jest wic nauk o zbiorowociach ludzkich, dokadniej przedmiotem jej bada s zjawiska i procesy tworzenia si rnych form ycia zbiorowego
ludzi, struktury tych zbiorowoci, zjawiska i procesy zachodzce w tych zbiorowociach,
wynikajce ze wzajemnego oddziaywania ludzi na siebie, siy skupiajce i siy rozbijajce te
zbiorowoci, zmiany i przeksztacenia w nich zachodzce. Tutaj znowu atwo stwierdzimy, e
zjawiska i procesy zachodzce w zbiorowociach ludzkich, a wic w rodzinach, klasach
szkolnych, ssiedztwach, miastach, organizacjach spoecznych, partiach politycznych,
pastwach s zjawiskami otaczajcymi kadego z nas jak powietrze, s czym naturalnym i
oczywistym, tak, e pytania w rodzaju: dlaczego ludzie znajomi kaniaj si sobie przy
spotkaniu na ulicy? Dlaczego wadze cigaj przestpcw? Dlaczego rodzice na og dbaj o
swoje dzieci? Dlaczego w kadym pastwie istnieje rzd, lecz jego formy bywaj rne?
Dlaczego niektrzy studenci ucz si lepiej od innych? Dlaczego niektrzy studenci z
zapaem angauj si politycznie, a inni nie - s uwaane za pytania raczej dziecinne i kady
student z atwoci moe na nie odpowiedzie. Mona sprbowa postawi te wanie pytania
kilku znajomym, a zobaczymy, e kady z nich ma gotow odpowied wyjaniajc. A wic
bd to takie odpowiedzi: ludzie kaniaj si sobie, bo taki jest obyczaj; wadze cigaj
przestpcw, poniewa s powoane dla zapewnienia porzdku i ochrony obywateli; kade
pastwo musi mie rzd, poniewa inaczej nie moe istnie, a rne formy rzdw wynikaj z
tradycji, warunkw gospodarczych, ideologii politycznych; niektrzy studenci ucz si lepiej,
poniewa s zdolniejsi i pracowitsi, niektrzy angauj si politycznie, poniewa polityka ich
interesuje. Takie wyjanienia w yciu codziennym cakowicie nam wystarczaj, ale przy

bliszym wejrzeniu zauwaymy, e jedna niewiadoma zostaa tu zastpiona inn - lecz tak,
do ktrej jestemy moe bardziej przyzwyczajeni, lub ktra nosi pozory wytumaczenia.
Czym wic socjolog moe si zajmowa, skoro taka wiedza potoczna, intuicyjna wystarcza
dla ycia, dziaania, wpywania na innych ludzi, osigania celw itd. Uywajc pewnej
analogii moemy powiedzie, e kady czowiek tumaczy sobie fakt, e ciaa niepodparte
spadaj, a Arystoteles tumaczy ten fakt "naukowo", mwic, e miejscem cia cikich jest
"na dole" czy d, a miejscem cia lekkich jest gra. Dlatego dym si unosi, a kamie spada.
Taka wiedza wystarczaa przez tysice lat rozwoju cywilizacji dla wznoszenia wspaniaych
gmachw, budowania w nich kominw, i - analogicznie - taka potoczna wiedza o yciu
spoecznym doskonale wystarcza dla zaatwiania spraw yciowych, zaspokajania potrzeb i
ukadania sobie wspycia z blinimi. Czsto jednak ta wiedza potoczna zawodzi, jak o tym
wiadczy istnienie wielu ludzi zawiedzionych, rozczarowanych, ludzi, ktrych zaskakuj
nieoczekiwane reakcje - blinich. Gdybymy znowu przyjrzeli si bliej naszym wasnym
zachowaniom i dziaaniom, atwo zauwaymy, e kady z nas ma jak ogln "teori" ycia
spoecznego i zachowania si ludzi, ktra nam tumaczy dziaania i postpowanie naszych
blinich i suy nam jako podstawa naszego na nich oddziaywania. Ta teoria nie jest
oczywicie usystematyzowana, ale skada si ona z szeregu oglnych "praw" ustalajcych
zalenoci przyczynowe midzy faktami, sytuacjami a postpowaniem ludzi, midzy ich
motywami, deniami i dziaaniami. S to np. takie uoglnienia czy "prawa naukowe", jak:
kady czowiek szuka przede wszystkim swoich korzyci; przyjaciel jest gotw pomaga w
potrzebie: ludzie na og przestrzegaj przepisw prawa; kady czowiek szuka przede
wszystkim przyjemnoci; niektrym ludziom wytona praca sprawia szczegln
przyjemno; kady czowiek jest prny, lubi si chwali i lubi, gdy si o nim mwi dobrze;
kady czowiek dy do znalezienia uznania; kady czowiek musi si komu zwierzy ze
swoich tajemnic itd. Kiedy wic chcemy kogo o co prosi, czy kogo do czego namwi,
lub osign jaki cel, wtedy dokonujemy kalkulacji i obliczamy, jakie cechy posiadaj
ludzie, na ktrych chcemy wywrze jaki wpyw, to znaczy wywoa u nich pozytywn
reakcj wobec naszych de, obliczamy, jakie oglne reguy maj tu zastosowanie,
odpowiednio wybieramy metod dziaania, rodki dziaania i odpowiednio je stosujemy. Np.
jeeli student chce uzyska od dziekana odroczenie egzaminu, to zalenie od tego, czy
dziekana okrela sobie jako "dobrego czowieka" czy jako "psa na studentw", dobiera
odpowiednie uzasadnienie swojej proby. Jak wic widzimy, nawet taka prosta sprawa, jak
proba zoona na rce dziekana wymaga zastosowania oglnej teorii dziaania, ustalenia
stosunku przyczynowego i znajomoci zalenoci przyczynowych midzy stosowanymi
rodkami (sowa, przytaczane uzasadnienia) a przewidywan reakcj. Sowem, kady
czowiek, zachowujcy si jako w dowolnej sytuacji, jeeli chce osign zamierzony cel,
musi korzysta z okrelonej teorii socjologicznej i - o dziwo - okazuje si, e tak teori
posiada, gdy czsto zamierzony cel osiga. Tak wic dochodzimy do stwierdzenia, e tak
poczciwy mieszczanin Moliera dowiedzia si nagle, e cae ycie mwi proz nie wiedzc o
tym, tak i kady czowiek jest socjologiem te nie wiedzc o tym. Mona by tu jeszcze
odwoa si do drugiego porwnania literackiego i doda za Staczykiem, e kady czowiek
jest tak samo socjologiem, jak jest lekarzem i jego wiedza socjologiczna moe by
porwnywana do jego wiedzy lekarskiej. Leczc si na wasn rk zikami czy alkoholem,
kady czowiek opiera si take na jakiej teorii medycznej o zalenociach przyczynowych
midzy procesem chorobowym a dziaaniem uywanego rodka. Podobnie praktyka
spoeczna opiera si na takiej socjologii praktycznej i kady czowiek w najprostszym
dziaaniu spoecznym, np. w probie o poyczenie "kilku zotych", odwouje si do naukowej
teorii o zalenociach midzy podnietami a reakcjami spoecznymi. Czym socjologia
naukowa rni si od socjologii potocznej? Socjologia potoczna jest oparta na zdrowym
rozsdku, na uoglnieniu codziennych dowiadcze w sposb czsto emocjonalny,
niesystematyczny i niezweryfikowany. Socjologia naukowa opiera si na systematycznych
badaniach, na posugiwaniu si ustalonym aparatem pojciowym, na sprawdzaniu hipotez i
twierdze. Rnice midzy nimi mog by nieraz uderzajce. Np. w badaniach socjologw i

psychologw amerykaskich w czasie drugiej wojny wiatowej niektre twierdzenia

dowiadczenia potocznego, e np. onierze pochodzcy ze wsi, z rodzin farmerskich bd
lepiej znosili trudy wojenne ni onierze z rodzin miejskich, lub przypuszczenie, e onierze
Murzyni bd lepiej walczyli pod dowdztwem oficerw Murzynw, okazay si zupenie
faszywe i badania wykazay, e sprawy miay si wrcz przeciwnie. Badania prowadzone w
przemyle nad efektywnoci kierownictwa wykazay, e wbrew potocznym przekonaniom
kierownictwo autokratyczne, polegajce na surowej dyscyplinie i narzucaniu podwadnym
woli kierownika, bez konsultowania z nimi i bez wcigania ich do udziau w
przygotowywaniu decyzji, nie jest tak efektywne jak kierownictwo demokratyczne,
uwzgldniajce inicjatyw podwadnych i majce znaczenie wiksze efekty w postaci
wyszej wydajnoci pracy, lepszego jej wykonywania itp. W.I. Thomas i F. Znaniecki w
znanym dziele o chopie polskim scharakteryzowali t socjologi "praktyczn", opart na
zdrowym rozsdku i wskazali, e przyjmuje ona trzy mylne zaoenia. Pierwsze, przyjte
milczco, lub wyranie sformuowane, to zaoenie, e znamy rzeczywisto, poniewa w niej
yjemy, i e na tej podstawie yciowej znajomoci moemy przyj jako pewne nasze
wiadomoci o stosunkach spoecznych. Jest to ta sama postawa, ktra kiedy wyraaa si
przyjmowaniem zaoenia, e znamy wiat fizyczny, poniewa w nim yjemy i dziaamy, a
zatem mamy prawo do uoglnie bez specjalnych bada, tylko na podstawie zdrowego
rozsdku. Jednake praktyczna znajomo tej rzeczywistoci spoecznej jest bardzo
ograniczona. Praktyk zna tylko pewn niewielk cz rzeczywistoci spoecznej, a o selekcji
tych fragmentw, ktre zna, decyduj wzgldy przypadkowe i jego cechy subiektywne (jak
zainteresowania itp.). Drugi bd tej socjologii praktycznej polega na stosowaniu
niewaciwej metody, gdy jej uwaga skupia si zawsze na osigniciu jakiego praktycznego
celu, a podstaw stawiania zagadnie i dobierania faktw do analizy jest zawsze ich ocena
jako podanych czy niepodanych z punktu widzenia zaoonego celu. Praktyk stosuje wic
tutaj pewne normy, zakada, e rzeczywisto si do nich stosuje, a w okresach szybkich
przemian spoecznych, kiedy normy zawodz, staje si bezradny wobec tej rzeczywistoci
(np. bezradno politykw wobec niespodziewanie wybuchajcych ruchw rewolucyjnych).
Trzecim bdem tej socjologii praktycznej jest rozpatrywanie faktw w izolacji od szerszych
caoci spoecznych. Praktyk, znajcy tylko swoj dziedzin, nie szuka przyczyn i wyjanie
niepokojcych go faktw w zjawiskach wykraczajcych poza praktyczn sfer jego
dziaalnoci. Np. prawnik skonny jest szuka przyczyn przestpczoci tylko w niedostatkach
systemu prawa, dyrektor fabryki z technicznym wyksztaceniem nie dostrzega wanoci
czynnikw psychologicznych i spoecznych. Thomas i Znaniecki wskazuj wreszcie, e ta
socjologia praktyczna przyjmuje ponadto dwa bdne zaoenia: 1) e ludzie reaguj w ten
sam sposb na te same wpywy, bez wzgldu na sw indywidualn przeszo w yciu
zbiorowym i e dlatego jest moliwe wywoywanie identycznego zachowania u rnych
osobnikw przy pomocy identycznych rodkw; 2) e ludzie rozwijaj spontanicznie, bez
wpywu z zewntrz, pewne tendencje, ktre czyni ich zdolnymi do korzystania w peni i w
jednolity sposb z danych warunkw, e dlatego wystarcza stworzy warunki sprzyjajce lub
usun niesprzyjajce, aeby wywoa lub stumi te tendencje. Typowym przykadem byo
wprowadzenie prohibicji w Stanach Zjednoczonych, kiedy twrcy ustawy sdzili, e zakaz
sprzeday alkoholu spowoduje zanik spoywania alkoholu i zlikwiduje wszystkie ujemne
skutki tej konsumpcji. Tymczasem prohibicja zamiast zlikwidowa pijastwo spowodowaa
jego wzrost, stworzya nielegaln produkcj i przemyt oraz wywoaa ogromn fal
przestpczoci przedtem nieznanej. Te bdy praktyki spoecznej autorzy tumacz brakiem
obiektywnych i wolnych od praktycznych celw bada spoecznych *1. Widzimy wic, e
socjologia zdrowego rozsdku, potocznych dowiadcze, wyczucia i intuicji nie wystarcza dla
rozwinicia socjologii naukowej, tzn. dla prowadzenia bada zgodnie z reguami metodologii
nauk i do stworzenia logicznie poprawnej teorii wyjaniajcej zjawiska i procesy zachodzce
w yciu zbiorowym. Jednake wpyw socjologii zdrowego rozsdku by potny, a
wspomagany naciskiem religii, filozofii, doktryn spoeczno - politycznych, ktre to dziedziny

refleksji na swj sposb tumaczyy ycie spoeczne - spowodowa, e dopiero w XIX wieku
powstaa i rozwina si socjologia naukowa.
Zakres bada
Powiedzielimy oglnie, czym si socjologia zajmuje i czym si rni od potocznej i
praktycznej refleksji nad yciem w zbiorowociach. Sprbujemy teraz okreli bliej zakres
jej bada. Przede wszystkim socjologowie musz dokona jakiego podziau i klasyfikacji
ogu zjawisk i procesw zachodzcych w yciu spoecznym, eby na tej podstawie dokona
systematyzacji swoich bada i konstrukcji teoretycznych. Wyrniamy we wspczesnej
socjologii nastpujce dziay bada i zakresy teorii oglnych: a) Dziay badajce instytucje
spoeczne takie, jak: rodzina, instytucje wychowawcze, instytucje polityczne, instytucje
wymiaru sprawiedliwoci, instytucje naukowe, gospodarcze, a zwaszcza przemys, inne
instytucje pracy, instytucje religijne, oraz wszelkie inne rodzaje instytucji wystpujcych w
rnych grupach i spoeczestwach. b) Dziay badajce rne typy zbiorowoci i grup
ludzkich takich jak rnego rodzaju mae grupy i krgi spoeczne; zbiorowoci terytorialne,
jak wie, miasto i inne; kategorie zawodowe, warstwy i klasy spoeczne oraz kasty; grupy
celowe i organizacje tworzone dla realizacji okrelonych zada; zbiorowoci tworzce si na
podstawie posiadania wsplnej kultury itp. c) Dziay bada nad procesami spoecznymi takie,
jak: procesy dezorganizacji spoecznej (alkoholizm, przestpczo, prostytucja); procesy
migracji i ruchliwoci spoecznej (tzn. przenoszenia si osb w przestrzeni geograficznej i
przechodzenia do innych zbiorowoci oraz przechodzenia z jednej warstwy lub klasy
spoecznej do innej); zjawiska i procesy wynikajce z masowego przekazywania treci
kulturowych i informacji przez pras, radio, telewizj i film; konflikty zachodzce w
spoeczestwach na tle rasowym, etnicznym, politycznym; spoecznymi skutkami procesw
demograficznych, tzn. przeduania si ycia ludzkiego, wysokiego lub niskiego przyrostu
naturalnego; spoecznymi konsekwencjami chorb czy te spoecznymi warunkami ich
powstawania. Te, tutaj tylko pobienie wskazane, dziay socjologii nazywa si czasami
socjologi szczegow. Zadaniem tych dziaw jest systematyczny opis poszczeglnych
dziedzin i wyjanianie zachodzcych w nich zjawisk. Opis wymaga posiadania
odpowiedniego aparatu pojciowego, a wyjanianie, tzn. ustalanie prawidowoci ich
przebiegu, wykrywanie zwizkw i zalenoci, tworzenie uoglnie - wymaga tworzenia
teorii. Std zachodzi konieczno, aby nad tymi dziaami prowadzcymi dziaania empiryczne
i dcymi do uoglniania stwierdzonych prawidowoci w postaci teorii rnego zasigu,
tzn. teorii wyjaniajcych wsze lub szersze kompleksy zjawisk, budowa teorie bardziej
oglne, wyjaniajce zjawiska i procesy bardziej podstawowe, a zatem wane dla wszystkich
dziedzin ycia spoecznego. Np. socjologowie badajcy konflikty w przemyle tworz teori
konfliktw przemysowych, socjologowie badajcy polityk tworz teori konfliktw
politycznych i militarnych, w badaniach etnicznych i rasowych tworzy si teorie konfliktw
midzy narodami i rasami - zadaniem socjologii oglnej jest tworzenie teorii wszelkich
konfliktw wystpujcych w spoeczestwach ludzkich. Tak wic socjologia oglna, na
podstawie materiaw, uoglnie, prawidowoci ustalonych w badaniach szczegowych,
chce tworzy teorie obejmujce zespoy zjawisk wystpujce w spoeczestwach. Jej
zadaniem jest take ustalanie poj. Socjologia oglna, od samego pocztku wyodrbnienia
si naszej nauki, rozwijaa dwie teorie o powszechnym zasigu, a mianowicie: teori struktur
spoecznych oraz teori rozwoju czy te, mwic bardziej oglnie, teori zmian, tzn. zarwno
rozwoju, jak i regresji zbiorowoci spoecznych. Teoria struktur spoecznych, zwana niekiedy
teori grup spoecznych oraz teori spoeczestwa, stara si uoglni wyniki bada nad
rnymi typami i formami zbiorowego ycia ludzi i ustali jego oglne prawa. Studiuje ona
elementy skadowe grup i zbiorowoci wszelkiego rodzaju, zasady ich budowy, wzajemnego
przyporzdkowania elementw skadajcych si na zbiorowoci i siy wyznaczajce ich
funkcjonowanie. Bada spjno wewntrzn grup, siy wyznaczajce t spjno oraz siy i
czynniki wywoujce ich rozkad. Teoria zmian uoglnia wyniki bada nad zjawiskami i
procesami przemian zachodzcych w rnych grupach i zbiorowociach. Punktem ich wyjcia

s opisy przebiegu procesw i zmian w ich nateniu, np. wzrost lub zanik przestpczoci w
czasie, opisy zmian zachodzcych w zbiorowociach i instytucjach, ktre przez
porwnywanie, czy te stosowanie innych metod, mona uoglni, dochodzc do teorii
rozwoju czy postpu spoecznego, lub te teorii wyjaniajcych regresje i zanikanie
zbiorowoci, zarwno w skali makrostruktur, tzn. wielkich zbiorowoci, jak i mikrostruktur,
tzn. maych grup. Obie te teorie oglne dostarczaj dziaom socjologii szczegowej aparatu
pojciowego, oglnych dyrektyw badawczych, hipotez kierowniczych i pozwalaj na
zastosowanie do poszczeglnych dziaw szczegowych schematw wyjaniajcych. One te
rozwijaj teoretyczne zaoenia metod badawczych. Np. w monograficznym opisie wsi,
miasta czy regionu uprzemysowionego posugujemy si terminologi wypracowan w
oglnej teorii grup, stosujemy pojcia rozwinite w teorii zmian, stosujemy metody opisu
wypracowane w oparciu o ustalone ukady zalenoci midzy zjawiskami spoecznymi. A
wic, na przykad, opisujc rodziny czy ssiedztwa korzystamy z poj wypracowanych w
oglnej teorii instytucji i stosunkw spoecznych.
Metody
Zarwno socjologie szczegowe, jak i socjologia oglna posuguj si w swoich badaniach
rnymi metodami. Musimy odrni dwie sprawy: metody bada stosowane w socjologii i
metod socjologiczn, ktra polega na zastosowaniu poj i teorii socjologicznych do
wyjaniania zjawisk badanych przez inne nauki. Najoglniej mwic, metoda socjologiczna
moe by stosowana np. w psychologii, gdzie przy jej pomocy szuka si spoecznych
wyznacznikw zachowa ludzkich, lub w ekonomii, gdy ekonomista, wyjaniajc przebieg
procesw gospodarczych, odwouje si do takich czynnikw, jak struktura grup, w ktrych te
zjawiska przebiegaj, ich tradycje kulturowe, wyznaczajce postawy i denia ekonomiczne
ludnoci itp. "Socjologizujcy" historycy, wyjaniajc np. procesy polityczne w jakiej epoce,
szukaj czynnikw wyznaczajcych ich przebieg w strukturze klas i warstw spoecznych i ich
interesach, w strukturze i organizacji grup nacisku, tzn. grup starajcych si poprzez polityk
pastwa osiga swoje partykularne interesy. Metoda socjologiczna w tym znaczeniu jest
wizana z teori tzw. socjologizmu, stworzon przez Emila Durkheima, goszc, e
rzeczywisto spoeczna jest rzeczywistoci podstawow i e wszystkie dziedziny
dziaalnoci czowieka s wyznaczane przez struktur spoeczestwa, a zatem wszystkie nauki
badajce te dziedziny powinny si posugiwa pojciami socjologii. Lecz nawet na gruncie
innych teorii, odrzucajcych tezy socjologizmu, mona stosowa pojcia i teorie
socjologiczne jako pomocnicze, w opisie i wyjanianiu zjawisk prawnych, gospodarczych,
pedagogicznych, a nawet jzykowych i innych. Historia nauki wykazaa, e metoda
socjologiczna okazaa si bardzo uyteczna jako metoda pomocnicza w wielu naukach
humanistycznych i spoecznych. W swoich wasnych badaniach socjologowie posuguj si
rnymi metodami. Mwic w wielkim skrcie trzeba tu odrnia: metody i techniki
zbierania materiaw takie, jak: obserwacja, ankiety, gromadzenie autobiografii i wypowiedzi
osobistych (listy, wspomnienia, zeznania), gromadzenie dokumentw (np. dokumenty
sdowe), przeprowadzanie sonday i spisw itp. Rodzaj zbieranych materiaw i zastosowana
technika zale od zagadnienia i sposobu jego sformuowania. Np. jeeli chcemy zbada, jak
zmieniay si postawy pokole wobec okrelonych zagadnie, najlepszym materiaem bdzie
zebranie wypowiedzi, autobiografii obu pokole. Jeeli chcemy zbada, jakie s motywacje
aktualne ludnoci skaniajce j do oszczdzania, wtedy najlepiej jest wedug
przygotowanego kwestionariusza przeprowadzi wywiady z wylosowan prbk ludnoci. W
badaniach przemian struktury wsi trzeba posugiwa si materiaami zebranymi w
obserwacjach i innymi dokumentami. Po zebraniu materiaw stosuje si rne metody ich
opracowania: analiz statystyczn, analiz treci wypowiedzi, analiz jakociow, polegajc
na ustalaniu i konstruowaniu typw zjawisk, analiz porwnawcz, oraz inne metody, ktrych
wykaz mona znale w kadym podrczniku. Wreszcie w interpretacji zanalizowanych
materiaw mona si posugiwa metod historyczn, metod porwnawcz, analiz

matematyczn, lub te mona czy rne metody. Jak wic widzimy, zakres sposobw
postpowania badawczego w socjologii jest zrnicowany i prowadzenie bada
socjologicznych wymaga precyzyjnego przestrzegania regu, gdy praktyczne uczestnictwo i
praktyczna znajomo ycia spoecznego z jednej strony mog by bardzo pomocne, ale z
drugiej strony s rdem uprzedze, uproszcze i znieksztace w opisie i w interpretacjach
faktw *2.
Socjologia i inne nauki spoeczne
Z tego, co powiedzielimy dotychczas wynika jasno, e socjologia ma wiele punktw
stycznych z innymi naukami spoecznymi. Socjolog powinien wic orientowa si w ich
badaniach i teoriach. Na pierwszym miejscu trzeba tu wymieni psychologi, a wrd jej
dziaw zwaszcza psychologi spoeczn. Na pograniczu socjologii, psychologii, psychologii
spoecznej oraz psychoanalizy rozwiny si dwie teorie majce due znaczenie dla
socjologii, a przez niektre szkoy uwaane za istotn cz skadow socjologii. S to: teoria
zachowania si jednostek w sytuacjach spoecznych i teoria zachowania si caych
zbiorowoci w rnych sytuacjach. Obie te teorie rozwiny si pod naciskiem potrzeb
praktyki. Chodzio mianowicie o przewidywanie zachowa si jednostek np. w czasie
wyborw, zachowa ekonomicznych np. w badaniach rynku, popytu na niektre towary,
zachowa w innych sytuacjach, np. przewidywanie zachowa w sytuacjach zawodowych,
przewidywanie sukcesw studentw w studiach na wybranych kierunkach. Badania
prowadzone w tej dziedzinie miay wic zadania prognostyczne - chodzio o opracowanie
zasad i uoglnie, pozwalajcych przewidywa zachowania si jednostek, posiadajcych
pewne cechy, w okrelonych sytuacjach. Druga teoria - zachowania si caych zbiorowoci,
np. grup zawodowych, tumw, klas spoecznych, wielkich mas ludzkich, np. armii czy
wielkich oddziaw wojskowych, rwnie powstawaa pod naciskiem potrzeb praktycznych i
miaa dostarcza racjonalnych podstaw dla przewidywania reakcji wymienionych tu typw
zbiorowoci na rne sytuacje, np. w okresie nagych kryzysw, reakcji na pewne
pocignicia polityczne, na polityk gospodarcz. Jest rzecz jasn, e dla opracowania tych
teorii sama socjologia nie wystarcza, e jest tu potrzebna wsppraca psychologii, psychologii
spoecznej, czasami psychiatrii, lecz take innych nauk spoecznych, jak historii i ekonomii,
prawoznawstwa, etnografii i etnologii (antropologii kulturalnej). Lecz z naukami tymi
socjologia ma take powizania poza badaniami nad zachowaniami jednostek i grup. Socjolog
czsto musi korzysta z materiaw i uoglnie tych nauk, korzysta z ich opracowa dla
nawietlenia moliwie wszechstronnego zjawisk i procesw spoecznych. Materiay i teorie
demografii, geografii spoecznej czy gospodarczej, historii kultury, rnych dziaw
statystyki s mu take niezbdne w niektrych typach bada. Tym, co odrnia socjologi od
innych nauk spoecznych, jest charakterystyczne tylko dla niej poszukiwanie praw zjawisk
zachodzcych "midzy ludmi", badanie struktur, tzn. wzajemnego przyporzdkowania sobie
ludzi w zbiorowociach, praw przyporzdkowania elementw skadowych zbiorowoci jako
caoci, poszukiwanie si spoecznych przejawiajcych si we wszystkich dziedzinach ycia
zbiorowego, si obiektywnych dziaajcych w maych i wielkich zbiorowociach. Socjologa
interesuje to, co jest specyficznie "spoeczne", tzn. wynikajce z wzajemnego oddziaywania
ludzi na siebie, obojtne czy s to oddziaywania spontaniczne, niezalene od woli i intencji
jednostek, czy te celowe i zamierzone. Gwnym przedmiotem zainteresowania socjologa s
zawsze zbiorowoci ludzkie, caoci tworzce si ze wzajemnych oddziaywa ludzi dcych
do zaspokojenia swoich potrzeb, caoci tworzone z jednostek, grup, instytucji, wartoci
kulturalnych, tradycji i stosunkw.
Ukad i zadania niniejszego opracowania
Dokonalimy powyej najoglniejszej charakterystyki socjologii, wskazujc przedmiot jej
bada, pokazujc rnice midzy potoczn refleksj praktyczn uczestnika ycia spoecznego

a postaw socjologa, wymieniajc metody, ktrymi si socjolog posuguje i charakteryzujc

zwizki socjologii z innymi naukami spoecznymi. Teraz przejdziemy do systematycznego
wprowadzenia do poj socjologii. Punktem wyjcia jest materialistyczne stanowisko, e
spoeczestwo ludzkie jest czci przyrody i e rozwino si ono w toku ewolucji z form
spoecznych istniejcych w wiecie zwierzt. Dlatego rozpoczniemy od krtkiego rzutu oka
na ycie spoeczne rolin i zwierzt, eby zda sobie spraw z tego, jakie zjawiska i procesy
wynikaj z procesw biologicznych, a jakie s wynikiem dziaania kultury tworzonej przez
czowieka. Nastpnie omwimy biologiczne podstawy ycia spoecznego wynikajce z cech
organizmu ludzkiego, przedstawimy znaczenie warunkw rodowiska geograficznego i
procesw demograficznych dla przebiegu procesw spoecznych. Nastpnie przejdziemy do
rozwaa nad ekonomicznymi podstawami ycia spoecznego i nad doniosoci kultury.
Przyroda, gospodarka i kultura - stanowi, mwic metafor, trzy "ramy", w ktrych
przebiegaj zjawiska i procesy ycia zbiorowego ludzi. Potem bdziemy si starali
zrekonstruowa analitycznie proces powstawania wizi spoecznej midzy ludmi, lecz aby to
zrobi w sposb zrozumiay, bdziemy musieli przedtem zastanowi si nad elementami i
struktur osobowoci ludzkiej, gdy wi powstaje ze wzajemnych oddziaywa midzy
ludmi jako osobami, a nie jako organizmami biologicznymi. Nastpny rozdzia przyniesie
analiz rnych typw i rodzajw zbiorowoci ludzkich, dalej przedstawimy procesy w nich
zachodzce i zakoczymy omwieniem zmian spoecznych. Jak ju powiedziaem, ksika ta
daje wprowadzenia do poj socjologii, nie jest wic systematycznym wprowadzeniem w
cao zagadnie, chocia stara si omwi najwaniejsze dziay socjologii oglnej i w nich
uywane pojcia, ktre nastpnie znajduj zastosowanie we wszystkich dziaach socjologii
szczegowej. Jak wic czyta t ksik jak j studiowa? Wydaje mi si, e nastpujce
wskazwki mog by uyteczne, gdy zostay ju one sprawdzone jako techniki pracy i
uczenia si w innych naukach. Najlepiej jest rozpocz od szybkiego przejrzenia caego
rozdziau, eby sobie uwiadomi, jakie zagadnienia s w nim poruszane, jakie pojcia
zostay wprowadzone. Po takim wstpnym zaznajomieniu si, trzeba rozpocz drugie,
uwane czytanie ze sporzdzaniem sobie notatek, czy te podkrelaniem w tekcie tez
waniejszych, rozwaaniem logicznoci wywodw, zastanawianiem si nad wtpliwociami,
zanotowaniem odsyaczy do literatury i ewentualnym zajrzeniem do cytowanej czy
powoywanej ksiki. Takie sprawdzenie i przeczytanie tekstu w cytowanej ksice czy
artykule jest niezwykle pomocne w zapamitaniu, gdy pobudza zainteresowanie
zagadnieniem. To drugie czytanie powinno doprowadzi do opanowania materiau z danego
rozdziau. Wreszcie trzeci etap uczenia si polega na sporzdzeniu z pamici streszczenia i
nastpnie porwnania go z tekstem. Te trzy etapy daj gwarancj rzetelnego opanowania i
przyswojenia sobie materiau.
`cp2 Przypisy:
1. Przedstawienie metodologicznych zaoe dziea W.I. Thomasa i F. Znanieckiego, pt.
"The Polish Peasant in Europe and America" (Boston 1918) czytelnik znajdzie w: Jan
Szczepaski, "Socjologia. Zarys problematyki i metod", Warszawa 1968, s. 354.
2. Patrz: S. Nowak, "Studia z metodologii nauk spoecznych", Warszawa 1965;
"Metody bada socjologicznych", Wybr tekstw pod red. S. Nowaka, Warszawa 1965;
" Metody statystyczne w socjologii". "Wybrane zagadnienia", praca zbiorowa pod red. K.
Szaniawskiego, Warszawa 1968;
"Analizy i prby technik badawczych w socjologii", t. I pod red. Z. Gostkowskiego,
Ossolineum 1966, t. II pod red. Z. Gostkowskiego i J. Lutyskiego, Ossolineum 1968.

II. Przyrodnicze podstawy ycia spoecznego

Powiedzielimy wyej, e spoeczestwo jest czci przyrody, a zatem warunki przyrodnicze
wywieraj take jaki wpyw na jego ycie. Takie zjawiska, jak konkurencja i walka o
przetrwanie, opieka nad potomstwem, hierarchia i dominacja jednego osobnika nad innymi,

10

porozumiewanie si i zorganizowana wsppraca, oraz wiele innych wystpujcych w yciu

spoecznym ludzi, spotykamy ju u zwierzt, a niektre nawet w yciu spoecznym rolin.
Pojcie ycia spoecznego
Bdziemy uywali terminu "ycie spoeczne" dla oznaczenia ogu zjawisk wynikajcych ze
wzajemnego oddziaywania jednostek i zbiorowoci znajdujcych si na pewnej ograniczonej
przestrzeni. Innymi sowy, wszdzie tam, gdzie wskutek znajdowania si w tej samej
przestrzeni osobniki ywe, korzystajce z zasobw tej przestrzeni dla zaspokojenia swoich
potrzeb, wzajemnie modyfikuj swoje procesy yciowe i swoje zachowania - tam mamy do
czynienia z yciem spoecznym. Wedug tej definicji, zakres pojcia "ycie spoeczne" jest
do szeroki. Obejmuje on zarwno zjawiska wystpujce wrd ludzi, ktrzy yjc w
jednym miecie, wsi, pastwie musz przystosowywa do siebie swoje zachowania, jak i
wrd zwierzt i rolin. Do ycia spoecznego nale wic takie zachowania si i zjawiska,
jak: wspycie w rodzinie, stosunki midzy uczniami i nauczycielem w klasie,
wspdziaanie i rywalizacja w zakadzie pracy, tzn. dziaania wiadome i celowe. Do ycia
spoecznego nale take te wszystkie przystosowania, ktre s niewiadome lub
podwiadome, kiedy ludzie odruchowo lub bezrefleksyjnie uznaj autorytety,
podporzdkowuj si, d do pozyskania uznania itp. Ta definicja ycia spoecznego
obejmuje take zjawiska wystpujce wrd rolin na ce i drzew w lesie
wspzawodniczcych o dostp do soca, do wykorzystania wilgoci i zasobw gleby. Tutaj
take ycie jednej roliny modyfikuje ycie innej. Jedna rolina moe pasoytowa na drugiej,
np. jemioa na lipie, lecz jedna moe take drug zabija zasaniajc jej soce lub
pozbawiajc j wilgoci. Wydawaoby si, e ycie spoeczne rolin jest bardzo odlege od
ycia spoecznego ludzi, a jednak badania ekologii rolin rzuciy take pewne wiato na
ekologi ludzi. Jeeli chodzi o ycie spoeczne zwierzt, to znane s powszechnie doskonale
zorganizowane spoecznoci mrwek czy pszcz i tu nie trzeba si nad tym zagadnieniem
specjalnie zatrzymywa. Sowem - ycie spoeczne nie jest charakterystyczne tylko dla ludzi.
Trzeba wic zda sobie spraw z tego, jakie zjawiska wystpuj ju wrd rolin, jakie wrd
zwierzt, a jakie s charakterystyczne tylko dla ludzi. Podkrelmy, e zjawiska spoeczne
wystpujce wrd rolin rni si od ycia spoecznego ludzi i zwierzt tym, e charakter
wzajemnych oddziaywa, czyli charakter stosunkw i wizi midzy osobnikami jest inny. O
yciu spoecznym czy zbiorowym mwimy dopiero wtedy, gdy stwierdzamy istnienie trwaej
wizi, czyli trwaego ukadu zalenoci, trwaych stosunkw midzy osobnikami.
Przyjrzyjmy si wic najpierw tym rodzajom wizi, jakie mog wystpowa wrd rolin i
zwierzt. Spoecznoci rolinne s zbiorowociami organizmw poczonych wzajemnym
oddziaywaniem na ich procesy yciowe i oddziaywaniem na swoje wsplne rodowisko *1.
To oddziaywanie wynika z faktu bliskoci przestrzennej, z faktu, e roliny rosnce koo
siebie stanowi dla siebie cz rodowiska, e czerpi z tych samych zasobw gleby, wilgoci
powietrza i wiata. Std powstaj stosunki wspzawodnictwa midzy rolinami czy
gatunkami, stosunki zalenoci, kiedy wystpowanie jednych rolin czy gatunkw jest
niezbdnym warunkiem wystpowania innych, lub parazytyzmu, kiedy jedne roliny
rozwijaj si kosztem innych organizmw, na ktrych pasoytuj. Tak wic w
spoecznociach rolinnych wytwarza si skomplikowany ukad stosunkw i odniesie,
zalenych od cech gatunkowych rolin (wzrost, cykl rozwojowy itd.), stosunku do rodowiska
i warunkw panujcych w tym rodowisku. Warunki rodowiskowe wyznaczajce procesy
yciowe spoecznoci rolin mona podzieli na trzy grupy: a) warunki klimatyczne (skad
atmosfery, wiatry, opady, temperatura, nawietlenie) - wytwarzaj one charakterystyczne
mikroklimaty wywierajce powany wpyw na wzrost, rozwj poszczeglnych spoecznoci;
b) warunki fizjograficzne (struktura gleby, podgleby, uksztatowanie, bilans wody itd.); oraz
c) warunki biotyczne, do ktrych nale skutki wzajemnego oddziaywania organizmw na
siebie. Warunki biotyczne obejmuj nie tylko skutki wzajemnego oddziaywania rolin, lecz
take bakterii i rnego rodzaju gatunkw owadw, zwierzt. Spoecznoci rolin przechodz
rne procesy przemian, badaniem ktrych zajmuje si ekologia *2. Podsumowujc

11

stwierdzimy: spoecznoci rolin powstaj w toku naturalnego procesu ewolucji, wdrwek i

przystosowania rolin do rodowiska; s poczone zalenociami ekologicznymi i nie ma
wrd nich wizi wynikajcych ze wiadomego oddziaywania lub z popdw; roliny w tych
spoecznociach oddziauj na siebie poprzez swj stosunek do zasobw energii w
rodowisku: mog si wyniszcza poprzez pozbawianie si wody i wiata, mog
wspzawodniczy, mog na sobie pasoytowa. Zachodz w nich procesy rozmnaania,
regulowania wzrostu, wytwarzania rwnowagi midzy potencjalnymi moliwociami
rodowiska a tendencjami rozwojowymi rolin. Badania spoecznoci rolin przyczyniy si
do powstania specjalnej gazi bada nad yciem spoecznym ludzi, a mianowicie ekologii
spoecznej, polegajcej na przeniesieniu i zastosowaniu odpowiednio zmodyfikowanych poj
ekologii rolin do badania zalenoci spoecznoci ludzkich od rodowiska naturalnego i
spoecznego *3.
Spoecznoci zwierzt
Jak wiadomo granica midzy rolinami i zwierztami jest niejasna i "istnieje wiele
drobnoustrojw, mikroorganizmw, ktre botanicy zaliczaj do rolin, zoologowie za, z
rwn susznoci, do zwierzt" *4. Nas tu bd interesoway spoecznoci zwierzt wyej
rozwinitych, gdzie rnice s wyrane. Nie wszystkie zwierzta yj w gromadach. "O yciu
spoecznym decyduje przede wszystkim podstawowa dyspozycja w podou genetycznym
gatunku" - pisze Adolf Remane w znanej ksice *5. Stwierdza on take, e istniej tysice
gatunkw nie wykazujcych adnych skonnoci do ycia zbiorowego, tzn. do zachowa, w
ktrych wystpuje wzajemne przystosowywanie osobnikw do siebie, sowem, w ktrych
tworz si zespoy czy gromady poczone jakimi wzajemnymi oddziaywaniami. Badania
spoecznoci zwierzt od dawna budziy ywe zainteresowanie *6, gdy wrd zwierzt
wystpuj trwae zwizki, podobne jak wrd ludzi, np. rodziny, grupy, "szczepy", "pastwa",
a take trwae stosunki przyjani, wiernoci, "altruizmu", a przecie nie wyznaczane przez
adne czynniki ekonomiczne, ani kulturowe, nie wynikajce z tradycji przekazanej przez
poprzednie pokolenia, lecz przez wrodzone czynniki biologiczne. Sdzono wic, e moe te
badania wyjani w pewnym stopniu rol czynnikw biologicznych w yciu spoecznym
ludzi. W wiecie zwierzt spotykamy bardzo zrnicowane formy spoecznoci. Nie
bdziemy do nich zaliczali lunych skupisk zwierzt przycignitych na jedno miejsce np.
obfitoci pokarmu lub te roju owadw, krcych wok zapalonej lampy w letni noc w
parku, gdy jest to skupisko osobnikw, ktre znalazy si w jednym miejscu na wskutek
"przycigania spoecznego", tzn. osobniki te nie skupiaj si w tym miejscu dlatego, e
szukaj wzajemnie swojego towarzystwa, lecz zostay tu przycignite popdem dziaajcym
indywidualnie w kadym osobniku, pobudzonym nie przez inne osobniki tego gatunku, lecz
przez inne podniety. Nie potrzeba kontaktu, aby denie do wiata skupio rojowisko wok
lampy. O spoecznoci zwierzt bdziemy mwili dopiero wtedy, gdy przebywanie razem
zaspokaja wewntrzn potrzeb i kiedy ycie razem stanowi warunek "rwnowagi nerwowej"
gatunku. Paul Chauchard dokona nastpujcej klasyfikacji spoecznoci zwierzt *7:
"Zgrupowania nie skoordynowane", w ktrych pewna ilo zmieniajcych si osobnikw,
przyjmujca zawsze nowoprzybyych, zwizana jest stale z okrelonym miejscem. Np.
karaluchy tworz czasem takie zgrupowania, chocia poszczeglne osobniki mog y take
w izolacji; biedronki w pewnych porach te skupiaj si w takich zbiorowiskach. "Proste
zgrupowania skoordynowane" rni si od poprzednich tym, e skupione w nich osobniki
wykonuj czynnoci skoordynowane. Przykadem np. stada szaraczy, wdrujce niekiedy
wielkimi masami i stanowice kiedy postrach, jak klski ywioowe. Jeszcze w latach 70tych XIX wieku stada szaraczy zjawiay si w Europie. Zoologowie do dokadnie opisali
powstawanie tych gromad, warunki, w ktrych podejmuj wdrwki i przemiany, jakim
ulegaj w okresie przygotowania do nich *8. Rwnie niektre gsienice mog wdrowa
razem w jednym kierunku jak ruchomy dywan. W takich zbiorowociach wszystkie osobniki,
pod wpywem podniet spoecznych, zachowuj si podobnie. "Nisze spoecznoci" s to

12

takie, ktre wsplnie wykonuj pewne zadanie, np. pajki budujce czasami wsplnie siatk.
Natomiast wysze spoecznoci tworz termity, mrwki, osy i pszczoy. S to "zorganizowane
pastwa owadw" istniejce w przyrodzie od dziesitkw milionw lat, a wic znacznie
starsze od pierwocin spoeczestw ludzkich. Istnieje ogromna literatura powicona
spoeczestwom owadw. Stopie wzajemnej zalenoci osobnikw jest tu bardzo wysoki,
liczebnoci take bardzo due, np. spoeczestwa wdrownej mrwki Eciton oblicza si na
ponad 20 milionw osobnikw *9. Organizacja wewntrzna i wi czca te zbiorowoci s
przedmiotem starannych bada. Mamy tu bowiem do czynienia z ukadem stosunkw nie
tylko bardzo trwaym i funkcjonalnym, ale take bardzo efektywnym *10. W
"spoeczestwach krgowcw", zwaszcza map, spotykamy nowe przejawy ycia
spoecznego wynikajce z przystosowa wzajemnych, oddziaywa, z tworzenia si hierarchii
i zalenoci zmieniajcych si, tzn. e pozycja osobnika w spoecznoci moe zalee od jego
cech indywidualnych i moe si zmienia. Tutaj take wyrnia si kilka typw spoecznoci:
zgrupowania rodzinne krgowcw monogamicznych yjcych samotnie, tzn. stae pary
wychowujce swoje potomstwo wsplnie, lecz nie czce si w stada. Dalej, spoecznoci
krgowcw monogamicznych yjcych w stadach. Mog to by np. ptasie kolonie lgowe,
gdy ptaki zakadaj koo siebie swoje gniazda i chocia kada rodzina dba tylko o swoje
potomstwo, to jednak wystpuj tu take inne zjawiska ycia spoecznego. Wreszcie wrd
krgowcw wystpuj spoecznoci zwierzt poligamicznych, np. jelenie, dzikie konie tworz
ten typ gromad. Najwyszy typ tego rodzaju tworz spoecznoci map. S one te najbardziej
zbadane *11. Mona prbowa dokona innej klasyfikacji zbiorowoci zwierzcych i mwi
np. o rodzinach zwierzt, grupach i szczepach, pastwach. Bdzie to klasyfikacja bardziej
antropomorficzna, ktra jednak - jak pokaza Remane - daje mono porwnywania tych
samych form ycia spoecznego, np. rodzin, rnych gatunkw, a take uatwia wnioski dla
porwna z analogicznymi formami spoecznymi ludzi. Spoecznoci zwierzce s poczone
wizi popdow. Jak wida z dotychczas przeprowadzonych bada, mechanizmy
fizjologiczne wystarczaj dla stworzenia idealnie funkcjonalnego "pastwa" owadw,
funkcjonujcego - jak to sugestywnie wywodzi Remane - z precyzj organizmu. W
spoecznociach krgowcw moemy ju mwi o wizi i stosunkach "emocjonalnych",
istniej w nich hierarchia, stosunki osobiste, pomoc spoeczna, opieka nad rannymi i chorymi
czonkami rodziny czy nawet grupy. Od zbiorowoci ludzkich odrnia je jednak brak
monoci przekazywania i kumulowania dziedzictwa wytworw, wartoci. Zwierzta nie s
zdolne do mylenia i dziaania symbolicznego. By moe, e dziki udoskonalanym metodom
bada bdzie mona lepiej wyjani zjawiska ycia spoecznego zwierzt i wtedy moe take
lepiej poznamy biologiczne podstawy spoeczestw ludzkich. Jest bowiem rzecz oczywist,
e czowiek moe i umie tworzy wartoci, idee i ideay, symbole, lecz ich wpyw na
zachowanie ludzkie, gdy znajduj si w konflikcie z popdami, jest przez popdy prawie
zawsze modyfikowany. A wic bardzo rzadkie s spoeczestwa ludzkie niewojownicze i nie
zabijajce przeciwnikw; nakazy postu, powcigliwoci seksualnej byy przestrzegane cile
tylko przez stosunkowo nieliczne grupy, sowem - zachowania wyznaczone biologicznie s
bardzo trwae, chocia plastyczne. Mimo historycznej zmiennoci kultur, ktre stwarzaj
odmienne ramy dla ycia zbiorowego pokole yjcych w rnych epokach, biologiczna
struktura organizmu, struktura popdw, odruchw, funkcji organizmu - krtko impulsw
biopsychicznych, stanowicych si motoryczn organizmu ludzkiego jest bardzo trwaa i
mao si zmieniajca. Lecz z drugiej strony, jak wykazay badania dzieci wyrosych z izolacji
lub wrd zwierzt, te impulsy biopsychiczne rozwijaj si w peni w spoeczestwie.
Wprawdzie ewolucja gatunku ludzkiego trwa bardzo krtko w porwnaniu z ewolucj innych
gatunkw, a nasza wiedza o czowieku i jego zachowaniach, jego kulturze i jej stosunku do
podstaw biologicznych jest bardzo ograniczona, jednake pozwala ona na stwierdzenie, ze
zachowa ludzkich nie mona wyjania tylko dziaaniem wzorw spoecznych i
kulturowych, e badania nad biologi i fizjologi zachowa czowieka s tu take doniose,
jak badania socjologiczne i kulturoznawcze.

13

Biologiczne podstawy ycia spoecznego ludzi

Za biologiczne podstawy ycia spoecznego ludzi uznajemy przede wszystkim: cechy
budowy organizmu ludzkiego, cechy zachodzcych w nim procesw fizjologicznych,
mechanizm dziedziczenia cech, popdy, odruchy, skonnoci i potrzeby wynikajce z cech
organizmu i procesw fizjologicznych. Czowiek, aby y, musi zaspokaja potrzeby
wynikajce z dziedzicznej konstytucji organizmu, musi zaspokaja popdy godu, pragnienia,
pci, musi si chroni przed szkodliwymi wpywami rodowiska itd. Powstaje zatem pytanie:
jak cechy organizmu ludzkiego i jego procesy yciowe wyznaczaj powstawanie i przebieg
procesw ycia spoecznego? Czy s one tylko ich pocztkiem, powoduj wystpowanie tych
zjawisk i procesw, a ich przebieg jest ju wyznaczany przez kultur? Niektre fakty, jak np.
to, e powszechnie wystpujcy popd godu jest zaspokajany w bardzo rny sposb, jest
otoczony rnymi nakazami i zakazami, obrzdami i ceremoniami xxspoeczny, w obyczaj, i
jego zaspokojenie jest cakowicie regulowane przez kultur. Czy zatem socjolog lub
antropolog badajcy zwyczaje zaspokajania godu, wzory spoywania posikw, ucztowania,
urzdzania przyj i biesiad nie moe zrezygnowa z odwoywania si do procesu
fizjologicznego, ktry, bdc zawsze xxna ten sam, wywouje jednak zupenie inne obyczaje
w rnych spoeczestwach? Rzecz jasna, e socjolog nie moe prowadzi bada
fizjologicznych ani studiowa biologii. Jednake pewna wiedza z tej dziedziny jest konieczna,
aby nie wyjania zjawisk wywoanych przyczynami biologicznymi - wpywem
spoeczestwa i kultury. Dlatego trzeba pozna niektre choby biologiczne podstawy
zachowa ludzkich, jest bowiem oczywiste, e s one inne ni u innych gatunkw i dlatego
umoliwiaj zjawiska i procesy yciowe, nie wystpujce wrd zwierzt. Do tych
dziedzicznych cech organizmu ludzkiego, wpywajcych na ycie spoeczne i kulturalne
czowieka, nale: a) Wyprostowana postawa, ktra pozwala czowiekowi lepiej ogarn
wzrokiem otoczenie, uwalnia przednie koczyny, nawet przy poruszaniu si, do pracy i
pozwala je lepiej wykorzysta ni to mog uczyni czworonogi. b) Chwytliwe rce z
ruchomymi palcami i przeciwstawnym kciukiem, pozwalajce na wykonywanie delikatnych i
skomplikowanych czynnoci. c) Wzrok skierowany naprzd, a nie na boki, umoliwiajcy
trjwymiarowe widzenie przestrzeni i lepsze jej organizowanie. d) Wielki mzg i zoony
system nerwowy umoliwiajcy wysoki rozwj intelektu i ycia psychicznego. e) Zoony
mechanizm gosowy, budowa warg i krtani umoliwiajce rozwj mowy, wydawanie
zrnicowanej iloci dwikw. f) Duga zaleno dziecka od rodzicw, a wic dugi okres
dojrzewania i dugi okres opieki dorosych, wolne tempo wzrostu i dojrzewania
biologicznego, dugi okres "wchodzenia do spoeczestwa" i uczenia si. W tym to dugim
okresie dokonuje si "ukierunkowanie" impulsw biopsychicznych wcznie popdw w
ustalone "reguy" kultury. g) Plastyczno wrodzonych potrzeb, brak staych mechanizmw
instynktowych, przystosowywanie popdw do warunkw ich zaspokajania - wszystko to
powoduje rozwijanie si w spoeczestwach zrnicowanych wzorw postpowania dla
zaspokojenia tych samych popdw i potrzeb. Stao podstawowych popdw i potrzeb nie
wyklucza zrnicowanych sposobw ich zaspokajania. h) Trwao popdu seksualnego
dziaajca stale, a nie okresowo, wpywa na funkcje rodziny i szereg innych zjawisk
spoecznych, wywoanych represj czy te sublimacj popdu *12. Te cechy organizmu s
wsplne caemu gatunkowi "homo sapiens". Istniej jednak zrnicowania rasowe, zarwno
w budowie anatomicznej, jak i innych cechach (jak np. kolor skry). Powstao wic pytanie,
czy te zrnicowane cechy rasowe nie pocigaj take za sob rnic w strukturze ycia
psychicznego, rnic w zdolnociach, charakterach, yciu emocjonalnym, oraz w postawach
spoecznych prowadzcych do rnic w organizacji spoecznej, pastwowej i wartociach
kulturowych. Rnice rasowe s atwo dostrzegalne, rzucaj si w oczy. Ludy nalece do
rnych ras yy w rnych kulturach i osigay rny poziom rozwoju. Std atwo byo
wycign wniosek, e rnice rasowe, tzn. rnice w budowie i cechach organizmu,

14

prowadz do rnic w zdolnociach, przejawiaj si w rnych ustrojach spoecznych itp. W

XIX i XX wieku istniay w socjologii teorie, podejmujce pogldy rozwijane przez filozofw
ju od staroytnoci, stwierdzajce, e rnice cech rasowych s podstawowym czynnikiem
wyjaniajcym rnice w poziomie rozwoju spoecznego i cywilizacyjnego, e niektre rasy
s "wysze", tzn. bardziej uzdolnione do tworzenia cywilizacji i osigania postpu ni inne, a
zatem s take bardziej wartociowe. Wedug takich teorii cechy biologiczne s czynnikiem
determinujcym procesy ekonomiczne, twrczo kulturaln poszczeglnych ras, ich ustroje
polityczne i spoeczne - sowem teorie te gosiy prymat cech i czynnikw biologicznych jako
zasadniczego wyznacznika procesw spoecznych. Teorie te pojawiy si w poowie wieku
XIX, byy rozwijane jeszcze w wieku XX i stay si podstaw politycznej doktryny
narodowego socjalizmu w Niemczech, podstaw imperialistycznego denia do podbicia i
podporzdkowania sobie innych narodw, uwaanych za rasowo mniej wartociowe oraz
uzasadnieniem ludobjstwa, tzn. programowego wytpienia caych grup etnicznych *13.
Teorie rasowe, absolutyzujce wpyw cech biologicznych, a zarazem take je mistyfikujce,
tzn. tworzce mit ich wpywu i przedstawiajce wpyw w sposb prawie mistyczny, zostay
rozwinite i przyjmoway si szeroko raczej dla celw politycznych ni naukowych. W nauce
zostay obalone przez badania empiryczne, wykazujce, e cechy rasowe nie wpywaj
bezporednio na cechy psychiczne, e ludzie rnych ras wychowani w podobnych
warunkach spoecznych i kulturowych rozwijaj podobne postawy, denia, sposoby
mylenia i dziaania. Obalona zostaa zwaszcza teoria o nierwnoci ras, uzasadniajca
ekspansj polityczn *14. Czy to jednak znaczy, e socjolog moe nie interesowa si
cechami biologicznymi? Odpowiadajc na to pytanie musimy wyrni kilka spraw. Pierwsza
- to sprawa stworzenia oglnej teorii zachowania spoecznego jednostek i grup. W
konstruowaniu takiej teorii uczony nie moe nie odwoywa si do mechanizmw
biologicznych i podstaw fizjologicznych zachowania. Przedstawiciele nauk o zachowaniu si
czowieka musz wic odwoywa si do bada fizjologii i innych dziaw biologii,
zwaszcza do fizjologii i chemii systemu nerwowego *15. Natomiast socjolog opracowujcy
np. monografi spoecznoci wiejskiej nie musi prowadzi bada nad refleksami, nad
procesami fizjologicznymi mieszkacw, aby opisa ich ycie spoeczne. W takich
badaniach, i w wielu innych, a dokadniej mwic, w ogromnej wikszoci bada
socjologicznych, zakadamy, e procesy biologiczne s wielkoci sta i e nas interesuj
tylko procesy spoeczne i ich spoeczne i kulturowe wyznaczniki. W niektrych jednak
wypadkach trzeba zwrci uwag na cechy organiczne. Np. pewien socjolog pracujcy w
zakadzie przemysowym otrzyma polecenie zbadania, dlaczego powana cz zaogi nie
wykonuje planu jakoci. Okazao si, e wielu spord pracownikw nie wykonujcych planu
cierpiao na zaburzenia wzrokowe, miao wady suchu, pocztki nerwic lub ju
zaawansowane nerwice, inne schorzenia, ktre uniemoliwiay im precyzyjne wykonywanie
czynnoci produkcyjnych. Dopiero po wyeliminowaniu tych przyczyn organicznych mona
byo przystpi do szukania przyczyn spoecznych, tkwicych w organizacji pracy,
stosunkach midzy pracownikami a przeoonymi, midzy grupami pracownikw itp. W
ostatnich czasach bardzo czsto pisze si i mwi o masowym uywaniu "rodkw
uspokajajcych", tzw. trankilizatorach, ktre przez chemiczne dziaanie na system nerwowy
wywouj podany stan psychiczny, a zatem take podane zachowania spoeczne. Mwi
si take czsto o rodkach pobudzajcych, tzn. o rodkach, ktre take przez chemiczne
dziaanie na system nerwowy pobudzaj do wikszej aktywnoci, podnosz okresowo
zdolno do wysiku, a zatem pozwalaj na podane zachowania spoeczne. Wspczesne
badania nad biochemi systemu nerwowego czowieka rzucaj nowe wiato na zaleno
zachowa jednostek i grup od procesw fizjologicznych. Oparte na tych badaniach
regulowanie aktywnoci intelektualnej i ycia emocjonalnego przez rodki chemiczne bdzie
miao coraz powaniejsze konsekwencje w yciu spoecznym. Wzrasta take gwatownie
wrd narodw osigajcych wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego uywanie narkotykw,
alkoholu i innych rodkw uspokajajcych. W niektrych "utopiach" *16 rozwija si obraz
swoistej inynierii spoecznej, tzn. zespou rodkw i metod kierowania zachowaniami i

15

czynnociami ludzi, stosujcej rodki chemiczne. Tutaj wic wiedza o procesach

fizjologicznych wyznaczajcych mylenie i reakcje emocjonalne ludzi prowadzi do
ewentualnego stworzenia metod kierowania spoeczestwem. Dotychczas uwaano, e
inynieria spoeczna jest moliwa tylko dziki metodom socjologicznym, tzn. przez
stwarzanie sytuacji rodowiskowych zmuszajcych ludzi do okrelonego postpowania, lub
przez bezporednie nakazy, apele, skanianie ludzi do podanych zachowa. Szukanie metod
fizjologicznych i chemicznych takiej techniki kierowania jednostkami i grupami stwarza dla
nauk spoecznych now sytuacj, z ktrej musz sobie one zdawa spraw. Nie jest zadaniem
niniejszego wprowadzenia omawianie tego zagadnienia w caej rozcigoci, dlatego
ograniczamy si tutaj do wymienienia go jako jednej z dziedzin, w ktrej przejawia si
wyranie donioso procesw biologicznych dla ycia spoecznego.
Geograficzne warunki ycia spoecznego
Jak kady organizm, czowiek jest zaleny od swojego rodowiska, tzn. od ukadu
przedmiotw i innych organizmw ywych, ktre go otaczaj i ktre wywieraj jaki wpyw
na procesy zachodzce pod naskrkiem organizmu. Biologia ju dawno wykazaa jak dalece
bodce wychodzce od przedmiotw zewntrznych, takie, jak wiato, ciepo,
nasonecznienie, promieniowania rnego rodzaju wspwyznaczaj procesy yciowe
organizmu. Czowiek jako gatunek zoologiczny yje na powierzchni globu, a zatem
uksztatowanie geograficzne, klimat, rodzaj rolinnoci, rodzaj gleby, nawodnienie, rzeki,
bogactwa mineralne, wiat zwierzt wywieraj powany wpyw na jego ycie spoeczne,
zaspokajanie potrzeb, stosunki z innymi ludmi. Z tego, co czowiek znajduje w swoim
otoczeniu musi wytwarza rodki dla zaspokojenia swoich potrzeb. Wystarczy przejrze
dowolny podrcznik geografii, aby si przekona, e mieszkania, ubranie, ywno, budowa
osiedli, rodki komunikacji i transportu, nawet organizacja polityczna, organizacja obrony
wojskowej s przystosowane do warunkw geograficznych, do rodzaju surowcw itp.
Eskimosi ubieraj si w futra i skry, domy buduj z lodu i niegu, posuguj si kajakami;
mieszkacy stepw mieszkaj w namiotach ze skr, yj z polowania lub hodowli byda,
przenosz si z miejsca na miejsce na grzbiecie konia. Porwnujc sposoby ycia
mieszkacw gr, puszcz tropikalnych, wielkich pusty stwierdzamy ten oczywisty wpyw
klimatu i cech rodowiska geograficznego na gospodark i tryb ycia, na to czy utrzymuj si
oni z mylistwa, pasterstwa czy uprawy roli. Zwracano uwag, e pooenie geograficzne
wpywao na charakter i aktywno ludnoci. Klimat zbyt gorcy paraliuje energi i
aktywno zbyt zimny - pochania prawie ca energi yciow czowieka w walce o
utrzymanie egzystencji, klimat umiarkowany najbardziej sprzyja aktywnoci twrczej.
Zwaszcza czowiek pierwotny jest w wysokiej mierze zaleny od tego zasobu rodkw
zaspokojenia potrzeb, ktry znajduje si w najbliszym otoczeniu. Lecz warunki geograficzne
wpywaj take na rozmieszczenie ludnoci na powierzchni globu (wystarczy np. porwna
mapy wysokoci opadw z mapami gstoci zaludnienia, eby zobaczy ich zbieno),
wywieraj wpyw na zdrowotno, rozrodczo, szerzenie si pewnych chorb, wystpowanie
pasoytw itp., co z kolei wpywa na zjawiska ycia spoecznego. Wskazywano, e warunki
geograficzne, stanowice czynnik obronnoci, mog take wpywa na ustroje polityczne i
organizacj militarn, na rodzaje wadzy politycznej. Podkrelano wic, ze ustroje
demokratyczne w Europie rozwiny si w krajach majcych naturalne warunki obronne
(Szwajcaria, Islandia), e w krajach majcych granice otwarte, naraone na najazdy,
powstawaa silna wadza absolutystyczna. Na podstawie takich stwierdze niektrzy
teoretycy wysnuwali wnioski daleko idce i formuowali tzw. teori "determinizmu
geograficznego" czyli teori orzekajc, e istnieje jednoznaczna i jednokierunkowa
zaleno midzy cechami rodowiska naturalnego a cechami psychicznymi ludzi w nim
yjcych oraz procesami spoecznego wspycia i twrczoci kulturalnej. Ot trudno
weryfikacji tych tez polega na do nieokrelonym czy nieprecyzyjnym operowaniu pojciem
"wpywu". Co to znaczy, e rodowisko geograficzne, czyli zjawiska zachodzce w

16

przyrodzie na danym terytorium wywieraj wpyw na czowieka? W skrajnej interpretacji

oznacza to, e zjawiska i procesy zachodzce w przyrodzie, takie jak promieniowania, opady,
temperatura powietrza, skad chemiczny wody, waciwoci rolin, waciwoci zwierzt i
mikrobw, skad chemiczny gleby modyfikuj procesy fizjologiczne zachodzce w
organizmie czowieka, wywouj reakcje organiczne, emocjonalne, pobudzaj jego
aktywno. Jednake dokadne podporzdkowanie tych podniet reakcjom czowieka jest
bardzo trudne, gdy na te same podniety ludzie mog reagowa bardzo rnorodnie.
Zauway trafnie Tadeusz Szczurkiewicz w swojej krytyce determinizmu geograficznego, i
w skrajnym sformuowaniu przyjmuje on zaoenie, e "psychika czowieka przychodzcego
na wiat wyposaona jest jedynie w zdolno biernego kopiowania i wiernego
przechowywania wszelkich podniet ze rodowiska fizycznego oraz, e tak wyposaony
czowiek y zawsze w stanie cakowitej indywidualnej izolacji" *17. Bowiem w tym tylko
przypadku ycie psychiczne, spoeczne i kulturalne czowieka byoby cakowicie wyznaczone
przez podniety wychodzce ze rodowiska naturalnego, gdyby czowieka nie otaczay
wytwory skumulowanego dziedzictwa kulturalnego, tzn. przekazane przez poprzednie
pokolenia dowiadczenia, wiedza, wyobraenia artystyczne, religijne, techniczne oraz
istniejce ju formy ycia spoecznego, w ktrych si czowiek urodzi i wychowa. Ponadto
czowiek posiada zdolnoci twrcze pozwalajce mu na przetwarzanie zastanego rodowiska
zgodnie ze swoimi potrzebami, czciowo lub zupenie niezalenie od warunkw naturalnych.
Na przykad ycie wspczesnych mieszkacw Alaski w miastach zaopatrzonych w
elektrociepownie, urzdzenia klimatyzacyjne, w nowoczesne rodki komunikacji i transportu
jest cakowicie rne od ycia Eskimosw i Indian mieszkajcych tam przed zetkniciem si z
cywilizacj techniczn Amerykanw. Ten przykad dobrze pokazuje, jak rodowisko
techniczne wytworzone przez nauk i prac czowieka uniezalenia go od warunkw
naturalnych. Ponadto zbiorowoci ludzkie mieszkajce obecnie w miastach Alaski ogldaj te
same programy telewizyjne, suchaj tych samych stacji radiowych, czytaj gazety i ogldaj
filmy tak samo jak wszyscy inni obywatele Stanw Zjednoczonych mieszkajcych o tysice
kilometrw na poudnie i wschd. Pozostajc wic w kontakcie z innymi grupami i
jednostkami, ludzie z poszczeglnych rodowisk geograficznych przejmuj od nich wicej
podniet dla swojej dziaalnoci ni od bezporedniego otoczenia. Zaleno od rodowiska
geograficznego, tak wielka na niskich stadiach rozwoju techniki, zmniejsza si w miar
zdobywania przez czowieka technicznych moliwoci podporzdkowania sobie si przyrody
lub te uniezalenienia si od nich. Lecz na Alasce nie mona zakada parkw z palmami,
mona je tylko hodowa w cieplarniach. Nie mona te uprawia rolnictwa na szerok skal,
nie mona tworzy niektrych gazi przemysu, wymagajcych np. surowcw rolinnych nie
rosncych w jej surowym klimacie. Mimo wic postpu technicznego, rodowisko
geograficzne wyznacza pewne granice moliwym dziaaniom czowieka a sprzyja czy te
podnosi moliwo innych. Std powstaa teoria tzw. posibilizmu geograficznego, orzekajca,
e przyroda i jej warunki stwarzaj rne moliwoci, ktre jednak czowiek moe wybiera i
uytkowa w zalenoci od swojej woli, umiejtnoci technicznych itp. Tak wic warunki
geograficzne, mimo postpw nauki i techniki, cigle maj du donioso dla przebiegu
ycia spoecznego. Nawet wtedy gdy czowiek moe si od nich uniezaleni, to jednak
przezwycienie warunkw rodowiska pochania okrelony zasb energii jednostek i
zbiorowoci, ktrego nie mona przeznaczy na inne cele. Nie jest rzecz obojtn, czy jaki
nard rozporzdza dobrymi glebami, naturalnymi drogami wodnymi, bogactwami
mineralnymi, zasobami rnych surowcw itp. Nie jest rzecz obojtn, czy yje w klimacie
umiarkowanym, tropikalnym lub polarnym, agodnym i sprzyjajcym, czy te surowym i
wrogim. Tak wic rodowisko geograficzne jest zespoem czynnikw oddziaujcych na ycie
spoeczestwa, na jego rozwj gospodarczy, na jego moliwoci rozwoju politycznego i
ekspansji. Wystarczy porwna rozwj pastw wyspiarskich takich, jak Anglia z rozwojem
pastw pooonych w rodku kontynentu, jak np. Wgry, aby zobaczy, jak dostp do morza,
istnienie naturalnych portw stwarzay warunki dla rnych tendencji rozwojowych. Jednake
nie jest to zesp czynnikw decydujcych. Wspczesne nauki geograficzne, takie jak

17

geografia gospodarcza, geografia kulturalna i polityczna dostarczaj interesujcych i wanych

szczegw do skonstruowania oglnej teorii rozwoju spoeczestwa, jednake sama
znajomo rodowiska geograficznego i jego wszystkich cech nie wystarcza dla
wytumaczenia wszystkich przejaww ycia zbiorowego ludzi.
Demograficzne podstawy ycia spoecznego
Dotychczas mwic o podstawach przyrodniczych ycia spoeczestwa ludzkiego,
mwilimy o cechach biologicznych organizmu, nastpnie o rodowisku geograficznym, w
ktrym ten organizm yje. Wzajemne oddziaywania midzy organizmami i rodowiskiem to
jedne - powiemy metafor - z "ram" tego ycia zbiorowego. Lecz ludzie yj zawsze w
gromadach, zbiorowociach i ten fakt jest podstawowy. Wyglda to na truizm, lecz od iloci
ludzi, ich cech, skupionych w jednej zbiorowoci, zaley wiele wanych procesw
spoecznych. Sowem, chcemy podkreli wano cech biologicznych i zjawisk
biologicznych zachodzcych nie w jednostce, ale w caej zbiorowoci, ludnoci. Ludno,
czyli zbir jednostek, stanowi zasadniczy skadnik spoeczestwa, jej elementy skadowe.
Std te nagromadzenie cech biologicznych w tej ludnoci takich, jak odsetek osobnikw
rnej pci, wieku, zdrowotnoci, podnoci, rozrodczoci itp. jest bardzo wane dla
charakterystyki spoeczestwa i zachodzcych w nim zjawisk. Rozpatrzmy to na przykadach.
Wemy pod uwag wiek ludnoci i zapytajmy, jaki jest w niektrych narodach odsetek
modziey, odsetek ludnoci w wieku produkcyjnym, tzn. zdolnym do pracy, a jaki odsetek
ludnoci starej. Np. w Austrii w r. 1964 odsetek ludnoci w wieku lat 19 i mniej wynosi 29,8
a ludnoci w wieku powyej 65 lat wynosi 13. Analogiczne liczby dla innych pastw: Belgia
- 30,9 i 12,4; Czechosowacja - 34,3 i 9,7; Indie - 49,2 i 3,1; NRF - 28,7 i 11,2; Polska
- 40,0 i 7,1; Turcja - 49,5 i 3,7. Narody o wysokim odsetku modziey takie, jak Turcja,
Indie i Polska maj inne problemy do rozwizania ni pastwa o wysokim odsetku ludnoci
starej, gdy modzie wymaga przede wszystkim inwestycji w szkolnictwo oraz w
gospodark tak aby zapewni dorastajcym rocznikom miejsca pracy. Z tych liczb wida
take, e np. Belgia ma 56,7% ludnoci w wieku produkcyjnym, NRF 61,1, a Polska 52,9, co wymaga od tej ludnoci znacznie wikszego wysiku, aby zapewni koniecznie inwestycje
dla modziey i zapewni opiek nad ludnoci niepracujc. Wemy jeszcze jeden przykad,
mianowicie przyrost ludnoci. Moe si on dokonywa albo przez wysok ilo urodze albo
przez nisz stop urodze, ale przy rwnoczesnym obnieniu liczby zgonw niemowlt i
obnieniu miertelnoci caej ludnoci. Np. w r. 1965 na 1000 ludnoci w Austrii rodzio si
17,9 ywych dzieci, umierao 28,8 niemowlt na 1000 urodzonych, w caej ludnoci (wraz z
niemowltami) umierao 13,0 na 1000, a wic przyrost naturalny wynis 4,9 na 1000. Austria
ma wic nisk miertelno niemowlt, lecz z powodu duego odsetka ludnoci starej ma
take wysok stop zgonw w caej ludnoci, a wic przyrost naturalny niski. Albania naley
do krajw o najwyszym przyrocie ludnoci. Ma ona wysok stop urodze ywych (35,2 na
1000), wysok stop miertelnoci niemowlt (86,8), lecz nisk stop miertelnoci caej
ludnoci (9,0 na 1000), a wic przyrost naturalny bardzo wysoki - bo a 26,2. Polska miaa
w tym roku 17,4 urodze ywych na 1000 ludnoci, z tego umierao do duo, bo a 41,4 na
tysic urodzonych niemowlt, stopa miertelnoci caej ludnoci wynosia 7,3, przyrost
naturalny wynosi wic 10,0 na tysic ludnoci *18. Te trzy przykady pokazuj nam rwnie,
e zjawiska biologiczne urodze i miertelnoci przebiegaj niejednakowo w rnych
narodach i maj take zrnicowane skutki dla procesw spoecznych w tych narodach
zachodzcych. Badaniami nad procesami zachodzcymi w ludnoci zajmuje si demografia i
znajomo jej zasadniczych poj i teorii jest dla socjologa bardzo uyteczna *19. Zjawiska,
ktre wskazalimy powyej, oraz inne zjawiska zachodzce wrd ludnoci, takie na przykad
jak zagszczenie ludnoci na terytorium (np. na 1 km. kwadratowy w Polsce przypada 101
mieszkacw, w Belgii 312, Holandii 371, NRF 232, Szwecji 17, Laosie 11, Gabonie 1,7),
nastpnie ilo i wiek zawieranych maestw, ilo mczyzn przypadajca na 100 kobiet ma swoje konsekwencje spoeczne. Socjologowie od dawna zwrcili uwag na to, e

18

przewaga modziey w spoeczestwie powoduje przewag postaw zmierzajcych do

innowacji, podczas gdy ludzie starsi s bardziej konserwatywni. Gsto zaludnienia wzmaga
konkurencj, podnosi ilo kontaktw - sprzyja wic szybszemu kreniu idei. Wskazuje si
take, e nadmierny przyrost ludnoci utrudnia wzrost gospodarczy. Szybki przyrost ludnoci
na caym globie jest powodem zaburze spoecznych w krajach zacofanych, powoduje take
wystpowanie klsk godu *20. Jest jasne, e klski godu s wywoane take innymi
czynnikami, a mianowicie: organizacj gospodarki, ustrojem spoecznym, tzn. jeeli
gospodarka i ustrj spoeczny pozwalaj na racjonalne wykorzystanie i na humanitarny
podzia dochodu narodowego, wtedy nawet szybki przyrost ludnoci moe by wykorzystany
jako czynnik wzrostu. Uoglniajc to, co powiedzielimy powyej: procesy zachodzce w
ludnoci, majce swoje przyczyny w zjawiskach biologicznych, stanowi take wane "ramy"
dla ycia spoeczestwa, ale nie s czynnikiem decydujcym. Determinizm demograficzny,
goszony przez niektre szkoy socjologw w XIX wieku, podobnie jak determinizm
geograficzny jest doktryn nie wytrzymujc krytyki. Procesy demograficzne s wane
dlatego, e zmieniaj "substancj" spoeczestwa, tzn. zmieniaj skad jednostek
posiadajcych rne cechy biologiczne i psychiczne, a zatem odbijaj si na procesach
spoecznych. `ty * `ty Sprbujmy, na zakoczenie tego rozdziau, pokaza na przykadzie
donioso przyrodniczych podstaw ycia spoecznego. Wyobramy sobie, e socjolog
opisuje konkretn wie i chce przedstawi zachodzce w niej zjawiska i procesy spoeczne;
jak rol w jego opisie spenia prezentacja przyrodniczych podstaw? Zajrzyjmy do monografii
wsi mica w powiecie limanowskim, ktr na pocztku naszego wieku opisa profesor
Franciszek Bujak, a 50 lat pniej zbada j ponownie i opisa Z.T. Wierzbicki *21. Aby
przedstawi procesy ycia spoecznego w tej wsi, autor musia opisa elementy rodowiska
geograficznego, zwrci uwag na zjawiska biologiczne i cechy biologiczne mieszkacw
oraz na cechy i procesy demograficzne zachodzce wrd mieszkacw. Autor nie stara si
szuka zalenoci midzy cechami antropologicznymi a zachowaniem spoecznym czy
pozycj spoeczn. Opis stwierdza tylko, e istniej pewne rnice cech antropologicznych
midzy ludnoci yjc w gospodarstwach wielkich i zamoniejszych a ludnoci yjc w
gospodarstwach rednich i biednych, jednake nie zastanawia si nad kierunkiem zalenoci.
W ksice znajduje si take opis stanu sanitarnego i zdrowotnego wsi, ze szczeglnym
uwzgldnieniem rozwoju fizycznego i zdrowotnoci dzieci. Badania takie mogyby i w
kilku kierunkach: mona szuka zalenoci midzy kaloryczn wartoci spoywanego
posiku a aktywnoci spoeczn i gospodarcz, midzy stanem zdrowotnym a przebiegiem
kariery yciowej, midzy zdrowotnoci dzieci a ich postpami w nauce i pniejszym
przebiegiem pracy zawodowej, midzy stanem sanitarnym, poziomem higieny a pozycj
spoeczn kobiety. W tego rodzaju badaniach mona by stwierdzi, jaki jest wpyw warunkw
organicznych na ycie zbiorowe w badanej wsi. Natomiast znacznie wicej uwagi autor
powici prezentacji warunkw geograficznych. Jest to bowiem ten element, ktry nie
zmieni si w cigu minionych 50 lat, dzielcych oba badania. A wic oddalenie od centrw
administracyjnych, od miast, warunki komunikacyjne wpywajce na stopie izolacji - to
jeden czynnik. Dalej uksztatowanie powierzchni, pasma grskie, szeroko dolin, w ktrych
wie jest rozoona, stromo zboczy, ilo wody pyncej w rzece i w potokach, wystpujce
powodzie - to drugi zesp czynnikw majcych powane konsekwencje dla gospodarki.
Trzeci - to jako gleb i warunki klimatyczne, tzn. ilo opadw i ich rozkad w czasie oraz
nawietlenie socem. S one zwizane z rzeb terenu; gboka dolina zmniejsza
nawietlenie, spadziste zbocza utrudniaj uprawy, wzniesienie ponad 700 m ogranicza ilo
upraw i zmienia cykl wegetacji rolin, a zatem take cykl prac polowych. Autor powica
wiele uwagi warunkom dla sadownictwa, stanowicego do wany element gospodarki.
Warunki geograficzne wpywaj na przebieg gospodarowania, a w konsekwencji na
organizacj grup spoecznych. Mona take wskaza ich wpyw w obyczajach, metodach
pracy, stosunkach midzy ludmi w toku pracy (np. orka na stromych zboczach wymaga
wsppracy kilku osb). Osobny rozdzia autor powica przemianom demograficznym, a
wic ruchowi naturalnemu (urodzenia, zgony, przyrost) ludnoci, stosunkowi liczebnoci

19

mczyzn i kobiet, stanowi cywilnemu ludnoci, zalenoci midzy wielkoci gospodarki a

niektrymi cechami demograficznymi, iloci i cechom ludnoci w wieku produkcyjnym,
wspzalenoci midzy wielkoci rodziny a wielkoci gospodarstwa, zmianom w
pogldach na liczebno rodzin. Z tymi zagadnieniami wi si cile takie procesy - ju
ekonomiczno - spoeczne - jak migracje zarobkowe ze wsi, dziedziczenie gospodarstw,
obyczaje zwizane z zawieraniem maestw, alkoholizm i inne. Na przykadzie tego opisu
moemy wic do dokadnie przeledzi, jaki jest wpyw warunkw geograficznych i
demograficznych na zjawiska i procesy gospodarcze i spoeczne zachodzce w konkretnej
zbiorowoci. Warunki geograficzne ksztatuj spoeczn topografi wsi, jej podzia na
dzielnice, ktre s take podziaami spoecznymi i one wpywaj na szereg procesw
ekologicznych, na hierarchie spoeczne itd. Bez opisu tych elementw geograficznych i
demograficznych wiele zjawisk zachodzcych w yciu zbiorowym mieszkacw wsi byoby
niezrozumiae. By moe, e gdyby przeprowadzono dokadne badania korelacyjne midzy
zdrowiem i innymi cechami organizmu, moglibymy take wskaza zjawiska spoeczne
wynikajce z tych czynnikw. Monografia pokazuje jednak take, e nie wszystkie fakty
spoeczne w omawianej wsi wynikaj bezporednio z warunkw naturalnych. Np. sposoby
uprawy roli i gospodarowania wynikaj take z historycznie si nie zmieniajcej struktury
rolnej, z poziomu owiaty, z powizania z rynkiem i gospodark pozawioskow, z poziomu
technicznego narzdzi stosowanych, z rodzaju siy pocigowej. W opisach wszelkich
zbiorowoci ludzkich przedstawienie warunkw naturalnych jest wic tylko jednym
elementem opisu. Nastpnym jest przedstawienie sposobw zdobywania rodkw utrzymania,
wykonywane prace zawodowe, poziom stosowanych narzdzi i urzdze technicznych. Dalej
trzeba uwzgldni poziom umiejtnoci, wiedzy zawodowej i oglnej, organizacj pracy i
stosunki, jakie powstaj midzy ludmi w toku pracy. Wreszcie, biorc pod uwag, e ludzie
s istotami rozumnymi, tzn. kierujcymi si w pracy dyrektywami skutecznoci swoich
wysikw, trzeba bada wyobraenia o tym, co ludzie w swojej dziaalnoci uwaaj za
celowe, skuteczne, jakie maj wyobraenia o wiecie, o siach nim rzdzcych, o sobie
samych i o swoich moliwociach yciowych. Zatem od omwienia podstaw przyrodniczych
ycia spoecznego trzeba przej do omwienia jego podstaw ekonomicznych i kulturowych.
`cp2 Przypisy: 1. Zob. Jzef Paczoski "Dwie socjologie", "Przegld Socjologiczny", t. I, z. 2.
2. Zob. rozdz. 7 w: P. uzkowski, "Botanika", Warszawa 1951. 3. "Zasady ekologii zwierzt",
2 t. (praca zbiorowa), Warszawa 1958. 4. Marston Bates, "Czowiek i jego rodowisko",
Warszawa 1967, s. 12. 5. Adolf Remane, "ycie spoeczne zwierzt", Warszawa 1965, s. 17.
6. Alfred Espinas ju w 1878 wyda ksik "Spoeczestwa zwierzce (polski przekad
Warszawa 1886. 7. Paul Chauchard, "Societes animales, societe humaine" Paris 1956. 8. A.
Remane, op. cit., s. 9 - 15. 9. A. Remane, op. cit., s. 85. 10. Oprcz wymienionej ksiki A.
Remane, ktry do obszernie omawia "pastwa" owadw, zob. rwnie: Jan Dembowski,
"Psychologia zwierzt", Warszawa 1946, rozdz. 10 i 11; K. Frisch, "ycie pszcz",
Warszawa b. d. 11. Zob. Jan Dembowski, "Psychologia map", Warszawa 1946. 12. A. Rose,
"Sociology", New York 1956, s. 96. 13. Tadeusz Szczurkiewicz ("Rasa, rodowisko,
rodzina", rozdz. II i III, w: "Studia socjologiczne", Warszawa 1969) daje omwienie
podstawowych tez tego kierunku, jego odmian oraz dokonuje take przekonywajcej krytyki.
14. Zob. Stanisaw Ossowski, "Wi spoeczna i dziedzictwo krwi", w: "Dziea", t. II,
Warszawa 1966. L.C. Dunn, O. Klineberg, C. Levi - Strauss, "Rasa i nauka", Warszawa 1961.
15. Bernard Berelson i Gary A. Steiner w ksice "Human Behavior" przedstawiaj wyniki
bada naukowych nad zachowaniem si ludzi i pokazuj zakres wanoci bada
biologicznych (New York 1964). 16. Np. J. Huxley, "Brave New World Revisited", New
York 1958. 17. T. Szczurkiewicz, op. cit., s. 203. 18. Wszystkie powysze liczby zostay
zaczerpnite z "Rocznika Statystycznego 1967". 19. Zob. Jerzy Holzer, "Podstawy analizy
demograficznej", Warszawa 1963; Roland Pressat, "Analiza demograficzna", Warszawa
1966. Spoeczn donioso i rne aspekty procesu starzenia si ludnoci pokaza
wszechstronnie Edward Rosset, "Proces starzenia si ludnoci", Warszawa 1959. 20. Zob.

20

Josue de Castro, "Geografia godu", Warszawa 1954. 21. Z.T. Wierzbicki, "mica p wieku
pniej", Warszawa - Wrocaw 1963.

III. Ekonomiczne podstawy ycia spoecznego

W poprzednim rozdziale wskazalimy te elementy biologiczne organizmu i rodowiska oraz
elementy procesw demograficznych, ktre stanowi zesp warunkw koniecznych, aby
zjawiska i procesy spoeczne mogy wystpi. Na tej podstawie powstaje zesp elementw
ekonomicznych koniecznych dla utrzymania czowieka i caej zbiorowoci przy yciu. Przez
zesp warunkw ekonomicznych bdziemy tu rozumieli sposoby uytkowania zasobw
rodowiska; narzdzia i maszyny, ktrymi si ludzie posuguj w toku wykonywania pracy
produkujcej rodki zaspokojenia potrzeb; umiejtnoci i sprawnoci, jakie si rozwijaj
wrd pracujcych; organizacj pracy. Jak ju powiedzielimy, czowiek moe si
uniezalenia od warunkw naturalnych swego otoczenia, moe je przeksztaca w procesie
pracy i przystosowywa do siebie, tzn. przeksztaca w rodki zaspokojenia potrzeb. Ten
proces celowej dziaalnoci czowieka, w toku ktrej przeksztaca on zastane elementy
rodowiska naturalnego na rodki zaspokojenia swoich potrzeb, na niezbdne do ycia dobra
materialne, nazywamy "procesem produkcji". Zobaczmy na przykadach, jak proces ten moe
przebiega w rnych rodowiskach naturalnych. Eskimosami nazywamy ludy zamieszkujce
pnocno - zachodnie wybrzea Alaski, pnocne wybrzea Kanady, Labradoru, wyspy
archipelagu polarnego i Grenlandi. Kraj polarny, z dug zim polarn, bardzo krtkim
latem. Noc polarna jest rozwietlana tylko ksiycem i zorzami. Lato jest krtkie, chodne,
wysze temperatury rzadkie, przecitne temperatury latem ok. 10 stopni Celsjusza Eskimosi
yj prawie wycznie na wybrzeu oceanu. Ziemia jest w zimie pokryta lodem i niegiem, a
w lecie jej rolinno jest bardzo skpa. Drzewo znajduje si tylko na wybrzeu, przyniesione
przez morze. Lato to okres, kiedy ld i nieg w zasadzie topniej, jednake opady niegu w
lecie nie s rzadkoci. W tych warunkach podstaw utrzymania Eskimosw jest polowanie
na foki, morsy i inne ssaki yjce w morzu czy na wybrzeu, rybowstwo i ewentualnie
zbieractwo rolin. Zasoby surowcw, ktre mog uytkowa i przetwarza na rodki
zaspokojenia potrzeb, s szczupe: ld, nieg, woda, kamienie, zwierzta, troch rolin,
drzewo przyniesione przez morze. Z tych surowcw potrafi oni - i potrafili na setki lat przed
zetkniciem si z cywilizacj europejsk i jej technik - stworzy system gospodarki
pozwalajcy na przetrwanie i rozwj. Domy buduj ze zlodowaciaego niegu. Z koci, skr
zwierzt i drzewa buduj wodoszczelne kajaki, ktrymi mog odbywa dalekie przejazdy i
ktre su do polowania na morzu, oraz due odzie rodzinne. W lecie mieszkaj w
namiotach ze skr. Noe, siekiery wyrabiali z kamienia lub koci, umieli wytwarza igy z
koci i nici ze cigien. Mieszkania w zimie ogrzewali i owietlali lampami kamiennymi, w
ktrych pali si tuszcz zwierzt. Wyrabiali harpuny z koci i drzewa, wyrzucane z procy
specjalnie skonstruowanej i przy ich pomocy polowali na zwierzta. Umieli owi ryby na
przynt. W lecie poszczeglne rodziny rozjeday si po ogromnych obszarach Pnocy
polujc indywidualnie, w zimie wiksze grupy skupiay si w duych domach i spdzay czas
nocy razem. By to wic system gospodarki oparty na polowaniu i wykorzystujcy narzdzia
wytworzone z rozporzdzalnych surowcw, przy pomocy szeregu podstawowych
umiejtnoci, takich, jak umiejtno obrbki drzewa, kamieni, koci, skr, cigien, pir
ptakw. Organizacja pracy, w zasadzie rodzinna w lecie, w zimie obejmowaa wiksze grupy.
Na tej podstawie ekonomicznej oparte byy stosunki spoeczne, systemy hierarchii, zalenoci
midzy czonkami rodziny, sowem - ycie spoeczne. Drugim przykadem, przedstawiajcym
elementy gospodarki nadbudowanej nad charakterystycznym rodowiskiem naturalnym,
bdzie gospodarka plemienna Indian Navaho, mieszkajcych w poudniowo - zachodniej
czci Stanw Zjednoczonych, na pustynnych obszarach Arizony i Nowego Meksyku. Jest to
spalony socem kraj gr i pusty, czerwonych ska i wwozw o nieprawdopodobnej
piknoci, z niewieloma rzekami i jeziorami, z preriami pokrytymi niskimi krzakami i traw,
z niewielk iloci lasw sosnowych i cedrowych, krzaczastych dbw i innych rolin

21

przystosowanych do klimatu i gleby. Opady deszczu mae i rzadkie, lata upalne z silnymi
wiatrami, w zimie moliwe burze niene i niskie temperatury. Navaho buduj mieszkania,
zwane hoganami, z drzewa, na zewntrz obudowuj je ziemi. W ten sposb wewntrz jest w
lecie chodno, a w zimie utrzymuje si dobrze ciepo. Podstaw ich gospodarki jest hodowla
owiec oraz uprawa kukurydzy i innych rolin jadalnych. Znani s take z piknej obrbki
srebra, pszlachetnych kamieni i piknych tkanin wenianych. W drugiej poowie XIX wieku
byli silnym i bogatym plemieniem, w latach 1860 zostali pobici przez wojska amerykaskie,
ktre zniszczyy ich pola i wytpiy stada owiec. Obecnie znowu s najliczniejszym
plemieniem Indian w Stanach Zjednoczonych i przystosowuj si do amerykaskiej
cywilizacji technicznej. Ich gospodarka przed podbojem bya oparta na hodowli, uprawie roli
i polowaniu. Te trzy typy zaj stworzyy podstawy ich gospodarki. Polowania i pasterstwo
umoliwiay konie, suce take jako rodek transportu. Znali hodowl drzew owocowych,
pocztki obrbki metali; nie znali wozu ani koa. Podzia pracy by znacznie bardziej
rozwinity ni u Eskimosw; wytwarzay si zacztki specjalizacji zawodowych w obrbce
metali i kamieni. Podstawow jednostk gospodarcz bya rodzina, z ustalonym podziaem
pracy midzy kobiety i mczyzn. Mieli narzdzia rolnicze z drzewa, kamieni i koci oraz
proste narzdzia do tkactwa. Bro stanowiy uki i strzay z ostrzami kamiennymi, topory
kamienne i maczugi, noe kamienne. Wczeniej od biaych przyswojono noe stalowe, bro
paln. Pierwotnie do wysoko rozwinita bya umiejtno wyplatania koszy i wypalania
naczy. Ta gospodarka bya podstaw organizacji rodziny i plemienia, ustroju politycznego,
stosunkw midzy rodzinami, klanami i grupami wewntrz plemienia oraz stosunkw z
obcymi plemionami. Sprbujmy porwna te dwie gospodarki z gospodark zachodniej
Europy i nasz gospodark uspoecznion. Obie nie znay maszyn, produkcji fabrycznej, nie
znay tak daleko posunitego podziau pracy, jaki wystpuje w Europie. Narzdzia byy
proste, metody obrbki surowcw nieskomplikowane, umiejtnoci i sprawno
wykonywania pracy przekazywane rodzinie. Narzdzia pracy byy wasnoci rodziny, w
gospodarce kapitalistycznej s wasnoci kapitalisty, a u nas - wasnoci pastwa. W
gospodarce Eskimosw i Navaho nie byo wic stosunku midzy pracownikiem a
wacicielem narzdzi produkcji. Std te i organizacja spoeczna nie znaa ani podziau na
klasy, wynikajcego z wasnoci narzdzi, ani nie znaa organizacji najemnej siy roboczej,
ani zwizkw celowych wystpujcych w spoeczestwach europejskich. Widzimy wic, jak
typ gospodarki pociga za sob konsekwencje w zjawiskach i procesach wystpujcych w
caym spoeczestwie. Sprbujmy te zalenoci sformuowa oglnie. Fakty te wskazuj
bowiem pewne oglne prawidowoci, ktre zostay przedstawione przez Marksa i Engelsa w
postaci teorii materializmu historycznego. W najkrtszym sformuowaniu ta funkcja
gospodarki w yciu spoecznym moe by przedstawiona nastpujco: Aby y, czowiek
musi przy pomocy narzdzi przetwarza znajdowane w przyrodzie surowce na rodki
zaspokojenia swoich potrzeb. To przeksztacanie nazywamy "procesem produkcji". Produkcja
dbr materialnych umoliwia wic utrzymywanie ycia biologicznego, a ponadto take
stwarza wzajemne oddziaywania ludzi midzy sob i rne typy stosunkw spoecznych. Bez
produkcji dbr materialnych zbiorowoci ludzkie nie mog si utrzyma, ani rozwija.
Dlatego produkcja dbr materialnych stanowi w znacznie szerszym zakresie podstaw ycia
spoecznego ni czynniki biologiczne i geograficzne, gdy oddziauje ona bezporednio i
aktywnie na przebieg zjawisk i procesw spoecznych. "Czowiek - pisa Marks - wprawia w
ruch naturalne siy swego ciaa - ramiona i nogi, gow i rce, aby przyswoi sobie materi
przyrody w postaci przydatnej dla swego wasnego ycia. Oddziaywajc za porednictwem
tych ruchw na przyrod zewntrzn i zmieniajc j, czowiek zmienia zarazem swoj wasn
natur" *1. Produkcja dokonuje si w procesie wykonywania pracy. Praca pozwala na rozwj
potencjalnych zdolnoci czowieka, wytwarza przyzwyczajenia, obyczaje, reguy etyczne
obowizujce przy wykonywaniu zawodu, ksztaci okrelone typy osobowoci - sowem
praca przeksztaca nie tylko obrabiane surowce, lecz take rozwija czowieka. Praca zwierzt
- pszcz, mrwek, ptakw, map - jest dziaalnoci bezrefleksyjn, nie towarzyszy jej
wyobraenie przedmiotu wykonywanego, jest wykonywana zawsze w podobny sposb przez

22

wszystkich osobnikw gatunku poprzez pokolenia. Praca czowieka jest dziaalnoci celow,
refleksyjn, doskonalc i dzieo, i sprawno czowieka. Jest podstaw gromadzenia
dorobku, dziedziczenia tego dorobku przekazywanego z pokolenia na pokolenie. Proces
produkcji zawiera trzy zasadnicze elementy: a) celow dziaalno czowieka, czyli sam
prac; b) przedmiot, ktry czowiek przez prac przeksztaca; c) narzdzia, ktrymi si w toku
pracy posuguje. Podkreli trzeba znaczenie wytwarzania i posugiwania si narzdziami
pracy dla zdeterminowania procesu produkcji i dla jego spoecznych konsekwencji.
Widzielimy na przykadzie Eskimosw, e zasb ich narzdzi by bardzo niewielki. Navaho
posiadali ju wikszy ich zestaw, std te ich gospodarka bya bardziej zaawansowana, a
zoono organizacji spoecznej wiksza. Prymat Europy w wiecie w czasach nowoytnych
polega na tym, e dziki nauce i technice spoeczestwa europejskie wytwarzay coraz to
lepsze maszyny zastpujce prac rk i wytwarzajce coraz wicej dbr. Narzdziem
produkcji nazywamy przedmioty lub zespoy przedmiotw, przy pomocy ktrych materia
przyrody w toku oddziaywania ludzkiego zostaje zmieniona w dobra zaspokajajce potrzeby.
Marks szczeglnie podkrela donioso mechanicznych rodkw pracy, gdy ich rozwj
wywouje najwiksze zmiany w procesie pracy, a w rezultacie we wszystkich procesach ycia
spoecznego i w organizacji spoeczestw. Np. wynalezienie i zastosowanie w produkcji
maszyny parowej pozwolio na stworzenie fabryk, na zastosowanie wyspecjalizowanych
maszyn obrbki poruszanych si pary, na specjalizacj i daleko posunity podzia pracy, a w
konsekwencji doprowadzio do zrnicowa spoecznych. W zalenoci od zmian w samych
narzdziach i sposobach ich wykorzystywania, zmieniaj si take cechy "siy roboczej", a
przede wszystkim poziom wiedzy i umiejtnoci potrzebnych do posugiwania si
narzdziami ludzi zajtych produkcj. Narzdzia produkcji i sia robocza stanowi "siy
wytwrcze" danego spoeczestwa. Siy wytwrcze spoeczestwa Eskimosw pozwalay na
utrzymanie si w trudnych warunkach polarnego kraju. Siy wytwrcze zachodniej Europy w
XIX w. pozwoliy na wielk ekspansj i stworzenie imperiw kolonialnych. Tak wic poziom
rozwoju si wytwrczych decyduje o oglnym poziomie rozwoju spoeczestwa. Do si
wytwrczych naley take wiedza naukowa, umiejtnoci praktyczne, wiedza techniczna,
umiejtno organizowania pracy itd. Proces produkcji zaley od stanu si wytwrczych, lecz,
z drugiej strony, w produkcji siy wytwrcze take si rozwijaj. Ludzie w toku pracy
nabywaj nowych umiejtnoci, dokonuj eksperymentw, czyni nowe odkrycia,
udoskonalaj technik - a wic proces ten jest take rozwojem. W spoeczestwach takich, jak
Eskimosi, proces rozwoju si wytwrczych jest bardzo powolny, w spoeczestwie Navaho
by ju szybszy, a w spoeczestwach Europy od XIX wieku jest bardzo szybki. W procesie
produkcji ludzie oddziauj nie tylko na surowce, na siebie samych, lecz take na innych
ludzi. Produkcja jest bowiem zawsze prac zbiorow. Nawet u Eskimosw wsppracowaa
cile caa rodzina w produkcji kajakw, odzi, broni, ubra, ywnoci itp. Moemy wic
powiedzie, e produkujc oddziaywaj wzajemnie na siebie, przystosowuj swoje
czynnoci, wykonuj polecenia tych, ktrzy prac kieruj, sowem nawizuj stosunki,
nazywane stosunkami produkcji. Marks okrela ten proces nastpujco: "W produkcji ludzie
oddziauj nie tylko na przyrod, lecz i wzajemnie na siebie. Produkuj oni wycznie
wspdziaajc ze sob w okrelony sposb i wymieniajc midzy sob sw dziaalno. eby
produkowa, wchodz w okrelone zwizki i stosunki wzajemne i tylko w granicach tych
spoecznych zwizkw i stosunkw odbywa si ich oddziaywanie na przyrod, odbywa si
produkcja" *2. Praca produkcyjna, z koniecznoci wykonywana w zespoach, prowadzi do
podziau pracy, do organizowania ludzi wykonujcych prac podzielon, do organizowania
podziau wytworzonych zbiorowo dbr, a wic do tworzenia grup spoecznych, hierarchii
kierowniczej itp. Stosunki produkcji s wic stosunkami spoecznymi, powstajcymi w
procesie produkcji, s zalene od stanu rozwoju narzdzi produkcji, od stanu i rozwoju
umiejtnoci siy roboczej i one stanowi zasadniczy ukad stosunkw spoecznych w kadej
zbiorowoci, gdy s bezporednio zwizane z gospodark. Np. w spoeczestwie Eskimosw
s to stosunki w rodzinie wsppracujcej, stosunki midzy gromadami myliwych wsplnie
polujcych, midzy przywdcami a pozostaymi czonkami grupy, ktrzy wykonuj ich

23

polecenia w czasie polowania, budowania domw zimowych, budowania duych odzi. W

spoeczestwie kapitalistycznym s to stosunki midzy robotnikami i kapitalistami, midzy
dyrekcj zakadu pracy a pracownikami, midzy kupcem i klientem itd. Nazw "stosunek" nie
oznaczamy tutaj tylko dowolnego ukadu wzajemnych oddziaywa (dokadnie pojcie
stosunku spoecznego omwimy w rozdz. VI), lecz take obiektywne ukady zalenoci
midzy ludmi, ktrzy mog nawet nie wiedzie o swoim istnieniu. Np. w systemie
stosunkw produkcji s nawzajem uwikani i zaleni od siebie robotnicy krajw kolonialnych
i kapitalici europejscy, kupcy i konsumenci rnych krajw, niezalenie od swojej woli i
wiedzy. S one zoon i skomplikowan siatk zwizkw i zalenoci, w ktr s uwikani
ludzie zaangaowani w proces produkcji, wymiany i podziau dbr. W tym znaczeniu
stosunki produkcji s obiektywne, s ekonomiczn podstaw, tzn. warunkiem dla powstania i
istnienia wielu innych stosunkw midzy ludmi, wynikajcych z innych, pozaprodukcyjnych
oddziaywa i de ludzkich. Dla stosunkw produkcji bardzo wana jest forma wasnoci
rodkw produkcji, czyli to, czyj wasnoci s narzdzia i maszyny. "Aby zorientowa si
w systemie stosunkw spoecznych, powstajcych w procesie produkcji, trzeba wrd nich
uchwyci pewne zasadnicze stosunki, ktre okrelaj charakter caej skomplikowanej sieci
stosunkw midzyludzkich. Tym podstawowym stosunkiem jest stosunek midzy ludmi,
ktry powstaje na tle posiadania rodkw produkcji. Nie chodzi tu o posiadanie przypadkowe,
ale o posiadanie uznane przez czonkw spoeczestwa, posiadanie, na ktrego stray stoj
uznane w spoeczestwie normy wspycia midzy ludmi i ewentualne sankcje za
naruszenie tych norm, to jest zwyczaj lub prawo. Takie posiadanie nazywamy wasnoci" *3.
Forma wasnoci stosunkw produkcji okrela sytuacj wzajemn wszystkich jednostek i grup
zaangaowanych w procesie produkcji, a przede wszystkim okrela miejsce zajmowane w
podziale pracy i wysoko udziau w dochodzie przynoszonym przez produkcj. W
gospodarce Eskimosw o podziale dbr wyprodukowanych decydowaa rodzina w czasie
wdrwek letnich lub szersza grupa w czasie zimowego wspycia. W gospodarce
kapitalistycznej XIX wieku o podziale dochodu narodowego na zysk kapitalisty i na pac
robocz pracownikw najemnych decydowa waciciel rodkw produkcji. W gospodarce
socjalistycznej o podziale dochodu decyduj instytucje pastwowe. Dysponowanie rodkami
produkcji daje prawo dysponowania dochodem uzyskanym z produkcji. Forma wasnoci
rodkw produkcji wywiera wic powany wpyw na ustrj spoeczny, tzn. na ukad instytucji
ekonomicznych i politycznych oraz na struktur spoeczestwa, tzn. na jego wielkie elementy
skadowe takie, jak klasy spoeczne, warstwy, kategorie zawodowe (bdzie o tym
szczegowo mowa w rozdz. VII). Forma wasnoci rodkw produkcji ma mniejszy wpyw
na stosunki w mikrostrukturach, tzn. w rodzinie, krgach przyjacielskich, maych grupach.
Siy wytwrcze okrelaj wic w oglny sposb charakter stosunkw produkcji. Lecz
stosunek midzy nimi niekoniecznie jest wyznaczony jednoznacznie i bezkonfliktowo.
Aktualny stan techniki i umiejtnoci produkcyjnych, nauki i wiedzy o organizacji jest bardzo
podobny zarwno w spoeczestwach socjalistycznych, jak i w zachodniej Europie i Stanach
Zjednoczonych, a mimo to jest podstaw zupenie rnych stosunkw produkcji. Marks i
Engels sformuowali prawo, e stosunki produkcji maj tendencj do utrwalania si, e klasy
spoeczne, ktre w ich ramach powstaj, maj tendencj do zacofania i e rozwj si
wytwrczych moe doprowadzi do stworzenia nowych si spoecznych, bardziej
zainteresowanych rozwojem ni aktualnie panujca klasa spoeczna i moe doprowadzi do
rewolucji. (Zob. rozdz. IX). Stan si wytwrczych wpywa wic na charakter stosunkw
produkcji, czyli na ustrj ekonomiczny spoeczestwa. Jego charakter z kolei wywiera wpyw
na organizacj instytucji, na organizacj grup i innych zbiorowoci, oraz na wytwarzane przez
nie idee, wyobraenia, prawo, religi. Marks i Engels stworzyli nauk o "ekonomicznej bazie"
spoeczestwa, tj. zespole si produkcji i stosunkw produkcji, oraz o "nadbudowie
spoeczestwa", czyli jego organizacji spoecznej i kulturze duchowej. Powtarzajc jeszcze
raz przykad Eskimosw, moglibymy wskaza, e na podstawie ich gospodarki rozwijaj si
formy ycia zbiorowego (rodziny i inne zbiorowoci), a badajc ich religi, wyobraenia o
wiecie, pogldy na ycie spoeczne, na wartoci, czyli przedmioty, do ktrych warto dy,

24

te zauwaymy, e byy one cile wyznaczone przez warunki ich ycia, przez stan
opanowania rodowiska przy pomocy rozporzdzalnej techniki. Ich kultura duchowa, ich
wyobraenia, wierzenia, aspiracje byy powizane z ich moliwociami technicznymi,
organizacj gospodarki, zalenoci od si przyrody. Baza ekonomiczna jest powizana z
nadbudow systemem zalenoci i pocze zwrotnych. Bowiem wyobraenia, teorie, tezy
naukowe, bdce z jednej strony czci nadbudowy, a take czci skadow si
wytwrczych. Nadbudowa oddziauje take na stan si wytwrczych, a w pewnym okresie
take na stosunki produkcji. Klasycy marksizmu mwili o wzgldnej niezalenoci
nadbudowy od bazy, jak to okrela Engels, mwic, e nawet kraje gospodarczo zacofane
mog "gra pierwsze skrzypce w filozofii" *4. Nie ma wic prostej, jednoznacznej i
jednokierunkowej zalenoci midzy stanem si wytwrczych a stanem rozwoju filozofii,
prawa, religii itp. w danym spoeczestwie. Siy wytwrcze i stosunki produkcji stanowi
ekonomiczn baz ycia spoecznego, umoliwiaj powstanie i rozwj rnych form
zbiorowoci i rozwj aktywnoci intelektualnej, artystycznej, umoliwiaj refleksj moraln i
refleksj nad dowiadczeniami mistyczno - religijnymi. W pewien sposb wpywaj one na
powstawanie wielkich form zbiorowoci takie, jak klasy i warstwy spoeczne, jak organizacja
zawodowa siy roboczej, jak powstawanie partii politycznych i organizacji celowych,
wpywaj na powstawanie i rozpowszechnianie si ideologii, doktryn spoeczno politycznych itp. Sowem, na ich podstawie wyrasta caa nadbudowa dziaalnoci kulturalnej,
naukowej artystycznej, filozoficznej, moralnej i religijnej. Jeeli nawet nie wszystkie szkoy
wspczesnej socjologii podzielaj ten pogld we wszystkich szczegach, to wszystkie
uznaj wano podstawy ekonomicznej, gdy mona empirycznie bada i mierzy
zalenoci, jakie zachodz midzy stanem si wytwrczych, stosunkw produkcji a rozwojem
rnych dziedzin kultury. Jednake wytwory kulturalnej dziaalnoci czowieka maj take
swj byt. Idee filozoficzne i religijne utrzymuj si w toku historii w rnych typach
spoeczestw. Tak np. religia chrzecijaska, ktra powstaa i rozwina si w staroytnym
spoeczestwie niewolniczym, rozwina si w spoeczestwie feudalnym redniowiecza,
utrzymaa w formacji kapitalistycznej i trwa nadal w formacji socjalistycznej. Podobnie
niektre idee filozoficzne, dziea artystyczne stworzone w odlegej przeszoci wywouj
wzruszenia i dziaaj na ludzi wspczesnych. Std wynika, e dziea twrczoci kulturalnej
maj pewien stopie niezalenoci od bazy, e apeluj do trwaych cech psychiki czowieka i e zatem kultura jest trzeci "ram" ycia spoecznego ludzi. `cp2 Przypisy: 1. K. Marks,
"Kapita", Warszawa 1951, s. 188. 2. K. Marks, "Praca najemna i kapita", cyt. wg: K. Marks i
F. Engels, "Dziea wybrane" Warszawa 1949, s. 83 - 84. 3. Oskar Lange, "Ekonomia
polityczna", t. I, Warszawa 1961, s. 25. 4. Podkrela to take K. Marks piszc: "Odnonie do
sztuki wiadomo, e pewne okresy jej rozkwitu nie znajduj si w adnym stosunku do
oglnego rozwoju spoeczestwa, a wic take do materialnej bazy..." "Przyczynek do krytyki
ekonomii politycznej", Warszawa 1953, s. 257.

IV. Kultura
Przypomnijmy tok naszego rozumowania: ycie spoeczne jest zespoem zjawisk i procesw
powstajcych na tle zaspokajania biologicznych potrzeb organizmu i procesw yciowych w
tym organizmie zachodzcych. rodowisko geograficzne wspwyznacza wiele z tych
procesw i dlatego jest ono tak wane dla ycia spoecznego. Rwnie zjawiska
demograficzne, wynikajce z procesw biologicznych, nale do przyrodniczych podstaw
ycia spoecznego. Powstajce w wyniku zjawisk biologicznych i geofizycznych zbiorowoci
ludzkie, zaspokajaj swoje potrzeby przez prac i w ten sposb powstaj narzdzia produkcji,
siy wytwrcze i w rezultacie stosunki produkcji, stanowice ekonomiczne podstawy
utrzymania si i rozwoju zbiorowoci ludzkich. Umoliwiaj one aktywno intelektualn i
artystyczn, sowem umysow - i tak powstaje kultura, jako ukad czynnikw

25

wspksztatujcych ycie zbiorowoci ludzkich. Mechanizmowi wpywu kultury na ycie

spoeczne przyjrzyjmy si w tym rozdziale. Starajc si pokaza wag podstaw
przyrodniczych w opisie zbiorowoci spoecznej, wzilimy jako przykad opis spoecznoci
wiejskiej i na zakoczenie rozdziau II wskazalimy, jak czynniki naturalne wpyway na
ycie tej spoecznoci. W tej samej ksice Z.T. Wierzbicki powica wiele uwagi rozwojowi
owiaty, rozwojowi wiadomoci narodowej, moralnoci, "reliktom wiata magicznego".
Pokazuje on, jak rozwj owiaty zmienia metody gospodarowania, jak rozwj wiadomoci
narodowej wpywa na postpowanie ludzi, w jaki sposb wierzenia magiczne dziaaj na
prac produkcyjn, wymian dbr wyprodukowanych, i jak wpywaj na postpowanie ludzi
w rnych sytuacjach *1. Mamy tutaj konkretne przykady wpywu nagromadzonego
dziedzictwa kulturalnego na zachowania si ludzi i przebieg ycia spoecznego. W yciu
Eskimosw wan rol odgrywaj rwnie wierzenia religijne i magiczne wyjaniajce na
swj sposb siy przyrody, zjawiska zachodzce w przyrodzie, zawierajce nakazy i zakazy
dotyczce zachowa czowieka tak, aby pozyska sobie przychylno bstw i duchw
panujcych nad wiatem. Eskimosi potrafi take wykonywa pikne rzeby z koci i
kamieni, zdobi swoje stroje piknymi ornamentami, zdobi sprzty domowe, sporzdzaj
maski dla celw magicznych, opowiadaj dugie legendy i tworz swoist mitologi. Ten
zesp wierze, wyobrae, wytworw artystycznych, tradycja i tradycyjne tace, legendy
stanowi kultur Eskimosw, mwic dokadniej - ich kultur duchow. Lecz do kultury tej
nale rwnie obyczaje, sposoby witania si, okazywania szacunku, zasady wyznaczajce
zachowanie si ma wobec ony, rodzicw wobec dzieci, stosunki wzajemne w wikszych
grupach. ycie codzienne jest wic uregulowane zaakceptowanymi zwyczajami, obyczajami,
prawem, reguami magicznymi. Te wszystkie obyczaje i zasady stanowi take inn cz
kultury Eskimosw. Podobnie moglibymy opisa kultur duchow i obyczajow naszych
innych znajomych, a mianowicie Indian Navaho z ich sztuk, piknymi malowidami na
piasku, przy pomocy piaskw rnego koloru, ich rzeb religijn, ich wzorzystymi
tkaninami, tacami obrzdowymi, rytuaami religijnymi.
Definicje
Postarajmy si teraz zdefiniowa termin "kultura" i zastanowi si bliej nad jego
znaczeniami, a nastpnie opisa bardziej systematycznie rne dziay przedmiotw realnych i
idealnych skadajcych si na rne dziay kultury. Trudno sobie wyobrazi nazw bardziej
wieloznaczn i bardziej naduywan ni "kultura". Nie tylko w jzyku potocznym wystpuje
ona w wielu znaczeniach, lecz take w rnych naukach, w filozofii, nadaje si jej bardziej
rn tre i rny zakres *2. Trzeba przede wszystkim odrni uytek opisowy i uytek
oceniajcy tego sowa. Mianowicie mwi si czasami o kim, e jest czowiekiem
kulturalnym lub zachowujcym si kulturalnie, a kogo innego ocenia si negatywnie,
mwic, e jest czowiekiem niekulturalnym. Jest to wana ocena i czowiek kulturalny jest
oceniany pozytywnie. W tym znaczeniu czowiek kulturalny, to tyle co czowiek majcy
dobre obyczaje, taktowny, przestrzegajcy nakazw i zakazw grzecznoci, uprzejmoci,
czowiek dajcy w swoim zachowaniu wyraz swojej wiedzy i subtelnoci uczu. Czowiek
niekulturalny, to prostak, nietaktowny, brutalny, nieuk. W nauce jednak termin, "kultura" ma
raczej sens opisowy, a nie oceniajcy. Socjologowie i etnografowie wiedz, e kade
spoeczestwo i kada grupa spoeczna, kada jednostka ma swoj kultur - e nie mona w
cisy sposb ustali, ktra z nich jest wysza czy lepsza. Tutaj wic nazwa kultura suy do
opisania czy te oznaczenia okrelonych ukadw przedmiotw, zjawisk i procesw. My
bdziemy si tu posugiwali oczywicie tym terminem w znaczeniu opisowym, ale nim
zaczniemy wylicza jakie to ukady przedmiotw ta nazwa oznacza, zastanowimy si krtko
nad jej pochodzeniem. Nazwa kultura pochodzi od aciskiego "cultura" ("agri") i oznaczaa
pierwotnie upraw roli. Lecz ju w staroytnoci Cycero nazwa filozofi kultur ducha.
Jednake w tym pierwotnym znaczeniu nazwa ta jest nadal uywana w naukach
biologicznych i rolniczych, gdzie mwi si o kulturach bakterii czy te kulturach okrelonych

26

rolin, czyli o hodowli czy uprawie rolin. Ma si tu take na myli, e ta hodowla czy uprawa
jest jakim ulepszeniem czy uszlachetnieniem pewnych odmian tych rolin. W tym znaczeniu
te nazwa "kultura" bya uywana w odniesieniu do dzie czowieka i oznaczaa
pielgnowanie ludzkich wartoci, umysu, rozwijanie i doskonalenie ducha ludzkiego. W tym
znaczeniu termin "kultura", uywany z przydawk dopeniaczow, zosta w pewnym stopniu
zastpiony terminem cywilizacja *3. Zamiast wic o kulturze wyrafinowanych obyczajw
mwiono o cywilizacji jako o przeciwstawieniu barbarzystwu ludw niecywilizowanych.
Nie bdziemy tu powtarzali opowieci o dziejach obu terminw, ktre tak plastycznie
przedstawia A. Koskowska. W cigu XVIII i XIX wieku w filozofii, a zwaszcza w filozofii
historii, uksztatowao si pojcie kultury jako zespou wartoci wytworzonych przez
czowieka, a nastpnie socjologia i antropologia kulturalna naday temu pojciu bardzo
szeroki sens, oznaczajc przez ten termin to wszystko, co nie wyrasta samo przez si z
przyrody, lecz powstaje dziki pracy czowieka, co jest wytworem celowej refleksji i
dziaalnoci ludzkiej. Jest to najszersze rozumienie tego terminu, obejmujce wszystkie
materialne i niematerialne wytwory czowieka. A wic i narzdzia pracy, i produkty
materialne, i wytwory budownictwa, i najprymitywniejsze nawet narzdzia czy bro
sporzdzona z kamienia upanego, kada idea i myl zrodzona w umyle ludzkim i utrwalona
w jaki sposb - wszystko to skada si na kultur czowieka. wiat otaczajcy czowieka
zostaje w ten sposb podzielony na przyrod i kultur, a do kultury naley to wszystko, z
czym czowiek wie jakie znaczenie i czemu nadaje sens swoj aktywnoci. Ten podzia
sta si take podstaw podziau wszystkich nauk na przyrodnicze i humanistyczne *4. To
szerokie rozumienie przejmuj take jzyk potoczny i publicystyka, jednake w ich uyciu
termin ten ma wsze znaczenie. Nie wszystkie wytwory czowieka stanowi jego kultur,
jedynie "wysze" z nich, wytwarzane niejako "bezinteresownie" dla nich samych, a wic
nauka, sztuka, literatura, religia, idee polityczne i spoeczne, uszlachetnione obyczaje sowem wysze wytwory ducha, wymagajce pielgnacji umysu, denia do celw wyszych
ni samo zaspokajanie potrzeb biologicznych. To znaczenie bywa czasami w potocznym
uytku jeszcze bardziej zwone: jeeli uywamy nazwy Paac Kultury i Nauki, to zgadzamy
si, e nauka nie wchodzi do kultury, a jeeli akceptujemy nazw Ministerstwo Kultury i
Sztuki, to zgadzamy si na wyczenie sztuki z kultury i wtedy nie wiadomo co pozostaje w
zakresie pojcia kultura. W literaturze naukowej i filozoficznej odrnia si niekiedy
cywilizacj i kultur. "Cywilizacja w wietle tych teorii stanowi zesp technicznych rodkw
i sposobw opanowania natury, nosi ona praktyczny, utylitarny charakter; jest to sfera
rodkw, sfera czysto instrumentalna. Jej rozwj polega na kumulatywnym procesie, w
ktrym zaznacza si wyrany postp mierzony kryteriami doskonalenia funkcjonalnej
sprawnoci technik cywilizacyjnych. Zdobycze cywilizacji atwo rozprzestrzeniaj si, to jest
podlegaj dyfuzji, ze wzgldu na przysugujc im cech praktycznej uytecznoci. Przy tym
ulegaj one zniszczeniu przez konsumpcj i wymagaj staego odnawiania. Sfera kultury w
wszym, waciwym znaczeniu, jest to dziedzina wartoci pozbawionych na og
praktycznej uytecznoci, uprawianych i rozwijanych bezinteresownie, ze wzgldu na
zwizane z tymi wartociami wewntrzne przeycia..."Wartoci kultury przewyszaj
natomiast dobra cywilizacji trwaoci, ich recepcja nie polega bowiem na niszczcej
konsumpcji" *5. Cywilizacja to maszyny, dobra uytkowe i w tym znaczeniu mwi si o
"cywilizacji technicznej", wytworzonej w XX wieku w spoeczestwach uprzemysowionych.
Kultura natomiast jest zespoem trwaych wartoci duchowych i w tym znaczeniu
przeciwstawia si niekiedy "kultur europejsk" - "amerykaskiej cywilizacji", podkrelajc
w ten sposb, e kultura europejska jest zbiorem trwaych wartoci, za cywilizacja
amerykaska tych trwaych wartoci nie wytworzya, chocia osigna najwyszy znany w
dziejach ludzkoci poziom cywilizacji technicznej. Z tym podziaem czy si czasami
podzia na kultur materialn i duchow, przy czym pojcie kultury materialnej nie pokrywa
si w peni z pojciem cywilizacji. Kultura materialna w tym znaczeniu, w jakim uywaj tej
nazwy etnografowie to og wytworw takich, jak budynki, stroje, narzdzia pracy, naczynia,
rodki komunikacji i transportu, instrumenty itp. Ot ta kultura materialna, zwaszcza ludw

27

pierwotnych oraz materialna kultura ludowa narodw europejskich, ma take warto

artystyczn trwa, jest take dzieem sztuki, nie tylko przedmiotem uytku. Domy, stroje,
narzdzia i naczynia s nie tylko funkcjonalne, ale mog by take pikne, zdobione, same
przez si stanowic take przedmioty sztuki. Kultura duchowa natomiast to wytwr de do
ideaw pikna, dobra, prawdy, sprawiedliwoci, to zespoy idei, wyobrae, dzie sztuki,
symbolw, obyczajw, przedmiotw, w ktrych te idee zostay utrwalone. Przeciwko temu
podziaowi na kultur materialn i duchow oraz na kultur i cywilizacj podnosi si zarzut,
e kady przedmiot materialny, sucy do dowolnego celu, zanim zosta wytworzony, musia
si pojawi najpierw jako "idea", jako pomys czy wyobraenie czowieka. A wic i st, i
krzeso, i yka, i mot kamienny, i maczuga sporzdzona przez czowieka pierwotnego
zostay sporzdzone wedug jakiego wyobraenia, jakiego projektu, pomysu i stanowi
niepodzieln cao idei i materii. Podobnie kade dzieo sztuki, zasada moralna, dogmat
religijny, idea filozoficzna, aby dziaa na ludzi, musi si zobiektywizowa i
"zmaterializowa" w pimie, rzebie, obrazie itp. Tylko wtedy bdzie dostpna
dowiadczeniu innych ludzi i bdzie ksztatowa ich postpowanie. Tak wic podzia na
kultur materialn i duchow, chocia moe niekiedy uyteczny dla celw klasyfikacji, opisu
czy dydaktyki, jest zawsze sztuczny gdy w zasadzie wiat wytworw czowieka jest
jednolity i myl twrcza splata si tu z tworzywem, dostosowuje do niego; wiat kultury jest
wiatem cigym i nie ma zasadniczej przepaci midzy najbardziej abstrakcyjnymi ideami i
tworami sztuki a przedmiotami codziennego uytku. Np. gralskie yki, czerpaki,
wyszywane parzenice zdobice ubranie s same w sobie take dzieami sztuki, podobnie jak
stroje owickie, czy lskie "ywotki", a przecie s uywane na co dzie. Od abstrakcyjnej
matematyki prowadzi prosta droga do oblicze technicznych i konstrukcji stalowych mostw
czy drapaczy chmur. Abstrakcyjna sztuka jest laboratorium nowych form architektury i caej
"scenografii", w ktrej yje nowoczesny czowiek, wczajc w to przedmioty uytkowe. To
wyodrbnianie wiata kultury duchowej jako odrbnego bytu wywodzi si z idealistycznych
filozofii, poczwszy od Platona i jego wizji wiata idei jako bytu rzeczywistego i trwaego,
ktrego odbiciem jest przemijajcy wiat rzeczy materialnych. Starajc si okreli trwao
kultury duchowej, bdcej przecie potnym czynnikiem ksztatowania dziaa ludzkich,
wskazywano, e poszczeglne wytwory materialne niszczej, ale tym, co trwa niezmiennie jest idea realizowana cigle na nowo w rnych egzemplarzach materialnych. Najprostszy
przykad: kady st wykonany z drewna czy innych materiaw, w kocu niszczeje i rozpada
si - idea stou jest "wieczna" i niezmienna. Idee filozoficzne i wartoci literackie, wizje
moralne i mistyczne, przedrukowywane w coraz to nowych egzemplarzach ksiek w rnych
jzykach, trwaj poprzez wieki jako idee, a nie jako niszczce si egzemplarze materialne, w
ktrych s przekazywane. Skrajnie idealistyczna teoria stwierdza, e istot kultury duchowej
stanowi zesp treci znaczeniowych obiektywnych, istniejcych niezalenie od wszelkich
warunkw historycznych, tj. zmieniajcych si w czasie ukadw instytucji spoecznych,
ekonomicznych i politycznych. Ludzie mog je odkrywa, obiektywizowa, przekazywa na
pimie, ustnie, czy w innej postaci, z pokolenia na pokolenie, lecz ten obiektywny wiat idei
istnieje niezalenie od czowieka, nie jest przez niego stworzony, moe by tylko odkrywany i
przeywany, jednake rozwija si on wedug immanentnych praw swej natury. Jest to tylko
jedna z licznych teorii filozoficznych, ktre nas tu nie interesuj bliej *6. Od tych teorii
filozoficznych trzeba odrni teorie rozwijane w socjologii, antropologii kulturalnej. Nauki
spoeczne pojmuj kultur jako przede wszystkim zespoy wytworw dziaalnoci czowieka,
obojtne czy s to wytwory materialne czy duchowe. Nie wszystkie jednak wytwory
dziaalnoci czowieka wchodz do kultury, wiele z nich ginie szybko, nie utrwala si i nie
przyjmuje w szerszych grupach. Aby jaki wytwr dziaalnoci czowieka wszed do kultury,
musi si najpierw zobiektywizowa, tzn. musi zosta utrwalony materialnie. Np. wiersz czy
utwr muzyczny nie napisany, nie wydrukowany i rozpowszechniony, nie bdzie odtwarzany
przez innych ludzi, nie bdzie dostpny dowiadczeniu i poznaniu blinich - ginie i zanika.
Dopiero wtedy gdy poemat czy pie, napisane czy nawet przekazywane ustnie, utrwalone na
pimie czy w pamici recytatorw czy pieniarzy, s odtwarzane i przeywane przez grupy

28

ludzkie, kiedy wchodz w zakres ich wiadomoci i staj si czci ich sposobu myleniawtedy dopiero mona powiedzie, e staj si elementem kultury, wyznacznikiem zachowa i
de ludzkich, czynnikiem ksztatujcym ycie spoeczne *7. Dla naszych dalszych
rozwaa nad kultur przyjmiemy sobie nastpujc definicj: kultura to og wytworw
dziaalnoci ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartoci i uznawanych sposobw
postpowania, zobiektywizowanych i przyjtych w dowolnych zbiorowociach,
przekazywanych innym zbiorowociom i nastpnym pokoleniom *8. Przyjmiemy wic, e
kultura jest ogem wytworw wytworzonych przez czowieka w toku pracy - fizycznej i
umysowej - dla zdobywania rodkw zaspokojenia potrzeb. Idee zasady moralne,
wyobraenia religijne, pogldy filozoficzne, doktryny spoeczne, estetyczne i polityczne - s
wytwarzane przez ludzi, a jeeli si przyjmuj i trwaj przez wieki i pokolenia, to znaczy, e
odpowiadaj podstawowym potrzebom i popdom czowieka. Uwaamy, e od potrzeb
biologicznych przez czynnoci o charakterze ekonomicznym, do rnicowania potrzeb i
rnicowania metod pracy i zasobu idei regulujcych ycie zbiorowe ludzi - prowadzi droga
rozwoju kultury. Widzielimy, e i w spoecznociach zwierzcych obowizuj pewne zasady
wspycia i wsppracy, e i w nich istniej stosunki dominacji, hierarchii i zasady
okrelajce zachowania si osobnikw wobec siebie. W spoeczestwach zwierzcych nie ma
jednak symboli, ani zachowa symbolicznych, ani zdolnoci do tworzenia symboli, w czym
niektrzy filozofowie upatruj istotn cech gatunku ludzkiego. W zbiorowociach ludzkich
istniej obyczaje i prawa, niektre ustalone refleksyjnie dla regulowania zachowa w nowych
sytuacjach - np. uspoecznienie gospodarki spowodowao wydanie szeregu nowych praw
regulujcych stosunek jednostek i grup do wasnoci uspoecznionej, inne przekazane tradycj
- np. ustpowanie miejsca starszym w publicznych rodkach transportu. Rozwj
zrnicowanych metod pracy, rozwj nowych sytuacji spoecznych w zmieniajcych si
ukadach stosunkw produkcji prowadzi do rozwijania umysu, do stwarzania nowych potrzeb
intelektualnych, filozoficznych, mistycznych, moralnych, a take do nowych sposobw
zaspokajania tych potrzeb. Czytajc np. rozwaania Wadysawa Tatarkiewicza nad
pocztkami filozofii greckiej *9 widzimy, jak stara si on wytumaczy to przejcie od
umiejtnoci praktycznych do mylenia abstrakcyjnego, ktre stanowio zasadniczy zwrot w
historii myli ludzkiej, przez pojawienie si nowych potrzeb, powstajcych w rozwijajcej si
gospodarce, jej ekspansji i szerokich kontaktach z innymi ludami i ich cywilizacjami. Tak
zdefiniowana kultura obejmuje take narzdzia produkcji i wzory czynnoci, tzn. stae
sposoby zachowania si w czasie pracy produkcyjnej uwaane za podane. S one
niewtpliwie szczeglnie wanymi elementami skadowymi kultury, a ich rozwj wyznacza
rozwj wielu innych elementw. Kultura bowiem jest caoci niesychanie zoon i
skomplikowan. Kada kultura pierwotnego plemienia ma szereg elementw podstawowych:
bro, narzdzia, rodki transportu, ubrania z ktrymi, cz si umiejtnoci posugiwania si
nimi. Dalej - mamy organizacj spoeczn, obyczaje, prawa, zasady moralne, ktre reguluj
stosunki ludzkie w procesach zdobywania rodkw i zaspokajania potrzeb. Nastpnie mamy
tutaj czynnoci i wytwory artystyczne, ozdoby, maski, pieni, legendy, mity. Wreszcie
wierzenia magiczne i religijne, wyobraenia o wiecie nadzmysowym, ktry reguluje
niepojty dla czowieka bieg procesw naturalnych i ktry ma take wpyw na los czowieka.
Zaleno od przyrody jest take zalenoci od bstw i si, ktre nad t przyrod panuj.
Zatem w posugiwaniu si broni i narzdziami, w toku pracy, trzeba przestrzega regu
magicznych i religijnych, aby nie obrazi tych potnych si, ktre mog w kadej chwili
cign zgub na sabego czowieka. Tak wic cao kultury, powizana wewntrznie
rzeczowo i funkcjonalnie, moe by podzielona na rne elementy i segmenty.
Struktura wewntrzna kultury
Kultura jest zawsze zlokalizowana w czasie i przestrzeni, oraz w zbiorowoci spoecznej. Nie
istnieje ona poza grup spoeczn, np. kultura Eskimosw, kultura Navaho, kultura wielkiego
miasta, kultura narodowa polska, kultura ludowa lska Cieszyskiego itp. Lecz i taka

29

zlokalizowana kultura moe by podzielona na elementy skadowe, tworzce szersze ukady.

