T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS

ENERJ RETM
522EE0124

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. ELEKTRK SANTRALLER .............................................................................................. 3
1.1. Enerji retiminde Kullanlan Kaynaklar ...................................................................... 3
1.1.1. Termik Kaynaklar.................................................................................................. 4
1.1.2. Hidrolik Kaynaklar ................................................................................................ 7
1.1.3. Nkleer Kaynaklar................................................................................................. 8
1.1.4. Dier Kaynaklar .................................................................................................. 10
1.2. lkemizde Elektrik retiminin Tarihesi................................................................... 22
1.3. lkemizde Elektrik Tketimi Hakknda Genel Bilgi.................................................. 24
1.4. Santraller ..................................................................................................................... 25
1.4.1. Termik Santraller ................................................................................................. 26
1.4.2. Hidroelektrik Santraller ....................................................................................... 41
1.4.3. lkemizdeki Balca Santraller ........................................................................... 48
1.4.4. Santrallerin Elektriksel Donanmlar .................................................................. 48
1.4.5. Santral Kumanda ve Gvenlik Devresi Sistemleri .............................................. 49
1.4.6. Santraller Aras Haberleme Sistemleri............................................................... 50
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 52
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 54
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 55
2. ELEKTRK ENERJS RETM NTELER ............................................................... 55
2.1. Senkron Makineler...................................................................................................... 55
2.1.1. Tanm.................................................................................................................. 55
2.1.2. Senkron Makinelerin Yaps ................................................................................ 56
2.1.3. Senkron Makinelerin Endvi Yaplarna Gre eitleri...................................... 57
2.1.4. Senkron Makinelerin Rotor Cinsine Gre eitleri............................................. 60
2.1.5. Senkron Makinelerin alma Yntemleri .......................................................... 61
2.1.6. Alternatrlerin Uyartlmas.................................................................................. 64
2.1.7. Devir Reglatrleri .............................................................................................. 66
2.1.8. Gerilim (Voltaj) Reglatr ................................................................................ 66
2.1.9. Uyartm Makinesiz Alternatrler (Sabit Gerilim Generatrleri) ......................... 67
2.1.10. Senkron Makinelerde Frekans ve Hz................................................................ 68
2.1.11. Senkron Makinelerin E Deer Devreleri.......................................................... 70
2.1.12. Alternatrlerin Paralel Balanmas.................................................................... 72
2.1.13. Generatr Etiketinin Okunmas ......................................................................... 77
2.1.14. Alternatr Deneyleri Yapm ............................................................................. 78
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 89
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 91
RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 92
3. ALT SAHASI .................................................................................................................. 92
3.1. Gerilimlere Gre ebeke eitleri, Tanmlar, Standart Gerilim Deerleri................ 92
3.1.1. Alak Gerilim ebekeleri .................................................................................... 93
3.1.2. Orta Gerilim ebekeleri....................................................................................... 93
3.1.3. Yksek Gerilim ebekeleri.................................................................................. 93
3.1.4. ok Yksek Gerilim ebekeleri .......................................................................... 94
i

3.2. Datm ekillerine Gre ebeke eitleri, Tanmlar, Prensip emalar .................. 94
3.2.1. Dall (Dalbudak) ebekeler ................................................................................. 94
3.2.2. Ring (Halka) ebekeler........................................................................................ 95
3.2.3. A (Gzl) ebekeler .......................................................................................... 96
3.2.4. Enterkonnekte ebekeler ..................................................................................... 97
3.3. alt Sahas................................................................................................................... 98
3.3.1. Tanm.................................................................................................................. 98
3.3.2. alt Sahasnda Bulunan Donanmlarn Tanm.................................................... 99
3.3.3. alt Sahas eitleri ........................................................................................... 109
3.4. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii....................................................................... 112
3.4.1. Elektrik letme Aygtlarnn Yerletirilmesi ve Korunmas ............................. 113
3.5. Topraklamalar Ynetmelii ...................................................................................... 117
UYGULAMA FAALYET ............................................................................................ 119
LME VE DEERLENDRME .................................................................................. 121
MODL DEERLENDRME ............................................................................................ 122
CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 124
KAYNAKA ....................................................................................................................... 126

ii

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD
ALAN
DAL/MESLEK
MODLN ADI

522EE0124
Elektrik Elektronik Teknolojisi
Yksek Gerilim Sistemleri
Enerji retimi

MODLN TANIMI

Enerji retim tesis ve donanmlarn seebilme, enerji

retiminde kullanlan alternatrleri altrabilme, alt
saha donanm ve tipini seebilme becerilerinin
kazandrld renme materyalidir.

SRE
N KOUL
YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM
ORTAM VE
DONANIMI

LME VE
DEERLENDRME

40/32

n koul yoktur
Enerji retimi santral donanmlarnn zelliklerini
semek.
Genel Ama
Gerekli ortam ve donanmlar salandnda standartlara,
kuvvetli akm ynetmeliine uygun ve hatasz olarak enerji
retim tesis ve donanmlarn seebilecek ve alternatr
altrabileceksiniz.
Amalar

1. Elektrik retim santral eitlerini hatasz olarak

seebileceksiniz.
2. Enerji retiminde kullanlan alternatrleri hatasz
olarak seebilecek ve altrabileceksiniz.
3. alt saha donanm ve tipini hatasz olarak
seebileceksiniz.
Ortam:Atlye ve laboratuvar ortam, enerji retim
santralleri
Donanm:Elektrik santral donanm dokmanlar,
projeksiyon cihaz, slayt makinesi, santral tantm
CDleri, alternatr (generatr), kumanda ve koruma
elemanlar (kesici ve ayrc, parafudr, sigorta, akm ve
gerilim transformatrleri), elektrik makineleri deney seti,
bara dzenekleri, montaj ara gereleri, balant
iletkenleri
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli
test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
iii

iv

GR
GR
Sevgili renci,
nsanolu eskiden beri ihtiyalarn gidermede eitli enerji kaynaklarndan
faydalanmtr. Elektriin bulunup kullanlr duruma getirilmesinden sonra ise en ok
kullanlan enerji, elektrik enerjisi olmutur.
Gelime ve kalknma abalarnda elektrik enerjisi en bata gelen unsurlardan biridir.
Kii bana yllk elektrik enerji tketimi veya bir lkede tketilen enerjiler iinde elektrik
enerjisinin fazlal, o lkenin uygarlk derecesinin bir ls olarak deerlendirilmektedir.
Bu elektrik enerjisi nasl retilmektedir?
Aslnda doada hibir enerji yoktan var olmaz, var olan enerji de yok olmaz. Ancak
bu enerjiler birbirlerine dntrlr. Buna Enerjinin Korunumu Kanunu denilmektedir.
Teknik ve teknolojik adan, "Enerjinin kirlisi yoktur, ama retim teknolojisinin
kirlisi vardr". Elektrik retilirken kullanlan teknoloji evreye mmkn olduunca zarar
vermemelidir. Enerji retimi Modln tamamladnzda bu konuyu kyaslama ansna da
sahip olacaksnz.
Bu modl ile eitli enerji kaynaklarn kullanarak elektrik enerjisinin nasl
retildiini, retim tesisleri donanm eitlerini, senkron makineleri ve bunlarn
fonksiyonlarn reneceksiniz.

RENME FAALYET1
RENME FAALYET1
AMA
Bu modln 1. renme Faaliyetini tamamladnzda her trl yerde, standartlara ve
kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak elektrik retim santral eitlerini hatasz olarak
seebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu modl sresince yapmanz gereken aratrmalar unlardr:

Yakn evrenizdeki elektrik reten santralleri inceleyiniz.

Bulunduunuz blgedeki DS Mdrlne bavurunuz.

Santral inaat ve ekipman yapan firmalara internet ortamnda ulaarak katalog

isteyiniz.

Evlerimizde kullandmz elektrik enerjisinin hangi yntemle elde edildiini

aratrnz.

1. ELEKTRK SANTRALLER
1.1. Enerji retiminde Kullanlan Kaynaklar
Elektrik enerjisini elde etmek iin eitli enerji kaynaklar kullanlr. Elektrik
enerjisine dntrlebilen enerjilerin belli bal kaynaklar unlardr:

Termik kaynaklar

Hidrolik kaynaklar

Nkleer kaynaklar

Dier kaynaklar (gne, rzgr, jeotermal vb.)

Alternatif Enerji Tr
Nkleer enerji

Kaynak veya yakt

Uranyum gibi ar elementler

Gne enerjisi

Gne

Rzgar enerjisi

Atmosferin hareketi

Dalga enerjisi

Okyanus ve denizler

Doal gaz

Yer alt kaynaklar

Jeotermal enerji

Yer alt sular

Hidrolik potansiyel

Nehirler

Hidrojen

Su ve hidroksitler

Bio-mass, bio-dizel ve biyogaz

Biyolojik artklar, yalar

10 Piezo elektrik

Kristaller

Tablo 1.1: Alternatif enerji kaynaklar

1.1.1. Termik Kaynaklar

Termik kaynaklar, s enerjisi oluturan kat, sv ve gaz eklindeki yaktlardr.
Gnmzde kullanlan termik kaynaklarn balcalar kmr, petrol, doal gaz, biyogaz
(hayvansal gbrenin oksijensiz ortamda fermantasyonu ile elde edilen yanc gaz), asfaltit
(petroln ayrmas ile oluan kalori deeri yksek yar kat, siyah madde), bitml istler
(stlmas ile nemli lde organik ya elde edilen, basn sonucu yapraklam yapl
kayalara verilen ad) ve byk ehirlerin p atklardr.
Rezervler
Ta kmr (milyon ton)
Elbistan

Grnr *
Muhtemel
428
449
Linyit (milyon ton)
3 357
-

Mmkn
249

Toplam
1 126

3 357

Dierleri

3 982

626

110

4 718

Toplam

7 339

626

110

** 8 075

Asfaltit (milyon ton)

Bitml ist (milyon ton)
Petrol (milyon ton)
Kalan retilebilir rezerv
Doal gaz (milyar m3)
Kalan retilebilir rezerv

45
555
46.3

29
1 086

82
1 641
46.3

Uranyum (U3O8)
Toryum (ThO2)

9.4
Nkleer kaynaklar (ton)
9 129
380 000

(*) Hazr rezerv dahil

(**) 300 milyon ton belirlenmi potansiyel kaynakla 8 375 milyon ton

Tablo 1.2: Trkiye'nin fosil yakt rezervleri (1997 yl sonuna gre)

9.4
9 129
380 000


Kmrler
Trkiye'nin enerji kaynaklar arasnda linyitin ok nemli bir yeri vardr. lkemizde
elektrik enerjisi retiminde en ok linyit kmr kullanlmaktadr. Kahverengi-siyah renkte,
organik fosil hlinde kat yakttr. Linyit kmrn s deeri 1000-5000 kcal/kg arasndadr.
lkemizde Ktahya (Tunbilek-Seyitmer), Manisa (Soma), Mula (YataanMilas-Turgutlu), Kahramanmara (Elbistan), anakkale (an), Bolu (Mengen-Salpazar)
blgelerinde zengin linyit yataklar vardr. lkemizin linyitten elde edilebilecek enerji
retim potansiyeli (2010 yl) 120 milyar kWh/ yl civarndadr, bunun % 37lik ksm
deerlendirilmitir. 11 milyar kWh/ yl potansiyele sahip ta kmrnn ise % 32 lik ksm
deerlendirilmitir.
Enerjiyi harcamak kolay,retmek zor ve pahaldr.

Petrol
Petron ilenmesi sonucu ortaya kan benzin, mazot, fuel-oil, motorin rnleri termik
santrallerde elektrik retiminde kullanlmaktadr.
lkemizde petrol retimi Batmanda devam etmektedir. Trkiye'de petrol aramalar
X. Blge Siirt, XI. Blge Diyarbakr, XII. Blge Gaziantep zerinde younlatrlm;
ardndan I. Blge Marmara, XIII. Blge Hatay, XIV. Blge Adana, XV. Blge Konya, XVI.
Blge Antalya yrelerinde srdrlmtr. II. Blge Bolu, III. Blge Ankara ve XVII. Blge
zmir'de ise snrl aramalar yaplmtr. Ancak on sekiz blgenin tamamnn yeterince
arand sylenemez. ncelikle Gneydou Anadolu, Bat Toroslar, Bat Karadeniz,
Anadolu ve denizlerde yaplacak yeni aramalarla bilinen petrol rezervinin artmas olasdr.
Yllk 3,5 milyon ton petrol retimiyle 13-14 yl yetecek petrol rezervlerimizin olduu tespit
edilmitir. Buna ramen yllk kullanlan petrol miktarnn %90 ithal edilmektedir.

Doal gaz
Yer altndan kan, metan oran yksek yanc bir gazdr. Termik kaynaklardan olan
doal gaz, kalorisinin yksek oluu (8500- 10000 kcal/kg) ve evreye zarar vermemesinden
dolay son yllarda lkemizde kullanlmaya balanmtr. Doal gaz geni kullanm alanna
sahip olmakla birlikte termik santrallerde elektrik retmekte de kullanlr.
lkemizin bilinen doal gaz retim alanlar Trakya ve Gneydou Anadolu
blgesinde bulunmaktadr. Trakya'da Bayramah, Deirmenky (Danimen-Osmanck),
Deirmenky (Soucak), Hamitabat, Hayrabolu, Kandam, Karacaolan, Karaal,
Kumrular, K. Marmara, Silivri, Umurca, Gneydou Anadolu'da Derin Barbe, amurlu, G.
Diner, G. Hazro, Katin balca retim sahalardr. retimin % 83'den ou Hamitabat
sahasndan yaplmaktadr.


Biyomas
Terimi oluturan biyo canl, mas (mass) ise ktle veya yn, baka bir ifade ile enerji
elde edilecek tesise enerji maddesinin ylp depo edilmesi gibi anlamlara gelmektedir.
Dolaysyla bu gibi organik kkenli artklardan elde edilen enerjiye biyomas enerjisi denir.
Bununla birlikte bu konuda genellikle biyogaz (canl gaz) terimi kullanlmaktadr.
Gazn, canls veya cansz olamayaca iin terim olarak ya organik gaz ya da biyomas
enerji kayna eklinde ifade edilmesi uygundur.
Biyomas kaynaklar odun, hayvan ve bitki artklardr. Biyomas, odun, kentsel atklar,
tarmsal artklar, msr saplar ve buday samanlar, gibi kaynaklar iine alr. Bunlar elektrik
retimi iin dier enerji kaynaklarnn bazlardr. Bu kaynaklar kaynatclarda kullanlan
fosil yaktlarn yerine kullanlr. Odun ya da atklarn yanmasyla oluan buhar, allm
buharl elektrik santrallerinde kullanlr.
Hayvansal gbrenin oksijensiz yani kapal bir ortamda tepkimeye girmesi ile
biyogaz retimi yaplmaktadr. Biyogaz, renksiz, kokusuz, havadan hafif, parlak mavi bir
alevle yanan ve bileimininde organik maddelerin bileimine bal olarak yaklak % 40-70
metan, % 30-60 karbondioksit, % 0-3 hidrojen slfr ile ok az miktarda azot ve hidrojen
bulunan bir gaz karmdr.
Bykehirlerin pleri de iyi bir termik kaynaktr. plerin depolanmas sonucu elde
edilen ve LONDFLL gaz olarak adlandrlan p gaz %60 orannda metan ieren
nemli bir enerji kaynadr. Avrupann birok lkesinde kurulu tesisler ile bu kaynak
deerlendirilmektedir. Bursa ve stanbul Bykehir Belediyesi ehrin plerini kullanarak
elektrik retmektedir. Bir baka termik kaynakta biyodizeldir. Biyodizel; kolza (kanola),
ayiek, soya, aspir gibi yal tohum bitkilerinden elde edilen yalarn veya hayvansal
yalarn bir katalizatr eliinde ksa zincirli bir alkol ile (metanol veya etanol ) reaksiyonu
sonucunda aa kan ve yakt olarak kullanlan bir rndr. Evsel kzartma yalar ve
hayvansal yalar da biyodizel ham maddesi olarak kullanlabilir.

ekil 1.1: Biyogaz enerji dngs


Asfaltit
Kalori deeri yksek, klnde nadir mineraller bulunan, ilendiinde deiik
yzdelerde gaz elde edilen deerli bir termik kaynaktr. lkemizde rnak ve Silopi
havzalarnda 82 milyon ton asfaltit rezervi tespit edilmitir. Silopi Elektrik retim A..
tarafndan, blgedeki asfaltiti kullanarak 20 yl sreyle elektrik enerjisi retmek iin 110
megawat kurulu gte yeni bir santral kurulmaktadr.

Bitml eyller (Bitml istler)

Isl ilemeyle petrole benzer bir ya veren organik madde bakmndan zengin, ince
taneli, kristal yapl bir tr kat yakttr. Bunlara bitml ist gibi adlar verilmektedir. Bu
kayalardan damtma yntemiyle sentetik petrol ve gaz elde edilebilecei gibi kat yakt
olarak termik santrallerde kullanlmalar olanakldr. Yurdumuzda Ankara-Beypazar,
Balkesir-Burhaniye, Bolu-Himmetolu, Mengen, Hatlda, Kocaeli-Bahecik, Seyitmer,
Nide-Ulukla, Eskiehir-Sarkaya, orum-Dodurga, Amasya-eltek yrelerinde 1,6 milyar
ton rezerv tespiti yaplmtr.

1.1.2. Hidrolik Kaynaklar

Suyun potansiyel ve kinetik enerjisi, baraj gllerinde toplanarak bir ykseklik
kazandrlmas ile baraj yaknlarna kurulan hidroelektrik santrallerde elektrik enerjisine
dntrlr. Denizler, gller ve akarsular hidrolik kaynaklar oluturur. Hidrolik kaynaklar,
tkenmeyen ve en ucuz enerji kaynaklardr. Kmr, petrol ve doal gaz gibi termik
kaynaklarn tkenebilir olmasna karn, hidrolik kaynaklar tkenmez (yenilenebilir)
potansitel enerji kaynaklardr. Dnya elektrik retiminin %17si hidro gcn kullanlmas
ile retilmektedir.
lkemizin 2010 yl ba itibariyle tesbit edilen teknik ve ekonomik hidro elektrik
enerji potansiyeli 140 milyar kWhdir.
Elektrik retim Anonim irketi (EA) Genel Mdrl verilerine gre 2007
ylnda (Hidroelektrik santral) HESlerden elektrik retiminin 36 milyar kWh, 2008de 33
milyar kWh, 2009da 36 milyar kWh, 2010da 52 milyar kWh, 2011 ylnn ilk 5 aynda ise
22 milyar kilovat saat elektrik retilmitir.

Resim 1.1: Suyun potansiyel enerjisinden yaralanmak iin beton setlerle biriktirilmesi

1.1.3. Nkleer Kaynaklar

Ar radyoaktif (Uranyum gibi) atomlarn bir ntronun arpmas ile daha kk
atomlara blnmesi (fisyon) veya hafif radyoaktif atomlarn birleerek daha ar atomlar
oluturmas (fzyon) sonucu ok byk bir miktarda enerji aa kar. Bu enerjiye nkleer
enerji denir. Toryum, pltonyum ve uranyum gibi radyoaktif elementlerin atomlarnn,
nkleer santrallerin reaktrlerinde kontroll bir ekilde paralanmas sonucu meydana gelen
s enerjisinden, elektrik enerjisi retilmesi iin kullanlan bir kaynaktr.

ekil 1.2: Uranyum atomunun zincir reaksiyonu

Uranyum atomu kolay paralanan bir elementtir. lkemizde, Salihli-Kprba

havzasnda ve Yozgat-Sorgun dolaylarnda bulunmaktadr. Toplam tabi metal uranyum
rezervi 9129 ton olarak belirlenmitir.
8

Eskiehir-Sivrihisar-Kzlcaren'de ise dnya apnda nemli olan 380.000 ton toryum

rezervi bulunmaktadr. Malatya-Hekimhan-Kuluncak'ta da toryum belirtileri bulunmutur.
Dnya toryum rezervinin % 54 lkemizde bulunmaktadr.
lkemizde henz nkleer enerji ile elektrik reten santrallar kurulmamakla birlikte
yakn tarihte Akkuyu gibi nkleer santrallerin faaliyeti gndeme gelebilecektir. TEAn
Kasm 2004 tarihli Trkiye Elektrik Enerjisi retim Planlama almas (2005-2020)na
gre nkleer enerjiye verilen yer, birinci senaryoda 2012 ylnda 1500 MW, 2014 ylnda
1500 MW ve 2015 ylnda 1500 MW olmak zere 2010-2105 dneminde 4500 MW
ngrlmtr.
Nkleer yaktlar; fosil yaktlarn sebep olduu sera etkisi, asit yamurlar ve ozon
tabakasna zarar veren atklar oluturmaz. Bunun yannda reaktr arzalarndan yaylan
radyasyon ve nkleer atklarn ksa zamanda yok edilememesi ise potansiyel bir tehlike
yaratmaktadr.
Kyoto Protokol ve klim Deiiklii Anlamas yenilenebilir enerji ile dengeli
nkleer enerji stratejisi istemektedir. Karbondioksit art ile global snma sorunu nkleer ve
yenilenebilir (zellikle su ve rzgr) enerji paynn artmas ile zm bulacaktr. Dnya
elektrik enerjisinin % 17si nkleer enerjiden salanmaktadr.

ekil 1.3: Nkleer teknolojinin kullanm alanlar

HEDEFMZ

Elektrii bol ve ucuz,

Yenilenebilir enerji retimi gelitirilmi,

evresi kirlilikten korunmu bir Trkiye olmaldr.

1.1.4. Dier Kaynaklar

Elektrik enerjisi retiminde kullanlan dier kaynaklar gne, rzgr, jeotermal, medcezir(gel-git), dalga enerjisi, OIED (okyanus sl enerji dnm) enerjileri, piezo elektrik
olarak sralanabilir. Srasyla inceleyelim:

Gne enerjisi
Gne sonsuz enerji kaynadr. Bnyesinde hem s hem de k enerjisi
barndrr. Coraf konumu nedeniyle sahip olduu gne enerjisi potansiyeli bakmndan
lkemiz, dier birok lkeye gre nispeten daha ansl durumdadr. Potansiyel belirleme
almalar ile lkemizin yllk ortalama nm iddeti 308 cal/cm2 gn (3,6 Kwh/m2 gn)
ve yllk toplam gneleme sresinin de 2640 saat olduu 1997 yl dnya enerji konseyi
Trk Milli Komitesi raporunda belirtilmitir. Gne enerjisinden elektrik enerjisi elde etme
iki ayr yntemle yaplmaktadr:

Gnein k enerjisinden elektrik retimi

Gnein s enerjisinden elektrik retimi

Resim 1.2: Gne enerjisinden yararlananlan sokak aydnlatmas, Kutuplarda elektrik retimi

Gnein k enerjisinden elektrik retimi

Fotovoltaik ya da gne pilleri, gne enerjisini elektrik enerjisine direkt evirir.
Gne pilleri, yzeylerine gelen gne n dorudan elektrik enerjisine dntren yar
iletken maddelerdir. G kn artrmak iin ok sayda gne pili birbirine paralel veya
seri balanarak bir yzey zerine monte edilir. Bu yapya gne pili modl ya da
fotovoltaik modl ad verilir. Gerekirse bu modller de birbirlerine seri ya da paralel
10

balanarak fotovoltaik dizi oluturulabilir. Gne pilleri uydularn ve uzay programlarnn

direkt g kaynadr.
Gne ndan yararlanlarak elde edilen elektrik enerjisinin uygulama alanlar
aada sralanmtr:

Haberleme istasyonlar, krsal radyo, telsiz ve telefon sistemleri

Petrol boru hatlarnn katodik korumas

Metal yaplarn (kprler, kuleler vb) korozyondan korumas

Elektrik ve su datm sistemlerinde yaplan telemetrik lmler, hava

gzlem istasyonlar

Bina ii ya da d aydnlatma

Da evleri ya da yerleim yerlerinden uzaktaki evlerde TV, radyo,

buzdolab gibi elektrikli aygtlarn altrlmas,tarmsal sulama ya da ev
kullanm amacyla su pompaj

Orman gzetleme kuleleri

Deniz fenerleri

lk yardm, alarm ve gvenlik sistemleri, deprem ve hava gzlem

istasyonlar

la ve a soutmasnda kullanlr.

Gnein s enerjisinden elektrik retimi

Gne nlar ayna ve merceklerle younlatrlarak paneller iinde dolaan su stlr.
Daha sonra scaklk arttrlarak panellerdeki su buhara dntrlr ve trbinden elde edilen
mekanik enerji jenaratr tarafndan elektrik enerjisine dntrlr. Bu trbinlerin ar su
ihtiyalar nedeniyle su kayna yaknlarna kurulmas ve gne enerjisinin yetersiz olduu
zamanlarda da kesintisiz enerji retimini salamak iin doal gazl stc sistem kullanlmas
gibi zorunluluklar vardr.

ekil 1.4: Fotovoltaik pille elektrik elde etme, bir evin pillerden ve ebekeden beslenmesi

11

Resim 1.3: Solar merkezi alc gne sl elektrik santral (spanya)

nemli Not: Gne enerjisi aratrma ve gelitirme konularnda EE'nin yannda

Tbitak Marmara Aratrma Merkezi ve niversiteler (Gazi niversitesi, Ege niversitesi
Gne Enerjisi Aratrma Enstits, Mula niversitesi, ODT, Kocaeli niversitesi, Frat
niversitesi) almalar yapmaktadr.
Uluslararas Gne Enerjisi Topluluu Trkiye Blm (UGET-TB)

ekil 1.5: Trkiye gne enerjisi haritas

Yurdumuzda coraf
i konumu nedeniyle gne enerjisi potansiyeli birok lkeye
gre ok iyidir. Kk glerde olmasna karn gne enerjisinden elektrik retme iin
almalar yaplmaktadr.
Bu kapsamda EE (Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl) Didim Gne ve
Rzgr Enerjisi Aratrma Merkezi'ne ,4,8 kW gcnde ebeke balantl gne pili sistemi
kurulmutur. EE'nin eski DM (Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl) kaytlarn
kullanarak yapt hesaplara gre lkemizin yllk ortalama nm iddeti 308 cal/cm2-gn
(3.6 kWh/m2-gn) ve yllk toplam gnelenme sresi 2640 saattir.

