CH NGHA HIN I TRONG VN HC NGH THUT

BT U T U?
PGS.TS. NGUYN VN DN
nc ta, t trc n nay c mt lung kin cho rng ch ngha hin i bt
u t ch ngha n tng. kin ny xut hin t lu v n vn tn ti dai dng
cho n ngy nay. V d nh t nm 1983, cun T in vn hc (Nxb. KHXH, tp 1),
nh ngha ch ngha hin i l Tn gi chung ca mi khuynh hng suy i, b
tc trong vn hc ngh thut t sn phng Ty ngy nay. C th k t ch ngha n
tng, ch ngha tng trng cui th k XIX, n ch ngha lp th, ch ngha v lai,
ch ngha siu thc, ch ngha tru tng, v.v... ca th k XX. (Tr. 135). n nm
2009, cun sch L lun vn hc (nhiu tc gi, Nxb. i hc S phm, tp 3) vn ghi:
Ni rng ra c v ch ngha hin i nh v ch ngha tng trng, ch ngha n
tng v.v... (Tr. 329). V gn y nht, trong bi bo i iu v cc trng phi
vn chng hin i (Vn ngh, s 28-2013), tc gi Anh Chi cng lit k ch
ngha n tng l ch ngha hin i u tin, v cng vi cc ch ngha hin i khc,
chng lm nn phong tro ngh thut tin phong th k XX.
Tuy nhin, nh chng ti ni (xem bi Ch ngha hin i trong vn hc ngh
thut - bn cht v c trng, Vn hc nc ngoi s 10-2011), bn cht chung ca
phong tro ngh thut tin phong l khc t ch ngha hin thc, ch ngha t nhin,
khc t ch ngha lng mn, ch ngha n tng, v ni chung l khc t mi quy
tc, mi quy phm ca ngh thut truyn thng v ngh thut chnh thng. y, ch
ngha hin thc, ch ngha t nhin (trong c ch ngha t thc ca Italia) v ch
ngha lng mn c th c coi l ngh thut truyn thng ca th k XIX - mt th k
ca cch mng t sn; cn ch ngha n tng c coi l ngh thut chnh thng ca
x hi t sn sau khi giai cp t sn phng Ty ginh c chnh quyn v phn bi
li giai cp v sn. Ch ngha n tng c th c coi l loi ngh thut xoa du v ru
ng ca giai cp t sn sau cch mng, mt loi ngh thut xa ri hin thc, c bit l
hin thc ca i sng nhn dn. y chnh l nhng i tng b cng kch ca cc
ch ngha hin i thuc phong tro tin phong.
Phong tro tin phong cng kch cc tro lu ngh thut truyn thng v chnh
thng ni trn hng ti ci mi, xut s ph cch nhm lm thay i trit b
mt ca ngh thut c th gi n l ngh thut hin i. Tuy nhin, ngh thut tin
phong vn khng chi b hin thc, nhng t y n th hin hin thc theo mt nhn
quan ngh thut hon ton khc: l nhn quan khc x v bp mo hin thc. N