Tym zagadnieniem si teraz zajmiemy, lecz przedtem musimy wprowadzi jeszcze jedno
rozrnienie - mianowicie wyodrbnimy kultur jednostki i kultur zbiorowoci. Kultura
osobista jednostki to og jej sposobw postpowania, jej metod dziaania, jej myli, poj,
pogldw, wytworw jej dziaalnoci, ktre mog by czsto nieznane innym ludziom.
Kultura osobista musi si mieci w ramach kultury zbiorowoci, jednake obejmuje ona
take te myli, idee, uczucia, wytwory dziaalnoci, ktre nie s jeszcze znane a moe nigdy
nie bd znane innym ludziom. Lecz nawet w wytworach znanych innym ludziom znajduj
si elementy, ktre nigdy nie zostan przyjte przez innych, lub te znajduj si takie, ktre,
chocia odmienne, s tolerowane. Kade bowiem spoeczestwo zezwala jednostkom na
pewien margines oryginalnoci, na pewne odchylenia od oglnie przyjtych wzorw. Ten
margines moe by wszy lub szerszy, zalenie od roli spoecznej i pozycji, jak jednostka
zajmuje w zbiorowoci (pojcia roli i pozycji patrz str. 130 i nast.). Np. artyci, twrcy,
uczeni, ludzie materialnie niezaleni, "dziwacy" i "ludzie na wariackich papierach" mog
zachowywa si w sposb odmienny, wyznawa inne zasady, jednake w ramach uznanych
za dopuszczalne, i ich odchylenia nie mog i zbyt daleko, gdy spotykaj si z represj.
Zwaszcza twrcy wszelkiego rodzaju maj niejako zagwarantowan swobod do szerszego
zakresu kultury osobistej, w nadziei, e ich twrczo wzbogaci kultur zbiorowoci *10.
Przytoczmy tu dla przykadu charakterystyk kultury osobistej B. Pascala, napisan przez
Chateaubrianda: "By raz czowiek, ktry majc lat dwanacie z kresek i kek wyczarowa
matematyk; ktry majc szesnacie - uoy traktat o stokach najbardziej uczony ze
wszystkich, jakie byy znane od czasw staroytnych; ktry majc dziewitnacie sprowadzi do dziaania maszyny umiejtno czysto rozumow; ktry majc lat dwadziecia
trzy - ustali fakt ciaru powietrza i unicestwi jeden z wielkich bdw dawnej fizyki: ktry
w latach, w ktrych inni zaczynaj si niejako rodzi, przebiegszy przez cay krg ludzkich
umiejtnoci dostrzeg ich nico i zwrci swoj myl ku religii; ktry od tej chwili a do
mierci w trzydziestym dziewitym roku ycia - zawsze cierpicy i saby - utrwali jzyk
Bossueta i Racine'a, dajc w nim wzory zarwno doskonaej ironii, jak i najmocniej
przekonujcej argumentacji; ktry wreszcie - w krtkich przerwach midzy cierpieniem a
cierpieniem - rozwiza dla rozrywki jedno z najbardziej zawiych zagadnie geometrii i
rzuci na papier myli tyle Boe co czowiecze. Ten druzgoccy geniusz zwa si Baej
Pascal" *11. Przytaczamy ten cytat, poniewa zawiera on udramatyzowan charakterystyk
kultury osobistej wybitnego twrcy, dziaajcego na wielu polach nauki, filozofii, literatury i
religii. Zachowujc wszystkie proporcje, moglibymy opisa kultur osobist naszych
znajomych, wydobywa to, co jest niepowtarzaln oryginalnoci ich myli i zachowa, co
stanowi ich kultur osobist. Tego pojcia kultury osobistej nie naley miesza z potocznym
okreleniem, gdzie o kulturze osobistej mwi si jako o zakresie przestrzegania "dobrych
obyczajw i manier". W tym znaczeniu kultura osobista jest wanie zakresem nie osobistej
oryginalnoci, lecz zakresem podporzdkowania si wymaganiom kultury zbiorowoci. Np. w
tym znaczeniu mwi si, e kto jest czowiekiem wysokiej kultury osobistej, to znaczy, e
jest czowiekiem "dobrze wychowanym" i przestrzegajcym skrupulatnie zasad
obyczajowoci i nakazw grzecznoci. Kultura zbiorowoci nie jest sum kultur osobistych
jej czonkw. Jest to og tych wytworw myli i dziaa, wartoci, sposobw postpowania,
ktre zostay uznane i przyjte przez zbiorowo i nabray wanoci dla jej czonkw,
wyznaczajc zachowania uwaane za "obowizkowe", np. nakazy przyzwoitoci, zasady
wspycia, kryteria ocen estetycznych i moralnych, uznane dziea sztuki ju przyjte i
utrwalone itp. Nie wszystko wic z kultury osobistej czonkw staje si wsplnym dobrem
caej zbiorowoci. Wiele indywidualnych idei i pomysw, zarwno genialnych, jak i
chybionych, przepada i nie wchodzi do wsplnego systemu. Z tak okrelonej kultury
zbiorowoci nie wszystko zostaje przekazane nastpnym pokoleniom. Np. z literatury lat
midzy dwoma wojnami tylko stosunkowo niewiele ksiek jest wznawianych, troch wicej
jest czytanych, lecz moglibymy atwo wskaza wielu literatw cieszcych si wtedy wielkim
powodzeniem (np. F. Ossendowski czy A. Marczyski), ktrzy s obecnie prawie zupenie

30

nieznani modszemu pokoleniu. Kultura zbiorowoci jest caoci ywych, aktualnych,

funkcjonujcych wytworw i wzorw odgrywajcych uznan rol w yciu czonkw
zbiorowoci. Dziedzictwo kulturalne to tylko ta cz kultury, ktra zostaa, czy zostanie
przekazana nastpnym pokoleniom, ta cz, ktra zdaa egzamin trwaoci w czasie.
Stanisaw Ossowski podkrela, e dziedzictwo kulturalne to nie tylko przekazane przedmioty
i wartoci, lecz take przekazane dyspozycje do podstaw wobec nich, do przeywania
pewnych dowiadcze wobec tych przedmiotw. Np. obrazy Matejki byy dla kolejnych
pokole nie tylko obrazami wywoujcymi doznania estetyczne, lecz take "wiadectwami
historii i wielkoci narodu" i te postawy wobec nich take przechodz z pokolenia na
pokolenie, jednake ze zmiennym nateniem. "Dziedzictwo kulturowe, ktre umoliwia nam
odpowiednie reagowanie na "Pana Tadeusza", jest oczywicie niesychanie skomplikowane:
wchodzi tam w gr i umiejtno czytania, i znajomo jzyka polskiego, i znajomo
pewnych wydarze historycznych, oraz pewnych konwencji literackich, i rnorodne
dyspozycje emocjonalne, ale poza tym wszystkim wchodzi w gr pewna specjalna, rwnie
skomplikowana postawa wzgldem tego wanie przedmiotu, jakim jest "Pan Tadeusz" *12.
Np. aktualna moda nie wchodzi zazwyczaj do dziedzictwa kulturowego, chyba jako zbiory
muzealne, natomiast niektre idee, dziea sztuki i literatury, teorie naukowe i filozoficzne,
dziea architektury stanowi istotny jego trzon. Cz tego dziedzictwa jest stale ywa, tzn.
funkcjonujca w dowiadczeniu wikszoci czonkw zbiorowoci, cz jest przekazywana
modziey w szkoach, cz przechowywana w muzeach, itp. Dziedzictwo kulturalne ulega
zazwyczaj idealizacji, staje si zbiorem wartoci uwiconych, symboli otoczonych
postawami emocjonalnymi, a zatem i czynnikiem integracji grup, orodkiem ich skupienia,
czynnikiem ich cigoci i trwaoci w kryzysach. To zagadnienie cigoci i trwaoci
zbiorowoci spoecznych jest niezmiernie interesujce i ono dopiero pokazuje donioso
kultury w wyznaczaniu ycia spoecznego. Podstawy biologiczne, a zwaszcza cechy
organizmu zapewniaj trwao reakcji fizjologicznych, cigo zachowa popdowych i
odruchowych, emocjonalnych itp. - wsplnych caemu gatunkowi ludzkiemu. Dziedzictwo
kulturalne, wyraone w wartociach utrwalonych w przedmiotach i wytworach kultury
decyduje o cigoci poszczeglnych grup. Np. nard polski, pozbawiony w XIX wieku
samodzielnego bytu politycznego, zachowa swj byt kulturalny, ktry sta si podstaw
odzyskania niepodlegoci politycznej. A w tym utrzymaniu bytu kulturalnego szczegln
rol odegraa literatura, jzyk, dziea sztuki (takie wanie jak obrazy Matejki), przekazywane
z pokolenia na pokolenie tradycje narodowe, wzory obyczajowe - sowem to wszystko, co
czasami nazywa si kultur humanistyczn *13. Przejdmy teraz do zagadnienia analizy
wewntrznej struktury jakiej kultury. Socjologowie i antropologowie opracowali pewien
schemat analizy, ktry mona zastosowa do badania kadej kultury, wszystkich grup,
wyrnia w nich elementy skadowe i zasady ich czenia si w wiksze ukady. Kada
kultura posiada swoje "elementy podstawowe", ktre nazywa si "cechami" tej kultury. Np. w
kulturze Eskimosw takimi cechami czy elementami podstawowymi s harpun i kajak, gdy
to one wyznaczaj sposb polowania, a wic najwaniejsz czynno, od ktrej zaley ycie
jednostek i caej zbiorowoci. U niektrych ludw rolniczych takimi elementami
podstawowymi s narzdzia rolnicze. Wrd Indian prerii utrzymujcych si z polowania na
bizony, takimi elementami byy uk i technika posugiwania si nim w czasie jazdy na koniu.
Dla plemion australijskich by to bumerang. W zoonych i skomplikowanych kulturach
europejskich w XIX wieku jednym z takich istotnych elementw bya maszyna parowa.
Sowem, elementy kultury to przedmioty wane dla pracy produkcyjnej, dla zdobywania
rodkw zaspokojenia potrzeb, lub wane dla organizacji ekonomicznej, politycznej, czy te
dla przebiegu ycia kulturalnego, np. religijnego czy artystycznego. U ludw posiadajcych
bardziej zoone kultury takich elementw moemy wyrni bardzo wiele. Elementami lub
cechami kultury s takie przedmioty, idee, czynnoci (wzory tych czynnoci), ktre
wyznaczaj wane dla utrzymania i rozwoju grupy dziaania i zachowania. Posiadanie
harpuna i kajaka wyznaczao tryb polowania, organizacj polowania, a zatem take
organizacj ycia rodzinnego Eskimosw. Co wicej, z nimi byy take powizane pewne

31

obrzdy magiczne i religijne, mity i wok nich narastay legendy. Posugiwanie si harpunem
i kajakiem byo take podstaw osobistego prestiu mczyzny w zbiorowoci. Wiele innych
przedmiotw, idei, wyobrae, sposobw zachowania byo wic odniesione do tych dwch
cech podstawowych. Czasami w kulturze jakiej grupy zjawia si nowy element, ktry
zupenie zmienia jej struktur. Tak byo np. z pojawieniem si maszyny parowej w XVIII
wieku w Europie, ktra wywoaa tzw. pierwsz rewolucj przemysow. W yciu Indian
prerii Ameryki Pnocnej podobn rewolucj spowodowao wprowadzenie koni, przyjtych
od Hiszpanw oraz broni palnej. Przed pojawieniem si konia Indianie zajmowali si
rolnictwem oraz polowaniem polegajcym na zapdzaniu bizonw i innej zwierzyny w
ogrodzenia czy te napdzaniem ich nad urwiska i spdzaniem przeraonego stada w
przepa. Przyjcie konia przeksztacio te ludy w koczownikw cigncych za stadami
bizonw, wyksztacio nowy tryb ycia, sowem - now kultur. Wprowadzenie maszyny
parowej do techniki europejskiej stworzyo przemys, systemy kolei elaznych, zmienio
metody budownictwa, doprowadzio do utworzenia nowych klas spoecznych, nowych
ideologii itp. Mwic inaczej, cechami kultury s te przedmioty (np. narzdzia, maszyny) lub
idee czy sposoby zachowania, ktre organizuj, skupiaj wok siebie, wyznaczaj
funkcjonowanie innych. Masowe pojawienie si np. samochodu w Stanach Zjednoczonych
zmienio organizacj przestrzenn miast i wywoao wiele zmian w stylu ycia. Obecnie
moemy powiedzie, e wprowadzenie maszyn elektronowych take zmienia wewntrzn
organizacj kultury. Szerszy ukad przedmiotw, urzdze, czy te wyobrae i idei,
powizany funkcjonalnie z okrelonym elementem, nazywamy "kompleksem kulturowym".
Np. samochd jest niewtpliwie odrbn cech kultury. Moemy take mwi o
samochodowym kompleksie kulturowym. Nale do niego wszystkie urzdzenia obsugi
samochodu, stacje benzynowe, warsztaty reperacyjne, przepisy drogowe, szkoy i kursy jazdy,
instytucje sprzeday (jak u nas np. Motozbyt), podrczniki dla uczcych si i podrczniki dla
technikw, katedry konstrukcji samochodw w politechnikach, czasopisma dla
automobilistw, organizacje sportowe i organizacje zawodowe kierowcw, literatura na temat
samochodw, zawody sportowe takie, jak rajdy samochodowe czy te wycigi kierowcw
zawodowych, z nimi zwizane instytucje przemysowe te samochody produkujce, rne
grupy interesw, jak np. potna organizacja przemysu samochodowego w wielu krajach,
przedsibiorstwa sprzeday i reklamy samochodw. Ten przykad pokazuje, jak rozlegy
moe by kompleks elementw kultury powizanych z jednym elementem podstawowym.
Lecz wyodrbnianie podstawowych elementw dla analizy jakiej kultury zaley od tego,
jakie zagadnienie badacz chce rozwiza. Rwnie dobrze jako taki element podstawowy
mona by wyrni motor spalinowy, a wtedy kompleks motoru spalinowego bdzie jeszcze
szerszy, gdy obejmie wszystkie dziay jego zastosowa. Kompleks motoru odrzutowego
bdzie jeszcze szerszy. Kompleksy kultury nazywa si take systemami kulturowymi, gdy s
one wewntrznie spjne, logicznie i funkcjonalnie powizane zarwno jeeli je rozpatrujemy
od strony przedmiotw materialnych, jak i od strony organizacji grup i organizacji czynnoci.
Moemy wic mwi np. o systemie przekazywania treci za pomoc radia lub za pomoc
telewizji. Radio rwnie wytwarza swj kompleks czy system kulturowy, podobnie jak
telewizja. Niektre kompleksy kultury cz si w szersze caoci funkcjonalne i tworz
"konfiguracje kulturowe". Np. cywilizacja techniczna czy cywilizacja maszynowa jest takim
przykadem konfiguracji czcej kompleksy motoru spalinowego, motoru elektrycznego,
motoru odrzutowego, oraz jeszcze wiele innych kompleksw rnych typw maszyn, plus
kompleksy radia, telewizji, kina itd. Do tej konfiguracji nale take metody organizowania
pracy (wynikajce z waciwoci maszyn), kompleksy ustawodawstwa, typy szk, typy
naukowych instytucji badawczych, teorie naukowe, systemy filozoficzne, ideologie
spoeczne. Konfiguracje mog si take tworzy wok pewnych idei spoecznych i doktryn
ekonomiczno - politycznych. Np. "Kapitalizm" moe by rozpatrywany jako typ konfiguracji
kulturowej, ktrej podstawowymi elementami s wasno prywatna, doktryna liberalizmu
ekonomicznego i politycznego, organizacja przedsibiorstwa, podzia dochodu, zasady
finansowania i funkcjonowanie bankw oraz specyficzny typ etyki gospodarczej, typ

32

organizacji politycznej. Kady z tych elementw tworzy wasne kompleksy, ktre razem cz
si w wielk konfiguracj nazywan skrtowo kultur kapitalizmu. Formacja socjalistyczna
rwnie moe by rozpatrywana jako konfiguracja kulturowa, a jej elementami
podstawowymi bd: wasno uspoeczniona, planowanie gospodarcze, instytucje
polityczne, zasady podziau dochodu, ideologia spoeczno - polityczna. Kady z tych
elementw tworzy take wasne kompleksy, ktre cz si funkcjonalnie w konfiguracj
kultury socjalistycznej. W jzyku potocznym i w niektrych naukach, jak np. w etnografii,
kultur dzieli si na dziay, ktre stanowi wzgldnie zamknite ukady wytworw i dziaa,
jak np. gospodarka, pastwo i prawo, wiedza i nauka, owiata i wychowanie, religia i magia,
sztuka we wszystkich jej przejawach. Jest to podzia odpowiadajcy potocznej obserwacji,
oraz podziaowi stosowanemu przez instytucje statystyczne dla opisania dziaw ycia
publicznego. Np. Gwny Urzd Statystyczny, opisujc co roku polskie spoeczestwo w
"Rocznikach Statystycznych", wyrnia takie dziay, jak: przemys, rolnictwo, budownictwo,
transport i czno, handel, gospodarka mieszkaniowa i komunalna, szkolnictwo i nauka,
kultura i sztuka, ochrona zdrowia itd. Ten podzia ma swoje racje, lecz z naszego punktu
widzenia dokonuje on nieraz ci przez funkcjonalne caoci. Np. kompleks samochodowy w
takim opisie zostaje rozbity i poszczeglne jego ukady znajd si w rnych dziaach:
produkcja samochodw w dziale "przemys", ksztacenie kierowcw w dziale "szkolnictwo",
przepisy regulujce ruch samochodowy w dziale "prawo" itp. Socjologowi chodzi jednak
przede wszystkim o badanie kultury jako caoci funkcjonalnych, jako systemw wewntrznie
spjnych, gdy wanie jako takie wyznaczaj one zjawiska i procesy ycia spoecznego.
Trzeba podkreli, e inny jest punkt widzenia teoretyka kultury, antropologa, etnologa czy
etnografa badajcego kultur, a inny - socjologa. Wymienione, jako pierwsze, nauki zajmuj
si badaniem tj. opisywaniem i wyjanianiem powstawania i rozwoju elementw,
kompleksw i konfiguracji kulturowych. Socjologia interesuje si kultur przede wszystkim
jako czynnikiem wspwyznaczajcym przebieg zjawisk i procesw spoecznych - a wic
centralnym punktem zainteresowania jest nie sama kultura, lecz jej wpyw na ycie zbiorowe.
Std socjologiczna analiza kultury jest poszukiwaniem zalenoci midzy elementami kultury
a zjawiskami i procesami zachodzcymi w spoeczestwie.
Wpyw kultury na ycie spoeczne
Zacznijmy od kilku przykadw. Kady organizm ludzki odczuwa popdy godu, pragnienia,
pci. Wystpuj one w caym gatunku ludzkim, a ich zaspokojenie jest pierwszym warunkiem
utrzymania si spoeczestwa. Lecz o tym, jak s one zaspokajane, decyduj ju kultury.
Popdy prowadz do okrelonych zachowa: spoywania posikw, picia napojw,
stosunkw pciowych. Jednake jak te zachowania przebiegaj, w jaki sposb s
dokonywane, co ludzie spoywaj i w jaki sposb zaspokajaj popd seksualny - wszystko to
przebiega rnie w rnych spoeczestwach w czasie i przestrzeni. Wydawaoby si, e
poniewa zaspokajanie popdu pciowego prowadzi do tworzenia rodziny, a zatem we
wszystkich typach spoeczestw istniej podobne formy rodziny. Tymczasem z kadego
podrcznika socjologii czy antropologii dowiemy si, e istnieje wiele form maestwa, form
rodziny, oraz, e istniej najrniejsze sposoby organizowania zaspokajania popdu
pciowego, e z tymi sposobami wi si tabu, zakazy i nakazy spoeczne, religijne,
obyczajowe, magiczne - sowem, e rne kultury "dobudowuj" do zaspokojenia tego
popdu ca otoczk instytucjonaln, ustalaj kulturowe wzory zachowania zwizane z tym
popdem. W rozdziale powiconym rodzinie przedstawimy pewne informacje o typach
maestw i rodzin. Dokadny opis ycia seksualnego w ramach kulturowych spoeczestwa
trobriandzkiego da B. Malinowski *14. Podobnie ma si sprawa z zaspokajaniem godu i
pragnienia. ywno spoywana przez ludzi yjcych w rnych kulturach jest niesychanie
zrnicowana. Eskimosi spoywaj praktycznie wszystkie czci ciaa upolowanych zwierzt,
zapewniajc sobie w ten sposb zasb witamin, ktrych nie spoywaj w jarzynach, ale ich
przysmaki budz w Europejczyku na og nieodparty wstrt. Ilo tabu, tzn. zakazw

33

magicznych zwizanych z ywnoci jest ogromna. W Indiach prawie kada kasta ma inne
tabu. Znany jest fakt, e Hindusi nie zabijaj krw i nie spoywaj woowiny. Inne ludy nie
jedz wieprzowiny, inne - miso owiec uwaaj za nieczyste. Spoywanie ab chopu
polskiemu wydaje si okropnoci, dla niektrych narodw Europy zachodniej jest to ceniony
przysmak. Lecz nie tylko rodzaj poywienia jest okrelony kultur - obrzdy zwizane ze
spoywaniem potraw: od rytualnych uczt pierwotnych plemion, w ktrych niektre rody
spoywaj miso zwierzcia uwaanego za ich przodka, a ktre jest zakazane w kadej innej
okolicznoci, wielkich przyj i uczt urzdzanych przez bogatych Rzymian, wieczerzy
wigilijnej chopw polskich opisanej szczegowo przez Reymonta, do najrnorodniejszych
sposobw spoywania posikw dla podkrelenia i uczczenia jakiego wydarzenia, takich, jak
imieniny, awans, zdanie egzaminu, otrzymanie dyplomu, dojcie do penoletnoci - s
przykadami pokazujcymi, e zaspokajanie godu i pragnienia staje si czynnoci
symboliczn. Z tych przykadw wyprowadzamy wniosek, e wrodzone popdy i skonnoci
ulegaj w kadej kulturze uregulowaniu, e ich zaspokajanie zostaje - jak to mwi
antropologowie - skanalizowane, tzn. uoone w ustalone nawyki i obyczajem, czasami
religi, magi lub nawet prawem przepisane, a jednostka ludzka przychodzca na wiat jako
organizm biologiczny, zostaje "wchonita" przez spoeczestwo i pod wpywem jego kultury
ulega "socjalizacji" - czyli z istoty biologicznej staje si istot spoeczn. Oczywicie, e
wyposaenie biologiczne jest niezbdnym warunkiem i jego waciwoci umoliwiaj ten
proces, ale jego przebieg i wynik s wyznaczone jakoci kultury, jej cechami i organizacj.
Przyjrzyjmy si wic bliej temu procesowi socjalizacji, gdy jest to pierwszy mechanizm
wpywu kultury na ycie spoeczne. a) Czowiek przychodzcy na wiat w jakiej rodzinie od
pierwszej chwili po urodzeniu znajduje si pod wpywem istniejcych przedmiotw,
urzdze, pogldw, wierze, ustalonych sposobw wychowywania niemowlt. Niektre
plemiona Indian przywizyway niemowl do paskiej deski, inne ludy owijay je ciasno w
rodzaj banday, u innych ludw spotykamy jeszcze inne sposoby, a jak sprawa wyglda w
nowoczesnych spoeczestwach - wszyscy wiemy. Kultura jest wic dla czowieka wiatem
zastanym, do ktrego musi wej uczc si wielu rzeczy i przez wiele lat. Jego popdy, jego
organizm, jego skonnoci naturalne zostaj od razu ujte w karby nakazw, wzorw
ustalonych w grupie, w ktrej si urodzi. Znane powiedzenie R.E. Parka: "czowiek nie rodzi
si ludzkim, lecz staje si nim w procesie wychowania" oddaje w zwizym sformuowaniu
istot zagadnienia *15. Gdy po urodzeniu niemowl jest organizmem biologicznym,
wyposaanym w szereg wasnoci potencjalnych, ktre proces socjalizacji i wychowania
rozwija, ksztatuje i w ten sposb mae zwierztko przeksztaca si w czowieka, czyli istot
rozumn, zdoln do mylenia symbolami, zdoln do pracy i do twrczoci. Na organizm
niemowlcia dziaaj rne wpywy i jest ono poddane rnym procesom, ktre musimy sobie
jako uporzdkowa: 1) "wzrost" - organizm ronie, czyli realizuje wrodzone zadatki pod
wpywami sprzyjajcych warunkw rodowiska i wzajemnych oddziaywa ze rodowiskiem,
takich, jak przyjmowanie pokarmu, pielgnacja itp.; 2) "cakowity wpyw rodowiska" - to
og podniet dziaajcych na organizm, wychodzcych z ukadw naturalnych, ludzi i
elementw kultury, sprzyjajcych i niesprzyjajcych rozwojowi organizmu, poszczeglnych
jego cech, osobowoci; 3) socjalizacja - to ta cz cakowitego wpywu rodowiska, ktra
wprowadza jednostk do udziau w yciu spoecznym, uczy j zachowania si wedug
przyjtych wzorw, uczy j rozumienia kultury, czyni j zdoln do utrzymania si i
wykonywania okrelonych rl spoecznych; 4) "wychowanie" - to intencjonalne
ksztatowanie osobowoci dokonywane w ramach stosunku wychowawczego midzy
wychowawc a wychowankiem, wedug przyjtego w grupie ideau wychowawczego.
Zarwno socjalizacja, jak i wychowanie s czciami wpywu rodowiska, tylko zakresy tych
poj s wsze. Proces socjalizacji obejmuje i wpyw rodziny, rwienikw, znajomych,
prasy, kina, ksiek itp. Wychowanie w przyjtym tu znaczeniu tego sowa obejmuje tylko t
cz socjalizacji, ktra ksztatuje cechy osobowoci podane z punktu widzenia interesw
grupy i ideaw kultury. Socjalizacja modeluje sposoby zaspokajania popdw biologicznych,
ale samych popdw nie usuwa. Daje ona osobnikowi nawyki, umiejtnoci zachowania si w

34

rnych sytuacjach spoecznych i naturalnych, jakie spotyka on w spoeczestwie, i daje

mono przystosowywania si. Wyliczmy najwaniejsze punkty: 1) Socjalizacja
(wczajc wychowanie) uczy dyscypliny, panowania nad popdami i potrzebami,
zaspokajania ich w sposb przewidziany w danym spoeczestwie. Uczy panowania nad
odruchami i emocjami i zachowania si zgodnego z obyczajem czy korzyci jednostki. 2)
Wpaja ona take aspiracje czyli denia do tego, aby osign pewne rzeczy czy cechy
podane, naladowa bohaterw, osiga zamono, dy do uznania. 3) W toku
socjalizacji jednostka przyswaja sobie wiedz i umiejtno grania rl spoecznych (pojcie
roli spoecznej wyjanimy w nastpnym rozdziale), tzn. umiejtno bycia koleg, uczniem,
synem, przyjacielem. Uczy si speni w swoim zachowaniu oczekiwania innych i
przystosowywa swoje postpowanie do postpowania innych. 4) Socjalizacja daje take
sprawnoci i kwalifikacje zawodowe, oraz umiejtnoci techniczne potrzebne do ycia w
danej cywilizacji - czy to bdzie umiejtno posugiwania si kajakiem na wzburzonym
morzu, czy umiejtno kierowania samochodem. Socjalizacja prowadzi do konformizmu,
czyli denia, aby zachowanie jednostki byo zgodne z tym, czego grupa od niej oczekuje.
Stopie konformizmu moe by rny i socjalizacja nie moe zapobiec rozwijaniu si
osobowoci buntowniczych, odrzucajcych takie czy inne elementy danej kultury, obyczajw
czy organizacji spoeczestwa. Porwnajmy dwch chopcw dziesicioletnich
wychowywanych w rnych kulturach. Jeden urodzi si w odzi, w rodzinie robotnika
przemysu wkienniczego, drugi w rodzinie Eskimosw na pnocno - zachodnim wybrzeu
Alaski. Pierwszy umie tabliczk mnoenia, wie na czym polega praca samochodu, umie
przechodzi przez ruchliw ulic, zna wiele dat z historii Polski, umie gra w siatkwk,
pasjonuje si pik non, umie wytumaczy wschody i zachody soca. O wikszoci tych
rzeczy chopiec z Alaski nigdy nie sysza (zaoywszy, e nie chodzi do amerykaskiej
szkoy). Umie natomiast budowa kajak, posugiwa si harpunem, umie znale drog w
nienej zamieci i nocy podbiegunowej, umie zaprzga psy i wiele innych rzeczy, o ktrych
nasz odzianin nie sysza. Umie take wytumaczy wschody i zachody soca, jednake w
zupenie odmienny sposb. Ich systemy wyobrae o rodzinie, prawie, religii, spoeczestwie
i wadzy politycznej s zupenie rne. Procesy fizjologiczne i biologiczne podstawy uczenia
si s identyczne u obu z nich, lecz rezultaty uczenia si s inne, gdy uczestnicz oni w
innych systemach ekonomicznych, ich rodziny inaczej zdobywaj rodki zaspokojenia
potrzeb, sowem - s wychowani w rnych kulturach. Tak wic socjalizacja ksztatuje
osobowo czowieka i przygotowuje go do ycia w zbiorowoci, umoliwia mu
porozumiewanie si i inteligentne dziaanie w jej ramach, uczy, jak si trzeba zachowywa,
by osign cele yciowe. b) Drugi mechanizm dziaania kultury polega na tym, e ustanawia
ona systemy wartoci i kryteria okrelajce wartoci. Zacznijmy znowu od potrzeb
wrodzonych. Potrzeb jest wszelkie wymaganie organizmu, wrodzone lub nabyte,
wywoujce poczucie braku czego i zmuszajce do dziaania. Potrzeby s wrodzone i nabyte,
maj one stale tendencje do ronicia i ten fakt, e nigdy nie mog by zaspokojone w peni
stanowi istotny mechanizm rozwoju jednostek i spoeczestw. Jednostki i grupy pewnym
potrzebom nadaj wiksz wano, przeksztacajc je w interesy. Interesy mog by rnego
rodzaju: ekonomiczne, polityczne, estetyczne, religijne, tzn. e rni ludzie nadaj niektrym
potrzebom szczegln wano. Np. interesy ekonomiczne to wano przypisywana
zdobywaniu rodkw zaspokojenia potrzeb, lub wano przypisywana ekspansji
gospodarczej, wano przypisywana zabezpieczeniu surowcw, rynku zbytu itp.
Poszczeglne potrzeby oraz interesy mog by zaspokajane w rny sposb przy pomocy
rnych przedmiotw, zatem jednostki i grupy musz cigle wybiera midzy rnymi
sposobami i rodkami zaspokojenia swoich potrzeb. Musz take dokonywa wyboru midzy
rnymi potrzebami i interesami, poniewa nie wszystkie mog by rwnoczenie
zaspokojone i jednym trzeba da pierwszestwo przed innymi. Np. gd moe by
zaspokojony rnymi potrawami a pragnienie rnymi napojami i kady godny
przychodzcy do restauracji dokonuje wyboru z jadospisu. Ochron przed zimnem mog
zapewni rne rodzaje ubra, ubrania mona sporzdza z rnych materiaw i szy je

35

wedug rnej mody - to przykady wyborw dokonywanych w yciu codziennym. Mona

wykonywa rne zawody i decyzja wyboru zawodu jest ju bardziej skomplikowana.
Jeszcze bardziej skomplikowane s decyzje wyboru stojce przed kierownikiem
przedsibiorstwa, ktry musi zdecydowa, co produkowa, jakimi metodami, w jakich
ilociach itp. Cae narody lub ich grupy kierownicze musz dokona wyboru midzy
metodami rozwoju gospodarczego - np. industrializacja czy intensywny rozwj rolnictwa, a
jeeli industrializacja, to jakie typy przemysu, gdzie ulokowane itp. Kady taki wybr jest
rozpatrywany z rnych aspektw, ale decyzja ostateczna jest wyznaczona celami, ktre chce
si osign i ktre uwaa si za szczeglnie wane i cenne. Uoglniajc - u podstaw kadego
wyboru ley system wartoci uznawany przez jednostki lub grupy dokonujce wyboru i
pewna hierarchia wartoci. Wybiera si np. zawd grnika, ktry jest zawodem trudnym i
niebezpiecznym, ale wybiera si go, poniewa daje dobre zarobki i wysoki presti w
spoeczestwie. Zatem zarobki i presti s wartociami, dla ktrych jednostka godzi si na
trudn prac i niebezpieczestwa zwizane z prac pod ziemi. Pojcie "wartoci" wystpuje
w etyce, ekonomii, filozofii, socjologii i innych naukach spoecznych. Uywane jest take w
jzyku potocznym i dlatego ma bardzo wiele znacze. My tutaj bdziemy nazywali wartoci
dowolny przedmiot materialny lub idealny, ide lub instytucj, przedmiot rzeczywisty lub
wyimaginowany, w stosunku do ktrego jednostki lub zbiorowoci przyjmuj postaw
szacunku, przypisuj mu wan rol w swoim yciu i denie do jego osignicia odczuwaj
jako przymus. Wartociami s te przedmioty lub stany rzeczy, ktre jednostkom i grupom
zapewniaj rwnowag psychiczn, daj zadowolenie, denie do nich lub ich osignicie
daje poczucie dobrze spenionego obowizku, lub te, ktre s niezbdne dla utrzymania
wewntrznej spjnoci grupy, jej siy i jej znaczenia wrd innych grup. W niektrych
grupach najwyszymi wartociami mog by pienidze i bogactwa, w innych ideologia,
jeszcze w innych wartoci religijne, honor, wolno, potga polityczna itp. Istniej oczywicie
rne wartoci i jednostki lub grupy mog im przypisywa wiksz lub mniejsz wag, w
kadej grupie istnieje uznana hierarchia wartoci. Jest interesujcym wiczeniem prba
ustalenia hierarchii wartoci swoich wasnych i wartoci kolegw, rodziny i znajomych: co
kady z nich uwaa za warto najwysz i z czego jest gotw zrezygnowa dla jej
osignicia? Jak ju podkrelalimy, socjologa interesuje kultura tylko w tym zakresie, w
jakim wpywa ona na zachowania i ycie spoeczne, std i wartoci interesuj nas tylko jako
wyznaczniki postpowania jednostek i grup. Denie do nich wpywa na stosunki midzy
jednostkami, gdy jednostki te si ocenia z punktu widzenia ich przydatnoci, jak mog
mie w deniu do osignicia pewnych wartoci (np. wyej si ceni dobrego nauczyciela,
dlatego, e moe on wicej nauczy, wyej si ceni uczciwego kupca, dobrego robotnika ni
partacza). Wartoci jest take doskonao w wykonywaniu czynnoci. Wartoci s wic
regulatorami ludzkich de i postpowania, pozwalaj na ocen cudzego postpowania,
su jako podstawa oceny spoecznej przydatnoci czonkw grupy, a wic wpywaj take
na hierarchi spoeczn i na zasady wspycia spoecznego. Skd si bior wartoci w yciu
zbiorowym? S one wytworem zbiorowym, ksztatuj si nieraz w dugotrwaych procesach,
s wynikiem dowiadcze zbiorowych. Ustalanie hierarchii wartoci jest rezultatem
zrnicowania spoeczestwa, gdy niektre grupy, silniejsze i bardziej wpywowe (np.
szamani i kapani majcy wpyw na siy nadzmysowe, a zatem mogcy decydowa o losach
jednostki czy grupy), miay wiksz mono ni inne podgrupy utrwala swoje wartoci i
umieszcza je wysoko w hierarchii. Skala wartoci ideologicznych, ekonomicznych,
politycznych zaley wic od siy i znaczenia grup, ktre za nimi stoj. Od siy grup zale
take konflikty midzy systemami wartoci. Np. zjawiska nietolerancji religijnej, politycznej
czy ideologicznej s zwizane z interesami grup, ktre w utrzymaniu priorytetu swoich
wartoci widz warunek zabezpieczenia realizacji swoich interesw. Niektre wartoci,
ktrych poszanowania grupa wymaga bezwzgldnie (np. u nas ideologia socjalistyczna,
prawo, tradycja narodowa, pastwo, niepodlego, wolno), s wpajane w procesie
socjalizacji i wychowania szczeglnie silnie. Inne wartoci s uwaane za mniej wane (np.
wasno prywatna, presti osobisty). Zobaczymy dalej, omawiajc zagadnienia wizi

36

spoecznej, e ten mechanizm denia do wartoci jest potnym czynnikiem konformizmu,

wewntrznej spjnoci grupy wynikajcej z podobiestwa de i zachowa jednostek, z
podobiestwa stosowanych kryteriw ocen. W procesie socjalizacji niektre wartoci zostaj
"zinternalizowane", tzn. tak przyswojone przez jednostki, e denie do nich staje si czym
naturalnym. Psychologiczny proces internalizacji jest przedmiotem cigych dyskusji *16.
Rne szkoy psychologii i psychologii spoecznej daj jego rne wytumaczenia. W kadym
razie fakt, e niektre czynniki i wartoci kontrolujce zachowanie jednostki zostaj niejako
"wbudowane" w jej osobowo - jest wanym faktem cigoci ycia spoecznego. c) Trzeci
mechanizm wpywu kultury na spoeczestwo polega na ustalaniu wzorw zachowania si
czyli reagowania na okrelone sytuacje. Nie naturalne skonnoci do okazywania sympatii, ale
wzory ustalone w danej kulturze powoduj, e w jednym spoeczestwie ludzie witaj si
przez podanie rki, w innym przez potarcie nosw, a w trzecim przez gboki ukon w pas.
Uczucie sympatii czy szacunku, psychologicznie biorc, jest podobne lub - moe nawet
identyczne u wszystkich ludzi, lecz jego wyraz zewntrzny jest okrelony przez kulturalne
wzory zachowania. Istniej takie wzory a zachowanie zgodne z nimi jest okrelane jako
przyzwoite, ich naruszenie jest nieprzyzwoitoci spotykajc si z potpieniem. Zwaszcza
zachowania w sytuacjach wanych dla ycia grupy jako caoci, a wic ceremonie
towarzyskie, uroczystoci grupowe, obrzdy religijne i magiczne, wane wydarzenia w yciu
rodzinnym, pogrzeby itp. Kulturowy wzr zachowania okrela zatem, jak jednostka powinna
reagowa na sytuacje uwaane za doniose dla niej samej i dla grupy, aby zachowywa si
zgodnie z "oczekiwaniami" i nie popa w konflikt z innymi czonkami grupy. Wzory
postpowania s pewnymi schematami stosowanymi w okrelonych sytuacjach, najczciej
bezwiednie, gdy s one czym naturalnym. Dowolny obywatel przychodzc do urzdu, do
sklepu, do lekarza, do teatru itp. zachowuje si nieco inaczej, lecz zawsze stosownie do
miejsca, sprawy, ktr zaatwia, ludzi z ktrymi si spotyka, a o tym, jak si ma zachowa,
decyduje ustalony wzr zachowania. ycie spoeczne mona wic rozpatrywa jako cigy
szereg sytuacji, w ktrych ludzie si spotykaj, oddziauj na siebie, komunikuj sobie co,
daj od siebie czego, staraj si wywrze jaki wpyw na postpowanie innych, uzyska
co od nich. Kade spotkanie z innymi ludmi jest now sytuacj. Zanim w tej sytuacji co
uczynimy, musimy j najpierw okreli: np. narada, konferencja, przyjacielskie spotkanie,
obchodzenie imienin, zapraszanie kogo na przyjcie, proszenie o poyczk, rozprawa
sdowa, przesuchiwanie podejrzanego. Zdefiniowanie sytuacji jest konieczne dla
zastosowania waciwego wzoru dziaania i postpowania. Wzr kulturalny okrela sposb
zachowania uznany za "normalny" w danej sytuacji, normalny, tzn. uznawany w danej grupie,
lub lepiej wzr okrela zakres zachowa dopuszczalnych i skutecznych w tej sytuacji. Wzory
s wic czynnikiem ujednolicajcym postpowanie ludzi, uatwiajcym porozumienie i
zrozumienie cudzych zachowa oraz skuteczno wzajemnych oddziaywa. Niektre zostay
sformalizowane, np. wzory skadania poda do wadz, regulaminy wojskowe, etykieta
dworska, przepisy regulujce ruch na szosach i ulicach, ktre daj jadcemu pewno e
samochd jadcy z naprzeciwka trzyma si z prawej strony itp. Ustalone wzory kulturowe
zachowa stanowi o regularnoci ycia spoecznego i jego "porzdku", umoliwiaj i
uatwiaj wzajemne przystosowania, np. ludzie nie znajcy si przystosowuj swoje
zachowanie wycznie wedug definicji sytuacji. Student spotykajcy profesora po raz
pierwszy zachowuje si wycznie zgodnie z nakazami grzecznoci i tego co wie, jak trzeba
si wobec profesora zachowa, czyli automatycznie stosuje obowizujcy wzr zachowania.
Dopiero gdy profesora pozna bliej, dostosowuje swoje zachowanie do indywidualnych cech
jego osobowoci i stara si wpyn na jego decyzje apelujc do jego sabostek, uprzedze itp.
Chciabym podkreli, e w tej chwili mwi tylko o kulturowych wzorach zachowania i
postpowania, termin "wzr kulturowy" ma wiele innych znacze *17. d) Czwarty
mechanizm wpywu kultury na ycie spoeczne widzimy w tym, e ustala ona pewne
"modele", czyli "ideay". Wzory zachowania, o ktrych mwilimy powyej, wyraaj pewn
ustalon i przyjt w danej kulturze regularno przebiegu zjawisk, s ustalonymi
schematami, ktre pozwalaj "odczyta" i zrozumie cudze zachowania, gdy wiadomo, e

37

takie a takie zachowanie w danej sytuacji wyraa takie a takie intencje i denia. Model
natomiast spenia inne funkcje. Jest on pewnym symbolicznym przedstawieniem, czy te
obrazem pewnego podanego stanu rzeczy, o ktrym wiadomo, e w rzeczywistoci nie
wystpuje, a ktry suy do oceny zjawisk i stanw rzeczy zachodzcych rzeczywicie. Jest
on jakby wcieleniem pewnych wartoci. Sowem, model jest czym, co si naladuje. Termin
"model" ma take znaczenie opisowe, np. model maszyny, model zabudowy dzielnicy.
Jednake ju w ekonomii, gdy mwimy o modelu gospodarki (np. model gospodarki
planowej, czy model gospodarki rynkowej), mamy na myli pewien ukad mechanizmw
gospodarczych dziaajcych optymalnie i rozwizujcych problemy gospodarcze w sposb
podany. W tym znaczeniu model jest modelem kulturowym, wcieleniem podanych
wartoci. Do tego typu zjawisk nale take "kulturowe ideay osobowoci", bdce
modelami i ucielenieniem zespow podanych cech, wysoko cenionych w danej grupie. W
spoeczestwie redniowiecznym takim modelem by idea osobowoci witego, w
plemionach Indian idea wojownika, w Stanach Zjednoczonych idea businessmana, w Anglii
idea gentlemana, w Polsce idea patrioty itd. Te ideay s modelami do naladowania przez
wszystkich czonkw grupy. S one oczywicie nieosigalne w peni, ale zblianie si do
moliwej doskonaoci w cnotach, ktrych wymagaj, jest oceniane pozytywnie. `ty * `ty
Socjalizacja, ustalanie wartoci, ustalanie wzorw i tworzenie modeli to najwaniejsze,
chocia nie jedyne sposoby, poprzez ktre kultura wpywa na przebieg ycia spoecznego.
Omwilimy podstawy, na ktrych codzienne ycie spoeczne si opiera i na ktrych wznosz
si struktury czyli budowy zbiorowoci spoecznych i tych przelotnych, i tych trwajcych
niekiedy tysice lat. Organizm ludzki jest podstaw najwaniejsz; zachodzce w nim procesy
wspwyznacza rodowisko naturalne; procesy biologiczne zachodzce w ludnoci s take
czci tych warunkw naturalnych; sposoby organizowania gospodarki i typ stosunkw
produkcji stwarzaj materialne podstawy istnienia spoeczestwa, a kultura dostarcza
czowiekowi symboli wartoci i wzorw. Symbole i jzyk umoliwiaj kumulacj
dziedzictwa kulturowego, wyznaczaj tre myli ludzkich i de, pozwalaj na tworzenie
dbr artystycznych i systemw moralnych. W ten sposb od organizmu biologicznego
dochodzimy do osobowoci ludzkiej jako tworu kulturowego. `cp2 Przypisy: 1. Z.T.
Wierzbicki, "mica w p wieku pniej", rozdz. VII, IX, XIV, XVI. 2. A.L. Kroeber i K.
Cluckhohn ("The Concept of Culture. A Critical Review of Definitions", "Papers of the
Peabody Museum", 1950, vol. XLI) podaj przegld kilkuset definicji. Rwnie Antonina
Koskowska ("Kultura masowa". "Krytyka i obrona", Warszawa 1964, rozdz. I daje przegld i
porwnania rnych definicji kultury, sposobw jej opisu i wyjaniania oraz rnych
klasyfikacji jej dziedzin. 3. A. Koskowska, op. cit., s. 9 i nast. 4. Podzia ten przeprowadzao
wielu autorw, konsekwentnie za Heinrich Rickert w "Kulturwissenschaft und
Naturwissenschaft", VII wyd. 1926. 5. A. Koskowska, op. cit., s. 66. 6. Zob. Bogdan
Suchodolski, "Ideay kultury a prdy spoeczne", Warszawa 1933, rozdz. I "Co to jest
kultura?". Ksika ta daje wypisy z prac polskich filozofw przedstawiajcych rne teorie
kultury. 7. Zagadnienie to przedstawia szerzej Stefan Czarnowski, "Kultura", w: "Dziea", t. I,
Warszawa 1956. 8. Jest to nieco zmodyfikowana definicja S. Czarnowskiego (op. cit., s.
20). Omwienie rnych typw definicji i sposobw ich klasyfikacji czytelnik znajdzie w
cytowanej ksice A. Koskowskiej. 9. Wadysaw Tatarkiewicz, "Historia filozofii", t. I,
Warszawa 1968. 10. Zob. Mieczysaw Wallis, "Przemiany w stanowisku spoecznym artysty
plastyka w Polsce", "Zeszyty Naukowe U.." 1957, z. 7 oraz Aleksander Wallis, "Artyci plastycy". "Zawd i rodowisko", Warszawa 1964. 11. Cyt. wg.: Stefania Skwarczyska,
"Studia i szkice literackie", Warszawa 1953, s. 335. 12. Stanisaw Ossowski, "Wi spoeczna
i dziedzictwo krwi", w: "Dziea", t. II, Warszawa 1966, s. 66. 13. Zagadnienia roli
dziedzictwa kulturalnego omawia szerzej S. Czarnowski, op. cit., rozdz. II "O zagadnieniach
dziedzictwa spoecznego"; Kazimierz Dobrowolski, "Studia nad yciem spoecznym i
kultur", Ossolineum 1966. 14. Bronisaw Malinowski, "ycie seksualne dzikich", Warszawa
1938. 15. Zob. R.E. Park i E.W. Burgess, "Wprowadzenie do nauki socjologii", Pozna 1926,
s. 79. 16. Dobry przegld daje L.A. Coser oraz B. Rosenberg, "Socjological Theory. A Book

38

of Readings", New York 1964. s. 95 - 122. 17. (Zob. Florian Znaniecki, "Social Actions",
Pozna 1936, s. 38 i nast. Ruth Benedict, "Wzory kultury", Warszawa 1966.

V. Socjologiczna koncepcja czowieka i osobowoci

Powody, dla ktrych socjologia musi si zajmowa zagadnieniami osobowoci ludzkiej s
bardzo proste: ycie spoeczne jest zespoem zjawisk i procesw zachodzcych midzy
ludmi, zatem cechy ludzi wzajemnie na siebie oddziaujcych nie mog by obojtne dla
badacza tych procesw. Lecz tu chodzi o co wicej ni tylko przemijajce cechy i zmienne
ich kombinacje. Wiemy, e organizm ludzki zmienia si z wiekiem, e zmieniaj si
umiejtnoci czowieka, zmieniaj si jego postawy, aspiracje i denia. W wieku lat piciu
may chopiec chce by kierowc lub straakiem, potem onierzem lub pilotem, potem marzy
o karierze marynarza lub dyplomaty, a koczy za biurkiem referenta w jakim urzdzie.
Chodzi wic o stwierdzenie, czy istniej jakie podstawowe cechy czowieka, decydujce lub
te stanowice jego "czowieczestwo", "natur ludzk", wyznaczajc w sposb trway
zachowania ludzkie, tak, e jej znajomo moe sta si podstaw skutecznego
przewidywania zachowa ludzkich w rnych sytuacjach. Pszczoy, osy, mrwki zawsze
buduj swoje "pastwa", pomieszczenia w podobny sposb. Mona powiedzie, e ich
zachowania s cech gatunkow. W podobny, cho zrnicowany sposb i inne gatunki
zwierzt zachowuj si w okrelonych sytuacjach: albo uciekaj, albo atakuj, albo
przychodz na pomoc. Ich zachowanie si jest wic take w pewien sposb cech gatunkow
czowieka i jak dalece te zachowania wyznaczaj przebiegi ycia spoecznego? Niewtpliwie
istnieje wiele takich zachowa zaspokajania popdu godu czy pci, ktre s zachowaniami
gatunkowymi, np. zachowania niemowlcia w pierwszych dniach po urodzeniu itp. Lecz w
yciu spoecznym, jak ju wiemy z poprzednich rozdziaw, cakowite zachowanie si
czowieka w spoeczestwie jest ujte w ramy wzorw kulturowych. Std wielu socjologw i
przedstawicieli innych nauk o czowieku, zajmujcych si jego yciem spoecznym
(ekonomia, historia, etnologia) sdzi, e "natura ludzka" jest wielkoci sta, dziaajc
zawsze jednakowo, e zatem w badaniu zachowa spoecznych ludzi, tzn. ich reakcji na
innych, moemy si ni nie interesowa, a skupia uwag tylko na elementach spoecznych i
kulturowych. Inni natomiast sdz, e istnienie takiej gatunkowej natury ludzkiej jest
koniecznym warunkiem prawidowoci przebiegu ycia spoecznego i dlatego jej poznanie i
jej uwzgldnianie w badaniach jest konieczne. Std te wytworzy si pewien podzia.
Socjologowie zajmujcy si zagadnieniami zachowania grup i jednostek, prowadzcy swe
badania na pograniczu socjologii i psychologii, a zwaszcza psychologii spoecznej - cigle
wracaj do zagadnienia naturalnych prawidowoci zachowania, natomiast socjologowie
zajmujcy si badaniem zjawisk masowych, makrostruktur, ruchw spoecznych - rozwaania
nad natur ludzk uwaaj za zbdne i nieistotne dla wyjanienia badanych przez nich
dziedzin. Lecz "natura ludzka" i osobowo to dwa rne pojcia, oznaczajce rne zakresy
zjawisk. Osobowo to element spoeczny w czowieku, to zinternalizowana kultura, to
dynamiczna organizacja idei, postaw, nawykw nadbudowanych nad natur biologiczn, i jej
wpyw na ycie spoeczne, to ju co wicej ni wpyw natury ludzkiej. Prosty przykad:
dwch osobnikw zajmujc stanowisko dyrektora zakadu przemysowego osiga zupenie
rne rezultaty: jeden zawodzi zupenie, dezorganizuje zakad, nie umie sobie poradzi z
zaog, ktra niezadowolona zaczyna mu si sprzeciwia. Drugi umie nawiza doskonae
stosunki z zaog, znajduje posuch u ludzi, umie zorganizowa produkcj, przekracza plany.
Obaj maj tak sam "natur ludzk", takie same podstawowe popdy, aspiracje, obaj d do
zdobycia awansu i uznania, obaj maj nawet ten sam typ studiw - a jednak s rnymi
osobowociami i ich wpyw na ycie spoeczne zakadu jest rny. Zatem osobowo ma co
wicej do powiedzenia ni sama natura ludzka. W ten sposb take uwiadamiamy sobie, e
czowiek jest istot zoon z wielu elementw i zagadnieniom tym musimy si przyjrze
bliej, gdy czowiek jest podstawowym przedmiotem naszych rozwaa.

39

Rne teorie czowieka

Na pozornie proste pytanie "kim jest czowiek" czy te "czym jest czowiek" odpowiaday i
teologia, i wiele nauk, jak filozofia, antropologia fizyczna, kulturalna, psychologia, socjologia
a w pewnym stopniu take inne nauki musz przyjmowa okrelon koncepcj czowieka, np.
historia, ekonomia i inne. Std wic taka mnogo teorii wyjaniajcych czym jest czowiek.
Najdawniejsze teorie to pogldy teologiczne, sformuowane w mitach, legendach lub religiach
dogmatycznych. Wi one istnienie czowieka, jego cechy, cel i sens jego ycia, przebieg
ycia indywidualnego i spoecznego, z siami bogw, ktrzy czowieka stworzyli. Bogowie
lub bg - zaley z jak religi mamy do czynienia - wyznaczaj bieg spraw ycia ludzkiego i
kieruj nim wedug swojej woli. Czowiek jako jedyne wrd ich stworze, zosta
wyposaony w niemierteln dusz, jego ycie psychiczne jest jej przejawem. Ten fakt nadaje
czowiekowi wyjtkowe miejsce na wiecie, ktry jest niejako tylko tem ycia ludzkiego, a
sensem i celem tego ycia jest troska o zbawienie duszy i jej powrt do stwrcy po mierci.
Moemy spotka religie, w ktrych pogld na czowieka jest odmienny, ale w kadym razie
istot tego pogldu jest to, e czowiek zosta stworzony przez boga, e wola stwrcy okrela
jego cechy i istot czowieczestwa jest zwizek z bogiem *1. Pogldy filozoficzne,
wystpujce w kulturach europejskich, bior swj pocztek w refleksji greckiej, a zwaszcza
w pogldach Protagorasa i sofistw, ktrzy pierwsi dokonali reorientacji w filozofii i od
zagadnie filozofii przyrody przeszli ku filozofii czowieka i kultury. W filozofii greckiej
take wytworzy si pewien pogld na czowieka jako istot rozumn, uczestniczc w
boskim rozumie przenikajcym wiat i dlatego posiadajc zdolno ujmowania natury
wiata. Wyczno stanowiska czowieka podkreli Protagoras, wypowiadajc synne
zdanie: "Wszystkich rzeczy miar jest czowiek". Teorie filozoficzne czowieka albo szy
torami humanizmu greckiego nadajc doktrynie rozumnoci czowieka rne interpretacje,
albo torami teologicznymi, jak np. koncepcja czowieka w filozofii katolickiej, torami
naturalizmu i ewolucjonizmu wytworzonego w XIX wieku. Nowy kierunek filozofii
czowieka nada K. Marks. Dyskusje wok filozoficznej koncepcji czowieka wybuchaj
okresowo w dziejach kultury europejskiej *2. Rozwijana w ostatnich czasach antropologia
filozoficzna budzi powszechne zainteresowanie dlatego, e pojawio si kilka prdw
filozoficznych stawiajcych w dramatyczny sposb zagadnienie istoty czowieka i jego
egzystencji w wiecie. Byy to: egzystencjalizm nawizujcy do niektrych prdw XIX
wieku, a ktrego najgoniejszym przedstawicielem sta si Jean - Paul Sartre i pogldy
uczonego jezuity Teilhard de Chardin. Mona by tu wymieni wiele pogldw filozoficznych,
a zwaszcza gone dzieo Ernesta Cassirera "Essej o czowieku" *3. Ta filozofia czowieka
znalaza potny impuls w okropnociach i okruciestwach drugiej wojny wiatowej, kiedy
ludzie zaczli zadawa sobie pytanie, jakie s przyczyny tego wybuchu szalestwa i czy
czowiek dysponujcy rodkami masowej zagady i moliwoci wyniszczenia caych
narodw, nie wykorzysta posiadanej broni jdrowej dla zbiorowego samobjstwa.
Marksistowska filozofia czowieka natomiast rozwija nurt racjonalistyczny i optymistyczny,
goszc, e wojna i zbrodnie okresu drugiej wojny wiatowej wynikaj z cech ustrojw
politycznych, a nie z natury samego czowieka, e moliwe jest wychowanie czowieka
zgodne z wielkimi ideaami humanitaryzmu przy przyjciu socjalistycznego ustroju
spoecznego. Natomiast inne kierunki filozoficzne, z egzystencjalizmem wcznie, analizujc
dowiadczenia historyczne, wycigaj wnioski bardziej pesymistyczne. W kadym razie te
filozofie czowieka s w tej chwili w centrum zainteresowa rodowisk intelektualnych.
Pogld nauk przyrodniczych na czowieka, rozwinity pod wpywem darwinizmu i teorii
ewolucji, jako na gatunek zoologiczny zosta syntetycznie sformuowany przez J.
Dembowskiego w nastpujcych sowach: "Czowiek jest swoistym gatunkiem a raczej
rodzajem zoologicznym i wszystkie jego cechy anatomiczne na rwni z fizjologicznymi,

40

chemicznymi lub psychicznymi powstay drog rozwoju ewolucyjnego ze zwizkw

obecnych ju u zwierzt... Jednake czowiek posiada co, co jest obce zwierztom i co stawia
spraw w zasadniczo innym wietle. Czowiek jest istot spoeczn i jego rozwj psychiczny
przebiega pod przemonym wpywem czynnikw spoecznych" *4. Jednake nauki spoeczne
interesuj si przede wszystkim organizmem czowieka, jego cechami, przeksztaceniami,
anatomi i fizjologi. Antropologia fizyczna, nauki medyczne, fizjologia, biochemia itd.
czc swoje wysiki odkrywaj fizjologiczne, chemiczne podstawy reakcji ludzkich na
sytuacje spoeczne, ludzkich dziaa, de, postaw - sowem ycia spoecznego i kultury.
Jeeli bowiem reakcje biochemiczne wywoywane sztucznie przy pomocy aparatw
chemicznych zmieniaj postawy i reakcje emocjonalne, jeeli operacje mzgu mog zmienia
uzdolnienia - to, jak to wskazywalimy ju mwic o przyrodniczych podstawach ycia
spoecznego - donioso tych bada nie moe by obojtna dla socjologw i przedstawicieli
innych nauk o czowieku, zajmujcych si jego kultur. S one bowiem wane dla tzw.
biogennych elementw osobowoci. Jednake, przy obecnym stanie nauk przyrodniczych, jest
jeszcze rzecz niemoliw, aby wytumaczy rnice indywidualnych uzdolnie midzy
jednostkami przy pomocy poj fizjologii czy biochemii. Nie mona take wytumaczy
treci tworzonych symboli i elementw kultury przez te zjawiska, nie mona sprowadza
zjawisk i procesw spoecznych do opisu zjawisk i procesw fizjologicznych. Nie
wykluczamy takiej moliwoci w przyszoci, chocia w tej chwili wszystkie szkoy
socjologiczne i antropologiczne s raczej skonne widzie w zjawiskach spoecznych i
kulturowych now jako, nowe ukady dialektycznie rne od ich podoa przyrodniczego i
wymagajce badania w swojej wasnej autonomii. Taka redukcja opisu najprostszego
zjawiska spoecznego, np. faktu przywitania si, do opisu w kategoriach fizjologii czy
biochemii byaby niezmiernie skomplikowana, chocia nie ulega wtpliwoci, e kade
przywitanie ma swoje podstawy w reakcjach biochemicznych zachodzcych w organizmie.
Jednake, nawet nie rozstrzygajc zagadnienia, czy te formy zewntrzne, znaczce czyli
symboliczne przywitania si, pozwalaj si opisa czy nie w kategoriach biochemii, dla celw
metodologicznych, czyli dla prostoty opisu i dla ekonomii wysiku, dla przejrzystoci analizy
zjawisk spoecznych - opis taki przeprowadzamy wycznie w jzyku socjologii i wszystkie
nasze ponisze rozwaania opieraj si na tej zasadzie. Tzn. traktujemy zjawiska spoeczne
jako now jako, wprawdzie "nadbudowan" nad procesami przyrodniczymi, ale maj
wasn, swoist prawidowo. Dla tych przyczyn socjologowie wytworzyli sobie swoj
wasn koncepcj czowieka jako istoty spoecznej, jako osobowoci wytworzonej przez
kultur i struktur spoeczestwa, w ktrej czowiek przeszed przez proces socjalizacji.
Socjalizacj mona bowiem metaforycznie nazwa take procesem spoecznego "narodzenia
si", gdy przeksztaca ona organizm w uczestnika zbiorowoci.
Pojcie natury ludzkiej
We wszystkich teoriach czowieka, o ktrych bya wyej mowa, zarwno teologicznych, jak i
filozoficznych, przyrodniczych, a nawet i socjologicznych spotykamy stwierdzenia, e
czowiek posiada jakie specyficzne cechy wyrniajce go od innych gatunkw, czy to
bdzie teologiczna koncepcja specyficznego stosunku do stwrcy, czy te stosunku do
rozumu przenikajcego wiat, czy te specyficzne zdolnoci takie, jak umys, jzyk i zdolno
tworzenia symboli itp. Std nasuwa si wniosek, e kady czowiek posiada jednakow w
zasadzie struktur psychofizyczn, czy te moe tylko psychiczn, wspln caemu
gatunkowi i tumaczc nie tylko miejsce czowieka w wiecie, ale take jego ycie
spoeczne. Waciwie jakie "implicite" przyjte, zaoone teorie natury ludzkiej mona
znale w caej literaturze wiatowej, od jej pierwszych zapisanych czy przekazanych
tradycj przysw i maksym yciowych. Nie brak rwnie bardzo dawnych prb uoglnie na
temat natury ludzkiej. Ucze Arystotelesa Teofrast (362 - 287) zostawi dzieo pt.
"Charaktery", ktre, podobnie jak "Rozmylania" Marka Aureliusza (121 - 180), zawieraj
wiele niezwykle wnikliwych spostrzee i uoglnie dotyczcych staych prawidowoci

41

zachowa ludzkich. Rzeczywicie, lektura tych dzie, podobnie jak i lektura wielu innych
filozofw greckich czy historykw rzymskich skania do przyjcia wniosku, e pewne
prawidowoci zachowa ludzkich s niezwykle trwae i nie zmieniy si w cigu minionych
dwch tysicy lat. W filozofii nowoytnej rozwaania nad natur ludzk mona znale w
takich dzieach, jak "Reflexions, sentences et maximes morales" (1665) de La
Rochefoucauld, "Traite de la faussete des vertus humaines" (1678) Jacques Esprit, czy te
sawne "Les Caracteres" (1688) La Bruyere'a - eby wymieni tylko niektre. Dla tych
pisarzy - streszczajc ich pogldy w wielkim uproszczeniu - natura ludzka jest zespoem
staych de i motyww, celw i wartoci wyznaczajcych postpowanie czowieka, przy
czym ulubionym zajciem tych pisarzy byo zestawienie tej natury z ideaem moralnym
chrzecijastwa i wykazywanie jak dalece rzeczywiste zachowanie si i rzeczywista natura
czowieka odlege s od tego ideau. Gdybymy zanalizowali wiatow literatur pikn, tzn.
powieci, dramaty, komedie moglibymy odnale w niej take swoiste koncepcje trwaej
natury ludzkiej, czynic te dziea zrozumiaymi dla wszystkich ludzi wszystkich epok.
Niekiedy czytelnikowi polskiemu niektre sytuacje czy obyczaje wydaj si dziwne i trudno
mu je zrozumie. Jednake fakt, e literatura grecka jest wiecznie ywa, e wywouje
oddwik we wszystkich czasach, e dziea literatury japoskiej znajduj wielu czytelnikw
w Europie i Ameryce, e mity i legendy ludw Afryki i Oceanii s zrozumiae i e wzruszaj
mieszkacw innych kontynentw, wskazuje, e wszystkie one mwi o deniach,
motywach, uczuciach, celach, i konfliktach wiecznie ywych, wystpujcych u jednostek i
zbiorowoci wszystkich czasw i miejsc. Mona by wic stara si odtworzy z dzie
literackich rnych epok przyjmowan w nich milczco, jako oczywist, teori okrelajc
istot czowieka - lecz zostawmy to zadanie historykom literatury. W czasach wspczesnych
w okresie intensywnego rozwoju nauk spoecznych, starano si sprecyzowa znaczenie
terminu "natura ludzka" i ustali jego tre. Nazwa ta bya i jest uwaana w wielu
znaczeniach, ktre J. Devey sprowadzi do czterech podstawowych: 1) natura ludzka to tyle,
co pewna pierwotna i wrodzona kontynuacja biopsychiczna wsplna caemu gatunkowi; 2)
natura ludzka to zesp trwaych cech, si i waciwoci psychologicznych, kierowanych
swoistymi prawami, z ktrych wynikaj podstawowe i niezmienne dnoci czowieka; 3)
natura ludzka jest zespoem wraliwoci i zdolnoci do odbierania wrae, jest tylko
zespoem cech organw recepcyjnych i nie posiada adnych skadnikw aktywnych, adnych
wrodzonych motywacji i de; 4) natura ludzka nie jest ani konstytucj biologiczn, ani
wrodzon struktur psychiki, lecz tylko zdolnoci do tworzenia kultury i ujawnia si w
tworzeniu wartoci kulturowych, ideaw moralnych, instytucji spoecznych, a zatem jest
zespoem cech rnicych czowieka od zwierzt. Moemy spotka najczciej definicje
czce pewne elementy tych okrele i zazwyczaj przez natur ludzk rozumie si zesp
trwaych zdolnoci i si motorycznych dziaajcych w organizmie ludzkim i zmuszajcych go
do zaspokojenia nie tylko potrzeb biologicznych, lecz take do aktywnego przystosowania do
rodowiska spoecznego i kulturalnego, zdolnoci do tworzenia wartoci spoecznych i
kulturalnych. Ten zesp jest w zasadzie trway i niezmienny w swoich podstawowych
cechach, chocia jest plastyczny i w toku przystosowywania si czowieka do rnych
rodowisk moe ulega modyfikacjom. Na przykad aspiracje yciowe Eskimosw, Navaho i
Polakw s w zasadzie identyczne: wszyscy d do zaoenia rodziny, wychowania dzieci i
zapewnienia dzieciom przyszoci, d do dobrobytu i szukaj uznania, wierz w jakie
wartoci moralne, lecz sposoby realizacji tych aspiracji s rne, a metody realizacji
wpywaj take na aspiracje. Miar wartoci czowieka moe by w jednym spoeczestwie,
np. w Stanach Zjednoczonych, wysoko jego konta bankowego, a w Polsce - zakres jego
powicenia si dla sprawy narodowej. Mona wic zapyta, jaka jest naukowa uyteczno
pojcia natury ludzkiej, jakie zagadnienia mona przy jego pomocy sformuowa, jakie
mona rozwiza, tzn. jakie zjawiska moemy przy pomocy tego pojcia lub, mwic szerzej,
przy pomocy teorii natury ludzkiej wyjani? Pojcie natury budzi ju pewne wtpliwoci
niejako z gry i Molier wykpiwa uczonych, ktrzy si nim posuguj, tumaczc, e opium
usypia, bo ma wasnoci czyli natur usypiajc. Mona by take wykpiwa w analogiczny

42

sposb inne wytumaczenia zachowa ludzkich wskazujc, e s one konsekwencj natury

ludzkiej. Jednake filozofowie i moralici dawnych czasw przywizywali wielk wag do
badania natury ludzkiej i ostrzegali, eby nie oczekiwa od ludzi czynw wykraczajcych
poza natur ludzk. Wydawao si take, e jeli natura ludzka ustala pewne trwae ramy dla
zmiennoci zachowa, czyli, e mono przeksztacania czowieka przez wpywy
rodowiska spoecznego i kulturalnego jest ograniczona tymi ramami, to znajomo ich praw
jest niezbdna dla polityki, wychowania itd. Taka koncepcja natury ludzkiej pocigaa wic
za sob nie tylko konsekwencje naukowe, lecz take praktyczne w zakresie polityki i
gospodarki. J. Dewey uj to zagadnienie wnioskw praktycznych w nastpujcych pytaniach:
"1) Czy wspczesne instytucje polityczne i ekonomiczne s koniecznymi wytworami
natury ludzkiej? Albo, biorc oglnie, czy w prawdziwej konstytucji natury ludzkiej wynika,
e pewne urzdzenia i instytucje spoeczne maj szans rozwoju i powodzenia, a inne skazane
s na niepowodzenie? Czy wojna np. jest nieunikniona, poniewa jest faktem natury ludzkiej?
Czy denie do korzyci osobistej jest tak gboko wyryte w naturze ludzkiej, e kada prba
oparcia gospodarki na innej podstawie ni walka konkurencyjna o prywatny zysk musi z
koniecznoci upa? 2) Jak dalece natura ludzka pozwoli si zmieni na wiadomy wysiek?
Albo innymi sowami: co jest waniejsze w wyznaczaniu zachowania ludzkiego:
dziedziczno czy rodowisko? 3) Jak wielki i jak dalece jest ustalony zakres zmiennoci w
naturze ludzkiej wrd rnych jednostek i grup? Czy rne grupy rasowe i spoeczne s
definitywnie nisze wskutek przyczyn, ktre nie mog by zmienione? Czy to samo odnosi
si do jednostek? " *5. Jak wic widzimy, nie s to pytania akademickie, oderwane od
praktyki. Jeeli bowiem pewne cechy czowieka, wyznaczajce jego motywy, denia, a
zatem i dziaania - s niezmienne, to take pewne zachowania zbiorowe, wane dla ycia
spoecznego, pozostan niezmienne. Byy to wic i s nadal pytania o podstawowej
doniosoci dla reformatorw spoecznych, rewolucjonistw i tych wszystkich, ktrzy przez
zmiany ustroju spoecznego i gospodarczego chc wprowadzi zasadnicze zmiany do ycia
spoecznego, do zachowa ludzkich, do de spoecznych, sowem, ktrzy chc wychowa
nowy typ czowieka, wolnego od wad ludzi spotykanych w poprzednich epokach. Jak wiemy,
teoria marksizmu swoj praktyk rewolucyjn opiera na odrzuceniu teorii niezmiennej natury
ludzkiej, przyjmujc teori, e natura ludzka jest wytworem danej formacji spoecznej, w
ktrej czowiek yje, e midzy wacicielem niewolnikw, lordem feudalnym, kapitalist z
XIX wieku wieku wystpuj istotne rnice i te s zasadnicze dla socjologii i dla badania
zachowa ludzkich, a przede wszystkim dla ich dziaalnoci gospodarczej, ich mentalnoci,
pogldu na wiat itd. Jednake w rozwoju socjologii i psychologii na przeomie wieku XIX i
XX cieray si rne pogldy na te sprawy, a zwaszcza na zainteresowanie zasuguje
dyskusja na temat instynktw u czowieka.

Zagadnienie instynktw
W latach 1860 - 1925 trway dyskusje nad zagadnieniem roli instynktw w zachowaniu
czowieka. Dyskusje te byy w znacznej mierze komplikowane wieloznacznoci terminu
"instynkt" oraz trudnoci eksperymentalnego rozstrzygnicia zagadnienia w sposb
jednoznaczny. Przyjmowao ono take posta sporu o donioso wpywu rodowiska na
wrodzon, dziedziczn struktur psychiczn czowieka. Wielu psychologw spoecznych
formuowao teorie instynktywistyczne, sprowadzajc cae ycie spoeczne ludzi do gry
instynktw *6. Chocia wic dzisiaj spory te s ju przebrzmiae, to jednak warto je jeszcze
przypomnie. Florian Znaniecki podkrela metodologiczn bezuyteczno pojcia
instynktu: "Rozpatrzmy dla przykadu warto metodologiczn takich dwu poj, jak
"instynkt pciowy" i "instynkt spoeczny", ktre wchodz do definicji natury ludzkiej w
powszechnym niemal rozumieniu. Rola ich w teorii kultury powinna polega na uatwianiu

43

klasyfikacji realnych czynnoci kulturalnych... Do zjawisk kulturalnych wypywajcych z

"instynktu pciowego" zaliczona jest przede wszystkim wikszo danych dotyczcych
instytucji maestwa we wszystkich jej formach - monogamicznej, poligamicznej,
poliandrycznej, zbiorowej, wczajc tu najrnorodniejsze rodzaje zalotw, kupna,
rabowania on oraz takie obyczaje, jak noce prbne, "ius primae noctis", poyczanie ony
gociowi itd. Klasa zjawisk zdeterminowanych przez instynkt spoeczny jest jeszcze
obszerniejsza. Zaliczy wszak do niej trzeba wszystkie czynnoci, w ktrych wyraa si ch
spoecznego wspdziaania, poczwszy od tych, na ktrych opiera si ycie dzikiej hordy, a
koczc na tych, ktre wyraaj si w nowoczesnym ustroju pastwowym... "C jest warte
pojcie, ktre czy w jedno owe wszystkie rodzaje zjawisk..." *7. Znaniecki wskazywa
metodologiczn bezuyteczno pojcia instynktu, lecz wielu innych uczonych dokonao
krytyki pozytywnej, wykazujc, e w zachowaniach ludzkich nie mona stwierdzi tego
rodzaju zjawisk. Najpierw trzeba byo zdefiniowa instynkt, definicji jak zwykle byo wiele,
ale mona by si zgodzi, e wikszo z nich okrelaa instynkt jako wrodzone i niezmienne
mechanizmy reagowania na okrelone podniety zewntrzne lub zewntrzne, wsplne caemu
gatunkowi, wywoujce u wszystkich osobnikw gatunku te same i niezmienne sposoby
zachowania si. Np. budowanie gniazda przez ptaki jest tak reakcj sta i niezmienn.
Wprawdzie psychologowie przez wiele lat konstruowali listy instynktw wystpujcych u
czowieka, dochodzc do imponujcej liczby 250, jednake przeprowadzone przez etnologw
badania porwnawcze pod ktem widzenia poszukiwania instynktowych mechanizmw
zachowania si, wykazay, e nie istniej adne i powszechne i niezmienne sposoby
zachowania si, ktre mona by przypisa instynktom *8. Ostatecznie L.L. Bernard *9
podsumowa wszystkie wyniki bada nad instynktami u czowieka, stwierdzajc, e w
zachowaniu si spoecznym nie moemy wykry mechanizmw instynktowych w tej postaci,
jakie wystpuj u zwierzt. Zreszt nowsze badania nad instynktami zwierzt wprowadzaj
take nowe pogldy na temat trwaoci i niezmiennoci zachowa instynktowych, i
dokadniejsze rozrnienie midzy biologicznym dziedzictwem indywidualnym osobnika a
dziedzictwem gatunku. Pod wpywem tej krytyki teorie natury ludzkiej ulegy zasadniczej
modyfikacji. Zreszt socjologowie, a zwaszcza Marks i marksici pokazywali inne drogi
bada. Marks w "Tezach o Feuerbachu" pisa: "Istota ludzka nie jest adn abstrakcj,
tkwic w poszczeglnej jednostce. Jest ona w rzeczywistoci caoksztatem stosunkw
spoecznych". Teza ta, rozwinita w teorii materializmu historycznego, stwarzaa moliwoci
konstruowania teorii wyjaniajcej trwae jednolitoci spoecznych zachowa ludzi nie przez
doszukiwanie si ich podstaw w biologicznie wyznaczonej naturze gatunkowej, lecz w
jednolitoci struktur spoecznych. Zatem nie biologiczna czy biopsychiczna struktura gatunku
ludzkiego, ale trwao grup spoecznych, trwao form stosunkw spoecznych jest tutaj
czynnikiem pierwszym. Stosunki spoeczne i grupy trwaj poprzez przemijanie jednostek,
nowe osobniki przychodzc na wiat zastaj ju skrystalizowane ukady stosunkw,
zalenoci midzy ludmi, obyczajw, norm i wzorw kulturowych, do ktrych w procesie
socjalizacji wchodz i musz si przystosowa. W ten sposb, w procesie socjalizacji,
spoeczestwo ksztatuje sposoby zachowania si, kanalizuje sposoby zaspokajanie potrzeb, i
to co si nazywa natur ludzk, obojtnie jak zdefiniowan, jest wytworem spoecznym, jest
zespoem elementw kultury, ktre zostay zinternalizowane. Teza socjologa R.E. Parka,
stwierdzajca, e "czowiek nie rodzi si ludzkim", lecz staje si nim w procesie obcowania
spoecznego i socjalizacji, bya weryfikowana na przykadzie dzieci wychowywanych w
skrajnej izolacji od ludzi lub te przez zwierzta. Znane s dotychczas 52 wypadki takich
dzieci, opisane w sposb mniej lub wicej precyzyjny i wiarygodny, a niektre z nich byy
badane przez uczonych psychologw i socjologw *10. Zwaszcza dokadne zbadanie dwch
dziewczynek wychowywanych przez wilki w Indiach, ktre nastpnie zostay schwytane,
wychowywane i pniej opisane. Jedna z nich miaa wtedy lat osiem, druga ptora roku;
znane jako Amala i Kamala, weszy na stae do literatury. W chwili schwytania zachowyway
si absolutnie jak wilki, chodziy na czterech "apach", piy nie posugujc si rkami itp.
Proces humanizacji czy te uczowieczenia by bardzo powolny. Amala zmara bardzo

44

szybko. Kamala w kilka lat pniej, osignwszy pewien poziom rozwoju ludzkiego. Wnioski
ze studium tych dwch wypadkw, oraz pozostaych, wykazuj, e czowiek w chwili
urodzenia jest tylko organizmem i "zespoem moliwoci" stania si czowiekiem w
socjologicznym tego sowa znaczeniu. Wydaje si wic, e wyjanianie zjawisk spoecznych
przez odwoywanie si do natury ludzkiej jest bezpodstawne, gdy natura ta jest sama
wytworem spoeczestwa. Zatem przyrodnicze podstawy ycia spoecznego to tylko cechy
organizmu, wpyw procesw fizjologicznych na zachowania psychiczne, ale nie jaka
przyrodzona, biologicznie wyznaczona, natura spoeczna. A to, co jest obserwowane we
wszystkich ludziach jako reakcje ludzkie, jest wytworem socjalizacji. Ch.H. Colley na
przykad uwaa, e podobiestwa midzy zachowaniami ludzi wynikaj z podobiestw w
organizacji i strukturze tych grup, ktre wywieraj najsilniejszy wpyw na czowieka w
procesie socjalizacji. "Natura ludzka rozwija si i znajduje swj wyraz w owych prostych
bezporednich grupach podobnych do siebie we wszystkich spoeczestwach; grupach, ktre
tworzy zwizek rodzinny, wsplna rozrywka oraz ssiedztwo. Dowiadczenie wykazao, e w
zasadniczym podobiestwie tych grup znale mona podstaw podobnych myli i uczu w
umysowoci ludzkiej. W nich to wszdzie natura ludzka si wyrabia. Czowiek nie posiada
natury ludzkiej przy urodzeniu; nabywa j tylko przez wspycie spoeczne, a w
odosobnieniu ulega ona zanikowi" *11. Jeeli jednak struktura ludzka jest wytworem kultury
i spoeczestwa, to nie jest ona natur w cisym tego sowa znaczeniu, nie jest bowiem
wytworem przyrody. Jeeli wic mamy bada czowieka jako wytwr spoeczestwa, to nie
jest to natura ludzka, lecz osobowo czowieka, i dlatego pojcie natury ludzkiej, chocia
cigle uywane w znaczeniu przenoni, zostao zastpione pojciem osobowoci czowieka.
Osobowo spoeczna i jej elementy skadowe
A wic w naszych rozwaaniach doszlimy do wniosku, e nie biologiczna natura, nie zespoy
wrodzonych instynktw ani nawet wrodzona struktura psychiki ludzkiej jest podstaw
jednolitoci zachowa ludzi w rnych miejscach i czasach, lecz trwae podobiestwo maych
grup, w ktrych przebiega socjalizacja, takich, jak rodzina, grupy rwienikw, grupy
zabawowe itp. Zatem wojna, instytucje spoeczne itp. s wytworem nie tej natury, lecz
wynikaj z cech grup spoecznych, ukadw stosunkw produkcji - sowem s
zdeterminowane organizacj spoeczestwa, a nie organizacj wewntrzn czowieka.
Osobowo czowieka jest wytworem spoeczestwa i jego kultury. We wszystkich znanych i
dokadniej opisanych wypadkach ludzi wyrosych w odosobnieniu lub midzy zwierztami,
aden z nich nie posiada, wydawaoby si, elementarnych reakcji ludzkich takich, jak
umiech, jak gesty bezinteresownej przyjani. Co wicej, ci spord nich, ktrzy doyli wieku
dojrzaoci biologicznej, nie okazywali adnych przejaww popdu seksualnego, ktry
przecie jest uwaany za jeden z podstawowych popdw biologicznych. Oczywicie,
wnioski z bada nad tymi osobnikami wyrosymi poza spoeczestwem nie s jeszcze
dostateczne, aby mogy mie znaczenie rozstrzygajce (by moe, e niektrzy z nich s
upoledzeni umysowo, lub cierpieli na zaburzenia i choroby nerwowe), jednake s
dostatecznie przekonujce, aby potwierdzi przekonanie, e czowiek jest istot spoeczn,
uksztatowan przez kultur w procesie socjalizacji. Termin osobowo jest uywany w
naukach spoecznych, w filozofii, psychologii, antropologii, prawie i w socjologii. Nazwa
"osobowo" pochodzi od "osoba", po acinie "persona", co pierwotnie oznaczao mask
uywan w teatrze staroytnym przez aktorw. Od terminu "persona" powsta termin
"personality (ang.), "personnalite" (franc.), przetumaczony na jzyk polski jako osobowo.
Jean Stoetzel wskazuje, e nazwa "persona", uywana w staroytnoci, a pniej i w czasach
nowoczesnych, bya i jest uywana w czterech znaczeniach: 1) wygld zewntrzny (maska)
czowieka, jego niejako zewntrzny wyraz, to, co go rni od innych na pierwszy rzut oka,
jego sposb ubierania si itp.; 2) rola grana przez aktora lub czowieka w yciu codziennym,
jego funkcje speniane w spoeczestwie, rola czynica z czowieka "osob publiczn"; 3)
aktor albo osoba grajca rol, jej istota, w sensie teologicznym jej dusza, lub w sensie

45

filozoficznym jej "substancja mylca", jej cechy moralne; 4) to, co stanowi o wartoci
czowieka i jego zdolnoci dziaania. Np. w sensie prawnym osobowo prawna, czyli
zdolno do wykonywania pewnych czynnoci i posiadania praw; w sensie potocznym mwi
si czasem o marnej lub podej osobowoci jakiego czowieka rozumiejc przez to, e jest
zdolny do czynw podych *12. Do trzeciego z tych znacze nawizuje psychologia, ktra
zagadnieniu osobowoci powica najwicej uwagi, gdy stanowi ona zasadniczy przedmiot
jej bada. Wynika jasno z dotychczasowych bada nad zachowaniem ludzi, e popdy czy
impulsy biopsychiczne, ktre stanowi cech gatunkow czowieka, s modyfikowane przez
nabyte w toku socjalizacji umiejtnoci panowania nad nimi, przez zinternalizowane wartoci,
przez idee, postawy, nawyki itp. Jednake w kadym czowieku te impulsy biopsychiczne
oraz postawy, nawyki, idee i denia s zorganizowane, zintegrowane, stanowi jeden system,
i ten dynamiczny, zorganizowany system stanowi osobowo czowieka. Osobowo nie jest
wic cech gatunkow lecz, jeli mona tak powiedzie przenoni - cech kulturow, gdy o
tym jak impulsy biopsychiczne zostan zorganizowane z zinternalizowanymi wartociami i
normami spoecznymi decyduje kultura grupy, w ktrej jednostka si wychowaa. Kady
czowiek posiada osobowo, z wyjtkiem jednostek wyrosych poza spoeczestwem, lecz
istniej indywidualne rnice midzy osobowociami jednostek, wynikajce z rnic
indywidualnych midzy cechami psychicznymi lub wynikajce z rnic rodowisk, w ktrych
przebiega proces socjalizacji. Nie ma nigdy dwch identycznych rodowisk dla dwch
jednostek wychowujcych si nawet w tej samej rodzinie, szkole i osiedlu. Zawsze istniej
pewne rnice podniet dziaajcych na nich, inna jest kolejno tych podniet itd. Np. dwch
braci wychowywanych w tej samej rodzinie rni si tym, e istnieje pomidzy nimi rnica
wieku, e rodzice odnosz si do nich w sposb odpowiadajcy ich wiekowi, e doznaj
rnych podniet, np. starszy czyta inne ksiki ni modszy oglda inne filmy, inne programy
telewizyjne, reaguje na wydarzenia, ktre s jeszcze obojtne dla modszego brata. Std te
wynikaj rnice midzy nimi, ktre powoduj, e niezalenie od rnic w wyposaeniu
biologicznym i psychicznym rozwijaj oni rne "indywidualnoci". Indywidualno to nie to
samo co osobowo. Indywidualno to wyranie wystpujce cechy osobnika czy te jego
sprawnoci fizyczne. Charakter lub talent i uzdolnienia, wola, czy te bezwarunkowe
poddanie si nakazom spoecznym (np. fanatyzm religijny lub polityczny), jego kultura
osobista (np. cytowany w poprzednim rozdziale opis kultury osobistej Pascala, ktra czynia z
niego indywidualno w dziedzinie twrczoci intelektualnej). Jakie wic elementy skadaj
si na system zorganizowanego ycia wewntrznego czowieka, przejawiajcy si w jego
zachowaniach, nazywany jego osobowoci? Jego elementy skadowe s rnego
pochodzenia. Jedne z nich s przekazywanym dziedzicznie wyposaeniem biologicznym - i te
nazywamy elementami biogennymi. S to wasnoci anatomiczne, wzrost, budowa organizmu
i jego waciwoci fizjologiczne, dziaalno gruczow itd. Jak ju mwiem, wielu
socjologw twierdzi, e elementy biogeniczne socjologa nie interesuj, gdy stanowi one
trwa i jednorodn podstaw dziaalnoci czowieka we wszystkich spoeczestwach i
kulturach, a zatem nie wpywaj w istotny sposb na ycie spoeczne, tzn. nie wpywaj
rnicujco na zachowania si ludzi w spoeczestwie. Florian Znaniecki da temu pogldowi
skrajny wyraz piszc: "Normalny i zdrowy organizm jest oczywicie warunkiem sine qua non
kulturalnego ycia czowieka... Lecz organizm tylko umoliwia ycie kulturalne, nie
wyznaczajc w niczym jego istoty. Ludzie o biologicznie podobnych organizmach mog jako
osobowoci kulturalne rni si najskrajniej midzy sob, zalenie od cywilizacji, w ktrych
wyroli, od sposobu, w jaki zostali do tych cywilizacji wprowadzeni i od rl spoecznych,
jakie speniaj" *13. Jak ju mwilimy w poprzednich rozdziaach, omawiajc donioso
przyrodniczych podstaw ycia spoecznego, obecnie, pod wpywem nowych odkry
naukowych i istniejcych moliwoci zmian ycia spoecznego przez rodki biochemiczne,
zmieniamy w tej sprawie stanowisko, chocia nie wiemy jak trzeba dziaa na system
nerwowy, gruczoowy, miniowy, na procesy przemiany materii, popdy, aby osign
podane zachowania ludzi. Jest cigle spraw otwart, czy podstawy biogeniczne
osobowoci wpywaj i jak wpywaj na tre tworzonej przez ludzi kultury, na wzory

46

postpowania, na organizacj instytucji itp. Elementy psychogenne osobowoci stanowi

drugi ukad jej elementw. Nale tu takie elementy, jak: pami, wola, wyobrania, uczucia,
inteligencja, spostrzegawczo, temperament. "Osobowo w psychologicznym znaczeniu
tego sowa przedstawia jedno temperamentu, uzdolnie, skonnoci i charakteru" *14.
Psychologiczna analiza czynnikowa staraa si wyrni zasadnicze elementy czyli czynniki
psychologiczne osobowoci i znale metody ich mierzenia *15. Byy to takie "cechy
podstawowe", jak np. inteligencja lub upoledzenie, stao emocjonalna, dynamiczno depresyjno, dominacja - podporzdkowanie, emocjonalno - zimna krew, opanowanie lub
jego brak itd. Od tego czasu, a zwaszcza pod wpywem dowiadcze drugiej wojny
wiatowej psychologiczne metody opisu osobowoci i jej mierzenia, zwaszcza dla
przewidywania moliwych reakcji ludzi na rne sytuacje i zachowa w rnych sytuacjach
zawodowych, spoecznych itp. zostay bardzo rozwinite *16. Psychologowie zdaj sobie
spraw z tego, e czynniki psychiczne osobowoci nie s decydujce dla zachowa ludzkich,
e trzeba je zawsze czy z czynnikami sytuacyjnymi, i e s one modyfikowane przez
socjalizacj, tzn. w procesie uczenia si. Jednake niektre teorie psychologiczne mocno
podkrelaj wag czynnikw psychogennych, niezalenych od socjalizacji. Do nich naley
przede wszystkim psychoanaliza stworzona przez Zygmunta Freuda; staraa si ona wyjani
wewntrzne mechanizmy regulujce zachowania si ludzi i w tym celu skonstruowaa
schemat organizacji osobowoci i zasady jej dziaania. Teoria ta wyrnia niejako trzy
poziomy osobowoci: pierwszy z nich to zesp pierwotnych impulsw domagajcych si
zaspokojenia, gdy niezaspokojone wytwarzaj napicia trudne do zniesienia i dlatego
popychajce czowieka do dziaania. Popdy te s podwiadome i dziaaj w kadym
czowieku. Wrd nich szczegln rol gra popd seksualny. Drugi poziom organizacji
osobowoci to wiadoma ja czowieka, kontrolujca popdy i starajca si przystosowa do
rzeczywistoci. Ta cz osobowoci skada si ze spostrzee, wyobrani, pamici,
umiejtnoci sdzenia, woli i decyzji. Wreszcie istnieje trzeci poziom struktury osobowoci,
mianowicie zinternalizowane normy spoeczne, nakazy moralnoci, sowem
"uwewntrznione" spoeczestwo. Jak ta struktura osobowoci dziaa? lepo dziaajce
impulsy, np. impuls nienawici popycha jakiego osobnika do mordu kady z nas odczuwa
kiedy taki impuls wciekoci i rzucania si na kogo, uderzenia, rozbicia mu gowy. Lecz
impuls ten zostaje poddany kontroli wiadomoci, ktra opanowuje go, powstrzymuje,
odkada do innej okazji lub te przekierowuje na inne dziaania: na upokorzenie sowne, na
dziaania przynoszce osobnikowi nienawidzonemu inne szkody itp. Moe te ten impuls ulec
sublimacji, tzn. zostanie on zaspokojony przez marzenia, w ktrych znienawidzony osobnik
jest poniony, zabity lub torturowany. Trzeci poziom osobowoci, zwany nadjani, podsuwa
normy i reguy, przy pomocy ktrych ja opanowuje czy te sublimuje popdy *17. Freud
rwnie wcza do swojego modelu osobowoci elementy socjogenne, internalizowane w
procesie socjalizacji. Socjologowie jednak nie wszyscy przyjmuj t teori. Uwaaj oni, e
elementy socjogenne stanowi waniejsz ni psychogenne cz organizacji wewntrznej
czowieka. Florian Znaniecki, w cytowanej ju ksice, przedstawi zarys teorii osobowoci
spoecznej czowieka, czy te organizacji socjogennych elementw osobowoci *18. Poniej
przedstawi teori bardziej uproszczon wyrniajc cztery podstawowe socjogenne
elementy osobowoci. Pierwszy z nich to kulturowy idea osobowoci narzucany przez
spoeczestwo w toku socjalizacji, a zwaszcza w toku wychowania; drugi to role spoeczne
speniane w grupach spoecznych a polegajce na wykonywaniu pewnych ukadw czynnoci
w sposb formalnie lub nieformalnie ustalony przez te grupy; trzeci to ja subiektywna czyli
wyobraenie o wasnej osobie wytworzone pod wpywem innych ludzi; wreszcie czwarty ja odzwierciedlona, czyli zesp wyobrae o sobie "odczytanych" z wyobrae innych
ludzi o nas samych. Rozpatrzmy te wszystkie elementy bliej. Kulturowy idea osobowoci to
najczciej idea wychowawczy sucy jako wzr do naladowania, przekazywany
modziey w szkoach i innych instytucjach wychowawczych, w rodzinie i czasami w grupach
rwienikw. Staroytna Grecja wytworzya wizj czowieka doskonaego, wszechstronnie
rozwinitego w zharmonizowanej doskonaoci cech fizycznych, umysowych i moralnych.

47

Wieki rednie wytworzyy idea osobowoci rycerskiej *19, a Koci i zakony idea
osobowoci ascetycznej i witobliwej. Powstajcy kapitalizm, pod wpywem etyki
protestanckiej, stworzy idea osobowoci przedsibiorcy pracowitego i oszczdnego, ktrego
najlepszym wyrazem jest napisany przez Benjamina Franklina dokument pt. "Rady dla
modego przedsibiorcy" napisany w 1748 r., zawierajcy nastpujce sformuowania:
"Pamitaj, e czas to pienidz... droga do bogactwa, jeeli go pragniesz, jest tak prosta jak
droga na rynek. Zaley ona gwnie od dwch sw, pracowito i oszczdno: to znaczy
niemarnowanie ani czasu, ani pienidzy, lecz najlepsze wykorzystanie obu. Bez pracowitoci
i oszczdnoci niczego nie osigniesz, przy ich pomocy - wszystko". Ten idea osobowoci
Ameryki zmierzajcej do rozwoju gospodarczego i bogactwa by potnym wzorem dla
kolejnych pokole pionierw amerykaskich budujcych swoje imperium na dziewiczym
kontynencie, lecz w XX wieku Stany Zjednoczone stworzyy nowy idea osobowoci
czowieka umiejcego wydawa, yjcego na kredyt, sowem posiadajcego te cechy, od
ktrych zaley stay wzrost wspczesnej gospodarki *20. Powstajca formacja socjalistyczna
take wytworzya swj idea osobowoci, moe najlepiej przedstawiony w ksice N.
Ostrowskiego "Jak hartowaa si stal". Widzimy wic, e idea kulturowy osobowoci zaley
od formacji spoecznej, od klas spoecznych i od rnych rodowisk. Np. idea osobowoci
"czowieka dobrze wychowanego", przedstawiony tak sugestywnie przez Znanieckiego w
cytowanej powyej ksice, by przyjty jako nakaz wrd inteligencji polskiej przed drug
wojn wiatow, nie by jednake ideaem osobowoci warstwy chopskiej. Idea kulturowy
osobowoci zostaje zinternalizowany w okresie dojrzewania, kiedy czowiek dorastajcy
zaczyna sobie tworzy ideay i szuka ideaw do naladowania. Idea kulturowy jest wic
modelem, wedug ktrego powinien ksztatowa swoje zachowania, jest ucielenieniem
podanych cech, wysoko cenionych w danej grupie. Realizowanie tego ideau, starannie
zmierzajce w kierunku zblienia si do niego, ciga na jednostk pozytywn ocen i rne
nagrody, zachowanie zgodne z ideaem jest usankcjonowane pozytywnie, podczas gdy
zachowania rozbiene z nim s przedmiotem sankcji negatywnych. W ten sposb idea
kulturowy osobowoci zostaje przyswojony przez jednostki i staje si elementem ich
osobowoci. Drugim elementem s "role spoeczne". Zasadnicza koncepcja roli spoecznej
jest prosta. Mona by j uj w nastpujcym skrcie: w kadej grupie, krgu czy
zbiorowoci spoecznej istniej pewne pozycje czy stanowiska, ktre, zajmowane przez
rnych ludzi, wymagaj od nich okrelonych, ustalonych sposobw zachowania si. Np.
ojciec rodziny w naszym spoeczestwie powinien zarabia, utrzymywa on i dzieci, dba o
wychowanie i ksztacenie dzieci, nie powinien zdradza ony. Syn powinien sucha
rodzicw, by grzeczny i pomaga im w pracy, uczy si dobrze w szkole, pomaga
rodzestwu. Rola spoeczna studenta polega na zespole zachowa okrelonych regulaminem i
lubowaniem studenckim. Role przewodniczcego prezydium rady narodowej, posa na sejm,
sekretarza komitetu partii, ministra s okrelone przepisami, regulaminami, obyczajami,
tradycj. Sowem - grupy spoeczne oczekuj i wymagaj, aby jednostki zajmujce pozycje
wykonyway pewne czynnoci i postpoway w taki sposb, jak tego wymaga dane
stanowisko i nie wykonyway czynnoci przynoszcych mu ujm. Kady z nas na pewno
zauway, e niektrzy znajomi, gdy zajli jakie wane stanowiska, zmienili swoje sposoby
postpowania: zachowuj si zgodnie z now rol. Lecz rola wymaga nie tylko, aby czowiek
zajmujcy dane stanowisko wykonywa pewne czynnoci, rola wymaga od niego, aby take
"by" czowiekiem godnym tego stanowiska. Np. rola przywdcy politycznego, czy dowdcy
wojskowego wymaga, by nie tylko wykonywa swoje powinnoci, ale aby je wykonywa w
taki sposb, z ktrego wynika, e posiada on podane cechy, e jest czowiekiem
zdecydowanym, pewnym siebie, konsekwentnym, ideowym, prawym. Mwic oglnie: rola
jest to wzgldnie stay i wewntrznie spjny system zachowa, bdcych reakcjami na
zachowania innych osb, przebiegajcych wedug mniej lub wicej wyranie ustalonego
wzoru. Niektre role s zupenie sformalizowane i ujte w cise przepisy. S to role o
wielkiej doniosoci dla trwania i funkcjonowania grupy, np. zachowania si urzdnika w
czasie wykonywania obowizkw i zaatwiania spraw pastwowych s cile uregulowane

48

przepisami. Podobnie zachowania nauczyciela, dyrektora przedsibiorstwa s take dokadnie

okrelone, natomiast rola kolegi, przyjaciela, towarzysza zabawy jest mniej precyzyjnie
skodyfikowana. Z kad rol spoeczn wi si okrelone prawa i obowizki. Prawa
polegaj na tym, e czowiek grajcy dan rol moe oczekiwa od innych okazywania wobec
niego ustalonych sposobw postpowania: okazywa mu szacunek, sucha jego rozkazw,
przyznawa materialne i moralne wynagrodzenie itp. Obowizki s zespoem zachowa
oczekiwanych od niego. Sowem - z kadym stanowiskiem jest zwizana taka sama rola, jak
i aktor otrzymuje, gdy zaczyna si przygotowywa do wystpienia w "Kordianie" czy
"Hamlecie". Wychodzc na scen musi si trzyma tekstu sztuki i wskazwek reysera.
Inaczej jego rola nie bdzie zharmonizowana z pozostaymi uczestnikami sztuki. Aktor
grajcy Hamleta musi sprawia wraenie, e rzeczywicie jest ksiciem duskim uwikanym
w tragiczny splot okolicznoci. W pewnym sensie czowiek na dowolnym stanowisku take
stara si przekona swoje otoczenie, e rzeczywicie jest takim, jak tego wymaga jego
pozycja. Jednake proces realizowania roli zaley od do zoonego ukadu czynnikw.
Wyliczmy je: 1) od elementw bio - i psychogennych jednostki (np. budowa anatomiczna,
zdolnoci, inteligencja), ktre mog uatwia lub utrudnia wykonywanie pewnych rl
(grubas nie moe by tancerzem, krtkowidz - pilotem, czowiek pozbawiony suchu dyrygentem); 2) od wzoru osobowego, okrelajcego zesp cech idealnych, jakie jednostka
wykonujca dan rol powinna okazywa oraz zesp idealnych sposobw zachowania.
Inaczej mwic chodzi tu o "scenariusz" danej roli, ktry moe by rnie okrelany w
rnych grupach; np. rne partie "wymagaj" rnych przymiotw od swoich przywdcw,
idealne zachowanie si np. oficera w przedwojennej armii polskiej i w ludowym wojsku s te
inaczej okrelane. Wzr osobowy okrela takie cechy, jak np.: honor, godno, postawa
moralna, postawa obywatelska, pracowito itp.; 3) od definicji roli przyjtej w grupie, w
ktrej, lub przed ktr dana rola jest wykonywana. Definicja niejako przyporzdkowuje do
roli rne wzory osobowe. Np. wedug przepisw ustalonych przez wadze i wymaganych
przez personel nauczajcy, student powinien by dobrym uczniem, uczszczajcym pilnie na
zajcia, systematycznie si uczcym. Wedug krgu koleeskiego student powinien przede
wszystkim dobrym koleg, towarzyszem wsplnych zabaw, powinien pomaga w
wymigiwaniu si od obowizkw. Oto dwie definicje tej samej roli, rozbiene. Definicje te
mog by uzupeniajce si, gdy np. organizacja studencka, akceptujc definicj roli studenta
przyjt przez pracownikw nauki, dorzuca do niej jeszcze obowizki pracy organizacyjnej.
4) Realizacja roli zaley od struktury i organizacji wewntrznej grupy, jej zwartoci
wewntrznej i systemu sankcji, ktrym ona dysponuje (pojcie sankcji wyjanimy w
nastpnym rozdziale). Grupa o bardzo zwartej organizacji formalnej, cisej dyscyplinie, jak
np. armie, zakony, niektre partie polityczne, stawiajce swoim czonkom bardzo wysokie
wymagania, dysponujce systemem surowych sankcji, narzucaj swoje role w sposb do
bezwzgldny. Grupy oparte na wizi nieformalnej, nie dysponujce sankcjami, raczej
okrelaj swoje role do luno. Krg przyjaci do niedokadnie okrela, co to znaczy "by
dobrym kompanem" 5) Wreszcie wykonywanie roli zaley od stopnia identyfikacji
jednostki z grup. W socjologicznym znaczeniu identyfikacja ta polega na utosamianiu
wasnych interesw i wasnych wartoci z wartociami i interesami grupy, i
podporzdkowanie si wymaganiom grupy jednostka uwaa za cel i sens swojego ycia.
Identyfikacja oczywicie moe wystpowa w rnym nateniu. Lecz jednostka
identyfikujca si z grup przyjmuje swoj rol w tej grupie z ca powag i widzi swoje
zadania w jej dokadnym realizowaniu. Np. w grupach konspiracyjnych, gdzie kontrola
formalna moe by niewielka, poczucie identyfikacji z grup i z towarzyszami moe by tak
wielkie, e jednostki bez wahania powicay swoje ycie dla uratowania grupy. Przykadw
dostarczaj dzieje walki podziemnej w Polsce w czasach okupacji. Jest rzecz stwierdzon, e
role wykonywane z przekonaniem przez duszy czas ksztatuj take cechy psychogenne i e
tworz si pewne typy psychiczne, znane potocznie, np. "dusza paszczyniana", "mentalno
urzdnicza", "psychika wielkopaska" itp. Niekiedy, jak w spoeczestwach, w ktrych ludzie
nale z pokolenia na pokolenie do tej samej warstwy, jak w spoeczestwie feudalnym, czy

49

do tej samej kasty, jak w spoeczestwie hinduskim przed zniesieniem kast, wytwarzay si
postawy i cechy psychiczne charakteru, woli, charakterystyczne dla caej warstwy, gdy
wszyscy jej czonkowie speniali t sam rol okrelajc ich miejsce w spoeczestwie przez
cae ycie i przygotowywali swoje dzieci do jej speniania. Kady czowiek spenia wiele rl
rwnoczenie. Jest synem, studentem, czonkiem organizacji politycznej, czonkiem klubu
sportowego, kuzynem, narzeczonym. Jedne z tych rl s uwaane za waniejsze od
pozostaych. Zaley to od wanoci grupy, w ktrej si dan rol spenia. Jednostka moe si
z grup identyfikowa mniej lub bardziej. Ta grupa, z ktr si identyfikuje najsilniej, ktr
uwaa za najwaniejsz spord wszystkich, do ktrych naley, ktrej nakazy i wzory nie
budz sprzeciwu - okrela take najwaniejsz rol spoeczn tej jednostki. Np. moe to by
partia polityczna, do ktrej naley, grupa zawodowa i zakad pracy, rodzina lub krg
przyjaci. Takie grupy nazywamy grupami odniesienia. (Omwimy je bliej w rozdziale
VII). Aby wic zrozumie zachowanie jakiego czowieka i zdefiniowa go, kim jest, trzeba
zna jego cechy biogenne, jego cechy psychiczne, kulturowy idea osobowoci, ktry jest dla
niego modelem i rol, z ktr si identyfikuje najsilniej. Jednake na jego zachowanie
wywieraj wpyw jeszcze dwa dalsze elementy osobowoci spoecznej. Kulturowy idea i role
spoeczne s niejako zewntrznymi "schematami", ktre spoeczestwo "nakada" na
elementy biogenne i psychogenne czowieka. Speniajc wiele rl i naladujc swj idea,
czowiek ma jednak silne poczucie swojej wasnej indywidualnoci, swojego prywatnego,
osobistego "ja". To poczucie wytwarza si take w procesie socjalizacji i wychowania. Kady
z nas odczuwa, e suma rl spoecznych, wykonywanych w yciu zawodowym, towarzyskim,
wrd ssiadw i znajomych, koncentruje si wok czego, co stanowi nasz wewntrzn
istot, nasze prawdziwe "ja". Kady z nas rozmawia ze sob, przemawia do siebie jako do
kogo obcego, czasami wykonujemy jakie czynnoci "wbrew sobie". Rwnie inni ludzie
zwracaj si czasami do nas z wyrzutami, apeluj do naszego sumienia, pytaj: "co ty robisz,
przecie to nie jest zgodne z tob", a wic w sposb zakadajcy istnienie takiej wewntrznej
istoty. To subiektywne wyobraenie o naszej wewntrznej istocie nazywamy "jani
subiektywn". Jest ona elementem organizujcym wszystkie elementy pozostae naszej
osobowoci. Jest pochodzenia spoecznego i rozwija si pod wpywem oddziaywa
rodzicw, rodzestwa, krewnych, znajomych, ssiadw i rwienikw w okresie wczesnego
dziecistwa, kiedy dziecko zaczyna si bawi w "onierza", "kupca", "bohatera z bajki" itp.
Wtedy take uwiadamia sobie, e jest czym innym, e naprawd nie jest ani onierzem, ani
kupcem, tylko "sob" i e te "role" nie stanowi jego prawdziwej osoby. Jest to proces dugi i
niewiadomy, lecz jest rzecz pewn, e granie takich rl w zabawach jest podstaw
tworzenia si poczucia jani subiektywnej. Ja subiektywna jest zespoem wyobrae o
sobie. O tym jaka jest tre tych wyobrae decyduje przewanie wpyw rodzicw, ktrzy
albo ubstwiaj dziecko i wytwarzaj w nim poczucie wasnej doskonaoci, tworzc ja
subiektywn czowieka zarozumiaego i pyszaka, albo te wytwarzaj w nim poczucie
niszoci wobec innych, albo te uda si im rozwin zrwnowaon ja subiektywn, co si
jednak zdarza rzadko. Na og ja subiektywna jest zespoem uroje, fantazji
kompensujcych niepowodzenia i upokorzenia w wykonywaniu rnych rl. Wtedy jednostka
moe zawsze znale pociech w tym, e naprawd ona jest lepsza ni to ci nieinteligentni
ludzie sobie wyobraaj. Ja subiektywna wyznacza zachowania w tych sytuacjach, kiedy
jednostka znajduje si w konflikcie kilku rl i staje wobec rozbienych wymaga dwch lub
wicej grup, do ktrych naley. Np. jeeli student znajduje si w konflikcie midzy
zaproszeniem na zabaw a przygotowywaniem si do egzaminu, lub jeeli kto znajdzie si w
konflikcie midzy obowizkiem urzdnika a obowizkiem przyjaciela, lub w konflikcie
midzy obowizkiem uczciwego czowieka a moliwoci nielegalnego zarobku - w tych
wszystkich sytuacjach decyduje ja subiektywna, ktra rozstrzyga czym dana jednostka jest
"naprawd" i ktrego obowizku powinna przestrzega, tak by by w zgodzie "ze sob
samym". Ja subiektywna, wytworzona pod wpywem oddziaywa innych ludzi i
rodowiska, staje si niezalena od tego wpywu w procesie umacniania si i w procesie
utrwalania si przez postpowanie czowieka "zgodne z sob samym". Kiedy czowiek ju

50

gboko wierzy, e jest taki wanie jak sobie to wanie wyobraa, wtedy ja subiektywna
staje si zupenie niezalena i moe si przeciwstawi naciskom otoczenia. Lecz istnieje
jeszcze jeden element osobowoci spoecznej, lub inaczej jeden element socjogenny
osobowoci, zwany "jani odzwierciedlon". Jest to ten zesp wyobrae, jaki kady z nas
wytwarza sobie na podstawie ocen otoczenia, na podstawie tego co sami sobie wyobraamy,
e inni sdz o nas. Mwic metafor, jest to ten obraz naszej osoby, jaki spostrzegamy w
lustrze zachowa innych ludzi wobec nas i naszych wnioskw o tym, jak oni nas oceniaj.
Tak jak wyobraamy sobie nasz twarz, posta i wygld na podstawie odbicia ogldanego w
lustrze, tak te wyobraamy sobie nasze cechy, charakter, zdolnoci, nasz sposb
postpowania i wykonywania rl spoecznych na podstawie tego, co spostrzegamy w ocenach
i reakcjach innych ludzi na nasz osob. Ta ja odzwierciedlona skada si z kilku
elementw: a) wyobraenia o tym, jak spostrzegaj nas inni ludzie. atwo zauway np. na
przyjciach, spotkaniach, zebraniach, e niektrzy ludzie staraj si usilnie wywrze
korzystne wraenie na innych, e zachowuj si w sposb wyszukany, wyraaj si z wielk
starannoci, e dobieraj takie tematy rozmowy, w ktrych mog bysn inteligencj i
wiedz itp. - sowem zmierzaj do tego, aby spostrzeenia innych ludzi byy nieuniknione a
wraenie dostatecznie silne. b) Wyobraenia o tym, jak oceniaj nasz wygld i nasze
postpowanie. c) Reakcja na tle wyobraenia w postaci dumy, zadowolenia, wstydu,
upokorzenia. Ja odzwierciedlona nie pokrywa si z jani subiektywn. Ja subiektywna
jest zazwyczaj zespoem wyobrae dodatnich o sobie i jest niezbdn podstaw rwnowagi
psychicznej i zadowolenia z siebie. Potrafi si przeciwstawi niekorzystnym ocenom
otoczenia. Daje jednostce poczucie wasnej, prawdziwej wartoci, ktrej inni z rnych
przyczyn mog nie dostrzega. Jednake kady czowiek wie, e dla kariery yciowej, dla
zdobywania stanowisk i powodzenia wane s oceny innych ludzi i std wynika donioso
jani odzwierciedlonej, ktra staje si potnym czynnikiem konformizmu spoecznego. Ja
odzwierciedlona wpywa na nasze postpowanie wobec innych osb, gdy staramy si je
dostosowa do tego, jak sobie wyobraamy, e dany osobnik nas ocenia. Zarwno ja
subiektywna, jak i odzwierciedlona s wewntrznymi regulatorami denia do realizacji
kulturowego ideau osobowoci i do realizacji rl spoecznych. Pena znajomo ludzi
wymaga wic poznania take ich wyobrae o sobie samych i ich wyobrae o tym, jak
otoczenie na nich reaguje. S to elementy bardzo trudne do cisego ujcia i wymagaj do
skomplikowanych technik projekcyjnych, tzn. bada przy pomocy sytuacji, w ktrych
ujawnia si ja subiektywna, oraz sytuacji ujawniajcych ja odzwierciedlon. Potoczne
wyczucie i potoczna obserwacja bywaj czsto bardzo zawodne, std te do czste
rozczarowania wobec nieprzewidywanych zachowa ludzi, o ktrych sdzilimy, e ich
dobrze znamy.
Integracja elementw osobowoci
Te wszystkie, wyej przedstawione oddzielnie elementy osobowoci stanowi jedn cao,
jeden system funkcjonalny, zintegrowan cao struktury i funkcji. W kadym akcie
dziaania, w kadej czynnoci, w kadym zachowaniu te wszystkie trzy "poziomy" czy
"ukady" elementw osobowoci dziaaj zgodnie: zmysy spostrzegaj sytuacj; pami,
skojarzenia, inteligencja i uwaga definiuj jej wano i znaczenie zostaje zmobilizowane
dowiadczenie i przypomniane analogiczne sytuacje, rozwaone moliwoci reakcji; ja
subiektywna i wola dokonujca wyboru; ja odzwierciedlona ustala, jakie bd
konsekwencje dla oceny naszej osoby; ukad somatyczny wykonuje polecenia systemu
nerwowego i w rezultacie umiechamy si mile i wypowiadamy mie sowa pod adresem
spotkanego czowieka. To wszystko dokonuje si w jednej sekundzie i cay ten zoony ukad
elementw i procesw dziaa jak niezwykle precyzyjny mechanizm. Ta wewntrzna
integracja osobowoci nie oznacza, e midzy niektrymi jej elementami nie s moliwe
rozbienoci czy nawet konflikty. Ja subiektywna moe si buntowa przecie temu, co nam
dyktuje ja odzwierciedlona, np. przeciw postpowaniu, ktre przyniesie nam korzyci czy

51

pozytywn ocen "wpywowego" czowieka, ale ktre ja subiektywna pitnuje jako

niegodne; midzy spostrzeeniem zmczenia a nakazem woli by kontynuowa prac; midzy
uczuciem nienawici a nakazem jani odzwierciedlonej, aby czowiekowi znienawidzonemu
mwi pochlebstwa; midzy popdem godu a rol spoeczn czowieka dobrze
wychowanego odmawiajcego przyjcia poczstunku; midzy popdem pciowym a ideaem
kulturowym osobowoci ascetycznej itp. Mimo tych moliwoci konfliktw osobowo jako
system dziaa w sposb skoordynowany, dopki konflikty nie stan si zbyt silne i nie
rozluni jej wewntrznej spjnoci. Osobowo, w ktrej wewntrzne konflikty zostaj
rozwizane i opanowane nazywamy "osobowoci zintegrowan" lub "normaln". Termin
"osobowo normalna" moe mie kilka znacze; normaln nazywa si: a) osobowo
przecitn, w statystycznym sensie; b) osobowo przystosowan do warunkw ycia
spoecznego i zachowujc si zgodnie z przyjtymi wzorami i kryteriami ocen postpowania
w danej grupie; c) osobowo skoordynowan wewntrznie i funkcjonujc sprawnie, a miar
sprawnoci jest harmonijne przystosowanie do warunkw rodowiska. Dlatego te tak
osobowo nazywa si czasami "dobrze przystosowan", a o czowieku rozbitym
wewntrznie i nie umiejcym sobie poradzi ze sob w danym rodowisku mwi si, e jest
"nieprzystosowany". Kada osobowo moe ulec dezintegracji czyli rozkadowi,
rozchwianiu elementw, i wtedy mwimy, e czowiek jest chory psychicznie czy nerwowo.
Jego akty s nieskoordynowane, interpretacje spostrzeganych sytuacji s nierealistyczne,
postpowanie niezgodne ze wzorami, wypowiada on sowa, ktrych nie powinien
wypowiada, nie umie rozwizywa stawianych mu zada itp. W jakich warunkach dokonuje
si taka dezintegracja? Moe si ona dokona na skutek rozbienoci midzy elementami bio
- i psychogennymi a socjogennymi, np. gdy kulturowy idea osobowoci lub role spoeczne
wymagaj bezwzgldnej represji popdw biologicznych. Moe si dokona na skutek
schorzenia systemu nerwowego lub gruczoowego, czy te zaburze w innych funkcjach
organizmu. Socjologa jednak najbardziej interesuj spoeczne przyczyny takiej dezintegracji.
Nale do nich: a) uczestniczenie w kilku grupach spoecznych narzucajcych jednostce
rozbiene role, i rozbiene systemy wartoci; b) uczestniczenie w yciu i wybieranie jako
grupy odniesienia grupy zdezorganizowanej, w ktrej brak wyranie okrelonych kryteriw
ocen, brak pozytywnego ideau osobowoci, grupy znajdujcej si w silnym antagonizmie z
innymi grupami (np. grupy przestpcze). Trwae uczestniczenie w takiej grupie prowadzi do
zachowa odchylajcych si od norm uznanych w szerszych zbiorowociach, a zatem take
do dezintegracji zachowa. Oczywicie, e i w takich grupach mog si tworzy osobowoci
przestpcze o silnej zintegrowanej osobowoci. c) Rozbieno midzy elementami bio - i
psychogennymi a wymaganiami roli spoecznej, kiedy np. czowiek niemiay i lkliwy
zostanie postawiony na stanowisku wymagajcym duej odpowiedzialnoci, inicjatywy,
szerokiego zakresu wanych decyzji, wtedy niemono przystosowania si, rozbieno
midzy jani subiektywn a jani odzwierciedlon moe doprowadzi do rozkadu i
zaamania si. Na og jednak wymagania roli spoecznej okazuj si dostatecznie silne i
bardzo czsto w niemiaego czowieka, z chwil objcia wanego stanowiska, "wstpuje
lew", lecz dezintegracja osobowoci jest rwnie prawdopodobna. d) Wreszcie na tle
zawodw, systematycznej negatywnej oceny moe si dokona rozpad jani subiektywnej;
czowiek zaczyna wtpi w swoj warto, a poniewa ja subiektywna jest elementem
integrujcym, wic w rezultacie nastpuje rozkad caego systemu. Kadego czowieka mona
doprowadzi do takiego rozkadu, jeeli przez duszy czas systematycznie odmawia mu si
uznania i kade jego poczynanie jest systematycznie oceniane negatywnie. Osobowo
zintegrowana jest warunkiem "normalnego" udziau w yciu spoecznym, tzn. udziau
zgodnego z przyjtymi normami i wzorami zachowa. Socjolog nie moe wchodzi w
zagadnienia zdrowia psychicznego. Jednake niektre elementy psychiatrii s dla niego
bardzo cenne w badaniu procesw spoecznych i zachowa jednostek i zbiorowoci. W wielu
bowiem typach lektur, np. we wspczesnych spoeczestwach postindustrialnych,
cywilizacja techniczna i kultura masowa, styl ycia zbiorowego i zachodzce w nim zjawiska
stawiaj niezwykle wysokie wymagania odpornoci psychicznej jednostki i jej zdolnoci do

52

przystosowania si. Wymienione wyej konflikty midzy grupami, sytuacjami, rolami i w

konsekwencji midzy rnymi elementami osobowoci s bardzo czste i bardzo intensywne.
Std te zjawiska dezintegracji osobowoci wystpuj bardzo czsto i zaznaczaj si coraz
wyraniej w yciu zbiorowym. Coraz te czciej mwi si o psychiatrii spoecznej o
zapobieganiu schorzeniom nerwowym i psychicznym przez stwarzanie znonych warunkw
ycia w rodzinie, pracy zawodowej, w yciu towarzyskim, eliminowaniu osamotnienia itd.
Badania nad tymi zjawiskami wymagaj rozbudowanej teorii osobowoci i dlatego o nich
wspominamy. Tutaj take zaznacza si donioso tej teorii dla analizy procesw ycia
spoecznego w skali masowej. Bowiem osobowo zdezintegrowana, postawiona na
wybitnym stanowisku moe wyrzdzi nieobliczalne szkody w yciu zbiorowym.
Typy osobowoci
Osobowo nie jest cech gatunkow, jest raczej "uwewntrznion" kultur, ktra
podporzdkowaa sobie elementy bio - i psychogenne. Jest ona zawsze czym
indywidualnym, nosi pitno wystpowania rnych elementw w rnych kombinacjach i w
rnym nateniu. Niemnej jednak ju na pierwszy rzut oka mona wrd swoich znajomych
i kolegw wyrni pewne podobiestwa i pewne typy. Kady z nas te mgby poda,
jakimi posuguje si klasyfikacjami dla okrelenia swoich przyjaci i znajomych. A wic
niektrzy s spokojni, opanowani i pracowici, inni s leniwi, nieopanowani, wybuchowi;
jedni s uprzejmi i przyjemni, drudzy - aroganccy i brutalni; jedni s optymistyczni, inni
skonni do pesymizmu; jedni s stale weseli i zawsze zadowoleni, inni powani i czsto
przygnbieni. Te klasyfikacje s po prostu koniecznoci yciow. S one niejako naklejkami,
oznaczeniami ludzi, uatwiajcymi przewidywanie ich reakcji i wpywajcych na
postpowanie z nimi. Kady z nas musi bezustannie klasyfikowa swoich znajomych, a
spotykajc obcego take staramy si go zaklasyfikowa do jakiej kategorii, zwaszcza gdy
bdziemy musieli z nim zaatwia wan spraw. Std wic i nauka staraa si dokona takich
klasyfikacji typw osobowoci. Hipokrates (ok. 460 - 360) stworzy znan do dzi
klasyfikacj temperamentw wyrniajc typy sangwinika, melancholika, choleryka i
flegmatyka. Znana jest take i cigle wspominana typologia Kretschmera, przyjmujca
korelacj midzy budow ciaa a osobowoci, wyrniajc typy: pykniczny, asteniczny,
atletyczny i dysplastyczny. Te usiowania stworzenia klasyfikacji typw osobowoci na
podstawie rnic w budowie i skorelowanych z nimi cech charakteru czy temperamentu byy
wielokrotnie powtarzane. Niektre typologie tego rodzaju czono take z typologiami
psychiatrycznymi. Drugim rodzajem klasyfikacji s typologie psychologiczne. Tak np.
psycholog i filozof niemiecki Edward Spranger, zakadajc, e dominujcy typ zainteresowa,
jakie przejawia czowiek, jest refleksem staej organizacji jego osobowoci, wyrni
nastpujce typy osobowoci: 1) Czowiek teoretyczny, zainteresowany w oglnych
prawdach naukowych i szukajcy przede wszystkim oglnych teorii wyjaniajcych wiat i
nie interesujcy si innymi sprawami. 2) Czowiek ekonomiczny, zainteresowany deniem
do bogactwa i zdobywania dbr materialnych. 3) Czowiek estetyczny, zainteresowany
deniem do pikna i jego przejawami. 4) Czowiek spoeczny, w naszej potocznej
terminologii moglibymy powiedzie "spoecznik", zainteresowany deniem do niesienia
pomocy ludziom znajdujcym si w potrzebie lub nieszczciu. 5) Czowiek polityczny,
odznaczajcy si silnym deniem do wadzy i dominowania nad innymi. 6) Czowiek
religijny, dcy do poznania Boga i zainteresowany problemami wiata transcendentnego,
mistyk i misjonarz. Ta klasyfikacja wywara pewien wpyw na socjologi, gdy wyrnione
tu typy odpowiadaj podstawowym zakresom wartoci i zakresom spoecznej aktywnoci
czowieka. Z powszechnie znanych klasyfikacji trzeba take wspomnie C.G. Junga,
psychoanalityka, wyrniajcego dwa podstawowe typy: introwertyka, tj. czowieka, ktry
ca swoj energi obraca niejako do wewntrz i ekstrawertyka, kierujcego swoj dziaalno
na otoczenie, na zewntrz. Ta klasyfikacja zostaa rozwinita przez Junga, ktry w kadej z
tych kategorii wyrni cztery podtypy, a mianowicie: mylcy, uczuciowy, intuitywny i
zmysowy. Wzorujc si na tych klasyfikacjach i na im podobnych, tworzonych przez innych

53

psychologw i psychiatrw, empirycy zajmujcy si psychometri ustalili cechy osobowoci,

starali si je mierzy i na tej podstawie wyrnia porwnywalne typy rnice si
kombinacjami cech, ktrych rnice pozwalay si mierzy przy pomocy specjalnie
skonstruowanych skal. Wspominaem o tych usiowaniach mwic o elementach
psychogennych osobowoci. Przy ich pomocy mona byo wyrnia typy osobowoci i
okrela rnice midzy nimi ilociowo. Jednake usiowania te znajduj si jeszcze w
stadium bada i eksperymentw. Klasyfikacje socjologiczne rwnie nie s bardziej
zaawansowane i nie wyszy nawet poza stadium prb czysto jakociowych. W literaturze
polskiej prb klasyfikacji typw osobowoci da Florian Znaniecki w cytowanej ju ksice
"Ludzie teraniejsi a cywilizacja przyszoci". Wedug tej teorii spoeczne typy osobowoci
ksztatuj si pod wpywem rl spoecznych, wymaganych w krgach spoecznych, w ktrych
przebiega socjalizacja, a ktre take rozwijaj pewne dnoci osobotwrcze. W naszej
terminologii powiedzielibymy - ktre wraz z tymi rolami narzucaj pewne ideay kulturowe
osobowoci, ktre wraz z tymi rolami narzucaj pewne ideay kulturowe osobowoci, ktre
dana jednostka akceptuje jako jedyne. Ten wpyw krgw spoecznych ksztatuje "typy
biograficzne" ludzi, czyli typy osobowoci. Znaniecki uwaa, e trzy rodzaje krgw
spoecznych maj decydujcy wpyw na ksztatowanie typw osobowoci: krgi
wychowawcze - przede wszystkim szkoa. Dugotrway wpyw szkoy tworzy typ "czowieka
dobrze wychowanego", ktry w cigu wielu lat przebywania w szkole przyzwyczai si do
staego szukania pozytywnej oceny, a zatem i w yciu stara si zawsze zabiega swoim
zachowaniem o pozytywn ocen. Wpyw krgw pracy, takich, jak gospodarstwo chopskie,
warsztat rzemielniczy, fabryka i im podobne tworz typ "czowieka pracy". Wreszcie krgi
zabawy, grupy rwienikw z rodzin, ktre, bdc dostatecznie bogate, nie wysyaj dzieci do
szkoy, ale zapewniaj im nauk w domu, a ktre pozostaj pod wpywem bawicych si
krgw swoich rwienikw - tworz typ "czowieka zabawy". Pod ich wpywem - np. ludzi
zabawy z angielskich rodzin arystokratycznych - uksztatowao si pojcie sportu jako
rozrywki i wspzawodnictwa dla zabawy, oni wprowadzili pojcie "fair play" do polityki i
wojny traktowanej rwnie jako zabawa. Znaniecki wyrnia take czwarty typ, ktry
nazywa "ludmi - zboczecami", zaliczajc tu ludzi, ktrzy nie podpadaj pod adn z wyej
wymienionych kategorii, ludzi nie podporzdkowujcych si naciskowi swoich krgw,
ktrzy odrzucaj take ideay osobowoci a tworz nowe, ludzi wprowadzajcych innowacje
w kulturze, we wzorach zachowania itp. Przytoczona powyej klasyfikacja Znanieckiego,
podana tu w wielkim skrcie i uproszczeniu, budzi wiele wtpliwoci merytorycznych,
podajemy j jako przykad socjologicznego tworzenia typologii osobowoci. W tej i innych
socjologicznych prbach wyrniania typw punktem wyjcia s pewne role spoeczne oraz
kulturowe ideay osobowoci, ktre zostaj ziternalizowane, powodujc stao zachowa i
reakcji na sytuacje spoeczne. Typologie konstytucjonalistyczne (np. Kretschmer) szukay
typw wyposaenia anatomicznego i fizjologicznego, sdzc, e one s podstaw take
staych sposobw zachowania si. Typologie socjologiczne (Spranger, Jung) szukay struktur
psychicznych jako podstawy takich staoci zachowa. Typologie socjologiczne szukaj jako
podstawy zrnicowania osobowoci w strukturach grup spoecznych, w ktrych przebiega
socjalizacja. Dodajmy, e zagadnienie typw osobowoci jest jeszcze cigle nierozstrzygnite
*21. Wielu psychologw i socjologw stawiao sobie pytanie, czy mona wyrni jakie
typy osobowoci, ktre byyby reprezentatywne czy podstawowe dla kultur i spoeczestw
narodowych. Nie chodzi tu o kulturowy idea osobowoci rozwinity w danym narodzie, ale
empirycznie stwierdzalny, przewaajcy czy reprezentatywny typ osobowoci w nim
rzeczywicie wystpujcy. Literatura i potoczna obserwacja wytworzya takie wyobraenia o
rnych narodach, np. e Anglicy s flegmatyczni, Wosi gadatliwi i krzykliwi, Francuzi
inteligentni i kulturalnie wyrafinowani itp. A. Kardiner i inni psychologowie i antropologowie
amerykascy prbowali uj te zagadnienia naukowo *22 tworzc teori tzw. "osobowoci
podstawowej" ("basic personality"), stanowicej zesp cech osobowoci wsplnych
wszystkim czonkom danego spoeczestwa, lecz nie wystpujcych w innych
spoeczestwach. Takie ustalanie cech charakterystycznych dla rnych grup kulturowych

54

moe mie pewne szanse powodzenia w badaniach spoeczestw pierwotnych, yjcych w

grupach wzgldnie izolowanych i majcych zdecydowanie rne kultury. Jednake jest to
trudne do ustalenia wrd narodw yjcych we wspczesnej cywilizacji przemysowej,
opartej na ogromnej iloci bezporednich kontaktw midzy narodami. Mimo tej trudnoci,
antropologowie i psychologowie prbowali i cigle prbuj znale metody okrelania
"charakteru narodowego" rnych narodw, jako podstawy dla przewidywania reakcji tych
narodw na rne sytuacje, lub te czonkw tych narodw, i badania te nie s obojtne dla
socjologii. `nv Typy osobowoci (cd.) Jak mona rozumie termin "osobowo
reprezentatywna" dla jakiego narodu? 1) Jako osobowo wystpujca najczciej, ktra w
wypadku sporzdzenia statystyki byaby najliczniejsza. 2) Zesp cech osobowoci
wsplnych dla duej iloci jednostek w danym narodzie, np. pewne przewaajce postawy,
jak patriotyzm, pewien idea kulturowy wsplny i akceptowany przez wikszo tego narodu,
itp. 3) Wreszcie przez osobowo reprezentatywn rozumie si czasami ten typ, ktry
najlepiej wyraa istotne wartoci danej kultury. Np. dla Polski XIX wieku tak osobowoci
reprezentatywn w tym znaczeniu byby typ Polaka - katolika, uosabiajcy narodowy
patriotyzm oraz przywizanie do wiary. Trzeba podkreli, e literatura powicona cisym
badaniom nad "charakterem narodowym" nie przyniosa jeszcze rozstrzygajcych i
bezspornych rezultatw *23. Niektre studia, jak np. studium Ruth Benedict nad japoskim
charakterem narodowym, wywary powany wpyw i zapowiaday, e ta szkoa
antropologiczna dostarczy rezultatw wanych take dla socjologii *24. Lecz ju badania nad
innymi narodami prowadzone przez innych autorw, zwaszcza stosujcych
psychoanalityczny aparat pojciowy, spotkay si z surow krytyk. Nawet do bezspornie
ustalone cechy osobowoci podstawowej jakiego narodu nie mog by podstaw
przewidywa zachowa, nie mog rwnie uwzgldnia zrnicowa wynikajcych z
przynalenoci do rnych klas spoecznych i nie bior pod uwag zmiennych interesw
klasowych, ksztatujcych zachowania jednostek i caych grup.
Jednostka i spoeczestwo
Powiedzielimy na pocztku tego rozdziau, e socjologia musi si interesowa zagadnieniami
osobowoci, gdy ycie spoeczne jest zespoem czy te caoci zjawisk i procesw
zachodzcych midzy ludmi, a zatem cechy tych ludzi wywiera musz jaki wpyw na
przebieg tych zjawisk i procesw. Podalimy take przykad dwch dyrektorw zakadw
przemysowych, pokazujc, e rnice w cechach ich osobowoci maj powany wpyw na
przebieg funkcjonowania tych zakadw. Teraz, gdy ju dokonalimy przegldu zagadnie
zwizanych z pojciem osobowoci, postarajmy si pokaza, jakie jest znaczenie tego pojcia
dla rozwizywania konkretnych zagadnie empirycznych i jakie std wynikaj wnioski dla
oglnej teorii spoeczestwa. Z tego, co powiedzielimy dotychczas w tym rozdziale wynika
jasno, e jednostka i spoeczestwo to dwa czony dialektycznego stosunku w niekoczcym
si acuchu wzajemnych oddziaywa. Wemy np. dowoln biografi jednego z tzw.
wielkich ludzi: Napoleona Bonaparte. Urodzi si w rodzinie biednego adwokata
korsykaskiego. Jego osobowo bya splotem cech biologicznych odziedziczonym po
przodkach, cech psychicznych inwentaryzowanych szczegowo w wielu biografiach, a
osobowo spoeczna zostaa uksztatowana przez wychowanie w francuskiej szkole
wojskowej, epok rewolucyjn, wojnami rewolucyjnymi, ktre day mu mono nie tylko
bysn geniuszem wojskowym, ale take narzuci swoj wol sabemu rzdowi
rewolucyjnemu i w kocu zagarn wadz we Francji. Wykorzysta take denia mas
ludowych w caej Europie, postp techniczny i organizacyjny wyzwolony przez rozbicie
stosunkw feudalnych we Francji dla zorganizowania nowej armii, opracowania nowej
doktryny strategicznej i nowej taktyki na polu bitwy. By wic tworem spoeczestwa
korsykaskiego i francuskiego, jego ja subiektywna uksztatowaa si pod wpywem
wychowania w szkole wojskowej, tradycji wojowniczych Korsyki, rozczytywania si w
literaturze historycznej, a ja odzwierciedlona zostaa uksztatowana przez otoczenie

55

podkomendnych, suchajcych najpierw modego generaa, a potem wszechwadnego cesarza.

Warunki spoeczne stworzyy wic moliwoci rozwoju jego zdolnoci, day mu szans
przejcia tego zespou rl spoecznych, ktre byy decydujce: oficera armii, generaa i
dowdcy armii rewolucyjnej, konsula i cesarza. Te role z drugiej strony umoliwiy mu
sprawowanie nieograniczonej wadzy i prowadzenie wojen, wprowadzenie nowego podziau
administracyjnego, kodeksu Napoleona, nowej organizacji szkolnictwa, nowej organizacji
armii, tworzenia i przeksztacania pastw europejskich. To, co na przykadzie wielkich ludzi
wida szczeglnie wyranie - mianowicie wzajemne oddziaywanie jednostki i
spoeczestwa, wystpuje w yciu kadego czowieka: rodzi si w okrelonych zastanych
warunkach, w rodzinie zajmujcej jak pozycj w jakiej klasie czy warstwie spoecznej (np.
rodzinie szlacheckiej, urzdniczej, chopskiej czy robotniczej), pozycja spoeczna i materialna
tej rodziny, jej kultura i aspiracje, jej obyczaje i wzory zostaj jednostce przekazane w
procesie socjalizacji i wychowania. Gdy doronie, wykonuje pewne role, ktre wyznaczaj
zakres jej dziaalnoci yciowej. Te role pozwalaj na pewien zakres samodzielnoci w
dziaaniu i wprowadzaniu innowacji modyfikujcych troch zastany stan rzeczy. Np. mody
chop wychowany w tradycyjnej rodzinie, po skoczeniu szkoy, subie wojskowej,
ewentualnie szkoy rolniczej i po przejciu samodzielnym gospodarstwa, moe wprowadza
zmiany, wynikajce z jego wiedzy, rodkami, ktrymi dysponuje w zakresie stanu oglnego
gospodarki i jego powiza z rynkiem czy organizacjami gospodarczymi; wprowadza te
pewne zmiany w organizacj gospodarki, ycie rodzinne, stosunki midzy nim a on s
troch inne ni midzy jego rodzicami i jego stosunek do dzieci jest take nieco inny ni w
poprzednim pokoleniu; zmienia si urzdzenie mieszkania, zjawiaj si nowe meble, zmienia
jadospis itp. Te wszystkie zmiany mog wynika z tego, e przejmuje on postp dokonujcy
si w spoeczestwie, jednake niektre ulepszenia i zmiany s wycznie jego wasnym
dzieem i wynikaj z jego wasnej inicjatywy. Ot te zmiany, ktre wynikaj z jego
twrczoci i jego pomysw osobistych s jego wkadem do rozwoju spoeczestwa. Niektre
mog wej do dziedzictwa kulturalnego jego grupy wiejskiej, inne mog pozosta tylko w
rodzinie. Wkad tego gospodarza wiejskiego w rozwj spoeczny moe by niewielki - jego
rola spoeczna nie daje mu wikszych moliwoci. Lecz inne role, np. urzdnika, inyniera,
uczonego, artysty, przywdcy politycznego - daj ju wiksze, a niektre bardzo due
moliwoci osobistego wkadu w rozwj spoeczestwa. Dzieci tych nowatorw - podobnie
jak dzieci kadego czowieka - rodz si i wchodz w te ju zmienione warunki, uwaajc je
za "naturalne", zastane. Z drugiej strony istniej pewne elementy cigoci, ktrej aden
nowator, albo te niewielu spord nich, odway si naruszy: np. obyczaje, podstawowe
wartoci moralne lub religijne, pewne zasady stosunkw midzy ludmi - np. niektre
elementy stosunku midzy rodzicami i dziemi zachoway si prawie niezmienione przez
tysice lat historii ludzkoci, typy stosunkw midzy obywatelem i wadz polityczn
zmieniaj si w bardzo maym stopniu. Uoglniajc i mwic metafor: organizm ludzki
zostaje najpierw "wchonity" i uksztatowany przez spoeczestwo, a nastpnie zostaj
czowiekowi wyznaczone role i ramy, moliwoci i szanse wywarcia indywidualnego wpywu
na ukad stosunkw spoecznych, na technik produkcji, na wzory zachowa, sowem na to,
co jest "substancj" spoeczestwa, zbiorowego ycia. Spoeczestwo "wchania" jednostk
poczwszy od chwili urodzenia, nastpnie przez cay okres socjalizacji i wychowania
jednostka rwnoczenie "wchania" czyli internalizuje spoeczestwo - jeeli chcemy uy
metafory. Jednostka yje wic w spoeczestwie, ale spoeczestwo yje take w jednostkach.
Jednostka i spoeczestwo s to dwa aspekty, dwie strony tej samej rzeczywistoci. Trzeba
jednak pamita, e nie tylko jednostki s elementami skadowymi spoeczestwa, ale take
symbole, przedmioty materialne, urzdzenia (o czym bdziemy mwili pniej). S one
uywane przez ludzi, aktywizowane, stanowi tworzywo ludzkiej pracy, stanowi orodki
skupienia i podstawy materialne grup spoecznych, podtrzymuj ich identyczno.
Zbiorowoci ludzkie trwaj wic przez pokolenia, zachowujc swoj identyczno dziki tym
elementom cigoci, poprzez zmiany pokole kolejnych czonkw. Nowe pokolenia wchodz
do tych zbiorowoci czy to przez urodzenie, jak do narodu, czy przez wolny wybr, jak grup

56

celowych (np. klubw sportowych), czy te przez ustawowy pobr, jak do armii, przechodz
przez okres socjalizacji, "stawania si czonkami", wykonuj powierzone im role, i poprzez
ich czynnoci zbiorowoci te yj, dziaaj, lecz zawsze istniej one obiektywnie, zawsze
istnieje pewna ilo czonkw, ktrzy dokonuj "wprowadzenia" i socjalizacji nowych
czonkw do tych rl, ktrych wykonywanie zapewnia zbiorowoci trwanie i rozwj. Jak
wykazay badania nad osobnikami wyrosymi w skrajnej izolacji lub wrd zwierzt, nie ma
jednostki ludzkiej poza spoeczestwem i organizm czowieka nie stanie si osob, jeeli nie
zostanie wcignity w ycie spoeczestwa i nie zinternalizuje tego spoeczestwa i jego
wartoci kulturowych. Natomiast kada jednostka jest take indywidualnoci,
niepowtarzaln, obdarzon zawsze jej tylko swoistymi kombinacjami cech, zdolnociami i
potencjalnymi moliwociami wzbogacenia ycia caego spoeczestwa. Nie ma dwch
osobowoci ludzkich identycznych zupenie i rozwj kadej z nich jest take rozwojem
spoeczestwa przez wkad jej indywidualnoci w zmiany i pomnaanie dziedzictwa
kulturowego. Std w badaniach socjologicznych nad spoeczestwem badanie osobowoci
ludzkich jest wane dla wyjanienia przemian w klasach czy warstwach spoecznych, czy te
badaniach zawodw. Np. w badaniach nad przemianami zachodzcymi wrd inteligencji
polskiej po drugiej wojnie wiatowej byo rzecz wan, aby ustali, w jakim zakresie nowe
ideay kulturalne osobowoci zostay zaakceptowane w procesie tworzenia si inteligencji
ludowej czy te inteligencji socjalistycznej. Dlatego niektrzy socjologowie starali si
stworzy pewn typologi inteligencji i zbada rozkad statystyczny tych typw wrd
badanych zbiorowoci. W opisach rnych grup spoecznych jest rzecz wan ustalenie,
jakie w nich wystpuj kulturowe ideay osobowoci, jak s okrelone rne role, doniose dla
istnienia i rozwoju grupy, jakie wzory zachowa s oceniane pozytywnie a jakie negatywnie,
jak s wykorzystywane zdolnoci i jak oceniane role twrcw i nowatorw. Jest rwnie
rzecz wan dla zrozumienia funkcjonowania jakiego spoeczestwa opisanie zachodzcego
w nim procesu socjalizacji i wychowania. Grupy spoeczne, wielkie zbiorowoci,
spoeczestwa, formacje spoeczno - ekonomiczne istniej obiektywnie, jednostka wchodzc
do nich przez urodzenie czy wybr, nie moe zmieni dowolnie ich ukadu stosunkw, ich
instytucji, lub podoa materialnego, ich bazy, ani ich systemw kulturowych. Lecz wszystkie
te elementy cigoci trwania tych zbiorowoci s przez jednostki dowiadczane, s
przedmiotem ich dziaa, ich uczu, jednostki nadaj im pewien subiektywny sens
zindywidualizowany. Np. takie elementy cigoci narodu polskiego, jak herb pastwa,
instytucje pastwowe, literatura i sztuka, tradycje narodowe s dowiadczane w rny sposb
przez poszczeglnych obywateli, rny te jest wkad indywidualnych obywateli w
pomnaanie tego dziedzictwa narodowego. Aby wic wytumaczy rozwj naszego narodu
np. w XIX wieku, trzeba opisa postawy Polakw wobec wartoci narodu, zrozumie
indywidualne dnoci i aspiracje narodowe. Jednake trudno jest socjologowi odtwarza te
postawy u kadego obywatela. Dlatego musi on tworzy typologi tych indywidualnoci,
czyli musi tworzy typologi osobowoci Polakw w XIX wieku, stara si ustala, jaki jest
wkad w pomnaanie dziedzictwa kulturowego narodu i w ten sposb wyjania wystpujce
zjawiska postpu czy zastoju. W kadym spoeczestwie wystpuj cztery kategorie ludnoci:
pierwsza zoona z ludzi twrczych, wnoszcych nowe idee, pomysy, rozwizania
organizacyjne, odkrycia naukowe i wynalazki techniczne, udoskonalenia praktyczne ludzi
rozwizujcych zagadnienia spoeczne i gospodarcze z korzyci dla innych. Sowem, jest to
ta kategoria ludzi, ktrzy pomnaaj dziedzictwo spoeczestwa i ktrzy posuwaj je naprzd.
Druga kategoria to ludzie, ktrzy swoj prac, aktywnoci i dziaalnoci yciow nie
wnosz nic nowego, ale przyczyniaj si do utrzymania stanu osignitego, to s ci wszyscy
pracownicy, ktrzy wykonuj swoje prace w sposb zadowalajcy i nie przynoszcy szkody,
ludzie, ktrzy s przecitni, trzymajcy si stanu rzeczy zastanego i nie zmieniajcy ani nie
chccy niczego ulepsza czy udoskonala. Trzecia kategoria to ludzie, ktrych aktywno
yciowa przynosi szkody spoeczestwu: przestpcy, zodzieje, ludzie yjcy z cudzej
krzywdy, chuligani i wandale niszczcy dobytek spoeczny i prywatny, pracownicy
wykonujcy wadliwie swoj prac i produkujcy przedmioty nie nadajce si do uytku, a

57

wic niszczcy surowce, ludzie na stanowiskach wydajcy decyzje przynoszce szkody

spoeczne itp. Wreszcie czwarta kategoria to ludzie nie mogcy si sami utrzyma i
wymagajcy opieki, a wic niemowlta i mae dzieci, chorzy i inwalidzi niezdolni do pracy,
starcy niezdolni do pracy itp. Jest rzecz jasn na pierwszy rzut oka, e od liczebnoci tych
poszczeglnych kategorii w danym spoeczestwie zaley jego rozwj i tempo uzyskiwanego
postpu. Jest take rzecz jasn, e przynaleno do jednej z tych trzech pierwszych
kategorii zaley od indywidualnych cech osobowoci jednostki. Jest wic rzecz wan, aby
procesy socjalizacji i wychowania w kadym spoeczestwie byy tak pokierowane, aby
rozwija typy osobowoci twrczych, aby zapewnia wrodzonym zdolnociom i talentom
maksymalny rozwj, aby opiekowa si nie tylko wybitnie uzdolnionymi do muzyki czy innej
twrczoci artystycznej, ale take zapewni rozwj wszelkich zdolnoci i ich najlepsze
wykorzystanie dla rozwoju spoeczestwa. A tego rodzaju organizacja wychowania musi si
opiera na badaniach nad typami i cechami osobowoci - i tutaj widzimy spoeczn,
praktyczn donioso tych bada. Jeeli bowiem chcemy, aby planowano rozwija
liczebno obywateli nalecych do pierwszej z wymienionych powyej kategorii, to wiedza
o ich wychowywaniu musi mie teoretyczne podstawy w teorii osobowoci. Zagadnienie
osobowoci jest szczeglnie doniose w okresach rewolucji, kiedy zmiany ustroju mog by
ugruntowane i utrwalone tylko przez uksztatowanie nowego typu osobowoci. Cytowalimy
powyej fragment pisma B. Franklina, przedstawiajcy kulturowy idea osobowoci
powstajcego kapitalizmu. By on zupenie odmienny od ideau kulturowego osobowoci
rycerza feudalnego. Ustrj socjalistyczny rwnie zakada, e jego powstanie i sprawne
funkcjonowanie bdzie moliwe tylko, jeeli w spoeczestwie socjalistycznym dominowa
bdzie akceptowany i internalizowany wzr kulturowy osobowoci "czowieka
uspoecznionego", tak rnego od czowieka kapitalizmu, jak ten by rny od feudalnego
lorda. Ustrj socjalistyczny take bardziej ni poprzednie formacje wymaga, aby ten typ
osobowoci zosta wychowany w procesie planowym i wiadomie kierowanym, a nie tak, jak
typ czowieka kapitalizmu, wytworzy si w spontanicznym procesie przemian trwajcych
kilkaset lat. Std wic zagadnienie osobowoci, a zwaszcza osobowoci spoecznej, bdcej
zinternalizowanym typem spoeczestwa jest w naszym spoeczestwie szczeglnie doniose.
Nie mona bowiem sobie wyobrazi, e instytucje socjalistyczne mog sprawnie
funkcjonowa, jeeli pracuj w nich ludzie kierujcy si motywami, aspiracjami i deniami
charakterystycznymi dla instytucji kapitalistycznych. Idea kulturowy osobowoci socjalizmu
zakada stosunek do wasnoci prywatnej, zakada, e jednostka dy do wasnego dobrobytu
przez podnoszenie dobrobytu caego spoeczestwa, tzn. przez pomnaanie wasnoci
uspoecznionej, e jej postawy polityczne s zgodne z wymaganiami ideologii i organizacji
politycznej ustroju. Zbudowanie wic ustroju socjalistycznego polega na rozwijaniu instytucji
ekonomicznych, politycznych i kulturalnych wcielajcych ideologi socjalizmu z jednej
strony, a z drugiej - na celowym ksztatowaniu typw osobowoci, niezbdnych dla
sprawnego funkcjonowania tych instytucji. `cp2 Przypisy: 1. Zob. "ycie i Myl" 1967,
numer specjalny zawierajcy dokumenty Soboru Watykaskiego II, s. 88 - 103. 2. Zob.
Bogdan Suchodolski, "Narodziny nowoytnej filozofii czowieka", Warszawa 1963. Pogld
ewolucjonistyczny przedstawi Jan Dembowski, "Psychologia map" Warszawa 1946, s. 15 i
45. 3. Oglne informacje o wymienionych tu filozofiach mona znale w zbiorze "Filozofia i
socjologia XX wieku", Warszawa 1962. Filozofi Teilharda de Chardin prezentuje w zarysie i
fragmentach Tadeusz Puaski. "Teilhard de Chardin", Warszawa 1963. Ksika E.
Cassirera "An Essay on Man" ukazaa si w 1944 r. i miaa wiele wyda. 4. J. Dembowski,
"Psychologia map", s. 45 i 15. 5. John Dewey, "Human Nature", w: "Encyclopaedia of the
Social Science". 6. Zob. np. W. McDougall, "Psychologia grupy", Warszawa 1930.
Zagadnienie instynktw dyskutuj S. Szuman i S. Skowron, "Organizm a ycie psychiczne",
Warszawa 1934, rozdz. V. Spr o wpyw dziedzicznoci i rodowiska przedstawi S.
Ossowski, "Wi spoeczna i dziedzictwo krwi", w: "Dziea", t. II, rozdz. I. 7. Florian
Znaniecki, "Wstp do socjologii", Pozna 1922, s. 78 - 85. 8. F. Boas, "The Mind of Primitive
Man", 1911. 9. L.L. Bernard, "Instinct. A study of Social Psychology", 1924. 10. Lucien

58

Malson ("Les enfants sauvages, mythe et realite", s. 72 - 74) podaje wykaz tych wypadkw.
Ksika ta daje krytyczn analiz opisw i wnioskw. Zob. rwnie A. Koskowska,
"Czowiek poza spoeczestwem", "Wiedza i ycie" 1949. z. 2. Dokadny opis dwch
dziewczynek wychowywanych przez wilki daj J.A.L. Zingg i R.M. Zingg, "Wolf Children
and Feral Man", New York 1942. 11. Pogld ten ten sformuowa Cooley na pocztku
naszego wieku. Zob. Stefan Baley, "Wprowadzenie do psychologii spoecznej", Warszawa
1959, s. 184 i nast. (II wyd. 1964). 12. Jean Stoetzel, "La Psychologie sociale", Paris 1963,
s. 140 i nast. 13. Florian Znaniecki, "Ludzie teraniejsi a cywilizacja przyszoci", Warszawa
1934, s. 103 - 104. 14. N. Lewitow, "Zagadnienia psychologii osobowoci", "Przegld
Psychologiczny" 1952, nr. 1, s. 148. Zob. rwnie Stanisaw Kowalski, "Zagadnienie
osobowoci w wietle psychologii marksistowskiej", Wrocaw 1956. 15. Np. R.B. Cattell,
"Description and Measurement of Personality", N.Y. 1946. 16. Np. George G. Stein, Morris I.
Stein, Benjamin S. Bloom, "Methods in Personality Assessment", The Free Press, Glencoe
1956. Andrzej Malewski, "O zastosowaniach teorii zachowania", Warszawa 1964. 17.
Przejrzysty wykad podstawowych elementw psychoanalitycznej teorii osobowoci podaje
Janusz Reykowski, w: "Filozofia i socjologia XX wieku", s. 61 - 80. 18. Florian Znaniecki,
"Ludzie teraniejsi a cywilizacja przyszoci. Zbir wypisw z literatury zajmujcej si
zagadnieniami osobowoci wyda Andrzej Malewski, "Zagadnienia psychologii spoecznej",
Warszawa 1962. Zob. rwnie Antonina Koskowska, "Koncepcja typu osobowoci we
wspczesnej antropologii kulturalnej", w: "Z historii i socjologii kultury", Warszawa 1969.
19. Zob. Johan Huizinga, "Jesie redniowiecza" t. I, rozdz. IV, Warszawa 1967. 20. Zob.
Maria Ossowska, "Zmierzch ethosu purytaskiego w Stanach Zjednoczonych", w:
"Socjologia moralnoci. Zarys zagadnie", Warszawa 1969. 21. Z ogromnej literatury
powiconej zagadnieniom osobowoci dobry przegld aktualnego stanu bada podaj
Gardner Lindzey i Calvin. S. Hall, "Theories of Prersonality", New York 1965. Zob. rwnie
Janusz Reykowski, "Problemy osobowoci i motywacji w psychologii amerykaskiej",
Warszawa 1964. 22. A. Kardiner, "The Psychological Frontiers of Society", New York 1945.
23. Przegld tych bada prowadzonych w rnych naukach spoecznych, przedstawiony w
"The Annals of the American Academy of Political and Social Sciences" (March 1967), pt.
"National Character in the Perspective of the Social Science", jest przekonujcym
potwierdzeniem tej tezy. 24. Ruth Benedict, "The Chrysanthemum and the Sword", Boston
1946.