Rzgr enerjisi
Rzgr enerjisinden elektrik retebilmek iin srekli rzgr alabilen yksek
yerlere ihtiya vardr. Rzgr enerjisinin kuvveti ile yatay ve dey eksenli rzgr trbini
dndrlerek elde edilen mekanik enerji trbine bal alternatr yardm ile elektrik
enerjisine evrilir.
12

ekil 1.6: Rzgr enerjisi ile elektrik retimi

Resim 1.4: Yksek hzl rzgr trbinleri

Rzgr enerjisinin doada bedava bulunmasna ramen, rzgr sistemlerinin

pahal olmas retilen enerjinin maliyetini arttrmaktadr. Tesis maliyetinin fazla olmasna
ramen kurulduktan sonraki masraflar ok az olduu iin rettii elektriin birim maliyeti
ok dktr. Rzgr enerjisi tkenmeyen, yakt gereksinimi olmayan, evresel etkileri en az
olan emniyetli, gelecek nesilleri etkilemeyen bir enerji kaynadr.
Pek ok avantajlar yannda kurulmas srasnda grsel ve estetik olarak kiileri ve
evreyi etkilemesi, grlt oluturmas, ku lmlerine neden olmas, haberlemede
parazitler meydana getirmesi gibi dezavantajlar vardr.
Rzgr enerjisinin dier bir sakncal yn ise mutlaka ebekeye bal alma ve her
bir trbine ykseltici trafo konma zorunluluudur. Kapasite kullanm verimi de ancak % 30
kadardr. Rzgr esmedii zaman retim duracandan rzgr enerjisi ancak termik ve
13

hidrolik santrallere ek olarak ya da kombine ekilde gvenilir elektrik enerjisi kayna olarak
grlmelidir.

ekil 1.7: Rzgr trbini ve gne enerjisi ile elektrik retimi

14

lkemizde uygulamalar 1998 ylnda eme ilesi Germiyan kynde balayan

rzgr santralleri kk leklidir. u anda toplam kurulu gc 17.4 MW olan iki santral
"Yap-ilet-devret" modeliyle retim yaparken toplam kurulu gc 1.7 MW olan bir dier
santral "otoprodktr" statde retim yapmaktadr. Bu santrallerden elde edilen yllk
elektrik enerjisi de yaklak 54 000 000 kWhdr ve toplam retim ierisinde ok kk bir
orana kar gelmektedir. Ancak u anda lkemizde yaklak 300 noktada rzgr elektrii
retmeye ynelik lmler yaplmaktadr.

Jeotermal Enerji
Yer kabuunun eitli derinliklerinde birikmi snn oluturduu, scakl srekli 200
den fazla olan ve evresindeki normal yer alt ve yer st sularna oranla daha fazla erimi
mineral, eitli tuzlar ve gazlar ierebilen scaklk, su ve buharn yeryzne karlmasyla
oluan enerjidir. Tkenebilir enerji kaynaklarna alternatif, yenilenebilir enerji kaynadr.
Dnyann i kesimlerinden yzeye doru srekli bir s aknn meydana geldii blgelere
termal blge denir. Dnyada ABD, Japonya, Yeni Zelanda, talya, Meksika, Rusya, zlanda
ve Trkiye'de termal blgeler vardr. lkemizde potansiyel oluturan alanlar Bat
Anadolu'da (%77,9) younlamtr.
Termal blgelerde ok miktarda kaynarca ve su buharnn kt yerler vardr.
Bunlardan elde edilen su buhar, buhar trbinlerini altrmas ile elektrik enerjisine
dntrlr.
15

ekil 1.8: deal bir jeotermal sistemin ematik gsterimi

lkemiz jeotermal enerji kaynaklar bakmndan ok zengindir. Hlen scakl

100C'ye kadar ulaan, 600'den fazla Jeotermal su kaynamz vardr. Yurdumuzdaki
jeotermal elektrik potansiyeli 500 MW civarndadr. Ancak, elektrik retimi yok denecek
kadar azdr.
lkemizin ilk jeotermal elektrik santrali, 1984 ubat aynda iletmeye alan, 20,4
MW gcndeki Denizli-Kzldere santralidir. Santral 147,2 0C scaklktaki buharla
almaktadr. Aydn-Germencik ve Nevehir-Acgl kaynaklar, elektrik retimine uygun
sahalardr. Bunun dndaki en nemli sahalar Aydn- Salavatl, zmir- Balova, zmirSeferihisar, Ktahya-Simav, Bursa, negl, Ankara-Kzlcahamam, Van-Erci ve zmirDikili'dir. Jeotermal enerjiyle alan santraller buhar trbinli santraller gibidir.
2009 yl sonu itibari ile jeotermal enerjisi kurulu gcmz 77,2 MW dzeyine
ulamtr.

16

Resim 1.5: Jeotermal enerji kayna

Trkiye'nin kantlanm jeotermal elektrik potansiyeli 200 MW dzeyinde

belirtilmekle birlikte, gerekli almalarla bunun ksa zamanda 350 MW dzeyine
karlabilecei tahmin edilmektedir.

Deniz kkenli yenilenebilir enerjiler

Deniz kkenli yenilenebilir enerjiler; deniz dalga enerjisi, deniz scaklk gradyent
enerjisi, deniz akntlar enerjisi (boazlarda) ve gel-git (med-cezir) enerjisidir. Ancak,
Trkiyeyi evreleyen denizler bir i deniz olduu iin gel-git enerjisi olana yoktur.
Trkiye iin sz konusu enerji grubu ierisinde en nemlisi deniz dalga enerjisidir.
anakkale ve stanbul Boazlarnda deniz akntlar varsa da, deniz trafii bu enerjinin
kullanlma olanan snrlamaktadr.

Gel-git (Med-Cezir) Enerjisi

Ayn Dnya zerindeki ekim etkisi sonucu okyanuslarn belirli yerlerinde ve belirli
zamanlarda su seviyesinin ykselmesi veya dmesi ile oluan bir enerji kaynadr.
24 saat iinde deniz suyu 20 dakika sreyle iki kez kabarr ve alalr. Kabaran deniz
suyu, bir koya veya nehrin aznda yaplan bir depoya doldurulur. Bu depolarn dolup
boalmas srasnda iki ynl alan santraller yardmyla elektrik retilir.
Gel-git enerjisi ile alan ABD, Belika, Fransa-Rance koyu, Kanada-Fundy krfezi,
ngiltere-Severn koyu, Avusturalya, Kore, Hindistan ve Meksika gibi okyanusa kys
bulunan lkelerin elektrik santralleri mevcuttur.

17

Resim 1.6: Gel-git olay ve santrali

Dalga enerjisi
Dnya bilim adamlarnn zerinde aratrma yapmakta olduu temiz enerji araynn
bir paras da dalga enerjisidir.
Hava hareketlerinin ve s deiimlerinin, su ktlelerinde meydana getirmi olduu
dalga hareketleri, bitmez tkenmez enerji kaynadr. Dalga enerjisi, Archimedes (Arimed)
prensibi ve yer ekimi arasnda oluan gcn alnmas prensibine dayanr.
Dnyamzn 3/4nn sularla kapl olduunu dnrsek zerinde durduumuz enerji
trnn ne byklkte olduu da ortaya kacaktr.
taraf denizlerle evrili olan lkemizde, ilk yatrmndan ve bakm giderlerinden
baka gideri olmayan, primer enerjiye bedel denmeyen, doaya her hangi bir kirletici
brakmayan, ucuz, temiz, evreci ve ok byk bir enerji kayna olan dalga enerjisi
deerlendirilmelidir.
Dalga enerjisinin faydalar yle zetlenebilir:

100 kW - 100 MW kadar ihtiya duyulan her gte santral kurulabilir.

Santral zeri otel, restaurant, sosyal tesis, disco olarak turizm amal
kullanlabilir.
Grlt kirlilii yoktur.Tam evrecidir.
Dalyan grevi sayesinde tesise ek gelir salar.
Deniz zerinde kurulduu iin verimli tarm alanlar yok olmaz.
Tamamen yerli teknoloji ve yerli imalattr.
Da bamll ve ambargoyu gerektirecek herhangi bir girdisi yoktur.
Ucuz olmas sebebiyle snmada ilk tercihtir. Bu sebeple ormanlarn
kesilmesi nlenmi olur.

18

ngiltere, rlanda, Norve ve Portekiz gibi lkelerde dalga enerjisinin nemi

anlalm ve yeni santraller kurulmutur. Devlet destei ile pilot almalar balatlm ve y
enerji planlamalarnda yakn hedef olarak konu yer almtr. rnein Norve kuzey
sahillerinde 350 kWlk, Endonezya- Avustralya arasnda 1.5 MWlk santraller
hizmettedir.

Resim 1.7: Deniz zerine kurulmu bir dalga enerjisi santrali

Deniz scaklk gradyent enerjisi

Deniz ve okyanus suyu tabakalar arasndaki scaklk farkndan yararlanlarak enerji
retilebilir. Henz aratrma aamasnda olmakla beraber okyanus sl enerji dnm gibi
farkl isimlerle de anlmaktadr.
Amonyak gibi kaynama noktalar dk svlarn buharlatrlmas iin deniz
yzeyindeki lk sular kullanan aygtlarn, hareket eden buharn bir trbini altrmasyla
elektrik retmesi esasna dayanr. Buhar soutup younlatrmak ve yeniden dolama
katlmasn salamak iin de daha derinliklerdeki souk sular kullanlr.

Hidrojen enerjisi
Doada bileikler hlinde bol miktarda bulunan hidrojen serbest olarak
bulunmadndan doal bir enerji kayna deildir. En ok bilinen bileii ise udur.
Bununla birlikte hidrojen birincil enerji kaynaklar ile deiik ham maddelerden
retilebilmekte ve retiminde dntrme ilemleri kullanlmaktadr. Bu nedenle
teknolojinin elektrikten yaklak bir asr sonra gelitirdii ve gelecein alternatif kayna
olarak yorumlanan bir enerji taycsdr.
Hidrojen iten yanmal motorlarda dorudan kullanmnn yansra katalitik
yzeylerde alevsiz yanmaya da uygun bir yakttr. Ancak dnyadaki geliim hidrojeninin
yakt olarak kullanld yakt pili teknolojisi dorultusundadr.

19

Yakt pilleri, temiz, evreye zarar vermeyen ve yksek verime sahip enerji dnm
teknolojileridir. Bir buhar kazan veya trbin kullanlmadan sadece kimyasal reaksiyon ile
elektrik enerjisi retilir.

Tablo 1.4: Yakt pili eitleri ve zellikleri

1950' lerin sonlarnda, NASA tarafndan uzay almalarnda kullanlmaya balanan

yakt pilleri, son yllarda zellikle ulatrma sektr bata olmak zere sanayi ve hizmet
sektrlerinde baar ile kullanma sunulmutur. Yakt pilleri; tanabilir bilgisayarlar, cep
telefonlar vb. mobil uygulamalar iin kullanlabildii gibi elektrik santralleri iin de uygun
g salaycsdr. Yksek verimlilikleri ve dk emisyonlar nedeniyle, ulam sektrnde
de geni kullanm alan bulmulardr.
Hidrojen enerji sisteminin yeni olmasna karn hidrojen retimi yeni deildir. u anda
dnyada her yl 500 milyar m3 hidrojen retilmekte, depolanmakta, tanmakta ve
kullanlmaktadr. En byk kullanc payna kimya sanayii, zellikle petrokimya sanayii
sahiptir.
Hidrojen karbon iermedii iin fosil yaktlarn neden olduu evresel sorunlar
yaratmaz. Isnmadan elektrik retimine kadar eitli alanlarn ihtiyacna cevap verebilecektir.
Gaz ve sv hlde olaca iin uzun mesafelere tanabilecek ve iletimde kayplar
olmayacaktr.
20

ekil 1.9: Hidrojen ile elektrik retimi ve kullanm

2010 ylndan itibaren hidrojenin ticari amalar iin kullanlmas dnlmektedir.

Her trl maliyet gz nne alndktan sonra ilk yllarda benzinden 1.5 5.5 aras daha
pahal olmas beklenmektedir. Fakat gelecek yllarda evresel katklar da gz nne alnd
zaman bu maliyetin ok daha aalara ekilmesi hesaplanmaktadr.

Resim 1.8: 250 kW'lk gaz trbinli, yakt hcreli bir birleik elektrik ve s retimi sistemi

21

Daha nce de belirtildii gibi hidrojenden, yakt pili teknolojisi ile elektrik elde
edilmektedir. Bugne kadar yakt pillerini eitli ynleriyle inceleyen 200'den fazla
aratrma NASA tarafndan desteklenmitir. Bugn Apollo ve Space Shuttle grevlerinde
gvenli olarak elektrik ve su salam olmalar nedeniyle, yakt pillleri uzaydaki rollerini
ispatlam, 2000'li yllarda lkelerin enerji politikalarnda nemli yer tutmutur.

1.2. lkemizde Elektrik retiminin Tarihesi

Elektrik enerjisinin retimi ve kullanm 1870li yllarn sonunda, gelimi Bat
lkelerinde balamtr. lk elektrik santrali 1882de ngiltere-Londrada hizmete girmitir.
Yurdumuzda ilk elektrik santrali 1902 ylnda Tarsus'ta svire ve talyan grubu tarafndan
kurulmutur. Bu santral, su deirmenine balanm 2 kW gcndeki bir dinamo ile elektrik
retmitir. Daha sonra o dnemki Osmanl ehirleri olan Selanik, am ve Beyrut
elektriklendirilmitir. 1910 ylnda Macar Ganz irketine verilen bir imtiyazla 1914 ylnda
stanbul elektrie kavumutur. stanbul'da kurulan Silahtaraa Santrali, Trkiye'nin ilk ta
kmr santralidir.
Cumhuriyet iln edildiinde Trkiye'de toplam kurulu gc 32.8 MW ve yllk retimi
44.5 GWh olan 38 santral bulunuyordu. ounluu motor gc ile alan bu santrallerin 14
tanesi kiilere, 13 tanesi ortaklklara ve 11 tanesi belediyelere aitti. Trkiye Cumhuriyetinin
bugnk snrlar iinde yalnzca stanbul, Adapazar ve Tarsus elektrikli kent durumunda
idi. Halkn %94nn elektriksiz kesimde yaad o dnemde, kii bana yllk elektrik
tketimi yaklak 3 kWh olmutur.
1948'de atalaz Termik Santrali devreye girmitir. 1952 ylnda 154 kV'luk bir
iletim hatt ile stanbul'a elektrik takviyesi yaplmtr.
1950'li yllarda, devlet ve zel sektr eliyle santraller yaplmaya ve iletmeye
balanmtr. Bunlar imtiyazl irket olarak kurulan Adana ve el yresine elektrik veren
EA (ukurova Elektrik A..) ile Antalya yresine elektrik veren Kepez Elektrik A.. dir.
1950 ylnn banda kurulu gcmz 407,8 MW'ye, retimimiz 789 milyon 500 bin KWh'e
ulamtr.
Bu dnemde lkenin elektrifikasyonunda termik santrallerin yan sra hidroelektrik
santrallara ynelinmitir. Byk barajlarn yapm amalanarak 1953 ylnda Devlet Su leri
(DS) kurulmutur.
1970 ylnda elektriin retim, iletim, datm ve ticaretini yapacak bir tekel olmak
zere, kamu iktisadi teebbs olan Trkiye Elektrik Kurumu (TEK) kurulmutur. Bu
tarihte de kurulu gcmz 2234.9 MW, retimimiz 8 milyar 623 milyon kWh seviyelerine
ykselmitir.
1984 ylnda, enerji sektrndeki TEK'in tekeli kaldrlm, gerekli izinler alnarak
kurulacak zel sektr irketlerine de enerji retimi, iletimi ve datm konusunda olanaklar
salanmtr. Aynca yine bu ylda TEK'in hukuk bnyesi, organlar ve yaps dzenlenerek
bir Kamu ktisad Kuruluu (KT) hviyetine kavumas salanmtr.
22

1988-1992 yllarnda, elektrik sektrnde kendi yasal grev blgesi iinde elektrik
retimi, iletimi, datm ve ticaretini yapmak zere 10 kadar sermaye irketi
grevlendirilmitir. Ayn zamanda imtiyazl irketlerden olan EA ve KEPEZ A..lerine
de kendi grev blgelerinde elektrik retim, iletim, datm ve ticaretini yapma grevi
verilmitir.
Trkiye Elektrik Kurumu, kuruluundan 23 yl sonra, 1993te karlan kanun
hkmnde kararname ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ile ilgisi devam etmek zere
zelletirme kapsamna alnmtr. Bu dzenlemenin bir devam olarak da Bakanlar
Kurulunun karar ile kurum, "Trkiye Elektrik letim A.." (TEA) ve "Trkiye Elektrik
Datm A.." (TEDA) ad altnda iki ayr iktisad devlet teekklne ayrlmtr.
EA ( Elektrik retim Anonim irketi) verilerine gre Trkiyede 2010 yl 211, 2
milyar kilovat saat olarak gerekleen toplam elektrik retiminin yzde 45.9unun doal
gazdan, 18.4nn yerli kmrden, yzde 24.5inin hidroelektrik santrallerinden, 6.9unun
ithal kmrden, 2.5inin sv yaktlardan, 1.35inin rzgrdan ve yzde 0.47sinin jeotermal
ve biyo gazdan saland belirtilmitir. 2010 yl ile 2009 yl kyaslandnda, retimde
2010 ylnda zellikle HES ( Hidroelektrik Santral) ve rzgardan yararlanma orannda art,
yerli kmr ve doal gaz kullanm oranlarnda ise d grldn kaydetmitir. Buna
gre 2011 ylnn ilk 5 ay itibariyle, Trkiyede elektrik retiminin yzde 44.5inin doal
gazdan retildii belirtilmektedir.
TRKYEDE KURULU RETM GC TOPLAM 49524,06 MWtr. (2010
yl)

ekil 1.10: Trkiye elektrik retiminin sektrlere dalm (2010 yl)

23

Tablo 1.5: Trkiyemizde elektrik retiminin kaynaklara dalm

1.3. lkemizde Elektrik Tketimi Hakknda Genel Bilgi

Elektrik tketiminde 2005 yl iin %18,6lk kayp sz konusudur. Bu kaybn %3
iletim, %15i datm ve kaak kullanmdr. lkemizde kaak kullanmla ilgili kayplarn
nne gemek iin eitli yasalar karlm ve ar cezalar getirilerek nlemler alnmaya
balanmtr. 2005 yl II. dneminde elektrik enerjisinin %43,31'i sanayide, %25,25 'i
meskenlerde tketilmitir. 1980li yllardan gnmze elektrik tketim raporlar
incelendiinde %60larda olan sanayi sektr pay 2005 ylnda %49lara gerilemitir.
Konut ve hizmet sektrndeki pay ise %35ten %50lere kmtr. Buradan tketim
toplumu olma yolunda hzla ilerlediimiz sonucuna varabiliriz.
Trkiye'de elektrik tketimi 2010 ylnda yzde 7.9 arttmtr. Trkiye Elektrik iletim
(TEA) verilerine gre, kresel ekonomik krizin etkisiyle 2009 ylnda yzde 2.4 den
elektrik tketimi 2010 ylnda yzde 7.9 artm, 2009 ylnda 194 milyar 79 milyon kilovat
saat (kWh) dzeyinde olan elektrik tketimi, 2010 ylnda 209 milyar 389 milyon kWh
dzeyine ykselmitir. Aylk bazda bakldnda ise 2010 yl aralk aynda tketim bir
nceki yln ayn ayna gre yzde 3 artarak 19 milyar 50,8 milyon kwh dzeyinde
gereklemitir. Doal gazn pay azalmtr, 2010 ylnda Trkiye'de 211 bin 207,7 Gwh
elektrik retilmitir.

24

TRKYE EL EKTR K TKETMNN

SEKTREL DAILIMI
MWh
60 00 0 000
50 00 0 000
40 00 0 000
30 00 0 000
20 00 0 000
10 00 0 000
0
MESKENTC ARETR.DARESANAY DER

ekil 1.11: 2004 yl sonunda lkemizdeki elektrik tketiminin sektrel dalm ve kayplar

YIL

MESKEN

TCARET

RESM
DARE

SANAY

GENEL
AYDINLATM
A

DER

TOPLAM

YILLAR TBARYLE TRKYE ELEKTRK ENERJS KULLANIMININ

TKETC GRUPLARA DAILIMI
Birim : GWh

1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004

14 492,5
16 394,2
18 514,4
20 034,1
22 584,3
23 887,6
23 557,3
23 559,4
25 194,9
27 619,0

21,5
22,1
22,6
22,8
24,8
24,3
24,3
22,9
22,5
22,8

4 195,2
5 740,9
6 852,4
7 733,8
8 208,0
9 339,4
9 907,8
10 867,3
12 871,9
15 656,2

6,2
7,7
8,4
8,8
9,0
9,5
10,2
10,6
11,5
12,9

3 011,6
3 002,5
3 803,4
4 271,6
3 775,1
4 107,9
4 370,0
4 580,5
4 554,0
4 530,7

4,5
4,0
4,6
4,9
4,1
4,2
4,5
4,4
4,1
3,7

38 007,4
40 638,3
43 491,3
46 139,0
46 480,3
48 841,7
46 989,0
50 489,4
55 099,2
59 565,9

56,4
54,8
53,1
52,6
51,0
49,7
48,4
49,0
49,3
49,2

3 105,9
3 084,9
3 310,2
3 691,2
4 185,3
4 557,7
4 888,2
5 103,9
4 974,8
4 432,5

4,6
4,2
4,0
4,2
4,6
4,6
5,0
5,0
4,5
3,7

4 581,2
5 295,9
5 913,2
5 835,0
5 968,9
7 561,4
7 357,7
8 347,3
9 071,2
9 337,5

6,8
7,1
7,2
6,7
6,5
7,7
7,6
8,1
8,1
7,7

67 393,9
74 156,6
81 884,9
87 704,6
91 201,9
98 295,7
97 070,0
102 947,9
111 766,1
121 141,9

Tablo 1.6: Son 10 yln Trkiye elektrik enerjisi kullanmnn tketici gruplara dalm

1.4. Santraller
Elektrik enerjisinin retildii ve datmnn yapld yerlerdir. Elektrik santralleri
kullandklar enerji eitlerine gre isim alr. Termik ve Hidroelektrik Santraller olarak iki
blmde incelenir.
Santraller alma ekillerine gre;

Temel yk santraller
Normal santraller
Puant santraller
Biriktirmeli santraller olarak 4e ayrlr.

Ucuz yakt kullanan ve retilen enerjinin birim maliyetinin ucuz olduu hidrolik
santraller, temel yk santralleri olarak grev yapar. Bu tr santrallerin iletme sreleri ok
uzundur. ehir, kasaba ve kyleri besleyen santraller ise normal santraller olarak
adlandrlr. ebeke yknn ok artt zamanlarda altrlan santrallere de puant
santralleri ad verilir. Puant santrallerinin iletme sreleri ksa olup kurulu masraflar azdr.
Dizel santralleri bunlara rnek gsterilebilir. Biriktirmeli santraller ise enerji tketiminin
az olduu zamanlarda suyu depo edip enerji tketiminin fazla olduu zamanlarda da bu
suyu kullanarak elektrik enerjisi reten santrallerdir.
25

Santralleri iletmeci unsurlara gre de snflandrabiliriz. Bunlar;

Messese (Kurum) santralleri

zel irket santralleri (Otoprodktr irketler) eklindedir.

Messese santralleri Trkiye Elektrik Datm A.. (TEDA) tarafndan iletilen

santrallerdir. zel irket santralleri olarak da Otoprodktr irketlere ait olan santraller ile
Ereli, Karabk ve Seka santralleri saylabilir.

1.4.1. Termik Santraller

Kat, sv, gaz hlinde bulunan termik kaynan uygun artlarda ve uygun ortamda
yaklarak yaktn verdii s enerjisinden ve genlemeden faydalanlarak mekanik enerji elde
edilir. Elde edilen bu mekanik enerjiden alternatrler yardm ile elektrik enerjisi reten
santrallere termik santraller denir.
Termik santrallerde retilen elektrik enerjisinin birim maliyeti hidroelektrik
santrallerde retilen elektrie gre ok daha pahaldr. Gnmzde kmr, doal gaz
jeotermal enerji, gne enerjisi, petrol rnleri, biyogaz, nkleer yakt gibi termik kaynaklar
kullanan ok sayda termik santral vardr.

ekil 1.12: Termik santrallerde elektrik retimi

Termik santrallerin, yaktn ve

unlardr:

Buhar trbinli santraller

Nkleer santraller

Gaz trbinli santraller

Dizel santraller

mekanik enerji reten makinenin cinsine gre eitleri

(Buhar santrali)
(ten yanmal motorlarla alan santral)
(ten yanmal motorlarla alan santral)

26

1.4.1.1. Buhar Trbinli Santraller

Termik santrallerde buhar kazanlarnda yakt ve hava karm uygun artlarda yaklr.
Bu srada kazanda bulunan sudan, yksek scaklkta yksek basnl buhar elde edilir. Elde
edilen yksek basnl buhar, buhar trbinine gnderilerek mekanik enerji elde edilir. Buhar
trbinine akuple olan alternatrde bu enerjiyi elektrik enerjisine dntrr. Bu prensiple
alan termik santrallere buhar trbinli santraller denir.

ekil 1.13: Buhar trbinli santral kesiti

Buhar trbinli santrallerde yakt olarak linyit kmr, fuel-oil, doal gaz ve byk
ehirlerin p atklar vb. kullanlr. Termik santraller, retilen elektrik enerjisinin maliyetini
daha fazla artrmamak iin kullanlan yaktn bulunduu yerin yaknna kurulur. Santralin
kurulaca yere yakn, byk su kaynann da bulunmas gerekir. nk buhar elde etmek
iin ok fazla suya ihtiya vardr. rnein; Afin-Elbistan Termik Santralinin saatteki su
ihtiyac 5.400 ton, yakt ihtiyac ise saatte 3.000 tondur.
Prensip olarak bir buhar trbinli termik santralin almas u ekildedir: Besleme
suyu pompasndan baslan su, kazana gnderilir. Kazanda stlan su ilk nce buharlar,
sonra kzdrclardan geerek kzdrlr (nemi alnr). Elde edilen kzgn buhar, buhar
trbinine gnderilir. Buhar trbininin kanatlarna arpan buhar, trbini dndrr. Buhar
trbinine bal alternatr bu dnme eklindeki mekanik enerjiyi elektrik enerjisine
dntrr. Alternatr k bir ykseltici trafo ile enerji nakil hatlarna verilir. Buhar
trbininde ii biten rk buhar, kondanser denilen younlatrclara gelerek tekrar su hline
dntrlr ve besleme suyu pompas ile tekrar kazana girer. Bu ilem bir dng ierisinde
devam ederek termik yolla elektrik enerjisi retimi gereklemi olur.