khc t ci hin thc khng hong ca x hi t sn ch khng chi b hin thc bn

th ca con ngi. y l nguyn tc s cn eo ng lu di nn ngh thut th gii
trong sut th k XX v cho n c u th k XXI ny. y chng ti xin n c
mt s trng phi thy ch ngha hin i chng li ch ngha n tng nh th
no.
C th, nm 1905, cc ngh s Php t chc mt cuc Trin lm Ma Thu hng
nm ti Paris, ch yu trng by cc tc phm ngh thut ca cc ha s ng thi
ngi Php nh: Henri Matisse, Andr Derain, Maurice de Vlaminck,... Nm trong
phn ng chung chng li cc tro lu ngh thut th k XIX nh ch ngha tn c
in, ch ngha hin thc, ch ngha lng mn, v chng li c nhng gi tr hin thc
nng cn ca ch ngha n tng, cc ngh s hin i trn y quan nim rng ngh
thut phi s dng cc phng tin mnh m biu l trc tip t tng, tnh cm.
Theo h, ngh thut khng ch ghi li nhng n tng vn vt v hin thc, m n
cn phi biu hin, phi bc l mnh m nhng tm t ca ngi ngh s. lm
c nh vy, ngi ngh s phi dng n nhng gam mu bc la, chi mt.
chnh l phng chm v phong cch sng tc ca cc ha s tham gia cuc Trin lm
Ma Thu 1905. T quan nim ngh thut ca h nh th, tro lu ny v sau c
cc nh ph bnh t tn cho l ch ngha biu hin.
Trong cuc Trin lm Ma Thu ni trn, ngi ta thy cn c tranh ca c mt
ha s hu n tng ngi Php Henri Rousseau, trong c bc tranh S t i v
linh dng ca ng (1905). Ni chung, Henri Rousseau thng v cc cnh hoang d
theo phong cch ngy th v nguyn thy, v nh bc tranh hoang d u tin ca ng
cng v v s t: S t trong cn bo nhit i (1891). Tranh ca cc ha s biu hin
trn y, cng vi tranh ca Henri Rousseau, to ra mt khng kh si ng v hn
sc cho cuc trin lm. c bit l trong phng trin lm ngi ta cn trng by c
mt lot bc tng theo phong cch Phc Hng, lm cho ngi xem cng cm thy
mt s tng phn mnh m gia ngh thut truyn thng vi hi ha ca cc ngh s
hin i trn kia. chnh l bi cnh lm cho nh ph bnh ngi Php Louis
Vauxcelles khi y phi tht ln: Donatello lc gia by d th!. Donatello l mt
trong nhng nh iu khc tiu biu ca Italia thi Phc Hng. t cc nh ngh s
hin i nh th bn cnh nhng bc tng cn i hi ha ca Donatello th ng l
mt s tng phn cht cha nht. V tn gi d th tht ra t ming mt nh ph
bnh th hin r nht tnh trng tng phn ny.
Ngy 17 thng 10 nm , li bnh phm ca Vauxcelles c in li trn t bo
hng ngy Gil Blas, t tn gi d th nhanh chng tr thnh ph bin v ci
tn trng phi d th chnh thc ra i trong khun kh ca ch ngha biu hin.
2

Ch ngha v lai cng l mt s phn ng chng li ngh thut chnh thng (i

din l ch ngha n tng), nhng ng thi n cng chng li c ch ngha t thc
nhn o. Mc tiu ca n l hng ti mt tnh hin i trit , mt nn ngh thut
mang nhng c tnh ca thi hin i. Nhng quan im hin i ca ch ngha v lai
li thin v tnh k tr ch khng ch trng n s phn ca con ngi nh cc tro lu
ngh thut hin i khc. y, yu t cng ngh v k thut c suy tn n
mc tuyt i, lm cho ch ngha v lai c mt b mt c bit so vi cc tro lu hin
i ca phong tro tin phong th k XX. Tuy nhin, do khng quan tm n s phn
con ngi, cho nn ch ngha v lai Italia tuyn b ng h chin tranh nh l mt
cng vic v sinh duy nht [ lm sch] th gii.
Ngy 20 thng 2 nm 1909, nh vn mang hai quc tch Italia - Php Filippo
Tommaso Marinetti cho ng trn t bo Le Figaro ti Paris bn tuyn ngn u
tin ca ch ngha v lai in bng ting Php nhan : S sng lp v bn tuyn ngn
ca ch ngha v lai. Trong bn tuyn ngn ny, ln u tin ch ngha v lai c gii
thiu nh l mt tro lu hon ton mi l, c o v tn tin nht, hon ton on
tuyt vi ngh thut qu kh v vi tt c cc phng thc ngh thut chnh thng
hoc theo li truyn thng. Bn tuyn ngn ny sau c ng li trn t tp ch
Poesia [Th ca] ti thnh ph Milano, Italia. Mt nm sau xut hin thm hai bn
tuyn ngn v lai na ca mt nhm ngh s ngi Italia v cng c ng trn
Poesia. V sau cn xut hin thm nhiu bn tuyn ngn ca ch ngha v lai. Nhng
ch c ba bn tuyn ngn ni trn, cng vi bn tuyn ngn iu khc v lai ca
Umberto Boccioni in nm 1912, l nhng vn kin quan trng nht phc ha y
din mo v ng li hnh ng ca ch ngha v lai. Thm ch ngi ta cn ni
chnh nhng bn tuyn ngn mi l nhng ci lm cho ch ngha v lai ni ting
ch khng phi l nhng sng tc ca h.
Qu thc, nhng li tuyn b trong bn tuyn ngn th nht thc s lm cho
ngi c b sc, thm ch cn sc hn c so vi trng hp ca bn tuyn ngn aa
sau ny, bi l l nhng li l lin quan trc tip n vn mnh ca loi ngi. Qua
nhng li l , ch ngha v lai hin ra vi nhng ng nt d di v quyt lit. Tinh
thn ct li ca n l hnh ng v tc ! V th n cng c th c coi l mt
phong tro ngh thut cch mng.
Nu nh ch ngha v lai mi ch nhn danh khoa hc v k thut xy dng
mt nn ngh thut mi m cha c thi gian p dng khoa hc mt cch k lng,
th ch ngha lp th chnh l mt trng phi c thc nghin cu v p dng yu
t khoa hc bin mi tc phm ngh thut thnh mt cng trnh th nghim.
y l mt trong nhng tro lu xut hin sm t u th k XX. Trong khng
3