VI. Wi spoeczna
Powiedzielimy w poprzednich wykadach, e najwaniejsze w yciu spoecznym jest to, co
si dzieje midzy ludmi, to, co ich czy w spjne zbiorowoci. Wiemy ju, e ycie
spoeczne ma swoje podstawy przyrodnicze, e te procesy przyrodnicze zachodzce czy to w
organizmie, czy te w rodowisku geograficznym take wywieraj pewien wpyw na to, co si
dzieje midzy ludmi, e praca i stosunki produkcji s baz ich ycia, e kultura nadaje mu
sens i ksztat. Wiemy take, e osobowoci ludzkie s twrcami procesw yciowych
spoeczestwa. Przejdmy teraz do omwienia tego wanie, co ludzi czy, zapytajmy, jak
powstaj zwizki i zalenoci, jak powstaje ukad pocze skupiajcy ludzi w trwae
zbiorowoci. Og tych stosunkw, pocze i zalenoci czcych ludzi w trwae
zbiorowoci socjologowie nazywaj wizi spoeczn. To wstpne okrelenie na razie nam
wystarczy dla okrelenia zakresu rozwaa tego rozdziau, a dokadn definicj wizi
spoecznej podamy na jego zakoczenie. S to zagadnienia niezwykle wane i stanowi one
istotny dzia socjologii. Przez dugie wieki przedstawiciele nauk spoecznych, od
staroytnoci do wieku XVII i XVIII, uwaali, e podstaw spjnoci i trwaoci zbiorowoci
ludzkich s dwa rodzaje organizacji, mianowicie organizacja pastwowa (polityczna) i
organizacja kocielna (religijna). Sdzono, e spoeczestwo ludzkie moe mie tylko dwie
formy: moe by zbiorowoci zorganizowan politycznie lub zbiorowoci zorganizowan
religijnie. Dopiero w XVII i XVIII wieku filozofowie i teoretycy zajmujcy si zagadnieniami

59

pastwa, prawa, kocioa, i oglniej - szukajcy prawidowoci rozwoju dziejowego, zdali

sobie spraw z tego, e istniej procesy spontaniczne, niezalene ani od organizacji
pastwowej, ani od organizacji religijnej, co wicej - stanowice naturaln podstaw dla obu
tych typw organizacji, a powodujce spjno wewntrzn zbiorowoci ludzkich, e obok
pastwa i kocioa jako dwch formalnych typw organizacji ycia zbiorowego istniej
procesy i zjawiska zachodzce spontanicznie, "moc swej wasnej natury" i e to one wanie
stanowi istot zbiorowego istnienia czowieka. Socjologia jako odrbna nauka zacza si
rozwija wanie wtedy, gdy zaczto szuka praw rzdzcych tymi spontanicznymi procesami
ycia zbiorowego. Wrd tych zagadnie problem wewntrznej spjnoci grup, problem
utrzymywania si zbiorowoci i trwania jako identycznych caoci, mimo zmiany skadu
czonkw, utrzymywania norm, wzorw zachowa, wartoci kulturowych itp. wysuwa si na
czoo, jako podstawowy. W tym rozdziale postaramy si pokaza, z jakich elementw skada
si wi utrzymujca zbiorowoci, jak powstaje i jak dziaa. Dla bardziej przejrzystego opisu
bdziemy wyczali jej poszczeglne elementy skadowe i analizowali je jakby w stanie
"preparatu", podobnie jak anatom preparuje poszczeglne tkanki i organy, aby lepiej pokaza
ich budow. Po omwieniu wszystkich elementw, pokaemy, jak one funkcjonuj jako
spjna cao. W psychologii spoecznej spotykamy pogldy, podzielone przez niektre
szkoy socjologiczne, e wi spoeczna sprowadza si do poczucia "identyfikacji" jednostki z
grup, tzn. do utosamiania swoich de i aspiracji z deniami i aspiracjami innych
czonkw grupy. St. Ossowski omawia te rne interpretacje "wizi spoecznej" *1 i
wskazuje, e "najczciej rozumiemy ten zwrot jako rwnowanik starego francuskiego
wyraenia: "esprit de corps". Skada si na to aprobujca wiadomo przynalenoci do
grupy, tendencja do zachowywania najwaniejszych konformizmw grupowych, kult
wsplnych wartoci, wiadomo wsplnych interesw, ale i gotowo do przekadania
interesw grupy ponad interesy osobiste, jeeli taki konflikt zajdzie, albo przynajmniej
przekonanie, e si powinno interesy grupy przedkada nad swoje". W takim rozumieniu
wi spoeczna zostaje sprowadzona wycznie do subiektywnego poczucia cznoci,
skadaj si na ni wymienione przez Ossowskiego postawy, tendencje i nastawienia. W
naszym wykadzie pojcie wizi bdziemy rozumieli szerzej. Uwaamy bowiem, e
subiektywne postawy, nastawienia, denia, sowem - rne elementy wiadomoci
spoecznej s bardzo wane, ale nie jedyne i niewystarczajce. Jednostka zbuntowana przeciw
grupie, nie wykazujca adnej z tych postaw i tendencji, o ktrych bya mowa, jest niemniej
dalej czonkiem tej grupy i grupa ma mono zmuszenia jej do respektowania norm
zachowania obowizujcych w grupie, utrzymania jej w swoim skadzie i bunt indywidualny,
wyzbycie si subiektywnego poczucia cznoci i identyfikacji, wcale nie oznacza, e wi
zostaa zerwana. Wycigamy std wniosek, e to, co czy jednostki w grupy, to, co stanowi o
spjnoci wewntrznej grupy, jest czym wicej ni tylko zespoem postaw. Czym wic jest ta
wi? Na to pytanie bdziemy si starali odpowiedzie, analizujc w sposb "preparatowy"
element wizi czcej dwie grupy: grupy studenckiej, w znaczeniu grupy wiczeniowej
spotykajcej si systematycznie kadego tygodnia na tych samych wiczeniach czy
seminariach, oraz analizujc elementy wizi czcej mieszkacw miasta odbudowujcego
si na ziemiach zachodnich, w ktrym w latach powojennych spotkay si: ludno
miejscowa, ludno napywajca z rnych stron Polski oraz ludno powracajca z emigracji
z rnych krajw. Bdziemy si w tej analizie posugiwali elementami opisw zawartych w
rnych materiaach, dotyczcych konkretnych grup i miast. Bierzemy pod uwag dwie grupy
tego rodzaju, poniewa mona bdzie zwrci uwag na proces ich powstawania i pokaza
rne elementy wizi niejako w procesie tworzenia si, a przy tej okazji "wypreparowa" je z
ywej tkanki caoci. Nie bdziemy wchodzili w zagadnienia genezy wszelkiej wizi
spoecznej powstajcej w zamierzchych stadiach ewolucji gatunku ludzkiego, kiedy powstay
pierwsze spoeczne wzory zachowa, pierwsze typy stosunkw spoecznych, np. przyjani,
typy zalenoci itp. S to zagadnienia bardzo wane i bardzo interesujce, ale bardzo
wyspecjalizowane, wymagajce dobrej znajomoci szerokich materiaw etnologicznych i w

60

naszym wykadzie nie bdziemy si nimi zajmowali. Studenci socjologii spotkaj si z nimi
pniej, w dalszym toku studiw.

Styczno przestrzenna
Jak powstaje grupa studencka? Zaczyna si zazwyczaj od zebrania informacyjnego, na
ktrym opiekun roku czy te inny przedstawiciel grona nauczajcego lub wadz uczelni
przemawia do zebranych studentw, ktrzy pomylnie zdali egzamin i zobaczyli swoje
nazwiska na licie przyjtych, a nastpnie przeczytali ogoszenia, e zebrania informacyjne
odbd si tego a tego dnia w takiej i takiej sali. Zebrali si wic w tej sali, odbyo si
zebranie informacyjne, powiedziano studentom, jak bdzie przebiega dany rok studiw,
zapoznano ich z programem, wyjaniono, jak maj si zachowywa, jak si orientowa w
pracy i organizacji uczelni; nastpnie podzielono ich na grupy, stosujc rne metody i
kryteria podziau. Nastpnie ogoszono, e pierwsze wiczenia (proseminarium) odbd si
tego i tego dnia w tej a tej sali. I rzeczywicie, w wyznaczonym dniu w wyznaczonej sali
spotkao si 25 czy 30 modych ludzi, ogldajc si nawzajem do ciekawie. Moe niektrzy
spotykali si ju uprzednio - w szkole redniej, na egzaminie wstpnym, pod tablicami z
ogoszeniami, na zebraniu informacyjnym. Teraz jednak to spotkanie w sali seminaryjnej ma
troch inny charakter - jest pocztkiem staego kontaktu i staej wsppracy i dlatego wszyscy
zdaj sobie spraw, e jest waniejsze ni poprzednie spotkania. W jzyku socjologii to
spotkanie bdziemy nazywali stycznoci w przestrzeni lub "stycznoci przestrzenn".
Polega ona na tym, e jednostki spostrzegaj innych ludzi, lokalizuj ich w przestrzeni,
uwiadamiaj sobie ich obecno w danej przestrzeni. Jest to pierwszy i podstawowy etap w
powstawaniu wizi spoecznej midzy ludmi oraz podstawowy etap w powstawaniu grupy
spoecznej. Mianowicie w toku stycznoci przestrzennej ludzie uwiadamiaj sobie, e w tej
przestrzeni, w ktrej yj i dziaaj (w naszym wypadku sala seminaryjna) wystpuje take
pewna ilo innych ludzi i ich obecno na tej przestrzeni posiada dla nich jakie znaczenie,
moe wpywa na ich dziaania czy moliwoci zaspokajania potrzeb. Donioso stycznoci
przestrzennej ukae si nam w innym wietle, gdy rozwaymy drugi przykad: w
opuszczonym i zrujnowanym miecie na ziemiach odzyskanych, wiosn i latem 1945 roku, i
w pniejszych latach, zaczynaj si skupia nowi osadnicy. Jeeli przejrzymy np.
"Pamitniki osadnikw", to czsto pojawiaj si tam takie zwroty: "przyjechalimy do
miasta... i tam spotkalimy...", i tu nastpuje wyliczenie osb, ktre tam spotkano. Wielu z
tych ludzi spotkano bezporednio jako ssiadw, innych jako towarzyszy pracy w zakadach
przemysowych czy innych instytucjach, innych - po prostu na ulicach, w sklepach, w
urzdach, o istnieniu innych dowiadywano si z gazet czy ogosze itp. W tym wypadku
styczno przestrzenna ma inny charakter ni spotkanie w sali seminaryjnej. Wynika to std,
e przestrze miasta jest terenem bardziej zrnicowanej dziaalnoci kadego z tych
osadnikw ni przestrze sali uniwersyteckiej. Jest to przestrze zamieszkania i pracy, sala
wykadowa jest tylko przestrzeni bardzo ograniczonego zakresu dziaalnoci. W miecie
styczno przestrzenna nie polega tylko na bezporednim spostrzeeniu i uwiadomieniu
sobie obecnoci na tej przestrzeni ludzi spostrzeganych. Jest to styczno porednia ze
wszystkimi mieszkacami. Przyjedajc do nowego miejsca zamieszkania osadnik wiedzia,
e spotka tam ju wiksz ilo mieszkacw i std jego wi z nimi zaczyna si od
stycznoci bezporednich z ssiadami, wsppracownikami itp. oraz od porednich stycznoci
ze wszystkimi mieszkacami miasta, ktrych obecno sobie uwiadamia, chocia ich nie
spostrzega i nic o nich nie wie bezporednio. Na przykadzie tych dwch faktw spotkania w
sali wykadowej w pierwszym dniu zaj na uczelni i na przykadzie spotkania si osadnikw
przedstawilimy pierwszy etap powstawania wizi. Uoglniajc: styczno przestrzenna jest
aktem spostrzeenia innego osobnika lub uwiadomienia sobie jego istnienia w przestrzeni, w
ktrej przebiega dziaalno czowieka. Jej podstawowym skadnikiem jest zdanie sobie
sprawy z istnienia innych ludzi w tej przestrzeni i spostrzeenia ich cech. Spostrzeenie moe
by przelotne, jak np. spotykani ludzie na ulicach nowego miasta, lub moe by

61

dokadniejsze, lepiej rejestrujce cechy spotkanych ludzi, jak np. do dokadne obejrzenie
przyszych kolegw i koleanek w sali wykadowej. Te dwa elementy s wane dla
powstawania dalszych etapw rozwoju wizi spoecznej. Oczywicie nie kada styczno w
przestrzeni musi prowadzi do powstawania dalszych elementw wizi. Codziennie w
autobusach, tramwajach, na ulicach i w rnych lokalach spotykamy dziesitki czy setki
ludzi, przelotnie spostrzeganych, ktrych obecno uwiadamiamy sobie nawet bardzo ostro,
jak w toku autobusowym czy w kolejce do kasy, ale z ktrymi nic nas nie bdzie czyo,
poza tym, e mieszkamy na tej samej przestrzeni. Stycznoci nie mog prowadzi do
wytworzenia si tzw. wizi ekologicznej, wynikajcej z jednakowego stosunku do tej
przestrzeni lub z prawa do zamieszkiwania na niej, np. mieszkacy wielkich miast, ktrzy
maj prawo do zameldowania si w nich, s poczeni tak wizi przestrzenn. Omwimy j
nieco pniej.
Styczno i czno psychiczna
Drugim etapem, ktry moe by bezporednio powizany ze stycznoci w przestrzeni, jest
"styczno psychiczna". Spostrzeenie jest elementem pierwszego spotkania. Wrmy wic
do sali, gdzie spotkaa si nasza grupa seminaryjna i obserwujmy, co si dzieje dalej. Zebrani
modzi ludzie obserwuj si nawzajem, rejestruj swj wygld zewntrzny, przedstawiaj si
sobie, pytaj o imiona i nazwiska, zaczynaj pierwsze rozmowy i wymian informacji o
sobie, o swoich zainteresowaniach i zaczynaj szuka jakich spraw wsplnych. Podobnie
rzecz ma si w naszym miecie na ziemiach zachodnich. Nowi osadnicy spotykajc si z
ssiadami, w sklepach, na ulicach, w urzdach, interesuj si sob, zbieraj informacje o
sobie, szukaj jakich wsplnych cech, interesw itp. Jest to fakt zupenie naturalny, tak samo
naturalny jak to, e chcc podnie jaki przedmiot, sigamy po niego rk. Mwic znowu
jzykiem naszej nauki, powiemy, e w ten sposb powstaje drugi element wizi spoecznej,
oraz drugi etap w jej powstawaniu - a mianowicie powstaje styczno psychiczna, ktra moe
si przeksztaci w czno psychiczn. Co to znaczy? Spostrzeganie cudzej osoby jest z
punktu widzenia psychologicznego bardzo skomplikowanym procesem, ktrym nie bdziemy
si tu zajmowali. Dla nas wystarczy, e powiemy sobie, e spostrzeenie cudzej osoby jest
rejestracj jej cech, jej wygldu zewntrznego, jej cech umysowych i charakteru, jej
wiadomoci itp. Sowem rozumiemy tu termin "spostrzeenie" bardzo szeroko. Ot na
podstawie takiego spostrzeenia dokonujemy take pewnej oceny danej osoby z punktu
widzenia potrzeb spostrzegajcego. Np. jeden student szuka kogo, kto podobnie jak on
interesuje si pewnymi zagadnieniami, sportem, polityk, brydem, muzyk. Kto inny,
wiadomie lub podwiadomie, szuka sympatii czy przygody uczuciowej, kto jeszcze inny
moe szuka wsplokatora itp. Nowy osadnik wiadomie lub podwiadomie, szuka dobrych
ssiadw, szuka ludzi, ktrzy mog mu dopomc w jego kopotach, szuka odpowiednich
funkcjonariuszy instytucji opiekujcych si osadnikami, szuka ludzi, ktrzy mog mu
zapewni prac, szuka szkoy i nauczycieli. Ot kady z tych studentw i osadnikw
spostrzegajc ludzi interesuje si nimi z punktu widzenia swoich rnych, wiadomych lub
nieuwiadomionych potrzeb. Dla rozwoju wizi spoecznej te zainteresowania s elementem
istotnym. Nas tu interesuje ten rodzaj zainteresowania si drugim osobnikiem, ktry powstaje
wtedy, gdy osobnik A stwierdza, e osobnik B posiada cechy, ktre mog by uyteczne w
zaspokojeniu jakich jego potrzeb, obojtne, czy s to potrzeby ekonomiczne, emocjonalne,
spoeczne czy inne. Zainteresowanie to moe by jednostronne, ale w rozwoju wizi
szczeglnie doniose jest zainteresowanie wzajemne, polegajce na tym, e osobnik B
uwiadamia sobie zainteresowanie sob przez osobnika A, uznaje je za dopuszczalne i
sensowne, i wyraa w jaki sposb gotowo do zainteresowania si osobnikiem A, gdy
pewne cechy A mog zaspokaja take jego potrzeby. Np. student A interesuje si tym
samym zagadnieniem, a student B korzysta z okazji do dyskusji i powstaje zainteresowanie
wzajemne. Osadnik A spotyka urzdnika B z wydziau zatrudnienia, ktry szuka ludzi do
pracy i obaj interesuj si sob nawzajem. Wzajemne zainteresowanie tworzy "styczno
psychiczn", ktra stanowi drugi podstawowy, elementarny skadnik wizi spoecznej.
Styczno psychiczna moe by bezporednia lub porednia. Bezporednia w wypadku

62

stycznoci wrd studentw spotykajcych si w sali wykadowej, porednia - gdy osadnik

wyczyta ogoszenie o poszukiwaniu pracownikw i pisemnie zgasza swoje podanie. Wtedy
przedsibiorca, czy kierownictwo zakadu pracy, interesuje si nim tylko ze wzgldu na jego
przydatno zawodow i bez osobistego bezporedniego kontaktu. Ale istnieje wzajemne
zainteresowanie, powstajce na gruncie uprzedniej stycznoci w przestrzeni. Styczno
psychiczna moe si przeksztaci w "czno psychiczn", kiedy wzajemne zainteresowania
prowadz do powstania postaw wzajemnych sympatii, koleestwa, przywizania
uczuciowego itp. czno psychiczna jest bardzo wanym czynnikiem w procesie
powstawania wizi spoecznej, lecz w naszym wykadzie nie bdziemy szli torem szk
psychologizmu w socjologii, uwaajcego, e czno psychiczna jest czynnikiem
decydujcym. Moe istnie silna wi spoeczna w grupach, w ktrych nie ma adnej innej
cznoci psychicznej poza wzajemn nienawici wszystkich czonkw. Musimy wic
poszuka dalszych elementw wizi.
Styczno spoeczna
Proces od stycznoci w przestrzeni do stycznoci psychicznej i powstania zawizkw
cznoci psychicznej moe dokonywa si bardzo szybko. W wypadku grupy studenckiej
oba te procesy mog i zazwyczaj si dokonuj w toku pierwszego zebrania, lub te w toku
kilku nastpujcych po nim dni. Czynnikiem determinujcym jest tutaj czas, potrzebny na
poznanie cech nowych kolegw, i tempo uzyskiwania o nich informacji. Ujawnianie tych
cech, tzn. zakresu wiedzy, inteligencji, postaw i przekona, ktre mog budzi
zainteresowanie innych, dokonuje si w grupie studenckiej w toku pierwszych wsplnych
zaj. W wypadku powstawania wizi wrd nowych osadnikw proces ten moe trwa
duej. Lecz prawie rwnoczenie powstaj take pierwsze "stycznoci spoeczne", ktre s
nastpnym elementem wizi. Co si dzieje w naszej grupie wiczeniowej. Na pocztku, kiedy
zostaa ona "utworzona" decyzj przedstawiciela uczelni, ten zesp trzydziestu osb stanowi
pewien zbir statystyczny. Co si z nimi dzieje po stycznociach w przestrzeni i po
stycznociach psychicznych? Jak ten zbir przeksztaca si w grup w socjologicznym tego
sowa znaczeniu? Stycznoci spoeczne wynikaj na podstawie stycznoci psychicznych,
polegaj one na dokonaniu pewnej czynnoci dotyczcej jakiego przedmiotu, ktry posiada
osobnik B i ktry jest take potrzebny osobnikowi A. Np. na zebraniu seminaryjnym kto
zapomnia przynie papier, lub nie ma czym pisa i poprosi koleg o poyczenie brakujcego
przedmiotu, jeden student prosi drugiego o informacj dotyczc seminarium. Osadnik w
miecie prosi ssiada o udzielenie drobnej pomocy, o poyczenie jakiego przedmiotu, o
wskazwki. S to elementarne przykady stycznoci spoecznych. Mamy tutaj bowiem nowe
elementy: s to stycznoci, gdzie wystpuje ju jaka nowa warto, przedmiot, czynno,
ktra jest podstaw tej stycznoci. Uoglniajc: stycznoci spoeczne s to pewne ukady,
zoone przynajmniej z dwch osb oraz pewnej wartoci, ktra jest przedmiotem tej
stycznoci, oraz pewne czynnoci dotyczce tej wartoci. W stycznoci psychicznej nie ma
jeszcze tego elementu czynnoci. Zjawia si on dopiero w stycznoci spoecznej. Kupienie
gazety w kiosku jest ju stycznoci spoeczn, poyczenie owka, proba o wskazanie drogi
w nowym miecie czy w nowym budynku, proba o powtrzenie niedosyszanego zdania z
wykadu - oto przykady prostych stycznoci spoecznych. Stycznoci wynikaj nie tylko we
wczesnych stadiach powstawania wizi w grupie, nie tylko w pierwszych spotkaniach grupy
wiczeniowej, lecz s one staym elementem ycia zbiorowego. S one ju pewnymi
ukadami, ktre stanowi przedmiot bada socjologa i mona je opisywa i klasyfikowa.
Rodzaje stycznoci spoecznych charakteryzuj ju grup w sposb istotny. Zapamitajmy
sobie to stwierdzenie, gdy wrcimy do omawiajc rne typy grup. Jak mona
klasyfikowa stycznoci? Mog one by przelotne lub trwae. Np. osadnik moe zapyta o
drog napotkanego mieszkaca miasta i nie spotka go ju nigdy wicej. Jest to styczno
przelotna. Ale moe codziennie kupowa gazet w tym samym kiosku, spotyka tego samego
konduktora w tramwaju, i to bd ju stycznoci trwae; studenci spotykajcy na wykadach i

63

wiczeniach tych samych pracownikw naukowych, spotykajcy kolegw i wymieniajcy z

nimi wzajemne usugi - s to ju stycznoci trwae. Stycznoci mog by prywatne i
publiczne. Np. milicjant, ktry poucza nowego mieszkaca miasta, jak si ma porusza po
ulicach, inkasent elektrowni przychodzcy po opat za prd, przedstawiciel rady narodowej
przychodzcy do mieszkaca w sprawach miejskich, student skadajcy podanie w
dziekanacie na rce sekretarki - oto przykady stycznoci publicznych. Przedmiotem tych
stycznoci jest jaka warto, przedmiot, czynno uregulowana przepisami i stanowica
przedmiot publicznego zainteresowania. Stycznoci prywatne to proba o poyczenie kilku
zotych, kupno gazety, proba o informacj itp. Najwaniejsze jednak socjologicznie s dwa
rodzaje stycznoci: osobiste i rzeczowe. W pierwszych przedmiotem stycznoci s jakie
cechy czy sprawy dotyczce osoby, z ktr nastpuje styczno. Np. odwiedziny chorego,
spotkanie zakochanych, spotkanie dla udzielenia korepetycji koledze czy pomoenia mu w
napisaniu referatu - oto przykady stycznoci osobistych. Przedmiotem zainteresowania i
przedmiotem dziaania w toku stycznoci s cechy i sprawy osobiste obu partnerw.
Powiedzielibymy przenoni, e jest to styczno "ludzka". Natomiast stycznoci rzeczowe
to takie, jak kupno towaru w sklepie, zapacenie podatku w urzdzie, kupno biletu w kinie
itp., te wszystkie czynnoci, ktrym nie towarzyszy zainteresowanie osobowoci czowieka,
lecz przedmiotem czy usug, ktr ona dysponuje. A wic np. w wielkim miecie konduktor
tramwaju, stykajcy si z setkami czy nawet tysicami osb dziennie w toku swej pracy,
moe by idealnie samotny, gdy nikt z tych ludzi si nie interesuje nim i jego sprawami.
Brak stycznoci osobistych jest podstaw osamotnienia. Wreszcie stycznoci mog by
porednie i bezporednie. Przykadem stycznoci poredniej jest wysuchanie wykadu
telewizyjnego, wymiana korespondencji, przeczytanie czyjego przemwienia w prasie;
styczno bezporednia - to spotkanie twarz w twarz. Stycznoci spoeczne mog by
rzeczowe trwae (np. kupowanie gazety stale w tym samym kiosku), osobiste, trwae i
przelotne. Kady z nas moe atwo dokona takiej klasyfikacji analizujc wasne stycznoci i
dzielc je na osobiste, prywatne itd. *2 Stycznoci spoeczne s ju istotnym elementem wizi
spoecznej. Styczno w przestrzeni i styczno psychiczna s dopiero warunkami
wystpienia stycznoci spoecznych i ich charakter nie ma wikszego znaczenia dla
charakteru powstajcej wizi. Stycznoci spoeczne determinuj ju charakter wizi,
wpywaj na to co ludzi czy. Wspomniaem ju o tym, e brak stycznoci osobistych
trwaych jest istot izolacji spoecznej czyli osamotnienia, ktre z kolei musi prowadzi do
zachwiania rwnowagi psychicznej jednostki. Tzw. spoeczestwo masowe, tzn.
spoeczestwo powstajce na podstawie dominacji w stycznociach spoecznych rodkw
masowego przekazu, charakteryzuje si przewag porednich stycznoci rzeczowych nad
stycznociami osobistymi, co ma powane konsekwencje w zachowaniu si czonkw tego
spoeczestwa.
Wzajemne oddziaywania
Wrmy teraz znowu do naszej grupy wiczeniowej, eby zobaczy, co si w niej dzieje
dalej. Pozawierano ju znajomoci, uczestnicy grupy ju si nawzajem rozpoznaj, posiadaj
ju pewien zakres wiedzy o sobie, spotykaj si nie tylko w sali seminaryjnej, spotykaj si
take na innych wykadach, w stowce, w bibliotece, wymieniaj ukony, drobne usugi,
odwiedzaj si, rozmawiaj i dyskutuj ze sob. W toku tych czynnoci pojawia si nowe
zjawisko: studenci zaczynaj si nawzajem przekonywa, wpywa wzajemnie na swoje
pogldy, doradza sobie, pojawiaj si sprzeczki, jedni wysuwaj pewne propozycje
dotyczce jakich czynnoci, inni si przeciwstawiaj, kto si pogniewa na kogo i wypowie
obraliwe sowa itp. Podobne zjawiska wystpuj take w yciu osadnikw w nowym
miecie; mianowicie w zakadzie pracy, w kamienicach, w spotkaniach w kawiarniach,
klubach czy restauracjach zaczynaj oni wpywa na siebie, na swoje pogldy i na swoje
zachowania, udziela sugestii, rozwizywa wsplnie pewne zagadnienia yciowe. Mwic
jzykiem potocznym, powiemy, e zarwno studenci, jak i mieszkacy nowego miasta

64

zaczynaj wywiera wpyw na swoje zachowania, na postpowanie, na wykonywanie pracy,

na rozwizywanie i zaatwianie spraw yciowych. Jest to co nowego i co wicej ni to, co
wystpowao w stycznociach spoecznych. Tam mielimy do czynienia z dwoma partnerami,
ktrzy spotykali si na podstawie wsplnego zainteresowania jakim przedmiotem czy
czynnoci. Teraz widzimy, e stycznoci spoeczne staj si z kolei podstaw do pojawienia
si dalszego elementu w procesie powstawania wizi, elementu, ktry jest ju czynnikiem
wywierania wpywu wzajemnego czonkw na siebie. W jzyku socjologicznym element ten
nazywamy "wzajemnymi oddziaywaniami". S one systematycznym, trwaym
wykonywaniem dziaa skierowanych na wywoanie u partnera okrelonej reakcji, przy czym
reakcja ta z kolei wywouje nowe dziaania pierwszego osobnika. Schematycznie: A
oddziauje na B, eby wywoa jego reakcj, po czym reakcja ta z kolei wywouje dalsze
dziaania A. Wzajemne oddziaywanie jest wic ju tylko pewnym ukadem czynnoci,
zmierzajcym do zmodyfikowania czynnoci czy zachowa innego osobnika lub grupy.
Wzajemne oddziaywania stanowi waciw tre ycia grupy, tzn. wzajemne oddziaywania
s zasadniczym skadnikiem wszystkich zjawisk zachodzcych w grupie, wszystkich
procesw, w ktre czonkowie grupy s uwikani. Przez wzajemne oddziaywania dokonuj
si procesy przystosowania si osobnika do grupy, procesy wsppracy i konfliktw,
podporzdkowania i dominacji jednej jednostki nad drug. Dlatego niektrzy socjologowie
wysunli teori, e cao ycia spoecznego mona sprowadzi do wzajemnych oddziaywa,
e zbiorowoci spoeczne s tylko "krystalizacjami" wzajemnych oddziaywa, tzn.
usystematyzowanymi i uporzdkowanymi sposobami oddziaywania ludzi na siebie. Tak
teori w pocztkach naszego wieku wysun G. Simmel, a nastpnie zostaa ona podjta przez
niektre szkoy socjologii amerykaskiej, zwaszcza w zakresie teorii maych grup.
"Wzajemne oddziaywania ego i alter stanowi najelementarniejsz posta systemu
spoecznego" - pisali Talcott Parsons i Edward A. Shils - "a cechy tego wzajemnego
oddziaywania wystpuj w bardziej zoonych postaciach wszystkich systemw
spoecznych". Std take wynikay prby dokonania klasyfikacji rodzajw wzajemnych
oddziaywa, eby na podstawie takiej klasyfikacji mc okreli take charakter wizi i
stosunkw zachodzcych w grupie spoecznej. Jest bowiem rzecz jasn na pierwszy rzut oka,
e jeeli w jakiej grupie przewaaj wzajemne oddziaywania antagonistyczne, to ma ona
inny "charakter" jako cao ni grupa, w ktrej przewaaj wzajemne oddziaywania
wynikajce z sympatii. Sprbujmy dla przykadu pokaza ukad kategorii moliwych
wzajemnych oddziaywa w grupie, ktra ma do rozwizania jaki problem. Wyobramy
sobie, e tworzca si grupa studencka ma rozwiza zadanie organizacyjne, np. ma ustali,
czy grupa bdzie zbieraa sta skadk i na co bdzie j przeznaczaa. Wok stou zasiado
kilka studentek i studentw, przewodniczcy otwiera zebranie i przedstawia problem, ktry
trzeba rozwiza we wsplnej dyskusji i osign uzgodnion decyzj. Wszystkie zachodzce
wzajemnie oddziaywania midzy uczestnikami zebrania poklasyfikujemy, stosujc schemat
kategorii opracowany przez R.F. Balesa *3. Wzajemne oddziaywania w tej grupie
koncentruj si wok nastpujcych problemw: zorientowanie si w zadaniu, tj. uzyskanie
informacji, czy skadki s potrzebne i na co; dokonania oceny przedsiwzicia zbierania
skadek i ich celowoci; przekonania si, czy narzucenia sobie nawzajem pogldw za lub
przeciw; sformuowania decyzji; uzgodnienia rozbienoci i rozadowywania napi
powstajcych w toku dyskusji; integracji pogldw dla zgodnego sformuowania ostatecznej
decyzji. Wszystkie zachowania wystpujce w toku dyskusji Bales podzieli na dwanacie
kategorii: 1) pytania o informacje i orientacj; 2) pytania o opinie i oceny, wyraanie
opinii i ocen, analizowanie moliwoci; 3) pytania o sugestie, kierownictwo, o moliwoci
rozstrzygnicia zadania. S to zachowania instrumentalne stawiajce pytania majce na celu
przygotowanie decyzji; 4) udzielanie odpowiedzi, informacji; 5) wypowiadanie opinii,
wydawanie ocen, wyraanie ycze; 6) wysuwanie sugestii i propozycji, kierowanie; 7)
wykazywanie solidarnoci, podtrzymywanie innych, podkrelanie dodatnich stron ich
propozycji, pomaganie; 8) rozadowywanie napi, artowanie, wykazywanie zadowolenia,
wystpowanie pojednawcze; 9) wyraanie zgody, okazywanie biernej akceptacji. Te trzy

65

rodzaje zachowa wykazuj postawy spoeczne i emocjonalne, integrujce pozytywnie; 10)

wyraanie niezgody, wyraanie biernego odrzucania, podnoszenie zastrzee formalnych,
niewyraanie zgody; 11) stwarzanie napicia, wycofywanie si; 12) okazywanie
antagonizmu, pomniejszanie innych, podkrelanie swojej wanoci. S to zachowania
spoeczno - emocjonalne, integrujce negatywnie. Stosujc te kategorie moglibymy
poklasyfikowa wzajemne oddziaywania midzy czonkami obradujcej grupy, ustali, jak
kto zareagowa na czyje wystpienia, i przedstawi w postaci tabelki czy wykresu charakter
tej grupy. Metoda opracowana przez Balesa suy wanie charakterystyce grup przy pomocy
obserwowania wzajemnych oddziaywa czonkw na siebie, nanoszenia zaobserwowanych
zachowa na specjalny arkusz, ktry pozwala na dalsze opracowania. Jest to ju zagadnienie
metody bada, my tutaj ograniczamy si do wskazania tego ukadu kategorii, ktry pozwala
na klasyfikacj wzajemnych oddziaywa. Oddziaywania s wic wzajemnie si
wyznaczajcymi ukadami dziaa dwch lub wielu partnerw. Wobec tego musimy si
przyjrze bliej samym dziaaniom spoecznym. Pozornie wydawaoby si, e istniej
nieprzebrane moliwoci rnych zachowa, take dokonanie tutaj systematyzacji jest
niemoliwe. Jest to tylko zudzenie. Okazuje si bowiem, e dziaania jednego zespou osb
rozwizujcych jaki wsplny problem zamykaj si w wymienionych wyej dwunastu
moliwociach. Zreszt mona si pokusi o uoenie innej kategoryzacji ni to zrobi Bales.
Pokazalimy jego kategoryzacj jako jedn z moliwych. Jaki std wniosek? Ten, e
wzajemne oddziaywania przebiegaj wedug pewnych staych wzorw, e jednostka, jeeli
chce si porozumie z kim innym, przekona go, sowem wywrze na niego wpyw, musi
postpowa wedug pewnego "wzoru", tzn. zachowywa si w sposb zrozumiay dla innych,
akceptowany przez nich, mieszczcy si w ramach obyczajw itp. Nasza grupa studencka,
dyskutujc na zebraniu, postpuje zgodnie z tym, co wiedz o zwyczajach studenckich, lecz
ponadto kada grupa wytwarza sobie take swoje wasne wzory zachowa, sposoby
wyraania si, wprowadza pewne wyraenia zrozumiae tylko dla niej. Sowem, nasza grupa
studencka przyjmuje pewne wzory wzajemnych oddziaywa, wzory te si utrwalaj i staj
si nowym elementem jej wizi. Wzory przyjte w grupie studenckiej mona by stosunkowo
atwo opisa i takie zadanie moe by wykonane w toku wicze. Wzory przyjmowane przez
osadnikw w miecie s bardziej skomplikowane. W grupie studenckiej wzajemne
oddziaywania s najczciej bezporednie, powstaj w toku stycznoci bezporednich. W
nowym miecie mieszkacy w powanym stopniu oddziauj na siebie porednio. Zostaj oni
uwikani w skomplikowane ukady dziaa politycznych, gospodarczych. Np. nowi
mieszkacy, nawet o tym nie wiedzc, oddziauj na instytucje zaopatrzenia miasta w
ywno, na urzd kwaterunkowy, na przedsibiorstwa budowlane, na inne instancje rady
narodowej i na instancje partyjne. Te wszystkie instytucje take oddziauj na nich przez
rne swoje pocignicia, np. ograniczenie sprzeday pewnych towarw w niektre dni.
Trzeba wic odrni wzajemne oddziaywania, wynikajce z intencjonalnego, z
subiektywnego zamierzenia A dziaajcego na B, od wzajemnych oddziaywa wynikajcych
ze wsplnego uczestnictwa w bardziej zoonych ukadach (np. ekonomicznych), gdzie A nie
ma subiektywnych zamierze dotyczcych B, lecz s poczeni sieci zalenoci
obiektywnych tak e kada dziaalno A wywouje reakcj B, lecz bez subiektywnej
wiadomoci zachodzcego midzy nimi wzajemnego oddziaywania. Jak podkrela K.
Marks, wzajemne oddziaywania ludzi na siebie w toku produkcji s takimi zwizkami,
niezalenymi od subiektywnych intencji. Rozpatrujc wi spoeczn w grupie studenckiej,
spotykamy tylko proste postacie, najczciej bezporednich, wzajemnych oddziaywa, lecz
wi spoeczna w wielkich grupach (nard, pastwo) obejmuje przede wszystkim wzajemne
oddziaywania porednie. Dlatego wi ta musi by bardzo zinstytucjonalizowana, tzn.
bardziej sformalizowana ni to jest w grupie studenckiej. A wic trwae wzory wzajemnych
oddziaywa to nowy element wizi spajajcej czonkw grupy. W rozdziale o kulturze
mwilimy ju o kulturowych wzorach zachowania si, okrelajc je jako pewne schematy
postpowania stosowane bezwiednie czy wiadomie w pewnych sytuacjach spoecznych.
Teraz zagadnienie to musimy zanalizowa bliej. Mwic poprzednio o zachowaniach

66

mielimy na myli wszelkie reakcje czowieka na sytuacje zewntrzne, rodowiskowe i na

bodce zewntrzne (doznania organizmu czy doznania psychiczne). Niektre z nich s
odruchowe, wywoane mechanizmami fizjologicznymi i te zachowania nie bd nas tu
interesoway. Spord wszelkich zachowa czowieka zajmiemy si tylko zachowaniami
spoecznymi, tzn. zachowaniami bdcymi dziaaniami zmierzajcymi do wywarcia wpywu
na dziaania innego czowieka. A wic zachowania wobec sytuacji "rzeczowej", tzn.
wywieranie wpywu na materi, jej przeksztacanie (cicie drzewa, obrbka metalu itp.) nie
jest dziaaniem spoecznym, lecz technicznym, ktre te przebiega wedug spoecznie
wytworzonej technologii, ale nie zmierza bezporednio do zmodyfikowania dziaa innego
czowieka. Przy takiej definicji mona wydzieli z ogromnego bogactwa zachowa ludzkich
interesujce nas bliej zachowania czyli dziaania spoeczne, gdy s one elementami
wzajemnych oddziaywa, a zatem take elementami ycia spoecznego, mwic metafor s "ywymi" czynnikami grup. Poprzez dziaania swoich czonkw zbiorowoci spoeczne
yj, trwaj, rozwijaj si lub ulegaj rozkadowi. W yciu potocznym dziaania spoeczne s
czym tak naturalnym i oczywistym, e nie zwraca si na nie wikszej uwagi. Jednak blisza
analiza wykrywa, e s to bardzo zoone ukady. Wemy np. jako podstaw naszych
rozwaa taki prosty fakt: student A prosi studenta B o poyczenie zotwki na kupno biletu
tramwajowego. Obaj weszli razem do tramwaju i wtedy A spostrzeg, e zapomnia
portmonetk. Jeeli fakt ma miejsce w dniu rozpoczcia roku akademickiego i znaj si
dopiero pierwszy dzie, A prawdopodobnie powie: "kolego, bdcie tak uprzejmi, poyczcie
mi zotwk, zapomniaem portmonetk, oddam wam jutro", czy co podobnego. Jeeli fakt
ten zdarzy si znacznie pniej, gdy A i B bd ju zaprzyjanieni, A prawdopodobnie powie
"stary, daj grosza na bilet", czy co podobnego. Analiza *4 tego prostego faktu wyglda
nastpujco: A jest "podmiotem" dziaajcym. "Przedmiotem" jego dziaania jest B.
Zamiarem A jest wywoanie podanej reakcji ze strony B. Posuguje si wic pewnymi
"narzdziami" dziaania - sowami, gestami, mimik, postaw ciaa. Narzdziami tymi
posuguje si wedug pewnej "metody "dziaania. Widzielimy, e w obu przypadkach
metody byy rne. W pierwszym bya to uprzejma proba, w drugim - danie, oczywicie w
stosunkach przyjani. W pierwszym byo to apelowanie do uprzejmoci kolegi, w drugim,
danie wypenienia obowizku przyjacielskiego. Wreszcie "wynik" dziaania jest ostatnim
czonem tego ukadu: B wyciga z wasnej kieszeni zotwk i podaje j A. Wynikiem
dziaania jest zawsze pewna modyfikacja w dziaaniach przedmiotu, lub przynajmniej
modyfikacja w jego postawie, albo w jego intencjach, czy w jego potencjalnym dziaaniu. B
moe nie mie zotwki i wtedy odpowied jego bdzie albo wyraeniem alu, e nie moe
pomc koledze, albo niegrzeczn odmow. Wynikiem dziaania jest zawsze "spoeczna
reakcja" przedmiotu dziaania. Kade wic dziaanie spoeczne jest zamknitym ukadem
(systemem) zoonym z elementw wyej wymienionych. Przy czym w tym systemie
zasadnicz rol spenia "metoda dziaania". Na pierwszy rzut oka wydaje si, e moliwoci
stosowania rnych metod dziaania zale od wolnej woli dziaajcego i s nieograniczone.
Tymczasem analiza pokazuje nam, e metody dziaania s najbardziej trwa i mao zmienn
czci skadow ycia spoecznego i dlatego w analizie dziaa spoecznych analiza metod
jest szczeglnie wana. Czy rzeczywicie metody dziaa spoecznych s tak mao zmienne?
Jeeli A chce otrzyma jaki przedmiot, ktry jest wasnoci B, jakie metody dziaania ma
do dyspozycji: moe go wyprosi, moe go kupi za pienidze, moe go wymieni za inny
przedmiot, moe go ukra, moe go wymusi si, moe go zrabowa przy uyciu
zagroenia, moe zabi B i potem zabra przedmiot, moe go wyudzi podstpem, i na tym
chyba zamyka si rejestr moliwoci. Wikszo z nich stosowana bya ju w epoce kamienia
upanego, tylko kupno, wymiana, czy specjalny rodzaj podarunkw zjawiy si pniej.
Znaniecki uwaa, e wszystkie metody dziaa spoecznych, jakie moemy spotka we
wspczesnych spoeczestwach, pochodz z dwch podstawowych: "negatywnego
przymusu" i "pozytywnego nakonienia", inaczej mwic przymusu i przekonywania
(perswazji), jeszcze innymi sowami: nakazu i zakazu z jednej strony oraz skonienia do
dobrowolnego wykonania jakiego czynu - z drugiej. Pierwsza z nich polega w zasadzie na

67

represji zachowa przez dezorganizacj systemu rodkw, ktrymi czowiek dziaajcy

dysponuje; druga polega na pobudzeniu dziaania czowieka przez dopomoenie mu w
zorganizowaniu jego systemu rodkw dla osignicia podanego rezultatu. Zdaniem
Znanieckiego wszystkie wystpujce w spoeczestwach metody dziaa s odmianami czy
kombinacjami tych dwch metod podstawowych. Tutaj powstaje pytanie: w jakich sytuacjach
i dlaczego ludzie wybieraj jedn z tych dwch metod? Dlaczego w pewnych sytuacjach A
decyduje si, eby prosi o podany przedmiot, a kiedy i dlaczego decyduje si na kradzie?
Dlaczego niektrzy wykadowcy chcc, aby studenci pilnie pracowali uciekaj si wycznie
do groenia, a inni staraj si uzyska ten wynik przez pobudzanie zainteresowa? Na te
pytania kady z nas ma jak gotow odpowied, opart na dowiadczeniu i zdrowym
rozsdku. Powie wic, e cechy osobowoci dziaajcego decyduj tutaj, e cechy przedmiotu
s waniejsze, gdy wykadowca majcy do czynienia ze studentami mniej zdolnymi i bez
adnych zainteresowa musi si ucieka do pogrek i przymusu. Podobnie moemy spotka
take rne teorie psychologiczne tumaczce ten wybr metody dziaania czy to przy
pomocy tzw. teorii uczenia si, czy teorii motywacji i innych. Na pograniczu etyki i innych
nauk spoecznych rozwinito dwie teorie: teori naturalnego egoizmu czowieka, z ktrego
wynika preferencja w wyborze metody przymusu i teori naturalnego altruizmu czowieka, z
ktrej wynika, e czowiek z natury wybiera, gdy tylko moe, metody pozytywnego
nakonienia. Znaniecki stawia spraw inaczej. Obie te teorie, egoizmu i altruizmu, zakadaj,
e czyny, dziaania spoeczne s zwizkiem midzy dwiema osobowociami i e w wyborze
metody ludzie kieruj si swoim stosunkiem do innego czowieka. Tymczasem Znaniecki
uwaa, e pogld ten jest faszywy. Wybr metody zaley nie od zalenoci midzy ludmi,
lecz od zalenoci midzy ich czynnociami, midzy ich ukadami wartoci. Std wybr
metody zaley nie od postawy do przedmiotu dziaania, ale od postaw wobec jego ukadu
wartoci. Na gruncie tej postawy wobec ukadu wartoci zjawia si uprzedzenie wobec
przedmiotu dziaania, i ono decyduje o wyborze metody. Uprzedzenie moe by pozytywne
lub negatywne. Uprzedzenie pozytywne prowadzi do wyboru metody pozytywnego
skonienia, negatywne - do wyboru metody negatywnego przymusu. Sprbujmy pokaza ten
mechanizm psychospoeczny na przykadzie. Przypomnijmy sobie pierwsze etapy
powstawania wizi: styczno w przestrzeni - A i B spostrzegaj si nawzajem, powstaje
wzajemne zainteresowanie. Nastpuje styczno spoeczna na podstawie pewnej wartoci.
Kiedy nastpuje styczno spoeczna, A niejako "wchodzi" w sytuacj B, w jego ukad
wartoci (tzn. jego sytuacj yciow, posiadane przedmioty, przekonania, denia, nadzieje
itp.). I wtedy u A rodzi si wiadomie lub niewiadomie pytanie: co B zmieni w moim
ukadzie wartoci, w mojej sytuacji yciowej? A wic gdy grupa studencka spotyka si na
pierwszym zebraniu i A siada razem z B przy jednym stoliku, przedstawiaj si sobie, poznaj
si, zaczynaj rozmow, rwnoczenie uwiadamiaj sobie, e "wchodz" w swoje sytuacje
yciowe i wtedy, w skomplikowanym procesie psychologicznym, ktry nas tu nie interesuje,
A i B odpowiadaj sobie na to pytanie: "jakie bd konsekwencje dla mojego ukadu
wartoci, jeeli ten nowo poznany osobnik do niego wejdzie"? W zalenoci od odpowiedzi,
jakiej sobie udzielaj, moe w nich powsta trwae "uprzedzenie pozytywne" lub te trwae
"uprzedzenie negatywne". Pierwsze powstaje wtedy, gdy A spostrzega, i ocenia, e ukad
wartoci B jest zbieny z jego, e zatem "wejcie" B w jego sytuacj nie zagraa jego
ukadowi. Jeeli natomiast B spostrzega, i ocenia, e ukad wartoci B (tzn. jego denia, jego
przekonania, jego przedmioty) stanowi zagroenie, e ukady te s rozbiene, e zetknicie i
trwae wzajemne oddziaywania z A doprowadziyby do dezorganizacji jego ukadu, wtedy
powstaje u niego uprzedzenie negatywne. Na gruncie tego uprzedzenia, ktre moemy take
nazwa negatywnymi czy pozytywnymi postawami, powstaj preferencje wyboru metod we
wzajemnych oddziaywaniach.
Wzory dziaa spoecznych

68

Kade dziaanie jest wic ukadem takich elementw, jak przedmiot dziaania, narzdzia
dziaania, metoda i reakcja przedmiotu. Istotnym elementem jest w tym ukadzie metoda,
drugim wanym elementem s narzdzia dziaania. Wzajemne oddziaywania przebiegaj jak powiedzielimy - wedug trwaych wzorw. Co to s te wzory dziaania? Okrelalimy je
ju wczeniej jako pewne schematy, jako pewne dziaania, ktre w danej zbiorowoci s ju
uznane i przyjte, posiadaj sens dla dziaajcych (podmiotw i przedmiotw dziaania), i
ktrych naladowanie daje szanse osignicia podanego wyniku. Istniej wic wzory
nakonienia ludzi do zrobienia czego, zakazywania, kierowania cudzym dziaaniem,
wsppracy, przeciwstawiania si, buntowania, zwalczania podporzdkowywania itp. S one
wytworem kultury poszczeglnych grup i rni si co do znacze przypisywanych
narzdziom dziaania. Prosty przykad - potakiwanie gow w niektrych spoeczestwach
jest wyrazem zaprzeczania. Patrzenie komu w oczy w czasie rozmowy w jednym
spoeczestwie jest wyrazem przyjacielskiej, otwartej postawy, w innych jest uwaane za
obraz. Wzory zachowa, a wic i wzory dziaa spoecznych s czci dziedzictwa
kulturowego caego spoeczestwa. Dlatego w naszej grupie seminaryjnej, do ktrej cigle
wracamy, wzory dziaa s ju przyniesione z poprzednich rodowisk, w ktrych studenci si
wychowali. Lecz, jak zobaczymy, w toku wspycia grupa studencka te sobie wytworzy
wasne wzory, wprawdzie dotyczce spraw mniej wanych z punktu widzenia ycia grupy
studenckiej. Bd to wic wzory wsppracy, pomagania sobie w studiach, wzory wsplnych
zabaw, wzory wspzawodnictwa, zdobywania prestiu w grupie itp. Czy jednak grupa
studencka moe stworzy jaki nowy wzr dziaania, ktry miaby szanse wejcia do
dziedzictwa kulturowego caego spoeczestwa? Wskazuje si tutaj, e niektre mody
studenckiego ubioru, studenckich zabaw, studenckiego wygldu, powstajce w
uniwersytetach, s nastpnie przyjmowane powszechnie. Przykadem moe tu by pewien styl
ycia, ktry rozpowszechni si w metropoliach zachodnich, a take w krajach
socjalistycznych. Na og jednak wzory dziaa stosowane w grupie studenckiej s kopiami,
zastosowaniami wzorw przyjtych w spoeczestwie globalnym, tzn. w spoeczestwie
narodowym czy pastwowym. Czy wzory te mona jako poklasyfikowa? Mona. Prba
Balesa, przytoczona powyej, jest jedn z takich prb. Florian Znaniecki w cytowanej ksice
pokaza, e wszystkie wzory dziaa spoecznych mona uj w czternacie kategorii. Jest to
prba zdumiewajca, gdy stoi ona w jaskrawej sprzecznoci z potocznym wyczuciem, e
wielo moliwoci dziaa ludzkich jest nieograniczona. Jakie to s kategorie? Jak ju
mwilimy, Znaniecki uwaa, e wszystkie wzory dziaa spoecznych s odmianami
pozytywnego nakonienia lub negatywnego przymusu. Ot pierwsza metoda, polegajca na
tym, e A skania B do wykonania jakiej czynnoci, prowadzi do tego, e czynnoci A i B
zostan do siebie jako "przystosowane", e B tak zmieni swoje postawy, czy dziaania, e
przystosuje si do tego, do czego A go nakania. Najprostszy przykad: wykadowca chce, aby
studenci napisali jako wiczenie w domu wypracowanie dajce streszczenie i ocen
wybranego artykuu z czasopisma naukowego. Moe on zastosowa metod kategorycznego
polecenia, mwic krtko: "na nastpne zebranie wykonacie to a to". Reakcj studentw
moe by wykonanie polecenia dobrowolne, jeeli uwaaj, e wydawanie takich polece jest
prawem i obowizkiem wykadowcy, wykonanie to moe by te niechtne, byle jakie, cz
spord nich moe nie wykona zadania w ogle zasaniajc si byle pozorem i szukajc
wymwek w postaci: nie mona osign egzemplarza czasopisma, byem chory, musiaem
wyjecha, matka zachorowaa lub cokolwiek innego z niewyczerpanego repertuaru takich
wymwek, ktrymi kady student dysponuje. Sowem - metoda nakazu wywouje sprzeciw,
opozycj, bunt, nawet posuch czsto prowadzi do wykonania zadania "bez serca".
Wykadowca jednak moe w toku wykadu omwi zagadnienie bdce przedmiotem
rozwaa zadanego artykuu, omwi jego rne aspekty, zainteresowa studentw
moliwociami rnych rozwiza, a potem wskaza artyku i zaleci jego streszczenie,
wskazujc te aspekty, ktre s szczeglnie interesujce i na ktre warto zwrci uwag.
Wtedy osiga on przystosowanie zachowa studentw do swojego polecenia, dobrowolne
wykonanie zadania, przy jednym oczywicie zaoeniu, e studenci s studentami "na serio",

69

tzn. zaley im na zdobyciu wiedzy, a nie naley ich traktowa jak skazacw za cikie
roboty. Bo oczywicie skazacy pozostaj wobec dozorcw stale w opozycji i metody
dobrowolnego nakonienia nie maj w tej sytuacji zastosowania. Tak wic na tym
uproszczonym przykadzie pokazalimy, e pozytywne nakanianie prowadzi do
przystosowania wzajemnego dziaa, a negatywny przymus prowadzi do opozycji. Wzory
dziaa pozytywnego nakonienia s nastpujce: zapraszanie lub zachcanie do
wykonywania jakiego czynu; wsppracujce kierownictwo lub przodownictwo, kiedy np.
kierownik grupy chce j skoni do wykonania jakiej pracy sam si do tej pracy zabiera,
pokazujc, jak naley j wykonywa i instruujc czonkw grupy w toku jej wykonywania
(takie przodownictwo moe by magiczne, sowne, moe si opiera na prestiu);
kierownictwo lub przodownictwo wychowawcze, polegajce na uczeniu wykonywania
pewnych czynnoci. Uczenie czy nauczanie nie jest kierownictwem wsppracujcym, gdy
tutaj dziaanie podmiotu na przedmiot (nauczyciela na ucznia) nie jest wsplnym
wykonywaniem zadania, lecz nauczyciel przekazuje uczniowi pewien zakres umiejtnoci i
wiedzy, ktre su do wykonywania czynnoci. Np. chcc, aby uczniowie rozwizywali
zadania matematyczne, nauczyciel musi ich nauczy, jak to robi. Istniej rne typy
kierownictwa wychowawczego: terminowanie u mistrza, nauczanie werbalne, ideacyjne
przygotowanie do rzeczywistego ycia, nauczanie zawodowe itp. Nastpny wzr wyrniony
przez Znanieckiego to "uczestniczce podporzdkowanie", polegajce na tym, e A
podporzdkuje si B, poniewa B dopuszcza go do wspudziau w wykonywaniu czynnoci.
Nie jest to ani przodownictwo, ani wychowanie, lecz podporzdkowanie si "wsplnikowi",
okrelajcemu cel i sens dziaania. Mwic oglnie, A interesuje si pewn wartoci, ale nie
moe jej osign samodzielnie, dlatego podporzdkowuje si B, wykonuje jego polecenia,
aby osign zaspokojenie swoich interesw przez uczestniczenie w jego czynnociach. Ten
typ dziaa spotykamy w gospodarce, w polityce, religii itp. Od tego podporzdkowania
trzeba odrni "celowe podporzdkowanie", kiedy A podporzdkowuje si B dobrowolnie
dla osignicia jakiego celu, lecz bez uczestnictwa w jego dziaaniach, nie jako wsplnik, ale
jako wykonawca. Ochotnicy zgaszajcy si na niebezpieczne wyprawy dla osignicia
wielkich korzyci podporzdkowuj si swojemu przywdcy, np. zdobywcy Ameryki
rodkowej i poudniowej byli takimi zgaszajcymi si dobrowolnie na dalekie i
niebezpieczne wyprawy dla zdobycia zota i wielkich bogactw. Wreszcie ostatnim wzorem
dziaa przystosowujcych jest "naladowanie", kiedy A wykonuje te same czynnoci co B i
w taki sam sposb, uwaajc je za dobry model dziaa dla osignicia zamierzonych celw.
Naladowanie take moe przybiera zrnicowane postacie. Wzory dziaa opozycji,
przeciwstawiania si, wyrnione przez Znanieckiego, s nastpujce: "obrona" lub, lepiej,
"samoobrona", wystpujca w rnych postaciach, zmierzajca do tego, aby A zjawiajcy si
w sytuacji yciowej B nie mg zdezorganizowa jego ukadu wartoci. Czy bdzie to
samoobrona stosujca narzdzia fizyczne, magiczne, czy te samoobrona agresywna,
szukanie pomocy u innych - to zaley od sytuacji yciowej obu osobnikw czy grup. Drugim
wzorem opozycji jest "represja", zwaszcza represja dziaa uwaanych za przestpcze, kiedy
A posiada rodki zmuszenia B do zaprzestania jego dziaalnoci. Represja moe by fizyczna,
moralna, religijna itp. Nastpny wzr to "bunt", rewolta, otwarty sprzeciw, wystpujcy
rwnie w wielu formach, poczwszy od buntu dziecka przeciw rodzicom, nieposuszestwa,
cywilnego nieposuszestwa, rewolucji innowacyjnej itp. "Opozycja midzygrupowa" to
sprzeciw caych grup wobec poczyna innych, ktrej przejawem najostrzejszym jest walka
(wojna), zwalczanie grupowych pogldw (ideologii, religii) itp. "Agresja", przyjmujca
postacie rabunku, napadu, konkurencji, rywalizacji, podporzdkowania sobie kogo, polega
na zdezorganizowaniu moliwoci dziaania przedmiotu i postawienia go w sytuacji
przymusowej, kiedy musi si podporzdkowa dziaajcemu. Dalsze wzory dziaa to
"dziaania wrogie" takie, jak unikanie porozumiewania si, okazywanie awersji,
pomniejszanie i oczernianie, zwalczanie porednie itp. Wreszcie jako ostatni wzr dziaa
spoecznych, bdcych niejako pogodzeniem wzorw przystosowania i opozycji, Znaniecki
wyrnia "egoistyczny kompromis", kiedy A i B przystosowuj wzajemnie swoje dziaania,

70

przy zachowaniu jednak negatywnych uprzedze. Taka jest w najoglniejszym zarysie teoria
czynw spoecznych i klasyfikacja moliwych wzorw dziaania midzy ludmi, zarwno
jednostkami i grupami, gdy zmierzaj one do wzajemnego modyfikowania swoich postaw,
czynnoci, ukadw wartoci. Jest to oczywicie tylko jedna z wielu moliwych teorii, tu
zostaa podana jako przykad. Te wszystkie wzory dziaania jednostki przyswajaj sobie w
toku socjalizacji. Wystpuj one take w naszej grupie studenckiej, przyniesione z zewntrz.
Grupa studencka po pewnym czasie moe sobie take wytworzy swoje wasne wzory
dziaania, bdce replikami wzorw przyjtych w szerszych spoecznociach, lecz
zastosowanych do rozwizywania sytuacji, zada i osigania celw charakterystycznych dla
ycia i pracy w wyszej uczelni. Jak ju podkrelalimy, czyny spoeczne powstaj na gruncie
interesw, postaw, de do zaspokojenia wasnych potrzeb. Tak wic swoiste interesy
powstajce w yciu studenckim, np. zdobywanie materiaw potrzebnych do uczenia si,
pisania referatw, przygotowywania wykresw, odrabiania wicze laboratoryjnych,
odbywania praktyk itp. powoduj, e w grupach studenckich wytwarzaj si i utrwalaj wzory
wsppracy, przodownictwa, podporzdkowania, charakterystyczne tylko dla grup
studenckich. Staj si one trwaym elementem wizi spoecznej w tych grupach.
Posuszestwo wobec tych wzorw czy studentw. Wzajemne oddziaywania s - jak
widzimy z rozwaa nad dziaaniami - systemami dziaa, midzy ktrymi zachodzi
zaleno sprawcza: czyn A powoduje zmian postaw B, a zatem wywouje jego reakcj,
czyli czyn zmierzajcy do modyfikacji postaw A. Lecz ta reakcja B moe wywoa kolejny
czyn A - w ten sposb wzajemne oddziaywania tworz niekiedy dugi acuch. Wzajemne
oddziaywania mog by przelotne lub trwae. Np. wspzawodnictwo midzy dwoma
studentami moe trwa przez cay okres studiw, podobnie jak ich wsppraca. W yciu
spoeczestw narodowych czy pastwowych obserwujemy np. walki polityczne trwajce
dziesitki lat, konkurencj gospodarcz trwajc rwnie dugo. Przykadem wzajemnych
oddziaywa trwajcych krtko moe by dyskusja na jaki temat, koczca si w cigu
jednej czy dwch godzin. Wzajemne oddziaywania s wic czym trwaym i prowadz do
powstawania nastpnego elementu wizi spoecznej, a mianowicie "stosunkw spoecznych".
Stosunki spoeczne
Wrmy znowu do naszej grupy. Jestemy jeszcze w pocztkowym okresie jej formowania
si, w pierwszych tygodniach studiw, kiedy utworzyy si ju wzory wzajemnych
oddziaywa, kiedy wystpiy ju zjawiska wsppracy, wsplnego uczenia si, pomagania
sobie, wsplnych zabaw, kiedy wzajemne oddziaywania powtarzaj si, i kiedy z wolna
zarysowuj si zwizki koleeskie, przyjanie, sympatie, antypatie, sowem zaczynaj si
pojawia stosunki midzy czonkami tej grupy. Jak one powstaj? Co nazywamy stosunkiem
spoecznym? Jak prowadzi droga od stycznoci w przestrzeni, stycznoci psychicznej, do
stycznoci spoecznej, wzajemnych oddziaywa, do stosunkw spoecznych? Wemy jako
przykad dwch studentw, ktrzy przypadkowo usiedli w tej samej awce, lub koo tego
samego stolika na pierwszym zebraniu. To bya ich styczno w przestrzeni. Tutaj si sob
zainteresowali, wymienili najpierw imiona i nazwiska, potem rozmawiali, stwierdzili, e maj
wsplne czy podobne zainteresowania, okazao si, e mieszkaj w tym samym domu
studenckim. Na nastpnym wykadzie znowu usiedli koo siebie, zaczli wymienia drobne
usugi i przysugi, podjli to samo zadanie na wiczeniach. Tak powstaj wszystkie stosunki
nazywane koleestwem. Lecz midzy naszymi dwoma kolegami wkrtce koleestwo
przeksztacio si w przyja. Oto mamy przykady dwch stosunkw spoecznych:
koleestwo i przyja. Co to znaczy by koleg? Jest to stosunek midzy dwoma studentami
(w naszym przypadku), powstajcy na gruncie podobnej lub identycznej sytuacji, obejmujcy
pewne obowizki i pewne prawa z obu stron, wymagajcy wic wykonywania okrelonych
czynnoci i powstrzymywania si od innych wobec partnera: czynnoci te s uregulowane
jakimi normami, nad ktrymi czuwa ju opinia caej grupy. A wic koledze si pomaga, i ma
si prawo oczekiwa od niego pomocy. Koledze nie robi si "wistwa", a jeeli je kto zrobi,

71

to zostaje potpiony przez grup. Przyja jest ju czym wicej, wymaga ona wzajemnych
oddziaywa innego typu ni koleestwo, nakada wicej obowizkw i gwarantuje wicej
praw, zakada take pewn wi uczuciow midzy przyjacimi. Postarajmy si teraz
uoglni to, co powiedzielimy powyej. Przez stosunek spoeczny rozumiemy wic pewien
ukad zawierajcy nastpujce elementy: dwch partnerw (jednostki lub grupy), jaki cznik
czyli przedmiot, postaw, interes, sytuacj, ktra stanowi "platform" tego stosunku, dalej
pewien ukad powinnoci i obowizkw czyli unormowanych czynnoci, ktre partnerzy
powinni wobec siebie wykonywa. Mwic inaczej - stosunek jest to system unormowanych
wzajemnych oddziaywa midzy partnerami, na gruncie okrelonej platformy. Np. platform
stosunku koleeskiego jest wsplna sytuacja studentw, podobne zadania w procesie
studiw, przynaleno do szerszej spoecznoci akademickiej. Platform stosunku przyjani
s wsplne wartoci, ideay, pogldy, postawy emocjonalne. Prcz stosunku koleeskiego,
stosunkw przyjani w grupie studenckiej pojawiaj si take inne stosunki: midzy starost a
czonkami, midzy rywalami konkurujcymi o przodownictwo, midzy sympatiami pojawiaj
si take antagonizmy i niechci. Stanowi one jeszcze trwalszy element wizi ni wzajemne
oddziaywania. Wzajemne oddziaywania midzy kolegami zostaj dopiero utrwalone w
systemie stosunkw. Wi spoeczna wyksztaca si w grupie dopiero z rozwiniciem si
systemu stosunkw. Wi spoeczna wyksztaca si w grupie dopiero z rozwiniciem si
systemu stosunkw. Gdy grupa si formalizuje, tzn. gdy wybiera swj zarzd, ustala funkcje
przewodniczcego, skarbnika, sekretarza, gdy ustala swj statut i okrela swoje zadania,
powstaje wtedy nowy ukad stosunkw, nie istniejcy w grupie wiczeniowej, ktra nie
wybiera zarzdu i nie okrela swojego statutowego zakresu zada. Stosunki midzy
czonkami zarzdu a reszt grupy tworz take swoisty ukad zalenoci, powstaje wtedy
hierarchia stanowisk, hierarchia wpyww na czonkw grupy, stosunki dominacji i
podporzdkowania. Jeszcze bardziej skomplikowany ukad stosunkw powstaje w wielkich
zbiorowociach, jak partie polityczne, przedsibiorstwa przemysowe, zbiorowoci
terytorialne, np. miasto, czy te pastwo, lub takie wielkie zbiorowoci, jak nard, koci
jako zbiorowo wiernych. W tych zbiorowociach powstaj stosunki na podstawie stycznoci
porednich i wzajemnych oddziaywa porednich. Np. stosunki produkcji, czyli ukady
wzajemnych oddziaywa i zalenoci powstajce midzy ludmi w procesie produkcji, w
wysoko rozwinitych spoeczestwach, jak kapitalistyczne lub socjalistyczne. Stosunek
midzy przedsibiorc a robotnikiem, midzy producentem a konsumentem, midzy
czonkiem rzdu a obywatelem, midzy prezydentem miasta a urzdnikami jego agend s
przykadami innego typu stosunkw. W zasadzie tutaj take mamy dwch partnerw, mamy
ukad zalenoci midzy nimi, istniej normy prawne i obyczajowe regulujce ich wzajemne
oddziaywania, ale nie zdarza si lub zdarza bardzo rzadko, e partnerzy stykaj si
bezporednio, e znaj si, e ich dziaania s intencjonalne nakierowane na wywoanie
jakiego bezporednio z dziaajcym zwizanego czynu. Wzajemne oddziaywania midzy
przedsibiorc a pracownikami s okrelone prawem pracy, midzy obywatelem i wadz s
okrelone konstytucj i ustawami. Stosunki produkcji to zoony, obiektywny system
zalenoci, w ktry s uwikane jednostki i grupy produkujce, handlujce, zaspokajajce
potrzeby przez nabywanie dbr na rynku itp. W tych wypadkach, omwionych powyej,
nazwa "stosunek spoeczny" oznacza pewien stan wzajemnej zalenoci midzy partnerami
(jednostkami lub grupami), powstay bez ich wiadomych de i subiektywnych zamierze.
Zatem stosunek producenta do konsumenta jest innego typu stosunkiem ni stosunek midzy
dwoma przyjacimi, studiujcymi ten sam kierunek. Przyja jest bowiem stosunkiem
polegajcym na wiadomych i subiektywnie zdefiniowanych dziaaniach obu partnerw,
wynikajcych z intencjonalnych zamierze obu z nich, i istniejcym dopty, dopki obaj
wykonuj swoje powinnoci i obowizki. W maych grupach, jak w grupie studenckiej,
przewaaj stosunki pierwszego typu, w duych grupach, jak miasto czy pastwo, przewaaj
stosunki drugiego typu. Stosunkami drugiego typu w grupie studenckiej s te, ktre powstaj
w zalenoci od uczelni jako caoci, ktre s sformalizowane i okrelone przepisami.
Stosunek studenta i pracownika nauki, stosunek studenta do rektora i wadz uczelni jest

72

podobny do stosunku wadzy do obywatela - jak dugo student pozostaje w spoecznoci, tak
dugo musi sucha zarzdze rektora. Oba te typy stosunkw s konieczne dla powstania
rozwinitej wizi spoecznej. W krgach przyjaci, w krgach zabawowych, w grupach
stycznociowych (te typy zbiorowoci omwimy w nastpnym rozdziale) istniej tylko
stosunki wynikajce bezporednio z subiektywnych postaw, niesformalizowane i nie ujte w
ramy adnego statutu. W grupach celowych, formalizowanych, istniej ju oba typy. W
kadej grupie o rozwinitej wizi musz istnie oba typy stosunkw. Wymiemy jeszcze, dla
informacji, inne znaczenia, w jakich wystpuje termin "stosunek spoeczny". A wic niekiedy
uywa si go jako rwnoznacznika terminu "postawa", np. A ma niechtny stosunek do B. W
innym znaczeniu termin ten wystpuje w zwrocie: "midzy tymi grupami istnieje nierwny
stosunek si", gdzie stosunek oznacza proporcj si obu grup. Gdy si mwi, e student ma
niewaciwy stosunek do pracy, to zazwyczaj ma si na myli, e w systemie wartoci tego
studenta praca zajmuje niskie miejsce, a wyej ceni on sobie rozrywk czy te prnowanie.
W literaturze socjologicznej bardzo czsto wystpuje mieszanie poj "stosunek" i "postawa",
przyjte z jzyka potocznego, i na to chciabym zwrci uwag, przestrzegajc przed
powtarzaniem tego bdu. Podkrelmy jeszcze raz - na zakoczenie tych rozwaa o
stosunkach spoecznych - ich donioso dla ycia zbiorowego i dla spjnoci wewntrznej
grup. S one trwaym elementem wizi, skupiajcym zbiorowoci. Jeeli wzajemne
oddziaywania stanowi "tre" ycia spoecznego, to stosunki porzdkuj t tre ycia,
systematyzuj, organizuj i zapewniaj jej cigo. Nie moe istnie adna trwaa i
wewntrznie spjna, zorganizowana grupa bez obu typw stosunkw wyej zdefiniowanych.
Nie system chaotycznych i przypadkowych wzajemnych oddziaywa stanowi o trwaoci
grupy, ale wzajemne oddziaywania w ramach stosunkw, unormowane, trwae,
przewidywalne, sankcjonowane - s warunkiem trwaoci i cigoci zbiorowoci. Badanie
dziaa i wzajemnych oddziaywa jest wic potrzebne dla wyjaniania systemu zalenoci
midzy czonkami grup. Ale bez badania stosunkw jako swoistych ukadw badanie samych
wzajemnych oddziaywa nie wystarcza.
Zalenoci spoeczne
Wytworzenie si trwaych stosunkw jest decydujcym etapem w procesie powstawania
wizi spoecznej w naszej grupie studenckiej. Stycznoci rnego rodzaju, wzajemne
oddziaywania, wytworzenie wasnych wzorw zachowa i wreszcie powstanie siatki
trwaych stosunkw - oto elementy tego, co studentw czy w jedn grup. Nie s to jeszcze
wszystkie elementy tej wizi i obserwujc nasz grup dalej bdziemy wskazywali jeszcze
inne elementy, ale w tym momencie analizy musimy si zastanowi nad nowym pojciem,
mianowicie pojciem zalenoci spoecznych. Termin "zaleno" jest uywany w wielu
naukach, ustalanie bowiem zalenoci midzy faktami, mierzenie tych zalenoci i
formuowanie przewidywa na ich podstawie jest uwaane za podstawowe zadanie nauki.
Termin ten jest take uywany w jzyku potocznym w ogromnej iloci znacze. W nauce
mwi si o zalenociach przyczynowych wtedy, gdy jedno zjawisko z koniecznoci musi za
sob pocign wystpienie innego zjawiska (uderzenie pioruna powoduje poar dotknicie
rozpalonego elaza wywouje sparzenie skry), o zalenociach funkcjonalnych (midzy
prac puc i prac serca zachodzi zaleno funkcjonalna, midzy konstrukcj narzdzi a
sposobem wykonywania pracy), oraz o zalenociach strukturalnych (midzy budow czaszki
a wielkoci mzgu, midzy wielkoci grupy a iloci moliwych stycznoci midzy
czonkami). Zadaniem socjologii jest badanie wszystkich tych typw zalenoci
wystpujcych w zbiorowociach ludzkich. Lecz analizujc wi spoeczn, mamy na myli
specjalny rodzaj zalenoci, zachodzcy midzy czonkami grupy, mianowicie zalenoci
wynikajce ze wiadomych oddziaywa ludzi na siebie jako czonkw grupy. Mamy wic z
jednej strony zalenoci midzy zjawiskami i faktami spoecznymi, bd to przyczynowymi,
bd funkcjonalnymi czy strukturalnymi, kiedy np. rozwj przemysu wywouje szereg
zjawisk w zbiorowociach spoecznych, jak np. wzmoona ruchliwo ludnoci, zmiany w

73

systemie szkolnym, podnoszenie si stopy yciowej ludnoci itp. S to zalenoci

przyczynowe. Socjolog musi take bada zalenoci funkcjonalne, takie, jak np. midzy
technik pracy rolnej a organizacj rodziny wiejskiej, czy te zalenoci strukturalne, jak np.
midzy wielkoci grupy a wzorami wzajemnych oddziaywa. Zalenoci tego typu s
niezalene od intencji czy woli poszczeglnych czonkw zbiorowoci. S to zalenoci, ktre
w znacznej mierze nie s nawet uwiadamiane, s traktowane jako naturalny ukad
rzeczywistoci, tak jak zaleno yjcego organizmu od zapasu tlenu w powietrzu. W
tworzeniu si wizi spoecznej ten ukad zalenoci jest bardzo wany. Bdziemy o nim
mwili pniej omawiajc organizacj i struktur grup. Wrmy jednak do naszej maej
grupy studenckiej i zapytajmy jak tutaj ksztatuj si zalenoci i jakiego s one rodzaju.
Najpierw istnieje tu pewna zaleno wynikajca z faktu, e wszyscy nale do jednej grupy i
s przez pracownikw nauki traktowani jako jedna grupa. Jeeli wic cz grupy nie zjawi
si na wiczeniach, to nawet ci, ktrzy przyszli, bd take musieli przyj na wiczenia
dodatkowe. Zaleno ta wynika z przynalenoci do zorganizowanego systemu, w ktrym
wszystkie elementy s ze sob powizane, i wszyscy ponosz konsekwencje zachowa czci.
Jest to zaleno typu funkcjonalno - strukturalnego. Lecz istnieje take w naszej grupie
zaleno intencjonalna, wynikajca z bezporednich zamierze A wobec B i moliwoci
jakie A posiada dla zrealizowania swoich zamierze. Czesaw Znamierowski zdefiniowa ten
typ zalenoci spoecznej nastpujco: "Zaleny jest B od A, gdy A ma mono wykonania
jakiego czynu, ktry wywouje stan rzeczy dotyczcy B; przy czym jaki stan rzeczy dotyczy
jednego B, gdy jest to stan ciaa lub duszy tego B, lub stan jego tworzywa" *5. Innymi
sowami: B jest zaleny od A ze wzgldu na pewne przedmioty czy moliwoci dziaania,
ktre s wane dla B, a znajduj si w mocy A. Prosty przykad: student A, ktry nie moe
przyj na wany wykad, jest zaleny od studenta B, ktry obieca sporzdzi dokadne
notatki i udostpni je A. Pracownik jest zaleny od szefa, ktry decyduje o jego awansie.
Istotne dla tego rodzaju zalenoci jest pojcie "mocy", czyli dysponowania rodkami
zapewniajcymi dominowanie i wymuszanie czy nakanianie do podporzdkowania. Nie
znaczy to jednak, e pojcie mocy trzeba zawsze interpretowa jako pojcie siy, przemocy
itp. Moc moe mie take charakter moralny, magiczny, religijny, emocjonalny, np.
zakochany znajduje si w mocy osoby, ktr kocha. Definicja Znamierowskiego pozwala si
zastosowa zarwno do zalenoci funkcjonalno - strukturalnych, jak i zalenoci
intencjonalnych. A i B bowiem nie musz si styka bezporednio, nie musz by wiadomi
swojej zalenoci, chocia mog swoje dziaania okrela na podstawie wzajemnej
subiektywnej definicji. Pojcie zalenoci jest uywane w socjologii take w znaczeniu
zalenoci statystycznej *6. Mona sobie np. zadawa pytanie, czy istnieje zaleno midzy
iloci profesorw zwyczajnych w jakiej uczelni a iloci doktoratw osiganych przez
wychowankw tej uczelni, lub midzy iloci czasopism prenumerowanych przez dan
uczelni a iloci doktoratw. Zalenoci tego typu mona mierzy odpowiednimi metodami
statystycznymi, lecz wida od razu, e zalenoci te nie s wane dla badania wizi. Szeroko
jest cigle dyskutowany problem, czy zalenoci intencjonalne, wynikajce z moliwoci
intencjalnego ksztatowania cudzych zachowa i postaw, pozwalaj si bada tymi samymi
metodami statystycznymi jak zalenoci obiektywne, funkcjonalno - strukturalne, czy mona
na podstawie bada tych zalenoci intencjonalnych ustali oglne prawa, pozwalajce na
przewidywanie zachowa ludzi w odpowiedzi na czyje dziaania. Wspominam tu to
zagadnienie, gdy jest rzecz wan, aby socjologowie zdawali sobie spraw z jego wanoci
od pocztku swoich studiw. Ot w yciu codziennym takie przewidywania - jak
wskazalimy we wstpie - s podstaw kadej praktyki. Gdyby sejm nie przewidywa, e
obywatele bd si zachowywali zgodnie z ustaw, to wydawanie ustaw byoby czynnoci
bez sensu. Gdyby dowdcy wojskowi nie przewidywali, e ich rozkazy osign podane
skutki, utrzymywanie organizacji dowodzenia byoby zabaw dla siebie. Gdyby profesorowie
nie przewidywali, jakie bd skutki ich dziaalnoci pedagogicznej, to nie angaowaliby si w
nauczanie. Mona wic przewidywa w pewnym zakresie podobiestwa, e w ramach
okrelonych stosunkw dziaania na innych ludzi bd miay okrelone nastpstwa, ale

74

rwnoczenie ju we wstpie podkrelalimy zawodno takich przewidywa. Std te

zabiegi o znalezienie metod badania zalenoci spoecznych pozwalajcych na bardziej
precyzyjne przewidywania i na stworzenie bardziej precyzyjnej "inynierii spoecznej". Przez
inynieri spoeczn rozumie si zesp metod dziaania skutecznego, pozwalajcego na
wysoce prawdopodobne osiganie zamierzonych skutkw przez dziaanie na motywy,
postawy, aspiracje ludzi, przez stwarzanie sytuacji rodowiskowych, w ktrych ludzie
zachowuj si w sposb podany przez dziaajcego. Poniewa widzielimy ju, omawiajc
wzory dziaania, e przymus, nakaz i zakaz zawsze wywouj postawy opozycji, std
powstaj denia do stworzenia inynierii spoecznej wykorzystujcej metody pozytywnego
nakaniania w ramach zalenoci intencjonalnych, oraz przez wykorzystanie oglnych
zalenoci zachowa ludzkich od sytuacji rodowiskowych. Jak wic widzimy, implikacje
zawarte w pojciu zalenoci s bardzo rozlege. My jednak wrcimy do naszych rozwaa
nad stosunkami spoecznymi i zapytamy, czy nie mona midzy nimi postawi znaku
rwnoci. Nie, nie mona. W jzyku potocznym czsto utosamia si stosunek spoeczny z
zalenoci. W metodologii oglnej, w rozwaaniach nad pojciem stosunku, rwnie mona
spotka takie tendencje. Lecz dwie wielkoci, dwa ciaa mog pozostawa do siebie w
"stosunku niezalenoci", tzn. brak midzy nimi jakiegokolwiek zwizku. Stosunek w ogle
nie oznacza wic zalenoci. W stosunkach spoecznych zaleno jest tylko jednym z
elementw stosunku, lecz go nie wyczerpuje. Stosunek spoeczny jest czym wicej ni tylko
ukadem zalenoci. Np. w jzyku potocznym mwi si, e A i B s poczeni stosunkiem
zalenoci subowej. Jest to skrtowy sposb wyraania, ktry rozwinity brzmi tak: A i B
s poczeni stosunkiem, w ktrym A jest przeoonym, a B podwadnym, w ktrym A
wydaje polecenia, a B je wykonuje, cznikiem w tym stosunku jest zinstytucjonalizowana
dziaalno, w ktrej A wykonuje funkcje kierownicze. Jest to wic zoony ukad, w ktrym
zaleno subowa jest tylko jednym elementem. Stosunki, podobnie jak dziaania czy
wzajemne oddziaywania, byy przedmiotem zabiegw klasyfikacyjnych, a teoria stosunkw
spoecznych stanowi wany dzia socjologii oglnej *7. My w naszym wykadzie
ograniczamy si tylko do przedstawienia pojcia i jego roli w opisie i wyjanianiu zjawisk
wizi spoecznej.
Instytucje spoeczne
Wrmy teraz znowu do naszych przykadw podstawowych, a mianowicie do naszej grupy
studenckiej i do miasta na ziemiach odzyskanych. Opisalimy proces tworzenia si stosunkw
spoecznych (wprawdzie o stosunkach w miecie mwilimy mao, ale czytelnik moe sobie
teraz sam wyobrazi proces ich powstawania) i zapytajmy, jak si to dzieje, e stosunki s
trwae, e ludzie w ramach tych stosunkw wykonuj oczekiwane od nich czynnoci,
przestrzegaj norm, wykonuj obowizki wynikajce z intencji stosunkw? S to zjawiska o
podstawowej doniosoci dla utrzymania si grupy i utrzymania jej spjnoci wewntrznej.
Gdyby bowiem nagle studenci przestali wykonywa swoje obowizki wobec kolegw,
przyjaci, pracownikw nauki, starosty i innych, to tym samym take grupa studencka
przestaaby istnie. Gdyby mieszkacy miasta przestali przestrzega przepisw o ruchu
ulicznym, przestali wykonywa obowizki zawodowe, przestali wykonywa obowizki
wobec ssiadw itp., to miasto wpadoby w chaos i rozprzenie. Stosunki s podstawowym
elementem wizi. Stosunek trwa tak dugo, jak partnerzy wykonuj swoje obowizki,
wykonuj czynnoci wynikajce z charakteru cznika. Nie jest wic rzecz obojtn dla
grupy, dla kadej zbiorowoci jako caoci, czy wszystkie czynnoci wynikajce ze
stosunkw s wykonywane, jak s wykonywane i czy istniej odpowiednie postawy
skaniajce do ich wykonywania. Dlatego, aby zapewni trwanie stosunkw spoecznych, aby
ich trwanie nie zaleao tylko od dobrej woli poszczeglnych partnerw, i aby zapobiega
dezorganizacji grupy, ktra mogaby wynikn, gdyby wykonywanie czynnoci w ramach
stosunkw zaleao tylko od postaw i de czonkw - zbiorowoci spoeczne wytwarzaj
pewne obiektywne urzdzenia kontrolujce postpowanie czonkw. W kadej grupie

75

powstaje system "kontroli spoecznej" utrzymujcy postpowanie czonkw w ramach

podanych wzorw, obowizkw, norm, dokonujcy represji zachowa niepodanych,
nagradzajcy zachowania podane, sowem uniezaleniajcy trwanie grupy od
indywidualnych decyzji jej czonkw. W tym systemie kontroli szczeglnie wan rol
speniaj "instytucje spoeczne". Analiz tego pojcia rozpoczniemy znowu od przykadw
pewnych faktw zachodzcych w grupie studenckiej, a przede wszystkim tworzcych si w
miecie. Grupa studencka wybiera swojego starost a czasem wybiera zarzd zoony jeszcze
z sekretarza, skarbnika i innych czonkw zarzdu. W miecie musi si wytworzy zarzd
miasta, administracja, musz powsta sklepy zaopatrujce ludno w towary, musi powsta
elektrownia i gazownia, przedsibiorstwo komunikacyjne, musi powsta zorganizowana
milicja, sdy, wizienia - sowem wiele rnych urzdze, zapewniajcych nie tylko
zaspokajanie potrzeb, ale take zapewniajcych "porzdek", ad, represj dziaa spoecznie
szkodliwych, ochron obywateli i przestrzeganie prawa. Grupa spoeczna i wszelkie
zbiorowoci istniej dlatego, e zaspokajaj potrzeby ludzi w nich skupionych, e s
czynnikiem ycia czowieka. W grupie studenckiej zaspokajane potrzeby s zwizane tylko z
sytuacj studiw, z przebiegiem studiw, lecz w miecie zbiorowo miejska musi zaspokaja
prawie wszystkie potrzeby yciowe, biologiczne i spoeczne. Zaspokajanie potrzeb musi
przebiega w sposb uregulowany jakimi zasadami wspycia, w ramach stosunkw
spoecznych i poprzez dziaania unormowane. W ten sposb powstaj urzdzenia
administracyjne, gospodarcze, polityczne, kulturalne i inne, ktre zapewniaj zaspokajanie
potrzeb, a rwnoczenie zapewniaj, e czynnoci prowadzce do zaspokajania potrzeb,
przebiegajce w ramach stosunkw spoecznych (midzy producentem, kupcem,
konsumentem, wadz, obywatelem, midzy ssiadami, nauczycielem i uczniami) nie s
dyktowane tylko samowol dziaajcych, ale s regulowane przez normy. Te urzdzenia s
wic jakby tamami i kanaami, ktrymi ycie spoeczne przepywa w sposb zorganizowany i
sprawny. Urzdzenia te nazywamy instytucjami. Nazwa ta w socjologii jest uywana w kilku
znaczeniach, a ponadto wystpuje ona take w jzyku potocznym i w innych naukach
spoecznych. Zanim sformuujemy definicj, ktr bdziemy si posugiwali w dalszych
rozwaaniach, wskamy, jakie funkcje instytucje speniaj w yciu zbiorowym. Mwic
wyej o tworzcym si miecie wyliczalimy ju, jakie instytucje s niezbdne, aby miasto
jako zbiorowo spoeczna mogo y. Lecz sprbujmy teraz dokona pewnego przegldu
osobistych dowiadcze i wyliczy instytucje, z ktrymi si osobicie stykamy: pierwsza z
nich to rodzina, potem przedszkole i szkoa, komunikacja miejska, eby dojecha do szkoy,
sklepy zaopatrujce w towary potrzebne do studiw, stowki i restauracje, prasa, radio,
telewizja dostarczaj nam informacji i rozrywki, elektrownia, gazownia, umoliwiaj
prowadzenie gospodarstwa domowego, milicja i sdy zapewniaj bezpieczestwo mienia i
bezpieczestwo osobiste, suba zdrowia, urzdy rady narodowej itp. - oto wykaz instytucji, z
ktrymi mamy najczciej kontakty. Jakie funkcje te wszystkie instytucje speniaj w naszym
yciu osobistym i w yciu caego miasta? 1) Stwarzaj mieszkacom moliwoci
zaspokojenia potrzeb rnego rodzaju. 2) Reguluj dziaania mieszkacw w ramach
stosunkw spoecznych, tzn. zapewniaj wykonywanie czynnoci podanych i represji
zachowa niepodanych. 3) Zapewniaj cigo ycia spoecznego i kontynuacj
czynnoci publicznych, gdy mimo zmiany mieszkacw, poszczeglnych osb, czynnoci
wane dla ycia zbiorowego s w ramach instytucji stale wykonywane. 4) Dokonuj
integracji de, dziaa i stosunkw jednostek i umacniaj wewntrzn spjno
zbiorowoci, przez kierowanie dziaaniami ludzi, przez represj dziaa antyspoecznych, s
orodkami skupienia. Jak wic mona zdefiniowa instytucje? Jak ju powiedziaem, definicji
tych jest wiele, a mona je poklasyfikowa w czterech grupach podstawowych. 1)
Instytucjami nazywa si grupy osb powoanych dla zaatwienia spraw doniosych dla caej
zbiorowoci. W tym znaczeniu instytucj nazywamy grup ludzi wykonujcych funkcje
publiczne. Np. rada narodowa jest instytucj jako grupa ludzi wybranych przez mieszkacw
miasta dla zarzdzania miastem. 2) W drugim znaczeniu przez instytucj rozumie si formy
organizacyjne zespou czynnoci wykonywanych przez niektrych czonkw grupy w imieniu

76

caoci. A wic nie grupa ludzi stanowica rad narodow jest instytucj w tym znaczeniu, ale
jej organizacja, nadajca jej uprawnienia do dziaania i zapewniajca mono dziaania w
imieniu caego miasta, jest istotna dla rady jako instytucji. 3) W trzecim znaczeniu nazw
"instytucja" oznacza si zesp urzdze materialnych i rodkw dziaania pozwalajcych
niektrym czonkom grupy na wykonywanie publicznych funkcji majcych na celu
zaspokajanie potrzeb i regulowanie czynnoci caej grupy. W tym znaczeniu dla rady
narodowej jako instytucji istotne s rodki takie, jak budet, funkcjonariusze, czynniki siy,
urzdzenia techniczne itp., ktre czyni z rady instytucj. 4) Wreszcie w czwartym
znaczeniu instytucjami nazywa si role spoeczne niektrych czonkw, specjalnie doniose
dla ycia grupy: a wic rola spoeczna przewodniczcego prezydium, radnych,
funkcjonariuszy itp. Mwic wic o radzie narodowej jako instytucji moemy mie na myli
grup ludzi, z ktrych rada si skada, w drugim znaczeniu formy organizacyjne czynnoci
wykonywane przez rad i jej pracownikw, w trzecim znaczeniu pooymy nacisk na rodki i
urzdzenia, ktrymi ona dysponuje, aby wykonywa czynnoci zlecone przez szersze
zbiorowoci, wreszcie moemy podkrela wag rl spoecznych czonkw rady. Spotykamy
w socjologii teorie materialne, formalne i funkcjonalne instytucji *8. We wszystkich tych
ujciach moemy jednak wyrni pewne wsplne sposoby opisywania cech istotnych
instytucji i na tej podstawie opisa je nastpujco: instytucje s zespoami urzdze, w
ktrych wybrani czonkowie grup otrzymuj uprawnienia do wykonywania czynnoci
okrelonych publicznie i impersonalnie, dla zaspokajania potrzeb jednostkowych i grupowych
i dla regulowania zachowa innych czonkw grupy. We wszystkich grupach, w ktrych
zjawiaj si chociaby zacztki organizacji, wytwarzaj si pewne "sposoby dziaania w
imieniu grupy jako caoci". Np. w naszej grupie wiczeniowej zostaje wybrany starosta i on
otrzymuje uprawnienia do reprezentowania grupy wobec pracownikw nauki. Gdy grupa
wybiera zarzd, reprezentuje on grup na zewntrz, podejmuje decyzje w imieniu caoci
grupy, np. uchwala wysoko skadek, podejmuje decyzje o udziale grupy w konferencjach
itp. Te sposoby dziaania s okrelone "impersonalnie", tzn. e dziaania te powinny by
wykonywane niezalenie od osobistych cech i interesw czowieka, ktry je wykonuje,
zawsze w ten sam sposb. Jednostka wykonujca te czynnoci ma w zasadzie "poparcie" caej
grupy lub jej wikszoci. Sposoby wykonywania tych czynnoci "s okrelone przez grup
jako cao" i jednostki musz je wykonywa zgodnie z tym okreleniem. A wic starosta
grupy jako starosta nie moe postpowa dowolnie, tylko zgodnie z ustalonym zakresem
swych praw i obowizkw, a czynnoci przewodniczcego prezydium rady narodowej s
okrelone przepisami i regulaminami. To s oglne cechy istotne kadej instytucji. W kadej
moemy take wyrni nastpujce elementy skadowe, ktre mog by mniej lub wicej
wyranie wyksztacone zalenie od rodzaju instytucji. Kada posiada swj cel (szerzej
funkcj), tzn. zakres spraw, ktre powinna zaatwia. Dalej w kadej instytucji okrelone s
czynnoci, dopuszczalne dla zaatwienia tych spraw i okrelony jest zakres tych czynnoci.
Ustalone s rwnie role spoeczne ludzi wykonujcych te czynnoci, warunki, cechy
konieczne dla wykonywania tych rl. Dla osigania swojego celu instytucja dysponuje
rnymi rodkami i urzdzeniami potrzebnymi dla wykonywania jej zada. Mog to by
rodki materialne, idealne lub symboliczne. Np. koci jako instytucja religijna dysponuje
urzdzeniami materialnymi (budynki kocielne i ich wyposaenie), symbolami (krzy, hostia)
oraz przedmiotami idealnymi (Bg, wici), w ktre wierni wierz i ktre przez t wiar
wpywaj na ich postpowanie. Wreszcie instytucje dysponuj sankcjami zarwno w stosunku
do osb wykonujcych czynnoci zinstytucjonalizowane (np. postpowanie dyscyplinarne w
stosunku do urzdnika naruszajcego przepisy), jak i do osb, ktre s przedmiotem tych
dziaa (kary i mandaty dla obywateli miasta naruszajcych przepisy). Jest rzecz oczywist,
e sprawne funkcjonowanie instytucji jest istotnym warunkiem nie tylko gadkiego przebiegu
ycia zbiorowoci, lecz take warunkiem jej rozwoju. Np. analiza upadku Polski w XVIII
wieku wykazuje, e rozprzenie systemu instytucji pastwowych, rozkad rzdu, brak
sprawnych instytucji finansowych, rozkad instytucji wymiaru sprawiedliwoci, rozkad armii
itd. byy istotn przyczyn bezsilnoci Polski, ktra w ten sposb przegraa wycig do potgi

77

midzy lepiej zorganizowan Rosj i Prusami i w kocu ulega rozbiorom. Lecz nawet
obserwujc funkcjonowanie k naukowych w uczelni, atwo zobaczymy zaleno midzy
sprawn prac zarzdu a yciem koa jako caoci. Zapytajmy wic, od czego zaley
skuteczno i sprawno funkcjonowania instytucji spoecznych? Warunkiem tej skutecznoci
s nastpujce: a) Wyrane okrelenie celu i zakresu wykonywania czynnoci. Jeeli funkcje
instytucji s okrelone niewyranie, nie moe si ona wczy bezkonfliktowo w cao
systemu instytucji w danej zbiorowoci i napotyka rne opory. Wystpuje wtedy take
zjawisko krzyowania si kompetencji kilku instytucji, zaatwiajcych te same sprawy w
rny sposb. b) Racjonalny podzia pracy i racjonalna jej organizacja wewntrz instytucji.
Instytucja, ktra wewntrz nie potrafi podzieli swoich czynnoci i skoordynowa ich
naleycie (zobacz niej rozdzia o biurokracji), nie moe take waciwie kierowa yciem
zbiorowoci ani go regulowa. c) Stopie depersonalizacji czynnoci i obiektywizacji
czynnoci, tzn. stopie uniezalenienia czynnoci od interesw i osobistych dnoci
pracownikw danej instytucji. Jeeli instytucja przeksztaca si w urzdzenie, z ktrego
czerpi korzyci osobiste ludzie w niej zatrudnieni, a nie caa zbiorowo, wtedy traci ona
swj charakter publiczny, zaufanie caej grupy, jej dziaalno nie suy, ale szkodzi
zbiorowoci. d) Uznanie i zaufanie, jakim caa zbiorowo darzy pracownikw instytucji. Nie
moe naleycie funkcjonowa rada narodowa czy rzd w pastwie, jeeli nie ciesz si
szacunkiem i uznaniem obywateli. e) Wreszcie sprawne dziaanie instytucji zaley od tego,
jak jest ona wczona w cay system instytucji pastwowych i spoecznych istniejcych w
danej zbiorowoci. Jeeli np. istniej konflikty midzy przedsibiorstwem przemysowym
istniejcym w miecie a wydziaami rady narodowej tego miasta, to, rzecz jasna, musi si to
odbi ujemnie na realizowaniu zada przedsibiorstwa. Rozwj kadej wielkiej zbiorowoci,
jak pastwa, narodu, zaley od tego, czy system instytucji jest zharmonizowany i
skoordynowany w taki sposb, aby instytucje te uzupeniay si, wspieray, sprawnie
wspdziaay. W kadej wielkiej zbiorowoci istnieje wiele instytucji i zagadnienie ich
klasyfikacji jest dla socjologii wane. Instytucje mona podzieli przede wszystkim na
"formalne" (sformalizowane) i "nieformalne" (niesformalizowane). Np. banda chopcw
bawica si na podwrzu czy w parku wybiera swojego wodza i jego pomocnikw i ustala,
jakie bd ich zadania i czynnoci w czasie zabawy. Mamy tu wic do czynienia z instytucj
przywdcw, ktra w zacztkach posiada cechy instytucji, tzn. cel, okrelone czynnoci,
sposoby ich wykonywania itp. Jednake ani funkcje tej instytucji, ani jej rodki i metody
dziaania nie zostay ujte w sformalizowanych przepisach, majcych za sob trwae
gwarancje szerszej grupy. Zostay one tylko okrelone w wielkim przyblieniu i na czas
trwania tej zabawy. Przywdztwo w takiej grupie bawicych si chopcw jest skrajnym
przykadem instytucji nieformalnej. Natomiast jeeli jaki nard wybiera prezydenta, to
zakres jego funkcji, metody ich wykonywania, rodki i uprawnienia s drobiazgowo
uregulowane przepisami prawa. Wodzostwo w bandzie jest instytucj niesformalizowan,
prezydentura jest instytucj sformalizowan. Podzia ten jest czasami niezbyt ostry, a przez
niektrych socjologw jest w ogle kwestionowany jako niecisy. Wydaje si jednak, e
warto go utrzyma. Oddaje on pewien wany fakt wystpujcy w yciu spoecznym, e
instytucje nieformalne czsto uzupeniaj czy te zajmuj miejsce instytucji
sformalizowanych. Przepisy prawa regulujce funkcjonowanie instytucji sformalizowanych
czsto "starzej si" szybko, tzn. nie odpowiadaj aktualnym potrzebom ycia zbiorowego i
wtedy obok nich tworz si instytucje nieformalne, zaatwiajce sprawy, ktrych nie mog ju
zaatwia skostniae instytucje formalne. Czasami jak np. w Polsce w XIX wieku, zaborcy nie
pozwalali w ogle na tworzenie niektrych instytucji formalnych, wanych dla ycia narodu,
wtedy funkcje ich zostay przejte i byy realizowane przez instytucje nieformalne, np. brak
sformalizowanych instytucji wychowawczych, szk zastpowano rozszerzonym
wychowaniem w rodzinie, w nieformalnych krgach modzieowych itp. Drugi podzia
klasyfikacyjny bierze pod uwag zdania czy, szerzej, funkcje speniane przez instytucje w
zbiorowoci *9 czyli, podziau tego dokonuje si ze wzgldu na merytoryczny charakter
czynnoci spenianych przez instytucje. Wyrnimy wic: 1) "Instytucje ekonomiczne", do

78

ktrych zaliczamy te wszystkie, ktre zajmuj si produkcj, podziaem dbr i usug,

regulowaniem obiegu pienidza, organizowaniem i podziaem pracy. Przedsibiorstwo
przemysowe, bank, dom towarowy - oto przykady. 2) "Instytucje polityczne", czyli
instytucje zwizane ze zdobywaniem, wykonywaniem i utrzymywaniem wadzy. Polityk
nazywamy zesp rodkw i czynnoci polegajcych gwnie na manipulowaniu elementami
siy zdobycia, penienia i utrzymania wadzy. Przykadami instytucji politycznych s sejm,
komitet centralny partii, rzd w znaczeniu rady ministrw, Milicja Obywatelska itp. 3)
"Instytucje wychowawcze i kulturalne", czyli te wszystkie, ktre istniej dla utrzymywania,
rozwijania dziedzictwa kulturalnego zbiorowoci, dla socjalizacji i wychowania modego
pokolenia, dla przekazywania mu dziedzictwa kulturalnego i ksztacenia go na obywateli.
Nale tu: przedszkola i szkoy, rodzina, domy kultury, teatry i filharmonie, muzea itp. 4)
"Instytucje socjalne", czyli spoeczne w wskim tego sowa znaczeniu. (W szerszym
znaczeniu wszystkie typy instytucji s spoeczne). Tutaj zaliczymy takie instytucje, jak
dobrowolnie dziaajce instytucje filantropijne, instytucje towarzyskie, takie zrzeszenia, jak
towarzystwa lokalne powstae dla rozwizywania jakich problemw spoecznych, np.
towarzystwa mionikw Krakowa, dalej instytucje opieki nad sierotami, walki z
alkoholizmem, organizowania odpoczynku i rozrywki itp. S to instytucje zaatwiajce
sprawy wane w odczuciu czonkw grupy, a ktrymi nie zajmuj si ani instytucje
polityczne, ani ekonomiczne. Wrd nich podkreli trzeba wano instytucji nazwanych
kiedy przez H. Spencera "ceremonialnymi". S to "zinstytucjonalizowane",
niesformalizowane sposoby obchodzenia uroczystoci, skadania ycze i gratulacji,
obchodzenia imienin, organizowania uroczystoci lubnych, sposoby prowadzenia zebra,
sposoby zwracania si do zwierzchnikw, etykieta dworska, sowem - wzory zachowa
majce za sob sankcje obyczaju i zwyczaju, wykonywane podobnie jak czynnoci
impersonalne. Reguluj one wzajemne oddziaywania, uatwiaj porozumienie, w yciu
codziennym nazywa si je "konwencjami", sowem - zapewniaj gadki przebieg ycia
spoecznego. S to wzory zachowa i dziaa, wzory wzajemnych oddziaywa, ktre s
wane dla przebiegu ycia zbiorowoci i dlatego s "zinstytucjonalizowane", maj za sob
sankcj zbiorow, ale nie mona wskaza zwykych elementw instytucji wrd nich. Dlatego
to, co Spencer nazywa instytucjami ceremonialnymi, my nazwiemy zinstytucjonalizowanymi
wzorami wzajemnych oddziaywa, a nazw "instytucje socjalne" zarezerwujemy dla tego
rodzaju organizacji, ktre w yciu potocznym nazywa si "organizacjami spoecznymi". 5)
Instytucje "religijne" organizuj stosunek czowieka do si transcendentnych, do tych si, w
ktre czowiek wierzy, e istniej w wiecie nadzmysowym, istniejcym poza empiryczn
dziaalnoci czowieka, stosunek do przedmiotw i si witych. Nie wchodzc w rozwaanie
zagadnie teologicznych, stwierdzamy po prostu, e dla czowieka wierzcego wiat ten
istnieje realnie i wpywa na jego postpowanie i na jego stosunki z innymi ludmi. Wobec
tego instytucje religijne w wielu spoeczestwach maj charakter instytucji dominujcych,
opierajc si na uznawanej dominacji wartoci religijnych nad wszystkimi innymi
wartociami. Przytoczona tu klasyfikacja obejmuje tylko tzw. "instytucje gwne",
wystpujce we wszystkich typach spoeczestw, regulujce podstawowe dziedziny ycia
zbiorowego. Poza nimi istnieje jeszcze wiele innych instytucji, zarwno formalnych, jak i
nieformalnych, skadajcych si na skomplikowany ukad wizi czcej ludzi. Analiza
funkcjonowania instytucji jest konieczna dla zrozumienia funkcjonowania wizi w
zbiorowociach spoecznych. Wszystkie poprzednie elementy wizi - wzory oddziaywa,
dziaa, stycznoci - miay charakter psychospoeczny, byy elementami spoecznymi,
trwajcymi przez internalizacj, przez "wbudowanie" ich w osobowo jednostek. Instytucje
maj charakter materialno - spoeczny, i przez nie w ycie spoeczestwa zostaj wczone
urzdzenia materialne, symbole oraz stae, sformalizowane, a wic ju nie tylko
zinternalizowane wzory postpowania utrwalone w przepisach prawa. Instytucje stanowi
podstawowy ukad wizi spoecznej, trway, zmaterializowany, wok ktrego skupiaj si
wszystkie pozostae elementy wizi. Dlatego instytucje wszelkiego rodzaju, istniejce w
jakiej zbiorowoci, musz stanowi ukad spjny, niesprzeczny i moliwie bezkonfliktowy.

79

To znaczy nie mog istnie ukady instytucji prowadzce do samozniszczenia zbiorowoci

przez wzajemne zwalczanie si. Konflikty midzy poszczeglnymi instytucjami zawsze
istniej i s nawet konieczne dla rozwoju zbiorowoci, gdy konflikty te stwarzaj problemy,
ktrych rozwizywanie wzbogaca i rozwija zbiorowo. Np. rnego typu konflikty midzy
kocioami i instytucjami kulturalnymi lub naukowymi byy wanym czynnikiem postpu
kultury europejskiej. Jednake istniej pewne granice tych konfliktw i nie mog one
zagraa istnieniu zbiorowoci. Dlatego konieczna jest wewntrzna integracja, wewntrzne
zharmonizowanie ukadu instytucji i w kadej zbiorowoci dokonuj si one rnymi
sposobami, wrd ktrych trzy s szczeglnie doniose: a) integracja na podstawie struktury
osobowoci czowieka, jego potrzeb i internalizacji mechanizmw kontroli spoecznej i
internalizacji wzorw zachowa, a przede wszystkim internalizacji poczucia interesw
zbiorowoci. Aby zaspokoi swoje potrzeby, jednostki musz uczestniczy w wielu
instytucjach, a niejako automatycznie d do ich harmonizowania; b) integracja na
podstawie merytorycznego podziau pracy midzy instytucjami i rzeczowego powizania
wykonywanych czynnoci. Np. instytucje podporzdkowane radzie narodowej w miecie
musz stanowi uzupeniajcy si ukad. Instytucje ekonomiczne musz by rzeczowo
powizane z instytucjami wymiaru sprawiedliwoci oraz instytucjami wychowawczymi,
przekazujcymi umiejtnoci i postawy niezbdne dla funkcjonowania gospodarki itd. Brak
takiej koordynacji grozi powanymi konsekwencjami dla porzdku spoecznego, czyli dla
unormowanego przebiegu wzajemnych oddziaywa i dla istnienia unormowanych
stosunkw; c) na podstawie dominacji instytucji jednego typu nad innymi; np. dominacja
instytucji politycznych, jak w ustroju socjalistycznym; w ustroju feudalnym takie dominujce
funkcje spenia Koci, a w spoeczestwie kapitalistycznym XIX wieku dominujcymi byy
instytucje ekonomiczne. Powizany wzajemnie system instytucji tworzy ukad spjny,
zapewniajcy czonkom zaspokajanie potrzeb, regulujcy ich zachowania, zapewniajcy
rozwj zbiorowoci, tzn. wzbogacenie jej elementw, rnicowanie stosunkw, podnoszenie
zamonoci czonkw, lepsze zaspokajanie potrzeb itp. Konsystencja i bezkonfliktowo tego
systemu decyduje o trwaniu i sile zbiorowoci (pastwa, narodu, miasta). Szczeglnie
doniosy jest problem "plastycznoci" ukadu instytucji, eby nie krpoway one koniecznego
postpu, innowacji, eby skostniay system instytucji nie sta si skorup krpujc ycie
zbiorowoci. Drugi istotny problem funkcjonowania instytucji polega na tym, aby dziaay
one sprawnie, aby ich koordynacja bya przejrzysta, aby nie byo midzy nimi krzyowania
zakresw kompetencji uniemoliwiajcych zaatwianie spraw w sposb bezkonfliktowy. W
prasie codziennej moemy bardzo czsto spotka skargi na to, e pewne problemy
zaspokajania potrzeb ludnoci s zaatwiane przez kilka instancji (rady narodowe,
zjednoczenia i przedsibiorstwa, ministerstwa), i e wskutek niejasnego ustalenia kompetencji
zaatwianie tych spraw trwa bardzo dugo. W takiej sytuacji konieczne jest organizacyjne
usprawnienie ukadu instytucji, gdy ulegaj one wtedy deformacji, tzn. z ukadu powoanego
dla zaatwiania spraw i zaspokajania potrzeb ludnoci staj si ukadem utrudniajcym
zaatwianie spraw i zaspokajanie tyche potrzeb. O tym schorzeniu instytucji bdziemy
mwili pniej.
Kontrola spoeczna
Wrmy teraz znowu do naszej grupy studenckiej oraz do mieszkacw tworzcego si
miasta - i zapytajmy, czy wi istniejca w tych zbiorowociach skada si tylko z tych
elementw, ktre omwilimy dotychczas? Nie, s jeszcze inne. Widzielimy, e w obu
zbiorowociach wytworzyy si wzory wzajemnych oddziaywa, e zawizay si stosunki
midzy czonkami obu zbiorowoci, e stosunki te s bardzo zoon siatk, ktra "splata"
jednostki, e powstay instytucje nieformalne i formalne, ktre reguluj zachowania i
zaspokajaj potrzeby. Czy jednak przy pomocy tych poj moemy wyjani wszystkie
zjawiska i procesy zachodzce midzy czonkami? Te elementy pozwalaj na opis stale si
powtarzajcych zachowa, pozwalaj wyjani, dlaczego studenci i mieszkacy miasta

80

spotykajc si w salach wykadowych czy zakadach pracy wymieniaj powitania, wykonuj

swoje czynnoci zawodowe, przestrzegaj przepisw ruchu na ulicach, przestrzegaj, w
miar, regulaminw obowizujcych w uczelniach czy fabrykach itp. Ustala si wic pewien
schemat ycia zbiorowego, kady czowiek wie, jak ma si zachowa w okrelonych
sytuacjach, wie, czego od niego oczekuj inni czonkowie zbiorowoci, i wie, jakich reakcji
moe oczekiwa na swoje postpowanie. Uporzdkowany przebieg ycia spoecznego polega
na tym, e wzajemnie przewidywane i oczekiwane zachowania rzeczywicie maj miejsce.
Wyobramy sobie, e pewnego dnia grupa studentw przychodzi na zajcia boso. Jaka bdzie
reakcja? W niektrych uczelniach Stanw Zjednoczonych, Parya czy Londynu studenci
latem rzeczywicie przychodz boso. Budzi to tylko zdziwienie, ale adnego wikszego
zainteresowania. U nas, prawdopodobnie, reakcja byaby ywsza. Gdyby jednak kilku
studentw zdecydowaoby si siedzie w sali wykadowej w czasie wykadu z kapeluszami na
gowie, wykadowca na pewno zwrciby im uwag i powiedzia kilka sw o przyzwoitoci.
Mini spdniczki w miastach wywoyway pocztkowo nieprzychylne komentarze starszych
pa, rodzice te odnosili si do nich bez entuzjazmu. Jazda lew stron jezdni wywouje ostre
reakcje innych kierowcw i natychmiastow interwencj milicjanta. Uoglniajc: zachowania
nie mieszczce si w ramach wzorw uznanych i dopuszczalnych spotykaj si z sankcjami.
Sankcje s jednym z elementw kontroli spoecznej. Kada grupa, kada zbiorowo
spoeczna rozwija szereg miar, sugestii, sposobw przekonywania, nakazw i zakazw,
system perswazji i nacisku, sankcji a do przymusu fizycznego wcznie, system sposobw
wyraania uznania, wyrniania, nagrd, dziki ktremu doprowadza zachowania jednostek i
podgrup do zgodnoci z przyjtymi wzorami dziaania, do respektowania kryteriw wartoci,
sowem - przy pomocy ktrego ksztatuje konformizm czonkw. System ten nazywamy
"systemem kontroli spoecznej". Nie wszystkie zachowania i dziaania jednostek s w
jednakowym stopniu poddane nadzorowi ze strony spoeczestwa. Kady czowiek posiada
pewn sfer prywatnoci, ktra moe by wsza lub szersza, zalenie od typu spoeczestwa,
spjnoci wewntrznej grup, charakteru ich instytucji i od pozycji, ktr jednostka w grupie
zajmuje. Np. w zakonie sfera prywatnoci jest bardzo wska. W spoeczestwie
kapitalistycznym przekonania religijne i polityczne nale do sfery prywatnoci, podczas gdy
w spoeczestwie feudalnym naleay do sfery publicznej i byy poddane surowej kontroli.
Bogaty kapitalista ma szerszy zakres sfery prywatnoci ni pracownik tego banku. Ale sfera
prywatnoci prezydenta republiki jest znacznie mniejsza ni bezdomnego wczgi. Zakres
sfery prywatnoci zaley od wanoci funkcji penionej w grupie, ktra powoduje, e to co
dana osoba czyni, wypowiada, ma wpyw na ycie grupy jako caoci; zaley take od
zakresu moliwoci stworzenia sobie warunkw uchylenia si od kontroli spoecznej. Bogaty
bankier moe w swojej ekskluzywnej rezydencji zachowywa si jak chce - nikt o tym nie
wie. Wczga moe robi co chce, gdy jego zachowania nie maj wpywu na ycie
spoeczestwa, chyba e popenia przestpstwa. Przyjrzyjmy si niektrym naszym wasnym
dziaaniom i zobaczmy, jak s one regulowane przez mechanizmy kontroli spoecznej. Nikt
si nie interesuje tym, jak student ukada swoje rzeczy na stole w swoim pokoju, najwyej
koledzy powiedz co o baaganie, czy porzdku, jaki u niego panuje. Bardziej kontrolowane
jest dbanie o wygld zewntrzny, czowiek brudny, zaniedbany spotyka si ju z potpieniem
opinii wyraajcym si w zoliwych uwagach, komentarzach lub wrcz zwrceniu uwagi.
Mimo mody na ekscentryczno w ubiorze, granice tej ekscentrycznoci s wyranie
okrelone zasadami przyzwoitoci. Wspycie rodzinne, rozejcie si maonkw, rozwody
itp. s ju uregulowane przepisami prawa, a ponadto obyczajami, naciskiem rodziny i
otoczenia. Kradzie zdarzajca si np. na terenie uczelni powoduje dochodzenia, ledztwo, a
w razie wykrycia sprawcy usunicie z uczelni i kar sdow. Zabjstwo spotyka si z
najwyszym wymiarem kary. Z przykadw tych widzimy: im bardziej jakie postpowania i
dziaania dotycz grupy jako caoci, im bardziej zagraaj jej yciu zbiorowemu, z tym
wiksz spotykaj si represj. Z drugiej strony grupa studencka moe si nie interesowa
tym, co robi jej starosta w wolnym czasie, ale jego dziaania i wykonywanie obowizkw
starosty jest stale obserwowane, komentowane - sowem kontrolowane. Znowu uoglniajc

81

powiemy, e czyny potrzebne lub konieczne dla przebiegu ycia zbiorowego s bardziej
kontrolowane ni czyny majce tylko znaczenie indywidualne. Jest to oczywiste, gdy sobie
przypomnimy to, co powiedzielimy dotychczas na temat wizi spoecznej. Jest ona zespoem
czynnikw czcych ludzi, jednostki interesuj si wic sprawami wizi tak samo jak
wasnymi sprawami osobistymi. Przypomnijmy sobie take to, co powiedzielimy na temat
stosunku jednostka - spoeczestwo. Grupa, zbiorowo, do ktrej naleymy staje si jakby
czci nas samych i interesowanie si grup jest take interesowaniem si sob. Kontrola nad
innymi jest wic przejawem take zainteresowania wasnymi sprawami. Tak wic w zespole
rodkw kontroli spoecznej musimy wyrni dwa rodzaje mechanizmw: a) psycho spoeczne i b) materialno - spoeczne. Pierwsze polegaj na internalizacji norm i wartoci, tak
e jednostka odczuwa posuszestwo wobec nich jako wewntrzny, moralny przymus. Drugie
polegaj na przymusie zewntrznym, stosowanym przez instytucje. Teorie kontroli spoecznej
zostay rozwinite jako odpowied na pytania postawione przez filozofw spoecznych, a
wyranie sformuowane przez filozofa angielskiego, Hobbesa w XVII wieku, ktry pyta - jak
jest moliwy porzdek ycia spoecznego i wspycie ludzi, biorc pod uwag, e s oni
wobec siebie zawsze nastawieni egoistycznie, e czowiek jest czowiekowi wilkiem. Marks
rwnie stawia pytanie, jakie mechanizmy nie dopuszczaj do tego, aby antagonizmy midzy
grupami, a przede wszystkim walka midzy klasami i z niej wynikajce konflikty nie
zniszczyy spoeczestwa jako caoci, e jego spjno zostaje utrzymana. Marks wskazywa
na przymus wywierany przez instytucje, a przede wszystkim przez pastwo jako czynnik
kontroli postpowania i integracji spoeczestwa, inni filozofowie podkrelali rol
moralnoci, wreszcie na przeomie XIX i XX wieku zjawiy si teorie internalizacji,
przynoszce przymus spoeczny "wewntrz" jednostki i wskazujce na kontrol sprawowan
przez "spoeczestwo wewntrz nas". Socjolog francuski, Emil Durkheim da analiz
moralnoci jako dziaania "spoeczestwa wewntrz nas", jako faktu spoecznego,
wynikajcego z internalizacji norm. Sam mechanizm internalizacji wyjaniano w rny
sposb. Psycholog spoeczny i filozof amerykaski, George H. Mead tumaczy ten proces
rozwojem jani subiektywnej, tworzeniem sobie wyobraenia swojej wasnej osoby,
uwiadamianiem sobie oczekiwa innych wobec siebie oraz take faktem, e internalizacji
ulegaj kryteria ocen innych ludzi uznawanych za wanych. Zygmunt Freud, jak ju wiemy,
konstruowa nadja (superego) jako zinternalizowane autorytety spoeczne, dziaajce jako
sumienie. Nas jednak w tej chwili nie interesuje sam psychiczny mechanizm internalizacji,
lecz fakt, e zinternalizowane normy i wartoci dziaaj regulujco na zachowania jednostek,
starajcych si zachowywa w sposb "godny czonka danej grupy". Troska o honor
zbiorowoci, np. honor narodowy, poczucie godnoci studenta, poczucie obowizku
harcerskiego, poczucie odpowiedzialnoci rodzicielskiej - oto przykady przymusu
wewntrznego, zinternalizowanego mechanizmu kontroli spoecznej. Obok
zinternalizowanego przymusu spoecznego istniej jeszcze inne mechanizmy
psychospoeczne kontroli spoecznej. Wskaemy jeszcze jeden, mianowicie denie kadego
czowieka do zyskania uznania i do poczucia bezpieczestwa. Jak wskazywalimy, mwic o
osobowoci, uznanie jest kademu potrzebne dla wewntrznej rwnowagi psychicznej, dla
integracji wewntrznej osobowoci. Czowiek pozbawiony systematycznie uznania traci t
rwnowag i jego osobowo ulega dezintegracji. Podobnie zjawisko dezintegracji
osobowoci wystpuje, jeeli czowiek znajduje si systematycznie w stanie zagroenia i yje
stale z poczuciem niebezpieczestwa. Ot konformistyczne zachowania daj i uznanie, i
poczucie bezpieczestwa. Dlatego ludzie podwiadomie i niejako w naturalny sposb
eliminuj poczucie zagroenia czy te napicia wywoane brakiem uznania, przez zachowania
nie budzce niczyjego sprzeciwu, a wrcz przeciwnie, znajdujce uznanie. Na pograniczu
midzy mechanizmami psychospoecznymi a materialno - spoecznymi kontroli znajduj si
"zwyczaje" i "obyczaje". "Zwyczaje" - to ustalony sposb zachowania si w okrelonych
sytuacjach, ktry nie budzi sprzeciwu i nie spotyka si z negatywnymi reakcjami otoczenia.
Kada jednostka ma swoje zwyczaje: wczesnego czy pnego wstawania, uprawiania
gimnastyki, chodzenia do kawiarni, noszenia specjalnych strojw i ubierania si, sposobu

82

mwienia czy witania si itp. Niektre grupy studenckie te ustalaj swoje zwyczaje, bdce
wzorami wzajemnych oddziaywa, ktre przez to, e stay si zwyczajami, staj si
obowizujce w wikszym stopniu, gdy stay si niejako zasad odrniania tej grupy od
innych. Zwyczaje powstaj jako nawyki indywidualne, mog si ustala drog tradycji (np.
picie piwa przez korporacje studenckie), s najpierw tolerowane, a potem staj si szacowane.
Niektre zwyczaje mog by pozostaociami po dawnych obrzdach religijnych (wianki,
palenie ognisk w noc czerwcow), niektre mog by pozostaociami dawnych tradycji
cechowych. Naruszenie zwyczaju przyjtego w grupie nie spotyka si z potpieniem, ale
czonkowie grup o silnej wizi maj take poczucie obowizku szanowania ich. Zwyczaje s
wic elementami systemu kontroli spoecznej dlatego, e s zinstytucjonalizowanymi
(chocia niekoniecznie sformalizowanymi) wzorami zachowa w sytuacjach nieobojtnych
dla grupy jako caoci. Zwyczaje jednostkowe, indywidualne, s te wane dla grupy,
poniewa wpywaj na funkcjonowanie jednostki w jej rolach spoecznych. Np. szanowany
bywa nauczyciel, majcy zwyczaje graniczce z dziwactwem, jeeli podnosiy one
efektywno jego pracy pedagogicznej, a wic nauczyciel spdzajcy czas wolny na
kolekcjonowaniu okazw przyrodniczych, zabytkw etnograficznych itp. "Obyczaj" jest to
ustalony sposb postpowania, z ktrym grupa wie ju pewne oceny moralne i ktrego
naruszenie wywouje sankcje negatywne. Obyczaj zakada ju wyranie pewien przymus w
takim definiowaniu sytuacji, ktre prowadzi do zachowa podanych z punktu widzenia
grupy. W grupie studenckiej te si wytwarzaj wasne obyczaje, na og jednak przejmuje
ona obyczaje spoecznoci akademickiej, czy te tradycyjne obyczaje "ludzi dobrze
wychowanych". Obyczaj kae wic zachowywa si wobec wykadowcw z szacunkiem i ten
szacunek im okazywa. Obyczaj kae ustpowa miejsca koleankom, gdy sala wykadowa
jest pena. Obyczaj wymaga, aby ustpi miejsca w tramwaju czowiekowi niedonemu,
zachowywa ceremonia wobec osb zajmujcych wysokie stanowiska, obyczaj, kae
szanowa tradycje i uwicone tradycj symbole grupy, obyczaj kae respektowa cudzy bl i
nieszczcie itp. Obyczaje s wic wzorami zachowa, zwizanych z wartociami
uznawanymi przez grup, zachowa majcych znaczenie dla przebiegu ycia grupy, oraz z
sytuacjami wanymi dla caego ycia grupy. "Sankcje". Oglnie moglimy zdefiniowa
sankcje jako reakcje grupy na zachowania si czonkw w sytuacjach spoecznie wanych. Z
tego, co opowiedzielimy dotychczas o procesie powstawania wizi, wynika, e spoecznie
wany moe by bardzo szeroki zakres zachowa si jednostek, nawet, jeeli mieszcz si
one w jej sferze prywatnoci. Std take szeroki zakres sankcji, ktrymi grupy i zbiorowoci
dysponuj. Sankcje mona by nazwa reakcjami kierujcymi zachowaniami czonkw.
Sankcj jest wic krytyka referatu przedstawionego na wiczeniach lub pochway tego
referatu. Wykadowca moe pochwali lub zgani referat, moe pochwali wzorowe
wykonanie zadania, lub moe wyda ocen negatywn. Sankcje dzielimy wic na dwa
rodzaje: negatywne czyli kary i pozytywne czyli nagrody. Zazwyczaj w jzyku potocznym
sankcjami nazywa si tylko system kar. Lecz kara jest tak sam reakcj grupy jak i nagroda,
rni si tylko kwalifikacj ocenionego zachowania. Dlatego w naszym wykadzie bdziemy
posugiwali si pojciem sankcji pozytywnych, gdy s one potnym elementem kontroli
spoecznej, znacznie waniejszym od systemu kar. Zarwno sankcje pozytywne, jak i
negatywne mog by "formalne" lub "nieformalne". Pierwsze z nich s reakcjami instytucji
sformalizowanych takich, jak milicja, sdy, cenzura, czy te innych instytucji pastwowych,
partyjnych czy spoecznych, na jakie zachowania obywateli. Drugie s reakcjami opinii
publicznej, krgw koleeskich, ssiedzkich, grup rwienikw i znajduj swj wyraz w
dziaaniach instytucji nieformalnych. Podzia ten take jest wany, poniewa jak zobaczymy,
sankcje nieformalne mog by nieraz znacznie skuteczniejsze od sankcji formalnych, jeeli
instytucje sformalizowane nie ciesz si uznaniem zbiorowoci. Skrajnym przykadem bdzie
tu lekcewaenie okazywane instytucjom formalnym z czasw okupacji, kiedy sankcje opinii
publicznej byy niezwykle skuteczn zapor przeciw prbom kolaboracji z najedc.
Kontynuujc dalej te kwalifikacje sankcji spotykanych we wszystkich historycznie znanych
typach spoeczestw, dokonamy podziau ze wzgldu na "tre" nacisku, ze wzgldu na

83

"charakter" sankcji. Wyrnimy wic "sankcje prawne", czyli system kar i nagrd
przewidzianych przez przepisy prawa; w grupie studenckiej s to kary przewidziane w
przepisach o szkoach wyszych: upomnienia, nagany, zawieszenie, usunicie ze szkoy, czy
te pochway, dobre stopnie, nagrody pienine, stypendia naukowe itp. Tutaj take wchodz
nagrody i kary przewidziane w statutach organizacji studenckich. "Sankcje etyczne" to system
kar i nagrd za zachowania kwalifikowane jako niemoralne lub moralne. Student, ktry
pomaga kolegom, ktry solidaryzuje si z nimi w trudnych sytuacjach, ktry podejmuje
trudne prace dla grupy, zdobywa sobie uznanie i jest okrelany jako dobry kolega, jako
sumienny pracownik. Natomiast jeeli zachowuje si dwuznacznie, nie dotrzymuje
zobowiza, jest dwulicowy, ciga na siebie potpienie moralne wyraane w ocenach takich,
jak "tchrz", "niesumienny", "podlec" itp. "Sankcje satyryczne" to system drwin, omiesze,
lekcewaenia okazywanego czowiekowi, ktrego zachowania s kwalifikowane jako
niepowane, mieszne, komiczne; sankcje satyryczne s szczeglnie dotkliwe, poniewa
poniaj i szczeglnie ostro "atakuj" ja subiektywn jednostki. "miech jest potn
broni" pisa Sowacki w "Lilli Wenedzie". Wreszcie "sankcje religijne" to nagrody i kary
przewidziane przez system dogmatw i wierze dowolnej religii za naruszanie czy
przestrzeganie jej nakazw i zakazw. Nale tu: pokuty, potpienie a do ekskomuniki,
potpienie wieczne dla ludzi, ktrzy w nie wierz i cay system nagrd - od uznania wiernych,
okazywanej czci, a do zbawienia wiecznego. Te cztery rodzaje sankcji uzupeniaj si
nawzajem. Dziaajc cznie maj najwicej szans osignicia wysokiego stopnia
konformizmu czonkw zbiorowoci. Jeeli midzy sankcjami zachodz rozbienoci, jeeli
np. przepisy prawne domagaj si od czonkw zbiorowoci zachowa potpionych przez
moralno (a sytuacje takie zdarzaj si w okresach przewrotw spoecznych), wtedy
skuteczno sankcji wybitnie si zmniejsza. Skuteczno sankcji zaley wic od tego, w jakim
stopniu stanowi one zwarty i spjny system. Jeeli sankcje prawne pozostaj w niezgodzie z
sankcjami moralnymi lub religijnymi, wtedy ich skuteczno moe by niewielka. Prawo na
og nie moe si skutecznie przeciwstawi fanatyzmowi moralnemu, religijnemu czy
ideologicznemu. Wiemy z historii ruchw religijnych, czy ruchw rewolucyjnych, e
fanatycy idei bardzo chtnie bior na siebie represje prawne, ktre cigaj na nich wysokie
uznanie wsptowarzyszy. Represje kreujce mczennikw wywouj zawsze skutki
odmienne od zamierzonych. Cenzura prac literackich i naukowych zawsze podnosi stopie
zainteresowania i powoduje przyznawanie wyszych ocen dzieom zdyskwalifikowanym
przez cenzora. Wiemy take, e dowcipy omieszajce wadz polityczn s skuteczn
metod podrywania jej autorytetu. Sowem, system sankcji formalnych i nieformalnych, jeeli
ma by skuteczny, musi opiera si na zharmonizowanym systemie wartoci i kryteriw ocen.
We wszystkich spoeczestwach cywilizowanych, tzn. spoeczestwach wspczesnych,
moemy wyrni nastpujce ukady sankcji regulujce zachowania czonkw: Sankcje
"nieformalne negatywne", to wyraenie zdziwienia, wyraenie zgorszenia, szyderstwa,
odmowa podania rki czy utrzymywania stosunkw jako wyraz potpienia moralnego,
opowiadanie nieprzyjaznych plotek. Sankcje te mog mie powaniejsze skutki w yciu
jednostki, a mianowicie: osamotnienie, usunicie z krgw towarzyskich, niedopuszczanie do
stanowisk spoecznych. Sankcje "formalne negatywne" to cay arsena kar przewidzianych
przepisami prawa, a wic wszelkiego rodzaju ostrzeenia, nagany, grzywny, areszt, wizienie,
pozbawienie praw obywatelskich, konfiskata mienia, naoenie pokuty, ekskomunika, a do
kary mierci. Kary te dziaaj przez zagroenie, przez odstraszanie, lecz zarazem jako
ostrzeenie potencjalne, uprzedzajce, co grozi za dokonywanie czynw aspoecznych i
antyspoecznych. S one wyrazem samoobrony grupy przed agresj, przed naruszeniem jej
interesw, obojtne czy s to interesy caoci, czy te pewnych klas spoecznych, zwaszcza
klas panujcych. Jak ju powiedziaem, skuteczno dziaania tych negatywnych norm
prawnych zaley od stopnia ich zharmonizowania z wszystkimi innymi rodzajami sankcji
wystpujcych w danej zbiorowoci *10. Sankcje formalne negatywne s uzupeniane
systemem sankcji "formalnych pozytywnych" takich, jak na przykad publiczna pochwaa i
podzikowanie przez przedstawicieli wadzy, przyznanie dyplomu uznania, nagrody

84

pienine, awanse, odznaczenia orderami i medalami, dopuszczanie do wysokich stanowisk,

przyznawanie wysokich uposae, wybijanie medali ku czci danej osoby itp. S to systemy
zachce dla postpowania zgodnego z prawem i, co wicej, dla wykazywania szczeglnej
gorliwoci i sprawnoci w wykonywaniu dziaa zalecanych przez wadze zbiorowoci.
Istniej rwnie systemy sankcji "nieformalnych pozytywnych", czyli reakcji aprobujcych
zachowania zgodne z systemem wartoci zbiorowoci i korzystne dla grupy. S to takie
reakcje rodowiska, jak: milczce uznanie grupy, wyraanie szacunku w zachowaniach,
uznawanie autorytetu danej jednostki, pozytywne oceny wyraane w rozmowach, pochlebne
wzmianki w prasie, stwarzanie pozytywnej legendy wok danej osoby, otaczanie saw i
goszenie chway. Sankcje formalne i nieformalne, negatywne i pozytywne s materialno spoecznymi czynnikami kontroli spoecznej. Zaczynaj one dziaa tam, gdzie kontrola
zinternalizowana staje si nieskuteczna, gdy jednostka traci poczucie wewntrzne co jest a co
nie jest dopuszczalne i musi by, w interesie grupy, przywoana "do porzdku". Jeeli jednak
jednostki lub podgrupy nie pozwalaj si ustawi na waciwych torach postpowania, te
mechanizmy materialno - spoeczne zmierzaj do ich wyeliminowania z grupy. Chodzi
bowiem o to, aby natenie zachowa niepodanych nie doprowadzio do zachwiania
rwnowagi ycia zbiorowego i nie wytrcio go z ustalonego trybu, zagraajc w ten sposb
istnieniu grupy. Mona by wic mwi o pewnym mechanizmie samoczynnej rwnowagi
istniejcym w zbiorowociach spoecznych, ktry reaguje na zagroenie istnienia grupy i
uruchamia reakcje obronne, podobnie jak urzdzenia kontrolne regulujce samoczynnie
utrzymywanie temperatury w pomieszczeniach czy urzdzeniach technicznych. Jest to
mechanizm bardzo zoony i jego analiza zaja by nam zbyt duo miejsca i dlatego w tym
kursie wstpnym tylko o nim wspominamy. Z jednej strony ten mechanizm opiera si na
identycznoci jednostki i grupy, ktr opisywalimy i wyjanialimy, mwic o osobowoci
spoecznej czowieka. A wic poczucie wasnego bezpieczestwa jednostki jest zwizane z
bezpieczestwem grupy. Bezpieczestwo jednostki oznacza moliwo zaspokajania jej
potrzeb, realizowania jej interesw, zapewnia jej moliwoci ekspansywne. Std troska o
grup jako cao jest zawsze w pewnym stopniu trosk o wasne interesy. To jeden element
tego mechanizmu. Dalsze elementy to nakazy tradycji i przez ni przekazane systemy
wartoci, poczucie odpowiedzialnoci za dziedzictwo i poczucie odpowiedzialnoci za
przyszo nastpnych pokole czonkw zbiorowoci. Dochodzi tu take mechanizm
sprawowania wadzy i denie do utrzymania wadzy przez grupy t wadz aktualnie
sprawujce. W systemie kontroli spoecznej "wadza" jest elementem szczeglnie wanym.
Dysponuje ona wikszoci formalnych rodkw materialnych przymusu i nagrd, gdy
dysponuje ona w pewnym stopniu take ekonomicznymi zasobami zbiorowoci. Wadza
pastwowa, zalenie od typu ustroju politycznego (bdziemy o tym mwili w rozdziale
powiconym pastwu), dysponuje rodkami siy fizycznej i przymusu fizycznego, ma
mono stanowienia praw i innych przepisw, ma mono dysponowania budetem
pastwa, a zatem dysponowania rodkami nagrd oraz ma prawo przyznawania odznacze.
Std wic w opinii potocznej system kontroli spoecznej postpowania obywateli jest
utosamiany z systemem kontroli formalnej sprawowanej przez organa pastwowe. Reakcje
wadzy na zagroenie wewntrznego "porzdku" (termin ten wyjanimy pniej) stanowi
element wewntrznego mechanizmu grupy utrzymujcego rwnowag - czyli taki stan
przebiegu procesw yciowych grupy, e wszystkie te dziaania, ktre s konieczne dla
utrzymania i rozwoju grupy, mog zachodzi. Mechanizm kontroli spoecznej jest wic
mechanizmem przywracania tej rwnowagi, gdy jakie procesy niepodane zagraaj
przebiegowi procesw koniecznych. Mechanizm kontroli, a raczej mechanizmy materialno spoeczne polegaj na staym kombinowaniu sankcji prawnych, etycznych, satyrycznych i
religijnych. Sankcje te s uruchamiane zalenie od znaczenia zachowania odchylajcego si
od normy. W grupie studenckiej zazwyczaj wystarczaj sankcje satyryczne, omieszanie czy
kpina, eby eliminowa postpowania naruszajce rwnowag; w instytucjach gospodarczych
konieczna jest kontrola wewntrzna oraz kontrola Naczelnej Izby Kontroli, aby zapobiega
skutecznie dezorganizacji i naduyciom, ale jak wiemy ze sprawozda sdowych w prasie

85

skuteczno tej kontroli jest cigle niewystarczajca. Wynika to std, e gospodarka

uspoeczniona wymaga dla swojego funkcjonowania innego typu motywacji i opiera si na
innym systemie wartoci ni ten, w ktrym zostaa wychowana znaczna cz pracownikw
(jeszcze w okresie przedwojennym). Dlatego wartoci socjalistyczne nie zostay jeszcze
zinternalizowane w dostatecznym stopniu i dlatego mechanizmy materialno spoeczne
kontroli nie maj wystarczajcego oparcia i uzupenienia w mechanizmach
psychospoecznych kontroli spoecznej. Uoglniajc wic powiemy, e skuteczno
mechanizmu kontroli spoecznej polega take na wzajemnym uzupenianiu si wartoci
zinternalizowanych i mechanizmw przymusu. System nagrd i wyrnie, jeeli nie jest
zharmonizowany w system wartoci zinternalizowanych, rwnie nie jest tak skuteczny, aby
stanowi dostatecznie silny bodziec dla zachowa podanych. Mechanizmy kontroli
spoecznej wymagaj zorganizowania systemu "czujnoci", ktry skada si ze
sformalizowanych i nieformalnych sposobw i instytucji wykrywania i zapobiegania
zachowaniom niepodanym, reagowania na objawy, ktre mog do nich doprowadzi.
Sformalizowane ukady czujnoci to instytucje policji, wywiadu, biura ledcze, agencje
detektywistyczne itp., zajmujce si obserwacj, ledzeniem i zbieraniem informacji o
osobach, ktre mog by czy s podejrzane o popenianie czynw niezgodnych z normami
etycznymi, politycznymi czy te - jak w okresie inkwizycji - religijnymi. Zbiorowoci
spoeczne, majce silne poczucie zagroenia i odznaczajce si brakiem stabilnoci swojej
organizacji, rozbudowuj te instytucje czujnoci bardzo silnie. Te sformalizowane systemy
czujnoci s uzupeniane przez codzienne zainteresowania, obserwacje, stycznoci jednostki
ze swoim rodowiskiem, ktre w ten sposb moe by uprzedzone o zachowaniach
podejrzanych, tzn. znajdujcych si na pograniczu normy. Nieformalny system czujnoci
wyraa si w "opinii" spoecznej, czyli ujawnianych postawach, pogldach i przekonaniach
rodowiska wobec zachowania si jego czonkw. Opinia publiczna spenia jeszcze inne
funkcje, tutaj podkrelamy tylko jej rol w systemie kontroli spoecznej. Zaalarmowane przez
mechanizm czujnoci instytucje, opinia czy krgi spoeczne mog uruchomi mechanizmy
represji uywajc wszystkich rodzajw sankcji powyej omwionych. Ten system kontroli
spoecznej, zarwno zinternalizowanej, jak i zewntrznej, oparty o instytucje spoeczne,
zapewnia, e stycznoci spoeczne, wzajemne oddziaywania i stosunki spoeczne
przebiegajce w ramach ustalonych przez zbiorowo, e dziaania i czyny odchylajce si od
normy, "nienormalne" podlegaj ocenie, kwalifikacji, represji lub opiece lekarskiej i izolacji.
Tak wic role spoeczne wykonywane s "prawidowo", z odchyleniami dopuszczalnymi jako
indywidualne "interpretacje". Niektre role, jak np. role nowatorw (np. badaczy
naukowych), twrcw wartoci kulturalnych, reformatorw, przewiduj do duy zakres
zachowa nietypowych, a nawet zmuszaj do szukania innowacji jednake ta swoboda
zachowa nie moe si przeksztaci w bunt przeciw podstawowym wartociom zbiorowoci.
Omwimy je bliej, mwic o procesach zmian i rozwoju spoeczestwa.
Organizacja spoeczna
Wrmy znowu do naszej grupy studenckiej i do tworzcego si miasta. Gdy w obu tych
zbiorowociach wytworzya si trwaa sie stosunkw spoecznych, kiedy wytworzy si
ukad instytucji nieformalnych i formalnych, wytworzyy si mechanizmy kontroli i
czujnoci, dziaajce mniej lub wicej sprawnie, w kadym razie tak, aby zapewni
zaspokajanie potrzeb, wykonywanie zada poszczeglnych jednostek, aby zapewni porzdek
i rwnowag przebiegu procesw yciowych caoci - wtedy mwimy, e luny zbir
jednostek, lub lune i chaotyczne skupisko reemigrantw, osadnikw, ludnoci miejscowej i
napywowej - przeksztaciy si w grupy zorganizowane. Inaczej moemy powiedzie, e
stycznoci wszelkiego rodzaju, wzajemne oddziaywania, stosunki spoeczne, czyli to
wszystko, co ludzi czy, zostao uoone w ukad mniej lub wicej zharmonizowany,
skoordynowany, gdzie dziaania wsppracy, pomocy, antagonizmu, wrogoci i konfliktw
zostay uoone we wzory zaakceptowane, przyjte. Jeeli nawet istniej konflikty

86

(wspzawodnictwo, zwalczanie wzajemne itp.), to do ich rozwizywania zostay take

powoane takie instytucje, jak sdy, komisje rozjemcze, sdy koleeskie, komitety
obywatelskie, ktre reguluj ich przebieg w sposb unormowany. Sowem, wszystkie
elementy wizi spoecznej zostay skupione, zharmonizowane, skoordynowane w ukadzie
"organizacji spoecznej". Omwienie organizacji spoecznej rozpoczniemy od metafory.
Moemy porwna wi spoeczn do systemu sznurkw i nici oplatajcych czonkw
zbiorowoci, kierujcych ich czynnociami, trzymajcych ich na wodzy, zmuszajcych do
wykonywania jednych czynnoci i nie dopuszczajcych do wykonywania innych. Ten system
sznurkw i nici nie moe si plta, nie moe tworzy supw, nie moe si nawzajem
paraliowa. Musz by uoone tak, aby si wspiera, uzupenia, aby regulowa przebieg w
sposb uporzdkowany - sowem, musz by zorganizowane. W ten sposb, przy pomocy
metafory, wprowadzilimy pojcie organizacji spoecznej i nad nim si teraz zatrzymamy.
Podkrelmy, e mowa tu o organizacji spoecznej i to podkrelenie jest konieczne, gdy sam
termin "organizacja" posiada wiele znacze. Jest to termin niesychanie szeroko obecnie
uywany - organizacja staje si hasem i symbolem wspczesnych spoeczestw opierajcych
si na gospodarce przemysowej i na wynikajcej z niej ukadach stosunkw. Przyjrzyjmy si
wic najpierw rnym znaczeniom nadawanym terminowi "organizacja". W pierwszym
znaczeniu przez termin ten rozumie si grup celow, zrzeszenie powoane dla realizacji
okrelonych celw i zmierzajce do tych celw w sposb zapewniajcy racjonalne
wykorzystanie rodkw, ekonomi wysikw, racjonalny podzia pracy midzy czonkw czy
podgrup, sowem grup zmierzajc do osignicia zakrelonych celw w sposb
zorganizowany. W jzyku potocznym te mwimy o "organizacji modzieowej", o
"organizacji partyjnej", "organizacji gospodarczej" majc wanie na myli takie grupy.
Niektrzy socjologowie s skonni uwaa masowe powstawanie i rozwj wielkich zrzesze
celowych, posiadajcych skomplikowan i racjonalnie skoordynowan "organizacj"
wewntrzn, za istotn cech spoeczestw wspczesnych, rnic je od spoeczestw XIX
wieku i poprzednich stuleci, ktre nie znay tego zjawiska na tak skal. Stworzono nawet
termin "organizational society" - spoeczestwo organizacyjne czy zorganizowane, dla
oznaczenia tego historycznego typu spoeczestw, gdzie wielkie, zracjonalizowane grupy
celowe nadaj specyficzny charakter yciu zbiorowemu, obejmuj swoim zakresem coraz
szersze dziedziny ycia jednostek *11. Chodzi tu nie tylko o wielkie zrzeszenia gospodarcze
(Big Bussiness), wielkie organizacje zwizkw zawodowych, wielkie partie polityczne, ale
take o to, e wszystkie dziedziny aktywnoci czowieka, np. wczasy, polowanie,
wdkarstwo, aktywno kulturalna itp. s obecnie skupiane w wielkich organizacjach i poza
nimi jednostka prawie nie moe tych dziedzin aktywnoci uprawia. W tym pierwszym
znaczeniu przez organizacj rozumiemy wic ludzi zorganizowanych, tzn. poczonych dla
osigania okrelonych celw w sposb racjonalny, ekonomiczny, skoordynowany. W drugim
znaczeniu przez organizacj rozumiemy sposoby zarzdzania i kierowania ludmi oraz
rnymi rodkami dziaania, sposoby koordynowania czynnoci, zharmonizowania wysikw
i sprawdzania wynikw dla osignicia okrelonego celu przez wiksz ilo ludzi,
wykonujcych zadania czstkowe. W tym znaczeniu mwi si o organizacji pracy, organizacji
transportu itp. Organizacja jest wic zespoem metod i sposobw efektywnego osigania
celw. Istnieje specjalna dziedzina wiedzy zajmujca si organizacj w tym znaczeniu *12.
Powstaa ona z praktycznych zainteresowa, z teorii naukowej organizacji pracy, a potnym
impulsem dla jej rozwoju bya cybernetyka i inne dziedziny takie, jak teoria gier, teoria
informacji, teoria decyzji. Teoria biurokracji, o ktrej bdziemy mwili w nastpnym
rozdziale, jest czci takiej szeroko pojtej teorii organizacji. Teoria ta wykracza poza ramy
socjologii, jednake wiele jej elementw jest cile powizanych z badaniami
socjologicznymi *13. Badanie nad organizacjami jako grupami celowymi oczywicie
korzystaj z tej teorii organizacji, co przejrzycie pokazay badania socjologiczne w
cytowanej literaturze, gdy celowe denie do realizacji zada musi si oczywicie opiera na
naukowych podstawach i dlatego koordynacja dziaa musi przestrzega w tych grupach
ustalonych zasad organizacji. Lecz termin "organizacja spoeczna" ma jeszcze inne znaczenie.