27

ekil 1.14: Buhar trbinli termik satralin prensip emas ve blmleri

Buhar trbinli santraller; yllk ya ortalamasnn dk olduu zamanlarda,

hidroelektrik santrallere alternatif olarak termik enerji kaynaklarnn kullanlmasyla elektrik
enerjisi retimine devam eder. Yln her mevsiminde istenilen niteliklerde ve srekli enerji
retebilmesi zelliinden dolay elektrik enerjisi retiminde nemi byktr. Is deeri
dk linyit kmr gibi kat yaktlarn deerlendirilmesine imkn salamakla beraber,
santral bacalarndan kan atklar nedeniyle asit yamuru ve sera gaz etkisi yaratmalar da
sz konusudur.

ekil 1.15: Termik santral enerji dnm emas

Buhar trbinli santral blmleri ve grevleri

Ham kmr silosu (Bunker): Vagonlarla getirilen ilenmemi kmrn

depoland yerdir.
Besleyici: tc makine iin, uygun miktarda kmr otomatik olarak
ayarlayan makinedir.
tc (Deirmen): Kmr ok ince toz hline getirir.
Ocak (Yakc): Yaktn yakld ksmdr.
Kazan: Boru demetinde, sudan ayrlan buharn ve ekonomizerden
gelen dk younluklu buharn topland ksmdr.
Kzdrc: Kazandan gelen, dk sl buharn scakln ve dolaysyla
basncn artran ksmdr.
Ekonomizer: Kazan boru demetini terk eden gaz hlindeki yanma rnleri
yksek scaklktadr. Bunlarn, bacadan direkt olarak atlmas fazlaca
enerji (s) kaybna neden olur. Atlmak zere giden scak gazlarn, bir
28

ksmndan faydalanmak iin ekonomizer kullanlr. Besleme suyunu bir

miktar str.
Dom: Ekonomizer ve buharlatrc borulardan gelen suyun topland
yars buhar yars su olan tanktr.
Toz tutucu (Elektro filtre):Atlmak zere bacaya giden evreye zararl
tozlarn tutulduu yerdir.
Emme fan: Yanm gazlar, kazann s transfer yzeyinden,
kzdrcdan, ekonomizer ve hava stcsndan ekerek ocak basncn
atmosfer basncnn biraz altnda tutan elemandr.
Hava stc: Bacaya giden yksek sdaki yanm gazlarn ssn bir
miktar dren, yanma iin gerekli havay stan bununla birlikte
tcdeki kmrn kurutulmas iin scaklk temin eden ksmdr.
Trbin: Yksek basnl buharn kinetik enerjisini, mekanik enerjiye
dntren makine dzeneidir. Buhar trbinlerinde, enerji dorudan
trbin miline getiinden verimleri yksektir. Trbinler yksek devirler
elde etmek iin yatay milli olarak yaplmtr. Enerji retmede kullanlan
buhar scakl 600C ile 950C arasndadr. Verimi, trbinin
byklne, buhar basncna ve scaklna gre deiir.
Kondanser (Younlatrc): Trbinden kan kullanlm buhar,
kondansere gnderilir. Buharn tekrar suya dntrlmesi
(younlatrlmas) ilemini yapan blmdr. Kondanser, iinden souk
sularn pompaland borulardan oluan byk bir odadr.
Degazr: Kondanserden gelen younlam buharn su hline gelerek
topland su tank ve ayn zamanda kazan tasfiye sisteminden gelen saf
suyun da depoland su tankdr.
Kondanser pompas: Kondanserde elde edilen younlatrlm
buhar ortalama 20C-40C arasndadr. Younlaan buhar, tekrar
stclara pompalayan elemandr.
Kazan suyu besleme pompas: Alak ve yksek basn stclarnda
stlan suyu, ekonomizere gnderen elemandr.
Alak basn-yksek basn stclar: Besleme suyunu, trbinden ald
buharla stan ksmdr.
Yumuatc: Buhar elde etmek iin kullanlan su ierisinde bulunan, kire
maddelerinin sistemde kabuk-tortu oluturmamasn salamak iin
kullanlan elemandr.
Baca: Kazan iindeki ii biten duman gaznn dar atld blmdr.
Generatr (Alternatr): Trbin mekanik enerjisini elektrik enerjisine
dntren makinedir.
Klhan: Yaklan kmr kllerinin topland blmdr.

29

Resim 1.9: Afin-Elbistan ve atalaz termik santrallerinden bir grnt

ekil 1.16: Elektriin retilmesi ve tanmas

1.4.1.2. Nkleer Santraller

Nkleer santral; uranyum 233, uranyum 235, pltonyum 239 ve toryum gibi
maddelerin atomlarnn kontroll bir ekilde reaktrlerde paralanmas sonucu aa kan ok
yksek derecede s enerjisinden elektrik reten bir termik santral tipidir. Bu s enerjisinden
buhar kazanndaki su stlarak yksek scaklkta ve basnta buhar elde edilmektedir.
Meydana gelen buhar, trbine verilerek mekanik enerjiye evrilir. Buhar trbininin miline
akuple bal olan alternatr dndrlerek elektrik enerjisi elde edilir.

30

ekil 1.17: Doal uranyum kullanlan reaktrler iin nkleer yakt retimi

ekil 1.18: Nkleer reaktrn alma sistemi ve elektrik elde edilii

Fosil yaktlarn (kmr, petrol, gaz) tkenebilir olmas ve atmosferik kirlenmeye

yol amalar ve her geen gn artan enerji ihtiyacn karlamak iin nkleer santrallerin
kurulmas gndeme gelmitir. Nkleer santraller radyoaktif bir sznt olmamas
durumunda en temiz ve kurulu maliyeti hari en ucuz elektrik enerjisi reten santrallerdir.
Nkleer santrallerin yakt ihtiyac ve at dier termik santrallere gre ok
azdr. rnein; 1g U235 2.500 kg kmrn verdii sya e deer s vermektedir. 1 kg
uranyum ile retilen elektrik 16.6 ton ta kmr ya da 11.1 ton (80 varil) petrolle retilen
elektrie e deerdir. Bir baka anlatmla 1 kg kmrden 3 kWh, 1 kg petrolden 4.5 kWh, 1
31

kg uranyumdan 50 000 kWh enerji retilir.5 g uranyum yakt lokmas, reaktrde 3 yl

kalmakta ve 4.000 kW/saat elektrik retmektedir. 1.000 MW gcndeki hafif su
soutmal bir reaktrden ylda 27 ton atk karken kmr yaktl bir santralde bundan 250300 bin kat daha fazla atk kmaktadr. Hlen dnya elektrik retiminin %17'si nkleer
santrallerden salanmaktadr (lk elektrik reten santral Pennsylvania'da-ABD 1957).
1955 ylnda yaplan 1. evre Konferans 'ndan sonra nkleer alandaki almalar
hemen balatan lkelerden biri Trkiye'dir. 1956 ylnda, Babakanla bal Atom Enerjisi
Komisyonu Genel Sekreterlii kurulmu, 1961 ylnda da Kk ekmece Nkleer
Aratrma ve Eitim Merkezinde l MW gcnde aratrma reaktr iletmeye almtr.
Nkleer aratrma ve gelitirme faaliyetleri hlen Trkiye Atom Enerjisi Kurumu tarafndan
srdrlmektedir.
Trkiyede Sinop ve Mersin Akkuyu da nkleer santral kurulmas planlanmtr. 2011
ylnda Akkuyu da 1200 MW kurulu gte 4 reaktr yaplmas iin ihaleye klmtr.

Nkleer santrallerin kurulu maliyetinin yksek olmas ve baz arzalarda evreye

yaylan radyoaktif sznt bu santrallerin olumsuz taraflardr. Kaza olasl ve etkilerine
kar gerekli gvenlik nlemlerinin alnmas arttr. Nkleer santraller evreyi en az kirleten
elektrik santralleridir. evre dostu bir termik santral tr olduu dncesi giderek
yaygnlamaktadr.

ekil 1.19: Nkleer reaktrn blmleri

32

(1)Reaktr kalbi (reactor core)

(2)Kontrol ubuu (control rod)
(3)Reaktr basn kab (pressure vessel)
(4)Basnlandrc (pressurizer)
(5)Buhar reteci (steam generator)
(6)Soutma su pompas (primary coolant pump)
(7)Reaktr korunak binas (containment)
(8)Trbin (turbine)
(9)Jeneratr - Elektrik reteci (generator)
(10)Younlatrc (condenser)
(11)Besleme suyu pompas (feedwater pump)
(12)Besleme suyu stcs (feedwater heater)

Nkleer santraller, hidroelektrik ve kmr yaktl santrallerin aksine, teknik olarak her
yere kurulabilir. Ancak retilen elektriin ekonomik olabilmesini salamak amacyla
santralin bir yere kurulabilmesi iin o yerin tamas gereken artlar vardr. Buna gre;
nkleer santraller kurulurken yapm maliyetini en aza indirebilmek amacyla deprem riskinin
en dk yer olmas, nkleer santral paralarnn santralin kurulaca yere kolay tanabilmesi,
nkleer santrallerin yksek soutma suyu ihtiyacnn karlanmas iin deniz kenarnda
kurulmas gereklidir.

Nkleer santrallerin blmleri ve grevleri

Resim 1.10: Reaktrn Kalbi

Nkleer reaktr: Uranyum atomunun fizyona urad ve yksek snn

elde edildii, nkleer santralin en nemli blmdr.
Basn kab: Yaktlarn tmn barndran ve buhar retmek iin kullanlan,
yksek basntaki soutma suyunu iinde tutan ksmdr. Kalnl 20-25
cm kadardr.
Koruma kab: Basn kab, buhar reteleri gibi tm reaktr paralarn
koruyan kaptr. ksm 2 cm kalnlnda elik bir zrh ve onun dnda 2
ile 5 m kalnlnda bir beton kabuktan oluur.
33

Kondanser: Trbinde kullandktan sonra kan buhar, younlatrarak

suya dntrr. Kondanserden kan su, pompa yardmyla soutma
kulesine gnderilir.
Atk Toplama Sistemi: Nkleer santrallerin en nemli ilev gren
sistemlerinden biridir. Radyoaktif madde ieren atklar (kat, sv, gaz),
ayr ayr ileme tabi tutulur. En nemlisi kat atklardr. Kat atklar
ncelikle cam kaplar iine alnr ve tuz madenlerinde saklanr.
Moderatr: Paralanma sonucu ortaya kan hzl ntronlar yavalatan
maddedir. Bu madde grafit, hafif su veya ar sudur (H2O-D2O ve sv
sodyum). Ntronlar yavalatlarak dier ekirdeklerle etkileime girmesi
salanr. Moderatr ayn zamanda soutucu grevi de yapar.
l, kontrol ve koruma sistemi: Santralin tm nitelerini izleyen ve
kontrol eden sistemdir. Herhangi bir arza derhl grlebilir.
Buhar trbini: Buharn kinetik enerjisinin mekanik enerjiye
dntrld blmdr.
Generatr: Buhar trbininden elde edilerek miline aktarlan mekanik
enerjiyi, elektrik enerjisine dntren elektrik makinesidir.
alt saha: Nkleer enerjiden yararlanlarak elde edilen elektrik
enerjisinin, alclara iletilmek zere ykseltildii, ilgili koruma ve kontrol
sistemlerinin bulunduu merkezdir.

34

Resim 1.11: Nkleer santraller ve soutma kuleleri

35

LETMEDE

TESS
SAFHASINDA

1996
ELEKTRK
RETM (TWh)

TOPLAM
ELEKTRK
RETMNDEK
PAYI (%)

ARJANTN

6.92

11.43

ERMENISTAN

2.10

36.72

BELKA

41.4

57.18

BREZLYA

2.29

0.74

BULGARISTAN

18.08

42.24

KANADA

21

87.52

15.97

13.62

1.27

EK CUM.

12.85

20.00

FNLANDYA

18.68

28.13

FRANSA

57

378.20

77.36

ALMANYA

20

152.80

30.29

MACARSTAN

14.18

40.76

HNDSTAN

10

7.42

2.21

LKE

RAN

JAPONYA

53

287.00

33.37

KAZAKSTAN

0.09

0.15

GNEY KORE

11

70.33

35.77

LTVANYA

12.67

83.44

MEKSKA

7.11

5.08

HOLLANDA

3.90

4.79

PAKSTAN

0.31

0.56

ROMANYA

0.91

1.75

RUSYA

29

108.82

13.10

G.AFRKA

11.76

6.33

SLOVAK CUM.

11.26

44.53

SLOVENYA

4.36

37.87

SPANYA

53.80

31.97

SVE

12

71.40

52.38

SVRE

23.72

44.45

NGLTERE

35

85.90

26.04

UKRAYNA

16

79.58

43.76

ABD

110

674.78

21.92

TOPLAM

442

36

2300.09

%17

Tablo 1.7: Dnyada nkleer elektrik retimi

1.4.1.3. Gaz Trbinli Santraller

Kk ve orta byklkteki ykler iin kullanlan ve puant santrali olarak grev yapan
santrallerdir. Elektrik ebekelerinde, ykn yksek olduu (puant saatleri) zamanlarda artan
enerji ihtiyacn karlamak iin devreye abuk girip kan santrallere ihtiya vardr. Bu
36

ihtiyac gaz trbinli santraller karlamaktadr. Buhar trbinli santrallere gre daha az yer
kaplar, daha az suya ihtiya duyar ve daha abuk yol verirler. Gaz trbinli santrallerde en
ok motorin, benzin ve doal gaz kullanlmaktadr.

A- Gaz trbini

B- Alternatr

ekil 1.20: Gaz trbinli termik santralin blmleri

Gaz trbininde mekanik enerji elde etmek iin u ilemler yaplr: Trbin ilk
hareketine bir asenkron motor yardmyla balar. lk hareketi veren bu motora start motoru
denir. Start motoru gaz trbinini dndrmeye balar. Gaz trbini artan bir hzla dnmeye
balar. Trbin, sistem kendi kendini hzlandrabilecek hz seviyesine ulancaya kadar start
motoru tarafndan dndrlr. Bu hza ulaldnda start motoru devreden kartlr. Gaz
trbini bu hzn biraz altnda dnerken yanma odasndaki ateleme sistemi (memeler),
atelenerek doal gaz yakar ve hava ile kararak yanan doal gazn oluturduu basn ve itme
kuvveti trbinin kanatklarna arparak trbinin dnmesini salar. Start motoru devre d
kaldnda bu ilem devam ettii iin gaz trbini uygun hzda dnmeye devam eder. Gaz
trbininin bu dnme hareketi, miline akuple bal alternatr yardmyla elektrik enerjisine
dntrlr.

ekil 1.21: Gaz trbini kesiti

Gaz trbinli santrallerin blmleri ve grevleri

Hava kompresr: Yakt-hava kanmndaki basnl havay salayan

elemandr.

Yanma odas (hcresi): Yaktn yaklarak s elde edildii blmdr.

37

Ekonomizer: Trbinden kp bacaya giden kullanlm gaz ssnn bir

ksmyla, kompresrden gelen havay str. Ayn zamanda, bacaya giden
rk gazn ssn da drr.
Trbin: Yanma odasndan gelen scak gaz genletirerek gazn kinetik
enerjisini mekanik enerjiye evirir ve alternatr milini dndrr.
Generatr: Trbinden salanan mekanik enerjiyi, elektrik enerjisine
dntrr.
Hava stcs: Yaktla kartrlacak havann stlmasn salar.
Ateleme sistemi: Yanma odasnda, gazn yanmasn salayan
dzenektir.
Reglatr: generatr devrinin sabit olabilmesi iin yeterli yakt ayarlar.
Yolverme motoru: Kompresr harekete geirmek iin kullanlr.

Eski teknoloji termik santrallerde, sistemin rettii s atlarak sadece elektrik enerjisi
retilmekteydi ve sistem verimi dkt. Fakat son yllarda, retilen sdan da yararlanlarak
gerekletirilen kombine evrim santralleri ile hem s hem elektrik elde edilerek sistem
verimi %50lere ykseltilmitir. Bu santrallere kojenerasyon ( ayn anda s ve elektrik elde
edilen) ya da kombine evrim santral denilmektedir. Bursada Kurulu olan Bursa Doal gaz
Atelemeli Kombine evrim Enerji Santrali 1432 MW gcndedir.

Resim 1.12: Bursa Ovaaka doal gaz kombine evrim santralinden grntler

38

PROJE
RETM(GW
h)

K
K

T. KURULU
G (MW)

5 (*) Ambarl
Bursa
6

GT

NTE ADET
VE GLER

Engil

BULUNDUU
L

YAKIT CNS

SANTRALN
ADI

SIRA NO

Aliaa
GT+K
Seyyar GT
Gkeada GT

Motorin

zmir

4 x 30 + 2 x 30

180

--------

"
"

2,4
0,9

--------

anakkale

3 x 0,5 + 1 x 0,9
1x0,9

"
Doal Gaz
"

Van
stanbul
Bursa

1x15
6x138,8+3 x
172,7
2x704,9

15
1350,9
1432

90
8780
10024

1200

7800

Hamitabat K Doal Gaz Krklareli

12 x 100
7
(*) Santral fuel oil ile de alacak ekilde dizayn edilmitir.
7- TEDA'a bal ortaklk santrali
GT
Gaz trbinli
evrim

--------

Kombine

Tablo 1.8: 1998 yl sonu itibaryla gaz trbinli ve kombine evrim santralleri (TEDA'a ait)

1.4.1.4. Dizel Santraller

Dizel santraller, kk ve orta byklkteki glerin elektrik ihtiyacn karlamak
zere kurulan santrallerdir. Gnmzde fabrika, iletme, Telekom, TV istasyonlar,
hastaneler gibi nemli yerlerde ; bunun yansra haddehanelerde, dkmhanelerde, elektrikle
alan potalarn ve indksiyon bobinlerinin alt iletmelerde enerji kesilmesinde, tesisin
zarar grmesini nlemek iin kullanlr. Dizel santraller elektrik enerjisinin ulatrlamad
llerde ve gemilerde de kullanlr.
Dizel santraller kk yapl olduu iin az yer kaplar. stenildiinde tanabilir. Bu
zelliklerinden dolay ok kullanlr. Fakat elektrik enerjisi retiminde birim maliyeti ok
pahal olduu iin byk santral seviyesinde kullanlmas uygun olmaz. Bu sebeple elektrik
enerjisinin kesildii zamanlarda hizmetlerin devamlln salamak iin kullanlr.
Uygulamalarda generatr olarak bildiimiz cihazlar kk apl dizel santral
uygulamalardr. evreye grlt haricinde fazla zarar da vermezler.

ekil 1.22: Dizel santral blok diyagram

39

Dizel santrallerde yakt olarak mazot kullanlr. Santralde mekanik enerjiyi oluturan
ksm dizel motordur. Dizel motorun almas u ekildedir:
Szge ve susturucudan geerek basn ve scakl arttrlm hava, dizel motora
verilir. Motorun pistonlar tarafndan sktrlan bu havann iine basnl yakt (mazot)
pskrtldnde, ortamda bir patlama oluur. Bu patlama etkisi ile skan pistonlar geriye
doru itilir. Bu olay zincirleme devam eder. Pistonlarn ucuna bal bir volan sayesinde
hareket dzgn dairesel harekete evrilir. Buradaki mekanik enerji, dizel motorun miline
bal alternatr dndrerek elektrik enerjisi elde edilir.

Resim 1.13: Byk gl dizel elektrik santrallerinden grntler

Dizel santrallerin blmleri ve grevleri

Dizel motoru: Motorin ile alan ve beslenecek alclarn gcne gre

seilen (beygir gc cinsinden), iten yanmal bir motordur. Motorinin,
motor silindirlerinde yaklmasyla pistonlar aa yukar alr ve
pistonlara bal krank milinden, dzgn bir dnme hareketi elde
edilir. Bu hareket yardmyla jeneratr mili dndrlerek elektrik
enerjisi retilir.

Volan: Dizel motordan elde edilen hareketin, dzgn ve titreimsiz

olmasn salar (Titreim moment deimelerinden kaynaklanr.).

Jeneratr: Dizel motordan salanan mekanik enerjiyi (dnme

hareketi), elektrik enerjisine dntrr ve alclar besler.

Kumanda Panosu: zerinde elektriksel l aletleri bulunan, retilen

elektrii aktaran, santrali devreye alan ve karan otomatik kumanda
sisteminin de bulunduu blmdr.

Yakt tank ve pompa: Dizel santral iin gerekli yaktn saland

blmdr. Ana ve gnlk yakt tank olmak zere iki adet tank vardr.
Gnlk yakt deposuna gelen yakt ana tanktan salanr. Pompalar ise
yaktn ana tanktan yardmc tanka pompalanmasn salar.

Yol verme dzenei: Dizel motorlarn, enerji ihtiyac olduu anda devreye
girebilmeleri ve yk beslemesi yapabilmeleri iin her an almaya hazr
bulundurulma zorunluluu vardr. Bunun iin ilk hareketi salayacak olan
akmlatrlere ihtiya vardr. Yol verme ii, kompresrden salanan
basnl havayla da yaplabilir. Ayrca, motor gvdesi almaya hazr bir
40

scaklkta tutulmaldr. Aksi hlde, dizel santral devreye girdiinde

hemen yk beslemesi yapamaz.

Resim 1.14: Bir Trk firmas tarafndan lde kurulmu dizel elektrik santrali (Sapugaskanda)

1.4.2. Hidroelektrik Santraller

Suyun, potansiyel ve kinetik enerjisinden yararlanlarak elektrik enerjisi retilen
santrallerdir. Akmakta olan suyun kinetik enerjisi veya bir gldeki durgun suyun potansiyel
enerjisi hidroelektrik santrallerde elektrik enerjisine dntrlr. Bir barajda oluturulan
yapay veya doal bir glden gnderilen su, elektrik reten alternatrlere bal bir trbinin
arklarn dndrmekte kullanlr.

41

ekil 1.23: Hidroelektrik santrallerde elektrik retimi

Elektrik retmede kullanlan kaynan da baml olmamas, tkenirlik sorununun

bulunmamas ve doaya atk brakmamas en byk avantajlardr. Bu nedenle hidroelektrik
santraller, dnyada ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Trkiye hidroelektrik potansiyeli
yksek, akarsuyu bol bir lkedir.
Bunun yannda enerji retimi iin yaplan barajlar, sulama, takn kontrol, ime suyu
temini, akarsu debisinin dzenlenmesi, balklk, tamaclk, su sporlar (turizm) gibi eitli
yan faydalar da salar.
Gnmzde dnya elektrik retiminin %23' hidroelektrik santrallerden temin
edilmektedir. lkemizde, elektrik enerjinin nemli bir ksm (%47) hidroelektrik
santrallerden salanmaktadr.

Hidroelektrik santrallerin, baz olumsuz taraflar da yok deildir. Kurulu maliyetleri

yksek, yapm sreleri uzundur. Bunun yannda kurulduklar yerlerdeki tarm alanlarnn bir
ksmnn yok olmasna neden olur. Su altnda kalan topraklar batakla dnr ve metan
gaz retimine yol aar.
Su santrallerinde en nemli ksm barajlardr. Barajlar; arlk barajlar, kemer
barajlar, toprak ymal barajlar ve payandal barajlar olarak drt ekilde yaplr.

42

Resim 1.16: Keban Hidroelektrik Santrali (HES) ve hidroelektrik santralin blmleri

Hidroelektrik santralleri; zerine kurulduklar suyun zelliine, suyun d

yksekliine, baraj yapm malzemesine, santral kapasitesine, santral yapm yerine ve retilen
enerjinin karakter ve deerine gre eitlere ayrabiliriz. Hidroelektrik santrallerin zerine
kurulduklar suyun zelliine gre eitleri unlardr:

Akarsu tipi (barajsz) hidroelektrik santraller

Depo tipi (barajl) hidroelektrik santraller
Med-cezir (gel-git) hidroelektrik santraller
Depresiyon hidroelektrik santraller

1.4.2.1. Akarsu Tipi (Barajsz) Hidroelektrik Santraller

Elektrik retmek iin baraj yaplmaz. Akarsu, bir kanal veya tnele alnarak belli bir
meyil kazandrlr. Trbin ise bir kpr gibi kanaln zerine kurulur. Barajsz hidroelektrik
santrallerin kurulaca akarsuyun trbin milini evirebilecek potansiyele ve yllk debisinin
asgari elektrik retimine yetecek kadar olmas gerekir.

43

ekil 1.25: Akarsu tipi santral prensibi

Akarsu tipi santrallerde, pik (en youn) saatlerdeki yk karlamak iin ykleme
havuzlar yaplr. Bu havuzlara ykn az olduu saatlerde su pompalanr. Daha sonra pik
saatlerinde bu havuzlardaki su ek enerji retilmesinde kullanlr. Dicle Nehri Botan kolu
zerinde 1 MW gcnde santral kurulmutur.

Resim 1.17: Akarsu tipi hidroelektrik santrali

1.4.2.2. Depo Tipi (Barajl) Hidroelektrik Santraller

Akarsu zerine barajlar yaplarak nce byke bir yapay gl meydana getirilir ve
burada su biriktirilir. Bu suyun belli bir potansiyel enerjisi vardr. Dolaysyla kurak geen
yllarda bile bu tip hidroelektrik santrallerde elektrik retilebilinir.

44

ekil 1.26: Depo tipi (barajl) hidroelektrik santral prensibi

Barajl hidroelektrik santraller enterkonnekte sisteme uyum salarlar ve pik

yklerini ok rahat karlar. nk her an yeterli su potansiyeline sahiptir. Santralin kurulu
maliyeti pahaldr ve yapmlar uzun zaman gerektirir. Gnmzde dnyada en yaygn
kullanlan hidroelektrik santral eididir. Trkiye'de bugne kadar uluslararas ltlere gre
baraj niteliinde olan 504 adet depolama tesisinin yapm gerekletirilmitir. Atatrk,
Keban, Altnkaya, Karakaya Hidroelektrik Santralleri lkemizin nemli depo tipi (barajl)
santrallerindendir.

Resim 1.18: Sr Baraj (depo tipi) hidroelektrik santrali (K.Mara)

45

1.4.2.3. Med-cezir (Gel-git) Hidroelektrik Santraller

Okyanuslarda meydana gelen gel-git olayndan yararlanlarak elektrik enerjisi reten
santrallerdir. Ykselen denizin suyu bir koya (Hali vb.) alnr. Su alma ii kapaklar
yardmyla yaplr. Su ykselirken (hazneye dolarken) trbin almaya balar. Ykselme
tamamlannca su alma kapa kapanr ve tutulan su kanal yardmyla trbine verilir. Su
ekilirken de trbin alr ve elektrik retir. Yani hazneye su dolarken de boalrken de
trbin alr ve elektrik retir. Suyun ekilmesi tamamlannca kapaklar tekrar alr ve su
giriine hazr tutulur.

ekil 1.27: Gel-git santral prensibi

lkemiz, gel-git enerjisi bakmndan uygun deildir. Ancak dnyada uygulamalar

vardr. rnein; Fransa'nn Atlantik sahilinde (Resim 1.19) her biri 10 MW gcnde 24 adet
santral
vardr. Elektrik retiminin srekli olmamas gel-git enerjisi santrallerinin
dezavantajdr.