kh i mi ca ngh thut u th k, cc ngh s ngy cng quan tm n vai tr ca

khoa hc. H cho rng mun i mi ngh thut th khng th ch thun ty da vo
bn thn ngh thut, m h cn phi da vo nhiu yu t x hi v vn ha khc na.
Trong cc yu t , khoa hc v k thut l nhng yu t quan trng. u th k
XX ny, cc ngh s cho rng ngh thut mun pht trin theo hng hin i th
khng th b qua khoa hc.
Tt nhin trong nhng thi k nht nh, khoa hc vn hin din trong ngh thut
mt mc no . Ngi ta ni nhiu n vic cc ha s v cc nh iu khc
trong mi thi i u cn phi c kin thc v khoa hc gii phu c th thc hin
cc bc chn dung ngh thut; hay thi k gn vi thi ca phong tro tin phong
u th k XX, cc ha s n tng v hu n tng ch ngha cng cn c cc kin
thc v quang hc v v k thut phn gii mu sc to ra cc bc tranh a n
tng v to hiu qu tc ng trc tip n vng mc ca ngi xem... y l nhng
ngnh khoa hc t nhiu u c lin quan thc t n ngh thut to hnh. Nhng, cc
ngh s c gi l lp th li nghin cu mt ngnh khoa hc c v nh xa vi vi
ngh thut: l hnh hc - mt b mn ca ton hc!
Tip thu tng ca cc l thuyt khoa hc ca thi i - nh thuyt trc gic ca
Bergson, hc tp kinh nghim ca cc ngh s thuc cc trng phi hin i khc, c
bit l trng phi v lai, ch ngha lp th kt hp cc kin thc vi cc thnh
tu nghin cu ca khoa hnh hc khng gian hin i th nghim mt kiu sng
tc mi l m x cc hnh khi ri li sp xp li chng ti to mt hin thc mi
cho x hi v nhn loi. Nhng l thuyt u l nhng l thuyt khoa hc rt mi
v chng m ra cho cc ngh s nhiu c hi h sng to nn mt nn ngh thut
hon ton hin i khc bit hn vi ngh thut truyn thng.
Qua phn ng ca cc ngh s hin i u th k XX, c th thy rng ngh thut
n tng ch ngha l bc tng thnh cui cng ca ngh thut truyn thng m h
phi vt qua. V vt qua bc tng thnh , cc ngh s hin i cn phi cu
vin n nhiu phng tin, trong c khoa hc. Trong mt cuc trin lm tranh ca
cc ha s n tng vo thp k u tin ca th k XX, ha s Picasso nhn quanh
v tht ln: y ngi ta thy c tri ma, ngi ta thy c tri nng, nhng ngi
ta khng h thy hi ha. Nm 1908, khi gii thiu ha s Braque, nh th Php
Guillaume Apollinaire, ngi ng h nhit tnh phong tro i mi ngh thut v l
ngi khi xng nn th ca hin i, nhc n giai on ca ch ngha n tng
nh l mt thi k dt nt v cung nhit.1
T , Picasso, Braque v Lger l ba trong s nhng ngi u tin tm cch
thot khi ch ngha n tng bng mt con ng ring ngoi cc con ng m cc
4