87

Niewtpliwie termin ten musi mie co wsplnego z powyej zdefiniowanymi znaczeniami.

Lecz zwrmy uwag, e w pierwszym z powyszych znacze jest mowa o organizacji jako
tworze celowym, w drugim znaczeniu - jako o racjonalnym i przemylanym logicznie
systemie metod i rodkw. My jednak chcielibymy zdefiniowa termin "organizacja
spoeczna" w taki sposb, aby obj on take rodzaje organizacji wytwarzane spontanicznie,
np. w grupach spoeczestw pierwotnych, w grupach zabawowych dzieci - sowem, we
wszystkich typach i rodzajach zbiorowoci. Niektrzy socjologowie przyjmuj dostatecznie
szerokie rozumienie terminu "organizacja spoeczna", aby obj nim i ukady tworzone
celowo, i ukady tworzce si spontanicznie. Np. H.A. Simon pisze, e termin "organizacja"
odnosi si do zoonego schematu komunikacji i innych stosunkw w grupie ludzkich
jednostek. Schemat ten daje kademu czonkowi grupy wiele informacji, przesanek, celw i
postaw, ktre wchodz w jego decyzje, i wyposaa go w pewien zesp staych i
zrozumiaych oczekiwa co do tego, co robi inni czonkowie i jak reaguj na to, co on mwi
i robi *14. Wypowiadajc t myl w terminologii uywanej w naszym wykadzie, powiemy,
e organizacja spoeczna dowolnej zbiorowoci to taki ukad wzorw zachowa, instytucji,
rl spoecznych, rodkw kontroli spoecznej, ktry zapewnia wspycie czonkw
zbiorowoci, przystosowuje ich denia i dziaania w procesie zaspokajania potrzeb i
rozwizuje problemy i konflikty wynikajce w toku wspycia. Wrmy do przykadw.
Czym jest organizacja spoeczna grupy studenckiej? Mamy tu do czynienia z elementami
oglnej organizacji uczelni, ustalonej przepisami prawa, takimi, jak ustalony porzdek zaj,
ustalone zakresy obowizkw, ustalone sposoby zachowania, itp. Dalej mamy tu, jak to
pokazywalimy w poprzednich analizach, swoiste elementy takie, jak wzory zachowa, wzory
wzajemnych oddziaywa, normy regulujce stosunki, instytucje nieformalne. Wszystko to
razem powoduje, e studenci, ktrzy przecie przyszli do uczelni dla realizacji swoich
osobistych, egoistycznych zamierze - zdobycia wiedzy i dyplomu, wspyj w grupie w
sposb uporzdkowany, nie d do osobistych celw z naruszeniem praw i de innych
studentw i w ten sposb w grupie studenckiej wspycie przebiega w sposb
uporzdkowany. Organizacja spoeczna jest wic zespoem rodkw, przy pomocy ktrych
zbiorowo utrzymuje swoj rwnowag wewntrzn czyli swj porzdek (ad). Ten zesp
rodkw moe by wytworzony celowo, jak w zrzeszeniach, moe by wytworem
spontanicznym, jak w spoecznociach lokalnych, grupach rwienikw, czy zbiorowociach
zbierajcych si przelotnie. Organizacja ta moe by formalna lub nieformalna. W pierwszym
wypadku organizacja spoeczna pokrywa si lub zblia do drugiego, wyej wyrnionego
znaczenia, z tym e zawsze obejmuje ona jeszcze co wicej ni celowo ustalony schemat
stosunkw i dziaa. Np. w przedsibiorstwie, ktre jest przykadem wysoko zorganizowanej
grupy celowej, obok cile uregulowanej organizacji formalnej, zawsze istniej take
elementy organizacji nieformalnej. Nawet w wojsku, ktre jest przykadem organizacji
zracjonalizowanej i sformalizowanej maksymalnie, istniej elementy organizacji
nieformalnej, skadajce si razem na organizacj spoeczn jednostek wojskowych. Nim
jednak omwimy bliej zagadnienia organizacji formalnej i nieformalnej, musimy jeszcze
doda kilka sw wyjanienia na temat stosunku tego pojcia do innych poj. Np. niektrzy
socjologowie s skonni utosamia organizacj spoeczn z "ustrojem" spoecznym *15.
Ustrj jest pojciem raczej prawnym ni socjologicznym. Np. gdy mwimy o ustroju
socjalistycznym czy kapitalistycznym, mamy na myli prawnie ustalony typ stosunkw
produkcji, stosunkw wasnoci i zgodny z nimi typ instytucji politycznych, sposobw
sprawowania wadzy. Jest to wic termin o znacznie wszym zakresie ni termin
"organizacja spoeczna". Elementy ustroju wchodz w skad organizacji spoecznej, ale jej nie
wyczerpuj. Inni utosamiaj pojcie "struktury" spoecznej i pojcie "organizacji" spoecznej
*16. Uwaam, e odrnienie tych dwch poj pozwala lepiej opisywa rzeczywisto
spoeczn. Przez struktur rozumie si zazwyczaj budow czego, a przez struktur spoeczn
rozumie si budow zbiorowoci spoecznych, czyli zasady wzajemnego przyporzdkowania
sobie elementw skadowych tych zbiorowoci. Organizacja spoeczna jest zespoem rodkw
porzdkujcych zachowania, dziaania, denia i aspiracje czonkw grupy. Struktura jest

88

ukadem czci skadowych takich, jak pozycje spoeczne, podgrupy, instytucje, klasy i
warstwy spoeczne. Widzimy wic wyranie, e s to rne kategorie, opisujce rne
fragmenty ycia spoecznego i rzeczywistoci spoecznej. Mwic w uproszczeniu: struktura
to budowa czy te zasady budowy jakiej caoci; organizacja - to zasady jej funkcjonowania.
Odrnia si organizacj spoeczn formaln i nieformaln. Pierwsza to sformalizowany
system przepisw, stanowisk, rl, sankcji i instytucji formalnych, ustalonych na drodze
prawnej, ktry zapewnia podzia pracy, koordynacj czynnoci sformalizowanych.
Organizacja nieformalna to wytwr spontaniczny wzorw dziaa przekazanych tradycj,
instytucji nieformalnych, obyczajw, sankcji etycznych i satyrycznych, ktry porzdkuje
codzienne ycie poza ukadami sformalizowanymi i ktry uzupenia i wypenia luki w
organizacji formalnej. Organizacja spoeczna zapewnia "porzdek" czyli ad spoeczny.
Uywalimy ju tego terminu, mwic o kontroli spoecznej, ktrej czynniki s jakby
regulatorami organizacji utrzymujcej j w stanie rwnowagi, tzn. takiego przebiegu ycia, w
ktrym wszystkie wane procesy wewntrz grupy zachodz, zapewniajc jej utrzymanie i
rozwj. To jest wanie porzdek, czyli taki stan, ukad i wzajemne powizania i stosunki
midzy procesami zaspokajania potrzeb wszystkich jednostek, podgrup, krgw i innych
elementw skadowych zbiorowoci, taki stan funkcjonowania instytucji i przebiegu
zachowa jednostek, e zbiorowo jako cao istnieje, wykonuje swoje funkcje, osiga
swoje cele i rozwija si. W yciu spoecznym przywyklimy widzie w organizacji
pastwowej gwarancj porzdku utosamianego z panowaniem prawa. Lecz porzdek
spoeczny to co wicej ni stan praworzdnoci, panowania prawa i sprawnego
funkcjonowania instytucji pastwowych. Porzdek spoeczny to take stan tych zbiorowoci,
ktrych przebiegi yciowe s w zasadzie regulowane przez instytucje nieformalne, ktrych
zwizki z instytucjami pastwowymi s lune, ktre wprawdzie dziaaj w oglnych ramach
prawnych pastwa, ale ich czynnoci mog by albo obojtne dla dziaalnoci pastwa, np.
towarzyskie grupy zabawowe, albo mog by przeciwstawione pastwu, jak np. grupy
przestpcze, czy te polityczne grupy spiskujce przeciwko pastwu i jego ustrojowi.
Wszystkie te grupy te maj swj specyficzny porzdek, powodujcy, e zachowania i
dziaania czonkw nie naruszaj celu i zada grupy w sposb zagraajcy jej istnieniu i jej
rozwojowi. Moe najlepiej mona by zobaczy tworzenie si, dziaanie organizacji spoecznej
i utrzymywanie przez ni porzdku spoecznego w nowo tworzcym si miecie, gdzie
poszczeglne elementy wizi dopiero si tworz, gdzie w pierwszych tygodniach nie ma
porzdku, ani prawa, gdzie nie ma instytucji i jednostki musz sobie zapewnia wszystkie
rodki zaspokajania potrzeb, zwalcza trudnoci i niebezpieczestwa a do tego momentu,
kiedy wytwarza si organizacja spoeczna zarwno formalna, jak i nieformalna, dysponujca
rodkami kontroli dostatecznie silnymi i sprawnymi, aby wytworzy stan, w ktrym miasto
zaczyna y jako cao. Sowem, kiedy wszystkie elementy wizi spoecznej zostaj spojone
w organizacj spoeczn i zapewniaj porzdek spoeczny. "Porzdek spoeczny" jest wic
takim stanem rwnowagi, ktry wymaga pewnego optimum stabilizacji, lecz ktry zawsze
jest stanem chwiejnym. Zawsze bowiem w yciu spoecznym wystpuj elementy zmian i
innowacji, wynikajce z dziaa i inicjatyw jednostek, instytucji lub podgrup. Te elementy
innowacji mog by pozytywne lub negatywne. Mog wzmacnia grup i przypiesza jej
rozwj, mog go hamowa i osabia. Jeeli natenie zjawisk negatywnych narusza optimum
chwiejnoci porzdku spoecznego, wystpuje stan dezorganizacji spoecznej, byt i rozwj
grupy zostaj zagroone.
Wi spoeczna
Sprbujmy teraz podsumowa to, co powiedzielimy w niniejszym rozdziale o
poszczeglnych elementach wizi, rozpatrywanych osobno, tak jak preparaty tkanki.
Widzielimy wic, jak na podstawach przyrodniczych powstaje ycie spoeczne, kiedy ludzie
dc do zaspokajania swoich potrzeb, rozpoczynaj produkcj dbr, wchodz w rne
stycznoci, wzajemne oddziaywania i stosunki. Ich postpowania i denia s uoone w

89

"ramy" kultury, ktra ustala dla nich systemy wartoci i norm. W ten sposb stosunki midzy
jednostkami, midzy grupami zostaj uregulowane, a ukad instytucji jest tym ukadem
materialno - spoecznym, w ktrym subiektywne denia zostaj ujte i pokierowane. System
kontroli i czujnoci "wykrywa i sygnalizuje" zachowania odchylajce si od normy i pozwala
instytucjom, dysponujcym sankcjami rnego rodzaju zapobiec szkodom wynikajcym z
utrzymywania si tych zachowa przez czas duszy. W ten sposb wszystkie elementy wizi
tworz ukad funkcjonalny, ktry nazwalimy organizacj spoeczn. Zapewnia ona porzdek
spoeczny, czyli zrwnowaony przebieg procesw yciowych wanych dla utrzymania si i
rozwoju zbiorowoci. Moemy wic okreli wi spoeczn jako zorganizowany system
stosunkw, instytucji, rodkw kontroli spoecznej, skupiajcy jednostki, podgrupy i inne
elementy skadowe zbiorowoci w cao zdoln do trwania i rozwoju. Kada zbiorowo
jeeli ma trwa, istnie i rozwija si, musi posiada wi powodujc jej wewntrzn
spjno, zapewniajc zaspokajanie potrzeb indywidualnych i zbiorowych, lojalno
czonkw wobec caoci, przeciwstawianie si innym zbiorowociom lub wspprac z nimi,
sowem, kada zbiorowo musi by wewntrznie zorganizowana i uporzdkowana. Aby
wic scharakteryzowa jak zbiorowo, nie wystarcza opisa jej czci skadowe, cechy jej
czonkw, charakter jej struktury. Trzeba przede wszystkim opisa rodzaj jej wizi. Inna jest
wi w grupie studenckiej, inna w miecie, inna w pastwie, jeszcze inna w stowarzyszeniu
religijnym. Te rnice w rodzajach wizi i ich funkcjonowaniu bdziemy mogli pokaza
dopiero po omwieniu podstawowych cech zbiorowoci spoecznych. `cp2 Przypisy: 1.
Stanisaw Ossowski, "O osobliwociach nauk spoecznych", w: "Dziea, O nauce", t. IV,
Warszawa 1968, s. 153. 2. Klasyfikacj i opis znaczenia stycznoci spoecznych w yciu
spoecznym przedstawi Florian Znaniecki, "Socjologia wychowania", t. I, 1928. 3. Robert F.
Bales, "Some Uniformities of Behavior in Small Social Systems", przedruk w: Paul F.
Lazarsfeld i M. Rosenberg (ed.), "The Language of Social Research", Glancoe 1955. Bales
przedstawi swoj metod w "Interaction Process Analysis", Cambridge Mass. 1950. 4.
Poniej zreferujemy w znacznym uproszczeniu teori dziaa spoecznych skonstruowan
przez Floriana Znanieckiego w jego ksice pt. "Social Actions", Pozna 1936. 5. Analiz
pojcia zalenoci spoecznej i rnych typw tych zalenoci da Czesaw Znamierowski w:
"Prolegomenach do nauki o pastwie", Pozna 1930 (I wyd.), s. 106 i nast. oraz w "Ocenach i
normach", 1957, s. 366 i nast. 6. Zob. "Metody statystyczne w socjologii. Wybrane
zagadnienia", pod red. K. Szaniawskiego, Warszawa 1968 oraz Stefan Nowak, "Studia z
metodologii nauk spoecznych", Warszawa 1965, s. 55 - 115. 7. Zob. F. Znaniecki,
"Socjologia wychowania", t. II, zob. take "Social Actions". 8. Przegld rnych definicji
instytucji podaje A. Miller, "Zagadnienie instytucji we wspczesnej literaturze
amerykaskiej", "Przegld Socjologiczny" 1949, t. X, s. 697 - 704.) 9. Przez zadania
rozumiemy tu czynnoci wyznaczone przez grup, np. nauczanie modziey jest zadaniem
szkoy i to zadanie jest okrelone programami szk, przepisami itp. Przez funkcje szkoy
zbiorowoci rozumiemy og skutkw wywoanych dziaalnoci szkoy, bez wzgldu na to
czy byy one przewidywane, podane czy te nie. Np. zjawiska wywoane dojedaniem
modziey do szkoy s take wynikiem jej funkcji, chocia nie s jej zadaniem. 10. Zob.
Maria Ossowska, "Socjologia moralnoci. Zarys zagadnie", Warszawa 1969. Zygmunt
Ziembiski, "Norma moralna i normy prawne", Pozna 1963. Adam Podgrecki, "Socjologia
prawa", Warszawa 1962. Adam Podgrecki, "Zjawiska prawne w opinii publicznej",
Warszawa 1964. Kazimierz Opaek i Jerzy Wrblewski, "Wspczesna teoria i socjologia
prawa w Stanach Zjednoczonych", Warszawa 1963. 11. Zob. H.M. Ruitenbeck (ed.), "The
Dilemna of Organizational Society", New York 1963. William H. Whyte, Jr., "The
Organization Man", London 1957. Popularne przedstawienie zob. Jan Szczepaski,
"Zagadnienia socjologii wspczesnej". Omega 1965, rozdz. 2. 12. Zob. J.G. March, H.A.
Simon, "Teoria organizacji", Warszawa 1964. 13. Por. m. in. prac zbiorow pt. Socjologia
kierownictwa", Warszawa 1969. 14. H.A. Simon, "Administrative Behavior. A Study of
Decision - Making Process in Administrative Organization", New York 1957. 15. Zob.
Stanisaw Kulczyski, "Jzyk, ktrym mwi spoeczestwo", "Kultura" 1964, nr. 6. 16. Zob.

90

np. "System spoeczny przedsibiorstwa", pr. zb. pod red. J. Kulpiskiej i A. Sarapaty,
Warszawa 1966.

VII. Zbiorowoci spoeczne

Przykady i definicje
Przypomnijmy tok rozumowania naszego wykadu: omwilimy podstawy przyrodnicze,
ekonomiczne i kulturalne ycia spoecznego, omwilimy elementy osobowoci spoecznej
czowieka i nastpnie dokonalimy analizy siatki powiza czcej ludzi w zbiorowoci.
Teraz omwimy rne typy zbiorowoci, omwimy ich struktury - czyli przedstawimy
obiektywne strony ich istnienia i rozwoju, a mianowicie elementy skadowe i ich wzajemne
przyporzdkowanie. W poprzednim rozdziale omwilimy organizacj, czyli zasady
wzajemnego przyporzdkowania dziaa ludzkich. Teraz omwimy struktur, czyli wzajemne
przyporzdkowanie elementw skadowych zbiorowoci spoecznych. Oczywicie,
organizacja zachowa i elementy struktury s sobie przyporzdkowane i stanowi cao.
Omawiamy je osobno dla przejrzystoci wykadu i przejrzystoci analizy. Podobnie bdziemy
postpowali przy omawianiu zbiorowoci spoecznych, gdzie, zgodnie z zapowiedzi,
skupimy uwag przede wszystkim na cechach elementw skadowych oraz zasadach czenia
tych elementw w spjne caoci, eby przy okazji pokazywa take, jak cechy struktury
zbiorowoci splataj si z cechami ich organizacji, czyli - jak struktura zbiorowoci wpywa
na zachowania jej czonkw. Powiedzmy od razu, e w zalenoci od cech elementw
skadowych i zasad struktury zmieniaj si typy stosunkw, rodki i metody kontroli,
instytucje i zasady organizacji spoecznej w kadej zbiorowoci. Przedstawimy rne typy i
rodzaje zbiorowoci, do ktrych naleymy, z ktrymi si stykamy lub o ktrych czytalimy w
ksikach i w prasie. Zaczniemy od rodziny, od maej rodziny zoonej z rodzicw i dzieci
oraz szerszej rodziny, do ktrej wchodz take mae rodziny rodzestwa rodzicw, a wic
wujki, ciotki, kuzynki itp. Dalej moemy mwi o pewnej zbiorowoci ssiedzkiej,
skadajcej si z ssiadw mieszkajcych w jednej kamienicy lub w ssiadujcych domkach
jednorodzinnych. yjemy take w spoecznociach lokalnych, np. w jednej dzielnicy miasta
majcej rozwinite poczucie swej odrbnoci, w maym miasteczku czy wiosce. Jako dzieci
naleelimy do grup zabawowych, grup rwienikw bawicych si razem. Naleymy do
grup studenckich, a przedtem naleelimy do klas szkolnych i do caej spoecznoci
obejmujcej uczniw i nauczycieli jednej szkoy czy uczelni. Nastpnie, jestemy czonkami
lub stykamy si z takimi organizacjami celowymi, jak ZSP, ZMS, ZMW, AZS itp. Moe
jestemy czonkami Polskiego Czerwonego Krzya, Ligi Obrony Kraju, Towarzystwa Wiedzy
Powszechnej, okrelonego zwizku zawodowego lub innej organizacji masowej tego typu.
Ludzie pracujcy zawodowo nale do zaogi zakadu, do mniejszych kolektyww pracy, do
klubw istniejcych w zakadzie. Mieszkacy kamienicy nale do komitetu domowego, do
komitetu blokowego, do spdzielni mieszkaniowej, do spdzielni spoywcw itp. Pracujc
zawodowo, naleymy do kategorii zawodowych, np. kategorii nauczycieli, inynierw,
krawcw. Powoani do suby wojskowej naleymy do rnych jednostek, mniejszych lub
wikszych, jak druyna, pluton, kompania, puk. Jestemy czonkami klas i warstw
spoecznych, np. klasy robotniczej lub chopskiej, warstwy inteligencji z wyszym
wyksztaceniem. Idc do kina najpierw stajemy w kolejce przed kas, potem jestemy
czonkami publicznoci kinowej, moemy by czonkami publicznoci teatralnej, radiowej
telewizyjnej, a czytajc stale "Dziennik dzki" stajemy si czonkami jego publicznoci
czytajcej. Z lektury wiemy, e istniej takie zbiorowoci, jak plemi, klan, kasta. Jestemy
obywatelami pastwa, czonkami partii politycznych, naleymy do Frontu Narodowego,
niektrzy z nas s czonkami rnych grup wyznaniowych. Ot to wyliczenie, pobiene i
chaotyczne, pokazuje nam, jakie formy ycia zbiorowego wystpuj najczciej. Zadaniem
socjologii jest dokonanie klasyfikacji tych form trwaych skupie ludzkich, opisanie ich

91

trwaych cech wystpujcych zawsze i wszdzie (np. cech rodziny wystpujcych zarwno w
rodzinie melanezyjskiej opisywanej przez B. Malinowskiego, jak i rodzinie chopskiej
opisywanej przez D. Markowsk *1), ich struktur wzgldnie trwaych i powtarzalnych oraz
charakterystycznych procesw w nich zachodzcych. Chocia bowiem zbiorowoci spoeczne
s tworami historycznymi, tzn. powstaj w czasie wskutek warunkw charakterystycznych
dla tego okresu, i nosz cechy charakterystyczne okresw dziejowych, w ktrych powstaj, to
jednak niektre cechy struktur i charakterystycznych procesw w nich zachodzcych s
trwae i powtarzalne. Jak ju mwilimy w poprzednim rozdziale, wzory dziaa i
wzajemnych oddziaywa spoecznych s niezwykle trwae, wzory niektrych stosunkw, np.
midzy wadz i obywatelem, s take mao zmienne. Lecz ponadto mao zmienne s take
cechy struktur tych zbiorowoci: np. procesy zachodzce w spoecznociach lokalnych
wzgldnie izolowanych s bardzo podobne poprzez wieki i kontynenty. Struktura rodziny
rzymskiej i struktura rodziny wielkokapitalistycznej w XIX wieku w zachodniej Europie
miay wiele cech wsplnych, gdy chodzi o wadz ojca, stosunki midzy maonkami oraz
stosunki midzy rodzicami i dziemi. Nie wchodzc w tej chwili w rozwaanie pytania,
dlaczego si tak dzieje i od czego zale podobiestwo i trwaoci cech strukturalnych
zbiorowoci, ograniczymy si do stwierdzenia wystpowania tego faktu i podkrelania, e
umoliwia on nie tylko klasyfikacj zbiorowoci, typologi, lecz take przewidywanie
zachodzcych w nich procesw. W niniejszym rozdziale zajmiemy si zagadnieniami
klasyfikacji, typologii i analizy zbiorowoci spoecznych. Rozpoczniemy od definicji.
Bdziemy nazywali "zbiorem spoecznym", og ludzi posiadajcych jak cech wspln,
wyrnion przez obserwatora zewntrznego, bez wzgldu na to czy ludzie ci uwiadamiaj
sobie posiadanie tej cechy *2. Mwic inaczej, s to zbiory w sensie statystycznym, gdy
statystyka wyrnia takie zbiory na podstawie cech obserwowalnych i wyranie
stwierdzalnych. Moemy wyrni zbir blondynek, zbir ludzi wysokich liczcych ponad
180 cm wzrostu, zbir ludzi majcych czarn skr itp. Bd to zbiory wyrnione na
podstawie cech somatycznych; antropologia fizyczna zajmuje si badaniem zbiorw
rnicych si cechami somatycznymi. Zbiory moemy wyrnia take na podstawie innych
cech, takich np., jak wykonywanie jednego zawodu; zbiory ludzi wykonujcych ten sam
zawd nazywamy "kategori zawodow". Ju na pierwszy rzut oka widzimy, e dla ycia
spoecznego kategorie zawodowe maj wiksze znaczenie ni kategorie ludzi rnicych si
kolorem wosw. Zbir ludzi mieszczcych si w jednym przedziale wieku, np. majcych 10 14 lat, bdziemy nazywali "kategori wieku". Ludzie jednej pci to "kategoria pci". W
podobny sposb moemy wyrnia "kategorie wyksztacenia" (np. ludzie z wyszym
wyksztaceniem). Mwic oglnie, zbiory wyrniane na podstawie cech wanych dla ycia
spoecznego nazywamy "kategoriami spoecznymi", chocia mono wyrniania kategorii
dla rnych potrzeb jest nieograniczona. Kategorie spoeczne nie s powizane adn wizi
wewntrzn. Nie s zbiorowociami ani grupami w socjologicznym tego sowa znaczeniu. S
grupami statystycznymi i statystycy uywaj terminu "grupa" dla oznaczenia swoich zbiorw
wyrnionych na podstawie okrelonej cechy, a wic mwi o grupach wieku, o grupach
ekonomicznych, o grupach dochodu majc na myli zbiory ludzi w tym samym przedziale
wieku, zbiory ludzi o tej samej lub podobnej sytuacji ekonomicznej, o tym samym lub
podobnym dochodzie. Trzeba pamita o tej rnicy w znaczeniu terminw "grupa
statystyczna", ktra jest zbiorem i "grupa spoeczna", ktra jest zespoem ludzi poczonych
wewntrzn wizi. Grupa statystyczna moe by grup spoeczn; gdyby powstaa
organizacja skupiajca tylko ludzi liczcych np. 20 lat z caej Polski, wtedy grupa
statystyczna dwudziestolatkw byaby take grup spoeczn zorganizowan. Kategorie
spoeczne mog si przeksztaca w zbiorowoci, jeeli wsplno cechy wyrniajcej staje
si podstaw powstawania wizi midzy ludmi t cech posiadajcymi. Zbiorowo zatem to
dowolne skupienie ludzi, w ktrym wytworzya si i utrzymuje, chociaby przez krtki czas,
pewna wi spoeczna. W toku naszego wykadu bdziemy tym terminem oznaczali
wszystkie trwae formy ycia zbiorowego. Jest to nasz termin najoglniejszy. Niektrzy
socjologowie, jako terminu najoglniejszego, dla oznaczenia wszelkich trwaych form ycia

92

spoecznego uywaj terminu "spoeczestwo". Jednake termin ten ma inne, historycznie

ustalone znaczenia i jego uywanie mogoby wywoa nieporozumienia. Termin
"zbiorowo" jest bardziej naturalny. Z podanego wyej zestawienia form ycia zbiorowego
ju na pierwszy rzut oka wynika, e zbiorowoci mog by bardzo rne. Trzeba wic
wprowadzi dalsze rozrnienia i definicje. Wrd zbiorowoci specjalnie wane dla
socjologii s "grupy spoeczne". Przyjmiemy nastpujc definicj grupy: grup spoeczn
jest pewna ilo osb (najmniej trzy), powizanych systemem stosunkw uregulowanych
przez instytucje, posiadajcych pewne wsplne wartoci i oddzielonych od innych
zbiorowoci wyran zasad odrbnoci. Wyjanijmy. Dlaczego co najmniej trzy? Moemy
spotka w podrcznikach socjologii definicje uznajce za grupy take pary lub dwjki.
Uwaamy jednak, e dwjka, lub para, jest raczej trwaym stosunkiem, w ktrym nie
zachodz istotne zjawiska charakterystyczne dla liczniejszych zbiorowoci, mianowicie nie
ma tam wpywu ukadu elementw zbiorowoci lub, inaczej, struktury zbiorowoci na to, co
si dzieje midzy dwoma czonkami. Przykadowo: jeeli grupa skada si z wielu osobnikw,
wtedy stosunki pomidzy dwoma jej czonkami s wyznaczone take przez stosunki midzy
kadym z nich a szerszym ukadem. Dlatego uwaamy, e grupa zaczyna si dopiero tam,
gdzie w ramach jej zbiorowoci osobnik A pozostaje w stosunku nie tylko do B i do C, lecz
take w stosunku do tego, co si dzieje midzy B i C. Jak ju powiedziaem, nie wszyscy
zgadzaj si z tak definicj i dlatego jest rzecz potrzebn, aby czytelnicy sprawdzili i
porwnali sobie rne znaczenia nadawane temu terminowi *3. Wedug ujcia
przedstawionego w tym wykadzie, dla powstania grupy istotna jest organizacja wewntrzna,
tzn. instytucje, formy kontroli i wzory dziaania. Dlatego nie nazywamy grupami lunych
skupie opartych tylko na stycznociach przelotnych i nie posiadajcych wasnej organizacji,
np. zbioru pasaerw spotykajcych si kadego ranka w tym samym autobusie, znajcych
si, wymieniajcych powitania, rozmawiajcych, ale nie utrzymujcych adnych trwaych
kontaktw. Gdyby jednak np. zdarzya si kraksa i wszyscy pasaerowie zgodnie wystpili do
PKS z daniem odszkodowania, wtedy ten luny krg pasaerw przeksztaci si w grup
spoeczn. Mog istnie grupy nie posiadajce organizacji formalnej, lecz dziaajc na
podstawie organizacji nieformalnych. Wiemy jednak, e taka organizacja moe by bardzo
trwaa i bardzo skuteczna w wyznaczaniu zachowa czonkw. Grupa nieformalna jest wic
grup w cisym tego sowa znaczeniu. Uwaamy dalej, e kada grupa musi posiada wasne
wartoci, tzn. jaki orodek skupienia (lokal, gmach, terytorium), symbole (piecz, sztandar,
odznak, haso), idee wyraajce jej cele czy ideay, przedmioty materialne (majtek,
nieruchomoci, meble itp.). Te wszystkie elementy s niezbdne dla rozwinicia w grupie
poczucia wsplnoci i przynalenoci do grupy. To poczucie wsplnoci, wyraane sowem
"my", jest szczeglnie doniose. Niektrzy socjologowie (np. Znaniecki, Vierkandt i inni)
uwaali, e dopiero wytworzenie si tego poczucia, czy te lepiej, tej wiadomoci "my" jest
wyrazem psychicznych wizi, a wic dopiero wtedy wi staje si podstaw wsplnoci
dziaania i solidarnoci grupy. Mog istnie obiektywne elementy wizi, ktre wyprzedzaj
wytworzenie si tego poczucia wsplnoty, ktrej wyrazem jest okrelenie "my", np. w grupie
studenckiej, czy kompanii wojska, wytworzonej na podstawie zbioru wydzielonego przez
wadze. W obu przypadkach obiektywne elementy wizi i materialne elementy grupy, takie,
jak zasada odrbnoci, lokal, niektre instytucje - istniej wczeniej ni wytworzone poczucie
wsplnoty. Inaczej mona powiedzie, e zbir przeksztaca si w grup, przynajmniej w
niektrych wypadkach, dopiero wtedy, gdy wytworzy si w nim wiadomo "my".
Powiedzielimy take, e grupa musi posiada swoj "zasad odrbnoci", tzn. to, co j rni
od innych grup czy zbiorowoci, i co czonkowie uwaaj za podstaw cech wyrniajcych
ich od czonkw innych grup. Zasada odrbnoci powoduje, e czonkowie innych grup s
okrelani jako "oni", czy te "obcy". Zasada odrbnoci powoduje, e czonkowie innych
grup, s okrelani jako "oni", czy te "obcy". Zasad odrbnoci moe by okrelona
ideologia, np. ideologia rnych partii politycznych, posiadanie pewnych przedmiotw,
zamieszkiwanie pewnego terytorium, wykonywanie okrelonych czynnoci. Zasada
odrbnoci jest atwo zrozumiaa z punktu widzenia praktycznego, gdy jej dziaanie jest dla

93

nas zrozumiae i doskonale znane z ycia codziennego, natomiast jej okrelenie w terminach
teorii socjologicznej nastrcza znaczne trudnoci. Te cztery warunki - tzn. istnienie zasady
odrbnoci, organizacji wewntrznej, wiadomoci "my" i wasnych wartoci - s istotne dla
powstawania grupy, i te te cechy bdziemy uwaali za wyrniajce j od innych
zbiorowoci. Nastpnym typem zbiorowoci, uwaanym za niektrych socjologw take za
grupy, s "krgi spoeczne", czyli zespoy osb (nieraz o zmiennym skadzie), spotykajce si
stale i utrzymujce stae stycznoci osobiste, lecz nie posiadajce wyranej zasady odrbnoci
ani wykrystalizowanej organizacji wewntrznej. Wskutek tego zjawiska wystpujce w
krgach, rni si znacznie od zjawisk zachodzcych w grupach. Krg wywiera mniejszy
wpyw na postpowanie czonkw ni grupa, gdy nie posiada rozbudowanego systemu
sformalizowanej kontroli, a ponadto w krgu brak trwaych stosunkw, a zatem i trwaych
obowizkw czonkw wobec siebie. Niemniej w krgu istnieje pewna solidarno i
wzajemna odpowiedzialno czonkw za siebie, pewien zakres kontroli nieformalnej, i
dlatego krg moe si atwo przeksztaci w grup. Innym typem zbiorowoci jest
"spoeczno" lub "splnota" (ang. "Community", niem. "Gemeinschaft"). Nazwa ta oznacza
zazwyczaj zbiorowo terytorialn, w ramach ktrej czonkowie mog zaspokaja swoje
podstawowe potrzeby i wskutek tego zbiorowoci tego typu mog by wzgldnie
samowystarczalne, a czasem nawet wzgldnie odizolowane. Np. wie, ktra moe by
wzgldnie samowystarczalna i stanowi zbiorowo wzgldnie zamknit; podobnie moe
by z maym miasteczkiem, ktre posiada wszystkie instytucje i moe rozwin wzgldne
poczucie wasnej samowystarczalnoci; moe jaka dzielnica podmiejska, majca wasne
instytucje ekonomiczne zatrudniajce mieszkacw, wasne szkoy, instytucje kulturalne itp.
Spoecznoci s zazwyczaj stosunkowo niewielkie, tak e wytwarza si w nich poczucie
wsplnoci podstawowych wartoci, poczucie zwizania z terytorium, i wasnej odrbnoci w
stosunku innych zbiorowoci terytorialnych. Powstaje w nich wi ssiedzka wytworzona
przez blisko zamieszkania, podobiestwo codziennych spraw yciowych, stae stycznoci
osobiste, podobny styl ycia, wsplno spraw publicznych, rozpatrywanych w kategoriach
bardziej osobistych, silne orodki skupienia (wietlica, kawiarnie, lokalna gazeta, lokalne
autorytety i przywdcy itp). Dalej wyrniamy takie zbiorowoci, ktre oparte s na wsplnej
kulturze: nard, lud, plemi. Mog one by grupami w cisym tego sowa znaczeniu, mog
jednak stanowi zbiorowoci swoiste. Wyrniamy take zbiorowoci oparte na
podobiestwie zachowa, zbiegowisko, publiczno, audytorium, tum. Stanowi one wan
posta ycia zbiorowego i wyznaczaj wane procesy zachowa zbiorowych. Osobno wrd
grup spoecznych trzeba bdzie omwi rodzin, jedyn grup spoeczn rozrastajc si od
wewntrz i dostarczajc czonkw wszystkim innym zbiorowociom, std nieraz nazywan
podstawow grup spoeczn, gdy od niej zaley byt i rozwj wszystkich innych. W
literaturze socjologicznej i publicystyce spoecznej czsto spotykamy termin "rodowisko
spoeczne". Terminem rodowisko posugiwalimy si ju mwic o geograficznych
warunkach ycia spoecznego, definiujc je wtedy jako ukad przedmiotw i innych
organizmw ywych, ktre otaczaj czowieka i wywieraj jaki wpyw na procesy
zachodzce pod naskrkiem jego organizmu. Termin ten zapoyczony zosta przez
socjologw z biologii i odegra wan rol w sporze o wpyw dziedzicznoci na ycie
spoeczne (o czym mwilimy w rozdziale o zagadnieniu instynktw). Termin ten bywa
uywany w kilku znaczeniach: a) przez rodowisko rozumiemy relacj cech organizmu
wyznaczonych genotypowo do podniet wychodzcych od przedmiotw i procesw
znajdujcych si poza naskrkiem tego organizmu. A poniewa relacja ta jest wyznaczona
take przez cechy organizmu, ktry jest selektywny w reakcjach na podniety (np. zwierzta
nie posiadajce oczu inaczej reaguj na wiato), wic rodowisko kadego gatunku jest
rne, mimo e obiektywnie skada si z tego samego ukadu przedmiotw. Np. akwarium
moe by rnym rodowiskiem dla ryb, limakw, traszek w nim yjcych, gdy kady z
tych organw posiada inn relacj do tego wszystkiego, co si w akwarium znajduje. b) Przez
rodowisko rozumie si ten wanie obiektywny ukad przedmiotw i procesw otaczajcych
organizm yjcy i pozostajcy z nim w stosunkach wzajemnych oddziaywa. Tutaj nacisk

94

jest pooony na sam ukad przedmiotw, a nie na relacj midzy nim a procesami
yciowymi. W definiowaniu rodowiska spoecznego mona take i rnymi drogami.
Mona jako rodowisko spoeczne okrela og jednostek, krgw spoecznych, grup i
innych zbiorowoci, z ktrymi osobnik styka si w cigu swego ycia i ktre wywieraj
wpyw na jego zachowania. Trzeba jednak podkreli, e niektrzy autorzy mocniej
podkrelaj, e wane s tylko przedmioty i procesy, ktre rzeczywicie ten wpyw
wywieraj. Czowiek moe by selektywny wobec podniet wychodzcych z otaczajcego go
ukadu ludzi i zbiorowoci, tak samo jak organizm rnych gatunkw zwierzt wobec podniet
wychodzcych od wody i przedmiotw znajdujcych si w akwarium. Fakt rnych reakcji
ludzi na te same ukady spoeczne jest dobrze znany z praktyki ycia codziennego. Nie
wchodzc bliej w te rozwaania, chcemy podkreli, e w tym znaczeniu rodowisko
spoeczne nie jest zbiorowoci, lecz najwyej zbiorem ludzi otaczajcych jakiego
czowieka, a jego zakres jest wyznaczony stycznociami z tymi ludmi. Lecz termin
"rodowisko spoeczne" bywa uywany take dla oznaczenia pewnej zbiorowoci, np. wtedy
gdy mwimy o rodowisku literatw, rodowisku profesorw, np. w takich zdaniach:
"rodowisko literatw zgodnie potpio...", "rodowisko profesorw przychylnie odnioso si
do propozycji...". W tym znaczeniu przez rodowisko rozumiemy krgi i grupy pewnej
kategorii zawodowej, pozostajce w staych kontaktach, posiadajce wsplne instytucje i
wytwarzajce wsplne lub podobne postawy, interesy, styl ycia itp. Czasami w jzyku
potocznym i publicystyce spoecznej mwi si o rodowisku drobnomieszczaskim, czy
robotniczym w konkretnej miejscowoci, majc na myli zesp jednostek, krgw i grup
pozostajcych w staych kontaktach i wytwarzajcych wsplne lub podobne postawy,
pogldy, denia. W jednym i drugim znaczeniu uytek terminu rodowisko nie jest cisy. W
moim przekonaniu, nie naley uywa terminu rodowisko spoeczne w znaczeniu
zbiorowoci. W dokadniejszej analizie rodowisko trzeba zawsze rozoy na elementy
skadowe, opisa je oddzielnie, opisa zachodzce midzy nimi zalenoci. rodowisko okae
si wtedy tylko skrtem mylowym *4. Po tych uwagach wstpnych podajcych przykady i
definicje rnych typw zbiorowoci, przejdmy do ich bliszej charakterystyki starajc si
opisywa rne zbiorowoci wedug podobnego schematu, aby lepiej pokaza zachodzce
midzy nimi rnice.
Pary i dwjki
Najmniej liczna zbiorowo, o niewyranej ograniczonej iloci czonkw, to para lub dwjka,
skupiajca dwie osoby rnej lub tej samej pci. Ta forma ycia zbiorowego wydawaa si
wielu badaczom form podstawow, gdy uwaali oni, e stosunki bezporednie midzy
dwiema jednostkami s najczciej wystpujcym, najelementarniejszym skadnikiem ycia
spoecznego. Zakada to jednak bardzo uproszczon koncepcj ycia spoecznego
pozwalajcego si rozoy tylko na stosunki i wzajemne oddziaywania midzy dwiema
jednostkami. Nasza koncepcja ycia spoecznego wykadana w tej ksice jest znacznie
szersza. Uwaamy, e dla istnienia i rozwoju spoeczestwa inne procesy zachodzce midzy
wikszymi ilociami jednostek s waniejsze i e nie pozwalaj si one wyjani tylko przez
analiz zjawisk zachodzcych bezporednio midzy dwiema jednostkami. Dlatego parom i
dwjkom nie przypisujemy tak doniosej roli. Wi istniejca midzy par a dwjk powstaje
na gruncie stycznoci osobistych lub rzeczowych. Jest to prawie zawsze wi o silnym
zabarwieniu emocjonalnym, chocia moe by sformalizowana i mie za sob sankcje
formalne szerszych zbiorowoci, jak np. wi midzy maonkami, midzy dwoma
pracownikami obsugujcymi razem jedn maszyn, midzy przeoonym a jego
bezporednim wsppracownikiem itp. Bliska wsppraca, czy te bliskie wspycie, zawsze
nadaje tej wizi charakter bardzo osobisty i nawet bardzo formalny typ stosunku nabiera
zabarwienia osobistego. Organizacja spoeczna pary lub dwjki sprowadza si do jednego
stosunku spoecznego i tym rni si ona od trjki, gdzie musi ju istnie bardziej zoona
organizacja porzdkujca kilka moliwych stosunkw. Take struktura tej zbiorowoci jest

95

prosta i pokrywa si z jej organizacj. Wpyw pary lub dwjki na postpowanie jednostek
moe by potny, zalenie od typu stosunku. Np. wpyw mistrza na ucznia, wpyw
wzajemny zakochanych, matki na crk czy ojca na syna moe by bardzo daleko sigajcy.
We wszystkich przykadach wpyw ten wynika z szerokiego zakresu obowizkw
okrelonych stosunkiem czcym dwie osoby, z charakteru emocjonalnego stosunku, z
poczucia powinnoci wykonywania dziaa oczekiwanych przez partnera stosunku. Wano
par i dwjek w yciu szerszych zbiorowoci wynika wic z wanoci stosunkw
zachodzcych midzy nimi, w toku ktrych realizowane s wane cele tych szerszych
zbiorowoci. A wic intymny stosunek zakochanych prowadzi do maestwa i utrzymywania
cigoci biologicznej spoeczestwa. Zwizek emocjonalny midzy mistrzem a uczniem w
nauce i sztuce prowadzi do przekazywania dziedzictwa umiejtnoci i wiedzy. Pary i dwjki
mona podzieli na kilka typw: 1) Pary poczone wizi stosunkw seksualnych:
przedmaeskich, maeskich, pozamaeskich lub homoseksualnych. 2) Pary poczone
wizi pokrewiestwa: ojciec - syn, ojciec - crka, matka - syn, matka - crka, brat - siostra,
brat - brat, itp. 3) Pary lub dwjki przyjaci. 4) Pary poczone stosunkiem pomocy:
pomagajcy i ten, ktremu si pomaga. 5) Pary poczone stosunkiem wychowawczym. 6)
Pary poczone stosunkiem zwierzchnictwa. 7) Pary poczone zalenociami przelotnymi,
np. przewodnik - turysta w grach *5.
Krg spoeczny
Jak ju powiedzielimy wyej, krgami spoecznymi nazywamy niewielkie zbiorowoci,
oparte na stycznociach, o sabej wizi instytucjonalnej, nie posiadajce wyranej zasady
odrbnoci. Krgi zoone s z niewielkiej iloci osb, nie posiadaj staego orodka
skupienia stanowicego ich wasno, std elementami skadowymi s tylko osoby, a
elementy materialne, trwae symbole i wartoci prawie nie wystpuj. Podstaw wizi s
stycznoci osobiste, bezporednie. Skad czonkowski jest pynny, poniewa nie ma wyranej
zasady odrbnoci, nie ma wic take sformalizowanego czonkostwa. Od grupy nieformalnej
krg rni si pynnym skadem, nieokrelonoci czonkostwa. Wyrniamy trzy rodzaje
krgw: "stycznociowe", "koleeskie" i "przyjacielskie". Przykadem pierwszego jest
pewna ilo osb spotykajca si regularnie w pocigu czy autobusie w czasie dojazdu do
pracy, w kawiarni, czy na zawodach sportowych, w parku czy w innych okolicznociach i ta
styczno przestrzenna, systematycznie powtarzana, prowadzi do stycznoci spoecznych, do
rozmw, wymiany pogldw, przekazywania informacji o wydarzeniach ycia publicznego
czy lokalnego, do wymiany komentarzy czy opinii. Lecz stycznoci te maj miejsce na
marginesie innych celw i nie s celem same w sobie. Su jednak jako okazja do powstania
siatki wzajemnych oddziaywa, a nieraz i trwalszych stosunkw. Krg stycznociowy nie ma
adnej sformalizowanej organizacji, jednake, zawsze wrd jego czonkw jest kto cieszcy
si najwikszym autorytetem, kierujcy rozmowami i dyskusjami, nadajcy im kierunek i
formuujcy ostateczne wnioski. Krg koleeski powstaje w miejscu pracy, w szkole, w
ramach innych grup, spoecznoci lokalnych, gdy pewna ilo osb utrzymuje midzy sob
czste kontakty, ich wzajemne oddziaywania s czstsze, spotykaj si dla wsplnego
spotkania a nie okazyjnie (mog to by spotkania w kawiarni, u jednego z kolegw, na
zabawach itp.). Krgi takie powstaj na tle zaspokajania wsplnie pewnych potrzeb czy
de. Wi jest tu ju bardziej zwarta, krg sprawuje pewien zakres kontroli nad
postpowaniem czonkw, podstawowym stosunkiem jest koleestwo traktowane jako ukad
obowizkw i powinnoci. Przynaleno do krgu jest spraw nieformalnej akceptacji,
podobnie jak opuszczenie krgu. Krg moe da komu odczu, e jest niepodany, moe
da komu odczu, e byby chtnie akceptowany, ale nie ma tu formalnego czonkostwa, nie
ma zasady odrbnoci wyranie okrelonej, gdy skad krgu jest pynny. Bliej grup
nieformalnych s krgi przyjacielskie, skupiajce pary przyjaci, na zasadzie, e przyjaciele
moich przyjaci s take moimi przyjacimi. Midzy parami przyjaci zachodz trwae
stosunki spoeczne, jednake krg nie posiada trwaej wizi opartej na instytucjach, ani

96

wyranej zasady odrbnoci, wynikajcej z wyranie okrelonych zada czy celw. Krg
moe atwo si przeksztaci w grup nieformaln, wykonujc wsplnie jakie zadanie czy
realizujc jaki cel i wtedy okrelajc, kto do niej naley i na jakich zasadach. Trzeba
jednak ograniczy te dwa stadia rozwoju, a mianowicie powstanie krgu przyjacielskiego i
jego przeksztacenie si w grup nieformaln, ale posiadajc ju wewntrzn organizacj.
Donioso tych wszystkich trzech rodzajw krgw w yciu szerszych zbiorowoci, takich
np., jak zakad pracy, spoeczno lokalna, partia polityczna, uczelnia polega na wpywie, jaki
one wywieraj na postpowanie swoich czonkw. Zasadnicza funkcja krgw polega na
wymianie pogldw, na wymianie komentarzy, argumentw - sowem na dyskusji i na
formowaniu opinii. Krgi - mona powiedzie skrtowo - s zbiorowociami ludzi
dyskutujcych. Nie dziaaj, nie podejmuj decyzji, nie posiadaj adnego aparatu
wykonawczego, ale w nich ustalaj si opinie i przekonania, pogldy na sprawy zachodzce w
szerszych zbiorowociach, pogldy i oceny wydarze politycznych, oceny estetyczne (np.
pogldy na warto ksiek, filmw, sztuk teatralnych), sympatie sportowe, itp. Ksztatuj
opinie lub te dostarczaj jednostkom materiau do wyrobienia sobie pogldu na dyskutowane
zagadnienia. Std krgi odgrywaj wan rol w yciu intelektualnym, artystycznym,
politycznym. Zwaszcza w politycznym, gdy nie s one organizacjami celowymi, ich
dziaalno dyskusyjna nie podlega adnym przepisom o stowarzyszeniach, nie mog by
objte zakazami, gdy nie mona zakaza ludziom spotykania si, s trudne do kontroli i
represji. Kady krg ma zawsze w swoim centrum wybitniejsz indywidualno, krg skupia
si wok takiej wybitnej osobowoci, speniajcej rol przywdcy, ktry w sposb mniej lub
wicej wyrany podsumowuje wyniki dyskusji, formuuje opinie, jego punkt widzenia way
najwicej w dyskusjach. Socjologowie amerykascy nazywaj ich "opinion leaders" *6. Krgi
atwo i czsto przeksztacaj si w grupy nieformalne i grupy pierwotne, o ktrych bdzie
mowa dalej. Dzieje si to wtedy, gdy stawiaj sobie jaki cel, wykonanie jakiej wsplnej
pracy. W krgu dziaania i sposoby mylenia czonkw s podobne. W grupie - staj si
wsplne. Moe to by zadanie zorganizowania jakiej zabawy, wycieczki, czy te podjcie
jakiego przedsiwzicia artystycznego, jakiej akcji politycznej. Wtedy krg musi z
koniecznoci wytworzy instytucje, formy organizacji, rozwin system kontroli, ustali
zasad odrbnoci - i to wszystko przeksztaca go w grup.
Grupa
Rozpoczniemy od omwienia grup sformalizowanych, w peni rozwinitych, aby lepiej
pokaza ich czci skadowe, budow i funkcje, ich wpyw na zachowanie czonkw i
donioso w yciu spoeczestw globalnych, aby nastpnie przej do charakterystyki
rnych typw grup. Wypada rozpocz od truizmu, e podstawowym elementem skadowym
grupy s czonkowie. Zdanie traci swj komiczny charakter, gdy uwiadomimy sobie, e
grupa jest zbudowana take z wielu innych elementw, nie bdcych ludmi - przedmiotw
materialnych, wartoci kulturowych, symboli, trwaych wzorw zachowa i stosunkw
spoecznych. Zastanwmy si wic, co to znaczy by czonkiem grupy. Przypomnijmy to, co
pisalimy w rozdziale powiconym osobowoci o stosunku jednostki do spoeczestwa,
podkrelajc, e jednostka i spoeczestwo to dwie strony tej samej rzeczywistoci, gdy z
jednej strony jednostka musi zinternalizowa podstawowe wartoci spoeczestwa, aby sta
si czowiekiem, z drugiej strony - spoeczestwo yje i rozwija si poprzez dziaania,
mylenie, denia i postpowania jednostek. Aby wic zosta czonkiem jakiej grupy, trzeba
cho czciowo zinternalizowa jej wartoci, trzeba si zidentyfikowa z jej zbiorowymi
deniami, uzna jej cele za wasne. Dokonuje si to przez podejmowanie i wykonywanie
okrelonej roli spoecznej w grupie. Mona wic powiedzie, e jednostka, ktra przecie
zawsze naley do wielu grup, i do rnych innych zbiorowoci, w poszczeglnej grupie
uczestniczy tylko pewn czci swej osobowoci. Niektre grupy, jak np. zakony, partie
polityczne, organizacje wojskowe, "absorbuj" prawie cakowicie osobowoci swoich
czonkw, pozostawiajc im bardzo ma sfer prywatnoci i podporzdkowujc sobie take

97

role speniane w innych grupach. Na og jednak taka grupa jak klub sportowy interesuje si
tylko aktywnoci swojego czonka w zakresie kultury fizycznej, koo naukowe tylko
zainteresowaniami naukowymi swoich czonkw - tzn. organizuje dziaalno yciow
czonka tylko w zakresie swoich podstawowych wartoci. W grupach celowych sprawa jest
prosta - tam czonkiem jest si tylko ze wzgldu na uczestniczenie w realizacji wsplnego
celu. Czonkostwo w spoecznoci lokalnej jest ju bardziej skomplikowane. Nie realizuje ona
adnego, wyranie okrelonego wsplnego zadania. Tutaj czonkostwo polega raczej na
konformizmie, na przestrzeganiu wzorw zachowa, akceptowaniu stylu ycia, uznawaniu
wartoci. Np. cudzoziemiec zjawiajcy si w jakiej dzielnicy maego miasteczka, ktry nie
zna, a zatem take nie respektuje, uznanych wartoci, ktry zachowuje si inaczej ni inni,
staje si czonkiem dopiero po dugim procesie przystosowania i asymilacji. Podobnie ma si
sprawa z czonkostwem narodu. Jest to sprawa bardziej zoona ni czonkostwo w pastwie,
ktre nabywa si przez przyznanie obywatelstwa, a ktre polega na wykonywaniu
obowizkw i korzystania z praw obywatelskich. Przynaleno do narodu polega na
uczestnictwie w kulturze, posugiwaniu si jzykiem, poszanowaniu dziedzictwa
kulturalnego, dbaniu o godno narodu itp. Poprzez czonkostwo w grupach realizuje si
przynaleno czowieka do spoeczestwa globalnego. Kada grupa stawia swoim czonkom
rne wymagania i wymaga przystosowania si do jej wartoci, uznawania jej wzorw,
wykonywania funkcji, poprzez ktre grupa trwa i rozwija si. A wic kada grupa okrela
"wzr fizyczny" czonka, tzn. jego wygld zewntrzny. W niektrych stowarzyszeniach
czonkowie s obowizani nosi mundur, ktrego szczegy s dokadnie ustalone (np. w
wojsku, czy organizacjach paramilitarnych). Inne grupy ograniczaj si do negatywnego
okrelenia jaki czowiek nie powinien by - student brudny, nieogolony, obszarpany nie jest
tolerowany. Noszenie niedbaego i brudnego stroju, dugich wosw, niepielgnowanej brody
itp. jest wic okazywaniem lekcewaenia i pogardy dla uznanego wzoru fizycznego czonka,
a wic wyrazem buntu przeciw pewnym wartociom grupy, buntu, ktry nie pociga za sob
jeszcze ostrej i formalnej represji. Dalej grupa okrela "wzr moralny" czonka, czyli zesp
cech moralnych, jakie czonek powinien przejawia w swoim postpowaniu. Np. student
powinien postpowa w sposb "godny studenta Polski Ludowej", jak brzmi tekst lubowania
studenckiego. Kluby sportowe wymagaj od swoich czonkw nie tylko "fair play" w czasie
zawodw, ale take godnego postpowania w innych dziedzinach ycia, a fakt, e
modzieowa druyna sportowa za granic kradnie skarpetki, wywouje potpienie spoeczne
organizacji sportowych. Naruszenie wzoru moralnego czonka spotyka si ju z surowsz
represj ni naruszenie wzoru fizycznego. Noszenie niedbaego stroju jest wyrazem protestu
przeciw grupie, ktry jest tolerowany, ale naruszenie wartoci moralnych, odrzucanie
ideologii grupowej, popenianie kradziey spotyka si z ostrymi represjami. Tutaj bowiem
zagroone zostaj ju podstawy istnienia grupy; represja jest wyrazem jej samoobrony. I
wreszcie grupa okrela take "funkcje czonka" czyli zakres czynnoci wykonywanych dla
utrzymania cigoci ycia grupy i dla jej rozwoju. Jak ju powiedzielimy, grupa "yje"
poprzez aktywno swoich czonkw. Std wymaga ona od kadego czonka, aby wykonywa
jakie czynnoci podtrzymujce trwanie i rozwj grupy. Czonek nieaktywny jest spoecznie
martwy i jest dla grupy tylko obcieniem. W grupach o duej spjnoci wewntrznej i o
duej dyscyplinie wzr moralny i funkcje czonka s cile okrelone i surowo egzekwowane.
Bowiem sia grup jako caoci jest proporcjonalna do wymaga stawianych czonkom. Grupy,
wymagajce od czonkw bardzo mao, s sabe i nietrwae, grupy, wymagajce od czonkw
podporzdkowania im wszystkich interesw yciowych i dajce nawet ofiary ycia dla
realizacji zada grupy, s silne i zdolne do osigania szeroko zakrelonych celw.
Przykadami s niektre typy partii politycznych, organizacje militarne, pastwa o silnej,
absolutystycznej wadzy, organizacje przemysowe oparte na dyscyplinie i dobrym
wykorzystaniu aktywnoci czonkw. Sia grupy zaley bowiem nie tylko od wymaga
stawianych czonkom, ale take od sprawnoci w wykorzystaniu aktywnoci czonkw dla
oglnego celu. Ale do tego zagadnienia wrcimy omawiajc grupy celowe. Ze wzgldu na
przyjmowanie lub dopuszczanie czonkw do uczestnictwa, grupy mog si take rni

98

midzy sob. Niektre ograniczaj liczb czonkw, inne dopuszczaj wszystkich chtnych.
Grupy ekskluzywne stosuj bardzo wyrane kryteria przyj: np. niektre organizacje ideowe
przyjmuj tylko wyznawcw danej ideologii, istniej kluby skupiajce tylko ludzi bogatych,
specjalne organizacje zawodowe itp. Grupy ograniczone stosuj mniej surowe kryteria
przyjmowania, np. do Towarzystwa Ochrony Zwierzt, czy Ligi Obrony Kraju moe si
zapisa kady, kto zechce paci skadki i uczestniczy w czynnociach. Grupy inkluzywne
przyjmuj wszystkich, bez adnych ogranicze, np. niektre grupy wyznaniowe, ktre s
otwarte dla wszystkich ludzi caego wiata. Lecz nawet grupy inkluzywne ustalaj pewne
sposoby przyjmowania czonkw, aby zabezpieczy identyczno grupy i zakres swojego
zasigu. W uczelni jest to uroczysta immatrykulacja, w niektrych organizacjach wrczenie
legitymacji, wejcie do wielkich spoecznoci czy do pastwa odbywa si przez rejestracj,
zameldowanie u wadz administracyjnych itp. Identyfikacja czonkw jest zapewniona przez
legitymacje, odznaki, mundury, znajomo hasa nieznanego nieczonkom itp. Tym grupa
rni si od krgu i od spoecznoci lokalnych, e jej skad jest ustalony i wiadomo kto do
niej naley. Ta identyczno grupy jest zapewniona dziki zasadzie odrbnoci. Ogranicza
ona zakres zasigu grupy, jest widoczn granic oddzielajc czonkw od nieczonkw, jest
podstaw powstawania poczucia solidarnoci, wiadomoci "my", oraz podstaw cigoci
grupy. Skad grup zmienia si w czasie. Czonkowie grup zmieniaj si z rnych powodw;
opuszczaj grup z powodu przenoszenia si do innych miejsc, z powodu wieku, zmiany
zawodu, mierci; zmiany pogldw itp., na ich miejsce przychodz nowi czonkowie. Lecz
mimo tych zmian grupa zachowuje swoj identyczno i trwa jako ta sama cao, nieraz
przez setki lat. Ta cigo jest zapewniona trwaoci podstaw materialnych (terytorium,
budynki, majtek grupy), trwaoci jej symboli (herb, sztandary, pieczcie itp.), trwaoci
wzoru fizycznego i wzoru moralnego, trwaoci wartoci i ideologii, jednake zasada
odrbnoci jest tu szczeglnie wana. Zmiana zasady odrbnoci zmienia charakter grupy.
Prosty przykad: grupa sportowa, czy dyskusyjna grupa studencka, przyjmujca tylko
studentw, zmienia zupenie charakter, gdy zmienia zasad odrbnoci i przyjmuje take
niestudentw. Zasada odrbnoci decyduje o kryteriach przyjmowania czonkw, a zatem
take o wewntrznej jednorodnoci grupy. Zasada odrbnoci jest zespoem idealnych
okrele i warunkw, jakim powinien odpowiada czonek danej grupy, z jednej strony, a z
drugiej - wyraa ona kryteria przyjmowania i usuwania jednostek do grupy i z grupy. Midzy
innymi zasada ta zapewnia taki stopie jednorodnoci czonkw grupy, jaki jest niezbdny dla
utrzymania jej wewntrznej spjnoci. Grupy nieraz cz czonkw o bardzo rnych
cechach. Lecz rnorodno ta, posunita zbyt daleko, powoduje powstawanie w grupie
odrodkowych podgrup, rozbijajcych jej spjno i zagraajcych secesj podgrup zbyt si
od siebie rnicych. Zasada odrbnoci zapobiega temu niebezpieczestwu okrelajc cechy
jakie musz posiada czonkowie, aby pozostawa w skadzie grupy lub aby by do niej
przyjtymi. Jednorodno ta moe by okrelona granicami wieku (np. grupy modzieowe),
przynalenoci klasow (np. organizacje robotnicze czy zwizki rzemielnicze), ras,
wyznaniem religijnym, narodowoci itp. Np. zwizki Murzynw w Stanach Zjednoczonych
nie przyjmujce biaych, stowarzyszenia katolickie, zwizki mniejszoci narodowych.
Nastpnym elementem skadowym grupy s jej "orodki skupienia". Terminowi temu nadaje
si czasami znaczenie wsze, dla oznaczenia wszystkich materialnych podstaw istnienia
grupy, takich, jak terytorium, lokale, siedziby wadz itp. W szerszym znaczeniu orodkami
skupienia grupy s take jej wartoci, symbole i idee, ktre identyfikuj grup, a wic jej
odznaki, pieczcie, sztandary, herby. Jak ju podkrelaem wyej, te orodki skupienia s
podstaw trwaoci grupy w czasie, lecz nie jest to ich jedyna funkcja. S one centrami
skupiajcymi aktywno grupy jako caoci. We wszystkich wanych sprawach, dotyczcych
grupy jako caoci, jej czonkowie skupiaj si w orodkach, w lokalach, miejscach zebra,
eby omwi spraw i powzi decyzj. Pozbawienie grupy jej orodkw skupienia powoduje
jej rozproszenie, uniemoliwia stycznoci, przerywa stosunki i powoduje zanik instytucji i
organizacji wewntrznej. W rnych typach grup te orodki skupienia dziaaj w rny
sposb. W grupach celowych s one orodkami centralizacji, siedzib centralnych organw

99

kierowniczych, miejscem, gdzie skupiaj si decyzje i dyrektywy wykonawcze, nadajce

kierunek aktywnoci caej grupy. Orodkiem skupienia grupy jest take jej majtek
nieruchomy i ruchomy, ktry musi by zlokalizowany, ktry lokalizuje w ten sposb grup w
przestrzeni, wie j z terytorium, spoecznoci lokaln, sowem, wie grup z terenem jej
dziaalnoci. Wielu socjologw, zafascynowanych szukaniem czynnikw istotnych dla
przebiegu ycia spoecznego tylko we wzajemnych oddziaywaniach, w organizacji czynnoci
czonkw grupy, w ich postawach i innych czynnikach psychospoecznych, nie zwraca uwagi
na te elementy materialne i symboliczne *7. W naszym wykadzie przedstawiamy odrbny
pogld. Elementy te nie odgrywaj wanej roli w krgach i innych formach ycia zbiorowego,
ktre omwimy pniej, takich jak zbiorowoci oparte na podobiestwach zachowa, ale w
grupach spoecznych, w cisym tej nazwy znaczeniu, elementy materialne i symboliczne
graj zasadnicz rol, zwaszcza w wielkich zrzeszeniach celowych, w grupach terytorialnych
trwaych, jak pastwo. Orodki te s podstaw mechanizmw instytucjonalnych
zapewniajcych funkcjonowanie grupy. Skadki, majtek grupy, umoliwiaj oddziaywania
na inne grupy, obron wasnych interesw grupy jako caoci i ochron interesw czonkw
grupy, zapobieganie kryzysom wewntrznym, umoliwiaj reorganizacj grupy bez zerwania
jej wewntrznej spjnoci i cigoci trwania. Stan majtku, sia ekonomiczna, zasoby
finansowe, zwaszcza grup celowych, s decydujce dla ich istnienia, dla ich struktury
wewntrznej, ukadu hierarchii czonkw, sprawowania wadzy wewntrz grupy i dominacji
nad innymi grupami. Dysponowanie majtkiem grupy jest zawsze podstaw wpywu, prestiu
i wadzy. Nie mona wic w analizie grup pomija tak istotnego elementu. Nastpny element
skadowy grupy to jej zadania; czciej lepiej jest mwi o "zadaniach grupy".
Wprowadzilimy ju rozrnienie midzy zadaniami a funkcjami. Zadania grupy to ustalone i
wiadomie zdefiniowane stany rzeczy i zjawiska, ktre grupa jako cao chce osign lub
wywoa. Zadania s zawsze ustalone intencjonalnie, okrelone statutem lub inn form
porozumienia midzy czonkami i zaakceptowane przez nich. Omawiajc krgi
powiedzielimy, e jaki krg moe si przeksztaci w grup, jeeli ustala sobie jakie
zadanie do wykonania przez cao krgu, chociaby tym celem byo tylko zorganizowanie
wsplnej zabawy. Lecz postawienie sobie takiego zadania wymaga ju stworzenia pewnych
form zinstytucjonalizowanych, kto musi dziaa w imieniu caoci wynajmujc lokal,
zamawiajc orkiestr, kto musi zebra potrzebne pienidze na urzdzenie sali i pokrycie
innych kosztw, kto musi zebra opaty od przychodzcych na zabaw, potem si rozliczy
przed caoci, zoy sprawozdanie, cao dokonuje pewnej oceny imprezy itp. Mwic
oglnie, pojawienie si zadania przed danym krgiem pociga za sob instytucjonalizacj
dziaa, ustalenie form kontroli, formalizacj stosunkw midzy czonkami; rodzi si
subiektywne poczucie odpowiedzialnoci za cao i przed caoci, wiadomo solidarnego
dziaania - sowem pojawia si wiadomo "my". W ten sposb - jak wida na tym
przykadzie - zadanie grupy staje si czynnikiem z koniecznoci rozwijajcym wewntrzn
organizacj z jej podstawowymi elementami opisanymi w poprzednim rozdziale. Ustalenie
zadania powoduje take podzia pracy, podzia czynnoci, ktre z kolei wymagaj czynnoci
koordynujcych, kierujcych - sowem, zadanie grupy jest czynnikiem kierunkujcym denia
i aktywno czonkw grupy. Zakres i charakter zada okrela take zakres wymaga
stawianych czonkom przez grup. Zadanie grupy jest czym innym ni sum funkcji
spenianych przez poszczeglnych czonkw. Jest ono syntez tworzc si z wypeniania
funkcji poszczeglnych czonkw. Przez funkcje czonka rozumiemy nie tylko wykonywanie
okrelonej czstki zbiorowego zadania grupy. Do funkcji czonka naley take okazywanie
gotowoci podjcia si czstki zada, okazywanie postaw zainteresowania, obrona interesw
grupy, obrona jej prestiu oraz zwalczanie przejaww szkodzcych grupie zarwno
wewntrz, jak i na zewntrz. Jeeli np. zadaniem grupy jest rozwijanie wiedzy swoich
czonkw (koo naukowe), to na funkcje czonkw skadaj si nie tylko czstkowe zadania,
takie, jak pisanie i wygaszanie referatw, opracowywanie bibliografii i inne zadania
naukowe, lecz do funkcji czonka naley take troska o warunki umoliwiajce wykonywanie
zadania. Realizacja zadania grupy nadaje czonkom poczucie sensu istnienia grupy, poczucie

100

wasnej wanoci i poczucie zadowolenia z przyczyniania si do wanego dziea. Zadania

grup maj tendencj do rozwijania si wraz z tendencjami czonkw do rozwijania nowej
aktywnoci. Poniewa realizowanie zadania grupy jest wanym czynnikiem realizacji
dnoci osobowych jej czonkw, i poniewa poprzez aktywno w yciu zbiorowym
jednostka moe realizowa i rozwija swoje moliwoci, zatem w yciu zbiorowym szuka ona
denia do samorealizacji, przez rozwijanie zakresu zadania grupy, ktre daje moliwo
rozszerzenia zakresu aktywnoci. Std powstaje znana tendencja do tworzenia nowych zada.
Nawet grupy powoywane doranie dla wykonania okrelonego zadania, np. komitety czy
komisje, maj tendencj do trwania duszego ni tego wymaga wykonanie zadania i staraj
si wynajdywa nowe aspekty zadania lub rozwijaj je ponad pocztkowe potrzeby. Drugim
mechanizmem trwania grupy poprzez wykonywanie zada jest denie do podtrzymywania
stosunkw wytworzonych midzy czonkami w toku realizacji zada. Oczywicie te denia
do rozwijania zada nie powstaj w grupach utworzonych w drodze nacisku zewntrznego,
ktre nie odpowiadaj adnym dnociom i potrzebom czonkw zmuszonych do
uczestnictwa w nich. Zadania grupy stanowi sens jej istnienia w oczach innych grup i
zbiorowoci i w poczuciu jej wasnych czonkw. Std refleksja nad wykonywaniem zada w
przeszoci stanowi istotny element tradycji grupy. Przy czym prawie kada grupa rozwija
naturaln skonno do idealizowania swojej przeszoci i sposobu speniania swoich zada w
przeszoci. Z jednej strony tendencja ta powstaje z koniecznoci wychowywania nowych
czonkw przychodzcych do grupy, ktrym stawia si jako wzr i jako model do
naladowania wyidealizowane dziaania czonkw w przeszoci. Widzimy to zwaszcza w
wychowaniu nacjonalistycznym, ktre polega przede wszystkim na wpajaniu
wyidealizowanych wzorw osobowych bohaterw narodu i przedstawianiu dziejw narodu
jako jednego pasma chway i wielkoci. Std zdumienie modych ludzi, ktrzy odkrywaj
czasem, e w podrcznikach historii narodw ssiednich ta sama wielko i chwaa
przysuguje nie naszemu narodowi, ale narodom ssiadw, a dzieje naszego narodu s
przedstawione w ich podrcznikach tak, jak dzieje ich narodu w naszych podrcznikach. Z
drugiej strony wyidealizowana tradycja jest take czynnikiem podnoszenia spjnoci
wewntrznej grupy, podnoszenia jej morale, tzn. gotowoci do intensywnego wykonywania
swoich zada grupowych przez poszczeglnych czonkw. Ta idealizacja przeszoci suy
take czasami do uzasadnienia przedstawiania zada grupy jako szczeglnej misji, ktra
zostaa zlecona tej grupie przez opatrzno, dzieje, los czy w inny, mistyczny sposb przez
jakie siy nadludzkie. Wyobraenie o misji dziejowej grupy moe powsta na tle religijnym,
jak np. w niektrych narodach uwaajcych si za narody wybrane przez Boga. Czasami
wyobraenia te mog si opiera na mistyce rasowej, jak np. uzasadnienia misji dziejowej
Niemiec w doktrynie hitlerowskiej. Nieszczcia, jakie spady na nard polski w XVIII wieku
wskutek braku sprawnych grup kierowniczych zdolnych do pokierowania pastwem, anarchii
i dekadencji klasy sprawujcej wadz, byy przez mesjanistw przedstawiane jako specjalne
zrzdzenie Boga, ktry uczyni Polsk krajem cierpicym za grzechy innych narodw. Jest to
szczeglnie uderzajcy przykad, jak refleksja nad przeszoci moe z racych bdw i
nieudolnoci uczyni tytu do chway. Zdefiniowanie zada grupy jako specjalnej misji
wymaga take zdefiniowania jej czonkw i caej grupy jako ludzi, ktrzy osignli pewien
poziom doskonaoci, posiadaj jakie cechy wyszoci i na tej podstawie zostali powoani do
przekazywania tej doskonaoci innym. Np. ekspansje rnych narodw uzasadniane byy
misj cywilizacyjn, szerzeniem kultury, niesieniem porzdku i organizacji itp. Wyznawcy
rnych religii, starajcy si nawraca innych, odznaczaj si szczegln gorliwoci w
praktykach religijnych i w ten sposb osigaj sami doskonao religijn, ktr staraj si
przekaza innym. Podstawowym uzasadnieniem jednak kadej misyjnej jest przekonanie, e
dana religia jest jedynie prawdziwa, a jej ekspansja jest niesieniem prawdy ludziom
pozostajcych w ciemnociach. Podobnie czonkowie rnych grup spoecznych i ruchw
politycznych, odznaczajcych si tym, e wasn ideologi uwaaj za jedynie suszn i
prawdziw, musz z arliwoci wykonywa zadania, ktre s take definiowane jako
szczeglnie doniosa misja historyczna. Realizowanie misji czy te zada szczeglnie

101

wanych nadaje czonkom grupy poczucie wyszoci nad innymi grupami. Poczucie wasnej
doskonaoci lub przynajmniej wyszoci nad innymi grupami musi posiada kada grupa.
Wiemy to doskonale z codziennego ycia (poniewa nasza szkoa bya lepsza od innych
szk, przynajmniej pod niektrymi wzgldami, to nasza grupa jest take lepsza od innych).
Tak jak jednostka w swojej jani subiektywnej posiada zesp wyobrae korzystnych o sobie
i o swojej wartoci, tak te kada grupa musi posiada zesp wyobrae o wasnej
wyszoci, chociaby tylko w ograniczonym zakresie. Bez tego poczucia wyszoci grupa
szybko ulega dezorganizacji. Przynaleno do grup jest bowiem rdem i powodem do
dumy i wyrnienia. Przynaleno do grup niczym si nie wyrniajcych, nie
posiadajcych piknej tradycji ani wysoko ocenianych cech i osigni - nie jest atrakcyjna.
Dlatego kada grupa dy do wyrnienia si, do zdobycia troch blasku, jaki daje wyszo
nad innymi. Std m. in. wynika wielka popularno zwycistw sportowych i sukcesw
midzynarodowych w rnych konkursach. Pisze si o nich wiele w prasie, mwi w radio i
pokazuje w telewizji, aby moliwie wielu obywateli mogo uczestniczy w tym poczuciu
wyszoci i aby mogo std czerpa poczucie dumy, e nale do narodu, ktry ma tak
wybitne osignicia i tak gruje nad innymi. Niektrzy socjologowie nazywali to zjawisko
megalomani narodow *8. Realizacja zada grupy wywouje zjawisko nazywane skrtowo
"wol zbiorow grupy". Jest to oczywicie metafora, gdy nie istnieje adna psychika grupy
ani te adna wola zbiorowa, bdca ponadindywidualnym czynnikiem psychicznym
waciwym grupie. Wola zbiorowa jest po prostu sum czy syntez de czonkw do
realizowania zadania zbiorowego. Przez wzajemne oddziaywania i kontrol, wola
poszczeglnych czonkw zostaje zintensyfikowana, ich postawy w pewnym zakresie
upodobnione, ich dnoci ukierunkowane. Tak wic i postawy, i dziaania poszczeglnych
czonkw w realizowaniu zadania grupowego zostaj take zintensyfikowane, podniesiona
oglna efektywno wszystkich wysikw. Wola zbiorowa moe si wic przejawia w
podejmowaniu czynw zbiorowych, zinstytucjonalizowanych, lub te moe si przejawia w
wysoce efektywnym dziaaniu poszczeglnych czonkw, wykonujcych z zapaem swoje
indywidualnie przydzielone zadania. W rezultacie wola zbiorowa przejawia si - i mona j
mierzy - konsekwentnym i efektywnym realizowaniem zada grupy. Nie opisujc w tej
chwili mechanizmw jej powstawania i utrzymywania, wskaemy, e zaley ona od rodzaju
grup, rodzaju zada i poczucia misji grupy, od cech jej czonkw, osobowoci przywdcw,
rodzaju wewntrznej organizacji grupy i rodkw materialnych, jakimi grupa dysponuje.
Wysoka efektywno dziaania grupy moe by osignita poprzez zwart organizacj i
surow dyscyplin (np. w wojsku), lub te poczuciem misji i rozbudzeniem emocjonalnego
fanatyzmu (np. niektre organizacje spiskowe, sekty mistycyzujce), zagroeniem
zewntrznym (np. narody w czasie wojny czy okupacji), dziaaniem przywdcw
charyzmatycznych umiejcych narzuci swoj wizj roli spenianej przez grup, lub te
cznym dziaaniem tych wszystkich czynnikw. Wola zbiorowa prowadzi do powstawania
"solidarnoci grupy". Jest to zjawisko pochodne w stosunku do wiadomoci "my". Polega na
poczuciu wsplnoci, na identyfikacji poszczeglnych jednostek nalecych do grupy z
innymi czonkami, oraz identyfikacji osobistych interesw kadego czonka z interesami
wszystkich czonkw. Solidarno przejawia si w poczuciu i dziaaniu podobnym, w
przekazywaniu wszystkim czonkom tych samych postaw, kryteriw ocen, w stosowaniu
przez wszystkich czonkw tych samych metod dziaania w okrelonej sprawie. Solidarna jest
klasa szkolna, gdy odmawia wskazania kolegi, ktry zbi szyb, solidarna jest grupa
rewolucyjna osaniajca swoje tajemnice a do gotowoci na mier, solidarny jest nard
odrzucajcy uznanie wadzy wojsk okupacyjnych i wszelkiej z nimi wsppracy. Solidarno
moe mie rne podstawy: moe wynika z poczucia wsplnoci interesw ekonomicznych,
poczucia wsplnoty kulturalnej, poczucia wysokiej wartoci swojej rasy, z nakazw
religijnych czy ideologicznych, z poczucia realizowania bardzo wanego zadania itp. Mona
by na tej podstawie dokona klasyfikacji rnych typw solidarnoci. Solidarno czonkw
jest warunkiem i czynnikiem siy grupy, a przede wszystkim jej zdolnoci przeciwstawienia
si zagroeniu zewntrznemu. W historii mona znale przykady niektrych narodw, ktre

102

przez wieki pozbawienia wasnego istnienia politycznego a nawet rozproszenia zdoay

zachowa swoj solidarno jako podstaw spjnoci wtedy, gdy byy pozbawione wasnych
instytucji, orodkw skupienia i innych podstaw zbiorowego istnienia. Te wszystkie elementy
skadowe grup spoecznych mona uoy nastpujco: a) czonkowie, ich cechy, zasady
okrelajce identyczno grupy i cigo jej trwania; b) zadania grupy i funkcje jej czonkw,
rodki suce realizacji zada grupy i mechanizmy psychospoeczne wytwarzane dla
realizacji zada (wola zbiorowa, solidarno); c) elementy utrzymujce spjno wewntrzn
grupy, tzn. instytucje, system kontroli spoecznej, wzory wzajemnych oddziaywa i
stosunkw; d) rodki i instytucje regulujce stycznoci, wzajemne oddziaywania i stosunki z
czonkami innych grup; e) elementy materialne, symbole i wartoci stanowice materialn
podstaw trwania i integracji grupy. Te ukady elementw powoduj, e grupa jest
"systemem" czyli "ukadem zamknitym", wydzielonym z caoci rzeczywistoci spoecznej,
oddzielonym wyranie od innych zbiorowoci a rwnoczenie wczonym w t cao
funkcjonalnie. Najczciej to wczenie dokonuje si przez realizacj zada grupy, ktre s
czci procesw yciowych szerszego spoeczestwa. Np. grupa studencka wykonuje pewne
zadania, ktre s czci zada uczelni jako szerszej grupy, uczelnia z kolei wykonuje zadania
wane dla procesw yciowych systemw gospodarczych i kulturalnych caego narodu. W
wypadku wielkich grup takich, jak pastwo, jego stosunki z innymi pastwami s okrelone
przez rozbudowan siatk instytucji, a zasady rwnowagi midzynarodowej okrelone
ukadem si poszczeglnych pastw. Pojcie systemu nabiera we wspczesnej socjologii
szczeglnej wagi. Grupy jako ukady zamknite rozpatrywa Florian Znaniecki, ktry
wprowadzi t koncepcj teoretyczn ju na pocztku lat dwudziestych, lecz dopiero w
ostatnich latach koncepcja ta zostaa szeroko rozbudowana *9. Wrcimy do niej poniej.
Struktura grupy
Te wszystkie elementy skadowe grupy s uoone w pewien sposb, zapewniajcy
funkcjonowanie grupy. Musimy odrni skad grupy od budowy czyli struktury grupy.
"Skad grupy" - to czonkowie i ich cechy osobiste lub spoeczne. "Struktura grupy" - to ukad
wszystkich elementw, nie tylko czonkw, i zasada ich wzajemnego przyporzdkowania. A
wic struktura to to samo co budowa. Oznacza ona taki sposb uoenia elementw
skadowych, aby mogy one wykonywa swoje funkcje uzupeniajc si i harmonizujc, tak
aby grupa jako cao moga si utrzyma i rozwija *10. Jak ju podkrelalimy omawiajc
organizacj spoeczn, niektrzy socjologowie utosamiaj struktur spoeczn z organizacj
spoeczn grup. Utosamienie to polega na przyjciu, e elementami skadowymi grupy s
tylko ludzie, i e elementy materialne, chocia wane dla trwania i dziaania grupy, nie mog
by traktowane tak jak ludzie. W opisie maych grup, gdzie nie wystpuj prawie adne inne
elementy poza czonkami i ich postawami, takie utosamienie struktury i organizacji wydaje
si przekonujce. Rzeczywicie gdy chodzi o mae grupy, zwaszcza nieformalne, zasady
przyporzdkowania czonkw pokrywaj si z zasadami ich wewntrznej wizi. Jednake w
grupach wikszych, sformalizowanych, a zwaszcza w grupach wielkich, takich, jak pastwo,
lub nawet wielkie zrzeszenia celowe, struktura nie pokrywa si z organizacj spoeczn i
trzeba j analizowa osobno. Nie wchodzimy tutaj take w rozwaania czy mona utosamia
pojcie grupy spoecznej z pojciem struktury spoecznej, przyjmujc ontologiczn koncepcj
struktury jako caoci, a nie jako wasnoci czy cechy takiej caoci. Przyjmujemy, e grupa
jest caoci uoon w system wedug okrelonej zasady przyporzdkowujcej jej elementy
skadowe w taki sposb, aby moga jako cao wykonywa funkcje im wyznaczone, aby
rodki i elementy materialne, wartoci i symbole byy wykorzystywane przez czonkw, aby
grupa jako cao moga trwa i rozwija si *11. Struktura spoeczna oznacza wic sposb
uoenia i przyporzdkowania sobie czonkw, instytucji i podgrup, skadajcych si na grup
oraz innych elementw tej grupy takich, jak elementy materialne, jak symbole i wartoci, jak
wzory zachowa i stosunkw, pozycje spoeczne zajmowane przez czonkw. Elementy
skadowe grup cz si w pewne, mniejsze lub wiksze kompleksy. Czonkowie cz si w

103

krgi, mae grupy nieformalne, tworz kategorie zawodowe, kolektywy pracujce w

zakadach i instytucjach, dysponuj rodkami grupy, zajmuj w niej rne pozycje, lecz
wszystko to razem jest uporzdkowane, ma wyznaczone miejsca w caoci. Wemy np. pod
uwag tak wielk grup celow jak pastwo. Mamy tutaj - idc ladem tradycyjnych
definicji - obywateli, wadz i terytorium. Pastwo podzielone jest na jednostki
administracyjne, kada z nich obejmuje wiele grup i zbiorowoci, instytucji rnego rodzaju,
rne iloci obywateli s w nich zgrupowane, rne rodki i przedmioty materialne
nagromadzone. Pastwo jest wic systemem uporzdkowanym, zasady podporzdkowania,
zalenoci, wadzy, stosunki, wzory dziaa i zachowa, system kontroli dziaaj w zasadzie
w sposb skoordynowany, tak e tworz pewien porzdek lub ad. Mona wic mwi o
strukturze pastwa, ktra jest podstaw jego organizacji. Gdy miejsce zajmowane przez
jednostki, tzn. przez obywateli w ramach struktury wyznaczaj sposoby zachowania si,
postpowania wobec wadz. Tutaj wanie moemy lepiej zobaczy wzajemny stosunek
struktury spoecznej i spoecznej organizacji. Wydaje si wic, e to rozrnienie organizacji
spoecznej i struktury spoecznej pozwala na bardziej precyzyjn analiz zalenoci midzy
struktur grupy a postpowaniem jednostek i maych grup, co przecie jest wanym zadaniem
teorii grup. Struktura grupy wyznacza jej organizacj, a organizacja jest dopiero tym ukadem
"sznurkw" kierujcych zachowaniem jednostek. Socjologowie rozrniaj w grupach
wikszych, w peni rozwinitych, "mikrostruktur" i "makrostruktur". Mikrostruktura to
uoenie jednostek, ich rl i stosunkw w cao mniej lub wicej zharmonizowan, tzn. w
tak, w ktrej zasady wzajemnego przyporzdkowania nie utrudniaj funkcjonowania grupy.
O mikrostrukturach mwimy przede wszystkim w grupach maych, liczcych zazwyczaj kilku
lub kilkunastu czonkw. Wtedy mikrostruktura jest jedyn jej struktur. W grupach wielkich,
takich jak pastwo, istnieje kilka poziomw struktur, wzajemnie si wykluczajcych. A wic
zaczynajc od najmniejszych elementw, mamy najpierw pojedynczych czonkw - obywateli
nalecych do rodzin, krgw, grup nieformalnych, maych grup pracy itp. Tak wic najpierw
spotykamy siatk mikrostruktur. Te mae zbiorowoci cz si w szersze zbiorowoci takie,
jak spoecznoci lokalne, wielkie zbiorowoci zakadw pracy, zrzeszenia celowe skupiajce
nieraz setki tysicy czonkw. Maj one swoje struktury, ju bardziej zoone, w ktrych
wystpuj take istotne elementy materialne i symboliczne. Trzeci poziom strukturalny
stanowi takie zbiorowoci, jak klasy spoeczne, warstwy, kategorie zawodowe, majce swoje
zoone struktury. Wreszcie wystpuje makrostruktura, czyli przyporzdkowanie tych
wielkich elementw skadowych, tzn. klas, warstw, kategorii zawodowych, wielkich
spoecznoci terytorialnych lub jeszcze innych. Nazywamy je makrostruktur, poniewa
porzdkuje ona najwiksze elementy skadowe spoeczestw globalnych. Jak widzimy,
midzy mikrostrukturami a makrostruktur istnieje wiele szczebli porednich, a ich
wyrnianie zaley od celu analizy, jaki sobie socjolog ustala. Analizujc np. wspczesne
spoeczestwo polskie moemy ograniczy si do analizy makrostruktury, tzn. opisu klas i
warstw spoecznych w nim wystpujcych, oraz do opisu jego kategorii zawodowych
wystpujcych wrd ludnoci zatrudnionej poza gospodarstwem domowym. Lecz rwnie
dobrze moemy sobie postawi inny cel, a mianowicie posun analiz dalej w gb i
zobaczy, jak np. ludno naleca do rnych klas, warstw i kategorii zawodowych rozkada
si na wie i miasto, jak na poszczeglne wojewdztwa. Wreszcie moemy pj jeszcze dalej
i postara si opisa wszystkie inne rodzaje zbiorowoci wystpujce w spoeczestwie
polskim, wczajc wszystkie grupy, zrzeszenia celowe, spoecznoci lokalne, a do maych
grup i rodzin wcznie. Zaley wic od postawionego zagadnienia, na jakim poziomie chcemy
analizowa struktur grup. Przyjrzyjmy si teraz bliej zagadnieniom mikrostruktury. S to
zagadnienia bardzo zoone, a zarazem podstawowe dla socjologii jako nauki. Tutaj bowiem
dotykamy spraw istotnych dla opisu i wyjanienia podstawowych relacji midzy jednostk a
spoeczestwem. Sprbujmy te zagadnienia rozpatrzy na przykadzie maej grupy
studenckiej zoonej z kilkunastu osb. Kada z tych osb spenia w tej grupie pewn rol
spoeczn, co, zgodnie z naszym omwieniem w rozdziale o osobowoci, polega na
wykonywaniu czynnoci oczekiwanych przez grup i powstrzymywaniu si od zachowa

104

niepodanych. Role te s uoone w system, tzn. s sobie przyporzdkowane w taki sposb,

by ich wykonanie przez poszczeglnych czonkw umoliwiao wykonywanie zada grupy.
W grupie studenckiej mamy wic zarzd zoony z przewodniczcego, sekretarza, skarbnika
oraz innych czonkw zarzdu majcych przydzielone im zadania. Zadania te maj okrelon
wano dla realizacji zada grupy. Rola przewodniczcego wymaga od niego aktywnoci
obejmujcej planowanie prac grupy, nadzr nad wykonywaniem zada przez innych
czonkw zarzdu i wszystkich czonkw grupy - analogicznie role innych czonkw zarzdu
i czonkw grupy. Opisujc wano poszczeglnych rl wszystkich czonkw grupy,
dochodzimy do stwierdzenia, e stanowi one pewien ukad zhierarchizowany, jedne z nich s
uwaane za wysze, inne za nisze, jedne z nich daj szerszy zakres decydowania o sprawach
caej grupy ni inne, wie si z nimi wikszy zakres odpowiedzialnoci itp. Ten ukad rl
mona by narzuci na papier w postaci rozmieszczenia na konwencjonalnie ustalonej skali.
Wtedy spostrzeglibymy, e na tej skali rne role zajmuj rne pozycje. Mwic w
uproszczeniu, stwierdzamy, e kada grupa studencka, jak i kada inna grupa spoeczna,
stanowi pewn "przestrze", w ktrej rne role zajmuj swoje okrelone "miejsca". (Dajmy
te nazwy w cudzysowach dla podkrelenia, e posugujemy si tu nimi w metaforycznym
sensie). To miejsce nazywamy "pozycj spoeczn" roli w grupie. Jest ono okrelone przez
zakres wanoci, jak dana rola posiada dla wykonywania zada grupy, dla jej trwania i dla
jej rozwoju. Mikrostruktura grupy jest wic ukadem pozycji spoecznych czonkw. Lecz nie
tylko. Na mikrostruktur skadaj si take inne elementy. Nale do nich przede wszystkim
wzory wzajemnych oddziaywa zachodzcych midzy czonkami, wzory stosunkw, oraz
wartoci grupy i postawy wobec tych wartoci. Omwmy to na przykadzie grupy
studenckiej. Jej struktura to zasady, wedug ktrych pozycje spoeczne jej czonkw - a wic
czonkw zarzdu, czonkw uczestnikw zebra s uoone w cao. Pozycje spoeczne w
grupie studenckiej s okrelone statutem grupy i cechami osobowoci czonkw (takimi, jak
zdolnoci, urok osobisty, mono wywierania wpywu na innych, umiejtno kierowania,
zakres posiadanej wiedzy, itp.). W grupach szerszych pozycje wyznaczone s ju bardziej
zoonym ukadem czynnikw (o czym poniej). Lecz grupa studencka posiada take pewne
wartoci. S nimi: nauka, ambicje, wzr moralny czonka, aspiracje do osignicia miejsca w
yciu uczelni itp. Wobec tych wartoci czonkowie grupy mog zajmowa rne postawy:
mog dy do ich osignicia, mog si nimi przejmowa, mog je lekceway, mog je
ignorowa itp. Zdaniem czonkw zarzdu jest pilnowanie realizacji tych wartoci i
wpywanie na postawy wobec nich, czyli czonkowie zarzdu powinni dy do tego, aby
wszyscy czonkowie przychodzili na zebrania, wywizywali si ze swoich obowizkw,
zajmowali si nauk. Zatem denie do realizacji wartoci nakada na niektre role szerszy
zakres obowizkw, co z koniecznoci musi prowadzi do ustalenia wzorw wzajemnych
oddziaywa i stosunkw midzy poszczeglnymi rolami. Czonkowie zarzdu musz mie
prawo wymagania od innych, musz mie prawo dania posuchu, inni czonkowie musz
by zobowizani do wykonywania ich polece. Zatem struktura maej grupy studenckiego
koa naukowego jest spjnym ukadem przyporzdkowanych sobie pozycji, wartoci, wzorw
zachowa i wzorw stosunkw. `nv Struktura grupy (cd.) Z pozycj spoeczn czonka w
grupie zwizany jest jego status. Co to jest? Wiemy z dowiadczenia, e np. w grupie
studenckiej jeden przewodniczcy cieszy si szacunkiem i posuchem, a inny jest
lekcewaony. Innymi sowami, ludzie zajmujcy identyczne pozycje mog cieszy si
rnymi zakresami spoecznego uznania czyli prestiu. Presti ten w zasadzie powinien
wynika z penionej roli spoecznej, a najczciej wynika on z cech osobistych, z jakoci
wykonywania danej roli przez jednostk. Presti jest jednym z elementw skadajcych si na
spoeczny status jednostki. Pozycja plus presti wyznaczaj status jednostki w grupie. Jeden
przewodniczcy koa posiadajcy wszystkie atrybuty swojej pozycji moe jeszcze posiada
wysokie uznanie dla swoich zalet osobistych i wtedy jego status w grupie jest wysoki, inny
moe by lekcewaony i wtedy mimo zajmowania pozycji przewodniczcego nie posiada
wysokiego statusu. Niektrzy socjologowie utosamiaj pojcie pozycji i statusu, zwaszcza
w wielkich grupach, gdzie wykonywanie roli jest poza zasigiem kontroli wikszoci

105

czonkw i wtedy presti jest zwizany wycznie z zajmowan pozycj. Np. minister lub
prezes wielkiej organizacji w oczach szerokich rzesz spoecznych posiadaj presti
wynikajcy z pozycji i wtedy ich pozycja jest utosamiana z ich statusem. W szerokich
grupach spoecznych pozycja spoeczna jest okrelana ju bardziej zoonym zespoem
czynnikw. Makrostruktury, czyli struktury grup wielkich, przedstawiaj inne zagadnienia.
Jak ju mwilimy przy oglnej charakterystyce tych grup, graj w nich wan rol elementy
materialne, ich majtek, ich symbole, ich zinstytucjonalizowane formy dziaalnoci. W
maych grupach czonkowie, ich role, ich postawy, wzajemne oddziaywania, stosunki i
wartoci s najwaniejszymi elementami skadowymi, ktre struktura skupia w spjn cao.
Mae grupy s najmniejszymi formami ycia spoecznego. W grupach wikszych zawsze
wystpuj jako elementy skadowe grupy mae i krgi kilkuosobowe. Grupy wielkie s ju
zoone ze skomplikowanych ukadw grup rnych porednich wielkoci. Niektrzy
socjologowie, traktujc grupy spoeczne jako systemy spoeczne, tworz hierarchi
czteropoziomow grup. Np. B.M. Gross wyrnia mikrosystemy, kompleksy systemw,
konstelacje systemw i makrosystemy *12. Wykorzystujc ten pomys, moglibymy uoy
take hierarchi grup spoecznych rnych wielkoci, zaczynajc od maych grup, w skadzie
ktrych nie ma adnych innych form ycia spoecznego, tzn. zoonych tylko z czonkw,
stosunkw, wartoci. Nastpnym poziomem byyby grupy, w skad ktrych wchodz ju mae
grupy. Np. koo naukowe posiadajce sekcje byoby przykadem takiej wikszej grupy.
Zwizek Studentw Polskich moe by uwaany za grup jeszcze bardziej zoon, gdy w
jego skad wchodz poszczeglne organizacje zoone z grup kilkustopniowych. Rozumujc
tak dalej, doszlibymy do grup wielkich, takich jak nard, pastwo, ktre moemy uwaa za
makroformy ycia spoecznego, ponad ktrymi istniej ju tylko kompleksy cywilizacyjne lub
ukady midzynarodowe, takie, jak np. ukad pastw socjalistycznych. Gdybymy ten
schemat podziau grup wedug wielkoci chcieli rozwin konsekwentnie, stosujc opisan
wyej zasad, e u dou znajduj si grupy mae, a potem wyrniamy wielkoci grup w
zalenoci od tego czy w ich skadzie wystpuj tylko grupy mae czy te grupy ju
dwustopniowe, czy wielostopniowe, to moglibymy uoy schemat wielkoci grup, majcy
bardzo wiele piter. Jednake problem ten jest bardziej skomplikowany, poniewa w grupach
wielostopniowych, takich jak np. partia polityczna, ktra zoona jest z organizacji
podstawowych, miejskich, powiatowych, wojewdzkich, lub w innych organizacjach
celowych, wystpuj take czonkowie na wyszych pitrach, ktrzy nie nale do adnych
grup niszego pitra (np. czonkowie zarzdw gwnych, ktrzy nie nale do adnej grupy
maej, a s zwizani tylko z najwikszym, tzn. najwyszym szczeblem organizacji). Inaczej
mwic, take w wielkich grupach wystpuj jako czci skadowe nie tylko czonkowie
nalecy do grup maych i porednich, lecz niejako istniejcych w strukturze grup wielkich,
nie zwizani z grupami mniejszymi. Ponadto w tych grupach wielkich istotn rol odgrywaj
elementy skadowe materialne, symbole, formy instytucjonalne. Makrostruktura jest wic
budow bardzo zoon i jest czym wicej ni sum struktur grup maych. Analiza
makrostruktury jest wic postpowaniem bardzo zoonym. Mamy tu bowiem czonkw,
grupy mae i rednie rnej wielkoci, mamy bardzo zoon organizacj (w znaczeniu
przedstawionym w poprzednim rozdziale), elementy materialne (terytorium, budynki, majtek
itp.), symbole i wartoci - wszystko to razem uporzdkowane i uoone w system spjny,
zdolny do funkcjonowania i rozwoju. Analiza makrostruktury, np. pastwa lub narodu (w
ramach jednego pastwa moe y wicej narodw i, na odwrt, jeden nard moe y w
kilku pastwach, jak np. Polacy w XIX wieku), moe wic skupia swoj uwag na rnych
elementach. Mona wic mwi o "strukturze ludnociowej", kiedy skupiamy uwag na
czonkach i chcemy uchwyci ich cechy demograficzne. Mwic o demograficznych
podstawach ycia spoecznego podkrelalimy ich donioso. Drugim wanym czynnikiem
skadowym wielkich grup (np. pastwa lub narodu) jest jego skad zawodowy, tzn.
liczebno, poziom kwalifikacji, wykorzystanie wystpujcych kategorii zawodowych.
Kategorie te s sobie take przyporzdkowane organizacj gospodarki, powodujc, e w
wyniku ksztacenia i wykorzystywania umiejtnoci zawodowych poszczeglnych czonkw

106

spoeczestwa powstaje "struktura zawodowa" danej wielkiej grupy. Poniewa wykonywanie

zawodu jest podstawow rol spoeczn dorosego czowieka, ktra zajmuje najwicej jego
czasu yciowego, jest podstaw jego utrzymania, nadaje sens jego yciu indywidualnemu,
wyznacza jego miejsce w spoeczestwie, ksztatuje jego postawy i aspiracje, jego styl ycia i
mylenia - zatem struktura zawodowa jest bardzo doniosym czynnikiem w yciu
spoecznym. Analiza struktury zawodowej jest wic zabiegiem niezbdnym, gdy chcemy
opisa i zrozumie ycie i funkcjonowanie dowolnego pastwa czy narodu, jak rwnie
kadej innej wielkiej grupy. Jednake dla opisania i zrozumienia makrostruktury wielkich
grup najwaniejsza jest ich "struktura klasowo - warstwowa", czyli ukad klas i warstw
spoecznych, ich wzajemne przyporzdkowanie i zachodzce midzy nimi stosunki.
Przynaleno jednostek do klas i warstw w niektrych historycznych typach spoeczestw,
np. w spoeczestwie feudalnym i kapitalistycznym, okrelaa take miejsce tej jednostki w
spoeczestwie feudalnym i kapitalistycznym, okrelaa take miejsce tej jednostki w
spoeczestwie jako caoci, okrelaa jej szanse yciowe, tzn. moliwoci przebiegu jej ycia,
dostp do wyksztacenia, do wadzy, do majtku. Bdziemy o tych sprawach mwili
obszernie omawiajc klasy spoeczne. Tutaj tylko zauwaymy, e pozycja czyli miejsce
zajmowane w makrostrukturze jest ju wyznaczone przez wicej czynnikw ni pozycja teje
jednostki w mikrostrukturze, gdzie o pozycji jednostki decyduje wano wykonywanej roli
oraz presti osobisty, ktry wraz z pozycj wynikajc z roli decyduje o statusie tej jednostki
w maej grupie. Pozycja w makrostrukturze jest ju wypadkow wikszej iloci czynnikw, a
mianowicie jest wyznaczona przez: 1) zawd i stanowisko w zawodzie; 2) udzia w
dochodzie spoecznym uzyskiwanym z pacy lub wasnoci; 3) udzia we wadzy i mono
podejmowania decyzji politycznych; 4) udzia w kulturze i zakres uczestnictwa w
utrzymywaniu czy te rozwijaniu wartoci kulturalnych doniosych dla grupy; 5) styl ycia,
tzn. sposb ubierania si, formy stycznoci towarzyskich, urzdzenie mieszkania, sposb
wydawania pienidzy, itp.; 6) postawy i aspiracje, wyznawana ideologia, pogld na wiat sowem, wiadomo spoeczna swej roli w spoeczestwie. Jak widzimy z tego wyliczenia,
mona mwi o pozycji spoecznej jednostek, mona mwi o pozycji spoecznej klas i
warstw, ktrych pozycje mona uoy graficznie na pewnej skali, mona ustali, ktre z nich
s wyej a ktre niej, mona mierzy dystans midzy nimi i tymi sprawami zajmiemy si,
gdy bdziemy omawiali klasy i warstwy jako specyficzne zbiorowoci. W analizie
makrostruktury dowolnego narodu mona jeszcze wyrni inne punkty widzenia. Mona np.
mwi o "strukturze wyksztacenia", badajc jaki odsetek ludnoci posiada wyksztacenie
wysze, rednie oglne, rednie zawodowe, podstawowe, nie posiada wyksztacenia
podstawowego, ilu jest analfabetw. Ta struktura wyksztacenia nie pokrywa si ze struktur
zawodow, gdy w ramach jednego zawodu moemy spotka pracownikw o rnych
poziomach wyksztacenia, a ponadto struktura wyksztacenia obejmuje take ludno
zawodowo biern. Istniej jeszcze inne zasady przyporzdkowania sobie elementw
skadowych wielkich grup, czyli inne rodzaje makrostruktur. Np. ludno i podgrupy mog
by przyporzdkowane sobie ze wzgldu na miejsce zamieszkania i wtedy mwimy o
strukturze ekologicznej wielkich grup i dzielimy jej czonkw na mieszkacw wsi,
miasteczek i miast. Moemy take szuka struktury administracyjnej ze wzgldu na podzia
administracyjny pastwa, moemy analizowa struktur polityczn ze wzgldu na
przynaleno do partii politycznych itp. Powstaje wic pytanie, czy w wikszych i wielkich
grupach spoecznych moemy mwi o wieloci struktur, czy te np. struktura ludnociowa,
zawodowa, struktura polityczna, wyksztacenia, ekologiczna i wszystkie inne, jakie mona
wyrni, s zharmonizowane i nawzajem si uzupeniaj? Na to pytanie trzeba odpowiedzie
twierdzco. Wielkie grupy takie, jak nard czy pastwo, czy te inne rodzaje spoeczestw
nazywanych globalnymi, maj podstawowy typ struktury, mianowicie struktur klasowo warstwow. Przynaleno do klasy spoecznej okrela take w znacznym stopniu miejsce
jednostki w strukturze zawodowej, wyksztacenia, politycznej i innych, z wyjtkiem struktury
demograficznej. Struktura ludnociowa stanowi podstaw kadej innej struktury, przecina ona

107

wszystkie inne. Jest to zoony kompleks zagadnie, ktry nie naley ju do zakresu
rozwaa nad elementarnymi pojciami socjologii, ktre tu prezentujemy.
Przynaleno do grupy
Zastanwmy si teraz nad zagadnieniem, ktre w yciu potocznym rozstrzygamy bardzo
czsto i bez wahania, mianowicie co to znaczy nalee do grupy, by czonkiem grupy. Do
grupy studenckiej naley kto, bo zosta do niej przydzielony, do koa Zwizku Modziey
Socjalistycznej trzeba si zapisa dobrowolnie na podstawie wiadomej decyzji. Do kompanii
wojskowej onierz naley na podstawie przydziau wadz, ktre powoay go do wojska. Te
przykady wskazuj, e do tu wymienionych grup naley si na podstawie wasnej decyzji lub
wadz posiadajcych moc przydzielenia osobnika do jakiej zorganizowanej grupy. Lecz
przynaleno do rodziny ma ju inny charakter: maonkowie nale do niej na podstawie
wyboru, ale dzieci wchodz do niej przez urodzenie (lub adopcj). Urodzenie stwarza wic
innego rodzaju przynaleno ni dobrowolne wstpienie lub przydzia. Do klasy robotniczej
naley si przez urodzenie, potwierdzone wyborem zawodu - dziecko z rodziny robotniczej
moe zdoby wyksztacenie wysze, wykonywa zawd lekarza i wyj z klasy robotniczej,
przej do innej klasy spoecznej. Rwnie do narodu wchodzi si przez urodzenie i
wychowanie, przez akceptacj jzyka, wartoci, stylu ycia itp. Mona si take
wynarodowi, np. wyjecha do innego pastwa, przyj inne obywatelstwo, przyswoi sobie
inny jzyk, zerwa zwizki ze swoim narodem. Nie mona jednak wyj ze spoeczestwa.
Wychodzc z jednej grupy czy zbiorowoci, osobnik zawsze wstpuje do innych grup i
zbiorowoci. Wynika std, e przynaleno do spoeczestwa to co innego ni
przynaleno do rodziny czy grupy studenckiej. Postawmy pytanie inne: czy mona nalee
do spoeczestwa globalnego, lub do wielkich grup takich, jak nard, pastwo i klasa nie
nalec do grup maych i porednich? Inaczej: czy mona nalee do makrostruktur
spoecznych nie nalec do mikrostruktur i wszystkich wielostopniowych struktur
porednich? Pytanie to ma szereg wanych stron. Mwic o wizi spoecznej, podkrelalimy
wano struktury zbiorowoci w wyznaczaniu zachowa czonkw. W naszym
uproszczonym przedstawieniu wizi mwilimy, e stanowi ona jakby system sznurkw
trzymajcych jednostk na wodzy i poruszajcy j, wyznaczajcy jej postpowanie.
Postawione powyej pytanie jest wic take wane dla zagadnienia: czy mikrostruktury czy
te makrostruktury s waniejsze dla wyznaczania postpowania jednostek? Jak widzimy, to
proste pytanie: co to znaczy przynaleno do grupy ma wiele wanych implikacji.
Sprbujmy wic na nie odpowiedzie. We wszystkich wymienionych wypadkach
przynaleno do grupy ma aspekty formalne, obiektywne i subiektywne. Student naley do
grupy, bo zosta do niej zapisany, sprawdza si jego obecno na wiczeniach, wymaga
wykonywania obowizkw, akceptacji wartoci i wzoru moralnego czonka, okazywania
solidarnoci. Porwnujc wymagania stawiane czonkom przez grup wiczeniow i przez
koo ZMS atwo moemy stwierdzi rnice - koo ZMS mocniej wymaga realizacji wzoru
moralnego, kadzie wikszy nacisk na realizacj zada grupy, wymaga wicej identyfikacji
postaw czonka i jego aspiracji z wartociami ideologicznymi, stawia wiksze wymagania
dyscyplinie i solidarnoci w dziaaniach. W rodzinie elementy wizi midzy czonkami s
jeszcze inne. Przynaleno do rodziny ma take swoje strony formalne: maonkowie s
poczeni aktem lubu potwierdzonym przez wadze, dzieci urodzone w rodzinie s
zarejestrowane jako dzieci w odpowiedniej instytucji rady narodowej, lecz wchodz one do
rodziny w procesie socjalizacji i wychowania, przyswajaj sobie wartoci tej rodziny
spontanicznie, identyfikacja z rodzin dokonuje si we wczesnym dziecistwie, opiera si
przede wszystkim na wizi emocjonalnej, na zalenoci bytowej nie istniejcej w
organizacjach celowych. W rodzinie osobnik uczy si jzyka, zostaje wprowadzony w
obyczaje, tradycj, przyswaja sobie elementarne wzory zachowania si. Podkrelalimy ju
wielokrotnie donioso tego procesu socjalizacji w pierwszych latach ycia dla rozwoju
osobowoci, dla "stania si czowiekiem". Widzielimy, e dzieci wyrosy wrd zwierzt lub

108

w izolacji, mimo e po odnalezieniu byy poddane intensywnym zabiegom socjalizacyjnym i

wychowawczym, nie rozwijay normalnej osobowoci i miay trudnoci z wejciem do
spoeczestwa. W tym znaczeniu przynaleno do spoeczestwa jest rwnoznaczna z
posiadaniem czy te rozwiniciem penej osobowoci. Poniewa za cechy tej osobowoci
rozwijaj si pod wpywem mikrostruktur, wic wyprowadzamy std pierwszy wniosek, e do
spoeczestwa globalnego czowiek moe wej, a zatem i przynalee tylko przez
mikrostruktury, a zatem i przez wielostopniowe struktury porednie. Do wielkich grup
spoecznych takich, jak klasy, nard i pastwo, take przynaley si poprzez cay ukad
struktur wielostopniowych. Np. do klasy spoecznej naley si przez rodzin i przez
zbiorowoci zawodowe takie, jak brygada robocza, zbiorowo zakadu pracy, instytucje
klasowe, jak zwizki zawodowe, organizacje polityczne. Lecz jednostka moe rozwija
subiektywne poczucie zwizku z wielk grup, moe si z ni identyfikowa akceptujc jej
wartoci, jej cele, okazujc solidarno z ni, pomnaajc jej dorobek itp. Innymi sowy:
przynaleno do grupy oznacza wejcie do wizi spoecznej danej grupy. Najtrwalsze i
najbardziej bliskie zwizki cz ludzi w grupach maych. W grupach maych, w
mikrostrukturach wi spoeczna jest najsilniejsza, formy zwizkw subiektywnych wynikaj
z form stycznoci osobistych i stosunkw, w ktrych elementy emocjonalne odgrywaj wan
rol. Nie mona wic nalee do narodu nie nalec do rodziny, maych grup i struktur
porednich, w ktrych powstaj elementy wizi osobistej. Nard jako cao jest poza
zasigiem kontaktw jednostki - spotyka si ona z czonkami mikrostruktur i struktur
porednich. atwo jest przecie policzy, z iloma ludmi jednostka w swoim yciu si
spotyka, z iloma ma stycznoci osobiste i wchodzi z nimi w wiadome wzajemne
oddziaywania, i jaki to jest odsetek czonkw narodu. Oczywicie, e stycznoci porednie
mona mie z ogromnymi masami poprzez radio, pras, telewizj, kino, lecz takie stycznoci
jednostka utrzymuje take z czonkami innych narodw. W toku wychowywania zostajemy
wprowadzeni w histori, tradycje i dziedzictwo kulturalne narodu, lecz jeeli nie ma staych
stycznoci z mikrostrukturami i strukturami porednimi, przynaleno do narodu staje si
tylko przynalenoci ideologiczn, tak, jak spotykamy np. wrd Polakw yjcych stale
za granic. Gdy przynaleno do jakiej grupy, maej czy wielkiej, dokonuje si przez wi
spoeczn - mwic metafor - przez "wpltanie" w wi spoeczn danej grupy. Tzn. przez
stycznoci, stosunki, instytucje, przez wartoci, przez uczestnictwo w organizacji spoecznej
grupy. To "wpltanie" jest podstaw przynalenoci obiektywnej. Przynaleno do grupy ma
take stron subiektywn (moglibymy mwi o przynalenoci subiektywnej), polegajc na
subiektywnej akceptacji wzorw zachowa, wzoru moralnego czonka, identyfikacji z
wartociami i celami grupy, solidarnoci z jej czonkami, przywizaniu emocjonalnym.
Moemy wic mwi o dwch postaciach przynalenoci do grupy: o "przynalenoci
realnej", wystpujcej wtedy, gdy jednostka uczestniczy w wizi danej grupy a rwnoczenie
jest z ni zwizana subiektywnie, tzn. zrealizowane s warunki przynalenoci obiektywnej i
subiektywnej, oraz o "przynalenoci ideologicznej", gdy spenione s tylko niektre warunki
przynalenoci subiektywnej. Przynaleno ideologiczna wystpuje np. wrd czonkw
honorowych jakiej grupy yjcych stale poza ni, wrd emigrantw zachowujcych
emocjonalne poczucie zwizku z narodem. Przynaleno realna jest zjawiskiem zmiennym i
zrnicowanym. Wiemy ju z dowiadczenia potocznego, e w kadej grupie s ludzie mniej
lub wicej z ni zwizani, i to w sensie obiektywnym i subiektywnym, mniej lub wicej
zaangaowani w realizacj celw grupy i identyfikujcy si z jej wartociami.
Rodzaje grup
W dotychczasowych rozwaaniach stwierdzalimy ju fakt znany dobrze kademu, e w
yciu spoecznym wystpuj bardzo zrnicowane postacie grup, e zatem zagadnienie ich
klasyfikacji jest wane dla przejrzystej analizy. W literaturze socjologicznej moemy spotka
wielu rnych prb klasyfikacji grup. Socjolog amerykaski E.E. Eubank, ktry zebra i
zanalizowa sposoby klasyfikowania grup wystpujce w literaturze amerykaskiej, podaje

109

siedem zasad stosowanych w tych klasyfikacjach: klasyfikacje 1) na podstawie

przynalenoci etnicznej lub rasowej; 2) na podstawie poziomu rozwoju kulturalnego; 3)
na podstawie typw struktury wystpujcej w grupach; 4) na podstawie zada lub funkcji
spenianych przez grupy w szerszych zbiorowociach; 5) na podstawie przewaajcych
typw stycznoci midzy czonkami; 6) na podstawie rnych rodzajw wizi
wystpujcych w grupach; 7) klasyfikacje na innych zasadach. Nie wchodzimy tutaj w
ocen tej prby uoenia moliwych klasyfikacji. Uywajc naszej terminologii
powiedzielibymy, e typ pity i szsty s identyczne. Wszystkie te zasady klasyfikacji s w
jaki sposb uzasadnione. Klasyfikacja jest przecie zabiegiem arbitralnym, a o jej
poprawnoci decyduj jej uyteczno poznawcza, przejrzysto i kompletno. System
klasyfikacyjny powinien dokonywa podziaw wyranych i wyczerpujcych. Nie
zamierzamy tu proponowa jakiego konsekwentnego systemu klasyfikacyjnego, lecz
dokonamy pewnego przegldu rodzajw grup, najczciej wyrnianych *13. Bardzo czsto
spotykany jest podzia na "grupy mae" i "grupy due". Omawiajc zagadnienie mikro - i
makrostruktur, dotknlimy tego zagadnienia i wskazywalimy na trudnoci zwizane z tym
podziaem, gdy midzy grupami maymi, o prostej strukturze, a grupami duymi, o
strukturze bardzo zoonej, istnieje wiele stopni porednich - grup o redniej wielkoci i
granice midzy nimi s czysto konwencjonalne. Moemy wic powiedzie, e grupy mae
posiadaj struktur prost, tzn. zoone s wycznie z czonkw i nie posiadaj adnych
podgrup, natomiast grupy wielkie s to takie grupy, ktre nie wchodz ju jako czci
skadowe do jeszcze wikszych grup w cisym tego sowa znaczeniu, chocia mog
wchodzi w skad wikszych zbiorowoci innych typw. Zatem grup wielk byby nard,
pastwo, samodzielny koci czy grupa wyznaniowa, gdy nie wchodz ju one jako czci
skadowe do jeszcze wikszych grup, chocia mog nalee do takich zbiorowoci, jak
kompleks pastw, kompleks cywilizacyjny, lecz kompleksy te nie s grupami w cisym tego
sowa znaczeniu. Wszystkie inne grupy, o strukturach dwu - lub wielostopniowych,
tworzyyby grupy porednie. Podzia na grupy mae i due bywa czasami, chocia niesusznie,
utosamiany z podziaem na "grupy pierwotne" i "grupy wtrne". Grupy mae i due
wyrniamy na podstawie typu struktury, grupy pierwotne i wtrne na podstawie typu wizi.
W grupach pierwotnych wystpuje wycznie wi oparta na stycznociach osobistych i
postawach emocjonalnych, w grupach wtrnych wi wynikajca ze stycznoci rzeczowych i
oparta na interesach. Dalszy podzia, czsto stosowany, wyrnia "grupy formalne" i "grupy
nieformalne", przy czym podstaw tego rozrnienia jest fakt wystpowania w grupach
instytucji sformalizowanych lub tylko instytucji nieformalnych i kontroli spoecznej formalnej
lub nieformalnej. Wrd grup wystpujcych w kadym spoeczestwie "rodzina" odgrywa
szczegln rol i chocia posiada ona zarwno cechy grupy maej, pierwotnej i nieformalnej,
to omwimy j osobno, biorc pod uwag donioso funkcji przez ni spenianych. Wreszcie
wyrniamy grupy na podstawie ich pozycji zajmowanej w spoeczestwie, czyli "klasy
spoeczne". Innym wanym typem grup s "grupy celowe", zwane take zrzeszeniami,
tworzone dla realizacji dowolnych celw, np. grupy sportowe, partie polityczne, towarzystwa
akcyjne itp. Dalej wane s take "grupy terytorialne", wyodrbniane na podstawie stosunku
do terytorium, jak np. wie, miasto. Dalej trzeba wyrni grupy tworzone czy tworzce si
na podstawie "wsplnych wartoci kulturalnych" czy stosunku do kultury, takie jak nard.
Nie przedstawiamy tutaj prby penej i wyczerpujcej klasyfikacji grup, lecz ograniczamy si
do wymienienia najwaniejszych typw. Trzeba take podkreli, e mwimy tutaj cigle o
grupach spoecznych, a wic nie o wszystkich zbiorowociach. Istnieje jeszcze wiele rnych
form ycia spoecznego, wiele rnych typw zbiorowoci, nie bdcych grupami, np. takie,
jak tum, publiczno, zbiegowisko, jak pewne kompleksy spoeczne obejmujce kilka
narodw. Przykadem mog tu by spoeczestwa arabskie, wytwarzajce pewne formy
wsplnoty, pewne lune zacztki wizi, lecz nie stanowice jeszcze grupy.