Resim 1.19: Fransa Rance gelgit santrali

46

1.4.2.4. Depresiyon Hidroelektrik Santraller

Denizden alakta olan llerde veya denize kys olan ok scak blgelerde, suyun
fazla buharlamasndan yararlanlarak elektrik reten santrallerdir.
Depresiyon hidroelektrik santrallerin alma prensibi u ekildedir: Scak blgedeki
uygun bir koy, duvarlar vastasyla denizden ayrlr. Denizden ayrlarak oluturulan gldeki
su, scakln etkisiyle hzla buharlar ve su seviyesi deniz seviyesinin altna der. Gnlk
lmlerle, buharlaan su miktar tespit edilir. Daha sonra gnlk olarak buharlaan su
miktarna eit debide deniz suyu, bu koya (gle) tnel yardmyla aktlr. Tnelden gelen
su, belli bir d ile trbine verilerek elektrik retilir. Oluturulan suni gln, zamanla deniz
suyundan toplanacak tuzu da alabilecek kapasitede olmas gerekir.
Bir dier yntem ise llerdeki deniz seviyesinden alakta bulunan ukurlara, deniz
suyunun tanmas ve ayn yntemle elektrik retilmesidir. Uygulanmas planlanan en byk
proje, Kattara ukurunda bu yntemle elektrik retme projesidir. Kattara ukuru (MsrKahire) deniz seviyesinden 135 m aadadr. Akdeniz'in suyu, 80 km uzunluundaki
tnellerle bu ukura tanacak ve 60 m d ykseklii ile elektrik retilebilecektir.

ekil 1.28: Depresiyon santral prensibi

47

1.4.3. lkemizdeki Balca Santraller

Modl ierisinde lkemizde elektrik reten santrallere ait tablolar verdik. Daha nce
de deindiimiz bu konuyu hatrlamak amacyla lkemizin belli bal santrallerini
tekrarlayalm:

E-S*
E*
E
E
E

Yllk
retim

Kaya
Beton-Kemer
Bet.A.-Kaya
Kaya
Beton-Kemer

Kurulu
Gc

anlurfa
Diyarbakr
Elaz
Samsun
Antalya

Kullanm
Amac

Gvde
Dolgu Tipi

1992 Frat
Atatrk
1987 Frat
Karakaya
1975 Frat
Keban
1988 Kzlrmak
Altnkaya
Oymapnar 1984 Manavgat
(*) E: Elektrik / (*) S: Sulama

li

Akarsuyu

letmeye
Aln
Tarihi

Ad

Hidroelektrik santraller;

MW
2400
1800
1330
700
540

GWh
8900
7354
6000
1632
1620

Tablo 1.9: Kurulu g sralamasna gre lkemizin nemli hidroelektrik santralleri

Termik santraller;
Santralin Ad

Yakt
Cinsi
Takmr
Linyit
"
"
Fuel - Oil
Motorin
Doal Gaz
Doal Gaz
Tabii Buhar

atalaz
Afin - Elbistan
ayrhan 1,2,3,4
Seyitmer
Ambarl
Aliaa GT+K*
Bursa K*
Ambarl K
Denizli
Termik Toplam
(*) GT: Gaz Trbinli
(*) K: Kombine evrim

Bulunduu l
Zonguldak
K.Mara
Ankara
Ktahya
stanbul
zmir
Bursa
stanbul
Denizli

Toplam Kurulu
G(Mw)
300
1360
620
600
630
180
1432
1350,9
15
8131,1

Proje
retimi (Gwh)
1950
8840
3900
3900
4100

Tablo 1.10: Kullanlan yakta gre lkemizin nemli termik santralleri

1.4.4. Santrallerin Elektriksel Donanmlar

Santrallerdeki elektrik enerjisi retiminde kullanlan niteler unlardr:

Alternatr (Generatr) ve uyartm sistemleri (Ana ve yedek)

Devir ve gerilim ayar sistemleri (Reglatrler)

Transformatrler ve ak arj sistemi ile kesintisiz g kaynaklar

Dizel grubu
48

10024
8780
90
52749

Santral kumandas ve gvenlik devresi sistemleri

l ve kontrol elemanlar

Elektrik santrallerinde, ncelikle mekanik enerji elde edilir ve bu enerji baz

dzeneklerle jeneratr miline aktarlr. Jeneratrler ise mekanik enerjiyi alternatif elektrik
enerjisine dntrr. Jeneratrlerin rettikleri gerilim, g trafolar yardmyla ykseltilerek
alclara gnderilir. Bu ilem yaplrken birok ekipman kullanlr.
NOT: jeneratr ve alternatr kelimeleri ayn anlama gelmektedir.

ekil 1.29: Elektriin retim ve datm emas

Jeneratrde retilen elektrik enerjisi, nce kablolar yardmyla datm odasna

aktarlr. Datm odasndan g trafosuna, g trafosundan da ykseltilerek kesiciye gelir.
Kesiciden bara ayrclarna, bara ayrclarndan baralara, baralardan tekrar kesiciye,
kesiciden hat k ayrcsna, oradan da enerji nakil hatlarna iletilerek alclara gnderilir.
Bu sistem dnmn salayan alt sahalardr. Bir santralde enerji retiminin sreklilii ve
iletme gvenlii, yardmc nitelerin kaliteli ve hzl devreye girmesi ile salanr. Enerjinin
sreklilii bakmndan, bir arza srasnda yardmc nitelerin hemen devreye girebilmesi iin
alnacak nlemler unlardr:

Enterkonnekte ebekeden alnacak bir hatla santralin kendi gereksinimini temin

edebilecek bir transformatr balants olmaldr.
Santralde yedek olarak bir dizel alternatr sistemi bulunmaldr.
Ak ve ak arj sistemi bulunmaldr.

1.4.5. Santral Kumanda ve Gvenlik Devresi Sistemleri

Elektrik enerjisi retiminde kullanlan tm sistemlerle ilgili gzlem, lm, kontrol ve
gerektiinde mdahale santral kumanda odalarnda yaplr. Kumanda odalarnda santrallerin
btn birimlerini ayr ayr kontrol ve kumanda edebilecek sistemler vardr. Genellikle duvar
ve masa tipi panolarla ve monitrlerle donatlmlardr.
Enerji retiminde kullanlan tm birimlerle ilgili bilgiler, otomatik kumanda yoluyla
panolarda bulunan kl veya sesli cihazlara iletilir. Ayrca, panolarda bulunan l
aletlerinden olumlu veya olumsuz tm durumlar gzlemlenip kaydedilebilir.

49

Resim 1.20: Atatrk Baraj hidroelektrik santrali kumanda odas

Santral kumanda merkezinde enerji kesilmesine kar, kontrol ve gvenlik sistemine

yedek enerji salayan sistemler kurulmaldr. Bu konuda komu santral ile yaplan
balantlardan ya da ak arj sistemlerinden yararlanlabilir.
Kumanda masalarnda, haberlemeyi salayacak kuranportr (telefon) sistemi de
bulunur. Kumanda odalarnda 24 saat boyunca ilgili teknik elemanlar hazr bulunur. Teknik
elemanlar, her trl mdahale ve kontrol yapabilecek bilgi ve tecrbeye sahip olmaldr.

1.4.6. Santraller Aras Haberleme Sistemleri

Yksek gerilim ebekelerinde santraller, trafo merkezleri ve datm merkezleri aras
haberleme, gvenli ve srekli bir besleme yapabilmek iin ok nemlidir. Haberleme iin
kuranportr cihazlarnn yan sra, telefonlar ve telsizlerden de yararlanlr. Son dnemde
yaplan almalarla santraller ve enerji iletim-datm ebekeleri aras haberlemeler cep telefonu
zerinden gerekletirilecektir.
Santraller aras haberleme, kuranportr denilen cihazlarla salanr. Kuranportr bir
nevi telefondur. Haberleme yksek gerilim iletkenleri zerinden yaplr. Ayrca haberleme
iletkeni kullanlmaz.
Kuranportr cihaz, yksek frekans sinyali zerine daha alak frekansl bir sinyalin
bindirilmesini ve uzak mesafelere gnderilmesini salar. Yksek gerilimin frekans 50 Hz
olmasna karn, kuranportr cihaz ile yaplan haberleme frekans 35- 490 kHz.'dir.

50

ekil 1.30: Kuranportr cihaz

51

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Uygulama faaliyeti sonucunda elektrik retim santral eitlerini ve santral elektrik
donanmlarn seebileceksiniz.
lem Basamaklar

neriler

Enerji retiminde kullanlan

kaynaklar seiniz.

alma ortamn hazrlaynz.

nlnz giyiniz.
Evinizde kullandnz elektrik enerjisinin hangi
kaynaklar kullanlarak retildiini reniniz.
Blgenizde elektrik retiminde kullanlabilecek
kaynaklar aratrnz.

Yapl tiplerine gre santralleri

seiniz.
Kk gl bir dizel jeneratr
altrnz.

Bulunduunuz evrede, elektrik enerjisi

retiminde hangi tip santral kurularak enerji
retebileceinizi deerlendiriniz.
Dizel jeneratr altrmasn i gvenlii
kurallarna uyarak yapnz.
Temiz ve dzenli olunuz.
Planl olunuz.
Sabrl olunuz.

Santral elektrik donanmlarn

seiniz.
Santral elektrik
donanmlarndan kuranportr
cihazn inceleyiniz.

Elektrik reten santral donanmlarn gzden

geiriniz.
Kuranportr cihaznn enerjisiz olmasna dikkat
ediniz.

52

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri
Evet Hayr
1. Elektrik enerjisi retiminde kullanlan kaynak eitlerini seebildiniz
mi?
2. Elektrik reten santral eitlerinin zelliklerini seebildiniz mi?
3. Buhar trbinli santral nitelerini ve zelliklerini seebildiniz mi?
4. Yapl ekline gre hidroelektrik santral eitlerini seebildiniz mi?
5. Elektrik santralleri donanmlarn ve zelliklerini seebildiniz mi?
6. Santraller aras haberleme sistemlerini ve zelliklerini seebildiniz
mi?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

53

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1.

Aadakilerden hangisi kmrn yaklmas ile enerji reten elektrik santralidir?

A) Hidrolik santra
B) Nkleer santral
C) Termik santral
D) Jeotermal santral

2.

Aadakilerden
hangisi elektrik enerjisinin stnlklerinden biri deildir?
A) At olmayan temiz bir enerjidir.
B) Dier enerjilere dntrlebilir.
C) stenilen bykle ayarlanabilir.
D) Manyetik kirlilie neden olur.

3.

Aadakilerden hangisi enerji retiminde kullanlan kaynaklardan biri deildir?

A)Hidrolik
B)Termik
C)Metafizik
D) Hidrojen

4.

Aadakilerden
A) Jeotermal

hangisi yenilenebilir enerji kaynadr?

B)Ta kmr
C) Petroll kayalar

D) Uranyum

5.

lkemizde aadakilerden en ok hangi sektrde elektrik tketilmektedir?

A) Mesken
B) Sanayi
C) Ticarethane
D) Resm daire

6.

Aadakilerden
A) Yataan

hangisi tabii buharla alan termik santraldir?

B) Hopa
C) Kzldere
D) Afin-Elbistan

7.

Aadakilerden
A) Basn kab

hangisi nkleer santral blmlerinden deildir?

B) Kondanser
C) Reaktr
D) Dizel motor

8.

Aadakilerden
A) Gller

hangisi gel-git santrallerinin kurulduu yerlerdir?

B) Ak denizler C) Akarsular
D) Kapal gller

9.

Aadakilerden
A) Alternatr

hangisi elektrik retiminde kullanlan blmlerden biri deildir?

B) Besleyici
C) Ak grubu
D) Transformatr

10.

Aadakilerden
A) Reglatr

hangisi santraller aras haberlemeyi salayan cihazdr?

B) Osilatr
C) Transformatr
D) Kuranportr

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

54

RENME FAALYET2
RENME FAALYET2
AMA
Her yerde, standartlara ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak enerji
retiminde kullanlan alternatrleri hatasz olarak seebilecek ve altrabileceksiniz.

ARATIRMA

Yakn evrenizdeki elektrik reten santrallerin alternatrlerini inceleyiniz.

Alternatrlerin paralel balanma amalarn aratrnz.

Alternatr deneylerinin yapld deney setlerini inceleyiniz.

2. ELEKTRK ENERJS RETM

NTELER
2.1. Senkron Makineler
Senkron, kelime olarak eit zamanl anlamna gelmektedir. Bu kelime ilk kez elektrik
makineleri zerinde aratrmalar yapan fiziki Steinmetz tarafndan kullanlmtr. Senkron
makineler grubuna, alternatrler (generatrler), senkron motorlar ve senkron
konvertrler girer. Senkron motor ile alternatr arasnda yap bakmndan bir fark yoktur.

2.1.1. Tanm

ekil 2.1: Senkron motor ile alternatrn (generatrn) fark

Rotor devri ile stator devri eit olan makinelerdir. Senkron makineye mekanik enerji
verilip elektrik enerjisi alnrsa alternatr; elektrik enerjisi verilip mekanik enerji alnrsa
senkron motor olur.
55

Bir baka tanmlamayla senkron makine; stator sarglarnda alternatif akm, rotor
sarglarnda ise doru akm bulunan ve rotor hz senkron devirle dnen veya dndrlen
makinelerdir.

2.1.2. Senkron Makinelerin Yaps

Alternatif akm senkron generatrlerle retilir. Bu makinelere ksaca alternatrler de
denir. O halde, milinden ald mekanik enerjiyi, gerek 1 fazl gerekse 3 fazl alternatif
gerilime dntren veya alternatif gerilim reten makineleri alternatr diye
tanmlayabiliriz. Genel olarak fazl olarak karlalan alternatrlerden gnmzde elde
edilen maksimum g 1500 MVA ulamtr (nkleer santraller iin turbo alternatrler).
Bugnk imknlarla 4 kutuplu 2500 MVAlk turbo generatrlerin yapm mmkn
olmaktadr.
Alternatrler balca iki ana blmden oluurlar: Endvi (stator) ve endktr (rotor)
NOT:Ayn kavramlarla D.C. generatrlerinde de (dinamolarda) karlamtk.
Endvi, alternatrlerde alternatif gerilimin elde edildii ksma denir. Birer yzeyleri
yaltlm silisli salarn paketlenmesinden yaplmlardr. Endvi yapsna gre duran
endvili ve dnen endvili olmak zere iki ksma ayrlr. Dnen endvili alternatrn
endktr sabittir. Duran endvili alternatrn endktr ise hareketlidir. Alternatr ister
dnen endvili olsun ,isterse duran endvili olsun endvi zerinde daima alternatif gerilimin
retildii sarglar bulunur. Endktr zerinde ise daima kutup (doru akm) sarglar
bulunur. Genelde endvi, kk gl alternatrlerde dnen ksmda bulunur. Byk gl
alternatrlerde ise duran ksmdadr.
Kutuplar (endktr) hareketsiz, endviyi (rotoru) hareketli olarak dinamolarda
grmtk. Gerekten de dinamolarda endvi mili zerindeki kollektr kaldrr, yerine
bilezikleri koyarsak yapsal olarak kk gl alternatrle karlarz. Ancak her iki
makinede de endvi sarm ekilleri farkl zellikler tamaktadr. Dner endvili alternatrler
byk gler iin yaplamazlar. Dnen endvili makinelerde akm ve gerilimler d devreye
bilezik ve fralar yardm ile alnmaktadr. Ancak kuvvetli akm ve yksek gerilimlerde bu
ilem birok sorun oluturur.

ekil 2.2: Yuvarlak (silindirik) kutuplu senkron makinenin yaps

56

Endktr (kutuplar), manyetik alann meydana geldii uyartm (kutup) sarglarn

tayan byk gl makinelerde dnen ksmdr. Endktr bu yzden rotor olarak da
isimlendirilir.
Senkron makineler rotor cinsine gre iki ekilde incelenir:

kk kutuplu rotor ieren senkron makineler

Yuvarlak kutuplu rotor ieren senkron makineler

2.1.3. Senkron Makinelerin Endvi Yaplarna Gre eitleri

2.1.3.1. Dnen Endvili Senkron Makineler
Dnen endvili senkron makineler yapl bakmndan doru akm makinelerine
benzer. Bu benzeyiin nedeni her iki makinenin endvi evresine yaylm ve alternatif olarak
yn deitiren kutuplar ile (Bu kutuplar doru akmla uyarld gibi, ok kk makinelerde
daim mknatslardan da yaplabilmektedir.) zerlerinde alternatif gerilimler indklenen endvi
bobinlerinin bulunmasdr.
Birbirine ok benzeyen bu iki makine arasndaki fark, endvi bobinlerinde indklenen
alternatif gerilimlerin doru akm makinesinde kollektr yardm ile dorultulmu olarak
darya alnrken senkron makinede endvi bobinlerinde indklenen alternatif
gerilimlerin bilezikler yardm ile darya alnmasdr.
ekil 2.3te senkron generatr ile doru akm generatrn prensip emalar verilmitir.

a ) Senkron generatr

b) Doru akm generatr

ekil 2.3: Generatrlerin genel prensip emalar

57

Dnen Endvili Senkron Makinelerin Yaps

ekil 2.4'te
bulunur.

grld gibi dnen endvili senkron makinelerde balca u paralar

Stator
Rotor
Bilezikler
Fralar
Yataklar ve dier paralar

ekil 2.4: Dnen endvili senkron makine

Rotor (endktr): Kutup sarglarnn sarld ksmdr. Silisli saclarn

paketlenmesi ve zerine sarglarn sarlmas ile meydana gelir. Bu kutuplar
aynen doru akm makinelerinin kutuplar gibidir. Kutup bobinleri dardan bir
doru akm g kayna ile beslenir.
Stator (endvi): Silisli saclarn paketlenmesiyle ve zerine alternatif akm
sarglarn sarlmasyla meydana gelir. Bu ksm doru akm makinelerinin
(endvisi) gibidir.
Bilezikler: Endvide endklenen alternatif gerilimin, alternatif gerilim olarak
d devreye fralar yardmyla alnmasn salar. Ayrca d devreden rotora
gerilim uygulamasna imkn verir.
Fralar: Endvide endklenen alternatif gerilimi bilezikler yardmyla d
devreye almaya veya d devreden rotora gerilimin uygulanmasn salar.
Fralar, karbon veya karbon alamdan yaplr.

Kutuplar dta olan ve yapl bakmndan doru akm makinelerine benzeyenler,

kk kutuplu ve dnen endvili senkron makineler olup kk glerde kullanlr.
Dolaysyla bu makinenin hareket eden ksmda bulunan endvi sargsnn yaltlmas da bir
problem oluturmaz. Fakat g bydke sarg geriliminin de byk seilmesi gerekecektir.
zellikle santrallerde ebekelerin beslenmesinde kullanlan yksek gerilim altnda
alan senkron generatrlerin ok iyi yaltlmas gerekir. Bu bakmdan ok iyi yaltlmas
gereken alternatif akm sargsnn dnen ksmda bulunmas sakncaldr. Bu nedenle, ok
58

nceleri tamamen doru akm makinelerine benzeyen senkron makineler kullanlrken

sonralar orta ve byk glerde bunlardan tamamen vazgeilerek duran endvili, dnen
endktrl senkron makineler kullanlmaya balanmtr.

Yataklar ve dier paralar: Rotorun rahata dnmesini salar. Dier paralar

olarak mil, vantilatr, klemens kutusu gibi paralar bulunmaktadr.
2.1.3.2. Duran Endvili Senkron Makineler
Bu senkron makinelerde statoruna gerilim indklenen sarglar yerletirilmitir.
Rotoruna ise kutup sarglar sarlmtr. Bu tip senkron makineler orta ve byk gl olarak
imal edilir. Rotoru kutup sargl senkron makine ekil 2.5'te gsterilmitir. Rotoru kutup
sargl senkron makinedeki balca paralar unlardr:
Stator, rotor, bilezikler, fralar, yataklar ve dier paralar

ekil 2.5: Rotoru kutup sargl senkron makine

Stator: Silisli saclarn paketlenmesiyle oluturulmu ve iine alternatif

sarglarn sarlmas iin oluklar almtr. Bu ksm asenkron motorlarn statoru
gibidir.

Rotor: Kutup sarglarnn (uyartm sarglarnn) sarld ksmdr. Senkron

generatrleri dndren sistemlerin devir saysna bal olarak rotor, iki tipte
yaplr. Bunlar;

kk (kntl) kutuplu rotor

Yuvarlak (silindirik) kutuplu rotor

Bilezikler: Rotora doru gerilimin d devreden fralar yardmyla verilmesini

salar.

Fralar: Rotora doru gerilimi d devreden bileziklere iletilmesini salar.

Yataklar ve dier paralar: Rotorun rahata dnmesini salar. Dier paralar

olarak mil, vantilatr, klemens kutusu gibi paralar bulunmaktadr.
59

2.1.4. Senkron Makinelerin Rotor Cinsine Gre eitleri

2.1.4.1. kk (kntl) Kutuplu Rotoru Olan Senkron Makineler
kntl kutuplu senkron makineler, su trbinleri veya dk devirli dizel
makinelerinde dndrlr. Kutup balar birer yzeyleri yaltlm sa levhalarn
paketlenmesinden yaplr. Kutup ayaklar ise dkme demirden yaplabilir.

ekil 2.6: Rotor cinsine gre senkron makine kesitleri

Rotor oluklarnda bulunan sarglar kendi aralarnda N-S-N-S kutuplar oluturacak

ekilde balanr. kntl kutuplu alternatrler ok kutuplu olarak yaplr. Bunlarn rotor
aplar byk, rotor uzunluklar ise kktr. Bu alternatrler yksek devirde kullanlmazlar.
nk rotorun yapm eklinden kaynaklanan santrifj etki ile byk grlt ve rzgar
kayplarnn nne geilemez. Rotor montaj ekilleri de eitli olabilir. Mekanik enerjisini
kaplan trbnnden salayan alternatrlerde emsiye tipi dik eksenli, Francis trbn ile
uyartlan dikey eksenli, Pelton trbini ile uyarlan alternatrlerde yatay eksenli montaj
ekilleri uygulanmaktadr.
2.1.4.2. Yuvarlak (Silindirik) Kutuplu Rotoru Olan Senkron Makineler
Yuvarlak (silindirik) kutuplu senkron makineler, yksek devirli trbinlerde (buhar
trbinlerinde) kullanlr. Genel olarak silindirik endktrlerin boylar uzun, aplar kktr.
Bu tr alternatrlere turbo alternatr de denir.
Silindirik endktrlerde kutup sarglar, mile paralel alan oluklara yerletirilmitir.
Kutup sargs ular, rotor mili zerinde bulunan bileziklere balanr. Bu tr alternatrlerde
rzgr kayplar ok azdr. 2 veya 4 kutuplu olarak yaplrlar. Yatay milli olarak alrlar.
Yuvarlak kutuplu senkron makinelerin rotordaki alan sarglar kntl kutuplu
rotorlarda olduu gibi kutuplar zerine sarlmayp oyuklar ierisine yerletirilmitir. Ular
ise rotordaki bileziklere balanmtr. Byk gl makinelerde iletkenler, kllamasna
bklm bakr lamalardr. Bylece daha iyi soutma ve mekanik dayankllk salanr.
60

Resim 2.1: Srasyla kk kutuplu ve silindirik (dz) kutuplu senkron makine rotorlar

Statorun (endvinin) duran ksmda olmasnn balca faydalar unlardr:

Gerilimin d devreye alnmas iin fra ve bilezik kullanlmamas
Hareketsiz ksmdaki sarglarn izolesinin daha kolay olmas
Sarglarda merkezka (santrifj) etki ile karlalmamas
Sarglarn soutulmasnn daha kolay olmas

Sonu olarak; Byk gl senkron generatrlerin duran endvili, dnen endktrl

olarak yaplmasnn avantajlar daha oktur.

2.1.5. Senkron Makinelerin alma Yntemleri

Senkron makineler altrlmalarna gre iki durumda incelenecektir. Bunlar;

Senkron makinelerin generatr olarak altrlmas

Senkron makinelerin motor olarak altrlmas

Senkron generatr (alternatr) olarak altrlrken:

Doru akm ile uyartlan rotor, evirici bir makine ile ve senkron hz ile
dndrldnde stator sarglarnda oluan alternatif gerilim, elektriksel bir g meydana
getirir.
Her iki alma durumunda da doru akm ile beslenen rotor, stator sarglarndan
geen alternatif akmn oluturduu dner magnetik alann dn hzna eit bir hz ile, baka
bir deyile senkron hz ile dner veya dndrlr.
Senkron motor olarak alma durumunda:
Rotor ve stator magnetik alanlarnn karlkl etkilerinin sonucu olarak oluan
magnetik dndrme momenti, rotorun senkron hz ile dnmesini salar. Bu dnme
sonucunda mekaniksel bir g alnr.

61

2.1.5.1. Senkron Makinelerin Generatr Olarak altrlmas

Alternatif akmn retilmesinde kullanlan elektrik makinelerine senkron generatr
(alternatr) denir. Dier bir deyile mekanik enerjiyi alternatif akm (A.C.) elektrik
enerjisine dntren makinelerdir.
Elektrik enerjisinin retimi, iletilmesi ve datlmasnda alternatif akmn
kullanlmas byk kolaylklar salamaktadr. Alternatif akmn retilmesinde generatrler
kullanld iin senkron generatrlerin (alternatrlerin ) nemi byktr.

Dnen endvili senkron generatrler: Bu tip senkron generatrler, "Sabit

kutuplar ierisinde dndrlen iletkenlerde Farady Kanununa gre bir gerilim
indklenir." prensibiyle alr.

ekil 2.7: Sabit kutuplar arasnda dnen iletkende A.C. gerilim indklenmesi

Dinamolarda kullanm olduumuz indksiyon prensibi indklenen gerilimi kollektr

ve fra yardmyla doru akm olarak alyoruz (ekil 2.8). Senkron generatrler de ise
indklenen gerilimi bilezikler ve fra yardmyla alternatif akm olarak alyoruz (ekil 2.7).

ekil 2.8: Sabit kutuplar arasnda dnen iletkende D.C. gerilim indklenmesi

62

Duran endvili senkron generatrler: Bu tip senkron generatrler;

"Mekanik enerji ile dndrlen kutuplar etrafnda bulunan iletkenlerde Faraday
Kanununa gre bir gerilim indklenir" prensibiyle alr (ekil 2.9).
Genellikle byk gl senkron generatrler bu tipte imal edilmektedir.

ekil 2.9: Rotoru (kutuplar) dnen, statoru (endvi) duran alternatr prensibi

Senkron makinenin kutuplarndaki uyartm bobinleri doru akm ile beslenir. Bu

doru akm bobinleri bir manyetik alan meydana getirir. Senkron generatrn senkron devir
(ns) says ile tahrik edilmesi sonucunda endvi (rotor) evresinde bu senkron hz ile dner.
Dardan tahrik sureti ile dndrlen bu dner alan stator sargsnda deiik fazlarda
gerilim indkleyecektir. Statorda indklenen gerilim bilezik ve fraya gerek kalmadan
direkt d devreye alnmaktadr.
2.1.5.2. Senkron Makinelerin Motor Olarak altrlmas
Senkron makineler motor olarak alrken stator sarglarna alternatif akm, rotor
sarglarna da doru akm uygulandnda Lorenz Kanununa gre sabit bir hzla dnerek
motor milinden mekanik g alnr.
Doru akm makineleri hem dinamo hem de motor olarak nasl alyor ve aralarnda
yap bakmndan bir fark yoksa alternatrler de senkron motor olarak alr. Paralel
almakta olan iki alternatrden birisinin milinden uygulanan mekanik enerji kesilirse
alternatr bu sefer senkron motor olarak almasna devam eder ve kayplarn karlayacak
kadar dier alternatrden g eker. Bu durum senkron motor ile alternatr arasnda bir
yapsal farkllk olmadn gsterir. Senkron motorlar senkron devirle dner. Motor devir
says (N), frekans (f) ve kutup saysna (P) baldr. Asenkron motorlarda motor milinden
hi bir zaman bu devir says alnamazken senkron motorlarda hz daima dner alann hzna
eittir. zerindeki sarglardan baka ayrca, rotora sincap kafesi ubuklar yerletirilir.
Alternatr olarak almada k geriliminde meydana gelen dalgalanmalar nleyen bu
sincap kafesi ubuklar, motor olarak almada dzgn bir dndrme momenti oluturur.
Oysa senkron motorlarda iki ayr akm devresi bulunmaktadr. Stator sarglarna fazl
alternatif akm, rotor sarglarna ise fra ve bilezik dzeniyle doru akm uygulanr. Bir
63

asenkron motora gerilim uygulandnda motor hemen dnmeye balar. Senkron motorun
dnebilmesi iin rotor hznn yardmc bir dzenekle senkron hz deerine ulatrlmas
gerekir.

ekil 2.10: Senkron motor alma prensibi

Senkron motorlarda kutup sarglarna uygulanan gerilim doru gerilim olduundan,

meydana gelen kutuplanma N S N S eklinde alma sresi boyunca deiim gstermeyen
bir kutuplanmadr. Stator sarglarna fazl emk uygulandnda dner alan meydana
gelecek ve bir an statorda N-S-N-S kutuplanmas oluacaktr. Bu anda kutup sarglarndaki
zt kutuplarla dner alan kutuplar birbirini ekecek ve rotor dnmek isteyecektir. Rotor
henz hareket etmeden statordaki kutuplar yer deitirerek (frekansa bal olarak) kutup
sarglarndaki ayn isimli kutuplar kar karya gelecektir. Bu seferde ayn adl kutuplar
birbirini iter kuralnca rotor itme ve ekme kuvvetlerinin etkisinde kalacaktr. Rotor ve
stator kutuplar arasndaki karlkl itme ve ekme kuvvetlerinin sonucu bileke moment
sfr olacak ve rotor dnemeyecektir. Eer rotora yardmc bir sistemle yol vererek rotor
hzn senkron hz deerine yakn bir hza ulatrrsak rotorun sabit kutuplar, dner alann
kutuplar ile rahata kilitlenir.
Rotor senkron hzla dnmeye baladktan sonra rotordaki ksa devreli ubuklarn
dnmeye bir etkisi olur mu? Bu ubuklarda herhangi bir emk indklenmeyeceinden
rotordaki ksa devreli ubuklarn dnmeye bir etkisi olmaz.
Asenkron motorlar iin byk bir nem tayan kaymadan senkron motorlarda sz
edilemez. Bu yzden motor ister bota ister ykte alsn, devir saysnda hibir deiiklik
olmaz. Senkron motorlar bu zellikleriyle haddehane, gemilerde pervanelerin
dndrlmesinde, kat ve tekstil makinelerinde, ayrca elektrik santrallerinde senkron
kompansatr olarak kullanlr. Senkron motoru altrabilmek iin mutlaka yol verme
dzenine sahip olmas gerekir. Bunun iin eitli yol verme sistemleri kullanlr.