tro lu hin i khc ang my m th nghim. H tm thy li thot phng

php sng tc ca nh ha s hu n tng ngi Php Paul Czanne.
Paul Czanne l ha s tiu biu nht ca tro lu hu n tng. ng cho rng cc
ha s n tng ch ngha s dng mu sc to nh sng tc ng trc tip n i
mt ngi xem, t to ra cc n tng v i tng c m t. Nhng nhng n
tng do ch ngha n tng to ra ch l nhng n tng nng cn, tm thi. V
Czanne chnh l ngi xut thn t ch ngha n tng ri ng s phi vt qua
n. ng cho rng mun hiu hin thc th phi vt qua n tng thm nhp su
vo bn cht ca n. Mun th, cn phi tip cn hin thc t cc gc cnh. Vy l
Czanne tm cch s dng mu sc to hnh khi cho i tng. ng tuyn b
rng: Phong cnh c nhn ha, c phn nh v suy ngh trong ti.2 C ngha l
i vi ng, hi ha l mt hot ng t duy ni tm. Chnh v th m danh ha
Picasso ni: Ti quan tm n ni lo u ca Czanne, n nhng ni au ca Van
Gogh, tc l n bi kch ca con ngi. Nhng ci cn li khng quan trng.3
Tuy nhin, din t phong cnh nhn ha, Czanne quan tm rt k n hnh
khi v n vic dng mu sc to hnh khi. ng ni: Trong thin nhin, tt c
u c to dng theo ba cng thc c bn: hnh cu, hnh nn v hnh tr. Cn phi
v cc hnh khi cc k n gin ny, sau anh c th lm bt c iu g anh
mun.4 y chnh l nhng cng thc m ng cho cc ngh s lp th sau ny, v
theo chng ti, Picasso khng ch quan tm n ni lo u n thun ca Czanne, m
ch yu l ng quan tm n ba ci cng thc v c bn trn y ca Czanne. Hnh
khi ba chiu s chim ot tm tr Czanne sut c cuc i, hi ha ca ng s
chng t l mt ngun kch thch tr tu cho cc ngh s sau ny c gi l ngh s lp
th.
Nm 1906-1907, Picasso v bc tranh ni ting Cc tiu th Avignon. y c
coi l bc tranh nguyn mu ca ch ngha lp th v mang tnh in hnh cho bn tnh
sng to ca Picasso. Ton b cnh quan ca bc tranh c tc gi ph v thnh
cc hnh khi trong mt nhp khng gian hon ton xa l vi khng gian hi ha truyn
thng. Mt khc, trong xu hng phc c lc by gi, Picasso cng quan tm su sc
n ngh thut to hnh dn gian nguyn thy da en. V ngay trong bc tranh m u
cho ch ngha lp th ny, ng cng kp thi vo linh hn ca ngh thut nguyn
thy da en.
Sau nhng th nghim ngp ngng, n ma h nm 1907, ha s ngi Php
Georges Braque cng bt u v tranh theo phong cch Cc tiu th Avignon. Mt
nm sau, mt s bc tranh ca Braque c trng by ti cuc Trin lm Ma Thu
Paris. Nhn dp ny, nh ph bnh ngh thut Louis Vauxcelles - cng chnh l ngi
5