110

Grupy mae i due, pierwotne i wtrne, formalne i nieformalne

Omwimy teraz cznie trzy pierwsze podziay, gdy maj one niektre wsplne zagadnienia.
Chciabym najpierw podkreli, e grupy mae, pierwotne i nieformalne nie s identyczne.
Mog istnie grupy mae, ktre s rwnoczenie wtrne i formalne, lub pierwotne i wtrne
nieformalne. Przyjrzyjmy si bliej tym zagadnieniom. W naszym wykadzie przyjlimy
nastpujce kryteria rozrnienia: grupy mae to takie, ktre maj niewielk ilo osb i
struktur prost, tzn. w ktrych nie ma adnych wyodrbnionych podgrup. Grupy pierwotne
to takie, ktre opieraj si wycznie na stycznociach osobistych, tzn. organizacja moe by
nawet sformalizowana, ale mimo to nie ma ona charakteru rzeczowego, i wi w takiej grupie
wynika z zainteresowa osobistych. Wreszcie grupy nieformalne to takie, ktre nie posiadaj
adnych instytucji sformalizowanych. Sprawa stanie si janiejsza, gdy podamy przykady.
Koo studenckie nie posiadajce adnych sekcji i liczce np. jedenastu czonkw jest grup
ma. Jest rwnoczenie grup formaln, ma bowiem sformuowany i zatwierdzony przez
wadze statut, i jest grup wtrn, poniewa suy dla realizacji okrelonego celu. Najlepszym
przykadem grupy pierwotnej jest rodzina, w ktrej zainteresowania osob maonka, dzieci
s podstaw stycznoci, wzajemnych oddziaywa i stosunkw. Rodzina ma elementy grupy
formalnej - zwizek maeski ma sankcj formaln, moe istnie szczegowa umowa
midzy maonkami regulujca ich sprawy majtkowe, np. ich obowizki i prawa s
okrelone kodeksem, ale rwnoczenie te elementy formalne nie przeszkadzaj, e wi
rodzinna jest najbardziej intymn wizi wystpujc we wszystkich formach ycia
zbiorowego. Grup pierwotn, rwnoczenie nieformaln i ma moe by grupa
rwienikw, maych chopcw bawicych si razem w parku czy na podwrzu. Moe ona
mie wasn organizacj nieformaln opart na niesformalizowanych instytucjach przywdcy,
jego pomocnikw, zwolennikw itp., lecz rwnoczenie wszystkie stycznoci w tej grupie
dokonuj si bezporednio i s natury osobistej. Cechami zasadniczymi grupy pierwotnej s
wic bezporednie stycznoci osobiste, ktre decyduj o wszystkich wanych procesach ycia
tej grupy. Grup pierwotn moe by grupa koleeska w zakadzie pracy, ludzie spotykajcy
si stale w kawiarni czy klubie dla dyskusji, gry w szachy czy karty, taca czy innych celw
zaspokajajcych ich aspiracje wynikajce z zainteresowania cechami osobistymi kolegw.
Wi w grupach pierwotnych jest oparta na stycznociach bezporednich i osobistych,
"twarz w twarz" jak si to zazwyczaj okrela, na intensywnym zaangaowaniu
emocjonalnym czonkw grupy w sprawy caoci, wytwarzajcym wysoki stopie
identyfikacji czonkw z grup. Niektrzy socjologowie jak np. C.H. Cooley, podkrelaj
jednolity i podobny charakter oddziaywa zachodzcych w grupach pierwotnych we
wszystkich typach spoeczestw znanych z historii i dlatego w nich dopatrywali si rde
podobiestw i jednolitoci w cechach osobowoci ludzkich formowanych w tych
spoeczestwach. Dotyczy to przede wszystkim tych cech, ktre ksztatuj si we wczesnym
dziecistwie, a wic cech jani subiektywnej. Grupy pierwotne s najczciej grupami
maymi i nieformalnymi, lecz nie znaczy to, e kada maa grupa jest take pierwotna i
nieformalna. Niektre mae grupy mog by bardzo sformalizowane, np. mae komrki
organizacji celowych, organizacji politycznych czy militarnych. Grupy wtrne to grupy
oparte na stycznociach rzeczowych, tworzone dla realizacji okrelonego celu. Grupy
pierwotne mog si przeksztaca we wtrne. Nawet rodzina moe si sta grup wtrn,
jeeli zanika w niej wi emocjonalna, maonkowie, a nawet dzieci trac wzajemne uczucia,
ale rodzina funkcjonuje dalej ze wzgldu na interesy ekonomiczne. Fakty takie czsto byy
opisywane przez literatur. Grupa rwienikw czy kolegw moe si przeksztaci np. w
klub sportowy i wtedy grupa rozrasta si, przyjmuje nowych czonkw interesujcych si
sportem - sowem grupa pierwotna staje si grup wtrn, opart na zinstytucjonalizowanym i
uschematyzowanym ukadzie stosunkw, dziaania czonkw s uregulowane przepisami,
kontrola staje si sformalizowana. Grupy wtrne s z reguy grupami duymi, chocia i grupy
mae mog mie ten charakter (np. maa komrka partii politycznej). Grupy wtrne nie mog
by nieformalne, dla osignicia swoich celw musz one tworzy organizacj

111

sformalizowan, regulujc zadania czonkw, ustalajc formalne zasady odpowiedzialnoci

i zasady dziaania. Grupy nieformalne s zazwyczaj take mae, nie wytwarzaj instytucji
sformalizowanych, ale mog by oparte na stycznociach rzeczowych rwnie dobrze jak
osobistych. Wprowadzamy tu rozrnienie midzy krgiem spoecznym a grup nieformaln.
Grupa nieformalna powstaje dopiero wwczas, gdy wytwarza zasad odrbnoci ustalajc jej
skad czonkowski i gdy rozwija swoje instytucje i system kontroli spoecznej, chocia
niesformalizowane. Grup nieformaln moe by grupa koleeska czy grupa znajomych
wewntrz np. grupy celowej, ktra solidarnie dy do osignicia celu wewntrz dawnej
organizacji, np. kilku znajomych zaatwiajcych swoje wasne interesy w sposb
zorganizowany, lecz nieformalny, moe by ni take grupa studentw spotykajcych si
regularnie, dyskutujcych czy studiujcych dodatkowo, dla wasnej ciekawoci jakie
zagadnienie, w sposb zorganizowany, ale nieformalny. Krg nie posiada tej formy
organizacji. Grupy nieformalne mog si niekiedy bardzo rozrasta, np. na podstawie
przynalenoci do okrelonego osiedla, czy wsi, dzielnicy czy bloku, moe powstawa grupa
nieformalna, skupiona wizi ssiedzk i na tej podstawie wytworzonym poczuciem
odrbnoci i solidarnoci. Trzeba jeszcze raz podkreli donioso grup pierwotnych i grup
nieformalnych. Procesy w nich zachodzce stanowi istotn "tre" ycia spoecznego, tzn. w
nich powstaj i w nich zostaj zaspokojone najwaniejsze potrzeby i denia, ktre stanowi
mechanizm napdowy zachowa jednostek. W grupach pierwotnych i nieformalnych
jednostka uczy si sposobw zachowa i one te ksztatuj jej postawy i wzory osobowoci.
One wypeniaj formalne ramy grup celowych zmienn rnorodnoci postaw i zachowa,
stosunkw i instytucji nieformalnych. Dwa koa studenckie, AZS czy ZMS, na rnych
wydziaach, mimo e maj identyczny statut, liczebno, wyposaenie i rodki na
realizowanie swoich zada, bywaj wypenione rn "treci" dziaa, zachowa, stosunkw
itd., poniewa w nich tworz si rne grupy nieformalne, rne typy grup pierwotnych, ktre
w decydujcy sposb wpywaj na to, jak s realizowane cele okrelone statutem, jak
czonkowie rozumiej te cele, jak je interpretuj, jak wag im przypisuj, jakie z nimi wi
cele osobiste. Ten wanie kompleks zjawisk nazywamy metaforycznie "treci" ycia
spoecznego, o ktrej decyduj grupy pierwotne i nieformalne. Na tym polega ich donioso
w yciu wielkich zbiorowoci i spoeczestw globalnych.
Rodzina
Antropolog kulturalny, George P. Murdock zastanawiajc si w ksice pt. "The Science of
Man in the World Crisis" *14 nad elementami kulturowymi wystpujcymi we wszystkich
historycznie znanych spoeczestwach, stwierdza, e nale do nich m. in. takie elementy, jak
zaloty, maestwo, opieka nad dziemi, stosunki pokrewiestwa - sowem kompleks zjawisk
koncentrujcych si wok grupy spoecznej zwanej rodzin. Wiemy ju, e zjawiska te
wystpuj take wrd zwierzt. Rodzina jako grupa wystpuje wrd zwierzt i nie jest
projekcj czy te wytworem cech wycznie ludzkich. Rnice midzy rodzin czowiecz a
rodzin wilkw czy gobi wynikaj z kulturowych postaw ich ycia. Kultura inaczej reguluje
zjawiska prokreacji, wychowania i wspycia z dziemi, miejsce rodziny w yciu szerszych
grup. Rodziny zwierzt s zjawiskiem gatunkowym, wi z potomstwem zrywa si z chwil
wydania na wiat nastpnego potomstwa, rodzina zwierzca nie znajduje si pod kontrol
szerszej zbiorowoci, nie przekazuje dziedzictwa kulturowego i nie wprowadza modego
pokolenia w cao procesw yciowych. To wic, co rni rodzin ludzk od rodziny
zwierzt, stanowi podstaw jej doniosoci w yciu spoeczestw. S to nastpujce cechy tej
grupy: wano jej zadania, a mianowicie zadanie prokreacyjne i zadania socjalizacyjne.
Rodzina jest jedyn grup rozrodcz, tzn. grup rozmnaajc si nie przez przyjmowanie
czonkw z zewntrz, lecz przez rodzenie dzieci, a wic jest grup utrzymujc cigo
biologiczn spoeczestwa. W rodzinie rodz si nowi czonkowie, ktrym rodzina
przekazuje drog dziedziczenia biologicznego cechy biologiczne gatunku. Drugie zadanie
grupy polega na przekazywaniu dzieciom dziedzictwa kulturowego szerszych grup, takich jak

112

klasy spoeczne, nard. Rodzina moe si rozwija take przez adopcj dzieci i wtedy spenia
tylko drugie z wymienionych powyej zada. Rodzina nie jest jedyn grup, w ktrej
przebiegaj procesy socjalizacji i wychowania, jednake rodzaj wizi czcej dziecko z
rodzicami powoduje, e wpyw rodziny jest decydujcy dla rozwinicia jani subiektywnej i
niektrych innych wanych cech osobowoci. Tak wic charakter wizi wewntrz rodziny,
opartej na szczeglnie intymnych stosunkach, na powizaniu emocjonalnym i na trwaoci tej
wizi, jest dalsz wyrniajc cech stanowic o wanoci grupy w yciu szerszych
zbiorowoci. Zadania grupy i cechy jej wizi wewntrznej powoduj, e jej istnienie i
funkcjonowanie pociga za sob wane skutki w yciu szerszych zbiorowoci, czyli moemy
powiedzie, e rodzina spenia wane funkcje w yciu tych zbiorowoci. Zanim jednak
omwimy te funkcje systematycznie, trzeba dokona oglnej charakterystyki rodziny jako
grupy spoecznej. Rodzina jest grup zoon z osb poczonych stosunkiem maeskim i
rodzicielskim. S to dwa podstawowe stosunki decydujce o powstaniu i istnieniu rodziny:
maestwo i pokrewiestwo. Pokrewiestwo moe by rzeczywiste (midzy rodzicami i
dziemi wasnymi) lub zastpcze (midzy rodzicami i dziemi przybranymi). Pokrewiestwo
zachodzi w linii wstpnej: rodzice, dziadkowie, pradziadkowie oraz linii zstpnej: rodzice,
dzieci, wnuki itd. Jest to pokrewiestwo w linii prostej. Lecz do rodziny nale take krewni
w linii bocznej (rodzestwo, ciotki, wujowie, kuzynowie itd.). Czonkowie rodziny yj
zazwyczaj pod jednym dachem i tworz jedno gospodarstwo domowe, obejmujce dwa
pokolenia (rodzina maa) lub trzy pokolenia, a czasem take kilka rodzin poczonych
pokrewiestwem w linii bocznej (wielka rodzina). Zakres gospodarstwa domowego wyznacza
zakres funkcji ekonomicznych spenianych przez rodzin w szerszych zbiorowociach (w
spoecznociach lokalnych, w pastwie, klasie, narodzie). Stosunki midzy maonkami oraz
rodzicami i dziemi, jak rwnie stosunki midzy krewnymi s okrelone prawem,
obyczajem, religi, tradycyjnymi wzorami wzajemnych oddziaywa, zaangaowaniem
uczuciowym czonkw. Zadania i funkcje rodziny s zbyt wane dla istnienia spoeczestwa
jako caoci, by mogy pozosta tylko spraw indywidualn jej czonkw. Istnieje duy zakres
prywatnoci w yciu rodziny przy jednoczesnym bardzo skoncentrowanym skupieniu kontroli
spoecznej nad yciem kadej rodziny. Grupy ssiedzkie, spoecznoci lokalne, rne
stowarzyszenia i instytucje wyspecjalizowane, grupy zawodowe, instytucje pastwowe,
instytucje religijne, krgi towarzyskie i inne grupy sprawuj nad przejawami ycia kadej
rodziny cig kontrol i ingeruj w jej ycie porednio czy bezporednio, jeeli nie wykonuje
ona swoich zada zgodnie z ustalonymi wzorami. Rodzina odznacza si siln spjnoci
wewntrzn, utrzymywan dziki siom wewntrznym oraz naciskowi zewntrznemu. Siy
wewntrzne skupiajce rodzin to silne przywizanie emocjonalne maonkw oraz rodzicw
i dzieci, wzajemny szacunek, solidarno i inne podstawy wynikajce z zaspokajania
wzajemnego osobistych potrzeb emocjonalnych, de do intymnoci, do poczucia zaufania i
bezpieczestwa itd. Te siy wewntrzne rodziny pozwalaj jej niekiedy przeciwstawia si
skutecznie naciskom zewntrznym pochodzcym od rodziny szerzej, spoecznoci lokalnej,
instytucji religijnych i pastwowych. Jednake rne formy kontroli spoecznej, lk przed
opini, denia do zyskania uznania opinii za wzorcowe wykonywanie zada itd. s silnym
czynnikiem wzmacniajcym siy wewntrzne utrzymujce spjno rodziny. Spjno
wewntrzna powoduje, e rodzina jest istotn grup pierwotn, tworzc si w sposb
naturalny w toku spontanicznego zaspokajania potrzeb. Powstaje w wikszoci wypadkw
(tzn. w wikszoci spoeczestw) na podstawie przywizania emocjonalnego, wzajemnego
podania seksualnego, a wic w pierwszej fazie istnienia jest poczona najsilniejsz wizi
uczuciow. Do tej wizi uczuciowej zostaje doczony szeroki splot zalenoci wynikajcych
z funkcji ekonomicznych, spoecznych, kulturowych, z obowizkw wobec dzieci, wobec
rodzicw itd. Rodzina stwarza take wasne rodowisko kulturowe, swj mniej lub wicej
wyrany styl ycia, swoje indywidualne sposoby wyraania si, swoje zwyczaje, nawyki,
jakie wasne sownictwo, w ramach oglnej kultury zbiorowoci, narodu lub klasy - i to
rodowisko kulturowe ksztatuje osobowo dzieci w procesie socjalizacji lub te
wiadomego wychowania, jeeli rodzice maj okrelony, wiadomy idea wychowawczy,

113

zakres wzorw zachowa i wzorw osobowych. Przykadem tutaj moe by wychowanie w

rodzinach polskich w okresie zaborw, kiedy rodziny przekazyway ten zasb tradycji
kulturowej narodu, jakiego nie przekazywaa szkoa pastwowa, oraz wpajay patriotyczne
wzory osobowe, przejte w postaci wyidealizowanych bohaterw narodowych. Rodzina
wystpuje we wszystkich historycznie znanych typach spoeczestw i kultur. We wszystkich
te spenia dwa podstawowe zadania, bez wzgldu na to jakie przyjmuje ona formy,
mianowicie wszdzie utrzymuje cigo biologiczn spoeczestwa, przekazuje typy
genotypowe i utrzymuje czy te pomnaa jego liczebno oraz utrzymuje jego cigo
kulturaln, przekazujc dziedzictwo kulturowe. Wypenianie tych zada pociga za sob
wiele rnych zjawisk i skutkw doniosych dla ycia szerszych zbiorowoci i dlatego
zastanowimy si nad tym, jak ycie rodziny jest powizane z caoci ycia spoecznego,
sowem - jakie funkcje rodzina spenia w spoeczestwie. Odrniamy zadania od funkcji.
Zadanie - to pewien zakres czynnoci, ktre wykonywane s i oceniane przez szersze
zbiorowoci. Zadaniem rodziny jest wychowanie dzieci. Lecz wychowanie wymaga, aby
rodzice zdobyli potrzebne na to rodki i aby wykonywali wiele innych czynnoci porednich.
Funkcje - to og czynnoci i ich skutkw zwizanych z wykonywaniem zada. Mona
odrnia zadania od funkcji nie tylko w odniesieniu do rodziny. Kada instytucja (szkoa,
urzd, armia), wykonujc powierzone jej zadania, wywouje w yciu spoeczestwa wiele
zjawisk nieprzewidywanych, ubocznych, nieraz niepodanych, ktre razem skadaj si na
jej funkcje w spoeczestwie. Funkcje speniane przez rodzin w szerszych zbiorowociach
mona uj w nastpujcych punktach: a) Utrzymywanie cigoci biologicznej
spoeczestwa wymaga podzenia, pielgnacji, ksztacenia, wychowywania dzieci.
Zaspokajanie popdu seksualnego jest intymn osobist potrzeb maonkw, denie do
posiadania dzieci jest take deniem czysto osobistym. Dziecko staje si jednake
przedmiotem zainteresowania szerszych zbiorowoci i rodzina musi zdoby odpowiednie
rodki, aby speni swoje zadanie opieki, rozwoju, wychowania i wyksztacenia dziecka, aby
da mu uyteczny zawd i wprowadzi go do szerszych zbiorowoci jako
penowartociowego czonka. Std wynikaj funkcje ekonomiczne rodziny: prowadzenie
gospodarstwa domowego, gromadzenie majtku czy dobytku rodziny, kumulowanie
bogactwa, zabezpieczenie bytu dzieci i zabezpieczenie staroci. Socjologowie, zajmujcy si
ekonomicznymi zagadnieniami wzrostu gospodarczego spoeczestw pastwowych
wskazywali, e kumulacja bogactw rodzinnych odgrywaa powan rol w rozwoju
gospodarczym, rwnie wan jak kumulacja kapitau w instytucjach ekonomicznych
pozarodzinnych. Jest to problem szczeglnie doniosy w naszym spoeczestwie, w jakim
stopniu bogacenie si rodziny jest czynnikiem sprzyjajcym, a w jakim hamujcym realizacj
ustroju socjalistycznego. W ustroju kapitalistycznym bogactwo i wasno rodzinna odegray
powan rol we wzrocie gospodarki kapitalistycznej, wyzwalay silne bodce egoizmu
indywidualnego i rodzinnego, ktry by take bodcem rozwoju przedsibiorstw rodzinnych.
Pozostaje jeszcze do zbadania, jaka zachodzi relacja midzy wzrostem zamonoci rodzin a
wzrostem gospodarki uspoecznionej. W kadym razie rodzina jest jednostk gospodarcz, jej
gospodarstwo domowe jest elementem rynku, decyzje ekonomiczne milionw rodzin skadaj
si na bieg ycia gospodarczego w rwnie wanym stopniu jak decyzje makroekonomiczne
instytucji planujcych i jest rzecz oczywist, e midzy decyzjami ekonomicznymi w skali
makro nie moe powstawa zbyt duy rozsiew. Rodzina zapewnia biologiczne utrzymanie
(wyywienie, ubranie, mieszkanie) swoim czonkom i w niektrych spoeczestwach
wypdzenie z rodziny jest rwnoznaczne z kar mierci. b) Utrzymywanie cigoci
kulturalnej przez przekazywanie potomstwu jzyka, obyczajw, wzorw zachowa - sowem
dziedzictwa kulturalnego dokonuje si w procesie socjalizacji noworodka. Od chwili
urodzenia czowiek wchodzi w wiat spoeczny i w wiat kultury, ktry jest wiatem rodziny.
Cigy kontakt z matk oraz z rodzestwem, opieka rodzicw, pielgnowanie niemowlcia, a
potem dziecka su przede wszystkim kanalizowaniu popdw i potrzeb naturalnych,
panowaniu nad nimi, zaspokajaniu ich w sposb okrelony kultur. A wic dziecko uczy si
zaspokajania potrzeb naturalnych, spoywania posikw, reagowania na obecno innych

114

ludzi w sposb przyjty w tej zbiorowoci, pod kontrol rodzicw i rodzestwa lub szerszej
rodziny, jeeli w jednym gospodarstwie domowym znajduj si take dziadkowie. Tak wic
w rodzinie dziecko uczy si grzecznoci, uczy si oceniania postpowania wasnego i innych,
internalizuje kryteria ocen moralnych, kryteria prestiu spoecznego, zdobywa pierwsze
zrozumienie i wyczucie zrnicowania spoecznego, dystansu midzy ludmi zajmujcymi
rne pozycje w spoeczestwie, sowem w tym okresie dziecistwa, przed pjciem do
szkoy, zdobywa zasb utrwalonych wyobrae o wiecie i ludziach, ktre przez cae ycie
bdzie bezrefleksyjnie traktowa jako oczywiste. Te wanie zinternalizowane w dziecistwie
wyobraenia, jeeli nie zostan zmodyfikowane dugim okresem wyksztacenia i wyjciem ze
swojej klasy spoecznej, bd stanowiy jedn z istotnych podstaw cigoci kulturalnej
zbiorowoci, w ktrej si dany osobnik urodzi i w ktrej yje. Np. zasb wyobrae,
zinternalizowany przez dziecko wychowywane w rodzinie paszczynianej, pozostawa na
cae ycie podstaw zachowa si chopa paszczynianego, jego "fatalizmu", biernoci i
akceptacji swojego losu. Tylko silne bodce zewntrzne mog zmieni ten zasb
zinternalizowanych poj, postaw i wartoci. Dopiero wejcie do domu rodzinnego prasy,
magazynw ilustrowanych, radia i telewizji zmienia zasadniczo socjalizacyjne funkcje
rodziny i wprowadza element zmian ju we wczesnym dziecistwie. c) Rodzina nadaje
pozycj spoeczn swoim dzieciom wraz z przekazywanym dziedzictwem kulturalnym. Tak
jak dziecko chopa paszczynianego internalizowao swoj bierno i podporzdkowanie,
jak dziecko feudaa internalizowao pych i dum rodow. W niektrych spoeczestwach,
np. kastowych, feudalnych, urodzenie decydowao o losie i pozycji jednostki. W tych
spoeczestwach, nazywanych zamknitymi, tzn. nie majcych otwartych drg z klas i grup
niszych do wyszych, pozycja spoeczna rodzicw bya przekazywana potomstwu a
mono zmiany, awansu bya bardzo nika, lub prawie nie istniejca, jak w systemie
kastowym. W spoeczestwach wspczesnych w mniejszym stopniu, ale rwnie powanym,
pozycja rodzicw, stan ich posiadania, poziom wyksztacenia, miejsce zamieszkania (wie
czy wielkie miasto) s czynnikami powanie wpywajcymi na karier yciow potomstwa.
d) Rodzina zapewnia jednostkom zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, potrzeb intymnego
wspycia, potrzeb zwierzenia si z przey konfliktowych, wyzbycia si doznanych
upokorze, daje poczucie bezpieczestwa - sowem daje mono odzyskania rwnowagi
emocjonalnej, utrzymania tej rwnowagi, a zatem take utrzymania integracji osobowoci. Te
wpywy, zdarzenia, czynniki, wystpujce w yciu zawodowym, w aktywnoci spoecznej
czy politycznej, w yciu towarzyskim, ktre mog grozi dezintegracj osobowoci, zostaj
lub mog zosta zneutralizowane i wyrwnane przez wpyw zharmonizowanego wspycia
rodzinnego. e) Rodzina sprawuje take kontrol nad postpowaniem swoich czonkw, a
przede wszystkim modego pokolenia. Jest take silnym czynnikiem kontroli zachowa
seksualnych. Spjna, zrwnowaona rodzina zapobiega skutecznie odchyleniom od norm
zachowania we wszystkich prawie dziedzinach ycia spoecznego, gdy odchylenia te mog
pociga ujemne skutki dla wszystkich czonkw rodziny. Za opinia jednego dziecka zagraa
powodzeniu yciowemu caego rodzestwa, alkoholizm ojca jest zgubny dla caej rodziny,
natomiast dobra opinia rodzicw jest rekomendacj dla dzieci itp. Lecz ponadto rodzina
sprawuje kontrol przez wi emocjonaln, przez uczuciowe zaangaowanie wszystkich
czonkw w utrzymanie i pomnaanie dbr rodziny, jej dobrej opinii, jej majtku, w
podnoszeniu jej pozycji spoecznej. Te wyej wymienione funkcje rodzina spenia we
wszystkich typach spoeczestw, niezalenie od tego jak sama jest zorganizowana. W
ewolucji gatunku ludzkiego i ycia spoecznego rodzina wystpowaa i nadal wystpuje w
rnych postaciach. Te zrnicowane postacie rodziny mog mie i maj czsto funkcje
specyficzne w danym spoeczestwie. Moe ona by take jednostk kultu religijnego, moe
sprawowa take funkcje wymiaru sprawiedliwoci, moe niekiedy zastpowa szko, jej
funkcje gospodarcze mog by rozbudowane, jak np. w gospodarstwie chopskim w XIX
wieku, gdzie organizacja rodziny bya cile powizana z organizacj gospodarstwa rolnego.
Zawsze jest ona pierwsz grup spoeczn, w ktrej uczestniczy mode pokolenie i w ktrej
zdobywa pierwsz orientacj w yciu spoecznym. Porwnujc np. rodzin polsk szlacheck

115

w XVIII wieku i jej przeksztacenia w wieku XIX, ksztatujce si rodziny bogatego

mieszczastwa w XIX wieku ze wspczesn rodzin miejskich pracownikw umysowych,
atwo moemy dostrzec zmiany w zakresie spenianych funkcji. Ok. r. 1860 mielimy w
Polsce rodzin patriarchaln, w ktrej ojciec by jedynym ywicielem. Kobiety nie mogy
pracowa zarobkowo poza rodzin. Nie miay dostpu do szk zawodowych ani szk
wyszych. Wadza ojca nad dziemi bya prawie nieograniczona. Maestwo byo instytucj
przede wszystkim religijn, lub odbywa si w kociele, a lub cywilny bez kocielnego by
niemoliwy. Rodzina stanowia rozbudowan instytucj ekonomiczn. W gospodarstwie
domowym pieko si chleb, szyo ubrania, zatrudniajc wiele suby. Stosunki midzy mem
i on regulowa do sztywny ceremonia, podobnie jak stosunki rodzicw z dziemi.
Wystarczy sign do literatury piknej lub pamitnikarskiej, eby odtworzy sobie opis
takiej rodziny. W rodzinie wspczesnej zmieniaa si przede wszystkim pozycja kobiety.
Staa si ona rwnorzdnym partnerem ma, pracuje zarobkowo z koniecznoci, gdy praca
ma nie wystarcza na utrzymanie rodziny. Zmniejszy si zakres gospodarstwa domowego i
szereg instytucji wyspecjalizowanych przejo jego zadania. Nie tylko nie szyje si ubra, nie
wypieka chleba, ale i przygotowanie posikw zostao bardzo ograniczone. Dom rodzinny nie
jest ju orodkiem zabawy i organizowania wolnego czasu. Dzieci zdobyy sobie take prawo
do stosunku koleeskiego z rodzicami, zmniejszy si wybitnie zakres wadzy rodzicw nad
postpowaniem dzieci. Zmieni si take charakter maestwa, zwikszya liczba rozwodw,
rodzice nie decyduj o maestwie swoich dzieci, maestwo nie jest zawierane z kalkulacji
ekonomicznych i spoecznych. Jak wic widzimy, funkcje speniane przez rodzin s
wyznaczone przez oglny stan spoeczestwa, przez jego makrostruktur, przez oglny stan
zaawansowania technicznego i gospodarczego. Mechanizacja gospodarstwa domowego,
pojawienie si samochodu w masowym uyciu, pojawienie si radia a pniej telewizji,
zmieniy organizacj gospodarstwa domowego, organizacj pracy w tym gospodarstwie, a
zatem take organizacj wspycia czonkw rodziny. Praca zawodowa kobiet, rosnce
zaangaowanie mczyzn w przeduajcy si czas pracy zarobkowej, w prace spoeczne,
przeduanie czasu traconego na dojazd do pracy i inne zjawiska zmieniaj take funkcje
wychowawcze rodziny i ograniczaj je na rzecz obkw, przedszkoli, szk, wietlic,
organizacji modzieowych. Rwnoczenie zmniejsza si zakres kontroli rodzicw nad
postpowaniem dzieci, zmniejsza ich autorytet - stosunki rodzicielskie przyjmuj posta
koleesk. Lecz proces ten ma take inne konsekwencje. Dzieci pozbawione atmosfery
emocjonalnego oddania, zaufania, uczuciowego zwizku z rodzicami naraone s na
zaburzenia rozwoju ich osobowoci i psychiatrzy wskazuj, e przyczyny nieprzystosowania
modziey, buntu przeciw porzdkowi spoecznemu tkwi take midzy innymi w
niedostatkach uczuciowej opieki rodzicw. Widzimy wic, e funkcje rodziny s ze sob
powizane, e zmiany w jednej z nich z koniecznoci pocigaj za sob take zmiany w innej.
Tyle o funkcjach rodziny. Przyjrzyjmy si teraz rnym formom rodziny, jakie moemy
spotka w rnych typach spoeczestw i kultur. Te rne formy rodziny zale od wielu
czynnikw. Struktura rodziny i jej wewntrzna organizacja moe zalee od typu maestwa.
Znamy maestwa monogamiczne i poligamiczne. Monogamia jest zwizkiem midzy
jednym mczyzn a jedn kobiet. Poligamia moe wystpowa w postaci poliginii czyli
maestwa jednego mczyzny z kilku kobietami, lub w postaci poliandrii czyli maestwa
jednej kobiety z kilku mczyznami. Poliginia wystpuje w spoeczestwach ludzkich
znacznie czciej ni monogamia. G.P. Murdock stwierdzi wystpowanie monogamii w 43
znanych etnologom spoeczestwach, poliginii w 193 i poliandrii w 2 *15. Zagadnienie,
dlaczego w rnych spoeczestwach wystpuj tak zrnicowane struktury rodziny jest
bardzo skomplikowane. Moe mie swoje przyczyny w cechach biologicznych, moe w
organizacji ekonomicznej lub religijnej (jak np. nage pojawienie si poligamicznej sekty
Mormonw w Stanach Zjednoczonych w poowie XIX wieku). Ze wzgldu na zakres wyboru
wspmaonka maestwa dzielimy na endogamiczne, tj. zawierane w ramach wasnej
szerszej zbiorowoci, np. klasy spoecznej lub kasty, i na maestwa egzogamiczne, tzn.
zawierane z koniecznoci midzy partnerami nalecymi do rnych grup. Np. w systemie

116

kastowym dopuszczane s tylko maestwa midzy czonkami jednej kasty. Podobnie w

spoeczestwie feudalnym, chocia nie tak ostro jak w spoeczestwie kastowym, endogamia
bya praktycznie obowizujc, i np. syn arystokraty mg si oeni tylko w ramach wasnej
sfery. Jeszcze w XIX wieku dramat Wokulskiego rozegra si na tle nakazu endogamii w
rodzinach arystokratycznych. Endogamia miewa take rne uzasadnienia, czy to w rnicy
krwi, i mistycznej wierze w rn jako osobowoci, czy te uzasadnienie ekonomiczne, jak
np. w spoeczestwie kapitalistycznym, gdzie nakazy pomnaania majtku rodzinnego przez
maestwa zmuszay do oenku midzy partnerami o podobnym poziomie posiadania.
Maestwa egzogamiczne bior swj pocztek w tabu stosunkw seksualnych midzy
rodzestwem czy midzy rodzicami a dziemi. Tabu to zostaje rozszerzone najpierw na
rodzin szersz i zakaz maestwa dotyczy take kuzynw i dalszych krewnych. W
spoeczestwach pierwotnych o ustroju rodowym egzogamia zabrania maestw midzy
czonkami jednego rodu. Niekiedy egzogamia zakazuje maestw wewntrz grup etnicznych.
W ten sposb stawaa si ona czynnikiem przemieszania i integracji rnych grup
spoecznych. W spoeczestwach przemysowych zakazy egzogamiczne dotycz tylko rodzin.
Endogamia i jej nakazy dziaaj w nich znacznie silniej i w wielu spoeczestwach spotykamy
silne opory przeciw maestwom midzy ludmi nalecymi do rnych ras czy rnych
grup etnicznych. Ze wzgldu na hierarchi prestiu i wadzy w rodzinie, wyrniamy rodziny
patriarchalne, w ktrych ojciec sprawuje wadz i cieszy si najwikszym autorytetem oraz
rodziny matriarchalne, w ktrych wadz w rodzinie sprawuje matka. Istniej take rodziny
egalitarne, wystpujce we wspczesnych spoeczestwach, w ktrych m i ona maj
rwne prawa. Ten podzia na rodziny patriarchalne i matriarchalne ma powane
konsekwencje w yciu szerszych zbiorowoci, w ktrych wystpuje. Nie trzeba go miesza z
tak zwanym skoncentrowaniem rodziny wok ojca lub matki. W nowoczesnych
spoeczestwach, gdzie ojciec pracuje zawodowo i znajduje si poza domem cay dzie, a
niekiedy zjawia si w domu tylko w niektre dnie, gdy pracuje poza miejscem zamieszkania,
matka niepracujca zawodowo jest faktycznie gow rodziny, wychowuje dzieci i prowadzi
gospodarstwo domowe, z tym jednak, e decyzje podejmowane s wsplnie z ojcem. Nie jest
to wic rodzina matriarchalna, gdy wadza naley do obu maonkw, ojciec utrzymuje
rodzin i podejmuje wane decyzje, ale matka jest orodkiem rodziny, dzieci i wszystkie
sprawy skupiaj si wok niej. Taki stan rzeczy nazywamy rodzin skoncentrowan wok
matki. Matriarchat jest form rodziny, w ktrej matka sprawuje wadz a pokrewiestwo liczy
si po linii matki (matrylinealny system pokrewiestwa), czasami jest poczony z
matrylokalnym systemem, tzn. z zamieszkiwaniem modego maestwa w domu matki
panny modej, a nie w domu ojca pana modego. Matriarchat spotykano wrd niektrych
plemion indiaskich (Irokezi), oraz wrd innych ludw na niszych stopniach rozwoju.
Istniej spory wrd etnologw co do zakresu wystpowania matriarchatu w czystej postaci.
Czsto czy si on z wierzeniem, e cia jest spowodowana przez duchy i e midzy
stosunkiem seksualnym a ci nie zachodzi aden zwizek. W nowoczesnych
spoeczestwach przemysowych wystpuj zjawiska rodzin skoncentrowanych wok matki,
lecz nie s one rodzinami matriarchalnymi. Natomiast patriarchat jest form rodziny
wystpujc w czystej postaci w wielu spoeczestwach. Klasycznym przykadem moe by
rodzina w spoeczestwie staroytnego Rzymu i od niej si wywodzca rodzina patriarchalna
feudalnej Europy. Pocztkw tej formy rodziny mona szuka w rozwoju wasnoci rolnej, w
rozwoju systemu politycznego wymagajcego wadzy wojownikw, prowadzcego do
powstania pastwa zorganizowanego itd. Tradycyjna rodzina patriarchalna bya czsto
rodzin wielk, w ktrej rodziny synw wczane byy do jednego, wsplnego gospodarstwa
domowego, nad ktrym nieograniczon wadz sprawowa ojciec. Ojciec sprawowa take
wadz polityczn nad czonkami rodziny i nad sub lub niewolnikami. W niektrych
kulturach ojciec sprawowa take funkcje kapana, zwaszcza jeeli w religii wystpowa kult
przodkw. W niektrych spoeczestwach staroytnych ojciec mg sprzeda swoje dzieci, a
nawet posiada wadz ycia i mierci. Caa wasno rodziny znajdowaa si w jego
dyspozycji, mg dobrowolnie j przekazywa. Ani ona, ani dzieci nie miay prawa do

117

niczego poza wol gowy rodziny. Kobiety nie miay praw politycznych, nie mogy bra
udziau w yciu publicznym. Moda dziewczyna w redniowiecznej Europie moga by
wydana za m zgodnie z wol ojca, moga zosta zakonnic albo star pann rezydentk u
rodzestwa. Jedyne kariery moliwe byy w zakonach; niekiedy kobieta moga sprawowa
wadz samodzielnie jako krlowa. Kobiety a do XIX wieku, zwaszcza w klasach
wyszych, byy wyczone od moliwoci wykonywania zawodu. W rodzinach chopskich,
ktre rwnie byy patriarchalne, kobieta bya si robocz w gospodarstwie. W rodzinach
powstajcego proletariatu przemysowego, od XVIII wieku, kobiety byy zmuszane do pracy
w przemyle, do wykonywania pracy zawodowej, angaowano je chtnie, poniewa byy
gorzej patne. Rozwj kapitalizmu przemysowego przynis wic konieczno pracy kobiet
najpierw w rodzinach robotniczych, potem take w innych klasach spoecznych. Ju w r.
1791, wanie pod wpywem zmian wywoywanych rewolucj przemysow, Mary
Wollstonecraft wystpia z manifestem "A Vindication of the Rights of Woman", dajc
rwnych praw dla kobiet. Uwaano wtedy powszechnie, e jest to danie nie tylko amoralne,
ale take niebezpieczne dla spoeczestwa. Rozpoczty wtedy ruch emancypacji kobiet, z
rwnoczesnymi zmianami wywoanymi rozwojem cywilizacji przemysowej, doprowadzi, do
cakowitego przeksztacenia rodziny patriarchalnej. Zmieniy si warunki ekonomiczne,
powstay nowe klasy, w ktrych cae rodziny byy zmuszone do pracy, w gospodarce
powstawao zapotrzebowanie na kwalifikowan prac kobiet, co zmusio wadze pastwowe
do tworzenia szk dla kobiet i do dopuszczenia kobiet do studiw wyszych, postpujca
demokratyzacja i radykalizacja spoeczestwa, rozwj ideologii egalitarnych,
socjalistycznych, liberalnych - doprowadziy do przyznania kobietom praw politycznych.
Rwnoczenie powstaway instytucje przejmujce zadania i funkcje rodziny, a wic instytucje
usugowe przejmujce jej funkcje gospodarcze, a nawet wychowawcze, jak to
przedstawilimy porwnujc rodziny z r. 1860 i wspczesne *16. Typy struktur rodziny s
wic zmienne w czasie, mimo, e kada epoka ma skonno do absolutyzowania tych form,
ktre w niej wystpuj i do uwaania ich za "naturalne". Jednake liczne studia nad
przeksztaceniami rodziny pod wpywem rewolucji przemysowej i liczne badania nad
przeksztaceniami rodziny wspczesnej pokazay wyranie jej zmienno i du zdolno do
przystosowania si do zmieniajcych si spoeczestw i kultur. ycie rodziny wspczesnej i
czynniki je wyznaczajce bd przedmiotem nastpnych rozwaa. Jak ju mwilimy, ycie
rodziny ma wyrane podstawy biologiczne. Wrd zwierzt take wystpuj rodziny, a raczej
maestwa monogamiczne utrzymujce si przez cae ycie osobnikw, jednake
rodzestwo nie skupia si z nimi duej ni przez okres doronicia. Maestwa te utrzymuj
si na podstawie zaspokajania popdw biologicznych: seksualnego, popdu samca do
dominacji, zalenoci potomstwa od matki. W rodzinie ludzkiej samo zaspokajanie popdu
seksualnego nie wystarcza jako podstawa powstania rodziny (maestwa), gdy moe on by
zaspokajany w rny sposb take poza maestwem (stosunki koleeskie, prostytucja,
onania). Stao popdu seksualnego, jego rne formy sublimacji i powstajca wok jego
zaspokajania otoczka emocjonalna stanowi zesp czynnikw biopsychicznych stanowicych
podstaw powstawania maestwa i rodziny czowieczej. W wielu spoeczestwach istniej
jednake dopuszczalne, a nawet zinstytucjonalizowane formy stosunkw przedmaeskich.
Cytowany ju Murdock, badajc 250 rnych spoeczestw znalaz, e stosunki
przedmaeskie (z wyjtkiem kazirodczych) dozwolone s w peni w 65 spoeczestwach,
dopuszczalne w uregulowanych warunkach w 43, ganione w 6, zakazane w 44, a o 92 brak
dokadnych danych pozwalajcych na wyrane rozstrzygnicie zagadnienia *17. Natomiast
zakaz kazirodztwa jest powszechny i tylko w dwch spoeczestwach stosunki takie byy
dopuszczalne w bardzo wyjtkowych warunkach *18. Kada kultura zna natomiast szeroki
zesp rodkw i sposobw pobudzania popdu seksualnego (wydawnictwa, czasopisma,
filmy, sztuki teatralne, przedstawienia kabaretowe, rewie przepojone seksualizmem) oraz cay
zesp rodkw ograniczajcych jego dziaanie (zakazy religijne, posty, pokuty, kontrola
zachowa, potpienie przez opini itp.). Biologiczne popdy i potrzeby prowadzce do
maestwa s ujte w rygorystyczne ramy obyczajw, moralnoci, prawa i religii. Pierwszym

118

zjawiskiem prowadzcym do maestwa jest wybr partnera oraz instytucja narzeczestwa.

Jak kady stosunek spoeczny, tak i narzeczestwo zaczyna si od stycznoci przestrzennej,
zainteresowania wzajemnego, przechodzi w styczno spoeczn, zwizek uczuciowy, eby
nastpnie przeksztaci si w zaloty, rozpoczynajce si czstymi spotkaniami i "chodzeniem
ze sob". Zaloty to mniej lub wicej ustalony kompleks zachowa zmierzajcy do uzyskania
zgody partnera na maestwo (lub stosunek). W niektrych typach spoeczestw zaloty s
przede wszystkim prezentacj narzeczonego czy narzeczonej rodzicom, ktrzy decyduj o
maestwie. W naszym spoeczestwie w zalotach splataj si elementy tradycji, lokalnych
obyczajw, wpyw literatury, filmw, rnych "podkultur" itp. Jest to okres poznawania
partnera, powstawania mioci czyli kompleksu uczu, na ktry skadaj si: atrakcja
fizyczna, podanie seksualne, przywizanie uczuciowe i poczucie wycznoci tego
przywizania, wzajemna zaleno emocjonalna, sympatia, idealizacja partnera, intymno,
stymulacja aktywnoci itp. (analiza mioci jest zadaniem psychologii). Zaloty mog
prowadzi do formalnych owiadczyn, zarczyn, przetargw w sprawie posagu, zawarcia
umowy maeskiej i wreszcie lubu, w zalenoci od typu spoeczestwa, klasy spoecznej,
czy spoecznoci lokalnej. W niektrych spoeczestwach zaloty kocz si kupnem
narzeczonej, w innych porwaniem. Wanym czynnikiem w rozwoju ycia wspczesnego
maestwa i rodziny jest typ mioci powstajcej w okresie narzeczestwa. Nie wchodzc w
zagadnienia psychologiczne wymienimy niektre z tych typw, wyrniane w podrcznikach
psychologii, wskazujc na konsekwencje w yciu rodziny: mio zdominowana przez
podanie, mio romantyczna idealizujca partnera, mio platoniczna czyli
przeintelektualizowana, koleeska czyli szukajca wsplnie radoci ycia - kady z tych
typw rni si trwaoci, postawami wobec partnera i rnicami w przetrwaniu prb
codziennego wspycia. Mio jest czynnikiem wyboru partnera tylko w niektrych
spoeczestwach, przede wszystkim we wspczesnych spoeczestwach przemysowych,
gdzie osignita zostaa pena emancypacja kobiet, i gdzie stosunki midzy rodzicami i
dziemi s stosunkami koleeskimi. W wielu spoeczestwach narzeczeni spotykaj si po
raz pierwszy w dniu lubu, a o ich maestwie decyduj rodzice. Czynniki wyboru partnera
mona wic uszeregowa nastpujco: 1) czynnikiem wyboru partnera moe by blisko
przestrzenna, ssiedztwo, przynaleno do jednej spoecznoci lokalnej. W spoeczestwach
wiejskich lub maomiasteczkowych spotykamy tego rodzaju kojarzenie maestw tylko
wrd znajomych i powinowatych. Blisko przestrzenna, oczywicie, stwarza tylko szans
spotkania, a ponadto stwarza poczucie bliskoci, daje okazj do poznania si wzajemnego,
ktre jest warunkiem wyboru partnera. 2) Drugim czynnikiem wyboru partnera jest
wyobraenie o idealnym partnerze, jakie wytwarzaj sobie modzi ludzie w okresie
zbliajcego si wieku upowaniajcego do zawarcia maestwa. Moe to by wyobraenie
o idealnym mu czy onie, o cechach, jakie powinni posiada, aby ycie maeskie uoyo
si zgodnie z marzeniami. Lecz te wyobraenia niekoniecznie musz by marzeniami. Mog
to take by trzewe kalkulacje dotyczce zamonoci, wysokoci posagu, szans yciowych,
jakie mog si wiza z okrelonymi typami partnerw. 3) Psychologowie stwierdzaj, e w
wielu wypadkach te marzenia czy wyobraenia o przyszym partnerze s podwiadomie czy
niewiadomie wzorowane na obrazie wasnych rodzicw i modzi d do znalezienia
partnera, ktry odpowiadaby temu obrazowi. 4) Wyobraenia o przyszym partnerze mog
by take ksztatowane wasnymi osobistymi celami i deniami do uksztatowania sobie
ycia wedug okrelonego ideau, np. szukanie ma (ony) bogatego, wyksztaconego, czy
szlachetnego, lub te posiadajcego okrelon kombinacj cech podanych. Nie s to wic
marzenia, ale trzewa kalkulacja, w ktrej maestwo jest rodkiem dla osignicia celw
yciowych. 5) Denia do homogamii, tzn. do szukania partnera podobnego sobie cechami
psychicznymi lub spoecznymi, albo denie do heterogamii, czyli szukania partnera o
cechach przeciwstawnych lub uzupeniajcych, w kadym razie odmiennych. Wspczesne
spoeczestwa, w deniu do racjonalizacji wyboru wspmaonka zalecego od woli obu
partnerw i wyzwolonego od nacisku spoecznego, zmierzaj do rozwinicia systemu
rodkw i instytucji poradnictwa, ktrych zadaniem jest zapewni wybr dajcy gwarancj,

119

e przysze maestwo bdzie "dobre" i "szczliwe". Instytucje te z jednej strony przekazuj

zakres wiedzy o yciu maeskim, warunkach i kryteriach sukcesu w yciu maeskim, oraz
udzielaj porad z zakresu ycia seksualnego, przygotowania do macierzystwa i ojcostwa.
Jednake denia do racjonalizacji wyboru wspmaonka napotykaj drug tendencj,
wynikajc z postpujcej emancypacji modziey i jej samodzielnoci w rozwizywaniu
wasnych spraw, powodujc, e modzi ludzie coraz czciej kieruj si wycznie
uczuciami, nie troszczc si wiele o przysze konsekwencje nagych decyzji zawierania
zwizkw maeskich. Modzie samodzielnie pracujca czy studiujca, znajdujca si poza
przestrzennym zasigiem kontroli rodzicw i rodowisk lokalnych, z ktrych pochodzi,
utrzymujca si sama i nie wymagajca od rodzicw pomocy, moe atwiej zawiera zwizek
maeski, kierujc si wycznie uczuciami czy nawet do przelotnymi nastrojami. Trzeba
jednak pamita, e procesy te przebiegaj rnie nawet w ramach jednego spoeczestwa
narodowego, w rnych jego klasach spoecznych i kategoriach zawodowych *19, i dlatego
dowiadcze, obyczajw czy tendencji wystpujcych w jednej klasie spoecznej nie trzeba
absolutyzowa. Studium porwnawcze praktyk wyboru wspmaonka w kilku klasach
spoecznych w Polsce pokazuje powane zrnicowanie tych praktyk, a studium w skali
midzynarodowej, na podstawie materiaw publikowanych, e w rnych kulturach
utrzymuj si praktyki wynikajce ze struktury tych kultur i e nie mona mwi o
ujednolicaniu tendencji w tym zakresie. Modernizacja czy te europeizacja rnych
spoeczestw, nastpujca w lad za uprzemysowieniem i urbanizacj, tylko stopniowo
zmienia praktyki maeskich i rodzinnych obyczajw. Zawarcie maestwa, tzn. uzyskanie
sankcji spoecznej, prawnej lub religijnej na wsplne poycie, jest zazwyczaj aktem
tworzcym now rodzin, nawet jeeli przez pewien czas pozostaje ono w ramach szerszej
rodziny i jeeli mode maestwo nie tworzy zaraz osobnego gospodarstwa domowego.
Maestwo jest spoecznie unormowanym stosunkiem, w ktrym uczuciowe czy innego
rodzaju osobiste zaangaowanie zostaje przeksztacone w trwae przystosowanie i
wspdziaanie dla wykonania zada maestwa: prowadzenia gospodarstwa domowego,
podzenia i wychowywania dzieci. Przejcie z narzeczestwa do maestwa jest we
wszystkich kulturach istniejcych na naszym globie, zwizane z sankcj obrzdow, prawn,
spoeczn, magiczn, towarzysk, religijn. Akt zawarcia zwizku maeskiego, niezalenie
w jakiej postaci, jest dla modych aktem uznania ich dojrzaoci spoecznej, uznaniem
zdolnoci do podjcia obowizkw wspmaonka, zdolnoci do utrzymywania rodziny i
wychowywania potomstwa. Z maestwem jest wic zawsze zwizany okrelony system
praw, przywilejw, obowizkw - nawet, jeeli maonkowie sobie z nich nie zdaj sprawy i
maestwo traktuj wycznie jako swoj prywatn spraw. Nawet wtedy, np. w naszym
spoeczestwie, zmienia si si zasadniczo ich sytuacja prawna, ich sytuacja prawno ekonomiczna i modzi maonkowie prdzej czy pniej uwiadamiaj sobie, e
konsekwencje zawarcia zwizku maeskiego sigaj znacznie dalej ni o tym myleli.
Zawarcie maestwa rozpoczyna okres przystosowania wzajemnego osobowoci
wspmaonkw i jest rwnoczenie okresem wdraania do penienia nowych rl
spoecznych, pod kontrol szerszych zbiorowoci. Przystosowanie wzajemne jest
rwnoczenie okresem prby dla wzajemnych uczu. Maonkowie poznaj si lepiej w toku
codziennego wspycia, rozwizywania drobnych sytuacji praktycznych, konfrontuj swoje
zachowania i postpowania w sytuacjach najbardziej prozaicznych. Przystosowanie moe
dokona si pomylnie i maestwo przeksztaci si w trwa i zharmonizowan grup,
zwaszcza po urodzeniu dzieci. Lecz przystosowanie moe si nie dokona i wtedy
maestwo moe wej w okres trwaego antagonizmu, wymuszonej wsppracy w
wykonywaniu obowizkw rodzinnych w gospodarstwie domowym i wychowywaniu dzieci.
Wreszcie wspycie maeskie moe si sta stanem trwaego napicia przerywanego
wybuchami konfliktw. Wreszcie skrajnym przykadem nieudania si przystosowania jest
rozbicie maestwa przez rozwd lub rozejcie si maonkw. Kade maestwo, ktre nie
ulega rozbiciu, przechodzi przez trzy fazy rozwojowe: przed urodzeniem dzieci, okres
wychowywania dzieci, okres po odejciu dzieci dorosych i usamodzielnionych. Std problem

120

wzajemnego przystosowania posiada podstawowe znaczenie dla uniknicia rozbicia i

trwaego stanu konfliktu - dla osignicia sukcesu w maestwie, dla zapewnienia jego
trwaoci i wewntrznej spjnoci. Rozwamy najpierw spraw spjnoci maestwa.
Utrzymuje si ona pod dziaaniem zarwno si wewntrznych, jak i pod naciskiem
zewntrznym. Do si wewntrznych nale: 1) mio wzajemna, zwaszcza tam, gdzie
decyduje ona o wyborze wspmaonka. Jak kade uczucie, wymaga ona starannej
pielgnacji, bez ktrej moe szybko przemin. 2) Poczucie obowizku wobec
wspmaonka i dzieci. Jest to postawa racjonalna, znajdujca bardzo silne oparcie we
wpywach zewntrznych i dlatego moe by bardzo trwaa. 3) Wsplne denie do awansu,
kariery, wybicia si, urzdzenia si w yciu. Wystpuje zwaszcza w rodzinach
mieszczaskich, dcych do wzbogacenia si, lub te wrd intelektualistw, gdy
maonkowie zajmuj si razem prac twrcz. 4) Troska o wsplny dom, mieszkanie,
gospodarstwo domowe, opieka nad dziemi, podzia pracy ustalajcy sta rutyn, w ktrej
przechodzi ycie bez pozostawiania czasu na rozwaanie, czy nie mona byoby stworzy
sobie innego trybu ycia. 5) wiadome lub podwiadome denie do spenienia oczekiwa
rodowiska spoecznego, szerszej rodziny i szerszych grup spoecznych, denie do zdobycia
uznania i szacunku otoczenia za "wzorowe" ycie maeskie i rodzinne, posuch dla
obyczajw czy religii, denie do przekazania dzieciom istotnych wartoci swojej klasy
spoecznej, kategorii zawodowej czy wartoci narodowych. 6) Denie do spenienia
wasnych marze i wyobrae z okresu narzeczestwa, czy okresu przednarzeczeskiego,
kiedy narzeczeni snuli plany, czy te starali si wyobrazi sobie wsplne ycie. 7) Wreszcie
spjno wewntrzna maestwa i rodziny zostaje podtrzymywana przez to, e daje ona
mono harmonijnego rozwoju osobowoci, skierowuje osobnikw na denia do penego
rozwinicia swoich moliwoci, staje si podstaw realizacji dnoci ekspansywnych
osobowoci. Maestwo i rodzina mog stwarza warunki koncentracji pracy, zapewniajcej
pen realizacj wszystkich zdolnoci i zadatkw osobowoci - i jeeli tak si staje, s one
trwae. Te siy wewntrzne znajduj poparcie zewntrznego nacisku grup i zbiorowoci
zainteresowanych, aby maestwo i rodzina speniy zadania lece w ich interesach. Nacisk
zewntrzny wyraa si: 1) w sankcjach magicznych lub religijnych, ktre nie zezwalaj, lub
bardzo utrudniaj rozejcie si maonkw. W niektrych religiach rozwd jest niemoliwy, a
w niektrych nawet w razie mierci ma ona zostaje take umiercona. 2) Najczciej
jednak nacisk ten wyraa si w opinii spoecznej i jej sankcjach nieformalnych,
odmawiajcych spoecznego uznania i pozycji spoecznej ludziom z maestw rozbitych.
Fakty tego rodzaju wystpoway w naszym spoeczestwie jeszcze stosunkowo niedawno.
3) Dalej trzeba tu wymieni nacisk warunkw ekonomicznych, trudno zorganizowania
gospodarstwa domowego poza maestwem, trudnoci urzdzenia si samodzielnego,
zdobycia mieszkania itp. 4) Wiele grup i instytucji, szersza rodzina oraz spoeczno
lokalna interesuj si jakoci opieki nad dziemi i zaniedbywaniem dzieci, a zwaszcza los
dzieci z maestw rozbitych budz silne zainteresowanie oraz ingerencje nieformalne
rodowiska. W ten sposb rodzina zostaje niejako "zmuszona" do opieki nad dziemi, ktra z
kolei prowadzi do podniesienia stopnia wewntrznej spjnoci ycia rodzinnego. Dziaanie
tych si wewntrznych i zewntrznych przyczynia si do osignicia sukcesu w maestwie.
Przez sukces w maestwie w rnych spoeczestwach rozumie si rne rzeczy. Inaczej
wyglda koncepcja sukcesu maeskiego w rodzinie monogamicznej, np. w rodzinie
pracownikw umysowych w Polsce, inaczej w rodzinie poligamicznej w krajach islamu. W
rodzinach monogamicznych cywilizacji europejskiej przez sukces w maestwie rozumie si
zazwyczaj: 1) Zdobycie szczcia osobistego, tzn. penego przystosowania maonkw,
uzyskanie zadowolenia seksualnego, zharmonizowanie osobowoci, osignicie rwnowagi
emocjonalnej i zadowolenia uczuciowego, zadowolenie ze wsplnej realizacji celw
maestwa i powodzenie w ich realizacji. Tutaj sukces jest mierzony miarami wewntrznego,
subiektywnego poczucia czonkw rodziny. Lecz sukces moe by take rozumiany inaczej.
2) W niektrych klasach spoecznych lub spoeczestwach narodowych przez sukces w
maestwie rozumie si sukces w wypenieniu zada maestwa bez wzgldu na

121

subiektywne poczucie, a wic posiadanie i wychowanie dzieci na penowartociowych

obywateli, osignicie sukcesu ekonomicznego, tzn. nagromadzenie majtku, spenienie
oczekiwa instytucji pastwowych i religijnych, pen aktywno maonkw w yciu
spoecznym, politycznym i kulturalnym w rodowisku lokalnym i osignicie powodzenia w
tej dziaalnoci. Jest rzecz oczywist, e jeden i drugi rodzaj sukcesu mog wystpowa
cznie. Mona take za miary czy kryteria sukcesu w maestwie i rodzinie uwaa niektre
tylko z wymienionych powyej czynnikw. Np. mona uwaa ju za miar sukcesu trwao
maestwa, czcego maonkw a do mierci jednego z nich. Mona uwaa, e miar
tak jest subiektywne poczucie szczcia obu maonkw. W maestwach typu
koleeskiego ta miara jest istotna. W wielu spoecznociach lokalnych miar sukcesu w
maestwie jest spenienie oczekiwa grup i zbiorowoci szerszych tzn. wychowanie dzieci,
zdobycie majtku itp. Mona uwaa za miar sukcesu take to, czy maestwo pozwolio na
peny rozwj zadatkw osobowoci, czy nie zahamowao i nie wypaczyo tego rozwoju przez
brak przystosowania, konflikty hamujce harmonijny rozwj. Wreszcie mona uwaa za
sukces w maestwie brak konfliktw, brak napi i antagonizmw. Peny sukces w
maestwie, bez wzgldu na to, jakimi jest mierzony kryteriami, zdarza si raczej rzadko.
Jednake brak penego sukcesu nie musi oznacza dezorganizacji i rozbicia rodziny.
Zastanwmy si teraz nad tymi zagadnieniami napi, konfliktw i dezorganizacji. Konflikt
jest starciem wywoanym rozbienociami postaw, celw, sposobw dziaania wobec
konkretnego przedmiotu czy sytuacji. W konflikcie jedna strona dy do podporzdkowania
sobie czy narzucenia drugiej stronie wasnych postaw czy sposobw dziaania. Konflikt moe
take dotyczy denia do zrealizowania wasnych interesw przez wyeliminowanie czy
podporzdkowanie sobie de partnera. Np. konflikty w maestwie mog dotyczy
drobnych spraw, jak ustawi meble, czy jakie meble kupi, lecz mog take dotyczy spraw
wanych, jak np. kierunku wychowania dzieci. Konflikty s nieuniknione w kadym
wspyciu zbiorowym, gdy s po prostu projekcj indywidualnoci jednostek, majcych
rne pogldy i postawy. Mog one jednak by rozwizywane i likwidowane bez ladu, przez
uzgodnienie stanowisk, przez przystosowanie, czy znalezienie rozwiza kompromisowych
dla rozbienych de. Konflikty trwae i nierozadowane przeradzaj si w napicie czyli
trway stan konfliktu utajonego, ulegajcego represji. W takim wypadku obie strony
zachowuj swoje rozbiene postawy, ale ich nie wyraaj otwarcie. Represja wyraania
rozbienoci prowadzi jednak do kumulacji siy emocjonalnej rozbienych postaw i grozi
gwatownymi wybuchami. Otwarte konflikty s zjawiskiem czstym, lecz nie zagraajcym
staemu przystosowaniu. Napicia kumulowane prowadz do staego zadranienia do
agresywnoci i mog prowadzi do dezorganizacji rodziny. Przejawami dezorganizacji w
rodzinie s: zaniedbywanie obowizkw przez jednego lub obu wspmaonkw,
alkoholizm, czsto wybuchajce spory i ktnie, zdrady maeskie, i wreszcie rozbicie
rodziny. Napicia w rodzinie mog wynika z rnych rde. Mog by psychogenne, tzn.
wynikajce z niezgodnoci charakterw, zbyt wielkich rnic cech psychicznych,
niezgodnoci de i ambicji. Mog wynika z rozczarowania spowodowanego
niespenieniem wzajemnych oczekiwa, niezgodnoci rzeczywistoci ycia maeskiego z
wyobraeniami rozwinitymi w okresie przedmaeskim. Mog wynika z rozbienoci
wzorw kulturowych przyniesionych do maestwa przez maonkw pochodzcych z
rnych klas czy rodowisk kulturowych. Napicia powstaj take wtedy, gdy jedno ze
wspmaonkw traci swoje stanowisko, sowem, gdy zmieniaj si role spoeczne speniane
przez maonkw w yciu pozarodzinnym, gdy np. m traci prac i ona staje si jedynym
ywicielem rodziny, lub gdy m koczy np. studia zaoczne, zmienia swoje aspiracje, lub gdy
awansuje na wysokie stanowisko wymagajce od niego postpowania odmiennego od
poprzedniego. Napicia mog take wynika z niemonoci przystosowania si uczuciowego
czy seksualnego. Wreszcie napicia w rodzinie mog powstawa na tle ekonomicznym i na
tle prowadzenia gospodarstwa domowego. Ju to wyliczenie wskazuje, e maestwo
naraone jest na liczne moliwoci konfliktw i napi i dlatego siy na dziaajce, zarwno
wewntrzne, jak i zewntrzne, musz by dostatecznie intensywne, aby utrzyma spjno i

122

trwao maestwa. Lecz konflikty i napicia midzy maonkami nie s jedynym

moliwym zjawiskiem tego rodzaju. W spoeczestwach wspczesnych coraz wikszej wagi
nabieraj konflikty midzy rodzicami i dziemi. W tych typach rodzin, gdzie wadza
rodzicw nad dziemi bya wadz absolutn i gdzie rodzice decydowali o wszystkich
moliwociach yciowych swoich dzieci, naturalne odruchy sprzeciwu dzieci w stosunku do
rodzicw, powstajce midzy nimi konflikty i napicia byy po prostu rozwizywane przez
podporzdkowanie dzieci woli rodzicw. Mode pokolenie nie miao bowiem adnych szans i
adnego oparcia w rodowisku pozarodzinnym. We wspczesnych jednak spoeczestwach
mode pokolenie posiada znaczny stopie samodzielnoci, szkoa, organizacje modzieowe,
rne instytucje pozarodzinne stwarzaj modziey rodowisko socjalizujce rwnie
intensywnie jak i rodzina. Ponadto grupy rwienikw, rodki masowego przekazu stwarzaj
inne wzory zachowa ni rodzina. Zwaszcza grupy rwienikw, grupy nieformalne lecz
silne i spjne, zaspokajajce te wszystkie potrzeby i aspiracje, ktrych nie moe zaspokoi
rodzina, daj modemu pokoleniu silne oparcie w konflikcie z rodzin. Modzi ludzie mog
przeciwstawi rodzicom nie tylko swoje odmienne postawy i ambicje, lecz take
zorganizowane systemy wartoci i wzory postpowania, mog si oprze na swoich grupach
nieformalnych i wtedy ich konflikt z rodzicami atwo przeradza si w otwarty bunt. Te
zewntrzne warunki mog uatwia i podtrzymywa konflikty midzy rodzicami i dziemi,
jednake przyczyny i rda tych konfliktw i napi tkwi w wewntrznym yciu rodziny.
Mog one mie przyczyny psychogenne i wynika z rnic postaw i de spowodowanych
przedziaem lat dzielcych oba pokolenia. Najczciej jednak wynikaj one z rnic
cywilizacyjnych i rnic wzorw kulturowych. Konflikty midzy pokoleniami s zjawiskiem
rwnie dawnym jak ludzko, jednake w okresach szybkiego rozwoju cywilizacji przybieraj
one intensywniejsz posta, wywoan silnymi rnicami wiatw kulturowych, w ktrych
oba pokolenia wyrastaj. Dzieci yj i wychowuj si zawsze w cywilizacji zmienionej w
stosunku do tej, w ktrej wychowali si i wyroli rodzice. Ostre konflikty wystpujce
wspczenie w wiecie, zjawiska takie, jak ruchy studenckie, jak ruch hippies w Stanach
Zjednoczonych, jak wystpujce silnie zjawiska negatywizmu spoecznego i odrzucania
wartoci kultury dorosych, wystpujce w rnych krajach, jak denia modziey do
stworzenia sobie wasnej kultury i wasnych wzorw zachowa wyraajce si nie tylko w
swoistych strojach, ale take obyczajach - s odbiciem szybkiego rozwoju cywilizacji
technicznej, ktra powoduje, e modzie wyrasta wrd zjawisk technicznych nieznanych
rodzicom. Np. jeszcze to pokolenie, ktre weszo do ycia zawodowego i penego
uczestnictwa w yciu spoecznym i zaoyo swoje rodziny przed rokiem 1939, byo
wychowane w wiecie bez broni nuklearnych, bez obozw masowej zagady, bez samolotw
odrzutowych, bez telewizji, a loty w kosmos wydaway si odleg fantazj, ktra si
urzeczywistni w nieokrelonej przyszoci. Gdy pisz te sowa zaoga statku "Apollo 8"
wraca z wyprawy naokoo ksiyca i dla uczniw szkolnych jest to rwnie naturalny wyczyn
jak dla mojego pokolenia byy wyprawy balonem do bieguna. Na tle tych rnic
cywilizacyjnych, w ktrych wyrasta mode pokolenie, wartoci przekazywane przez
rodzicw, ich obyczaje i zalecane wzory zachowa wydaj si modym przestarzae i dziwne.
Modzi lepiej i inaczej rozumiej swoj epok. Std konflikty midzy rodzicami i dziemi s
znacznie trudniejsze do rozwizywania ni midzy maonkami. Jeeli wic obie strony nie
mog si zdoby na wzajemn wyrozumiao i tolerancj, konflikty prowadz do otwartego
buntu. Dodajmy, e konflikty te znajduj swoje naturalne rozwizanie w procesie dorastania
modziey, ktra wstpujc w samodzielne ycie zawodowe musi si przystosowa do
istniejcych form organizacyjnych gospodarki, do praw regulujcych dziaalno
ekonomiczn, wchodzi w ustalone kanay biografii i karier w zalenoci od poziomu
wyksztacenia, wyuczonego zawodu, typu instytucji, w ktrej podejmuje prac itp.
Wspczesne spoeczestwa s w wysokim stopniu zorganizowane (bdzie o tym mowa
poniej) i mody czowiek w chwili, gdy zaczyna chodzi do szkoy moe atwo przewidzie,
jakie na niego czekaj moliwoci. W spoeczestwach socjalistycznych, rozbudowujcych
swoj gospodark bardzo szybko, te moliwoci s szersze, a w spoeczestwie

123

"organizacyjnym", jak np. w Stanach Zjednoczonych, te moliwoci s doskonale

uregulowane i ustalone z gry *20. Jednake modzie moe si buntowa take i przeciw
takiej organizacji ycia i wtedy jej bunt znacznie wybiega poza ramy ycia rodzinnego, ktre
nas tu interesuj. Nas interesuj przede wszystkim zjawiska i procesy wystpujce w rodzinie.
Oglne procesy zachodzce w spoeczestwach cywilizacji technicznej, modyfikowane przez
rne formy ustrojw spoecznych, ekonomicznych i politycznych, odbijaj si take na
stosunkach midzy rodzicami i dziemi. Najoglniej mwic, wystpuje we wszystkich
spoeczestwach proces "emancypacji" i usamodzielnienia modego pokolenia, sigajcy do
coraz niszego wieku. W r. 1968 wystpiy w Europie zachodniej procesy niepokoju wrd
uczniw szk rednich, w ktre to ruchy byli take zaangaowani rodzice, lecz okazywali si
oni rwnie bezradni jak nauczyciele i wadze szkolne. Czy std wynika wniosek, e nie
istniej adne sposoby, adne wzory akomodacji i rozwizywania konfliktw i napi w
rodzinie wspczesnej? Oczywicie nie, wzory takie istniej. Chciabym tu podkreli, e nie
podzielam wystpujcych czasem w literaturze pogldw o powszechnym kryzysie rodziny.
Zajmijmy si najpierw czynnikami wyznaczajcymi rozwizywanie konfliktw i napi
midzy maonkami. Czynnikiem akomodacji moe by wsplne denie do osignicia
szczcia i sukcesu w rodzinie, gdy maonkowie zdadz sobie dostatecznie wczenie spraw
z tego, e sukces jest moliwy tylko dziki zabiegom i mdremu postpowaniu obu stron, a
nie zjawia si on automatycznie. Akomodacja moe si take dokona pod wpywem mioci
pozwalajcej przezwycia rnice, uatwiajcej zrozumienie i wyrozumiao.
Podstawowym jednak czynnikiem jest stae denie do zrozumienia i wzajemnej pomocy obu
maonkw, stae zabieganie o wzgldy partnera. W wielu publikacjach zajmujcych si
praktycznymi aspektami wspycia maeskiego stale si podkrela, e najwaniejsze jest,
aby obie strony po zawarciu maestwa nadal zachowyway si tak jak w okresie
narzeczestwa, aby ona zastpowaa mowi i jego koleanki i potencjalne kochanki, aby
interesowaa si yczliwie jego karier zawodow, aby dawaa mu t peni dowiadcze, do
ktrych on aspiruje; m powinien dawa take to wszystko swojej onie. Wymaga to sztuki
walki o szczcie i powodzenie w maestwie oraz nieustannego wysiku. Akomodacja moe
si dokona znacznie atwiej, jeeli obie strony maj zrozumienie dla wagi powstajcych
konfliktw i mog oceni ich relatywn wag w stosunku do celw, jakie chc osign przez
maestwo i jeeli cele maestwa stawiaj ponad drobne sprawy wywoujce konflikty.
Jest rwnie rzecz wan, aby maonkowie nauczyli si rozwizywa swoje konflikty i nie
dopuszczali do powstawania trwaych napi, kumulujcych niech niszczc powoli
wszystkie wewntrzne siy integrujce maestwo. Unikanie i akomodacja konfliktw
midzy rodzicami i dziemi wymaga ze strony rodzicw znacznego wysiku dla zrozumienia
motywacji i systemu wartoci przyjmowanego przez dzieci pod wpywem grup zewntrznych,
rodkw masowego przekazu, a przede wszystkim grup rwienikw. Wymaga rwnie
umiejtnoci manipulowania biopsychicznymi impulsami dzieci, tolerancyjnego i penego
wyrozumiaoci zaspokajania potrzeb rozbudzanych przez rodowiska pozadomowe,
utrzymywania rodziny jako podstawowej grupy odniesienia dziecka. Jest to bardzo trudne,
zwaszcza w okresie dojrzewania biologicznego i psychicznego, kiedy dziecko w sposb
naturalny szuka samodzielnego okrelenia swej osobowoci i okrelenia siebie w otaczajcym
go wiecie i w sposb naturalny niejako okrela si "przeciw" temu, co mu daje i przekazuje
rodzina. Niezrczna represja tych de naturalnych daje dziecku "okazj" do zrewoltowania
si przeciw przeszkodom w samookreleniu. Zreszt wiedza psychologiczna zajmuje si
intensywnie badaniami nad psychicznymi mechanizmami sprzeciwu modzieowego, a
konkluzje, do ktrych dochodz rni badacze, s do rozbiene, zalenie od oglnych
zaoe przyjmowanych przez rne szkoy. Jeeli rozwizywanie i akomodacja kryzysw i
napi zawodzi, rodzina moe wej w stadium kryzysu. Przez kryzys rozumiemy tutaj
powstanie sytuacji, w ktrej zawodz znane i stosowane dotychczas metody dziaania,
zawodz stosowane wzory postpowania, sytuacja pozostaje nierozwizana, a istotne
potrzeby jednostek i caej grupy pozostaj niezaspokojone. Ta oglnikowa definicja kryzysu
moe by take zastosowana dla okrelenia kryzysw rodzinnych. Przez kryzys rodziny

124

moemy wic rozumie powstawanie w indywidualnej rodzinie takich sytuacji, w ktrych

potrzeby jednostek nie s zaspokojone, a wewntrzna spjno i zwarto grupy, a nawet jej
istnienie jako caoci - s zagroone. Lecz termin "kryzys rodziny" bywa take zrozumiany w
skali caego spoeczestwa i mwimy o nim wtedy, jeeli kryzysowe sytuacje w
poszczeglnych rodzinach wystpuj masowo i jeeli w caym spoeczestwie istniej oglne
warunki powodujce masowe wystpowanie kryzysw rodzin indywidualnych. Zajmijmy si
najpierw tym pierwszym zagadnieniem. Jakie mog powstawa sytuacje kryzysowe w
maestwie i w rodzinie indywidualnej? 1) Trjkt maeski czyli uwikanie si jednego z
maonkw w stosunek z osob trzeci przy wiedzy drugiego maonka. Sytuacje tego
rodzaju zdarzaj si niezmiernie czsto i w rodzinach monogamicznych; w zalenoci od
kultury obyczajowej i moralnoci uznawanej w danym rodowisku, s traktowane rozmaicie.
Np. w rodzinach arystokracji czy sfer dworskich francuskich w XVIII wieku trjkt by
zjawiskiem "normalnym" i zdziwienie budziy raczej rodziny i maestwa dotrzymujce
sobie wiernoci. W rodzinach purytaskich w Anglii trjkt by sytuacj katastrofaln i nie do
pomylenia, bezwzgldnie potpian. Historia obyczajw pokazuje rne sposoby
interpretacji i spoecznego znaczenia nadawanego takiej sytuacji. Jednake w naszym
spoeczestwie trjkt jest sytuacj prowadzc do rozbicia maestwa, jeeli maonkowie
nie znajd moliwoci powrotu do ycia we dwoje. 2) Sytuacj kryzysow w maestwie i
w rodzinie stwarza take zbyt due odchylenie si od oczekiwa z okresu narzeczestwa, czy
te niespenienie oczekiwa rodzicw w stosunku do dzieci. Jak ju mwilimy, maonkowie
w okresie narzeczestwa wytwarzaj sobie zesp okrelonych nadziei i oczekiwa wobec
swojego partnera i jeeli te nadzieje zawiod, mog doprowadzi do rozkadu poycia i
wreszcie do rozbicia rodziny. Sytuacj kryzysow mog take stworzy dzieci buntujce si
przeciw rodzicom i wychodzce z domu, szukajce moliwoci urzdzenia si w yciu
niezalenie od rodzicw. Wprawdzie wyjcie dziecka z domu nie jest zupenym rozbiciem
rodziny i nie mona go porwna z rozejciem si maonkw, to jednak, gdy takie wyjcia
wystpuj w skali masowej, stwarzaj one powane problemy dla caego spoeczestwa. 3)
Okrycie si hab przez jednego ze wspmaonkw, ktre powoduje jego degradacj
spoeczn, wywouje take zazwyczaj kryzys rodziny. Mog to by takie sytuacje, jak
popenienie przestpstwa, jak pijastwo, powodujce utrat stanowiska i degradacj,
popenienie czynw potpianych ze wzgldw etycznych, brutalne postpowanie wobec
czonkw wasnej rodziny itp. 4) Sytuacje kryzysu rodzinnego mog powsta take wskutek
zjawisk zachodzcych poza rodzin, np. kryzys gospodarczy pozbawiajcy pracy ojca
rodziny, podcinajcy podstawy egzystencji rodziny, bankructwo itp. W takich sytuacjach
wystpuj gwatowne zmiany w rolach rodzicw, zmiany w ustalonym trybie i porzdku
ycia domowego, gwatowne obnienie poziomu ekonomicznego, w takich sytuacjach
nastpuje take zachwianie rwnowagi stosunkw midzy maonkami oraz rodzicami i
dziemi. 5) Do sytuacji wywoujcych kryzys rodziny nale take ywioowe nieszczcia
i katastrofy burzce ustalony ad, w ktrym ycie rodziny przebiegao w ustalony sposb.
Takie sytuacje niszcz zarwno siy wewntrzne utrzymujce spjno rodziny, jak i osabiaj
siy zewntrzne. 6) Takie sytuacje powodowa moe rwnie wojna; duga rozka
maonkw, demoralizacja zjawiajca si podczas wojny osabia siy skupiajce i
kontrolujce zachowania czonkw rodziny. Nie tylko wojna, lecz take wszystkie inne
procesy dugotrwaej dezorganizacji spoecznej powoduj intensywniejsze wystpowanie
kryzysw poycia rodzinnego. Te zjawiska zewntrzne nie wywouj rozbicia rodziny, jeeli
jej siy wewntrzne pozwalaj na przeciwdziaanie rozpadowi. Zazwyczaj dopiero wtedy, gdy
sytuacja wewntrzna ulega zagroeniu, gdy postawy maonkw, nastawienia i uczucia, ich
gotowo do wspycia i wspdziaania ulegaj osabieniu, gdy trac poczucie wzajemnych
obowizkw, wtedy dopiero sytuacje wewntrzne mog doprowadzi do kryzysu rodziny. W
kadym razie rodzina jest grup pierwotn, i jej sia wewntrzna zaley bezporednio od tego,
co si dzieje midzy jej czonkami: Kryzys rodziny indywidualnej moe prowadzi do jej
dezorganizacji, tzn. do takiego stanu, w ktrym czonkowie rodziny nie wykonuj swoich
wzajemnych obowizkw. W rodzinie zdezorganizowanej gospodarstwo domowe ulega

125

rozpadowi, postawy maonkw staj si antagonistyczne, miejsce przyjani, mioci, pomocy

zajmuj uczucia niechci, nienawici, a miejsce dziaa pomocnych i przyjaznych dziaania
wzajemnie sobie szkodzce. Postawy takie i dziaania mog wystpowa nie tylko midzy
maonkami, ale take midzy rodzicami i dziemi. Rodzina zdezorganizowana przestaje
spenia swoje zadania i swoje funkcje w ramach szerszych zbiorowoci i w ramach
spoeczestwa globalnego. Zanikaj jej funkcje socjalizacyjne, a przede wszystkim
wychowawcze. Dzieci z rodzin zdezorganizowanych atwo ulegaj wykolejeniu i wchodz na
drog przestpcz *21. Gospodarstwo domowe takich rodzin przestaje by czynnikiem
kumulacji majtku, czynnikiem budowania dobrobytu, a staje si czynnikiem marnotrawstwa.
Widzimy std, e wystpowanie rodzin zdezorganizowanych w skali masowej jest
zagroeniem egzystencji spoeczestw zorganizowanych, ktre zostaj w ten sposb
pozbawione swoich podstawowych jednostek ekonomicznych; zakceniu ulegaj take
procesy socjalizacji. Socjologowie ju od dawna wskazywali na niebezpieczestwo
wynikajce dla spoeczestwa z osabienia procesw socjalizacji. Niektrzy z nich nawet
mwili o swoistej "inwazji barbarzycw" dokonujcej si co roku, mianowicie o corocznie
przychodzcych na wiat dzieciach, ktre spoeczestwo musi nauczy wzorw zachowania
si, respektowania systemw wartoci istniejcych w tym spoeczestwie. Jeeli procesy
socjalizacji i wychowania zawiod i mode pokolenia nie bd kontynuowa dziedzictwa
kulturalnego, wtedy spoeczestwu grozi zerwanie cigoci jego trwania, radykalna
reorganizacja poczona z dezorganizacj i zagroenie jego bytu. Dlatego niektrzy
socjologowie widz w ruchach i rewoltach modzieowych, ktre wstrzsny
spoeczestwami w r. 1968, wynik takiego wanie osabienia funkcji socjalizacyjnych,
wychowawczych rodziny i innych instytucji wychowujcych i wynikajce std zagroenie
cigoci spoeczestw wysoko rozwinitych. Wie si to z pogldami na powany i
powszechny kryzys rodziny w skali spoeczestwa globalnego, o ktrym bdziemy mwili
dalej. Dezorganizacja rodziny moe doprowadzi do rozbicia rodziny. Przybiera ona rne
postacie, lecz zawsze polega na rozejciu si maonkw. Wychodzenie z domu dzieci, nawet
przedwczesne, jest przejawem kryzysu, osabienia rodziny, niespenienia jej zada
wychowawczych, ale nie rozbiciem, rozbiciem jest dopiero rozejcie si maonkw.
Rozejcie si moe mie rne postacie, o rnej doniosoci spoecznej i skutkach prawnych.
Moe to by opuszczenie, kiedy jeden ze wspmaonkw odchodzi nie troszczc si o
legalizacj czy uregulowanie skutkw pozostawienia drugiego wspmaonka. Moe to by
separacja uregulowana, wreszcie - rozwd uzyskany od wadz legalizujcych zwizek
maeski. Rozwody s penym i uregulowanym rozwizaniem zwizku maeskiego; s one
przedmiotem intensywnych bada socjologicznych *22. Wreszcie kada rodzina w sposb
nieunikniony zostaje rozbita przez mier. `ty * `ty Dokonalimy przegldu socjologicznych
zagadnie rodziny jako grupy spoecznej. Jak widzielimy, funkcje spoeczne tej grupy wi
si z caoksztatem zjawisk i procesw zachodzcych w spoeczestwie globalnym. Bardzo
niewiele jest takich, ktre w sposb poredni lub bezporedni nie dotyczyyby jakiego
aspektu ycia rodziny. Std uwaga socjologw wspczesnych koncentruje si na wielu
zagadnieniach rozwoju rodziny. Na pierwsze miejsce wysuwaj si obecnie zagadnienia
wychowania dzieci, pracy zawodowej kobiet i jej wpywu na spenianie zada w rodzinie,
zagadnienia przemian w organizacji gospodarstwa domowego pod wpywem mechanizacji i
postpu technicznego i pod wpywem zmienionej organizacji ekonomicznej szerszych
zbiorowoci. Np. zagadnienia, jakie s konsekwencje pracy zawodowej matek, jakie s skutki
spoeczne nowego typu zabudowy miast i osiedli dla ycia rodziny, jakie zmiany wprowadza
cywilizacja techniczna, a przede wszystkim telewizja do ycia rodzin i wychowania dzieci,
jakie s skutki w yciu rodziny postpujcego procesu emancypacji modziey, wczesnych
maestw itp. Od czasu rewolucji przemysowej, przez cay wiek XIX zmieniaa si
organizacja i funkcje rodzin klas posiadajcych w spoeczestwach europejskich. Obecnie
proces zmian obj wszystkie klasy spoeczne, cywilizacja techniczna dotara do wszystkich
rodowisk, a kultura masowa obja swoim zasigiem wszystkie klasy i warstwy spoeczne.
Zatem rodziny w tych klasach i rodowiskach lokalnych musz si przystosowywa, musz

126

zmienia organizacj trybu ycia; zmieniaj si take role maonkw i stosunki wewntrz
rodziny. Kada reorganizacja jest nieuniknienie zwizana z dezorganizacj i std od pocztku
XIX wieku uporczywie pojawiaj si teorie o postpujcym powszechnym kryzysie rodziny
zagraajcym jakoby cigoci i trwaoci spoeczestw wspczesnych. Wystpujce w tych
spoeczestwach masowo, zjawiska negatywizmu spoecznego modziey, bunt modziey
przeciw wartociom spoeczestw wspczesnych, wzmoone wystpowanie zjawisk
chuligastwa i przestpczoci modocianych, a wreszcie w r. 1968 otwarte rozruchy
studentw i modziey, wystpujce z niezwyk gwatownoci w wielu krajach caego
wiata - s tumaczone przez niektrych socjologw jako poredni skutek zaburze w
funkcjach socjalizacyjnych i wychowawczych rodziny, osabieniu jej wpywu na mode
pokolenie. Mwic metafor, fala "barbarzycw", zalewajca co roku spoeczestwo, nie
jest dostatecznie socjalizowana przez rodziny i zaczyna burzy ustalony ad spoeczny. Sdz,
e teorie te s jednak znacznym uproszczeniem. Rodzina we wspczesnych spoeczestwach,
take w Polsce, musi do szybko zmienia swoje funkcje i przystosowywa si do
zmieniajcych si warunkw technicznych, ekonomicznych i spoeczno - politycznych. Ale z
drugiej strony obserwujemy, e liczba zawieranych maestw wzrasta, e liczba rozwodw
utrzymuje si na pewnym poziomie i przekracza go tylko w okresach wielkich kryzysw
spoecznych, jak np. wojna i czasy powojenne, e bunt i rewolta modziey obejmuje tylko
pewien odsetek modziey i e postpujca organizacja ycia publicznego i gospodarczego
stwarza dostatecznie silny ukad, aby modzie wcign w ustalone i sprawnie dziaajce
formy wtedy, gdy wchodzi ona do pracy zawodowej. Nie ulegaj take osabieniu siy
wewntrzne skupiajce rodziny, wynikajce ze struktury fizjologicznej i emocjonalnej
czowieka. Twierdz wic, e mamy do czynienia tylko z rosncym tempem przemian
zachodzcych w rodzinach wspczesnych, a nie z powszechnym kryzysem rodziny. Sdz,
e prdzej czy pniej rodziny w spoeczestwach rozwinitych znajd odpowiednie sposoby
przystosowania si do zmian, e wytworz sobie mechanizmy obronne, e stan si bardziej
"plastyczne", zachowujc wykonywanie podstawowych zada i funkcji, o ktrych mwilimy
na pocztku tego rozdziau *23. Zatrzymajmy si jeszcze krtko nad pytaniem doniosym dla
wszelkich rozwaa socjologicznych - w jaki sposb struktura rodziny wyznacza
postpowanie i zachowanie si swoich czonkw? Czy mona ustala stae zalenoci midzy
struktur rodziny a zachowaniami pozwalajcymi na prognozy, przewidywanie zachowa
czonkw rodziny w okrelonych sytuacjach? Odpowiadajc trzeba zacz od podkrelenia,
e czowiek nigdy nie naley do jednej tylko grupy, lecz zawsze do wielu rnych grup i
zbiorowoci. Std jego zachowanie si jest wyznaczane przez wielo grup i zbiorowoci,
majcych rne struktury. Podobnie jak i proces socjalizacji dokonuje si w wielu grupach i
zbiorowociach i mona mwi o komplementarnoci uczestnictwa w yciu spoecznym.
Mamy tu na myli to, e dla penego rozwoju osobowoci, dla penego uczestnictwa w
spoeczestwie globalnym - czowiek "musi" nalee do wielu grup. Kada z tych grup moe
si sta grup odniesienia w konkretnych sytuacjach. Dla wyjanienia zalenoci midzy
struktur grupy a zachowaniem koncepcja grup odniesienia ma bardzo due znaczenie. Nie
jest to jaki specjalny rodzaj grup, ktre trzeba by wyrni w klasyfikacji, lecz specjalna
funkcja, ktr mog spenia wszystkie grupy, a podstaw nabierania tej funkcji jest poczucie
subiektywnej przynalenoci i zakres identyfikacji czonka z grup. Grupami odniesienia staj
si wic dla czonkw te grupy, ktre s dla nich najwaniejsze, ktrych wzory i wartoci
maj dla nich znaczenie najwysze. Np. dla dziaacza politycznego grup odniesienia jest jego
partia i jej wzory i wartoci s dla niego decydujce. W kadej sytuacji konfliktowej odwouje
si on do ideologii partii, jej nakazw i postpuje zgodnie z nimi. Podobnie dla czowieka
wierzcego grup odniesienia staje si Koci, ktry w sytuacjach konfliktowych wyznacza
jego zachowania, gdy przykazania religijne s wytyczn postpowania. Rodzina rwnie
moe si sta grup odniesienia; dla maych dzieci, a nawet dla modziey rodzina z reguy
jest grup odniesienia, poniewa mody czowiek nie uczestniczy jeszcze w innych grupach i
nie rozwija subiektywnego uczestnictwa w innych grupach. Dopiero krgi i grupy
rwienikw staj si pierwsz konkurencj dla rodziny i mog sta si dla dziecka

127

waniejsz grup, ktrej wzory i wartoci moe przeciwstawi rodzinie. Rodzina wyznacza
wic zachowania swoich czonkw w tym sensie, e jej wartoci i wzory staj si
subiektywnie najwaniejsze, tzn. wtedy gdy rodzina jest dla nich grup odniesienia dla
zachowa w pewnych sytuacjach. Np. zachowania seksualne mog by wyznaczane przez
poczucie obowizku wiernoci maeskiej. Lecz tak jak kada grupa, tak i rodzina moe
wpywa na zachowania swoich czonkw poprzez zakres sprawowanej kontroli i wadzy. W
rodzinie patriarchalnej, w ktrej wadza ojca sigaa bardzo daleko, postpowanie dzieci
musiao by zgodne z jego wol. Podobnych sytuacji moglibymy wyrni znacznie wicej.
Zatem take przynaleno obiektywna, zakres spjnoci wewntrznej grupy, zakres swobody
dziaania pozostawionej dla poszczeglnych czonkw, zakres wymaga i technika kontroli,
zakres wadzy ojca czy rodzicw, podobnie jak zakres wadzy w grupach zorganizowanych,
wyznacza zachowania czonkw rodziny. W tym wietle struktura rodziny, jej wewntrzna
organizacja, podzia pracy, definicje rl spenianych przez jej czonkw wyznaczaj
zachowania jej czonkw. Jednake waniejszy wpyw od struktury rodziny na zachowania jej
czonkw wywiera wi spoeczna istniejca w rodzinie. To, e w tej wizi wystpuj
elementy emocjonalne w wysokim nateniu, e wi rodzinna zaspokaja najintymniejsze
potrzeby osobiste, jest silnym regulatorem zachowa dopty, dopki te uczucia s intensywne
i odwzajemniane. Ten rodzaj wizi take powoduje, e jednostki prawie zawsze, i dugo,
uwaaj rodzin za grup odniesienia w zakresie wielu spraw swojej aktywnoci yciowej.
Wpyw rodziny na postpowanie jej czonkw zaley wic od jej spjnoci wewntrznej, od
stanu jej wizi subiektywnej, od tego, w jakim stopniu moe ona by grup odniesienia dla
swoich czonkw. Wiele technik dziaania spoecznego opiera si na zaoeniu, e wpyw
wizi rodzinnej pozostaje silny przez cae ycie. Np. dobr kandydatw na studia i dawanie
preferencji modziey z rodzin robotniczych i chopskich opiera si na zaoeniu, e wpyw
postaw klasowych przekazanych przez rodzin bdzie wyznacza postpowanie nie tylko
studentw, ale take absolwentw jeszcze po ukoczeniu studiw i wejciu do ycia
zawodowego, nawet po przejciu do innej klasy spoecznej.
Grupy celowe
W pewnym, szerokim sensie wszystkie zbiorowoci spoeczne su jakiemu celowi i
rodzina take ma swoje cele. Jednake grupami celowymi w cisym tego sowa znaczeniu
nazywamy tylko takie grupy, ktre zostay zorganizowane planowo dla realizacji jednego
tylko celu lub jednej grupy celw i w ktrych istnieje tylko wi sformalizowana ze wzgldu
na osignicie danego celu. W takich grupach nie ma wic wizi osobistej, uczuciowej, a
jeeli powstaje w stosunkach i krgach nieformalnych, to jednak zachowania wynikajce z
takich stycznoci osobistych i postaw emocjonalnych s eliminowane ze stosunkw
"subowych". Zatem w grupach celowych dominuje wi rzeczowa i stosunki oparte na
stycznociach rzeczowych. S one tworzone intencjonalnie, z zaoeniem, e bd zmierzay
do osignicia celw okrelonych przez organizatorw i wyraonych w sformalizowanym
statucie. Mog take istnie grupy celowe nieformalne, np. kliki powstajce w zakadach
pracy dla osigania nielegalnych korzyci. Lecz nawet taka klika mimo e nie ma
sformalizowanego statutu, musi mie bardzo precyzyjn organizacj *24. Najczciej
spotykanymi grupami celowymi s takie grupy, jak stowarzyszenia sportowe, partie
polityczne, organizacje ekonomiczne, wszelkie stowarzyszenia tworzone i powoywane dla
realizacji okrelonych celw, wykonywania zada spoecznie wanych, osigania zmian czy
te denia do stanw podanych np. stowarzyszenia walki z alkoholizmem, towarzystwa
dla szerzenia wiedzy, ochrony przyrody, propagowania takich idei, jak przyja midzy
narodami itp.) Mechanizm powstawania grup celowych zwanych take stowarzyszeniami lub
zrzeszeniami, moemy opisa posugujc si dotychczas wprowadzonymi pojciami.
Punktem startowym procesu powstawania tych grup s potrzeby ludzkie i denie do ich
zaspokojenia. Potrzeby - jak widzielimy - prowadz do dziaalnoci dla zdobycia rodkw
ich zaspokojenia. Jednake niektre potrzeby mog si przeksztaca w interesy. Powstawanie

128

interesw jest istotne dla powstawania grup celowych i dlatego musimy si nad t spraw
zatrzyma troch duej. Termin "interes" ma rne znaczenia i spotykamy go w rnych
naukach. W znaczeniu psychologicznym przez interes rozumiemy pewien stan psychiki, w
ktrym pewne potrzeby i podania cz si z aktami woli dla osignicia jakiego
przedmiotu, stanu rzeczy, czy czyjego zachowania. Ekonomia polityczna rozumie przez
interesy raczej pewne obiektywne stany rzeczy stanowice przedmiot poda czy de
jednostek i grup gospodarujcych. W naszych rozwaaniach, mwic o interesach, bdziemy
mwili o pewnych przedmiotach, ich kompleksach, stanach rzeczy, ktrych osignicie
jednostki i grupy uwaaj za podane, cenne, a czasami konieczne, i dla osignicia ktrych
mobilizuj swoj aktywno i rodki, ktre s do dyspozycji. Interesy s wic zawsze
zwizane z systemami wartoci. Interesy s nadbudowane nad potrzebami, ale nie s z nimi
identyczne. Np. w interesie studentw jest osignicie dyplomu. Na ten interes skadaj si:
pozytywna ocena wyksztacenia, pozytywna ocena pracy zawodowej wykonywanej po
uzyskaniu takiego dyplomu i zwizanych z ni dochodw, prestiu, moliwoci itp. Denie
do osignicia dyplomu mobilizuje rne formy aktywnoci studenta takie, jak uczenie si,
zdobywanie dobrych warunkw dla uczenia si, zdobywanie materiaw pomocniczych do
nauki, korzystanie z rnych form pomocy materialnej w czasie studiw. Interesy studenta s
wic czym znacznie wicej ni jego potrzeby, s niejako wyszym pitrem potrzeb
podstawowych. Moemy mwi analogicznie o interesach koa studenckiego, tzn. o zespole
jego wartoci, de i aktywnoci dla realizacji swoich wartoci, o interesach przemysu,
pastwa, narodu, partii politycznej itp. Interesy s wic potrzebami wyszego rzdu,
przeksztaconymi przez dnoci wytworzone w aktualnych sytuacjach ycia jednostek i
zbiorowoci. Potrzeba zaspokojenia godu prowadzi do produkcji ywnoci. Lecz u
producenta ywnoci, gdy zaczyna produkowa na rynek, zaczyna dziaa szereg interesw
takich, jak uzyskanie zysku, otrzymywanie potrzebnych narzdzi po niskich cenach,
korzystanie z taniej siy roboczej itp. W ten sposb potrzeby przeksztacaj si w interesy.
Denie do zaspokojenia interesw prowadzi do stawiania sobie celw. Termin "cel" ma
take wiele znacze w filozofii, prakseologii, i rnych naukach spoecznych *25. Cel to jaki
bardzo okrelony przedmiot lub stan rzeczy, ktry czowiek lub zbiorowo dziaajca chce
osign. Cel jest wic konkretyzacj interesu. Realizacja interesw prowadzi do
dugotrwaych nieraz czynnoci i dugich ukadw czynnoci. Kada czynno ma okrelony
cel. Uczenie si ma za cel zdanie egzaminu. Zdawanie egzaminu ma za cel przyblienie
zdobycia dyplomu itp. Podobnie rne zbiorowoci mog stawia sobie cele na podstawie
swoich interesw. Kolejne realizacje celw s etapami na drodze realizacji interesw. Jak
czowiek moe osign stawiane sobie cele? Moe je osiga samodzielnie, bez ogldania
si na to, co robi inni. Np. student dcy do zdania egzaminu moe si zamyka w swoim
pokoju i uczy si samotnie. Rolnik sprzedajcy swoje produkty moe je zawozi sam na targ
i sprzedawa samodzielnie, nie ogldajc si na to, co robi inni rolnicy. Druga moliwo
osigania celw polega na wyeliminowaniu konkurenta. A wic rolnik moe podejmowa
dziaania na szkod innych rolnikw, aby uniemoliwi im produkcj i dostarczanie ich
produktw na rynek, aby tym sposobem osign wysz cen za swoje produkty. Lecz
istnieje take trzecia moliwo, e rolnik postara si wsppracowa z innymi rolnikami
majcymi podobne interesy i analogiczne cele, aby wsplnie dy do osignicia celu korzystnego sprzedawania swoich produktw. Podobnie studenci mog si uczy razem,
rzemielnicy zakada stowarzyszenia dla osigania swoich celw wsplnymi wysikami itp.
Taki wanie jest mechanizm tworzenia si grup celowych. Istniej rne grupy celowe.
Odrniamy zrzeszenia od grup celowych przymusowych. Zrzeszeniem s grupy celowe
powstajce dobrowolnie, ktre mog by rozwizane decyzj wszystkich lub wikszoci
swoich czonkw. Grupami celowymi przymusowymi s takie, do ktrych czonkowie s
powoywani na mocy prawa czy przymusu i ktre istniej niezalenie od ich woli. Np. armia
jest grup przymusow celow i nie moe by rozwizana na mocy uchway wszystkich
onierzy. Natomiast spdzielnia zaoona przez mieszkacw jakiej dzielnicy jest grup
celow w cisym tego sowa znaczeniu, poniewa jest grup dobrowoln; czonkowie

129

wstpuj i wystpuj kiedy chc i maj moc rozwizania spdzielni, jeeli na walnym
zebraniu wikszo podejmie tak uchwa. Grupy celowe maj pewne cechy wsplne,
ktrymi si tutaj zajmiemy. Poszczeglne dziay socjologii szczegowej opisuj i badaj
grupy celowe powstajce w rnych dziedzinach ycia zbiorowego. Socjologia polityki bada
wic partie i organizacje polityczne, socjologia przemysu, organizacje powstajce w ramach
gospodarki przemysowej, socjologia wychowania, organizacje celowe wychowawcze itp.
Zanim przejdziemy do omwienia cech oglnych grup celowych, trzeba wprowadzi jeszcze
pewne rozrnienia. Powiedzielimy, e mechanizm spoeczny prowadzcy do powstawania
tych grup zaczyna si od potrzeb, nastpnie przez uwiadomienie sobie, e pewne potrzeby
przeksztacaj si we wsplne interesy pewnej iloci osb i e dla realizacji tych interesw
konieczne jest osiganie wsplnych celw. Ot trzeba podkreli, e cele te nie musz by
koniecznie wsplne, e wystarczy, e s podobne. Podkrelmy t rnic midzy "celami
podobnymi" i "celami wsplnymi". Cele podobne s celami indywidualnymi, ktrych
realizacja moe by osignita przez zbiorowo ludzi wspdziaajcych, lecz dcych do
indywidualnych interesw osobistych. Np. gdy mieszkacy nowego miasta na ziemiach
zachodnich zakadaj spdzielni rzemielnicz, czc kilkanacie szewcw, to jest rzecz
jasn, e kady z nich dy do osobistego zarobku, a spdzielnia ma mu uatwi zaopatrzenie
i zbyt. Podstaw powstania tej grupy celowej jest cel podobny. Lecz gdy ci sami mieszkacy
zakadaj towarzystwo upikszania miasta i pracuj razem, aby zaoy park, kwietniki itp., to
wtedy ich cel jest wsplny, gdy d do wytworzenia czego, co bdzie uytkowane
wsplnie przez nich wszystkich. Wsplne jest wic to, co nie jest dzielone midzy
jednostkami. W analizie grup celowych trzeba sobie zawsze zdawa spraw z tego, czy w tej
grupie mamy do czynienia z celami podobnymi czy wsplnymi. Lecz nawet wtedy, gdy cele
grupy s wsplne w cisym tego sowa znaczeniu, wi w nich posiada szereg cech
charakterystycznych. 1) Po pierwsze, wi ta charakteryzuje si istnieniem rozbudowanego
systemu instytucji i urzdze sformalizowanych, pozwalajcych na wspprac ludzi, ktrzy
nie spotykaj si bezporednio, ktrzy s zainteresowani tylko tymi cechami innych
czonkw, ktre s potrzebne dla osigania zaoonych celw, i ktre pozwalaj kierowa
deniami i dziaaniami czonkw w sposb koordynujcy ich dziaania dla osigania
zaoonych celw. Grupy celowe wytwarzaj wic ten typ organizacji, o ktrym mwilimy
w poprzednim rozdziale definiujc je jako "sposoby zarzdzania i kierowania ludmi oraz
rnymi rodkami dziaania, sposoby koordynowania czynnoci, harmonizowania wysikw i
sprawdzania wynikw". Grupa celowa musi posiada tak organizacj i dlatego grupy te s
nazywane czsto po prostu "organizacjami". Posiadanie takiej organizacji jest niezbdne dla
osigania celw. Jak ju o tym mwilimy w poprzednim rozdziale, nauka o organizacji
rozwija si obecnie bardzo intensywnie i zajmuje si ni szereg dyscyplin *26. 2) Istnienie
takiej organizacji koordynujcej i kierujcej dziaaniami osb zrzeszonych zakada, e
uczestnictwo w takiej grupie ma charakter "kontraktu", tzn. jest oparte na zobowizaniu
kadego czonka, e bdzie wypenia swoje obowizki wynikajce z zasad organizacji.
Organizacja musi prowadzi do wytworzenia si hierarchii, kierownictwa, sformalizowanych
form stosunkw regulujcych podzia pracy i ustalajcych zasady kierownictwa. Nie
wyklucza to, e w grupie mog take powstawa stosunki osobiste, tworzy si nieformalne
grupy pierwotne, stosunki przyjani i powizania emocjonalne. Zrzeszenie wymaga zawsze
od czonkw pewnego przywizania emocjonalnego, identyfikacji, zdolnoci do
wykonywania prac w imi interesw caej grupy, ale o sukcesie w osiganiu celw decyduje
efektywno zinstytucjonalizowanych form "organizacji". 3) To prowadzi do wytworzenia
si "atmosfery impersonalnoci", tzn. do sposobu zaatwiania spraw w sposb
sformalizowany, okrelony przepisami w imi efektywnoci, uniezaleniony od ingerencji
osobistych postaw i de indywidualnych czonkw. Oczywicie, na kadym zaatwianiu
sprawy, na kadym indywidualnym dziaaniu zostaje zaznaczona cecha osobowoci
dziaajcego, ale sposb zaatwiania spraw jest okrelony przepisami i nie moe wyj poza
ich ramy. Wielkie wspczesne zrzeszenia, skupiajce due iloci ludzi, czy to polityczne,
ekonomiczne, spoeczne, czy sportowe, cechuj si wystpowaniem czterech podstawowych

130

tendencji: a) Tendencja do jednoci, do jednoczenia si, konsolidacji zrzesze pokrewnych

czy podobnych. Tendencja ta wystpuje w postaci porozumie, umw o wspprac,
tworzenia wsplnych organw, komisji porozumiewawczych, konsultacji czy wreszcie
cakowitego czenia si. Widzimy t tendencj np. w ruchu zwizkowym i zawodowym,
kiedy rne zwizki zawodowe nawizuj rne formy wsppracy, eby w kocu utworzy
zwart tendencj. Widzimy j w ruchu zrzesze sportowych, w ruchu spdzielczym itd.
Argumentacja uzasadniajca denia do jednoczenia si jest zawsze podobna: osignicie
wikszej efektywnoci w gospodarowaniu rodkami, eliminowanie wspzawodnictwa i
marnowania energii, osignicie wikszej mocy instytucji i rozszerzenie zakresu wpyww,
oszczdnoci si ludzkich i rodkw finansowych na administracj i lepsze wykonywanie
czynnoci prowadzcych do celu. Jest to bowiem rzecz znana, e zrzeszenia (organizacje) w
miar wzrostu mog podnosi efektywno swojego dziaania i istnieje cisa zaleno
midzy iloci czonkw, zakresem rodkw stojcych do dyspozycji a zakresem osiganych
celw. Jest to zwaszcza widoczne w dziaalnoci zrzesze gospodarczych - std znane prawo
denia do koncentracji. b) Jako nastpstwo tej tendencji wystpuje druga tendencja - do
koordynacji i centralizacji. Np. niektre ruchy spoeczno - polityczne powstaj w kilku
miejscach w kraju w charakterze zrzesze lokalnych, lecz po pewnym czasie zjawia si
tendencja do coraz cilejszej koordynacji ich poczyna i do centralnego kierowania.
Tendencja ta wystpuje rwnie w organizacjach naukowych, zawodowych, spoecznych, a
nawet religijnych. Np. mae spdzielnie lokalne, kasy zapomogowe, organizacje zawodowe, i
inne tworz najpierw organy koordynujce komitety konsultacyjne, wsplne konferencje,
spotkania itp. Te formy wsplnego kierownictwa konsoliduj si, utrwalaj, rozszerzaj swoje
kompetencje, rozszerzaj zakres swoich wpyww, a wreszcie przeksztacaj si w silne
centralne kierownictwa. Raz rozpoczty proces organizowania jakiego zrzeszenia z
koniecznoci prowadzi do ekspansji, jednoczenia, centralizacji kierownictwa. `nv Grupy
celowe (cd.) c) Trzeci konsekwencj tego procesu jest powstawanie kategorii
wyspecjalizowanych w wykonywaniu zada technicznych, w kierowaniu zrzeszeniem i
osiganiu wysokiej efektywnoci tych dziaa, bez wzgldu na cele merytoryczne organizacji
i jej ideologi. Np. zwizki zawodowe musz zatrudnia ekspertw prawnikw
rozwizujcych problemy proceduralne sporw i procesw, przygotowujcych akta i
dokumentacj, przy czym ideologia zwizkw zawodowych moe by tym prawnikom
zupenie obojtna. Wielkie organizacje gospodarcze zatrudniaj specjalistw w zakresie
reklamy, organizacji handlu, organizacji pracy, psychiatrw i psychologw, ktrzy wykonuj
zadania wyspecjalizowane. Take zrzeszenia o charakterze ruchw spoecznych, tworzone dla
rozwizywania pewnych problemw spoecznych, np. dla walki z alkoholizmem, musz take
zatrudnia ekspertw lekarzy, psychologw, psychiatrw, dalej specjalistw ksigowoci i
administracji, dla prowadzenia z jednej strony formalnych spraw zrzeszenia, a z drugiej dla
prowadzenia bada, bez ktrych walka z alkoholizmem jest niemoliwa. We wszystkich wic
wielkich organizacjach bez wzgldu na to, jakie s ich cele merytoryczne, wytwarzaj si
grupy ekspertw, ktrych moglibymy nazwa "neutralnymi technikami", poniewa nie
interesuj si oni celami merytorycznymi ani ideologi stojc za tymi celami, lecz tylko
posiadaj umiejtnoci technicznego rozwizywania problemw. Obok tych ekspertw
wytwarzaj si take kategorie przywdcw - specjalistw, kierownikw, ktrzy tym si
rni od neutralnych ekspertw, e s zaangaowani w realizacj istotnych celw zrzeszenia,
e wyznaj jego ideologi, ale rwnoczenie posiadaj umiejtnoci techniczne sprawnego i
efektywnego kierowania. Obie te kategorie ekspertw i kierownikw bardzo ograniczaj rol
zwykych czonkw, ktrzy nie posiadaj wiedzy technicznej, nie orientuj si w
czynnociach technicznych, a zatem s cigle odsuwani na margines i staj si przedmiotem
manipulacji w rkach specjalistw. Ich denia do wywierania wpywu s odrzucane na
podstawie zasady kompetencji i efektywnoci dziaania. Wytwarza to swoiste napicia i
konflikty midzy "technokratami" a manipulowanymi przez nich masami. d) Wreszcie jako
czwarta konsekwencja rozwoju zrzesze powstaje zamknita grupa wysokiego kierownictwa,
stojcego na czele; moe to by niewielka grupa dyrektorw, zarzdu gwnego - swoistego

131

sztabu, ktry gruje nad wszystkimi innymi czonkami, poniewa posiada dostp do
wszystkich informacji, moe podejmowa i podejmuje decyzje we wszystkich sprawach, a w
imi jednolitoci i sprawnoci dziaania musi da bezwzgldnego podporzdkowania si
wszystkich czonkw i ogniw niszego stopnia. Prowadzi to do oderwania si grupy
centralnego kierownictwa od mas czonkowskich. Te cztery tendencje s ze sob cile
poczone i niektrzy socjologowie nazywaj je "imperatywem organizacyjnym". Chodzi
bowiem o prosty fakt, e kada organizacja, zanim zacznie spenia swoje cele merytoryczne,
musi osign pewien stopie wewntrznego przygotowania, tzn. musi wytworzy te
wszystkie elementy, ktre s potrzebne dla osigania tych celw. Np. klub sportowy, zanim
zacznie prowadzi prawdziw dziaalno (treningi sportowe, organizowanie zawodw itp.),
musi si zorganizowa wewntrznie (powoa zarzd, rozdzieli funkcje), zakupi materia
sportowy potrzebny dla treningw, zdoby boisko i sale treningowe, zaangaowa trenerw,
zdoby rodki finansowe itp. Musi wic rozbudowa swoj organizacj, administracj, ustali
przepisy regulujce dziaania czonkw zarzdu, trenerw, lekarzy, zawodnikw, okrelajce
ich odpowiedzialno itp. A wtedy z koniecznoci zaczynaj dziaa wymienione powyej
cztery tendencje. Wytwarza si wic cay system postpowania zracjonalizowanego,
sprawnego, lecz ograniczajcego prawa jednostek, zakres ich decyzji. Zjawiska te zachodz
nie tylko w skali poszczeglnych zrzesze, lecz mog take zachodzi w skali caego
spoeczestwa. Mamy wiele opisw, np. wspczesnego spoeczestwa Stanw
Zjednoczonych, w ktrych ten system organizowania ogarn cay nard. Powstajce
organizacje wyspecjalizowane zajmuj si wszystkimi sprawami jednostki, od jej urodzenia
do mierci, wytwarzaj ustalone sposoby zaatwiania wszystkich spraw yciowych w sposb
racjonalny, odwoujcy si do metod wyprbowanych i uzasadnionych naukowo, narzucajc
jednostce sposoby mylenia, dziaania i zachowania w kadej sytuacji. Jednostka urodzona w
tym spoeczestwie wchodzi w ten ukad w toku socjalizacji, traktuje go jako naturalny, ma
pene poczucie swojej cakowitej wolnoci, jest przekonana, e ma wolny wybr zawodu,
kariery, ycia rodzinnego itp., tymczasem rzeczywisty margines swobody jej dziaa jest
niesychanie wski, gdy wszystkie jej wybory i moliwoci s z gry przesdzone przez
wyspecjalizowane organizacje, ich kierownikw i ekspertw. Std zarysowujcy si bunt
przeciwko takiemu spoeczestwu "programowemu" wystpujcy wrd modziey i
studentw amerykaskich w postaci ruchu "hippies", polegajcy na cakowitej negacji
wszystkich wartoci, na ktrych si to spoeczestwo opiera. Lecz wrmy do naszej analizy
zrzesze celowych. Musz one take rozwija system bodcw zachcajcych do
wstpowania w ich szeregi i bodcw podtrzymujcych uczestniczenie w ich dziaalnoci. Te
systemy zale od natury organizacji. Inaczej wygldaj one w organizacjach politycznych, w
ktrych zasadniczym bodcem wstpowania i uczestnictwa w dziaalnoci jest ideologia,
obiecujca realizacj interesw swoich czonkw; w organizacjach ekonomicznych bodcem
tym s korzyci pynce z przynalenoci, organizacje spoeczne apeluj do potrzeb
dziaalnoci i aktywnoci spoecznej. Dla niektrych organizacji celowych ten system
bodcw przycigajcych czonkw jest istotnym czynnikiem przesdzajcym o ich trwaniu.
Nie bdzie rzecz trudn dla kadego z nas dokona na wasn rk analizy znanych sobie
grup celowych i ustali, jakie one stosuj systemy bodcw zachcajcych do wstpienia.
Natomiast dla utrzymania aktywnoci czonkw organizacje stosuj take zrnicowane
metody. Wiemy ju z poprzednich rozwaa, e sia grup zaley od wymaga stawianych
swoim czonkom. W grupach celowych cieraj si we wspczesnym wiecie dwie
tendencje: jedn mona by nazwa technokratyczn, polegajc na tym, e si zrzeszenia
opiera si na organizacji kierowanej i manipulowanej przez ekspertw i technicznych
przywdcw; druga tendencja upatruje si zrzesze w uczestnictwie czonkw w zarzdzaniu
i kierowaniu, w zaangaowaniu czonkw we wszystkie sprawy zrzeszenia. Jednake idealne
modele tych obu typw zrzesze nie s nigdy stosowane w peni. Przykadami organizacji
manipulowanych przez technokratw mog by spki akcyjne, gdzie prowadzenie
przedsibiorstw musi spoczywa w rkach specjalistw, a czonkowie interesuj si i maj
wpyw tylko bardzo ograniczony. Przykadem zrzeszenia, ktre moe dziaa i istnie tylko

132

przy penym zaangaowaniu wszystkich czonkw, s podziemne partie polityczne, dziaajce

nielegalnie. Koo naukowe studenckie moe take istnie tylko przy wspuczestnictwie
wszystkich albo wikszoci czonkw. Jednake, nawet zrzeszenia opierajce si na
uczestnictwie musz wytwarza pewne urzdzenia i instytucje wewntrzne pozwalajce im
funkcjonowa wtedy, gdy zrzeszenie si rozrasta terytorialnie, gdy powouje swoje oddziay
w rnych miastach, gdy liczba jego czonkw szybko ronie. Dla utrzymania wewntrznej
spjnoci nie wystarcz wtedy ju spontanicznie si wytwarzajce mechanizmy kontroli
spoecznej. Zrzeszenie musi wytworzy system urzdze speniajcych nastpujce zadania:
a) musi wytworzy system kanaw obiegu informacji i sposobw porozumiewania si
midzy czonkami, midzy oddziaami, midzy wadzami i czonkami. Ten system
komunikacji jest niezbdny dla utrzymywania cznoci, poczucia jednoci i dla technicznego
kierowania sprawami zrzeszenia. Std konieczno wewntrznych biuletynw, wasnej prasy,
sprawozda sformalizowanych w postaci kwestionariuszy, staych zebra i odpraw itp. b)
Musi wytworzy system kontroli sformalizowanej nad dziaalnoci czonkw, zarzdw
lokalnych i wadz centralnych. Dlatego nawet koo naukowe, chocia jest bardzo ma grup
celow, powouje wasn komisj rewizyjn, kontrolujc dziaanie zarzdu, ciganie
skadek, organizowanie zebra naukowych, wydawanie pienidzy itp. c) Kade zrzeszenie
musi take wytworzy system urzdze dla kontaktw zewntrznych z innymi grupami,
organizacjami, instytucjami i zbiorowociami. Zadaniem tych urzdze jest czuwanie nad
interesami zrzeszenia, ochrona przed atakami, zapewnianie rnego rodzaju korzyci ze
strony wadz pastwowych lub innych. W wielkich organizacjach mog to by wydziay
prawne, wydziay reklamy i propagandy, organizowania kontaktw itp. Z tego, co
powiedzielimy dotychczas, cigle wynika podstawowa donioso organizacji formalnej
zrzesze. Dla realizacji wikszoci celw konieczna jest wysoce sprawna i efektywna
organizacja pracy, ktrej nie moe zastpi aden entuzjazm i powicenie mas
czonkowskich, jest to zwaszcza oczywiste w zrzeszeniach gospodarczych, przemysowych,
w wielkich organizacjach politycznych i innych wymagajcych wysokich umiejtnoci i
sprawnoci technicznych dla osigania celw w bardzo zoonych sytuacjach. Std we
wszystkich zrzeszeniach wytwarza si szereg cech majcych podnie efektywno realizacji
celw. a) Podzia pracy i specjalizacja czynnoci, co, jak widzielimy, prowadzi do
angaowania ekspertw dla wykonywania tych zada wyspecjalizowanych. b) Podzia pracy i
rozrost terytorialny zrzesze prowadzi do delegacji wadzy, tzn. przekazywania czci
uprawnie kierownictwa naczelnego w podejmowaniu decyzji do niszych ogniw kierujcych
i kontrolujcych. W ten sposb wytwarza si hierarchia wadzy i odpowiedzialnoci. c)
Delegacja wadzy wymaga wytworzenia si staych sposobw komunikacji i przekazywania
decyzji, polece midzy instytucjami sprawujcymi wadz. Organizacja wadzy staje si
wanym problemem, gdy sprawne kierownictwo jest podstawowym warunkiem
efektywnoci pracy zrzeszenia. d) Wreszcie podzia pracy, delegacja wadzy z koniecznoci
musz prowadzi do wytwarzania specjalnych metod koordynacji czynnoci kierowniczych
na rnych poziomach. Wspczesna socjologia organizacji i teoria organizacji zajmuj si
wiele zagadnieniami roli osobowoci kierownika *27. Wyrnia si wic typ kierownictwa
autokratycznego, kiedy kierownik sam zaatwia wszystkie sprawy i podejmuje decyzje;
kierownictwa demokratycznego, kiedy decyzje podejmowane s po przedyskutowaniu sprawy
przez kolektywy majce je realizowa; oraz kierownictwa niekompetentnego, anarchicznego,
kiedy kierownik sam nie panuje nad caoci spraw i swoimi decyzjami dezorganizuje prac
swoich podwadnych. Zwraca si take uwag na to, e w rnych okresach rozwoju
zrzeszenia potrzebne s rne typy kierownikw czy przywdcw. W chwili powstawania
zrzeszenia musz oni uwiadamia kandydatom i potencjalnym czonkom ich interesy i
moliwo zaspokojenia tych interesw przez nowo powstajce zrzeszenie. Musz to by
przywdcy bdcy wizjonerami i dziaaczami lub posiadajcy pewne takie cechy. W okresie,
gdy zrzeszenie jest ju utrwalone i zaczyna si rozrasta, potrzebuje typw przywdcw
organizatorw, budujcych organizacj formaln, majcych wyrane poczucie celw i
umiejtnoci stworzenia organizacji mogcej te cele sprawnie i efektywnie osiga. Nastpnie

133

potrzeba zrzeszeniu kierownikw, administratorw, umiejcych dobrze kierowa personelem

administracyjnym i biurowym oraz przywdcw umiejcych utrzyma kontakty z czonkami,
umiejcych podtrzymywa pozytywne podstawy czonkw wobec zrzeszenia, jego celw,
wartoci i metod dziaania. Std te najczciej zrzeszenia wytwarzaj grupy kierownicze,
dzielce midzy swoimi czonkami poszczeglne zadania kierownicze. Jest bowiem rzecz
wan, aby wszyscy czonkowie, nawet ci, ktrzy nie uczestnicz w jego pracach, zachowali
zaufanie w siy zrzeszenia, moliwoci realizacji postawionych celw. Tak wic wielkie
zrzeszenia musz mie swoich entuzjastw i wizjonerw, swoich kierownikw,
organizatorw oraz przewodniczcych umiejcych kierowa zebraniami. Std donioso
selekcji przywdcw dochodzcych do stanowisk kierowniczych. We wszystkich grupach
celowych wystpuje tendencja do stabilizacji grup kierowniczych. Historia wspczesnych
spoeczestw, od XIX wieku poczynajc, dowodzi, i stabilizacja grup przywdczych daje
zrzeszeniom pewne korzyci, jednake ma ona wicej stron ujemnych. Korzyci pyn z
kumulacji dowiadcze, z nabywanej z czasem sprawnoci organizacyjnej, nawizywania
szerokich kontaktw osobistych, ktre mog by wane dla realizacji celw zrzeszenia. Lecz
zbyt dugotrwaa stabilizacja grupy przywdczej na czele zrzeszenia powoduje jej rutynizacj
w zaatwianiu spraw oraz zanik wyobrani i zrozumienia dla nowych moliwoci rozwiza.
Dalej, wystpuje zjawisko identyfikacji swoich celw osobistych z celami zrzeszenia. Std
problem selekcji kierownikw czy si z tworzeniem mechanizmw zapewniajcych sta
rotacj grup przywdczych. Zagadnienie cigoci kierownictwa moe zosta zapewnione
przez wyszy personel administracyjny, przez dyrektorw organizacyjnych, ale kierownicy
odpowiedzialni za realizacj celw merytorycznych powinni si zmienia co kilka lat. Std
zrzeszenia z reguy przewiduj mono sprawowania wadzy tylko w ramach pewnego
okresu. Istniej rne drogi prowadzce przez rne mechanizmy selekcji na stanowiska
kierownicze w zrzeszeniach. Np. droga przez prac w administracji zrzeszenia, droga
dziaacza, przechodzcego rne szczeble wadzy, zaczynajc od dziaalnoci w maych
grupach lokalnych, droga eksperta majcego wyksztacenie i zaczynajcego prac w
zrzeszeniu w charakterze neutralnego technika. W towarzystwach naukowych droga ta moe
by otwarta przez wybitne osignicia naukowe. Donioso selekcji wynika std, e powinna
ona zapewni, aby kierownik czy grupa kierownicza posiadaa te cechy, jakie s konieczne
dla osignicia celw zrzeszenia, cechy umysu i charakteru potrzebne dla realizacji celw
merytorycznych, pokierowania organizacj, utrzymywania pozytywnych postaw czonkw,
rozwj zrzeszenia, eby moga przewidywa skutecznie przysze sytuacje i przygotowywa
zrzeszenie do ich rozwizywania. Rwnie wane jak mechanizmy selekcji s mechanizmy dla
rozwizywania konfliktw, jakie mog powstawa wewntrz zrzeszenia. Najwaniejsze s
dwa rodzaje konfliktw: konflikty wewntrz grupy kierowniczej, oraz konflikty midzy grup
kierownicz a czonkami. Konflikty midzy przywdcami, czy te wewntrz grupy
kierowniczej, s nieuniknione. Zawsze bowiem wystpuj odmienne sposoby pojmowania
celw i metod pracy zrzeszenia, wynikajce z rnic w postawach, w temperamencie
indywidualnym, w percepcji rzeczywistoci spoecznej, w ktrej zrzeszenie dziaa, w ocenie
skutecznoci stosowanych metod i rodkw dziaania itp. Konflikty te mog mie charakter
osobisty, lub te mog si rozgrywa midzy interesami rnych kategorii czonkw,
reprezentowanych w grupie kierowniczej przez rne osoby. Wiemy z codziennego
dowiadczenia w uczestnictwie w rnych zrzeszeniach, zwaszcza w partiach politycznych,
oraz z informacji prasowych, e w masowych organizacjach powstaj odamy, frakcje,
"skrzyda", rne grupy interesw, tym ostrzej, jeeli zrzeszenie obejmuje bardzo
niejednorodne spoecznie masy czonkw. Wtedy rnice w pojmowaniu interesw
zrzeszenia s po prostu odbiciem rnic interesw rnych czci mas czonkowskich. Dla
rozwizania tych konfliktw kade zrzeszenie musi rozwija swoiste sposoby i metody
podnoszenia wewntrznej zwartoci i integracji. Kade zrzeszenie stara si ukrywa
rozbienoci i stwarza pozory wewntrznej jednolitoci. Zwaszcza w partiach politycznych
nacisk na wewntrzn jedno i spjno naley do staych metod utrzymywania jednoci i
zapobiegania rozamom. Ponadto zrzeszenia wytwarzaj szereg bodcw podnoszcych

134

intensywno uczestnictwa czonkw w yciu i dziaalnoci zrzeszenia, w przekonaniu, e

uczestnictwo podnosi identyfikacj czonkw z caoci. Do tych metod nale: rzucanie
hase i sloganw, ktre powtarzane stwarzaj nastrj jednoci (np. "silni, zwarci, gotowi").
Dalej, urzdzanie uroczystych apeli, pochodw z flagami czy pochodniami, organizowanie
parad, w ktrych czonkowie wystpuj jako jeden zwarty oddzia, demonstrujc niejako
fizycznie swoj zwarto moraln. Dalej nale tu: uroczysty rytua przyjmowania czonkw,
uroczyste promocje, uroczyste wrczanie odznak, wyrnie, tytuw honorowych - oto
zabiegi take czsto spotykane. Wreszcie zrzeszenia maj swoje odznaki, ktre czonkowie s
zobowizani nosi, niekiedy barwne mundury (np. harcerstwo), barwne chustki, podkrelajce
przynaleno i przypominajce czonkom o obowizku solidarnoci z organizacj. Kady z
nas moe z atwoci wskaza na podstawie wasnego dowiadczenia, jakie metody
podnoszce stopie uczestnictwa i wewntrzn zwarto stosuj zrzeszenia, do ktrych sam
naley czy nalea. Jednake metody podnoszce poczucie wewntrznej spjnoci i
solidarnoci nie zawsze s skuteczne jeeli chodzi o zapobieganie konfliktom wystpujcym
w obu wspomnianych powyej postaciach. Std zrzeszenia wypracoway sobie rne typy
mechanizmw spoecznych dla rozwizywania konfliktw zarwno wewntrz grupy
kierowniczej, jak i midzy t grup a czonkami. Najwaniejsze s cztery takie mechanizmy.
1) Pierwszy polega na stworzeniu wadzy i nadaniu jej odpowiednich kompetencji i
uprawnie egzekwowania obowizkw czonkw, stworzeniu systemu kontroli i sankcji
formalnych, negatywnych i pozytywnych, ktrymi wadza dysponuje. Moe ona wtedy
dokonywa represji zachowa niepodanych, nagradza zachowania podane i w ten
sposb nie dopuci do wybuchu otwartych konfliktw. Np. w partiach politycznych istniej
komisje kontroli, ktre dokonuj represji wobec czonkw kwestionujcych lini partii i w ten
sposb eliminuj moliwo utworzenia frakcji. Wadza zrzeszenia moe ponadto dziaa
swoim autorytetem, kompetencjami, osiganiem sukcesw w kierowaniu i realizacji oglnych
celw. Osigane sukcesy zawsze dziaaj cementujco na cao. Rozamy i krytyki
wybuchaj przede wszystkim w okresach kryzysw. Jednake zrzeszenia dobrowolne
niechtnie poddaj si zbyt silnej wadzy, obawiajc si jej degeneracji i przeksztacenia si w
klik dyktatorsk. Zwaszcza w zrzeszeniach majcych cele ekonomiczne czy kulturalne ten
sposb rozwizywania konfliktw, przez represj, ma ograniczone zastosowanie. 2) Dlatego
w zrzeszeniach powstaj instytucjonalne urzdzenia dla osigania kompromisu midzy
antagonistycznymi jednostkami i grupami. S to takie instytucje, jak sdy koleeskie,
instancje organizacyjne rozstrzygajce sporne sprawy, jak kolegium zarzdu, czy te komisje
pojednawcze, komisje ekspertw, rozpatrujce sporne zagadnienia zalenie od ich natury.
Konflikt moe by rozwizany przez podjcie decyzji co do dziaania i wtedy stanowisko
przeciwstawne moe straci sens utrzymywania si, poniewa dziaania zrzeszenia id dalej i
sprawa zostaje przedawniona. Moe take by osignity kompromis, polegajcy na
wzajemnych ustpstwach i przyjmowaniu propozycji syntetyzujcej czy te czcej elementy
przeciwstawnych propozycji. W rezultacie powstaje jedno formalna, rnice pozostaj w
postawach i przekonaniach, ale nie przejawiaj si w dziaaniach. W razie powstawania
rozbienoci w grupie kierowniczej, w zrzeszeniach kierowanych demokratycznie, sprawy
sporne zostaj przedoone do rozstrzygnicia przez gosowanie ogu czonkw i wtedy
podjta decyzja staje si wic dla wszystkich. Jest to moliwe w zrzeszeniach, w ktrych
istnieje wysoki stopie uczestnictwa ogu czonkw nie jest w stanie wytworzy sobie
merytorycznego pogldu na spraw, wtedy sprawy sporne s i tak rozstrzygane przez grupy
technokratw, umiejcych przygotowa pozytywne dla siebie nastawienie u wikszoci
czonkw. Odwoywanie si do opinii wikszoci dokonuje si przez gosowanie na walnych
zebraniach, zjazdach, przez referendum, przez wypowiadanie si poszczeglnych oddziaw i
sekcji zrzeszenia itp. Poddanie sprawy do rozstrzygnicia przez gosowanie oznacza, e
dyskusja nie doprowadzia do kompromisu, e decyduje wikszo, ale pozostaje rnica
pogldw, postaw, a czsto take dziaa. Mniejszo przegosowana, nie zostaa bowiem
przekonana i nie zgodzia si na kompromis. Zdarza si wic czsto, e w jej oczach decyzje
wikszoci s niesuszne, szkodliwe i mniejszo przegosowana uwaa za swj obowizek

135

zmieni w dziaaniu podjte decyzje. 4) Wreszcie zrzeszenie moe wiadomie dy nie do

kompromisu, ale do syntezy pogldw przeciwstawnych, do szukania w dyskusji nowych
rozwiza. Chodzi nie o znalezienie sposobu pogodzenia rnych pogldw, ale o znalezienie
nowego rozwizania dla spornych zagadnie, ktre wszyscy uznaj za lepsze od
proponowanych uprzednio. Osignicie takiej konkluzji prowadzi do jednoci przekona,
postaw i do jednoci dziaania dotychczasowych antagonistw.
Biurokracja
Omawiajc zagadnienia wizi spoecznej, a przede wszystkim zagadnienia organizacji
spoecznej, uylimy terminu "biurokracja" dla oznaczenia pewnego rodzaju organizacji
formalnej. Biurokracja jest pewnym typem organizacji w tym znaczeniu, e jest sposobem
zarzdzania i kierowania ludmi i e suy dla osigania celw pewnych grup spoecznych.
Termin zosta wprowadzony przez Maxa Webera dla oznaczenia pewnego typu wadzy,
sprawowanej przy pomocy zracjonalizowanego aparatu administracyjnego. Weber sdzi, e
taki typ wadzy administracyjnej zracjonalizowanej zjawia si wraz z gospodark pienin i
wykazywa to na obszernym materiale historycznym, poczynajc od staroytnego Egiptu,
rzymskiej monarchii Dioklecjana, imperium bizantyjskiego, Chin, Kocioa katolickiego od
XIII wieku a do nowoczesnych pastw europejskich. Wszdzie tam, gdzie pojawiay si
elementy gospodarki pieninej, zarzdzanie gospodark musiao by organizowane na
podstawach racjonalnych, zapewniajcych efektywno tej gospodarki. Std wadza
sprawowana nad tak gospodark nie moga si opiera ani na tradycji, ani na mistycznych
czy religijnych waciwociach wadcy, ale musiaa by racjonalnie zorganizowan
administracj. Weber wprowadzi wic termin "biurokracja" dla oznaczenia organizacji
wadzy administracyjnej, zracjonalizowanej, efektywnej, podporzdkowanej wyranie
ustalonym i surowo przestrzeganym reguom prawa. Dodajmy, e Weber nie zajmowa si
badaniem organizacji biurokratycznych, lecz na podstawie materiaw historycznych, analiz
przypadkw wadzy biurokratycznej, wystpujcej we wspomnianych wyej epokach, stara
si skonstruowa "typ idealny" biurokracji, tzn. przedstawi w schemacie abstrakcyjnym
wszystkie cechy wystpujce w historycznie znanych wypadkach wadzy biurokratycznej.
Schemat takiego idealnego typu organizacji biurokratycznej przedstawia si w ujciu Webera
nastpujco: podstaw jego jest zawsze ustalony system przepisw prawa, stanowicych
spjny ukad stosowany systematycznie, przestrzegany przez wszystkich czonkw
zbiorowoci. Proces administracyjny stosujcy te przepisy moe osiga racjonalnie zaoone
cele. Pracownicy zatrudnienie w tym ukadzie administracyjnym zajmuj si i sprawuj
"urzd", uregulowany przepisami wyznaczajcymi postpowanie "urzdnikw". Urzdnik
przestrzega prawa swojego urzdu w wykonywaniu swoich funkcji. Urzdy s zorganizowane
w cigym i spjnym systemie powizanym przez przepisy. Kady urzd wymaga okrelonej
kompetencji i praca w nich jest racjonalnie podzielona. Organizacja wewntrzna urzdw jest
hierarchiczna, kady niszy szczebel podlega nadzorowi i kierownictwu wyszego urzdu.
Wykonywanie funkcji w urzdzie jest oddzielone od posiadania i osobistych interesw
urzdnika w sprawach, ktre zaatwia i w ich zaatwianiu kieruje si on impersonalnie
okrelonymi reguami kompetencji i racjonalnoci caego ukadu, ktrego sprawa dotyczy
(np. kieruje si on prawem okrelajcym interes publiczny lub interes danej instytucji, a nie
wasn czy jednostkow korzyci). Urzdnicy s dobierani na stanowiska na zasadzie swoich
umiejtnoci i wiedzy. Posiadaj oni zakres wadzy wynikajcy z ich kompetencji w
zaatwianiu spraw. S wolni i podlegaj zwierzchnikom tylko ze wzgldu na impersonalne
obowizki urzdowe. Zajmuj miejsca w hierarchii urzdu i podlegaj przepisom
okrelajcym organizacj urzdu. Zatrudniani s na podstawie kontraktu i selekcji spord
dobrowolnie si zgaszajcych kandydatw. Otrzymuj wynagrodzenie na zasadach
ustalonych przez prawo i awansuj na zasadzie ustalonej przez przepisy, ale przede
wszystkim na podstawie wykazanej sprawnoci oraz dugoci stau. Urzdnik podlega
dyscyplinie i jego zachowanie w urzdzie jest kontrolowane przez zwierzchnikw.

136

Podkrelam, e nie jest to opis rzeczywicie istniejcych organizacji biurokratycznych, tylko

idealny model, ktry w rzeczywistoci moe by realizowany z rnymi odchyleniami i
modyfikacjami. Biurokratyczna organizacja administracji politycznej czy ekonomicznej miaa
wic zapewni racjonalne i sprawne dziaanie, miaa zapewni odpowiednie dziaania
urzdnikw zaatwiajcych te sprawy w sposb prawie mechanicznie zracjonalizowany, w
kadym razie bez wzgldu na ich osobiste interesy, pogldy i przekonania. Miaa
funkcjonowa jak sprawny mechanizm, w ktrym poszczeglni urzdnicy dziaaj jak kka i
spryny, a motywy wyznaczajce takie postpowania byy take niejako wbudowane w sam
mechanizm organizacji urzdu. Ten "typ idealny" biurokracji by czsto krytykowany za to,
e stara si znajdowa cechy wsplne rnych organizacji biurokratycznych istniejcych w
tak rnych typach spoeczestw, jak staroytny Egipt, Koci w XIII wieku i nowoczesne
pastwa kapitalistyczne, e w poszukiwaniu cech wsplnych nie zwraca uwagi na rnice.
We wspczesnych badaniach zwraca si uwag na specyficzne zagadnienia organizacji
biurokratycznych wyrastajce z rnych typw zada merytorycznych (ekonomicznych,
politycznych, religijnych i in.), na zrnicowane typy mechanizmw wadzy w nich
wystpujce, na wewntrzn struktur tych organizacji. Analizuje si take system stanowisk
i prestiu zwizany z tym systemem, wewntrzne konflikty w nim wystpujce, rekrutacj
pracownikw i procesy ich awansowania, prowadzi badania nad typami osobowoci
uksztatowanymi przez rne rodzaje organizacji biurokratycznych, prowadzi studia nad
urzdnikami. Ostatnio coraz wicej uwagi zwraca si na zagadnienia deformacji
wystpujcych w biurokratycznych systemach. W potocznym znaczeniu termin "biurokracja"
ma prawie wycznie pejoratywne znaczenie i oznacza nie model idealny organizacji sucej
do optymalnie racjonalnego i efektywnego zaatwiania spraw, ale oznacza organizacj, w
ktrej merytoryczne zaatwianie spraw i merytoryczna efektywno zostaj podporzdkowane
funkcjonowaniu machiny organizacyjnej, nastawionej przede wszystkim na wypenianie
zada samousugowych i na przestrzeganie przepisw regulujcych jej dziaanie. Mwi si
wic o biurokracji wtedy, gdy merytorycznie doniose sprawy obywateli czy pastwa nie s
zaatwiane, poniewa przepisy regulujce dziaalno urzdw pastwowych zmuszaj do
zwoki i do decydowania niezgodnego z istotnymi potrzebami. Np. gdy na punktach skupu
zboa przeciga si procedur zakupu i wypisuje due iloci formularzy, ustalonych
przepisami, zatrzymujc na cay dzie bezczynnego postoju rolnikw w czasie pilnych prac w
polu. Proces przemiany biurokracji z mechanizmu sprawnego dziaania w mechanizm
stagnacji ma wiele przyczyn. Na pierwszym miejscu trzeba wymieni wspomniany ju
powyej "imperatyw organizacyjny", dalej zasad odpowiedzialnoci poszczeglnych
urzdnikw, ktrzy unikajc tej odpowiedzialnoci rozbudowuj mechanizmy obronne i
asekuracyjne. Wtedy nisze szczeble organizacji nie podejmuj decyzji, przerzucajc je wraz
z odpowiedzialnoci na szczeble wysze. Tendencja asekuracyjne rozwija si szybciej w
okresach, gdy zasady ocen pracy urzdnikw s zmienne, i mog oni w przyszoci obawia
si ocen ujemnych za decyzje i postpowanie aktualnie oceniane pozytywnie. W takich
sytuacjach wyjciem jest tylko ucieczka w bezczynno osonit systemem przepisw
interpretowanych w rny sposb. Kade wic nadmierne wydawanie przepisw i aktw
prawnych regulujcych dziaalno aparatu administracyjnego musi prowadzi do takich
przemian. Walka prowadzona czasami w rnych okresach z postpujc nieefektywnoci
administracji, zwana czasami walk z biurokracj, prowadzi z reguy do rozbudowy tej
biurokracji, tzn. do tworzenia nowych przepisw i nowych komrek urzdowych
pomnaajcych ilo instancji organizacyjnych, hamujcych zaatwianie spraw
merytorycznych. Proces ten trwa tak dugo, a doprowadza do stanu absurdalnego, kiedy
aparat staje si dysfunkcjonalny, tzn. nie tylko nie zaatwiajcy spraw, ale przeszkadzajcy w
ich zaatwianiu. Wtedy nastpuje okres radykalnej reformy i tworzenia nowej postaci
organizacji. Na temat biurokracji narasta ogromna literatura, a teoria organizacji,
prakseologia, czyli nauka o sprawnym dziaaniu, maj zadanie tworzenia schematw
organizacyjnych, wolnych od "wrodzonych wad" organizacji biurokratycznej *28.

137

Pastwo
Nastpnym typem grup, ktre bdziemy omawiali, s grupy i zbiorowoci terytorialne.
Rozpoczniemy od spojrzenia na socjologiczn problematyk pastwa, ktre jest grup na
pograniczu midzy grupami celowymi a terytorialnymi. Jest ono z jednej strony grup
terytorialn, gdy bez terytorium, na ktrym wadza pastwowa sprawuje rzeczywist i
suwerenn wadz, pastwo moe istnie jako fikcja prawna. Tzn. moe istnie np. rzd
emigracyjny i z punktu widzenia prawa moe on zachowa niektre cechy rzdu suwerennego
tak dugo, jak istnieje moliwo rychego powrotu na wasne terytorium. Podkrelamy, e w
dziejach cywilizacji europejskiej i jej myli spoecznej pastwo byo uwaane przez dugie
wieki za podstawow form ycia zbiorowego. Dopiero rozwj empirycznych nauk
spoecznych, a zwaszcza rozwj etnografii i etnologii pokaza, e pastwo jest wytworem
pewnego okresu historycznego, a niektre teorie spoeczne rodziy nadziej na jego zniknicie
w przyszoci. Tradycyjnie niejako uwaa si, e pastwo jest zbiorowoci obywateli
podporzdkowanych wadzy suwerennej mieszkajcych na okrelonym terytorium, do
ktrego ogranicza si wadza. Jest rzecz wyranie stwierdzon, e wadza jako stosunek
midzy kierujcymi i kierowanymi wystpuje znacznie wczeniej ni pojawiy si
zorganizowane pastwa. Mona wskaza na materiaach etnologicznych i historycznych, e
pastwa zjawiaj si w mniej lub wicej wyksztaconej postaci w okresach tworzenia si
zbiorowoci spoecznych w ktrych wystpuje prywatna wasno, a przede wszystkim
prywatne posiadanie ziemi. Zatem uksztatowanie si pastw podporzdkowanych jednej
wadzy zbiega si z tworzcym si podziaem klasowym spoeczestw. Nas tu interesuj
przede wszystkim pastwa wspczesne i dlatego nie bdziemy wchodzili w zagadnienia
genezy i ich historycznego rozwoju. Pastwo jest zbiorowoci polityczn lub, inaczej mona
by powiedzie, jest polityczn organizacj zbiorowoci terytorialnej, w ktrej na gruncie
tradycji kulturalnej, i najczciej take etnicznej, istnieje wadza polityczna, zorganizowana
jako rzd, wyraajca interesy klas silniejszych w danym okresie, zdolnych do przejcia
wadzy, jej sprawowania i utrzymania. Pastwo zazwyczaj pokrywa si z narodem, chocia
znamy wiele przykadw pastw wielonarodowych. Wtedy jednak albo jeden nard jest
dominujcy, albo pastwo ma charakter konfederacji, jak np. Szwajcaria. Pastwa narodowe,
chocia s stosunkowo pnym wytworem dziejowym, obecnie odgrywaj zasadnicz rol:
wspczenie powstajce pastwa postkolonialne pozostaj pod silnym wpywem tradycji
narodowych, chocia w wielu wypadkach te tradycje s tylko tworami aktualnych
przodujcych grup intelektualnych. Wrd elementw skadowych pastwa wadza jest
najwaniejsza. Peni ona dwie funkcje podstawowe: wewntrzn, polegajc na zapewnieniu
adu i panowania prawa, bez wzgldu na to, kto te prawa stanowi, oraz zewntrzn,
polegajc na obronie terytorium i obywateli przed atakami innych zbiorowoci i naruszeniem
ich praw. Dla wyjanienia funkcji wewntrznej pastwa istotne s dwa pojcia: panowania i
wadzy. Marksistowska teoria okrela pastwo jako instrument panowania klasowego, widzc
istot funkcji wewntrznej w utrzymywaniu panowania jednej klasy spoecznej nad innymi.
Pastwo w ten sposb nie dopuszcza do tego, aby walki klasowe (o ktrych bdziemy mwili
nieco dalej) nie doprowadziy do rozbicia czy nawet zniszczenia caej zbiorowoci, tzn.
spoeczestwa narodowego. W tym celu pastwo rozwija szereg instytucji kontrolujcych
postpowanie obywateli, ich zachowania, dokonuje represji zachowa niepodanych, tzn.
okrelonych przez prawo jako niedopuszczalne, jako naruszajce zasady adu spoecznego,
zasady prawa i jego przepisy, zasady wspycia spoecznego. Wspominalimy o takich
instytucjach jak sdy, milicja, siy zbrojne, wizienia i inne, podporzdkowane pastwu i
sprawujce jego funkcj wewntrzn. Instytucje te stoj na stray interesw wszystkich
obywateli, ktrym prawo zapewnia moliwo wykonywania zawodu, zaspokajania potrzeb,
zdobywania wyksztacenia itd. Lecz instytucje te stoj take na stray interesw grup
aktualnie panujcych czyli sprawujcych wadz polityczn *29. Pojcie wadzy jest szersze
ni pojcie panowania. Panowanie jest kategori polityczn. Wadza moe mie take
charakter ekonomiczny, magiczny, religijny, kulturalny. W ustrojach klasowych instytucje

138

pastwowe, wymienione powyej, zapewniay wic panowanie wacicieli niewolnikw,

feudaw lub klas posiadajcych w formacji kapitalistycznej. W ustroju socjalistycznym s
one narzdziem sprawowania wadzy przez parti klasy robotniczej i innych klas pracujcych.
Aparat wadzy pastwowej w spoeczestwach wspczesnych, zarwno kapitalistycznych,
jak i socjalistycznych, ma swoj stron polityczn, oraz stron techniczn. Strona techniczna
polegajca na zastosowaniu wspczesnej techniki do kontroli postpowania obywateli staje
si coraz waniejsza, i w pastwach wspczesnych powstaj zawodowe kategorie
"technikw wadzy", tzn. wyspecjalizowanych pracownikw aparatu pastwowego
(administracyjnego, politycznego, propagandowego itd.), na ktrych opiera si cigo
istnienia pastwa wtedy, gdy rzdy wybierane przez parlament zmieniaj si bardzo czsto,
jak to byo np. we Francji za czasw III i IV republiki. Wadza pastwowa jest sprawowana
przez rzd. Rzd jest zazwyczaj grup ludzi (zwanych ministrami, sekretarzami, czonkami
gabinetu, zalenie od tradycji danego kraju), wyonion przez parti polityczn, lub wielo
partii, ktre zdobyy wadz, czy to na drodze wyborw, czy te innymi drogami. Rzd jest
wic wyrazem i przedstawicielem partii, a partie s politycznymi reprezentacjami rnych
klas spoecznych. Zakres wadzy rzdu jest okrelony przez struktur klasow spoeczestwa,
przez ustrj polityczny, czyli rodzaj instytucji politycznych okrelonych przez konstytucj
danego spoeczestwa. Konstytucja i inne czynniki okrelajce ustrj ustalaj take zakres
spraw podlegajcych dziaalnoci rzdu, organizacj instytucji i administracji, za pomoc
ktrych rzd dziaa, sposb uczestnictwa obywateli w sprawowaniu wadzy i stosunki midzy
instytucjami rzdu i obywatelami. W niektrych pastwach, np. w pastwie Inkw, wszystkie
sprawy obywateli, nawet kojarzenie maestw, leay w kompetencji rzdu. W pastwach
liberalnych rola rzdu bya ograniczona do zapewnienia porzdku i sprawy prywatne
obywateli byy pozostawione ich kompetencji i inicjatywie osobistej. W pastwie
socjalistycznym zakres spraw zaatwianych przez instytucje rzdowe jest bardzo szeroki, gdy
gospodarka jest uspoeczniona i centralnie planowana. Mechanizm tworzenia rzdu moe
wystpowa w rnych postaciach. Oglny schemat tego procesu przedstawia si
nastpujco: dla realizacji swoich interesw politycznych i ekonomicznych klasy spoeczne
tworz partie polityczne. S to grupy celowe, posiadajce mniej lub bardziej zwart
organizacj wewntrzn, ktrych celem jest zdobycie wadzy i sprawowanie funkcji
rzdowych. Partie skadaj si zazwyczaj z grup kierowniczych, z szerszych krgw
aktywistw, czonkw aktywnych, czonkw biernych, a ponadto posiadaj zawsze w
spoeczestwie rzesze zwolennikw gosujcych na nie w wyborach, lub popierajcych je
przy rnych okazjach. Niektre klasy czy warstwy spoeczne wyaniaj nieraz kilka partii,
zalenie od swoich zrnicowanych interesw czy te programw realizowania tych
interesw. Po zdobyciu wadzy partie konstytuuj rzd i sprawuj nad nim kontrol. W
kadym spoeczestwie powstaj take tzw. grupy nacisku, tzn. grupy reprezentujce rne
kategorie spoeczne, np. kategorie zawodowe, kategorie przedsibiorcw i inne, ktre maj
dostp do instytucji rzdowych, wykorzystuj te moliwoci dla uzyskiwania decyzji
politycznych czy ekonomicznych, korzystnych dla swoich mocodawcw. Mechanizm
sprawowania wadzy jest wic zoonym ukadem wzajemnych oddziaywa, stosunkw,
dziaa midzy obywatelami, partiami, grupami interesw i grupami nacisku, instytucjami
politycznymi oraz rnymi siami zorganizowanymi i niezorganizowanymi dziaajcymi w
spoeczestwie. Wielkie grupy celowe o charakterze gospodarczym, spoecznym, kulturalnym
itp. mog niekiedy odgrywa take wan rol poprzez swj wpyw na postawy, denia i
aspiracje polityczne obywateli. Na tej te podstawie ksztatuje si rola prasy, radia i telewizji,
ktre wywieraj powany wpyw na opini publiczn, tzn. na postawy i przekonania
obywateli, a take na opini czonkw partii politycznych i grup kierowniczych. Istniej rne
formy wadzy politycznej. Wyrnia si najczciej wadz sprawowan przez jednostki, np.
monarchia absolutna, dyktatura; wadz oligarchiczn sprawowan przez nieliczne grupy
ustabilizowane i zmieniajce si powoli na drodze kooptacji; wadz demokratyczn
sprawowan i kontrolowan przez wszystkich obywateli, ktrzy uczestnicz w jej
sprawowaniu albo bezporednio, albo przez organa przedstawicielskie (rady narodowe,

139

parlament) i majce mono odwoania rzdu, gdy straci ich zaufanie. Socjologowie
wyrniaj wadz tradycjonalistyczn, tzn. tak, gdzie wadca dochodzi do wadzy na
podstawie ustalonej sukcesji (np. monarchia dziedziczna). Drugim rodzajem jest wadza
charyzmatyczna, wynikajca z nadzwyczajnych cech czowieka powoanego do wadzy,
ktremu udziela si specjalnego zaufania ze wzgldu na jego nadzwyczajne cechy osobowe.
Typem przywdcy charyzmatycznego byli niektrzy wadcy czy dyktatorzy, ktrym
przyznawano cechy prawie boskie. Wreszcie wyrnia si wadz biurokratyczn opart na
dziaaniu dobrze zorganizowanego aparatu administracyjnego, jaki opisalimy powyej. Te
typy wadzy rzadko wystpuj w postaci czystej, wadza tradycjonalistyczna moe by
poczona z elementami biurokracji jak i wadzy charyzmatycznej. Wszystkie wyej
wymienione typy wadzy mog by sprawowane rnymi technikami. Moemy wyrni
nastpujce typy techniki sprawowania wadzy, zreszt te z reguy wystpujce w postaci
mieszanej. 1) Technika oparta na magicznym czy religijnym autorytecie wadcy, ktry
podporzdkowuje sobie obywateli czy poddanych (rnica midzy obywatelem i poddanym
polega na tym, e obywatel jest wolny i posiada prawa, ktre wadza musi respektowa, a
poddany nie posiada praw i zaley wycznie od woli czy aski wadcy) przez odwoywanie
si do si magicznych czy religijnych. 2) Technika oparta na gotowoci posuchu
wynikajca z autorytetu wadzy, jej kompetencji w zaatwianiu spraw pastwa, lub
wynikajca z poczucia obywateli, e sprawuj nad wadz pen kontrol. 3) Technika
odwoujca si do perswazji i przekonywania. 4) Technika polegajca na wychowaniu i
wpojeniu obywatelom zasad ideologii, w imi ktrych grupa rzdzca sprawuje wadz. 5)
Technika oparta na nadziei nagrody za posuszestwo oraz technika zastraszania i terroru.
Wszystkie te techniki prowadz do powstania warunkw sprawnego sprawowania wadzy:
posuchu dla decyzji podejmowanych przez wadc; ich kombinowanie moe podnosi ich
efektywno. Funkcje zewntrzne pastwa polegaj na tym, e rzd sprawujcy wadz musi
broni terytorium i dba o ekspansj pastwa, prowadzi polityk zagraniczn zapewniajc
bezpieczestwo, dba o realizacj interesw pastwa i jego obywateli oraz uznanie w innych
pastwach. Funkcje zewntrzne s wic zoone i wymagaj od rzdu wysokich umiejtnoci,
przewidywania i planowania na dalek przyszo, aby zapewni byt pastwa we wszystkich
moliwych zmiennych ukadach stosunkw midzynarodowych *30.
Zbiorowoci terytorialne
Zbiorowociami terytorialnymi nazywamy te zbiorowoci, ktrych czonkowie s poczeni
wizi wynikajc z faktu zamieszkania na terytorium uwaanym za wsplne i wizi
podobnych lub wsplnych zwizkw z tym terenem. Zbiorowociami terytorialnymi s wic:
miasto, miasteczko, wie, przysiek, dzielnica miasta, nieraz szerszy region wzgldnie
wydzielony, pastwo - jak to wskazywalimy powyej. W zbiorowociach tych wystpuj
rnego rodzaju grupy i instytucje, lecz wszystkie one podlegaj wpywowi zjawisk i
procesw wynikajcych ze stosunku do terytorium; zbiorowoci terytorialne rozpatrujemy w
tych wanie aspektach powiza ze rodowiskiem geograficznym i przestrzennym. Zwizek
zjawisk spoecznych z procesami zachodzcymi w rodowisku przyrodniczym omawialimy
ju w rozdziale powiconym przyrodniczym podstawom ycia spoecznego i tutaj odwoamy
si tylko do tego, co tam zostao ju powiedziane. Waciwoci przyrodnicze tego terytorium,
na ktrym ludno yje, wyznaczaj bowiem przebieg wanych procesw zdobywania
rodkw zaspokajania potrzeb, wpywaj na metody pracy i organizacj zespow
pracujcych, wpywaj na kontakty i stosunki, jak to widzielimy powoujc si na
monografi wsi mica Z. Wierzbickiego. Organizacja spoeczna tych zbiorowoci
dostosowuje si do tych warunkw przyrodniczych rodowiska. Przystosowanie to wywouje
szereg procesw nie wystpujcych w innych typach zbiorowoci. Procesy te nazywamy
procesami ekologicznymi. Jak ju mwilimy, badania nad ekologi rolin i zwierzt
wypracoway aparat pojciowy, ktry moe by take zastosowany do badania ekologicznych
procesw zachodzcych w tych zbiorowociach terytorialnych. Rzecz jasna, e procesy

140

ekologiczne nie s jedynymi procesami wystpujcymi w zbiorowociach terytorialnych.

Rwnie wi spoeczna tych zbiorowoci nie pozostaje jedynie pod wpywem zwizkw z
terytorium i jego waciwociami przyrodniczymi. Wystpuj w nich take te wszystkie
elementy wizi spoecznej, ktre spotykalimy w grupach celowych i innych zbiorowociach.
Trzeba jednak podkreli, e w innych zbiorowociach nie spotykamy ani procesw
ekologicznych, ani stosunkw spoecznych wynikajcych ze zwizku z terytorium. Co to
znaczy zwizek z terytorium? Musimy wyrni zwizek w znaczeniu obiektywnym i w
znaczeniu subiektywnym. W pierwszym znaczeniu zwizek ten polega na kilku zalenociach
ycia spoecznego od waciwoci terenu. Terytorium dostarcza rodkw zaspokojenia
potrzeb, moe dostarcza podstaw utrzymania (np. eksploatacja bogactw naturalnych); dalej
zwizek ten polega na tym, e cechy terytorium wyznaczaj rozmieszczenie czonkw
zbiorowoci w przestrzeni; cechy rodowiska geograficznego wyznaczaj take pewne cechy
charakteru, sposoby zachowa, wzory stosunkw, np. pomocy wzajemnej, wsppracy
ssiedzkiej w walce z natur. W znaczeniu subiektywnym zwizek z terytorium oznacza
poczucie emocjonalnego przywizania do miejsca zamieszkania, przejawiajcy si w
postawach, w "patriotyzmie lokalnym", gotowoci do pewnych dziaa altruistycznych na
rzecz wasnej zbiorowoci (np. prace warszawiakw przy odbudowie czy upikszaniu
miasta). Zwizek subiektywny polega take na przyzwyczajeniu, na wzmoonym poczuciu
bezpieczestwa, jakie daje ycie wrd "swoich", na przeniesieniu zwizkw emocjonalnych
z innymi grupami na zbiorowo terytorialn (np. przywizanie do rodziny, do krgu
przyjaci, do instytucji zostaje przeniesione na miasto, czy wie rodzinn). Stosunek
jednostek i grup do rodowiska geograficznego i jego cech mona najlepiej obserwowa
historycznie badajc dzieje osiedli ludzkich na jakim terytorium i obserwujc zmiany, jakie
w tym stosunku zachodziy w toku dziejw. Moemy wic obserwowa najpierw tworzenie
si osad myliwych, utrzymujcych si z polowania, koczujcych na danym terytorium w
poszukiwaniu zwierzyny. Ich zwizek ze rodowiskiem i terytorium jest inny ni zwizek
osad rolniczych, ktre w toku dziejw zajmuj ich miejsce. Zalenie od toku prac rolnych, ich
techniki, obrzdw i wierze z nimi zwizanych, zwizek z ziemi przyjmuje rne formy.
Ziemia jest przedmiotem czci magicznej czy religijnej, oddziaywa si na ni poprzez obrzdy
magiczne, jest ona jakby potnym partnerem, ktry ywi i moe zniszczy sabego
czowieka. Postp techniki i wiedzy rolniczej zmienia ten stosunek do ziemi, w
nowoczesnych spoeczestwach uprzemysowionych ziemia jest warsztatem pracy i stosunek
do niej nowoczesnego farmera jest czysto komercjalny. Inny jest stosunek do ziemi i
terytorium w miasteczkach i miastach, zwaszcza w wielkich miastach wspczesnych.
Zmiana sposobu produkcji, zmiana metod wydobywania z ziemi rodkw zaspokojenia
potrzeb, zmiana iloci ludnoci yjcej na danym terytorium i jej gstoci, zmienia ten
zwizek, zarwno subiektywny, jak i obiektywny. Procesy ekologiczne zale wic od tego
wzajemnego oddziaywania ludzi i terytorium, a wzory tych wzajemnych oddziaywa
zmieniaj si pod wpywem rozwoju si produkcyjnych, postpu technicznego, zmian w
stosunkach produkcji. Wyrnia si nastpujce procesy ekologiczne: koncentracja ludnoci,
instytucji, w zalenoci od cech terytorium i jego moliwoci zaspokojenia potrzeb, np.
tworzenie si miast przemysowych, miast handlowych, miast bdcych centrami
administracyjnymi i kulturalnymi. W miastach tych tworz si take wyspecjalizowane
dzielnice, np. dzielnice mieszkalne, handlowe, przemysowe itp. Obserwujemy take procesy
pynnoci ludnoci, staych przepyww ludnoci midzy miejscami zamieszkania, miejscami
pracy i miejscami odpoczynku i rozrywki oraz miejscami zaopatrzenia. Dalej obserwujemy,
e istnieje swoista struktura spoeczno - przestrzenna, czyli rozoenie ludnoci w przestrzeni,
poczone z rozmieszczeniem instytucji oraz koncentracjami rnych typw zjawisk
spoecznych *31. W toku dziejw spoeczestw ludzkich obserwujemy tworzenie si rnych
typw osiedli - od obozowisk nomadw, do osiedli sezonowych, pstaych, osad rybackich
nad wodami, osad prymitywnych rolnikw, do osad o funkcjach wyspecjalizowanych (np.
rzemielniczych, handlowych), miast o funkcjach administracyjnych bdcych stolicami
powstajcych pastw a do wielkich miast o bardzo zrnicowanych funkcjach i

141

zrnicowanej ludnoci. Mwic o funkcjach osady czy miasta mamy na myli najczciej
gwne zajcia ludnoci zaspokajajce potrzeby szerszej zbiorowoci (rolnictwo, przemys,
handel, itp.), lub te zaspokajanie potrzeb ludnoci mieszkajcej w danym miecie, np.
dzielnica mieszkalna, dzielnica handlowa itp. Badaniem przeksztace osad ludzkich zajmuj
si archeologia, historia i etnografia *32. Osady powstaway dla ochrony przed wpywami
rodowiska geograficznego i klimatu, dla wsplnego, zbiorowego zdobywania rodkw
utrzymania, ochrony przed atakami innych zbiorowoci itp. Od wczesnych pocztkw ich
powstawania i istnienia ksztatuje si pewien wzr rozmieszczenia przestrzennego instytucji i
podziau przestrzeni: plac zebra, siedziby podstawowych instytucji (nawet obozowiska
nomadw miay stae miejsca dla namiotw wodza czy wodzw, namiot dla zebra itp.),
pomieszczenie dla byda, miejsce dla wymiany czy handlu itp. Wsie rolnicze take
wyksztaciy rne rodzaje organizacji przestrzennej (wie ulicwka, wie w ksztacie koa,
wie rozrzucona i inne, opisane w cytowanej powyej pracy Burszty). Bardziej zoony ukad
przestrzenny miay ju miasteczka o zrnicowanych funkcjach, np. miasta czy miasteczka
rolniczo - handlowe, rolniczo - przemysowe. Moemy je obserwowa w toku dziejw w
rnych formacjach historycznych, a nawet we wspczesnej Polsce wystpuj jeszcze
miasteczka o wielu funkcjach i odpowiednio dostosowanej organizacji spoeczno
przestrzennej. Maj one dzielnice wyspecjalizowane, np. targowe i handlowe, rolnicze,
administracyjne, rzemielnicze. Musz take wytwarza wewntrzn sie komunikacyjn,
umoliwiajc przepywy ludnoci midzy wyspecjalizowanymi centrami. Specjalizacja
poszczeglnych dzielnic jest znacznie bardziej posunita w wielkich miastach. Miasta i
miasteczka mog by jednofunkcyjne (np. Garwolin przed wojn by miasteczkiem kunierzy,
kunierstwo stanowio podstawowe zatrudnienie dla przewaajcej iloci ludnoci i gwn
podstaw utrzymania miasta. Mog to by take miasteczka przemysowe, skupione wok
jednej lub kilku fabryk zatrudniajcych przewaajc cz mieszkacw. W czasach
nowoytnych wielkie miasta staj si powoli dominujc form skupie ludzkich. Wielkie
miasto nie jest zjawiskiem nowym, znane byy ju one w staroytnoci. Lecz dopiero po
rewolucji przemysowej na przeomie XVIII i XIX wieku rozpocz si okres nieprzerwanego
wzrostu wielkich miast i okres ich wpywu na ycie i kultur caych spoeczestw. W r. 1800
istniao na naszym globie 21 miast liczcych ponad 100 000 mieszkacw, a w r. 1940 byo
ich ju 720. W latach 1800 - 1950 ludno wiata wzrosa 2,5 raza, a ludno yjca w
miastach liczcych ponad 5000 mieszkacw wzrosa 25 razy. W roku tym w miastach yo
ok. 30% ludnoci wiata. W roku 1950 w Europie byo 33 miast liczcych ponad milion
mieszkacw, w Azji - 42, w Ameryce - 34, w Afryce - 3, w Australii - 2. Proces skupienia
si ludnoci w wielkich miastach, wytwarzanie charakterystycznej kultury wielkomiejskiej i
jej upowszechnianie si na inne rodzaje osiedli - nazywamy "urbanizacj". Wielkie miasta i
zachodzce w nich procesy i zjawiska s przedmiotem intensywnych bada rnych nauk
spoecznych. Socjologowie interesuj si z jednej strony ekologi spoeczn wielkich miast, z
drugiej - specyficznymi formami zbiorowoci w nich powstajcymi, typami stosunkw i
wzajemnych oddziaywa midzy ludmi, a ponadto rozwojem charakterystycznej kultury
wielkomiejskiej. Badania nad uoeniem wielkich miast w przestrzeni wykazuj
prawidowoci pozwalajce si sprowadzi do kilku schematw. W dotychczasowych
teoriach wyrniono trzy takie schematy uoenia miasta w przestrzeni. Pierwszy to tzw.
ukad koncentryczny. Mianowicie badajc wielkie miasta amerykaskie, socjologowie z tzw.
ekologicznej szkoy chicagowskiej, zauwayli, e miasta te mona wpisa w pi stref
kolistych. W centrum znajduje si strefa skupiajca instytucje administracyjne i handlowe.
Mieszcz si tutaj stacje kolejowe, hotele, wielkie magazyny i domy towarowe, siedziby biur,
banki, siedziby zarzdu miasta, redakcje gazet, centrale usugowe, transportowe itp., teatry i
kina. Znajduje si w niej bardzo mao mieszka. Wok tej strefy centralnej rozciga si strefa
przejciowa, ktra jest zazwyczaj zamieszkaa przez ludno ubog, zapeniona jest tanimi
domami mieszkalnymi, ktre niegdy byy domami ludnoci zamonej, ktra jednak obecnie
przeniosa si do innych dzielnic ustpujc miejsca imigrantom i ludnoci ubogiej. Dzielnica
ta zapeniona jest tanimi instytucjami rozrywkowymi, tanimi magazynami, sklepami, stanowi

142

take skupienie kiepskich teatrzykw, kabaretw, jest siedliskiem przestpczoci i prostytucji.