2.1.6. Alternatrlerin Uyartlmas

ebekeleri besleyen alternatrlerin ykleri gnn her saatinde ayn deildir. Oysa
alternatrlerin ykl alma durumlarnda (zellikle indktif ykte) u gerilimlerinde
dmeler olurken zerindeki yk kalkan (bo alan) alternatrn u geriliminde
64

ykselmeler olur. Ancak elektrik ebekelerinde yke gre deiken bir gerilim deil sabit
bir gerilim arzu edilir. Bu da deiik yk durumlarna gre alternatrlerin u gerilimlerini
ayarlamakla salanr. Bilindii gibi alternatrlerde gerilim;

Devir says
Kutuplardaki manyetik ak gibi deikenlere baldr.

Devir saysnn deimesi ayn zamanda (F=P.n/120) frekans da deitireceinden

gerilim ayar iin kutuplardaki manyetik aknn () deitirilmesi gerekir. Bunun iin de
uyartm akmn deitirmek yeterlidir.
NOT: Alternatrn uyartm doru akmla yaplr
Alternatrlerin uyartm akm balca ekilde salanr:
Serbest uyartm, zel uyartm, kendi kendine uyartm.

Serbest uyartm
Uyartm makinesi, ana makineden tamamen ayrdr. Arada yalnz elektrik bir balant
vardr. Serbest uyartmda enerji bir akmlatr bataryasndan veya doru akm
dinamosundan salanr. Bu enerjiyle santralde bulunan dier makinelerde uyartlabilir.

ekil 2.11.a: Serbest uyartm

zel uyartm
Bu sistemde senkron makinenin miline bir uyartm dinamosu yerletirilmitir. Bylece
gerekli uyartm akm salanr. Uyartm akm salayan dinamonun gc, senkron makinenin
gcnn en ok % 5 i kadardr. rnein 250 kVA lk bir alternatr iin 10-12,5 kW uyartm
dinamosu yeterlidir.
Baz alternatrlerde iyi bir gerilim ayar ve kararl alma iin ift dinamo kullanlr.
Bunlardan ikincisi, uyartm dinamosunun kutuplarn uyarmak iindir.

ekil 2.11.b: zel uyartm

65


Kendi kendine uyartm
Son zamanlarda senkron makinelerde kendi kendine uyartm ok kullanlmaya
balanmtr. Bunlarda aynen kendi kendine uyartml dinamolarda olduu gibi alternatrn
artk manyetik alanndan yararlanlr. Alternatrn rettii alternatif gerilim, dorultmalar
aracl ile dorultulur ve kutuplar uyartlr.

ekil 2.11.c: Alternatrn uyartm balant emas

Uyartm dinamosunun alternatr miline akuple edilmi olmasnn balca nedeni,

gerekli uyarma gcnn srekli el altnda bulunmas iindir. rnein; ebekedeki bir ksa
devrede alternatr k gerilimi kuvvetle der. Gerilimin normal deerine karlmas iin
dinamo tarafndan alternatrn kutuplarna byk bir doru akm gcnn verilmesi gerekir.
ekil 2.11.c.deki balantda (B) reostas uyartm dinamosunun akmn ve dinamo
k gerilimini ayarlarken (A) reostas alternatrn uyartm akmn ayarlamaktadr.
Sonuta her iki reosta alternatrn uyartm iin gerekli doru gerilimi ve alternatr kn
ayarlar.

2.1.7. Devir Reglatrleri

Aktif yk deimeleri alternatrn devir saysnn deimesine neden olur. Ancak
devir says, devir reglatrleri yardm ile kararl bir ekilde tutularak gerilimin frekansnda
meydana gelebilecek deimeler nlenir. Bu reglatrler, alternatrlerin ykne gre
mekanik enerjiyi azaltp oaltarak frekans sabit tutabilir.
Elektriin kalitesi frekansnn dzgn olmasdr.

2.1.8. Gerilim (Voltaj) Reglatr

Alternatr gerilimini yk durumuna gre ayarlayan (azaltan veya oaltan)
dzeneklere gerilim reglatrleri denir. Reglatrn alma prensibi alternatrn uyartmn
salayan uyartm dinamosunun kutup sarglarna seri olarak bir direncin girip kmas
eklindedir. ekil 2.12deki prensip emada reglatr, alternatr k gerilimine gre
66

yardmc uyartm dinamosunun gerilimini, yardmc uyartm dinamosu ise ana uyartm
dinamosunun gerilimini, ana uyartm dinamosu ise alternatr gerilimini dzenleyecektir.

ekil 2.12: Gerilim reglatr prensip emas

Uyartm akmnn her yk durumunda ayarlanmas, el ile istenilen abuklukta ve

dorulukta yaplamaz. Bunun yerine otomatik gerilim reglatrleri kullanlr. Reglatrler
yardm ile gerilim otomatik olarak abuk ve istenilen dorulukta ayarlanabilmektedir.

2.1.9. Uyartm Makinesiz Alternatrler (Sabit Gerilim Generatrleri)

Yk durumuna gre alternatr geriliminin deimesini nlemek iin alternatr uyartm
akmnn ayar edilmesi gerekir. Uyarma akmn deitirme hz (gerilim deiimine
mdahale hz) snrl olduu iin uyartm dinamosu kullanlmadan alternatrlerde gerekli
manyetizmay oluturma fikri domutur.
Generatr gerilimini sabit tutmak iin kullanlan yntemler unlardr:

Kompunt balant

Tristrl reglatrler

Kompunt balant
ekil 2.13teki generatre uygulanan gerilimi sabit tutan balantya kompunt balant
ve bu balantnn uyguland generatre de sabit gerilim generatr denir. Kompunt
balant uygulamas senkron makineler kadar eskidir.

ekil 2.13: Uyartm makinesiz senkron generatrn kompunt balants

67

Bu tip uyarmada alternatr kutuplarndaki artk mknatisiyet ve alternatr kndaki

dorultulan gerilimden faydalanr. ekildeki L bobinlerine paralel balanan
kondansatrlerin grevi, alternatrn kendi kendine uyarmasn salamak iindir.
Alternatrn normal hzndaki remenans gerilimi, bobin ve kondansatrler XL=XC
rezonans oluturacak biimde dzenlenmilerdir. Generatr harekete geirildikten sonra
devir saysnn artmas ile rezonansa yakn hzda remenans gerilimi o kadar byr ki
redresrn iletime balama deeri alr ve bylece kendi kendine uyarma balar. Sabit
gerilim generatrler, reglatrsz olarak 600 MVA' e kadar kullanlmaktadr.

Tristrl reglatrler

Kompunt balantsna ilave iyi bir reglatr kullanarak generatr gerilimini sabit
tutmak mmkndr. Senkron generatrn gerilim reglasyonu tamamen mikrokontrolr
denetiminde dijital teknolojisi ile milisaniyeler mertebesinde gerekletirilir.
Bisikletlerinizin dinamolar da bir generatrdr, DC elektrik retir.
Bisikletinizin hzna gre, k parlaklnn artp azaldn fark ettiniz mi?
Alternatrlerin rettii elektriin sabit olmas iin reglatrler kullanlr.

2.1.10. Senkron Makinelerde Frekans ve Hz

Statorda meydana gelen kutuplarn dn hzna senkron hz denir. Senkron hz,
motorun kutup says ile ters orantl, frekans ile doru orantl deien bir byklktr.
Ns

120f
p

Ns : Senkron hz (dner manyetik alann hz), d/dk

f : Frekans (stator akmlarndaki),Hz
p : Kutup says
Senkron makineler ok byk gl olarak yaplmaktadr. Bu makinelerin glerini
snrlayan iki byk faktr vardr:

Isnma
Rotor evresel hz

Makineyi oluturan her bir gerecin, belli bir s dayanm snr ve hza bal olarak
kritik frlama deeri vardr. Bu snrlar geemeyiz. Yuvarlak kutuplu alternatrlerde byk
gler iin rotor ap bytlemediine gre rotor uzunluu arttrlr.

68

Resim 2.2: Byk gler iin rotor uzunluu arttrlm generatr trbinleri

Rotorun yapld gere, devir saysn snrlayan faktrlerin banda gelir. Bu nedenle
uygulamada 1 ift (2 tek) kutup saysndan daha az kutup says elde edilemeyeceinden
silindirik kutuplu bir turbo alternatrn, ebeke frekans 50 Hz (lkemizde hlen 50 Hz.)
sabit bir gerilim iin; (1.denklem )
Ns

120f 120x 50

3000d / d ile dndrlmesi gerekecektir.

p
2

Senkron makine generatr olarak alrsa senkron generatrn rotoru,(ns) senkron

devir says ile tahrik edilmesi sonucunda endvi (stator) evresinde bu senkron hz ile
dner.
Dardan tahrik sureti ile dndrlen bu dner alan stator sargsnda eitli fazlarda
gerilim endkleyecektir. Bu gerilimin frekansna f diyecek olursak makinenin kutup
saysna ve dakikadaki devir says cinsinden deeri; (2.denklem)
f

pNs
120

Senkron makinenin motor olarak alma halinde ise; makinenin kutup says ve
uygulanan gerilimin frekansndan bu makine sargsnn meydana getirecei dner alannn
dakikadaki devir says yukardaki bantdan (1.denklem ) elde edilir.
f (Hz)

50

50

50

50

50

50

50

50

50

60

600

400

P
2
4
6
8
10 12 20 40 60
2
4
4
kutup
Ns
3000 1500 1000 750 600 500 300 150 100 36000 18000 12000
(d/d)
Tablo 2.1: Deiik kutup saylar ve frekanslar iin senkron hzlar ( Ns )

69

rnek problem:
Senkron makinenin stator akmlarndaki frekans f = 50 Hz. ve makinenin kutup says
p = 8 ise makinenin senkron hzn bulunuz ( ns = ? )
zm :
Ns

f = 50 Hz.

ve

p = 8 ise.

120f 120x50

1500d / d olarak bulunur.

p
4

Resim 2.3: Dicle hidroelektrik santrali (HES) rotor montaj

Not:Devir says, frekansa ve kutup saysna baldr.

2.1.11. Senkron Makinelerin E Deer Devreleri

Senkron makineler yuvarlak ve kk kutuplu yapldklarndan vektr diyagramlar ile
e deer devreleri baz deiiklikler gsterir. Ayrca senkron makinenin alternatr ve motor
olarak alma durumlar ile her iki durumda omik, endktif ve kapasitif alma
durumlarnda vektr diyagramlar ayr ayr izilebilir. Senkron makineler genellikle fazl
olarak imal edilir. Fakat e deer devreleri ve hesaplamalar bir faza gre dzenlenir.

70

ekil 2.14: 3 fazl 4 kutuplu bir alternatrn endvi ve endktr sarglarnn alm ve bir tam
turda indklenen fazl gerilim ekli

ekil 2.15: Senkron makinenin bir fazna ait uyartm ve faz sarglar

Yldz balanm fazl senkron makine sarglarda, rotorun dnmesi ile EMKler
indklenir. Bunun sonucunda da alclardan eitli akmlar geer. Bu akmlar sarglarda omik
ve endktif gerilim dmleri meydana getirmektedir. Endvi sarglarnda etkin diren
Rede den gerilimden baka, sarglarn L endktansndan dolay da bir gerilim dm
olur. L endktansn meydana getiren nedenler ikiye ayrlp yazlabilir. Bunlar, endvi
reaksiyonu endktans ile sarglarn kaak ak endktanslardr. Bu endktanslarn
meydana getirdikleri reaktanslar X a ve Xl eklinde belirtilir. Bu iki reaktansn toplam ise
Xs ile ifade edilir.
ekil 2.16da senkron makine edeer devresi izilmitir.

71

ekil 2.16: Senkron makine edeer devre emas

2.1.12. Alternatrlerin Paralel Balanmas

Byk ebekeleri besleyen santrallerde birden fazla alternatr bulunur. Yk durumuna
gre bu alternatrler kendi aralarnda veya o ebekeyi besleyen dier santrallerdeki
alternatrler ile paralel balanrlar. Normal iletmede bu paralel alma belirli bir plan
dahilinde yapld halde, arza halinde baz enerji kaynaklarnn devreden kmas ile ksa bir
zaman zarfnda yeni kaynaklarn devreye girmesi gerekebilir.

Paralel balama: ebekede artan ykleri karlayabilmek iin veya bu ebekeyi

besleyen alternatrlerin fazla ykn zerine almak amacyla alternatrlerin
devreye girmesine paralel balama denir.

imdi alternatrlerin paralel balanmasn gerektiren nedenleri beraber inceleyelim:

2.1.12.1. Alternatrlerin Paralel Balama Sebepleri

Bildiiniz gibi elektrik ebekelerindeki yk, gnn belli saatlerinde artan ve

belli saatlerinde azalan deiken bir yktr. Bu ykn tek bir alternatrle
beslendiini dnrsek alternatrn gcnn hangi yke gre dzenlenecei
sorusuna cevap veremeyiz. Alternatr gc maksimum yke gre dzenlenirse
ykn azald saatlerde alternatr dk verimle alr. Btn elektrik
makineleri nominal (etiket) yk deerinde en yksek verimle alrlar.
Alternatr gc, minimum yke gre zaten dzenlenemez. nk yk
arttnda alternatr sarglarndan geen akm, sarglar iin tehlikeli olur.
Besleme birden fazla alternatr tarafndan yaplrsa yk miktar arttka devreye
paralel bal alternatr sokarak artan yk miktar karlanr. Yk azaldka
devreden alternatr karlarak sistemin verimi ykseltilir.
Ayrca paralel bal alternatrlerde beslenen sistemde iletme emniyeti de
salanr. Arza yapan alternatr devre d braklarak dier alternatrlerle
beslemede sreklilik salanr.
Ameliyat srasnda elektriin kesildiini dnelim..!
Ayn ekilde alternatrlerin bakma alnmalarnda aboneler (yk) elektriksiz
kalmam olur.
72

ebekenin gelimesi, mevcut senkron generatr yk karlayamaz ise baka

alternatrlerin beslemeye katlmasn salamak iin alternatrler paralel
balanrlar.

Grdnz gibi paralel balanty gerektiren pek ok neden vardr. Ancak birtakm
koullar salanmadan paralel balant gerekletirilemez.
2.1.12.2. Alternatrlerin Paralel Balanma artlar

Paralel balanacak alternatrlerin gerilimleri mutlaka birbirlerine eit olmaldr

(E1=E2). Gerilim eitlii ekil 2.17deki gibi ift voltmetreler ile gzlenir.
Alternatrlerin paralel balants iin gerilim eitlii (E1=E2) gerektiini ve
alternatr geriliminin uyartm akm ile ayarlandn rendik. ekil 2.17deki
balantda 1. alternatrn E1 gerilimi, 2. alternatrn E2 geriliminden byk
olursa ne olur? Gerilimi kk olan 2. alternatr sisteme akm vermedii gibi
ebekeden akm ekmeye balar ve motor olarak almasna devam eder.

ekil 2.17: Gerilim eitliinin takibi iin ift voltmetre ve paralel bal alternatrler

Paralel balant iin ikinci koul frekans eitliinin salanmasdr (F1=F2).

Frekans eitlii ift frekans metreler ile gzlenir. Bu aletler de ift voltmetreler
gibi zel olarak alternatrlerin paralel balanmalarnda kullanlrlar. Frekans F=
p.n/120 kutup says ve devir saysna bal olduuna ve alternatr kutup says
(P) deitirilemeyeceine gre, f1=f2 eitlii alternatrlerin devir saylar
deitirilerek salanr. Alternatr devir says da; dizel grubu, su trbini, gaz
trbini gibi kendisini eviren mekanik g kaynann yakt miktar ile
ayarlanr. Paralel balant iin zel yaplm ift voltmetreler ve ift frekans
metreler yardm ile (E1=E2) gerilim eitlii ve (f1=f2) frekans eitliinin
gzlendiini rendik. Bu l aletleri yerine normal voltmetreler ve frekans
metreler ile de ayn lmler yaplabilir. l aletlerinin ift kadran ve ift
skalal olmas sadece rahat bir lm kolayl salar (ekil 2.18).

73

ekil 2.18: ift frekansmetre ve balant ekli

Paralel balant iin dier bir koul ise faz sralarnn ayn olmas kouludur. Bu
ayn zamanda ayn adl ularn kendi aralarnda (R1, R2 ile S1, S2 ile)
balanmas anlamna da gelir. Bu koulun kontrol faz sras gstericisi denilen
aletle yaplr. Ayn amala kk gl bir asenkron motor da kullanlr. Alet
nce 1. alternatr ularna tutulur. Aletin diski belirli bir yne dner. Sonra alet
ular ayn sra ile alterin dier kontaklarna bal 2. alternatrn ularna
balanr. Dn yn ayn ise altere balanan karlkl ular ayn isimli
fazlardr.

ekil 2.19: Faz sras gstericisinin balants

Paralel balant iin gerekli olan son derece dikkat gerektiren bir koul da
senkronizm annn saptanmasdr. Senkronizm an (Senkronizasyon) paralel
balanacak alternatr fazlarnn st ste akmas demektir. Senkronizm annda
her iki alternatr gerilimleri ayn anda, ayn ani deerleri alr. Senkronizm an
saptandktan sonra paralel balanm her iki alternatrn sadece bir faz iin
izilen ekildeki eriler gibi dier faz erileri de st ste akmaldr.

74

ekil 2.20.a: Senkronizm annda fazlarn ebeke gerilimlerinin st ste akmas

Senkronizm an senkronoskop, sfr voltmetresi ve lamba balantlar ile ayr ayr

saptanr. Senkronoskop bir eit asenkron motordur. Senkronoskop devreye balandnda
ibre alternatrlerin frekans farkna bal olarak belirli bir yne dner. Frekans fark azaldka
ibrenin dn yavalar. bre iaretlenen yerde durunca alternatr fazlar st ste gelmi ve
gerilimler arasndaki faz fark sfr olmu demektir. 1. alternatrn frekans 2. alternatr
frekansndan fazla ise senkronoskop bir yne dnecek, 2. alternatr frekans 1. alternatr
frekansndan fazla ise ibre ters yne dnecektir. Senkronoskop yerine eitli lamba
balantlar ile de senkronizasyon an tespit edilir.

ekil 2.20.b:Sner k balants

Snen k balants, her iki alternatr iin E1=E2 ve f1=f2 eitlikleri salanp alterin
karlkl ayaklarna ayn isimli fazlar gelecek ekilde balant yaplr. Her iki alternatrn
faz gerilimleri toplam dikkate alnarak uygun sayda lamba, kendi aralarnda balanr.
Lamba gruplar ekilde grld gibi ayn isimli fazlara balanr. Montajdan sonra
lambalar yanp sner. Lambalarn yanp snme hz alternatrlerin frekanslar arasndaki
farka baldr. Lambalarn yanp snme hz paralel balanacak alternatrn devir says
(frekans) ile yavalatlr. Lambalarn snd an senkronizm andr. Ancak lambalarn
snd anda, ular arasnda azda olsa bir gerilim bulunabilir. Bu kk gerilim lambalar
yakmaya yetmeyeceinden senkronizm an diye alteri kapatmak sakncal olabilir. Bu
yzden lambalarla beraber bir voltmetre kullanlr. Voltmetrenin gsterecei deer 0 ile 2E
deerleri arasndadr. Voltmetrenin sfr gsterdii an senkronizm andr. Ayn faza ait
eriler arasndaki 180 a farknda lambalar E1+E2 gerilimi ile yanar. Bu durum
75

senkronizm anndan ok uzaktr. Faz erileri arasndaki a fark azaldka lambalarn k

miktar da azalacak ve nihayet faz erileri arasndaki faz fark sfr olduunda lambalar
snecektir. Snen k balantsna karanlk balama da denir. Bunun dnda, yanan k ve
dnen k gibi sakncalarndan dolay pek kullanlmayan lamba balantlar da vardr. Baz
santrallerde senkronizasyon iin otomatik senkronlama rleleri kullanlr. Daha duyarl ve
daha salkl paralel balant iin elektronik senkronlama rleleri vardr.
2.1.12.3. Paralel Bal Generatrler Arasnda Yk Dalm
Ykl olarak alan bir senkron generatre ikinci bir senkron generatr paralel
balamak iin ekil 2.21'deki devreyi balantsn yapalm. Eer paralel baladktan
sonra hibir tedbir alnmazsa II. senkron generatr, I. senkron generatrn ykne ortak
olmaz. II. senkron generatrn zerine yk almas iin, dinamolarda olduu gibi uyartm
akmlarnn ayar ile gerilimin artrlmas gerek yk aktarmn salamaz. Bunun yerine
generatrn dndrc makinesinden verilen mekanik enerji yava yava arttrlmaldr.
Devreye paralel balanan senkron generatrn zerine yk alabilmesi iin senkron
generatr dndren motorun devir says veya gc ykseltilmelidir. Bunun iin dndrc
makinenin tipine gre gaz, benzin veya buhar miktar artrlr.
II. senkron generatr ykn bir ksmn zerine alnca, yk azalan I. senkron
generatrn devir says, dolaysyla sistemin frekans bir miktar ykselir. Bu nedenle II.
senkron generatrn dndrc gc artrlrken I.ninki biraz azaltlmal ve bylece
ebeke frekansnn deimesi nlenmelidir.

76

ekil 2.21: Paralel bal iki senkron generatr

Senkron generatrlerin yk dalmnda karlalan dier bir olay, senkron generatr

g katsaylarnn (coslerinin) deimesidir. rnein, her iki senkron generatrn
wattmetrelerinin ayn gc gsterdiini kabul edelim. Fakat senkron generatr akmlar
farkl olsun. Bu durumda akm yksek olan senkron generatr fazla, az olan ise eksik
uyartlm demektir. Yaplacak ilem; devreye yeni giren II. senkron generatrn uyartm
akm biraz artrlrken I. senkron generatrnkini azaltmak olmaldr. leme, devrede
cos'ler ayn deeri gsterinceye kadar devam edilir.
Senkron generatrlerin g katsaylarnn (cos lerinin) eitsizliinde;Uyartm
akmlar deitirilerek yk paylamnda eitlik salanr.

2.1.13. Generatr Etiketinin Okunmas

Senkron generatrler zerinde, btn elektrik makinelerinde olduu gibi zelliklerini
ve alma artlarn bildiren etiketler bulunur. Genellikle alminyumdan yaplmaktadr.
Etiketler IEC- 60034-1, TS3205, VDE0530 ve ISO 8528-3 standartlarnda belirtilen
bilgileri iermelidir. Standartlara gre etiketlerde baz deiiklikler olabilir.

77

Etiket zerinde;

retici kuruluun ad
retici kurulua gre, makine ile ilgili fabrikasyon bilgileri ieren model
numaras
retici kurulua gre seri retim numaras
Generatrden elde edilebilecek nominal k gerilimi ve besleme k akm
Generatr rotorunu dndren yaktn cinsi
Generatr k gc
retilen frekans deeri
Maksimum ortam alma scakl
Rotor dn hz
Generatr alma ekli (devaml ya da sreli) ve yan tarafta grlen birtakm
bilgiler yer alr.

2.1.14. Alternatr Deneyleri Yapm

Dier elektrik makinelerinde (transformatr-dinamolar-asenkron motorlar) olduu gibi
alternatrlerin de bo alma, ykl alma ve ksa devre deneylerinin yaplmas ve
karakteristik erilerinin incelenmesi, bize alternatrlerin ykl almadaki gerilim
dmleri, kayplar ve verimi, kullanlacak yardmc niteler hakknda gerekli bilgiyi
verecektir. ekil 2.22de, ematik olarak alternatrn elektriksel devresi ifade edilmitir.

ekil 2.22: Alternatrn elektriksel devre emas

78

I, K sarg ular endktr (kutup) devresini U, V, W sarg ular ise fazl endvi
devresini belirtmektedir. Alternatrlerde endktr devresinden doru akm getiini ve bu
akmn endksiyon iin gerekli olan manyetizmay saladn biliyoruz. Bu akma uyartm
akm denir. Endktr devresine seri balanan direncin grevini syler misiniz? Endvi
devresinde indklenen gerilimi ayarlamak. Endvi sarglarnda indklenen gerilim eitliine
gre;
E=4.44.K.f.Ns.
ndklenen gerilim manyetik ak ve frekansa baldr. Frekans ise f=P.n/120 ifadesine
gre alternatr hzna baldr. nk eitliklerdeki dier byklkler birer deiken
deildir.
O halde bir alternatrn gerilimi,

Devir says deitirilerek

Kutuplardaki manyetik ak deitirilerek ayarlanr.