m trc ba nm gi v tn gi d th cho mt tro lu ngh thut - nay li

c mt li bnh lun m u cho mt tro lu hin i mi ca Picasso v Braque v
cng ng trn t bo Gil Blas. Nm 1908, ng vit v Braque nh sau: Braque
(...) ang quy gin tt c - phong cnh, nh ca, con ngi - thnh nhng s hnh
hc, thnh nhng hnh khi lp phng.5 Th l gii ngh s lc by gi lin ly ngay
ci t lp phng [ting Php: cube] do Vauxcelles a ra t tn cho tro lu
mi va c Picasso v Braque khi xng: cubisme, v thut ng ny c
ngi Vit Nam dch l ch ngha/trng phi lp th. Vauxcelles qu l ngi c
duyn trong vic gi tn gi cho cc tro lu ngh thut hin i. Lp tc, ch ngha
lp th c thm nhiu ngi gia nhp v lm thnh mt tro lu c tm nh hng
ln trong phong tro tin phong, trong s nhng ngi gia nhp , c bit ta phi k
n nh ha s ngi Php Fernand Lger. Vi t tng chng li ch ngha n tng,
trc khi gp g vi Picasso v Braque vo nm 1910, Lger c xu hng phn gii
hnh khi t nm 1909 vi bc tranh Nhng ph n kha thn trong rng. V sau ng
cho bit: Vi tt c kh nng ca ti, ti i ngc li ch ngha n tng. Ti b
m nh mt iu l ti mun chia tch cc hnh th. (...) Ti mun c ht sc nhn
mnh cc hnh khi.6 V cng ging nh Picasso vi Braque, Lger cng tn sng
Czanne l s ph.
V c s l thuyt ca ch ngha lp th, cc ngh s theo xu hng ny mun a
t duy khoa hc vo qu trnh sng to ngh thut. Theo h, ch ngha n tng mi
ch x l cc yu t khoa hc mc trc gic ch cha mc t duy. H cho rng
cc ha s n tng ch ngha ch sng to bng vng mc ch cha h vn dng n
b c, rng cc ha s n tng ch ghi nhn mt cch n gin cc d liu th gic ch
cha t chc chng li thnh mt s tng hp tr tu vi s la chn rt ra nhng
d liu ct yu.7 y l quan nim ngh thut m cc ngh s theo xu hng lp th s
tun th trit .
L ngi bn v ngi c c nhit tnh cho xu hng sng tc mi ny, nh th
Php Guillaume Apollinaire - ngi ch xng i mi th ca hin i - nm 1913
xut bn mt cun sch nhan Suy ngm m hc. Cc ha s lp th [Mditations
esthtiques. Les peintres cubistes], trong chng u bn v Hi ha lp th v v
sau n c coi l bn tuyn ngn ca ch ngha lp th trong ngh thut to hnh.
Trong chng sch ni trn, Apollinaire trnh by nhng suy ngh trong tinh
thn ca ch ngha lp th ni ring v ca phong tro tin phong ni chung. ng ni
rt ng n ci ch trng chung ca phong tro tin phong l Ni chung, ngh
thut hin i bc b a s cc phng tin c cc ngh s ln thi qu kh s
dng to khoi cm thm m. Nu nh mc ch ca hi ha, nh trc y ngi
6