Skupia si tu ludno przepywajca, szukajca dopiero moliwoci urzdzenia si w miecie.
Wok tej strefy przejciowej rozoone s dzielnice zamieszkae przez ludno
ustabilizowan robotnicz, drobnych urzdnikw i drobnych przedsibiorcw. Jest to ludno
ustabilizowana, lecz niezbyt zamona. Czwarta strefa, rozciga si jeszcze dalej od centrum,
zamieszkana jest przez wysze warstwy klas rednich i przez klasy bogate. Znajduj si tutaj
bogate domy mieszkalne, luksusowe apartamenty, rezydencje klas wyszych. Wreszcie poza
administracyjnymi granicami miasta rozcigaj si strefy podmiejskie, zamieszkae przez
ludno zwizan z miastem prac zarobkow czy te korzystajc z instytucji i urzdze
miejskich dla zaspokajania swoich potrzeb. Ten schemat ukadu koncentrycznego odpowiada
strukturze przestrzennej miast amerykaskich okresu po pierwszej wojnie wiatowej, kiedy
dopiero zaczy si zjawia samochody i nie weszy one jeszcze do powszechnego uytku
wszystkich klas spoecznych. Masowe uycie samochodu rozbio t struktur i zmienio ukad
sfer, powodujc ucieczk poza miasto take klas niszych. Ukad ten nie by oczywicie
wynikiem planowania, ale wynikiem spontanicznego dziaania gospodarki kapitalistycznej,
cen ziemi w miecie, cen mieszka, dziaania konkurencji, barier midzyklasowych i
warstwowych, denia do oddzielenia si od klas niszych i innych spontanicznie
dziaajcych czynnikw. Wprowadzenie planowania miast oraz ustawodawstwa regulujcego
zabudow zmieniay take ten ukad koncentryczny miast. Pniejsi badacze rozwinli inn
koncepcj ukadu przestrzennego miast wykazujc, e wspczesne miasta rozwijaj si raczej
wyspecjalizowanymi dzielnicami ni strefami koncentrycznymi. Wielkie miasta maj swoje
wyspecjalizowane dzielnice czyli sektory, a wic: sektor centralny, majcy cigle te same
cechy jak i strefa centralna opisana powyej, a ponadto sektor przemysowy, sektor usug i
handlu, sektor mieszkalny, sektor rezydencji klas zamonych, przedmiecia rnego
przemysu, przedmiecia zamieszkae przez ludzi dojedajcych codziennie do centrum albo
dzielnic wyspecjalizowanych. Ten schemat odpowiada pniejszemu etapowi rozwoju
wielkich miast w spoeczestwach uprzemysowionych. Wreszcie wspczesne wielkie miasta
rozwijaj si raczej dzielnicami, ktre ju same w sobie s wielofunkcyjne. Tzn. nowe
dzielnice powstajce w wielkich miastach s dzielnicami mieszkalnymi, lecz wyposaonymi
take w domy towarowe, instytucje usugowe, kina i teatry, czasami niektre gazie
przemysu, maj swoje szkoy i instytucje kulturalne. Z miastem cz ich zwizki
administracyjne, oraz rne instytucje wielkie i centralne pooone w centrum miasta (wysze
uczelnie, centralne zarzdy rnych instytucji ekonomicznych i politycznych itd.). Mona
wic mwi o schemacie wieloorodkowym. Nowoczesne miasta powstaj ju pod wpywem
planowania, ich rozbudowa jest regulowana koncepcjami urbanistycznymi (urbanistyka jest
nauk o planowaniu miast w przestrzeni, tak by speniay one swoje zrnicowane funkcje
moliwie w sposb efektywny, racjonalny i ekonomiczny, a zarazem aby speniay
wymagania estetyki). Lecz wielkie miasta s take ksztatowane rozwojem nowoczesnych
rodkw komunikacyjnych, zmianami w technice budowy, zmianami w metodach
gospodarowania terenami, szybkim wzrostem ludnoci itp. Obserwujemy w nowoczesnych
wielkich miastach ucieczk ludnoci z miasta na przedmiecia do domw jednorodzinnych, w
poszukiwaniu bardziej higienicznych warunkw ycia. Wasny samochd zapewnia mowi
dojazd do pracy, a matka moe atwo drugim samochodem dojecha do domu towarowego,
gdy domy te take przenosz si poza miasta w poszukiwaniu przestrzeni na parkingi dla
setek czy tysicy samochodw. Radio i telewizja zapewnia rozrywki w domu, szkoy dla
dzieci s na miejscu, instytucje usugowe zapewniaj usugi na wezwanie telefoniczne. W ten
sposb koo wielkich miast tworz si wielkie "obszary metropolitalne". Miejski tryb ycia
ogarnia nie tylko coraz szersze przedmiecia, ale take pobliskie wsie i miasteczka. W ten
sposb tworz si wielkie aglomeracje skupiajce nieraz dziesitki milionw ludzi, jakby
jedno olbrzymie miasto - megalopolis. Wytwarza si w nich specyficzny rodzaj wizi
spoecznej i kultury. Wi spoeczna opiera si przede wszystkim na stycznociach
rzeczowych i ludzie yjcy w wielkich miastach mog si nieraz styka codziennie z setkami
ludzi i by zupenie samotni, gdy nie maj adnych stycznoci osobistych. Powstaj take

143

zjawiska rozlunienia si stosunkw midzy ludmi, izolacja a w konsekwencji take

zmniejszenie skutecznoci nieformalnych mechanizmw kontroli spoecznej. Std w miastach
takich, wicej jest zachowa odchylonych od uznawanych norm, wiksza koncentracja
przestpczoci i innych zjawisk dezorganizacji spoecznej. Lecz z drugiej strony wielkie
miasta s take wielkimi skupiskami instytucji naukowych i kulturalnych, s orodkami
intensywnej pracy naukowej i artystycznej, dostarczaj wicej bodcw dla twrczoci i staj
si centrami postpu naukowego, technicznego i artystycznego *33. Wszystkie aktualne typy
osiedli i skupie mieszkalnych mona uoy w pewn lini cig, gdzie na jednym kocu
bdzie wspczesne megalopolis, a na drugim maa wioska i osiedle rolnicze. Procesy
urbanizacji za porednictwem wspczesnych rodkw szybkiego transportu dotary take i do
osiedli wiejskich, a radio, prasa, telewizja przenosz do nich bezporednio treci kulturowe
wytworzone w miastach. Mimo tego wie cigle stanowi charakterystyczny rodzaj skupienia
spoecznego i jest wyranie odrbnym rodzajem zbiorowoci terytorialnej. W wielu krajach
wysoko uprzemysowionych tradycyjnie znane i od wiekw rednich si utrzymujce formy
ycia wiejskiego zanikaj do szybko, jednake na wielu kontynentach, np. w Afryce,
Poudniowej Ameryce, Azji, a take w niektrych czciach Europy, wiejskie zbiorowoci
spoeczne stanowi wysoki odsetek ludnoci poszczeglnych pastw. Tradycyjna spoeczno
wiejska, taka jaka istniaa przed okresami intensywnego uprzemysowienia i urbanizacji,
przed wejciem nowoczesnej techniki maszynowej i naukowych metod do rolnictwa,
posiadaa inne cechy charakterystyczne ni wielkie miasto. Cechy te wynikay z rytmu pracy
produkcyjnej zwizanej z rytmem przyrody. Wyniki pracy uzalenione byy od czynnikw, na
ktre czowiek nie mia wpywu, jak pogoda, zjawiska atmosferyczne, katastrofy ywioowe,
std sposoby mylenia i tworzenia pogldu na wiat byy pod wpywem skonnoci
irracjonalnych. Tak jak przemys, praca zmechanizowana w miecie skaniay do
przyjmowania racjonalistycznych pogldw i wiary w mono kierowania swoimi losami,
tak praca na wsi i zaleno od si przyrody skaniay do fatalizmu i do magicznego sposobu
ujmowania zjawisk yciowych. Zbiorowoci wiejskie byy dalej mniej liczne, gsto
zaludnienia znacznie mniejsza ni w miecie, stycznoci midzy ludmi przewanie osobiste,
podobiestwo pooenia, podobiestwo prac, konieczno wspdziaania powodoway, e
spjno wewntrzna grup wiejskich bya znacznie wiksza ni w miecie, a zatem i
nieformalna kontrola spoeczna znacznie cilejsza. Mniejsze byo te zrnicowanie
spoeczne i zawodowe, zrnicowanie poziomu wyksztacenia, zrnicowanie posiadania itd.
Mniejsza te bya ruchliwo ludnoci. Nie wystpuj tu codziennie przepywy ludnoci
midzy miejscem zamieszkania, pracy, zaopatrzenia i rozrywki. Gospodarstwo wiejskie byo
zarazem gospodarstwem rodzinnym i to poczenie gospodarstwa domowego z
gospodarstwem rolnym nadawao szczeglny charakter gospodarce chopskiej. Dopiero
wkraczanie kapitalizmu na wie spowodowao traktowanie gospodarstwa rolnego jako
przedsibiorstwa, a nie jako przeduenia czy dodatku do rodzinnego gospodarstwa
domowego. Std cay dzie i wszystkie najwaniejsze zajcia codzienne odbyway si w
ramach gospodarstwa. Mniejsza te bya ruchliwo spoeczna, tzn. przechodzenie jednostek
z warstw i grup spoecznie niszych do spoecznie wyszych, gdy zrnicowanie
spoecznoci wiejskich byo poczone z posiadaniem ziemi, a zdobywanie ziemi dokonywao
si ustalonymi drogami dziedziczenia, przekazywania w postaci wiana czy sprzeday.
Natomiast klasy ziemiaskie, klasy wacicieli wielkich majtkw ziemskich znajdoway si
poza zbiorowociami wiejskimi. Spoecznoci wiejskie skaday si ze znacznie mniejszej
liczby elementw skadowych ni spoecznoci miejskie. Podstawowymi jednostkami byy
rodziny, ssiedztwa czyli grupy rodzin poczonych stosunkami wzajemnej pomocy,
stosunkami towarzyskimi. Nie byo tu zrnicowanych instytucji ekonomicznych,
kulturalnych wystpujcych w miecie. Spoeczno wioskowa skadaa si z grup rodzinno ssiedzkich oraz nielicznych instytucji takich, jak administracyjne (soectwo), parafia, szkoa,
gospoda i zacztkowe organizacje celowe. Rodzina wiejska bya z reguy rodzin
trzypokoleniow, jej podstaw materialn byo gospodarstwo rolne, jej organizacja
wewntrzna wyznaczana bya cyklem pracy w gospodarstwie i podziaem pracy w tym

144

gospodarstwie. Zwizek z ziemi odbija si nie tylko na ekonomicznej stronie ycia rodziny
wiejskiej, lecz take na jej psychologii, kulturze, stosunku do innych grup *34. Takie
skrtowe ujcie modelu tradycyjnej spoecznoci wioskowej podkrela tylko niektre cechy
charakterystyczne. Zachodziy tu take procesy ekologiczne, ksztatowaa si struktura
spoeczno - przestrzenna *35, i zachodziy inne procesy ekologiczne, zarysowane wyraniej,
gdy wynikajce z bezporedniego zwizku z ziemi i ze stosunku do niej. Tradycyjne
spoecznoci wioskowe ulegaj przeksztaceniom pod wpywem kontaktw z szerszymi
spoecznociami, a przede wszystkim pod wpywem instytucji wytworzonych w miecie,
ktre zaczynaj do niej przenika. Podstawow rol odegra tu rozwj gospodarki
kapitalistycznej, wkraczanie pienidza i powizanie gospodarki rolnej z rynkiem, nastpnie
zmiany kulturalne dokonywane przez szko, pniej take przez rodki masowego przekazu.
Wreszcie za zostaa ogarnita organizacjami celowymi, gospodarczymi, politycznymi i w ten
sposb powizana z caoci procesw i przemian zachodzcych w caym pastwie.
Szczegowe badanie tych procesw przemian jest zadaniem socjologii wsi, dziau socjologii
szczegowej, odpowiadajcej socjologii miasta *36. Ostre przeciwstawienie wsi i miasta
zaczyna wic stopniowo zanika pod wpywem urbanizacji, tzn. przenikania na wie
miejskiego stylu ycia i pod wpywem gwatownego spadku ludnoci zatrudnionej w
rolnictwie spowodowanego postpem naukowym i technicznym. Aktualnie jednak
utrzymujce si rnice midzy tymi dwoma rodzajami spoecznoci terytorialnej s istotne.
Klasy spoeczne
Klasy i warstwy s uwaane za najwaniejsze zbiorowoci i za najwaniejsze elementy
makrostruktur. Wielkie zbiorowoci takie, jak nard, pastwo, skadaj si z wielu grup i
podgrup rnego rodzaju: spotykamy w nich tysice rodzin, tysice zbiorowoci
terytorialnych, bardzo zrnicowane grupy celowe, oraz wiele innych rodzajw form ycia
spoecznego wymienionych na pocztku tego rozdziau. S jednak pewne zbiorowoci, ktre
nadaj tym wielkim zbiorowociom charakter specjalny, a mianowicie, ktre decyduj o
stosunkach wyszoci czy niszoci jednych wobec drugich, ktre decyduj o szansach
yciowych, jakie posiadaj czonkowie, o udziale w dochodzie narodowym i poziomie
zamonoci itd. Tymi zbiorowociami s klasy spoeczne, dzielce si na warstwy. Pojcie
klasy w naukach spoecznych bywa uywane w rnych znaczeniach. Zostao ono przejte z
matematyki i w tym znaczeniu jest jeszcze uywane w statystyce dla oznaczenia zbioru ludzi
(lub przedmiotw) posiadajcych pewn cech, stanowic podstaw ich wyrnienia. Np. w
znaczeniu statystycznym mona mwi o klasie ludzi wysokich, tzn. posiadajcych wzrost
ponad 170 cm. My jednak dla oznaczenia takich zbiorw uywalimy terminu "kategoria".
Pojcie klasy spoecznej w znaczeniu socjologicznym zjawia si w naukach spoecznych
bardzo wczenie. W pewnym sensie uywa go ju Arystoteles, a i pniejsi teoretycy pastwa
i filozofowie zastanawiajcy si nad zjawiskami spoecznymi zauwayli podzia na bogatych i
biednych, sprawujcych wadz i nie posiadajcych wadzy, grupy zajmujce wysze i
kierownicze stanowiska w spoeczestwie i ludzi ponianych i wyzyskiwanych. Lecz dopiero
w czasach nowoytnych zaczto te podziay analizowa systematycznie, a pierwsz pen
teori klas spoecznych da Karol Marks i on te pierwszy wskaza wag tego podziau i rol,
jak on spenia w trwaniu i rozwoju spoeczestw. Marks sam jednak nie zdy wyoy
systematycznie swojej teorii, gdy mier przerwaa mu pisanie ostatniego rozdziau trzeciego
tomu "Kapitau", w ktrym rozpocz ten wykad. Od czasu Marksa termin "klasa spoeczna"
jest nie tylko terminem naukowym, lecz take pojciem ideologicznym, z ktrym kojarzone
s treci emocjonalne i polityczne. Nam tu jednak chodzi o jego znaczenie socjologiczne, o
jego uyteczno w opisywaniu i wyjanianiu zjawisk spoecznych. Poniewa jednak pojcie
klasy spoecznej nabrao zabarwienia ideologicznego, a marksowska teoria walki klas staa si
podstaw strategii i taktyki walk rewolucyjnych, wic sama teoria klas spoecznych znalaza
si w centrum walk politycznych. Trzeba take podkreli - na co wskazywa J.J. Wiatr *37 e brak systematycznego wykadu tej teorii przez Marksa spowodowa rne interpretacje

145

zasadniczych koncepcji oraz spory co do waciwego rozumienia intencji tej teorii. Wskazuje
si bowiem, e w rnych tekstach Marksa termin ten wystpuje w rnych znaczeniach.
Lenin w swojej interpretacji marksizmu poda nastpujc definicj klasy spoecznej:
"Klasami nazywamy wielkie grupy ludzi, rnice si midzy sob pod wzgldem
zajmowanego przez nie miejsca w historycznie okrelonym systemie produkcji spoecznej,
pod wzgldem ich stosunku (przewanie ustalonego i ustanowionego przez prawo) do
rodkw produkcji, pod wzgldem ich roli spoecznej w organizacji pracy i - co za tym idzie pod wzgldem sposobu otrzymywania i rozmiarw tej czci bogactwa spoecznego, ktr
rozporzdzaj" *38. Trzeba pamita, e ta definicja zostaa przez Lenina sformuowana w
rozprawie publicystycznej, niemniej jednak wszystkie podstawowe intencje teorii
marksowskiej zostay w niej zawarte. Lenin dodawa: "Klasy to takie grupy ludzi, z ktrych
jedna moe sobie przywaszcza prac drugiej dziki rnicy miejsca, jakie zajmuj w
okrelonym systemie gospodarki spoecznej". Wedug teorii marksowskiej klasy spoeczne s
tworami historycznymi i wystpuj tylko w niektrych okresach dziejw ludzkoci. Nie zna
klas spoeczestwo pierwotne, nie bdzie ich take w przyszym spoeczestwie
komunistycznym. Klasy s zbiorowociami powstajcymi wraz z wasnoci prywatn
rodkw produkcji mog dyktowa wszystkim innym, ktrzy aby y musz wynajmowa
swoj si robocz, musz wynajmowa swoje umiejtnoci i zdolnoci wykonywania pracy wasne warunki i cign std zyski. Jest to fakt podstawowy stosunek do narzdzi produkcji,
posiadanie lub nieposiadanie narzdzi produkcji decyduje o miejscu zajmowanym w procesie
produkcji, o udziale w dochodzie, o poziomie materialnym ycia, o szansach yciowych,
udziale we wadzy, dostpie do dbr podanych itd. Teoria marksowska nie jest jedyn
teori klas spoecznych. Przed Marksem wielu mylicieli socjalistycznych, liberalnych, a
take i konserwatywnych dostrzegao istniejce podziay i nierwnoci, sprzeczne interesy i
walki midzy klasami o udzia w zyskach i o sprawowanie wadzy w spoeczestwie i
pastwie. Socjologia niemarksistowska rozwina take teorie nierwnoci spoecznej, teorie
podziau na klasy i warstwy przyjmujc inne podstawy wyrniania klas oraz przypisujc im
mniej wan rol w ksztatowaniu procesw historycznego rozwoju. Punktem wyjcia tych
teorii jest fakt istniejcego zrnicowania spoecznego, tzn. fakt wystpowania midzy
ludmi rnic w niektrych cechach spoecznych oraz rnic w spoecznej ocenie tych cech i
moliwociach zachowa, jakie te cechy daj. Np. rnice w kolorze wosw czy skry mog
nie by istotne, ale w niektrych warunkach spoecznych mog by oceniane jako bardzo
wane i np. ludzie o czarnej skrze znajduj si w ponieniu spoecznym, chocia mog by
wyksztaceni i zamoni. Cecha wyksztacenia moe by w niektrych spoeczestwach
podstaw zajmowania wysokiej pozycji. W innych spoeczestwach s wysoko oceniane
umiejtnoci wojskowe czy sportowe, w innych umiejtnoci handlowe. Zalenie od
przyjmowanych kryteriw ocen, nosiciele niektrych cech zajmuj wysze lub nisze pozycje
w hierarchii wyszoci i niszoci spoecznej, ktra jest w danym spoeczestwie przyjta i
powszechnie uznawana. Np. na poudniu Stanw Zjednoczonych kapitalista Murzyn nie mg
zajmowa pozycji spoecznej rwnej kapitalistom biaym, a nawet znajdowa si niej na
drabinie spoecznego uznania ni biay robotnik najemny. W historii rozwoju spoecznego
wystpoway rne rodzaje podziaw klasowych: w spoeczestwie niewolniczym by to
zasadniczy podzia na wacicieli niewolnikw stanowicych szczyty drabiny spoecznej i
niewolnikw, ktrzy znajdowali si na jej dnie. Jednake waciciele niewolnikw sami
stanowili bardzo zrnicowane warstwy, a midzy nimi a niewolnikami istniay take
warstwy porednie. Niewolnicy sami take byli klas uwarstwion i niektre warstwy
niewolnikw mogy zajmowa stosunkowo wane pozycje w urzdach, w instytucjach
wychowania itd. W spoeczestwie feudalnym podzia klasowy na arystokracj,
duchowiestwo, mieszczastwo i chopw by podstawowym podziaem spoecznym, lecz
wewntrz kadej z tych klas istniao jeszcze wewntrzne zrnicowanie i uwarstwienie ze
wzgldu na inne kryteria, jak np. tradycje, wyksztacenie, zajmowane pozycje w hierarchii
(duchowiestwo) itd. W spoeczestwie kapitalistycznym, jakie wyksztacio si w Europie
po rewolucji przemysowej, zasadniczy podzia na kapitalistw, czyli wacicieli rodkw

146

produkcji i na proletariat, czyli najemnych pracownikw fizycznych czy si z istnieniem

szeregu klas i warstw porednich, a zarwno klasa kapitalistw, jak i robotnikw byy silnie
zrnicowane i uwarstwione. Do klas i warstw porednich naleaa tzw. drobna buruazja
czyli waciciele drobnych przedsibiorstw rnego rodzaju, chopi, podzieleni take na kilka
warstw, inteligencja. We wspczesnym spoeczestwie polskim, ktre znajduje si w okresie
przejciowym od kapitalizmu do socjalizmu, istniej jeszcze tradycyjne podziay klasowe, z
tym e nie ma ju wielkich klas posiadajcych, jakimi byy ziemiastwo i kapitalici, ale
istniej jeszcze klasa robotnicza, inteligencja, chopi i drobnomieszczastwo. Ponadto,
zaczyna si zarysowywa nowe uwarstwienie wynikajce z funkcjonowania gospodarki
uspoecznionej i planowanej. Jak wic widzimy, wszystkie historycznie znane typy
spoeczestw s stratyfikowane czyli uwarstwione, gdy w plemionach pierwotnych istniay
warstwy posiadajce zrnicowane cechy i zajmujce rne pozycje w hierarchii spoecznej.
Jednake te rne rodzaje uwarstwienia nie byy jednorodne. Midzy klasami i warstwami
istniej powane rnice, nad ktrymi zastanowimy si bliej. Analiz rozpoczniemy od
omwienia klas spoecznych jako zbiorowoci. Podstaw do omwienia bd klasy istniejce
w klasycznym spoeczestwie kapitalistycznym w XIX wieku. Analizujc spoeczestwo
kapitalistyczne i obserwujc wystpujce w nim nierwnoci w podziale dochodu, majtku,
wadzy, przywilejach, szansach yciowych, prestiu itp. Marks wyrnia podzia zasadniczy
dzielcy to spoeczestwo na wacicieli rodkw produkcji i na pracownikw najemnych
utrzymujcych si ze sprzeday swojej siy roboczej. (Podkrelmy, e termin sia robocza
oznacza tutaj "sum uzdolnie fizycznych i duchowych czowieka, uruchamianych przeze
przy podejmowaniu dziaalnoci zarwno o charakterze produkcyjnym, jak i
nieprodukcyjnym" *39. W drugim znaczeniu termin ten bywa uywany dla okrelenia ogu
zatrudnionych w gospodarce narodowej jakiego kraju). Waciciele rodkw produkcji maj
mono przywaszczania sobie produktu wytworzonego przez pracownikw najemnych i w
ten sposb poprzez ich wyzysk otrzymuj wysoki dochd. Ten stosunek do narzdzi
produkcji, czyli forma wasnoci decyduje o charakterze stosunkw produkcji i - jak to
omawialimy w rozdziale trzecim tej ksiki - decyduje o ustroju spoecznym i politycznym
powstajcym na podstawie stosunkw wasnoci. Odwoujc si wi do tego, co ju
powiedzielimy o ekonomicznych podstawach ycia spoecznego, teraz ograniczymy si do
omwienia spoecznych konsekwencji tego podziau ze wzgldu na stosunek do rodkw
produkcji. Rnica ta miaa przede wszystkim konsekwencje ekonomiczne. Waciciel
rodkw produkcji, tzn. maszyn i urzdze fabrycznych, roli i narzdzi rolniczych, domw
towarowych, rodkw transportu itd. mg dyktowa najmowanym pracownikom fizycznym i
umysowym warunki pracy, tzn. dugo dnia roboczego, wysoko pac itd. a wic mia
mono osigania zysku przez przeduanie ich pracy i obnianie ich pac. Trwao to dugo,
zanim pracownicy najemni wytworzyli wasne zwizki zawodowe, ktre zostay uznane przez
prawo jako ich reprezentacja ustalajca w przetargach z kapitalist warunki pracy. Interes
klasowy kapitalisty polega wic na tym, aby z produktu wytworzonego przez pracownikw
najemnych, przy pomocy jego narzdzi, zabra dla siebie moliwie najwiksz cz. Przez
znaczn cz XIX wieku wyzysk kapitalistyczny by regulowany tylko ich interesami
klasowymi i walka pracownikw najemnych o ich prawa i o ingerencj pastwa i prawa w
stosunki pracy trwaa bardzo dugo. Konsekwencje ekonomiczne miay swoje dalsze skutki polityczne, polegajce na tym, e klasy bogate mogy wywiera decydujcy wpyw na wadz
pastwow, na rzd i jego polityk. Udzia we wadzy by wic drug konsekwencj i
zarazem wan cech klasow. Z tym wiza si take presti, tzn. uznanie, jakie w
spoeczestwie jako caoci posiaday poszczeglne klasy ze wzgldu na posiadanie i udzia
we wadzy. Klasy bogate miay take szereg przywilejw spoecznych, polegajcych na
lepszych szansach yciowych dostp do wyksztacenia, ochrony zdrowia, korzystanie z
luksusowych warunkw mieszkaniowych, moliwo luksusowej konsumpcji itd. Dla
utrzymania tej pozycji klasy te wytwarzay szereg obronnych mechanizmw spoecznych,
podtrzymujcych ich interesy klasowe. Przede wszystkim wytwarzay swoj wiadomo
klasow uzasadniajc ich uprzywilejowan pozycj. Naleaa do nich przede wszystkim

147

ideologia, czyli wizja wiata, w ktrym stan rzeczy korzystny dla klasy kapitalistw by
przedstawiany jako stan "naturalny" czy "przyrodzony" spoeczestwa, a rwnoczenie jako
stan najlepszy. Klasa robotnicza rwnie wytwarzaa swoj ideologi - przeciwstawn wizj
wiata spoecznego, w ktrym zostanie zlikwidowany wyzysk, przywileje, w ktrym podzia
dochodu spoecznego bdzie si dokonywa sprawiedliwie, wedug wkadu pracy. Ideologie te
przenikay wszystkie dziedziny dziaalnoci duchowej i w ten sposb walka klasowa w
postaci walki ideologicznej przenikaa nauki spoeczne (np. ekonomia polityczna bronica
ustroju kapitalistycznego i ekonomia krytykujca jego wady), literatur (powieci dajce
pozytywny obraz ustroju i powieci pokazujce jego wady), dziennikarstwo (prasa prawicowa
bronica interesw pracownikw), sztuki plastyczne itp. Klasy spoeczne dla realizacji swoich
interesw wytwarzay take swoiste instytucje polityczne, ekonomiczne, spoeczne i
kulturalne. Instytucje klasy kapitalistw to byy trusty, kartele i inne formy organizacji
zapewniajce im utrzymywanie i podnoszenie zysku. Instytucjami klasy robotniczej byy np.
zwizki zawodowe, kasy strajkowe, konsumy robotnicze. Politycznymi instytucjami
klasowymi byy partie polityczne i organizacje masowe. Instytucjami kulturalnymi byy domy
kultury robotniczej, robotnicze teatry amatorskie, a kapitalici rozporzdzali caym aparatem
instytucji spoecznych i kulturalnych organizowanych przez pastwo pozostajce pod ich
kontrol. Kapitalici i proletariat byy dwoma klasami podstawowymi spoeczestwa
kapitalistycznego. Ustrj kapitalistyczny powstawa powoli w toku rozwoju gospodarki
kapitalistycznej w jej rnych postaciach i formach w cigu kilku wiekw w ramach
spoeczestwa feudalnego. Podstawow instytucj konstytutywn, tzn. instytucj niezbdn
dla jego powstania, ktrej funkcjonowanie wytworzyo inne elementy skadowe tego ustroju,
byo przedsibiorstwo kapitalistyczne. Jego funkcjonowanie doprowadzio do wytworzenia
si klas spoecznych kapitalistw, pracownikw najemnych i proletariatu. Zwaszcza po
rewolucji przemysowej, kiedy powstay najpierw manufaktury poruszane si maszyn
parowych i potem rozwinity przemys maszynowy, wtedy take wytworzya si nowoytna
klasa robotnicza, proletariat fabryczny, skoncentrowany w fabrykach i miastach fabrycznych,
utrzymujcy si ze sprzeday swojej siy roboczej. Proces powstawania nowoczesnych klas
spoecznych jest dobrze znany z literatury historycznej i nie wchodzc w jego omawianie
zastanowimy si tylko nad niektrymi socjologicznymi zagadnieniami formowania si klas
spoecznych jako zbiorowoci. Karol Marks wyrnia dwa zasadnicze etapy formowania si
klasy spoecznej. Pierwszy etap polega na tym, e coraz wiksze liczby osobnikw
znajdoway si, obiektywnie biorc, w tej samej sytuacji, tzn. zajmoway to samo miejsce w
podziale pracy, miay ten sam stosunek do narzdzi produkcji, podobne pace i poziom stopy
yciowej, t sam zaleno od innych grup spoecznych, a wic take - te same lub podobne
interesy. Ten etap Marks nazwa tworzeniem si "klasy w sobie" ("Klasse an sich"), tzn.
tworzeniem si zbioru spoecznego, nie powizanego jeszcze wizi wewntrzn, lecz
istniejcego w takiej sytuacji, e zostay stworzone warunki wytworzenia takiej wizi. Drugi
etap formowania si klasy polega na tym, e powstaje wi wewntrzna, e czonkowie tego
zbioru zaczynaj sobie uwiadamia swoje pooenie, podobiestwo swoich interesw,
zaczynaj si midzy nimi stycznoci i wzajemne oddziaywania prowadzce do wytworzenia
si wasnych instytucji, wasnej organizacji oraz wasnej ideologii. W ten sposb powstaje
"klasa dla siebie" ("Klasse fur sich"). Powstaje tutaj wane pytanie, jakie s istotne elementy
skadowe klas spoecznych. Jest rzecz oczywist, e klasy spoeczne powstaj na podou
stosunkw ekonomicznych i e zakady pracy, przedsibiorstwa, grupy powstajce w
zakadach pracy s istotnym elementem klas spoecznych. Nie mona sobie wyobrazi klasy
kapitalistw bez przedsibiorstwa i klasy robotniczej bez przedsibiorstwa. Zatem dla obu
klas te formy ycia zbiorowego, ktre tworzyy si w przedsibiorstwach, chocia na
przeciwlegych sobie biegunach, byy zasadniczymi elementami tych klas. Organizacje
ekonomiczne kapitalistw oraz organizacje robotnicze powstajce w zakadach pracy s wic
zasadniczymi elementami klas spoecznych; s nimi take instytucje wytwarzane przez te
klasy, organizacje polityczne itd. Lecz pozostaje pytanie, czy za podstawow jednostk
skadow klas spoecznych ju w peni rozwinitych, tzn. klas dla siebie, trzeba uwaa

148

poszczeglnych czonkw, tzn. indywidualnych robotnikw czy te rodziny robotnicze. Tutaj,

jak sdz, trzeba si wypowiedzie za tym drugim pogldem. Klasa spoeczna utrzymuje si
poprzez rodziny, poprzez proces samokontynuacji, czyli przez przechodzenie pozycji
spoecznej, tzn. zawodowej, z ojca na dzieci, oraz przez proces ruchliwoci spoecznej, czyli
przez proces przechodzenia z jednej klasy do drugiej (np. przejcie dziecka chopskiego do
klasy robotniczej lub przejcie dziecka robotniczego do inteligencji, czy te do buruazji). W
niektrych ustrojach klasowych, np. feudalnym, proces przechodzenia z klasy do klasy by
bardzo utrudniony i samokontynuacja bya podstaw utrzymywania si klas. W procesie tym
rodzina gra rol podstawow. W rodzinie bowiem wytwarzaj si tradycje klas spoecznych,
tutaj s one przekazywane, tutaj dzieci dochodz do wiadomoci klasowej i wchodz do
klasy spoecznej jeszcze przed podjciem pracy zarobkowej i samodzielnej. Np. w procesie
tworzenia si klasy kapitalistw kumulacja majtkw rodzinnych odegraa podstawow rol.
Jeszcze w naszym kraju obecnie uwaa si, e zwizki dziecka z rodzin, zadzierzgnite w
dziecistwie, determinuj postpowanie czowieka przez cae ycie i np. w przyjmowaniu
studentw na wysze uczelnie daje si dodatkowe punkty dzieciom z klas pracujcych
fizycznie, uwaajc, e bd one zachowyway przez cae ycie, nawet ju w innej klasie
spoecznej, postawy i przekonania rozwinite w rodzinie. Peny opis klasy spoecznej
wymaga wic opisu jej postaw ekonomicznych, jej instytucji klasowych, jej ideologii
klasowej, rodzajw rodziny, ktre w niej wystpuj, kategorii zawodowych, ktre si na ni
skadaj, a przede wszystkim czynnikw, ktre klasy spoeczne stale przeksztacaj. Np. klasa
robotnicza we wspczesnych spoeczestwach kapitalistycznych zmienia si pod wpywem
postpu technicznego i nowych form organizacji pracy, pod wpywem poziomu
wyksztacenia, pod wpywem dziaalnoci swoich instytucji i partii politycznych, pod
wpywem polityki pac itd. *40. W r. 1845 ukazaa si ksika F. Engelsa pokazujca
pooenie robotnikw w Anglii, ktra wywara ogromne wraenie i odegraa wielk rol nie
tylko w rozwoju socjalizmu, ale take teorii materializmu historycznego. Ot porwnanie tej
ksiki z opisami klasy robotniczej Anglii w ksice F. Zweiga z r. 1961, przy uwzgldnieniu
rnic w metodach opisu i zaoeniach ideologicznych, pokazuje ogrom zmian, jaki si w tej
klasie dokona *41. Rwnolegle zmienia si take klasa kapitalistw - pod wpywem
przeksztace zachodzcych w organizacji przedsibiorstwa, techniki produkcji i transportu,
przemian w ustrojach politycznych itd. Zmiany zachodzce w klasach spoecznych ukazuj
si najlepiej w okresach przejciowych, jak np. w Polsce po r. 1945, kiedy zmieniaj si
podstawy ekonomiczne i prawno - ustrojowe klas uksztatowanych w poprzednich okresach i
kiedy te klasy "tradycyjnie musz si przystosowa do nowych warunkw egzystencji *42.
Badania procesw przemian klas spoecznych pozwalaj zobaczy lepiej, jakie s ich
czynniki konstytutywne, tzn. instytucje i zjawiska powodujce ich cigo, ich utrzymywanie
si, wewntrzn spjno i cigo dziaania, sowem - ich mono funkcjonowania jako
zbiorowoci czy nawet grup spoecznych. Np. likwidacja podstaw ekonomicznych dokonana
przez wywaszczenie czy uspoecznienie fabryk i majtkw ziemskich powoduje zniknicie
klasy spoecznej buruazji i ziemiastwa jako caoci zdolnych do dziaania, do wywierania
wpywu, ale nie likwiduje wielu elementw skadowych tych klas, a mianowicie ich rodzin,
ich mikrostruktur, a nawet niektrych instytucji nie zwizanych bezporednio z wasnoci
np. niektrych organizacji kulturalnych, dalej, nie likwiduje wytworzonej przez dan klas
ideologii, obyczajw, wzorw zachowa, wartoci kulturalnych, ktre mog by
przejmowane i kontynuowane przez inne klasy spoeczne. Wielkie zbiorowoci spoeczne, jak
nard i pastwo skadaj si zawsze z wielu klas spoecznych. Midzy nimi zachodz do
cise zwizki funkcjonalne i przeksztacenia w jednej klasie z koniecznoci wywouj zmiany
w innych klasach spoecznych. Dotyczy to zwaszcza klas spoecznie wyszych,
dominujcych np. buruazji czy ziemiastwa w spoeczestwie kapitalistycznym. Np. zmiany
w klasie buruazji, oddzielenie si wasnoci kapitalistycznej od bezporedniego zarzdzania
przez wacicieli, jakie nastpio w okresie rozwoju kapitalizmu monopolistycznego i pniej,
w okresie zaczynajcej si rewolucji naukowo - technicznej spowodowao zmian jej
stosunku do inteligencji, przeksztacenie si rnych kategorii inteligencji zatrudnionej w jej

149

przedsibiorstwach w technikw organizacji i zarzdzania, ktrzy bdc pracownikami

najemnymi zostali jakby wspudziaowcami, skupiajc w swoich rkach techniczne decyzje
kierowania przedsibiorstwami. Zmienio take organizacj klasy robotniczej, podnioso
wag jej zwizkw zawodowych, spowodowao podniesienie pac i stopy yciowej. W Polsce
np. zlikwidowanie klasy ziemiastwa spowodowao take zniknicie wielu kategorii
zawodowych nalecych do innych klas spoecznych takich, jak: suba domowa, proletariat
folwarczny zatrudniony w majtkach rolnych, specjalne kategorie pracownikw umysowych
wytworzone dla zarzdzania majtkami. Najwaniejszym jednak stosunkiem midzy klasami
jest walka o interesy ekonomiczne i polityczne, walka o podzia dochodu narodowego i
panowanie w spoeczestwie. W walce klasowej K. Marks widzia podstawowy czynnik
rozwoju spoecznego i przechodzenia z jednej formacji spoecznej w inn. Spoeczestwo
kapitalistyczne miao np. dwie podstawowe klasy spoeczne: kapitalistw i proletariat.
Kapitalici, aby si rozwija jako klasa, musieli rozwija swoje przedsibiorstwa i
rwnoczenie zatrudnia coraz wiksze iloci robotnikw najemnych. Aby gromadzi coraz
wiksze zyski, musieli ogranicza udzia robotnikw w dochodzie przynoszonym przez te
przedsibiorstwa, a tym samym coraz bardziej zaostrza antagonizm robotnikw i walk
klasow. W rezultacie tego procesu dialektycznego miao doj do polaryzacji klas, klasy
porednie takie, jak drobnomieszczastwo, inteligencja, chopi miay zosta wchonite przez
obie klasy podstawowe i midzy nimi miaa si rozegra ostateczna walka, zakoczona
zwycisk rewolucj proletariatu i wywaszczeniem kapitalistw, uspoecznieniem rodkw
produkcji, ktrego skutkiem byoby zniesienie klas spoecznych i powstanie spoeczestwa
bezklasowego. Przedstawiam tutaj teori antagonistycznych stosunkw klasowych w wielkim
uproszczeniu, poniewa jest ona powszechnie znana *43. Marks zdawa sobie spraw, a jego
kontynuatorzy jeszcze lepiej, z tego, e proces historyczny nie przebiega zawsze i wszdzie
jednakowo wedug prostego tematu i widzia wiele czynnikw komplikujcych i
modyfikujcych ten przebieg. Przede wszystkim sama walka proletariatu wywoywaa
procesy przystosowywania si i ustpstw w klasie kapitalistw, a zwaszcza wrd
owieconych "managerw", czyli zawodowych dyrektorw kierujcych przedsibiorstwami w
pniejszych okresach rozwoju kapitalizmu. Klasy porednie nie zanikay take, lecz postp
techniczny i organizacyjny powodowa powstawanie coraz to nowych postaci
drobnomieszczastwa. Warstwa pracownikw najemnych umysowych rozrastaa si
znacznie szybciej, a jej asymilacja do klas podstawowych postpowaa bardzo wolno. Std
wspczesne spoeczestwa kapitalistyczne wytworzyy bardzo skomplikowan struktur
klasow i warstwow *44. Walka klasowa we wspczesnym wiecie, w ktrym istniej
wysoko rozwinite spoeczestwa kapitalistyczne, mniej rozwinite kraje kapitalistyczne,
kraje postkolonialne organizujce si po wyzwoleniu spod panowania kolonialnego oraz kraje
socjalistyczne - przybiera formy nieznane w XIX wieku. Coraz wiksz rol zaczynaj
odgrywa podziay warstwowe i zawodowe. Gospodarka planowa zaczyna ogranicza
dziaanie rynku, ktry by gwnym polem, na ktrym toczya si walka o interesy klasowe.
Najwiksze jednak zmiany przynosi rewolucja naukowo - techniczna, oraz rewolucja
organizacyjna oparta na zastosowaniu cybernetyki do kierowania spoeczestwem i
zarzdzania gospodark. Automatyzacja, zastosowanie maszyn elektronowych, mechanizacja
pracy umysowej, rozwj rodkw masowego przekazu, a przede wszystkim telewizji,
motoryzacja i udostpnienie samochodu wszystkim klasom spoecznym, postp w
budownictwie i rozwj urbanistyki, planowanie miast i osiedli - oto czynniki, ktre radykalnie
wpywaj take na struktur wewntrzn klas oraz na stosunki midzy nimi. Problemy te
znajduj si w centrum uwagi zorganizowanych orodkw badawczych wszystkich klas
spoecznych i ich partii politycznych, ktre musz dostosowywa strategi i taktyk walki
klasowej do stanu wspczesnej techniki, procesw ekonomicznych i obiektywnie
zachodzcych przemian spoecznych.

150

Warstwy spoeczne
Wspominalimy ju o warstwach spoecznych w toku omawiania klas spoecznych. Marks i
jego kontynuatorzy widzieli warstwy jako zbiorowoci ludzi, ktrych pozycja w
spoeczestwie nie bya wyznaczona przez stosunek rodkw produkcji, ale cechy nadbudowy
*45. Socjologowie radzieccy przez warstwy porednie spoeczestwa kapitalistycznego
rozumiej "og grup spoecznych wystpujcych midzy dwoma biegunami klasowymi
spoeczestwa buruazyjnego" *46. Widzimy od razu, e pojcie grupy jest tu uyte w
znaczeniu statystycznym. Podstawowym pojciem w teorii warstw spoecznych jest pojcie
zrnicowania spoecznego. Codzienne dowiadczenie uczy nas, e ludzie rni si midzy
sob szeregiem cech: wzrostem, kolorem wosw, inteligencj, stanem zdrowia, stanem
majtkowym itp. Systematyzujc te stwierdzenia moemy powiedzie, e rnice te mog
dotyczy cech biologicznych (rasowych), psychicznych (inteligencja, wyobrania, zdolnoci
itp.), spoecznych (wyksztacenie, przynaleno do klas spoecznych, wykonywany zawd
itd.), ekonomicznych (osigany dochd, posiadany majtek). Te cechy spoeczne s
niejednakowo oceniane w grupach spoecznych. Np. druyna koszykwki wysoko ceni ludzi
wysokiego wzrostu, w instytucjach badawczych wyej ocenia si poziom inteligencji ni si
fizyczn, ktra cieszy si wysokim uznaniem wrd zapanikw. Cechy ekonomiczne takie,
jak posiadanie majtku czy osiganie wysokiego dochodu, maj zupenie inny walor
spoeczny ni cechy biologiczne, jak np. kolor skry czy kolor oczu. Wi si one bowiem z
szerszym zakresem moliwoci wywierania wpywu na zachowania i postpowania innych
ludzi, na stosunki spoeczne i na grupy. Podobnie posiadane kwalifikacje zawodowe s cech
spoecznie wan, tzn. dajcej prawo do okrelonej pozycji spoecznej, dochodu i uznania.
Mona wic stwierdzi oglnie, e posiadanie rnych cech lokuje jednostki na okrelonych
pozycjach w rnych hierarchiach spoecznych. Widzimy wic, e trzeba tu odrnia
przynajmniej dwa aspekty zagadnienia: pierwszy to istnienie zrnicowa obiektywnych,
dajcych si ustala, a nawet w niektrych wypadkach mierzy, jak np. mona mierzy i
porwnywa stan majtku, poziom inteligencji, ilo lat wyksztacenia i osigane dyplomy
itp. Drugi aspekt to ustalone i przyjte sposoby oceny tych cech i przyznawanie im wyszoci
czy niszoci. Widzimy take na pierwszy rzut oka, e istniej rne hierarchie, ktre
niekoniecznie musz si pokrywa. Mwic innymi sowami: istnieje kilka wymiarw,
posugujcych si rnymi kryteriami i miarami wyszoci i niszoci spoecznej. Np. w
niektrych spoeczestwach europejskich poziom wyksztacenia by oceniany jako majcy
wiksz warto ni osigany dochd, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych poziom
osiganego dochodu jest zasadnicz podstaw oceny ludzi. Analizujc zatem uwarstwienie
dowolnej grupy czy zbiorowoci spoecznej, wielkiej czy lokalnej, zawsze musimy bra pod
uwag uwarstwienie wedug rnych kryteriw i obraz tego uwarstwienia w wiadomoci
spoecznej czonkw tej zbiorowoci *47. A jak si ma ten podzia na warstwy do istniejcego
w tych zbiorowociach podziau na klasy? Przyjlimy, e klasy s rzeczywistoci spoeczn
obiektywn, ktrej subiektywny obraz istniejcy w wiadomoci czonkw spoeczestwa nie
moe zmienia. Taki subiektywny obraz, bdcy niejako definicj subiektywn
rzeczywistoci spoecznej, wpywa oczywicie na postpowanie ludzi, gdy ludzie zachowuj
si zgodnie z tym, jak widz dan sytuacj i co z niej wiedz, a nie wedug tego, co jest w
rzeczywistoci. Jednake badacz musi zawsze starannie odrnia rzeczywisto obiektywn i
jej obraz w wiadomoci spoecznej. Respektujemy wprawdzie zasad "wspczynnika
humanistycznego" sformuowan przez Floriana Znanieckiego, orzekajc, e zjawiska
spoeczne, fakty i procesy spoeczne s takie, jak wpywaj na dziaania ludzi, lecz zasadzie
tej nadajemy interpretacj metodologiczn, a nie ontologiczn *48. Warstwy natomiast mog
by wyrniane na podstawie tego, co ludzie sdz. Znane jest i szeroko stosowane, badane i
opisywane uwarstwienie wedug kryterium prestiu spoecznego *49. Jest to oczywicie
kryterium uznania, istniejce w wiadomoci, akceptowane i stosowane w zachowaniach
ludzkich, w dziaaniach czonkw tych zbiorowoci. Presti spoeczny oczywicie ma take
jakie rzeczywiste podstawy i mona by sprowadza go do innych zjawisk czy faktw
obiektywnych. Mona by wic zawsze takie zdania: "A znajduje si wyej od B na skali

151

prestiu spoecznego" przekada na koniunkcje zda opisujcych obiektywne stany rzeczy,

np. "A jest bogatszy od B" i "A jest czonkiem grupy sprawujcej wadz" itp. Lecz presti
moe by zwizany z czynnikami irracjonalnymi, niesprowadzalnymi do takich
obiektywnych i wymiernych faktw spoecznych, moe si opiera na uroku osobistym, na
wygldzie zewntrznym itp. Zatem musimy uzna istnienie hierarchii warstw spoecznych,
nie zwizanych z hierarchi klas spoecznych i obiektywnymi wyznacznikami dzielcymi te
klasy. Dochodzimy wic do nastpujcych stwierdze: klasy spoeczne podzielone s
wewntrznie na rne warstwy. Np. klasa spoeczna kapitalistw podzielona bya na
buruazj finansow, buruazj przemysow, buruazj handlow. Dalej istniay w niej
warstwy w zalenoci od wielkoci posiadanych przedsibiorstw, od miejsca pooenia tych
przedsibiorstw itd. Klasa robotnicza dzielia si od pocztku swojego rozwoju na
"arystokracj" robotnicz, czyli wysoko wykwalifikowanych robotnikw, na zasadniczy trzon
klasy - robotnikw rednio wykwalifikowanych oraz na robotnikw niewykwalifikowanych,
stanowicych doln warstw, najczciej padajc ofiar bezrobocia i otrzymujc najnisze
pace. Podobnie stratyfikowana (uwarstwiona) wewntrznie bya klasa chopska. Podstawy
wyrniania warstw wewntrz klas spoecznych byy rne: posiadanie majtku czy
otrzymywany dochd, poziom wyksztacenia, udzia we wadzy, dostp do szans yciowych
(ochrona zdrowia, awans, dostp do przywilejw) itp. Ponadto istniay take warstwy poza
czy midzy klasami, krzyujce si niekiedy czy przenikajce czciowo z niektrymi
klasami. Takim przykadem bya w spoeczestwie polskim inteligencja. Dzielia si ona na
rne kategorie zawodowe, ktre czyy si take w warstwy, np. wolne zawody (lekarze,
adwokaci, architekci i in.), wysze kategorie urzdnikw, pracownicy administracyjno biurowi, profesorowie i pracownicy nauki, artyci itp. Wyrnia si czasem warstwy
ekonomiczne, biorc za podstaw wyrnienia osigany dochd. Np. w kadym roczniku
statystycznym znajdziemy tablice pokazujce "zatrudnienie w gospodarce uspoecznionej
wedug wysokoci pacy miesicznej" *50, wykazujce jaki odsetek pracownikw zarabia do
600 z. 601 - 700, 701 - 800, 801 - 1000, 1001 - 1200, 1201 - 1400, 1401 - 2000, 2001 - 2500,
2501 - 3000, ponad 3000 z. czc te kategorie moemy pracownikw zatrudnionych w
naszej gospodarce uspoecznionej podzieli na warstwy ekonomiczne zarabiajcych do 1000
zotych, od 1001 do 3000, od 3001 do 5000, od 5001 do 10 000 oraz zarabiajcych ponad 10
000 zotych miesicznie, chocia "Roczniki", niestety, nie pokazuj liczebnoci kategorii
zarabiajcych ponad 3000 zotych. Wiedzc, jakie s ceny mieszkania, ywnoci, odziey,
ksiek i prasy, komunikacji, opaty radiowe i telewizyjne, ceny rnych usug oraz wiedzc,
jakie pracownicy otrzymujcy wynagrodzenia na rnym poziomie maj ulgi, dodatki, prawa
- moemy sobie odliczy i opisa przecitny poziom ycia ludzi znajdujcych si w tych
poszczeglnych warstwach ekonomicznych. Wiemy bowiem, e zarobki pozwalaj na
okrelony styl ycia, cz si z pewnymi typami budetw rodzinnych, a zatem warstwy
ekonomiczne s pewnymi zbiorami prowadzcymi tryb ycia wyranie ustalony. Musimy
oczywicie bra tutaj pod uwag dochody caej rodziny, wszystkich pracujcych czonkw
rodziny i wysoko dochodu przypadajc na gow czonka rodziny. Podobnie, niektrzy
socjologowie mwi o warstwach kulturalnych wyrniajc je na podstawie poziomu
wyksztacenia. Rozumowanie to przebiega podobnie jak wyrnianie warstw ekonomicznych.
Wiemy bowiem, e poziom wyksztacenia okrela pewien poziom zainteresowa
kulturalnych, rodzaje czytanej literatury, rodzaje aktywnoci kulturalnej, tzn. ogldane sztuki
teatralne, ogldane filmy w kinach, programy telewizyjne, stosowane kryteria ocen
artystycznych, zainteresowania intelektualne, intensywno uczestnictwa w yciu kulturalnym
jako odbiorcy i twrcy. Oczywicie mog si zdarzy takie wyjtki, jak np. Jan Wantua,
chop - robotnik, ktry ukoczy tylko trzyklasow szko, a zosta wybitnym pisarzem i
badaczem dziejw lska Cieszyskiego *51, jednake zaleno midzy poziomem
wyksztacenia a aktywnoci kulturaln zostaa stwierdzona w wielu badaniach. Jak ju
powiedziaem, moliwoci tworzenia rnych systemw stratyfikacyjnych, czyli wyrniania
w spoeczestwie warstw spoecznych, moe by bardzo duo, gdy istnieje ogromne
bogactwo cech rnicujcych ludzi i powodujcych, e niektre cechy cz si funkcjonalnie

152

w zwarte kompleksy cech spoecznie wanych, tak jak to pokazalimy powyej dla dochodw
i wyksztacenia. Wyliczmy wic te rne rodzaje uwarstwienia, ktre s wane we
wspczesnych spoeczestwach: a) zrnicowania wewntrz poszczeglnych zawodw ze
wzgldu na poziom kwalifikacji, ktre znajduj swj praktyczny wyraz np. w grupach
kwalifikacyjnych pracownikw przemysowych; b) zrnicowania tytuw zawodowych i
hierarchia wanoci zawodw, wyraajca si rnicami w pacach i prestiu; c) hierarchia
stanowisk subowych w instytucjach i tworzenie si zbiorw czy zbiorowoci ludzi
zajmujcych pewne stanowiska (dyrektorzy przedsibiorstw, centralnych zarzdw,
spdzielni itp.); d) hierarchia instytucji lokujca pracownikw na rnych pozycjach (np. w
spoeczestwie feudalnym Koci by najwysz instytucj, w Stanach Zjednoczonych
business, w spoeczestwach socjalistycznych - instytucje polityczne); e) hierarchie wanoci
poszczeglnych dziaw twrczoci (np. wysoka pozycja pracownikw nauki w niektrych
spoeczestwach, pozycja artystw w innych, aktorw filmowych); f) hierarchie wyrniane
na podstawie kilku kryteriw, np. wyksztacenia poczonego z wysokim stanowiskiem w
hierarchii wadzy i duym dochodem. Te rodzaje zrnicowania i uwarstwienia graj rn
rol w spoeczestwie. Warstwy wewntrz klas wyrniaj si albo si polityczn czy
ekonomiczn (np. w ziemiastwie polskim arystokracja rodowa dysponujca ogromnymi
majtkami ziemskimi), warstwy midzy klasami swoj wanoci techniczn dla rozwoju
gospodarczego i kulturalnego (np. inteligencja techniczna). Zastanwmy si wic teraz, jaki
rodzaj rzeczywistoci spoecznej przedstawiaj warstwy spoeczne? Z dotychczasowych
rozwaa wynika, e mog by one zbiorami w sensie statystycznym - a wic zbiorem ludzi
znajdujcych si w podobnej pozycji pod wzgldem stosunku do jakiej cechy spoecznie
doniosej. Np. chopi, waciciele gospodarstw od 5 do 10 ha s takim wanie zbiorem, albo
rzemielnicy zatrudniajcy 1 lub 2 siy najemne. Lecz warstwy mog by take
zbiorowociami wiadomymi swoich odrbnoci i wytwarzajcymi zasady odrbnoci,
tworzcymi bariery oddzielajce je od innych warstw, zwaszcza niszych. Pojcie warstwy
powstao najpierw w geologii i wyobraenie o sojach uoonych jedne nad drugimi i nie
przenikajcych si cigle ciy nad skojarzeniami, jakie termin warstwa spoeczna wywouje.
Najczciej jednak przez warstwy spoeczne rozumie si zbiorowoci wyrnione na
podstawie stylu ycia, obyczajw, podobnego poziomu dochodu oraz barier oddzielajcych je
od innych, zwaszcza niszych zbiorowoci *52. Dla odrnienia warstw istniej kryteria
wyszoci i niszoci spoecznej, uwiadamiane jako dystans spoeczny, jako wyranie
odmienne ulokowanie w drabinie spoecznej, bez wzgldu na to, czy poczucie wyszoci jest
uzasadniane poziomem dochodu, "dobrym urodzeniem" (tzn. urodzeniem w rodzinie
nalecej do wyszej sfery), poziomem kulturalnym, sowem - kryteriami rzeczywistymi czy
urojonymi. Takim kryterium bya take "zdolno do satysfakcji honorowej", czyli moliwo
wyzwania na pojedynek wedug zasad kodeksu honorowego. Warstwy maj wic poczucie
wizi wewntrznej, zasad odrbnoci, czasami wasne instytucje, najczciej nieformalne,
oraz styl ycia i zachowania si oddzielajcy je od warstw niszych czy wyszych, wzory
postaw i zachowa si wobec tych warstw. Koczc te rozwaania na temat klas i warstw
spoecznych, zapytajmy si, na czym polega rzeczywisto spoeczna podziaw na klasy i
warstwy spoeczne? Odpowied ujmiemy w czterech punktach: 1) na obiektywnych
stosunkach, zwaszcza do narzdzi produkcji, jakie si wytwarzaj w procesie produkcji,
podziale pracy i spoecznym organizowaniu pracy; 2) na obiektywnych moliwociach
dziaania, jakie posiadaj ludzie zajmujcy rne pozycje w tym obiektywnym systemie
stosunkw; 3) na tworzcych si w konsekwencji wyobraeniach o wasnej czy cudzej
wyszoci lub niszoci; 4) na tworzeniu ideologii uzasadniajcej lub racjonalizujcej
podzia na wyszych i niszych, lepszych czy gorszych czyli nadajcej subiektywnym
wyobraeniom o wyszoci i niszoci charakter zobiektywizowany *53. Trzeba jeszcze
doda kilka sw na temat klas i warstw w spoeczestwie socjalistycznym. Nie wszystkie
klasy istniejce w spoeczestwie kapitalistycznym zostaj zlikwidowane po rewolucji.
Znikaj klasy posiadajce, jak kapitalici - waciciele wielkich i rednich przedsibiorstw po
nacjonalizacji tych przedsibiorstw, oraz znika klasa ziemiastwa po reformie rolnej.

153

Pozostaj klasy: drobnomieszczastwo, inteligencja, robotnicy i chopi. Klasy te ulegaj

oczywicie procesowi przemian. Zanika bowiem prywatna wasno rodkw produkcji w
przemyle, transporcie, usugach itd. W Polsce utrzymuje si drobna wasno tylko w
rolnictwie, w rzemiole, w drobnym przemyle i w handlu. Wprowadzona gospodarka
planowa ogranicza bardzo dziaanie rynku, ktry by przecie gwnym polem walki
klasowej. Tak wic klasy tradycyjnie przeksztacaj si powoli. Klasa robotnicza staje si
wspwacicielem uspoecznionych narzdzi produkcji, a zatem przestaje by klas
proletariatu. Postp techniczny, otwarty dostp do szk, podniesiony poziom kulturalny,
dostp do instytucji wadzy i samorzdw - zmienia pozycj tej klasy w spoeczestwie. Nie
zmienia si tylko stosunek robotnika do maszyny i do wymaga organizacji pracy i to
powoduje, e pozostaje on nadal pracownikiem najemnym podporzdkowanym
zorganizowanemu kierownictwu zakadu pracy. Std wic powstaje podwjna rola spoeczna
robotnika jako najemnika i jako wspwaciciela *54. Podobne zmiany zachodziy take w
inteligencji, klasie chopskiej i drobnomieszczaskiej. Tak wic z jednej strony zachodz
procesy przemian w klasach tradycyjnych, ktre wytworzyy si w spoeczestwie
kapitalistycznym, a z drugiej - procesy zrnicowania i uwarstwienia dokonujce si pod
wpywem funkcjonowania gospodarki uspoecznionej i pod wpywem nowego ukadu
instytucji politycznych i spoecznych. Najwaniejsze przemiany w klasach tradycyjnych to:
egalitaryzacja, zanikanie ostrych rnic w poziomie dochodu, wyksztacenia, w szansach
yciowych, prestiu. Po znikniciu nierwnego stosunku do narzdzi produkcji zmieni si
take udzia we wadzy i dostpie do podanych dbr. Jednake spoeczestwo
socjalistyczne, chocia nie bd w nim wystpoway klasy spoeczne w klasycznym,
marksowskim znaczeniu tego sowa, bdzie spoeczestwem uwarstwionym. Podstawami
tego uwarstwienia bd konieczno utrzymywania zhierarchizowanej organizacji
gospodarki, planowej, hierarchia kwalifikacji i wyksztacenia, hierarchia wanoci zawodw,
hierarchia zakresu decyzji politycznych i ekonomicznych, hierarchia zrnicowanych
dochodw. Jednake nie ma w tym spoeczestwie mechanizmw pozwalajcych na
tworzenie si klas spoecznych. Wysokie stanowiska nie daj monoci kumulowania majtku
przekazywanego dziedzicznie dzieciom, co byo podstaw tworzenia si klasy kapitalistw.
Nie ma take mechanizmw przekazywania wysokiej pozycji spoecznej, kade kolejne
pokolenie musi sobie zdobywa wysok pozycj wasn prac. Nie ma take dziedzicznoci
elit politycznych. W tym sensie mona mwi o zanikaniu klas. Wreszcie nie ma take walk
klasowych midzy zhierarchizowanymi warstwami. Gdy plany narodowe s ukadane z
punktu widzenia interesw caego narodu.
Kasty
System kastowy jest przykadem niezwykle ostrych podziaw stratyfikacyjnych opartych na
wierze religijnej, przyjmujcej, e podzia na kasty jest ustanowiony przez siy transcendentne
i e jego przestrzeganie jest nakazem religii. W czystej postaci wyksztaci si on w Indiach i
jeeli zdefiniujemy go w wskim znaczeniu, wtedy ogranicza si on tylko do tego
spoeczestwa. Jeeli natomiast uywamy terminu "kasta" w znaczeniu przenonym, wtedy
zbiorowoci majce cechy podobne do kast moemy take wykry w innych
spoeczestwach. W tym znaczeniu socjologowie amerykascy mwi np. o kastach w
Stanach Zjednoczonych. Wyksztacony system kastowy (spory o jego genez cigle trwaj)
by porzdkiem spoecznym o charakterze religijnym. Spoeczestwo dzielio si na kasty,
tzn. grupy ludzi cile odizolowane, o odrbnych cechach spoecznych, obyczajach, wzorach
ycia. Istnia cisy nakaz endogamii i midzy kastami nie istniaa moliwo przejcia.
Czowiek urodzony w kacie musia w niej pozostawa do koca ycia i jeeli przez cae
ycie przestrzega nakazw religijnych i sposobw ycia przewidzianych dla tej kasty, mg
po mierci przej do wyszej kasty i odrodzi si w kacie wyszej. Podstaw izolacji kast
bya wiara w reinkarnacj, tzn. ponowne narodzenie w kacie wyszej lub kacie niszej,
zalenie od tego jak czowiek za ycia przestrzega nakazw regulujcych ycie kasty. Ta

154

wiara w reinkarnacj bya czynnikiem stabilizujcym trwao systemu kastowego, ktry

pozostawa bez zmian przez tysiclecia. Ktokolwiek bowiem chciaby zmienia ten system i
ulepsza go, narusza dharm swojej kasty, tzn. zbir przepisw religijnych ustalajcych
sposb ycia waciwy dla danej kasty i po mierci odradza si w niszej kacie, a zatem
wszelka dziaalno dla polepszenia swego losu nieuchronnie prowadzia do jego
pogorszenia. Dla wierzcego Hindusa jedyn moliwoci przesunicia si w gr drabiny
spoecznej byo skrupulatne przestrzeganie nakazw kasty i odradzanie si po mierci w
kacie wyszej, a do przejcia do kasty najwyszej, z ktrej mg przej po mierci w stan
nirwany. Jeeli natomiast nie przestrzega nakazw swojej kasty, w kadym kolejnym
odrodzeniu dusza jego wcielaa si w ciao czonka niszej kasty, a potem w ciao zwierzcia
coraz niszej kondycji. Wiara w tak dziaajcy system reinkarnacji zapewniaa niezmienno
systemu. Klasyczny system kastowy polega na podziale na cztery kasty gwne, dzielce si
na podkasty. Byy to: kasta braminw czyli kapanw i duchownych przywdcw; druga
kasta, kszatriw, bya kast arystokratycznych wojownikw, przywdcw wojskowych;
wajszia byli kast kupcw, rzemielnikw, i wreszcie kasta sudra zoona z rolnikw. Poza
systemem kastowym znajdowali si pariasi, nietykalni, odizolowani od innych kast tak, e
nawet cie nietykalnego nie mg pa na czonka nawet najniszej kasty. System kastowy w
cigu wiekw ulega podziaowi, tak e pod koniec XIX wieku spisy wykazyway istnienie
okoo 2000 kast, podkast i dalszych ich podziaw. System kastowy by potn zapor
postpu. Czonek niszej kasty nie mg wydawa rozkazw czonkowi wyszej kasty, std
nowoczesna organizacja przemysu, wojska, podziau pracy itd. moga si rozwin dopiero
po jego przezwycieniu. Kada kasta i podkasta miay swoje cise tabu dotyczce
pokarmw - std ogromne trudnoci zorganizowania systemu zbiorowego ywienia. Kada
kasta i podkasta miay swoje wita i obrzdy, ktre musiay by cile przestrzegane,
odbywajce si w rnych dniach - std trudnoci skompletowania zag fabrycznych
pracujcych stale w wyznaczonych terminach itp. Po odzyskaniu niepodlegoci spod
kolonialnego panowania angielskiego czyniono ogromne wysiki, aby wczy do czynnego
ycia spoecznego nietykalnych, co wreszcie zostao osignite w zasadzie w wielkich
miastach. System kastowy polega wic na wierze religijnej i kasty byy jednostkami kultu
religijnego, a zarazem zbiorowociami spoecznymi o charakterze klasowym. Byy bowiem
systemem stratyfikacyjnym bardzo precyzyjnym, ustalajcym dokadnie zasady wyszoci i
niszoci spoecznej. Byy zbiorowociami nieprzenikalnymi i bez kanaw ruchliwoci
spoecznej midzy nimi. Miay nie tylko swoje odrbne wzory moralne, swoich czonkw,
lecz take wzory fizyczne (tzn. zewntrzne odznaki stroju, wstki itp.), przynaleno do
kasty bya wic widoczna po oznakach zewntrznych. System kastowy by take podziaem
zawodowym, gdy cz sposobw ycia kasty polegaa na wykonywaniu zawodu
waciwego dla danej kasty i zawd ten mg by wykonywany tylko przez czonkw tej
kasty. W cisym znaczeniu kasty byy zwizane z religi hinduizmu i nie mogy wystpowa
tam, gdzie tej religii nie wyznawano. Ale w wielu innych spoeczestwach tworzyy si
zbiorowoci podobne do kast. Np. w spoeczestwie feudalnym klasy wysze, arystokracja,
duchowiestwo miay cechy podobne do kast: odizolowanie, styl ycia waciwy tylko tej
klasie, nieprzenikliwo i brak kanaw ruchliwoci, w niektrych klasach take endogamia
itd. W nowoczesnych spoeczestwach take korpus oficerski stanowi grup noszc niektre
cechy kasty. W spoeczestwie amerykaskim wskazuje si, e na poudniu zbiorowoci
rasowe byy oddzielone tak jak kasty. Murzyni, dawni niewolnicy byli oddzieleni barierami
obyczaju, segregacji w szkoach, restauracjach, publicznych rodkach komunikacji, parkach
itp., nakazem endogamii, swoistymi nakazami obyczaju i stylu ycia. W tym znaczeniu kast
nazywamy kad zbiorowo spoeczn o charakterze klasowym zamknitym, ktrej
czonkiem zostaje si na mocy urodzenia, ktra nie pozwala na zawieranie maestw z
czonkami innych klas w sposb zrytualizowany i ktra posiada ustalone obyczaje i styl ycia
odmienne od innych klas. Bariery kastowe s w zasadzie nieprzekraczalne. Kasty tego
rodzaju mog mie uzasadnienie rasowe (Stany Zjednoczone), stanowe (feudalizm) lub
religijne. Czasami niektre grupy celowe, wytwarzajce poczucie specjalnej misji, stawiajce

155

swoim czonkom bardzo wysokie wymagania, przyjmuj take cechy tych kast. Jednake w
cisym tego sowa znaczeniu system kastowy jest systemem stratyfikacyjnym wynikajcym z
wierze religijnych i podziay kastowe s uzasadnione dogmatem religijnym.
Zbiorowoci wyrniane na podstawie odrbnej kultury
Zbiorowoci te nazywa si take zbiorowociami (grupami) etnicznymi *55. Podstaw ich
wyrnienia jest zazwyczaj wsplny jzyk, czasami odrbna gwara, czy te szerszy kompleks
kulturowy. Badaniem tych grup i ich kultur zajmuj si etnografia i etnologia. Proces
powstawania tych grup, zwany etnogenez, jest przedmiotem badania nie tylko etnografii i
etnologii, lecz take archeologii i lingwistyki, oraz innych nauk pomocniczych, ktre
pozwalaj zbiera zazwyczaj bardzo skpe rda i przekazy rnego rodzaju pozwalajce na
odtworzenie procesu powstawania tyche grup. Wedug uproszczonych wyobrae
ewolucjonistycznych proces ten przechodzi od tworzenia si szerszych zwizkw rodzinnych
i zwizkw pokrewiestwa do tworzenia si klanw, ktre czyy si w plemiona, z kolei
przeksztacajce si w ludy, z ktrych powstaway narody. Ten schemat rozwojowy jest
oczywicie pewn konstrukcj teoretyczn i nie wyjania jak dokonywao si to czenie i
przeksztacanie. Etnologowie i socjologowie wskazuj zazwyczaj na procesy stycznoci
midzygrupowych, przenikanie elementw kultur z jednej grupy do drugiej, asymilacj grup
kulturowych czcych si pod wpywem okolicznoci zewntrznych itd. Nas tu interesuje
mniej sam proces powstawania tych rnych zbiorowoci, a raczej pewne ich cechy opisowe.
Nie ulega wtpliwoci, e najprostsz grup etniczn s zwizki rodzinne, rody, czyli grupy
wyodrbnione na podstawie stosunkw pokrewiestwa. W yciu spoeczestw pierwotnych
grupy te odgrywaj bardzo wan rol. Mog si one ksztatowa na podstawie wielkich
rodzin podporzdkowanych wadzy najstarszego mczyzny albo na podstawie
matrylinearnej. Zwizki pokrewiestwa mog by jednak szersze ni wielka rodzina i wtedy
tworz rody, zoone z kilku wielkich rodzin. Rody albo s zwizkiem rzeczywistego
pokrewiestwa, tzn. zwizkiem szeregu rodzin, albo te s zwizkami spoecznymi, opartymi
na wierze w pochodzenie od wsplnego przodka, czsto mistycznego. Czasami granice
midzy wielk rodzin a rodem s pynne, zazwyczaj rd jednak nie jest skupiony
przestrzennie, nie zawsze posiada wspln gospodark *56. W spoeczestwach pierwotnych
istotn rol odgryway "klany". Mona mwi o dwch rodzajach grup nazywanych klanami.
W pierwszym znaczeniu klany, zwaszcza szkockie czy irlandzkie, byy zwizkami
rodowymi, posiadajcymi wsplnego naczelnika, sprawujcymi pewne funkcje polityczne.
Odgryway one rol polityczn a do poowy XVIII wieku. W drugim znaczeniu termin
"klan" jest uywany w badaniach spoeczestw pierwotnych, gdzie suy on do oznaczania
grup rodowych, najczciej egzogamicznych, poczonych wiar we wsplnego przodka,
czsto mistycznego (ptak, zwierz) zwanego totemem. Klany totemiczne (totemowe)
speniay wane funkcje religijne i ekonomiczne *57. Religijny zakaz spoywania totemu
zmusza czonkw klanu do wymiany upolowanego zwierzcia na inne rodki utrzymania.
Klany totemiczne byy take zwizkami, w ktrych obrzdy religijne stanowiy podstawowy
element wizi. `nv Zbiorowoci wyrniane na podstawie odrbnej kultury (cd.) Zwrcenie
uwagi na rol klanw i rodw w rozwoju spoeczestwa byo zasug ewolucjonistw, przede
wszystkim L.H. Morgana, ktry opisa rody w spoeczestwie rzymskim i klany w plemieniu
Irokezw w Ameryce Pnocnej, wykazujc zachodzce midzy nimi podobiestwa w
strukturze i funkcjach. We wspczesnych spoeczestwach przemysowych zanikaj one
zupenie. "Plemi" jest wiksz i bardziej zwart form zbiorowoci spoecznej. Obejmuje
ono zazwyczaj wiksz ilo rodw i klanw. Plemiona wyodrbniaj si na podstawie
posiadania wasnego jzyka czy dialektu, wasnego obyczaju, czsto wasnej kultury
materialnej, religii, charakterystycznych nazw wyraajcych swe poczucie odrbnoci *58.
Plemiona posiaday ju zazwyczaj pewn organizacj formaln, wodza lub zesp wodzw,
rady plemienne orzekajce w wanych sprawach dla caego plemienia, podgrupy takie, jak
zwizki wojownikw (istniejce w plemionach Indian Ameryki Pnocnej). Plemiona zbieray
si razem dla wanych obrzdw religijnych, dla polowa, wojny itp. S one take, nawet

156

plemiona koczownicze, zwizane z okrelonym obszarem geograficznym, na ktrym si

poruszaj, ktry uwaaj za swj i ktrego broni przed wtargniciem obcych. Niektre
plemiona, skadajce si z wielu rodw czy klanw, w pewnych okresach yj w
rozproszeniu, a zbieraj si dla wsplnych obrzdw religijnych, czy te dla wielkich
polowa. Bardzo trudno jest ustali liczebno plemion pierwotnych *59. Wiemy jednak, e
plemiona byy form ycia zbiorowego wystpujc powszechnie, na wszystkich
kontynentach. Byy one podstaw pniejszego rozwoju pastwowego zarwno w staroytnej
Europie (Grecja, Rzym), jak i podstaw powstawania pastw sowiaskich we wczesnym
redniowieczu. Plemiona wytwarzay take wyej rozwinite formy gospodarki, od mylistwa
do rolnictwa i pasterstwa. "Lud" jest kolejn form rozwojow zbiorowoci opartych na
podobiestwach kultury. Sam termin bywa uywany w rnych znaczeniach. W jzyku
potocznym ludem nazywa si zazwyczaj mieszkacw wsi (std - stronnictwa ludowe
skupiajce chopw). Czasami ludem nazywa si wszystkie warstwy spoeczne pracujce
fizycznie w miastach i na wsi. Uywanie go w tym sensie wystpuje w jzyku niektrych
doktryn politycznych (std - demokracja ludowa oznaczajca ustrj, w ktrym ludzie pracy s
podstaw wadzy). W naukach spoecznych rwnie nazwa "lud" jest uywana w rnych
znaczeniach. (Uytek nazwy "lud" idzie torem dwch znacze - w jzyku greckim "ethnos" i
"demos"). Etnografia przez lud rozumie zbiorowoci szersze ni plemi, wyej
zorganizowane, posiadajce wyszy stopie rozwoju kulturalnego, wyodrbniajce si na
podstawie wasnej kultury, przede wszystkim wyranych odrbnoci w kulturze materialnej
(budownictwo, stroje, narzdzia pracy, lecz take obyczaje, pieni, tace, obrzdy i
zdobnictwo). Ludy s ogniwem porednim midzy plemionami i narodami. Dla oznaczenia
elementw kultury duchowej ludw uywa si nazwy folklor - mity, wierzenia, legendy,
przysowia, tace, formuy magiczne, przesdy, obyczaje itp. Pomnikowe dzieo Oskara
Kolberga, zatytuowane "Lud. Jego zwyczaje, sposb ycia, mowa, podania, przysowia,
obrzdy, gusa, zabawy, pieni, muzyka i tace" (1857 - 1890) przedstawia "ludowe"
podstawy polskiej kultury narodowej. Cech odrniajc lud od narodu jest stopie
zaawansowania kulturalnego. Ludy mog mie kultury bez wasnego pisma, narody bez
pisma nie mog istnie. Ludy maj tylko zacztkowe formy organizacji politycznej - narody
musz si opiera na sformalizowanych organizacjach politycznych. Socjologowie zajmujc
si badaniami zbiorowoci ludowych (ameryk. "folk society") nazywaj tak spoecznoci
lokalne, stosunkowo mae, w ktrych wspycie zbiorowe jest regulowane przede wszystkim
przez tradycj, obyczaje, religi a pozytywne prawo gra w nich bardzo ma rol. Jednostka
jest oceniana przede wszystkim ze wzgldu na swoje cechy osobiste, a nie ze wzgldu na
zajmowan pozycj *60. S to spoeczestwa wiejskie, a ich przeciwstawieniem jest
zurbanizowana zbiorowo wielkomiejska. Ludy istniej, dalej, wewntrz politycznie
zorganizowanych narodw i wzajemne stosunki i oddziaywania midzy ludem a narodem s
niezwykle interesujce. Przetrwanie narodw pozbawionych wasnej organizacji pastwowej
(Serbowie i Bugarzy pod panowaniem tureckim, Czesi pod panowaniem Habsburgw,
Polacy w czasie rozbiorw) byo moliwe m. in. dziki przetrwaniu kultury ludowej oraz na
nich opartych elementw narodowej kultury polskiej. "Nard" jest zbiorowoci stanowic
zamknicie tego acucha rozwojowego - od rodziny, poprzez rd, klan, plemi i lud. Mona i nie brak oczywicie takich teorii - przedstawia powstawanie narodw w inny sposb. W
kadym razie narody s tworami stosunkowo pnego okresu historycznego, obecnie na
naszych oczach dokonuje si proces przeksztacania si plemion i ludw Afryki w narody w
nowoczesnym tego sowa znaczeniu *61. Zarwno w narodach ktre uformoway si ju
dawno, jak i w tych nowo powstajcych, wi pokrewiestwa, wi bliskoci, wystpujca w
rodach i plemionach, pozostawia pewne lady w postaci mitologii, skonnoci do
mistycznego ujmowania wizi narodowej, co wnosi do poczucia wsplnoci narodowej silne
pierwiastki emocjonalne, wystpujce zwaszcza w okresach zagroenia. Termin "nard" w
literaturze politycznej i naukowej wystpuje w dwch znaczeniach: 1) w literaturze krajw
Europy zachodniej, zwaszcza anglosaskiej, przewaa pogld, e nard jest to zbiorowo
obywateli pastwa, a wic jest ludem, ktry osign ju wysoki stopie organizacji

157

politycznej, oraz wysoki poziom kultury, opartej na pimie, jzyku i tzw. kulturze
reprezentacyjnej. Jednake dla autorw tych krajw organizacja polityczna, pastwowa jest
czynnikiem najwaniejszym. Angielski termin "Nation" oznacza przede wszystkim obywateli
pastwa, bez wzgldu na ich przynaleno etniczn. 2) W literaturze krajw Europy
rodkowej i wschodniej przewaa pogld, e nard jest zbiorowoci uksztatowan przez
wspln kultur, ktra tworzy wasn literatur, sztuk i nauk, a wic kultura
reprezentacyjna jest czynnikiem decydujcym, gdy narody mog istnie jako odrbne
zbiorowoci nawet wtedy, gdy s pozbawione przez czas duszy wasnego pastwa. W
niektrych krajach, np. w literaturze naukowej niemieckiej rozrnia si "Volk" i "Nation",
przy czym "Volk" jest podstaw istnienia "Nation". "Volk" jest wsplnot kulturow, jest
zbiorowoci opart na wsplnej tradycji, obyczajach, na wizi emocjonalnej (niektrzy
ideologowie niemieccy nadawali temu terminowi sens prawie mistyczny, a ideologowie
hitleryzmu traktowali "Volk" jako wsplnot krwi czyli rasy). "Nation" natomiast jest to
"Volk" zorganizowany politycznie, w ktrym cele pastwowe nadaj ksztat yciu
spoecznemu. W polskiej literaturze naukowej nie przeprowadza si tak szczegowych
rozrnie. Lud jest traktowany jako cz skadowa narodu, cech wyodrbniajc narodu
jest jego kultura, pastwo jest wanym elementem w yciu narodu, poniewa zapewnia i
gwarantuje samodzielny byt narodu. W okresie midzywojennym toczyy si spory
ideologiczne midzy zwolennikami koncepcji Pisudskiego, ktry traktowa pastwo jako
element nadrzdny wobec narodu, a zwolennikami Narodowej Demokracji, uwaajcej nard
"byt pierwotny", a pastwo za zesp instytucji suebnych wobec narodu. Na gruncie
koncepcji marksistowskich spory te s nieistotne; we wspczesnym marksizmie podkrela si
jednake donioso narodu i jego problemw. J. Stalin definiowa nard nastpujco: "Nard
to wytworzona historycznie, trwaa wsplnota ludzi powstaa na gruncie wsplnoty jzyka,
terytorium, ycia ekonomicznego i ukadu psychicznego, przejawiajcego si we wsplnocie
kultury" *62. Pogldy rnych autorw i ich definicje przytacza Jerzy J. Wiatr *63. Czasami
uywa si take terminu narodowo. Ma on dwa znaczenia podstawowe: 1) jako
oznaczenie przynalenoci do narodu (rubryka narodowo w paszporcie oznacza wanie
przynaleno do narodu lub obywatelstwo); 2) jako oznaczenie pewnego etapu rozwoju
ludu, ktry wznis si ju ponad stan charakterystyczny dla ludw, ale nie osign jeszcze
stopnia rozwoju w peni uksztatowanego narodu. Mona by powiedzie w przyblieniu, e
narodowo to zbiorowo, ktra wytworzya ju wasn kultur, ale nie ukonstytuowaa si
jeszcze jako zbiorowo polityczna, posiadajca wasne pastwo. Tak wic, chocia narody
mog istnie bez wasnego pastwa, jednake dla ich wyodrbnienia si byt pastwowy
posiada znaczenie zasadnicze. Odrbno narodu potwierdza si w organizacji pastwowej.
Wprawdzie wiele narodw trwao dugo bez pastwa, jednake, aby mogy si utrzyma w
tym stanie, musiay przedtem przej przez duszy okres samodzielnego bytu pastwowego.
Donioso narodu jako zbiorowoci spoecznej wynika z kilku jego cech. Jest on przede
wszystkim jedn z podstawowych wielkich zbiorowoci, ktre mog by uwaane za
"spoeczestwa globalne", tzn. wielk zbiorowo o bardzo zoonej strukturze
wielostopniowej, stanowicej najszersze ramy dla wielu innych zbiorowoci. Pod tym
wzgldem nard jest podobny do pastwa, ktre rwnie moe spenia tak funkcj. W
niektrych przypadkach nard pokrywa si z pastwem, jak np. w Stanach Zjednoczonych,
gdzie liczne grupy etniczne nale do narodu amerykaskiego na podstawie przynalenoci
obywatelskiej do pastwa. Lecz istniej rwnie inne podstawy wanoci narodu jako
zbiorowoci: a) s one bardzo trwa postaci zbiorowoci, trwaj niekiedy kilka tysicy lat
(np. nard chiski): b) Wytwarzaj trwae dziedzictwo kulturalne. Tzw. wielkie kultury
historyczne byy prawie zawsze dzieem okrelonego narodu. c) Wytwarzaj niezwykle silne
poczucie identyfikacji jednostek ze zbiorowociami. Przynaleno do narodu, ktry daje
jednostce jzyk,zwizek z ziemi ojczyst, miejsce w dziejach i miejsce w acuchu pokole,
jest bardzo wanym lub wrcz najwaniejszym czynnikiem spoecznego samookrelenia si
jednostki. Przynaleno do narodu jest wic waniejsza od przynalenoci do innych
wielkich grup, w tym znaczeniu, e jednostka nie moe si wyrzec przynalenoci do narodu i

158

istnie midzy narodami. d) Narody wytwarzaj take silne poczucie solidarnoci midzy
czonkami oraz antagonizm w stosunku do obcych narodw. Te cechy narodu i te procesy,
jakie w nim zachodz, powoduj, e narody staj si nosicielami skrajnych ideologii i silnych
ruchw spoecznych. Wrd tych ideologii i ruchw na szczegln uwag zasuguje
nacjonalizm. Termin "nacjonalizm" bywa uywany dla oznaczenia rnych zjawisk. Moe
by stosowany dla opisania pewnych postaw solidarnoci i identyfikacji z narodem, postaw
przywizania do wasnego narodu i gotowoci do powicenia dla jego dobra. W tym
znaczeniu nacjonalizm bywa utosamiany z patriotyzmem, tzn. emocjonalnym i
intelektualnym przywizaniem do ojczyzny i gotowoci do ofiar dla jej dobra. W drugim
znaczeniu - znacznie czciej stosowanym - przez nacjonalizm rozumie si system idei
politycznych stawiajcych solidarno i sub interesom wasnego narodu jako zadanie
najwysze, poczone zazwyczaj z deniem do podporzdkowania sobie innych narodw. W
tym znaczeniu nacjonalizm jest ideologi skrajn, tzn. bezkompromisow, stawiajc egoizm
narodowy jako naczeln dyrektyw dziaania politycznego. czy si go zazwyczaj z
antagonizmem w stosunku do innych narodw, zwaszcza mniejszoci we wasnym kraju.
Przykadem szczeglnie brutalnej ideologii nacjonalistycznej bya ideologia hitleryzmu oraz
faszyzmu. Wreszcie terminem nacjonalizm oznacza si take ruchy spoeczne, wyznajce
ideologie nacjonalistyczne. We wszystkich tych trzech znaczeniach nacjonalizm wystpuje w
rnych formach. Trzeba przy tym podkreli zasadnicz rnic midzy nacjonalizmem
maych narodw, dla ktrych jest on przejawem denia do utrzymania swojej odrbnoci
kulturowej i bytu narodowego, a nacjonalizmem wielkich narodw, przeksztacajcym si
zazwyczaj w imperializm, czyli denie do ekspansji kosztem narodw sabszych.
Imperializm ma nie tylko podstawy narodowe, lecz przede wszystkim klasowe; u jego
podstaw le denia klas panujcych w danym narodzie, ale aby zdoby poparcie dla swoich
celw caego narodu, wszystkich jego klas i warstw, musz one zatem swoje cele klasowe
przedstawia jako cele narodowe. Imperialistyczna ideologia apeluje take do uczu
solidarnoci narodowej i jej emocjonalnych czynnikw. Ten nacjonalizm ekspansjonistyczny
jest zawsze powizany z poczuciem dumy z wasnej siy, z pogard dla narodw sabszych.
Podstawowe idee nacjonalizmu jako ideologii polegaj na uznawaniu indywidualnoci i
odrbnoci wasnego narodu za najwysze wartoci, przesadne podkrelanie wagi i
doniosoci wasnego narodu w dziejach ludzkoci, przypisywanie wasnemu narodowi cech
wyjtkowych uzasadniajcych jego misj dziejow. Kady nard ma co w rodzaju "jani
subiektywnej", zesp wyobrae o wasnej wyszoci, lecz ideologia nacjonalistyczna te
czsto irracjonalne wyobraenia traktuje jako dogmaty *64, czsto nadaje im uzasadnienia
mistyczne i czy je z nietolerancj wobec innych narodw. Czsto nietolerancja czy si z
deniem do podporzdkowania sobie innych narodw i goszeniem ekskluzywizmu
narodowego, czyli nie mieszania si z innymi narodami przez maestwa, czy inne formy
wspycia. Czsto take nacjonalizm czy si z rasizmem, uwaajc, e nard ma do
spenienia szczegln misj dlatego, e reprezentuje ras o wysokich jakociach. Rasizm i
nacjonalizm by nie tylko dominujc ideologi ruchw faszystowskich okresu
midzywojennego. Mona je spotka w rnych stopniach natenia u wielu wspczesnych
narodw wyzwalajcych si spod panowania kolonialnego, jak rwnie i wrd tych, ktrzy
to panowanie chc utrzyma. W Stanach Zjednoczonych spotykamy silne tendencje
rasistowskie i nacjonalistyczne wrd biaych, protestanckich anglosasw, lecz take i wrd
ekstremistycznych odamw ruchu murzyskiego. W drugiej poowie XX wieku
obserwujemy ponownie wzrost ruchw nacjonalistycznych i szerzenie si rnych odmian
ideologii nacjonalistycznej. Socjologiczne badania narodw i ideologii narodowych s
prowadzone w rnych krajach z rnym nateniem. Ogromn literatur powicono
badaniu narodowego socjalizmu i faszyzmu. Take inne, dawniejsze postacie nacjonalizmu,
wytworzonego w nowoczesnej postaci XIX - wiecznej Europie s przedmiotem bada
historycznych i socjologicznych *65. W Polsce nacjonalizm przyjmowa swoiste postacie. W
postaci mesjanizmu prbowa pociesza Polakw, e utrata niepodlegoci, spowodowana
lepot i nieudolnoci polityczn polskich klas panujcych w XVIII wieku i brakiem innych

159

klas spoecznych, ktre mogyby przej wadz z rk politycznie zdegenerowanej szlachty,

jest zrzdzona przez Opatrzno, ktra Polsk uczynia Chrystusem narodw, powiconym
za grzechy innych narodw. Utrata niepodlegoci politycznej, ciga walka o jej odzyskanie
byy trwaym czynnikiem podtrzymujcym wiadomo narodow i rne formy
nacjonalizmu. Trzeba take podkreli, e midzy poszczeglnymi narodami istniej bardzo
silne rnice, wynikajce z rnic tradycji kulturalnej, stopnia rozwoju gospodarczego,
odmiennoci dziejw, pooenia politycznego. Istniej take przeksztacenia dziejowe
wewntrz narodw w zalenoci od tego, jakie klasy spoeczne speniaj w nich rol
dominujc. Czym innym by "nard szlachecki" w Polsce, a czym innym jest wspczesny
nard polski, w ktrym rol dominujc odgrywaj klasy pracujce. Dlatego kilka uwag
musimy powici zagadnieniu wewntrznej struktury narodu. Powiedzielimy ju, e nard
to wielka zbiorowo wielostopniowo ustrukturyzowana. Oczywicie, trzeba sobie zdawa
spraw z rnic midzy wielkimi narodami, jak np. chiski liczcy kilkaset milionw
czonkw, a maymi narodami, liczcymi nieraz tylko kilkaset tysicy czonkw. Kady nard
zoony jest z klas i warstw spoecznych, ktre odgrywaj w nim wan rol, mianowicie
grup dominujcych i kierowniczych. Dalej istotne s kategorie zawodowe,
zinstytucjonalizowane i posiadajce wasne organizacje. Szczegln rol odgrywaj take
regionalne zbiorowoci terytorialne, majce czsto charakter regionalnych zbiorowoci
ludowych. W Polsce np. takim regionem s Kurpie *66, gdzie zbiorowo terytorialna
wytworzya wasn kultur ludow. Podobnie kulturalnie wyodrbnione regiony to Podhale,
lsk Cieszyski, region owicki itd. Kady nard wytwarza wasne instytucje narodowe,
suce podtrzymywaniu jego kultury - mog to by specjalne typy szk, zwaszcza szkoy o
charakterze humanistycznym i spoecznym. (Szkoy techniczne i nauk przyrodniczych s w
znacznej mierze podobne we wszystkich krajach. Odrbno i indywidualno narodu wyraa
si w jego naukach humanistycznych i spoecznych, w jego twrczoci literackiej i
artystycznej. Do nich nale np. muzea, teatry, niektre wydawnictwa, np. Ossolineum w
Polsce). Jednake najwaniejsz instytucj narodow i elementem skadowym narodu jest
rodzina, w ktrej dokonuje si proces przekazywania narodowego dziedzictwa kulturalnego, a
przede wszystkim jzyka, z pokolenia na pokolenie. Dzieje wszystkich narodw, z polskim
wcznie, pozbawionych przez dugi okres niepodlegoci politycznej, wskazuj wyranie, e
w utrzymaniu ich bytu narodowego rodziny byy czynnikiem decydujcym, przejmujcym
wiele funkcji, ktre w narodach niepodlegych spenia system szkolny, instytucje pastwowe
itp. Wpyw wizi narodowej na postpowanie jednostek wynika wic z silnego przepojenia
identyfikacji z narodem elementami emocjonalnymi i z roli, jak w utrzymaniu narodu
speniaj grupy pierwotne, a wic rodzina, krgi koleeskie i przyjacielskie, mae grupy
rnego rodzaju. W nich bowiem nacisk kontroli nieformalnej jest najsilniejszy i one te
najsilniej mog stosowa sankcje etyczne.
Zbiorowoci oparte na podobiestwie zachowa
Tak zoon nazw oznaczamy szereg stosunkowo lunych zbiorowoci spoecznych, nie
posiadajcych zinstytucjonalizowanej wizi wewntrznej, mogcych jednak niekiedy
rozwija zadziwiajc zdolno do wyznaczania zachowa ludzkich, a wyodrbniajcych si
podobiestwem zachowa swoich czonkw. Mam tu na myli takie zbiorowoci, jak: tumy
wystpujce w rnych postaciach oraz rne formy publicznoci zbierajcej si w kinach,
teatrach na zebraniach i odczytach, dalej, publiczno nie zebran w jednym miejscu, lecz
poczon dziaaniem tych samych bodcw, jak publiczno radiowa, telewizyjna, czytajca
pras i wreszcie zbiegowiska rnego rodzaju. Procesy zachodzce w tych formach ycia
zbiorowego maj powany wpyw na ycie spoeczestwa. Zachowania si tumu, zwaszcza
tumu agresywnego, budziy od dawna ywe zainteresowanie socjologw i psychologw.
Wystpuj w nim bowiem zjawiska do daleko odbiegajce od "normalnych" przebiegw
ycia zbiorowego. Niektrym socjologom wydawao si, e tutaj przejawiaj si jakie
"elementarne" czy te "pierwotne" sposoby zachowania, e tum jest postaci genetycznie

160

pierwotn zbiorowoci ludzkich, e zatem w tumie dochodz do gosu i przejawiaj si

pozostaoci dawnych, zamierzchych postaci aktywnoci zbiorowej ludzi. Inni sdzili, e w
tumie najlepiej ujawnia si "psychika zbiorowa", "kolektywna wiadomo" zbiorowoci
spoecznych. Wedug tej teorii kada grupa ma swoj wasn "psychik", swoj "wiadomo
zbiorow", ktra w codziennych sytuacjach jest dostatecznie silnie kontrolowana, a tylko w
tumie wyzwala si i przejawia swoj rzeczywist posta. Dlatego badania tumu byy zawsze
pasjonujcym zajciem. Tumy budziy take zainteresowania podyktowane praktycznymi
racjami, gdy dziaanie tumw jest istotnym czynnikiem kadej rewolucji, kadego
gwatownego przewrotu czy wstrzsu spoecznego, std tumy stanowi powane zagroenie
dla kadego ustalonego adu spoecznego i ustroju politycznego. Umiejtne operowanie
tumami stanowi wic wany element praktycznej wiedzy technikw wadzy. Niektrzy
psychologowie spoeczni i socjologowie nazywaj te formy ycia zbiorowego po prostu
"collective behavior" *67, czyli formy zbiorowego zachowania si, odmawiajc im nazwy
zbiorowoci. Rzeczywicie, wi midzy ludmi czytajcymi codziennie t sam gazet, czy
te skupiajcymi si codziennie przed telewizorem dla wysuchania dziennika wieczornego,
jest niesychanie luna. Std odmawianie publicznoci nie zebranej nazwy zbiorowoci ma
swoje powane racje. Jednake tum zebrany i dziaajcy jest na pewno zbiorowoci, gdy
wi emocjonalna jest w nim niesychanie silna i podporzdkowujca sobie wszystkich
uczestnikw tego tumu. Take publiczno zebrana w kinie czy na zebraniu dyskusyjnym
jest zbiorowoci, w ktrej atwo mog si rozwin elementy wizi zinstytucjonalizowanej.
Istnieje tu te styczno przestrzenna, istnieje czno psychiczna, istnieje wsplno
zainteresowa, istniej formy kontroli spoecznej (zachowujcy si niesfornie uczestnik
zostanie natychmiast przywoany do porzdku), a zatem i zacztki instytucjonalizacji.
Publiczno nie zebrana jest potencjalnie poczona podobiestwem zainteresowa,
podobiestwem reakcji na te same podniety, podobiestwem sytuacji. Mona by wic
publiczno nie zebran nazwa zbiorowoci potencjaln. Posiada ona przynajmniej te cechy
zbiorowoci, ktre polegaj na wywieraniu wpywu na postpowanie swoich czonkw, a w
caoci ycia spoecznego pastwa, narodu czy klasy spoecznej publicznoci nie zebrane s
wanym elementem. Przecie przemwienia radiowe czy telewizyjne w okresie wyborw, w
czasie wanych wydarze politycznych itp. s adresowane do publicznoci nie zebranej.
Wrd tych form zbiorowoci wyrniamy trzy postacie zasadnicze: zbiegowisko, tum i
publiczno. "Zbiegowisko" jest przelotnym skupieniem kilku, czy kilkudziesiciu osb
zainteresowanych jednym zdarzeniem. Np. zbiegowisko gromadzi si koo wypadkw na
ulicach, koo czego niezwykego, co przyciga uwag przechodniw. Moe to by handlarz
uliczny czy kuglarz popisujcy si, zderzenie samochodw, pijak zaczynajcy si nagle
awanturowa. Podstaw skupienia zbiegowiska jest naga i silnie dziaajca podnieta.
Wystarczy, aby gdzie na ulicy nagle rozleg si przeraliwy krzyk, a ludzie zaczynaj
zbiega si, zainteresowani, ze wszystkich stron. ciga ich tutaj przede wszystkim
ciekawo. Lecz socjologowie i psychologowie spoeczni wskazuj, e ciekawo ta ma
podstawy w wizi szerszych zbiorowoci. Ten przeraliwy krzyk moe zwiastowa take
potencjalne zagroenie, moe wskazywa, e zaszo co, co moe mie powaniejsze skutki
dla caej zbiorowoci. Zbiegajcy si ludzie gromadz si tutaj nie tylko dla zwykego
gapiostwa, lecz z zainteresowania sprawami swojej spoecznoci, w ktrej zaszo co
niezwykego. Zatem czynnikiem cigajcym jest nie tylko popd, ale i nakaz obowizku
uczestnictwa w sprawach wanych dla caej spoecznoci. Przejawia si to take w
zachowaniu si zbiegowiska. Jego uczestnicy postpuj tak, jak by mieli prawo do
stwierdzenia, co si tutaj stao, prawo do informacji i do wyjanienia. Std niechtnie suchaj
nakazw przedstawicieli wadzy wzywajcych do rozejcia si, a jeeli ci przedstawiciele
postpuj zbyt energicznie, zbiegowisko zaczyna przyjmowa postaw aktywn i moe si
przeksztaci w tum. W zbiegowisku wystpuj tylko niektre elementy wizi: styczno
przestrzenna, styczno spoeczna, wymiany spostrzee i informacji, podobne reakcje
emocjonalne, zainteresowanie tym samym zjawiskiem. Std take wystpuj w nim
skonnoci do podobnego dziaania: udzielania pomocy, udzielania porad itp. W kadym razie

161

w zbiegowiskach zawsze lub czsto wystpuj postawy mogce si przerodzi w skonno

lub zdolno do zbiorowego dziaania, do podejmowania czynnoci wsplnych. Na tym
wanie polega ich donioso i dlatego s one zawsze przez przedstawicieli prawa i porzdku
traktowane jako potencjalne zagroenie dla porzdku. W zbiegowisku bowiem nagle zwyke
zachowania mog zosta przeksztacone w zachowania podyktowane niezwyk sytuacj i
reakcjami na t sytuacj. A w takich warunkach zwyke mechanizmy kontroli spoecznej
zaczynaj traci swoj skuteczno. "Tum" jest ju zbiorowoci, w ktrej zjawiska
zachodzce w zbiegowisku posuny si dalej. Tumem nazywamy przelotne zgromadzenie
wikszej iloci ludzi (co najmniej kilkaset osb, chocia zjawiska charakterystyczne dla tumu
mog wystpi ju wrd kilkudziesiciu osb) na przestrzeni dopuszczajcej bezporedni
kontakt, reagujcych spontanicznie na te same podniety w podobny lub identyczny sposb.
Wi czca ludzi w tum jest zoona przede wszystkim z elementw popdowych i
emocjonalnych. Wystpuje tu oczywicie styczno przestrzenna, niezwykle silna czno
psychiczna, prowadzca do daleko idcej identyfikacji z tumem. Nie istniej tu adne
ustalone normy organizacyjne, ani adne normy moralne. Tum nie posiada adnej organizacji
formalnej, ani adnych racjonalnych form kontroli spoecznej. Tum zbiera si i ksztatuje pod
wpywem silnych bodcw emocjonalnych (gniew, poczucie krzywdy, szukanie zemsty,
szukanie zdobyczy itp.), a w miar jego tworzenia si i wzrostu u wszystkich uczestnikw
dochodz do gosu silne popdy, nie hamowane adnymi normami organizacyjnymi ani
etycznymi. Dlatego tum jest zdolny do zachowa nieprzewidzianych, a jego uczestnicy s
zdolni do zachowa, jakich nie dopuciliby si w "normalnych" zachowaniach w
ustabilizowanych sytuacjach. Wielu z nas widziao np. pen uniesienia publiczno na
stadionach sportowych, protestujc przeciw decyzjom sdziw "krzywdzcych" jej
faworytw, kiedy powani i szanowani obywatele, zajmujcy w codziennym yciu wane
stanowiska i cenicy sobie godno tego stanowiska, tutaj zachowuj si jak optani, krzycz,
gestykuluj, rzucaj wyzwiska, a nawet butelki. Pod wpywem takich podniet publiczno
sportowa moe si zmieni w tum linczujcy, pobi sdziw i zawodnikw. Publiczno
sportowa zachowuje si wedug okrelonych regu, zdobywa si na obiektywno, oklaskuje
sportowe zachowanie i wyczyny, lecz gdy zmienia si w tum, wtedy zostaje opanowana
przez popdy i emocje i tylko one dyktuj jej postpowanie. Istniej rne rodzaje tumw.
Zazwyczaj wyrnia si cztery ich rodzaje: tum agresywny, tum uciekajcy ogarnity
panik, tum nabywajcy (rabujcy, grabicy) oraz tum demonstrujcy czyli ekspresywny.
Tumem agresywnym nazywamy taki, ktry atakuje czy to jednostk, czy inne grupy, czy te
pewne instytucje. Tum atakujcy jednostk nazywa si zazwyczaj tumem linczujcym (od
amerykaskiego sowa "lynch" oznaczajcego samosd dokonywany przez tum). Tum taki
powstaje zazwyczaj wskutek wykrycia jakiego faktu wywoujcego powszechne potpienie i
oburzenie, lub te od pogosek, e taki fakt zaistnia, np. gwat, morderstwo, napad itp.
Powstawanie tumu zaczyna si od maej grupy, ktra ogasza wezwanie, aby pomci ten
haniebny czyn. Do tej grupy, w miar poszukiwania sprawcy, doczaj si coraz liczniejsi
uczestnicy, a wreszcie na sprawc poluje duy tum optany jednym deniem zemsty. Tum
taki jest zdolny do popenienia i zazwyczaj popenia czyny rwnie okrutne lub bardziej
okrutne ni rzeczywisty czy domniemany sprawca. Drugi rodzaj tumu agresywnego to tum
terroryzujcy, znany z pogromcw, tzn. atakw skierowanych przeciw mniejszociom, czy
jakim grupom podejrzanym czy oskaranym o czyny oburzajce. W wiekach rednich tego
rodzaju tumy dokonyway mordw innowiercw, w czasach nowoytnych takie tumy
dokonyway pogromw ludnoci ydowskiej w niektrych krajach, lub te tpienia
przeciwnikw politycznych. Tum taki moe si tworzy w toku manifestacji zorganizowanej
dla demonstracji, jak np. w 1955 r. w Istambule, gdzie zorganizowana demonstracja przeciw
Grekom skoczya si pogromem ludnoci greckiej i spldrowaniem dzielnicy przez ni
zamieszkaej. Trzeci rodzaj to tum walczcy. Powstaje on w czasie zaburze, strajkw,
manifestacji, kiedy rozpraszane zbiegowisko czy demonstracja zaczyna si najpierw broni
spontanicznie w sposb niezorganizowany, a nastpnie przechodzi do ataku, rwnie
ywioowego, na siy porzdku oraz ich zaplecze instytucyjne, niszczc gmachy urzdowe i

162

uytecznoci publicznej. Od wystpienia takich tumw zaczynaj si zazwyczaj rewolucje i

przewroty polityczne. Dlatego technika wywoywania tumw i kierowania nimi zaley od
podstawowych umiejtnoci kadego rewolucjonisty, ktry w raz ze swoim sztabem nie traci
gowy, ale kieruje podnietami pobudzajcymi tum do dziaania. Tum uciekajcy rwnie
wystpuje w dwch postaciach: paniki ograniczajcej jakie zbiegowisko czy publiczno
zebran, mieszkacw jakiej miejscowoci w czasie katastrofy (trzsienia ziemi, poaru,
bombardowania itp.). W takich wypadkach gromady ludzi trac panowanie nad sob, trac
zdolno do rozeznania sytuacji, do racjonalnego postpowania, a rzucaj si do ucieczki
kierujc si jedynie strachem i instynktem samozachowawczym. Drugim rodzajem tumu
uciekajcego jest ogarnity panik oddzia wojska czy innej, wysoce sformalizowanej
organizacji. Tutaj rwnie przestaj dziaa wszystkie wizy i nakazy organizacyjne, i
uciekajcy zachowuj si irracjonalnie, nie suchaj rozkazw, trac wiadomo swoich
zada i zrutynizowanego dziaania. Trzeci rodzaj tumw wystpuje w okresach kryzysw
gospodarczych, godu, niedostatku wywoanego katastrofami czy te w okresach oglnej
dezorganizacji, kiedy zbiegowiska zaczynaj atakowa sklepy, skady, banki, rabujc i
pldrujc. Tumy takie powstaj tylko na tle dezorganizacji wywoanej katastrof, poczuciem
silnego zagroenia, lub dziaaniem tumu agresywnego (np. pogromy czyy si zazwyczaj z
rabunkiem). Wreszcie tum demonstrujcy daje wyraz albo uczuciom wdzicznoci, uznania
czy te potpienia i pogardy, pochway lub protestu. Tego rodzaju tumy s najczciej
organizowane, tzn. demonstracje s organizowane i przez organizatorw mocno trzymane w
ryzach, aby si nie wyzwoliy i aby demonstracja nie przeksztacia si w spontaniczn
ekspresj nastrojw tumu. Tum demonstrujcy moe bowiem atwo przeksztaci si w
kady inny rodzaj tumu, czy to agresywnego, czy te rabujcego, czy te ogarnitego panik.
Skutki mog by nieobliczalne. We wszystkich tych rodzajach tumu wystpuje wiele zjawisk
wsplnych i podobnych. Byy te one przedmiotem intensywnych bada psychologicznych i
socjologicznych. Psychologowie stwierdzili, e w tumie wystpuje zjawisko
dezindywidualizacji, tzn. czciowego zaniku cech osobowoci indywidualnej jednostki. Nie
jest to oczywicie zanik w cisym tego sowa znaczeniu, lecz jakby ich wyczenie, na okres
"stopienia" si indywidualnoci uczestnikw w jedn zbiorow psychik. Znaczy to, e w
tumie, w podnieceniu emocjonalnym, wszystkich uczestnikw opanowuje identyczny lub
podobny nastrj, e wszyscy przyjmuj te same sposoby mylenia i reagowania na
zewntrzne podniety. Ta wanie identyczno czy daleko posunite podobiestwo reakcji,
mylenia, uczu i dziaania nasuway niektrym teoretykom przypuszczenia, e tum jest
"najpierwotniejsz" postaci zbiorowoci ludzkich, gdy w nim wi emocjonalno popdowa czca uczestnikw jest najcilejsza, tutaj uczestnictwo jednostki w dziaaniu i
myleniu zbiorowym jest najgbsze, a zatem jest to najbardziej "spoeczna" posta wszelkich
zbiorowoci. Przeciwko tej teorii wysuwa si wiele zarzutw, przede wszystkim to, e tum
jest zbiorowoci przelotn, e jest nietrway, e jest tylko wynikiem podniecenia
emocjonalnego, e wi w nim jest pozbawiona cech trwaoci, e tum nie jest zdolny do
adnego konstruktywnego dziaania i e elementy racjonalnego dziaania, niezbdne dla
utrzymania si i rozwoju spoeczestwa, w tumie w ogle nie wystpuj. Jednake jest rzecz
interesujc, e wanie w tumie wystpuje najdalej posunite poczucie identyfikacji
jednostek ze zbiorowoci i wi emocjonalna jest tutaj najsilniejsza, zatem badania nad tymi
zjawiskami rzucaj wiato na wszelkie postacie wizi spoecznej, gdy elementy
emocjonalne wystpuj we wszystkich jej postaciach. Wskutek tej dezindywidualizacji i
zaniku cech indywidualnego zachowania, wystpuje w tumie zjawisko wzmoonego
naladownictwa. Std technika kierowania tumem posuguje si tymi skonnociami.
Wystarczy, aby kto rzuci jakie haso, wznis okrzyk, zaproponowa jakie dziaania, a s
one podejmowane lepo przez uczestnikw. Reakcja na podniety zewntrzne nie jest bowiem
kierowana refleksj intelektualn, lecz impulsami emocjonalnymi i naladownictwem
zachowa innych ludzi. Poczucie jednoci z innymi daje uczestnikom tumu gbok
satysfakcj. Wiele wywiadw pogbionych z uczestnikami rozruchw czy innych rodzajw
tumu, studentami czy ludmi zdolnymi do introspekcji wskazuje na to, e wszyscy oni

163

przeywali uniesienie, gbokie zadowolenie z zespolenia si ze zbiorowoci, dziaajc tak

samo jak oni. Ten fakt jest rwnie podkrelany przez wielu psychologw spoecznych dla
potwierdzenia tezy, e tum jest form ycia zbiorowego zaspokajajc istotne potrzeby
natury ludzkiej. Zanik refleksji, dezindywidualizacja, zadowolenie z uczestnictwa podnosi
poczucie solidarnoci uczestnikw tumu. Tum jest solidarny w swoich wystpieniach i ma
gbokie poczucie wanoci swoich dziaa. Pociga to za sob osabienie wanoci norm
etycznych i prawnych. Tum nie ma adnych form organizacyjnych i instytucjonalnych, w
ktrych refleksja prawna czy moralna mogaby dochodzi do gosu. Narzucone przez emocje
sposoby dziaania nie s wic oceniane ani z punktu widzenia prawnego, ani moralnego przez
uczestnikw tumu. Natomiast tumy, zwaszcza tumy agresywne, wytwarzaj poczucie
wysokiej susznoci podejmowanych dziaa, poczucie wykonywania wanego dziea
susznego i koniecznego. Wreszcie trzeba podkreli, e w tumie wystpuje poczucie wasnej
mocy i zdolnoci do wykonywania wielkich czynw. Zwaszcza tumy demonstrujce i tumy
walczce s zdolne do czynw fanatycznych, bezwzgldnych, do zachowa ponad
"normaln" ludzk odwag i ponad "normalne" siy. W tumie dochodz bowiem do gosu
silne emocje, nienawi, popdy i skonnoci prymitywne, zazwyczaj tumione w
codziennych uporzdkowanych sytuacjach i one zupenie przeksztacaj "zwykych" ludzi.
Cele tumu agresywnego s zawsze zdefiniowane spoecznie, polegaj na przerzuceniu
odpowiedzialnoci za jakie niepowodzenia, rozczarowania i klski na okrelone osoby,
grupy czy instytucje. Tum taki jest zoony z osb szukajcych wyadowania wewntrznego
napicia, dcych do "zaatwienia" porachunkw z rzeczywistymi czy urojonymi sprawcami
tych nieszcz. Ten obraz wroga, rzeczywistego czy urojonego, odgrywa wan rol w
tumie terroryzujcych. W ostatnich czasach zwraca si szczegln uwag na tumy ogarnite
panik. Zwaszcza po dowiadczeniach drugiej wojny wiatowej, po masowych
bombardowaniach otwartych miast, konieczne okazao si opracowanie techniki
opanowywania paniki metodami psychologicznymi, opracowanie metod zapobiegania
panikom, gdy zachowanie si ludnoci cywilnej bdzie miao powane znaczenie dla
przebiegu przyszych wojen. Dalej, wzmoone fale napi spoecznych i zaburze,
gwatownych wystpie i demonstracji, jakie przechodz przez wspczesny wiat, powoduj
take konieczno opracowywania metod kontrolowania zachowa si tumw
demonstrujcych. Represja fizyczna, rozpdzanie tumw si policji i wojska, daje zawsze
tylko efekty poowiczne, gdy nie rozwizuje problemw, ktre le u podstaw zjawisk
formowania si tumw tego rodzaju. W tumie ogarnitym panik mamy do czynienia z
klasycznym przykadem zachowania si jednostek po zaniku wszelkich form wizi
spoecznej. O ile w tumie agresywnym wi ta jest niezwykle cisa i silna, o tyle w tumie
uciekajcym do gosu dochodzi tylko indywidualny instynkt samozachowawczy i zupeny
zanik poczucia spjnoci z innymi ludmi. W tumie agresywnym dominuje poczucie
wsplnego dziaania i wsplnego wykonywania wanego dziea. W tumie uciekajcym
dominuje strach, irracjonalny, nie kontrolowany adn refleksj, lepy i nieodparty. Nie dziaa
tutaj take adna wi organizacyjna i instytucjonalna. Zerwane zostaj wszelkie formy
stycznoci i wzajemnego oddziaywania. Druga jednostka przestaje istnie. Ja subiektywna
zaczyna dominowa nad ca osobowoci. Z tego punktu widzenia badania nad tumem
uciekajcym s take bardzo wane dla poznania elementw wizi spoecznej. We wszystkich
tumach wystpuje zjawisko nazywane "zaraeniem emocjonalnym". Nazywamy tak stan
wiadomoci wystpujcy wrd wszystkich lub wikszoci czonkw zbiorowoci, bdcy
stanem niepokoju i oczekiwania, napicia i podniecenia. Jest wywoany albo jakimi faktami
wanymi dla caej zbiorowoci i wywoujcymi niepewno, ktra z rnych moliwoci
dalszego rozwoju sytuacji zostanie zrealizowana. Sytuacje takie charakteryzuje rwnie brak
odpowiednich informacji, co umoliwia rozchodzenie si rnych, nieraz fantastycznych
pogosek. Ten stan napicia staje si nieznony i wytwarza wrd czonkw zbiorowoci
gotowo do dziaania rozadowujcego napicie. "Zaraenie" emocjonalne polega wic na
wytwarzaniu identycznych lub podobnych stanw napicia emocjonalnego powstajcego na
gruncie podobnych postaw, nastrojw i oczekiwa. Jest to zesp procesw

164

psychologicznych, niezupenie jeszcze zbadanych, w ktrych jednak na pewno pojawi si

nastpujce elementy: a) Wzmoone uleganie sugestiom, czyli wzmoona gotowo do
dawania wiary rnym pogoskom i interpretowania dowolnej podniety jako zwizanej z
oczekiwaniem oraz zacienienie pola wiadomoci i selektywnoci reakcji, tzn.
niedostrzeganie zjawisk niezwizanych z oczekiwaniem i ograniczenie zdolnoci do
krytycznej refleksji. b) Wzmoone uleganie wzajemnym oddziaywaniom stymulujcym
wywoujce zjawisko za mknitych krgw wzrastajcego podniecenia: A przekazuje B
pogosk wywoujc niepokj, B przekazuje j C z pewnym dodatkiem emocjonalnym, a z
kolei C jeszcze bardziej wyolbrzymion przekazuje j z powrotem do A. c) Jednorodno
dowiadcze jest take niezbdnym elementem procesu zaraenia emocjonalnego. Std obcy
nie ulega mu tak atwo jak czonkowie zbiorowoci. Zaraenie emocjonalne powoduje, e
czonkowie tumw zachowuj si podobnie jak ludzie znajdujcy si pod dziaaniem
sugestii. Czsto te mwi si o sugestii tumu, lecz jest to tylko pewna skrtowa forma
wyraania, oznaczajca stopie intensywnoci dziaania podobnych popdw i emocji u
wszystkich czonkw tumu. Ta sugestia dziaa silniej lub sabiej, zalenie od treci podniet
wywoujcych dziaalno tumu, od konkretnej sytuacji spoecznej, w ktrej tum si zbiera i
od cech indywidualnych jego czonkw. Warunki sprzyjajce jej dziaaniu s nastpujce:
istniejce uprzednio postawy i przekonania (atwo jest doprowadzi do wystpie tumw
przeciw znienawidzonym grupom czy instytucjom), mody wiek i brak dowiadczenia
uczestnikw (std w tumach, zwaszcza demonstrujcych, prawie z reguy znajduje si duy
odsetek modziey). Dalej, w powstawaniu tumw agresywnych czy te uciekajcych pewn
rol gra poziom inteligencji, zdolno do refleksji, przyzwyczajenie do analizowania swojego
postpowania, brak silnej woli oraz brak zdecydowanych pogldw. Wszystkie te elementy
wzmagaj dziaanie "sugestii tumu". Wpyw tumu na postpowanie jednostki jest przelotny,
lecz wytworzone w nim nastroje s trwalsze, a pami o przeytym uniesieniu jest duga.
Wi czca tum ulega zanikowi, gdy powstan nowe podniety tworzce nowe emocje.
Moe to by strach, gdy dochodzi do starcia fizycznego, lecz tum moe si take rozej pod
wpywem innych dozna, jak gd, poczucie miesznoci, oburzenie skierowane ku innym
celom ni te, dla ktrych tum si zebra. Na wykorzystywaniu tych mechanizmw
psychicznych opieraj si techniki psychologicznego obezwadnienia tumu, lecz take
techniki kierowania nim i pobudzania. "Publiczno" jest zbiorowoci zupenie innego
rodzaju. Omwimy najpierw publiczno zebran, czyli audytorium. Zbiegowisko jest take
pewn postaci publicznoci zebranej intencjonalnie, lecz przypadkowo dla budzcego
ciekawo zdarzenia. Mwic o publicznoci zebranej, bdziemy mieli na myli publiczno
intencjonaln wystpujc w dwch postaciach: jako publiczno rekreacyjn, szukajc
rozrywki, np. w kinie, w teatrze, sali koncertowej, cyrku, na zawodach sportowych, oraz
publiczno szukajc informacji, zbierajc si na odczytach, zebraniach informacyjnych,
pokazach, na wiecach i zebraniach politycznych. Publiczno zebrana jest skupieniem pewnej
iloci osb ywicych podobne oczekiwanie przeycia pewnych bodcw lub
zainteresowanych tym samym przedmiotem. Te wsplne lub podobne zainteresowania i
spolaryzowanie postaw wok tego samego przedmiotu (sprawy) czy zdarzenia - s podstaw
jej wyodrbnienia. Dalsz jej cech jest gotowo do reagowania w podobny sposb
(oklaskiwanie, gwizdy, okrzyki, itp.). Std wynika take gotowo do podobnego dziaania,
ktra moe publiczno przeksztaci w tum. Po skupieniu, wskutek oddziaywania na
wszystkich tych samych bodcw, i wskutek tego, e proces skupiania si publicznoci jest
zarazem selekcj zainteresowanych i ludzi o podobnych nastawieniach, w publicznoci
wytwarzaj si wsplne lub podobne reakcje, przeycia trwae lub przelotne nastawienia.
Publiczno w kinie, w teatrze, na koncercie ma wiadomo nastrojw rodzcych si w niej i
ta wiadomo potguje wraenia wywoane dziaaniem sztuki, filmu czy muzyki. Na
zebraniach szukajcych informacji, zwaszcza na zebraniach politycznych, moe wystpi
silne napicie emocjonalne, zatracenie refleksyjnoci, poczucie solidarnoci i takie zebrania
mog si przeksztaci w tum agresywny czy te demonstrujcy. Zdarza si czsto, e
amorficzna publiczno, np. na widowiskach sportowych, walkach bykw, pod wpywem

165

rodzcego si zaraenia emocjonalnego przeksztaca si w tum linczujcy czy terroryzujcy.

W kadej publicznoci zebranej istnieje wic styczno przestrzenna, powstaje w niej atwo
czno psychiczna, wzajemne oddziaywanie i emocjonalna gotowo do wsplnego
dziaania. Sprawne grupy "technikw " politycznych potrafi atwo przeksztaci publiczno
w tum. Publiczno nie zebrana to np. czytelnicy tych samych gazet, suchacze tych samych
audycji radiowych i programw telewizyjnych, czytelnicy tych samych magazynw. Nie bez
powodu powsta w Polsce termin "kultura Przekroju", czyli sposoby zachowania si,
wyraania i mylenia wytworzone przez ten tygodnik i lansowane przez jego autorw.
Publiczno nie zebrana jest tylko "spolaryzowan mas", tzn. wielk iloci ludzi, ktrych
identyczne podniety nastawiaj w jednym kierunku mylenia i zainteresowa *68. Dla
wytworzenia takiej publicznoci konieczny jest autorytet gazety, radia czy telewizji, lecz
nawet jeeli czytelnicy (odbiorcy) pozostaj krytyczni, mona mwi o publicznoci, gdy
cige i trwae oddziaywanie wywouje, mimo krytycznego nastawienia, trwae sposoby
mylenia, sposoby posugiwania si pojciami, trwae skojarzenia i sposoby reagowania. W
tym znaczeniu mwimy o "publicznoci prasowej" *69. Rny moe by zakres spraw
interesujcych czytelnikw czy odbiorcw masowego przekazu treci. Moe to by moda,
pogldy na filmy i na literatur, informacje sportowe i pogldy na sport, mog to by "myli
Kreci Pataczkwny i psa Fafika", lecz mog to by take sprawy doniose dla ycia
zbiorowego, jak ideologia, polityka, nauka, gospodarka. W publicznoci nie zebranej nie
wystpuj takie zjawiska, jakie wystpuj w publicznoci zebranej *70, nie ma tu stycznoci
przestrzennej bezporedniej, nie ma cznoci psychicznej, nie ma bezporedniego zaraenia
emocjonalnego, nie pojawia si proces deindywidualizacji i nie zanika refleksyjno.
Jednake wpyw bezporedni, sugestywny suchowiska radiowego moe by ogromny, jak o
tym przekonaa audycja radiowa relacjonujca najazd marsjan na Stany Zjednoczone, ktr
miliony ludzi wzio na serio i ktra wywoaa paniczn ucieczk wielu milionw ludzi z
obszarw "zagroonych" inwazj ( w r. 1938). Powstawanie mas o spolaryzowanych
pogldach i postawach, powstawanie gotowoci do bezkrytycznego akceptowania treci
informacyjnych jest wanym czynnikiem w rozwoju ruchw politycznych, jak o tym
wiadczy np. rozwj narodowego socjalizmu w Niemczech midzywojennych. Jest on take
podoem dla przyjmowania si mody, pogldw artystycznych, szerzenia si mitw
spoecznych oraz legend, tzn. uproszczonych wyobrae, najczciej wyidealizowanych
prezentacji rnych wydarze (np. legendy o wyczynach sportowych czy militarnych).
Publiczno nie zebrana jest take spoeczn baz tworzenia si kultu gwiazd filmowych,
sportowych, a take politykw. W wielu krajach istnieje sztab specjalistw zajmujcych si
prezentacj i tworzeniem legendy wok niektrych politykw (np. prezydenta Stanw
Zjednoczonych), narzucajcych narodowi wyobraenia o jego nadzwyczajnych zaletach.
Wprowadzenie telewizji do polityki zmusio politykw do studiowania take techniki
wystpowania przed kamerami. Przez pewien czas w socjologii panowaa teoria, e
wspczesne spoeczestwa, w ktrych rodki masowego przekazu, tzn. prasa, radio i
telewizja docieraj do kadej prawie rodziny, coraz bardziej upodabniaj si do publicznoci
nie zebranej, e staj si "mas spolaryzowan", tzn. mas ludzi yjcych nie razem, ale koo
siebie, komunikujcych si przede wszystkim ze rodkami masowego przekazu treci, e do
wszystkich ludzi dochodz te same podniety i e wszyscy reaguj podobnie. Nie wchodzc
bliej w prezentacj tej teorii spoeczestwa masowego, musimy podkreli, e pniejsze
badania nad percepcj i reakcj jednostek na przekaz masowy zmieniy ten pogld. Okazao
si bowiem, e rodki masowego przekazu nie dokonuj takiej uniformizacji reakcji
jednostek, e nigdy jednostka nie pozostaje "sama" wobec rda masowej informacji, e
informacje te przechodz zawsze przez "filtr" krgw spoecznych, e opinie i reakcje na te
przekazy tworz si w zrnicowanych krgach i dlatego s take bardzo zrnicowane.
Zatem ten schemat spoeczestwa masowego, ujtego jako ogromna publiczno suchajca
jednego ekranu, z ktrego przychodz identyczne lub podobne podniety (informacje),
wywoujce zuniformizowane postawy, pogldy, sposoby mylenia i dziaania - okaza si
nieprawdziwy. rodki masowego przekazu tworz masy spolaryzowane, ale nigdy nie mog

166

przeksztaci caego narodu czy pastwa w jedn publiczno nie zebran. Nigdy rwnie nie
mog doprowadzi do tego, aby wszyscy ludzie reagowali jednakowo na ich tre. Ten
uproszczony obraz socjotechniki kierowania spoeczestwami wspczesnymi przez pewien
czas by dyskutowany i analizowany w literaturze socjologicznej, ale si nie utrzyma. Jak
wykaza K. ygulski w cytowanych powyej ksikach, nawet publiczno kinowa nie skada
si z jednostek odizolowanych, wystawionych na dziaanie treci przekazywanych z ekranu,
lecz treci te s dyskutowane i reakcja na nie jest wyznaczana i rnicowana przez grupy i
krgi, do ktrych widzowie nale.
Spoeczestwo globalne
Na tym zakoczylimy omawianie poszczeglnych rodzajw zbiorowoci spoecznych, ich
klasyfikacj i charakterystyk ich podstawowych cech. Teraz postaramy si wrci do
problemu zapowiedzianego na pocztku tego rozdziau i odpowiedzie na pytanie - co
rozumiemy przez nazw "spoeczestwo". Uywalimy tego terminu czsto, nieraz
posugiwalimy si nazw "spoeczestwo globalne", nie definiujc jej jednak bliej. Czas
wic uczyni to teraz. Nazwa "spoeczestwo" jest ponadto uywana czsto w jzyku
potocznym. W prasie pisze si czsto o "spoeczestwie polskim", o "spoeczestwie miasta
odzi", o "zdrowo mylcym spoeczestwie", o "spoeczestwach socjalistycznych" itp. Na
pierwszy rzut oka widzimy, e w kadym z tych przypadkw nazwa ta ma inne znaczenie. W
pierwszym znaczeniu moemy si domyla, e chodzi tu o og Polakw, lub o og
obywateli pastwa polskiego (co nie jest tym samym, gdy w pierwszym wypadku
spoeczestwo polskie oznacza grup etniczn, narodow, a wic wszystkich Polakw,
obojtnie, w jakim kraju yj, a w drugim tylko tych obywateli, ktrzy yj w granicach
pastwa polskiego). Spoeczestwo miasta odzi oznacza prawdopodobnie mieszkacw tego
miasta, a jeeli kto mwi o "zdrowo mylcym spoeczestwie", to ma chyba na myli tych
wszystkich ludzi, ktrzy o jakich sprawach myl tak jak on. Przez spoeczestwo
socjalistyczne rozumie si zazwyczaj albo obywateli pastw socjalistycznych, albo te taki
typ zbiorowoci, w ktrej rodki produkcji zostay uspoecznione, klasy spoeczne przestay
istnie, a czonkowie otrzymuj dochd w zalenoci od swoich potrzeb. Widzimy, e i w tym
wypadku nazwa ta moe oznacza dwa do rne rodzaje zbiorowoci. We wszystkich tu
podanych sposobach uytkowania nazwy "spoeczestwo" w jzyku potocznym, zawsze
jednak nazwa ta odnosia si do zbiorowoci licznej, duej, majcej co wsplnego.
Socjologia jako nauka powstaa wtedy, kiedy w dugim procesie rozwoju myli spoecznej
uwiadomiono sobie, e obok zorganizowanych zbiorowoci takich, jak pastwo czy Koci
oraz przez nie powoywane grupy celowe i instytucje, istniej take formy ycia zbiorowego
powstajce spontanicznie, e zachodz w nich procesy spontaniczne, przyrodzone, i e te
procesy kieruj si wasnymi, przyrodzonymi prawami, niezalenie od tego, jak pastwo,
Koci, czy inne sformalizowane zbiorowoci chciayby regulowa ich struktur,
organizacj, wi istniejc wrd czonkw, wzory postpowania czonkw itd.
Uwiadomienie sobie, e te wanie spontanicznie zachodzce zjawiska i procesy, ktre
tworz formy ycia zbiorowego bardzo zrnicowane, skadaj si na jak cao obejmujc
wszystkie formy ycia zbiorowego, cao prawidow, rzdzon swoistymi prawami - byo
podstaw powstania nauki socjologii jako nauki o tej caoci zwanej spoeczestwem. Takie
pojcie spoeczestwa zjawia si w wyranie sformuowanej postaci w XVIII wieku, a
pierwsze propozycje socjologii jako nauki, sformuowane przez Saint - Simona i Comte'a,
rozwaaj zbudowanie nauki o spoeczestwie jako o caoci przyrodzonych form ycia
zbiorowego i zachodzcych w nim procesw, przy czym uwaaj oni, e spoeczestwo jest
caoci zorganizowan, rzdzon prawami przyczynowymi. Jednake ani te pierwsze teorie,
ani nastpne, rozwijane przez cay wiek XIX, nie mogy si upora z trudnociami, jakie to
pojcie nastrcza. Wiadomo bowiem, czym jest pastwo i istnieje jego wyrana zasada
odrbnoci. Istnieje take wyrana zasada odrbnoci Kocioa czy innych zwizkw
religijnych. Lecz termin "spoeczestwo" mg oznacza albo ca ludzko yjc na globie

167

ziemskim, co wydawao si absurdem, gdy ludzko ta jest tak zrnicowana, podzielona na

rasy, na zbiorowoci o tak rnym poziomie kulturalnym, e trudno jest bada ca ludzko
jako jedn zbiorowo. Std powstaa propozycja, aby przez spoeczestwa oznacza pewne
czci ludzkoci znajdujce si na podobnym stopniu rozwoju kultury, np. spoeczestwo
pierwotne, niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne. W ten sposb powstaway zbiory mniej
wicej jednorodne, historycznie okrelone. Jednake np. spoeczestwo pierwotne trzeba byo
take rozbi na zbiorowoci geograficzne (np. australijskie, afrykaskie, amerykaskie),
ponadto okazao si, e to spoeczestwo pierwotne jest podzielone na plemiona o bardzo
rnej strukturze i organizacji, e istniej w nim take rne poziomy rozwojowe. Idc dalej
tym torem myli, etnologowie i socjologowie dochodzili do tego, e nazw spoeczestwo"
musieli stosowa do stosunkowo maych zbiorowoci plemiennych, odizolowanych
geograficznie, stanowicych zwarte caoci pod wzgldem cech kultury i struktury spoecznej.
W ten sposb znaczenie tej nazwy pokrywaoby si nieraz z plemieniem. Nazwa
"spoeczestwo pierwotne" zostaaby wic utrzymana tylko jako uoglnienie, na wysokim
poziomie abstrakcji, dla oznaczenia wszystkich form ycia zbiorowego, znajdujcych si na
okrelonym poziomie rozwoju spoecznego i kulturowego, ale nie jako oznaczenie konkretnej
zbiorowoci, danej empirycznie dowiadczeniu badacza. W tym znaczeniu mona byo na
podstawie materiaw opisowych konkretnych zbiorowoci plemiennych, opisw klanw czy
grup terytorialnych rnych grup australijskich, afrykaskich, na podstawie danych zebranych
przez archeologw, etnografw i etnologw, prbowa konstruowa ogln teori
spoeczestwa pierwotnego tzn. szuka cech, jakie musz wystpowa w tych wszystkich
grupach, szuka praw ich rozwoju, prawidowoci ich struktur. Analogicznie mona by
powiedzie, e istniay pastwa i pastewka feudalne, narody i pastwa kapitalistyczne, ale
spoeczestwo feudalne jest tylko konstrukcj teoretyczn, uoglnieniem cech konkretnych
zbiorowoci istniejcych historycznie i posiadajcych cechy wsplne. Podobnie
spoeczestwo kapitalistyczne byoby tak sam konstrukcj teoretyczn, zbudowan na
podstawie opisu historycznych narodw i pastw kapitalistycznych. Jednake takie ujcie
pojcia "spoeczestwo" nie odpowiadao socjologom, ktrzy chcieli go uywa do opisu
konkretnych, historycznych zbiorowoci. Te wszystkie definicje moemy uj w kilku
grupach: 1) Definicje ujmujce spoeczestwo jako rodzaj szerokiej czy najszerszej
zbiorowoci, np. wielkie zbiorowoci terytorialne czy te og zbiorowoci zamykajcych si
w ramach jednej, szerokiej zbiorowoci. Tak definicj stosowa Florian Znaniecki, ktry
definiowa spoeczestwo jako kompleks grup wspistniejcych i krzyujcych si,
podporzdkowanych jednej grupie dominujcej. T grup dominujc moe by nard, moe
by pastwo, moe by organizacja religijna. Znaniecki stara si uj spoeczestwa jako
ukady zamknite, tzn. posiadajce swoj zasad odrbnoci i bdce zbiorowociami
konkretnymi, dostpnymi badaniu empirycznemu i historycznemu. 2) Definicje ujmujce
spoeczestwo jako szerokie zbiorowoci powizane specjalnymi typami stosunkw. Do nich
naley przede wszystkim definicja marksowska, ujmujca spoeczestwo jako formacj
ekonomiczno - spoeczn, tzn. jako pewien historyczny typ zbiorowoci, charakteryzujcych
si typem stosunkw produkcji i jego skutkami w makrostrukturze. Marks, jak wiadomo,
rozrnia kilka typw formacji: pierwotn, niewolnicz, feudaln, kapitalistyczn i
socjalistyczn. W ramach tych formacji istniay zbiorowoci narodowe, pastwa czy te
pomniejsze zbiorowoci (np. plemienne w spoeczestwie pierwotnym). Marks nie uwaa, e
pojcie spoeczestwa jest tylko abstrakcyjnym uoglnieniem cech tych konkretnych,
historycznych zbiorowoci, lecz e jest historycznym stadium rozwojowym, przez ktre
przechodzi kada zbiorowo ludzka. Spoeczestwo jest wic stanem zbiorowoci ludzkich
na pewnym etapie rozwoju stosunkw produkcji *71. Oczywicie spoeczestwa takie s dane
tylko w postaci konkretnych zbiorowoci na ograniczonym terytorium, np. spoeczestwo
kapitalistyczne angielskie czy francuskie, spoeczestwo feudalne niemieckie czy
spoeczestwo socjalistyczne bugarskie. Wtedy, przy takim rozumieniu, empirycznie mamy
do czynienia z pastwami czy narodami posiadajcymi ustrj socjalistyczny czy
kapitalistyczny, a nazwa "spoeczestwo" zostanie zarezerwowana dla oglnego typu danego

168

ustroju. 3) Mona take spotka definicje "organizacyjne", ujmujce spoeczestwo nie jako
og jednostek, ale jako og instytucji i urzdze zapewniajcych jednostkom wsplne
zaspokajanie potrzeb i uregulowane wspycie, tworzenie kultury i rozwj. Istot
spoeczestwa stanowi wic to, co ludzi czy, skupia, organizuje. Spoeczestwo jest w tym
znaczeniu nazw ogln stanu organizacyjnego, postaci oglnego stanu ycia w
zbiorowociach zorganizowanych formalnie czy nieformalnie. Kada forma ycia zbiorowego
jest wic jedn z postaci spoeczestwa. Nie jest ono jak jedn, specyficzn zbiorowoci,
lecz nazw ogln dla wszystkich form zbiorowoci. 4) Niektre teorie pojmuj
spoeczestwo jako posta egzystencji czowieka, jako stan uzupeniajcy czy przeciwstawny
istnienia indywidualnego. Wedug tej teorii kady czowiek istnieje jako indywiduum i jako
spoeczestwo. Jako "ja" i jako "my", w wymiarze indywidualnym, jednostkowym i w
wymiarze spoecznym. W tym znaczeniu spoeczestwo take nie jest jak konkretn,
empiryczn zbiorowoci istniejc historycznie, ale jest pojmowane jako kategoria bytu
ludzkiego, przejawiajca si we wszystkich empirycznie danych formach zbiorowoci. 5)
Wreszcie w jzyku potocznym spoeczestwo jest uywane dla oznaczenia tych wszystkich
form ycia zbiorowego, ktre istniej poza organizacj pastwow. A wic kiedy si mwi o
organizacjach spoecznych, to ma si na myli organizacje zorganizowane nie przez
administracj pastwa, ale przez dobrowolny wysiek obywateli. Praca spoeczna to praca nie
opacana przez administracj pastwa. Spoeczestwo zatem to og obywateli dziaajcych
poza administracyjnym aparatem opacanym przez pastwo. W nauce znaczenie to uywane
jest tylko metaforycznie. Podsumowujc te nieatwe do przyswojenia rozwaania, moemy
powiedzie, e w nauce pojmuje si spoeczestwo jako najszerszy rodzaj zbiorowoci
spoecznej, obejmujcej swoimi ramami cao wielostopniowych struktur, grup, krgw i
wszelkich postaci zbiorowoci, ale stanowice pewien ukad zamknity, majcy swoj zasad
odrbnoci. Jest to, powiedziabym, "empiryczna koncepcja spoeczestwa". Drug koncepcj
jest "koncepcja konceptualistyczna", ujmujca spoeczestwo jako pewien "model idealny
oglnego typu zbiorowoci". Empirycznie dane s tylko zbiorowoci historyczne, lecz ich
cechy mog by wyabstrahowane, ich opisy uoglnione i mona stworzy pewien model
oglny - np. spoeczestwa kapitalistycznego, europejskiego, czy feudalnego. Historyczne
przejawy tego spoeczestwa to najczciej narody czy pastwo majce zesp cech danego
modelu. Wreszcie spoeczestwo moe by pojmowane jako "kategoria istnienia czowieka",
jako stan, posta ycia ludzkiego. Jest to filozoficzna koncepcja spoeczestwa jako przejawu
egzystencji ludzkiej. Osobicie jestem skonny uywa nazwy "spoeczestwo" w jego
empirycznej koncepcji, tzn. uwaam, e spoeczestwami mona nazwa - za Znanieckim wszystkie formy ycia zbiorowego wspwystpujce, krzyujce si (tzn. majce cz
wsplnych czonkw), uzupeniajce, w ramach jednego narodu, pastwa, konfiguracji
kulturowej, majce okrelon zasad odrbnoci, utrzymujce swj byt przez duszy okres,
co najmniej kilka pokole, majce swoje odrbnoci kulturowe, strukturalne, swoje
osobliwoci rozwoju i dziejw. Tak pojte spoeczestwa s oczywicie ze sob powizane i
mog tworzy szersze zwizki. Np. we wspczesnym wiecie wystpuj takie ukady, jak
ukad pastw socjalistycznych, jak ukad pastw kapitalistycznych i postkapitalistycznych,
ukad pastw tzw. trzeciego wiata. Ukady te s poczone pewnymi wsplnymi cechami
ustrojw gospodarczych, podobiestwami kultury technicznej, wsplnoci pooenia
politycznego itp. Mona wic mwi, e w nowoczesnym wiecie coraz bardziej wytwarza
si typ "spoeczestwa ludzkiego", ktre mona bdzie nazwa spoeczestwem globalnym w
cisym tego sowa znaczeniu, tzn. spoeczestwem ludzkim, obejmujcym wszystkich ludzi
yjcych na naszym globie. Dokonuje si to na podstawie rozszerzenia si cywilizacji
technicznej, przepywu informacji za pomoc rodkw masowego przekazu, utrzymywania
stosunkw handlowych i politycznych midzy prawie wszystkimi krajami i poprzez
organizacje skupiajce prawie wszystkie pastwa jak ONZ i jego organizacje
wyspecjalizowane (UNESCO, FAO, i in.). Wtedy mona bdzie mwi o spoeczestwie
globalnym, gdy ten proces zostanie posunity jeszcze dalej i gdy wytworzy si z wolna
przekonanie o wsplnocie losu caej ludnoci globu. Fakt, e czowiek ldujc na ksiycu

169

mg ju spojrze na ziemi z przestrzeni kosmicznej jako na ojczyzn ludzi - ma swoje

znaczenie w tym procesie. W takich empirycznych spoeczestwach dla socjologa najbardziej
interesujce s dwa procesy: cigo trwania i kontynuacja identycznoci tego spoeczestwa
oraz procesy jego zmian i rozwoju. Socjologia jako nauka wyrosa z rozwaa
historiozoficznych, tzn. z filozofii dziejw, starajcej si wykry prawidowoci procesu
dziejowego i ustali fazy jego rozwoju. Potem wielka szkoa ewolucjonistyczna ustalaa
proste schematy rozwojowe spoeczestwa ludzkiego koncentrujc uwag wycznie na
problemach zmian i rozwoju. Rwnie klasycy marksizmu interesowali si przede wszystkim
zmiennoci spoeczestw, interesujc si formacj nadchodzc - socjalistyczn. Tak wic
uwaga wszystkich szk marksistowskich, niezalenie od ich odcieni, rwnie powicona
bya prawidowociom rozwoju. Lecz nie naley zapomina o doniosoci procesw cigoci.
Gdyby nie byo cigoci i kontynuacji trwania spoeczestw, nie miaoby si co zmienia.
Badanie cigoci pozwala wic gbiej wejrze w prawdziw substancj spoeczestwa, w
prawdziw natur rzeczywistoci spoecznej. S to zagadnienia filozoficzne, jednake
socjolog musi sobie umie odpowiedzie na pytania: czym jest grupa spoeczna, czym s inne
typy zbiorowoci i czym jest spoeczestwo pojmowane w jego koncepcji empirycznej?
Ontologiczne zagadnienia rzeczywistoci spoecznej
Ontologia to dzia filozofii zajmujcy si zagadnieniami bytu, istnienia. Ontologiczne
zagadnienia socjologii to zagadnienia istoty czy te natury rzeczywistoci spoecznej. W toku
naszych rozwaa nad grupami i zbiorowociami nieraz dotykalimy tych pyta. Czy grupa
spoeczna jest tylko sum jednostek, czy te caoci zoon ze stosunkw midzy
jednostkami, czy te trzeba bra pod uwag cechy jednostek, stosunki, instytucje, podstawy
materialne, symbole itd. Czy jest to rzeczywisto materialna, czy te najwaniejsze s tu
elementy psychiczne? Czy te moe istnieje jaka rzeczywisto swoista, ani materialna, ani
psychiczna - tylko zupenie innego rodzaju? A moe rzeczywisto spoeczna polega tylko na
swoistym poczeniu elementw materialnych, psychicznych oraz stosunkw midzy ludmi?
Zagadnienia te w literaturze polskiej przedstawia Tadeusz Szczurkiewicz *72 i dlatego tutaj
ograniczamy si do uproszczonego wskazania zagadnie i stanowisk w ich rozwizywaniu.
Szczurkiewicz wskazuje cztery podstawowe stanowiska ontologiczne w ujmowaniu
rzeczywistoci grupy spoecznej: 1) Stanowisko konsekwentnego nominalizmu, dla ktrego
nazwa "grupa spoeczna" jest tylko skrtem oznaczajcym, e pewna ilo jednostek
zachowuje si w okrelony sposb. Nie ma adnej rzeczywistoci poza tymi jednostkami i
grupa nie stanowi jakiej rzeczywistoci ponadindywidualnej. Chcc opisa grup spoeczn,
musimy dokona "redukcji indywidualizujcej" (termin wprowadzony przez Czesawa
Znamierowskiego w "Prolegomenach do nauki o pastwie"), tzn. opisywa poszczeglnych
czonkw. Jedyn rzeczywistoci, z ktrej socjologia ma do czynienia, s konkretne
jednostki i ich zachowania. To nominalistyczne zaoenie przyjmuje niewiadomie bardzo
wielu wspczesnych socjologw, sprowadzajcych badania grup do badania zachowa. 2)
Drugie stanowisko wyrnione przez Szczurkiewicza to fikcjonalizm, reprezentowany
gwnie przez socjologw niemieckich okresu midzywojennego. "Dla fikcjonisty - pisze
Szczurkiewicz - grupa nie jest swoist nieprzywiedln caoci transindywidualn,
posiadajc wasny byt, lecz tylko nazw zastpcz, skrtem sownym". Dla socjologa
niemieckiego L.V. Wiese, reprezentujcego to stanowisko, to tylko zagszczenie procesw
zachodzcych midzy jednostkami, dziaa powodujcych zblienia i oddalenia jednostek, a
ktre wskutek substancjalizujcego sposobu mylenia ujmiemy jako swoist cao. Jest to
jednak fikcja i grupa nigdy nie jest dana naszemu dowiadczeniu. Jest to tylko fikcja naszego
umysu, traktowana konwencjonalnie jako rzeczywisto. 3) Trzecie stanowisko to tzw.
modalizm genetyczny (aprioryczny), wedug ktrego to stanowiska grupa nie posiada bytu
samoistnego, nie jest rzeczywistoci materialn ani idealn, ale jest wiadomoci "my",
ktra nie pozwala si sprowadzi do wiadomoci indywidualnej, a ta wiadomo "my" jest
konstytutywn cech grupy. Szczurkiewicz nazywa uprzednio (w ksice "Rasa, rodowisko,

170

rodzina", wydanej po raz pierwszy w r. 1938 ten pogld stanowiskiem konceptualistycznym.