Ancak alternatr devir says ayn zamanda frekans da deitireceinden, devir says
ayar ile gerilimi deitirmek uygulanan bir yntem deildir. Alternatrlerde gerilim ayar,
uyartm akm yardm ile kutuplardaki manyetik aky deitirmekle yaplr. Bu ilem iin de
uyartm sargsna seri balanan ayarl bir reosta kullanlr.

Alternatrlerin bo alma deneyi

Alternatrlerin bo alma deneyi, bo alma (mknatslanma) erilerini karmak
ve eriler yardm ile gerekli mknatslanma (uyartm) akmn tespit etmek amacyla yaplr.
Ayrca ksa devre ve bo alma deneyleri yardm ile alternatrn senkron empedans
bulunur. ekil 2.23te, doru akm motoru alternatr ve dinamonun ortak bir mile bal
olduunu gryoruz.
Deneyi yaparken alternatr uyartm direncini daima ayn ynde hareket ettirmelisiniz.
Aksi takdirde doyma etkisi ile alnan deerler normal kmayabilir.

Deneyin balant emas

ekil 2.23: Alternatr bo alma deneyi iin gerekli balant emas

79

Doru akm motoru alternatr iin gerekli mekanik enerjiyi salarken dinamo ise
alternatr kutuplar iin gerekli mknatslanma akmn salamaktadr. Balant emasndaki
alternatrn U-W ularna bal voltmetre alternatrn fazlar aras gerilimini, dinamo k
ularna bal voltmetre alternatrn uyartm gerilimini, ampermetre ise alternatrn uyartm
akmn gsterir. Alternatr miline bal olan dinamo, alternatr uyartm iin gerekli
mknatisiyeti saladndan uyartm dinamosu olarak isimlendirilir. Dinamonun kutup
sarglarna (C-D) bal olan t, s, q reostas dinamo k gerilimini, dinamo k gerilimi ise
alternatrn uyartm akmn ve gerilimini dzenler. Bo alma deneyinde, senkron hzla
dndrlen alternatrn mknatslanma (uyartm) akm ile k gerilimi arasndaki iliki
incelenir.

Deney ilem basamaklar

Deney balant emasna gre balanty yapnz (ekil 2.23).

Daha sonra doru akm motoru yardm ile uyartm devresi ak iken
alternatre gerekli mekanik enerjiyi salaynz. Devir, deney boyunca
sabit tutulur. Alternatrn endktr (kutup) sarglar devresindeki alter
ak iken (uyartm akm sfrdr) endvi devresine (U-W ularna) bal
voltmetre bir deer gsterir. Bu deer kutuplardaki artk mknatisiyetten
kaynaklanan remenans gerilimidir. Eer alternatr ilk defa
altrlyorsa veya artk mknatsiyet kaybolmusa hi gerilim vermez.

Alternatre motor tarafndan gerekli mekanik enerji salandktan sonra

uyartm devresi alterini kapatarak reosta yardm ile uyartm akmn
yava yava arttrnz.

Her kademede uyartm akmn (Im) ve alternatr k gerilimini (E)

lerek izelgeye kaydediniz. Uyartm akmn artrma ilemine k
geriliminde deiiklik olmayncaya kadar devam ediniz.

Uyartm akm arttka manyetik aknn () artacan, buna bal olarak

k geriliminin artacan biliyoruz. Kutuplar doyduktan sonra uyartm
akmn kademe kademe azaltnz. Mknatslanma erisi bu sefer II nu.lu
yolu izleyerek azalacaktr( ekil 2.24). Kutuplardaki artk mknatisiyetten
dolay iki eri birbirinden farkldr. Bu yzden iki erinin ortalamas bo
alma erisi olarak kabul edilir.

Devre enerjisini kesiniz.

Deneyde alnan deerler tablosu

Tablo 2.2: Deneyde alnan deerler

80

Sonu

ekil 2.24: Alternatrn bo alma erisi

Deney yaparken uyartm akmnn artrlmas ve azaltlmas ilemi (reostann hareketi)

hep bir ynde yaplmaldr. Deney farkl devir saylarnda yaplrsa elde edilen
mknatslanma erileri de farkl olacaktr. Alternatrlerde remenans gerilimi, u geriliminin
yaklak % 5-6 deerleri arasndadr. Buna gre k gerilimi 10 kV olan bir alternatrde bu
gerilim 500-600 Volt arasnda olabilmektedir. Alternatr uyartm akm sfr olsa bile bu
alternatrn alrken ularna dokunmak tehlikeli olabilir. Yandaki grafie dikkat edilirse
erinin alt ksmlar doruya yakndr. Fakat uyartm arttka eimde artmaktadr. Bu durum
kutuplarn doymasndan ileri gelir.

Alternatrlerin ykl alma deneyi (d karakteristii)

Alternatrn d karakteristikleri, sabit ve anma (etiket) devrinde dndrlen
alternatrn uyartm akm (Iu) ve g katsays (Cos ) sabitken, yk akm (Iy) ile
alternatr u gerilimi (U) arasndaki banty veren erilere d karakteristik erileri denir.
Deney genellikle omik-indktif ve kapasitif ykler iin ayr ayr yaplr. Ayarl (reaktans
deitirilebilen) indktif ve kapasitif ykler bulmak zor olacandan g katsays belli olan
(Cos =0,8 gibi) farkl ykler kullanlr.

Deneyin balant emas

Deney balant emasnda,
W1/W2 Watmetreleri: Alclarn ektikleri gc
Cosmetre: Deney boyunca sabit kalacak g katsaysn
Voltmetre: Fazlar aras gerilimi
Ampermetre: Alternatrden ekilen faz akmn gstermektedir.
(S) ve (S1) alterleri kapatlp alternatrn omik yk ile kademe kademe yklendiini
dnelim. Alternatrden ekilen yk akm arttka u geriliminde dme grlecektir
(ekil 2.25).

81

ekil 2.25: Alternatrlerin ykl alma deneyi iin gerekli balant emas

Deney ilem basamaklar

Deney balant emasna gre balanty yapnz (ekil 2.25).

Alternatr, uyartm devresi akken normal devir saysnda dndrnz.

Uyartm dinamosunun gerilim vermesini salaynz.

Uyartm devresi direnleri ayarlanarak alternatrn normal gerilim

vermesini salaynz.

Alternatr yk direnci ile normal yk akmna kadar ykleyiniz. Bu

durumdayken gerilimi ve devri, makinenin normal deerlerine
ayarlaynz.

Uyartm akm deitirilmeden btn ykleri kaldrarak botaki gerilimi

okuyunuz.

Alternatr tekrar, kademe kademe ykleyerek her yk deiiminde U

ve Iy deerlerini alnz.

Aldnz deerleri alnan deerler tablosuna kaydediniz.

Ykleme ilemine tam ykn 1,2 katna kadar devam ediniz.

Devre enerjisini keserek deneyi bitiriniz.

Alternatrlerin ykl alma deneyinde kapasitif ykte gerilim artmakta,

endktif ykte ise omik ykten daha fazla gerilim dm olmaktadr.

82

Deneyde alnan deerler tablosu

Sonu

Tablo 2.3: Deneyde alnan deerler tablosu

Hatrlanaca gibi gerilimin dme nedenleri:

ekil 2.26: Alternatrn d karakteristik erileri

Endvi etkin direnci (Re)

Kaak reaktans (XL)
Endvi reaksiyonudur (Xa)

Endvi reaksiyonu ve kaak reaktans toplamlar yerine senkron reaktans (Xs)

yazlabiliyordu. Erilerden anlalaca gibi sabit devir, uyartm akm ve g katsaylarnda
en ok gerilim dm indktif yklerde meydana gelmektedir. Kapasitif yklerde ise u
gerilimi anma deerinin stne kar. Yandaki grafikte, eitli yklerdeki alternatr d
karakteristikleri gsterilmitir.

Alternatrlerin ksa devre deneyi

Alternatrlerde ksa devre karakteristii, ular ksa devre edilen bir alternatrde,
uyartm akm ile ksa devre akmnn deiimine denir. Deney senkron devirde 1 fazn ntrle
veya fazn kendi arasnda ampermetreler yardm ile ksa devre edilmesiyle yaplr. Biz
deneyimizi faz ksa devre ederek yapalm.
83


Deneyin balant emas
Bo alma deneyi balant emasna ilave olarak alternatr k ular ksa devre
edilir (ekil 2.27).

ekil 2.27: Alternatr k ularnn ksa devre edilerek yaplan ksa devre deney balants

Deney ilem basamaklar

Deney balant emasna gre balanty yapnz (ekil 2.23 ve ekil

2.27).

Alternatr, uyartm devresi akken normal devir saysnda dndrnz.

Uyartm dinamosunun gerilim vermesini salaynz.

Uyartm devresi direnci en yksek deerdeyken devre alterini kapatnz.

Her kademede uyartm akmn (Im) ve ksa devre akmn (Ik yada Iy)
lerek izelgeye kaydediniz.

Deneye alternatr normal akmnn 1,5-2 katna kadar devam ediniz.

Devre enerjisini kesiniz.

Deneyde alnan deerler tablosu

Tablo 2.4: Deneyde alnan deerler tablosu

Sonu

Ksa devre deneyi, bo alma deneyi yardm ile senkron empedansn (Z) bulunmas
amac ile uyartm akmn artrarak balanr. Uyartm akmndaki her art iin yk akm
(ksa devre akm) deerleri tabloya kaydedilir. Ancak deney yaplrken
uyartm
84

(mknatslanma) akmnn ok dikkatli ayarlanmas gerekir. nk uyartm akmndaki ani

bir art endvi sarglarndan ok byk ksa devre akmlarnn gemesine ve sarglarn
yanmasna yol aar. Alternatrlerde ksa devre karakteristikleri doru eklindedir.
Kutuplarda artk mknatisiyet varsa I Nulu eri, yoksa II Nulu eri elde edilir (ekil 2.28).

ekil 2.28: Alternatr ksa devre karakteristii

Bo alma ve ksa devre deney erileri ayn eksenler zerine izilerek eitli uyartm
akmlarndaki senkron empedans deerleri bulunur. Senkron empedans, ayn uyartm
akmndaki bo alma geriliminin (Eo), ksa devre akmna (Ik) blnmesiyle bulunur.

(Eo) ve (Ik) deerlerinin ayn uyartm akm iin olduu unutulmamaldr. Senkron
empedans, manyetik nvenin doyumuna bal bir deikendir.

Alternatrlerde gerilim dmn etkileyen faktrler endvi etkin direnci (Re), kaak
reaktans (XL) ve endvi reaksiyonuydu (Xa). Biz btn bu etkilerin vektrel toplamn
senkron empedans (Zs) olarak isimlendirmitik. Yandaki forml kullanarak Xs senkron
reaktansda bulunabilr.

Alternatr ksa devre olduundan uyartm direnci devreden yava yava

karlmaldr.

85

Alternatrlerin paralel balama deneyi ve yke itirak

Deneyin amac: Alternatrleri paralel balamak ve yk aktarmn salamak.

Dinamolar (D.A. generatrlerini ) paralel balamak iin
bunlarn gerilim ve
polaritelerinin ayn olmas gerekir. Buna karlk senkron generatrleri (Alternatrleri)
paralel balarken k gerilimlerinin, gerek genliinin gerekse polaritelerinin belli bir
frekansta devaml deitii unutulmamaldr. Bu sebepten, alternatrler paralel balarken
aadaki artlar mutlaka salanmaldr:

k gerilimleri eit olmaldr.

Frekanslar eit olmaldr.
k gerilimleri ayn fazda olmaldr.

Bu artlar salandnda, alternatrler senkronize edilmi demektir. fazl iki

alternatr senkronize etmek iin yaplmas gereken ilemler aada srasyla anlatlmtr.

Deneyin balant emas

ekil 2.29: Senkron generatrleri senkronlama ve paralel balama deney balants

Deneyde kullanlan aletler tablosu

No
1
2
3
4
5
6

Alet Ad

zellii

Adet

Tablo 2.5: Deneyde kullanlan aletler tablosu

86

Deney ilem basamaklar

G1 alternatrnn, santralin ana baralarna belli frekans ve gerilimde

enerji verdiini farzedelim.
Paralel balanacak G2 alternatrnn, G1 alternatr ile senkronize
edildiini kabul ediyoruz. G2 alternatrnn hzn istenen frekans elde
edilinceye kadar ykseltiniz. Ayn zamanda, G2 alternatrnn
gerilimini, alan reostas yardm ile G1 alternatrnn gerilimine eit
olacak ekilde ayarlaynz.
G2 alternatrnn faz k geriliminlerinin, G1 alternatrnn
gerilimleriyle ayn fazda olmas iin; her iki alternatrn faz sras ve
frekanslarnn birbirine eit olmas arttr. Bu artlarn salanp
salanmadn senkronizasyon lambalar yardmyla kontrol ediniz.

ekil 2.29da fazl iki alternatr senkronize etmek iin kullanlan bir devre
grlmektedir. G1 alternatr yke enerji vermektedir. G2 alternatr ise buna paralel
balanacaktr.
alma gerilimleri, alternatrn k gerilimine uygun lambadan her biri,
ekildeki gibi birer anahtara balanmtr. Alternatrler birlikte alrken u iki durumdan
biriyle karlaabilirsiniz:

Her lamba, G1 ve G2 alternatrlerinin frekanslar arasndaki farka

bal bir hz ile hep birlikte yanp snebilirler.
Her lamba, alternatrlerin frekanslar arasndaki farka bal bir hzla,
birlikte yanp snmeyebilirler. Bu durumda G2 alternatr ile G1
alternatr arasndaki faz balants veya sras ayn deildir.

imdi, G2 alternatrnn faz durumunu, G1 alternatrnnkine eit olacak ekilde

dzeltmeniz gerekecek. O halde, G2 alternatrnn balant ularndan herhangi ikisinin
yerlerini deitirmelisiniz.
Yukardaki ilem basamaklar yapldnda senkronizasyon lambalarnn birlikte
yanp sneceklerdir. Bu bize, alternatrler arasndaki faz balantsnn doru olduunu ifade
eder.

G2 alternatrn dndren makinenin hzn biraz ayarlayarak, G1

alternatr ile eit duruma getiriniz. Alternatrler arasndaki frekans fark
azaldka senkronizasyon lambalarnn belli bir hzdaki k iddeti
deerinde bir azalma olacaktr. Lambalarn parlaklklarnn azalp oalma
hz, iki alternatr arasndaki frekans farkn gsterir.
rnein, G1 alternatrnn frekans 50 saykl ve deneye yeni giren G2
alternatrnn frekans da 49 saykl ise frekanslar arasndaki fark l saykl/saniye dir. Buna
gre, senkronizasyon lambalar saniyede bir defa yanp bir defa snecektir. Lambalar snd
anda, G2 alternatrnn ani polaritesi, G1 alternatrnn frekans ile ayndr. Bu anda G2
alternatrnn alteri kapatldnda iki alternatr paralel balanm olur.
87

Senkronizasyon lambalar alterin ular arasna direkt olarak balanrsa buna

lambal karanlk balama ad verilir. Bir alternatrn faz srasn tayin etmek iin bu metot
her zaman kullanlabilir.
Alternatrn faz sras tespit edilip stator sarglaryla, alter ve santralin ana
baralar arasndaki balantlar bir kere yapldktan sonra alternatr devreye paralel
olarak her balaymzda, faz srasn tespit iin yaplan ilemi tekrarlamaya gerek
kalmaz.

Sonu
Elektrik santralleri, ebekelerin g ihtiyacn karlamak amacyla baka santrallerle
paralel balanr. Santrallerde artan g ihtiyacn karlamak iin gerektiinde birka
alternatr paralel balanabilir. Paralel balanacak alternatrlerde, gerilimlerin eit olmas,
frekanslarn eit olmas, faz sralarnn ayn olmas ve birbirine balanacak ularda faz
farknn bulunmamas gerekir.

Deney sonularnn tartlarak yorumlanmas

Aadaki noktal yerlere alternatr deneyleri ile ilgili yorumlarnz kendi
ifadelerinizle yaznz.

Resim 2.4: Alternatr deneylerinin yaplaca rnek deney seti

88

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET

Aada verilen devre emasna gre, gerekli l aletlerini seerek alternatrn

bo alma deney balantsn kurunuz. retmeninizin gzetiminde devreye
enerji verip alternatr uyartm akmn deitirerek l aletlerinde okuduunuz
deerleri izelgeye yaznz. Deney sonunda alternatr balantlarn
yapabileceksiniz.

Malzeme Listesi: Voltmetre,Ampermetre,Deney Seti (Alternatr-dndrc

Motor ve Uyartm devresi birleik (akuple)),Balant Kablolar, AC - (0-400 V),
DC - (0-5 A),

ekil 2.30: Alternatr altrlmas

lem Basamaklar
Deney balant emasna gre
balanty yapnz.
Doru akm motoru yardm ile
alternatre gerekli mekanik
enerjiyi salaynz.

neriler
alma ortamn hazrlaynz.
nlnz giyiniz.
Malzemeleri atlye laboratuvar dolabndan
temin ediniz.
Uygunluunu retmeninize danarak
salaynz.
Uyartm devresi ak olmasna dikkat ediniz.

Alternatre motor tarafndan

gerekli mekanik enerji salaynz
Uyartm devresi alterini
kapatarak reosta yardm ile
uyartm akmn yava yava
arttrnz.

Temiz ve dzenli olunuz.

Enerjiyi, retmeninizin gzetiminde veriniz.
Alternatr uyartm direncini daima ayn ynde
hareket ettirmelisiniz.

Her kademede uyartm akmn

(Im) ve alternatr k
gerilimini (E) lerek izelgeye
kaydediniz.
Devre enerjisini kesiniz.

Planl olunuz, sabrl olunuz.

Deney bitiminde kullandnz malzemeleri
yerine koyunuz.

89

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

1.
2.
3.
4.
5.

Deerlendirme ltleri
Deney iin doru l aletlerini setiniz mi?
Deney ilem basamaklarna ve nerilere gre hareket ettiniz mi ?
Deney sonularn kaydederek gerekli grafii kardnz m?
Alternatrlerin niin ve nasl uyartldklarn kavradnz m?
alma ortamna girerken gerekli gvenlik tedbirlerini aldnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

90

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1.

Paralel balanacak alternatrlerde aadakilerden hangi art gerekli deildir ?

A) Gerilim eitlii
B) Frekans eitlii
C) Faz sralarnn ayn olmas
D) Glerinin eit olmas

2.

Aadakilerden hangisi ile

A) Frekansmetre ile
B) Ohmmetre ile
C) Senkronoskop ile
D) Voltmetre ile

3.

Alternatrler aadakilerden hangi enerjiyi retir?

A) AA Elektrik enerjisi
B) DA Elektrik enerjisi
C) Mekanik enerji
D) Kimyasal enerji

4.

Alternatrlerin uyartm aadaki seeneklerin hangisi ile yaplmaz?

A) Serbest uyartm
B) Kendi kendine uyartm
C) zel uyartm
D) AA ile uyartm

5.

Alternatrlerin senkron empedans aadakilerden hangisi ile bulunabilir?

A) Alternatrlerin paralel alma deneyi ile
B) Alternatrn ksa devre deneyi ile
C) Alternatrn bo alma deneyi ile
D) Alternatrn hem bo alma hem ksa devre deneyi ile

Faz srasnn kontrol yaplr?

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

91

RENME FAALYET3
RENME FAALYET-3
AMA
Bu modln 3. renme Faaliyetini tamamladnzda her trl yerde, standartlara ve
kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak alt saha donanm ve tipini hatasz olarak
seebileceksiniz.

ARATIRMA

Yakn evrenizdeki trafo merkezleri ve alt sahalarn inceleyiniz.

Bu merkezlerdeki gerilimlerin hangi deerlerde ykseltilip alaltldn

aratrnz.

alt sahalarnn donanmlar ile buralardaki koruma ve gvenlik tedbirlerini

aratrnz.

3. ALT SAHASI
3.1. Gerilimlere Gre ebeke eitleri, Tanmlar, Standart Gerilim
Deerleri
Elektrik enerjisini retmeye, iletmeye, datmaya ve tketmeye yarayan ve bir yerde
birbirine balanan, elektrikli iletme gerelerinin tmne elektrik tesisleri denir.
ebeke: Ayn anma gerilimli, birbirine bal elektrik tesislerinin tamamna ebeke
denir. letimde kullanlan ebekelere iletim ebekeleri, datmda kullanlan ebekelere de
datm ebekeleri diyoruz. Bir elektrik ebekesinde u zellikler olmaldr:

Elektrik iletim ve datm ebekeleri, elektrik enerjisinin retilmesinden

tketilmesine kadar enerjinin kesintisiz ve gvenilir bir ekilde iletilip
datlmasna uygun olmaldr.
Elektrik ebekeleri ok iyi planlanm ve kurulmu olmaldr. ebekede
oluacak arzalar ve olumsuz etkiler tketicileri ve alclar etkilememelidir.
Datm ebekelerinde hat banda, hat ortasnda ve hat sonunda bulunan
abonelerin hepsi ayn zellikte (sabit gerilim ve frekansta) elektrik enerjisini
kullanabilmelidir.
Elektrik ebekeleri her an deien koullara ve glere cevap verebilmelidir.

92

Kullanldklar gerilimlere gre ebeke eitlerini 4 grupta inceliyoruz:

1) Alak gerilim ebekeleri
( l-1000volt aras )
2) Orta gerilim ebekeleri
( l kV-35 kV aras )
3) Yksek gerilim ebekeleri
( 35 kV-154 kV aras )
4) ok yksek gerilim ebekeleri ( l54 kV'dan fazla )

3.1.1. Alak Gerilim ebekeleri

Alak gerilim ebekeleri l volt ile l000 volt (1kV) aras gerilime sahip olan
ebekelerdir. Bu ebekeler datm trafolarndan tketicilere (abonelere) kadar olan elektrik
hatlarndan oluur. Alak gerilimler yaltm ve korunmas kolay olduu iin abonelere
yakn ksmlarda kurulur. Alak gerilimle yaplan iletimlerde gerilim dm ve g kayb
fazla olduu iin alak gerilimler iletimden ziyade datm ebekelerinde kullanlr.
lkemizde alak gerilim, abonelerde 220 V ve 380 V olarak kullanlyor.

3.1.2. Orta Gerilim ebekeleri

Orta gerilim ebekeleri 1000 volt (l kV) ile 35 000 volt (35 kV) gerilimler arasndaki
ebekelerdir. Bu ebekeler yksek ve ok yksek gerilim ebekeleri ile alak gerilim
ebekelerinin birbirine balanmas ileminde kullanlr. Yksek gerilimlerin direkt olarak
abonelere verilmesi izolasyon ve gvenlik andan uygun deildir. Bu sebeple yksek
gerilimler uygun deerlere indirilerek orta gerilim ebekelerine balanr. Orta gerilim
ebekeleri kk ehirler ve sanayi blgelerine elektrik enerjisinin tanmasnda
kullanlr. Orta gerilimler ehirlerin giriindeki datm trafolarna balanr. Buradan
abonelere datlr. Trkiye'de kullanlan orta gerilim ebekelerinde 10, 15 ve 33 kV'lik
gerilimler kullanlmaktadr. Orta gerilim ebekelerinde kullanlan enerji nakil hatlarnn
(ENH) uzunluuna gre hat gerilimi tespit edilir. Buna gre u genellemeyi yapabiliriz:10
km'ye kadar olan uzunluklarda 3 ile 10 kV, 20 ile 30 km arasndaki uzunluktaki hatlarda
10-20 kV, 30 ile 70 km arasndaki uzaklklarda 20-35 kV'luk gerilimler kullanlmas uygun
olurken 70 km'yi geen uzunluktaki hatlarda yksek gerilimler kullanlmaktadr.

3.1.3. Yksek Gerilim ebekeleri

Yksek gerilim ebekeleri 35 kV ile 154 kV arasndaki gerilimi kullanan ebekelerdir.
Elektrik enerjisinin retildii santrallerden balayan ve byk ehirler ile blgelerin
balangc arasnda kullanlan ebekelerdir.
Yksek gerilimde datm yaplmaz. Yksek gerilimler iletime en uygun
gerilimlerdir. ok uzak mesafelere enerji iletiminde alak gerilimlerde g kayb ok
olurken yksek gerilimlerde g kayb az olduu iin yksek gerilimler ounlukla iletim
ebekelerinde kullanlr. Trkiye'de kullanlan yksek gerilim deerleri 66 ve l54 kV'dir.
Mesela, Kuzey -Bat Anadolu ebekesi 154 kV'luk gerilimle Gney Anadolu ebekesi de 66
kV'luk gerilimle beslenmektedir.

93

Yksek gerilim ebekelerinde,

70-150 Km arasndaki uzaklklarda 60-100 kV,
150-230 km arasndaki uzaklklarda 100-154 kV ve
230 km'den uzun hatlarda ok yksek gerilimler kullanlr.

3.1.4. ok Yksek Gerilim ebekeleri

ok yksek gerilim ebekeleri 154 kV'un stndeki gerilimi kullanan ebekelerdir.
Trkiye'de ok yksek gerilim olarak 380 kV kullanlmaktadr. Baz yabanc lkelerde
500 ve 750 kV'a kadar gerilimler kullanlmaktadr. ehirleraras ve santraller aras
balant iin ok yksek gerilim ebekeleri tesis edilir. lkemizde Atatrk Barajndan
stanbul'a hatta izmir'e kadar uzanan 380 kV gerilimli ebekesi mevcuttur. Bursa Ovaaka
doal gaz kombine evrim santral trafosu k 380 kVtur.

3.2. Datm ekillerine Gre ebeke eitleri, Tanmlar, Prensip

emalar
Elektrik enerjisinin retildii santrallar ou zaman yerleim birimlerine uzak olur.
Baz yerlerde ise hi santral yoktur. Bu sebeple retilen elektrik enerjisini iletmek
yani tamak gerekir. Elektrik enerjisinin tketicilere ulatrlmas iin tesis edilen iletim
ve datm ebekeleri, iletim ve datmn yaplaca ehir, ky ve benzeri yerlerin
zelliklerine gre; en uygun, gvenli ve kesintisiz enerji verebilecek nitelikte olmaldr.
Yerleim birimleri ve sanayilerdeki cadde, yol, meydan ve geitler boyunca
denen hat paralarnn birbirine eklenmesinden, kollar ve kollarn birbirine
eklenmesinden de datm ebekeleri meydana gelir. Elektrik ebekelerinin
kurulmasnda alclarn, teknik ynden uygun ekonomik ve ergonomik beslenmesi ana
kuraldr. Bu kurallar yerine getirebilmek iin deiik ebeke sistemleri gelitirilmitir.
Datm ekillerine gre en uygun olan ve kullanlan ebeke sistemleri unlardr:

4 grupta incelenir.