ta vn quan nim, l tt c s thch th dnh cho i mt, th gi y ngi thng

ngon cn phi tm thy c hi ha mt s thch th khc vi s thch th m bc
tranh thin nhin c th cung cp cho anh ta mt cch d dng. Nh vy, chng ta
ang hng ti mt loi ngh thut hon ton mi, n i vi hi ha - nh t trc
n nay ngi ta quan nim - ging nh m nhc i vi vn hc. N s l mt loi
hi ha thun ty ging nh m nhc l vn hc thun ty.8
Th no l hi ha thun ty? Apollinaire dn cu chuyn giai thoi v s tranh
ti gia hai nh danh ha k phng ch th thi Hy Lp c i tn l Apelles v
Protogenes (th k IV trc Cng nguyn). Nh trit hc Plinius Gi (th k I) k
li rng: Nghe ting tm ca Protogenes, mt hm Apelles n nh ng ny o
Rhodos lm quen. n ni, ng khng gp Protogenes nh m ch thy mt b gia
nhn gi. Ngi gia nhn hi danh tnh ca ng trnh li ch nh. Apelles khng ni
m bc ti mt gi v ca Protogenes, cm bt lng v mt ng ch mu tht mnh
ln tm vi v v bo ngi hu: y l danh tnh ca ta, ri ng co lui. Khi v n
nh, nhn thy ng ch mu, Protogenes hiu ngay rng ch c Apelles mi c th
thc hin c mt cng vic hon ho nh vy. ng lin ly bt v chm vo mt l
mu khc ri vch mt ng cn mnh hn nm bn trn ng ch mu ca Apelles.
Hm sau, Apelles quay li v li gp lc Protogenes vng nh, nhn thy ng ch
mu ca Protogenes, lo s b thua, ng lin ly bt v mt ng ch mu th ba cn
mnh hn nm gia hai ng ch mu kia. Khi tr v, nhn thy ng ch mu th
ba, Protogenes chp nhn thua cuc v i tm Apelles lm quen.
Apollinaire kt lun: chnh l hi ha thun ty. V theo ng, cc ha s tr
tui ca phong tro tin phong cng ang mun sng to ra mt loi hi ha hon ton
mi l hi ha thun tu. Trong s cc ha s tr tui , Apollinaire ch c bit
n cc ha s lp th.
Apollinaire cho rng ngi ta ang trch c cc ha s mi l h qu quan tm
n hnh hc, nhng theo ng, hnh hc chnh l c s ca ha hnh; rng hnh hc
i vi ngh thut to hnh cng ging nh ng php i vi mt nh vn. 9 Th
nhng ci hnh hc m Apollinaire ni ti khng phi l mt khoa hnh hc truyn
thng Euclide, m l hnh hc mi ca Bernhard Riemann, nh ton hc hin i
ngi c (1826-1866).
Cng vi hnh hc Lobachevski (Nga), hnh hc Riemann l mt khoa hc hon
ton mi, n xut mt khng gian a chiu, m ra cho ngnh ton hc v vt l hc
hin i nhiu hng nghin cu mi, trong c c thuyt tng i ca Einstein.
Hnh hc Riemann gi cho cc ha s lp th xy dng mt phng php din t
mi, gip h tip cn hin thc theo nhiu gc , m x i tng v th hin cc mt
7

ca khng gian nhiu chiu, k c mt khut ca i tng, trn cng mt mt phng

ca tm vi v, lm cho i tng hin ra vi mun v din mo ca n.
Tm li, khng th coi ngh thut n tng l ngh thut hin i, cng khng th
coi n l ngh thut tin thn ca ch ngha hin i. Thc t, ch ngha hu n
tng ca Van Gogh, Gauguin, Czanne mi l tin thn ca ch ngha hin i.

Ngun: Tp ch L lun ph bnh vn hc - ngh thut,

S 15, thng 11-2013

Trch theo Mario De Micheli, Avangarda artistic a secolului XX, Editura Meridiane,

Bucuresti, 1968, p. 185 (ting Rumani; xut bn ln u bng ting Italia: 1959).
2

Trch theo Mario De Micheli, sd, tr. 188.

Trch theo Mario De Micheli, sd, tr. 187.

Trch theo Mario De Micheli, sd, tr. 189.

Trch theo Istoria ilustrat a picturii, Editura Meridiane, Bucuresti, 1973, p. 280 (ting

Rumani; bn ting Php: 1971).

6

Trch theo Mario De Micheli, sd, tr. 191-192.

Mario De Micheli, sd, tr. 181.

Guillaume Apollinaire, Pictura cubist, trong: Mario De Micheli, sd, tr. 319.

Guillaume Apollinaire, Pictura cubist, trong: Mario De Micheli, sd, tr. 320-321.