Wreszcie czwartym stanowiskiem omwionym przez Szczurkiewicza jest realizm
socjologiczny, pojmujcy grup jako swoist rzeczywisto, ponadindywidualn i
niesprowadzaln do cech jednostek. Grupa jest czym wicej ni sum cech jednostek, ni
wiadomoci zbiorow, jest odrbnie istniejcym realnie przedmiotem. To stanowisko moe
mie aspekt materialistyczny, gdy grup traktuje si jako swoist posta materii, jako
przedmiot istniejcy obiektywnie. Moe mie aspekt idealistyczny, gdy t realn
rzeczywisto grupy traktuje si jako rzeczywisto kulturow, jako ducha obiektywnego.
Moe wreszcie wystpowa jako realizm metodologiczny, kiedy przyjmujemy, e w
badaniach traktujemy rzeczywisto grupy tak jak rzecz, jako rzeczywisto obiektywn,
ponadindywidualn, niesprowadzaln do cech jednostek, lecz nie wdajemy si w rozwaania
nad natur tej rzeczywistoci. Te rne stanowiska referuje krytycznie T. Szczurkiewicz i
zainteresowanych odsyam do jego tekstu. W tym wykadzie przyjmowaem stanowisko,
ktre nazywam materialistycznym, lecz jest ono odmienne od wyej wymienionych stanowisk
realistycznych. Omawiajc grupy i zbiorowoci, podkrelaem, e elementami ich s nie tylko
ludzie, nie tylko jednostki, ale take elementy materialne, takie jak majtek, dobra materialne,
czasami ziemia (jak w zbiorowociach terytorialnych), symbole, tradycja, kultura, wartoci
idealne oraz elementy psychiczne takie, jak postawy i przeycia czonkw, stany ich
wiadomoci. A wic w tym, co nazywamy rzeczywistoci zbiorowoci czy grup, spotykamy
elementy materialne, idealne, psychiczne i nie widz potrzeby tworzenia nowej kategorii
bytu, a mianowicie kategorii bytu spoecznego i tworzenia nowej ontologii spoecznej. To, co
jest spoeczne, to rodzaj wizi, sposobu poczenia tych elementw w cao, ktra jest czym
wicej, jest syntez tych elementw, jest rzeczywistoci obiektywn, tzn. istniejc
niezalenie od poszczeglnych jednostek, nieraz przez setki czy tysice lat, jest dana
dowiadczeniu i poznaniu jako rzeczywisto niezalena od postrzegajcego. Durkheim
podkrela, e takie zjawiska (fakty) spoeczne, jak prawo, jzyk, obyczaje, dogmaty religijne,
instytucje polityczne - istniej niezalenie od jednostek, chocia w dziaaniach tych jednostek
s realizowane. Cechy jednostek s wane dla charakterystyki grupy, lecz przemijanie
jednostek nie powoduje przemijania grupy. Grupa zachowuje swoj identyczno jako grupa
mimo cakowitej nieraz zmiany skadu czonkw. Zmieniaj si jej niektre cechy wraz ze
zmian cech czonkw, to jest fakt oczywisty, jak wszystko, co istnieje take i zbiorowoci
spoeczne ulegaj cigym zmianom i przeobraeniom. Gdy - jak w kadej caoci yjcej zachodzi w nich szereg procesw, ktre te zmiany wywouj i o tych procesach teraz
pomwimy. tuti!!! `cp2 Przypisy: 1. Bronisaw Malinowski, "ycie seksualne dzikich",
Warszawa 1938. Danuta Markowska, "Rodzina w rodowisku wiejskim", Ossolineum 1964.
2. Termin "zbir" wprowadzamy w znaczeniu, jakie mu nada Czesaw Znamierowski w
pracach: "Prolegomena do nauki o pastwie", "Wiadomoci elementarne o pastwie" oraz
"Oceny i normy"; natomiast podana tam przez Znamierowskiego definicja zbiorowoci nie
zostaa tu przyjta. 3. Stanisaw Ossowski, "O osobliwociach nauk spoecznych", I, w:
"Dziea", t. IV, "O nauce", Warszawa 1967. Jerzy J. Wiatr, "Spoeczestwo. Wstp do
socjologii systematycznej", rozdz. III, Warszawa 1968. Czesaw Znamierowski, "Grupa
spoeczna i jej struktura", "Przegld Socjologiczny" 1963, t. XVII, z. 1. Florian Znaniecki,
"Socjologia wychowania", t. I oraz "Wstp do socjologii", 1922, s. 383 - 403, a take "Social
Group as Product of Participating Individuals", "The American Journal of Sociology" 1939,
V, XLIV, nr. 6, s. 799 - 811. S.C. Homans, "The Human Group", 1950. 4. O pojciu
rodowiska spoecznego pisali: Tadeusz Szczurkiewicz, "Rasa, rodowisko, rodzina", w:
"Studia socjologiczne", Warszawa 1969. Helena Radliska, "Stosunek wychowawcy do
rodowiska spoecznego", Warszawa 1935. Stanisaw Rychliski, "Badanie rodowiska
spoecznego", 1932. Jan Szczepaski, "O pojciu rodowiska", "Przegld Socjologiczny"
1946, t. VIII. Aleksander Wallis, "Artyci - plastycy. Zawd i rodowisko, Warszawa 1964. 5.
Systematyczn analiz pary przeprowadzili: L. von Wiese i H. Becker, "Systematic
Sociology", New York 1932, s. 506 - 520. 6. Zob. P.F. Lazarsfeld, B. Berelson, H. Gaudet,
"The Process of Opinion and Attitude Formation", w: "The Language of Social Research",

171

1955, s. 231 - 242. Andrzej Siciski, "Kontakty osobiste, a proces masowego

komunikowania", "Studia Socjologiczne" 1962, nr 2, s. 71 - 100. 7. Pogld ten zosta
najbardziej systematycznie wyoony przez G.C. Homansa w ksice "The Human Group".
Zob. take Antonina Koskowska, "Zagadnienie maych grup spoecznych w socjologii",
"Przegld Socjologiczny" 1958, s. 9 - 31. 8. Jan St. Bystro, "Megalomania narodowa", 1935.
9. Zob. F. Znaniecki, "Wstp do socjologii". D. Sanderson, "Group Description", "Social
Forces" 1938, vol. 16, nr 3, s. 309 - 319. Raymond B. Cattell, "Types of Group
Characteristics", w: "The Language of Social Research", s. 297 - 301. 10. Nieco inne definicje
struktury podaj: S. Ossowski, "Struktura klasowa w spoecznej wiadomoci", w: "Dziea", t.
V, s. 92 i nast. C. Znamierowski, "Oceny i normy", rozdz. 2, s. 24 - 37. 11. Zob. Jerzy Kmita,
"Strukturalizm jako koncepcja metodologiczna", "Kultura i Spoeczestwo" 1968, t. XII, nr 2,
s. 45 - 62. 12. B.M. Gross, "The Managing of Organizations", New York 1964. 13.
Wyczerpujc prb klasyfikacji grup podjli R.M. Mac Iver i C.H. Page, "Society", London
1961, s. 214 - 216; w literaturze polskiej F. Znaniecki, "O szczeblach rozwoju
spoecznego", "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" 1930, t. I. 14. New York
1945. 15. G.P. Murdock, "Social Structure", 1949, s. 28. 16. Proces przeksztace rodziny
patriarchalnej zosta opisany w wielu dzieach. Zwize jego przedstawienie daj R.M. Mac
Iver i C.H. Page, "Society", s. 250 - 274. Obszernie E.W. Burgess i H.J. Locke, "The Family",
New York 1945. W polskiej literaturze piknej na tle zjawisk tego procesu B. Prus napisa
"Emancypantki". 17. G.P. Murdock, op. cit., s. 265. 18. Zagadnienie kazirodztwa omawia
szczegowo Leslie A. White, "The Science of Culture", New York 1949, rozdz. XI. 19.
Materiay do takich porwna daj studia monograficzne prowadzone w Polsce: Danuta
Markowska, "Rodzina w rodowisku wiejskim" Ossolineum 1964. Wanda Mrozek, "Rodzina
grnicza", Katowice 1965. Franciszek Adamski, "Hutnik i jego rodzina", Katowice 1966.
Zbigniew T. Wierzbicki, "mica w p wieku pniej", Ossolineum 1963, s. 255 - 301.
Alain Girard, "Le choix du conjoint", Paris 1964. Materiay biece o yciu rodziny w Polsce
przynosi czasopismo "Problemy Rodziny" (dwumiesicznik Towarzystwa wiadomego
Macierzystwa w Warszawie. 20. William H. Whyte opisa te zjawiska w ksice "The
Organization Man" (I wyd. ang. London 1957). 21. Podkrelaj to badania prowadzone pod
kierunkiem Stanisawa Batawii. Zob. S. Batawia, "Proces spoecznego wykolejenia si
nieletnich przestpcw", Warszawa 1958, zwaszcza rozdz. "Dom rodzinny nieletnich
przestpcw". 22. Barbara obodziska, "Manowce maestwa i rodziny", Warszawa 1963.
Anna Olszewska - adyka, "Rodzina" Warszawa 1964. 23. O wymienionych tutaj
problemach szybko narasta obfita literatura. Na bieco o tych zagadnieniach informuje
czasopismo "Problemy Rodziny" (dwumiesicznik Towarzystwa wiadomego
Macierzystwa w Warszawie). Zob. Jerzy Piotrowski, "Praca zawodowa kobiety a rodzina",
Warszawa 1963. Magdalena Sokoowska, "Kobieta pracujca", Warszawa 1963. Stefania
Dzicielska - Machnikowska i Jolanta Kulpiska, "Awans kobiety", d 1966. Adam
Kurzynowski, "Cigo pracy a macierzystwo", Warszawa 1967 oraz "Aktywizacja
zawodowa kobiet zamnych w Pocku w latach 1931 - 1960", Warszawa 1963. Hanna
Malewska, "Kulturowe i psychospoeczne determinanty ycia seksualnego", Warszawa 1969.
Antonina Koskowska, "Rodzina w Polsce Ludowej", w: "Przemiany spoeczne w Polsce
Ludowej", Warszawa 1965. 24. Analiz takich przestpczych grup nieformalnych daje Irena
Majchrzak w ksice "Pracownicze przestpstwo gospodarcze i jego sprawca", Warszawa
1965. 25. Zob. Analiz rnych definicji u Jana Zieleniewskiego, "Organizacja zespow
ludzkich", Warszawa 1964, s. 181 - 188. 26. Zob. Jan Zieleniewski, "Organizacja zespow
ludzkich". "Wstp do teorii organizacji i kierowania", Warszawa 1967. Amitai Etzioni. "The
Comparative Analysis of Complex Organisations", New York 1965. 27. Zagadnieniom tym
wiele miejsca powica J. Zieleniewski w cytowanej ju ksice. Zob. rwnie Zbigniew
Pietrasiski, "Sprawne kierownictwo", Warszawa 1962. 28. Najpeniejszy przegld zagadnie
z tego zakresu daje zbir wypisw: R.K. Merton i in., "Reader in Bureaucracy", New York
1967, oraz cytowana ju ksika A. Etzioniego, powicona problematyce organizacji. Zob.
take Ryszard Panasiuk, "Problem biurokracji we wczesnej twrczoci Marksa", "Studia

172

filozoficzne" 1964, nr. 1. A. Sarapata i K. Doktr, "Elementy socjologii przemysu",

Warszawa 1962, s. 91 i nast. Warto take wspomnie dawn, ale wietn rozpraw T.
Geigera, "Biurokratyzm a wychowanie", "Kultura Pedagogiczna" 1934, z. 4, s. 305 - 357 oraz
opis funkcjonowania biurokracji watykaskiej w "Spiowej bramie" Tadeusza Brezy. 29.
Zob. Wodzimierz Wesoowski, "Klasy, warstwy i wadza", Warszawa 1966, s. 49 - 71. 30.
Szersze przedstawienie socjologicznych problemw pastwa daje Jerzy J. Wiatr,
"Spoeczestwo. Wstp do socjologii systematycznej", Warszawa 1968, rozdz. pt. "Pastwo".
31. Zob. Wacaw Piotrowski, "Spoeczno - przestrzenna struktura m. odzi", Ossolineum
1966. Praca zbiorowa pod red. Janusza Zikowskiego, Pozna. "Spoeczno - przestrzenne
skutki industrializacji", Warszawa 1967. Oglne informacje o kierunku ekologicznym w
socjologii zob. Jan Szczepaski, "Socjologia. Rozwj problematyki i metod", Warszawa
1969, s. 219 - 225. 32. Zob. np. Jzef Burszta, "Od osady sowiaskiej do wsi wspczesnej",
Wrocaw 1958. 33. Socjologia miasta stanowi szybko rozwijajcy si dzia socjologii
szczegowej. Zob. praca zbiorowa pod red. Stefana Nowakowskiego, "Socjologiczne
problemy miasta polskiego", Warszawa 1964, gdzie take zostaa doczona obszerna
bibliografia polskich prac z tej dziedziny. Janusz Zikowski, "Urbanizacja, urbanistyka i
architektura", Warszawa 1966. Krzysztof Przecawski, "Miasto i wychowanie", Warszawa
1968. S to tylko niektre pozycje z bogatej polskiej literatury na temat miasta. 34. Z bogatej
polskiej literatury powiconej tym zagadnieniom wymieni. Jzef Chaasiski, "Mode
pokolenie chopw", 4 tomy, Warszawa 1938. Kazimiera Zawistowicz - Adamska,
"Spoeczno wiejska", Warszawa 1958. Dyzma Gaaj, "Aktywno spoeczno - gospodarcza
chopw", Warszawa 1961. Stefan Nowakowski, "Przeobraenia spoeczne wsi opolskiej",
Pozna 1960. Zygmunt Wierzbicki, "mica w p wieku pniej", Ossolineum 1963.
Kazimierz Dobrowolski, "Studia nad yciem spoecznym i kultur", Ossolineum 1966.
Bogusaw Gaski, "Socjologia wsi", Omega 1966. 35. Zob. Krystyna Duda - Dziewierz,
"Wie maopolska a emigracja amerykaska", Warszawa 1938, gdzie zostaa przeprowadzona
ekologiczna analiza struktury wsi i jej spoeczne skutki. 36. O procesach przemian w
spoecznociach wiejskich zob. Bogusaw Gaski, "Chopi i zawd rolnika. Studia z
socjologii wsi", Warszawa 1963. Socjologia wsi rozwija si w Polsce bardzo intensywnie;
zob. Lili Maria - Szwengrub, "Bibliografia socjologii wsi polskiej 1918 - 1965",
Ossolineum 1967. Bogate materiay dotyczce przemian zachodzcych w spoecznociach
wiejskich pod wpywem uprzemysowienia mona znale w "Zeszytach Bada Rejonw
Uprzemysowionych". Materiay pamitnikarskie modziey wiejskiej, obrazujce aktualne
procesy przemian, przynosi seria pod nazw "Mode pokolenie wsi Polski Ludowej". Komitet
Bada nad Kultur Wspczesn PAN (publikowane od r. 1964). Zob. rwnie "Roczniki
Socjologii Wsi", Instytut Filozofii i Socjologii PAN (wyd. od r. 1963). 37.
"Spoeczestwo"..., op. cit., s. 197. 38. W.I. Lenin, "Wielkie poczynanie", "Dziea wybrane",
t. II, Moskwa 1948, s. 568 - 569. 39. "Maa Encyklopedia Ekonomiczna", Warszawa 1962, s.
614. 40. "Przemiany w strukturze klasy robotniczej w krajach kapitalistycznych", Warszawa
1963. 41. Ferdynand Zweig. "The Worker in an Affluent Society", London 1961. 42. Zob.
praca zbiorowa pod red. A. Sarapaty, "Przemiany spoeczne w Polsce Ludowej", Warszawa
1965. Procesy te zaszy znacznie dalej w ZSRR: "Kassy, socialnyje soi i grupy w SSSR",
Moskwa 1968; "Problemy izmienienija socialnoj struktury sowietskogo obszczestwa",
Moskwa 1968. 43. Zob. "Podstawy marksizmu - leninizmu", Warszawa 1960. 44. Zob.
"Miejskie warstwy porednie we wspczesnym spoeczestwie kapitalistycznym", Warszawa
1964. 45. Zob. Oskar Lange, "Ekonomia polityczna", t. I, Warszawa 1961, s. 46. 46.
"Miejskie warstwy porednie"..., op. cit., s. 46. 47. Odnosi si to take do struktury klasowej.
Zob. Stanisaw Ossowski, "Struktura klasowa w spoecznej wiadomoci", w: "Dziea", t. V,
Warszawa 1963. 48. Zob. Jan Szczepaski, "Rozumienie i interpretacja zachowania
ludzkiego", "Myl Wspczesna", 1946. 49. Zob. Wodzimierz Wesoowski, "Studia z
socjologii klas i warstw spoecznych", Warszawa 1962, rozdz. 4. 50. "Rocznik Statystyczny
1968, s. 502. 51. Zob. Jan Wantua, "Ksiki i ludzie", Krakw 1956 oraz "Karty z dziejw
ludu lska Cieszyskiego", Krakw 1954. 52. Zob. Stanisaw Rychliski, "Warstwy

173

spoeczne", "Przegld Socjologiczny" t. VIII, s. 171 - 184. Bronisaw Minc, "O uwarstwieniu
spoeczestwa socjalistycznego", "Kultura i Spoeczestwo" 1963, nr 3. Pawe Rybicki, "Ze
studiw nad uwarstwieniem spoecznym", "Przegld Socjologiczny", t. X, s. 81 - 96. 53.
Literatura na temat klas i warstw spoecznych jest olbrzymia. Warto przeczyta oprcz
literatury ju cytowanej: Julian Hochfeld, "Studia o marksowskiej teorii spoeczestwa"
Warszawa 1963. Teori kulturalnego uwarstwienia spoecznego rozwin Th. Geiger, "Die
Stellung der Intelligenz in der Gesellschaft", Stuttgart 1949. Systematyczne opisy klas i
warstw rnych narodw daj artykuy w "Cahiers Internationaux de Sociologie", vol.
XXXVIII i XXXIX, 1965. Z teorii nie marksistowskich interesujca jest teoria wyoona
przez G.E. Lenskiego, "Power and Privilege", New York 1966. Doskonay opis klas i warstw
spoeczestwa kanadyjskiego daje John Porter, "The Vertical Mosaic", Toronto 1965. Studia
nad uwarstwieniem spoeczestw socjalistycznych znajdziemy w zbiorze pod red. P.
Machonina, "Socialni struktura socialistickie spolecnosti", Praha 1966. Polska socjologia w
ostatnich 15 latach zebraa ogromne materiay opisowe dotyczce klas, warstw i kategorii
zawodowych, dajce podstaw do studiw porwnawczych i uoglnie. 54. Zob. Irena
Pietruska i Jadwiga Gazdecka, "Procesy przemian spoecznych w Polsce. Bibliografia",
Warszawa 1967 - gdzie podano obszerny wykaz prac zawierajcych wyniki bada nad klas
robotnicz w Polsce Ludowej. 55. Zob. Jzef Obrbski, "Problem grup etnicznych w etnologii
i jego socjologiczne ujcie", "Przegld Socjologiczny" 1936, t. IV, nr. 1. 56. Zob. Tadeusz
Sczurkiewicz, "Rodzina w wietle etnosocjologii", w: "Studia socjologiczne", Warszawa
1969. 57. Zob. Ch. Hainchelin, "Pochodzenie religii", Warszawa 1954, s. 103 i nast. Podzia
na klany w spoecznoci trobriandzkiej i mity zwizane z powstawaniem klanw opisa B.
Malinowski: "ycie seksualne dzikich", Warszawa 1938, s. 411 i nast. oraz "Argonauci
Zachodniego Pacyfiku", Warszawa 1967, s. 99 i nast. 58. Rol nazw plemiennych w
stosunkach midzy plemionami przedstawi Ludwik Krzywicki, "Nazwy plemienne",
"Przegld Socjologiczny" 1935, t. III, nr. 2. 59. Zob. L. Krzywicki, "Ustroje spoeczno gospodarcze w okresie dzikoci i barbarzystwa", Warszawa 1914 oraz "Spoeczestwo
pierwotne. Jego rozmiary i wzrost", Warszawa 1937. 60. Robert Redfield, "The Folk
Society", w: "Human Nature and the Study of Society" Chicago 1962, s. 231 - 253. 61. Zob.
np. Andrzej Zajczkowski, "Plemi, rasa, socjalizm", Warszawa 1965. 62. J. Stalin, "Dziea, t.
2, s. 103. Zob. rwnie "Krtki sownik filozoficzny", Warszawa 1955, s. 440 - 443. 63.
"Spoeczestwo"..., op. cit., s. 271 - 322. 64. Zob. Jan St. Bystro, "Megalomania narodowa",
gdzie autor trafnie analizuje te zjawiska na przykadach nacjonalizmw okresu
midzywojennego. 65. Zob. K.S. Pinson, "A Bibliographical Introduction to Nationalism",
New York 1935. H. Kohn, "The Idea of Nationalism", New York 1948. Florian Znaniecki,
"Modern Nationalities", Urbana 1952. 66. Zob. trzytomow monografi: "Kurpie. Puszcza
zielona", pod red. Anny Kutrzeba - Pojnarowej, Warszawa 1962. 67. Neil J. Smelser, "Theory
of Collective Behavior", New York 1963. 68. Tadeusz Szczurkiewicz, "Wpyw prasy
codziennej", w: "Studia socjologiczne", s. 298 - 326. 69. Zob. Jzef Kdzielski, "Publiczno
prasowa Katowic", Krakw 1963. Wyniki bada nad spoecznym wpywem prasy podaje
systematycznie czasopismo "Zeszyty Prasoznawcze", wydawane przez Orodek Bada
Prasoznawczych w Krakowie. 70. Por. np. analizy publicznoci filmowej w pracach
Kazimierza ygulskiego: "Film w rodowisku robotniczym" (Warszawa 1962) oraz "Film
na wsi i w maych miastach" (Warszawa 1969) z analiz wpywu prasy codziennej
przeprowadzon przez T. Szczurkiewicza w cytowanej powyej rozprawie. 71. Marksowsk
teori przedstawi i skomentowa Julian Hochfeld, "Studia o marksowskiej teorii
spoeczestwa", Warszawa 1963. 72. Patrz "Studia socjologiczne", s. 337 - 366.

VIII. Procesy spoeczne

Przypomnijmy sobie krtko tre dotychczasowych rozwaa: zaczlimy od prezentacji
przyrodniczych podstaw ycia spoecznego. W okrelonych warunkach przyrodniczych ludzie
musz zaspokaja swoje potrzeby, musz produkowa rodki suce do zaspokojenia tych

174

potrzeb, wytwarzaj narzdzia, wsppracuj ze sob lub konkuruj i w ten sposb powstaje
ukad stosunkw produkcji, ekonomicznych podstaw ycia zbiorowego. Na tych podstawach
wznosi si cay ukad kultury, z jej wszystkimi kompleksami i konfiguracjami. Przyroda
gospodarka i kultura ksztatuj typy osobowoci czowieka, a wzajemne oddziaywania
midzy osobowociami wytwarzaj siatki stosunkw spoecznych, prowadz do powstawania
zbiorowoci rnego rodzaju, w ktrych wytwarzaj si zrnicowane postacie wizi
spoecznej. Omwilimy elementy, skadajce si na wi spoeczn oraz rne rodzaje
zbiorowoci spoecznych. Teraz zajmiemy si procesami spoecznymi zachodzcymi w tych
zbiorowociach. By taki okres w historii socjologii, kiedy spoeczestwa ujmowano jako
swoiste organizmy i starano si je bada w dwch aspektach podstawowych: a) badano ich
budow; b) badano zachodzce w nich procesy yciowe, na wzr procesw zachodzcych w
organizmach rolin czy zwierzt. Teorie te, oczywicie, spotkay si z krytyk i zostay
odrzucone, ale jest faktem, e zbiorowoci spoeczne s caociami yjcymi i e zachodz w
nich swoiste procesy yciowe. Wprawdzie nikt ju nie stara si rozwija "fizjologii
spoeczestwa" na wzr fizjologii rolin czy zwierzt i procesy zachodzce w spoeczestwie
uwaa si na zupenie innego rodzaju ni te, ktre zachodz w komrkach i tkankach
organizmw. Spoeczestwa porwnujemy obecnie raczej do systemw zorganizowanych ni
do organizmw, a zachodzcych w nich procesw nie rozpatrujemy w kategoriach procesw
biologicznych. Nie szukamy wic, jak to starano si czyni dawniej, procesw przemiany
materii w spoeczestwie, procesw krenia, procesw obumierania tkanek i regeneracji
tkanek itp., analiza procesw jest dokonywana raczej w kategoriach teorii systemw.
Pojcie procesu spoecznego
Termin "proces" wystpuje w wielu naukach, nie tylko w nauce o yciu, lecz take w fizyce,
metalurgii, geologii i innych. W jzyku potocznym przez proces rozumie si zazwyczaj jakie
poczone ze sob szeregi zjawisk wywoujce okrelony skutek. Procesem jest rdzewienie
elaza, spalanie drzewa w pomieniu, butwienie mokrego papieru, rozpad puc w grulicy,
trawienie pokarmu, lecz procesami nazywa si take rozwj czytelnictwa, wzrost
przestpczoci, nie mwic ju o tym, e najczciej termin proces kojarzy si z procesem
sdowym i procesujcymi si stronami. Na pierwszy rzut oka widzimy, e we wszystkich tych
przykadach mamy do czynienia z jakimi seriami zdarze, faktw, trwaniem jakiego
zjawiska przez duszy okres, czy te z postpujcymi zmianami jakiego stanu rzeczy,
pojawieniem si nowych elementw w jakim stanie rzeczy. Takich procesw w kadej
grupie spoecznej, w kadej zbiorowoci wystpuje nieskoczenie wiele. Przecie zawieranie
znajomoci i powstawanie przyjani midzy dwoma chopcami jest take procesem w takim
znaczeniu. Jest nim powstawanie nowej grupy studenckiej i rozwj jej wizi. Jest nim
socjalizacja dziecka, wychowanie i ksztacenie w szkole, jest produkowanie dbr, tworzenie
rnych instytucji, zmiany w pogldach politycznych, odmadzanie kadr w przemyle, rozwj
sportu, rozszerzanie si czytelnictwa, powstawanie klubw i wietlic na wsi, motoryzacja,
wdrwki do miast i przenoszenie si na wie miejskiego, stylu ycia, industrializacja i jej
skutki - sowem wszystko, co si dzieje w kadej zbiorowoci, a co trwa przez pewien czas,
moe by traktowane jako proces yciowy w tej zbiorowoci wystpujcy. Wydawao si
wic niektrym socjologom, e cao ycia spoecznego moe by ujmowana jako suma
takich procesw, e zadaniem socjologii jest dokonanie penego rejestru wszelkich
moliwych procesw; dokonanie ich klasyfikacji, a zarazem analizy, bdzie take penym
systemem wiedzy socjologicznej. L. von Wiese, socjolog niemiecki, o ktrym
wspominalimy w poprzednim rozdziale, omawiajc reprezentowane przez siebie stanowisko
fikcjonizmu w zagadnieniach rzeczywistoci grupy spoecznej, podj najpeniejsz ze
znanych prb dokonania klasyfikacji wszystkich moliwych procesw zachodzcych midzy
ludmi. Dla niego caa rzeczywisto spoeczna sprowadzaa si do zagszcze procesw,
ktre uwaa za podstawowy element skadowy tej rzeczywistoci. Istniej ludzie i procesy
midzy nimi. Wszystkie za procesy moliwe midzy ludmi sprowadzaj si do dwch

175

wielkich kategorii: procesy zbliania si ludzi do siebie czyli procesy czce ludzi oraz
procesy oddzielania si czyli procesy dzielce ludzi. Pierwsze nazwa procesami
asocjatywnymi i wyrni wrd nich cztery podstawowe: zblienie, przystosowanie,
zrwnanie, zjednoczenie. Drugie nazwa procesami rozczania i wyrni trzy takie
podstawowe procesy: wspzawodnictwo, opozycja, konflikt. W obu kategoriach kady z tych
procesw podstawowych moe mie wiele podprocesw, np. w samym zblieniu Wiese
wyrni osiemnacie podprocesw *1. Nie bdziemy tu omawiali szczegowo tej prby,
gdy wyranie si ona nie udaa. Bez wikszego trudu G. Simmel wykaza, e wanie
opozycja i walka najbardziej "zblia" przeciwnikw, gdy dla prowadzenia walki znajomo
przeciwnika jest bardziej potrzebna ni znajomo przyjaciela dla utrzymania przyjani. W
kadym razie prba sprowadzenia wszystkich zjawisk do kategorii procesw w yciu
zbiorowoci ludzkich si nie powioda. Przez pewien czas we wszystkich podrcznikach
socjologii mona byo spotka rozdziay powicone procesom spoecznym. Obecnie
rozdziay takie znikny. Wynika to std, e uznano to pojcie za mao przydatne, aby je
uywa dla tumaczenia zjawisk wystpujcych w zbiorowociach, e wprowadzono nowe
kategorie opisu, ktre wydaway si efektywniejsze. Jednake w pewnym zakresie pojcie
procesw spoecznych jest cigle uywane, posugujemy si nim przy opisie konkretnych
grup. Dlatego trzeba sobie zda spraw z jego znacze, z granic jego stosowalnoci oraz
trzeba wymieni te procesy, ktrych prezentacja jest konieczna dla opisu dowolnej
zbiorowoci spoecznej. Na podstawie tego, co mwilimy dotychczas o zbiorowociach
spoecznych i ich wizi, moglibymy da tylko statyczny ich opis. Dla penej charakterystyki
trzeba take zawsze pokaza, co si dzieje w danej zbiorowoci, jak jej wi spoeczna si
zmienia, jak przeksztacaj si jej elementy skadowe, jak zmienia si jej struktura i
organizacja. I dlatego potrzebna nam jest wiedza o procesach spoecznych, chocia dalecy
jestemy od pogldu, e ca rzeczywisto spoeczn mona sprowadzi do kompleksw
procesw. Sprbujmy wic zdefiniowa, co bdziemy nazywali procesami spoecznymi i od
jakich zjawisk trzeba je odrnia. Przede wszystkim musimy zda sobie spraw, e
wspwystpowanie zjawisk w masowych rozmiarach nie zawsze stanowi jeden proces. Np.
rodzenie si dzieci, umieranie, zapadanie na niektre choroby, zawieranie maestw itp.
zjawiska demograficzne, ktre demografowie czasami mog nazywa procesami
demograficznymi, s raczej przykadem masowego wspwystpowania zjawisk,
wynikajcych z biologicznego cyklu ycia ludzkiego, wystpuj one take wrd zwierzt i
nie bdziemy ich nazywali procesami spoecznymi w cisym tego sowa znaczeniu. W
zbiorowociach spoecznych mog take wystpowa cae serie zjawisk podobnych, lecz ze
sob niepowizanych. Np. co roku w Polsce dokonuje si pewnej iloci przestpstw takich,
jak wamania, rabunki, a nawet morderstwa. Niektre z nich mog by dokonywane przez
tych samych sprawcw, lecz liczba takich przestpstw jest stosunkowo niedua. Morderstwa,
rabunki, napady, wamania dokonywane w rnych punktach kraju, przez ludzi nie majcych
ze sob nic wsplnego, s takimi seriami zjawisk podobnych, lecz niepowizanych. Moemy
przestpczo w jakim kraju rozpatrywa jako proces, szuka jej przyczyn w organizacji
instytucji, ustroju gospodarczym, poziomie pac, poziomie moralnoci itp. i stara si j
rozpatrywa jako element procesu dezorganizacji spoeczestwa, lecz wtedy te poszczeglne
zjawiska czymy w skali makro i szukamy rozkadu wizi spoecznej. Procesem
dezorganizacji bdzie wic rozkad wizi, zmniejszenie efektywnoci kontroli spoecznej, a
wypadki przestpczoci bd traktowane jako indykatory tego procesu. Same przez si s
tylko seri podobnych zjawisk niepowizanych ze sob, a nie procesem spoecznym. W
spoeczestwie mog wystpowa serie zjawisk powizanych, bardzo czsto nazywanych
procesami spoecznymi. Np. walka z analfabetyzmem, rozszerzenie sieci szk we wszystkich
rejonach kraju cz si z wieloma zjawiskami, ktre s pochodne w stosunku do rozbudowy
systemu owiaty, takie, jak wzrost czytelnictwa, wzrost prenumeraty gazet, rozwj sieci
bibliotek powszechnych itp. Te wszystkie zjawiska s ze sob niewtpliwie powizane, tzn.
ich wystpowanie jest nie tylko wspwystpowaniem, ale take jest nawzajem
uwarunkowane i ze sob sprzone. Mona wic postawi pytanie, czy jest to proces

176

spoeczny czy te raczej - proces zachodzcy w spoeczestwie? Bybym skonny

opowiedzie si za zastosowaniem tutaj tego drugiego terminu i powiedzie, e takie serie
zjawisk powizanych ze sob rnego rodzaju zalenociami, jak np. rozwj owiaty i idcy
za nim rozwj czytelnictwa, s raczej procesami zachodzcymi w spoeczestwie, a nazw
"proces spoeczny" zachowa dla oznaczenia tych procesw, ktre zmieniaj sam
"substancj" ycia spoecznego. Bo przecie w spoeczestwach zachodzi wiele rnych
procesw, takich jak np. uprzemysowienie i jego skutki, opisane w bardzo bogatej literaturze,
urbanizacja, tzn. przenoszenie si ludnoci do miast, rozwj wielkich miast, wytwarzanie
specyficznego stylu ycia wielkomiejskiego i jego upowszechnienie - jest take procesem
zachodzcym w spoeczestwie, lub, dokadniej mwic, szeregiem takich procesw ze sob
sprzonych. Czas wic, ebymy postarali si zdefiniowa na podstawie tych przykadw, co
bdziemy nazywali procesem spoecznym. Najpierw jednak oglna definicja: procesem
nazywamy wzgldnie jednorodne serie zjawisk powizane zalenociami przyczynowymi lub
strukturalno - funkcjonalnymi. Np. wzrost organizmu jest procesem, gdy stany nastpne s
wyznaczone lub wspwyznaczone przez stany poprzednie. Serie zjawisk skadajce si na
proces pozwalaj si wyodrbni poznawczo, wydzieli ze zoonych kompleksw innych
zjawisk zachodzcych rwnoczenie. Lecz zjawiska te musz by take powizane ze sob
obiektywnie tzn. proces nie jest tylko konstrukcj poznawcz badacza. Procesy maj wic mwic metafor - jak "o", wzdu ktrej "nanizane" s zazbiajce si ze sob zjawiska.
Jednake w przyrodzie i w spoeczestwie procesy zawsze s powizane i splecione z innymi
procesami i wyodrbnienie ich dla celw analizy nie oznacza, e w ten sposb mona
rozerwa dialektyczny splot caoci istnienia. Procesami spoecznymi bdziemy nazywali
serie zjawisk dotyczce osobowoci, grup spoecznych, zbiorowoci, w taki sposb, e s one
seriami zjawisk tylko spoecznych. W spoeczestwie wystpuje wiele procesw, w ktrych
zjawiska techniczne, ekonomiczne, estetyczne, religijne i inne s splecione ze zjawiskami
spoecznymi. Te procesy nazywamy procesami zachodzcymi w spoeczestwie. Spoeczne
s tylko te, ktre s seriami zjawisk spoecznych w cisym tego sowa znaczeniu. Np.
procesem spoecznym bdzie proces przystosowania si osobowoci do nowych warunkw
kultury i struktur zbiorowoci po przeniesieniu si do innego rodowiska, np. przystosowanie
chopa do pracy w fabryce. Ten proces spoeczny jest powizany z caoci procesw
uprzemysowienia czy urbanizacji, ale socjolog moe go wyodrbni jako seri zjawisk
reorientacji wartoci, postaw, wzorw zachowania i rozpatrywa jak seri tych zjawisk
spoecznych. Procesy reorganizacji grupy lub zmiany w jej organizacji mog by take
czci szerszych procesw zachodzcych w spoeczestwie, ale socjolog moe go
rozpatrywa jako seri zjawisk wyodrbnion logicznie i ontologicznie, jako przeksztacenia
organizacji i struktury spoecznej, czy te elementw czysto spoecznych zbiorowoci. To
wyodrbnianie procesw spoecznych od procesw zachodzcych w spoeczestwie nie jest
powszechnie przyjte. Raczej nazwy " procesy spoeczne" uywa si w szerokim znaczeniu i
wtedy wszystkie serie zjawisk, powizanych ze sob, s nazywane procesami spoecznymi.
Zachowujc jednak to odrnienie i uywajc terminu "proces spoeczny" w wskim
znaczeniu, sprbujemy wskaza niektre najwaniejsze procesy spoeczne, szczeglnie wane
w badaniach socjologicznych. Procesami takimi s np. socjalizacja dziecka, jest ona bowiem
dug seri wzajemnych oddziaywa midzy dzieckiem, rodzin, grupami rwienikw i
otoczeniem. Seria ta zachowuje swoj identyczno dziki identycznoci ksztatowanej
osobowoci. Osobowo dziecka jest t "osi", na ktr s "nanizane" wszystkie zjawiska
skadajce si na ten proces, reakcje osobowoci dziecka i przeksztacenia tej osobowoci
cz wszystkie te zjawiska w jeden mniej wicej spjny szereg. Podobnie rozwj dowolnej
grupy spoecznej jest take procesem w cisym tego sowa znaczeniu spoecznym, gdy tutaj
t osi jest identyczno grupy, a cigo serii polega na tym, e kady osignity stan
rozwoju, stan organizacji i struktury wpywa na stany nastpne, grupa utrzymuje swoj
identyczno, proces jest cigy, a zjawiska skadajce si na t seri s zjawiskami
spoecznymi w cisym tego sowa znaczeniu.

177

Rodzaje procesw spoecznych

Oglnie mwic moemy wyrni procesy spoeczne w zalenoci od tego, co zapewnia ich
identyczno i cigo, ze wzgldu na ukad, w ktrym serie zjawisk, skadajce si na ten
proces, przebiegaj: 1) Procesy intrapersonalne, zachodzce w osobowoci czowieka. S to
najczciej zjawiska psychiczne, lecz niektre z nich mog mie charakter spoeczny. Np.
Wadysaw Okiski wykaza, e proces samoksztacenia jest nie tylko procesem
psychicznym, ale i spoecznym, gdy jest to seria wzajemnych oddziaywa midzy
czowiekiem ksztaccym si a grupowym ideaem, ktry chce osign *2. Badanie
procesw intrapersonalnych naley do psychologii spoecznej. Jest jednak rzecz wan, aby
socjolog badajcy zbiorowoci spoeczne zdawa sobie spraw z mechanizmu ich przebiegu.
W wielu procesach spoecznych s one czynnikami wspwystpujcymi. Np. w procesach
adaptacji jednostki do nowych warunkw kultury czy nowej grupy procesy intrapersonalne s
bardzo wane: tak samo zreszt w wychowaniu i in. 2) Procesy zachodzce midzy dwiema
jednostkami powstawanie stosunkw rnego rodzaju, przystosowanie wsppraca, przyja,
konflikt, wrogo. Na powstawanie tych stosunkw mona patrze jako na seri zjawisk
powizanych, zmieniajcych si wzajemnych oddziaywa, ocen, sposobw percepcji,
odnoszenia zachowa do sytuacji spoecznych, interpretacji zachowa itp. Kade dynamiczne
rozpatrywanie stosunkw spoecznych musi je ujmowa jako proces przemian. 3) Procesy
zachodzce midzy jednostk i grup. Jednostka, jak to stwierdzilimy zastanawiajc si nad
zagadnieniem przynalenoci jednostki do grupy, styka si z indywidualnymi czonkami, z
instytucjami grupy, z ustalonymi w grupie wartociami, ze wzorami zachowa, z
mechanizmami kontroli spoecznej. W jej wyobraeniach grupa lub przynajmniej jej cz
wystpuje jako "cao" i jej stosunek ksztatuje si nie do indywidualnych czonkw, ale do
caoci tych wszystkich elementw, ktre si na t cao skadaj. Tutaj spotykamy takie
procesy, jak podporzdkowanie, identyfikacja, denie do dominowania, sprzeciw, bunt,
oderwanie si itp. Na te procesy skada si wiele zjawisk: postawy (wszystkie wyej
wymienione zjawiska mog by rozpatrywane jako postawy, jeeli s brane w jednym
przekroju czasowym), jako dziaania (Czyny) w poszczeglnych sytuacjach, oraz jako
procesy, jeeli s rozpatrywane jako serie postaw, zachowa, ich skutkw, w duszym
okresie czasu. 4) Analogicznie moemy rozpatrywa procesy zachodzce midzy dwiema
grupami. Tutaj jednak mamy do czynienia nie ze stanami wiadomoci jednostkowej, z jej
postawami i zachowaniami, ale ze wiadomoci "my" obu grup. Stosunki midzy dwiema
grupami mog przebiega na poziomie stosunkw midzy indywidualnymi czonkami
wystpujcymi jako czonkowie grup, midzy instytucjami, midzy grupami jako caociami
(nie wyliczajc wszystkich moliwoci porednich). Podobnie jak procesy zachodzce midzy
jednostk a grup, tak i te procesy mona bada w rnych aspektach. Tutaj interesuj nas
przede wszystkim czasowe serie zjawisk wystpujcych midzy grupami skadajce si na
procesy wsppracy, wspistnienia pokojowego, wzajemnej pomocy, tolerowania si,
niechci przejawiajcej si w zachowaniach, konkurencji, konfliktu, wrogoci, walki, a
midzy pastwami wojny gospodarczej, psychologicznej czy wojny prowadzonej siami
zbrojnymi. Moemy tu atwo zauway, e wyliczenie tych procesw zachodzcych midzy
grupami (take midzy jednostkami, jednostk i grup) odpowiada mniej wicej iloci
wzorw zachowa wyrnionych w toku omawiania czynw spoecznych. W gruncie rzeczy
bowiem, serie zjawisk skadajce si procesy powstaj w konkretnych czynach, a zatem i te
czyny stanowi "o" tych procesw. 5) Procesy zmieniajce organizacj i struktur grup.
Mog to by procesy rozwoju, dekadencji, reorganizacji, dezorganizacji ruchliwoci
spoecznej, modernizacji itp. Zmiany w strukturze mog by wywoane pojawieniem si
nowych elementw, zmianami stosunkw midzy istniejcymi elementami, tzn. zmianami w
sposobach wzajemnego przyporzdkowania tych elementw, zanikiem pewnych elementw.
Mog to by zmiany w systemach wartoci, czy te w systemach podgrup itp. Procesy
zachodzce w organizacji s wywoywane powstawaniem nowych wzorw zachowa,

178

zmianami w systemie kontroli spoecznej, zanikaniem czy powstawaniem nowych instytucji.

Procesy te trzeba rozpatrywa na rnych poziomach struktur grup. Grupy o strukturach
prostych maj inne procesy ni grupy o strukturach wielostopniowych. Jeszcze inaczej
przedstawiaj si procesy zachodzce w spoeczestwach globalnych, zmieniajce ich
struktur i organizacj w skali makro. W takiej skali "o" zachodzcego procesu nie jest tak
wyranie zarysowana. Procesy te zoone s ze zjawisk zachodzcych w szerokich
zbiorowociach (np. terytorialnych, w wielkich grupach celowych, w licznych
spoeczestwach lokalnych), ich cigo w czasie moe by przerywana *3. Procesy
spoeczne w skali makro, np. zmiany struktury klasowej globalnego spoeczestwa, s
pochodne wobec wielu czynnikw i procesw technicznych i ekonomicznych, s uzalenione
od wielu procesw w podstawach ekonomicznych i kulturowych ycia spoecznego, tak e
wyodrbnienie w nich procesw spoecznych w cisym tego sowa znaczeniu, tzn. procesw
zachodzcych midzy ludmi, jest spraw bardzo zoon. Tutaj bowiem takie procesy, jak
reorientacje postaw, wzorw zachowa, przeksztacenia typw stosunkw, przystosowania,
konflikty itp., ktre wystpuj i stanowi spoeczn cz sprzonych procesw
zachodzcych w spoeczestwie globalnym na wielk skal, s do trudne do opisania
wydzielonego. Z tego, co powiedzielimy powyej, mona wyprowadza daleko idce
wnioski teoretyczne co do natury procesw spoecznych. W tym wykadzie ograniczymy si
tylko do wstpnych uwag. Powysza klasyfikacja bya w pewnym sensie klasyfikacj
formaln, ze wzgldu na to, kto jest "nosicielem" danego procesu: jednostki, grupy, wielkie
zbiorowoci czy spoeczestwo globalne. W caym bogactwie procesw, ktre w grupach i
zbiorowociach mog wystpi, moemy wyrni pewne procesy stale si powtarzajce, czy
to midzy jednostkami, grupami, czy w wielkim spoeczestwie. Tak jak wyrnilimy
kilkanacie podstawowych wzorw dziaa i zachowa spoecznych, tak samo moemy i cae
bogactwo procesw sprowadza do pewnej iloci procesw podstawowych. Procesy yciowe
zbiorowoci spoecznych s bowiem pochodn dnoci ludzkich w utrzymywaniu ycia,
zaspokajaniu potrzeb, realizowaniu interesw, wypenianiu funkcji w grupach i
zbiorowociach, wykonywaniu rl spoecznych w ich ramach. Dc do zaspokajania swoich
potrzeb, realizowania interesw, wykonywania swoich funkcji ludzie napotykaj analogiczne
denia innych, ktrzy rwnie d do podobnych lub identycznych celw. To zetknicie si
de daje pocztek podstawowym procesom spoecznym zachodzcym midzy jednostkami
i grupami. Natomiast procesy zmieniajce struktury i organizacje zbiorowoci i procesy
zachodzce w spoeczestwie globalnym jako caoci, zmieniajce jego globaln struktur i
organizacj - mog mie inne przyczyny.
Waniejsze procesy spoeczne
Rozpatrzmy wic najpierw te procesy, ktre wynikaj z de, omawiajc je kolejno:
"Procesy przystosowania" powstaj wszdzie tam, gdzie jednostki lub grupy znajdujc si w
sytuacji, w ktrej spotykaj podobne lub odmienne denia innych ludzi, nie mogc im
narzuci swojego sposobu dziaania, musz nawzajem przystosowa swoje dziaania do
siebie. Wystpuj one we wszystkich tych sytuacjach, gdy jednostki lub grupy znajd si w
nowej sytuacji, w ktrej dotychczas stosowane wzory dziaa, wzajemnych oddziaywa,
kryteria ocen i modele kulturowe nie daj moliwoci zaspokojenia potrzeb i uczestnictwa w
yciu zbiorowym. A wic, gdy dwaj studenci znajd si razem w jednym pokoju w domu
studenckim i obaj maj zupenie rne sposoby zachowania si w swoim pokoju, po pewnym
czasie przekonuj si, e jeeli nie przystosuj swoich zachowa do siebie nawzajem,
wsplne zamieszkiwanie okae si niemoliwe. Podobnie grupa reemigrantw, ktra znalaza
si w nowym miecie na ziemiach zachodnich, przekonuje si rycho, e kontynuacja trybu
ycia, sposobw dziaania i postpowania jest tutaj nieadekwatna, nie prowadzi do urzdzenia
si i e naley si przystosowa. Podobnych przykadw mona poda wicej: absolwent
przechodzi z uczelni do zakadu pracy; chop przechodzi z wasnego gospodarstwa do
przemysu jako najemny robotnik; dwa przedsibiorstwa zostaj poczone itp. Proces

179

przystosowania nigdy nie jest w peni jednostronny, gdy nawet pojedynczy chop
przychodzc do fabryki powoduje, ze strony swoich robotnikw i mistrza, jak konieczno
przystosowania si do jego obecnoci i poziomu umiejtnoci, chocia oczywicie nie ma
porwnania do wysiku, jaki musi on sam podj, eby si przystosowa. Z obu stron proces
ten zawiera nastpujce elementy (zjawiska) i przebiega przez rne etapy, przyjmujc rne
postacie. Rozpoczyna si zawsze od rozpoznania nowej sytuacji i jej definicji. Jak wiemy ju
z poprzedniego wykadu, definicja sytuacji jest zawsze dokonywana w kategoriach znanych, i
dopiero stwierdzenie nieadekwatnoci takiej definicji musi prowadzi do jej zmiany. Student
we wsplnym pokoju moe podwiadomie zdefiniowa sytuacj wsplokatora jako domow
sytuacj, gdy dzieli pokj z modszym bratem i dopiero po pewnym czasie musi dokona
nowej definicji swojego wsplokatora jako wspgospodarza. Rozpoznanie nowej sytuacji
jest wic konieczne dla uczenia si nowych sposobw zachowania, zgodnie z nowymi
wzorami i nowymi kryteriami ocen. Student musi si nauczy "by koleg" zgodnie z
obyczajem domu studenckiego i zgodnie z przyjtymi tam kryteriami ocen postpowania.
Analogicznie moemy podobne elementy wykry we wszystkich powyej wymienionych
przykadach przystosowania. Rozpoznanie sytuacji pokazuje, e dotychczasowe wzory
postpowania s nieadekwatne i nie prowadz do osignicia celw. Czowiek
przystosowujcy si moe wic uzna, e jego dawne wzory s niewaciwe, cakiem je
odrzuci i przyj nowe, efektywniejsze w zastanej nowej sytuacji. Np. emigrant
przyjedajcy do obcego kraju moe uzna, e jego obyczaje przywiezione z ojczyzny, jego
sposoby oceny ludzi i sytuacji nie maj tu zastosowania i dlatego trzeba je odrzuci, jeeli
jego dziaalno ma go doprowadzi do okrelonego celu, np. zdobycia zawodu, majtku,
powaania. Lecz moe on take uzna, e jego obyczaje, wartoci s dobre, tylko ci obcy
ludzie ich nie rozumiej i nie potrafi oceni waciwie. Wobec czego wasne wartoci trzeba
zachowa dla ycia prywatnego, a w dziaalnoci publicznej przyj nowe. Tak wic proces
przystosowania moe mie kilka postaci. Moe si zatrzyma na stadium reorientacji
psychologicznej. Jednostka przystosowujca si uczy si nowych wzorw zachowa, nowych
systemw wartoci i kryteriw ocen, umie je stosowa, gdy trzeba, ale nie uznaje ich za
swoje, nie identyfikuje si z nimi zupenie. Moe nawet w stosunku do nich zachowa
wrogo, pogard jak np. ludno w okupowanym kraju wie, jak naley si zachowywa, aby
nie ciga na siebie represji, ale zachowuje niech i wrogo wobec tego, co przynis ze
sob okupant. W niektrych sytuacjach przystosowanie moe posun si dalej i doj do
stadium tolerancji. Obaj studenci toleruj nawzajem swoje sposoby zachowania si, chocia
ich nie pochwalaj, ani te jeden nie zamierza przyjmowa wzorw drugiego. Podobnie
emigranci z rnych okolic mieszkajcy w nowym miecie mog tolerowa nawzajem swoje
sposoby wyraania, witania, spdzania wolnego czasu, pracy, prowadzenia gospodarstwa
domowego, chocia ich nie uznaj za swoje. Uznaje si ich rwnowarto i toleruje ich
wystpowanie. Najczstsz postaci przystosowania jest akomodacja, czyli tolerancja,
poczona jednake ze wzajemnymi ustpstwami, z przyjciem podstawowych systemw
wartoci istniejcych w nowej sytuacji, podstawowych wzorw zachowa jako wasnych. Nie
ma tu wic tej dwoistoci, jaka istnieje na etapie reorientacji i tolerancji. Akomodacja jest ju
wytworzeniem wsplnych wartoci i norm, czy wzorw obu partnerw, midzy ktrymi
przebiega proces. Przystosowaniem zupenym jest asymilacja, kiedy osobnik przystosowujcy
si odrzuca wszystkie swoje dotychczasowe wartoci i wzory, przyjmujc nowe w caym
zakresie i identyfikujc si z nimi zupenie. Mwimy wic, e emigranci zasymilowali si,
jeeli przestali si posugiwa swoim, a przyjmuj jzyk nowego kraju, przyjmuj jego
wszystkie obyczaje, wartoci, wzory zachowa, rezygnujc z dawnych. Przystosowanie jest
procesem wystpujcym czsto w przyrodzie, nazywane jest adaptacj. Termin "adaptacja"
jest rwnie czsto uywany w socjologii jako rwnoznacznik terminu "przystosowanie".
Procesy adaptacji byy przedmiotem szerokich bada, zwaszcza na polskich ziemiach
zachodnich, gdzie po wojnie spotkay si rne kategorie ludnoci: rdzenna ludno polska
tych ziem mieszkajca tam od wiekw, reemigranci z rnych krajw, ludno zza Buga i z
centralnej Polski. Procesy wzajemnego przystosowania si tych rnych grup i kategorii,

180

powstawanie z nich spjnych i dobrze zorganizowanych spoecznoci lokalnych - byy

pierwszorzdnym problemem spoecznym i socjologowie powicali mu wiele uwagi *4.
Niemono przystosowania si do nowych warunkw pociga za sob wiele ujemnych
zjawisk. Trwae nieprzystosowanie prowadzi do dezorganizacji osobowoci, a grupy i
zbiorowoci, ktre nie mog si przystosowa do siebie, do nowych warunkw rodowiska
zmienionego przez rne procesy zachodzce w spoeczestwie globalnym - ulegaj
dezorganizacji. Po prostu sposoby postpowania, wzory zachowania si, systemy wartoci nie
s wystarczajce dla zaspokajania potrzeb, dla speniania funkcji yciowych i dla realizacji
wasnych interesw grupowych. Np. spoecznoci wiejskie, ktre nagle znalazy si w
orodkach uprzemysowionych, najczciej ulegaj szybkiej dezorganizacji, jeeli nie zdoay
si przystosowa i dokona reorganizacji. Socjologiczne badania nad procesami
przystosowania i nieprzystosowania maj znaczenie praktyczne w wielu dziedzinach, np. w
zwalczaniu przestpczoci, racjonalizacji przestpcw, kierowaniu przeobraeniami
spoecznoci lokalnych w regionach uprzemysowionych, w kierowaniu migracjami,
zatrudnieniem modych robotnikw w przemyle *5 itp. Przystosowanie si prowadzi do
"wsppracy", ktra stanowi take wany kompleks zjawisk skadajcych si na te procesy.
Niektrzy socjologowie uwaali, e jest ona najwaniejszym procesem zapewniajcym
cigo trwania i byt zbiorowoci spoecznych, a niektrzy nawet widzieli w niej
podstawowy proces tworzcy spoeczestwo i gwarantujcy jego rozwj. Nie wchodzc w
rozwaanie oglnych teorii, ograniczymy si do kilku uwag charakteryzujcych ten proces.
Wsppraca jest procesem pochodnym podziau pracy, dokadniej - koniecznoci
wykonywania czynnoci wsplnie przez kilku ludzi. Wsppraca jest wic dziaaniem
zharmonizowanym, w ktrym poszczeglne jednostki czy grupy wykonuj zadania czciowe
w osiganiu jednego wsplnego celu, obojtne jaki jest ten cel - ekonomiczny, polityczny,
towarzyski czy religijny. Procesy wsppracy wystpuj we wszystkich dziedzinach ycia
spoecznego. Ich badaniem zajmuj si poszczeglne dziay socjologii szczegowej. Tutaj
omwimy tylko niektre, najoglniejsze aspekty tego procesu. Wsppraca midzy dwoma
partnerami jest seri dziaa skoordynowanych w realizacji, wsplnych lub podobnych
interesw. Powstaje na gruncie stycznoci spoecznych, gdy obaj partnerzy (jednostki, grupy,
instytucje) uwiadamiaj sobie moliwo podziau czynnoci w realizacji zada
czciowych, stwierdzaj analogiczne denia partnera. Wsppraca zakada istnienie staych
kanaw komunikacji midzy partnerami, istnienie wsplnego jzyka, zakada take
wzajemn znajomo partnerw oraz zaufanie do obustronnej lojalnoci. Wreszcie zawsze
istniej reguy i rodki, normy i sankcje zabezpieczajce interesy obu partnerw. Te elementy
mog by formalne, jak np. w umowie o wspprac midzy dwoma przedsibiorstwami, lub
nieformalne, jak np. we wsppracy dwch ssiadw rolnikw, czy dwch studentw
piszcych razem referat. Sensem wsppracy jest obustronna korzy, czy te realizacja
wanego celu, z ktrym obaj partnerzy si identyfikuj (np. realizacja celu politycznego czy
religijnego, ktry nie przynosi im korzyci materialnych). Korzy ta moe by moralna,
moe to by uznanie itp. Wsppraca nie zakada korzyci rwnej, jest ona moliwa take
przy penym powiceniu si jednej strony i zupenej rezygnacji z korzyci, przy
motywowaniu wsppracy jako obowizku. `nv Waniejsze procesy spoeczne (cd.) Kada
wsppraca wymaga przystosowania, ograniczenia w pewnym zakresie wasnej
samodzielnoci, ograniczenia swobody decyzji wasnej, wymagajcej zharmonizowania z
decyzjami partnera. Std wsppraca jest procesem zmiennym, tworzcym ukady o chwiejnej
rwnowadze. Jest ona przedmiotem bada socjologicznych i etnograficznych *6. Wsppraca
moe si utrzyma na podstawie solidarnoci, czyli poczucia identyfikacji z jedn grup. Ten
rodzaj wsppracy wystpuje we wszystkich zorganizowanych grupach i zbiorowociach. Nie
jest moliwe utrzymanie si adnej zbiorowoci, jeeli jej czonkowie nie wsppracuj ze
sob. Ten podzia pracy moe by dokonywany w skali makro, tak e poszczeglni
czonkowie grupy nie zdaj sobie sprawy z tego, kto jest ich wsppracownikiem w osiganiu
ostatecznego produktu (hodowca owiec nic nie wie o przdzalnikach i tkaczach, ani
krawcach, ktrzy w przyszoci z weny przez niego wyprodukowanej uszyj ubrania), oraz w

181

skali mikro, gdy wsppracujcy spotykaj si ze sob. Nas tu interesuje tylko ten drugi
rodzaj wsppracy zakadajcy styczno, porozumiewanie si, przepyw informacji.
Wsppraca moe si take utrzymywa na podstawie egoistycznego kompromisu, lub nawet
konfliktu. Zoono przebiegw ycia spoecznego powoduje, e przebiegi procesw nie s
nigdy wyczane. Przyja nie wyklucza konfliktw, przelotnych niechci, tak samo
wsppraca nie wyklucza wspwystpowania midzy partnerami innych procesw
rwnoczenie. Uoglniajc, moglibymy powiedzie, e w przestrzeni spoecznej procesy
przebiegaj inaczej ni w przestrzeni fizycznej, e dialektyczna zasada wspwystpowania
przeciwiestw znajduje tu szersze zastosowanie. Kolejnym procesem, ktry tu omwimy, jest
"wspzawodnictwo", powstajce na gruncie rozbienoci interesw lub te na gruncie
denia do zaspokojenia tych samych interesw kosztem partnera. Wspzawodnictwo
powstaje wszdzie tam, gdzie ilo rodkw lub moliwoci zaspokojenia potrzeb jest
ograniczona i czonkowie grupy lub kilku grup wspzawodnicz midzy sob o ich zdobycie.
Wspzawodnictwo mona okreli jako przeciwstawne denia do zdobycia przedmiotw,
dbr czy osignicia celw przez dziaania niezharmonizowane. Rol wspzawodnictwa o
zdobycie rodkw utrzymania dla ycia spoecznego podkrela szczeglnie Malthus,
twierdzc, e produkcja rodkw utrzymania nie nad ze wzrostem ludnoci *7, i e std
wynika wiele ujemnych zjawisk i procesw spoecznych, takich, jak wspzawodnictwo,
wyzysk, utrzymywanie si ndzy itp. Od Malthusa to pojcie wspzawodnictwa przeszo do
biologii, a w teorii Darwina pod nazw "walki o byt" stao si centralnym pojciem
tumaczenia mechanizmw rozwojowych gatunkw. Darwinizm z kolei wywar silny wpyw
na nauki spoeczne *8. Trzeba jednak odrni wspzawodnictwo od konfliktu. Pod
wpywem Malthusa zbyt czsto utosamia si wspzawodnictwo z konkurencj
ekonomiczn, konfliktem interesw i deniem do wzajemnego zniszczenia. Istniej take
inne formy wspzawodnictwa, niesychanie wane dla rozwoju spoecznego, prowadzce do
doskonalenia si jednostek, doskonalenia ich metod dziaania. Wspzawodnictwo moe
wystpowa i w toku wsppracy, i w toku przystosowania. Moe istnie wspzawodnictwo
midzy dwoma uczniami o uzyskanie lepszych wynikw. Przykadem takiego
wspzawodnictwa jest te sport, w ktrym wygrywa lepszy, bez niszczenia przeciwnika. Nie
ma tutaj wrogiego oddziaywania na przeciwnika, lecz demonstrowanie wasnej wyszoci.
Istnieje wspzawodnictwo o zdobywanie stanowisk. Bez takiego wspzawodnictwa
zbiorowociom spoecznym groziaby stagnacja. Podobnie jak wsppraca, tak i
wspzawodnictwo istnieje w skali makro i wtedy wspzawodniczcy osobnicy czy te grupy
mog o sobie nie wiedzie, nie zna si, oraz w skali mikro, w maych grupach, w
stycznociach bezporednich, gdy wspzawodniczcy dostosowuj swoje dziaania do
dziaa konkurenta. Jedne i drugie s konieczne dla utrzymania si spoeczestwa. Chocia
bowiem nie uznajemy te darwinizmu spoecznego w caej rozcigoci i nie uwaamy, e
konkurencja, wspzawodnictwo czy walka o byt s istotnym czynnikiem rozwoju
spoecznego, to jednak zanik wspzawodnictwa moe spowodowa zachwianie si
"rwnowagi" midzy rnymi procesami, koniecznej dla ycia i rozwoju zbiorowoci. Do
sprawy tej jeszcze wrcimy po omwieniu roli konfliktu. Podkrelmy, e wspzawodnictwo
moe by antagonistyczne, tzn. moe by seri dziaa i zjawisk zmierzajcych do
zaspokojenia wasnych potrzeb czy realizacji wasnych interesw przez grup czy jednostk,
kosztem ograniczenia moliwoci drugiego osobnika czy grupy. Lecz wspzawodnictwo
moe by nieantagonistyczne, wtedy gdy, jak to ju wspomnielimy, jest
wspzawodnictwem w doskonaleniu si, w ulepszaniu wynikw pracy, w tworzeniu nowych
wartoci. Pod tym wzgldem w yciu spoecznym istnieje stae wspzawodnictwo o uznanie,
o dobr opini, o awansowanie w hierarchii stanowisk. Dwaj koledzy zaczynajcy prac w
tym samym przedsibiorstwie na podobnych stanowiskach, czy chc czy nie,
wspzawodnicz o awans, dojcie do stanowisk kierowniczych, o wysze pace i premie,
sowem o to wszystko, co jest podane, a co nie moe by przyznane wszystkim. Jest wic
wspzawodnictwo procesem spontanicznym, niezalenym od intencji, i ten rodzaj
wspzawodnictwa trzeba odrni od planowanej konkurencji, obmylanej, czyli od walki

182

konkurencyjnej dwch przedsibiorstw kapitalistycznych. Podsumowujc, odrniamy kilka

rodzajw wspzawodnictwa: a) Spontaniczny, przyrodzony proces wspzawodnictwa
midzy osobnikami i zbiorowociami o dobra i wartoci podane, lecz znajdujce si w
ilociach niewystarczajcych, aby mogli je otrzyma wszyscy. To wspzawodnictwo jest
procesem niezalenym od woli i intencji jednostek i mona by je w pewnym zakresie
porwna do wspzawodnictwa rolin o dostp do soca, wilgoci, powietrza. b) Proces
wspzawodnictwa, ktry moe by wiadomie i celowo organizowany przez jednostki i
grupy, zmierzajce planowo do wyeliminowania konkurentw od dostpu do podanych
wartoci i dbr i realizacji ich interesw. Przykadami s tutaj: konkurencja dwch firm,
wspzawodnictwo dwch kandydatw na jakie stanowisko itd. c) Trzecim rodzajem
wspzawodnictwa jest wspzawodnictwo, ktre mona nazwa twrczym, np.
wspzawodnictwo w lepszym wykonaniu pracy, w osigniciu lepszych wynikw,
znalezieniu lepszych rozwiza dla wanych zagadnie itp. Tego rodzaju
wspzawodnictwem jest wspzawodnictwo pracy midzy dwoma zespoami o lepsze i
szybsze wykonanie planu, czy te wspzawodnictwo uczonych w znalezieniu lepszego
rozwizania dla problemw badawczych. Drugi z wyej wymienionych rodzajw
wspzawodnictwa moe si atwo przeksztaci w walk i konflikt. W zasadzie jednak
wspzawodnictwo nie zmierza do zniszczenia przeciwnika wspzawodniczcego. Zmierza
raczej do takiego zabezpieczenia wasnych interesw, aby nie szkodzi bezporednio
przeciwnikowi. Wspzawodnictwo jest wic doskonaleniem wasnych zabiegw o realizacj
interesw i wygrywa ten, kto czyni to lepiej. Konflikt natomiast jest czym wicej, jest
deniem do zrealizowania wasnych interesw i osignicia wasnych celw przez
niszczenie przeciwnika. "Konflikt" jest wic seri zjawisk powstajcych na gruncie
rozbienych interesw, lub mwic dokadniej, jest procesem, w ktrym jednostka lub grupa
dy do osignicia wasnych celw (zaspokojenia potrzeb, realizacji interesw) przez
wyeliminowanie, podporzdkowanie sobie lub zniszczenie jednostki lub grupy dcej do
celw podobnych lub identycznych. Konflikt moe wyrasta ze wspzawodnictwa, lecz
moe powstawa bez przejcia przez stadium wspzawodnictwa, bezporednio od wrogiego
zderzenia si partnerw, bezporednio po stycznoci, po uwiadomieniu sobie istnienia
konkurenta. Seria zachowa powodujca konflikt midzy zbiorowociami bdzie naleaa do
kategorii nazywanej przez Znanieckiego opozycj midzygrupow (zob. rozdz. "Wi
spoeczna"). Konflikt powstaje wic po stycznoci spoecznej na gruncie uprzedzenia
negatywnego, prowadzcego do przekonania, e osobnik lub grupa, z ktr mamy styczno,
jest zagroeniem dla realizacji naszych interesw i celw. A wic gdy dwaj koledzy
uwiadomi sobie, e tylko jeden z nich moe awansowa na stanowisko kierownicze, wtedy
albo moe si midzy nimi wywiza wspzawodnictwo polegajce na doskonaleniu si
zawodowym, by okaza si lepszym i w ten sposb uzyska to stanowisko, albo te moe
powsta konflikt polegajcy na zwalczaniu si, oczernianiu, stwarzaniu sobie nawzajem
trudnoci w pracy itp. Konflikt moe take powsta midzy osobnikami i zbiorowociami
dcymi do tych samych celw, lecz chccych stosowa odmienne metody dziaania. W
konflikcie zawsze istnieje wiadomo przeciwnika, istnieje wyrana definicja sytuacji jako
sytuacji konfliktowej, przeciwnik jest zdefiniowany w kategoriach rozbienoci midzy
deniami i celami. Negatywne uprzedzenie powstajce po stycznoci prowadzi do
antagonizmu. Antagonizm moe powstawa na tle postaw irracjonalnych, na tle uroje, na tle
traktowania innych ludzi, zwaszcza obcych, jako potencjalnego czy rzeczywistego
zagroenia. Antagonizm jest aktywn opozycj wobec dziaa, de, postaw innej jednostki
czy grupy. Moe powstawa na gruncie rozbienych interesw, rzeczywistego zagroenia,
jednake w olbrzymiej wikszoci antagonizmy spotykane w yciu codziennym s oparte na
urojeniach, lkach i uprzedzeniach fikcyjnych. Konflikty nie s tylko destrukcyjnym
elementem ycia spoecznego. Z konfliktw wyaniaj si czsto nowe syntezy i nowe
wartoci, konflikty eliminuj take grupy, zbiorowoci, systemy wartoci, ktre staj si
przeszkod w dalszym rozwoju zbiorowoci. Std klasyfikacja konfliktw jest szczeglnie
wana: wyrnia si wic konflikty spoeczne, np. konflikty klasowe, midzygrupowe;

183

konflikty kulturowe, np. konflikty dwch kultur: europejskiej, przyniesionej przez

kolonizatorw i kultury wytworzonej przez ludno miejscow: konflikty midzypastwowe
mogce si przerodzi w wojn; konflikty ekonomiczne, np. walk konkurencyjn dwch
koncernw o eksploatacj pl naftowych czy rynki zbytu; konflikty wartoci, bdce odmian
konfliktu kulturowego, gdy np. w jednej spoecznoci lokalnej przeciwstawiaj si sobie
wartoci kultury skomercjalizowanej i kultury religijno - ascetycznej. Mona by oczywicie
wyrni jeszcze wiele postaci konfliktw. Nas tu interesuj przede wszystkim konflikty
spoeczne, midzygrupowe, lecz trzeba podkreli wzajemne sprzenia, jakie zachodz
midzy rnymi postaciami konfliktw wystpujcych we wspczesnych spoeczestwach.
Np. konflikty klasowe majce wyrane podoe ekonomiczne, walka o udzia w dochodzie
narodowym - maj take aspekty kulturalne i ideologiczne, przebiegaj one w kilku
wymiarach. Konflikty spoeczne mog wic przebiega jako konflikty rl spoecznych,
konflikty wartoci, konflikty przemysowe, a nieraz i jako konflikty midzynarodowe, gdy
chodzi o konflikty midzy dwoma narodami majcymi odmienne ustroje spoeczne, np.
konflikty midzy pastwami i narodami socjalistycznymi i kapitalistycznymi maj wiele
elementw konfliktw spoecznych. Konflikty mog wystpowa w rnych stopniach
intensywnoci, mog przebiega w sposb zorganizowany lub niezorganizowany, mog by
trwae lub przejciowe, mog przebiega w sferze intelektualnej, estetycznej, duchowej lub
fizycznej. Np. konflikty rl bywaj przejciowe (zob. rozdzia powicony rodzinie), lecz
konflikt klasowy jest trway i moe si zakoczy tylko zniszczeniem jednej z
przeciwstawnych klas spoecznych. Konflikt klasowy moe przebiega jako proces
niezorganizowany, np. spontaniczne rewolty i bunty luddystw, lub te moe by
prowadzony przez zwizki i partie zorganizowane. Procesy konfliktu mog przybiera rn
posta: walki, w ktrej przeciwnicy zmierzaj do zmuszenia przeciwnika do uznania swojej
wyszoci. Tak walk jest np. partia szachw. Celem walki jest zmuszanie przeciwnika do
kapitulacji przez uznanie wyszoci przeciwnika i przyjcia warunkw, ktre w danej
dziedzinie merytorycznej (gospodarce, polityce, sztuce, nauce) z tego uznania wynikaj.
Wojna natomiast jest walk zbrojn prowadzon dla realizacji celw politycznych. Wojna
zakada istnienie zorganizowanego pastwa lub innej jednostki politycznej. Dlatego o ile
walka jest zjawiskiem powszechnym, o tyle wojna jest zjawiskiem historycznie ograniczonym
do okresw, w ktrych istniej zbiorowoci zorganizowane politycznie i posiadajce
zorganizowane siy zbrojne dla realizacji swoich interesw. Mona sobie wyobrazi taki
rozwj wspczesnego wiata, e wojny zostan zastpione innymi postaciami walki. We
wspczesnych spoeczestwach rozwizywanie problemw politycznych przy pomocy siy
zbrojnej staje si coraz bardziej wtpliwe, biorc pod uwag, e obie strony maj podobne
szanse cakowitego zniszczenia. Dla prowadzenia wojen istniej armie, czyli grupy
wyspecjalizowane w metodach prowadzenia wojny i wyszkolone w posugiwaniu si broni.
Ich rola we wspczesnych spoeczestwach niezmiernie wzrasta *9. Osobny rodzaj konfliktu
stanowi rewolucja, ktr omwimy dalej. Problem rozwizywania konfliktw staje si
doniosym zagadnieniem dla wspczesnych spoeczestw. Biorc pod uwag si
niszczycielsk wspczesnych broni, narody musz szuka mechanizmw pozwalajcych na
rozwizywanie konfliktw w sposb zabezpieczajcy realizacj interesw obu stron
pozostajcych w konflikcie. Jest to moliwe tylko jeeli konflikt przeksztaci si w pewne
formy wsppracy w rozwizywaniu wasnych problemw, zaspokajaniu potrzeb i
realizowaniu interesw. Trudnoci istniejce w tym zakresie wynikaj przede wszystkim z
istnienia przeciwstawnych ideologii. Wan rol odgrywa take nierwno w poziomie
rozwoju gospodarczego i wynikajce std rnice interesw ekonomicznych. Po drugiej
wojnie wiatowej Organizacja Narodw Zjednoczonych wytworzya wiele
midzynarodowych instytucji sucych przezwycianiu konfliktw midzynarodowych,
utwierdzaniu i rozwijaniu wsppracy we wszystkich moliwych dziedzinach ycia, lecz,
niestety, liczba tzw. wojen lokalnych nie zmniejsza si w cigu lat, ktre miny od powoania
tych organizacji. Mog one jednak skutecznie ogranicza zasig tych wojen i przeciwdziaa
wybuchowi nowej wojny wiatowej. Procesy przystosowania, wsppracy,

184

wspzawodnictwa i konfliktu wystpuj stale w kadej zbiorowoci. S one procesami

spoecznymi w cisym tego sowa znaczeniu, le u podstaw wielu procesw zachodzcych
w spoeczestwie i wielu serii zjawisk powizanych. Wystpujc w okrelonych ilociach i
nateniu, utrzymuj one rwnowag przebiegw ycia spoecznego, tzn. umoliwiaj
zaspokajanie potrzeb, realizacj interesw, wzrost gospodarczy, rozwj osobowoci, sowem,
pozwalaj na utrzymywanie si adu spoecznego, na utrzymywanie porzdku spoecznego.
Mwimy o rwnowadze, gdy ycie spoeczne pene jest zawsze tendencji rozbienych. Jeeli
wic procesy wspzawodnictwa i konfliktu przewaaj nad procesami przystosowania i
wsppracy, wtedy rwnowaga ta zostaje zachwiana. Co to znaczy? To znaczy, e pewien
wysoki odsetek czonkw spoeczestwa nie bdzie mg zaspokaja swoich potrzeb,
realizowa swoich interesw i zacznie dy do zmiany istniejcego adu - wtedy
mechanizmy kontroli spoecznej zaczn zawodzi i wystpi zjawiska dezorganizacji. Jeeli
jednak w ramach istniejcej organizacji spoecznej i przy penym funkcjonowaniu
mechanizmw kontroli spoecznej, procesy te wystpuj w rwnowacych si
intensywnociach, zaspokajanie potrzeb i realizowanie interesw jest osigalne, wtedy
procesy te przebiegaj w sposb zorganizowany. Jest to jednak zawsze rwnowaga chwiejna,
gdy jednostki i zbiorowoci ekonomiczne, polityczne czy spoeczne silniejsze maj sta
tendencj do wykorzystywania swojej przewagi dla realizacji swoich interesw kosztem
sabszych. Std wspzawodnictwo i konflikty gro rozwojem zmierzajcym do zachwiania
tej rwnowagi. Pastwo i rodki siy stojce do jego dyspozycji s uywane dla zapewnienia
ochrony istniejcego adu spoecznego i utrzymania stanu rwnowagi zapewniajcej jego
kontynuacj. Jednake w niektrych warunkach rodki bdce w dyspozycji pastwa i inne
mechanizmy kontroli mog zawie i zbiorowoci wpadaj w stan dezorganizacji.
"Dezorganizacja" jest procesem lub kompleksem procesw spoecznych, na ktre skada si
wielo zjawisk i zachowa odchylonych od normy, a ich wystpowanie i intensywno
zagraa kontynuacji procesw yciowych zbiorowoci. Polega ona na: dezintegracji
instytucji, ktre nie wykonuj swoich zada, osabieniu mechanizmw kontroli spoecznej,
zarwno formalnych, jak i nieformalnych, chwiejnoci kryteriw ocen i norm moralnych,
dopuszczaniu wzorw zachowa, ktre w zbiorowoci zorganizowanej podlegay represji
formalnej i nieformalnej. Ten stan rzeczy pozwala na rozszerzenie zakresu aspiracji
poszczeglnych jednostek i grup, ktre jednak nie mog by w peni zadowolone i std
utrzymuje si stan niepokoju i niezadowolenia. Dla oznaczenia tego stanu rzeczy Durkheim
wprowadzi termin "anomia", ktry oznacza stan zbiorowoci zdezorganizowanych. Procesy
dezorganizacji skadaj si, czy, inaczej mwic, przejawiaj si we wzmoonym
wystpowaniu nastpujcych zjawisk: 1) Wystpowanie alkoholizmu i narkomanii w
sposb zagraajcy funkcjonowaniu gospodarki i instytucji. Alkoholizm i narkomania s
zjawiskami wystpujcymi powszechnie we wszystkich spoeczestwach (te spoeczestwa,
ktre nie znay napojw alkoholowych, miay inne rodki odurzajce). Jednake w okresach
dezorganizacji alkoholizm zaczyna zagraa nie tylko zdrowiu znacznego odsetka ludnoci,
lecz take normalnemu funkcjonowaniu instytucji i organizacji. Wyrniamy nastpujce
postacie alkoholizmu: ceremonialny (picie z okazji rnych uroczystoci); alkoholizm jako
rozrywka; picie alkoholu dla podkrelenia swej wanoci czy sprawnoci (kiedy wypicie jest
podkreleniem posiadania wanej cechy spoecznej: dojrzaoci, siy itp.); oraz picie dla
ucieczki od rzeczywistoci, wynikajce z poczucia bezsilnoci i beznadziejnoci. W okresach
dezorganizacji spoecznej ten rodzaj pijastwa narasta bardzo szybko, wskutek frustracji
zarwno tych, ktrzy nie mog realizowa swoich nadmiernych aspiracji, jak i tych, ktrzy s
zagroeni i pozbawieni moliwoci uprzedniej normalnej egzystencji i czuj si stale
zagroeni. Podobnie ma si sprawa z narkotykami. 2) podniesiona stopa przestpczoci
rnego rodzaju: przestpstwa cywilne, kradziee, wamania, zabjstwa, powstawanie
zorganizowanych band przestpczych, korupcja, apownictwo, przekupno urzdnikw,
niedbae wykonywanie obowizkw subowych, amanie prawa itd. Te zjawiska wzmagaj
poczucie zagroenia wrd ludnoci pozbawionej ochrony prawa, rozluniaj stosunki i wi
w grupach. 3) Wzmoone wystpowanie zachowa seksualnych uznawanych za

185

niepodane i ograniczane w okresach stabilizacji spoecznej: prostytucja, zdrady maeskie,

zwikszona ilo zgwace, homoseksualizm i inne postacie zachowa uwaane za zboczone.
Jest to skutek osabienia wizi spoecznej, rozkadu rodziny oraz zaniku efektywnoci
nieformalnej kontroli spoecznej, zaniku efektywnoci i sankcji moralnych. 4) Do
przejaww dezorganizacji zbiorowoci naley take zwikszona ilo chorb nerwowych i
psychicznych, zaama dezorganizacji i dezintegracji osobowoci. Szczeglnie doniose dla
losw spoeczestw s okresy rozkadu pastwa i dezorganizacji jego instytucji. Klasycznym
przedmiotem studiw w tej dziedzinie jest rozkad pastwa polskiego w XVIII wieku, jego
stopniowe zanikanie, narastajca bezsilno i w kocu niemono przeciwstawiania si
rozbiorom przez ssiadw. Procesy dezorganizacji pastwa polegaj przede wszystkim na
zaniku efektywnoci wadzy wykonawczej, ktrej najlepszym indykatorem jest niemono
wymuszenia posuchu dla prawa i egzekucji wyrokw sdowych. Pastwo, w ktrym wyroki
sdowe nie s egzekwowane, znajduje si na drodze do rozkadu wewntrznego. Jest to
indykator niezawodny. Drugim indykatorem zaczynajcej si i postpujcej dezorganizacji
ukadu instytucji pastwowych jest nieprzestrzeganie prawa przez funkcjonariuszy
administracji pastwa i niemono dochodzenia swoich praw przez obywateli. Pastwo
oczywicie moe by silne jako dyktatura, w ktrej obywatele nie maj adnych praw, ale w
ustroju demokratycznym, w ktrym sia pastwa zaley od poparcia ludnoci, naruszanie
praw obywateli jest indykatorem zaamania si systemu. Poniewa pastwo jest organem siy,
zatem jego sprawno polega na sprawnym dziaaniu si zbrojnych, organw porzdku
wewntrznego, organw wymiaru sprawiedliwoci i organw polityki zagranicznej. W
ustrojach socjalistycznych, gdzie w rkach pastwa skupione jest take zarzdzanie i
kierowanie uspoecznion gospodark, sprawno planowania i zarzdzania staj si rwnie
wanymi czynnikami. Zagadnienia dezorganizacji pastwa s przedmiotem rozwaa wielu
nauk i socjologa interesuj tutaj przede wszystkim problemy funkcjonowania nieformalnych
mechanizmw, niezbdnych dla sprawnego dziaania organw sformalizowanych. Powstaje
teraz pytanie - jak si to dzieje, e spoeczestwo czy mniejsza zbiorowo, znajdujce si w
stanie rwnowagi i stabilizacji, mog sta si terenem procesw dezorganizacji? Jak ju
podkrelalimy uprzednio, ten stan rwnowagi jest zawsze stanem chwiejnym i moe ulec
wstrzsom nagym, czy te moe stopniowo, wskutek niedomagania jakiego ukadu, czy to
instytucji czy te wanych podgrup, utraci stan rwnowagi. Nage zachwianie stanw
rwnowagi i nage przejawy dezorganizacji mog by wywoane przez 1) katastrofy
ywioowe takie, jak naga powd, trzsienie ziemi, wielki poar itp., ktre nagle zrywaj
cigo funkcjonowania instytucji, wywouj panik, uniemoliwiaj zwyke postpowanie,
uniemoliwiaj wykonanie codziennych czynnoci i zaspokojenie potrzeb, zmuszaj ludzi do
dziaa nadzwyczajnych i nieprzewidzianych. 2) Dezorganizacja moe powsta wskutek
wybuchu wojny, bombardowa, inwazji itp., ktre zrywaj zwyke dziaanie instytucji,
wytrcaj ludno z toku zwykych zaj, zmuszaj do gwatownych przesuni ludnoci itp.
3) Dezorganizacja moe powsta nagle wskutek manifestacji, demonstracji
przeksztacajcej si w rozruchy, w rewolt czy te rewolucj. Wtedy ustalony porzdek ycia
i ad zostaj zakwestionowane, obalone, wprowadzony nowy porzdek, podjte daleko idce
reorganizacje, ktre zawsze wywouj okresy przejciowej dezorganizacji. Stopniowe
narastanie procesu dezorganizacji zbiorowoci moe by wywoane take zrnicowanymi
przyczynami:. 1) Radykalne zmiany w technice produkcji, transportu, komunikacji
wywouj konsekwencje spoeczne polegajce na szybkich zmianach ustalonego porzdku
spoecznego, powoduj powstanie nowych grup, nowych si spoecznych, nowych potrzeb i
aspiracji, ktrym istniejcy ukad instytucji i form kontroli spoecznej nie moe podoa i
zbiorowo ulega dezorganizacji zanim ustali si w niej nowy ad. Przykadem s zmiany w
spoeczestwach w okresie pierwszej rewolucji przemysowej, a w mniejszej skali zmiany te
moemy obserwowa np. w rejonach uprzemysowionych. 2) Masowe migracje i
przenoszenie si ludnoci, czy to z powodu zmian politycznych, czy te w poszukiwaniu
pracy, czy te w ucieczce przed przeladowaniami religijnymi czy ideologicznymi, powoduj
take rozkad wizi zarwno w tych zbiorowociach, z ktrych migranci wychodz, jak i w

186

tych, ktre ich przyjmuj. Mechanizm tej dezorganizacji moemy sobie atwo przedstawi zanik ustalonych wizi, poczucie obcoci w nowej spoecznoci, nieprzystosowanie dawnych
wzorw i sposobw postpowania do nowych warunkw - wszystko to powoduje, e stan
rwnowagi spoecznej zostaje zerwany i pojawiaj si zachowania odchylone od normy. 3)
Wreszcie trzeba wymieni take wystpowanie masowe upoledze umysowych,
psychonerwic, osobowoci zdezorganizowanych, np. w okrgach wielkomiejskich, zwaszcza
w krajach wysoko rozwinitych, ktre mog powodowa wystpowanie fali przestpczoci,
zbocze, alkoholizmu i narkomanii. Dalej mog w tych warunkach wystpowa take
zaburzenia w funkcjonowaniu instytucji, gdy w nich znajdzie si zbyt wysoki odsetek ludzi o
zachwianej rwnowadze psychicznej i gdy ludzie psychicznie chorzy maj mono dziaania
w yciu publicznym i decydowania o sprawach ycia zbiorowego. Powoli narastajce
zjawiska dezorganizacji wystpuj w postaci tzw. "problemw spoecznych". Nazywamy tak
seri zjawisk, powizanych lub niepowizanych, wystpujcych jednak w takich ilociach, e
zwracaj uwag opinii publicznej i staj si przedmiotem troski czonkw zbiorowoci. S to
zjawiska wyrastajce albo z jakich niedoskonaych warunkw yciowych, albo z pojawienia
si nowych czynnikw w yciu spoecznym, ktre zaczynaj wywoywa skutki
nieprzewidywane i niepodane: np. masowe upowszechnienie telewizji, czy te masowe
powstawanie nowych lokali rozrywkowych, pojawienie si nowego rodka komunikacji (np.
motoryzacja) - mog powodowa skutki niezamierzone i niepodane. Problemy spoeczne
zazwyczaj wymagaj interwencji zorganizowanych instytucji spoecznych czy specjalnych
organizacji. Klasyfikuje si je zazwyczaj w nastpujce kategorie: problemy wynikajce z
cyklu ycia jednostek (np. problemy modocianych, problemy pracy i zatrudnienia, problemy
ludzi starych). Dalej problemy wynikajce z zachowa odchylonych od normy
(przestpczo, choroby nerwowe i psychiczne, choroby weneryczne itd.). Problemy
wynikajce z organizacji spoecznoci lokalnych czy te szerszych zbiorowoci (problemy
mniejszoci narodowych i konfliktw rasowych czy etnicznych, problemy ndzy, bezrobocia,
problemy mieszkaniowe itp.). Wreszcie niektre problemy wynikaj ze stosunkw
midzynarodowych (problemy pokoju i wojny, problemy dyfuzji kultury masowej itd.) *10.
Problemy spoeczne wystpuj zawsze i w kadym spoeczestwie. Zbiorowoci
zorganizowane potrafi stwarza organizacje czy instytucje wyspecjalizowane zajmujce si
nimi i szukajce dla nich rozwizania. Problemy s zapowiedzi moliwoci dezorganizacji i
dlatego zbiorowoci tworz specjalne organy dla ich wykrywania i stawiania diagnoz,
rozpoznania ich przyczyn i szukania rodkw zaradczych. Jest oczywicie rzecz niemoliw
ich zupena likwidacja i znalezienie dla nich ostatecznych rozwiza. Wyrnia si dwa
rodzaje rozwiza dla problemw spoecznych i dwa rodzaje metod zapobiegania
dezorganizacji spoecznej: a) pierwsza polega na przeprowadzaniu reform, czyli reorganizacji
spoecznej. Polega ona na przebudowie instytucji spoecznych, na zmianach zmierzajcych do
usunicia tych elementw z ycia i funkcjonowania zbiorowoci, ktre rodz te zjawiska
niepodane. b) Drug metod jest tzw. inynieria spoeczna, polegajca na dziaaniu
ograniczonym, bez daleko idcych reform, lecz zmierzajca do usunicia skutkw i
przejaww. Reformy zmieniaj organizacj i struktur zbiorowoci, tak by usun przyczyny
powstawania problemw budzcych niepokj. Lecz kada reforma z koniecznoci stwarza
warunki dla powstawania nowych problemw. Inynieria spoeczna nie siga tak daleko. Jest
systemem metod dziaania lokalnego, ograniczonego do danego zjawiska. Np. w
postpowaniu z wykolejonymi modocianymi, inynieria spoeczna nie szuka reform
spoecznych, ktre by zmieniy rodzin, struktur spoecznoci lokalnych itp., lecz szuka
metod ich resocjalizacji, sposobw ich wcigania w orbit zachowa "normalnych", w orbit
dziaania szkoy i zawodu, stworzenia im mikrorodowiska, maych grup, ktre stajc si dla
nich grupami odniesienia mogyby dokona podanych zmian w ich postawach, aspiracjach i
dnociach osobotwrczych. Termin "inynieria spoeczna" jest uywany w rnych
znaczeniach i nieraz nadaje mu si znacznie szersze znaczenie, podcigajc pod jego zakres
wszelkie techniki manipulowania postawami i dnociami ludzkimi, polityczne,
ideologiczne, ekonomiczne itd. Czasami przez t nazw rozumie si take techniki

187

organizowania grup, zwaszcza grup celowych oraz techniki sprawnego osigania przez nie
celw. Wydaje si jednak, e najodpowiedniejsze zastosowanie tego terminu polega na
okreleniu metod rozwizywania problemw spoecznych, bez uciekania si do reform i
rewolucji. Inynieria spoeczna jest wic potrzebna w kadym ustroju i w kadym
spoeczestwie, lecz dopiero w najnowszych czasach rozpoczto prby jej systematycznego
rozwijania. Pojawia si take nowa dziedzina rozwaa i bada naukowych zwana
socjotechnik, zajmujc si zagadnieniami naukowego rozwizywania zagadnie
przeksztacania rzeczywistoci spoecznej *11. Dla cisoci historycznej trzeba tu doda, e
jeszcze przed powstaniem naukowej socjologii istniay metody i techniki pracy spoecznej,
rozwinite z dawnych tradycji filantropii, a postawione na naukowych podstawach w XIX
wieku. W XX wieku rozwina si teoria i praktyka suby spoecznej, w Polsce
skodyfikowana w systemie pedagogiki spoecznej przez Helen Radlisk. Socjologiczna
inynieria spoeczna i socjotechnika miay wic swoich poprzednikw w rozwizywaniu
problemw spoecznych *12. Wrd procesw spoecznych zmieniajcych struktur
spoeczn zbiorowoci, a zwaszcza struktur klasowo - warstwow spoeczestw globalnych
oraz struktur zawodow zbiorowoci, na szczegln uwag zasuguj procesy "ruchliwoci
spoecznej". Terminem tym oznaczamy serie zjawisk polegajce na przenoszeniu si
jednostek czy grup z miejsca na miejsce w przestrzeni spoecznej. Ruchliwo spoeczn
odrnia si od ruchliwoci geograficznej, polegajcej na zmianie miejsca w przestrzeni
geograficznej, zwanej zazwyczaj migracjami lub ruchami wdrwkowymi. Ruchliwo
spoeczna polega na zmianie pozycji spoecznej w tej samej zbiorowoci lub te na
przeniesieniu si do innej zbiorowoci i zajciu tam innej pozycji. Zmieni pozycj mog
jednostki, grupy, kategorie zawodowe, spoecznoci lokalne. Wyrniamy rne typy
ruchliwoci spoecznej: a) Ruchliwo pionowa czyli przechodzenie z niszych pozycji na
wysze lub te z wyszych na nisze (awans i degradacja). Ruchliwo pionowa moe by
przechodzeniem szczebli w ramach jednej hierarchii subowej (od stanowisk wykonawczych
do stanowisk kierowniczych) lub te przechodzeniem z klasy do klasy spoecznej (nobilitacja,
przejcie z klasy drobnomieszczaskiej do wielkiej buruazji, z robotnika na dyrektora).
Awansowa mog cae klasy spoeczne, gdy np. po rewolucji obejmuj wadz. Kategorie
zawodowe mog awansowa wskutek rewolucji technicznej, czy te nagych zmian w ustroju
gospodarki (np. awans elektronikw, czy te awans planistw w gospodarce planowanej).
Spoecznoci lokalne mog awansowa, gdy staj si centrami administracyjnymi,
przemysowymi, kulturalnymi. Oczywicie analogicznie moe nastpowa degradacja.
Produkcja maszynowa moe degradowa zawody, rewolucja awansuje jedne klasy, a
degraduje te, ktre dotychczas panoway. Ruchliwo pionowa moe si dokonywa w
jednym pokoleniu, gdy np. syn sklepikarza z maego miasteczka dorabia si wielkiego
majtku i zostaje wielkim przedsibiorc w skali pastwa, lub te moe dokonywa si w
cigu kilku pokole, gdy np. syn drobnego sklepikarza zostaje wacicielem redniego
przedsibiorstwa, a wnuk wielkim kapitalist. Tak wizj spoecznej ruchliwoci widzi
Wokulski w czasie wizyty w Paryu). Tak ruchliwo nazywamy ruchliwoci
midzypokoleniow. b) Ruchliwo pozioma, horyzontalna polega na przenoszeniu si z
grupy do grupy (zawodu, miasta), jednake bez zmiany pozycji spoecznej, bez widocznego
awansu czy degradacji. Tutaj nale takie zjawiska, jak przechodzenie robotnikw rolnych na
stanowiska niewykwalifikowanych robotnikw w przemyle, przechodzenie pracownikw z
instytucji do instytucji na podobne stanowiska z minimalnymi zmianami w uposaeniu czy w
przywilejach, przekwalifikowania pracownikw wskutek innowacji technicznych, lecz bez
wyranego awansu czy degradacji itp. c) Trzeci rodzaj ruchliwoci, wanej dla ycia
spoecznego to fluktuacje pracownikw, przenoszenie si z zakadu pracy do zakadu pracy,
jednake w ramach tego samego zawodu, lub zawodu podobnego, gdy chodzi o pracownikw
niewykwalifikowanych. Ta pynno zag pracowniczych jest przedmiotem intensywnych
studiw *13 ze wzgldu na ekonomiczne skutki i straty, jakie powoduje. d) Wreszcie trzeba
tu wspomnie raczej ekologiczny ni spoeczny proces codziennych przepyww ludnoci
midzy miejscem zamieszkania, pracy, zaopatrzenia i rozrywki. W wielkich miastach i

188

okrgach wielkomiejskich jest to proces o duej wadze dla ycia zbiorowego. Jakie s
przyczyny procesu ruchliwoci? Niektre z nich wynikaj z samego mechanizmu ycia
zbiorowoci, tzn. zaspokajania potrzeb i funkcjonowania. W kadym typie spoeczestwa, a w
spoeczestwach wspczesnych w zwikszonym stopniu zaznaczaj si rne hierarchie
zrnicowane i stratyfikacje. Przypomnijmy sobie tutaj, co pisalimy w poprzednim rozdziale
na temat klas i warstw spoecznych. Ruchliwo wertykalna jest zwizana z faktem
stratyfikacji spoeczestw pod wielu wzgldami. Jak widzielimy, podstawami stratyfikacji i
zajmowania rnych pozycji w spoeczestwie s: osigany dochd czy posiadany majtek,
posiadana wadza i zakres decyzji kierowniczych, poziom wyksztacenia, poziom zdolnoci
itd. Ot w kadym spoeczestwie, w kadej grupie, organizacji, przedsibiorstwie,
spoecznoci lokalnej istnieje staa rotacja kadr, dla wykonywania nowych zada zbiorowoci
potrzebuj nowych ludzi na stanowiska kierownicze. Std w kadej zbiorowoci istniej
mechanizmy i kanay kierowania odpowiednio przygotowanych ludzi na te stanowiska.
Mechanizmy te to system szkolny, systemy selekcji istniejce w organizacjach celowych,
funkcjonowanie instytucji politycznych i ekonomicznych. Istniej take odpowiednie bodce
skaniajce ludzi do podejmowania wysikw, aby si pi w gr tych istniejcych drabin
spoecznych: pace, presti, wadza, dostp do podanych dbr itp. W niektrych
spoeczestwach istniay bardzo ograniczone moliwoci ruchliwoci pionowej. Np. w
spoeczestwie feudalnym przejcie z klasy do klasy byo bardzo utrudnione i tylko bardzo
nieliczni mieszczanie lub chopi mogli wej do stanu szlacheckiego. W spoeczestwie
kastowym przejcie z kasty do kasty byo moliwe w zasadzie tylko na drodze reinkarnacji, a
wic poza kontrol empiryczn. Tego rodzaju spoeczestwa, w ktrych ruchliwo
wertykalna jest niemoliwa lub bardzo ograniczona, nazywamy spoeczestwami
zamknitymi. Te natomiast, w ktrych istniej ustalone kanay i mechanizmy, oraz silne
bodce ruchliwoci pionowej nazywamy spoeczestwami otwartymi. W spoeczestwach
uprzemysowionych szczegln rol odgrywa ruchliwo zawodowa i jej te powicono
wiele bada. Zwaszcza zagadnienia prestiu zawodw i przechodzenia z zawodu do zawodu,
denia do wyksztacenia dajcego dostp do okrelonych zawodw - byy przedmiotem
wielu bada. Istnienie otwartych kanaw i bodcw dla ruchliwoci indywidualnej,
zachcajce czy to do studiw, czy innych zabiegw dla awansu wzwy drabiny spoecznej,
musi napotyka odpowiednie motywy ze strony jednostek i pewne ich cechy. Nie kady, kto
chciaby, moe awansowa. Zajmowanie pewnych stanowisk jest zwizane z posiadaniem
odpowiednich zdolnoci, czy te powiza spoecznych, wiedzy czy specjalnego talentu.
Moemy wic wyrni ruchliwo pionow przez system szkolny, gdzie zdobycie dyplomu
otwiera moliwoci zajmowania okrelonych stanowisk: awans szkolny moe by czony z
posiadaniem wybitnego talentu, np. nikt nie zostanie wybitnym uczonym czy artyst, jeeli
nie posiada odpowiednich uzdolnie twrczych; istniej take kanay ruchliwoci pionowej
przez powizania grupowe, gdy np. grupa rewolucjonistw zdobywa wadz, ludzie z nimi
powizani awansuj i maj otwarte moliwoci dochodzenia do najwyszych stanowisk
politycznych; istniej kanay ruchliwoci przez dziaalno gospodarcz, gdy zapobiegliwy,
pracowity i przewidujcy czowiek zdobywa osobisty majtek. Wreszcie wspomnijmy take
awanse spoeczne przez dobrze pomylane maestwa. Trzeba take wspomnie, e wok
zjawisk ruchliwoci spoecznej powstaje wiele mitw i legend. Np. w spoeczestwie
amerykaskim przez dugi okres utrzymywa si mit, e spoeczestwo to otwiera kademu
zdolnemu drog "od achmanw do milionw", e kady, przedsibiorczy i zdolny czowiek
moe w nim zosta milionerem. Ta legenda wielkich moliwoci cigaa do Stanw
Zjednoczonych miliony imigrantw, z ktrych tylko bardzo nieliczni osignli wymarzone
miliony. Podobne mity mona znale w spoeczestwach o kadym typie ustrojowym.
Procesy ruchliwoci zmieniaj struktury spoeczne. Powoduj one napyw do pewnych
zawodw, odpyw od innych, podnoszenie liczebnoci niektrych warstw i klas spoecznych i
zmniejszanie si innych. Np. w Polsce po wojnie obserwujemy stay spadek liczebnoci klasy
chopskiej, podnoszenie si liczebnoci robotnikw i pracownikw umysowych,
obserwujemy take zanik niektrych zawodw tradycyjnych, a szybki wzrost innych

189

zawodw (np. zanikanie rymarzy, stelmachw, bednarzy, szybki wzrost specjalnoci

elektrykw itp.). Zmieniaj si take systemy wartoci, gdy kady zawd, kada klasa ma
swoje systemy wartoci funkcjonujce w caym spoeczestwie. Std procesy ruchliwoci
spoecznej zmieniaj nie tylko struktur, ale take wi spoeczn, organizacj spoeczn i
kultur, obyczaje, wzory zachowania. I tutaj dochodzimy do zagadnienia procesu
"reorganizacji spoecznej", czyli procesw nowego ukadu systemu instytucji, stosunkw
spoecznych. Mwic o reorganizacji spoecznej mamy na myli przemiany w organizacji tak
jak j zdefiniowalimy w rozdziale o wizi spoecznej. Reorganizacja moe by
podejmowana celowo jako wiadomy wysiek zmierzajcy do stworzenia nowych zasad
funkcjonowania zbiorowoci, przeksztacenia ukadu stosunkw, instytucji, zasad kontroli
spoecznej, lecz moe si take dokonywa spontanicznie, w toku rozwoju i przemian
spoecznych. Ten proces spontanicznej reorganizacji jest dialektycznie wpleciony w ycie
kadej zbiorowoci. Reorganizacja jest konieczna dla utrzymywania tej chwiejnej rwnowagi
ycia zbiorowego, dla zapobiegania dezorganizacji. Gdyby nie byo w yciu zbiorowym
mechanizmu reorganizacji, powizanego cile z procesami przystosowania, wtedy ycie
zbiorowe byoby szeregiem kryzysw wywoanych sztywnoci organizacji spoecznej.
Jednake ten spontaniczny proces reorganizacji, spontanicznych przystosowa wzorw
zachowa, typw stosunkw, funkcjonowania instytucji nie wystarcza, aby przystosowywa
zbiorowoci do zmienionych warunkw wewntrznych i zewntrznych. Zwaszcza instytucje
i organizacje sformalizowane nie zmieniaj si wystarczajco w tym spontanicznym procesie
i wymagaj reorganizacji podejmowanych celowo. Lecz te zagadnienia zmian spoecznych
omwimy w osobnym rozdziale. Przypominajc jeszcze raz tok naszego rozumowania w tym
wykadzie, podkrelam, e staralimy si przedstawi kolejno yw struktur i organizacj
spoeczestwa w jej poszczeglnych elementach skadowych, od charakterystyki podstaw
przyrodniczych, przez wszystkie wane czci skadowe tej caoci - a do procesw w niej
zachodzcych, utrzymujcych jej cigo i jej stae zmiany. Patrzc wic na dowoln
zbiorowo spoeczn, w ktrej czytelnik yje i w ktrej yciu bierze udzia, moe teraz
dokonywa analizy jej podstaw przyrodniczych, ekonomicznych, analizowa jej kultur,
wyrnia osobowoci, role spoeczne, ludzi w niej yjcych, analizowa jej wi i
organizacj, jej elementy skadowe i zasady ich przyporzdkowania i wreszcie zachodzce w
niej procesy. Jaki jest bowiem cel tej ksiki - eby do takiego poznawania spoeczestwa
dostarczy poj i metod operowania nimi. Pozostaje nam jeszcze do omwienia kompleks
zagadnie bardzo wanych. Mianowicie musimy jeszcze powiedzie, przy pomocy jakich
poj moemy analizowa sta zmian zbiorowoci, ich rozwj, czy te ich rozkad i
zanikanie. `cp2 Przypisy: 1. Leopold von Wiese, "System der Allgemeinen Soziologie", 1933.
2. Wadysaw Okiski, "Procesy samoksztaceniowe", Pozna 1935. 3. Edward A. Tyriakian
wprowadzi rozrnienie midzy "social change" i "societal change" oznaczajc t drug
nazw zmiany w spoeczestwach globalnych. Zob. "A Model of Societal Change and its
Lead Indicators", w: S.Z. Klausner (ed.), "The Study of Total Societies", New York 1967. 4.
Procesy adaptacji ludnoci na ziemiach zachodnich omawiaj m. in.: Stefan Nowakowski,
"Adaptacja ludnoci na lsku Opolskim", Pozna 1957. Kazimierz ygulski, "Adaptacja
kulturalna repatriantw na Ziemiach Zachodnich", "Przegld Socjologiczny" t. XIII, nr. 2, s.
72 - 93; tene, "Z bada nad procesami adaptacji i integracji spoecznej repatriantw, w:
Pozna 1961, s. 181 - 232. Wiele materiaw do tego zagadnienia przynosz "Pamitniki
osadnikw Ziem Odzyskanych", Pozna 1963, opr. Z. Dulczewski i A. Kwilecki. 5. Zob.
Maria Jarociska, "Adaptacja modziey wiejskiej do klasy robotniczej" Wrocaw 1964. 6.
Zob. Kazimiera Zawistowicz - Adamska, "Pomoc wzajemna i wspdziaanie w kulturach
ludowych, "Prace i Materiay Etnograficzne" t. VIII - IX, oraz teje autorki, "ywe tradycje
wspdziaania na wsi" d 1948. 7. T.R. Malthus, "Prawa ludnoci", Warszawa 1925. 8.
Zob. Tadeusz Szczurkiewicz, "Wpyw teorii ewolucji Karola Darwina na nauki spoeczne",
w: "Studia Socjologiczne", Warszawa 1969. 9. Zob. Jerzy J. Wiatr, "Wojsko, spoeczestwo,
polityka w Stanach Zjednoczonych", Warszawa 1962; tene, "Socjologia wojska",
Warszawa 1964. 10. Tak klasyfikacj stosuje Howard S. Becker (ed.), "Social Problems",

190

New York 1966. Zob. rwnie M.H. Neumeyer, "Social Problems and Changing Society",
New York 1953. 11. Zob. Adam Podgrecki, "Socjotechnika. Praktyczne zastosowania
socjologii", Warszawa 1968. 12. Zob. Helena Radliska, "Pedagogika spoeczna",
"Ossolineum" 1961. 13. Zob. Adam Sarapata, "Studia nad uwarstwieniem i ruchliwoci
spoeczn w Polsce", Warszawa 1965; "Stabilizacja zag", Warszawa 1968 oraz pr. zb. pod
red. A. Sarapaty, "Pynno zag", Warszawa 1968, S.M. Lipset i R. Bendix, "Ruchliwo
spoeczna w spoeczestwie przemysowym", Warszawa 1964.

IX. Zagadnienia rozwoju spoecznego

Wstp
Jak widzielimy w poprzednim rozdziale, w kadej zbiorowoci zachodz codziennie tysice
zjawisk. Niektre z nich ukadaj si w serie, s ze sob powizane, inne s odizolowane,
przelotne, znikaj jakby bez ladu. Inne cz si ze sob - stanowic procesy. Takich
procesw zachodzcych w kadym spoeczestwie mona by wyliczy setki albo i wicej. W
nich jednak wyodrbnilimy procesy stanowice ze swej istoty procesy spoeczne, tzn.
zmieniajce stosunki midzy ludmi, mwic metafor - procesy zachodzce w samej
substancji spoecznej, w tym, co stanowi pewn istot rzeczywistoci spoecznej. Liczba tych
procesw jest ograniczona. Lecz s one istot procesw zachodzcych w spoeczestwie i one
te stanowi o jego yciu. Kada zbiorowo spoeczna jest caoci yw a wic i zmienn.
W niektrych okresach zmiany w spoecznociach zachodz bardzo powoli, instytucje,
obyczaje, wzory zachowania, kryteria ocen, systemy wartoci i inne elementy zbiorowoci s
w tych czasach zadziwiajco trwae i sztywne. Np. niektre spoeczestwa pierwotne, take
np. spoeczestwo chiskie, miay dugie okresy jakby skostnienia, kiedy ilo zachodzcych
zmian bya niewielka, a tempo bardzo powolne. Natomiast wspczesno w porwnaniu z
tymi epokami cechuje si ogromn iloci zmian i szybkim tempem ich dokonywania. Opis
zagadnie zmian spoecznych rozpoczniemy od ustalenia kilku rozrnie pojciowych.
Jeeli w pewnym systemie czy ukadzie spoecznym powstaj nowe elementy skadowe lub
zanikaj elementy dotychczas wystpujce, lub jeeli powstaj nowe stosunki midzy tymi
elementami czy zanikaj stosunki dotychczas istniejce - wtedy mwimy, e system ten ulega
"zmianie". Jeeli zmiany zachodzce w danym systemie prowadz do zrnicowania i
wzbogacenia jego elementw skadowych i (lub) zachodzcych midzy nimi stosunkw wtedy mwimy, e system ten si "rozwija". Jeeli zmiany zachodzce w pewnym systemie
prowadz do zaniku i zuboenia jego skadu elementw i (lub) zachodzcych midzy nimi
stosunkw - wtedy mwimy, e system ulega "regresji". Jeeli rozwj zachodzcy w jakim
systemie zblia go do okrelonego ideau, ocenianego pozytywnie, wtedy mwimy, e rozwj
ten jest "postpem". Postpem jest wic rozwj poczony z doskonaleniem systemu, wedug
okrelonych kryteriw. Stwierdzenie rozwoju jest opisem, stwierdzenie postpu wymaga
oceny. Zagadnienie zmian zachodzcych w spoeczestwach czy te zmian spoecznych (nie
wszystkie zmiany zachodzce w spoeczestwach s zmianami spoecznymi), a zwaszcza
zagadnienie rozwoju spoecznego od dawna pasjonoway mylicieli. W XVII wieku pojawia
si teoria postpu stwierdzajca, e dzieje ludzkoci s zarazem procesem postpu, wiodcym
do coraz wyszych form ycia zbiorowego i do doskonalenia spoeczestwa. Od XVIII wieku
teorie postpu i inne rozwaania nad filozofi dziejw, nad tym, czy dzieje spoeczestw s
uregulowane przyrodzonymi prawami - stay si jedn z podstaw sformuowania naukowego
programu badania spoeczestwa i naukowej socjologii. Rwnoczenie wok zagadnie
rozwoju i postpu spoecznego wytworzya si otoczka namitnoci politycznych i sporw
ideologicznych, zwaszcza po dzieach K. Marksa i jego teorii goszcej, e przyrodzony
rozwj spoeczestwa nieuchronnie doprowadzi do upadku ustroju kapitalistycznego i
powszechnego wprowadzenia ustroju socjalistycznego. Walka ideologiczna wok tej tezy
miaa powany wpyw na rozwj rozwaa socjologicznych i bada nad rozwojem. Przez
dugi czas goszono tez, e zajmowanie si teori postpu nie jest zadaniem naukowym, gdy
wymaga ono stosowania kryteriw ocen doskonaoci ustroju, ktrymi nauka nie dysponuje.

191

Std te niektre szkoy i kierunki socjologiczne w krajach zachodnich na miejsce pojcia

rozwoju wprowadzay pojcie zmian, eby unikn ideologicznych implikacji zwizanych z
pojciem rozwoju. Nie wchodzc w te dyskusje *1 w naszym wykadzie stwierdzalimy
zmienno struktur i funkcji zbiorowoci jako fakt przyrodzony, stwierdzamy take ponadto,
e historia w sposb przekonujcy pokazuje procesy wzrostu i rozwoju pastw, narodw,
powstawanie wielkich zbiorowoci, organizacji, imperiw - zatem fakty rozwoju s oczywiste
i jest rzecz socjologw badanie prawidowoci tego rozwoju. Pozwalaj si one ujmowa
empirycznie, opisywa statystycznie i mierzy, ujmowa we wskaniki i inne miary, a zatem
nie ma potrzeby, aby dyskutowa nad tym, czy spoeczestwa si rozwijaj czy nie. Jest take
rzecz oczywist, e procesy wzrostu wystpuj rwnolegle z procesami rozkadu, upadku i
zaniku, i e te procesy s take prawidowe, e maj swoje przyczyny i regularnoci
przebiegu. Przez dugi czas jednake zagadnienia rozwoju pozostaway pod silnym wpywem
oglnych teorii ewolucji, formuowanych po Darwinie i jego okrelenia rozwoju ("descent
with modification through variation and selection") oraz oglnych teorii ewolucji
formuowanych przez Spencera, Morgana i innych. Kiedy jednak zacza si krytyka tych
teorii, wykazujca, e s one raczej konstrukcjami pojciowymi, a nie uoglnieniami dobrze
zbadanych faktw, i e konstruowane przez nie schematy nie odpowiadaj faktom,
zagadnienia rozwoju spoecznego zeszy na plan dalszy w badaniach spoeczestw. Przez
dugi czas w badaniach socjologicznych zajmowano si przede wszystkim zagadnieniami
struktur i funkcji systemw spoecznych. Rwnie w metodologii ujcia dynamiczne,
zmierzajce do uchwycenia zmian i rozwoju, byy zastpowane analiz funkcjonalno strukturaln. Tylko szkoa marksistowska w socjologii konsekwentnie stosowaa ujcia
dynamiczne, starajc si uchwyci prawidowoci rozwoju spoecznego. Obecnie jednak
obserwujemy ponowne pojawienie si prb wskrzeszenia teorii ewolucji *2. Rwnolegle
jednak prowadzone s intensywne badania nad rnymi aspektami zmian zachodzcych w
rnych typach zbiorowoci. Zagadnienia te mona uoy w kilka dziaw. A wic jest to
przede wszystkim zagadnienie czynnikw wywoujcych zmiany - a zwaszcza rozwj
spoeczny. Mwic schematycznie, jeeli rozpatrujemy jak zbiorowo, czy to bdzie
wzgldnie odizolowana spoeczno lokalna (wie czy miasteczko, rejon grski), czy te
spoeczestwo pastwowe, czy nard, z okrelon struktur, organizacj spoeczn,
poziomem gospodarczym, stanem kultury itd. - jakie czynniki powoduj, e ulega ona
rozwojowi, lub te znajduje si w stanie zastoju lub w stanie degradacji? Na to pytanie jest
kilka odpowiedzi; wskazuje si szereg takich czynnikw, jak zmiany warunkw
przyrodniczych, wprowadzenie nowych narzdzi pracy i metod produkcji, przenikanie
nowych elementw z innych, bardziej zaawansowanych zbiorowoci, powstawanie ruchw
spoecznych wyzwalajcych potencjalne siy tej zbiorowoci, i inne. Rozpatrzymy te pogldy
poniej. Drugie zagadnienie dotyczy prawidowoci przebiegu zmian. Przede wszystkim
pytanie, czy istniej jakie stadia rozwoju, identyczne lub podobne dla wszystkich typw
zbiorowoci? Odpowiedzi na to pytanie daway wszystkie wielkie teorie rozwoju: Comte
wyrnia trzy takie stadia rozwojowe, Marks ustanowi prawo sukcesji formacji spoeczno ekonomicznych, w nowszych czasach Rostow wystpi z teori stadiw wzrostu
gospodarczego itp. Pytanie to jest wane dlatego, e gdybymy mieli wzgldnie precyzyjne
prawa ustalajce kolejno dokadnie opisanych faz rozwoju, to moglibymy na tej podstawie
nie tylko przewidywa przyszy rozwj, ale take dokadniej go planowa i przypiesza.
Trzecia grupa zagadnie dotyczy dziedzin ulegajcych zmianom, a zwaszcza dziedzin
szczeglnie wanych. Wiemy bowiem, e niektre elementy skadowe grup spoecznych s
niezwykle trwae, a inne s bardzo zmienne, np. niektre obyczaje w polskim spoeczestwie
trwaj ju setki lat (obyczaje i zwyczaje zwizane ze witami religijnymi, z cyklem ycia
jednostki, jak np. obchodzenie uroczystoci rodzinnych itp.), a np. mody s bardzo zmienne.
Zmienno zbiorowoci spoecznych mona i trzeba rozpatrywa na tle ich cigoci,
kontynuacji i trwania. Nawet w okresach najdalej idcych rewolucji politycznych,
technicznych, gospodarczych, - zbiorowoci zmieniane utrzymuj swoj identyczno i
podstawy swojej kontynuacji, a to oznacza, e niezwykle wane ich elementy skadowe

192

zachowuj swoj cigo i niezmienno. Wreszcie rozwaane jest tu zagadnienie

"mechanizmw" zmian, gdzie szuka si odpowiedzi na pytania, "jak" przebiegaj zmiany, tzn.
jaki jest immanentny, wewntrzny mechanizm przemian. Czy przemiany spoeczne dokonuj
si tak jak zmiany w rosncym organizmie, czy te kumulacj innowacji, czy istot ich jest
naladowanie innowacji tworzonych przez twrcw lub przenoszonych z zewntrz, czy te
rzeczywisto spoeczna wytwarza jakie zupenie swoiste mechanizmy zmiennoci? Pytania
te znowu dotykaj ontologicznych zagadnie, ktre w tym wprowadzeniu tylko
sygnalizujemy, ale w miar monoci postaramy si da odpowiedzi orientacyjne. Zacznijmy
wic od czynnikw wprowadzajcych zmiany spoeczne. Wymienilimy tu jako pierwsz
przyczyn zmiany w rodowisku przyrodniczym. Mog to by zmiany dokonywane przez
sam przyrod i te oddziayway na spoeczestwa pierwotne, w wysokim stopniu zalene od
si przyrody. A wic np. powodzie, ktre zmieniay krajobraz i niszczyy pola uprawne,
trzsienia ziemi i inne gwatowne zmiany miay swoje konsekwencje w yciu spoecznym
zbiorowoci yjcych na tych obszarach. Lecz take i powolne zmiany jak ozibianie si
klimatu, lub zmiana stepu na pustyni powodoway, e pierwotne plemiona musiay zmienia
swoj gospodark, a w lad za tym take i swoj organizacj. Nawet we wspczesnych
spoeczestwach zmiany w rodowisku naturalnym, spowodowane irygacj, wycinaniem
lasw, osuszaniem bagien czy zatok morskich (Holandia) maj swoje konsekwencje
spoeczne. Lecz zmiany w przyrodniczych podstawach ycia spoecznego mog zachodzi
take w sferze zjawisk demograficznych, biologicznych. Np. gwatowny przyrost ludnoci,
przeduenie wieku ludzkiego i pojawienie si w spoeczestwie wysokiego odsetka ludzi
starych, zmniejszenie miertelnoci niemowlt i inne zjawiska wywouj take skutki
spoeczne w podziale pracy, moliwociach wzrostu gospodarki, postawach ludnoci
znajdujcych swj wyraz w opiniach politycznych itd. Jednake daleko waniejsze s te
procesy przemian, ktre wywouj innowacje techniczne, naukowe i organizacyjne.
Innowacje naukowe i techniczne
Zmiany spoeczne nastpujce pod wpywem wprowadzenia do praktyki produkcyjnej
nowych wynalazkw technicznych, ktre umoliwiaj radykalne zmiany w iloci i jakoci
produkcji, byy najlepiej opisywane na przykadzie pierwszej rewolucji przemysowej w
Anglii. Polegaa ona na wprowadzeniu maszyn parowych jako rda energii poruszajcej
maszyny produkcyjne oraz na wynalezieniu mechanicznych sposobw obrbki wkna, na
znalezieniu nowych metod wytapiania metali. Obszerna literatura historyczna i socjologiczna
pokazuje, jakie byy skutki wprowadzenia tych wynalazkw do praktyki *3. Oglnie mwic,
wprowadzenie innowacji technicznych wywoao stworzenie nowych rodkw produkcji,
podniesienie wydajnoci pracy, zastpowanie energii naturalnej (wody, wiatru, siy zwierzt i
ludzi) energi mechaniczn, co dao szybkie podniesienie iloci wyprodukowanych dbr,
przypieszyo ich transport, podnioso mono akumulacji kapitau i podnioso stop
inwestycji produkcyjnych, a rwnoczenie zmusio do stworzenia nowej organizacji
przedsibiorstwa. Manufaktura zostaa zastpiona zmechanizowan fabryk, powstay wielkie
fabryki koncentrujce due iloci robotnikw. Tak wic innowacje techniczne, w swoich
skutkach, przyczyniy si do powstania nowoczesnego proletariatu fabrycznego. Praca
maszynowa bya prac podzielon, rozdrobnion i miejsce jednego mistrza rzemielnika
zaja dua ilo robotnikw wykonujcych na rnych maszynach proste operacje,
skadajce si w sumie na gotowy produkt, niegdy w caoci wykonywany przez jednego
mistrza i jego ekip uczniw. Rozdrobnienie pracy podnioso niesychanie jej wydajno, lecz
take uzalenio robotnika od waciciela maszyn, przedsibiorcy. Zmieniaa si take
struktura i funkcje kapitalisty, powstay kategorie przedsibiorcw przemysowych,
finansowych, gdy wielki przemys nie mg istnie bez wielkich bankw, oraz inne kategorie
drobnych przedsibiorcw, wykorzystujcych rne moliwoci drobnej produkcji stwarzanej
przez wielki przemys. Z jednej strony wielki przemys pochania drobne przedsibiorstwa
produkujce te same dobra, lecz z drugiej stwarza okazje do powstawania nowych kategorii

193

drobnych przedsibiorstw, wypeniajcych luki istniejce midzy wielkimi i

wyspecjalizowanymi przedsibiorstwami. Rwnoczenie technika przemysowa przyczyniaa
si do powstawania swoistych postaw, ideologii, filozofii spoecznej, w dalszej konsekwencji
- swoistej kultury masowej. Wpyw techniki na ycie spoeczne dziaa poprzez kilka
mechanizmw: przez bezporednie dziaanie maszyn na czowieka przy niej pracujcego;
przez tworzenie nowej organizacji pracy i organizacji spoecznej przedsibiorstwa, ktre
wywieraj wpyw take na zbiorowoci poza przemysem; przez tworzenie nowych grup,
kategorii zawodowych, warstw spoecznych i klas; przez stwarzanie swoistej psychologii,
ideologii, postaw, przekona, aspiracji i systemw wartoci. Powstaje w ten sposb
"spoeczestwo przemysowe" lub "uprzemysowione" majce swoist struktur, kultur
masow, masow produkcj i masow konsumpcj. Zagadnienia te s badane przez socjologi
przemysu, ktra ma ju powany dorobek *4. Procesy przemian wywoane czynnikami
innowacji technicznej maj swoje dobrze zbadane prawidowoci. Ich mechanizm wpywu
wywouje najpierw skutki ekonomiczne, potem skutki w organizacji zbiorowoci i w ich
strukturze, wreszcie w sferze wiadomoci. Jest to oczywicie proces sprzony, zmiany te
wystpuj rwnolegle, zalenie od tego, jaki jest stan wyjciowy, w jakim zaczynaj dziaa
innowacje. Jeeli jest to spoeczestwo typu "tradycyjnego", tzn. opartego na produkcji
narzdziami wzgldnie prostymi, z maym zastosowaniem maszyn, opartym na bezporednich
kontaktach osobistych, z przewaajcymi mechanizmami nieformalnej kontroli spoecznej wtedy, oczywicie, proces zmian siga bardzo gboko. Jeeli natomiast innowacje zjawiaj
si w wysoko uprzemysowionym spoeczestwie, o organizacji nastawionej na wytwarzanie
innowacji, wtedy wywouj one tylko stae i w znacznej mierze kierowane adaptacje do ich
zastosowa *5. Wszystkie te typy wpywu przebiegaj wedug do dobrze opisanych
prawidowoci i na og moemy do dokadnie przewidywa, jakie skutki przyniesie postp
techniczny, zarwno wtedy gdy mamy do czynienia z drug jej faz, wynikajc z
zastosowania ukadw zautomatyzowanych i ukadw cybernetycznych, z zastosowania
maszyn elektronowych wykonujcych prace "umysowe". Innowacje techniczne maj
bezporednie i porednie skutki zarwno w makrostrukturach, w mikrostrukturach, w
kulturze, wzorach postpowania, kryteriach ocen. Mona powiedzie, e ich wpyw dokonuje
penej reorganizacji spoeczestw globalnych w ich wszystkich aspektach. Co wic zostaje
zachowane i utrzymuje identyczno spoeczestwa - to pewne obyczaje i tradycje,
wiadomo wasnej historii, jzyk, chocia wzbogacony i zrnicowany, pozostaje w swej
strukturze ten sam, symbole i normy etyczne, poczucie odrbnoci, terytorium, wiele
pomnikw, zabytkw architektury, te same miasta i osiedla - chocia zmienione i
rozbudowane, tradycyjne stroje i wiele innych elementw materialnych, symbolicznych,
idealnych i strukturowych. Pozostaje dziedzictwo kulturowe, ktre nie ulega ju zmianom,
gdy jest zastyge, utrwalone w dzieach sztuki, literaturze, tradycji. Te wanie elementy
utrzymuj cigo zbiorowoci spoecznych, zapewniaj ich trwanie, kontynuacj. Podstaw
kontynuacji opartej na tych podstawach jest socjalizacja modziey, jej wychowanie, oraz
utrzymywanie mechanizmw kontroli spoecznej, wymuszajcych konformizm modych
pokole, ukadajcych je w jakie zasadnicze tory ycia waciwe tej wanie zbiorowoci.
Tak wic w procesie przemian pod wpywem innowacji technicznych zasig zmian zostaje
zatrzymany przez spontanicznie dziaajce mechanizmy trwaoci, kontynuacji i cigoci.

Przenikanie kultur
Mwilimy dotychczas o zmianach wywoanych innowacjami technicznymi powstajcymi
wewntrz danego spoeczestwa, np. rewolucja przemysowa w Anglii pod koniec XVIII
wieku rozpocza si od wynalazkw dokonanych w tym kraju i zastosowanych przez
przedsibiorcw angielskich. Lecz zmiany w spoeczestwie mog powstawa take pod
wpywem przeniesienia do niego innowacji rnego rodzaju z zewntrz, z innych
spoeczestw, przy czym te innowacje niekoniecznie musz by nowymi odkryciami.

194

Czasami wystarcza, e zostaje przeniesione co innego, jaki element, dotychczas w danej

kulturze nie wystpujcy. Np. przeniesienie do Europy z Ameryki uprawy kartofli,
kukurydzy, tytoniu, ktre wywoay wiele zmian w spoeczestwach europejskich, nie
oznaczao, e s to jakie wielkie odkrycia techniczne. Po prostu przywieziono do Europy
nowe rodki ywnoci i nowy nag, a to pocigno za sob rne zmiany. Nierwnomierny
rozwj narodw i pastw jest faktem historycznym. Faktem s rwnie stycznoci
zachodzce midzy nimi, na rnych poziomach, czy to midzy poszczeglnymi
obywatelami, instytucjami i zbiorowociami spoecznymi, czy te stycznoci midzy
pastwami jako caociami. Wtedy przeniesienie nowych elementw kultury, nowych
wzorw zachowania, nowych narzdzi pracy czy walki - wywouje zmiany wynikajce z
koniecznoci przystosowania si pozostaych elementw systemw spoecznych do
przyniesionych innowacji. Np. wprowadzenie konia i broni palnej zmienio sposoby
polowania na bizony Indian Ameryki Pnocnej i sposoby walki. Ko pozwala na
docignicie bizona w penym galopie. Nie trzeba wic byo stosowa tradycyjnych metod
owcw pieszych, ktrzy musieli zapdza wdrujce stada albo nad przepacie skalne i
wpdza sposzone stado do przepaci, eby tam potem oprawia zabite sztuki, albo wpdza
je do uprzednio przygotowanych ogrodze. Ko zmieni take ycie nomadw, gdy pozwala
na szybkie poruszanie si, przenoszenie na dalekie odlegoci i na transport duego dobytku.
Zupenie inne zmiany wywoao przeniesienie do Japonii w drugiej poowie XIX wieku
techniki produkcyjnej i zmechanizowanych fabryk europejskich. Spowodowao ono
przeksztacenie struktury spoecznej, ustroju spoecznego, powstanie nowych grup, klas i
warstw spoecznych. Nowy typ przedsibiorstwa kapitalistycznego, nieznany przedtem w
Japonii, spowodowa powstanie elementw ustroju kapitalistycznego. I chocia wiele
elementw tradycyjnego ustroju feudalnego si utrzymao (religia, kult cesarza, itp.), to
jednak Japonia bez rewolucji przesza do swoistego typu kapitalizmu. Przenikanie elementw
technicznych skraca wic dugie drogi rozwoju, a w rezultacie skrcio take drogi i czas
rozwoju ekonomiczno - spoecznego. Mwic oglnie moemy powiedzie, e dyfuzja kultur,
czy lepiej dyfuzja rnych elementw kulturowych, narzdzi, metod pracy, wzorw
postpowania, idei, wytworw materialnych, dokonujca si od spoeczestw wyej
rozwinitych do spoeczestw mniej rozwinitych, skraca naturaln drog rozwoju, nadaje jej
inny kierunek, rnicuje istniejce systemy kulturowe, a czasami dokonuje zupenej
reorientacji, jak w wymienionym powyej przykadzie Japonii, ktra bez przejcia
europejskiej cywilizacji technicznej rozwijaaby si w zupenie innym kierunku. Przenikanie
elementw kultury dokonuje si przez kontakty midzy jednostkami, w toku ktrych
przenosz si idee, obyczaje, ksiki, dziea sztuki, nowe pomysy naukowe, prdy
filozoficzne i artystyczne. Przykadami takich stycznoci mog by wymiany listw midzy
uczonymi w okresie renesansu i pniejszych wiekach. Np. idee Owiecenia szerzyy si w
Europie gwnie dziki takim stycznociom. Przenikanie moe si dokonywa poprzez
instytucje, poprzez wymian handlow, przez rozbudowywanie transportu i komunikacji.
Wreszcie moe si dokonywa dziki umowom midzypastwowym, w ktrych okrela si
dokadnie zakres wymiany i rodzaje przedmiotw importowanych czy eksportowanych.
Spoeczestwa przemysowe nie mog istnie bez takiej staej wymiany towarw, pomysw
organizacyjnych, dokumentacji technicznych, licencji, czasopism naukowych i ksiek
wszelkich rodzajw. Proces przenikania, obojtnie jak zorganizowany, polega przede
wszystkim na wnoszeniu pewnych innowacji, ktre nie powstay wewntrz danego
spoeczestwa, ale w innych zbiorowociach i przeniesione zmuszone do przystosowania si
do nich. Lecz socjologowie zauwayli, e przenoszone elementy zostaj niejako wbudowane,
wczone w istniejce ukady, kompleksy kulturowe, e czsto zmieniaj swoje funkcje *6.
Zauwaono take, e atwiej przenosz si elementy marginesowe, nie zwizane z istotnymi
wartociami danej kultury ni elementy stanowice jej istot. atwiej przenosz si takie
elementy, ktre nie zmieniaj organizacji spoecznej grupy przyjmujcej. atwiej przenosz
si elementy materialne ni ideologie czy treci religijne. Spoeczestwa pierwotne atwiej
przyjmoway ozdoby, elementy strojw, ni maszyny i narzdzia pracy, ktre zmieniayby tok

195

obrzdw zwizanych z prac oraz organizacj spoeczn toku pracy i organizacj, zasady
hierarchii grup pracujcych. Spoeczestwa socjalistyczne przejmuj maszyny zbudowane w
pastwach kapitalistycznych, ale odrzucaj ich ideologi. Stefan Czarnowski pokazywa, jak
wytwory europejskie zmieniay swoje funkcje w spoeczestwach afrykaskich. Opr przeciw
innowacjom przenoszonych z obcych spoeczestw wynika z poczucia zagroenia grup
sprawujcych kontrol nad istniejcym porzdkiem rzeczy. Nie jest to zawsze opr celowo
organizowany. W kadym czowieku istnieje odruchowa niech do nowoci zmieniajcej
ustalone zwyczaje, przyzwyczajenia, wymagajca nowego wysiku dla jej opanowania i
przyswojenia. Niech ta bywa przezwyciana przez ciekawo, przez denia do ulepsze,
denia do zmiany warunkw, jeeli jednak denia do zmiany nie s dostatecznie silne,
inercja i zadowolenie ze stanu istniejcego zwycia. W yciu grup i zbiorowoci szerszych
istniej silne mechanizmy oporu przeciw innowacjom, zwaszcza innowacjom przynoszonym
z zewntrz w elementach wizi spoecznej, kontroli spoecznej zmuszajcej do konformizmu.
Istniej, dalej, opory przeciw nowociom przynoszonym z zewntrz jako przeciw
rzeczywistemu, potencjalnemu czy urojonemu zagroeniu. Ich si pokaza F. Znaniecki w
"Studiach nad antagonizmem do obcych". Grupy spoeczne sprawujce wadz celowo
sprzeciwiaj si nowociom, jeeli widz w nich zagroenie dla swoich interesw, pozycji
spoecznej, przywilejw itp. Twrczo naukowa, techniczna, artystyczna i ideologiczna
znajduje si zawsze pod wpywem grup, w ktrych si rozwija. Wpyw ten moe polega na
pobudzaniu lub hamowaniu i dokonuje si przez krytykw fachowych lub przez opini
publiczn. Historia nauki i sztuki dostarcza wielu przykadw oporu, w ktrym czya si
dziaalno krytyki i opinii przeciw nowym teoriom (Kopernik, Darwin), wynalazkom
technicznym (np. opory przeciw wprowadzaniu maszyn parowych), przeciwko prdom
kulturalnym (np. szyderstwa, krytyka wobec poezji romantycznej, potpienie, szyderstwa,
krytyka i zakazy wobec sztuki abstrakcyjnej). Kontrola nad innowacjami importowanymi
moe si odwoywa do zagroenia ideologicznego (przez pewien czas w niektrych krajach
noszenie dugich wosw przez chopcw uwaano za zagroenie ideologiczne), politycznego,
moralnego czy religijnego. Przenikanie elementw kulturowych wywouje przemiany,
ktrych mechanizm jest podobny do procesw zachodzcych take i pod wpywem
pojawiania si innowacji rodzimych. Rnica polega na tym, e kierunek przemian jest wtedy
inny. Rozwj Japonii przed rozpoczciem procesw modernizacji gospodarki polega na
naturalnej ewolucji tradycyjnego ustroju. Wprowadzenie europejskiej technologii
przekierowao ten rozwj, przez stworzenie nowych instytucji ekonomicznych, nowych
metod i organizacji pracy, przez wprowadzenie nowych czynnikw, ktre wywoay
rewolucj przemysow w Europie. Jednake tradycyjne siy spoeczne i mechanizmy kontroli
spoecznej, tradycyjne systemy wartoci, instytucje polityczne zachoway dosy siy i
wpywu, aby zapobiec cakowitemu upodobnieniu rozwoju spoeczestwa japoskiego do
spoeczestw europejskich. Pozwoliy one na zachowanie kontynuacji tych elementw, ktre
stanowi o odrbnoci i identycznoci spoeczestwa japoskiego poprzez wszystkie
przemiany. Przenikanie elementw kulturowych we wspczesnym wiecie prowadzi do
tworzenia si ujednoliconej cywilizacji przemysowej prawie na caym globie. Std istniej
stae kanay uatwiajce to krenie idei, wytworw materialnych, ludzi. Istniej tysice
wyspecjalizowanych organizacji sucych tym celom, zarwno narodowych, jak i
midzynarodowych. Procesy dyfuzji maj rne aspekty: midzygrupowe i
wewntrzgrupowe, przebiegajce w skali makro i mikro. Np. z jednego kraju do drugiego
zostaj importowane urzdzenia i maszyny rolnicze, lecz potem dopiero zaczyna si proces
przyjmowania tych maszyn i urzdze przez poszczeglnych rolnikw, ktry ma zupenie
odmienny charakter ni przechodzenie z pastwa do pastwa. Tutaj bowiem zaczyna si
wpyw maych grup, krgw, spoecznoci lokalnej, ktrym wprowadzenie innowacji zagraa
powanymi przeksztaceniami. Z jednej strony inercja, a z drugiej czynny opr autorytetw,
jednostek i grup powoduje, e innowacje przyjmuj si stopniowo i w miar przezwyciania
tych oporw. Nowoczesne pastwa wytwarzaj i rozwijaj potny nieraz aparat instytucyjny
sucy do zbierania informacji o postpie technicznym, spoecznym, gospodarczym innych

196

pastw i do przejmowania tych innowacji. Lecz dopiero mechanizmy wewntrzgrupowe, gry

interesw, wpyw tradycyjnych wartoci, zakres wysiku potrzebnego do adaptacji do zmian
wynikajcych z innowacji - decyduj o tym, czy te innowacje si przyjm i czy bd peniy
oczekiwane funkcje. Bowiem nie tylko w spoeczestwach pierwotnych importowane czajniki
suyy nie do parzenia herbaty, ale do wywoywania duchw. Pierwsze tramwaje w odzi,
pomylane jako rodek dojazdu do pracy, przez dugi czas suyy jako rodek wyjazdw
niedzielnych do parku, jako przejadka luksusowa. Samochody w Polsce w pierwszym
okresie motoryzacji nie suyy jako rodek dojazdu do pracy i wykonywania zawodu, ale
jako moliwo wyjazdw odpoczynkowych i jako wskanik prestiu. Kada innowacja
powstajca wewntrz grupy te napotyka rne opory wynikajce z poczucia zagroenia
dotychczasowych ukadw wartoci oraz spjnoci grup wartoci te uznajcych. Jest obron
przeciw moliwej dezorganizacji i zagroeniu istniejcego adu spoecznego. W oporach
przeciw innowacjom przejtym z grup obcych przejawia si wzmoone poczucie zagroenia
identycznoci zbiorowoci przez przyjmowanie elementw stanowicych wytwr obcej
kultury. Zwalczanie "zapadnikw" w Rosji, zwalczanie kosmopolitycznych tendencji przez
grupy nastawione nacjonalistycznie, miao u podstaw wanie obron istoty wasnej
zbiorowoci, zagroonej w samych podstawach przez przenoszenie elementw obcych,
rozkadajcych tradycyjne systemy wartoci, a zatem zagraajcych dalszemu bytowi
zbiorowoci. We wspczesnych spoeczestwach przemysowych import innowacji jest
koniecznoci, dlatego wanie musiay one rozwin wyspecjalizowane mechanizmy
utrzymujce stan rwnowagi midzy czynnikami utrzymujcymi i kontynuujcymi
identyczno grupy, jej tosamo a midzy czynnikami staych przemian, koniecznych dla
utrzymania pozycji grupy w szybko zmieniajcym si wiecie. Omawiajc poprzednio
zagadnienia spjnoci systemu instytucji *7 i kontroli spoecznej, wskazywaem
rwnoczenie, e zbyt dua sztywno tego systemu staje si czynnikiem skostnienia.
Wadysaw Biekowski wskazywa i analizowa te mechanizmy petryfikacji ukadu instytucji.
Spetryfikowany ukad odznacza si wzmoonym oporem przeciw innowacjom technicznym,
organizacyjnym i ideologicznym, utrudnia proces dyfuzji kulturalnej i powstrzymuje tempo
przemian spoecznych, stajc si czynnikiem powodujcym wzgldne lub bezwzgldne
zacofanie grupy w porwnaniu z rozwojem innych grup. Jest to ju problem praktyki
politycznej, polegajcy na tym, aby wzmacniajc te elementy, ktre utrzymuj identyczno
wasnej grupy, rwnoczenie zapewni szybkie krenie innowacji kulturalnych,
utrzymujcych tempo rozwoju waciwe szerszym ukadom midzynarodowym.
Ruchy spoeczne
Dotychczas mwilimy o tych procesach zmian, ktre zaczynaj si od innowacji
powstajcych w ramach wasnej grupy lub innowacji przenikajcych z innych grup. Obecnie
przejdziemy do rozwaania zmian wynikajcych z ruchw spoecznych. Ruchami
spoecznymi nazywa si zazwyczaj zbiorowe denia ludzi do realizacji wsplnego celu.
Ruch spoeczny nie jest wic tylko masowym wystpowaniem zachowa i de podobnych,
jak np. jesienne zakupy ciepej odziey. Ruch spoeczny powstaje wwczas, gdy wiksza
ilo ludzi, wiadomie, celowo i wsplnie dy do realizacji wsplnego celu, stosujc te same
metody dziaania, kierujc si wsplnymi wartociami i powoujc si na wspln ideologi.
W pewnym sensie kada zbiorowo celowa powstaje w wyniku zjawisk podobnych do ruchu
spoecznego, lecz nie jest to warunek konieczny, gdy grupy celowe mog powstawa take
na podstawie porozumienia, nie majcego charakteru ruchu spoecznego. Innowacje
techniczne i ich ekonomiczne konsekwencje zmuszaj ludzi do przystosowywania si. Ruchy
spoeczne s procesami prowadzcymi do czynnego przeksztacenia rzeczywistoci
spoecznej, tzn. prowadz do tworzenia nowych systemw wartoci, tworz i realizuj w
praktyce nowe wizje adu spoecznego, zmieniaj ukady stosunkw spoecznych i tworz
nowe instytucje. Mechanizm powstawania ruchw spoecznych jest zazwyczaj nastpujcy: u
ich podstaw le pewne stany rzeczy powodujce, e stosunkowo dua ilo ludzi nie moe

197

zaspokaja swoich potrzeb ekonomicznych, kulturalnych, politycznych czy innych.