Dall ebekeler
Ring ebekeler
A ebekeler
Enterkonnekte ebekeler

3.2.1. Dall (Dalbudak) ebekeler

Yerleim merkezleri olan sanayi merkezleri, ehir, kasaba, ky gibi yerlerde beslemesi
genellikle tek kaynaktan yaplan ve ekli aacn dallarna benzeyen ebeke trne dall
ebeke denir. Dall ebekede, datm trafolar, elektrik enerjisinin datlaca yerin yk
bakmndan arlk merkezlerine yerletirilir. Bu trafodaki elektrik, bir aacn dallar gibi
nce kaln kollara daha sonra ince kollara ve dallara ayrlarak son aboneye kadar ular.
Datm ekli bir aacn dallarna benzedii iin bu ebeke tipine dall (dalbudak) ebeke
denir.
94

ekil 3.1: Dall ebekede ana hatlar ve branmanlar

Dall ebekede datm trafosuna yakn olan ksmlarda kullanlan ve kaln kesitli hatlara
ana hat denir. Trafodan uzaklatka incelen ve son alcya kadar ulaan hatlara da (dallara)
branman hatlar denir. ekil 3. l' deki A,B ve C kollarndaki kaln kesitli hatlar ana hatlar,
E,F,G ve H gibi ince kesitli hatlar da branman hatlarn gstermektedir.
Dall ebekeler, tesis bedellerinin ucuz, bakm ve iletmelerinin kolay olmas, oluan
arzalarn kolay tespit edilmesi gibi sebeplerden dolay tercih edilir.
Bu avantajlar yannda sakncal olan zellikleri de vardr. Dall ebekelerde emniyet
azdr, arza olduunda ok sayda abone enerjisiz kalabilir. Hatlarda gerilim eitlii yoktur.
Datm trafosundan uzaklatka alclara ulaan gerilim dmektedir.

3.2.2. Ring (Halka) ebekeler

ehir, kasaba, ky ve sanayi merkezlerinde uygulanan, beslemenin birden fazla trafo ile
yapld ve btn trafolarn birbirine paralel ekilde kapal bir sistemin oluturduu ebeke
tipine ring ebeke denir.
Ring ebekelerde besleme birden fazla trafo ile yapld iin ring ierisinde bir arza
olmas hlinde; sadece arza olan ksm devre d kalarak ok az sayda abonenin enerjisiz
kalmas nlenir. Ring ierisindeki elektrik hatlarnn kesitleri her yerde ayndr. Bu sebeple
tesis maliyeti yksektir. Dall ebekelere gre daha gvenlidir. leride alclarn artmasyla
hatlarn ekilen akm tamamas durumunda tesisin yenilenmesi ok pahalya mal olur.
nk ring ebekelerde tm hatlarn deitirilmesi gereklidir. Dall ebekelerde ise akm
fazla olan hattn deitirilmesi yeterli olacaktr.

95

ekil 3.2: Ring ebeke prensibi

3.2.3. A (Gzl) ebekeler

ehir, kasaba, ky ve sanayi merkezlerinde uygulanabilen beslemenin birden fazla
trafo ile yapld ve alclar besleyen hatlarn bir a gibi rlerek gzlerin oluturulduu
ebeke tipine a ebeke denir.
A ebekeler de ring ebekeler gibi beslemenin srekli yaplabildii, arzann sadece
arza olan yeri etkiledii bir sistemdir. Arza olduunda arzal ksm sigortalar veya zel
koruma elemanlar ile devre d braklr. Dier ksmlarn enerjisi kesilmez. Baz a
ebekelerde besleme bir yerden yaplr. Bu durumda yine kesintisiz enerji verebilir. Fakat
trafo arza yaptnda ebekenin tamam enerjisiz kalr.

ekil 3.3: Bir yerden beslenen ve birka yerden beslenen a (gzl) ebekeler

96

A ebekelerinin kesintisiz enerji alnmas, gerilim dmnn ok az oluu, sisteme

gl alclarn balanabilmesi gibi avantajlar vardr. Btn bunlarn yan sra a
ebekelerinin kurulular, iletimleri ve bakmlar zordur. Ksa devre akm etkisinin byk
olmas gibi sakncal taraflar vardr.

ekil 3.4: Gzl bir ebekenin ift halka (ring) yksek gerilim ebekesinden beslenmesi rnei

ekil 3.4te ift ring ebekeden, a ebekenin beslenmesi grlmektedir. Bu durumda

a ebeke, ring ebekelerden birinin arza yapmas hlinde dier ring ebekeden enerjiyi alr.
ekilde (0,1,2,3,4,5,6) numaralar a gzl ebekeyi, (1,3,5) ile (2,4,6) numaralar da iki
ayr ring ebekeyi, B ise santrali ifade etmektedir.

3.2.4. Enterkonnekte ebekeler

Tamada, iletimde, nakilde krllk ve gvenilirliin artrlmasnda zellikle nemli
miktarlardaki enerji alverii iin iki ya da daha fazla sistem veya ebeke arasnda blgeler
aras ya da uluslararas balant olana salayan elektriksel sistemdir.
Bu tip ebekelerde, o blgedeki btn elektrik retim ve tketim aralar byk
kk ayrm yaplmakszn sisteme dahil edilmektedir. Enterkonnekte ebekenin;
kesintisiz elektrik salayabilme, yksek verim, ekonomik olmas gibi avantajlar vardr.
Bununla birlikte ksa devre akmlarnn yksek oluu ve sistemin kararllnn
salanmasnn zor oluu gibi sakncalar vardr.

97

Enterkonnekte sistemde bir arza olduunda, sadece arza olan yerin enerjisi kesilir.
Dier ksmlarda enerjinin sreklilii bozulmaz. Sistem ierisinde bir blgede arzalanan
santral veya trafolar devre d brakldnda dier santral ve trafolar bu blgeleri
beslemeye devam eder. Her lkenin kendi alclarn besledii bir enterkonnekte ebekesi
vardr. Ayn zamanda baz komu lkelerin sistemleri birbirine balanabilir. lke ierisinde
kendi bana alan kk santraller ve beslenen aboneler olabilir. Bunlar sistemi etkilemez.
lkemizde de bir enterkonnekte ebeke vardr. Bu sistem iinde TEDA'a , ayrcalkl
irketlere, retim irketlerine ve otoprodktrlere ait tam kapasiteyle alan 350 kadar
elektrik santrali vardr. Btn bu santraller enterkonnekte ebeke kapsamnda birbirlerine
paralel baldr. 40428,5 km uzunluundaki enerji nakil hatlar ile bu santraller ve yerleim
birimleri arasnda bir a eklinde ebeke tesis edilmitir. Trkiye'deki enterkonnekte sistem
Bulgaristan, Rusya, Irak, Suriye ve Grcistan lkelerinin ebekelerine baldr. Bu
balantlardan elektrik alverii yaplabilmektedir.

ekil 3.5: Enterkonnekte ebeke prensibi

3.3. alt Sahas

3.3.1. Tanm
Trafo merkezlerinde g trafolar, baralar, bir ksm yardmc tehizat ile bu cihazlar
irtibatlandrmakta kullanlan eitli balama elemanlarnn (kesici ve ayrclar) bir arada
bulunduu, enerjinin topland ve datld ak hava tipi tesislerdir.
Kapal yerlerde bulunan alt tesislerine ise alt dairesi denir.

98

3.3.2. alt Sahasnda Bulunan Donanmlarn Tanm

alt sahas, elektrik santrali ile enterkonnekte ebeke arasnda balanty salayan
yksek gerilim nitelerinin bulunduu yerdir. Yksek gerilim nitelerinin en nemlilerinden
birisi transformatrdr.
alt sahasnda, kumanda binasndaki l aletlerine bal akm ve gerilim trafolar
bulunur.
Enterkonnekte sistemde, alt sahalarnn kumanda binalar aras haberlemesini salayan
enerji nakil hatlarnn herhangi bir faznn zerine balanan kuranportr hat tkalar da alt
sahasnda bulunur.
Elektrik enerjisinin iletimini salayan enterkonnekte ebekede hava hatlarn tayan
pilonlar (direkler) da alt sahalarnda bulunan nitelerdir.
Ayrclar, kesiciler, baralar, transformatr ve yardmc gerelerin bir arada tesis
edildii yerlerdir. Elektrik enerjisini toplamaya veya datmaya yarayan nitelerden oluur.
alt sahas niteleri gerilimlerin bykl sebebiyle ak sahaya yerletirilir. alt salonu
niteleri ise kapal yerlere monte edilir. Ancak bazen de ak sahaya tesis edilir. imdi bu
tehizatlarn tanmlarn ve grevlerini inceleyelim:
3.3.2.1. G Trafosu
Alternatif akmda, g sabit kalmak art ile elektrik enerjisinin gerilim ve akm
deerlerini ihtiyaca gre deitirmeye yarayan elektrik makinelerine transformatr diyoruz.
Elektrik enerjisi santrallerde retildikten sonra abonelere ulaana kadar deiik
ilemlerden geer. lk nce santral knda elektrik enerjisinin gerilimi ykseltilir. Bylece
iletim yksek gerilimle yaplm olur. ehir veya kasabalarn giriinde yksek gerilim (YG)
drlerek orta gerilim hline getirilir. Son olarak da orta gerilim (OG) datm trafolar
yardmyla alak gerilime evrilir. te bu ilemler yerine getirilirken deiik byklkte ve
zellikte trafolar kullanlr.
Transformatrleri, amalar bakmndan yapl tarzlarna gre;

99

Resim 3.1: alt sahasnda g trafosu

G (datm) trafolar
l (akm ve gerilim) trafolar
zel maksatl trafolar olarak snflandrabiliriz.

G transformatr, ykseltici-indirici merkezler aras enerji iletiminde kullanlan

YG/YG transformatrdr.
G trafolar, trafo merkezlerinin en nemli ksmdr. Merkez ierisinde hava alabilen
ve acil durumlarda mdahalesi kolay olabilecek uygun bir yere yerletirilir.

G (datm) transformatrlerinin elemanlar;

Demir nve: Manyetik akm olumasn salar.

Primer sarglar: nce ve ok sipirli olup transformatrn giri ksmdr.

Sekonder sarglar: Kaln ve az sipirli olup transformatrn k ksmdr.

zolasyon ya: Sarmlar sarglar aras ve gvde tank aras izolasyonu ve

soutmay salar.

Ana tank: Sarglarn, nvenin ve yan bulunduu ksmdr.

Rezerve tank: Genleme ve yedek ya tankdr.

Ya seviye gstergesi: Rezerve ya servisini grmek iindir.

Radyatr: Transformatr yann soutmasn salar.

Tekerlekler: Transformatr tamaya yarar.

OG AG buingi: OG ve AG fazlarnn balant terminalleridir.

Ark boynuzu: Enerji nakil hatlarnda bir gerilim ykselmesinde

transformatr koruyan elemanlardr.

Termometre: Transformatrn s derecesini gsterir.

Gerilim kademe komtatr: OG gerilim seviyesini ayarlamaya yarar.

Tama kancalar: Transformatr montaj ve demontaj ileminde

kaldrmaya yarar.
100

Resim 3.2: Datm trafosu i yaps

3.3.2.2. Kumanda elemanlar (kesici ve ayrclar)

Orta gerilim ve yksek gerilim sistemlerinde, enerji hatlarnn ama ve kapama
ilemlerini yapan elemanlar vardr. Bunlar;

Ayrclar

Kesiciler

Ayrclar

Orta ve yksek gerilim sistemlerinde devre yksz iken ama ve kapama ilemi
yapabilen ve ak konumda gzle grlr bir ayrma aral oluturan alt cihazdr. Tesis
blmlerini birbirinden ayrp bakm ve kontrol ilerinin gvenli bir ekilde yaplmasn
salar.

101

Resim 3.3: Bir trafo merkezindeki yksek gerilim ayrclar

Kesiciler

Yksek gerilimli ve byk akml alterlerde, yk akmn ve ksa devre akmlarn

kesmeye yarayan alt cihazlardr. faz ya da tek faz kumandal olabilir.
Bu cihazlar devreyi bota, ykte ve zellikle ksa devre hlinde ap kapayabildikleri gibi
otomatik kumanda yardm ile alp kapanmasna da olanak salar. Bylece insanlar
tehlikeden korumakta, alak ve yksek gerilim cihazlarnda meydana gelebilecek hasar
nleyip en aza indirgemektedirler.

Resim 3.4: Bir alt merkezindeki kesici montaj

102

Konu ile ilgili dier bilgiler; Ayrclar ve Kesiciler Modllerinde ayrntl olarak
verilmektedir.
3.3.2.3. Bara Dzenei
Santrallerde retilen enerjiyi d devrelere ve abonelere baralar yardm ile iletilir.
Baralar, elektrik tehizatnn birletii dm noktalardr.
Genellikle bakrdan ve alminyumdan yaplmaktadr. Bakr boru, lama veya tel
eklinde olabilir. Alminyumu ileme teknolojisinin gelimesi ile artk alminyum baralar da
bakr baralar kadar kullanm alan bulmaktadr.
Santrallerde, trafo merkezlerinde, alt sahalarnda, lme merkezlerinde tablolarda ve
benzeri yerlerde kullanlan baralar eitli renklerle boyanrlar. R-S-T fazlarnn baland
baralar sras ile sar, yeil ve mor renklerle boyanr.

Bara sistemleri eitleri, tanmlar, prensip ekilleri

Baralar genel olarak drt ekli de dzenlenir. Bunlar;

Tek bara sistemi

ift bara sistemi

Yardmc bara sistemi

Santral i ihtiya baralardr.

eitli bara sistemleri iinde en uygun olannn seiminde u faktrlere dikkat etmek
gerekir:
o
o
o
o
o
o

Ykn cinsi ve miktar

Kullanlaca yerin zellii
Besleme kaynaklarnn says
Beslemenin sreklilii
Ekonomik durum
Emniyet

imdi bara sistemlerini sras ile inceleyelim.

Tek Bara Sistemleri

Kk gl santraller ile devre amalarnn nemli olmad yerlerde tek baral
sistemler kullanlr. Tek baral sistemlerde emniyet ve iletmenin sreklilii, ift baral
sistemlere gre daha azdr. Tek baral sistemlerin en byk sakncas, arza srasnda
sistemin akmsz kalmasdr. Generatr veya trafo kesicilerinde bir arza olmas durumunda
tm fiderlerin (besleme hatlarnn) enerjisi kesilir. Bu sebeble kesintinin (intikann) nemli
olmad yerlerde kullanlabilir.

103

ekil 3.6: Tek baral sistem

ift bara sistemleri

Byk iletmelerle, enerji kesilmelerinin byk zararlara yol aaca yerlerde ift baral
sistemler kullanlr. eitli gerilim basamaklar bulunan bir iletmede de ift baral sistemler
kullanlabilir.
Daha nce aklanan tek baral sistemlerde baradaki bir arza, alclar enerjisiz
brakabiliyordu. Ancak baz dzenlemeler ile rnein baray blmlere ayrarak da duruma
az da olsa engellenebilir.

ekil 3.7: ift baral sistem

104

Ara balantl ayrclar kullanlacak olursa sistemde sra gzetilmeksizin ama

kapama yaplabilir.
ebekelerde oluacak ksa devre akmlarnn zararl etkileri reaktans bobinleri
kullanlarak azaltlabilir. ift bara sistemi birka gruptan oluursa gruplar arasna ayrclar
konarak baralar blmlere ayrlabilir. Bunun faydas arzal ksm ayrmak, ksa devre
akmlarn snrlamak ve bakm yaplrken enerji kesilmelerini nlemektir.

Yardmc baral sistemler

ok sk ama ve kapamalarn yapld yerlerde, iletme emniyeti bakmndan
kullanlan bara sistemleridir. nc bara olarak da adlandrlr. ekil 3.8de yardmc
baral bir sistem grlmektedir.

ekil 3.8: Yardmc baral bir sistem

Burada l Nu.l kesici, yedek kesici olarak bulunmaktadr. Kesicilerden birinde bir arza
olursa o kesici devre d edilerek bunun yerine l Nu.l yedek kesici zerinden
beslemenin sreklilii salanabilir.
Beslemenin srekliliini salamak iin daha baka bara sistemleri de vardr. Yer
darl olan iletmelerde U baral sistemler kullanlabilir. Burada grld gibi baralar U
eklinde dzenlenmitir.

Santral i ihtiya baralar

Santrallerde birok hizmetlerin yrtlebilmesi iin i ihtiyacn karlanmas gerekir.

ihtiya iin kullanlacak enerji miktar santralin byklne, santralin eidine ve
alma sistemine baldr. Santrallerin aydnlatma sistemi, stma, soutma ve havalandrma
105

sistemleri, pompalar, rleler ve ak arj devre sistemlerini beslemek gibi i ihtiyalar vardr.
Santrallerin enerji retiminin ve beslemenin sreklilii i ihtiyalarnn salkl olarak
karlanmas ile mmkndr.
Bu i ihtiyalarn karlanmas amacyla yksek gerilim barasndan enerji alnmasna
gerek yoktur. ekil 3.9da grld gibi i ihtiya generatr gerilimindeki 3 Nu.l baradan
salanabilir. 3 Nu.l barada arza olursa 2 nu.l ayrclar yardmyla trafolar beslenerek enerji
gnderimi devam ettirilir. ekilde 1 Nu.l bara yksek gerilim, 3 Nu.l bara ise generatr
gerilimindeki baradr.

ekil 3.9: Santrallerin i ihtiyalarnn karlanmasnda kullanlan bara sistemi

3.3.2.4. l Trafolar
Endstride birok tesiste AC elektrik enerjisi kullanlr. Bu tesislerin koruma ve
kontrol devrelerinde l aletleri ve rleleri vardr. Bu durum yksek gerilim ve byk
akmlarn llmesini zorunlu klmaktadr. Bu ilemin direkt olarak yaplmas ok zor ve
tehlikelidir. nk l aletlerinin yksek gerilime ve byk akm deerlerine dayanacak
ekilde yaplmas mmkn deildir. Bu gibi devrelerde belirli standartlarda yaplm, ucuz
ve kk yapl l aletleri ve kontrol cihazlarnn yksek gerilim ve byk akml hatlara
balanmasn salayan transformatrler kullanlr. Bu transformatrlere l
transformatrleri denir. l transformatrlerinin sekonder ularna ampermetre,
voltmetre, wattmetre, saya ve koruma rleleri balanr. l transformatrleri iki blme
ayrlr:

Akm transformatrleri
Gerilim transformatrleri

Akm transformatrleri

Byk deerli akmlarn llmesinde akm transformatrleri kullanlr. Akm

transformatr; normal kullanma artlarnda primer akmn belli bir oran dahilinde dren
ve primer akm ile sekonder akm arasndaki faz fark sfr derece olan bir l
106

transformatrdr. Rlelerin ve l aletlerinin yksek gerilim sisteminden yaltmn da

salar. Devreye seri olarak balanan sarglarna primer; rle ve l aletlerini besleyen
sarglarna sekonder denir. Primer devre akmnn, sekonder devre akmna blnmesi akm
trafosunun dntrme orann belirtir.

ekil 3.10: Akm trafosunun devreye balan ve akm lme

Gerilim transformatrleri
Yksek gerilimleri lmek veya koruma rlelerini altrmak iin gerilim trafolar
kullanlr.
Gerilim transformatr; yksek gerilimi belli bir oran dahilinde dren ve primerle
sekonder gerilimleri arasndaki faz fark yaklak sfr derece olan bir transformatrdr. Rle
ve l aletlerinin dk gerilimle almasn salar.
Gerilim l transformatrnn sekonder taraf (kk gerilim taraf) daima
topraklamaldr. Topraklama tehlikeli temas gerilimine kar can ve mal emniyetinin
salamas bakmndan zorunludur. Primer ve sekonder tarafa (ksa devreye kar koruma )
sigorta konulur. Toprak hattna kesinlikle sigorta konulmaz.

ekil 3.11: Gerilim trafosunun devreye balan ve gerilim lme

3.3.2.5. Koruma Elemanlar

Yksek gerilim alt tesislerinde, enerji nakil hatlarnda (ENH), yksek arza
akmlarnn ve gerilimlerinin meydana getirecei s ve dier olumsuz etkilere kar
koruyucu grevi yapan devre elemanlardr. Koruma grevi yapan devre elemanlar
unlardr:

Yksek gerilim NH sigortalar

Parafudurlar

Kukonmazlar
107

zolatrler
Paratonerler
Koruma rleleridir.

Yksek gerilim NH sigortalar

Sigorta, zerinden ar akm getiinde devreyi aan bir eleman olarak tanmlanr.
G trafolar, datm trafolar ve baz durumlarda da hatlar korumakta kullanlr. Yksek
gerilim ebekelerinin herhangi bir noktasnda meydana gelen arza, arzal iletme eleman
zerindeki koruma eleman tarafndan ortadan kaldrlmaldr. Sistemin dier ksmlarnn
almaya devam etmesini salayan koruma elemanlarna NH sigortalar denir.

Parafudurlar

Yksek gerilim tesislerinde hat arzalar, yldrm dmeleri ve kesici amas gibi
manevralar sonucu meydana gelen ar ve zararl ok yksek gerilim oklarnn etkisini
nleyen koruma elemandr. Ayrca iletim hatlarnda oluan yryen dalgalarn tahrip
etkisini nleyen cihazlardr.
Parafudurlar emniyet subab gibi alr. Ar gerilim dalgalarn topraa aktarr.
Yksek gerilim iletkeni ile toprak arasna balanr. Parafudur bir diren ile buna seri bal
bir ark sndrme elemanndan oluur.

Kukonmazlar

Yksek gerilim enerji nakil hatlarn tayan direklerde bulunan traverslerdeki

izolatrlerin balant yerinin st ksmna kularn konmas veya yuva yapmas istenmez. Bu
nedenle traverslerin bu ksmna kularn konmamas iin bir kukonmaz malzemesi montaj
edilir ve aras apraz ekilde galvanizli ince bir balama teli ile balanr.

zoltrlerin korunmas

zolatrler hava hatt iletkenlerini direklere tespit etmeye yarar. Yksek gerilim hava
hatlarnda kullanlan izolatr zincirinde koruma elemanlar yoksa gerilim dalm dzgn
deildir. Genel olarak yksek gerilim hattnn baland izolatr elemanna en byk
gerilim, ortadaki elemana en kk gerilim ve toprakl uca bal olan elemana da biraz daha
fazla gerilim der.

Paratonerler

Paratoner, yldrm tehlikesizce topraa ileten koruma tesisatdr. Yldrm den

yerde byk zararlar oluur. Bu nedenle, yksek yaplara, elektrik santrallerine, tarihi
eserlere, kprlere paratoner tesisat yaplarak buralar yldrma kar korunur.
Paratoner ile parafuduru kartrmamak gerekir. Parafudur genel olarak akm tayan
elemanlar, yksek gerilimden, mesela yldrmdan koruyan elemandr. Paratoner ise binalar,
108

byk iletmeleri, kpr, kule, minare, elektrik santralleri ve benzeri yaplar yldrmdan
korumak amacyla kullanlr.

Koruma rleleri
Santrallerde, alt merkezleri, trafo postalar, yk datm merkezleri ve benzeri yerlerde
ortaya kan arzalar haber veren, nleyen veya zararsz duruma getiren eitli rleler ve
bildirim sistemleri vardr. Santrallerde alternatrler, enerji iletimi ve datm devrelerinde
kullanlan transformatrler ve dier devre elemanlar ar akm, yksek gerilim, snma, topraa
kaak, salnm ve dengesiz yklenmelere kar korunmaldr. Bildirim sistemleri arzalar sesli
veya kl sistemlerle bildirir. Bazlar da bildirim yapmadan ayarlandklar byklklere gre
devreleri aar. ebekelerde oluan arzalarn etkili ve ekonomik bir ekilde nlenebilmesi iin
rleler ve bildirim sistemleri birlikte kullanlr. Doru akmda ve alternatif akmda alan
rleler vardr. alma ekillerine gre rleler;
o
Sekonder ar akm rlesi
o
Diferansiyel ar akm rlesi
o
Toprak kaa koruma rlesi
o
Sarg kaa koruma rlesi
o
Sarg ksadevre koruma rlesi
o
Ters akm rlesi (vatmetrik rle)
o
Yatak snma rlesi
o
Bucholz (Bukoz) rlesi
o
Temperatur (s kontrol) rlesi
o
Rotor toprak arza korumas olarak snflandrlr.
Konu ile ilgili Parafudurlar ve Sigortalar Modlnde ayrntl bilgi verilmektedir.

3.3.3. alt Sahas eitleri

alt sahalarnn; g trafolar, ayrc ve kesici kumanda elemanlar, bara sistemleri,
l trafolar (akm ve gerilim trafolar), parafudur ve sigortalar gibi koruma elemanlar gibi
donanmlara sahip olduunu daha nce rendik. imdi, byk ak hava tipi alt sahalar ve
alt salonlar nasl kurulur inceleyelim; alt sahalar cihazlarn tespit edildii konstrksiyon
ekline gre ;

Cihaz tipi alt sahas

Kiri tipi alt sahas
Toprak st alt sahas biiminde tesis edilirler.

Cihaz tipi alt sahas

Arazinin dz olmad yerlerde tesis edilir, l transformatrleri gibi hafif olan

cihazlar elik ereveler zerine yerletirilir. Baralar A tipi demir direklere tespit edilen
gergi tipi zincir izolatrler arasna gergin bir ekilde yerletirilir. Tesisin kurulu maliyeti
ucuzdur (ekil 3.12).

109

ekil 3.12: Cihaz tipi alt sahas

Kiri tipi alt sahas

Bu tip alt sahalar yatay ve dikey ekilde monte edilen kafes kirilerden yaplr.
Baralar gerilmi ekilde tutturulan zincir veya mesnet tipi izolatrler yardmyla kiriler
arasna gergin bir ekilde monte edilir.
Ayrclar ve dier hafif gereler kiriler zerine tutturulur.
Kiri tipi alt sahalar, cihaz tipi alt sahalarna gre daha pahal tesis edilir. Ancak
daha salam ve kk bir alana kurmak (tesis etmek) mmkndr (ekil 3.13).

ekil 3.13: Kiri tipi alt sahas

110

Toprak st tipi alt sahas

Bu tip alt sahalarnda niteler beton stunlar zerine yerletirilir. Baralar beton
kaideler zerine monte edilen zincir izolatrler arasna gergin bir ekilde yerletirilir. Tesisin
yere olan ykseklii fazla olmad iin maliyeti ucuzdur. Ancak bu tip alt sahas iin geni
ve dz bir alan gereklidir (ekil 3.14).
Toprak st tipi alt sahalar gevek zemin toprak kaymas ve deprem kua olan
yerler iin uygun deildir.
Her tip alt sahasnda da ok ar olan transformatrler beton zerindeki
raylar zerine, yal kesiciler ise betonarme kaideler zerine yerletirilir.

ekil 3.14: Toprak st tipi alt sahas

111

Resim 3.5: Kiri tipi kurulmu, Beyehirtrafo merkezi alt sahas

3.4. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

Bu ynetmelik; elektrik kuvvetli akm tesislerinin kurulmasnn, iletilmesinin ve
bakmnn can (insan hayat) ve mal gvenlii bakmndan emniyetle yaplmasna ilikin
hkmleri kapsar.
lgili Trk standartlar bu ynetmeliin tamamlayc ekidir. Ynetmelikte bulunmayan
hkmler iin EN, HD, IEC, VDE gibi standartlar gz nne alnr. elimeler durumunda
sralamaya gre ncelik verilir.