Przyczyny takiego stanu rzeczy mog by rne, np. mog to by konsekwencje procesw
technicznych, politycznych, religijnych itp. Niezaspokojone potrzeby wywouj
niezadowolenie, frustracje, przekierowanie energii psychicznej zmobilizowanej dla
osignicia rodkw zaspokojenia tych potrzeb, przeciw rzeczywistym czy urojonym
przeszkodom, krtko - powstaje stan napicia emocjonalnego, niepokoju psychicznego, ktry
poprzez stycznoci, porozumiewanie si, komunikowanie sobie dozna i przey, przez rne
kanay informacji zostaje uwiadamiany coraz to wikszej iloci ludzi. Powstaje wic stan
niepokoju spoecznego, wyraajcego si zachowaniami odchylajcymi si od codziennej
rutyny, a wic wzmoonymi stycznociami, oywionymi zebraniami krgw spoecznych,
dyskusjami nad istniejcym stanem rzeczy, wyszukiwaniem coraz to nowych aspektw tego
stanu rzeczy i definiowaniem ich jako nieznone, szerzeniem si pogosek, ustalaniem
odpowiedzialnoci za istniejcy stan rzeczy, oskaraniem rnych osb i wymylaniem pod
adresem rzeczywistych czy urojonych sprawcw tego stanu czy te ludzi go utrzymujcych.
Stan niepokoju moe ogarnia wiksze lub mniejsze zbiorowoci, a wic np. niektre
kategorie zawodowe, ktre czuj si szczeglnie upoledzone, kategorie wieku, zbiorowoci
terytorialne, warstwy lub klasy spoeczne. Ten stan niepokoju jest punktem wyjcia dla
rozwijania si ruchw spoecznych. Moe on doprowadzi jednake tylko do powstawania
zjawisk wystpujcych masowo, do powizanych serii zjawisk np. masowego czytelnictwa,
masowych migracji, a wic procesw omawianych w poprzednim rozdziale. Nam tu jednak
chodzi tylko o ruchy spoeczne, tzn. o takie serie zjawisk i stanw rzeczy, ktre s
kompleksami zbiorowych, wsplnych de i dziaa, podejmowanych w sposb
zorganizowany dla osignicia stanu rzeczy, ktry by zmieni sytuacj i pooenie spoeczne
uczestnikw ruchu. A wic ruch spoeczny jest spontanicznym czy celowym deniem i
dziaaniem dla osignicia nowego stanu rzeczy w ukadzie grup i zbiorowoci, w organizacji
spoecznej, w systemie instytucji lub nawet w strukturze spoecznej w skali makro.
Socjologowie wyrniaj trzy rodzaje ruchw spoecznych: a) ruchy reformatorskie, b) ruchy
rewolucyjne, c) ruchy ekspresywne. "Ruchy reformatorskie" powstaj wtedy, jeeli stan
niepokoju spoecznego obejmuje pewne ograniczone krgi czy zbiorowoci spoeczne, jeeli
denia do zmiany istniejcego stanu rzeczy nie spotykaj si z represj przy pomocy siy
fizycznej, jeeli ideologowie i przywdcy ordujcy zmiany maj swobod dziaania i
wypowiadania si, korzystania z publicznych rodkw przekazu i informacji i jeeli
niezaspokojone potrzeby nie dotycz istotnych spraw organizacji i struktury zbiorowoci. Np.
jeeli pewna ilo ludzi stwierdza, e w danej spoecznoci jest zbyt duo dzieci
zaniedbanych i wystpuje z programem opieki nad nimi, proponujc dla tego celu utworzenie
odpowiednich instytucji - wtedy powstaje ruch spoeczny reformatorski, gromadzcy ludzi
przejmujcych si i niepokojcych tym stanem rzeczy, widzcych w tym zagroenie czy
osabienie zbiorowoci. Ruch taki instytucjonalizuje si w postaci dobrowolnego zrzeszenia
celowego, dziaa w ramach ustalonego porzdku spoecznego, dy do wprowadzenia
podanych zmian na drodze ustawodawstwa czy te zmian w systemie instytucji. Takimi
ruchami reformatorskimi byy: ruch emancypacji kobiet (chocia wystpoway w nim
niekiedy elementy ruchu rewolucyjnego), ruchy owiatowe, ruchy filantropijne, ruch
antyalkoholowy, ruch opieki nad zwierztami itp. Ruchy zawodowe czyy take elementy
ruchw reformatorskich i rewolucyjnych, jednake w niektrych krajach przeksztaciy si
one w ruchy czysto reformatorskie. Ruchy reformatorskie przechodz zazwyczaj przez kilka
mniej lub wicej wyranie okrelonych faz rozwojowych, przy czym nie zawsze
przedstawione poniej fazy musz wystpowa zupenie wyranie. 1) Pierwszym etapem,
jak zawsze w kadym ruchu, jest stan niepokoju, ogarniajcego wiksze lub mniejsze iloci
ludzi niezadowolonych z istniejcego stanu rzeczy. 2) Ten niepokj prowadzi do
spontanicznych dyskusji, szukajcych sposobw znalezienia rodkw zaradczych, do agitacji
propagujcej jakie sposoby rozwizania, do tworzenia koncepcji i wizji nowego porzdku, w
ktrym ten stan rzeczy by nie wystpowa. W podanym powyej przykadzie dotyczcym
dzieci zaniedbanych i niepokoju wywoanego tym stanem rzeczy, drugi etap bdzie si

198

charakteryzowa dyskusjami nad rnymi propozycjami rozwizania tego problemu

spoecznego wysuwanymi przez rnych ludzi emocjonalnie przejtych i szukajcych
rozwiza instytucjonalnych. 3) Wskutek tej dziaalnoci spontanicznej tworzy si w coraz
szerszych krgach wiadomo wsplnoci celw, powstaj krgi nieformalne dyskutujce, w
tych krgach wyaniaj si przywdcy narzucajcy swoje pogldy. Mog oni mie cechy
wizjonerw, prorokw, ideologw, lub te po prostu ludzi bardziej trzewych widzcych
praktyczne rozwizania. Zaley to od problemu wywoujcego niepokj. Tworzcy si ruch
emancypacyjny kobiet mia swoich prorokw i wizjonerw, ruch opieki nad dziemi rozwija
si raczej pod wpywem ludzi emocjonalnie zaangaowanych, lecz widzcych praktyczne
moliwoci rozwizania problemu. Na tym etapie tworzy si ideologia i programy dziaania.
4) Sformuowanie ideologii i programu dziaania staje si podstaw nastpnego etapu
rozwoju ruchu, polegajcego na instytucjonalizacji, na tworzeniu grup celowych
zmierzajcych do realizowania ustalonego programu. A wic w przykadzie ruchu opieki nad
dzieckiem bdzie to powstanie odpowiedniego towarzystwa, ktre zacznie zakada domy
dziecka, wietlice, boiska itp. Na tym etapie powstaj wic zrzeszenia majce swoje zarzdy,
organizacj sformalizowan, swoje statuty, budety, komisje rewizyjne. Na ich czoo
wysuwaj si obecnie nie ideologowie i wizjonerzy, lecz organizatorzy, technicy dziaania
spoecznego, umiejcy zorganizowa zaangaowanych entuzjastw w due i sprawnie
dziaajce zrzeszenia. Jest to etap wzrostu form instytucjonalnych ruchu. 5) Nastpna faza
ruchu polega na wykorzystaniu stworzonych form organizacyjnych i instytucji dla realizacji
celw ruchu, jego programu i ideologii. Na czele powstajcych instytucji staj dziaacze,
technicy sprawnego dziaania dla osignicia celw. Nie chodzi tu o czenie ludzi, o
organizowanie ich w zrzeszenia, ale o wykorzystanie ich dla osignicia zaoonych celw.
W tej fazie ruch albo osiga swoje cele, albo ponosi klsk. Poniewa jednak rzeczywisto
spoeczna jest pynna i stale zmienna, poniewa nigdy nie mona powiedzie, e taki a taki
zaoony cel zosta osignity (e np. wszystkie dzieci zostay objte konieczn opiek czy
te emancypacja kobiet dokonaa si cakowicie), wic nawet po osigniciu zaoonych
celw stworzone organizacje istniej nadal, dla utrzymania tyche celw i ich zabezpieczenia.
Jednake ruch spoeczny wstpuje wtedy w now faz. 6) Jest to faza skostnienia zrzesze,
kiedy staj si one rdem pracy i utrzymania dla aparatu wytworzonego niegdy dla
realizacji celw merytorycznych. A wic np. zwizki zawodowe w niektrych krajach
przeksztaciy si w zbiurokratyzowane organizacje, bardziej pasoytnicze ni realizujce
spoecznie doniose cele, organizacje filantropijne staj si zbiurokratyzowanymi miejscami
zatrudnienia dla aparatu administracyjnego itd. Skostnienie i biurokratyzacja ruchw
reformatorskich ma kilka przyczyn. W miar upywania czasu zmienia si oglna sytuacja w
zbiorowociach spoecznych i instytucje, organizacje stworzone przez ruch nie odpowiadaj
ju nowym warunkom, problemy, dla ktrych zostay powoane straciy ju swoj aktualno.
Organizacje istniej wic dalej si inercji, wytwarzaj zbiurokratyzowane formy
urzdowania, ktre atwo si mog przystosowa do zmian w ustawodawstwie. Zrzeszenie
prawnie jest w porzdku, ale nie zaspokaja ju ywych potrzeb i nie odpowiada ju ywym
deniom. Dalej, przywdcy i dziaacze ruchu staj si z biegiem czasu konserwatystami
przywizanymi do form i ideologii, ale zmierzaj take do zachowania i utrzymania tego, co
stworzyli z takim wysikiem i co stanowio wielkie osignicie ich ycia, a mianowicie
instytucje i urzdzenia. Uwaaj je bowiem za wielk zdobycz i za wartoci same w sobie, za
cz wielkiej tradycji. Organizacje stay si bowiem szacowne, otoczone legend, staj si
czci historii. Wreszcie istnieje trzeci mechanizm kostnienia form organizacyjnych ruchu,
wynikajcy z form wewntrznej kontroli spoecznej, z zasad lojalnoci wobec ruchu, ktre
przeciwstawiaj si innowacjom, zmuszaj do przystosowywania si do tradycji, utrudniaj
dynamiczne wczanie si do nowych procesw spoecznych. Problemy, ktre wywoyway
niepokj spoeczny i ktre uzasadniay istnienie organizacji przestay ju istnie, cele ruchu
straciy ju aktualno i atrakcyjno, straciy si mobilizujc, pozostaa tylko inercja
aparatu. Mona przeprowadza rne klasyfikacje ruchw reformatorskich. W pitej fazie
rozwoju przeprowadzaj one swoje cele, przeprowadzaj albo zmiany w ustawodawstwie,

199

albo poprzez swoje organizacje zmieniaj organizacj grup. Mona je wic klasyfikowa ze
wzgldu na cele (oglne lub szczegowe), ze wzgldu na formy organizacyjne, ze wzgldu
na tre ich de i celw, na stosowane metody. "Ruchy rewolucyjne" mog mie podobny
start jak ruchy reformatorskie. Aby jednak powsta silny ruch rewolucyjny, gwarantujcy
zwycistwo rewolucji, musi by spenianych kilka warunkw: stan niepokoju i
niezadowolenie musz obj szerokie masy, najczciej cae klasy spoeczne; niepokj i
niezadowolenie musz dotyczy wanych spraw yciowych, tak aby wytworzy silne motywy
skaniajce do przystpienia do ruchu rewolucyjnego; nie mog istnie warunki swobodnej
dziaalnoci dla ideologw, przywdcw i organizatorw ruchu, tak by od samego pocztku
wystpoway ostre represje, podnoszce si "cinienia" spoecznego niezadowolonych mas.
Podstawowa rnica midzy ruchami rewolucyjnymi i reformatorskimi ley w celach i
metodach. Reformatorzy chc w ramach istniejcego adu spoecznego, istniejcej organizacji
i struktury zbiorowoci usun istniejce i niepokojce problemy, odczuwane jako zagroenie
dla tego adu, rewolucjonici chc zmieni istniejcy ad, organizacj i struktur zbiorowoci,
chc przeprowadzi ulepszenia nie w ramach porzdku legalnego, lecz si obali i zmieni
istniejcy porzdek spoeczny. Ruch rewolucyjny musi wic mobilizowa wiksz energi
spoeczn, musi posiada inny rodzaj kadr kierowniczych i inn organizacj. Termin
"rewolucja" jest uywany w rnych znaczeniach *8. Najczciej rozumie si przez rewolucj
gwatown zmian, gwatowne przeobraenie pewnego porzdku. W tym znaczeniu rewolucj
przeciwstawia si ewolucji, czy stopniowej kumulacji zmian drobnych, zachodzcych prawie
niepostrzeenie. Cay proces yciowy jest tak ewolucj, jest kumulacj przeksztace, lecz
zachodz w nim take ostre zwroty i przeobraenia gwatowne. Mwi si o rewolucjach
technicznych, rewolucji przemysowej, o rewolucjach ekonomicznych, spoecznych,
politycznych. My tutaj mwimy o rewolucjach spoecznych, ktre mog powstawa na
podstawie warunkw stworzonych przez rewolucje techniczne i ekonomiczne. Rewolucja
spoeczna jest gwatownym przeobraeniem organizacji i struktury spoecznej wielkich
zbiorowoci, takich jak nard, pastwo. czy si ona zazwyczaj z rewolucj polityczn
"rozumian jako zdobycie wadzy przez postpow klas spoeczn" (patrz J. Wiatr, op. cit.),
ktra przebudowuje organizacj instytucjonaln spoeczestwa, a przede wszystkim pastwa.
Ruchy rewolucyjne maj wic zawsze aspekt polityczny, gdy zmiana struktury klasowej
spoeczestwa nie jest moliwa bez opanowania aparatu pastwa, stanowicego podstaw i
narzdzie panowania klasowego. Dlatego marksistowsko - leninowska teoria rewolucji
podkrela rol partii jako grupy kierowniczej, nadajcej niezadowolonym masom kierunek,
organizujcej dziaania rewolucyjne, opracowujcej strategi i taktyk rewolucji i stanowicej
podstaw wadzy pastwowej po zwycistwie rewolucji. Teoria partii rewolucyjnej jest wic
istotn czci teorii rewolucji. Niektrzy socjologowie i historycy, na podstawie analizy
wielkich ruchw rewolucyjnych i bada porwnawczych nad zwyciskimi rewolucjami starali
si ustali pewne typowe fazy rozwojowe ruchw rewolucyjnych. Bernard J. Gorrow *9
ujmuje te fazy nastpujco: 1) Okres niepokoju spoecznego, niezadowolenia, wrzenia,
spontanicznego tworzenia si krgw dyskutujcych i protestujcych przeciwko istniejcemu
stanowi rzeczy. 2) Niepokj ogarnia intelektualistw, ktrzy nadaj mu wyraz
artykuowany, a rwnoczenie tworz ideologie dajce wizje porzdku spoecznego,
rozwizujcego problemy budzce niezadowolenie. 3) Na podstawie ideologii tworz si
organizacje celowe, tworzce programy polityczne i ekonomiczne, bdce wcieleniem zasad
ideologii. Te programy mobilizuj niezadowolone masy i skupiaj je wok partii politycznej
chccej realizowa ten program. 4) Partia czy grupy rewolucyjne mobilizuj masy i
wywouj wybuch rewolucji. 5) W pierwszym okresie rewolucji do wadzy dochodz grupy
umiarkowane, ktre program rewolucyjny chc realizowa stopniowymi reformami. 6) To
wywouje niezadowolenie grup ekstremistycznych, obawiajcych si zagroenia rewolucji i
moliwoci kontrrewolucji, ktrej umiarkowani nie bd mogli si stanowczo przeciwstawi.
Grupy ekstremistyczne mobilizuj si. 7) Przejcie wadzy przez grupy ekstremistyczne,
okres terroru dla zwalczenia kontrrewolucji. 8) Opadnicie fali terroru, stabilizacja nowego
porzdku lub restauracja dawnego porzdku. Ten schemat faz rozwojowych ruchu

200

rewolucyjnego jest wynikiem analizy przede wszystkim na przykadzie rewolucji francuskiej.

Nie wszystkie rewolucje przebiegaj wedug takiego porzdku i kolejnoci faz. Rewolucje
trzeba odrnia od zamachw stanu, ktre s zbrojnym przejciem wadzy w ramach tej
samej klasy rzdzcej. Zamach stanu prowadzi do zmiany metod i celw polityki, ale nie do
gbokich przeobrae struktury i organizacji caego spoeczestwa, podczas gdy rewolucj s
takie przeobraenia, ktre zmieniaj struktur warstw, klas i instytucji politycznych. Mog
wystpowa rewolucje bezkrwawe i bez okresu terroru. Trzeba podkreli, e nawet klska
rewolucji wprowadza daleko idce zmiany i adna restauracja dawnego porzdku nie moe go
przywrci w peni. Przebieg rewolucji pozostawia zmiany w postawach, systemach wartoci,
we wzorach zachowania, w stosunkach midzy jednostkami, grupami i klasami spoecznymi.
Kada rewolucja niszczy wiele tradycj utrzymywanych wyobrae o roli klas i warstw
spoecznych, o ich sile i umiejtnociach dziaania. Ruchy rewolucyjne mona klasyfikowa
na rne kategorie w zalenoci od charakteru partii, ktra im przewodzi, od ideologii, w imi
ktrej s one przeprowadzane, od zasigu bazy spoecznej dostarczajcej im zwolennikw i
bojownikw. Najwaniejsze i najgbiej sigajce s rewolucje klas spoecznych, obalajce
panowanie jednej klasy i wynoszce do wadzy inn. Wielka rewolucja francuska obalia
ustrj feudalny i wyniosa do wadzy buruazj. Wielka socjalistyczna rewolucja
padziernikowa bya przeprowadzona przez klas robotnicz i chopsk Rosji, obalia
panowanie buruazji i ziemiastwa i ustanowia wadz partii klasy robotniczej. Rewolucja
zmienia organizacj i struktur wielkich zbiorowoci, zmienia system instytucji politycznych,
zmienia struktur klas i warstw, stosunki midzy klasami, tworzy nowe systemy wartoci i
przeksztaca kultur spoeczestwa. Jest ona zespoem procesw i zjawisk nie tylko
zachodzcych w spoeczestwie, ale przede wszystkim zmieniajcym jego istotne skadniki.
"Ruchy ekspresywne" s ruchami, w ktrych chodzi raczej o wyraenie pewnej postawy, o
zachowania, o zaspokojenie potrzeby wyraenia swojej osobowoci. Znane s one we
wszystkich epokach. S procesami ogarniajcymi nieraz szerokie kategorie ludnoci; czsto
modzie, lecz take dorosych. Stanowi przejaw denia do wyraania postaw, przekona,
zaspokojenia potrzeby wyycia popdw. Przenosz si na zasadzie zaraenia
emocjonalnego. Zaliczamy tutaj ruchy odrodzenia religijnego, odrodzenia moralnego,
ogarniajce nieraz szerokie masy, lecz nie tworzce zrzesze zinstytucjonalizowanych, jakie
spotykamy w ruchach reformatorskich i ruchach rewolucyjnych. Mog to by ruchy
estetyczne, propagujce nowe formy twrczoci czy nowe postacie dozna estetycznych.
Mog to by ruchy o podou filozoficznym, jak np. powojenny ruch egzystencjalizmu. Mog
to by ruchy takie, jak zwolennikw jazzu i nowoczesnych tacw, czce si z postawami
biernego protestu przeciw niektrym uznanym wartociom dorosych. Ruch hippies w
Stanach Zjednoczonych jest take ruchem ekspresywnym. Lecz ruch studencki, wstrzsajcy
wielu wspczesnymi krajami, ma wiele elementw ruchu rewolucyjnego i ekspresywnego
zarazem. Ruchy ekspresywne powstaj zazwyczaj wok wybitnych osobowoci, ktre
narzucaj formy postpowania waciwe ruchowi, przenoszce si na zasadzie zaraenia
emocjonalnego. Stan niepokoju zostaje wyadowany form postpowania manifestujc
niezadowolenie i protest, ale protest ten jest wyraany strojem, zachowaniem si w
codziennych sytuacjach niezgodnym z ustalonymi wzorami. Ruchy ekspresywne nie d do
zmiany niczego i, ani do form, ani do rewolucji, ani do zmiany ustroju. S wyrazem
powstrzymania si od udziau w zjawiskach i procesach budzcych niezadowolenie, lecz
protest nie jest tu aktywny, ani wyranie formuowany. Ruch ekspresywny stwarza wasny
wiat przey, wasny system wartoci, ale nikomu go nie narzuca. Ruchy ekspresywne,
rozwijajce si intensywnie w ostatnich dziesicioleciach, nie zostay jeszcze dokadnie
zbadane. Mona by take ustala okrelone fazy ich rozwoju, przebiegu i form. Ich donioso
polega na tym, e wprowadzaj one radykalne zmiany i wzbogacaj wzory zachowa,
kryteria ocen, systemy wartoci, wnosz i propaguj nowe treci intelektualne i artystyczne,
propaguj nowe sposoby wyraania si, wyraania postaw i pogldw, stwarzaj nowe
postawy wobec tradycji i przyczyniaj si do szerzenia nowych ideologii. Moglibymy
powiedzie oglnikowo, e ruchy ekspresywne zmieniaj te obszary rzeczywistoci

201

spoecznej, w ktrej ksztatuj si stosunki midzy jednostk i zbiorowoci. Ruch

ekspresywny rodzi si bowiem na tle niezadowolenia z tych wzajemnych oddziaywa i z
ustalonych wzorw tych stosunkw.
Prawo jako czynnik rozwoju spoecznego
Ruchy reformatorskie, a take ruchy rewolucyjne zmierzaj do tego, aby wprowadzone
zmiany utrwali w postaci obowizujcego prawa. Z socjologicznego punktu widzenia, prawo
jest zespoem norm i sankcji sformalizowanych, regulujcych zachowania jednostek,
dziaalno instytucji, zrzesze celowych itd. oraz ustalajcych sformalizowane zasady ycia
spoecznego. Skuteczno dziaania prawa jest oparta na skomplikowanych mechanizmach
psychospoecznych, w ktrych elementy swoistej magii cz si z dziaaniem autorytetw,
perswazji, zachty, odstraszenia i stosowania siy fizycznej i przymusu *10. Nas interesuje tu
problem, kiedy prawo staje si czynnikiem rozwoju spoecznego, gdy prawo moe by
rwnie czynnikiem regresji, jeli hamuje reformy i nie dopuszcza do zmian. Z natury rzeczy
wydawaoby si, e prawo jako czynnik konformizmu, jako potny instrument kontroli
spoecznej i represji zachowa niepodanych, z natury rzeczy musi dziaa przeciw
wszelkim innowacjom i zmianom, gdy zawsze istnieje niebezpieczestwo, e zmiany
zagro istniejcemu adowi spoecznemu. Lecz prawo moe by tak ustanowione, e staje si
opiekunem ludzi zachowujcych si niekonformistycznie w dziedzinach wanych dla rozwoju
zbiorowoci. Kiedy zapewnia opiek wynalazcom, nowatorom we wszelkich dziedzinach,
gosicielom nowych ideologii, kiedy zapewnia im mono wyrnienia si i stwarzania
nowych wartoci. Ta zasada wcielona w prawodawstwo okazaa si potnym czynnikiem
postpu *11. Prawo zapewnia take poparcie grupom i jednostkom planujcym nowe
inwestycje, wprowadzajcym nowe zasady, planujcym i kierujcym tymi dziedzinami ycia
zbiorowego, ktre pozwalaj si czsto rozwija, jak gospodarka planowa. Prawo zmusza
cao do uczestniczenia w tym zbiorowym wysiku, do zapewnienia rodkw na inwestycje,
kadce niezbdne podstawy pod przyszy rozwj. Bez istnienia odpowiednich form
prawnych taki wysiek byby niemoliwy. Nie znaczy to jednak, e wystarczy sformuowa i
ustali, uchwali odpowiedni ustaw, eby zapewnia ona automatyczne skutki. Wymaga to
celowej dziaalnoci grup i organw kierowniczych, lecz prawo daje im moliwo ingerencji
w tych dziedzinach, gdzie nieformalne rodki kontroli spoecznej nie wystarczaj. Do
zagadnienia tego wrcimy omawiajc zagadnienia rozwoju kierowanego. Wreszcie prawo jest
czynnikiem zapobiegajcym dezorganizacji, a wic zapobiegajcym regresji. Ustalajc zakres
niezbdnej tolerancji dla zachowa odchylajcych si od normy, ktre s konieczne dla
rozwoju zbiorowoci oraz dokonujc represji takich zachowa, gdy staj si zagroeniem dla
wewntrznej spjnoci i adu zbiorowoci, prawo wyznacza oglne ramy przebiegu procesw
spoecznych. Oczywicie nie dziaa ono samo przez si, i gdy instytucje powoane do
przestrzegania, narzucania i wymuszania posuszestwa dla prawa ulegaj rozkadowi, wtedy
prawo przestaje dziaa. Jednake stan taki, gdy prawo przestaje dziaa, jest stanem anarchii i
wskanikiem dezorganizacji. Stopie egzekwowania wyrokw sdowych jest istotnym
indykatorem sprawnoci organizacyjnej pastwa. Lecz prawo powinno dziaa i dziaa przede
wszystkim przez dobrowolne uznanie wszystkich obywateli. Posiadaj oni tylko ogln ide
prawa i znaj tylko jego nieliczne przepisy, a szczegowe przepisy prawa s im nieznane.
Stosuj si wic w swoim postpowaniu w yciu codziennym do tej oglnej idei prawa, ktr
posiadaj i do oglnych zasad wspycia przez prawo ustanowionych. Podstaw ich
posuszestwa dla prawa jest zgodno prawa z obyczajem i poczuciem susznoci, ktre
posiada kady obywatel, zgodno prawa z ustalonymi tradycj wzorami dziaa spoecznych.
Porzdek rodzin, grup i instytucji. Prawo zapewnia poczucie bezpieczestwa i daje gwarancj
swobody dziaania. Jest ono niezbdne dla rozwoju twrczoci w kadej dziedzinie. Jednake
moe ono take by czynnikiem hamujcym rozwj, utrzymujcym byt instytucji
przestarzaych, przeladujcym innowatorw koniecznych dla dalszego rozwoju. Historia
pokazuje wiele takich okresw, kiedy formacje spoeczne znajdujce si ju w okresie

202

schykowym utrzymyway si poprzez represje ruchw nowatorskich, przez stosowanie siy i

przymusu fizycznego dla wymuszenia posuszestwa dla instytucji hamujcych rozwj
spoeczestwa. Dlatego kada zwyciska rewolucja przeprowadza daleko idce zmiany w
systemie obowizujcych praw.
Zagadnienia rozwoju kierowanego i postpu
Analizy socjologiczne procesw rozwoju i zmian spoecznych, podobnie jak analizy wzrostu
gospodarczego dokonywane przez ekonomistw, nasuway przypuszczenia, e rozwojem
spoeczestwa mona kierowa planowo. Ide centralnego planowania spoecznego i
gospodarczego wysunli uczniowie francuskiego filozofa Saint - Simona w pocztkach XIX
wieku. Przedstawili oni zesp idei wskazujcych, w jaki sposb mona planowo kierowa
gospodark, planowo wykorzystywa rodki produkcji i si robocz ludnoci kraju, planowo
dzieli dochd narodowy dla uzyskania wysokiej stopy kumulacji i dla przypieszenia tempa
rozwoju gospodarczego. By to zesp idei zupenie nowy, nawizujcy do dwch tradycji
poprzednio znanych. Pierwsza to bya teoria postpu rozwijana jeszcze przez filozofw
historii do koca XVII wieku. Przeciwstawiali si oni dawnym pogldom, szukajcym
"zotego wieku" ludzkoci w przeszoci, w jakim doskonaym pierwotnym stanie natury i
stwierdzali, e czasy nowoytne przynosz stay postp, czyli stae ulepszanie si ustroju,
warunkw ycia, doskonalenie si moralne czowieka i wzrost zasobu posiadanej przez niego
wiedzy. Wskazywali te, e dokonuje si stay rozwj techniki i e nauka nowoczesna
pozwoli na przypieszenie tego rozwoju. Druga tradycja to idea planowanego zastosowania
nauki o spoeczestwie dla jego doskonalenia. Wspomniany Saint - Simon i jego ucze A.
Comte tworzyli systemy wiedzy socjologicznej (nazw "socjologia" wprowadzi A. Comte), o
ktrej sdzili, e moe by ona podstaw takiego doskonalenia spoeczestwa, e pozwoli na
stworzenie wiedzy stosowanej, ktra bdzie suya do rozwizywania wanych,
praktycznych problemw spoecznych. Wtedy postp spoeczny moe by organizowany
celowo. Lecz wok pojcia postpu tworzyy si dyskusje i polemiki. Pojcie to zakada
bowiem, jak to ju mwilimy powyej, e rozwj spoeczny prowadzi do osigania faz coraz
to lepszych, coraz doskonalszych, e zatem zblia spoeczestwo do pewnego stanu
idealnego. Aby wic stwierdza dokonywanie si postpu, trzeba byo mie jakie kryteria
ocen, pozwalajcych stwierdzi to doskonalenie, i oceni w jakim stopniu nastpna faza jest
doskonalsza od poprzedniej. Nie byo zgody na takie kryterium, a wielu sceptykw
wykazywao, e XVIII - wieczny optymizm, zakadajcy dokonywanie si postpu moralnego
czowieka wraz z jego postpem intelektualnym, jest po prostu zudzeniem. Np. filozof
francuski Condorcet w synnym dziele pt. "Szkic obrazu postpu ducha ludzkiego poprzez
dzieje" *12 dowodzi, e postp jest faktem historycznym, a rewolucja francuska obalajca
tyrani i realizujca idee wolnoci, rwnoci i braterstwa rozpoczyna er panowania rozumu i
nieograniczonego doskonalenia si czowieka i spoeczestwa. Krytycy spoeczestwa
buruazyjnego, zwaszcza Marks, wykazali bez trudu, e kapitalizm przynis wprawdzie
postp techniczny i ekonomiczny, ale e dokonao si to kosztem ogromnych cierpie klas
pracujcych, wyzyskiem proletariatu i kolonii, e kapitalizm przynis ze sob natenie i
wzrost zakresu wojen itd. Marks jednak sdzi, e rozwj ludzkoci jest take procesem
postpu, e ludzko poprzez kolejne formacje spoeczne zblia si do okrelonego stanu
doskonaoci, lecz stara si znale naukowe kryteria i miary tego postpu. Kryterium takie
widzia w moliwoci rozwoju rodkw produkcji i moliwoci coraz wszechstronniejszego
zaspokajania coraz wikszych potrzeb ludzi. Przy pomocy takiego kryterium mona
dokonywa pomiarw postpu i rozwaania nad postpem z dziedziny filozofii sprowadzi na
grunt rozwaa i bada empirycznych. Ta teoria Marksa staa si podstaw zespou idei, na
ktrych si z kolei opieraj zasady gospodarki planowej i idee rozwoju kierowanego. Po raz
pierwszy na wielk skal wprowadzono gospodark planow w niektrych krajach podczas
pierwszej wojny wiatowej, aby moliwie najbardziej racjonalnie wykorzystywa posiadane
zasoby. Zwaszcza Niemcy, pozbawione moliwoci importu surowcw, zorganizoway

203

planowo swoj gospodark wojenn. Polegaa ona na racjonowaniu dbr i towarw

(zwaszcza ywnoci), na planowym zatrudnianiu siy roboczej i obowizku pracy, na
regulowaniu produkcji itp. Pierwsz na wielk skal pokojow gospodark planowan bya
gospodarka ZSRR. W toku realizacji planw gospodarczych dokonano w tym kraju
socjalistycznego uprzemysowienia, rozbudowano wielki przemys, dokonano urbanizacji
kraju. Plany gospodarcze musiay by zharmonizowane z planami rozwoju szkolnictwa,
ksztacenia kadr kwalifikowanych i ich planowego zatrudnienia. W ten sposb planowa
gospodarka obejmuje cao aktywnoci gospodarczej we wszystkich dziedzinach, a poprzez
planowanie ksztacenia wchodzi take do planowania kultury. Tak wic wspczesne
spoeczestwa socjalistyczne rozbudoway systemy planowania obejmujce wszystkie
dziedziny ycia spoecznego. W krajach kapitalistycznych, zwaszcza w okresie wielkich
kryzysw po pierwszej wojnie wiatowej, pojawiy si take tendencje do planowania
gospodarczego, "nakrcania koniunktury", stworzono teori "gospodarki kierowanej".
Planowanie nie jest tam jednak zabiegiem integralnym, nie rozwiny si ukady planowania
centralnego, tak jak w krajach socjalistycznych planowanie dokonuje si raczej w ramach
przedsibiorstw lub wielkich organizacji gospodarczych, a planowanie pastwowe ma
charakter ustalania podanych kierunkw dziaalnoci gospodarczej. Planowanie
gospodarcze zwaszcza planowanie integralne, takie, jakie wystpuje w spoeczestwach
socjalistycznych, wymaga wytworzenia si grup kierowniczych, ustalajcych strategi i
taktyk planowania, ustalajcych oglne zasady rozwoju, inwestycji, podziau dochodu itd.
Zadanie to przypada Partii, ktra jako sia kierownicza tego rozwoju, ponosi za niego
szczegln odpowiedzialno. "Tworzenie i przedstawianie zatem narodowi naukowej wizji
rozwoju Polski jest obowizkiem partii, wynikajcym z jej kierowniczej roli, z faktu, i jest
ona ideowo - politycznym przywdc narodu, organizatorem jego pracy i walki o coraz
doskonalszy ksztat socjalizmu" *13 - mwi Edward Gierek w toku kampanii
przedwyborczej w maju 1969 r. Kierowany rozwj spoeczestwa wymaga takiej siy
kierowniczej oraz wymaga grup decydujcych o kierunkach, koncentracji, wysokoci
inwestycji, o podziale dochodu narodowego na spoycie indywidualne, spoeczne i na
kumulacj. Decyzje planistyczne powoduj daleko sigajce konsekwencje w yciu
spoecznym, zwaszcza w spoeczestwach socjalistycznych, gdzie rodki produkcji zostay
uspoecznione i znajduj si pod kontrol pastwa. Instytucje decydujce o uyciu wasnoci
uspoecznionej maj wic mono wywierania daleko sigajcego wpywu na przebieg ycia
spoecznego. Np. decyzje ustalajce liczby miejsc na poszczeglnych kierunkach nauki w
szkoach zawodowych, zasadniczych, rednich oraz wyszych przesdzaj skad siy roboczej
w sposb nieodwoalny na dziesitki lat. Podobnie decyzje makroekonomiczne, ustalajce, co
i w jakich ilociach bdzie produkowane, przesdzaj sposoby zaspokajania potrzeb przez
ludno na dugi okres, zwaszcza przy ustalaniu planw wieloletnich. Planowany rozwj
spoeczny opiera si na szeregu zaoe dotyczcych mechanizmw zmian spoecznych.
Najczciej opiera si ona na zaoeniu, e decydujcy wpyw na rozwj spoeczny posiada
rozwj narzdzi produkcji. Std planuje si rozwj przemysu, rozwj rnych dziaw
gospodarki dla osignicia przewidywanych skutkw czy efektw gospodarczych, ktre z
kolei pocigaj za sob zmiany w sferze ycia spoecznego, ksztatuj nowe grupy, typy
stosunkw, typy osobowoci. Jednake w spoeczestwach socjalistycznych planowany
rozwj obejmuje wszystkie dziedziny. Planowo rozwijane s take instytucje spoeczne, ycie
kulturalne, twrczo we wszystkich dziedzinach aktywnoci ludzkiej, planowane s
instytucje wolnego czasu i odpoczynku. Oczywicie, e planowanemu rozwojowi i procesom,
ktre plany wywouj, towarzysz zawsze procesy spontaniczne, wynikajce z
indywidualnych dnoci, z potrzeb, ktre nie s zaspokajane przez dziaalnoci planowane, z
przenikania elementw kulturowych z innych krajw, ze spontanicznie zachodzcych zjawisk
w rodzinach, w yciu prywatnym, w krgach i grupach nieformalnych, itp. Nie wszystkie
procesy ycia spoecznego, nie wszystko to, co zachodzi we wszystkich typach zbiorowoci
moe by objte procesem planowania. Std procesy planowane przebiegaj zawsze wrd
ogu zjawisk i procesw caoksztatu ycia zbiorowego i socjolog musi bada jedne i drugie.

204

Socjologia niejako tradycyjnie bya nastawiana na badanie tylko tych procesw, ktre
zachodziy spontanicznie, moc przyrodzonych mechanizmw spoecznych. Jednake
planowanie staje si zbyt wanym czynnikiem zmian spoecznych, by socjologowie mogli nie
zwraca na nie uwagi. Tak wic prowadzenie bada nad rnymi aspektami planowania, opis
jego spoecznych mechanizmw i skutkw, opracowanie teorii tej dziedziny - staje si pilnym
zadaniem socjologii szczegowych, badajcych te dziedziny ycia, w ktrych planowanie
jest bardziej rozwinite, jego metody s ustalone i efekty pozwalaj si mierzy i opisywa
empirycznie. `ty * `ty Na tym koczymy nasz wykad o elementarnych pojciach socjologii,
przedstawianych w toku prezentacji analitycznej najwaniejszych dziedzin ycia spoecznego.
Chciabym podkreli, e wprowadzone tu definicje i okrelenia nie s powszechnie
akceptowane i e niektrzy socjologowie (co staraem si zaznaczy w tekcie) uywaj ich w
innych znaczeniach. Dlatego wykad ten musi by uzupeniany lektur szerszych opracowa
zarwno typu podrcznikowego, jak i prezentacj wynikw bada empirycznych.
Zbir wypisw sucy takiemu celowi, stanowicych uzupenienie tej ksiki, zosta wydany
przez Uniwersytet dzki *14. `cp2 Przypisy: 1. Zob. Jerzy J. Wiatr, "Szkice o materializmie
historycznym i socjologii", Warszawa 1962. W.E. Moore, "A Reconsideration of Theories of
Social Change", "American Sociological Review" 1960, nr 25, s. 810 - 818. Obszerny
przegld zagadnie zmian spoecznych przynosi zbir: Amitai i Eva Etzioni, "Social Change.
Sources, Patterns and Consequences, New York 1964. 2. Zob. Jan Szczepaski, "Nawrt
teorii ewolucji", "dzkie Studia Etnograficzne" 1967, t. IX, s. 23 - 32. 3. Najsystematyczniej
z socjologicznego punktu widzenia opisa te procesy M.J. Smelser, "Social Change in the
Industrial Revolution", Chicago 1959. 4. Zob. W. Markiewicz, "Spoeczne procesy
uprzemysowienia", Pozna 1962. G. Friedmann, "Maszyna i czowiek", Warszawa 1960.
"Przemys i spoeczestwo w Polsce Ludowej", pr. zb. pod red. J. Szczepaskiego,
Ossolineum 1969. 5. Zob. Jan Szczepaski, "Stan bada socjologicznych nad spoecznymi
procesami industrializacji", "Studia Socjologiczne" 1964, nr 3 oraz "Przedsibiorstwo w
spoecznym procesie uprzemysowienia", w: "Spoeczne problemy przedsibiorstw
przemysowych", pr. zb. pod red. A. Kwileckiego, Szczecin 1968. 6. Zob. Stefan Czarnowski,
"Kultura", rozdz. "Wdrwka narzdzia" i "Opory kultury" w: "Dziea", t. I, Warszawa 1965.
7. W rozdziale o wizi spoecznej. 8. Zob. J.J. Wiatr, "Spoeczestwo"..., rozdz. VIII. 9.
Bernard J. Gorrow, "The Comparative Study of Revolutions", "Midwest Sociologist" 1955,
vol. XVII, s. 54 - 59. Wyzyskuje on tu prace: Crane Brinton, "The Anatomy of Revolution",
New York 1938. Lyford P. Edwards, "The Natural History of Revolution", Chicago 1927.
Rex D. Hoper, "The Revolutionary Process", "Social Forces" 1950, vol 28, s. 270 - 279.
Marksistowski pogld przedstawia J.J. Wiatr w cytowanej powyej pracy. Zob. Rwnie H.
Landau, "Marksistowska teoria rewolucji" 1963. Marek Waldenberg, "Lenin o formach
rewolucji socjalistycznej", "Studia Filozoficzne" 1960, nr 2 - 3; tego autora "Z historii
zagadnie form rewolucji socjalistycznej", "Kultura i Spoeczestwo" 1963, nr 4. 10. Zob.
Franciszek Studnicki, "Dziaanie przepisu prawa" oraz Adam Podgrecki, "Spoeczne
warunki skutecznoci dziaania przepisw prawnych" (oba artykuy w: "Studiach
Socjologicznych" 1962, nr 2). Adam Podgrecki, "Socjologia prawa" Warszawa 1962. Leon
Petraycki, "Wstp do teorii prawa i moralnoci", Warszawa 1959. Zygmunt Izdebski,
"Oddziaywanie spoeczne prawa konstytucyjnego", "Pastwo i Prawo" 1948, nr. 11; tego
autora, "Niemiecka lista narodowa na lsku", 1947. 11. Znane powiedzenie Woltera wyraa
t zasad: "Nie zgadzam si z tob, ale bd do koca broni twojego prawa do goszenia
twoich pogldw". 12. A.N. Condorcet, "Szkic obrazu postpu ducha ludzkiego poprzez
dzieje", Biblioteka Klasykw Filozofii, Warszawa 1957. 13. "Trybuna Ludu" z 28. V. 1969.
14. Jolanta Kulpiska, Stefania Machnikowska, Andrzej Borucki, "Wprowadzenie do
socjologii", d 1969.

205

TUTAJ DODATEK
III Ekonomiczne podstawy ycia spoecznego
W poprzednim rozdziale wskazalimy te elementy biologiczne organizmu i rodowiska oraz
elementy procesw demograficznych, ktre stanowi zesp warunkw koniecznych, aby
zjawiska i procesy spoeczne mogy wystpi. Na tej podstawie powstaje zesp elementw
ekonomicznych koniecznych dla utrzymania czowieka i caej zbiorowoci przy yciu. Przez
zesp warunkw ekonomicznych bdziemy tu rozumieli sposoby uytkowania zasobw
rodowiska; narzdzia i maszyny, ktrymi si ludzie posuguj w toku wykonywania pracy
produkujcej rodki zaspokojenia potrzeb; umiejtnoci i sprawnoci, jakie si rozwijaj
wrd pracujcych; organizacj pracy. Jak ju powiedzielimy, czowiek moe si
uniezalenia od warunkw naturalnych swego otoczenia, moe je przeksztaca w procesie
pracy i przystosowywa do siebie, tzn. przeksztaca w rodki zaspokojenia potrzeb. Ten
proces celowej dziaalnoci czowieka, w toku ktrej przeksztaca on zastane elementy
rodowiska naturalnego na rodki zaspokojenia swoich potrzeb, na niezbdne do ycia dobra
materialne, nazywamy "procesem produkcji". Zobaczmy na przykadach, jak proces ten moe
przebiega w rnych rodowiskach naturalnych. Eskimosami nazywamy ludy zamieszkujce
pnocno - zachodnie wybrzea Alaski, pnocne wybrzea Kanady, Labradoru, wyspy
archipelagu polarnego i Grenlandi. Kraj polarny, z dug zim polarn, bardzo krtkim
latem. Noc polarna jest rozwietlana tylko ksiycem i zorzami. Lato jest krtkie, chodne,
wysze temperatury rzadkie, przecitne temperatury latem ok. 10 stopni Celsjusza Eskimosi
yj prawie wycznie na wybrzeu oceanu. Ziemia jest w zimie pokryta lodem i niegiem, a
w lecie jej rolinno jest bardzo skpa. Drzewo znajduje si tylko na wybrzeu, przyniesione
przez morze. Lato to okres, kiedy ld i nieg w zasadzie topniej, jednake opady niegu w
lecie nie s rzadkoci. W tych warunkach podstaw utrzymania Eskimosw jest polowanie
na foki, morsy i inne ssaki yjce w morzu czy na wybrzeu, rybowstwo i ewentualnie
zbieractwo rolin. Zasoby surowcw, ktre mog uytkowa i przetwarza na rodki
zaspokojenia potrzeb, s szczupe: ld, nieg, woda, kamienie, zwierzta, troch rolin,
drzewo przyniesione przez morze. Z tych surowcw potrafi oni - i potrafili na setki lat przed
zetkniciem si z cywilizacj europejsk i jej technik - stworzy system gospodarki
pozwalajcy na przetrwanie i rozwj. Domy buduj ze zlodowaciaego niegu. Z koci, skr
zwierzt i drzewa buduj wodoszczelne kajaki, ktrymi mog odbywa dalekie przejazdy i
ktre su do polowania na morzu, oraz due odzie rodzinne. W lecie mieszkaj w
namiotach ze skr. Noe, siekiery wyrabiali z kamienia lub koci, umieli wytwarza igy z
koci i nici ze cigien. Mieszkania w zimie ogrzewali i owietlali lampami kamiennymi, w
ktrych pali si tuszcz zwierzt. Wyrabiali harpuny z koci i drzewa, wyrzucane z procy
specjalnie skonstruowanej i przy ich pomocy polowali na zwierzta. Umieli owi ryby na
przynt. W lecie poszczeglne rodziny rozjeday si po ogromnych obszarach Pnocy
polujc indywidualnie, w zimie wiksze grupy skupiay si w duych domach i spdzay czas
nocy razem. By to wic system gospodarki oparty na polowaniu i wykorzystujcy narzdzia
wytworzone z rozporzdzalnych surowcw, przy pomocy szeregu podstawowych
umiejtnoci, takich, jak umiejtno obrbki drzewa, kamieni, koci, skr, cigien, pir
ptakw. Organizacja pracy, w zasadzie rodzinna w lecie, w zimie obejmowaa wiksze grupy.
Na tej podstawie ekonomicznej oparte byy stosunki spoeczne, systemy hierarchii, zalenoci
midzy czonkami rodziny, sowem - ycie spoeczne. Drugim przykadem, przedstawiajcym
elementy gospodarki nadbudowanej nad charakterystycznym rodowiskiem naturalnym,
bdzie gospodarka plemienna Indian Navaho, mieszkajcych w poudniowo - zachodniej
czci Stanw Zjednoczonych, na pustynnych obszarach Arizony i Nowego Meksyku. Jest to
spalony socem kraj gr i pusty, czerwonych ska i wwozw o nieprawdopodobnej
piknoci, z niewieloma rzekami i jeziorami, z preriami pokrytymi niskimi krzakami i traw,
z niewielk iloci lasw sosnowych i cedrowych, krzaczastych dbw i innych rolin
przystosowanych do klimatu i gleby. Opady deszczu mae i rzadkie, lata upalne z silnymi
wiatrami, w zimie moliwe burze niene i niskie temperatury. Navaho buduj mieszkania,
zwane hoganami, z drzewa, na zewntrz obudowuj je ziemi. W ten sposb wewntrz jest w

206

lecie chodno, a w zimie utrzymuje si dobrze ciepo. Podstaw ich gospodarki jest hodowla
owiec oraz uprawa kukurydzy i innych rolin jadalnych. Znani s take z piknej obrbki
srebra, pszlachetnych kamieni i piknych tkanin wenianych. W drugiej poowie XIX wieku
byli silnym i bogatym plemieniem, w latach 1860 zostali pobici przez wojska amerykaskie,
ktre zniszczyy ich pola i wytpiy stada owiec. Obecnie znowu s najliczniejszym
plemieniem Indian w Stanach Zjednoczonych i przystosowuj si do amerykaskiej
cywilizacji technicznej. Ich gospodarka przed podbojem bya oparta na hodowli, uprawie roli
i polowaniu. Te trzy typy zaj stworzyy podstawy ich gospodarki. Polowania i pasterstwo
umoliwiay konie, suce take jako rodek transportu. Znali hodowl drzew owocowych,
pocztki obrbki metali; nie znali wozu ani koa. Podzia pracy by znacznie bardziej
rozwinity ni u Eskimosw; wytwarzay si zacztki specjalizacji zawodowych w obrbce
metali i kamieni. Podstawow jednostk gospodarcz bya rodzina, z ustalonym podziaem
pracy midzy kobiety i mczyzn. Mieli narzdzia rolnicze z drzewa, kamieni i koci oraz
proste narzdzia do tkactwa. Bro stanowiy uki i strzay z ostrzami kamiennymi, topory
kamienne i maczugi, noe kamienne. Wczeniej od biaych przyswojono noe stalowe, bro
paln. Pierwotnie do wysoko rozwinita bya umiejtno wyplatania koszy i wypalania
naczy. Ta gospodarka bya podstaw organizacji rodziny i plemienia, ustroju politycznego,
stosunkw midzy rodzinami, klanami i grupami wewntrz plemienia oraz stosunkw z
obcymi plemionami. Sprbujmy porwna te dwie gospodarki z gospodark zachodniej
Europy i nasz gospodark uspoecznion. Obie nie znay maszyn, produkcji fabrycznej, nie
znay tak daleko posunitego podziau pracy, jaki wystpuje w Europie. Narzdzia byy
proste, metody obrbki surowcw nieskomplikowane, umiejtnoci i sprawno
wykonywania pracy przekazywane rodzinie. Narzdzia pracy byy wasnoci rodziny, w
gospodarce kapitalistycznej s wasnoci kapitalisty, a u nas - wasnoci pastwa. W
gospodarce Eskimosw i Navaho nie byo wic stosunku midzy pracownikiem a
wacicielem narzdzi produkcji. Std te i organizacja spoeczna nie znaa ani podziau na
klasy, wynikajcego z wasnoci narzdzi, ani nie znaa organizacji najemnej siy roboczej,
ani zwizkw celowych wystpujcych w spoeczestwach europejskich. Widzimy wic, jak
typ gospodarki pociga za sob konsekwencje w zjawiskach i procesach wystpujcych w
caym spoeczestwie. Sprbujmy te zalenoci sformuowa oglnie. Fakty te wskazuj
bowiem pewne oglne prawidowoci, ktre zostay przedstawione przez Marksa i Engelsa w
postaci teorii materializmu historycznego. W najkrtszym sformuowaniu ta funkcja
gospodarki w yciu spoecznym moe by przedstawiona nastpujco: Aby y, czowiek
musi przy pomocy narzdzi przetwarza znajdowane w przyrodzie surowce na rodki
zaspokojenia swoich potrzeb. To przeksztacanie nazywamy "procesem produkcji". Produkcja
dbr materialnych umoliwia wic utrzymywanie ycia biologicznego, a ponadto take
stwarza wzajemne oddziaywania ludzi midzy sob i rne typy stosunkw spoecznych. Bez
produkcji dbr materialnych zbiorowoci ludzkie nie mog si utrzyma, ani rozwija.
Dlatego produkcja dbr materialnych stanowi w znacznie szerszym zakresie podstaw ycia
spoecznego ni czynniki biologiczne i geograficzne, gdy oddziauje ona bezporednio i
aktywnie na przebieg zjawisk i procesw spoecznych. "Czowiek - pisa Marks - wprawia w
ruch naturalne siy swego ciaa - ramiona i nogi, gow i rce, aby przyswoi sobie materi
przyrody w postaci przydatnej dla swego wasnego ycia. Oddziaywajc za porednictwem
tych ruchw na przyrod zewntrzn i zmieniajc j, czowiek zmienia zarazem swoj wasn
natur" 1. (*) (K. Marks, "Kapita", Warszawa 1951, s. 188.) Produkcja dokonuje si w
procesie wykonywania pracy. Praca pozwala na rozwj potencjalnych zdolnoci czowieka,
wytwarza przyzwyczajenia, obyczaje, reguy etyczne obowizujce przy wykonywaniu
zawodu, ksztaci okrelone typy osobowoci - sowem praca przeksztaca nie tylko obrabiane
surowce, lecz take rozwija czowieka. Praca zwierzt - pszcz, mrwek, ptakw, map - jest
dziaalnoci bezrefleksyjn, nie towarzyszy jej wyobraenie przedmiotu wykonywanego, jest
wykonywana zawsze w podobny sposb przez wszystkich osobnikw gatunku poprzez
pokolenia. Praca czowieka jest dziaalnoci celow, refleksyjn, doskonalc i dzieo, i
sprawno czowieka. Jest podstaw gromadzenia dorobku, dziedziczenia tego dorobku

207

przekazywanego z pokolenia na pokolenie. Proces produkcji zawiera trzy zasadnicze

elementy: a) celow dziaalno czowieka, czyli sam prac; b) przedmiot, ktry czowiek
przez prac przeksztaca; c) narzdzia, ktrymi si w toku pracy posuguje. Podkreli trzeba
znaczenie wytwarzania i posugiwania si narzdziami pracy dla zdeterminowania procesu
produkcji i dla jego spoecznych konsekwencji. Widzielimy na przykadzie Eskimosw, e
zasb ich narzdzi by bardzo niewielki. Navaho posiadali ju wikszy ich zestaw, std te ich
gospodarka bya bardziej zaawansowana, a zoono organizacji spoecznej wiksza. Prymat
Europy w wiecie w czasach nowoytnych polega na tym, e dziki nauce i technice
spoeczestwa europejskie wytwarzay coraz to lepsze maszyny zastpujce prac rk i
wytwarzajce coraz wicej dbr. Narzdziem produkcji nazywamy przedmioty lub zespoy
przedmiotw, przy pomocy ktrych materia przyrody w toku oddziaywania ludzkiego zostaje
zmieniona w dobra zaspokajajce potrzeby. Marks szczeglnie podkrela donioso
mechanicznych rodkw pracy, gdy ich rozwj wywouje najwiksze zmiany w procesie
pracy, a w rezultacie we wszystkich procesach ycia spoecznego i w organizacji
spoeczestw. Np. wynalezienie i zastosowanie w produkcji maszyny parowej pozwolio na
stworzenie fabryk, na zastosowanie wyspecjalizowanych maszyn obrbki poruszanych si
pary, na specjalizacj i daleko posunity podzia pracy, a w konsekwencji doprowadzio do
zrnicowa spoecznych. W zalenoci od zmian w samych narzdziach i sposobach ich
wykorzystywania, zmieniaj si take cechy "siy roboczej", a przede wszystkim poziom
wiedzy i umiejtnoci potrzebnych do posugiwania si narzdziami ludzi zajtych produkcj.
Narzdzia produkcji i sia robocza stanowi "siy wytwrcze" danego spoeczestwa. Siy
wytwrcze spoeczestwa Eskimosw pozwalay na utrzymanie si w trudnych warunkach
polarnego kraju. Siy wytwrcze zachodniej Europy w XIX w. pozwoliy na wielk ekspansj
i stworzenie imperiw kolonialnych. Tak wic poziom rozwoju si wytwrczych decyduje o
oglnym poziomie rozwoju spoeczestwa. Do si wytwrczych naley take wiedza
naukowa, umiejtnoci praktyczne, wiedza techniczna, umiejtno organizowania pracy itd.
Proces produkcji zaley od stanu si wytwrczych, lecz, z drugiej strony, w produkcji siy
wytwrcze take si rozwijaj. Ludzie w toku pracy nabywaj nowych umiejtnoci,
dokonuj eksperymentw, czyni nowe odkrycia, udoskonalaj technik - a wic proces ten
jest take rozwojem. W spoeczestwach takich, jak Eskimosi, proces rozwoju si
wytwrczych jest bardzo powolny, w spoeczestwie Navaho by ju szybszy, a w
spoeczestwach Europy od XIX wieku jest bardzo szybki. W procesie produkcji ludzie
oddziauj nie tylko na surowce, na siebie samych, lecz take na innych ludzi. Produkcja jest
bowiem zawsze prac zbiorow. Nawet u Eskimosw wsppracowaa cile caa rodzina w
produkcji kajakw, odzi, broni, ubra, ywnoci itp. Moemy wic powiedzie, e
produkujc oddziaywaj wzajemnie na siebie, przystosowuj swoje czynnoci, wykonuj
polecenia tych, ktrzy prac kieruj, sowem nawizuj stosunki, nazywane stosunkami
produkcji. Marks okrela ten proces nastpujco: "W produkcji ludzie oddziauj nie tylko na
przyrod, lecz i wzajemnie na siebie. Produkuj oni wycznie wspdziaajc ze sob w
okrelony sposb i wymieniajc midzy sob sw dziaalno. eby produkowa, wchodz w
okrelone zwizki i stosunki wzajemne i tylko w granicach tych spoecznych zwizkw i
stosunkw odbywa si ich oddziaywanie na przyrod, odbywa si produkcja" 2. (*) (K.
Marks, "Praca najemna i kapita", cyt. wg: K. Marks i F. Engels, "Dziea wybrane" Warszawa
1949, s. 83 - 84.) Praca produkcyjna, z koniecznoci wykonywana w zespoach, prowadzi do
podziau pracy, do organizowania ludzi wykonujcych prac podzielon, do organizowania
podziau wytworzonych zbiorowo dbr, a wic do tworzenia grup spoecznych, hierarchii
kierowniczej itp. Stosunki produkcji s wic stosunkami spoecznymi, powstajcymi w
procesie produkcji, s zalene od stanu rozwoju narzdzi produkcji, od stanu i rozwoju
umiejtnoci siy roboczej i one stanowi zasadniczy ukad stosunkw spoecznych w kadej
zbiorowoci, gdy s bezporednio zwizane z gospodark. Np. w spoeczestwie Eskimosw
s to stosunki w rodzinie wsppracujcej, stosunki midzy gromadami myliwych wsplnie
polujcych, midzy przywdcami a pozostaymi czonkami grupy, ktrzy wykonuj ich
polecenia w czasie polowania, budowania domw zimowych, budowania duych odzi. W

208

spoeczestwie kapitalistycznym s to stosunki midzy robotnikami i kapitalistami, midzy

dyrekcj zakadu pracy a pracownikami, midzy kupcem i klientem itd. Nazw "stosunek" nie
oznaczamy tutaj tylko dowolnego ukadu wzajemnych oddziaywa (dokadnie pojcie
stosunku spoecznego omwimy w rozdz. VI), lecz take obiektywne ukady zalenoci
midzy ludmi, ktrzy mog nawet nie wiedzie o swoim istnieniu. Np. w systemie
stosunkw produkcji s nawzajem uwikani i zaleni od siebie robotnicy krajw kolonialnych
i kapitalici europejscy, kupcy i konsumenci rnych krajw, niezalenie od swojej woli i
wiedzy. S one zoon i skomplikowan siatk zwizkw i zalenoci, w ktr s uwikani
ludzie zaangaowani w proces produkcji, wymiany i podziau dbr. W tym znaczeniu
stosunki produkcji s obiektywne, s ekonomiczn podstaw, tzn. warunkiem dla powstania i
istnienia wielu innych stosunkw midzy ludmi, wynikajcych z innych, pozaprodukcyjnych
oddziaywa i de ludzkich. Dla stosunkw produkcji bardzo wana jest forma wasnoci
rodkw produkcji, czyli to, czyj wasnoci s narzdzia i maszyny. "Aby zorientowa si
w systemie stosunkw spoecznych, powstajcych w procesie produkcji, trzeba wrd nich
uchwyci pewne zasadnicze stosunki, ktre okrelaj charakter caej skomplikowanej sieci
stosunkw midzyludzkich. Tym podstawowym stosunkiem jest stosunek midzy ludmi,
ktry powstaje na tle posiadania rodkw produkcji. Nie chodzi tu o posiadanie przypadkowe,
ale o posiadanie uznane przez czonkw spoeczestwa, posiadanie, na ktrego stray stoj
uznane w spoeczestwie normy wspycia midzy ludmi i ewentualne sankcje za
naruszenie tych norm, to jest zwyczaj lub prawo. Takie posiadanie nazywamy wasnoci" 3.
(*) (Oskar Lange, "Ekonomia polityczna", t. I, Warszawa 1961, s. 25.) Forma wasnoci
stosunkw produkcji okrela sytuacj wzajemn wszystkich jednostek i grup zaangaowanych
w procesie produkcji, a przede wszystkim okrela miejsce zajmowane w podziale pracy i
wysoko udziau w dochodzie przynoszonym przez produkcj. W gospodarce Eskimosw o
podziale dbr wyprodukowanych decydowaa rodzina w czasie wdrwek letnich lub szersza
grupa w czasie zimowego wspycia. W gospodarce kapitalistycznej XIX wieku o podziale
dochodu narodowego na zysk kapitalisty i na pac robocz pracownikw najemnych
decydowa waciciel rodkw produkcji. W gospodarce socjalistycznej o podziale dochodu
decyduj instytucje pastwowe. Dysponowanie rodkami produkcji daje prawo dysponowania
dochodem uzyskanym z produkcji. Forma wasnoci rodkw produkcji wywiera wic
powany wpyw na ustrj spoeczny, tzn. na ukad instytucji ekonomicznych i politycznych
oraz na struktur spoeczestwa, tzn. na jego wielkie elementy skadowe takie, jak klasy
spoeczne, warstwy, kategorie zawodowe (bdzie o tym szczegowo mowa w rozdz. VII).
Forma wasnoci rodkw produkcji ma mniejszy wpyw na stosunki w mikrostrukturach, tzn.
w rodzinie, krgach przyjacielskich, maych grupach. Siy wytwrcze okrelaj wic w
oglny sposb charakter stosunkw produkcji. Lecz stosunek midzy nimi niekoniecznie jest
wyznaczony jednoznacznie i bezkonfliktowo. Aktualny stan techniki i umiejtnoci
produkcyjnych, nauki i wiedzy o organizacji jest bardzo podobny zarwno w
spoeczestwach socjalistycznych, jak i w zachodniej Europie i Stanach Zjednoczonych, a
mimo to jest podstaw zupenie rnych stosunkw produkcji. Marks i Engels sformuowali
prawo, e stosunki produkcji maj tendencj do utrwalania si, e klasy spoeczne, ktre w
ich ramach powstaj, maj tendencj do zacofania i e rozwj si wytwrczych moe
doprowadzi do stworzenia nowych si spoecznych, bardziej zainteresowanych rozwojem ni
aktualnie panujca klasa spoeczna i moe doprowadzi do rewolucji. (Zob. rozdz. IX). Stan
si wytwrczych wpywa wic na charakter stosunkw produkcji, czyli na ustrj ekonomiczny
spoeczestwa. Jego charakter z kolei wywiera wpyw na organizacj instytucji, na
organizacj grup i innych zbiorowoci, oraz na wytwarzane przez nie idee, wyobraenia,
prawo, religi. Marks i Engels stworzyli nauk o "ekonomicznej bazie" spoeczestwa, tj.
zespole si produkcji i stosunkw produkcji, oraz o "nadbudowie spoeczestwa", czyli jego
organizacji spoecznej i kulturze duchowej. Powtarzajc jeszcze raz przykad Eskimosw,
moglibymy wskaza, e na podstawie ich gospodarki rozwijaj si formy ycia zbiorowego
(rodziny i inne zbiorowoci), a badajc ich religi, wyobraenia o wiecie, pogldy na ycie
spoeczne, na wartoci, czyli przedmioty, do ktrych warto dy, te zauwaymy, e byy

209

one cile wyznaczone przez warunki ich ycia, przez stan opanowania rodowiska przy
pomocy rozporzdzalnej techniki. Ich kultura duchowa, ich wyobraenia, wierzenia, aspiracje
byy powizane z ich moliwociami technicznymi, organizacj gospodarki, zalenoci od
si przyrody. Baza ekonomiczna jest powizana z nadbudow systemem zalenoci i pocze
zwrotnych. Bowiem wyobraenia, teorie, tezy naukowe, bdce z jednej strony czci
nadbudowy, a take czci skadow si wytwrczych. Nadbudowa oddziauje take na stan
si wytwrczych, a w pewnym okresie take na stosunki produkcji. Klasycy marksizmu
mwili o wzgldnej niezalenoci nadbudowy od bazy, jak to okrela Engels, mwic, e
nawet kraje gospodarczo zacofane mog "gra pierwsze skrzypce w filozofii" 4. (*)
(Podkrela to take K. Marks piszc: "Odnonie do sztuki wiadomo, e pewne okresy jej
rozkwitu nie znajduj si w adnym stosunku do oglnego rozwoju spoeczestwa, a wic
take do materialnej bazy..." "Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej", Warszawa 1953,
s. 257.) (*) Nie ma wic prostej, jednoznacznej i jednokierunkowej zalenoci midzy stanem
si wytwrczych a stanem rozwoju filozofii, prawa, religii itp. w danym spoeczestwie. Siy
wytwrcze i stosunki produkcji stanowi ekonomiczn baz ycia spoecznego, umoliwiaj
powstanie i rozwj rnych form zbiorowoci i rozwj aktywnoci intelektualnej,
artystycznej, umoliwiaj refleksj moraln i refleksj nad dowiadczeniami mistyczno religijnymi. W pewien sposb wpywaj one na powstawanie wielkich form zbiorowoci
takie, jak klasy i warstwy spoeczne, jak organizacja zawodowa siy roboczej, jak
powstawanie partii politycznych i organizacji celowych, wpywaj na powstawanie i
rozpowszechnianie si ideologii, doktryn spoeczno - politycznych itp. Sowem, na ich
podstawie wyrasta caa nadbudowa dziaalnoci kulturalnej, naukowej artystycznej,
filozoficznej, moralnej i religijnej. Jeeli nawet nie wszystkie szkoy wspczesnej socjologii
podzielaj ten pogld we wszystkich szczegach, to wszystkie uznaj wano podstawy
ekonomicznej, gdy mona empirycznie bada i mierzy zalenoci, jakie zachodz midzy
stanem si wytwrczych, stosunkw produkcji a rozwojem rnych dziedzin kultury.
Jednake wytwory kulturalnej dziaalnoci czowieka maj take swj byt. Idee filozoficzne i
religijne utrzymuj si w toku historii w rnych typach spoeczestw. Tak np. religia
chrzecijaska, ktra powstaa i rozwina si w staroytnym spoeczestwie niewolniczym,
rozwina si w spoeczestwie feudalnym redniowiecza, utrzymaa w formacji
kapitalistycznej i trwa nadal w formacji socjalistycznej. Podobnie niektre idee filozoficzne,
dziea artystyczne stworzone w odlegej przeszoci wywouj wzruszenia i dziaaj na ludzi
wspczesnych. Std wynika, e dziea twrczoci kulturalnej maj pewien stopie
niezalenoci od bazy, e apeluj do trwaych cech psychiki czowieka - i e zatem kultura
jest trzeci "ram" ycia spoecznego ludzi.
IV Kultura
Przypomnijmy tok naszego rozumowania: ycie spoeczne jest zespoem zjawisk i procesw
powstajcych na tle zaspokajania biologicznych potrzeb organizmu i procesw yciowych w
tym organizmie zachodzcych. rodowisko geograficzne wspwyznacza wiele z tych
procesw i dlatego jest ono tak wane dla ycia spoecznego. Rwnie zjawiska
demograficzne, wynikajce z procesw biologicznych, nale do przyrodniczych podstaw
ycia spoecznego. Powstajce w wyniku zjawisk biologicznych i geofizycznych zbiorowoci
ludzkie, zaspokajaj swoje potrzeby przez prac i w ten sposb powstaj narzdzia produkcji,
siy wytwrcze i w rezultacie stosunki produkcji, stanowice ekonomiczne podstawy
utrzymania si i rozwoju zbiorowoci ludzkich. Umoliwiaj one aktywno intelektualn i
artystyczn, sowem umysow - i tak powstaje kultura, jako ukad czynnikw
wspksztatujcych ycie zbiorowoci ludzkich. Mechanizmowi wpywu kultury na ycie
spoeczne przyjrzyjmy si w tym rozdziale. Starajc si pokaza wag podstaw
przyrodniczych w opisie zbiorowoci spoecznej, wzilimy jako przykad opis spoecznoci
wiejskiej i na zakoczenie rozdziau II wskazalimy, jak czynniki naturalne wpyway na
ycie tej spoecznoci. W tej samej ksice Z.T. Wierzbicki powica wiele uwagi rozwojowi
owiaty, rozwojowi wiadomoci narodowej, moralnoci, "reliktom wiata magicznego".

210

Pokazuje on, jak rozwj owiaty zmienia metody gospodarowania, jak rozwj wiadomoci
narodowej wpywa na postpowanie ludzi, w jaki sposb wierzenia magiczne dziaaj na
prac produkcyjn, wymian dbr wyprodukowanych, i jak wpywaj na postpowanie ludzi
w rnych sytuacjach 1. (*) (Z.T. Wierzbicki, "mica w p wieku pniej", rozdz. VII, IX,
XIV, XVI.) Mamy tutaj konkretne przykady wpywu nagromadzonego dziedzictwa
kulturalnego na zachowania si ludzi i przebieg ycia spoecznego. W yciu Eskimosw
wan rol odgrywaj rwnie wierzenia religijne i magiczne wyjaniajce na swj sposb
siy przyrody, zjawiska zachodzce w przyrodzie, zawierajce nakazy i zakazy dotyczce
zachowa czowieka tak, aby pozyska sobie przychylno bstw i duchw panujcych nad
wiatem. Eskimosi potrafi take wykonywa pikne rzeby z koci i kamieni, zdobi swoje
stroje piknymi ornamentami, zdobi sprzty domowe, sporzdzaj maski dla celw
magicznych, opowiadaj dugie legendy i tworz swoist mitologi. Ten zesp wierze,
wyobrae, wytworw artystycznych, tradycja i tradycyjne tace, legendy stanowi kultur
Eskimosw, mwic dokadniej - ich kultur duchow. Lecz do kultury tej nale rwnie
obyczaje, sposoby witania si, okazywania szacunku, zasady wyznaczajce zachowanie si
ma wobec ony, rodzicw wobec dzieci, stosunki wzajemne w wikszych grupach. ycie
codzienne jest wic uregulowane zaakceptowanymi zwyczajami, obyczajami, prawem,
reguami magicznymi. Te wszystkie obyczaje i zasady stanowi take inn cz kultury
Eskimosw. Podobnie moglibymy opisa kultur duchow i obyczajow naszych innych
znajomych, a mianowicie Indian Navaho z ich sztuk, piknymi malowidami na piasku, przy
pomocy piaskw rnego koloru, ich rzeb religijn, ich wzorzystymi tkaninami, tacami
obrzdowymi, rytuaami religijnymi. Definicje Postarajmy si teraz zdefiniowa termin
"kultura" i zastanowi si bliej nad jego znaczeniami, a nastpnie opisa bardziej
systematycznie rne dziay przedmiotw realnych i idealnych skadajcych si na rne
dziay kultury. Trudno sobie wyobrazi nazw bardziej wieloznaczn i bardziej naduywan
ni "kultura". Nie tylko w jzyku potocznym wystpuje ona w wielu znaczeniach, lecz take
w rnych naukach, w filozofii, nadaje si jej bardziej rn tre i rny zakres 2. (*) (A.L.
Kroeber i K. Cluckhohn ("The Concept of Culture. A Critical Review of Definitions", "Papers
of the Peabody Museum", 1950, vol. XLI) podaj przegld kilkuset definicji. Rwnie
Antonina Koskowska ("Kultura masowa". "Krytyka i obrona", Warszawa 1964, rozdz. I daje
przegld i porwnania rnych definicji kultury, sposobw jej opisu i wyjaniania oraz
rnych klasyfikacji jej dziedzin.) Trzeba przede wszystkim odrni uytek opisowy i
uytek oceniajcy tego sowa. Mianowicie mwi si czasami o kim, e jest czowiekiem
kulturalnym lub zachowujcym si kulturalnie, a kogo innego ocenia si negatywnie,
mwic, e jest czowiekiem niekulturalnym. Jest to wana ocena i czowiek kulturalny jest
oceniany pozytywnie. W tym znaczeniu czowiek kulturalny, to tyle co czowiek majcy
dobre obyczaje, taktowny, przestrzegajcy nakazw i zakazw grzecznoci, uprzejmoci,
czowiek dajcy w swoim zachowaniu wyraz swojej wiedzy i subtelnoci uczu. Czowiek
niekulturalny, to prostak, nietaktowny, brutalny, nieuk. W nauce jednak termin, "kultura" ma
raczej sens opisowy, a nie oceniajcy. Socjologowie i etnografowie wiedz, e kade
spoeczestwo i kada grupa spoeczna, kada jednostka ma swoj kultur - e nie mona w
cisy sposb ustali, ktra z nich jest wysza czy lepsza. Tutaj wic nazwa kultura suy do
opisania czy te oznaczenia okrelonych ukadw przedmiotw, zjawisk i procesw. My
bdziemy si tu posugiwali oczywicie tym terminem w znaczeniu opisowym, ale nim
zaczniemy wylicza jakie to ukady przedmiotw ta nazwa oznacza, zastanowimy si krtko
nad jej pochodzeniem. Nazwa kultura pochodzi od aciskiego "cultura" ("agri") i oznaczaa
pierwotnie upraw roli. Lecz ju w staroytnoci Cycero nazwa filozofi kultur ducha.
Jednake w tym pierwotnym znaczeniu nazwa ta jest nadal uywana w naukach
biologicznych i rolniczych, gdzie mwi si o kulturach bakterii czy te kulturach okrelonych
rolin, czyli o hodowli czy uprawie rolin. Ma si tu take na myli, e ta hodowla czy uprawa
jest jakim ulepszeniem czy uszlachetnieniem pewnych odmian tych rolin. W tym znaczeniu
te nazwa "kultura" bya uywana w odniesieniu do dzie czowieka i oznaczaa
pielgnowanie ludzkich wartoci, umysu, rozwijanie i doskonalenie ducha ludzkiego. W tym

211

znaczeniu termin "kultura", uywany z przydawk dopeniaczow, zosta w pewnym stopniu

zastpiony terminem cywilizacja 3. (*) (A. Koskowska, op. cit., s. 9 i nast.) Zamiast wic o
kulturze wyrafinowanych obyczajw mwiono o cywilizacji jako o przeciwstawieniu
barbarzystwu ludw niecywilizowanych. Nie bdziemy tu powtarzali opowieci o dziejach
obu terminw, ktre tak plastycznie przedstawia A. Koskowska. W cigu XVIII i XIX
wieku w filozofii, a zwaszcza w filozofii historii, uksztatowao si pojcie kultury jako
zespou wartoci wytworzonych przez czowieka, a nastpnie socjologia i antropologia
kulturalna naday temu pojciu bardzo szeroki sens, oznaczajc przez ten termin to wszystko,
co nie wyrasta samo przez si z przyrody, lecz powstaje dziki pracy czowieka, co jest
wytworem celowej refleksji i dziaalnoci ludzkiej. Jest to najszersze rozumienie tego
terminu, obejmujce wszystkie materialne i niematerialne wytwory czowieka. A wic i
narzdzia pracy, i produkty materialne, i wytwory budownictwa, i najprymitywniejsze nawet
narzdzia czy bro sporzdzona z kamienia upanego, kada idea i myl zrodzona w umyle
ludzkim i utrwalona w jaki sposb - wszystko to skada si na kultur czowieka. wiat
otaczajcy czowieka zostaje w ten sposb podzielony na przyrod i kultur, a do kultury
naley to wszystko, z czym czowiek wie jakie znaczenie i czemu nadaje sens swoj
aktywnoci. Ten podzia sta si take podstaw podziau wszystkich nauk na przyrodnicze i
humanistyczne 4. (*) (Podzia ten przeprowadzao wielu autorw, konsekwentnie za
Heinrich Rickert w "Kulturwissenschaft und Naturwissenschaft", VII wyd. 1926.) To szerokie
rozumienie przejmuj take jzyk potoczny i publicystyka, jednake w ich uyciu termin ten
ma wsze znaczenie. Nie wszystkie wytwory czowieka stanowi jego kultur, jedynie
"wysze" z nich, wytwarzane niejako "bezinteresownie" dla nich samych, a wic nauka,
sztuka, literatura, religia, idee polityczne i spoeczne, uszlachetnione obyczaje - sowem
wysze wytwory ducha, wymagajce pielgnacji umysu, denia do celw wyszych ni
samo zaspokajanie potrzeb biologicznych. To znaczenie bywa czasami w potocznym uytku
jeszcze bardziej zwone: jeeli uywamy nazwy Paac Kultury i Nauki, to zgadzamy si, e
nauka nie wchodzi do kultury, a jeeli akceptujemy nazw Ministerstwo Kultury i Sztuki, to
zgadzamy si na wyczenie sztuki z kultury i wtedy nie wiadomo co pozostaje w zakresie
pojcia kultura. W literaturze naukowej i filozoficznej odrnia si niekiedy cywilizacj i
kultur. "Cywilizacja w wietle tych teorii stanowi zesp technicznych rodkw i sposobw
opanowania natury, nosi ona praktyczny, utylitarny charakter; jest to sfera rodkw, sfera
czysto instrumentalna. Jej rozwj polega na kumulatywnym procesie, w ktrym zaznacza si
wyrany postp mierzony kryteriami doskonalenia funkcjonalnej sprawnoci technik
cywilizacyjnych. Zdobycze cywilizacji atwo rozprzestrzeniaj si, to jest podlegaj dyfuzji,
ze wzgldu na przysugujc im cech praktycznej uytecznoci. Przy tym ulegaj one
zniszczeniu przez konsumpcj i wymagaj staego odnawiania. Sfera kultury w wszym,
waciwym znaczeniu, jest to dziedzina wartoci pozbawionych na og praktycznej
uytecznoci, uprawianych i rozwijanych bezinteresownie, ze wzgldu na zwizane z tymi
wartociami wewntrzne przeycia..."Wartoci kultury przewyszaj natomiast dobra
cywilizacji trwaoci, ich recepcja nie polega bowiem na niszczcej konsumpcji" 5. (*) (A.
Koskowska, op. cit., s. 66.) Cywilizacja to maszyny, dobra uytkowe i w tym znaczeniu
mwi si o "cywilizacji technicznej", wytworzonej w XX wieku w spoeczestwach
uprzemysowionych. Kultura natomiast jest zespoem trwaych wartoci duchowych i w tym
znaczeniu przeciwstawia si niekiedy "kultur europejsk" - "amerykaskiej cywilizacji",
podkrelajc w ten sposb, e kultura europejska jest zbiorem trwaych wartoci, za
cywilizacja amerykaska tych trwaych wartoci nie wytworzya, chocia osigna
najwyszy znany w dziejach ludzkoci poziom cywilizacji technicznej. Z tym podziaem
czy si czasami podzia na kultur materialn i duchow, przy czym pojcie kultury
materialnej nie pokrywa si w peni z pojciem cywilizacji. Kultura materialna w tym
znaczeniu, w jakim uywaj tej nazwy etnografowie to og wytworw takich, jak budynki,
stroje, narzdzia pracy, naczynia, rodki komunikacji i transportu, instrumenty itp. Ot ta
kultura materialna, zwaszcza ludw pierwotnych oraz materialna kultura ludowa narodw
europejskich, ma take warto artystyczn trwa, jest take dzieem sztuki, nie tylko

212

przedmiotem uytku. Domy, stroje, narzdzia i naczynia s nie tylko funkcjonalne, ale mog
by take pikne, zdobione, same przez si stanowic take przedmioty sztuki. Kultura
duchowa natomiast to wytwr de do ideaw pikna, dobra, prawdy, sprawiedliwoci, to
zespoy idei, wyobrae, dzie sztuki, symbolw, obyczajw, przedmiotw, w ktrych te idee
zostay utrwalone. Przeciwko temu podziaowi na kultur materialn i duchow oraz na
kultur i cywilizacj podnosi si zarzut, e kady przedmiot materialny, sucy do
dowolnego celu, zanim zosta wytworzony, musia si pojawi najpierw jako "idea", jako
pomys czy wyobraenie czowieka. A wic i st, i krzeso, i yka, i mot kamienny, i
maczuga sporzdzona przez czowieka pierwotnego zostay sporzdzone wedug jakiego
wyobraenia, jakiego projektu, pomysu i stanowi niepodzieln cao idei i materii.
Podobnie kade dzieo sztuki, zasada moralna, dogmat religijny, idea filozoficzna, aby dziaa
na ludzi, musi si zobiektywizowa i "zmaterializowa" w pimie, rzebie, obrazie itp. Tylko
wtedy bdzie dostpna dowiadczeniu innych ludzi i bdzie ksztatowa ich postpowanie.
Tak wic podzia na kultur materialn i duchow, chocia moe niekiedy uyteczny dla
celw klasyfikacji, opisu czy dydaktyki, jest zawsze sztuczny gdy w zasadzie wiat
wytworw czowieka jest jednolity i myl twrcza splata si tu z tworzywem, dostosowuje do
niego; wiat kultury jest wiatem cigym i nie ma zasadniczej przepaci midzy najbardziej
abstrakcyjnymi ideami i tworami sztuki a przedmiotami codziennego uytku. Np. gralskie
yki, czerpaki, wyszywane parzenice zdobice ubranie s same w sobie take dzieami
sztuki, podobnie jak stroje owickie, czy lskie "ywotki", a przecie s uywane na co
dzie. Od abstrakcyjnej matematyki prowadzi prosta droga do oblicze technicznych i
konstrukcji stalowych mostw czy drapaczy chmur. Abstrakcyjna sztuka jest laboratorium
nowych form architektury i caej "scenografii", w ktrej yje nowoczesny czowiek,
wczajc w to przedmioty uytkowe. To wyodrbnianie wiata kultury duchowej jako
odrbnego bytu wywodzi si z idealistycznych filozofii, poczwszy od Platona i jego wizji
wiata idei jako bytu rzeczywistego i trwaego, ktrego odbiciem jest przemijajcy wiat
rzeczy materialnych. Starajc si okreli trwao kultury duchowej, bdcej przecie
potnym czynnikiem ksztatowania dziaa ludzkich, wskazywano, e poszczeglne
wytwory materialne niszczej, ale tym, co trwa niezmiennie - jest idea realizowana cigle na
nowo w rnych egzemplarzach materialnych. Najprostszy przykad: kady st wykonany z
drewna czy innych materiaw, w kocu niszczeje i rozpada si - idea stou jest "wieczna" i
niezmienna. Idee filozoficzne i wartoci literackie, wizje moralne i mistyczne,
przedrukowywane w coraz to nowych egzemplarzach ksiek w rnych jzykach, trwaj
poprzez wieki jako idee, a nie jako niszczce si egzemplarze materialne, w ktrych s
przekazywane. Skrajnie idealistyczna teoria stwierdza, e istot kultury duchowej stanowi
zesp treci znaczeniowych obiektywnych, istniejcych niezalenie od wszelkich warunkw
historycznych, tj. zmieniajcych si w czasie ukadw instytucji spoecznych, ekonomicznych
i politycznych. Ludzie mog je odkrywa, obiektywizowa, przekazywa na pimie, ustnie,
czy w innej postaci, z pokolenia na pokolenie, lecz ten obiektywny wiat idei istnieje
niezalenie od czowieka, nie jest przez niego stworzony, moe by tylko odkrywany i
przeywany, jednake rozwija si on wedug immanentnych praw swej natury. Jest to tylko
jedna z licznych teorii filozoficznych, ktre nas tu nie interesuj bliej 6. (*) (Zob. Bogdan
Suchodolski, "Ideay kultury a prdy spoeczne", Warszawa 1933, rozdz. I "Co to jest
kultura?". Ksika ta daje wypisy z prac polskich filozofw przedstawiajcych rne teorie
kultury.) Od tych teorii filozoficznych trzeba odrni teorie rozwijane w socjologii,
antropologii kulturalnej. Nauki spoeczne pojmuj kultur jako przede wszystkim zespoy
wytworw dziaalnoci czowieka, obojtne czy s to wytwory materialne czy duchowe. Nie
wszystkie jednak wytwory dziaalnoci czowieka wchodz do kultury, wiele z nich ginie
szybko, nie utrwala si i nie przyjmuje w szerszych grupach. Aby jaki wytwr dziaalnoci
czowieka wszed do kultury, musi si najpierw zobiektywizowa, tzn. musi zosta utrwalony
materialnie. Np. wiersz czy utwr muzyczny nie napisany, nie wydrukowany i
rozpowszechniony, nie bdzie odtwarzany przez innych ludzi, nie bdzie dostpny
dowiadczeniu i poznaniu blinich - ginie i zanika. Dopiero wtedy gdy poemat czy pie,

213

napisane czy nawet przekazywane ustnie, utrwalone na pimie czy w pamici recytatorw czy
pieniarzy, s odtwarzane i przeywane przez grupy ludzkie, kiedy wchodz w zakres ich
wiadomoci i staj si czci ich sposobu mylenia- wtedy dopiero mona powiedzie, e
staj si elementem kultury, wyznacznikiem zachowa i de ludzkich, czynnikiem
ksztatujcym ycie spoeczne 7. (*) (Zagadnienie to przedstawia szerzej Stefan Czarnowski,
"Kultura", w: "Dziea", t. I, Warszawa 1956.) Dla naszych dalszych rozwaa nad kultur
przyjmiemy sobie nastpujc definicj: kultura to og wytworw dziaalnoci ludzkiej,
materialnych i niematerialnych, wartoci i uznawanych sposobw postpowania,
zobiektywizowanych i przyjtych w dowolnych zbiorowociach, przekazywanych innym
zbiorowociom i nastpnym pokoleniom 8. (*) (Jest to nieco zmodyfikowana definicja S.
Czarnowskiego (op. cit., s. 20). Omwienie rnych typw definicji i sposobw ich
klasyfikacji czytelnik znajdzie w cytowanej ksice A. Koskowskiej.) Przyjmiemy wic, e
kultura jest ogem wytworw wytworzonych przez czowieka w toku pracy - fizycznej i
umysowej - dla zdobywania rodkw zaspokojenia potrzeb. Idee zasady moralne,
wyobraenia religijne, pogldy filozoficzne, doktryny spoeczne, estetyczne i polityczne - s
wytwarzane przez ludzi, a jeeli si przyjmuj i trwaj przez wieki i pokolenia, to znaczy, e
odpowiadaj podstawowym potrzebom i popdom czowieka. Uwaamy, e od potrzeb
biologicznych przez czynnoci o charakterze ekonomicznym, do rnicowania potrzeb i
rnicowania metod pracy i zasobu idei regulujcych ycie zbiorowe ludzi - prowadzi droga
rozwoju kultury. Widzielimy, e i w spoecznociach zwierzcych obowizuj pewne zasady
wspycia i wsppracy, e i w nich istniej stosunki dominacji, hierarchii i zasady
okrelajce zachowania si osobnikw wobec siebie. W spoeczestwach zwierzcych nie ma
jednak symboli, ani zachowa symbolicznych, ani zdolnoci do tworzenia symboli, w czym
niektrzy filozofowie upatruj istotn cech gatunku ludzkiego. W zbiorowociach ludzkich
istniej obyczaje i prawa, niektre ustalone refleksyjnie dla regulowania zachowa w nowych
sytuacjach - np. uspoecznienie gospodarki spowodowao wydanie szeregu nowych praw
regulujcych stosunek jednostek i grup do wasnoci uspoecznionej, inne przekazane tradycj
- np. ustpowanie miejsca starszym w publicznych rodkach transportu. Rozwj
zrnicowanych metod pracy, rozwj nowych sytuacji spoecznych w zmieniajcych si
ukadach stosunkw produkcji prowadzi do rozwijania umysu, do stwarzania nowych potrzeb
intelektualnych, filozoficznych, mistycznych, moralnych, a take do nowych sposobw
zaspokajania tych potrzeb. Czytajc np. rozwaania Wadysawa Tatarkiewicza nad
pocztkami filozofii greckiej 9 (*) (Wadysaw Tatarkiewicz, "Historia filozofii", t. I,
Warszawa 1968.) widzimy, jak stara si on wytumaczy to przejcie od umiejtnoci
praktycznych do mylenia abstrakcyjnego, ktre stanowio zasadniczy zwrot w historii myli
ludzkiej, przez pojawienie si nowych potrzeb, powstajcych w rozwijajcej si gospodarce,
jej ekspansji i szerokich kontaktach z innymi ludami i ich cywilizacjami. Tak zdefiniowana
kultura obejmuje take narzdzia produkcji i wzory czynnoci, tzn. stae sposoby zachowania
si w czasie pracy produkcyjnej uwaane za podane. S one niewtpliwie szczeglnie
wanymi elementami skadowymi kultury, a ich rozwj wyznacza rozwj wielu innych
elementw. Kultura bowiem jest caoci niesychanie zoon i skomplikowan. Kada
kultura pierwotnego plemienia ma szereg elementw podstawowych: bro, narzdzia, rodki
transportu, ubrania z ktrymi, cz si umiejtnoci posugiwania si nimi. Dalej - mamy
organizacj spoeczn, obyczaje, prawa, zasady moralne, ktre reguluj stosunki ludzkie w
procesach zdobywania rodkw i zaspokajania potrzeb. Nastpnie mamy tutaj czynnoci i
wytwory artystyczne, ozdoby, maski, pieni, legendy, mity. Wreszcie wierzenia magiczne i
religijne, wyobraenia o wiecie nadzmysowym, ktry reguluje niepojty dla czowieka bieg
procesw naturalnych i ktry ma take wpyw na los czowieka. Zaleno od przyrody jest
take zalenoci od bstw i si, ktre nad t przyrod panuj. Zatem w posugiwaniu si
broni i narzdziami, w toku pracy, trzeba przestrzega regu magicznych i religijnych, aby
nie obrazi tych potnych si, ktre mog w kadej chwili cign zgub na sabego
czowieka. Tak wic cao kultury, powizana wewntrznie rzeczowo i funkcjonalnie, moe
by podzielona na rne elementy i segmenty.

214

Struktura wewntrzna kultury

Kultura jest zawsze zlokalizowana w czasie i przestrzeni, oraz w zbiorowoci spoecznej. Nie
istnieje ona poza grup spoeczn, np. kultura Eskimosw, kultura Navaho, kultura wielkiego
miasta, kultura narodowa polska, kultura ludowa lska Cieszyskiego itp. Lecz i taka
zlokalizowana kultura moe by podzielona na elementy skadowe, tworzce szersze ukady.
Tym zagadnieniem si teraz zajmiemy, lecz przedtem musimy wprowadzi jeszcze jedno
rozrnienie - mianowicie wyodrbnimy kultur jednostki i kultur zbiorowoci. Kultura
osobista jednostki to og jej sposobw postpowania, jej metod dziaania, jej myli, poj,
pogldw, wytworw jej dziaalnoci, ktre mog by czsto nieznane innym ludziom.
Kultura osobista musi si mieci w ramach kultury zbiorowoci, jednake obejmuje ona
take te myli, idee, uczucia, wytwory dziaalnoci, ktre nie s jeszcze znane a moe nigdy
nie bd znane innym ludziom. Lecz nawet w wytworach znanych innym ludziom znajduj
si elementy, ktre nigdy nie zostan przyjte przez innych, lub te znajduj si takie, ktre,
chocia odmienne, s tolerowane. Kade bowiem spoeczestwo zezwala jednostkom na
pewien margines oryginalnoci, na pewne odchylenia od oglnie przyjtych wzorw. Ten
margines moe by wszy lub szerszy, zalenie od roli spoecznej i pozycji, jak jednostka
zajmuje w zbiorowoci (pojcia roli i pozycji patrz str. 130 i nast.). Np. artyci, twrcy,
uczeni, ludzie materialnie niezaleni, "dziwacy" i "ludzie na wariackich papierach" mog
zachowywa si w sposb odmienny, wyznawa inne zasady, jednake w ramach uznanych
za dopuszczalne, i ich odchylenia nie mog i zbyt daleko, gdy spotykaj si z represj.
Zwaszcza twrcy wszelkiego rodzaju maj niejako zagwarantowan swobod do szerszego
zakresu kultury osobistej, w nadziei, e ich twrczo wzbogaci kultur zbiorowoci 10. (*)
(Zob. Mieczysaw Wallis, "Przemiany w stanowisku spoecznym artysty plastyka w Polsce",
"Zeszyty Naukowe U.." 1957, z. 7 oraz Aleksander Wallis, "Artyci - plastycy". "Zawd i
rodowisko", Warszawa 1964.) Przytoczmy tu dla przykadu charakterystyk kultury
osobistej B. Pascala, napisan przez Chateaubrianda: "By raz czowiek, ktry majc lat
dwanacie z kresek i kek wyczarowa matematyk; ktry majc szesnacie - uoy traktat o
stokach najbardziej uczony ze wszystkich, jakie byy znane od czasw staroytnych; ktry
majc dziewitnacie - sprowadzi do dziaania maszyny umiejtno czysto rozumow; ktry
majc lat dwadziecia trzy - ustali fakt ciaru powietrza i unicestwi jeden z wielkich
bdw dawnej fizyki: ktry w latach, w ktrych inni zaczynaj si niejako rodzi,
przebiegszy przez cay krg ludzkich umiejtnoci dostrzeg ich nico i zwrci swoj myl
ku religii; ktry od tej chwili a do mierci w trzydziestym dziewitym roku ycia - zawsze
cierpicy i saby - utrwali jzyk Bossueta i Racine'a, dajc w nim wzory zarwno doskonaej
ironii, jak i najmocniej przekonujcej argumentacji; ktry wreszcie - w krtkich przerwach
midzy cierpieniem a cierpieniem - rozwiza dla rozrywki jedno z najbardziej zawiych
zagadnie geometrii i rzuci na papier myli tyle Boe co czowiecze. Ten druzgoccy
geniusz zwa si Baej Pascal" 11. (*) (Cyt. wg.: Stefania Skwarczyska, "Studia i szkice
literackie", Warszawa 1953, s. 335.) Przytaczamy ten cytat, poniewa zawiera on
udramatyzowan charakterystyk kultury osobistej wybitnego twrcy, dziaajcego na wielu
polach nauki, filozofii, literatury i religii. Zachowujc wszystkie proporcje, moglibymy
opisa kultur osobist naszych znajomych, wydobywa to, co jest niepowtarzaln
oryginalnoci ich myli i zachowa, co stanowi ich kultur osobist. Tego pojcia kultury
osobistej nie naley miesza z potocznym okreleniem, gdzie o kulturze osobistej mwi si
jako o zakresie przestrzegania "dobrych obyczajw i manier". W tym znaczeniu kultura
osobista jest wanie zakresem nie osobistej oryginalnoci, lecz zakresem podporzdkowania
si wymaganiom kultury zbiorowoci. Np. w tym znaczeniu mwi si, e kto jest
czowiekiem wysokiej kultury osobistej, to znaczy, e jest czowiekiem "dobrze
wychowanym" i przestrzegajcym skrupulatnie zasad obyczajowoci i nakazw grzecznoci.
Kultura zbiorowoci nie jest sum kultur osobistych jej czonkw. Jest to og tych wytworw
myli i dziaa, wartoci, sposobw postpowania, ktre zostay uznane i przyjte przez
zbiorowo i nabray wanoci dla jej czonkw, wyznaczajc zachowania uwaane za
"obowizkowe", np. nakazy przyzwoitoci, zasady wspycia, kryteria ocen estetycznych i

215

moralnych, uznane dziea sztuki ju przyjte i utrwalone itp. Nie wszystko wic z kultury
osobistej czonkw staje si wsplnym dobrem caej zbiorowoci. Wiele indywidualnych idei
i pomysw, zarwno genialnych, jak i chybionych, przepada i nie wchodzi do wsplnego
systemu. Z tak okrelonej kultury zbiorowoci nie wszystko zostaje przekazane nastpnym
pokoleniom. Np. z literatury lat midzy dwoma wojnami tylko stosunkowo niewiele ksiek
jest wznawianych, troch wicej jest czytanych, lecz moglibymy atwo wskaza wielu
literatw cieszcych si wtedy wielkim powodzeniem (np. F. Ossendowski czy A.
Marczyski), ktrzy s obecnie prawie zupenie nieznani modszemu pokoleniu. Kultura
zbiorowoci jest caoci ywych, aktualnych, funkcjonujcych wytworw i wzorw
odgrywajcych uznan rol w yciu czonkw zbiorowoci. Dziedzictwo kulturalne to tylko
ta cz kultury, ktra zostaa, czy zostanie przekazana nastpnym pokoleniom, ta cz,
ktra zdaa egzamin trwaoci w czasie. Stanisaw Ossowski podkrela, e dziedzictwo
kulturalne to nie tylko przekazane przedmioty i wartoci, lecz take przekazane dyspozycje do
podstaw wobec nich, do przeywania pewnych dowiadcze wobec tych przedmiotw. Np.
obrazy Matejki byy dla kolejnych pokole nie tylko obrazami wywoujcymi doznania
estetyczne, lecz take "wiadectwami historii i wielkoci narodu" i te postawy wobec nich
take przechodz z pokolenia na pokolenie, jednake ze zmiennym nateniem. "Dziedzictwo
kulturowe, ktre umoliwia nam odpowiednie reagowanie na "Pana Tadeusza", jest
oczywicie niesychanie skomplikowane: wchodzi tam w gr i umiejtno czytania, i
znajomo jzyka polskiego, i znajomo pewnych wydarze historycznych, oraz pewnych
konwencji literackich, i rnorodne dyspozycje emocjonalne, ale poza tym wszystkim
wchodzi w gr pewna specjalna, rwnie skomplikowana postawa wzgldem tego wanie
przedmiotu, jakim jest "Pan Tadeusz" 12. (*) (Stanisaw Ossowski, "Wi spoeczna i
dziedzictwo krwi", w: "Dziea", t. II, Warszawa 1966, s. 66.) Np. aktualna moda nie wchodzi
zazwyczaj do dziedzictwa kulturowego, chyba jako zbiory muzealne, natomiast niektre idee,
dziea sztuki i literatury, teorie naukowe i filozoficzne, dziea architektury stanowi istotny
jego trzon. Cz tego dziedzictwa jest stale ywa, tzn. funkcjonujca w dowiadczeniu
wikszoci czonkw zbiorowoci, cz jest przekazywana modziey w szkoach, cz
przechowywana w muzeach, itp. Dziedzictwo kulturalne ulega zazwyczaj idealizacji, staje si
zbiorem wartoci uwiconych, symboli otoczonych postawami emocjonalnymi, a zatem i
czynnikiem integracji grup, orodkiem ich skupienia, czynnikiem ich cigoci i trwaoci w
kryzysach. To zagadnienie cigoci i trwaoci zbiorowoci spoecznych jest niezmiernie
interesujce i ono dopiero pokazuje donioso kultury w wyznaczaniu ycia spoecznego.
Podstawy biologiczne, a zwaszcza cechy organizmu zapewniaj trwao reakcji
fizjologicznych, cigo zachowa popdowych i odruchowych, emocjonalnych itp. wsplnych caemu gatunkowi ludzkiemu. Dziedzictwo kulturalne, wyraone w wartociach
utrwalonych w przedmiotach i wytworach kultury decyduje o cigoci poszczeglnych grup.
Np. nard polski, pozbawiony w XIX wieku samodzielnego bytu politycznego, zachowa
swj byt kulturalny, ktry sta si podstaw odzyskania niepodlegoci politycznej. A w tym
utrzymaniu bytu kulturalnego szczegln rol odegraa literatura, jzyk, dziea sztuki (takie
wanie jak obrazy Matejki), przekazywane z pokolenia na pokolenie tradycje narodowe,
wzory obyczajowe - sowem to wszystko, co czasami nazywa si kultur humanistyczn 13.
(*) (Zagadnienia roli dziedzictwa kulturalnego omawia szerzej S. Czarnowski, op. cit., rozdz.
II "O zagadnieniach dziedzictwa spoecznego"; Kazimierz Dobrowolski, "Studia nad yciem
spoecznym i kultur", Ossolineum 1966.) Przejdmy teraz do zagadnienia analizy
wewntrznej struktury jakiej kultury. Socjologowie i antropologowie opracowali pewien
schemat analizy, ktry mona zastosowa do badania kadej kultury, wszystkich grup,
wyrnia w nich elementy skadowe i zasady ich czenia si w wiksze ukady. Kada
kultura posiada swoje "elementy podstawowe", ktre nazywa si "cechami" tej kultury. Np. w
kulturze Eskimosw takimi cechami czy elementami podstawowymi s harpun i kajak, gdy
to one wyznaczaj sposb polowania, a wic najwaniejsz czynno, od ktrej zaley ycie
jednostek i caej zbiorowoci. U niektrych ludw rolniczych takimi elementami
podstawowymi s narzdzia rolnicze. Wrd Indian prerii utrzymujcych si z polowania na

216

bizony, takimi elementami byy uk i technika posugiwania si nim w czasie jazdy na koniu.
Dla plemion australijskich by to bumerang. W zoonych i skomplikowanych kulturach
europejskich w XIX wieku jednym z takich istotnych elementw bya maszyna parowa.
Sowem, elementy kultury to przedmioty wane dla pracy produkcyjnej, dla zdobywania
rodkw zaspokojenia potrzeb, lub wane dla organizacji ekonomicznej, politycznej, czy te
dla przebiegu ycia kulturalnego, np. religijnego czy artystycznego. U ludw posiadajcych
bardziej zoone kultury takich elementw moemy wyrni bardzo wiele. Elementami lub
cechami kultury s takie przedmioty, idee, czynnoci (wzory tych czynnoci), ktre
wyznaczaj wane dla utrzymania i rozwoju grupy dziaania i zachowania. Posiadanie
harpuna i kajaka wyznaczao tryb polowania, organizacj polowania, a zatem take
organizacj ycia rodzinnego Eskimosw. Co wicej, z nimi byy take powizane pewne
obrzdy magiczne i religijne, mity i wok nich narastay legendy. Posugiwanie si harpunem
i kajakiem byo take podstaw osobistego prestiu mczyzny w zbiorowoci. Wiele innych
przedmiotw, idei, wyobrae, sposobw zachowania byo wic odniesione do tych dwch
cech podstawowych. Czasami w kulturze jakiej grupy zjawia si nowy element, ktry
zupenie zmienia jej struktur. Tak byo np. z pojawieniem si maszyny parowej w XVIII
wieku w Europie, ktra wywoaa tzw. pierwsz rewolucj przemysow. W yciu Indian
prerii Ameryki Pnocnej podobn rewolucj spowodowao wprowadzenie koni, przyjtych
od Hiszpanw oraz broni palnej. Przed pojawieniem si konia Indianie zajmowali si
rolnictwem oraz polowaniem polegajcym na zapdzaniu bizonw i innej zwierzyny w
ogrodzenia czy te napdzaniem ich nad urwiska i spdzaniem przeraonego stada w
przepa. Przyjcie konia przeksztacio te ludy w koczownikw cigncych za stadami
bizonw, wyksztacio nowy tryb ycia, sowem - now kultur. Wprowadzenie maszyny
parowej do techniki europejskiej stworzyo przemys, systemy kolei elaznych, zmienio
metody budownictwa, doprowadzio do utworzenia nowych klas spoecznych, nowych
ideologii itp. Mwic inaczej, cechami kultury s te przedmioty (np. narzdzia, maszyny) lub
idee czy sposoby zachowania, ktre organizuj, skupiaj wok siebie, wyznaczaj
funkcjonowanie innych. Masowe pojawienie si np. samochodu w Stanach Zjednoczonych
zmienio organizacj przestrzenn miast i wywoao wiele zmian w stylu ycia. Obecnie
moemy powiedzie, e wprowadzenie maszyn elektronowych take zmienia wewntrzn
organizacj kultury. Szerszy ukad przedmiotw, urzdze, czy te wyobrae i idei,
powizany funkcjonalnie z okrelonym elementem, nazywamy "kompleksem kulturowym".
Np. samochd jest niewtpliwie odrbn cech kultury. Moemy take mwi o
samochodowym kompleksie kulturowym. Nale do niego wszystkie urzdzenia obsugi
samochodu, stacje benzynowe, warsztaty reperacyjne, przepisy drogowe, szkoy i kursy jazdy,
instytucje sprzeday (jak u nas np. Motozbyt), podrczniki dla uczcych si i podrczniki dla
technikw, katedry konstrukcji samochodw w politechnikach, czasopisma dla
automobilistw, organizacje sportowe i organizacje zawodowe kierowcw, literatura na temat
samochodw, zawody sportowe takie, jak rajdy samochodowe czy te wycigi kierowcw
zawodowych, z nimi zwizane instytucje przemysowe te samochody produkujce, rne
grupy interesw, jak np. potna organizacja przemysu samochodowego w wielu krajach,
przedsibiorstwa sprzeday i reklamy samochodw. Ten przykad pokazuje, jak rozlegy
moe by kompleks elementw kultury powizanych z jednym elementem podstawowym.
Lecz wyodrbnianie podstawowych elementw dla analizy jakiej kultury zaley od tego,
jakie zagadnienie badacz chce rozwiza. Rwnie dobrze jako taki element podstawowy
mona by wyrni motor spalinowy, a wtedy kompleks motoru spalinowego bdzie jeszcze
szerszy, gdy obejmie wszystkie dziay jego zastosowa. Kompleks motoru odrzutowego
bdzie jeszcze szerszy. Kompleksy kultury nazywa si take systemami kulturowymi, gdy s
one wewntrznie spjne, logicznie i funkcjonalnie powizane zarwno jeeli je rozpatrujemy
od strony przedmiotw materialnych, jak i od strony organizacji grup i organizacji czynnoci.
Moemy wic mwi np. o systemie przekazywania treci za pomoc radia lub za pomoc
telewizji. Radio rwnie wytwarza swj kompleks czy system kulturowy, podobnie jak
telewizja. Niektre kompleksy kultury cz si w szersze caoci funkcjonalne i tworz

217

"konfiguracje kulturowe". Np. cywilizacja techniczna czy cywilizacja maszynowa jest takim
przykadem konfiguracji czcej kompleksy motoru spalinowego, motoru elektrycznego,
motoru odrzutowego, oraz jeszcze wiele innych kompleksw rnych typw maszyn, plus
kompleksy radia, telewizji, kina itd. Do tej konfiguracji nale take metody organizowania
pracy (wynikajce z waciwoci maszyn), kompleksy ustawodawstwa, typy szk, typy
naukowych instytucji badawczych, teorie naukowe, systemy filozoficzne, ideologie
spoeczne. Konfiguracje mog si take tworzy wok pewnych idei spoecznych i doktryn
ekonomiczno - politycznych. Np. "Kapitalizm" moe by rozpatrywany jako typ konfiguracji
kulturowej, ktrej podstawowymi elementami s wasno prywatna, doktryna liberalizmu
ekonomicznego i politycznego, organizacja przedsibiorstwa, podzia dochodu, zasady
finansowania i funkcjonowanie bankw oraz specyficzny typ etyki gospodarczej, typ
organizacji politycznej. Kady z tych elementw tworzy wasne kompleksy, ktre razem cz
si w wielk konfiguracj nazywan skrtowo kultur kapitalizmu. Formacja socjalistyczna
rwnie moe by rozpatrywana jako konfiguracja kulturowa, a jej elementami
podstawowymi bd: wasno uspoeczniona, planowanie gospodarcze, instytucje
polityczne, zasady podziau dochodu, ideologia spoeczno - polityczna. Kady z tych
elementw tworzy take wasne kompleksy, ktre cz si funkcjonalnie w konfiguracj
kultury socjalistycznej. W jzyku potocznym i w niektrych naukach, jak np. w etnografii,
kultur dzieli si na dziay, ktre stanowi wzgldnie zamknite ukady wytworw i dziaa,
jak np. gospodarka, pastwo i prawo, wiedza i nauka, owiata i wychowanie, religia i magia,
sztuka we wszystkich jej przejawach. Jest to podzia odpowiadajcy potocznej obserwacji,
oraz podziaowi stosowanemu przez instytucje statystyczne dla opisania dziaw ycia
publicznego. Np. Gwny Urzd Statystyczny, opisujc co roku polskie spoeczestwo w
"Rocznikach Statystycznych" , wyrnia takie dziay, jak: przemys, rolnictwo, budownictwo,
transport i czno, handel, gospodarka mieszkaniowa i komunalna, szkolnictwo i nauka,
kultura i sztuka, ochrona zdrowia itd. Ten podzia ma swoje racje, lecz z naszego punktu
widzenia dokonuje on nieraz ci przez funkcjonalne caoci. Np. kompleks samochodowy w
takim opisie zostaje rozbity i poszczeglne jego ukady znajd si w rnych dziaach:
produkcja samochodw w dziale "przemys", ksztacenie kierowcw w dziale "szkolnictwo",
przepisy regulujce ruch samochodowy w dziale "prawo" itp. Socjologowi chodzi jednak
przede wszystkim o badanie kultury jako caoci funkcjonalnych, jako systemw wewntrznie
spjnych, gdy wanie jako takie wyznaczaj one zjawiska i procesy ycia spoecznego.
Trzeba podkreli, e inny jest punkt widzenia teoretyka kultury, antropologa, etnologa czy
etnografa badajcego kultur, a inny - socjologa. Wymienione, jako pierwsze, nauki zajmuj
si badaniem tj. opisywaniem i wyjanianiem powstawania i rozwoju elementw,
kompleksw i konfiguracji kulturowych. Socjologia interesuje si kultur przede wszystkim
jako czynnikiem wspwyznaczajcym przebieg zjawisk i procesw spoecznych - a wic
centralnym punktem zainteresowania jest nie sama kultura, lecz jej wpyw na ycie zbiorowe.
Std socjologiczna analiza kultury jest poszukiwaniem zalenoci midzy elementami kultury
a zjawiskami i procesami zachodzcymi w spoeczestwie.
Wpyw kultury na ycie spoeczne
Zacznijmy od kilku przykadw. Kady organizm ludzki odczuwa popdy godu, pragnienia,
pci. Wystpuj one w caym gatunku ludzkim, a ich zaspokojenie jest pierwszym warunkiem
utrzymania si spoeczestwa. Lecz o tym, jak s one zaspokajane, decyduj ju kultury.
Popdy prowadz do okrelonych zachowa: spoywania posikw, picia napojw,
stosunkw pciowych. Jednake jak te zachowania przebiegaj, w jaki sposb s
dokonywane, co ludzie spoywaj i w jaki sposb zaspokajaj popd seksualny - wszystko to
przebiega rnie w rnych spoeczestwach w czasie i przestrzeni. Wydawaoby si, e
poniewa zaspokajanie popdu pciowego prowadzi do tworzenia rodziny, a zatem we
wszystkich typach spoeczestw istniej podobne formy rodziny. Tymczasem z kadego
podrcznika socjologii czy antropologii dowiemy si, e istnieje wiele form maestwa, form
rodziny, oraz, e istniej najrniejsze sposoby organizowania zaspokajania popdu
pciowego, e z tymi sposobami wi si tabu, zakazy i nakazy spoeczne, religijne,

218

obyczajowe, magiczne - sowem, e rne kultury "dobudowuj" do zaspokojenia tego

popdu ca otoczk instytucjonaln, ustalaj kulturowe wzory zachowania zwizane z tym
popdem. W rozdziale powiconym rodzinie przedstawimy pewne informacje o typach
maestw i rodzin. Dokadny opis ycia seksualnego w ramach kulturowych spoeczestwa
trobriandzkiego da B. Malinowski 14. (*) (Bronisaw Malinowski, "ycie seksualne
dzikich", Warszawa 1938.) Podobnie ma si sprawa z zaspokajaniem godu i pragnienia.
ywno spoywana przez ludzi yjcych w rnych kulturach jest niesychanie
zrnicowana. Eskimosi spoywaj praktycznie wszystkie czci ciaa upolowanych zwierzt,
zapewniajc sobie w ten sposb zasb witamin, ktrych nie spoywaj w jarzynach, ale ich
przysmaki budz w Europejczyku na og nieodparty wstrt. Ilo tabu, tzn. zakazw
magicznych zwizanych z ywnoci jest ogromna. W Indiach prawie kada kasta ma inne
tabu. Znany jest fakt, e Hindusi nie zabijaj krw i nie spoywaj woowiny. Inne ludy nie
jedz wieprzowiny, inne - miso owiec uwaaj za nieczyste. Spoywanie ab chopu
polskiemu wydaje si okropnoci, dla niektrych narodw Europy zachodniej jest to ceniony
przysmak. Lecz nie tylko rodzaj poywienia jest okrelony kultur - obrzdy zwizane ze
spoywaniem potraw: od rytualnych uczt pierwotnych plemion, w ktrych niektre rody
spoywaj miso zwierzcia uwaanego za ich przodka, a ktre jest zakazane w kadej innej
okolicznoci, wielkich przyj i uczt urzdzanych przez bogatych Rzymian, wieczerzy
wigilijnej chopw polskich opisanej szczegowo przez Reymonta, do najrnorodniejszych
sposobw spoywania posikw dla podkrelenia i uczczenia jakiego wydarzenia, takich, jak
imieniny, awans, zdanie egzaminu, otrzymanie dyplomu, dojcie do penoletnoci - s
przykadami pokazujcymi, e zaspokajanie godu i pragnienia staje si czynnoci
symboliczn. Z tych przykadw wyprowadzamy wniosek, e wrodzone popdy i skonnoci
ulegaj w kadej kulturze uregulowaniu, e ich zaspokajanie zostaje - jak to mwi
antropologowie - skanalizowane, tzn. uoone w ustalone nawyki i obyczajem, czasami
religi, magi lub nawet prawem przepisane, a jednostka ludzka przychodzca na wiat jako
organizm biologiczny, zostaje "wchonita" przez spoeczestwo i pod wpywem jego kultury
ulega "socjalizacji" - czyli z istoty biologicznej staje si istot spoeczn. Oczywicie, e
wyposaenie biologiczne jest niezbdnym warunkiem i jego waciwoci umoliwiaj ten
proces, ale jego przebieg i wynik s wyznaczone jakoci kultury, jej cechami i organizacj.
Przyjrzyjmy si wic bliej temu procesowi socjalizacji, gdy jest to pierwszy mechanizm
wpywu kultury na ycie spoeczne. a) Czowiek przychodzcy na wiat w jakiej rodzinie od
pierwszej chwili po urodzeniu znajduje si pod wpywem istniejcych przedmiotw,
urzdze, pogldw, wierze, ustalonych sposobw wychowywania niemowlt. Niektre
plemiona Indian przywizyway niemowl do paskiej deski, inne ludy owijay je ciasno w
rodzaj banday, u innych ludw spotykamy jeszcze inne sposoby, a jak sprawa wyglda w
nowoczesnych spoeczestwach - wszyscy wiemy. Kultura jest wic dla czowieka wiatem
zastanym, do ktrego musi wej uczc si wielu rzeczy i przez wiele lat. Jego popdy, jego
organizm, jego skonnoci naturalne zostaj od razu ujte w karby nakazw, wzorw
ustalonych w grupie, w ktrej si urodzi. Znane powiedzenie R.E. Parka: "czowiek nie rodzi
si ludzkim, lecz staje si nim w procesie wychowania" oddaje w zwizym sformuowaniu
istot zagadnienia 15. (*) (Zob. R.E. Park i E.W. Burgess, "Wprowadzenie do nauki
socjologii", Pozna 1926, s. 79.) Gdy po urodzeniu niemowl jest organizmem
biologicznym, wyposaanym w szereg wasnoci potencjalnych, ktre proces socjalizacji i
wychowania rozwija, ksztatuje i w ten sposb mae zwierztko przeksztaca si w czowieka,
czyli istot rozumn, zdoln do mylenia symbolami, zdoln do pracy i do twrczoci. Na
organizm niemowlcia dziaaj rne wpywy i jest ono poddane rnym procesom, ktre
musimy sobie jako uporzdkowa: 1) "wzrost" - organizm ronie, czyli realizuje wrodzone
zadatki pod wpywami sprzyjajcych warunkw rodowiska i wzajemnych oddziaywa ze
rodowiskiem, takich, jak przyjmowanie pokarmu, pielgnacja itp.; 2) "cakowity wpyw
rodowiska" - to og podniet dziaajcych na organizm, wychodzcych z ukadw
naturalnych, ludzi i elementw kultury, sprzyjajcych i niesprzyjajcych rozwojowi
organizmu, poszczeglnych jego cech, osobowoci; 3) socjalizacja - to ta cz cakowitego

219

wpywu rodowiska, ktra wprowadza jednostk do udziau w yciu spoecznym, uczy j

zachowania si wedug przyjtych wzorw, uczy j rozumienia kultury, czyni j zdoln do
utrzymania si i wykonywania okrelonych rl spoecznych; 4) "wychowanie" - to
intencjonalne ksztatowanie osobowoci dokonywane w ramach stosunku wychowawczego
midzy wychowawc a wychowankiem, wedug przyjtego w grupie ideau wychowawczego.
Zarwno socjalizacja, jak i wychowanie s czciami wpywu rodowiska, tylko zakresy tych
poj s wsze. Proces socjalizacji obejmuje i wpyw rodziny, rwienikw, znajomych,
prasy, kina, ksiek itp. Wychowanie w przyjtym tu znaczeniu tego sowa obejmuje tylko t
cz socjalizacji, ktra ksztatuje cechy osobowoci podane z punktu widzenia interesw
grupy i ideaw kultury. Socjalizacja modeluje sposoby zaspokajania popdw biologicznych,
ale samych popdw nie usuwa. Daje ona osobnikowi nawyki, umiejtnoci zachowania si w
rnych sytuacjach spoecznych i naturalnych, jakie spotyka on w spoeczestwie, i daje
mono przystosowywania si. Wyliczmy najwaniejsze punkty: 1) Socjalizacja (wczajc
wychowanie) uczy dyscypliny, panowania nad popdami i potrzebami, zaspokajania ich w
sposb przewidziany w danym spoeczestwie. Uczy panowania nad odruchami i emocjami i
zachowania si zgodnego z obyczajem czy korzyci jednostki. 2) Wpaja ona take aspiracje
czyli denia do tego, aby osign pewne rzeczy czy cechy podane, naladowa
bohaterw, osiga zamono, dy do uznania. 3) W toku socjalizacji jednostka przyswaja
sobie wiedz i umiejtno grania rl spoecznych (pojcie roli spoecznej wyjanimy w
nastpnym rozdziale), tzn. umiejtno bycia koleg, uczniem, synem, przyjacielem. Uczy si
speni w swoim zachowaniu oczekiwania innych i przystosowywa swoje postpowanie do
postpowania innych. 4) Socjalizacja daje take sprawnoci i kwalifikacje zawodowe, oraz
umiejtnoci techniczne potrzebne do ycia w danej cywilizacji - czy to bdzie umiejtno
posugiwania si kajakiem na wzburzonym morzu, czy umiejtno kierowania samochodem.
Socjalizacja prowadzi do konformizmu, czyli denia, aby zachowanie jednostki byo zgodne
z tym, czego grupa od niej oczekuje. Stopie konformizmu moe by rny i socjalizacja nie
moe zapobiec rozwijaniu si osobowoci buntowniczych, odrzucajcych takie czy inne
elementy danej kultury, obyczajw czy organizacji spoeczestwa. Porwnajmy dwch
chopcw dziesicioletnich wychowywanych w rnych kulturach. Jeden urodzi si w odzi,
w rodzinie robotnika przemysu wkienniczego, drugi w rodzinie Eskimosw na pnocno zachodnim wybrzeu Alaski. Pierwszy umie tabliczk mnoenia, wie na czym polega praca
samochodu, umie przechodzi przez ruchliw ulic, zna wiele dat z historii Polski, umie gra
w siatkwk, pasjonuje si pik non, umie wytumaczy wschody i zachody soca. O
wikszoci tych rzeczy chopiec z Alaski nigdy nie sysza (zaoywszy, e nie chodzi do
amerykaskiej szkoy). Umie natomiast budowa kajak, posugiwa si harpunem, umie
znale drog w nienej zamieci i nocy podbiegunowej, umie zaprzga psy i wiele innych
rzeczy, o ktrych nasz odzianin nie sysza. Umie take wytumaczy wschody i zachody
soca, jednake w zupenie odmienny sposb. Ich systemy wyobrae o rodzinie, prawie,
religii, spoeczestwie i wadzy politycznej s zupenie rne. Procesy fizjologiczne i
biologiczne podstawy uczenia si s identyczne u obu z nich, lecz rezultaty uczenia si s
inne, gdy uczestnicz oni w innych systemach ekonomicznych, ich rodziny inaczej
zdobywaj rodki zaspokojenia potrzeb, sowem - s wychowani w rnych kulturach. Tak
wic socjalizacja ksztatuje osobowo czowieka i przygotowuje go do ycia w zbiorowoci,
umoliwia mu porozumiewanie si i inteligentne dziaanie w jej ramach, uczy, jak si trzeba
zachowywa, by osign cele yciowe. b) Drugi mechanizm dziaania kultury polega na tym,
e ustanawia ona systemy wartoci i kryteria okrelajce wartoci. Zacznijmy znowu od
potrzeb wrodzonych. Potrzeb jest wszelkie wymaganie organizmu, wrodzone lub nabyte,
wywoujce poczucie braku czego i zmuszajce do dziaania. Potrzeby s wrodzone i nabyte,
maj one stale tendencje do ronicia i ten fakt, e nigdy nie mog by zaspokojone w peni
stanowi istotny mechanizm rozwoju jednostek i spoeczestw. Jednostki i grupy pewnym
potrzebom nadaj wiksz wano, przeksztacajc je w interesy. Interesy mog by rnego
rodzaju: ekonomiczne, polityczne, estetyczne, religijne, tzn. e rni ludzie nadaj niektrym
potrzebom szczegln wano. Np. interesy ekonomiczne to wano przypisywana

220

zdobywaniu rodkw zaspokojenia potrzeb, lub wano przypisywana ekspansji

gospodarczej, wano przypisywana zabezpieczeniu surowcw, rynku zbytu itp.
Poszczeglne potrzeby oraz interesy mog by zaspokajane w rny sposb przy pomocy
rnych przedmiotw, zatem jednostki i grupy musz cigle wybiera midzy rnymi
sposobami i rodkami zaspokojenia swoich potrzeb. Musz take dokonywa wyboru midzy
rnymi potrzebami i interesami, poniewa nie wszystkie mog by rwnoczenie
zaspokojone i jednym trzeba da pierwszestwo przed innymi. Np. gd moe by
zaspokojony rnymi potrawami a pragnienie rnymi napojami i kady godny
przychodzcy do restauracji dokonuje wyboru z jadospisu. Ochron przed zimnem mog
zapewni rne rodzaje ubra, ubrania mona sporzdza z rnych materiaw i szy je
wedug rnej mody - to przykady wyborw dokonywanych w yciu codziennym. Mona
wykonywa rne zawody i decyzja wyboru zawodu jest ju bardziej skomplikowana.
Jeszcze bardziej skomplikowane s decyzje wyboru stojce przed kierownikiem
przedsibiorstwa, ktry musi zdecydowa, co produkowa, jakimi metodami, w jakich
ilociach itp. Cae narody lub ich grupy kierownicze musz dokona wyboru midzy
metodami rozwoju gospodarczego - np. industrializacja czy intensywny rozwj rolnictwa, a
jeeli industrializacja, to jakie typy przemysu, gdzie ulokowane itp. Kady taki wybr jest
rozpatrywany z rnych aspektw, ale decyzja ostateczna jest wyznaczona celami, ktre chce
si osign i ktre uwaa si za szczeglnie wane i cenne. Uoglniajc - u podstaw kadego
wyboru ley system wartoci uznawany przez jednostki lub grupy dokonujce wyboru i
pewna hierarchia wartoci. Wybiera si np. zawd grnika, ktry jest zawodem trudnym i
niebezpiecznym, ale wybiera si go, poniewa daje dobre zarobki i wysoki presti w
spoeczestwie. Zatem zarobki i presti s wartociami, dla ktrych jednostka godzi si na
trudn prac i niebezpieczestwa zwizane z prac pod ziemi. Pojcie "wartoci" wystpuje
w etyce, ekonomii, filozofii, socjologii i innych naukach spoecznych. Uywane jest take w
jzyku potocznym i dlatego ma bardzo wiele znacze. My tutaj bdziemy nazywali wartoci
dowolny przedmiot materialny lub idealny, ide lub instytucj, przedmiot rzeczywisty lub
wyimaginowany, w stosunku do ktrego jednostki lub zbiorowoci przyjmuj postaw
szacunku, przypisuj mu wan rol w swoim yciu i denie do jego osignicia odczuwaj
jako przymus. Wartociami s te przedmioty lub stany rzeczy, ktre jednostkom i grupom
zapewniaj rwnowag psychiczn, daj zadowolenie, denie do nich lub ich osignicie
daje poczucie dobrze spenionego obowizku, lub te, ktre s niezbdne dla utrzymania
wewntrznej spjnoci grupy, jej siy i jej znaczenia wrd innych grup. W niektrych
grupach najwyszymi wartociami mog by pienidze i bogactwa, w innych ideologia,
jeszcze w innych wartoci religijne, honor, wolno, potga polityczna itp. Istniej oczywicie
rne wartoci i jednostki lub grupy mog im przypisywa wiksz lub mniejsz wag, w
kadej grupie istnieje uznana hierarchia wartoci. Jest interesujcym wiczeniem prba
ustalenia hierarchii wartoci swoich wasnych i wartoci kolegw, rodziny i znajomych: co
kady z nich uwaa za warto najwysz i z czego jest gotw zrezygnowa dla jej
osignicia? Jak ju podkrelalimy, socjologa interesuje kultura tylko w tym zakresie, w
jakim wpywa ona na zachowania i ycie spoeczne, std i wartoci interesuj nas tylko jako
wyznaczniki postpowania jednostek i grup. Denie do nich wpywa na stosunki midzy
jednostkami, gdy jednostki te si ocenia z punktu widzenia ich przydatnoci, jak mog
mie w deniu do osignicia pewnych wartoci (np. wyej si ceni dobrego nauczyciela,
dlatego, e moe on wicej nauczy, wyej si ceni uczciwego kupca, dobrego robotnika ni
partacza). Wartoci jest take doskonao w wykonywaniu czynnoci. Wartoci s wic
regulatorami ludzkich de i postpowania, pozwalaj na ocen cudzego postpowania,
su jako podstawa oceny spoecznej przydatnoci czonkw grupy, a wic wpywaj take
na hierarchi spoeczn i na zasady wspycia spoecznego. Skd si bior wartoci w yciu
zbiorowym? S one wytworem zbiorowym, ksztatuj si nieraz w dugotrwaych procesach,
s wynikiem dowiadcze zbiorowych. Ustalanie hierarchii wartoci jest rezultatem
zrnicowania spoeczestwa, gdy niektre grupy, silniejsze i bardziej wpywowe (np.
szamani i kapani majcy wpyw na siy nadzmysowe, a zatem mogcy decydowa o losach

221

jednostki czy grupy), miay wiksz mono ni inne podgrupy utrwala swoje wartoci i
umieszcza je wysoko w hierarchii. Skala wartoci ideologicznych, ekonomicznych,
politycznych zaley wic od siy i znaczenia grup, ktre za nimi stoj. Od siy grup zale
take konflikty midzy systemami wartoci. Np. zjawiska nietolerancji religijnej, politycznej
czy ideologicznej s zwizane z interesami grup, ktre w utrzymaniu priorytetu swoich
wartoci widz warunek zabezpieczenia realizacji swoich interesw. Niektre wartoci,
ktrych poszanowania grupa wymaga bezwzgldnie (np. u nas ideologia socjalistyczna,
prawo, tradycja narodowa, pastwo, niepodlego, wolno), s wpajane w procesie
socjalizacji i wychowania szczeglnie silnie. Inne wartoci s uwaane za mniej wane (np.
wasno prywatna, presti osobisty). Zobaczymy dalej, omawiajc zagadnienia wizi
spoecznej, e ten mechanizm denia do wartoci jest potnym czynnikiem konformizmu,
wewntrznej spjnoci grupy wynikajcej z podobiestwa de i zachowa jednostek, z
podobiestwa stosowanych kryteriw ocen. W procesie socjalizacji niektre wartoci zostaj
"zinternalizowane", tzn. tak przyswojone przez jednostki, e denie do nich staje si czym
naturalnym. Psychologiczny proces internalizacji jest przedmiotem cigych dyskusji 16. (*)
(Dobry przegld daje L.A. Coser oraz B. Rosenberg, "Socjological Theory. A Book of
Readings", New York 1964. s. 95 - 122.) Rne szkoy psychologii i psychologii spoecznej
daj jego rne wytumaczenia. W kadym razie fakt, e niektre czynniki i wartoci
kontrolujce zachowanie jednostki zostaj niejako "wbudowane" w jej osobowo - jest
wanym faktem cigoci ycia spoecznego. c) Trzeci mechanizm wpywu kultury na
spoeczestwo polega na ustalaniu wzorw zachowania si czyli reagowania na okrelone
sytuacje. Nie naturalne skonnoci do okazywania sympatii, ale wzory ustalone w danej
kulturze powoduj, e w jednym spoeczestwie ludzie witaj si przez podanie rki, w innym
przez potarcie nosw, a w trzecim przez gboki ukon w pas. Uczucie sympatii czy szacunku,
psychologicznie biorc, jest podobne lub - moe nawet identyczne u wszystkich ludzi, lecz
jego wyraz zewntrzny jest okrelony przez kulturalne wzory zachowania. Istniej takie
wzory a zachowanie zgodne z nimi jest okrelane jako przyzwoite, ich naruszenie jest
nieprzyzwoitoci spotykajc si z potpieniem. Zwaszcza zachowania w sytuacjach
wanych dla ycia grupy jako caoci, a wic ceremonie towarzyskie, uroczystoci grupowe,
obrzdy religijne i magiczne, wane wydarzenia w yciu rodzinnym, pogrzeby itp. Kulturowy
wzr zachowania okrela zatem, jak jednostka powinna reagowa na sytuacje uwaane za
doniose dla niej samej i dla grupy, aby zachowywa si zgodnie z "oczekiwaniami" i nie
popa w konflikt z innymi czonkami grupy. Wzory postpowania s pewnymi schematami
stosowanymi w okrelonych sytuacjach, najczciej bezwiednie, gdy s one czym
naturalnym. Dowolny obywatel przychodzc do urzdu, do sklepu, do lekarza, do teatru itp.
zachowuje si nieco inaczej, lecz zawsze stosownie do miejsca, sprawy, ktr zaatwia, ludzi
z ktrymi si spotyka, a o tym, jak si ma zachowa, decyduje ustalony wzr zachowania.
ycie spoeczne mona wic rozpatrywa jako cigy szereg sytuacji, w ktrych ludzie si
spotykaj, oddziauj na siebie, komunikuj sobie co, daj od siebie czego, staraj si
wywrze jaki wpyw na postpowanie innych, uzyska co od nich. Kade spotkanie z
innymi ludmi jest now sytuacj. Zanim w tej sytuacji co uczynimy, musimy j najpierw
okreli: np. narada, konferencja, przyjacielskie spotkanie, obchodzenie imienin, zapraszanie
kogo na przyjcie, proszenie o poyczk, rozprawa sdowa, przesuchiwanie podejrzanego.
Zdefiniowanie sytuacji jest konieczne dla zastosowania waciwego wzoru dziaania i
postpowania. Wzr kulturalny okrela sposb zachowania uznany za "normalny" w danej
sytuacji, normalny, tzn. uznawany w danej grupie, lub lepiej wzr okrela zakres zachowa
dopuszczalnych i skutecznych w tej sytuacji. Wzory s wic czynnikiem ujednolicajcym
postpowanie ludzi, uatwiajcym porozumienie i zrozumienie cudzych zachowa oraz
skuteczno wzajemnych oddziaywa. Niektre zostay sformalizowane, np. wzory skadania
poda do wadz, regulaminy wojskowe, etykieta dworska, przepisy regulujce ruch na
szosach i ulicach, ktre daj jadcemu pewno e samochd jadcy z naprzeciwka trzyma si
z prawej strony itp. Ustalone wzory kulturowe zachowa stanowi o regularnoci ycia
spoecznego i jego "porzdku", umoliwiaj i uatwiaj wzajemne przystosowania, np. ludzie

222

nie znajcy si przystosowuj swoje zachowanie wycznie wedug definicji sytuacji. Student
spotykajcy profesora po raz pierwszy zachowuje si wycznie zgodnie z nakazami
grzecznoci i tego co wie, jak trzeba si wobec profesora zachowa, czyli automatycznie
stosuje obowizujcy wzr zachowania. Dopiero gdy profesora pozna bliej, dostosowuje
swoje zachowanie do indywidualnych cech jego osobowoci i stara si wpyn na jego
decyzje apelujc do jego sabostek, uprzedze itp. Chciabym podkreli, e w tej chwili
mwi tylko o kulturowych wzorach zachowania i postpowania, termin "wzr kulturowy"
ma wiele innych znacze 17. (*) (Zob. Florian Znaniecki, "Social Actions", Pozna 1936, s.
38 i nast. Ruth Benedict, "Wzory kultury", Warszawa 1966.) d) Czwarty mechanizm wpywu
kultury na ycie spoeczne widzimy w tym, e ustala ona pewne "modele", czyli "ideay".
Wzory zachowania, o ktrych mwilimy powyej, wyraaj pewn ustalon i przyjt w
danej kulturze regularno przebiegu zjawisk, s ustalonymi schematami, ktre pozwalaj
"odczyta" i zrozumie cudze zachowania, gdy wiadomo, e takie a takie zachowanie w
danej sytuacji wyraa takie a takie intencje i denia. Model natomiast spenia inne funkcje.
Jest on pewnym symbolicznym przedstawieniem, czy te obrazem pewnego podanego
stanu rzeczy, o ktrym wiadomo, e w rzeczywistoci nie wystpuje, a ktry suy do oceny
zjawisk i stanw rzeczy zachodzcych rzeczywicie. Jest on jakby wcieleniem pewnych
wartoci. Sowem, model jest czym, co si naladuje. Termin "model" ma take znaczenie
opisowe, np. model maszyny, model zabudowy dzielnicy. Jednake ju w ekonomii, gdy
mwimy o modelu gospodarki (np. model gospodarki planowej, czy model gospodarki
rynkowej), mamy na myli pewien ukad mechanizmw gospodarczych dziaajcych
optymalnie i rozwizujcych problemy gospodarcze w sposb podany. W tym znaczeniu
model jest modelem kulturowym, wcieleniem podanych wartoci. Do tego typu zjawisk
nale take "kulturowe ideay osobowoci", bdce modelami i ucielenieniem zespow
podanych cech, wysoko cenionych w danej grupie. W spoeczestwie redniowiecznym
takim modelem by idea osobowoci witego, w plemionach Indian idea wojownika, w
Stanach Zjednoczonych idea businessmana, w Anglii idea gentlemana, w Polsce idea
patrioty itd. Te ideay s modelami do naladowania przez wszystkich czonkw grupy. S
one oczywicie nieosigalne w peni, ale zblianie si do moliwej doskonaoci w cnotach,
ktrych wymagaj, jest oceniane pozytywnie. * Socjalizacja, ustalanie wartoci, ustalanie
wzorw i tworzenie modeli to najwaniejsze, chocia nie jedyne sposoby, poprzez ktre
kultura wpywa na przebieg ycia spoecznego. Omwilimy podstawy, na ktrych codzienne
ycie spoeczne si opiera i na ktrych wznosz si struktury czyli budowy zbiorowoci
spoecznych i tych przelotnych, i tych trwajcych niekiedy tysice lat. Organizm ludzki jest
podstaw najwaniejsz; zachodzce w nim procesy wspwyznacza rodowisko naturalne;
procesy biologiczne zachodzce w ludnoci s take czci tych warunkw naturalnych;
sposoby organizowania gospodarki i typ stosunkw produkcji stwarzaj materialne podstawy
istnienia spoeczestwa, a kultura dostarcza czowiekowi symboli wartoci i wzorw.
Symbole i jzyk umoliwiaj kumulacj dziedzictwa kulturowego, wyznaczaj tre myli
ludzkich i de, pozwalaj na tworzenie dbr artystycznych i systemw moralnych. W ten
sposb od organizmu biologicznego dochodzimy do osobowoci ludzkiej jako tworu
kulturowego.

223