Genel tanmlar

Elektrik kuvvetli akm tesisleri: nsanlar, dier canllar ve eyalar iin

baz durumlarda (yaklama, dokunma vb.) tehlikeli olabilecek ve elektrik
enerjisinin retilmesini, zelliinin deitirilmesini, biriktirilmesini,
iletilmesini, datlmasn ve mekanik enerjiye, a, kimyasal enerjiye
vb. enerjilere dntrlerek kullanlmasn salayan tesislerdir.

Alak gerilim: Etkin deeri 1000 volt ya da 1000 voltun altnda olan
fazlar aras gerilimdir.

Yksek gerilim: Etkin deeri 1000 voltun stnde olan fazlar aras
gerilimdir.

Tehlikeli gerilim: Etkin deeri, alak gerilimde 50 voltun stnde olan

yksek gerilimde hata sresine bal olarak deien gerilimdir.
112

letme eleman: Elektrik enerji tesislerini oluturan generatr, motor,

kesici, ayrc, anahtarlama (balama) hcresi vb. cihazlardr.
Santral: Elektrik enerjisinin retildii tesislerdir.
A (Enterkonnekte) ebeke: Santrallerin birbiri ile balantsn salayan
gzl ebekedir.
letim ebekesi: Yerel koullar nedeniyle belli yerlerde retilebilen ve a
ebeke ile en st dzeyde toplanan enerjiyi tketicinin yaknna ileten
kablo ve/veya hava hatt ebekeleridir.
Datm ebekesi: letilerek tketilecek blgeye tanm olan enerjiyi
tketiciye kadar gtren ebekedir.
Ana indirici merkez: Gerek enterkonnekte ebekeden alnan enerjiyi,
daha kk seviyeli iletim ebekelerine, gerekse iletilerek datm
blgesine tanan enerjiyi seilmi datm gerilimi seviyesine dntren
transformatr merkezleridir.
Ara indirici merkez: ki veya daha fazla yksek gerilim seviyesi
kullanlan ebekelerde enerjiyi bir yksek gerilim seviyesinden dierine
dntren transformatr merkezleridir.
Datm transformatr merkezi: Yksek gerilimli elektrik enerjisini alak
gerilimli elektrik enerjisine dntren transformatr merkezleridir.

Elektrik iletme aygtlar (makineler) ile ilgili

Kuvvetli Akm Tesisler Ynetmeliinde aadaki bilgiler yer alr.

3.4.1. Elektrik letme Aygtlarnn Yerletirilmesi ve Korunmas

Madde 28- Elektrik iletme aygtlarnn iletme, bakm ve onarmlar tehlikesizce
yaplabilecek biimde yerletirilmelidir. letme grevlilerinin alrken zerinde durduu
yerler ve geitler her zaman bo braklmaldr.
Elektrik iletme aygtlar ve koruma dzenleri, aralarnda 250 volt'tan fazla gerilim
bulunan blmlere ayn anda ve rastgele dokunulmasn nleyecek biimde tesis edilmelidir.
Elektrik iletme aygtlarnda yangn kmas ve yaylmas uygun dzenlerle olabildiince
nlenmelidir.

Yaltlm yksek gerilimli iletme aygtlarnda alak gerilimli blmler

Madde 29- Topraa kar yaltlm olarak kurulan yksek gerilimli makine ve
aletlerle temasta bulunan alak gerilimli devreler, grdkleri i ve dzenlenmeleri
bakmndan yksek gerilimli tesis blmleri gibi ilem grmelidir.
Bu madde zellikle doru akml seri makinelere, dorultmalara (redresrlere),
salara (kondansatrler) vb. uygulanr. Topraa kar yaltlm olarak kurulan makinelerin
yaknnda alrken, zellikle tanlabilir el lambalar, bklgen kablolar, vin zincirleri
vb.'nin elle kullanlmasnda dikkatli olunmaldr.

113


Aydnlatma
Tesislerin aydnlk seviyesi en az 60 lux olmaldr. Aydnlatma tesislerinin iletkenleri,
olabildiince arktan tehlike grmeyecek biimde denmelidir. zerinde allmas ya da
bakm yaplmas zorunlu tesis blmleri (lamba armatrleri vb.) teknie uygun olarak ve
alanlar iin yksek gerilimli tesis blmlerine hibir dokunma tehlikesi bulunmayacak
biimde kurulmaldr.

aretler, uyarma levhalar

Bara sistemleri, klar, transformatrler ve teki nemli tesis blmleri kolayca
okunabilecek ekilde TS 6429'da belirtilen biimde iaretlenmelidir. Bu ynetmelikte gerekli
grlen uyarma levhalar, uyarma yazlar, etiketler vb. tesislerde kolayca okunabilecek
biimde yerletirilmelidir.

Deney yerleri ve laboratuvarlara ilikin hkmler

Madde 41- Deney yerleri ve laboratuvarlar, teki blmlerden tesis olarak ayrlmal
ve bu blmlere yalnzca zel izni olan kimseler girebilmelidir.
Yazl levhalarla ve baka zel yntemlerle grevlilerin korunmas salanmaldr.
Montaj ve yapm yerlerinde elektrik makineleri deneyleri, ancak deneyler sresince geici
olarak kullanlan tm koruyucu dzenler yeterli olursa ve dikkatsizlikle bu yerlere
yaklalmas nlenmek kaydyla yaplabilir.

letkenlerin zellikleri ve kullanlmas

letkenler bakr, tam alminyum, elik zl alminyum ya da salamlk ve kimyasal

dayankllk bakmndan bunlara e deer olan alamlardan yaplmaldr. letkenler ilgili
standartlara uygun olmaldr.
ir telli (som) ya da rgl elik iletkenler, ancak kullanldklar yerde oluabilecek
korozyon etkilerine kar srekli olarak dayanabilecek ekilde metal rt ile kaplandklar
takdirde kullanlabilir.
Kesitleri ve cinsleri ne olursa olsun hava hatlarnda kullanlan alminyum iletkenler
ile kesitleri 16 mm'den (16 mm dahil) byk bakr iletkenler rgl olmaldr.
Bir merkezin k ile ilk mesnet noktas olan direk arasnda ve direk stndeki
kprleme ve atlamalarda bir telli iletken de kullanlabilir.
Yksek gerilimli hava hatlarnda yalnz rgl iletkenler kullanlr.
letkenlerin kopma kuvveti, alak gerilimli hatlarda en az 350 kg, yksek gerilimli
hatlarda ise en az 550 kg olmaldr.
Hava hatlarnda kullanlan plak rgl iletkenlerin kesitleri aadaki deerlerden
kk olamaz.
114

Alak gerilimli kk aralkl hatlarda 10 mm2 kesitli bir telli veya rgl bakr
iletkenler ya da iletkenlik bakmndan buna e deer olan baka iletkenler kullanlabilir.

letme gvenliine ilikin hkmler

Kuvvetli akm tesislerine meslekten olmayan kimselerin girmesine ve zel gereler

olmadan bunlara dokunulmasna izin verilmez. Ayrca tesislerin giriinde iletme personeli
iin gerekli i gvenlii malzemeleri her zaman hazr bulundurulacaktr.
Bu tesislere herhangi bir nedenle geici olarak herkesin girmesine izin verilirse
meslekten olmayanlarn tehlikeye uramasn nleyecek nlemler alnacaktr.
Kuvvetli akm tesislerine girilmesi ziyaretiler iin tehlikeli olacaksa bunlarn ancak
iletme tarafndan zel olarak grevlendirilmi olan ve tesisleri tanyan bir kimsenin
gzetimi altnda kk topluluklar hlinde girmesine izin verilir.
Tm yksek gerilimli kuvvetli akm tesislerinde teknik konulardan sorumlu elektrik
mhendisi olmaldr. 154 kV ve daha byk kuvvetli akm tesislerinde (uzaktan kumanda
edilen TM ler hari) iletme sorumlusu olarak en az bir elektrik mhendisi
bulundurulmaldr. Bu mhendisin i gvenlii ve i emniyeti asndan sorumluluu; tesiste
uyulmas gereken i gvenlii yntemlerini tespit etmek, emniyetli bir iletme iin uyulmas
gerekli kurallar belirlemek ve gerekli ara gereleri tespit ederek sz konusu kurallara
uyulmas ynnde denetlemeler yapmaktr. Kuvvetli akm tesislerinde yapm, bakm ve
iletme esnasnda ii yapan elemann kiisel hatalarndan oluacak kazalarda bu mhendise
hukuki sorumluluk yklenemez.
Yeterli gvenlik nlemleri alnmadan ve zel aralar kullanlmadan yksek gerilim
altnda hibir ekilde alma yaplamaz.
Kuvvetli akm tesislerinde yksek gerilim altnda ancak Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanl'nca yetkilendirilmi olan kurum ve kurulular tarafndan bu amala alm olan
eitim kurslarn bitirerek "Kuvvetli Akm Tesisleri'nde Yksek Gerilim Altnda alma
zin Belgesi" alan elektrikle ilgili fen adamlar ya da bir mhendisin sorumluluu ve
gzetimi altnda olmak zere teki grevliler alma yapabilir. Yeterli elektrik bilgisi
olmayan kimseler yardmc olarak altrlacaksa bunlara nceden ilgili kurulular
tarafndan hazrlanan gerekli ynergeler verilecek ve aklamalar yaplacaktr.
Mterek direklerde alak gerilimli blmlerde alma yaplacanda yksek
gerilimli hattn gerilimi mutlaka kesilecektir. Gerilim altnda olmayan tesis blmlerinde
allacanda gerilim altnda bulunan teki blmler nedeniyle alanlarn herhangi bir
tehlikeye uramamas iin gerekli nlemler alnacaktr.

115


alanlarn gvenliini salamak iin alnacak nlemler
letme sorumlular genellikle yaplacak iler iin grevlendirilen kiilere iin sresi,
yeri, cinsi ve nemine ilikin yazl ynergeler vereceklerdir.
Aadaki durumlarda yazl ynergeler verilmeyebilir:
1) i yapmakla grevlendirilen kimselerin yeterli teknik bilgi ve grgs varsa;
kendisi ve yardmclar iin gerekli gvenlik nlemlerini kendi sorumluluu altna alabilirse,
2) letme sorumlusu tm devre ama ve kapama ilerini kendisi yapar ya da gzetimi
altnda yaptrr ve yaplan ileri kendi denetlerse; szl olarak ya da telefonla verilen emirler,
bu emri alan kimseye tekrar ettirilecektir. lgililerin saatleri birbirine gre tam olarak
ayarlanmal ve ek gvenlik nlemi olarak ie balarken gerilimin kaldrlmas ve i bittikten
sonra gerilimin uygulanmas srasnda yeterli sre braklmaldr.
Kuvvetli akm tesislerinde yaplacak bakm onarm almalar srasnda alanlarn
hayatnn korunmas asndan mutlaka alnmas gereken nlemler aada aklanmtr:
a) Gerilimin kesilmesi
Bakm ve onarm yaplacak yere enerji salayan tm kesicilerin almas ve bunlara ait
ayrclar ile ayrma ileminin emniyet altna alnmas gerekir.
b) Tekrar gerilim verilmesinin nlenmesi
Gerilimin kesilmesi iin alm olan kesici ve ayrclarn bir bakas tarafndan
yanllkla kapatlmasn nlemek zere gerekli nlemlerin alnm olmas gerekir. Bu
maksatla, bu aygtlarn varsa tahrik ve kumanda kilitleme dzenleri kilitlenebilmeli,
aygtlarn zerine "kapamak yasaktr", "hat zerinde allyor" gibi yazlar aslmaldr. Bu
nlemler; rnein, kesicilerin kapanmasn nleyici anahtarl kilitleme dzeninin anahtarnn
yetkili kii tarafndan alnmas ile de daha emin ekilde salanabilir.
Bir alma yeri birden fazla noktadan besleniyorsa, (a) ve (b) bentlerinde belirtilen
nlemler her besleme noktas iin uygulanacaktr.

allacak yerde gerilim olmadnn kontrolu

Tesislerin bir blmnde alma yapmak iin gerilimin kaldrlmas gerekiyorsa

devre kapama ve amalarnn belirli bir zamanda yaplacan bildirmek yeterli deildir.
allacak yeri besleyen tm kesicilerin alm olmasna ramen sz konusu tesis
blmnn gerilim altnda olup olmad gerekli l veya gsterge cihazlar ile
denetlenmeli ve denetleyen kimse gerilim olmad kansna vardktan sonra almaya
balanmaldr. zerinde allacak bir tesisin gerilim altnda olmadnn saptanmasnda,
yalnz devresi kesildikten sonra l aygtlarnn gstergelerinin geri gitmesi, anahtar
kapatlan lambalarn snmesi ya da transformatr grltlerinin kesilmesi gibi zelliklere
gvenilmemelidir. bittiinde alanlarn tehlikeyle karlamayacaklarna kesinlikle
inanldktan sonra tesisler gerilim altna alnmaldr.
allan blme yakn yerlerde, iletme esnasnda gerilim altnda bulunmas gerekli
baka blmler varsa bu blmlerdeki gerilimli ksmlara dokunmay nleyecek nlemler
alnmaldr. rnein; bir anahtarlama hcresi iinde allrken, kesici ald halde, tesisin
116

dier blmlerinde iletmeye devam edildii iin baralarda gerilim bulunabilir.

Blmelendirilmemi hcrelerde hcre iine, hcre kaps kapal iken sokulmu bulunan bir
ayrma plakas ile bu koruma nlemi alnm olmaldr. Byle bir nlem alnamyorsa
baralarn gerilimlerinin mutlaka kesilmesi gerekir.
Bir elektrik enerji tesisinde, yukarda belirtilen nlemler alnmadan hibir bakm ve
onarm almas yaplmamaldr. Bu arta ramen tesisin yaplacak iler srasnda
geriliminin kesilmesi
imknsz ise birisi iten sorumlu tutulan
en az iki kii
grevlendirilmelidir.

Grevlilere verilecek donatm ve ynergeler

Kuvvetli akm tesislerinde alan grevlilere, alt kurulu ya da iletme

tarafndan yapaca i ve ykmllkler konusunda bilgi verilecek ve gerekli aklamalar
yaplacaktr. Geici olarak ya da gzetim altnda tehlikesiz ilerde alanlara yapacaklar
ilere ilikin ynerge verilmesi gerekir.
Yaptrlan i, salk ve yaam iin tehlikeli ise i yaptran, alanlar gerekli koruyucu
malzemelerle donatmak zorundadr. Tesisin uygun noktalarnda, kaza durumlarnda gerekli
olacak ilk yardm malzemeleri ve kurtarma aygtlar her an gvenle kullanlabilir durumda
hazr bulundurulacaktr.

3.5. Topraklamalar Ynetmelii

Topraklamalar ve endirekt temasa kar dier koruma yntemleri

Elektrik kuvvetli akm tesislerinin topraklanmasnda Elektrik Tesislerinde

Topraklamalar Ynetmelii hkmleri uygulanr. Endirekt temasa kar ebeke tiplerine
gre uygulanabilecek dier koruma yntemleri ve ebeke tip snflamalar iin Elektrik
Tesisleri Ynetmelii'nde belirtilen ilgili hkmler de gz nne alnr.

Ar gerilimlerin olumasn nlemek veya ar gerilimleri zayflatmak

iin alnacak nlemler

Toprak temas sonucunda oluacak ar gerilimlere kar alnacak nlemler: 3

amperden kk kapasitif toprak temas akmlarnda ark, zel bir nlem alnmadan kendi
kendine sner. Toprak temas akmnn daha byk deerlerinde ebekenin yldz noktas
aada belirtildii gibi topraklanmaldr.

Sndrme bobini zerinden topraklama: Uygun deerli bir reaktans bobini

ile temas noktasndaki akmn kalc akm deerine dmesi ve arkn snmesi
salanmaldr. Geni ebekelerde kalc akm, arkn snmeyecei kadar bykse
ebekeyi blerek snme salanmaldr.
Dirensiz ya da kk bir omik ya da reaktif diren zerinden topraklama:
Bu durumda ark otomatik tekrar kapama ile sndrlebilir. Bu yntem hava
117

hatlarnda kullanlr. Kablolu ebekelerde tekrar kapama rlesi kullanlmaz ve

tekrar kapama yaplmamaldr.
Transformatr merkezlerinde baraya giren tm hat fiderleri topraklanabilmelidir. Ak
ve kapal alan ring sistemlerde, bu topraklama dzeni bamsz alan topraklama
ayrclar olmaldr. Bu topraklama ayrclar hat gerilimli iken toprak temasn nleyecek
elektriksel ve/ veya mekanik kilitleme dzenlerini ihtiva etmelidir. Bu dzenler
salanamad takdirde hattn gerilimsiz olduunun anlalmas salanarak topraklama
ayrcs kapatlmaldr.

Aygtlarn koruma topraklamasna balanmas

Kuvvetli akmla alan metal gvdeli elektrik aygtlarn ve koruyucu

kutularn topraklama iletkenine balamak iin bir dzen bulunmaldr.

Elektrik tesisleri topraklamalar ile gaz veya petrol boru hatt tesisleri
veya topraklamalar kesiiyor veya aralarndaki uzaklk 2 metreden az ise
topraklama iletkeninin her iki taraf gaz veya petrol borusu zerindeki
kesime noktasndan itibaren 2'er metre olmak zere veya boru
hattndaki temas gerilimi 50 volt'tan az olacak ekilde izole edilmelidir.

Ksa devre etme ve topraklama

Gerilimi kesilmi yksek gerilim tesislerinde allacaksa allacak

blm nceden topraklanm olan bir dzenek zerinden ksa devre
edilecektir. letmelerin sorumlu kimseleri, i sresince alanlarn
tehlikeyle karlaabilecei hibir devre kapama ilemi yaplmamasn
salayacaktr. Ksa devre ve topraklama, ancak btn almalar bittikten
ve bunlar yapanlarn hepsine haber verildii kesin olarak renildikten
sonra kaldrlabilir.

Balama hcresi iinde alldnda, bu hcreler kablo k veya bara

topraklama ayrclar ile donatlm ise bu aygtlarn kapatlmas ile
istenen art salanabilir.

k hatlarnn topraklanmasnda kullanlan topraklama donatm hcre

iindeki teki aygtlar topraklamyorsa gerektiinde topraklama ve ksa
devre etme dzenlerini balamak iin hcrede ya da aygtlar zerinde
sabit balant yapmaya uygun plak blmler braklmaldr. Hcrelere
girmeden topraklama salanabilmelidir. Hcre kaps balama srasnda
ak olabilir.

Topraklama dzenleri, hcrelere girmeden topraklama tesislerine

balanabilmelidir. Hcre kaps balama srasnda ak olabilir, ancak bu
durumda kapnn alabilmesi iin mutlaka kesicinin ak olmas art
gerekli kilitlemelerle salanm olmaldr.

Topraklama ve ksa devre etme ii, alma yaplan yerin yaknnda ve

olabilirse buras ile akm kaynaklar arasnda yaplacaktr. Topraklama ve
ksa devre etme dzenleri, yaplan almalardan dolay ve alma
sresince hi kaldrlmayacak biimde tesis edilecektir.

118

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
ebeke tiplerini ve alt sahas donanmlarn seiniz. Uygulama sonunda alt sahasnda
kullanlan donanmlar seebileceksiniz.

lem Basamaklar

neriler

Gerilimlere gre ebeke eitlerini

seiniz.
alma ortamn hazrlaynz.
nlnz giyiniz.
Mahallenizde ya da evrenizdeki ebeke
Datm ekillerine gre ebeke
eitlerini reniniz.
eitlerini seiniz.
Temiz ve dzenli olunuz.
Planl olunuz.
Bulunduunuz blgeye en yakn alt
sahasna giderek tipi ve donanmlar
alt sahasnda kullanlan niteleri
hakknda bilgi alnz.
seiniz.
Sabrl olunuz.

alt sahas tipini seiniz.

Uyar: alt sahalarnda karlalan en byk problemlerden biri de otlarn uzayp

yksek gerilimli cihazlara temas etmesi sonucu eitli ksa devre durumlarna yol amasdr.

119

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

1.
2.
3.
4.
5.

Deerlendirme ltleri
Evet Hayr
Gerilimlere gre ebeke eitlerinin standart gerilim deerlerini
setiniz mi?
Datm ekillerine gre ebeke eitlerini ve zelliklerini setiniz
mi?
alt sahalar ve donanmlarn setiniz mi?
alt sahas eitlerini setiniz mi?
alma ortamna girerken gerekli gvenlik tedbirlerini aldnz m?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

120

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
1.

Ayn anma gerilimli, birbirine bal elektrik tesislerinin tamamna ................................

denir.

2.

Orta gerilim ebekeleri ................ kV ile ....................kV gerilimler arasndaki

ebekelerdir.

3.

ehirleraras ve santraller aras balant iin ............................. ebekeleri tesis

edilir.

4.

Elektrik santrali ile enterkonnekte ebeke arasnda balanty salayan yksek gerilim
nitelerinin bulunduu yerlere.....denir.

5.

...., trafo merkezlerinin en nemli ksmdr.

6.

Orta gerilim ve yksek gerilim sistemlerinde, enerji hatlarnn ama ve kapama

ilemlerini yapan elemanlar vardr. Bunlar;.. ve.

7.

Byk iletmelerle, enerji kesilmelerinin byk zararlara yol aaca yerlerde

..baral sistemler kullanlr.

8.

Arazinin dz olmad yerlerde .tipi alt sahalar tesis edilir

9.

. tipi alt sahalar gevek zemin toprak kaymas ve deprem kua

olan yerler iin uygun deildir.

10.

Yksek gerilim: Etkin deeri .olan fazlar aras gerilimdir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek
kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz
sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar ediniz. Tm sorulara doru cevap
verdiyseniz modl deerlendirmeye geiniz.

121

MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1.

Aadakilerden hangisi kmrn yaklmas ile enerji reten elektrik santralidir?

A) Hidrolik santral
B) Nkleer santral
C) Termik santral
D) Jeotermal santral

2.

Aadakilerden hangisi elektrik enerjisinin stnlklerinden biri deildir?

A) At olmayan temiz bir enerjidir.
B) Dier enerjilere dntrlebilir.
C) stenilen bykle ayarlanabilir.
D) Manyetik kirlilie neden olur.

3.

Aadakilerden hangisi enerji retiminde kullanlan kaynaklardan biri deildir?

A) Hidrolik
B) Termik
C) Metafizik
D) Hidrojen

4.

Aadakilerden hangisi yenilenebilir enerji kaynadr?

A) Jeotermal
B) Ta kmr
C) Petroll kayalar
D) Uranyum

5.

lkemizde en ok aadakilerden hangi sektrde elektrik tketilmektedir?

A) Mesken
B) Sanayi
C) Ticarethane
D) Resmi daire

6.

Paralel balanacak alternatrlerde aadakilerden hangi art gerekli deildir ?

A) Gerilim eitlii
B) Frekans eitlii
C) Faz sralarnn ayn olmas
D) Glerinin eit olmas

7.

Faz srasnn kontrol aadakilerden hangi cihazla yaplr?

A) Frekansmetre ile
B) Ohmmetre ile
C) Senkronoskop ile
D) Voltmetre ile
122

8.

Alternatrler aadakilerden hangi enerjiyi retir?

A) AA Elektrik enerjisi
B) DA Elektrik enerjisi
C) Mekanik enerji
D) Kimyasal enerji

9.

Alternatrlerin uyartm aadakilerden hangisi ile yaplmaz?

A) Serbest uyartm
B) Kendi kendine uyartm
C) zel uyartm
D) AA ile uyartm

10.

Alternatrlerin senkron empedans aadakilerden hangisi ile bulunabilir?

A) Alternatrlerin paralel alma deneyi ile
B) Alternatrn ksa devre deneyi ile
C) Alternatrn bo alma deneyi ile
D) Alternatrn bo alma ve ksa devre deneyi ile

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

123

CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARLARI
1
C
2
D
3
C
4
A
5
B
6
C
7
D
8
B
9
B
10D
RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5

D
C
A
D
D

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1
ebeke
2
1 kV ile 35 kV
ok yksek
3
gerilim
4
alt sahas
5
G trafosu
Kesici ve
6
Ayrclardr.
7
ift baral
8
Cihaz tipi
9
Toprak st
1000 V un
10
stnde

124

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1
C
2
D
3
C
4
A
5
B
D
6
C
7
A
8
D
9
D
10

125

KAYNAKA
KAYNAKA

ALACACI Mahmut, Adem Altunsal, Elektrik Makineleri 2, skenderun,

2003.
ALACACI Mahmut, Adem Altunsal, A. Akm Elektrik Makineleri,
skenderun, 2004.
ALPERZ Nusret, Elektrik Enerjisi Datm, .T.. Elk. Fak.
BAYRAM Mustafa, Elektrik Tesislerinde Topraklama, .T..Ktphanesi.
ALIKAN Kemal, Hulki Pak, Kemal Yldr, Fikret Kk, Orta Gerilim
Elektrik Tesislerinde Koruma ve Kontrol, Trkiye Elektrik Kurumu
Yaynlar,1990.
OLAK lhami, Senkron Makineler, Sekin Yaynevi, Ankara, 2003.
ukurova Elektrik A.. Eitim ve Aratrma Mdrl, Kumanda ve
Manevralar.
ukurova Elektrik A.. Yksek Gerilim Tehizat.
Devlet Planlama Tekilat, Be Yllk Kalknma Plan (2001-2005), Ankara,
2001.
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl eitli rapor ve yaynlar, TC Resmi
Gazete,"Trkiye Elektrik Kurumu Dndaki Kurulularn Elektrik retimi,
letimi, Datm ve Ticareti ile Grevlendirilmesi Hakknda Kanun,19 Aralk
1984 - Say: 18610.
KARAOSMANOLU, F. Trkiye ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar,
niversite rencileri evre Sorunlar Kongresi, Fatih niversitesi, stanbul,
12-14 Nisan, 2003.
KILIN Eyp, Endstriyel Elektrik, K.Mara, 2003.
Mesleki ve Teknik Ak retim Okulu, Enerji retimi, letimi ve Datm,
Ankara, 1991.
PENT M.Adnan, ElektrikSantralleri, Enerji letimi ve Datm, stanbul.
PENT M. Adnan, Senkron Makineler, Ankara, 1975.
PENT M. Adnan, Hsamettin ATE, Elektrik Makinelerinin Esaslar,
Ankara, 1990.
SARA Hayrullah, Orta Gerilim Tehizat, Soma Elektrik Tek. Gelitirme ve
Eit Mer. Yaynlar.
Soma Elektrik Teknolojileri Gelitirme ve Eitim Merkezi Yaynlar, Havai
Hat El Kitab
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, Elektrik Tesislerinde
Topraklamalar Ynetmelii, Ankara, 2001.
LTANIR M.zcan , Makaleler, RESSAD Bakan Ankara niversitesi
retim yesi,2005.
YAVA Hakan, Ayrclar, Ankara, 2006.
STNEL, Mustafa, Mahir ALTIN, Mehmet KIZILGEDK, Endstriyel
Elektrik, Ankara, 2001.
STNYURT Ali, Datm ebekelerinde Malzeme ve Tehizat, TEK.

126